G DArbay T R Bardol Zawiadomienie o wyprawie Ogromne trudno�ci, jakie stwarza odczytywanie pisma pingwin�w, zosta�y ostatnio cz�ciowo pokonane dzi�ki u�yciu kamery filmowej do zdj�� podwodnych. Na filmie bowiem mo�na powtarza� lub zwalnia� p�ynne sekwencje pisma a� do chwili, kiedy przez ci�g�e powtarzanie i uwa�n� obserwacj� uchwycimy wiele element�w tej wykwintnej i pe�nej �ycia literatury; chocia� jej niuanse i prawdopodobnie sama istota b�d� si� nam zawsze wymyka�. Pierwszym, kt�ry zwr�ci� uwag� na pewne podobie�stwo pisma pingwin�w do pisma g�si rasy tuluskiej, by� profesor Duby. Umo�liwi�o to u�o�enie pierwszego, pr�bnego s�ownika j�zyka pingwin�w. Wyzyskiwana do tego czasu analogie z j�zykiem delfin�w nigdy nie dawa�y wi�kszych rezultat�w, a nieraz okazywa�y si� wr�cz myl�ce. W rzeczy samej, na pierwszy rzut oka wydawa�o si� dziwne, �eby pismo zapisywane prawie ca�kowicie skrzyd�ami i szyj� w powietrzu mia�o okaza� si� kluczem do poezji pisanej na wodzie przez poet�w o kr�tkich szyjach i wios�owatych skrzyd�ach. Ale nie uznaliby�my tego za takie dziwne, gdyby�my pami�tali, �e pingwiny to, wbrew pozorom, ptaki. Aczkolwiek pismo ich przypomina w formis pismo delfin�w, nie powinni�my byli zak�ada�, �e musi je r�wnie� przypomina� w tre�ci, i rzeczywi�cie wcale go nie przypomina. Mamy tu oczywi�cie ten sam niezwyk�y dowcip i przeb�yski absurdalnego humoru, pomys�owo�� i niezr�wnany wdzi�k. Spo�r�d ca�ej literatury tysi�cy gatunk�w ryb, tylko nieliczne pi�miennictwa zawieraj� pewien element humoru i to te� raczej mato finezyjnego, prymitywnego, przy czym urocza lekko�� humoru rekin�w czy tarpon�w r�ni si� zasadniczo od beztroskiej weso�o�ci, kt�r� mo�na znale�� w pismach waleni. Weso�o��, rado�� i humor s� cech� zasadniczo autor�wpingwin�w, jak r�wnie� lepszych autor�w z rodziny fok. Wszystkich ich ��czy ta sama temperatura krwi. Ale odmienna budowa m�zgu i macicy stwarza barier� nie do przebycia. Delfiny nie sk�adaj� jajek. Z tego prostego faktu wynikaj� ogromne r�nice. Dopiero kiedy profesor Duby przypomnia� nam, �e pingwiny to ptaki, �e nie p�ywaj�., ale lataj� w wodzie, dopiero wtedy zoolingwi�ci zacz�li traktowa� morsk� literatur� pingwin�w ze zrozumieniem, dopiero wtedy kilometry nagranych ta�m filmowych mo�na by�o ponownie przejrze� i w ko�cu nale�ycie oceni�. Ale wszystkie trudno�ci przek�adu mamy ci�gle przed sob�. Pewne zadowa!aj�ce post�py odnotowali�my w rozszyfrowaniu dialektu pingwin�w Adeli. Trudno�ci w utrwaleniu na ta�mie szeregu seans�w kinetycznych w burzliwym oceanie o temperaturze poni�ej O stopni i g�stym od planktonu jak groch�wka, s� znaczne, ale wytrwa�o�� Ko�a Mi�o�nik�w Literatury Polarnej im. Rossa zosta�a w pe�ni nagrodzona takimi fragmentami jak �Pod lodowcem� z �Pie�ni jesiennej� - fragment, kt�ry zyska� �wiatowy rozg�os dzi�ki interpretacji Anny Sriebriakowej z Baletu Leningradzkiego. �adne t�umaczenie s�owne nie mo�e dor�wna� trafno�ci� wersji Sriebriakowej. Po prostu nie spos�b odda� na pi�mie tej istotnej r�norodno�ci oryginalnego tekstu, kt�r� tak pi�knie odtworzy� ca�y zesp� Baletu Leningradzkiego, W istocie bowiem to, co nazywamy �przek�adami� z dialektu Adeli - albo innej kinetycznej grupy tekst�w - to s�, prawd� rn�wi�c, zaledwie szkice, libretto bez opery. Prawdziwym przek�adem jest wersja baletowa. S�owa nie mog� tu wyrazi� wszystkiego. Dlatego, s�dz�, chocia� moja opinia mo�e wywo�a� pomruki gniewu albo wybuchy �miechu, �e dla zoolingwisty - w przeciwie�stwie do artysty czy amatora - kinetyczna literatura morska pingwin�w jest najmniej obiecuj�c� dziedzin� studi�w, a co wi�cej, dialekt Adeli mimo ca�ego uroku i wzgl�dnej prostoty, jest mniej obiecuj�c� dziedzin� studi�w ni� dialekt cesarski. Dialekt cesarski! Przewiduj� reakcj� moich koleg�w na t� propozycj�. Cesarski! Najtrudniejszy, najodleglejszy ze wszystkich dialekt�w j�zyka pingwin�w. Dialekt, o kt�rym sam profesor Duby powiedzia�: �Literatura dialektu cesarskiego jest tak surowa i nieprzyst�pna, jak mro�ne serce Antarktydy. Jej pi�kno by� mo�e jest nieziemskie, ale my nigdy nie zdo�amy do. niego dotrze�. By� mo�e. Nie znaczy to, �e nie doceniam trudno�ci, a jedn� z wi�kszych jest tu natura pingwin�w cesarskich, znacznie bardziej pow�ci�gliwych i skrytych ni� inne gatunki. Ale chocia� mo�e to zabrzmie� jak paradoks, w�a�nie ta ich rezerwa napawa mnie nadziej�. Pingwin cesarski nie jest bowiem samotnikiem, ale ptakiem stadnym i kiedy w porze l�gowej przebywa na l�dzie, �yje w koloniach, tak jak pingwin Adeli, tyle �e te kolonie s� niepor�wnanie mniej liczne i spokojniejsze. Wi�zi pomi�dzy cz�onkami kolonii pingwin�w cesarskich s� bardziej osobiste ni� spo�eczne. Pingwin cesarski jest indywidualist�. Dlatego wydaje mi si� prawie pewne, �e ich literatura oka�e si� pisana przez pojedynczych autor�w, a nie zespo�owo, i dzi�ki temu mo�na b�dzie prze�o�y� j�� na j�zyk ludzki. B�dzie to nadal literatura kinetyczna, ale jak�e r�na od przestrzennej, wartkiej, z�o�onej morskiej tw�rczo�ci zespo�owej! Wnikliwa analiza i �cis�a transkrypcja stan� si� wreszcie mo�liwe! Co? - powiedz� moi oponenci. - Mamy pakowa� si� i jecha� na Przyl�dek Croziera, w ciemno�ci, burze �nie�ne i 60-stopniowy mr�z, maj�c zaledwie s�ab� nadziej� na sfilmowanie problematycznej, poezji kilku dziwnych ptak�w, kt�re siedz� tam w�r�d nocy polarnej, na wiecznym lodzie, z jajkiem na nogach? Moja odpowied� brzmi - tak. Poniewa� instynkt m�wi mi za profesorem Duby, �e pi�knu tej poezji nie dor�wna nic na Ziemi. A tym z koleg�w, kt�rzy obdarzeni s� ciekawo�ci� badacza i poczuciem pi�kna, m�wi�: wyobra�cie sobie: l�d, zadymka �nie�na, mrok, nieustanne wycie i zawodzenie wiatru. Na tym czarnym pustkowiu kuli si� grupka poet�w. G�oduj�, nie b�d� nic je�� przez wiele jeszcze tygodni. W fa�dzie sk�ry mi�dzy nogami, pod ciep�ym pierzem pokrywaj�cym podbrzusze, ka�dy z nich trzyma jajko, chroni�c je w ten spos�b przed �miertelnym dotkni�ciem lodu. Poeci nie widz� si� nawzajem ani pie s�ysz�. Wyczuwaj� tylko swoje ciep�o. To jest ich poezja, ich sztuka. Jest cicha jak ca�a literatura kinetyczna, w przeciwie�stwie jednak do innych literatur kinetycznych jest omal�e nieruchoma, ledwo uchwytna. Nastroszone pi�rko, uniesione skrzyd�o, dotkni�cie, lekkie, delikatne dotkni�cie s�siada. W niewymownej dr�cz�cej, czarnej samotno�ci - afirmacja �ycia. W pustce - przyja��. W �mierci - �ycie. Dosta�em ostatnio spore stypendium badawcze od Unesco i zorganizowa�em wypraw� na Antarktyd�. Mam jeszcze cztery wolne miejsca. Wyruszamy w czwartek. Gdyby kto� z koleg�w chcia� z nami jecha� - serdecznie zapraszam. D, Petri Artyku� wst�pny napisany przez Prezesa Towarzystwa Zoolingwistycznego Co to jest j�zyk? Odpowiedzi na to centralne w zoolingwistyce pytanie udzieli�o nam, heurystycznie, samo istnienie naszej dziedziny nauki. J�zyk jest to spos�b porozumiewania si�. To jest aksjomat, na kt�rym opiera si� ca�a nasza teoria i badania naukowe, z kt�rego wywodz� si� wszystkie nasze odkrycia, a ich pozytywne wyniki potwierdzaj� s�uszno�� aksjomatu. Ale na podobne, cho� nie identyczne pytanie; - co to jest sztuka? - nie uda�o si� nam jeszcze da� zadowalaj�cej odpowiedzi. To�stoj, w ksi��ce pod tym w�a�nie tytu�em, odpowiedzia� zdecydowanie i jasno; Sztuka to r�wnie� spos�b porozumiewania si�. Odpowied� ta zosta�a przyj�ta przez zoolingwist�w, o ile wiem, bez �adnych zastrze�e� czy sprzeciw�w. Na przyk�ad: dlaczego zoolingwi�ci zajmuj� si� tylko zwierz�tami? Ale� dlatego, �e ro�liny si� nie porozumiewaj�. Ro�liny nie porozumiewaj� si�, to fakt. A wi�c nie rnaj� j�zyka, doskonale, to wynika z naszego podstawowego aksjomatu. To znaczy, �e ro�liny nie maj� r�wnie� sztuki. Ale chwileczk�! To ju� nie wynika z naszego aksjomatu, tylko z przyj�tego bez zastrze�e� twierdzenia To�stoja. A je�eli sztuka nie jest sposobem porozumiewania si�? Albo je�eli pewien rodzaj sztuki jest sposobem porozumiewania si�, a inny nie jest? My sami, zwierz�ta czynne i drapie�ne, szukamy (co jest rzecz� naturaln�) czynnej, drapie�nej, komunikatywnej sztuki i tak� sztuk� rozpoznajemy, kiedy si� z ni� stykamy. Wprawa, z jak� potrafimy j� rozpozna� i oceni�, jest naszym najnowszym i wspania�ym osi�gni�ciem. Ale musz� przyzna�, �e mimo ogromnych post�p�w poczynionych przez zoolingwist�w w ci�gu ostatnich dziesi�cioleci, jeste�my dopiero u wst�pu naszego wieku odkry� naukowych. Nie mo�emy sta� si� niewolnikami naszych w�asnych za�o�e�. Nie dostrzegli�my jaszcze otwartych przed nami szerszych horyzont�w wiedzy. Nie stawili�my czo�a gro�nemu wyzwaniu ro�lin. Je�eli Istnieje sztuka niekomunikatywna, wegetatywna, musimy przemy�le� raz jeszcze nasz� nauk� od podstaw i opanowa� zupe�nie nowe i r�norodne metody. Albowiem nie da si� po prostu zastosowa� naszych metod krytycznych i dotychczasowych kryteri�w w�a�ciwych przy analizie powie�ci kryminalnych �asicy czy liryk�w mi�osnych ropuchy albo podziemnych sag d�d�ownicy - do tw�rczo�ci sekwoi czy og�rka. Udowodni�a to ostatecznie pora�ka - chwalebna pora�ka - jak� poni�s� dr Srivas z Kalkuty, pos�uguj�c si� fotografi� stroboskopow� w celu u�o�enia s�ownika s�onecznik�w. Jego projekt by� �mia�y, ale z g�ry skazany na niepowodzenie, zak�ada� bowiem kinetyczne podej�cie do zagadnienia, metod� w�a�ciw�, gdy chodzi o komunikatywn� sztuk� ��wia, ostrygi czy leniwca. Jedynym problemem, jaki dostrzeg�, by�a wi�c niezmierna powolno�� ro�lin. Ale problem si�ga znacznie dalej. Sztuka, kt�rej poszukiwa�, je�eli w og�le istnieje, jest sztuk� niekomunikatywn� - i prawdopodobnie niekinetyczn�. Mo�liwe, �e Czas - ten najwa�niejszy element, podstawa i miara wszelkiej sztuki zwierz�cej, nie liczy si� zupe�nie w sztuce ro�lin. Postuguj� si� one by� mo�e miar� wieczno�ci. Nic o tym na razie nie wiemy. Nic na razie nie wiemy. Mo�emy tylko snu� domys�y, �e domniemana Sztuka Ro�lin jest diametralnie r�na od Sztuki Zwierz�t. Jaka jest - tego nie mo�emy stwierdzi�, gdy� jeszcze jej nie odkryli�my. Niemniej mog� chyba przepowiedzie�, �e istnieje prawie na pewno, a kiedy j� odkryjemy, oka�e si� nie akcj� ale reakcj�, nie komunikowaniem si�, ale percepcj�. B�dzie to dok�adne przeciwie�stwo sztuki, kt�r� znamy i potrafimy rozpozna�. Pierwsza znano nam sztuka biernp. Czy b�dziemy umieli j� pozna�? Czy j� kiedykolwiek zrozumiemy? Zadanie b�dzie niezwykle trudne, to nie ulega w�tpliwo�ci. Ale nie zniech�cajmy si�. Musimy pami�ta�, �e jaszcze w po�owie dwudziestego wieku wi�kszo�� naukowc�w i wielu artyst�w nie wierzy�o nawet w to, �� zrozumiej� kiedy� delfina i �� jago mowa warta jest rozumienia! Jeszcze jedno stulecie, a mo�e my b�dziemy si� wydawali r�wnie �mieszni. �Czy mo�esz sobie wyobrazi� - spyta krytyka sztuki fitolingwista - �e oni nie rozumieli nawet bak�a�an�w?� na my�l o naszej ignorancji b�d� z u�miechem politowania wk�ada� plecaki, wybieraj�c si� w g�ry, �eby przeczyta� nowo odszyfrowane liryki mchu na p�nocnej �cianie Pike Peak. A z nimi albo po nich znajdzie si� mo�e badacz jeszcze bardziej przedsi�biorczy - pierwszy geolingwista, kt�ry omijaj�c delikatne, przejrzyste liryki mch�w zacznie odczytywa� pod nimi jeszcze mniej komunikatywn�, jeszcze bardziej biern�, ca�kowicie pozaczasow�, zimn�, wulkaniczn� poezj� ska�: ka�de s�owo wypowiedziane przed milionami lat przez sam� ziemi� w bezmiarze samotno�ci, w bezmiarze zespolenia z kosmosem.