BIBLIOTEKA WYDZIA�U PEDAGOGICZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego 54532 CZYNNIKI DEZINTEGRACJI WSPӣCZESNEJ RODZINY POLSKIEJ STUDIUM SOCJOLOGICZNE W�adys�aw Majkowski CZYNNIKI DEZINTEGRACJI WSPӣCZESNEJ RODZINY POLSKIEJ STUDIUM SOCJOLOGICZNE WYDAWNICTWO KSIʏYSERCAN�W Biblioteka WPedag. 1092001556 ISBN 83-86789-07-7 �1997 W�adys�aw Majkowski � 1997 Wydawnictwo Ksi�y Sercanow �SCJ" ul. Saska 2, 30-715 Krak�w tel./fax (012) 56-20-42 SPIS TRE�CI WYKAZ SKR�T�W WST�P.................... 9 13 CZʌ� PIERWSZA UWARUNKOWANIA TRWA�O�CI RODZINY POLSKIEJ W PRZESZ�O�CI Rozdzia� I RODZINA W SWYM WYMIARZE JEDNOSTKOWYM I SPO�ECZNYM ............................. 23 1. Rodzina naturalnym �rodowiskiem �ycia cz�owieka................................................ 23 2. Rodzina a seksualny wymiar cz�owieka ................................................................... 26 3. Rodzina odpowiedzi� na psycho-spo�eczne potrzeby cz�owieka............................. 31 Rozdzia� II NAUCZANIE KO�CIELNE U PODSTAW TRWA�O�CI MA��E�STWA I RODZINY............ 37 1. Naturalny charakter ma��e�stwa i rodziny................................................................. 38 2. Seksualna heterogeniczno�� ma��e�skich partner�w................................................ 39 3. Monogamiczny charakter ma��e�stwa...................................................................... 40 4. Sakramentalno�� zwi�zku ma��e�skiego katolik�w................................................. 42 5. Nierozerwalno�� zwi�zku ma��e�skiego katolik�w................................................. 44 6. Prokreacyjny charakter ma��e�stwa i rodziny.......................................................... 47 Rozdzia� III SPO�ECZNO-EKONOMICZNE CZYNNIKI TRWA�O�CI WI�ZI MA��E�SKO- RODZINNEJ................................................................................................................ 51 1. Trwa�o�� wyrastaj�ca z wi�zi ekonomicznej............................................................. 52 2. Rodzina preindustrialna systemem spo�ecznych zabezpiecze�................................ 56 3. Rodzina jako �rodowisko spo�ecznej kontroli zachowa� swych cz�onk�w............. 61 Spis tre�ci CZʌ� DRUGA MAKROSTRUKTURALNE CZYNNIKI DEZINTEGRACJI WSPӣCZESNEJ RODZINY POLSKIEJ Rozdzia� IV PRZEMIANY MAKROSTRUKTURALNE SPO�ECZE�STWA POLSKIEGO PO II WOJNIE �WIATOWEJ................................................................................................................ 69 1. Przeobra�enia ustrojowe i spo�eczne w Polsce po II wojnie �wiatowej i ich pod�o- �e ideologiczne ........................................................................................................... 71 a. Zmiany polityczne................................................................................................. 71 b. Zmiany ekonomiczne............................................................................................ 73 c. Reforma systemu o�wiaty i szkolnictwa............................................................... 76 d. Marksistowska ideologia podstaw� funkcj onowania systemu.............................. 81 2. Proces industrializacji i urbanizacji........................................................................... 88 Rozdzia� V PODWA�ENIE WI�ZI MA��E�SKO-RODZINNEJ W WYNIKU PROCESU SEKULARYZACJI RODZrNY............................................................,........................... 95 1. Sekularyzacja prawna ma��e�stwa i rodziny............................................................. 97 2. Zaw�enie funkcji rodzinnych w ramach procesu specjalizacji................................ 98 3. Zakwestionowanie katolickich norm moralnych wynikiem procesu racjonalizacji �ycia........................................................................................................................... 99 Rozdzia� VI ROZW�D WYRAZEM CA�KOWITEGO ROZPADU WI�ZI MA��E�SKIEJ....................... 103 1. Rozw�d kompleksowym problemem........................................................................ 103 a. Rozw�d emocjonalny............................................................................................ 104 b. Rozw�d prawny.................................................................................................... 104 c. Rozw�d ekonomiczny........................................................................................... 106 d. Rozw�d rodzicielski ............................................................................................. 107 e. Rozw�d z s�siadami i przyjaci�mi ...................................................................... 108 f. Rozw�d psychiczny............................................................................................... 109 2. Rodzinnei spo�eczne nast�pstwa rozwodu............................................................... 110 a. Skutki rozwodu dla ma��onk�w............................................................................ 111 b. Nast�pstwa rozwodu dla dzieci ............................................................................ 116 c. Spo�eczne skutki rozwodu .................................................................................... 118 3. Struktura rozwod�w w Polsce .................................................................................. 125 a. Rozwody a okres trwania ma��e�stwa.................................................................. 126 b. Rozwody a ilo�� dzieci w ma��e�stwie ................................................................ 127 Spis tre�ci c. Rozwodz�cy si� a poziom ich wykszta�cenia....................................................... 128 d. Wiek ma��onk�w w czasie wnoszenia pow�dztwa o rozw�d............................. 128 e. Czas rozwodu ma��e�stw a pow�dztwo rozwodowe........................................... 129 f. Przyczyny rozwod�w............................................................................................ 130 CZʌ� TRZECIA MIKROSTRUKTURALNE POD�O�E DEZINTEGRACJI WSPӣCZESNEJ RODZINY POLSKIEJ Rozdzia� VII TEORETYCZNO-METODOLOGICZNA PROBLEMATYKA BADA�.................................. 135 1. Teoretyczny model bada�......................................................................................... 135 2. Cel i metoda bada�.................................................................................................... 140 3. Charakterystyka badanej zbiorowo�ci...................................................................... 142 Rozdzia� VIII SPO�ECZNO-OSOBOWE CHARAKTERYSTYKI MA��ONK�W A JAKO�� ICH MA��E�SKIEGO �YCIA...................................................................................... 147 1. Spo�eczne podobie�stwo ma��onk�w....................................................................... 147 2. Wiekowe podobie�stwo ma��onk�w........................................................................ 149 3. Podobie�stwo pod wzgl�dem religijnym.................................................................. 151 4. Podobie�stwo systemu warto�ci ma��onk�w............................................................ 152 5. Zasoby ma��e�skie ma��onk�w ................................................................................ 155 6. Przygotowanie do nowych r�l................................................................................... 157 7. Wsparcie ze strony innych os�b i instytucji ............................................................. 160 Rozdzia� IX WP�YW SPO�ECZNO-EKONOMICZNYCH CZYNNIK�W NA JAKO�� MA��E�SKIEGO �YCIA............................................................................................. 163 1. Spo�eczno-ekonomiczne przystosowanie ................................................................. 163 2. Praca zawodowa �ony............................................................................................... 165 3. Sk�ad ogniska domowego ......................................................................................... 167 4. Zakorzenienie we wsp�lnocie lokalnej..................................................................... 168 Rozdzia� X MA��E�SKIE GRATYFIKACJE PARTNER�W A JAKO�� ICH MA��E�SKIEGO �YCIA 169 1. Pozytywna postawa wzgl�dem wsp�ma��onka....................................................... 169 Spis tre�ci 2. Emocjonalne gratyfikacje.......................................................................................... 170 3. Efektywno�� komunikowania si� w ma��e�stwie ..................................................... 173 4. Zakres ma��e�skich interakcji ................................................................................... 176 5. Zgodno�� ma��e�skich r�l......................................................................................... 177 ZAKO�CZENIE............................................................................................................... 181 DODATEK....................................................................................................................... 185 1. Przygotowanie do ma��e�stwa i rodziny.........................................................:......... 185 2. Pomoc rodzinie.......................................................................................................... 190 3. Pomoc rozwiedzionym.............................................................................................. 199 BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................... 209 ANEKS ............................................................................................................................ 245 WYKAZ SKR�T�W A � Arka AJFT - The American Journal of Family Therapy AJS - The American Journal of Sociology AK - Ateneum Kap�a�skie ARS - Annual Review of Sociology ASR - American Sociological Review AS - Acta Sociologica BJP � British Journal of Psychiatry C - Concilium CC - Casti connubii ChD - Child Development CHFL - Christifideles laici Chw� - Chrze�cijanin w �wiecie Ci� - Cz�owiek i �wiatopogl�d CS - Collo�ium Salutis DA - Dekret o apostolstwie �wieckich Apostolicam actuositatem E - Epilepsia FC � Familiaris consortio FCo - The Family Coordinator FO - Famiglia Oggi FP - Family Process FR - Family Relations HV - Humanae vitae IJCS - International Journal of Comparative Sociology ISSJ - International Social Science Journal JCFS - Journal of Comparative Family Studies JCP - Journal of Consulting Psychology JD � Journal of Divorce JESP - Journal of Experimental Social Psychology JFI - Journal of Family Issues JMF � Journal of Marriage and the Family JMFL - Journal of Marriage and Family Living JMFT - Journal of Marital and Family Therapy 10 Wykaz skr�t�w JSI - Journal of Social Issues JSMT - Journal of Sex and Marital Therapy JSP - Journal of Social Psychology 1J - Pierwszy List �w. Jana Aposto�a KDK - Konstytucja duszpasterska o Ko�ciele w �wiecie wsp�czesnym Gaudium et spes KK - Konstytucja dogmatyczna o Ko�ciele Lumen gentium KiS - Kultura i Spo�ecze�stwo KO - Konstytucja dogmatyczna o objawieniu Bo�ym Dei verbum IKor - Pierwszy List �w. Paw�a Aposto�a do Koryntian KPK - Kodeks Prawa Kanonicznego �k - Ewangelia wed�ug �w. �ukasza ME - Med Ethics MFL - Marriage and Family Living MFR - Marriage and Family Relations Mk - Ewangelia wed�ug �w. Marka MP - Materia�y Problemowe MPQ - Merrill-Palmer Quarterly Mt � Ewangelia wed�ug �w. Mateusza P � Population PB - Psychological Bullettin PoS - Polityka Spo�eczna POW - Problemy Opieku�czo-Wychowawcze PP - Przegl�d Psychologiczny PR � Problemy Rodziny PS - Przegl�d Socjologiczny PSB - The Polish Sociological Bullettin PT - Pacem in terris PW - Psychologia Wychowawcza Pwt � Ksi�ga Powt�rzonego Prawa QAS - Quaderni di Azione Sociale QSE - Quaderni di Sociologia dell'Educazione Rdz - Ksi�ga Rodzaju RF - Roczniki Filozoficzne RNS - Roczniki Nauk Spo�ecznych RoS - Roczniki Sociologii RP - Reconciliatio et paenitentia RuP - Ruch Pedagogiczny RS - Recherches Sociologi�ues Wykaz skr�t�w 11 RSW - Roczniki Socjologii Wsi S - Sociometry SD - Studia Demograficzne SeR-SexRoles SF � Social Forces SiM - Studia i Materia�y SP - Social Problems Spo - Spo�ecze�stwo SR - Sociological Review SS - Studia Socjologiczne SSR - Sociology and Social Research W - Wi� WD - W Drodze W�R - Wychowanie do �ycia w Rodzinie Z - Znak ZP - Zdrowie Psychiczne ZNKUL - Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego ZWAZP - Zagadnienia Wychowania w Aspekcie Zdrowia Psychicznego WST�P Ma��e�stwo i rodzina stanowi� bardzo interesuj�cy przedmiot studi�w dla wielu nauk: psychologii, pedagogiki, polityki, demografii..., a w szcze- g�lno�ci dla socjologii. Rodzina bowiem jest grup� spo�eczn�. Sama za� socjologia bywa niekiedy okre�lana jako nauka o grupach spo�ecznych. Rodzina jest najlepszym przyk�adem grupy ma�ej, pierwotnej, z ca�ym bo- gactwem interakcji, jakie w niej maj� miejsce. Jednocze�nie rodzina jest instytucj�, spe�niaj�c� funkcj� prokreacji, socjalizacji i funkcj� mi�o�ci. Poza tym rodzina, chocia� nale�y do mikrostruktur spo�ecznych, jest najstarszym i chronologicznie pierwszym �rodowiskiem �ycia cz�owieka. Nic wi�c dziw- nego, �e ju� pocz�tki socjologii naznaczone by�y zainteresowaniem rodzin�1. Pierwotn� perspektyw� socjologiczn� w odniesieniu do rodziny by�a perspektywa filogenetyczna. Socjologowie i antropologowie kulturowi usi- �owali odpowiedzie� na pytanie, jaka by�a pierwotna forma rodziny i przez jakie fazy rozwoju przesz�a sama rodzina. Na tym polu zarysowa�y si� dwa odmienne stanowiska: ewolucjonistyczne i funkcjonalne. Pierwsze repre- zentowali J. Bachofen, L. Morgan i F. Engels. Utrzymywa�o ono, �e pier- wotn� form� ma��e�stwa by� bez�ad p�ciowy, a rodzina przesz�a przez szereg etap�w rozwoju, z kt�rych najbardziej zaawansowanym jest monogamia. Przeciwwag� tej szko�y stanowili funkcjonali�ci: E. Westermark, W. Schmidt, B. Malinowski, C. Levi-Strauss, G. Tillion, kt�rzy w oparciu o badania o charakterze antropologicznym i etnograficznym polemizowali z tezami szko�y ewolucjonistycznej. Niemal w tym samym czasie, gdy ewolucjoni�ci usi�owali przedstawi� rozw�j rodziny, we Francji F. Le Play z za�o�on� przez siebie Szko�� �adu Spo�ecznego zapocz�tkowa� badania nad rodzin� w aspekcie uwarunkowa� �rodowiskowo-ekonomicznych. Le Play bada� przede wszystkim rodziny robotnicze, borykaj�ce si� wsz�dzie na �wiecie z tymi samymi problemami, co w konsekwencji upodabnia je do siebie w ich �kulturze biedy". Wed�ug Le Playa warunkiem w�a�ciwego funkcjonowania spo�ecze�stwa jest dobra rodzina. Tak� za� nie jest ani rodzina patriarchalna, poniewa� nie jest funk- 1 Zob. Contemporary Theories about the Family, W.R. Burr et al. eds, N.Y. 1979; Sourcebook of the Family Theories and Methods: A Contextual Approach, P.B. Boss et al. eds, N.Y. 1993. 14 Wst�p cjonalna w nowoczesnym spo�ecze�stwie, ani rodzina niesta�a spo�ecze�stwa zindustrializowanego, poniewa� nie jest w stanie wype�nia� roli socjalizuj�- cej. Jedyn� rodzin� na nowe czasy jest rodzina rodowa (familie souche), kt�ra z jednej strony nie zatraci�a warto�ci moralno-spo�ecznych, a jedno- cze�nie jest w stanie stawi� czo�o nowym wyzwaniom. Lata trzydzieste naszego stulecia przynios�y niebywa�y rozw�j socjologii rodziny. Dokona�o si� to g��wnie w Stanach Zjednoczonych. Dominuj�c� problematyk� socjologii rodziny w tym czasie by�a rodzina spo�ecze�stwa zindustrializowanego ze swym najwi�kszym problemem - dezintegracj�. Przedstawicielami tego kierunku byli mi�dzy innymi: T. Parsons, L.M. Treman, E.W. Burgess, L.S. Cottrell, H.J. Locke. Po przerwie spowodowanej II wojn� �wiatow� socjologiczne studia ro- dziny by�y prowadzone z nie mniejszym entuzjazmem. W tym okresie za- znaczy�y si� trzy perspektywy badawcze: strukturalno-funkcjonalna, interak- cyjna i instytucjonalna. Pierwsza reprezentowana przez T. Parsonsa, R.F. Balesa i WJ. Goodea widzia�a w rodzinie podsystem b�d�cy cz�ci� ca�ego systemu spo�ecznego. Badaniom poddano odniesienia rodziny do ca�ego systemu, a tak�e rol� poszczeg�lnych jednostek w ramach rodziny jako podsystemu. R�wnoleg�� do strukturalno-funkcjonalnego podej�cia by�a perspektywa interakcyjna, studiuj�ca organizacj� wewn�trznych r�l rodzinnych, proces interakcji, wp�yw wywierany przez poszczeg�lnych cz�onk�w rodziny na innych i rodzin� jako ca�o��, lokalizacj� autorytetu i w�adzy w rodzinie oraz ma��e�skie konflikty. G��wnymi reprezentantami tego kierunku byli: M. Mead, E.W. Burgess, R.O. Blood, D.M. Wolfe i R. Winch. Trzecia perspektywa socjologiczna z ko�ca lat czterdziestych i pi��- dziesi�tych traktowa�a rodzin� jako instytucj� zaspokajaj�c� potrzeby spo- �eczne: prokreacji i socjalizacji. W tej perspektywie rodzina by�a widziana jako niezast�powalny element �ycia spo�ecznego. Istniej�ce r�nice w for- mach i strukturze �ycia rodzinnego t�umaczone by�y r�nicami kulturowymi spo�ecze�stw. Do klasyk�w tej perspektywy socjologicznej w socjologii rodziny nale�eli: CC. Zimmermann, J. Sirjamaki, H. Schelsky, D. Claessens i D. McKinley. W latach sze��dziesi�tych i siedemdziesi�tych zaznaczy�o si� w socjolo- gii rodziny podej�cie zwracaj�ce szczeg�ln� uwag� na cykle �ycia rodzinne- go jako �r�d�o zmian w formach i zakresie interakcji cz�onk�w rodziny. Zosta�y do tego wykorzystane tak zdobycze samej socjologii, jak i innych jej pokrewnych nauk. Fenomen wyd�u�aj�cego si� �ycia ludzi, w zwi�zku z osi�gni�ciami medycyny i podniesieniem standardu �ycia, ukierunkowa� Wst�p 15 wiedz� spo�eczn� na proces starzenia si� i staro��, daj�c pocz�tek nauce gerontologii. T� socjologiczn� perspektyw� reprezentowali mi�dzy innymi: E.M. Duvall, D.W. Winnicott i R. Hill. Paraleln� do powy�szej by�a teoria spo�ecznej wymiany (Social Exchan- ge Theory). G��wnymi jej przedstawicielami byli: J. Homans, P. Blau, J. Turner, J. Thibaut, H. Kelley, F.I. Nye, J. Edwards i R. Emerson. Sednem teorii spo�ecznej wymiany jest wizja spo�ecznych interakcji jako poszerzo- nego rynku, na kt�rym ka�da jednostka dzia�a tak, by zmaksymalizowa� zysk. W konsekwencji jednostka oferuje partnerom interakcji zachowanie, kt�rego najbardziej oczekuj�, a kt�re jednocze�nie kosztuje j� najmniej; odwrotnie: jednostka oczekuje takiego zachowania, jakie najbardziej sama ceni, niezale�nie od ceny, jak� inni za nie p�ac�. Lata siedemdziesi�te przynios�y nawr�t do zapocz�tkowanej ju� w la- tach trzydziestych przez R.E. Parka, E.W. Burgessa i R.D. McKenziego perspektywy ekologicznej. Podj�li j�: B. Paulucci, H. Hook, R. Clarke, G. Bateson, A.H. Hawley i U. Bronfrenbrenner. Teoria ludzkiej ekologii koncentruje si� na cz�owieku jako jednostce biologicznej, b�d�cej jednocze- �nie cz�onkiem wsp�lnoty rodzinnej w jego interakcjach ze �rodowiskiem naturalnym. W tej perspektywie rodzina jest widziana jako niezale�ny od fizycznego i spo�ecznego �rodowiska czynnik zmian. Akcentuje si� w tej teorii rol� �rodowiska naturalnego, jego zasob�w, wykorzystania ich oraz proces adaptacji wa�ny w zmieniaj�cych si� warunkach. Naturalne �rodowi- sko nie determinuje �ycia jednostki i rodziny, ale nak�ada na nie pewne ograniczenia lub stwarza konkretne szans�. R�wnie� w latach siedemdziesi�tych zaznaczy�a si� konfliktowa teoria rodziny. Korzeniami swymi si�ga�a ona idei T. Hobbesa, K. Marksa i F. En- gelsa, S. Freuda oraz G. Simmela. Nowych za� zwolennik�w znalaz�a w osobach: J. Bernarda, L. Cosera, R. Dahrendorfa, W. Millsa, J. Scanzonie- go, i A.S. Skolnicka. Podstawowym za�o�eniem teorii konfliktowej jest istnienie powszechnego egoizmu i rodz�cy si� na tym tle wszechobecny konflikt. Rodzina nie stanowi w tym wzgl�dzie wyj�tku. B�d�c naznaczona wielorakimi r�nicami swoich cz�onk�w, funkcjonuje na zasadzie swoistej r�wnowagi: dominacji i podporz�dkowania. Zadaniem socjologa jest identy- fikacja i opis konfliktogennych sfer �ycia rodzinnego nie w celu wyelimino- wania konfliktu, ale by wskaza� drogi efektywnego jej funkcjonowania pomimo istnienia nieusuwalnego �r�d�a konfliktu. Niebywa�y rozw�j proces�w i �rodk�w masowego przekazu w latach osiemdziesi�tych da� pocz�tek teorii rodziny, kt�ra bazuje na teorii ludzkie- go komunikowania si�. Teoria ta nie tylko upatruje w komunikowaniu si� 16 Wst�p baz� ludzkich relacji, ale wjej ramach socjologowie dokonuj� selekcji tych form porozumiewania si�, kt�re sprzyjaj� w�a�ciwemu funkcjonowaniu rodziny oraz staraj� si� wskaza� te, kt�re s� �r�d�em napi�� i konflikt�w w rodzinie. W konsekwencji teoria ta zajmuje si� symbolami, sposobami ich powstawania i interpretowania oraz spo�ecznymi konwenansami dotycz�cy- mi relacji symbolu do os�b, kt�re si� nim pos�uguj�. Jednym ze �r�de� zak��ce� w procesie porozumiewania si� s� przeno- �nie, wieloznaczno�� s��w i poj�� oraz metaforyczny charakter je�yka. W odniesieniu do rodziny zarysowuj� si� trzy typy metafor: a) rodzina jako mikrokultura, b) rodzina jako system wymiany i c) rodzina jako system relacji. Rodzina w �wietle tej teorii jest unikalna z powodu nast�puj�cych cech: stanowi ma�� grup� ludzi o bardzo szerokim wachlarzu relacji; ze wzgl�du na sw�j szczeg�lny charakter zawiera w sobie relacje emocjonalne, seksualne oraz relacje w�adzy; rodzina, niezale�nie od swoich kryzys�w, zajmuje centralne miejsce w�yciu cz�owieka i jest wspomagana przez inne instytucje, na przyk�ad: pa�stwo, Ko�ci�, korporacje. Zwolennikami tej teorii s�: J.N. Cappella, M.S. Clark, M.A. Fitzpatrick, A. Giddens, J. Pear- son, M. Toloff i inni. Wreszcie godn� uwagi, bardziej ze wzgl�du na swoj� specyfik� ni� wa- lory naukowe, jest te� feministyczna teoria rodziny. Je�eli �adna ze wspo- mnianych teorii nie nosi charakteru naukowego monolitu, to w spos�b szczeg�lny jest to widoczne w odniesieniu do teorii feministycznej. Z tego powodu nale�y raczej m�wi� o teoriach feministycznych rodziny ni� o jednej teorii feministycznej. Teorie feministyczne si�gaj� korzeniami, bezpo�rednio czy po�rednio, takich my�licielek, jak: Ch.P. Gilman, M. Mead czy B. Friedan. Znacz�c� rol� w ich pogl�dach odgrywaj� te� idee marksistowskie. Teorie feministyczne skupiaj� swoj� uwag� na analizie fenomenu pod- porz�dkowania kobiety m�czy�nie w niekt�rych spo�ecze�stwach. Usi�uj� te� wypracowa� sposoby zmiany tej niesprawiedliwej sytuacji. Mo�na zatem powiedzie�, �e s� one wizj� rodziny i �wiata z punktu widzenia negatywnych do�wiadcze� kobiety. Centralnym poj�ciem feministycznych teorii jest gender rozumiane jako spo�eczne uwarunkowanie i wyakcentowanie r�nic mi�dzy m�czyznami i kobietami oraz wykorzystanie tego do legitymizacji i utrwalenia relacji niesprawiedliwo�ci, oraz wykorzystywania kobiet przez m�czyzn. St�d relacje gender s� nade wszystko relacjami w�adzy. W konsekwencji sama rodzina w perspektywie feministycznej widziana jest w terminach klasy, uwarunkowa� kulturowych oraz seksualnych podzia��w o�ywiaj�cych ist- Wst�p 17 niej�ce niesprawiedliwo�ci. Nie jest zatem zaskoczeniem, �e zwolenniczki feministycznych teorii nie tylko studiuj� problematyk� rodzinn�, ale s� te� protagonistkami zmian niesprawiedliwych - w ich ocenie - rodzinnych struktur. Do najbardziej znanych zwolenniczek teorii feministycznych nale- ��: R.W. Connell, K.E. Ferguson, C. MacKinnon, A. Oakley i A. Rich. Pocz�tki polskiej socjologii rodziny si�gaj� swoimi korzeniami lat mi�- dzywojennych naszego stulecia i s� zwi�zane z takimi nazwiskami, jak: L. Krzywicki, Z. Mys�akowski, T. Szczurkiewicz, F. Znaniecki. Ten bardzo dobrze zapowiadaj�cy si� dzia� studium socjologicznego zosta� jednak, podobnie jak i inne studia, przerwany przez wybuch II wojny �wiatowej. Brak za� przez prawie dziesi�� lat akademickiego nauczania w tym zakresie spowodowa� dalszy zast�j polskiej socjologii na nast�pne dziesi�ciolecie. Gdyby do tego doda� ideologiczne naciski re�imu komunistycznego, otwar- cie propaguj�cego marksizm, to nie nale�y si� dziwi�, �e w�a�ciwy rozw�j polskiej socjologii rodziny mia� miejsce dopiero w latach sze��dziesi�tych i p�niej. By�o to mo�liwe tym bardziej, �e w odr�nieniu od innych dzia��w socjologii, socjologiczne badania nad rodzin� nie by�y postrzegane przez re�im jako zagro�enie dla oficjalnej ideologii - marksizmu. Socjologiczne studia rodziny wjiowojennej Polsce by�y bogate i doty- czy�y wielorakich jej aspekt�w2. Oto najwa�niejsze z nich: 1. Og�lna sytuacja rodziny oraz tendencje zmian w sytuacji rodziny w zwi�zku ze zmianami makrostrukturalnymi w kraju, a w szczeg�lno�ci procesami industrializacji, urbanizacji i sekularyzacji. Badania socjologiczne w tym zakresie prowadzili: J. Luty�ski, A. K�oskowska, B. �obodzi�ska, H. Izdebska, M. Trawi�ska, F. Adamski, J. Turowski, J. Majka, J. Zi�kow- ski, J. Komorowska, Z. Jab�onowska, W. Piwowarski, D. Markowska i L. Dyczewski. 2. Badania nad rodzinami r�nych klas oraz nad �wiadomo�ciowymi modelami rodziny (A. K�oskowska, W. Mrozek, B. �obodzi�ska, F. Adam- ski, Z. Tyszka). Zob. �. Bade�ska, Charakterystyka polskich bada� nad rodzin� - socjologiczna wiedza o wsp�- czesnej rodzinie polskiej, RNS 4(1976), s. 276-296; F. Jakubczak, P� wieku bada� nad rodzin� ch�opsk� wPolsce, PS 9(1968), s. 106-129; A. Dodziuk-Lity�ska, D. Markowska, Rodzina w miastach polskich. Przegl�d bada� spo�ecznych z lat 1945-1968, Wroc�aw 1971. W tym miejscu pomija si� studia nad rodzin� o nie socjologicznym czy socjologiczno-psy- chologicznym charakterze, na przyk�ad: prawne, etyczne. Szczeg�lnie bogaty dorobek w tym wzgl�dzie stanowi� studia o charakterze normatywnym. Na tym polu wiod�cymi postaciami s�: K. Wojty�a, K. Majda�ski, T. Stycze�, J. Bajda, B. Mierzwi�ski, J. Majka i J. K�ys. 18 Wst�p 3. Problematyka rodzinna z pogranicza socjologii rodziny i demografii (H. Przec�awska, J. Malanowski, J. G�recki, J. Piotrowski, E. Rosset). 4. Kultura masowa i jej wp�yw na modele i style �ycia ma��e�sko- rodzinnego (A. K�oskowska, F. Adamski, M. Braun-Ga�kowska, J. Komoro- wska). 5. Rodzina w aspekcie �ycia seksualnego (H. Malewska, A. Malewski, M. Kozakiewicz, Z. Lew-Starowicz, K. Imieli�ski). 6. Rodzina i jej sytuacja materialna (M. Czerniewska, C. Kos, A. Tymo- wski, D. Graniewska). 7. Przygotowanie do ma��e�stwa i rodziny (M. Trawi�ska, M. Braun- Ga�kowska, E. Sujak, W. Fija�kowski, W. P�tawska, K. Wi�niewska-Rosz- kowska). 8. Rodzina - wychowanie - osobowo�� (M. Ziemska, E. Sujak, T. Ku- ko�owicz, M. Braun-Ga�kowska, E. W�jcik). 9. Uwarunkowania trwa�o�ci ma��e�stwa i rodziny (M. Braun-Ga�ko- wska, T. Kuko�owicz, L. Dyczewski, J. Laskowski, P. Por�ba, J. Rembow- ski, J. Rostowski, E. Sujak, J. Szopi�ski, Z. Celmer, S. Ja�owiecki, M. Ry�). 10. Patologia i dezintegracja rodziny (B. Tryfan, P. Kryczka, J. Mala- nowski, B. �obodzi�ska, A. Podg�recki, E. Rosset, J. Laskowski, L. Mo- �cicka, K. Chrupek, L. Gapik, M. Jarosz, Z. Mank). Niniejsza praca sytuuje si� na linii problematyki: ma��e�sko-rodzinna wi� - ma��e�sko-rodzinna dezintegracja wsp�czesnej rodziny polskiej. Autorowi towarzyszy�a �wiadomo�� rozleg�o�ci problematyki bada�, jak i skali trudno�ci tego przedsi�wzi�cia. Rozleg�o�� bada� wynika z samego charakteru ma��e�stwa i rodziny, uwarunkowa� personalnych, spo�eczno- politycznych oraz historyczno-kulturowych implikacji; trudno�ci w zakresie tych bada�, zreszt� przez autora przewidywane, dotyczy�y stereotypu ci�gle jeszcze bardzo �ywego w polskiej spo�eczno�ci, w ramach kt�rego sprawy ma��e�sko-rodzinne postrzegane s� jako ca�kowicie personalne (do kt�rych nikt obcy nie powinien mie� wst�pu), po�ycie seksualne jako tabu, a sam rozw�d jako rzecz wstydliwa. Znalaz�o to sw�j wyraz w stwierdzeniu jedne- go z respondent�w, kt�ry nie zdecydowa� si� odpowiedzie� na ankiet�, ale poda� nast�puj�ce uzasadnienie swojej decyzji: �Okres �ycia mojego nieuda- nego ma��e�stwa uwa�am za zamkni�ty. Dlatego nie chc� powraca� do niego w �aden spos�b - nawet w formie odpowiedzi na ankiet�". Celem bada� by�o mo�liwie ca�o�ciowe wyt�umaczenie problemu dez- integracji wsp�czesnej rodziny polskiej w perspektywie socjologicznej. St�d du�o uwagi po�wi�cono tak czynnikom makrostrukturalnym warunkuj�cym os�abienie wi�zi ma��e�skiej (sytuacja spo�eczna, polityczna, ideologiczna, Wst�p 19 procesy industrializacji i urbanizacji oraz towarzysz�cej im sekularyzacji ma��e�stwa i rodziny), jak i faktorom mikrostrukturalnym: odpowiednie przygotowanie do ma��e�stwa: dojrza�o�� osobowa, ekonomiczna i spo�ecz- na; czynnikom warunkuj�cym zadowolenie ze stylu �ycia: spo�eczno- ekonomiczne przystosowanie, sk�ad rodziny, praca �ony, relacje ze wsp�lno- t� lokaln� oraz jako�ci ma��e�skich gratyfikacji: postawa wzgl�dem wsp�- ma��onka, emocjonalne gratyfikacje, zakres ma��e�skich interakcji oraz zadawalaj�ce wype�nianie r�l. W badaniach pos�u�ono si� wypracowan� przez R.A. Lewisa i G.B. Spa- niera teori� jako�ci i stabilno�ci ma��e�stwa. Teoria ta t�umaczy stabilno�� lub dezintegracj� ma��e�stwa na bazie jego jako�ci. W swej uproszczonej formie brzmi: stabilno�� lub dezintegracja ma��e�stwa zale�y od jego jako- �ci; ma��e�stwa o wysokiej jako�ci ma��e�skiego �ycia s� stabilne; ma��e�- stwa o niskiej jako�ci ma��e�skiego �ycia s� niestabilne. Jest tak dlatego, �e partner lub partnerzy zwi�zku ma��e�skiego o niskiej jako�ci ma��e�skiego �ycia szuka (szukaj�) alternatywy czy to w �yciu samotnym czy te� w nowym zwi�zku, maj�c nadziej�, �e ten nowy zwi�zek b�dzie prezentowa� wy�sz�jako�� ma��e�sko-rodzinnego �ycia. Podstawowe za�o�enia niniejszej teorii pokrywaj� si� zasadniczo z za�o�eniami teorii: Wyb�r, wymiana i rodzina (Choice, Exchange, and the Family) J.W. Thibauta, H.H. Kelleygo, G. Homansa i P.M. Blaua. Konkretne hipotezy stawiane w ramach powy�szej teorii na podstawie przyj�tych za�o�e� s� przyjmowane lub odrzucane najcz�ciej na bazie podw�jnej argumentacji: danych z innych bada� oraz bada� w�asnych. Tymi ostatnimi obj�to 324 osoby rozwiedzione, kt�re odpowiedzia�y na przes�any im kwestionariusz, do��czony jako aneks w pracy. Sama praca sk�ada si� z trzech cz�ci. Cz�� pierwsza analizuje uwarun- kowania trwa�o�ci ma��e�stwa i rodziny w Polsce w przesz�o�ci. Zidentyfi- kowano trzy rodzaje czynnik�w warunkuj�cych t� trwa�o��. Jedne maj� charakter uniwersalny czasowo i przestrzennie, poniewa� dotycz� samej natury cz�owieka i jego potrzeb; rodzina postrzegana jest jako odpowied� na seksualne, psychiczne i duchowe potrzeby cz�owieka (rozdzia� I). Drugie zwi�zane by�y z konkretnym typem spo�ecze�stwa - spo�ecze�stwem prein- dustrialnym: rodzina jako system spo�ecznych zabezpiecze�, rodzina jako o�rodek produkcji oraz jako �rodowisko spo�ecznej kontroli (rozdzia� II). Trzecim czynnikiem warunkuj�cym trwa�o�� ma��e�stwa i rodziny w Polsce w przesz�o�ci by�a katolicka doktryna (ideologia), kt�rej integraln� cz�ci� jest absolutna nierozerwalno�� wa�nie zawartego i dope�nionego zwi�zku ma��e�skiego (rozdzia� III). <5�o�*? 20 Wst�p Cz�� druga poddaje analizie makrostrukturalne uwarunkowania dezin- tegracji wsp�czesnej rodziny polskiej. Nale�� do nich: zmiany polityczne, ekonomiczne oraz spo�eczno-ideo logiczne w Polsce po II wojnie �wiatowej oraz proces gwa�townej industrializacji i urbanizacji kraju (rozdzia� IV). Rozdzia� V analizuje proces sekularyzacji ma��e�stwa i rodziny os�abiaj�cy ma��e�sko-rodzinn� wi�. Rozdzia� VI poddaje analizie rozw�d w jego z�o�ono�ci i implikacjach oraz prezentuje struktur� rozwod�w w Polsce. Cz�� trzecia pracy stanowi sedno elaboratu. Usi�uje ona wyt�umaczy� dezintegracj� ma��e�stwa i rodziny we wsp�czesnej Polsce w ramach przy- j�tej teorii R.A. Lewisa i G.B. Spaniera. Rozdzia� VII przedstawia proble- matyk� teoretyczno-metodologiczn� zwi�zan� z badaniami. Nast�pne trzy rozdzia�y analizuj� czynniki warunkuj�ce jako�� ma��e�skiego �ycia: roz- dzia� VIII - spo�eczno-osobowe charakterystyki ma��onk�w; rozdzia� IX - spo�eczno-ekonomiczne czynniki �ycia ma��e�skiego, a rozdzia� X - czynni- ki psycho-osobowe ma��onk�w. Na ka�dym z tych poziom�w s� formu�o- wane szczeg�owe hipotezy, kt�re -jak wspomniano wy�ej - s� przyjmowa- ne lub odrzucane w oparciu o podw�jn� argumentacj�: wyniki bada� innych socjolog�w i bada� w�asnych. Ostatni� cz�ci� pracy jest dodatek. Chocia� ta cz�� pracy wychodzi ju� poza ramy metody socjologicznej, jest autorowi bliska tak z racji jego zaan- ga�owa� na rzecz rodziny jak i z powodu do�wiadcze� wyniesionych z bada�. Nawet anonimowe kontakty z rozwiedzionymi prowadz� do jedno- znacznego stwierdzenia: rozw�d jest dramatem, wielkim niepowodzeniem, czasem wr�cz �yciow� kl�sk�. Z tego powodu zosta�y sformu�owane postulaty dotycz�ce ochrony ro- dziny oraz �wiadczenia jej pomocy w r�nych potrzebach i sytuacjach kryzy- sowych. Sugeruje si� stworzenie sieci instytucji ni�szego rz�du, kt�re pod egid� Ko�cio�a i pa�stwa b�d� s�u�y�y rodzinie. Postuluje si� ca�o�ciow� prorodzinn� polityk� pa�stwa na wszystkich etapach rodzinnego �ycia, a w szczeg�lno�ci maj�c� na uwadze rodziny powstaj�ce i wielodzietne. Pod- kre�la si� potrzeb� udoskonalenia rodzinnego prawodawstwa tak, by chro- ni�o rodzin� i sta�o na stra�y trwa�o�ci ma��e�stwa i rodziny. Sugeruje si� stworzenie systemu poradnictwa rodzinnego, kt�rego odpowiednio przygo- towany personel by�by w stanie przyj�� z pomoc� na ka�dym etapie ma��e�- skich trudno�ci, ��cznie z samym procesem rozwodowym, gdy jest on nie- unikniony. CZʌ� PIERWSZA UWARUNKOWANIA TRWA�O�CI RODZINY POLSKIEJ W PRZESZ�O�CI ROZDZIA� I RODZINA W SWYM WYMIARZE JEDNOSTKOWYM I SPO�ECZNYM 1. Rodzina naturalnym �rodowiskiem �ycia cz�owieka Cz�owiek jest z natury istot� spo�eczn�. Do tego, by m�g� �y� i rozwija� si�, potrzebni mu s� inni ludzie, rodzina, grupa spo�eczna, spo�ecze�stwo. Spo�ecze�stwo jest jednak dla cz�owieka koniecznym warunkiem rozwoju, a nie celem samym w sobie1. W�r�d wielu grup spo�ecznych, kt�rych cz�onkostwo nabywa jednostka w ci�gu swego �ycia, rodzina jest pierwsz� i najwa�niejsz�. Rodzina jest bowiem pierwsz� form� �ycia spo�ecznego, odpowiadaj�c� na najwa�niejsze potrzeby jednostki. Do tego wymiaru potrzeb ludzkich nawi�zywa� Arysto- teles, gdy 24 wieki temu twierdzi�, �e ludzie z natury stworzeni s� do �ycia we dwoje: �ycia razem m�czyzny i kobiety. To konieczno�ciowe po��czenie istot o odmiennej p�ci, nie mog�cych bez siebie istnie�, tworzy dom, czyli rodzin�. Jest to �/.../ z natury istniej�ca wsp�lnota, utrzymuj�ca si� trwale dla codziennego wsp�ycia /.../" . Rodzina nadto decyduje o tym, ��e sk�d� pochodzimy, gdzie� jest pocz�tek naszego spo�ecznego istnienia, nie jeste- �my lud�mi znik�d bez oparcia w jakiej� kulturze. Strony, w kt�rych przy- sz�o si� na �wiat lub gdzie urodzili si� rodzice, dziadkowie, wyznaczaj� nasz w�asny punkt na mapie rozleg�ego �wiata"3. Takie rozumienie spo�ecznego charakteru cz�owieka odbiega daleko od tego, co Marks rozumia� przez to poj�cie. Wed�ug Marksa cz�owiek jest w ca�o�ci produktem spo�ecznym, tworem histo- ryczno-spo�ecznym, w kt�rym odzwierciedla si� ca�okszta�t spo�ecznych stosunk�w. Przejawy jego �ycia �cho�by nie mia�y bezpo�rednio postaci spo�ecznej, postaci przejaw�w �ycia wesp� z innymi - s� przejawami i potwierdzeniem �ycia spo�ecznego". K. Marks, R�kopisy ekonomiczno-filozo- ficzne z 1844 r., Dzie�a, Warszawa 1962,1.1, s. 580. 2 Arystoteles, Polityka, Warszawa 1964, s. 1252 b. H. Izdebska, Przyczyny konflikt�w w rodzinie, Warszawa 1979, s. 87. Zob. te� L. Dyczewski, Rodzina, spo�ecze�stwo, pa�stwo, Lublin 1994; Z. Celmer, Cz�owiek na ca�e �ycie, Warszawa 1995; J. K�ys, Rodzina dziedzictwem ludzko�ci. Zarys etologii, Szczecin 1995. 24 UWARUNKOWANIA TRWA�O�CI RODZINY POLSKIEJ W PRZESZ�O�CI Rodzina jest nie tylko powszechnym wymiarem ludzkiego �ycia, ale jest najbardziej trwa�ym jego elementem4. Wynika to z samej natury rodziny, a mianowicie z faktu, �e odpowiada ona na bardzo wa�ne ludzkie potrzeby: seksualne, psychiczne i spo�eczne. Trwa�y charakter rodziny jest nadto wzmacniany przez niekt�re ideologie rodziny. Katolicka ideologia ma��e�- stwa i rodziny, podkre�laj�ca absolutn� nierozerwalno�� ma��e�stwa katoli- k�w, jest tego najlepszym przyk�adem. W przesz�o�ci wspomniana baza trwa�o�ci rodziny by�a jeszcze wzmacniana przez spo�eczno-ekonomiczne funkcje, jakie rodzina spe�nia�a w preindustrialnym spo�ecze�stwie. �ycie rodzinne jest powszechnie przyj�tym sposobem �ycia; istnia�o i istnieje we wszystkich znanych nam spo�ecze�stwach. I chocia� rodziny w r�nych kulturach r�ni� si� znacznie co do swego charakteru, to jednak samo istnienie rodziny jest powszechne tak w przestrzeni, jak i w czasie. Pragnienie za�o�enia rodziny i �ycia w niej wyst�puje nie tylko u m�odych, ale praktycznie w ka�dej kategorii wiekowej. �ycia rodzinnego pragn� nawet ci, kt�rzy byli pozbawieni normalnej rodziny z jakiegokolwiek powodu. St�d zdecydowana wi�kszo�� ludzi nie wyobra�a sobie �ycia poza rodzin�5. R�wnie� w Polsce za�o�enie i posiadanie rodziny stanowi naczeln� warto�� w og�lnie przyj�tym systemie warto�ci. Badania socjologiczne jednoznacznie wskazuj�, �e dla ogromnej wi�kszo�ci m�odych ludzi sens ich �yciu nadaje rodzinne szcz�cie, poczucie, �e �yje si� dla innych6. Jednocze- D.H. Olson, Marriage of the Future: Reyolutionary or Evolutionary Change, FCo 21(1977), s. 383-393; por. U. Sciasci�, La copia coniugale dal punto di vista delie scienze sociali, La copia umana: dalia natura alla grazia, P. Gaiotti ed., Roma 1965, s. 143-202. Zob. H. Izdebska, Miejsce rodziny w hierarchii warto�ci w wypowiedziach m�odzie�y, Przemiany rodziny polskiej, J. Komorowska red., Warszawa 1975, s. 279-288. Ma��e�stwo i rodzina jako powszechnie akceptowana droga �ycia jest czasem analizowana w terminach �zysk�w i strat". Og�lnie przyjmuje si�, �e kobieta przez ma��e�stwo zyskuje w wy- miarze ekonomicznym. Cen� jak� za to p�aci jest: rezygnacja z wi�kszego stopnia prywatno�ci, utrata wielu przyjaci�, wolno�ci. M�czyzna natomiast zyskuje w wymiarach nieekonomicznych znajduj�c: pomoc w domu, moralne wsparcie, fizyczne i umys�owe dobre samopoczucie. Wydaje si�, �e gdyby pomin�� ekonomiczny wymiar �zysk�w" i �strat", m�czyzna przez ma��e�stwo zyskuje wi�cej ni� kobieta. Por. F.K. Goldscheider, L.J. Waite, Sex Differences in the Entry into Marriage, AJS 92(1986), s. 92. L. Dyczewski, Konflikt kulturowy czy kulturowa kontynuacja pokole� w rodzinie, Z bada� nad rodzin�, T. Kuko�owicz red., Lublin 1984, s. 136; por. D. Dobrowolska, Warto�ci zwi�zane z�yciem rodzinnym, Przemiany rodziny polskiej, J. Komorowska red., Warszawa 1975, s. 260- 278; J. Piotrowski, Rodzina w spo�ecze�stwie wsp�czesnym, PR 3(1975), s. 16-39; por. M. Ziem- ska, Wp�yw przemian funkcji rodziny na socjalizacj� dzieci, Rodzina i dziecko, M. Ziemska red., Warszawa 1986, s. 231; W. Socha, Miejsce rodziny w systemie warto�ci moralnych czterech poko- le� w Polsce (rok 1984), PR 3(1985), s. 5. Analizuj�c zagadnienie od strony negatywnej niekt�rzy socjologowie twierdz�, �e nawet czasowe przebywanie poza rodzin� wywiera negatywny wp�yw na �ycie jednostki. Zob. L.J. Waite, Rodzina w swym wymiarze jednostkowym i spo�ecznym 25 �nie m�odzi ludzie uwa�aj�, �e drug� - po utracie zdrowia - niepo��dan� rzecz� jest niepowodzenie w �yciu rodzinnym. Rodzina jest wi�c atrakcyjn� grup� pierwotn�, w kt�rej cz�owiek znajduje szcz�cie i zadowolenie. Nie- kiedy rodzina sama w sobie stanowi cel �ycia cz�owieka, kiedy indziej jest �r�d�em czy sposobem realizacji innych cel�w7. Mo�na te� m�wi� o swoistego rodzaju presji na doros�ego cz�owieka, by za�o�y� rodzin�, gdy� jest to powszechnie oczekiwane post�powanie innych w stosunku do doros�ej jednostki8. Poza tym, osoba samotna starzej�c si� jest coraz bardziej izolowana, poniewa� przesuwa si� bardzo szybko na skali kategorii mniejszo�ci zwa�ywszy ci�g�e zaw�anie si� rozmiaru grupy wieko- wej, kt�r� tworz� osoby samotne jej wiekowego przedzia�u. Gdy, na przyk�ad, w Polsce dziewczyna osi�ga 21 rok �ycia, po�owa jej kole�anek ju� wysz�a za m��; gdy osi�ga 35 rok �ycia, tylko 8% os�b jej wiekowej grupy nie zmieni�o jeszcze stanu cywilnego. Gdy m�czyzna osi�ga 24 rok �ycia, po�owa jego koleg�w ju� zmieni�a stan cywilny; gdy ma 35 lat, oko�o 85% jednostek jego kategorii wiekowej posiada ju� swoje rodziny pierwsze czy nawet zrekonstru- owane. Ma��e�sko-rodzinne �ycie mo�na widzie� i analizowa� w kategoriach po- trzeb9. W analizie grup spo�ecznych i kultur kategoria potrzeby staje si� klu- czow� kategori�. To, co jednostki czy grupy uwa�aj� za swoje potrzeby, ich zlokalizowanie na skali potrzeb, jak i sposoby ich zaspokajania staj� si� klu- czem do poznania samej kultury i stopnia jej rozwoju. Potrzeby uniwersalne tak w przestrzeni, jak i w czasie maj� charakter naturalny: wyp�ywaj� z ludz- kiej natury (potrzeba po�ywienia, potrzeba seksualna, potrzeba grupy...). R�wnie� naturalny charakter maj� instytucje, kt�re reguluj� ich zaspokajanie. Inne potrzeby s� wynikiem zmian spo�eczno-kulturowych. Wyrastaj� w ich kontek�cie i w ich kontek�cie staj� si� czytelne. Instytucj�, kt�ra zaspokaja bardzo szeroki wachlarz ludzkich potrzeb, jest rodzina bazuj�ca na ma��e�stwie. Stanowi ono - jak podkre�la M. Kozakie- wicz - �niepowtarzalny zwi�zek dwojga os�b po��czonych wielorak� uczu- ciow� wi�zi� oczekiwa�, d�ug�w i zobowi�za� zaspokajaj�cych podstawowe, F.K. Goldscheider, and Ch. Witsberger, Nonfamily Living and the Erosion of Traditional Family Orientations among Young Adults, ASR 51(1986), s. 541-554. 7 M. Ziemska, Rodzina a osobowo��, Warszawa 1975, s. 26. Badania socjologiczne wykazuj�, �e zachodzi dodatnia korelacja pomi�dzy osobistym szcz�- �ciem jednostki a udanym �yciem rodzinnym. Zob. J.D. Yoder, R.C. Nichols, A Life Perspective Comparison ofMarried and Divorced Persons, JMF 42(1980), s. 417. Zob. J. Cha�asi�ski, M�ode pokolenie ch�op�w, Warszawa 1938. Zob. M. Ossowska, Socjologia moralno�ci, Warszawa 1986, s. 211-214; por. J. Maciaszkowa, Rodzina w �yciu jednostki i spo�ecze�stwa, POW 4(1988), s. 101. 26 UWARUNKOWANIA TRWA�O�CI RODZINY POLSKIEJ W PRZESZ�O�CI wa�ne dla ich dobrego samopoczucia potrzeby /.../"10. W szczeg�lno�ci jednak zaspokaja dwie z nich: potrzeb� seksualn� i potrzeb� psychospo�eczn�. 2. Rodzina a seksualny wymiar cz�owieka Rzeczywisto�� ludzka ma zawsze wymiar p�ciowo�ci. Cz�owiek nie mo- �e �y� poza p�ci�, w oderwaniu od p�ci. Jest si� albo m�czyzn�, albo kobie- t�, nie za� istot� ap�ciow�11. Dlatego seksualno��, chocia� nie wyczerpuje ca�ej ludzkiej osobowo�ci, jest jej bardzo znacz�cym wymiarem. Przenika ona ca�� osobowo�� cz�owie- ka: uczucia, my�li, dzia�anie... Seksualno�� jest sposobem rozumienia nas samych jako m�czyzn i kobiety; jest te� znakiem i symbolem w komuniko- waniu si� jednostki z innymi. W konsekwencji podzia�u na p�e� i przypisaniu jednostki do okre�lonej kategorii p�ci m�czyzna jako m�czyzna i kobieta jako kobieta maj� swoje funkcje w pocz�ciu, noszeniu i karmieniu dziecka, a nawet w �yciu spo�ecznym12. Seksualno�� cz�owieka zatem nie jest tylko tym wymiarem ludzkiej oso- by, kt�ry dotyczy okre�lonych cielesnych organ�w ludzkiego cia�a, a tym bardziej nie jest jednym z konsumpcyjnych d�br cz�owieka. Seksualno�� wyra�a si� w tym, �kim jednostka jest" jako osoba cielesna, posiadaj�ca okre�lone potrzeby (emocjonalne, poznawcze, cielesne czy spo�eczne), maj�ce sw�j wyraz w inicjowaniu wielorakich interakcji. St�d ka�da osoba, niezale�nie od wieku, stanu, fizycznych czy umys�owych sprawno�ci, ma M. Kpzakiewicz, Wychowanie seksualne a przygotowanie do ma��e�stwa i �ycia rodzinnego, PR 6(1977), s. 28. Z punktu widzenia biologicznego seksualno�� jednostki jest determinowana przez odpowiedni uk�ad chromosom�w. To chromosomy zawarte w plemnikach m�czyzny decyduj� o tym, czy dziecko b�dzie p�ci m�skiej czy �e�skiej. Ka�da kom�rka jaja czy plemnika posiada 23 chromoso- my, w kt�rych zakodowane s� wszystkie �dane" przysz�ego dziecka. Jeden z 23 chromosom�w jest odpowiedzialny za p�e�. Jest on dwojakiego rodzaju, umownie oznaczony jako X i Y. Jajo kobiety zawiera tylko chromosomy X, za� m�skie plemniki X i Y. Gdy plemnik z chromosomem Y zap�od- ni jajo, embrion nosi znak XY, co oznacza, �e b�dzie to p��d p�ci m�skiej; gdy plemnik z chromosomem X zap�odni jajo, embrion ma kod XX i p��d b�dzie p�ci �e�skiej. Chocia� wi�c p�e� dziecka zostaje zdeterminowana ju� przy zap�odnieniu, to jednak zewn�trzne r�nice anatomiczne u p�odu s� zauwa�alne dopiero po 7 tygodniach p�odowego �ycia. Okres, kiedy ma miejsce r�nicowanie p�ci u p�odu, jest ogromnej wagi, poniewa� zadecyduje to o pe�nej m�sko�ci albo kobieco�ci p�odu. Zob. A. Oakley, Sex, Gender, and Society, Aldershot 1985, s. 18-27; por. Sesso, Dizionario di Sessuologia e delPArmonia Coniugale, Roma 1974, s. 523- 525; The Sex Glands or Gonads, Family Health Guide and Medical Encyclopedia, Pleasantville 1976, s. 102-103; Sessualita, Dizionario di Psicologia, Roma 1982, vol. I, s. 1063-1065; F. Di Raimondo, Ilfondamento biologico delia differenziazione sessuale, La copia umana: dalia natura alla grazia, P. Gaiotti ed., Roma 1965, 43-94. 1 M. Mead, Ma�e and Female, N.Y. 1975, s. 20. Rodzina w swym wymiarze jednostkowym i spo�ecznym 27 r�wnie� wymiar seksualny. P�ciowo�� zatem jest rzeczywisto�ci� obejmuj�- c� ca�ego cz�owieka jako osob�. �P�ciowo�� przenika ca�� egzystencj� ludz- k�. Jest si� bowiem m�czyzn� lub kobiet� w ca�o�ci swej egzystencji, a wi�c tak�e w odniesieniu do sposobu my�lenia, decydowania, dzia�ania, pracy itp."13. Ludzka seksualno�� jest wielowymiarowa: - Ma charakter fizyczny. Nie b�d�c jakim� sz�stym zmys�em, anga�uje je wszystkie w swej ekspresyjno�ci. Wyra�a si� w pragnieniu kontaktu, zadowo- lenia, blisko�ci, intymno�ci i fizycznej przyjemno�ci. - Ma charakter osobowy. Ka�da osoba jest seksualna na sw�j spos�b, co mi�dzy innymi wyr�nia j� od innych os�b. - Seksualno�� ma wymiar poznawczy. Cz�owiek poznaje inne osoby jako istoty seksualne z tym wszystkim, co ta seksualno�� wyra�a lub symbolizuje. - Ma charakter warto�ciuj�cy. S�owa i poj�cia takie jak mi�o��, sprawie- dliwo��, norma, powinno�� maj� wymiar etyczny i s� bardzo istotne dla zro- zumienia seksualno�ci. - Ma wymiar duchowy. W seksualnej interakcji dwie osoby wchodz� nie tylko w fizyczny, ale r�wnie� i duchowy kontakt; ma miejsce swoista trans- cendencja i zaanga�owanie si�. J. Nag�rny, Personalistyczna wizja p�ciowo�ci, W�R, Listopad-grudzie� 1993, s. 9. Tego rodzaju spojrzenie na ludzk� p�ciowo�� mo�na nazwa� �personalistyczna wizj� p�ciowo- �ci". W jej rozumieniu �pole ludzkiej p�ciowo�ci zamyka si� w tr�jk�cie: godno�� osoby ludzkiej - mi�o�� � ma��e�stwo. Dlatego te� pytania dotycz�ce ludzkiej p�ciowo�ci powinny by� zawsze stawiane w kontek�cie ca�o�ciowej wizji ludzkiego �ycia i nie mog� by� oderwane od pyta� o sens ludzkiego �ycia, o sens mi�o�ci i o to wszystko, co sprawia, �e cz�owiek nie tylko jest osob�, ale coraz bardziej rozwija si� na p�aszczy�nie osobowej egzystencji". Tam�e, s. 4. Takie widzenie ludzkiego seksualizmu odbiega daleko od freudowskiej wizji ludzkiej p�ciowo- �ci. Wed�ug Freuda najwa�niejszym rodzajem energii w cz�owieku jest libido - energia seksualna wywodz�ca si� z dzia�aj�cych wewn�trz ludzkiego organizmu bod�c�w. Na skutek ich dzia�a� cz�owiek ci�gle poszukuje seksualnych przyjemno�ci przez ukierunkowywanie zewn�trznych bod�c�w na erogenne sfery cia�a. Na przeszkodzie tej nieko�cz�cej si� potrzebie seksualnych do- zna� staje zakaz pochodz�cy z kultury, kt�rego uosobieniem jest ojciec. Wynikaj�ce st�d napi�cie jest �r�d�em kompleks�w (Edypa i Elektry). Ich w�a�nie rozwi�zanie jest warunkiem psychicznego zdrowia i spo�ecznego przystosowania. To nieustanne zmaganie si� biologicznego pop�du cz�owie- ka ze �wiatem kultury kszta�tuje osobowy charakter jednostek. Na�adowane emocjami tre�ci psy- chiczne s� cz�sto wypierane do pod�wiadomo�ci powoduj�c dewiacyjne zachowanie jednostek. Ludzka rzeczywisto�� zatem oscyluje pomi�dzy t�umieniem pop�d�w, zw�aszcza libido, a buntem przeciwko kulturowym zakazom. Zob. Z. Freud, Cz�owiek, religia, kultura, Warszawa 1967, s. 315-350. Widzenie ludzkiej seksualno�ci w takich terminach jest mitologizacj� i fetyszyzacj� seksu, co z kolei prowadzi do �panseksualizmu", gdzie naczeln� zasad� �ycia staje si� zasada maksymalizacji seksualnych przyjemno�ci. 28 UWARUNKOWANIA TRWA�O�CI RODZINY POLSKIEJ W PRZESZ�O�CI - Wreszcie seksualno�� ma wymiar spo�eczny. Anga�uje ona partner�w, ma zwykle miejsce w rodzinnym i wsp�lnotowym kontek�cie, ma swoje od- niesienie do r�wno�ci, zatrudnienia, socjalizacji, pornografii, ma��e�stwa...14. Ludzka seksualno�� zatem, aczkolwiek nie wyczerpuje ca�ej osobowo�ci jednostki, jest jej centralnym wymiarem. P�ciowo�� bowiem jest integraln� cz�ci� osobowej struktury cz�owieka15. St�d nie ulega w�tpliwo�ci, �e frustracje seksualne, niezale�nie od tego, jakie maj� �r�d�o, s� przez jednost- ki dotkliwie odczuwane. Same za� �r�d�a tych frustracji, na przyk�ad: impo- tencja u m�czyzny, ozi�b�o�� p�ciowa u kobiety, bezp�odno��, nabieraj� konotacji spo�eczno-moralnych, to znaczy takich, jakie posiadaj�: lojalno��, uczciwo��, pracowito�� czy status spo�eczny1