Prawo Prywatne Mi�dzynarodowe Maksymilian Pazdan Copyright (c) by Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o. Warszawa 1996 ISBN 83-87558-49-4 Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o., ul. gen. K. Sosnkowskiego l, 02-495 Warszawa Dzia� Handlowy: tel. i fax: (22) 667-45-31. 667-75-43, fax: (22) 723-07-38, 723-07-39 http://www.wp-pwn.com.pl e-mail:wp-pwn@wp-pwn com.pl Wydanie pi�te uaktualnione (dodruk) Ark.wyd.: 18. Ark. druk.: 17. Sk�ad i �amanie: FOTOEDYTOR, Gda�sk Druk uko�czono w lutym 1999 r. Druk i oprawa: SEMAFIC, Warszawa SPIS TRE�CI PRZEDMOWA .................................................... 11 OBJA�NIENIA SKR�T�W .......................................... 13 Cz�� og�lna Rozdzia� I. WIADOMO�CI WST�PNE .............................. 19 � l. Poj�cie i zadania prawa prywatnego mi�dzynarodowego ................ 19 I. Prawo prywatne mi�dzynarodowe w znaczeniu w�skim .............. 19 II. Prawo prywatne mi�dzynarodowe w znaczeniu szerokim ............. 22 III. Prawo prywatne mi�dzynarodowe a inne dziedziny prawa ............ 25 � 2. Rozw�j prawa prywatnego mi�dzynarodowego ....................... 26 I. Uwagi wst�pne ........................................... 27 II. Szko�a statutowa .......................................... 27 III. Fryderyk Karol von Savigny (1779-1861) ....................... 30 IV. Nowa szko�a w�oska ....................................... 31 V. Czasy nowsze i najnowsze ................................... 32 VI. Polska nauka prawa prywatnego mi�dzynarodowego ................ 34 � 3. �r�d�a prawa prywatnego mi�dzynarodowego ........................ 35 I. Akty prawa wewn�trznego ................................... 36 II. Umowy mi�dzynarodowe .................................... 37 III. Prawo zwyczajowe ......................................... 42 Rozdzia� II. NORMY KOLIZYJNE PRAWA PRYWATNEGO MI�DZYNARODOWEGO .................................. 43 � 4. Budowa i rodzaje norm kolizyjnych ............................... 43 I. Budowa normy kolizyjnej .................................... 43 II. Rodzaje norm kolizyjnych ................................... 44 � 5. Zakres normy kolizyjnej ........................................ 45 � 6. ��cznik normy kolizyjnej ....................................... 45 I. Uwagi og�lne ............................................ 46 II. Obywatelstwo ................................... 48 III. Zamieszkanie (domicyl) ............................. 49 IV. Pobyt zwyk�y (sta�y) i pobyt prosty ...................... 51 V. Inne ��czniki ................................... 52 $ S. Zagadnieniu kwalifikacji .......................... odzia� III. OZNACZENIE I ZASTOSOWANIE PRAWA W�A�CIWEGO 9. Kwestia wst�pna ................................ 10. Odes�anie ..................................... 11. Niejednolite prawo .............................. 12. Zmiana statutu ................................ 13. Obej�cie prawa ................................. 14. Klauzula porz�dku publicznego ....................... !~ 1'roblemy zwi�zane z pojmowaniem i stosowaniem prawa w�a�ciwego . I. Zasady og�lne .............................. II Dopuszczalno�� stosowania obcego prawa publicznego ....... l! l Sposoby usuwania niekt�rych trudno�ci w trakcie stosowania prawa vta�ciwego ................................ \. Zabiegi kwalifikacyjne ........................ K. Dostosowanie ............................. (.'. Ocena r�wnowa�no�ci (ekwiwalentno�ci) poj�� lub instytucji prawnych .......................... l). Dostosowanie czynno�ci prawnej do wymaga� niew�a�ciwego prawa ................................. Cz�� szczeg�owa Rozdzia� IV. OSOBY FIZYCZNE I PRAWNE � 16. Osoby fizyczne ................................. I. Prawo w�a�ciwe .............................. II. Zdolno�� prawna ............................. III. Uznanie za zmar�ego i stwierdzenie zgonu ............... IV. Zdolno�� do czynno�ci prawnych .................... V. Wyj�tek na rzecz prawa siedziby przedsi�biorstwa (art. 9 � 3 p.p.m.) VI. Wyj�tek na rzecz polskiej legis l�d actus (art. 10 p.p.m.) ...... VII. Zdolno�� wekslowa i czekowa ...................... � 17. Osoby prawne ................................. I. Prawo w�a�ciwe .............................. II. Zakres zastosowania statutu personalnego ............... III. Zmiana statutu .............................. IV. W�a�ciwo�� prawa siedziby przedsi�biorstwa .............. V. "U�omne" osoby prawne ......................... VI. Mi�dzynarodowe osoby prawne ..................... � 18. Dobra osobiste osoby fizycznej i prawnej ................. Rozdzia� V. CZYNNO�CI PRAWNE. PRZEDSTAWICIELSTWO. PRZEDAWNIENIE .................... � 19. Dopuszczalno�� oraz dokonanie czynno�ci prawnej . . � 20. Forma czynno�ci prawnej .................. I. Prawo w�a�ciwe .................... II. Zakres zastosowania prawa w�a�ciwego dla formy � 21. Wady o�wiadczenia woli ................. � 22. Tre�� czynno�ci prawnej jako przes�anka jej wa�no�ci . � 23. Przedstawicielstwo ..................... I. Przedstawicielstwo ustawowe ............. 52 53 58 58 61 64 66 69 70 73 73 75 77 77 78 79 80 85 85 85 86 89 91 92 93 94 95 95 98 98 99 99 99 100 101 101 102 102 103 105 106 106 107 � 24. II. Pe�nomocnictwo Przedawnienie . . . Rozdzia� VI. ZOBOWI�ZANIA � 25. Zobowi�zania wynikaj�ce z czynno�ci prawnych ................. I. Uwagi og�lne .................................. II. Wyb�r statutu kontraktowego ........................ A. Uwagi wst�pne ............................... B. Spos�b i chwila dokonania wyboru prawa ............... C. Charakter prawny wyboru prawa ..................... D. Dopuszczalno�� i ograniczenia wyboru prawa ............. E. Wa�no�� wyboru prawa .......................... F. Wyb�r cz�ciowy lub z�o�ony. Dopuszczalno�� warunku lub terminu G. Zmiana lub uchylenie wyboru. Skutki wyboru nast�pczego ...... H. Klauzule "usztywniaj�ce" w�a�ciwo�� prawa .............. I. Stosowanie prawa wybranego ....................... III. Poszukiwanie statutu kontraktowego w braku wyboru prawa ....... A. Uwagi wst�pne ............................... B. W�a�ciwo�� prawa siedziby gie�dy lub miejsca targ�w publicznych (art. 28 p.p.m.) ............................... C. W�a�ciwo�� prawa miejsca zamieszkania lub siedziby stron (art. 26 p.p.m.) D. W�a�ciwo�� prawa miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowi�zanej do "�wiadczenia charakterystycznego" (art. 27 p.p.m.) ........ E. W�a�ciwo�� legis loci contractus (art. 29 p.p.m.) ............ IV. Zobowi�zania dotycz�ce nieruchomo�ci ................... V. Trudno�ci wyst�puj�ce przy poszukiwaniu prawa w�a�ciwego dla niekt�rych um�w ............................. VI. Zobowi�zania z jednostronnych czynno�ci prawnych ............ VII. Zobowi�zania wekslowe i czekowe ...................... VIII. Umowne zobowi�zania transportowe .................... IX. Zakres zastosowania prawa w�a�ciwego ................... � 26. Zobowi�zania wynikaj�ce ze zdarze� nie b�d�cych czynno�ciami prawnymi . I. Prawo w�a�ciwe ................................. II. Statut deliktowy ................................ A. Trudno�ci kwalifikacyjne przy ocenie powi�zania lokalnego ...... B. Zakres statutu deliktowego ........................ C. Zbieg norm kolizyjnych dotycz�cych odpowiedzialno�ci kontraktowej i deliktowej ................................. III. Statut prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia ............... IV. Statut bezpodstawnego wzbogacenia ..................... V. Re�im odpowiedzialno�ci kontraktowej a zobowi�zania ze zdarze� nie b�d�cych czynno�ciami prawnymi ...................... � 27. Zobowi�zania zwi�zane ze stosunkami z innych dziedzin prawa cywilnego . . � 28. Stosunki pracy .................................... I. Prawo w�a�ciwe ................................. II. Zakres zastosowania statutu stosunku pracy ................ Rozdzia� VII. PRAWA RZECZOWE. POSIADANIE. PRAWA NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH ............................ � 29. W�asno�� i inne prawa rzeczowe. Posiadanie I. Prawo w�a�ciwe .............. II. Zagadnienia kwalifikacyjne ....... A. ��cznik miejsca po�o�enia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) ........................ B. Poj�cie praw rzeczowych i posiadania ........... III. Zakres statutu rzeczowego .................... IV. Zmiana statutu rzeczowego ................... � 30. Prawa na dobrach niematerialny.ch ................. I. Uwagi wst�pne .......................... II. Prawo autorskie ......................... III. Prawo wynalazcze ......................... Rozdzia� VIII. PRAWO RODZINNE I OPIEKU�CZE 169 173 173 176 178 179 179 182 185 � 31. Materialne przes�anki zawarcia ma��e�stwa .................... 185 I. Prawo w�a�ciwe ................................. 186 II. Zakres zastosowania prawa w�a�ciwego ................... 187 � 32. Forma zawarcia ma��e�stwa ............................ 191 I. Prawo w�a�ciwe ................................. 191 II. Zakres zastosowania prawa w�a�ciwego ................... 193 III. Ma��e�stwa konsularne ............................. 193 � 33. Uniewa�nienie ma��e�stwa. Ustalenie istnienia lub nieistnienia ma��e�stwa . . 194 I. Prawo w�a�ciwe ................................. 194 II. Zakres zastosowania prawa w�a�ciwego ................... 195 � 34. Stosunki osobiste i maj�tkowe mi�dzy ma��onkami ............... 196 I. Prawo w�a�ciwe ................................. 196 II. Zakres zastosowania prawa w�a�ciwego ................... 199 � 35. Rozw�d ........................................ 200 I. Prawo w�a�ciwe ................................. 201 II. Zakres zastosowania statutu rozwodowego ................. 208 III. Separacja ..................................... 211 � 36. Pochodzenie dziecka. Stosunki prawne pomi�dzy rodzicami a dzieckiem ... 211 I. Pochodzenie dziecka .............................. 212 A. Prawo w�a�ciwe ............................... 212 B. Zakres zastosowania prawa w�a�ciwego .................. 213 II. Stosunki prawne mi�dzy rodzicami a dzieckiem ............... 214 A. Prawo w�a�ciwe ............................... 214 B. Zakres zastosowania prawa w�a�ciwego .................. 215 III. Unormowania konwencyjne .......................... 215 � 37. Przysposobienie ................................... 217 I. Prawo w�a�ciwe ................................. 218 II. Stosunek normy z art. 22 � 2 do normy z art. 22 � l p.p.m. ....... 221 III. Zakres statutu adopcyjnego .......................... 223 � 38. Alimentacja ..................................... 226 I. Prawo w�a�ciwe ................................. 227 II. Zakres zastosowania prawa w�a�ciwego ................... 233 � 39. Opieka i kuratela .................................. 234 I. Prawo w�a�ciwe ................................. 234 II. Zakres zastosowania statutu opieki lub kurateli ............... 239 Rozdzia� IX. SPRAWY SPADKOWE ............................ 241 � 40. Statut spadkowy ................................... 241 I. Prawo w�a�ciwe ................................. 241 II. Zakres statutu spadkowego .......................... 242 A. Przes�anki dziedziczenia .......................... 242 a) Otwarcie spadku ............................ b) Zdolno�� dziedziczenia ........................ c) Niegodno�� dziedziczenia ....................... d) Szczeg�lne zakazy dziedziczenia ................... e) Umowy o zrzeczenie si� dziedziczenia ................ B. Ustalenie zawarto�ci spadku ....................... C. Powo�anie do dziedziczenia ....................... D. Nabycie spadku oraz kwestie zwi�zane z nabyciem spadku ...... a) Spos�b dziedziczenia .......................... b) Przyj�cie lub odrzucenie spadku .................... c) Stosunki mi�dzy wsp�spadkobiercami. Odpowiedzialno�� za d�ugi spadkowe ................................. d) Ochrona dziedziczenia ......................... e) Rezerwa lub zachowek ......................... f) Zapis testamentowy ........................... g) Wykonawca testamentu ......................... E. Dzia� spadku ................................ � 41. Statut czynno�ci prawnych mortis causa ..................... I. Prawo w�a�ciwe ................................. II. Zakres statutu czynno�ci prawnych mortis causa .............. � 42. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego po�o�onego w Polsce ........... Ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. - Prawo prywatne p�z. 290; zm. DZ.U. z 1995 r. Nr 83, p�z. 417, art. 4) SKOROWIDZ RZECZOWY. .............. ni�dzynarodowe (Dz.U. Nr 46, PRZEDMOWA Podr�cznik zawiera zwi�z�y wyk�ad podstawowych instytucji polskiego prawa prywatnego mi�dzynarodowego i bardzo skromne informacje o rozwi�zaniach przyjmowanych w obcym prawie kolizyjnym. Powsta� z my�l� o potrzebach student�w kierunku prawnego studium stacjonarnego i zaocznego. W spos�b wyczerpuj�cy w podr�czniku obja�niona zosta�a jedynie ustawa o prawie prywatnym mi�dzynarodowym. Uregulowania kolizyjne mieszcz�ce si� w innych aktach normatywnych omawiane s� wybi�rczo. Pomini�to znaczn� cz�� unormowa� konwencyjnych. Dla seminarzyst�w oraz czytelnik�w pragn�cych pog��bi� studia nad niekt�rymi zagadnieniami przeznaczone s� informacje bibliograficzne podane do ka�dego paragrafu oddzielnie. Obejmuj� one jednak tylko pozycje nowsze, i to jedynie pozycje wybrane. R�wnie� zamieszczone w podr�czniku informacje o orzecznictwie nie s� wyczerpuj�ce. W niniejszym wydaniu, kt�re jest ju� wydaniem pi�tym, stan prawny, literatur� prawnicz� i publikowane orzecznictwo uwzgl�dniono na koniec lipca 1998 roku. Katowice, lipiec 1998 r. Maksymilian Pazdan OBJA�NIENIA SKR�T�W l. �r�d�a prawa k.c.austr. k.c.franc. k.c.niem. k.c.pol. k.c.szwajc. k.h. k.m. k.p. k.p.c. k.r.o. p.p.m. lub ustawa z 1965 r.- pr. a.s.c. prawo pryw. mnr. pr.czek. pr.lotn. pr.weksl. ustawa z 1926 r. kodeks cywilny austriacki (ABGB) kodeks cywilny francuski kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. (BGB) kodeks cywilny (ustawa z 23 V 1964 r., Dz.U. Nr 16, p�z. 93 z p�n. zm.) kodeks cywilny szwajcarski kodeks handlowy kodeks morski (ustawa z l XII 1961 r. - t. jedn. Dz.U. z 1998 r., Nr 10, p�z. 36) kodeks pracy (ustawa z 26 VI 1974 r., t. jedn. Dz.U. z 1998 r., Nr 21, p�z. 94) kodeks post�powania cywilnego (ustawa z 17 XI 1964 r., Dz.U. Nr 43, p�z. 296 z p�n. zm.) kodeks rodzinny i opieku�czy (ustawa z 25 II 1964 r., Dz.U. Nr 9, p�z. 59 z p�n. zm.) prawo prywatne mi�dzynarodowe (ustawa z 12 XI 1965 r., Dz.U. Nr 46, p�z. 290 z p�n. zm.) prawo o aktach stanu cywilnego (ustawa z 29 IX 1986 r., Dz.U. Nr 36, p�z. 180 z p�n. zm.) prawo prywatne mi�dzynarodowe (innego pa�stwa ni� Polska) prawo czekowe (ustawa z 28 IV 1936 r., Dz.U. Nr 37, p�z. 283) prawo lotnicze (ustawa z 31 V 1962 r., Dz.U. Nr 32, p�z. 153 z p�n. zm.) prawo wekslowe (ustawa z 28 IV 1936 r., Dz.U. Nr 37, p�z. 282) prawo prywatne mi�dzynarodowe (ustawa z 2 VIII 1926 r., Dz.U. Nr 101, p�z. 581) II. Wykaz skr�t�w tytu��w opracowa� najcz�ciej cytowanych J. Jakubowski 1984 J. Jakubowski, M. Toma- szewski, A. Tynel, A.W. Wi�niewski 1983 W. Ludwiczak 1990 K. Przyby�owski 1935 K. Przyby�owski 1964 K. Przyby�owski 1966 Ksi�ga Przybylowskiego Ksi�ga Skapskiego M. So�niak 1991 M. So�niak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969 B. Walaszek, M. So�niak 1973 E. Wierzbowski 1971 F. Zoil 1947 AlCr At. AU� AUWP BMS Ciunet DPC Gaz.S�d.War. KPP KSP MP NP OSA J. Jakubowski: Prawo mi�dzynarodowe prywatne. Zarys wyk�adu, Warszawa 1984 J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A.W. Wi�niewski: Zarys mi�dzynarodowego prawa handlowego. Warszawa 1983 W. Ludwiczak: Mi�dzynarodowe prawo prywatne. Warszawa 1990 K. Przyby�owski: Prawo prywatne mi�dzynarodowe. Cz�� og�lna. Lw�w 1935 K. Przyby�owski: Kodyfikacyjne zagadnienia polskiego prawa mi�dzynarodowego prywatnego, SC 1964, t. V, s. 3-66 K. Przyby�owski: Nowe polskie unormowanie problematyki kolizyjnej prawa prywatnego mi�dzynarodowego, SC 1966, t. VIII, s. 3-37 Rozprawy Prawnicze. Ksi�ga dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybylowskiego, Krak�w-Warszawa 1964 Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Ksi�ga pami�tkowa ofiarowana Profesorowi J�zefowi Sk�pskiemu, Krak�w 1994 M. So�niak: Prawo prywatne mi�dzynarodowe. Katowice 1991 M. So�niak, B. Walaszek, E. Wierzbowski: Mi�dzynarodowe prawo rodzinne, Wroc�aw-Warszawa 1969 B. Walaszek, M. So�niak: Zarys prawa mi�dzynarodowego prywatnego. Warszawa 1973 E. Wierzbowski: Mi�dzynarodowy obr�t prawny w sprawach cywilnych. Warszawa 1971 F. Zoil: Mi�dzynarodowe prawo prywatne, Krak�w 1947 III. Czasopisma "Archivum luridicum Cracoviense" "Ateneum" "Acta Universitatis Lodziensis" "Acta Universitatis Wratislayiensis Prawo" "Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwo�ci" "Journal de droit international", fonde par E. Ciunet "Droit Polonais Contemporain" "Gazeta S�dowa Warszawska" "Kwartalnik Prawa Prywatnego" "Krakowskie Studia Prawnicze" "Monitor Prawniczy" "Nowe Prawo" "Orzecznictwo S�d�w Apelacyjnych" OSN OSP Pal. PiP PPG PPH PPHZ PPiA PPP PPWiP PS PSM PUG PwHZ PWOWI PWS PYIL RCDIP Rec. des Cours RPEiS RPiE RZ SC SIS SP St. et Doc. St. lur. TiGM TP ZN IBPS ZNUJ ZNUMK "Orzecznictwo S�du Najwy�szego - Izba Cywilna" (tak�e poprzednie nazwy) "Orzecznictwo S�d�w Polskich" (poprzednio "Orzecznictwo S�d�w Polskich i Komisji Arbitra�owych") "Palestra" "Pa�stwo i Prawo" "Problemy Prawne G�rnictwa" "Przegl�d Prawa Handlowego" "Problemy Prawne Handlu Zagranicznego" "Przegl�d Prawa i Administracji" "Problemy Prawa Przewozowego" "Problemy Prawa Wynalazczego i Patentowego" "Przegl�d S�dowy" "Przegl�d Stosunk�w Mi�dzynarodowych" "Przegl�d Ustawodawstwa Gospodarczego" "Prawo w Handlu Zagranicznym" "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego. Prace z wynalazczo�ci i ochrony w�asno�ci intelektualnej" "Problemy Wymiaru Sprawiedliwo�ci" "The Polish Yearbook of International Law" "Revue critique de droit international prive" "Recuei� des Cours de 1'Academie de Droit International de la Haye" "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" "Ruch Prawniczy i Ekonomiczny" "Rabels Zeitschrift" (oraz poprzednia nazwa "Zeitschrift fur ausiandisches und internationales Privatrecht") "Studia Cywilistyczne" "Studia luridica Silesiana" "Studia Prawnicze" "Studia et Documenta" "Studia luridica" "Technika i Gospodarka Morska" "Themis Polska" "Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa S�dowego" "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego. Prace Prawnicze" "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Miko�aja Kopernika. Prawo" Pe�na informacja bibliograficzna o pozycjach powo�ywanych w przypisach w formie skr�conej jest podana w literaturze do poszczeg�lnych paragraf�w. Rozdzia� WIADOMO�CI WST�PNE � 1. POJ�CIE l ZADANIA PRAWA PRYWATNEGO MI�DZYNARODOWEGO Literatura: K. Przyby�owski 1935, � l; W. Ludwiczak: Mi�dzy norm� kolizyjn� a prawem jednolitym, RPiE 1958, z. l; K.. Przyby�owski: Zagadnienie definicji prawa mi�dzynarodowego prywatnego, "Sprawozdania Wroc�awskiego Towarzystwa Naukowego" 1958, 13 A; J. Jakubow-ski: Funkcje i zakres prawa prywatnego mi�dzynarodowego, PiP 1966, z. 11; H. Trammer: Zasi�g obowi�zywania prawa prywatnego mi�dzynarodowego, PiP 1966, z. 12; J. Sk�pski: Unification des regles des conflits de lois et unification du droit intern�, AlCr 1968, vol. I; J. Jakubowski: Nowe drogi rozwoju mi�dzynarodowego prawa prywatnego, PiP 1975, z. 12: M. So�niak: Considerations sur 1'etendue et 1'objet du droit international prive, PYIL 1983, vol XII; S. So�lysi�ski: Recenzja z l-go wydania niniejszego podr�cznika, PiP 1988, z. 11. I. Prawo prywatne mi�dzynarodowe w znaczeniu w�skim l. Mi�dzynarodowy ruch osobowy oraz mi�dzynarodowy obr�t gospodarczy to g��wne �r�d�a cz�stego wyst�powania w dzisiejszej dobie sytuacji �yciowych (stosunk�w) powi�zanych z wi�cej ni� jednym obszarem prawnym (obszarem prawnym wi�cej ni� jednego pa�stwa). Sytuacje (stosunki) tego rodzaju bywaj� nazywane sytuacjami (stosunkami) mi�dzynarodowymi lub sytuacjami (stosunkami) z elementem obcym (zagranicznym). Przyk�ady: obywatelka polska zawiera zwi�zek ma��e�ski z obywatelem francuskim; obywatel polski w czasie pobytu w Bu�garii powoduje wypadek samochodowy, w wyniku kt�rego szkody doznaje obywatel turecki maj�cy miejsce zamieszkania w RFN; polska sp�ka zawiera umow� o budow� kompletnego obiektu przemys�owego z inwestorem maroka�skim. W takich wypadkach pojawia si� pytanie: jakie prawo (prawo jakiego pa�stwa) zastosowa�? Odpowiedzi na to pytanie udzielaj� specjalnie w tym celu sformu�owane normy, tzw. normy kolizyjne. Normy te rozgraniczaj� sfery dzia�ania system�w prawnych w przestrzeni przez okre�lenie ich w�a�ciwo�ci (kompetencji), s� wi�c normami dotycz�cymi stosowania norm merytorycznych (normami o normach) i st�d w nauce prawa prywatnego mi�dzynarodowego okre�la si� je czasem mianem "norm kompetencyjnych". Kszta�tuj� wszak kompetencj� s�du do orzekania wed�ug tre�ci norm wchodz�cych w sk�ad takiego albo innego systemu prawnego. Innymi s�owy, okre�laj�, jakie prawo (prawo jakiego pa�stwa) powinno stanowi� podstaw� rozstrzygni�cia danej sprawy. Ustanawiaj� zarazem obowi�zek stosowania - przy ocenie sprawy, o kt�r� chodzi - norm nale��cych do takiego lub innego systemu prawnego. Takie w�a�nie normy kolizyjne wchodz� w sk�ad prawa pryw. mnr. Prawo prywatne mi�dzynarodowe w swej kolizyjnej cz�ci obejmuje przeto og�l norm, rozgraniczaj�cych - w stosunkach z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opieku�czego oraz prawa pracy - sfery dzia�ania system�w prawnych r�nych pa�stw, a to przez okre�lenie, kt�re z nich nale�y stosowa�l. Dla tak rozumianego poj�cia tego prawa przyjmujemy nazw�: prawo prywatne mi�dzynarodowe w znaczeniu w�skim. Stwierdzenie to zapowiada, i� mo�liwe jest r�wnie� szerokie uj�cie poj�cia prawa pryw. mnr., o czym ni�ej. 2. Prawo pryw. mnr. w znaczeniu w�skim nie stanowi w dzisiejszych czasach jakiego� jednolitego ponadpa�stwowego porz�dku prawnego. Przeciwnie, ka�de pa�stwo ma w�asne prawo pryw. mnr., wchodz�ce w sk�ad jego wewn�trznego systemu prawnego. W zwi�zku z tym, i� normy prawa pryw. mnr. poszczeg�lnych pa�stw zosta�y ukszta�towane pod wp�ywem r�nych czynnik�w, zachodz� mi�dzy nimi - niekiedy do�� znaczne - r�nice. Temu zr�nicowaniu starano si� zapobiec podejmuj�c wysi�ki zmierzaj�ce do ujednolicenia norm kolizyjnych prawa prywatnego mi�dzynarodowego, m.in. w drodze um�w mi�dzynarodowych2, przede wszystkim wielostronnych, obejmuj�cych wi�ksz� liczb� pa�stw lub pewne ich grupy, oraz um�w dwustronnych. O tyle wi�c mamy dzi� do czynienia ze zjawiskiem "umi�dzynarodowienia" do pewnego stopnia omawianej dziedziny prawa. Dodajmy, i� wyniki stara� o unifikacj� norm kolizyjnych ci�gle nie s� satysfakcjonuj�ce. Konwencje, kt�rych uczestnikiem jest Polska, zostan� om�wione w � 3 nin. rozdz. 3. Organy ka�dego pa�stwa stosuj� przede wszystkim normy kolizyjne w�asnego prawa pryw. mnr. Normy kolizyjne prawa prywatnego mi�dzynarodowego obcego mog� stosowa� tylko o tyle, o ile zezwalaj� im na to postanowienia prawa w�asnego (np. normy o odes�aniu). ' Obja�nienie to nawi�zuje do wypowiedzi K. Przyby�owskiego 1935, s. 2: "Prawem prywatnym mi�dzynarodowym jest og� norm rozgraniczaj�cych w stosunkach prywatnoprawnych sfery dzia�ania praw r�nych pa�stw, a to przez okre�lenie, kt�re z nich nale�y zastosowa�". Por. te� B. Walaszek, M. So�niak 1973, s. 8. 2 Du�e zas�ugi w dziele unifikacji w skali mi�dzynarodowej norm kolizyjnych ma Konferencja Haska Prawa Prywatnego Mi�dzynarodowego. Por. A. Zieli�ski: Haska Konferencja Prawa Prywatnego Mi�dzynarodowego, PiP 1982, z. 11, s. 61 i n. Odr�bnym zagadnieniem jest kwestia stosunku norm kolizyjnych krajowego prawa pryw. mnr. do norm kolizyjnych konwencyjnych. B�dzie o tym mowa w dalszych rozwa�aniach. 4. Nie wszystkie normy kolizyjne prawa pryw. mnr. rozumianego w�sko skonstruowane s� identycznie i spe�niaj� takie same funkcje. Opr�cz norm, za kt�rych po�rednictwem nast�puje wskazanie prawa w�a�ciwego (por. np. art. 9-35 ustawy z 1965 r.), istniej� normy powo�ane do wype�niania jedynie r�nych funkcji pomocniczych (por. np. art. 2, 5, 6 ustawy z 1965 r.). Ich rola jest zreszt� znaczna. Oddzia�uj� one na funkcjonowanie mechanizmu kolizyjnoprawnego, kt�rego g��wne instrumenty stanowi� normy nale��ce do pierwszej grupy. Uzupe�niaj� i wzbogacaj� ten mechanizm. 5. Przepisy prawa pryw. mnr. ujmowanego w�sko s� w przewa�aj�cej mierze przepisami bezwzgl�dnie wi���cymi (iuris cogentis). Wola stron mo�e stanowi� podstaw� wskazania prawa w�a�ciwego jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie z 1965 r. lub w innych przepisach (por. art. 25 � l oraz 32 � l p.p.m.). 6. Sporna jest w nauce rola tzw. elementu obcego (zagranicznego) przy wytyczaniu zasi�gu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. Stosunek z elementem obcym to taki stosunek, kt�ry nie jest w ca�o�ci zamkni�ty w obr�bie jednego pa�stwa (pa�stwa, w kt�rym dokonywana jest jego ocena). Powi�zanie z obcym obszarem prawnym mo�e nast�pi� za po�rednictwem r�nych czynnik�w, np. obywatelstwa, miejsca zamieszkania lub siedziby przynajmniej jednej strony danego stosunku, miejsca zdarzenia, b�d�cego jego �r�d�em (np. miejsca zawarcia umowy), miejsca po�o�enia przedmiotu prawa. Niekt�rzy s�dz�, �e zasi�giem norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. nale�y obj�� jedynie stosunki z elementem obcym, czyli tzw. stosunki mi�dzynarodowe3, inni uwa�aj�, �e wszelkie stosunki, a wi�c tak�e te, kt�re powi�zane s� wy��cznie z w�asnym obszarem prawnym4 (z obszarem prawnym pa�stwa, o kt�rego normy kolizyjne chodzi). Trafny wydaje si� ostatni punkt widzenia. Przeciwko zacie�nianiu zasi�gu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. do sytuacji z elementem obcym przemawia budowa norm kolizyjnych. Z punktu widzenia ka�dej wzi�tej z osobna normy kolizyjnej znaczenie ma tylko to powi�zanie stosunk�w obj�tych zakresem normy z obszarem danego pa�stwa, kt�re zosta�o podniesione do rangi ��cznika. Inne powi�zania owych stosunk�w s� zupe�nie oboj�tne. Pozbawione znaczenia jest wi�c to, czy owe inne powi�zania dotycz� tego 3 Tak W. Ludwiczak 1990, s. 12-14; E. Wierzbowski 1971, s. 11; J. Jakubowski 1984, s. 8; S. So�tysi�ski w recenzji z I wydania niniejszego podr�cznika, PiP 1988, z. 11, s. 111. 4 Tak w szczeg�lno�ci K. Przyby�owski 1935, s. 2 i 3; ten�e: Zagadnienie definicji, s. 70. Podobnie H. Trammer: Zasi�g obowi�zywania, s. 866 i n.; B. Walaszek, M. So�niak 1973, s. 8 i 9; M. So�niak 1991, s. 7. samego pa�stwa, co powi�zanie przewidziane w ��czniku, czy te� odnosz� si� do innych pa�stw. Norma kolizyjna swoje kolizyjnoprawne funkcje, polegaj�ce na rozgraniczaniu sfer dzia�ania praw r�nych pa�stw w przestrzeni, spe�nia tak�e wtedy, gdy ze wzgl�du na ca�kowite powi�zanie stanu faktycznego z polskim obszarem prawnym (m.in. za po�rednictwem kryterium stanowi�cego jej ��cznik) przewiduje w�a�ciwo�� prawa polskiego. Je�li wi�c np. spadkodawca mia� w chwili �mierci obywatelstwo polskie, nale�y na podstawie normy kolizyjnej z art. 34 p.p.m. zastosowa� prawo polskie. Norma z art. 34 p.p.m. dzia�a zar�wno wtedy, gdy powi�zanie rozpatrywanego stanu faktycznego z obcymi obszarami prawnymi zachodzi, jak i w�wczas, gdy go brak. Odmienne stanowisko zmusza�oby s�dziego do wst�pnych ustale� - przed zastosowaniem art. 34 p.p.m. - czy w rozpatrywanej sprawie wyst�puj� jakie� (ale jakie?) elementy obce, wi���ce j� z obszarem prawnym innego pa�stwa. Inna rzecz, i� wyst�powanie w stanie faktycznym elementu obcego powinno stanowi� sygna�, i� nieodzowne jest rozwa�enie pytania, jakie prawo jest w danym wypadku w�a�ciwe? Je�eli stan faktyczny powi�zany jest wy��cznie z polskim obszarem prawnym, z g�ry mo�na za�o�y� (bez zagl�dania do ustawy kolizyjnej), i� w�a�ciwe jest prawo polskie. II. Prawo prywatne mi�dzynarodowe w znaczeniu szerokim 1. Ostatnio coraz bardziej upowszechnia si� przekonanie, �e tradycyjna koncepcja prawa pryw. mnr., w my�l kt�rej dziedzina ta obejmuje jedynie normy kolizyjne, przesta�a w spos�b adekwatny odzwierciedla� rzeczywisto�� i jej tendencje rozwojowe. W jej miejsce wysuwany jest postulat, by do prawa pryw. mnr. zalicza� tak�e niekt�re zespo�y norm merytorycznych. Solidaryzuj�c si� zasadniczo z tym pogl�dem, dostrzegam jednak konieczno�� wprowadzenia odpowiednich rozr�nie� terminologicznych. Przemawiaj� za tym r�nice, jakie zachodz� pomi�dzy normami merytorycznymi prawa pryw. mnr. a normami kolizyjnymi nale��cymi do tej dziedziny prawa. Z tych te� wzgl�d�w celowe wydaje si� wprowadzenie, opr�cz poj�cia prawa pryw. mnr. w znaczeniu �cis�ym, nadto jeszcze poj�cia prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim. To ostatnie poj�cie traktowa� za� mo�na jako poj�cie nadrz�dne w stosunku do poj�cia pierwszego. Wychodz�c z tych za�o�e� przyjmuj�, �e prawo pryw. mnr. w znaczeniu szerokim obejmuje prawo pryw. mnr. w znaczeniu w�skim (jest to cz�� kolizyjna tego prawa) oraz normy merytoryczne prawa pryw. mnr. O jakie normy merytoryczne tutaj chodzi? Pr�ba odpowiedzi na to pytanie zostanie podj�ta w dalszych rozwa�aniach. 2. Pocz�tki prawa jednolitego si�gaj� ko�ca ubieg�ego stulecia. Od tej pory osi�gni�to w dziele unifikacji prawa licz�ce si� sukcesy. Unifikacja obj�a jednak g��wnie sfer� obrotu gospodarczego, i to tylko niekt�re jego wycinki. Rzadko te� uda�o si� nada� aktom legislacji mi�dzynarodowej szeroki zasi�g przestrzenny. Prace nad ujednoliceniem prawa biegn� dwutorowo. Z jednej strony - o czym ju� by�a mowa - czynione s� wysi�ki zmierzaj�ce do ujednolicenia w skali mi�dzynarodowej norm kolizyjnych, z drugiej za� strony podejmowane s� pr�by ujednolicenia norm prawa materialnego. Cele unifikacji5 norm prawa materialnego s� ambitne. Ujednolicenie to zmierza mianowicie do ostatecznego wyeliminowania konflikt�w pomi�dzy systemami prawnymi r�nych pa�stw. Cel taki jest jednak trudno osi�galny. Sk�ada si� na to wiele przyczyn. Po pierwsze - liczba uczestnik�w poszczeg�lnych przedsi�wzi�� unifikacyjnych jest z regu�y ograniczona. Po drugie - akt unifikacyjny najcz�ciej obejmuje jedynie wybrane zagadnienia prawne, rzadziej za� wi�ksze ich kompleksy. Po trzecie - niezwykle rzadko dochodzi do unifikacji zupe�nej, prowadz�cej do powstania norm, kt�re po w��czeniu do wewn�trznego systemu prawnego znajduj� zastosowanie zar�wno do oceny sytuacji (stosunk�w) z elementem mi�dzynarodowym, jak i stan�w faktycznych czysto wewn�trznych. Przyk�adem takiej stosunkowo pe�nej unifikacji s� konwencje genewskie o prawie wekslowym i czekowym. Najcz�ciej rezultaty przedsi�wzi�cia unifikacyjnego nie si�gaj� tak daleko. Ujednolicone prawo - poza wyj�tkiem, o kt�rym by�a mowa wy�ej - stosuje si� tylko do sytuacji zawieraj�cych jaki� element mi�dzynarodowy, tj. wykraczaj�cych w pewien spos�b poza ramy jednego obszaru prawnego (obszaru prawnego jednego pa�stwa). W wyniku unifikacji dochodzi wi�c z regu�y do powstania w pa�stwach uczestnicz�cych w przedsi�wzi�ciu unifikacyjnym - w zakresie materii obj�tych aktem unifikacyjnym - swoistego dualizmu prawnego. Wyst�puj� w�wczas obok siebie dwa re�imy prawne: prawo ujednolicone reguluj�ce sytuacje (stany faktyczne) z elementem mi�dzynarodowym oraz re�im odnosz�cy si� do stosunk�w czysto wewn�trznych. Dodajmy, i� sytuacja mo�e by� niekiedy jeszcze bardziej skomplikowana. Zasi�g prawa ujednoliconego mo�e by� bowiem ograniczony do niekt�rych tylko sytuacji mi�dzynarodowych, np. sytuacji odpowiednio powi�zanych jedynie z wybranymi obszarami prawnymi (np. z obszarami prawnymi pa�stw, kt�re podpisa�y konwencj� zawieraj�c� normy ujednolicone). Do prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim nale�� te normy ujednoliconego prawa materialnego6, kt�re odnosz� si� wy��cznie do sytuacji (stosunk�w) z elementem mi�dzynarodowym. Chodzi tu o normy prawa ujednoliconego z dziedziny prawa cywilnego (np. postanowienia cz�ci 2 i 3 konwencji 5 Por. w tej kwestii J. Sk�pski: Umfication, s. 131 i n. 6 Za traktowaniem prawa jednolitego jako sk�adnika prawa pryw. mnr. opowiedzieli si� w naszej literaturze m.in. W. Ludwiczak 1990, s. 15; J. Jakubowski 1984, s. 9 i 10. wiede�skiej o umowach mi�dzynarodowej sprzeda�y towar�w z 1980 roku), rodzinnego i opieku�czego oraz prawa pracy. S� one normami merytorycznymi. Ich w�a�ciwo�� nie opiera si� na normie kolizyjnej. S� bowiem normami bezpo�rednio reguluj�cymi stosunki, kt�rych dotycz�. Rzadko jednak stanowi� regulacj� wyczerpuj�c�. St�d te� do�� cz�sto pojawi si� potrzeba poszukiwania prawa w�a�ciwego do oceny kwestii nie uregulowanych w akcie prawa jednolitego (tzw. statutu pomocniczego). Nierzadko odpowiednich wskaz�wek w tej mierze dostarczaj� normy kolizyjne specjalnie w tym celu zamieszczane w aktach prawa jednolitego. Normy kolizyjne okre�laj�ce statut pomocniczy nale�� oczywi�cie do prawa pryw. mnr. w znaczeniu w�skim. 3. W prawie merytorycznym poszczeg�lnych pa�stw napotka� mo�na normy, kt�re dotycz� wy��cznie sytuacji odpowiednio powi�zanych z obcym obszarem prawnym (sytuacji z elementem obcym, zagranicznym). Przyk�ady: art. XXIII przep. wprow. k.c., ustawa z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomo�ci przez cudzoziemc�w (t. jedn. Dz.U. 1996 r. Nr 54, p�z. 245, zm. Dz.U. 1997 r. Nr 140, p�z. 939 oraz Dz.U. 1998 r. Nr 106, p�z. 668). W�r�d norm tego rodzaju na uwag� zas�uguj� zw�aszcza normy okre�laj�ce, jak nale�y w danym pa�stwie traktowa� obce osoby fizyczne i prawne, czy i jakim podlegaj� ograniczeniom w nabywaniu i wykonywaniu praw w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy. Wchodz� one w sk�ad tzw. prawa obcych (cudzoziemc�w). Na og� przyjmuje si�, �e organy ka�dego pa�stwa stosuj� w�asne prawo obcych, chyba �e co innego wynika z podpisanych przez dane pa�stwo um�w mi�dzynarodowych. Normy, o kt�rych mowa, reguluj� bezpo�rednio stosunki, kt�rych dotycz�. Normy prawa obcych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy mog� by� zaliczane do prawa pryw. mnr. w szerokim znaczeniu. Podsumowuj�c dotychczasowe rozwa�ania nale�y stwierdzi�, i� prawo prywatne mi�dzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje normy kolizyjne, rozgraniczaj�ce sfery dzia�ania system�w prawnych r�nych pa�stw (przez okre�lenie, kt�re z nich nale�y stosowa�) oraz normy merytoryczne (ujednolicone lub czysto wewn�trzne), reguluj�ce sytuacje (stosunki) z elementem mi�dzynarodowym (obcym). 4. W prawie merytorycznym poszczeg�lnych pa�stw napotka� mo�na przepisy, z kt�rych tre�ci, funkcji i cel�w wynikaj� bardziej lub mniej wyra�ne wskaz�wki co do ich zasi�gu w przestrzeni7. 7 Por. W. Popio�ek: Znaczenie przepis�w o ..bezpo�rednim dzialaniu" w zakresie eksportu kompletnego obiektu, (w:) Zagadnienia prawne eksportu kompletnych obiekt�w przemys�owych, Katowice 1980, s. 117 i n.; ten�e: Wykonanie zobowi�zania umownego oprawo miejsca wykonania. Zagadnienia kolizyjnoprawne. Katowice 1989, s. 55 i n.; J. Pazdan: Znaczenie przepis�w ,,wymuszaj�cych swoj� w�a�ciwo��" przy wykonaniu umowy o budow� zak�adu g�rniczego za granic�, PPG 1984, t. 7, s. 55 i n. Spostrze�enie to stanowi punkt wyj�cia dla koncepcji, kt�ra zyska�a sobie wielu zwolennik�w w literaturze �wiatowej, cho� ma r�wnie� przeciwnik�w. W my�l tej koncepcji wskaz�wki tkwi�ce w owych przepisach co do ich zasi�gu w przestrzeni stwarzaj� podstaw� do formu�owania niepisanych, jednostronnych norm kolizyjnych, okre�laj�cych ich w�a�ciwo��. Przepisy, o kt�rych mowa, dochodz� do g�osu obok prawa zasadniczo dla danego stosunku (danej sytuacji) w�a�ciwego, a wi�c obok statutu g��wnego, kt�remu stosunek �w podlega. Niekt�rzy autorzy nazywaj� je w zwi�zku z tym "przepisami wymuszaj�cymi swoj� w�a�ciwo��" (lois d 'application necessaire). U�ywane s� te� inne nazwy: "normy, kt�re same okre�laj� zakres swego zastosowania" (normes fixant lew propre domaine d'application) lub "przepisy o bezpo�rednim zastosowaniu" (lois d'application immediate). Ostatnia z wymienionych nazw jest jednak myl�ca, gdy� stwarza wra�enie, i� omawiane przepisy dzia�aj� bez po�rednictwa norm kolizyjnych. Przepisy, o kt�rych mowa, odnosz� si� zar�wno do stan�w faktycznych czysto wewn�trznych, jak i sytuacji powi�zanych z obcym obszarem prawnym. One same nie nale�� do prawa pryw. mnr. (tak�e prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim). Formu�owane za� na ich podstawie jednostronne normy kolizyjne wchodz� w sk�ad prawa pryw. mnr. w znaczeniu w�skim. W literaturze polskiej podj�to pr�b� wykorzystania omawianej koncepcji do uzasadnienia stosowania naszych przepis�w szczeg�lnych dotycz�cych dziedziczenia gospodarstwa rolnego tak�e wtedy, gdy statut spadkowy stanowi prawo innego pa�stwa (zob. rozdz. IX � 42). Koncepcja "przepis�w wymuszaj�cych swoj� w�a�ciwo��" pocz�tkowo wykorzystywana by�a g��wnie w celu uzasadnienia zastosowania w�asnych przepis�w tego rodzaju, i to w sytuacji, gdy dla podlegaj�cego ocenie stosunku w�a�ciwe by�o zasadniczo prawo obce. Podstaw� normatywn� zastosowania przepis�w, o kt�rych mowa, stanowi�y jednostronne normy kolizyjne deduko-wane z ich tre�ci i cel�w, wzbogacaj�ce krajowy system prawnokolizyjny. Wsp�cze�nie spotka� mo�na pogl�dy opowiadaj�ce si� za konstruowaniem (na podstawie owych norm kolizyjnych, uzasadniaj�cych stosowanie w�asnych ,,przepis�w wymuszaj�cych swoj� w�a�ciwo��") norm kolizyjnych dwustronnych, nakazuj�cych stosowanie obcych przepis�w tego rodzaju, wskazanych za po�rednictwem ��cznik�w wyst�puj�cych w tych normach. Wysuwane s� te� inne propozycje uzasadniaj�ce si�ganie - w razie istnienia okre�lonych przes�anek - do "przepis�w wymuszaj�cych swoj� w�a�ciwo��", obowi�zuj�cych poza pa�stwem s�du rozpatruj�cego spraw� (zob. � 15 II.). III. Prawo prywatne mi�dzynarodowe a inne dziedziny prawa l. Prawo pryw. mnr. stanowi - w stosunku do prawa mi�dzynarodowego publicznego - dziedzin� odr�bn�. Prawo mi�dzynarodowe publiczne reguluje bowiem stosunki mi�dzy pa�stwami (i innymi podmiotami prawa mi�dzynarodowego publicznego), natomiast prawo pryw. mnr. dotyczy stosunk�w z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy, kt�rych podmiotami s� osoby fizyczne i prawne. R�nice zachodz� te� w zakresie �r�de� prawa, sposobu regulacji i bezpo�rednich adresat�w norm. Pomi�dzy obu dziedzinami istniej� jednak liczne powi�zania. Nadrz�dne dla obu dziedzin s� zasady potwierdzone w Akcie Ko�cowym Konferencji Bezpiecze�stwa i Wsp�pracy w Europie (Helsinki 1975): zasada suwerennej r�wno�ci pa�stw (I), zasada poszanowania praw cz�owieka i podstawowych wolno�ci (VII), zasada r�wnouprawnienia narod�w (VIII) i zasada wsp�pracy mi�dzy pa�stwami (IX). Obserwuje si� te� w wielu przypadkach wzajemne oddzia�ywanie, przenikanie i przeplatanie. Dotyczy to zw�aszcza tak donios�ego obszaru jak mi�dzynarodowy obr�t gospodarczy. 2. W �cis�ym zwi�zku z nasz� dyscyplin� pozostaj� normy mi�dzynarodowego post�powania cywilnego. Wchodz�ce w ich sk�ad normy jurysdykcyjne s� r�wnie� normami kolizyjnymi. Funkcjonowanie norm kolizyjnych okre�laj�cych prawo w�a�ciwe zale�y mi�dzy innymi od tre�ci norm wyznaczaj�cych zasi�g jurysdykcji krajowej. S�d polski si�gnie bowiem do norm prawa pryw. mnr. dopiero wtedy, gdy oka�e si�, �e jest w�a�ciwy do rozpoznania sprawy, o kt�r� w danym przypadku chodzi. Mi�dzynarodowe post�powanie cywilne pozostanie jednak poza zakresem dalszych rozwa�a�. Studiuj�cych cz�� szczeg�ow� prawa pryw. mnr. wypada wi�c zach�ci� do przypomnienia sobie zar�wno og�lnych poj��, jak i szczeg�owych unormowa� z zakresu mi�dzynarodowego post�powania cywilnego. Dotyczy to w szczeg�lno�ci uregulowania jurysdykcji krajowej. � 2. ROZW�J PRAWA PRYWATNEGO MI�DZYNARODOWEGO Literatura: F. Kasparek: O potrzebie troskliwej uprawy prawa mi�dzynarodowego prywatnego i �rodkach do tego celu zmierzaj�cych, PPiA (Lw�w) 1887; S. Fischer: Zagadnienie antycznych �r�de� prawa mi�dzynarodowego prywatnego, "Kwartalnik Klasyczny" 1934; K. Przybytowski 1935, Wst�p � 2; K. Przyby�owski: Badania nad prawem mi�dzynarodowym prywatnym, Krak�w 1948; ten�e: Rozw�j polskiej nauki mi�dzynarodowego prawa prywatnego, "Rocznik Prawa Mi�dzynarodowego" 1949, s. 160-176; ten�e: Stan nauki i nauczania w dziedzinie prawa mi�dzynarodowego prywatnego, "Stan Nauki Prawa Cywilnego", Warszawa 1951, s. 30-45; L. Babi�ski: Ze studi�w nad prawem mi�dzynarodowym prywatnym, "Zeszyty Naukowe Politechniki Szczeci�skiej" 1960, (Ekonomika) nr 4, s. 73 i n.; S. So�tysi�ski: Lex maximi in hac causa momenti: oczekiwana rewolucja czy niepo��dany przyczynek w teorii prawa kolizyjnego?, RPEiS 1974, z. 3; J. Jakubowski: Niekt�re wsp�czesne koncepcje w nauce mi�dzynarodowego prawa prywatnego i ich krytyka, PiP 1975, z. 11; M. A. Zachariasiewicz: Teoria charakterystycznego �wiadczenia w doktrynie i orzecznictwie zachodnioeuropejskim, SIS 1978, t. 3; tej�e: Nowe tendencje w prawie prywatnym mi�dzynarodowym Stan�w Zjednoczonych Ameryki (ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem stosunk�w umownych), SP 1980, z. l -2; A. M�czy�ski: Znaczenie prac Fryderyka Zoila w dziedzinie prawa prywatnego mi�dzynarodowego, (w:) Fryderyk Zoil 1865-1948. Prawnik - uczony - kodyfikator, Krak�w 1994, s. 66-67; M. A. Zachariasiewicz: Dalsze losy ,,rewolucji" w prawie prywatnym mi�dzynarodowym Stan�w Zjednoczonych, Ksi�ga Sk�pskiego, s. 521-538; tej�e: Nowe pr�dy w kolizjonistyce Stan�w Zjednoczonych i ich wplyw na nauk� europejsk�, KPP 1995, z. 2, s. 181-225. I. Uwagi wst�pne Prawo prywatne mi�dzynarodowe jako odr�bna dziedzina prawa jest stosunkowo m�ode. Jego burzliwy rozw�j rozpocz�� si� niewiele ponad sto lat temu. Jednak�e pocz�tk�w tej dziedziny prawa poszukiwa� nale�y w wiekach �rednich. Konkurowa�y w�wczas ze sob� dwie zasady: wcze�niejsza - znana co najmniej ju� w VII wieku - zasada personalizmu oraz wypieraj�ca j� stopniowo zasada terytorializmu. Zasada personalizmu wi�za�a w�a�ciwo�� prawa z czynnikami dotycz�cymi osoby (przynale�no�ci� szczepow� cz�owieka). Usuni�cie mo�liwych w tym wzgl�dzie w�tpliwo�ci nast�powa�o w drodze o�wiadczenia stwierdzaj�cego, jakiemu prawu dana osoba podlega (tzw. professio iuris). Zasada terytorializmu - w swej pierwotnej postaci - wychodzi�a z za�o�enia, �e prawo ma bezwzgl�dn� moc wi���c� w obr�bie obszaru (terytorium), na kt�rym obowi�zuje; s�dy orzekaj� przeto zgodnie z prawem obowi�zuj�cym w ich siedzibie tak�e przy rozpatrywaniu sprawy osoby pochodz�cej z innego obszaru. Echa obu zasad spotka� mo�na tak�e we wsp�czesnym prawie pryw. mnr. II. Szko�a statutowa l. Mianem szko�y statutowej zwyk�o si� okre�la� ca�y dorobek doktryny prawa pryw. mnr. do po�owy XIX wieku. W tych ramach czasowych wyodr�bni� jednak trzeba wiele etap�w (nurt�w) nosz�cych r�wnie� oddzielne nazwy. Tak zwana dawna szko�a statutowa obejmuje okres od XII do XVI wieku. Rozwin�a si� g��wnie na terenie (dzisiejszych) W�och i Francji. W�r�d jej tw�rc�w znajduj� si� glosatorzy, postglosatorzy i kanoni�ci. Sformu�owano w jej ramach wiele zasad, kt�re zachowa�y aktualno�� po dzie� dzisiejszy. Dokonano w szczeg�lno�ci rozr�nienia pomi�dzy normami dotycz�cymi post�powania s�dowego (wydanymi ad litis ordinationem) i normami prawa materialnego (wydanymi ad litem decidendam). Przyj�to te� - w odniesieniu do norm reguluj�cych post�powanie - zasad� w�a�ciwo�ci legis fori (legis l�d processus). Zasada ta wi�zana jest z nazwiskiem Jakuba Balduini (Jacobus Balduinus, zmar�y w 1235 r.). Recypowali j� przedstawiciele tzw. szko�y orlea�skiej (m.in. Jacques de Revigny). Przyj�� j� tak�e Bartolus de Sassoferato (1314-1357). Kolejn� wa�n� zasad� wyra�a paremia locus regit formom actus. Za jej autora uchodzi profesor z Tuluzy Wilhelm de Cun (Guilelmus de Cuneo, pierwsza po�owa XIV wieku); przyjmowa� j� r�wnie� mistrz Bartolusa Cinus de Pistoia (pierwsza po�owa XIV wieku) oraz sam Bartolus. W�r�d pr�b przeciwstawienia si� bezwzgl�dnemu stosowaniu legis fori wymieni� nale�y pogl�d, i� w razie sporu mi�dzy osobami pochodz�cymi z r�nych obszar�w prawnych - nale�y wzi�� pod uwag� koliduj�ce normy i zastosowa� te, kt�re wydaj� si� s�uszniejsze w danym przypadku (Aidricus, XII wiek). Du�� rol� odegra�a te� regu�a, i� prawo obowi�zuje tylko poddanych, wydedukowana przez Karola de Tocco (pierwsza po�owa XIII wieku) z pierwszego ust�pu Kodeksu Justyniana (C.L, 1.1.), zaczynaj�cego si� od s��w "Cunctos populos". Recypowa� j� Accursius (zmar�y ok. 1260 r.) w s�ynnej Wielkiej Glosie do wspomnianego ust�pu Kodeksu Justyniana. Ju� w XIII wieku, a wi�c jeszcze przed Bartolusem, znany by� niemal wszystkim postglosatorom podzia� na statuty osobowe (statuta personalia) i statuty rzeczowe (statuta realia). Statut realny odnosi� si� do rzeczy; obejmowa� normy, kt�re wed�ug intencji prawodawcy mia�y okre�la� prawny re�im rzeczy. Obejmowa� on swym zasi�giem wszystkie rzeczy znajduj�ce si� na danym terytorium (decyduje wi�c lex l�d, ubi res est). Wed�ug interpretacji przyj�tej przez Bartolusa, rzeczowy charakter maj� normy, kt�re dotycz� tylko rzeczy; norma dotycz�ca i os�b, i rzeczy wchodzi do statutu rzeczowego tylko wtedy, gdy czynnik "rzeczowo�ci" wysuwa si� na plan pierwszy nad czynnikiem "personalno�ci". Statut osobowy odnosi� si� do os�b. Zgodnie z pogl�dem utrwalonym ju� w XII wieku, statut osobowy "towarzyszy" osobie (statutum comitatur per-sonae). T� zasad� wzbogaci� i rozwin�� Bartolus. Je�li statut osobowy przynosi rozwi�zanie odmienne ni� to, kt�re daje ius commune (prawo rzymskie), nieodzowne s� dystynkcje. Odr�ni� mianowicie nale�y statuty wprowadzaj�ce zakaz nie znany prawu powszechnemu (statuta prohibitiva) oraz statuty przyznaj�ce osobom prawa, kt�rych ius commune im odmawia (statuta permissiva). Statuta prohibitiva favorabilia (a wi�c statuty korzystne dla os�b, kt�rych dotycz�, np. zakazy maj�ce na celu ochron� m�odocianych) "towarzysz�" osobom na zasadach og�lnych dotycz�cych statutu osobowego, natomiast statuta prohibitiva odiosa (wprowadzaj�ce zakazy niekorzystne dla os�b, np. wy��czenie c�rek od dziedziczenia) nie "towarzysz�" osobom, s� wi�c stosowane jedynie w granicach danego terytorium. Tak�e statuta permissiva zasadniczo nie "towarzysz�" osobom. Trudno�ci zwi�zane z przyporz�dkowaniem norm do statutu osobowego i rzeczowego sk�oni�y niekt�rych prawnik�w XIII wieku do wprowadzenia trzeciej kategorii - statut�w mieszanych (statuta mixta), odnosz�cych si� cz�ciowo do os�b, cz�ciowo za� do rzeczy. W tym ostatnim zakresie zarysowa�y si� zreszt� najwi�ksze r�nice pogl�d�w. Niekt�rzy uwa�ali, i� chodzi tu o normy dotycz�ce czynno�ci w og�le, inni za� ograniczali zasi�g tego statutu do norm dotycz�cych jedynie formy czynno�ci prawnej. Przyjmowano te� czasem, �e statut mieszany obejmuje normy obowi�zuj�ce w miejscu dokonania czynno�ci lub w miejscu, gdzie czynno�� ma wywrze� skutek. Wed�ug Bartolusa, forma umowy podlega legi l�d contractus; w zakresie skutk�w umowy nieodzowne jest za� przyj�cie nast�puj�cego rozr�nienia: skutki wynikaj�ce wprost z umowy podlegaj� legi l�d contractus, natomiast skutki nie wynikaj�ce wprost z umowy, lecz z innych, p�niejszych zdarze� (np. zw�oki d�u�nika, jego niedbalstwa), ocenia� nale�y b�d� wed�ug prawa miejsca wykonania umowy (je�eli zosta�o ono okre�lone w umowie), b�d� wed�ug prawa miejsca, w kt�rym ��da si� wykonania umowy. W XVI wieku zas�uguj� na uwag� pogl�dy dw�ch przedstawicieli szko�y francuskiej: Charlesa Dumoulina (Molineus, 1500-1566) i Bertranda d'Argen-tre (Argentraeus, 1519-1590). Dumoulin dzieli� statuty na dotycz�ce formy czynno�ci prawnej (w tym zakresie przyjmowa� dawn� regu�� locus regit actum) oraz statuty dotycz�ce tre�ci czynno�ci lub prawa. Te ostatnie dzieli on na zale�ne od woli stron i niezale�ne od woli stron. W dziedzinie zobowi�za� wola powinna by� - jego zdaniem - czynnikiem decyduj�cym; poszukiwa� jej nale�y w okoliczno�ciach towarzysz�cych zawarciu umowy; miejsce zawarcia umowy jest wi�c tylko jedn� z takich okoliczno�ci, ale nie jedyn�. Z kolei statuty niezale�ne od woli stron Dumoulin dzieli� na statuty rzeczowe i osobowe. D'Argentre nawi�zywa� do wspomnianego wy�ej tr�jpodzia�u statut�w, przyczyniaj�c si� do utrwalenia tego podzia�u na przysz�o��. Tak wi�c stosunki prawne zwi�zane z okre�lonym obszarem podlegaj� prawu tego obszaru; stosunkami osobowymi rz�dzi prawo domicylu, przy czym zasada ta dotyczy nie tylko os�b, lecz r�wnie� ruchomo�ci (mobilia personom seauuntur). Stanowczo przeciwstawi� si� przywi�zywaniu znaczenia do woli stron. Preferowa� zasad� terytorializmu rozszerzaj�c niepomiernie zasi�g statutu rzeczowego (toutes les coutumes sont reelles). 1. G��wnymi przedstawicielami szko�y holenderskiej s�: Pawe� Voet (Voe-tius 1619-1677), jego syn Jan Voet (1647-1714) oraz Uiryk Huber (1636-1694). Uwa�ali oni, �e ka�de prawo jest z natury swej terytorialne, logiczn� konsekwencj� suwerenno�ci jest stosowanie tylko prawa danego terytorium. Brak wi�c obowi�zku stosowania prawa obcego; mo�na je jednak stosowa� ze wzgl�d�w kurtuazji mi�dzynarodowej (comitas gentium), o ile nie b�dzie si� to ��czy� z uszczerbkiem dla w�adzy lub praw panuj�cego i jego obywateli. 3. Pogl�dy szko�y holenderskiej wywar�y du�y wp�yw na doktryn� angielsk� i p�nocnoameryka�sk�. Do pogl�d�w Hubera nawi�zywa� m.in. J. Story (1779-1845). Jego uj�cie prawa pryw. mnr., wolne od apriorycznych za�o�e�, przynosz�ce rozwi�zania praktyczne i �yciowe, oddzia�a�o w znacznym stopniu na judykatur� s�d�w ameryka�skich. Stosunkowo szerokie dopuszczenie do g�osu zasady ,,comity" prowadzi�o do ograniczenia zasady terytorializmu. 4. Statutowa szko�a wycisn�a pi�tno na wielkich kodyfikacjach z XVIII i pocz�tku XIX wieku. Nawi�za� do niej Codex Maximilianeus bavaricus cmiis z 1756 r. (cz. l, rozdz. 2 � .17, cz. 3, rozdz. 12 � l), Landrecht pruski (Allgemeines Landrecht) z 1794 r. (wst�p � 23 i n.), k.c. franc. z 1804 r. (art. 3) i k.c. austr. z 1811 r. (� 4, 34 i 300). m. Fryderyk Karol von Sayigny (1779-1861) Ostr� i gruntown� krytyk� teorii statutowej przeprowadzi� C. G. Wachter w publikacjach z 1841 i 1842 r. Jednak�e ostateczny cios zada� jej dopiero Fryderyk Karol von Savigny, kt�ry pogl�dy swoje wy�o�y� w �smym tomie dzie�a pt. System des heutigen r�mischen Rechts (1849). Jest on tw�rc� teorii