Reggae-Rastafari S�awomir Go�aszewski ISBN 83-7003-731-3 Wydawnictwo Pomorze Bydgoszcz 1990 Projekt Ok�adki i opracowanie graficzne: Franciszek Otto Redaktor: Gra�yna Kryspin Redaktor techniczny: Anna Fale�czyk ---------------------------------- Rastafari Movement � Ruch Rastafari � posiada trzy wymiary splataj�ce si� wzajemnie, oddzia�ywuj�ce na siebie oraz pozostaj�ce we wzajemnym ze sob� i �cis�ym powi�zaniu. Wymiary te, to spo�eczno-polityczny, kulturowy i religijny aspekt �ycia cz�onk�w rastafaria�skiej wsp�lnoty. Przynale�no�� do Ruchu Rasta okre�lana jest nie na podstawie pogl�d�w i opinii na jaki� temat, lecz wyznaczona przez owe trzy wymiary �ycia, kt�re ka�dy dread ma nie tylko przemy�lane, co wyra�nie widziane (widzenia s� przyj�ta z pentakostlizmu, powszechnie spotykana praktyk� medytacyjna Rasta. Spis tre�ci CZʌ� l Poszukiwanie korzeni ............................ 2 Historia �Wailers�w" .................................. 9 Ruch Rastafari ......................................... 21 Dee-jay'e, toasterzy i dub ....................... 28 CZʌ� II Medytacje ................................................ 99 Sellasje Ja, B�g M�dry i Tw�rczy ............... 101 Pot�ga tr�jcy ............................................... 102 Tajemne �r�d�o ........................................... 103 Nyah-Binghi .............................................. 107 Muzyka Drogi .......................................... 108 Synowie i c�rki Bo�e i Cz�owiecze ........... 115 Mandala ................................................... 116 Rastafarja to wy-Rasta ............................ 121 Inni-winni-niewinni-dziecinni ....................... 123 Medytacje w Ja Jah ................................. 126 Trzy si�y �ycia .......................................... 128 CZʌ� III Leksykon wykonawc�w ...................... 131 CZʌ� I ------------------------------------- POSZUKIWANIE KORZENI ------------------------------------- Przez wiele lat by�em przeciwnikiem literackich w�tk�w w opisach muzyki. Wydawa�o mi si� bowiem, �e skoro poezja i literatura stanowi� odr�bne od muzyki dziedziny sztuki, to i j�zyk informuj�cy czy komunikuj�cy o tych dziedzinach r�wnie� musi by� odr�bny i autonomiczny. Poza tym mia�em wra�enie, �e literatura, przez sw� �atw� obrazowo��, niczym zas�ona opada na muzyk� i uniemo�liwia odbi�r brzmienia, barwy, intensywno�ci. Szum i szelest wydobywany z instrument�w, raz nazwany wiatrem lub morzem, do ko�ca swego d�wi�czenia nie ma szans wywo�ania innego obrazu. Rytm, do kt�rego dodano przymiotniki takie jak: natr�tny, jednostajny, monotonny, gniewny lub gro�ny � nie jest w stanie wyzwoli� rado�ci ta�ca. A przecie� bardzo cz�sto takimi przymiotnikami okre�la si� taneczn� muzyk�, pochodz�c� z Afryki. l nierzadko dzieje si� tak, �e dopiero zwr�cenie uwagi na inne dziedziny sztuki powoduje odnalezienie warto�ci w muzyce. Bowiem przestaje ona by� traktowana jako cz�� tej kultury, w kt�rej obowi�zuj� zastane ju� warto�ci, a staje si� elementem przewarto�ciowuj�cym uznane kryteria. Przyk�adem mo�e by� nasz stosunek do bluesa. W czasach, gdy i literatura murzy�ska, i nasza wiedza na temat innych element�w kultury Trzeciego �wiata ograniczona by�a do kilku obiegowych opinii, przewa�nie dyskredytuj�cych warto�ci innych kultur, blues okre�lany by� mianem muzyki schematycznej, monotonnej, niekiedy nawet prymitywnej. P�niej, te same okre�lenia odniesiono do muzyki reggae. Do dzi� zreszt� s�owem �prymitywny" okre�la si� co�, co stoi niejako przed �cywilizowanym". A jednocze�nie nasze codzienne do�wiadczenia u progu XXI wieku przekonuj� nas, �e to wszystko, co �cywilizowane" wiedzie w spos�b nieuchronny ku zag�adzie i samozniszczeniu. By� mo�e nast�pne pokolenia b�d� u�ywa�y s�owa �cywilizowany" na okre�lenie kogo�, kto nie jest w stanie wyra�a� swych uczu� ani dzieli� si� wra�eniami, l w�wczas si�ga� b�d� do innych, owych �prymitywnych" kultur, aby przypomnie� sobie, jak za pomoc� s��w wyra�a� co�, co mo�e by� inspiruj�ce. �aci�skie s�owo �civitas" stanowi etymologiczne �r�d�o dla okre�lenia �cywilizacja". Kulturowe konsekwencje owej etymologii s� takie, �e przez cywilizacj� rozumie si� najcz�ciej dziedzictwo Grecji, Rzymu i Babilonu. St�d na przyk�ad, w�r�d r�nych sposob�w poznawania i przedstawiania otaczaj�cego nas �wiata za dominuj�cy przyjmuje si� ten, kt�ry ukazuje nauka. W�r�d warto�ci dominuj� te, kt�re wynikaj� z my�lenia nie za� z bycia. W konsekwencji ci, kt�rzy przyjmuj� prymat my�lenia w spos�b do�� beztroski, potrafi� zaprzecza� istnieniu. Tak sta�o si�, gdy europocentryczna kultura rozpocz�a sw� ekspansj�. Zanegowano istnienie innych kultur, ludy i narody nazwano nie-cywilizowanymi. Tw�rczo�� ludowa zepchni�ta zosta�a na margines sztuki. To wszystko, o czym teraz tu opowiadam nie odnosi si� tylko do historii. Ka�dego dnia mo�emy znale�� potwierdzenie powy�szych odkry�. Na przyk�ad, muzyka reggae z ludowej i spontanicznej tw�rczo�ci przeobra�a si� powoli w form� niemal symfoniczn�. W czasach nam wsp�czesnych �aci�skie �civitas", czyli obywatelstwo, sta�o si� udzia�em r�nych kultur. Wehiku�em, kt�ry u�atwi� przep�yw r�nych pierwiastk�w kulturowych by�a muzyka rockowa, l zar�wno tu, jak i gdzie indziej, pos�uguj� si� ni� dyplomowani, profesjonalni muzycy, jak r�wnie� amatorzy. Jeszcze raz si�gnijmy do etymologii: amator to zwolennik czego�, mi�o�nik, kto� kto wykonuje dan� czynno�� z zami�owania. W tym kontek�cie muzyka reggae b�dzie zawsze dzie�em amator�w: niezale�nie od tego, czy uko�czyli studia muzyczne czy te� nie. Jack De Johnette nale�y niew�tpliwie do kr�gu najwybitniejszych wsp�czesnych artyst�w jazzowych. Mo�na by u�o�y� d�ug� list� nazwisk muzyk�w, z kt�rymi wsp�pracowa�, i my�l�, �e nie zabrak�oby tam tych najwa�niejszych. Jego Inflation Blues, to przyk�ad znamiennego zwi�zku muzyki reggae i jazzu. Nie wiem, czy John Coltrane s�ucha� karaibskiej muzyki, wiem natomiast, �e wielu rastafaria�skich artyst�w s�ucha�o muzyki Johna Coltrane'a. Wielu muzyk�w jazzowych m�wi�o o wp�ywie, jaki wywar�a na ich tw�rczo�� muzyka reggae. Don Cherry wspomina� kiedy�, �e lubi s�ucha� Boba Marleya. Malachi Favours, po koncercie �Art Ensamble of Chicago" w Warszawie powiedzia�, �e reggae to inna odmiana jazzu. A inny wybitny jazzman, Oliver Lak�, jeden z tw�rc�w nurtu okre�lanego mianem loft-jazzu, nagra� ca�y album w reggae-owej konwencji zatytu�owany Jump off. To, �e wielu czarnych wykonawc�w w��czy�o muzyk� reggae do swego artystycznego programu jest nie tyle nobilitacj� tego gatunku, ile ukazaniem, �e jedno jest �r�d�o reggae, jazzu i bluesa. Reggae, podobnie jak jazz i blues, to dla wielu s�uchaj�cych, taki rodzaj muzyki, kt�ry najlepiej i najpe�niej mo�e by� realizowany tylko przez czarnych artyst�w. Biali wykonawcy, je�eli zaczynaj� uprawia� ten rodzaj sztuki, ju� od samego pocz�tku spotykaj� si� z krytyk� i zarzutami na�ladownictwa czy wt�rno�ci. Dlaczego tak si� dzieje? Poniewa� sztuka tworzona przez Murzyn�w jest aspektem ich �ycia, l, jak wszystko co �ywe, posiada wymiar nie tylko cielesny, ale r�wnie� duchowy, transcendentalny i moralny. Sztuka pozbawiona tych aspekt�w staje si� tylko form�, kt�ra, cho� �atwa do na�ladowania, cz�sto w rezultacie okazuje si� by� 2 opakowaniem dla mia�kich tre�ci. Dop�ki wyst�puje rozbie�no�� mi�dzy samo�wiadomo�ci�, a tym co si� robi, mi�dzy u�ywanymi s�owami a ich tre�ci�, mi�dzy intencj� a jej wype�nianiem � pojawia si� mistyfikacja, fa�sz i ob�uda, l mo�e dlatego s p o s � b b y c i a jest kryterium sztuki, wa�niejszym, od podzia�u na czarne i bia�e. Je�eli reggae staje si� inspiracj� do poszukiwania w�asnego kszta�tu �ycia, i je�eli nabiera ono takich wymiar�w, �e pojawia si� potrzeba tw�rczo�ci, wtedy forma jak� ona przybiera jest na pewno adekwatna. Wydaje mi si�, �e ci, kt�rzy patrz� na form� jako na rzemios�o, ograniczaj� pole swego widzenia. W�wczas to, co jest poza zasi�giem wzroku, gotowi s� uzna� za nieistniej�ce. Leopold Tyrmand w swym, dzi� ju� niemal uznanym za podr�cznik, dziele pt. U brzeg�w jazzu pisa� tak: - Claude Roy � obserwator i krytyk marksistowski � radzi por�wna� ze sob� trzy p�yty: nagranie bluesa, nagranie cante hondo i nagranie jakiej� religijnej melodii hebrajskiej, po czym konkluduje: � Te trzy rodzaje muzyki z trzech r�nych kra�c�w �wiata, tak r�ne jak s�, wyka�� zdumiewaj�ce podobie�stwo. Wynika to z faktu, �e zrodzi�y si� z analogicznego �r�d�a uczuciowego i poj�ciowego. Wszystkie trzy s� wo�aniem lud�w, �yj�cych pod odleg�ymi s�o�cami, lecz w tym samym klimacie jarzma ucisku i nadziei. Nie tylko ich �piew stanowi znan� im wszystkim melodi� � ich �ycie jest jednakowe: tak samo pe�ne ostatecznego ub�stwa jak ostatecznego poni�enia, nawet je�li nie odznaczaj� si� innym kolorem sk�ry. Jest jednak w tym �yciu miejsce na godno��, na nadziej� wbrew ka�dej niedoli i ka�demu upokorzeniu, na wysok� temperatur� serc, �arliwych i mocniejszych od wszystkich prze�ladowc�w... Tak wygl�da geneza bluesa, jej historyczny zwi�zek z czasami jego powstania. W ni� bardzo wyrazi�cie wpisuje si� r�wnie� historia muzyki reggae. Dla ukazania sytuacji aktualnej przywo�a� Leopold Tyrmand opis Jaina Langa: owe typy pie�ni rozwin�y si� podobnie, albowiem rozwin�y si� pod ci�nieniem analogicznych okoliczno�ci spo�ecznych. Ka�dy z nich jest tworem grup socjalnych, zanurzonych w wielkim mie�cie, w kt�rym przenikanie si� kra�cowo r�nych kultur �amie i wykorzenia istniej�ce, rodzime modele etnograficzne i produkuje na ich miejsce co� nowego, zuchwa�ego, oryginalnego i ur�gaj�cego zastanym normom. Tematy tych pie�ni biegaj� po paralelach, albowiem �ycie przebiega wsz�dzie jednakowo. Badacz kultur afryka�skich i afro-ameryka�skich, Jahnheinz Jahn pisa�, �e naturalne i centralne dla afryka�skiego sposobu my�lenia jest umi�owanie �ycia pe�nego i szcz�liwego oraz d��enie do posiadania pe�ni si� �yciowych. Si�y te okre�lane s� jako m a g a r a i przeciwstawiane m o m m o, sile �ycia trwonionej przez cz�owieka. Utrata si�y magara powoduje cierpienie, a w ostateczno�ci doprowadza do �mierci. Aby j� odzyska� ta�czono i �piewano. Wiele afryka�skich obrz�d�w i rytua��w mia�o na celu odzyskanie si�y magara. Posiadanie magara lub nie � oto podstawowe postawy �piewak�w reggae. Je�eli w wi�kszo�ci opracowa�, dotycz�cych muzyki ludowej, stosowane s� muzykologiczne kryteria wzi�te z estetyki europejskiej, w�wczas to, co przynale�y do �wiata innej kultury nie mie�ci si� w znanych nam kategoriach i poj�ciach. Wiele s��w zachowa�o swe znaczenie tylko dzi�ki temu, �e istniej� proste formy, kt�re znaczeniem tym s� wype�nione. Jedn� z takich form jest w�a�nie reggae. By� mo�e do�yjemy czas�w, w kt�rych pos�ugiwa� si� b�dziemy j�zykiem zapodmiotowanym w r�nych kulturach, l w�wczas, znaj�c s�owa afryka�skie czy azjatyckie, dok�adniej b�dziemy mogli powiedzie�, na ile owe proste formy maj� swe wype�nienie. Toots Hibbert, ojciec chrzestny jamajskiej reggae, jeden ze swych album�w opatrzy� tytu�em Reggae got soul (Reggae ma dusz�). Horacy Silver, pianista i kompozytor jazzowy twierdzi�, �e ostatecznie ka�dy ma dusz�. Tylko s� ludzie, kt�rzy maj� jej wi�cej ni� inni. U niejednego dusza jest tak mocna, �e wychodzi i dotyka ci� [Cyt. w: Joachim Ernst Berendt, Od raga do rocka. Wszystko o jazzie] Owo �dotkni�cie duszy" ma w �czarnej muzyce" wiele aspekt�w. Niekt�re dotycz� brzmienia, czyli wype�niania przestrzeni za pomoc� szczeg�lnej wibracji i takiego sposobu dobierania d�wi�k�w przy realizacji, kt�ry nie pozwoli�by by� oboj�tnym �adnemu ze s�uchaj�cych. Je�eli we�miemy dzi� dowolne nagranie z listy przeboj�w i zestawimy je z realizacjami dokonywanymi przez czarnych artyst�w, odkryjemy z �atwo�ci�, i� spos�b zagospodarowania przestrzeni za pomoc� d�wi�ku oparty jest, w ca�ej niemal wsp�czesnej pop-kulturze, na brzmieniach wypracowanych przez czarnych wykonawc�w i realizator�w, l dopiero z dzisiejszej perspektywy zaczynaj� nabiera� mocy i znaczenia okre�lenia takie jak feeling, timing, funky, blues i soul. Dzieje si� tak, poniewa� to, co znamy jako �Black Music" zawsze by�o i jest zakorzenione we wci�� �ywej i aktualnie prze�ywanej tradycji, przekazywanej jako trwa�a warto�� z pokolenia na pokolenie. Warto wi�c, jeszcze raz spojrze� na dokonania czarnych artyst�w i z tego punktu widzenia spr�bowa� okre�li� w�asny stosunek do swojej tradycji, historii i kultury. Bongo �Binghi" Anderson byt pierwszym jamajskim rastamanem wizytuj�cym nasz kraj. Na konferencji prasowej po koncercie �Reggae is King" w roku 1986 m�wi� tak: - Dop�ki nie nauczymy si�, co to znaczy robi� co� razem, dop�ki artystyczne produkcje b�d� manifestacj� ego � reggae b�dzie tylko form�. l wielu jest na �wiecie wykonawc�w, kt�rzy nie maj� nic wsp�lnego ani z reggae, ani z Rasta, a �piewaj� piosenki w rytmie serca, albo komponuj� utwory z gatunku lovers rock [Jedna z odmian reggae � liryczna piosenka o mi�o�ci]. Ale ani oni sami, ani nikt inny nie m�wi o nich, �e s� wykonawcami reggae. Cz�sto u�ywa si� okre�lenia rock albo pop. Trzeba umie� odr�nia� dzia�alno�� komercyjn� od dzia�alno�ci kulturotw�rczej. Reggae to muzyka, kt�ra s�u�y budzeniu �wiadomo�ci. To muzyka, kt�rej rytm ko�acze do drzwi twej duszy i wydaje si� m�wi�: obud� si�, �yj, ruszaj si� i uwa�aj! Zobacz, �e �wiat jest taki jaki 3 by� powinien i �e wszystko jest na swoim miejscu. Tak jak jeste� i w tym, co w�a�nie robisz. Wi�c dop�ki nie nauczymy si� respektowa� nawzajem tego, �e jeste�my w�a�nie tacy a nie inni, i �e robimy w�a�nie to, co robimy �nie b�dziemy w stanie zrozumie� przes�ania muzyki reggae. Przedstawiany r�wnie� w naszej telewizji serial filmowy zatytu�owany Roots (Korzenie), to kolejny fragment wielow�tkowej opowie�ci ukazuj�cej kulturowy kontekst, w kt�rym pojawi�a si� na �wiecie muzyka reggae. Nie wystarczy bowiem przeanalizowanie powod�w spo�ecznych, politycznych czy ekonomicznych oraz podanie przyczyn li tylko artystycznych, aby wyja�ni� dlaczego z ca�ej r�norodno�ci tw�rczych i artystycznych dokona�, jakie mia�y miejsce w drugiej po�owie lat 70. w�a�nie muzyka reggae najsilniej zaznaczy�a sw�j �lad na obrazie dzisiejszej kultury. Sam tytu� filmu sta� si� synonimem najbardziej tw�rczych dzia�a� kulturowych. Poszukiwania tego, co autentyczne, w�asne i �r�d�owe obj�y niemal wszystkie dziedziny �ycia. Ksi�ka Haleya, a p�niej zrobiony na jej podstawie film sta�y si� symbolem inicjuj�cym pocz�tek mi�dzykulturowego porozumienia. Pewne przejaskrawienia, przerysowania w podejmowaniu tematu nie by�y zabiegami estetycznymi, lecz s�u�y�y temu, co w Czarnej Kulturze stanowi istotny element jej tradycji: budzeniu �wiadomo�ci. Nie mog�c wr�ci� do Afryki w spos�b fizyczny, zmieniaj�c miejsce pobytu, potomkowie dawnych niewolnik�w porzucali miejsce swego pobytu w spos�b duchowy; przywracano stare obrz�dy i rytua�y, adaptuj�c je do warunk�w �ycia w miastach, a muzyka reggae by�a w tym bardzo pomocna. S�owo �roots" (�korzenie") � sta�o si� nie tylko has�em, ale r�wnie� perspektyw� rozwoju duchowego, intelektualnego i kulturowego. Zacz�o pojawia� si� jako okre�lenie stylu i kierunku poszukiwa� artystycznych. Umieszczano je w nazwach zespo��w i tytu�ach p�yt. Pierwsz�, kt�ra przedstawi�a polskiej publiczno�ci brzmienie roots-reggae by�a grupa �Misty in Roots". By�o to w sierpniu 1983 roku. - Gdy w�drujemy po kraju, czynimy to z jednego powodu. Pow�d ten to ch�� pomocy ludziom w ich my�leniu o sobie. Muzyka naszych serc jest muzyk� korzeni (Roots-Music). Muzyka, kt�ra opowiada nam histori�, poniewa� je�li nie znaliby�my historii, nie znaliby�my te� swego przeznaczenia. Muzyka ta opowiada te� o tera�niejszo�ci, poniewa� je�li nie wiem nic o tera�niejszo�ci, tkwi� w spo�ecze�stwie jak g��b kapu�ciany. Muzyka, kt�ra opowiada o przysz�o�ci i o S�dzi� Ostatecznym, kt�ry nadchodzi. Muzyka naszych serc jest �r�d�em. Przedstawiamy Tajemnic� �r�d�a � Misty in Roots. Clarence Baker, wypytywany na konferencji prasowej przez Andrzeja Jakubowicza, opowiada� tak: - Misty in roots. �Misty" � to co� tajemniczego. �In roots" � to podstawa nazwy: korzenie, tj. kultura. Jeste�my z Indii Zachodnich, ale �yj�c w Anglii, zatracili�my swoj� afryka�sk� kultur� i teraz pr�bujemy j� odzyska�, co jest trudne. Jest to troch� jak mit � czasem j� mamy, czasem nie, a czasem jest na ten temat wiele nieporozumie�. St�d nazwa �Misty in Roots". Gramy roots reggae, reggae korzeni, reggae kulturowe. Roots reggae m�wi g��wnie o wolno�ci i kulturze ludzi, kt�rzy przyjechali z Indii Zachodnich do Anglii i innych kraj�w. �piewamy o wa�nych sprawach, kt�re wp�ywaj� na los ludzi. Roots reggae to przede wszystkim muzyka z przes�aniem. R�nica polega bardziej na tym, co si� m�wi, ni� na brzmieniu czy rytmie. Trzeba zrozumie�, �e jest du�a r�nica mi�dzy muzyk� tworzon� na Jamajce i w Europie czy Anglii. Nastr�j Jamajki jest inny ni� nastr�j, powiedzmy, Londynu. A ta muzyka m�wi o �yciu, o tym, co kszta�tuje nasz los. S� to wi�c dwie zupe�nie r�ne rzeczy, ale wiele je ��czy. Podr�uj�c, zauwa�amy, �e to, co dotyczy jednego cz�owieka, ma tak�e wp�yw na innych ludzi na �wiecie. Ka�dy muzyk pragnie, by jego muzyka dociera�a do jak najwi�kszej publiczno�ci, by by�a uniwersalna. Gramy dla wielu ludzi i mo�e nie wszystkim z nich specjalnie odpowiada nasza muzyka czy nasze teksty � ale im wi�cej odbiorc�w, tym wi�ksze oddzia�ywanie muzyki. Korzenie reggae to afryka�skie rytmy, b�bny. Chyba ka�dy muzyk mo�e gra�. Ale reggae to uczucie, nastr�j. Wi�c pewnie nam jest �atwiej � ludziom z Indii Zachodnich, Czarnym � bo czujemy t� muzyk�. Pocz�tki reggae s� bardzo odleg�e. Ta muzyka na wiele sposob�w wywodzi si� z niewolnictwa. Zacz�a si� wtedy, kiedy niewolnicy zn�w zacz�li gra� na b�bnach. By� taki okres w naszej historii w Indiach Zachodnich, kiedy Czarnym nie by�o wolno gra� na b�bnach, ani na �adnym innym instrumencie. Po zniesieniu niewolnictwa Czarni natychmiast powr�cili do b�bn�w. To by�y pocz�tki reggae. A jednak muzyka jest zjawiskiem mi�dzynarodowym. Mam nadziej�, �e jak najwi�cej ludzi na �wiecie b�dzie w stanie zacz�� gra� reggae. Ka�dy, kto w jakikolwiek spos�b jest zwi�zany z muzyk� reggae daje �wiadectwo podobne temu, kt�re zostawi� Clarence Baker: - Nasi przodkowie urodzili si� w Afryce, my za� przyszli�my na �wiat na Jamajce. Codziennie s�ysz� jednak ludzi, kt�rzy m�wi� tak, jakby urodzili si� w Afryce. Bowiem tak naprawd� wszyscy jeste�my Afrykanami � my, urodzeni na Jamajce, w Ameryce, w Kanadzie i w Anglii. A Pap� Seye tak pisa� mi w li�cie: Afryka mia�a wielk� kultur� i cywilizacj� na d�ugo przed cywilizacj� Bia�ych. W Afryce mamy filozofi� i specjalist�w w ka�dej dziedzinie �ycia i nauki. Nasza wolno�� polega na kolektywnym, a nie na indywidualnym �yciu, wi�c i spo�ecze�stwo nasze zbudowane by�o na fundamencie wsp�pracy, a nie na ch�ci zysku. Spo�ecze�stwo nasze by�o humanitarne. Ale kolonializm zniszczy� to wszystko, i da� nam system kapitalistyczny, kt�ry jest nam obcy. To zaszkodzi�o Afryce. 4 Chcemy, �eby Zach�d wiedzia�, �e ju� im przebaczyli�my, ale chcemy te�, aby wiedzia�, �e oto nasta� czas pracy dla ludzko�ci, a nie dla interes�w narodowych, kt�re buduj� bariery i uniemo�liwiaj� porozumienie i wsp�prac� mi�dzy lud�mi, i kt�re hamuj� rozw�j �wiata dla przysz�ych pokole�. Moja muzyka oparta jest na afryka�skiej tradycji i ekspresji. Gramy i �piewamy, aby uczci� ka�d� chwil� naszego �ycia od urodzin po �mier�, gramy z okazji �lubu, albo, aby towarzyszy� pracy, �piewamy, aby wyrazi� rado�� i smutek, l to jest naturalne, bowiem jeste�my lud�mi. Biletem wst�pu nie s� pieni�dze, lecz aktywny udzia� w muzyce. Muzyka jest tajemnic�, a cz�owiek jest cz�ci� tej tajemnicy. Nie mo�na jej wyrazi� s�owami, dlatego cz�owiek tworzy taniec, aby wyrazi� swe uczucia w ruchu. Chc� wr�ci� do Senegalu, poniewa� pozna�em Zach�d i zrozumia�em go lepiej, ni� b�d�c w Afryce. Dzi�kuj� za okazanie zainteresowania bratu z Afryki, kt�rego jeszcze nie znacie, ale mam nadziej� przyjecha� do Polski, pozna� was i zagra� koncerty. Poniewa� chc� przyja�ni ze wszystkimi. W latach 60., gdy wiele pa�stw afryka�skich odzyska�o niepodleg�o��, procesowi dekolonizacji towarzyszy�o odbudowywanie tradycyjnej kultury. W wielu pa�stwach przywracano stare, afryka�skie nazwy geograficzne, wracano do afryka�skich obrz�d�w, stroj�w i imion. W tym samym mniej wi�cej czasie, czarni arty�ci mieszkaj�cy w Ameryce zacz�li zwraca� uwag� na sw� przynale�no�� do afryka�skiej kultury. W ten spos�b narodzi� si� free-jazz � czyli jazz wolno�ci. W publikacjach na temat free-jazzu przewa�nie zwracano uwag� na muzyczne konsekwencje i wp�ywy tego nurtu. Lecz najwa�niejsze konsekwencje mia�y wymiar duchowy. Bowiem gra� free znaczy�o dla muzyk�w uwolni� si� od obci��e� i nalecia�o�ci systemu, kt�ry uczyni� z nich niewolnik�w. Pod�y, pod�y Babilonie. Jeste�my �o�nierzami Rastafari, wi�zionymi w dalekim kraju. Pod�y Babilonie, wykorzystujesz nas jak mu�y. Jeste�my twoim jedynym narz�dziem. Robili�my jak kaza�e� � a co z zap�at�? Termin up�ywa dzi�. Bracia moi, odwracacie si� ode mnie. Nie widzimy ju� wsp�lnego celu. Sprawiedliwo�� uciek�a od nas � �piewa� Count Ossie i jego grupa �Mystic Revelation of Rastafari" (Mistyczne Objawienie Rastafari). Inny rozdzia� tej samej historii opowiedziany przez Counta Ossie brzmi nast�puj�co: Dzisiejsze wydarzenia jutro b�d� histori�. Tym samym, nar�d, kt�ry nie zna swojej historii, jest jak drzewo pozbawione korzeni. Zabierzemy was teraz do Mozambiku. Jest to kraina po�o�ona na po�udniowo-wschodnim kra�cu Afryki. Kiedy Vasco da Gama okr��y� szcz�liwie Przyl�dek Dobrej Nadziei i przyby� do wybrze�a Mozambiku w 1492 roku, jego za�oga by�a chora, a statek zniszczony. Przed 1492 rokiem ludno�� Mozambiku �y�a w pe�nym kontakcie z Matk� Natur�. Mia�a ca�kowit� swobod� ekspresji poprzez sztuk�, rzemios�o i kultur�. Od 1492 do dzi� �ycie w tym kraju to krew, pot i �zy. Ale walka trwa � lutta continua.[Opowie�� ta zosta�a utrwalona na p�ycie Tates from Mozambique.] Inspiracja dla jazzu free wyp�ywa�a ze starych, afryka�skich obrz�d�w i rytua��w, oraz towarzysz�cej im muzyki. Odtwarzane niekiedy na scenie fascynowa�y bogactwem form i r�norodno�ci� styl�w. A ca�a owa r�norodno�� znalaz�a sw�j ostateczny kszta�t i wyraz w muzyce reggae. Na przyk�ad, koncerty grupy �South Africa Feedom Singers" bardziej przypomina�y przedstawienia teatralne (podczas kt�rych o�ywione by�y na scenie duchy przodk�w) ni� koncerty rockowe czy jazzowe. Na tle niemal magicznej, zuluskiej inkantacji, leader grupy dokonywa� takiego oto wprowadzenia: - Dawno, dawno temu, czarni mieszka�cy Po�udniowej Afryki mieli sw�j kraj, swoje byd�o, kultur� i wolno��. A� w roku 1652 przyby� z Holandii kr�l bia�ych ludzi. Czarni powitali go i ugo�cili. A Biali, gdy rozejrzeli si� wok�, zabrali byd�o, zabrali kraj, a czarnych mieszka�c�w wzi�li w niewol�. Lecz czarni ludzie nie zrezygnowali z walki o wolno��, l o tym w�a�nie jest nasza opowie��. Jest to opowie�� o wolno�ci: tej, kt�ra by�a, tej, o kt�r� walczymy tej, kt�ra jutro stanie si� naszym udzia�em. Z dnia na dzie� arty�ci stawali si� wojownikami, graj�c free muzycy byli niezale�ni i wolni, i cz�stk� tej wolno�ci, jej uczucie i rado�� z jej spe�nienia przekazywali swym s�uchaczom. Granie jazzu by�o opowiadaniem, relacjonowaniem tego, co komu w duszy gra, odwzorowywaniem przy pomocy instrument�w. Owo opowiadanie budowane by�o na rytmicznym fundamencie, za� zmiany rytmu okre�lano jako swing czy break, a z europejska nazwane synkopami, nie by�y niczym innym jak tylko odzwierciedleniem zmiennych uczu� i emocji. M�wi�c innymi s�owy: je�eli rytm serca stanowi podstaw� struktury rytmicznej, to napi�cia, kt�re towarzysz� prze�ywaniu r�nych uczu� i emocji, nie zmieniaj�c samego przebiegu rytmu, wp�ywaj� przecie� na jego tempo czy artykulacj�, l dlatego, czytaj�c nieraz opisy tych, kt�rzy s�uchali jazzowych improwizacji niejednokrotnie spotykamy si� z twierdzeniem, �e s�uchaczom zapiera�o dech w piersiach, l nic w tym dziwnego, bowiem tak si� zwykle dzieje, �e gdy jeste�my zestrojeni emocjonalnie, cia�o nasze, ca�y nasz organizm poda�� za emocjami odwzorowywanymi przez muzyk�, l w momentach gwa�townych zmian rytmu � w nas samych zmiany te r�wnie� nast�puj�. Niekiedy s� one na tyle wa�ne, �e m�wimy o prze�yciu, czyli takim doznaniu, kt�re poruszy�o dusz�. Muzyka duszy � soul musie � pojawi�a si� w�wczas, gdy wi�kszo�� muzycznych produkcji s�u�y�a usypianiu, l tak jak wcze�niej jazz i blues, a p�niej funky i reggae, zdawa�a si� zawo�a�: Obud� si�! Wake up and live! Zbud� si� i �yj! 5 �ycie jest wielk� drog� pe�n� r�nych znak�w wiec gdy poruszasz si� utartym szlakiem nie komplikuj swego umys�u. Uciekaj od nienawi�ci, niezgody i zawi�ci nie zapominaj swych my�li unosi� ku wizji realno�ci. Wzrastajcie jako u�wi�ceni ludzie � to jest praca, kt�r� trzeba wykona� � zr�bmy to po trochu Wyrastajcie ze swych sennych sn�w jest nas wi�cej, ni� piasku na morskim brzegu Jeste�my liczniejsi ni� liczby teraz wszyscy razem: � Zbud�my si� by �y� Widzisz, jeden kokos wype�nia koszyk, gdy u�ywasz �ycia wielki dzisiaj jutro zapomniany w skrzynce � wi�c zbud� si� i �yj! Trzymaj t� gr�, Spr�buj to prze�ama�. Jakie� to uczucie ponad wszystkim? Budz�ce uczucie � wi�c zbud� si�! (Bob Marley) Joe Viera, analizuj�c elementy jazzu, pisa� tak: - Harmonika jazzu cz�sto powodowa�a nieporozumienia. Nie zawsze bowiem rozumiano, �e akordy i po��czenia akordowe mo�na s�ysze� w odmienny spos�b, oraz �e wyst�puj�ce tu zapo�yczenia z tradycji muzyki europejskiej nale�y t�umaczy� kompleksami i niewiedz� muzyk�w, albo po prostu brakiem inwencji: stanowi� one jednak o istocie harmoniki jazzowej. Na niej bowiem wyciskaj� pi�tno zjawiska i poza tym charakterystyczne dla jazzu: zawoalowywanie, czyli zmierzanie do celu coraz to nowymi wariacjami, nawarstwienia, czyli gra punkt�w ci�ko�ci, powtarzanie jako �r�d�o energii, ruch, emocja, ekstaza, weso�o��. Komponenty jazzu maj� charakter kryteri�w nierasowych, lecz kulturowych, i dlatego s� przeszczepialne. Podobnie jak poprzez sta�y kontakt z j�zykiem docieramy bli�ej i bli�ej do jego tajemnic, tak i w muzyk� mo�emy wg��bia� si� dop�ty, dop�ki nie osi�gniemy jej istoty. O ko�cowym efekcie decydowa� b�dzie tylko czas, oraz zdolno�� przyswajania. (...) Nie istnieje absolutna wiedza o harmonii. Prawa jej zmieniaj� si� w czasie, i tak musi by�, poniewa� powsta�y one z przemian i nadal b�d� im podlega�. Zrozumienie regu� dnia dzisiejszego pomo�e nam nabra� si� do zast�pienia ich regu�ami dnia jutrzejszego.[ Por. Joe Viera Elementy Jazzu]. W ca�ej rozci�g�o�ci powy�szy wyk�ad Joego Viery odnosi si� r�wnie� do innych rodzaj�w muzyki, takich jak blues, soul i reggae, l czasem dziwi� si�, �e odk�d istnieje filozofia, sztuka i w og�le ludzkie my�lenie, spotykamy si� z pogl�dem o odr�bno�ci w�asnych do�wiadcze� od schemat�w i regu�. Jednocze�nie na przek�r temu prze�wiadczeniu, wci�� trwa dyskusja na temat autentyczno�ci w sztuce. A nikt ze znanych mi wykonawc�w nie m�wi� o my�leniu, kt�re towarzyszy muzyce, wielu natomiast podkre�la�o � spr�buj to znale��, to na pewno jest i w Tobie. W ewolucji �Black Music" zauwa�y� mo�emy nast�puj�ca prawid�owo��: konsekwencj� dzia�a� kulturowych w latach 60. by�o pojawienie si� kultury alternatywnej. Post�puj�ca komercjalizacja pozbawi�a niekt�re z form artystycznego wyrazu ich duchowej zawarto�ci. Ponownie odkryta ona zosta�a we free-jazzie, muzyce wolnej od nalecia�o�ci kulturowych i cywilizacyjnych bia�ego cz�owieka. Jazz free stanowi� asemantyczn� p�aszczyzn�, na kt�rej pojawi�y si� pie�ni reggae, l zabrzmia�y one z moc� niezwyk��. Lecz, gdy trac�c swe duchowe przes�anie, zacz�y przep�ywa� w kierunku lovers rock � pojawi�a si� na muzycznym rynku chimurenga, soukous, ju-ju, hi-life i inne, �r�d�owe dla Czarnej Kultury formy i gatunki. Wielu wykonawc�w afryka�skich zainspirowanych by�o dokonaniami Boba Marleya. Na przyk�ad, Thomas Mapfumo, kt�ry m�wi o sobie, �e gra muzyk� wyp�ywaj�c� z filozofii Rasta. A inspiracja ta nie polega na powielaniu formy muzycznej. Niekiedy nawet trudno wskaza� jej bezpo�rednie �r�d�o. Okazuje si� bowiem, �e inspiracja niekoniecznie musi osi�ga� ten sam poziom co p�niejszy akt tw�rczy. Nie musi te� pojawia� si� na tej samej p�aszczy�nie. Powszechnie znana jest inspiruj�ca muzyk� czy malarstwo poezja lub literatura. Niekiedy zachodzi te� odwrotna relacja: dla wielu poet�w inspiruj�ce by�o ogl�danie obraz�w lub s�uchanie muzyki. Na przyk�ad, Linton Kwesi Johnson zanim utrwali� na papierze jakikolwiek ze swych poemat�w, wypowiada� go na glos, improwizuj�c i 6 wt�ruj�c sobie gr� na kontrabasie. Pojawienie si� nowego sposobu grania, czy nieznanej formy muzycznej, r�wnie� bywa inspiruj�ce. Gdy w po�owie lat 70. rynek muzyczny zasypia� uko�ysany d�wi�kami symfonicznego rocka i muzakow� [muzak � to firma przygotowuj�ca muzyk� w odpowiednich zestawach, odtwarzan� w domach handlowych na lotniskach i w poczekalniach dworcowych. Muzyka ta ma by� nieabsorbujaca, a jej zadaniem jest umilanie zakup�w i roz�adowywanie stres�w zwi�zanych m.in. z przebywaniem w du�ych zbiorowo�ciach ludzkich.] papk� pop � reggae stanowi�o impuls do przebudzenia. Wielu wykonawc�w skorzysta�o z bezpo�redniej inspiracji, kt�ra polega�a na powieleniu formy. Pojawia� si� zacz�y utwory �w stylu reggae", rytmy ska i calypso wyra�niej zacz�y si� ujawnia� w jazzie i rocku. Lecz najwa�niejsz� inspiracj� jak� nios�a ze sob� muzyka reggae by�o nawo�ywanie do szukania tego co w�asne. Zapewne wielu s�uchaj�cym, przywyk�ym do komercyjnej postaci muzyki reggae, tw�rczo�� Thomasa Mapfumo zupe�nie nie kojarzy si� z przes�aniem Rastafari. A jednak zawiera je i wyra�a w spos�b autentyczny. Podobnie my�l� te� o sztuce, kt�r� tworzy Fela Anikulapo Kuti. Jego nagrania, wyprodukowane przez Billa Laswella, to przyk�ad formy jak� przybiera muzyka grana w Afryce, a inspirowana rastafaria�skim przes�aniem. Muzyka reggae, grana przez braci Toure r�wnie� odbiega nieco od potocznych wyobra�e�. Zesp� �Toure Kunda" nikogo bowiem nie na�laduje, lecz tworzy w�asn�, oryginaln� wersj� muzyki reggae, l dzi�ki temu zdobywa uznanie zar�wno publiczno�ci, jak te� krytyk�w i wydawc�w. Producentem koncertowej p�yty �Toure Kunda" by� r�wnie� Bili Laswell, muzyk nale��cy do kr�gu nowojorskiej awangardy, l fakt ten wydaje si� potwierdza� opini�, �e to co autentyczne i ludowe bywa r�wnie� awangardowe. Tomasz Merton twierdzi�, �e autentyczne prze�ycie estetyczne jest czym� przekraczaj�cym nie tylko porz�dek zmys�owy (w kt�rym jednak ma ono sw�j pocz�tek), ale r�wnie� sfer� samego rozumu. Jest ono ponadracjonalnym wejrzeniem w ukryt� doskona�o�� rzeczy. Dzi�ki swej bezpo�rednio�ci wyprzedza ono szybko�� rozumowania i zostawia daleko za sob� wszelk� analiz�. Jest w porz�dku natury analogicznym odpowiednikiem prze�ycia mistycznego, jego dalekim podobie�stwem. Twierdzenie to mo�na odnie�� do muzyki reggae, kt�ra b�d�c najbardziej duchowym ze wszystkich rodzaj�w sztuki, jest jej form� predestynowan� szczeg�lnie do u�atwienia cz�owiekowi kontaktu ze �wiatem ducha. M�wi�c o tego rodzaju kontakcie zda� sobie trzeba spraw� z tego, �e chodzi tu raczej o odkrywanie w sobie pewnej wra�liwo�ci i przez to poszukiwanie p�aszczyzny dla wsp�brzmienia ze �wiatem, l przede wszystkim jest to kontakt z samym sob�, z w�asnymi wra�eniami i uczuciami. Muzyka reggae zwi�zana jest nieod��cznie z brzmieniem, kt�re ma nie tylko wymiar estetyczny, ale r�wnie� kulturowy. Z problemem brzmienia wi��e si� to, co okre�lane jest mianem przekazu. Czyli taki rodzaj s��w, kt�re moc� swego brzmienia mog� wywo�ywa� przeobra�enia w postrzeganiu otaczaj�cego nas �wiata. Opowie�ci o Afryce, o jej tradycji i kulturze, stanowi� g��wny w�tek przes�ania reggae. S�uchaj�c ich � jedni przypominaj� sobie to, co by�o, inni dowiaduj� si� o tym. l tak jak muzycy tworz� w�asne w�tki przekazu, tak s�uchacze, wszyscy razem i ka�dy z osobna, maj� w�asne wizje i interpretacje. Wieloznaczno�� opowie�ci sprawia, �e ka�dy mo�e poj�� bez trudu g��wne w�tki rastafaria�skiego przes�ania. A to, �e one wsp�wyst�puj�, stanowi w�a�nie istot� muzyki reggae, l dlatego mo�e ona rozbrzmiewa� w r�nych miejscach �wiata z r�wn� si�� i doskona�o�ci�. Jak bardzo klimat wp�ywa na kultur� oraz tworzony w niej przekaz artystyczny, opowiada� mi Demba Conta [Demba Conta odwiedzi� Polsk� w 1986 roku. Spotkali�my si� podczas festiwalu �Reggae nad Warta".]. M�wi� tak: - W Afryce jest ciep�o i nie jest potrzebne �adne specjalne miejsce, w kt�rym mieliby�my si� spotyka�. Po zapadni�ciu zmroku m�czy�ni wychodz� poza obr�b wioski i roz�o�ywszy na ziemi maty rozmawiaj�, albo �piewaj�, albo graj�, albo s�uchaj� opowie�ci griot�w. Jednocze�nie ka�dy z cz�onk�w tego zgromadzenia mo�e przyj�� na siebie dowoln� z tych r�l, b�d� to intonuj�c pie��, b�d� te� rozpoczynaj�c opowie��. l w ten spos�b nie potrzebujemy niczego wi�cej, poza sob�, l tak tworzymy kultur�, a ona �yje w naszym codziennym �yciu. Muzyka reggae nawi�zuje do tego w�a�nie sposobu pojmowania kultury, jaki spotykamy w Afryce. Ka�dy z muzyk�w tworz�cych przekaz mo�e by� jednocze�nie i solist�, i cz�onkiem wsp�lnoty, l dopiero dzi�ki temu, �e realizuje w�asn� drog�, droga wsp�lnoty staje si� wyra�na i jasna. Ma to szczeg�lne znaczenie przy graniu dubu. Przy realizacji nagra� z gatunku roots-reggae pracuj�cy za konsolet� akustyk albo jest cz�onkiem zespo�u, albo muzykiem, albo tw�rc�, samodzielnie realizuj�cym w�asne wizje artystyczne. Muzycy ustawieni na scenie maj� w�a�ciwie tylko jedno zadanie do spe�nienia: da� wyra�ny znak swego bycia. Siedz�cy za konsolet� realizator po prostu u�ywa tych znak�w i w ten spos�b powo�uje w przestrzeni jednolity obraz brzmieniowy. Jednolity dlatego, �e ka�dy tylko jest. A bycie wyzwala intuicj�, kt�ra pomaga tworzy� i porozumiewa� si�. Wystarczy tylko zanurzy� si� w �agodne falowanie muzyki reggae, a jej pe�na spokoju wibracja zaw�adnie nami wtedy, gdy tylko b�dziemy tego chcieli. Reggae mo�emy pr�bowa� opisa� na wiele r�nych sposob�w. Opowiada� o akcentowaniu rytmu przez gitar� lub perkusj�, o swingowaniu poszczeg�lnych muzyk�w. Lecz w trakcie ka�dej z tych opowie�ci b�dziemy sobie przypominali, �e przecie� jest wiele przyk�ad�w zaprzeczaj�cych og�oszonym teoriom, l wtedy najlepiej 7 b�dzie, gdy powt�rzymy za tymi, kt�rzy �piewaj�, tak jak grupa �In-Crowd" � To w�a�nie jest reggae. A Don Carlos m�wi po prostu: Lubi� co� takiego jak to. Angielski teoretyk muzyki ludowej, James Reeves, napisa� kiedy�: - Wprawdzie nie zawsze, ale cz�sto wyczuwa si� r�nic�, nawet je�li nie mo�na jej precyzyjnie odda� s�owami, mi�dzy czym� stworzonym z mi�o�ci czy dla przyjemno�ci, a czym� stworzonym dla zysku. Dlaczego reggae sta�o si� tak bardzo popularne? Jeszcze jedn� z mo�liwych odpowiedzi daje nam grupa �Twinkle Brothers" �piewaj�c: Nie chc� ju� wi�cej by� samotny�(l don't want to be lonely anymore). W czasach, gdy samotno�� jest wszechogarniaj�ca, a t�sknota za jak�kolwiek wsp�lnot� ogarnia serca wszystkich, bez podzia�u na ras�, p�e�, wyznanie i pochodzenie spo�eczne, muzyka reggae ma w sobie tak wiele si�y, poniewa� jest w�a�nie muzyk� wsp�lnoty. Babilon to nic innego jak tylko izolacja od innych oraz od tego, co prawdziwe i naprawd� ludzkie. Dlatego Babilon upada, poniewa� nie jest o�ywiony si�� ludzkiego istnienia. Wykonawcy reggae g�osz�, �e ich muzyka jest przes�aniem dla wszystkich, kt�rzy chc� jej s�ucha�. M�wi�: - Nasza muzyka jest g�oszeniem prawdy, a prawda mo�e zagra�a� tylko systemowi, kt�ry jest nieprawdziwy. Wymy�lony system wymy�la zagro�enia. W ten spos�b wymy�lenie staje na drodze realno�ci. Dominacja my�lenia jest jednak typow� cech� wsp�czesnej kultury. Bardzo cz�sto przeszkadza w byciu. A najpierw przecie� si� jest. Jeste�my kim jeste�my. Ijah jest, kt�ry jest. l dlatego jeste�my Ludem Bo�ym i dzie�mi Jah i gramy muzyk�, kt�ra odzwierciedla rzeczywist� sytuacj�. My jeste�my w tym ca�kowicie i nie musimy my�le�, �e jest jakie�. W ten spos�b otrzymali�my nast�pn� z mo�liwych odpowiedzi. Kt� bowiem nie t�skni za tym, by by� sob� w pe�ni. Kt� nie ma nadziei, �e niebawem si� to spe�ni. Rastafarianie wierz�, �e oto tak w�a�nie si� dzieje. Jah Kingdom come � nadchodzi kr�lestwo Jah � �piewali �Twinkle Brothers", a �In--Crowd" og�aszaj�: His Majesty is comming. Kiedy� Dave Brubeck tak m�wi� o jazzie: Jest to chyba jedyna istniej�ca dzisiaj forma sztuki, w kt�rej istnieje wolno�� jednostki, chocia� nie zatraca si� w niej poczucia wsp�lnoty, l nie chodzi wcale tylko o muzyk�. Chodzi o to, �e mi�dzy muzykami a publiczno�ci� przep�ywaj�, w obie strony, ludzkie uczucia. To spotyka si� w jazzie, ale bardzo rzadko spotyka si� w sali filharmonii.[J. E. Berendt Od raga do rocka...] Dzi�, gdy jazz zaw�drowa� do sal filharmonii, gdy mo�na go studiowa� na muzycznych wydzia�ach uniwersytet�w lub w konserwatoriach, jednym z niewielu rodzaj�w muzyki, kt�ra utrzymuje poczucie wsp�lnoty � jest w�a�nie muzyka reggae. Je�eli w punkcie wyj�cia rozwa�a� o kulturze przyjmiemy pogl�d, wyra�any przez wielu czarnych artyst�w, �e cywilizacja zacz�a si� w Afryce, w konsekwencji tego musimy uzna�, �e artystyczne style, przejmowane i adaptowane przez Bia�ych, stanowi� echo tego, co rozbrzmiewa ze �r�de�. Reggae jest muzyk� �r�d�ow�, a echo jej przes�ania, obiega ca�y �wiat. Cywilizacja zacz�a si� w Etiopii i sp�yn�a Nilem do Egiptu. Historia Egiptu zosta�a zapisana i ka�dy mo�e j� przeczyta�, ale historia Afryki pozostaje tajemnic�. To, co w ciemno�ci, musi wydosta� si� na �wiat�o dnia. Tajemnica naszej historii musi zosta� wyja�niona. Afryko, jeste� matk� wszelkiego stworzenia .[Tak zaczyna si� jeden z utwor�w grupy �Cimarons", umieszczony na p�ycie Maka.] Wspomnienie krain znanych z dzieci�stwa. Opowie�ci o kraju przodk�w i o Ziemi Obiecanej. Przypominanie czas�w niewolnictwa i ods�anianie aktualnego zniewolenia. Odkrywanie tego, co nauczone. Poszukiwanie �r�de� kultury i dziedzictwo wielowiekowej tradycji. Show-business i tw�rczo�� ludowa. Obrz�dy archaiczne i nowoczesne koncerty. Arty�ci i menagerowie. Sprzedawanie i kupowanie. Religia i polityka. Praca, nauka i wypoczynek. Taniec i zabawa. Problemy spo�eczne i konflikty rasowe. Has�a i programy. Filozofie i �wiatopogl�dy. Sprawy og�lne i drobne. Prorocy i uczniowie. Mistrzowie, na�ladowcy i imitatorzy. Pie�ni mi�o�ci, wiary i nadziei. Walka i modlitwa. Czyn i medytacja. Muzyka i teksty oraz ich przes�anie. Drogi i kierunki. Exodus: wyj�cie z Babilonu i �ycie w Domu Niewoli. My�lenie o �yciu i �ycie pe�ne pomy�le�. Oto czym jest reggae. Reggae traktujemy jako zjawisko natury duchowej, jako przejaw duchowego �ycia spo�eczno�ci Czarnego Cz�owieka w Diasporze. Za aprobat� tej spo�eczno�ci czy te� bez niej, reggae sta�o si� tak�e zaadoptowanym sposobem na �ycie dla wielu Bia�ych, kt�rzy znale�li w tej muzyce i jej filozofii now�, bardzo poci�gaj�c� form� idealizmu. Tym samym reggae nie jest dla nas przede wszystkim trendem w muzyce rozrywkowej. Eric Clapton i Mick Jagger nie s� z naszego punktu widzenia wykonawcami reggae � po prostu nagrali piosenki z klasyki reggae. Wielu spo�r�d najpopularniejszych artyst�w reggae jest z naszego punktu widzenia postaciami marginalnymi ze wzgl�du na kompromisy, kt�re da�y im kontakty z mi�dzynarodowymi wytw�rniami i akceptacj� odbiorc�w muzyki popularnej. Pojawia si� w tej ksi��ce sformu�owanie takie jak �roots reggae" czy �ci�kie reggae". Jak wszystkie inne terminy, s� to po prostu skr�ty my�lowe. Zamiast nich powinni�my pewnie m�wi� po prostu �reggae" czy �muzyka Jah", za� nagrania typu I Shot the Sheriff Erica Claptona powinni�my okre�li� jako muzyk� popularn� z karaibskimi elementami. 8 Zasadniczy konflikt mi�dzy reggae prawdziwym a tym, kt�re podoba si� na �wiecie, polega na tym, �e muzyka pochodz�ca z Afryki nie k�adzie g��wnego nacisku na melodyczno�� (czego oczekuj� uszy wychowane na muzyce europejskiej) ani na szybkie tempa, kt�rych oczekuj� odbiorcy wychowani na rocku i disco. Spraw� osobn� i jeszcze wa�niejsz� jest to, co muzyka ma (albo, �ci�lej, czego nie ma) wyra�a�, by j� akceptowano. Sukces oznacza wi�c w przypadku reggae popularno�� w krajach bia�ego cz�owieka, kt�ry przewa�nie nie rozumie i nie chce rozumie� muzyki czarnego cz�owieka ani jego problem�w i pragnie�. Najpewniejsza recepta na taki sukces jest zatem pozbawienie muzyki reggae tego wszystkiego, co sprawia, �e jest ona muzyk� reggae. Te wszystkie wst�pne za�o�enia wyja�ni�, mamy nadziej�, dlaczego powiemy raczej niewiele o nazwiskach, kt�re by� mo�e automatycznie kojarz� si� ze s�owem reggae. Wykonawcy tacy jak Marley czy �Black Uhuru", kt�rzy w znacznej mierze zachowali prawdziwe znaczenie muzyki reggae, lecz jednocze�nie osi�gn�li przyzwalaj�ce skinienie g��w dyrektor�w bia�ych wytw�rni i bia�ych nabywc�w p�yt, s� niestety wyj�tkami. 9 --------------------- THE WAILERS --------------------- �The Wailers". Jedni t�umacz� jako �zawodz�cy na pogrzebowych ceremoniach, pe�ni�cy rol� p�aczek, �piewacy". Inni m�wi� kr�tko: �wyjce". Pierwszy zesp�l Boba Marley a, za�o�ony z pomoc� Joe Higgsa w roku 1964, nazywa� si� �Wailing Wailers". By� to kwintet wokalny, w kt�rego sk�ad wchodzili: Junior Braithwaite, Peter Mclntosh (Tosh), Bunny Lwingston (Wailer), Bevery Kolso, oraz Bob Marley. Bunny Livingston i Peter Mclntosh grali r�wnie� na instrumentach (piano i perkusyjne), lecz nie mieli wystarczaj�cej ilo�ci pieni�dzy, aby zakupi� sobie wyposa�enie sceniczne i aparatur�. Gdy �Wailing Wailers" przybyli do studia Clementa Dodda, kt�ry w tamtych czasach mia� dwie w�asne firmy wydawnicze (fonograficzne) � �Sir Coxone" i Studio One, musieli korzysta� z pomocy muzyk�w sesyjnych oraz ich aparatury. Urzeczywistniona w ten spos�b sesja nagraniowa musia�a przynie�� dobre nagrania; pierwszy utw�r, zrobiony w studiu Clementa Dodda, Simmer Down, a firmowany przez grup� �Wailing Wailers", szybko trafi� na jamajsk� list� przeboj�w. Podobnie sta�o si� z kolejnymi nagraniami realizowanymi dla Dodda: Put In on, Ten Commandments oraz Love and Affection. Specjalnym uznaniem cieszy� si� te� utw�r Rude Boy, kt�ry gloryfikowa� zdesperowanych chuligan�w i ulicznik�w, dzikich i swobodnych na ulicach slums�w Kingston. Utwory te, znane dzi� z licznych reedycji, bootleg�w oraz mniej lub bardziej piracko wydawanych sk�adanek, przez wielu pisz�cych histori� �ycia i kariery Boba Marleya uznawane s� za pierwsze w jego fonograficznym dorobku. Prawdziwy debiut mia� jednak miejsce trzy lata wcze�niej. Marley rozpocz�� sw� artystyczn� dzia�alno�� jako m�ody ch�opak � maj�c 16 lat nagra� pierwszego singla w studiu Kena Khourisa w Kingston. Utw�r zatytu�owany by� Judge Not? i nie wszed� w�wczas na �adn� z list, gdy� w tamtych czasach nie s�ucha�o si� takiej muzyki. Rok p�niej, Marley, w�wczas 17-letni, spr�bowa� jeszcze raz. Tym razem by� to jego w�asny spos�b podej�cia i interpretacji znanego pod�wczas przeboju Brooka Bentona, One more cup of coffe. Ten wysi�ek sta� si� swego rodzaju uwierzytelnieniem propozycji artystycznej Boba: Marley zosta� przedstawiony przez Jimmy'ego Cltffa (kt�ry ju� w�wczas mia� ustabilizowan� pozycj� na muzycznym rynku), producentowi i szefowi firmy Beberly Records, Leslie'emu Kongowi. Ten nie pyta� go o pochodzenie, ani o artystyczny rodow�d, gdy� sta�o si� jasne, �e oto zapocz�tkowana zosta�a droga, na kt�rej nie by�o dot�d poprzednik�w. W t� drog� Bob Marley zabra� ze sob� sw�j zesp�. Trzydzie�ci singli nagranych dla Leslie'go Konga mog�oby oznacza� niewielkie zabezpieczenie, szczeg�lnie na P�nocnych Karaibach. Jednak przemys� p�ytowy na Jamajce nie by� ustabilizowany. Dlatego wybicie si� poza wysp� mia�o szczeg�lne znaczenie i by�o jedyn� sensown� perspektyw�. M�ode kapele sprzedawa�y sw�j talent i muzyczne dusze, lecz dla nikogo nie mia�o to �adnej warto�ci. Nikt nie pr�bowa� im w jakikolwiek spos�b pomaga�. W roku 1968 �The Wailers" pozbyli si� przedrostka (przymiotnika) w swej nazwie, oraz producenta. Nie mieli wystarczaj�cej ilo�ci pieni�dzy, by utrzyma� si� jako pi�cioosobowy zesp�. Opu�ci�a grup� Beverley Kelso, kt�rej, jak pisali krytycy, naprawd� nie przynosi�a chwa�y. Marley, wraz z matk� wyjecha� do Stan�w Zjednoczonych, gdzie z trudem wi�za� koniec z ko�cem, �yj�c w Wilmington, w stanie Delaware. Lecz Ameryka nie stanowi�a bezpiecznej przystani. Zagro�ony poborem do wojska i wys�aniem na wojn� do Wietnamu, Bob Marley wr�ci� na wysp�. Spotkawszy Bunny'ego Livingstona i Petera Tosha, jeszcze w tym samym roku za�o�y� wraz z nimi grup� �Wailing Souls" (wiele lat p�niej nazw� t� przej�a inna grupa wokalna). Jako trio postanowili zdobywa� listy przeboj�w. A czasy nie by�y wtedy zbyt �atwe. Ich tw�rczo�� wyrasta�a w�wczas ponad przeci�tno��, lecz dee-jaye nie chcieli tego przyj�� do wiadomo�ci. W muzyce jamajskiej tamtych czas�w sukces jednego nagrania nie oznacza� automatycznie powodzenia kolejnej realizacji. Grupa �Wailing Souls" mia�a wi�c kr�tki �ywot. Dokona�a go ostatecznie, gdy Bunny zosta� zaskoczony przez policjanta podczas radosnego obcowania ze splittem; na ca�y rok musia� rozsta� si� z przyjaci�mi. Troch� p�niej, lecz jeszcze tego samego roku, odwiedzi� Jamajk� Johny Nash, znany ju� w Stanach �piewak i kompozytor wielu przeboj�w. Nie ukrywa�, �e przyby� na wysp� w poszukiwaniu jakiego� nowego talentu. Zobaczy� Marleya w miejscowym show telewizyjnym i podpisa� z nim kontrakt dla w�asnej firmy JAD. Nagrali razem album, lecz zgodnie chyba z tradycj� pocz�tkowych dokona� Marleya, przeszed� on niezauwa�ony. Ze wsp�lnej sesji nagraniowej z Nashem zachowa� si� tylko jeden singel � Bend down Iow. Po latach okaza�o si� jednak, �e menager Johny'ego Nasha, Joe Veneri, zachowa� w archiwum oryginalne ta�my z nagraniami Boba Marleya. Sprzedane firmie WEA International, stanowi�y materia� d�wi�kowy p�yty Chances are. Nowy remix, dograne ch�rki, wzbogacone aran�acje i unowocze�nione brzmienie � wszystko to sprawi�o, �e p�yt� Chances are sprzedawano jako pierwszy po�miertny album Boba Marleya. l cho� wielu krytyk�w przyznawa�o, �e album ten nale�a�oby ocenia� raczej w kategoriach etycznych ni� artystycznych, to jednak wielu zwolennik�w przes�ania reggae, artyku�owanego przez Marleya, uleg�o sugestii krzykliwej reklamy i w��czy�o go do swych kolekcji. Proces, kt�ry wytoczyli firmie WEA International Chris Blackwell i Rita Marley, przyczyni� si� tylko do wi�kszej s�awy tego pirackiego wydania. Ka�dy chcia� mie� p�yt�, zapominaj�c o tym, co m�wi� Marley w jednym z wywiad�w, udzielonych Stephenowi Davisowi: 10 - Wszyscy �Wailersi" nagrywaj� tutaj, na Jamajce, lecz ich nagrania s� wykradane � wszystkie muzyczne firmy rabuj�, tak, wszyscy ci, kt�rzy maj� do czynienia z muzyk� Indii Zachodnich � to z�odzieje. W roku 1985 jeszcze raz ujawni� si� profetyzm tych s��w. Lecz tym razem p�yta, kt�r� wyda� Joe Veneri, sygnuj�c j� przy tym w�asnym nazwiskiem jako producent i wydawca, przesz�a ju� bez tak wielkiego echa. Zawiera stare �cie�ki d�wi�kowe, remixowane w konwencji disco przy udziale w�oskich muzyk�w sesyjnych � przemkn�a niezauwa�alnie przez muzyczny rynek. Wr��my jednak na Jamajk�, razem z Bobem, kt�ry odbywszy podr� po Europie w roku 1969, zn�w postanowi� po��czy� si� z pozosta�ymi �Wailersami": Peterem i Bunnym. Znalaz�szy nowego producenta, Lee Perry'ego, znanego te� jako �Scratch", rozpocz�li prac� pod szyldem �Upsetter". By� to okres najbardziej chyba �ywotny w rozwoju �Wailers�w". To Lee Perry'emu zawdzi�czali �Wailersi" swe brzmienie, a nawet istnienie. Bo w�a�nie w jego studiu dosz�o do spotkania Boba Marleya, Petera Tosha i Bunny'ego Wailera z Astonem Barrettem. �Familly Man" � jak nazywali Barretta jego przyjaciele � tak wspomina tamten okres: - Przez wiele lat stanowili�my jeden organizm. Przedtem Bob by� leaderem tria wokalnego, a ja leaderem muzycznej cz�ci grupy. W tamtych latach �The Wailers" byli najlepsz� grup� wokaln�, a moja grupa � najlepszym ma�ym zespo�em akompaniuj�cym. Tak wiec powiedzieli�my sobie: �dlaczego nie mieliby�my zej�� si�, popracowa� razem i pu�ci� to w �wiat".[Stephen Davis, Bob Marley (biografia). T�um. autora.] Ukaza�y si� w�wczas utwory, zaliczane dzi� do klasyki ich dorobku: Soul Rebel, Duppy Conqueror, Smali Axe, a tak�e dwa albumy: Soul Rebel i Soul Revolution. Na ok�adce p�yty Soul Revolution zesp�l przedstawiony zosta� w militarnym ekwipunku. Jamajskie listy przeboj�w przywita�y grup�, lecz rynek brytyjski i ameryka�ski wci�� pozostawa� zamkni�ty. Ten rodzaj scenicznego image'u, kt�ry wystarcza� do podboju wyspy, w szerszym �wiecie nie znajdowa� w�wczas uznania. �Wailersi" musieli poszuka� innego rodzaju uzbrojenia i znale�li je, przesuwaj�c akcent ze s��w �rebel" i �revolution" na s�owo �soul". W rozmowie z Vivien Goldman, Bob Marley tak m�wi� o swym pierwszym etapie tw�rczo�ci l o zwi�zkach swej muzyki z rude boys i Rasta: - Business rude boys to by�a bardzo kiepska muzyka. To wszystko, czego nie mogli powiedzie� ruddies � mogli powiedzie� Rasta. Co� przychodzi � czujesz i nie wiesz, czy jest dobre czy z�e � w takim momencie poczu�em