STANIS�AW LITAK Historia Wychowania Tom I DO WIELKIEJ REWOLUCJI FRANCUSKIEJ WYDAWNICTWO WAM WSF-P "IGNATIANUM" KRAK�W " 2004 Recenzenci Prof. dr hab. Andrzej Banach Ks. Prof. dr Ludwik Piechnik S J (c) Wydawnictwo WAM, 2004 1 Wy�sza Szko�a Filozoficzno-Pedagogiczna "Ignatianum", 2004 Redakcja naukowa Ks. prof. dr hab. Ludwik Grzebie� SJ Redakcja techniczna Anna Piecuch Sk�ad i opracowanie komputerowe Jacek Zaryczny Projekt ok�adki i stron tytu�owych Leszek S�awi�ski - PHOTO DESIGN Ilustracje ze zbior�w Biblioteki Naukowej Ksi�y Jezuit�w w Krakowie ISBN 83-7318-398-1 (WAM) ISBN 83-88209-91-1 (Ignatianum) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26; 31-501 Krak�w tel. (012) 629 32 00; fax 429 50 03 e-mail: [email protected] DZIA� HANDLOWY tel. (012) 62 93 254; 62 93 255; 62 93 256; 423 75 00 fax (012) 430 32 10 e-mail: [email protected] Zapraszamy do naszej KSI�GARNI INTERNETOWEJ http:7AVydawnictwoWam.pl Druk: Wydawnictwo WAM, ul. Kopernika 26, 31-501 Krak�w Spis tre�ci Wprowadzenie 9 I. Najstarsze cywilizacje .- J^- II. Staro�ytna Grecja 21 1. Wsp�lne cechy wychowania greckiego 21 2. Sparta. Wychowanie wojskowe 23 3. Ateny. Wychowanie obywatelskie 25 4. Sofi�ci ' 27 5. Sokrates 28 6. Platon 29 7. Isokrates 31 8. Arystoteles 32 III. Hellenizm 33 1. Charakterystyka i ramy czasowe 33 2.Wielkie o�rodki kultury hellenistycznej. Nowy model wychowania i szkolnictwa 34 IV. Rzym 37 1. Og�lna charakterystyka 37 2. Wychowanie rodzinne i wp�ywy greckie 37 3. Organizacja szk� 39 4. Rzymska my�l pedagogiczna okresu republiki i cesarstwa 40 a) Seneka M�odszy 40 b) Marek Fabiusz Kwintylian 41 c) Plutarch z Cheronei 42 V. Wychowanie i szkolnictwo pierwszych wiek�w chrze�cija�stwa 43 1. Trudne pocz�tki i umacnianie si� chrze�cija�stwa 43 2. Chrze�cija�ski idea� wychowawczy 44 3. Rola Ojc�w i pierwszych Doktor�w Ko�cio�a 45 4. Rozw�j szkolnictwa w Cesarstwie Bizanty�skim 48 Spis tre�ci 6 VI. �redniowiecze 51 1. Pojecie �redniowiecza 51 2. Mi�dzy antykiem a �redniowieczem 52 a) Boecjusz 52 b) Kasjodor 53 c) Izydor z Sewilli 53 d) Druidzi . .. , 54 e) Benedyktyni � *.. 54 3. Reformy o�wiatowe Karola Wielkiego Renesans karoli�ski 56 4. Odrodzenie XII wieku. Pocz�tki scholastyki 57 5. Rozw�j szk� zakonnych ?<.% 59 6. Szko�y katedralne, kolegiackie i parafialne 60 7. Wychowanie i rozw�j szkolnictwa w Polsce 61 8. Powstanie i rozw�j uniwersytet�w. Z�oty wiek kultury szkolnej 63 9. Rozw�j szkolnictwa �ydowskiego w diasporze ' 71 10. Metody wychowania, program i dydaktyka �redniowieczna 71 VII. Edukacja pozaszkolna 75 1. Wychowanie stanowe 75 2. Wychowanie religijno-wyznaniowe 78 VIII. Wychowanie i szkolnictwo w okresie Odrodzenia i Humanizmu 83 1. Co to jest Odrodzenie i Humanizm? 83 2. Italia. Pocz�tki humanistycznej my�li pedagogicznej. Szko�y dworskie 85 3. Niderlandzka my�l pedagogiczna. Szko�y Braci Wsp�lnego �ycia 89 4. Odmienno�� angielskiej my�li pedagogicznej 93 5. College de France. Humanistyczna my�l pedagogiczna we Francji 96 6. Humanizm a polskie szkolnictwo. Polscy pisarze pedagogiczni epoki Odrodzenia 99 I.. Reformacja 111 1. Reformacja jako ruch religijny i spo�eczny. : Powstanie nowego szkolnictwa 111 2. Marcin Luter i jego stosunek do szk� 113 3. "Praeceptor Germaniae". Reformy szkolne Filipa Melanchtona 114 Spis tre�ci 4. Gimnazjum Jana Sturma 116 5. Jan Kalwin tw�rc� szkolnictwa kalwi�skiego 118 6. Szkolnictwo protestanckie w Polsce 120 X. Wychowanie i szkolnictwo katolickie w okresie potrydenckim 129 1. Nowe pr�dy w Ko�ciele w czasach reform i kontrreformacji 129 2. Nowego typu szkolnictwo zakonne 130 a) Szkolnictwo jezuickie 130 b) Szkolnictwo oratorianskie i pijarskie 135 c) Szkolnictwo innych zakon�w 137 3. Szkolnictwo parafialne 138 4. Szkolnictwo teologiczne 139 5. Edukacja dziewcz�t 141 XI. Rozw�j Szkolnictwa potrydenckiego w Rzeczypospolitej 143 1. Uniwersytety i ich kolonie 143 2. Wielki rozw�j kolegi�w zakonnych 145 3. Apogeum i upadek szkolnictwa parafialnego w XVII-XVIII w. 149 4. Studia zakonne i seminaria duchowne 151 5. Edukacja dziewcz�t w Rzeczypospolitej 153 XII. Rozw�j szkolnictwa na Rusi do II po�owy XVII w. 155 XIII. Rozw�j nauki i my�li pedagogicznej w dobie realizmu XVII w. 159 1. Warunki polityczne. Przewr�t w nauce i filozofii 159 2. Zmiany w pedagogice epoki realizmu. Bacon, Kartezjusz 161 3. Wolfgang Ratk� 162 4. Utopi�ci. Tomasz Campanella i Jan Walenty Andrea 163 5. Najwi�kszy pedagog XVII w. Jan Amos Kome�ski 165 6. Janseni�ci 1"7� 7. Pedagogika rewolucji angielskiej 173 8. Pocz�tki szkolnictwa wojskowego 176 XIV. O�wiecenie. Wiek pedagogiczny 179 1. Co to jest O�wiecenie? 179 2. Anglia. John Locke. Wychowanie gentlemana 181 3. Francja. Claude Fleury. U�yteczno�� wychowania 182 4. Fenelon. Problem wychowania dziewcz� 184 8 Spis tre�ci 5. Markiza Francoise d'Aubigne de Maitenon 185 6. Wychowanie naturalne. Jean Jac�ue Rousseau 186 7. O�wiata dla ludu 191 8. Szkolnictwo �ydowskie 197 XV. Idea szko�y nowoczesnej, �wieckiej i ludowej 201 1. Kasata jezuit�w. Sekularyzacja szkolnictwa 201 2. Reformy szkolne w Portugalii i Francji 202 3. Kryzys i reformy uniwersytet�w 204 XVI. Wielkie reformy szkolne w Rzeczypospolitej 207 1. Reforma Stanis�awa Konarskiego 207 2. Reforma szk� jezuickich 208 3. Powstanie szko�y rycerskiej w Warszawie 210 4. Komisja Edukacji Narodowej. Pocz�tki nowoczesnego szkolnictwa w Rzeczypospolitej 211 XVII. Reformy szkolne w Rosji 219 1. Reformy Piotra Wielkiego 219 2. Rozw�j nauki i szkolnictwa w Rosji w okresie '.-, O�wiecenia 221 XVIII. My�l pedagogiczna wielkiej rewolucji francuskiej 223 1. Og�lne przes�anki 223 2. Projekty nowoczesnego szkolnictwa 224 a) Karol Maurycy Talleyrand 224 b) Antoni Micha� Condorcet 224 c) Ludwik Micha� Le Pelletier 225 3. "Ojciec szko�y ludowej", Jan Henryk Pestalozzi 226 Bibliografia (Wyb�r) 231 Indeks os�b 235 Indeks miejsc geograficznych 241 Wprowadzenie Od d�u�szego czasu odczuwa si� w Polsce brak syntetycznego opracowania dziej�w wychowania. Powsta�y w dwudziestych i na pocz�tku trzydziestych lat XX wieku podr�cznik Stanis�awa Kota, jakkolwiek wznowiony w 1994 roku, jest ju� jednak ca�kowicie przestarza�y. Natomiast syntezy historii wychowania wydane w czasach PRL od pocz�tku budzi�y r�norodne zastrze�enia. Ponadto wyra�nie by�y pisane na zam�wienie ideologiczne, upraszczaj�c, a w niekt�rych przypadkach nawet wypaczaj�c rzeczywisto�� historyczn�. Inne bowiem w tym czasie "zniewolenia", ze wzgl�du na cenzur�, ukaza� si� nie mog�y. Kr�tkie za� uj�cia historii wychowania, opublikowane w Polsce w ostatnich kilkunastu latach maj� raczej charakter dora�nych skrypt�w. Tymczasem tak w Polsce, jak i za granic� zaznaczy� si� wyra�ny post�p w dziedzinie monograficznych studi�w z historii wychowania. W niekt�rych krajach zachodnich powsta�y tak�e nowoczesne monumentalne syntezy tej dziedziny wiedzy. Prezentowane tu uj�cie ma jednak swoje ograniczenia. Bazuje na wyk�adach, jakie autor prowadzi� przez ponad dwadzie�cia lat w Instytucie Historii i w Instytucie Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Inny jest jednak j�zyk "m�wiony", a inny "pisany". Dlatego tekst w wielu miejscach odbiega od wyk�adu. Z wyk�adami zwi�zana jest tylko og�lna jego koncepcja. Wiele kwestii nale�a�o bowiem przedstawi� szerzej, a z niekt�rych trzeba by�o zrezygnowa�. Jest to wyb�r r�nych zagadnie� i, jak ka�dy wyb�r, jest subiektywny, mo�e budzi� wiele w�tpliwo�ci. Dyskusja powinna tu jeszcze nie jedno zmieni� i u�ci�li�. Przez histori� wychowania w niniejszym uj�ciu rozumiemy w pierwszym rz�dzie dzieje my�li pedagogicznej oraz dzieje r�nych form wychowania i kszta�cenia, jak te� histori� instytucji do tego powo�anych. Przede wszystkim jednak zajmiemy si� dziejami wychowania i kszta�cenia szkolnego, a tylko niekt�rymi aspektami edukacji pozaszkolnej. Edukacj�, czyli wychowanie i kszta�cenie rozumiemy jako zapoznawanie m�odego pokolenia z warto�ciami i technikami charakterystycznymi dla danej cywilizacji i epoki. Historia wychowania jest niew�tpliwie cz�ci� historii kultury. Jej 10 Wprowadzenie przedstawienie wymaga wi�c uwzgl�dnienia szerszego kontekstu dziej�w kultury danego okresu. Praca ogranicza si� w zasadzie do Europy, stanowi�cej wyodr�bnion� ca�o�� cywilizacyjn� i zmierzaj�cej obecnie do jedno�ci politycznej, a jej zakres chronologiczny obejmuje czasy od staro�ytno�ci a� do wielkiej rewolucji francuskiej, czyli do wykszta�cenia si� nowoczesnego szkolnictwa, oraz w du�ym stopniu tak�e wychowania, w ramach struktur pa�stwowych. Niniejsze uj�cie jest nieco szersze ni� przewiduje aktualny program uniwersytecki. Jego zakres tre�ciowy bardziej jest zgodny z za�o�eniami Uczelni autora. S�dzimy, �e program historii wychowania powinien by� rozszerzony, bowiem wielu problem�w pedagogiki wsp�czesnej jako nauki najbardziej humanistycznej, bo dotycz�cej formowania cz�owieka, jest g��boko zakorzenionych w przesz�o�ci, i nie mo�na ich do ko�ca zrozumie� bez nale�ytego poznania kontekstu historycznego, w szczeg�lno�ci za� kontekstu dziej�w filozofii i teologii r�nych religii i wyzna�, czyli tych ga��zi nauk, kt�re le�a�y u podstaw prawie ka�dej my�li pedagogicznej interesuj�cego nas okresu. STAROYTNO�� L Najstarsze cywilizacje Najstarsze cywilizacje Egipt Urz�dnik pa�stwowy Szko�y kap�a�skie Aleksandria Problem wychowania zosta� �wiadomie postawiony dopiero na pewnym etapie rozwoju ludzko�ci. W dziejach �wiata by�o wiele r�nych cywilizacji. Do najstarszych nale�a�y cywilizacje Dalekiego i Bliskiego Wschodu, czyli Chin, Indii i innych kraj�w Azji oraz staro�ytnego Egiptu w p�nocnej Afryce. Bardzo stare by�y ameryka�skie cywilizacje przedkolumbijskie, odkryte przez Europejczyk�w w ko�cu XV wieku. Niekt�re z nich nie mia�y pisanej historii a� (30 czas�w nowo�ytnych, ale ka�da dysponowa�a w�asnym sjste-mem edukacyjnym. W niniejszym wyk�adzie ograniczymy si� do staro�ytnego Egiptu i Bliskiego Wschodu, czyli do kr�gu, z kt�rego wywodzi si� cywilizacja europejska, oraz do samej Europy. Pocz�tki pa�stwowo�ci egipskiej si�gaj� wedle niekt�rych uczonych ok. 5500 roku przed Chrystusem. S� te� historycy, kt�rzy pocz�tki Egiptu przesuwaj� na znacznie wcze�niejszy okres. Ale najstarsze egipskie pismo hieroglificzne powsta�o ok. 3000 roku przed Chrystusem. Kultura staro�ytnego Egiptu zwanego Darem Nilu sta�a na stosunkowo wysokim poziomie. Ju� w trzecim tysi�cleciu przed Chrystusem uczono ch�opc�w w Egipcie w specjalnych szko�ach pisarskich sztuki pos�ugiwania si� r�nego rodzaju pismem. Stanowisko pisarza, czyli urz�dnika, nale�a�o do wa�nych stanowisk pa�stwowych. Cenione by�o wykszta�cenie, pozwalaj�ce na polepszenie warunk�w �ycia, uzale�nionych od umiej�tno�ci wykorzystania wylew�w Nilu. W Egipcie, tak jak i w innych spo�ecze�stwach staro�ytnych, otwiera�o ono dost�p nawet do najwy�szych urz�d�w, stwarzaj�c tym samym przes�anki powstania uprzywilejowanej, wy�szej warstwy spo�ecznej. Najbardziej wykszta�ceni byli kap�ani. Oni te� organizowali przy �wi�tyniach szko�y kap�a�skie, w kt�rych nauczano teologii, astronomii, architektury i matematyki. Ucz�cy si� ch�opcy poddawani byli surowej dyscyplinie. Sztuki wojennej nauczano w szko�ach wojskowych. Wielki rozw�j nauki w Egipcie nast�pi� w epoce hellenistycznej w IV wieku przed Chrystusem, pod panowaniem Ptolomeusz�w. O�rodkiem kultury hellenistycznej sta�o si� tzw. Muzeum w stolicy Egiptu Aleksandrii, za�o�onej w latach 332-331 przez Aleksandra Wielkiego. 15 I. Najstarsze cywilizacje Sumerowie Hammurabi W�r�d lud�w Bliskiego Wschodu, czyli nad rzekami Tygrysem i Eufratem pismo i r�ne ga��zie nauk rozwin�y si� r�wnie� bardzo wcze�nie. W pa�stwach miastach Sumer�w pismo obrazko-we pojawi�o si� ju� w IV tysi�cleciu przed Chrystusem. Sumerowie przekszta�cili je w pismo klinowe. W po�owie III tysi�clecia spisywano ju� u Sumer�w r�ne zarz�dzenia administracyjne. Powstaj� dzie�a literackie i naukowe. Podobnie, jak w Egipcie, wylewy Tygrysu i Eufratu wymusza�y u Sumer�w rozw�j nauk technicznych, umo�liwiaj�cych opanowanie i wykorzystanie �ywio�u wodnego. Rozbudowa administracji wymaga�a wyspecjalizowanych pisarzy, kt�rzy tak�e u Sumer�w zajmowali wa�ne miejsce w spo�ecze�stwie. Przygotowywano ich w szko�ach, w kt�rych, opr�cz sztuki pisania i czytania, nauczano matematyki i geometrii, geografii i biologii. W II wieku trzeciego tysi�clecia przed Chrystusem Sumerowie zostali podbici przez semickich Babilo�czyk�w, kt�rzy stworzyli scentralizowane kr�lestwo Babilonii ze stolic� w Babilonie (Babel) nad Eufratem. Nie zniszczyli oni kultury Sumer�w, lecz j� wch�on�li. Kr�l pa�stwa starobabilo�skiego Hammurabi (1792-1750) przeprowadzi� kodyfikacj� prawa i wyda� zbi�r przepis�w prawnych, tzw. Kodeks Hammurabiego, maj�cy du�e znaczenie wychowawcze. Za panowania Hammurabiego mia� miejsce wszechstronny rozw�j Babilonii. W ko�cu XVII wieku przed Chrystusem Nabuchodono- 17 I. Najstarsze cywilizacje zor II podbi� Palestyn� i uprowadzi� cz�� ludno�ci �ydowskiej do Babilonia Babilonii. Babilo�czycy podnie�li jeszcze poziom nauk technicznych w celu lepszego wykorzystania wylew�w Tygrysu i Eufratu. Budowali kana�y i zapory wodne. Mieli wybitne osi�gni�cia w dziedzinie matematyki, astronomii i medycyny. Pos�ugiwali si� pismem arame�skim wywodz�cym si� z fenickiego. Znane s�, pochodz�ce z III tysi�clecia przed Chrystusem, wielkie biblioteki babilo�skie. W Babilonii by� rozwini�ty system szkolny, od szkolnictwa elementarnego do wy�szego. Szko�y prowadzili kap�ani. Zdarza�o si�, �e przyjmowano do nich tak�e dziewcz�ta. Nauczano czytania i pisania, matematyki i astronomii oraz geografii, historii, prawa i medycyny. Szko�y kszta�ci�y m.in. kap�an�w, pisarzy i lekarzy. Nauka w nich �ci�le by�a zwi�zana z religi�. Pa�stwo babilo�skie przesta�o istnie� w 539 roku przed Chrystusem. Kolejni zdobywcy ulegali jego kulturze, kt�rej elementy przej�li Grecy, a za ich po�rednictwem Rzym i ca�a Europa. Asyria Rozwijaj�ca si� w zwi�zku z kultur� Babilonii tak�e semic-ka kultura asyryjska w p�nocno-wschodniej Mezopotamii uleg�a zniszczeniu na skutek zburzenia w 612 roku przed Chrystusem, Niniwy przez Med�w i Babilo�czyk�w oraz ostatecznego upadku pa�stwa asyryjskiego w 605 roku. Jej dziedzictwo kulturowe wch�on�o pa�stwo Babilo�skie. Du�� rol� w historii kultury europejskiej odegra�a Feni- Fenicja cja. W staro�ytno�ci by�a to kraina po�o�ona na wschodnim wybrze�u Morza �r�dziemnego, u podn�a g�r Libanu. Zamieszkiwali j� od pocz�tku III tysi�clecia semiccy Fenicjanie, kt�rzy byli za�o�ycielami wysoko rozwini�tych i handlowych miast-pa�stw rz�dzonych przez kr�l�w, jak: Akko, Tyr, Sydon, Gubi� (Byblos), Ugarit. Z czasem skolonizowali oni p�nocne wybrze�e Afryki, po�udniowe wybrze�e p�wyspu Pirenejskiego oraz wiele wysp na morzu �r�dziemnym. Z racji swego po�o�enia mi�dzy Mezopotami� a Egiptem, Fenicja cz�sto by�a obiektem obcych najazd�w. Od 64 roku przed Chrystusem sta�a si� cz�ci� rzymskiej prowincji Syrii. Pismo alfabetyczne Najwi�kszym osi�gni�ciem Fenicjan by�o wynalezienie w drugim tysi�cleciu przed Chrystusem sp�g�oskowego pisma alfabetycznego, maj�cego ogromne znaczenie cywilizacyjne. Najstarsze jego inskrypcje znane s� z X wieku przed Chrystusem. Lekko zmienione przetrwa�o do II wieku po Chrystusie. Alfabet fenicki zosta� przej�ty przez Grek�w, kt�rzy uzupe�nili go o samog�oski, a grecki rozwin�� si� w alfabet �aci�ski. Istnia�a bogata sztuka i literatura fenicka, czego dowodem mo�e by� biblioteka kr�lewska odkry Historia wychowania...2 18 XXVIII wiek przed Chrystusem - V wiek Byblos. Ruiny �wi�tyni w mie�cie Gubi�, czyli Byblos. Jedn� z kolonii fenickich na wy-Kartagina brze�u afryka�skim by�a Kartagina, gdzie rozwija�a si� lokalna sztuka fenicka w okresie jej stopniowego upadku we w�a�ciwej Fenicji, po niszczycielskich podbojach Asyryjczyk�w w VIII i VII wieku. Dawid Spo�r�d Semit�w Azji Mniejszej najp�niej zorganizowali w�asne pa�stwo �ydzi. Ich nazwa pochodzi od plemienia Judy (Jehuda), jednego z 12 plemion izraelskich. Po wyprowadzeniu Izraelit�w z Egiptu w pocz�tkach XIII wieku przed Chrystusem przez Moj�esza i Jozuego, zaj�li oni ziemi� Kanaan, czyli p�niejsz� Palestyn�, gdzie w XI wieku utworzyli w�asne pa�stwo Izrael. Pierwszym kr�lem Izraela by� Saul (1020-1012). Po jego �mierci tron obj�� Dawid (1012/1-972/1). Okresem �wietno�ci staro�ytnego Izraela by�o panowanie syna Dawida Salomona (972/1-932/1). W 922 roku przed Chrystusem pa�stwo Izrael rozpad�o si� na Izrael (Pa�stwo P�nocne) i Jude� (Pa�stwo Po�udniowe). W VIII-VI wieku pa�stewka te popad�y w niewol� Asyrii i Babilonii, a w nast�pnych stuleciach: Persji, Grecji, Syrii i Rzymu. W wychowaniu �ydowskim du�e znaczenie mia�a rodzina. Po zdobyciu Ziemi Obiecanej, czyli Kanaanu, wzmo�ono w rodzinach Izrael �ydowskich wychowanie patriotyczne. W czasach panowania Dawida i Salomona zorganizowano w Izraelu szko�y elitarne. Naucza- 19 I. Najstarsze cywilizacje Salomon Szko�y elitarne Szko�y elementarne Diaspora �ydowska Tora �ydowska no w nich czytania i pisania, historii, prawa �ydowskiego, muzyki i poezji sakralnej. Ca�e wychowanie i nauczanie przenikni�te by�o duchem religijnym. Sprowadza�o si� w du�ym stopniu do studiowania dziej�w przymierza �yd�w z Bogiem. Podstaw� wychowania Izraelczyka by� Dekalog i Biblia. Bardziej rozbudowany system szkolny powsta� u �yd�w dopiero po ich powrocie z niewoli babilo�skiej w 538 roku przed Chrystusem. Szko�y te, to synagogi budowane w ca�ym kraju. Sta�y one na poziomie �rednim i wy�szym. Przeznaczone by�y dla elity. Du�e znaczenie dla szkolnictwa �ydowskiego mia�y wp�ywy hellenistyczne, datuj�ce si� od IV wieku przed Chrystusem. W tym to czasie dosz�o do pewnego ze�wiecczenia kultury �ydowskiej. Na przyk�ad do szk� wprowadzono, wzorem greckim, sport. Zjawiska te ostro zwalczali kap�ani �ydowscy. W trakcie tej walki o religi� i kultur� �ydowsk�, dosz�o w II wieku przed Chrystusem do upowszechnienia szk� elementarnych. Szko�y te sta�y si� bastionami religii i kultury w Izraelu. Podkre�li� tak�e trzeba wychowawcz� rol� literackiej tw�rczo�ci prorok�w. Podstaw� wychowania i nauczania by�a Biblia. W 75 roku przed Chrystusem na�o�ono w Jerozolimie i wi�kszych miastach Palestyny obowi�zek szkolny na dzieci od si�dmego roku �ycia. W 64 roku po Chrystusie, sze�� lat przed zburzeniem Jerozolimy przez Tytusa (70 roku), obowi�zek ten rozszerzono na ca�y kraj. Wobec wojny z Rzymem i prze�ladowa� �yd�w w I i II wieku, publiczne szko�y �ydowskie jednak zanik�y. W rozbudowanych za� tajnych szko�ach po�o�ono nacisk na wychowanie patriotyczne. Prze�ladowania rzymskie wywo�a�y emigracj� �yd�w, kt�ra zapocz�tkowa�a ich wielk� diaspor�. Ju� wcze�niej powstawa�y gminy �ydowskie w Babilonii, gdzie �ydzi cieszyli si� du�ymi swobodami, i w Afryce. Z czasem diaspora rozszerzy�a si� na inne kraje Bliskiego, a nawet Dalekiego Wschodu oraz na kraje Europy. W okresie wielkiego ucisku �yd�w w Cesarstwie Rzymskim oraz powsta� �ydowskich w I i II wieku nie by�o dogodnych warunk�w rozwoju nauki w Izraelu. Niemniej od czasu do czasu powstawa�o co� w rodzaju szk� prowadzonych przez uczonych mistrz�w. Jedn� z nich by�a jakby akademia �ydowska za�o�ona, wobec zburzenia Jerozolimy, w mie�cie Jabne nad morzem �r�dziemnym przez Johanana ben Zakkaj. Uprawiano w niej studia nad Tor�, czyli prawem �ydowskim oraz histori� �ydowsk� przekazan� przez tradycj� zawart� w Misznie, kt�r� po raz pierwszy spisa� wspomniany za�o�yciel szko�y w Jabne. �ydowskie szko�y wy�sze powstawa�y tak�e w diasporze. S�ynna by�a akademia �ydowska za�o�ona w ko�cu 20 XXVIII wiek przed Chrystusem - V wii Szko�y wy�sze H wieku w Nahardea w Babilonii, zniszczona wraz z miastem w 260 roku. Miasto to nazywano babilo�sk� Jerozolim�. Szko�y rozpowszechni�y si� r�wnie� po innych gminach �ydowskich. Przez 800 lat, od 260 roku a� do IX wieku funkcjonowa�y s�ynne akademie �ydowskie w babilo�skich miastach Sura i Pum-bedita. By�y one tym dla �yd�w, czym by�y dla Anglik�w od XIII wieku uniwersytety w Oksfordzie i Cambridge. szk zae ca i nik prz inn Zis) Ich Biblia II. Staro�ytna Grecja 1. Wsp�lne cechy wychowania greckiego Najwi�kszy i bezpo�redni wp�yw na dzieje wychowania, staro�ytna Grecja szkolnictwa i ca�ej kultury europejskiej oraz niekt�rych kraj�w pozaeuropejskich wywar�a staro�ytna Grecja. Poprzedza�a j� istniej�ca na Krecie, znaj�ca pismo, cywilizacja mino�ska, kt�rej odpowiednikiem w Grecji l�dowej by�a cywilizacja myke�ska (3000-1200). Grecja nie by�a pa�stwem politycznie jednolitym. To poj�cie przede wszystkim geograficzne i kulturowe. Podobnie jak niekt�re inne pa�stwa Bliskiego Wschodu, poszczeg�lne miasta-pa�stwa (polis), wyspy i kolonie greckie cieszy�y si� ca�kowit� niezale�no�ci�. Ich kultura nawi�zywa�a do kultury Bliskiego Wschodu. Wobec du- Grecja staro�ytna 22 XXVIII wiek przed Chrystusem - V wiek. Homer Paideia Idea� m�czyzny �ej r�norodno�ci politycznej, trudno m�wi� o jednym systemie wychowawczym w staro�ytnej Grecji. Nie znaczy to jednak, �e nie by�o wsp�lnych wszystkim pa�stwom greckim cel�w wychowawczych. Wzor�w dostarczali bohaterowie Iliady i Odyseji Homera. Epos�w tych Grecy uczyli si� na pami��. Homer to wielki wychowawca wszystkich Hellen�w. Jego dzie�a s� �r�d�em wiedzy o najstarszym, archaicznym wychowaniu arystokratycznym - rycerskim w Grecji. Cz�owiek powinien d��y� do doskona�o�ci. Idea� doskona�ego Greka przedstawi� Homer w osobie Achillesa. Mia� to by� cz�owiek przede wszystkim wspaniale rozwini�ty fizycznie, wysportowany, pi�kny, odwa�ny i waleczny. Idea� m�czyzny ��cz�cy wytworno�� obyczaj�w z m�stwem na polu walki okre�lano greckim terminem arete (dzielno��, cnota). Arete by�a wsp�ln� cech� wychowania greckiego (paideia) przys�uguj�c� pierwotnie tylko arystokracji i zmieniaj�c� sw�j sens w miar� ewolucji stosunk�w spo�ecznych oraz rozwoju pogl�d�w filozoficznych i religijnych (chrze�cija�stwo). Inn� podobn� cech� greckiej paidei, to idea� cz�owieka odznaczaj�cego si� najwy�sz� doskona�o�ci� fizyczn� i duchow�. W parze z pi�knem cia�a powinno i�� pi�kno ducha. Ze s�u�b� bogom, a wi�c z religi�, �ci�le by�o zwi�zane wychowanie muzyczne, czyli umiej�tno�� gry na instrumencie, poezja, �piew i taniec religijny oraz znajomo�� pisma, literatura, teatr i rozeznanie w sprawach publicznych. To rozumne i sta�e d��enie do tego co najlepsze (cecha ��czona pierwotnie z arystokracj�) okre�lano mianem kalokagatii (pi�kno i dobro); w lu�nym t�umaczeniu oznacza�o to tyle, co angielski termin gentleman. S� one obecne w procesie wychowania do dnia dzisiejszego. Powy�sze cechy wychowania wyst�powa�y w poszczeg�lnych pa�stewkach greckich w r�nym stopniu, poniewa� w jednych bardziej podkre�lano znaczenie wychowania fizycznego, a w innych wi�ksz� uwag� zwracano na kszta�cenie umys�u. Tak j ak w �yciu publicznym Grecji, tak i w dziejach wychowania greckiego zwyk�o si� przeciwstawia� wychowawczy system sparta�ski ate�skiemu. Sport w Sparcie 23 II. Staro�ytna Grecja 2. Sparta. Wychowanie wojskowe Wychowanie w Sparcie wynika�o z arystokratycznego i mi- Sparta litarnego ustroju tej najwi�kszej polis greckiej. Pa�stwo sparta�skie liczy�o w VI-V wieku ok. 8500 km2 powierzchni. Powsta�o w drodze podboju przez Dor�w przyby�ych z p�nocnego zachodu ok. 1000 roku przed Chrystusem. Ich potomkowie, czyli pe�noprawni obywatele Sparty, Spartanie, chc�c utrzyma� w pos�usze�stwie podbit� ludno�� poddan� (niewolnicy-/ieZoci, wolni lecz bez praw politycznych periojkowie), musieli by� zawsze w pogotowiu bojowym. Ca�e wychowanie Spartan le�a�o wi�c w interesie pa�stwa. Zgodnie z ustawodawstwem kr�la Likurga (IX wieku przed Chrystusem) dzieci sparta�skie stanowi�y w�asno�� pa�stwa. O ich losie, jak wiemy z p�niejszych �r�de� (VI wieku), decydowali urz�dnicy pa�stwowi, kt�rzy starali si� utrzyma� przy �yciu tylko jednostki zdrowe i dobrze zbudowane. Wychowanie w Sparcie podlega�o jednak ewolucji w miar� up�ywu czasu i zmieniaj�cych si� warunk�w politycznych. W epoce archaicznej, rycerskiej, Sparta by�a wielkim o�rodkiem kultury greckiej. Natomiast pocz�wszy od VIII wieku przed Chrystusem, w rezultacie zmiany taktyki wojennej polegaj�cej na przypisaniu najwa�niejszej roli ci�kozbrojnej piechocie (hoplici), nacieraj�cej w boju ca�ym odzia�em, wychowanie sta�o si� grupowe. O ile wcze�niej starano si� wy�oni� z t�umu jednego herosa, dzielnego rycerza, to w tym drugim okresie chodzi�o o wychowanie wielu �o�nierzy szeregowych, czyli wielu heros�w-hoplit�w. W�a�ciwe wychowanie pa�stwowe (agoge) rozpoczyna�o si� od Wychowanie �smego roku �ycia. Dzieci zabierano rodzicom, wcielano je do grup wojskowe m�odzie�owych i umieszczano w specjalnych zak�adach zorganizowanych na wz�r koszar wojskowych, w kt�rych przebywa�y one do 18. roku �ycia. Nast�pnie, po dwuletnim przeszkoleniu wojskowym w okresie tzw. efebii, ka�dy m�odzieniec sparta�ski sp�dza� 10 lat w wojsku. Dopiero po odbyciu s�u�by wojskowej, ok. 30. roku �ycia otrzymywa� pe�ne prawa obywatelskie. Wtedy te�, by przysporzy� pa�stwu nowych obywateli, mia� obowi�zek o�eni� si� z dziewczyn� wybran� na zasadzie losowania. Starzy kawalerowie : pozostawali w Sparcie w pogardzie. O ca�ym �yciu Spartanina decydowa�a polis. Wychowanie wi�c polega�o przede wszystkim na wyrabianiu t�yzny fizycznej ca�ej m�odzie�y, odpowiedzialno�ci za pa�stwo oraz przyzwyczajaniu do wszelkich niewyg�d. Najwi�kszymi cnotami Spartanina by�a gotowo�� bojowa, dzielno�� i odwaga (arete), kult broni i �lepe pos�usze�stwo wzgl�dem w�adzy. Bardzo wa�ne by�o 24 XXVIII wiek przed Chrystusem - V wiek Sport w Sparcie Wychowanie moralne Wychowanie kobiet wi�c wychowanie moralne. Czytania i pisania dzieci Spartan uczono tylko w ograniczonym zakresie. Odrzucano wychowanie estetyczne. Przede wszystkim wpajano im metod� pami�ciow� podstawowe prawa krajowe i histori� ojczyst�, przyczyniaj�c si� w ten spos�b do emocjonalnego przywi�zania do w�asnej polis. Starano si� w wychowanku utrwali� przekonanie, �e �yje on dla dobra publicznego, dla pa�stwa. Inn� cnot�, kt�r� wpajano m�odym Sparta-nom, by�a zdolno�� lakonicznego (Lakonia = grecka nazwa Sparty) i jednocze�nie precyzyjnego oraz pobudzaj�cego do my�lenia wys�awiania si�. To przys�owiowe wychowanie sparta�skie by�o wi�c bardzo jednostronne. Rozwija�o si�y fizyczne i kszta�towa�o moralno��, ale nie uwzgl�dnia�o w dostatecznym stopniu kszta�cenia umys�u i uodparnia�o na wszelkie wp�ywy zewn�trzne. Liczy�o si� wychowanie grupowe, koszarowe (obowi�zkowe by�y nawet wsp�lne posi�ki tzw. syssitie). Nie zwa�ano na indywidualne cechy ani potrzeby wychowank�w. Z czasem uleg�o te� skostnieniu i zwyrodnieniu. By�a to raczej tresura ni� wychowanie. Podobne cele stawiano tak�e wychowaniu kobiet sparta�skich. Spartanka powinna by� przede wszystkim rodzicielk�. Jej cia�o winno by� zahartowane, ona za� sama winna by� pozbawiona wszelkiej subtelno�ci i czu�ostkowo�ci. Ma by� nastawiona na zachowanie rasy. Nauka muzyki i �piewu powinny by� ograniczone na rzecz gimnastyki, czyli umocnienia t�yzny fizycznej. 25 II. Staro�ytna Grecja Ateny i dobro 3. Ateny. Wychowanie obywatelskie Bardziej wszechstronne by�o wychowanie ate�skie. Pocz�t-kowo nie r�ni�o si� ono od sparta�skiego. Z czasem jednak, gdzie� od VI wieku przed Chrystusem, sta�o si� bardziej otwarte. Wynika�o z innych przes�anek ustrojowych. Polis ate�ska nie by�a tak zmilitaryzowana, jak Sparta. By�a znacznie od niej mniejsza (ok. 2500 km2). Ateny nie musia�y si� te� obawia� powstania podbitej ludno�ci, poniewa� pa�stwo ate�skie nie powsta�o w drodze podboju lecz na skutek powolnego zjednoczenia Attyki w przeci�gu d�ugiego czasu (1000-700). W tej sytuacji zb�dne by�o w Atenach sta�e pogotowie wojskowe. W przeciwie�stwie do Sparty, w Atenach stopniowo wykszta�ci� si� ustr�j demokratyczny polegaj�cy na r�wno�ci szans. Bardziej rozwija�o si� �ycie intelektualne. Spo�ecze�stwo ate�skie r�wnie� by�o wewn�trznie zr�nicowane na pe�noprawnych obywateli, wolnych ale bez praw politycznych metojk�w (cudzoziemc�w) i niewolnik�w, ale wszyscy zobowi�zani byli do pracy. Wychowanie Ate�czyka mia�o wi�c bardziej pokojowy charakter. Idea�em wychowawczym w Atenach by�a kalokagatia. Liczy� si� cz�o-wiek i jego talent. Lud zdobywa� dost�p do kultury b�d�cej dawniej udzia�em arystokracji. W Atenach panowa�a swoboda wypowiadania w�asnych pogl�d�w. Ateny sta�y si� "szko�� wychowania Hellady". --' Ateny. Akropol 26 XXVIII wiek przed Chrystusem - V wiek Papirus i tabliczki do pisania Pocz�tk�w szk� (wyraz szkol� pochodzi od greckiego schole = spokojny czas) ate�skich dopatruj� si� uczeni ju� co najmniej w ustawodawstwie ate�skiego m�a stanu, poety i reformatora Solon Solona (ok. 640-ok. 560). Szko�a pojawi�a si� z chwil� zaniku starych obyczaj�w wychowania arystokratycznego i upowszechnienia si� idei demokratycznych w Atenach. Rodzice wolnych Ate�czyk�w zobowi�zani byli przez pa�stwo do troszczenia si� o wykszta�cenie swoich dzieci. Ch�opcy i dziewcz�ta rozpoczynali nauk� w si�dmym roku �ycia. Ucz�szczali do szk� prywatnych, odprowadzani przez Pedagodzy niewolnik�w zwanych pedagogami. Uczyli si� w nich czytania i pisania, rachunk�w i muzyki. Proces nauczania przebiega� w kilku etapach: nauki alfabetu, sk�adania sylab, wyraz�w i w ko�cu nauki samego czytania. Podobnie radzono sobie przy nauce pisania i rachunk�w. Pisano na papirusie lub (ta�szych) tabliczkach krzemowych albo glinianych. Metody te, unowocze�nione w okresie rzymskim i p�niej w �redniowieczu, w podstawowej formie przetrwa�y do czas�w nowo�ytnych (np. tabliczki krzemowe). Nauczyciele greccy odznaczali si� du�� surowo�ci� wobec ucznia, ca�kowicie pomijali jego psychik�. Dziewcz�ta uczy�y si� r�wnie� pod okiem matek r�nych rob�t domowych. Oko�o dziewi�tego roku �ycia ch�opcy przyst�powali do lektury ustaw Solona i poet�w, ucz�c si� tym samym dziej�w swego narodu, a przede wszystkim Rola poet�w religii. Poeta w poj�ciu staro�ytnych Grek�w, to nauczyciel religii, 27 II. Staro�ytna Grecja Gymnasion natchniony przez bog�w wychowawca. Za takiego uwa�ano wychowawc� Achillesa legendarnego centaura Chirona. Przypisywane mu poezje by�y najpopularniejsze w szko�ach ate�skich. �wiczenia gimnastyczne Ate�czycy uprawiali od 13 roku �ycia. Dope�nieniem wykszta�cenia ate�skiego by�a efebia, maj�ca charakter s�u�by woj- S�u�ba wojskowa skowej. W Atenach sta�a si� obowi�zkowa od 338 roku przed Chrystusem, tzn. od kl�ski Grek�w w wojnie z Macedoni� pod Che-ronej�. Od tego czasu efebem musia� by� ka�dy Ate�czyk przez dwa lata (od 18. do 20. roku �ycia). By�y to szko�y �ci�le nadzorowane przez pa�stwo. �wiczenia uprawiano w specjalnych miejscach i pomieszczeniach zwanych gimnazjonami (lub niekiedy palestr�, stanowi�c� w rzeczywisto�ci cz�� gimnazjonu). Celem wychowania ate�skiego by� harmonijny rozw�j fizyczny i umys�owy cz�owieka. W Atenach k�adziono nacisk na przygotowanie ch�opc�w do �ycia publicznego, do wykonywania obowi�zk�w obywatelskich. Filozofia grecka Sofi�ci 4. Sofi�ci Grecja by�a krajem filozof�w-indywidualist�w. Bardzo wa�nym wydarzeniem o konsekwencjach odczuwanych do dzisiaj by�y narodziny w Grecji filozofii europejskiej, czyli sta�ego d��enia do m�dro�ci. Pierwsi filozofowie greccy, d���cy do wyja�nienia pocz�t-k�w wszech�wiata w spos�b racjonalny, a nie religijny, pojawili si� ju� w epoce archaicznej (VII-VI wieku). W V wieku przed Chrystusem po zwyci�skich wojnach perskich (492-449) Ateny sta�y si� wa�nym o�rodkiem �ycia umys�owego. W tym czasie pojawiaj� si� w Atenach w�drowni, przybywaj�cy przewa�nie z Azji Mniejszej, nauczyciele-filozofowie nazwani przez Platona sofistami, czyli zna- 28 Retoryka Gorgiasz Protagoras Sokrates j�cymi si� na m�dro�ci, nauczyciele m�dro�ci. Byli poszukiwaczami prawdy i pedagogami. Wielkie znaczenie przypisywali pot�dze s�owa (logosu), retoryce, b�d�cej podstawowym czynnikiem kszta�cenia, a nawet wychowania (paideia). Mieli r�ne pogl�dy. Najwa�niejszym ich przedstawicielem by� Protagoras z Abdery (ok. 481-ok. 411). S�ynny by� tak�e przyby�y w 427 roku przed Chrystusem z Sycylii do Aten teoretyk wymowy Gorgiasz (ok. 483-375), w�a�ciwy tw�rca sofi-stycznej retoryki ate�skiej. Przeciwstawiaj�c si� tzw. konserwatystom, sformu�owali oni pierwsze teorie wychowawcze. O ile konserwaty�ci s�dzili, �e cz�owiek rodzi si� dobry lub z�y, a cnoty s� przymiotami urodzenia i przywilejem rod�w arystokratycznych, to b�d�cy wyrazicielami tworz�cej si� demokracji ate�skiej niekt�rzy sofi�ci uwa�ali, �e cnoty mo�na nauczy�. Nauczali za pieni�dze, k�adli nacisk na sprawy praktyczne, cho� podkre�lali tak�e warto�� wykszta�cenia teoretycznego. Byli sceptykami i relatywistami moralnymi oraz religijnymi agnostykami. W teorii poznania sk�aniali si� ku subiektywizmowi. Protagoras twierdzi�, �e "cz�owiek jest miernikiem wszelkich rzeczy". S�dzi�, �e prawd� dla cz�owieka jest to, co si� wed�ug niego sprawdza w praktyce. Od ka�dego indywidualnego cz�owieka zale�y, co jest dla niego prawdziwe i s�uszne. Przyjmuje si�, �e Protagoras by� pierwszym wyrazicielem idei humanistycznej w filozofii, jakkolwiek do ko�ca nie wiadomo, co przez swoje twierdzenia rozumia�. Znamy je bowiem tylko z relacji nieprzychylnego mu Platona. Sofi�ci przygotowywali m�odzie�, gromadz�c j� wok� siebie (nie chodzi tu o szko�y w sensie instytucji), do �ycia publicznego, nauczaj�c bieg�o�ci w uzasadnianiu w�asnego stanowiska, nawet fa�szywego; nie tyle chodzi�o tu o przekonanie, co o pogn�bienie przeciwnika (erystyka). K�adli nacisk na opanowanie zw�aszcza arytmetyki, astronomii, geometrii i muzyki. Bardziej podkre�lali edukacj� umys�ow� ni� �wiczenia fizyczne. W celu �atwiejszego zapami�tania uczyli mnemotechniki. Kurs nauki trwa� ok. cztery lata. Sofi�ci byli popularni, nadali nauczaniu kierunek og�lnokszta�c�cy. W ten spos�b dokonali rewolucji w wychowaniu greckim. Z czasem metody nauczania sofist�w uleg�y zwyrodnieniu, a sofistyka nabra�a wyd�wi�ku pejoratywnego, jako pozorna, zawi�a uczono��. 5. Sokrates Do sofist�w w pewnym sensie nawi�zywa� Sokrates (469-399). Nale�a� do tego samego pokolenia. By� ich krytykiem i wsp�zawodnikiem. Nie pozostawi� �adnych dzie� pisanych. Jego pogl�dy znamy ze Wspomnie� o Sokratesie Ksenofonta, Chmur Arystofa- 29 II. Staro�ytna Grecja Metoda dialektyczna Etyka Dobro celem nauczania nesa i Dialog�w Platona. Nie by� on nauczycielem w potocznym tego s�owa znaczeniu. By� wielkim filozofem, prekursorem p�niejszych stoik�w i cynik�w, zajmuj�cym si� cz�owiekiem. G�osi� postulat sa-mopoznania zapocz�tkowuj�cy problem samowychowania cz�owieka. Przyjmowa� postaw� w�asnej niewiedzy (wiem, �e nic nie wiem, a wi�c szukam). Tylko B�g jest naprawd� m�dry. Zmusza� do dyskusji napotkanych na ulicy lub w domach ludzi. By� uosobieniem poga�skiego m�drca. Jego pogl�dy rozwin�� Platon. P�niej wysoko je cenili chrze�cijanie, widz�c w Sokratesie niemal �wi�tego. Mimo �e nawi�zywa� do sofist�w, to jednak naucza� bezinteresownie i sprzeciwia� si� ich tezie, �e cz�owiek jest miar� wszystkich rzeczy. Przeciwstawia� sofistom star� tez�, �e wychowanie jest spraw� uzdolnie� wrodzonych. Zwalcza� ich relatywizm religijny i moralny, ich cynizm i zadufanie, uznawa� prawdy absolutne. W nauczaniu pos�ugiwa� si� metod� dialektyczn�, kt�r� nazywa� metod� heurystyczn�, czyli metod� poszukiwania prawdy. Jego ucze� powinien w procesie wychowania nabiera� arete. Sokratesa mo�na uzna� za tw�rc� etyki, a arete za jej kluczowe s�owo. Ka�da cnota jest dla niego odmian� m�dro�ci praktycznej. Wiedza od czego zale�y dobro prowadzi cz�owieka na drog� cnoty, bo �aden rozumny cz�owiek nie wybiera z�a, lecz dobro. Dobro te� jest celem nauczania. Uto�samia� cnot� z wiedz�. Pod�o�em wi�c wychowania moralnego jest wiedza, czyli wychowanie intelektualne. W rozumowaniu najcz�ciej stosowa� metod� indukcyjn�, czyli przechodzenia od szczeg��w do poj�� og�lnych, oraz metod� ironii (niedom�wienia), czyli sprowadzania pogl�du partnera w dyskusji do absurdu. Du�e znaczenie pedagogiczne mia� tak�e jego urok osobisty. Swoje pogl�dy potwierdza� �yciem. Dawa� przyk�ad odwagi, opanowania, rozs�dku, skromno�ci i naturalnej dobroci. 6. Platon : Sokrates, cho� sam nie napisa� �adnego traktatu filozoficznego, mia� wielu uczni�w. Najwybitniejszym z nich by� Platon (437-347), najwi�kszy obok Arystotelesa filozof staro�ytnej Grecji, kt�ry podobnie jak Arystoteles, wywar� decyduj�cy wp�yw na rozw�j filozofii ca�ych tysi�cleci. Wywodzi� si� z arystokracji ate�skiej. By� spokrewniony z Solonem. Zachowa�a si� prawie ca�a jego spu�cizna literacko-filozoficzna. Platon by� pierwszym, kt�ry poruszy� prawie wszystkie problemy filozofii. Rozwin�� wielostronnie idee etyczne Sokratesa. By� zdecydowanym przeciwnikiem sofist�w i nadu�ywanej przez nich retoryki. Przez ok. 50 lat naucza� w za- Platon 30 XXVIII wiek przed Chrystusem - V wiek Teoria wychowania pa�stwowego Teoria wychowania przedszkolnego �o�onej przez siebie w 387 roku przed Chrystusem w Gaju Akade-Dialektyka mosa w Atenach szkole zwanej Akademi�. By� tw�rc� dialektyki. Pogl�dy Platona na wychowanie by�y pochodn� jego idealistycznej filozofii. W etyce rozwin�� teori� czterech cn�t podstawowych czyli kardynalnych: roztropno�ci, m�stwa, umiarkowania i sprawiedliwo�ci, rz�dz�cych poszczeg�lnymi cz�ciami nie�miertelnej duszy ludzkiej. Uwa�a�, �e cz�owiek rodzi si� z gotowymi sk�onno�ciami. Wychowanie powinno mie� charakter pa�stwowy. Platon by� tw�rc� teorii wychowania pa�stwowego. Te pogl�dy, oparte g��wnie na systemie wychowawczym Sparty, �ci�le by�y zwi�zane z jego koncepcj� idealnego ustroju pa�stwowego. By� przeciwnikiem panuj�cych w jego czasach w Atenach rz�d�w demokratycznych. Nawi�zuj�c do teorii duszy ludzkiej sk�adaj�cej si� z rozumu, uczucia i po��dania, przedstawi� w swoim dziele pt. Rzeczpospolita organizacj� idealnego pa�stwa sk�adaj�cego si� z trzech stan�w: rz�dz�cych filozof�w, stra�nik�w i �ywicieli. Dwa pierwsze, w zamian za przywilej rz�dzenia i bronienia pa�stwa, Platon pozbawia� w�asno�ci, a nawet �ycia rodzinnego. Wykszta�cenie nie jest potrzebne stanowi trzeciemu, czyli rolnikom, rzemie�lnikom i kupcom. Teoria wychowania Platona dotyczy wi�c tylko rz�dc�w i wojownik�w. Platon nakre�li� bardzo szeroki program wychowania i kszta�cenia obydwu tych stan�w. Wychowanie to powinno znajdowa� si� pod opiek� pa�stwa. G�osi�, �e wychowanie dziecka powinno si� rozpoczyna� jeszcze przed jego urodzeniem, poprzez roztoczenie opieki nad matk�. Dzieci mia�y stanowi� w�asno�� pa�stwa. W interesie pa�stwa winna wi�c le�e� troska o ich zdrowie. Pa�stwo ma dba�, aby dzieci rodzi�y si� w odpowiednim wieku rodzic�w. Jednostki u�omne winno si� niszczy� natychmiast po urodzeniu. Niemowl�ta mia�y by� oddawane do specjalnych zak�ad�w pa�stwowych, gdzie powinny nimi opiekowa� si� nia�ki. Zadaniem matek by�o jednak ich karmienie. Od trzeciego roku �ycia powinno si� dzieciom zapewni� takie warunki, aby mog�y w pe�ni rozwin�� swoje zdolno�ci. Platon podkre�la� wychowawcz� funkcj� zabaw i gier oraz poezji i muzyki. Po raz pierwszy jasno sformu�owa� teori� wychowania przedszkolnego. Okres wsp�lnego wychowania ch�opc�w i dziewcz�t mia� trwa� do sz�stego roku �ycia. Potem m�odzie� m�ska i �e�ska mia�a by� wychowywana oddzielnie, cho� wed�ug podobnego programu. Ca�y system wychowawczy Platona mia� s�u�y� pa�stwu. Zadaniem pa�stwa mia�a by� opieka nad nim oraz jego kontrola. Nauczanie i wychowanie fizyczne Nauk� szkoln� mia�y dzieci podejmowa� w dziesi�tym roku �ycia. Mia�a ona trwa� bardzo d�ugo. Platon szczeg�lnie zwraca� uwag� na nauczanie matematyki, a tak�e geometrii i astronomii, pozwalaj�cych pozna� nie tylko �wiat realny lecz tak�e �wiat idei, 31 II. Staro�ytna Grecja kt�ry jest niezale�ny od �wiata realnego. Jego poznanie jest prawdziw� wiedz�. W swoim programie du�o miejsca po�wi�ci� wychowaniu fizycznemu, poj�temu na spos�b wojskowy. Po uko�czeniu wykszta�cenia �redniego, w okresie efebii, czyli trzyletnich �wicze� wojskowych, nale�a�o wed�ug Platona dokona� selekcji uczni�w. Mniej zdolni mieli przej�� do stanu stra�nik�w, zdolniejsi mieli si� kszta�ci� dalej. Najzdolniejsi, zw�aszcza w dziedzinie matematyki, i najbardziej odporni pod wzgl�dem fizycznym powinni kontynuowa� studia do trzydziestego pi�tego roku �ycia, a nast�pnie po pi�tnastoletniej praktyce na r�nych stanowiskach w administracji i wojsku, mieli wchodzi� do grupy rz�dz�cej filozof�w, czyli kierownik�w pa�stwa. 1. Isokrates Isokrates Natomiast uczniem sofist�w (w szczeg�lno�ci Gorgiasza), a tak�e Sokratesa by� wsp�czesny Platonowi, s�ynny nauczyciel wymowy w Atenach Isokrates (436-338). Jego �ycie przebiega�o w cieniu wielkiego filozofa nie tylko dlatego, �e by� przez niego lekcewa�ony, lecz tak�e z powodu jego fizycznej i psychicznej u�omno�ci: mia� s�aby g�os i z natury by� bardzo nie�mia�y. Przez 55 lat by� nauczycielem. Sta� si� nauczycielem Grek�w i �wiata hellenistycznego IV wieku przed Chrystusem. By� niezr�wnanym mistrzem i teoretykiem wymowy, cho� sam m�w nie wyg�asza� tylko je pisa�. Kszta�ci� nauczycieli zdolnych do prowadzenia dyskusji i przekonywania innych. Mia� wielu uczni�w. Jego uczniem by� m.in. s�ynny m�wca grecki Demostenes. Reprezentowa� pogl�d, �e wychowywa� nale�y przez literatur�, przez s�owo - logos. Mowa bowiem jest tym, co cz�owieka odr�nia od zwierz�cia i pozwala wcieli� w �ycie zasady sprawiedliwo�ci. Od niego datuje si� staro�ytny idea� m�wcy, jako idea� wychowawczy spe�niaj�cy trzy podstawowe funkcje: pouczenie (docere), poruszenie (movere) i zachwycenie (delectare). Tak rozumiana kultura pedagogiczna nie odnosi�a si� do abstrakcyjnego pa�stwa i w�skiej elity, jak u Platona, lecz do pa�stwa istniej�cego i do jego obywateli. Isokrates nadawa� wychowaniu praktyczne znaczenie. Podobnie jak sofi�ci s�dzi�, �e w wychowaniu powinno si� mie� na uwadze praktyczne jego skutki. Nawi�zywa� do sofist�w, ale r�wnocze�nie nie zgadza� si� np. z nihilizmem filozoficznym swego nauczyciela Gorgiasza. By� tak�e przeciwnikiem "nieodpowiedzialnej" retoryki. Wymowa wed�ug niego musi uwzgl�dnia� Demostenes zasady moralno�ci. Swoich uczni�w chcia� widzie� jako urz�dnik�w i polityk�w, zdolnych do sprawowania dobrych rz�d�w w pa�stwie. 32 XXVIII wiek przed Chrystusem - V wiek Isokrates, podobnie jak nieco p�niej Platon i Arystoteles, za�o�y� w Atenach w 390 roku przed Chrystusem w�asn� szko�� wy�sz�, kt�ra zgodnie z tradycj� sofist�w by�a p�atna. Pod wp�ywem Akademii plato�skiej stopniowo rozszerza� jej program. Obok wymowy zacz�to w niej naucza� tak�e matematyki, historii oraz filozofii. Arystoteles Trzy aspekty wychowania 8. Arystoteles Inny wielki system filozoficzny i wychowawczy stworzy� Ary-stoteles(384-322). By� on uczniem Platona i ostatnim z wielkich filozof�w greckich, kt�ry ogarn�� i uporz�dkowa� ca�� �wczesn� wiedz� ludzk�. Studia odby� w Akademii plato�skiej, gdzie p�niej by� wyk�adowc�. Pocz�tkowo opowiada� si� za filozofi� swego mistrza. W miar� coraz bardziej samodzielnych studi�w odchodzi� od idealistycznej filozofii Platona, staj�c si� realist�. Opu�ci� jego Akademi� i za�o�y� na jej wz�r w 335 roku przed Chrystusem w�asn� szko�� filozoficzn� pod nazw� Liceum. S�dzi�, �e �wiat istnieje realnie. Plato�ska idea przybiera u Arystotelesa posta� formy realnie istniej�cych rzeczy. W psychologii, nawi�zuj�c cz�ciowo do Platona, wyr�nia� trzy rodzaje duszy, kt�r� pojmowa� jako form�, czyli energi� cia�a. Wyr�nia� wi�c dusz� ro�linn�, zwierz�c� i my�l�c�, kt�rym odpowiada�y trzy aspekty wychowania. Duszy ro�linnej mia�o odpowiada� rozwijanie si� fizycznych, zwierz�cej - wychowanie moralne, a my�l�cej - intelektualne. Zgodnie z tym Arystoteles dzieli� wychowanie cz�owieka na trzy okresy: okres rozwijania si� fizycznych, wychowania moralnego oraz kszta�cenia umys�u. Yo�Lctonie JaltT^latorL, Arystoteles uwaiai,�e Tu brak fragmentu pod rysunkiem, trzeba doskanowa� dane do szkol, ta^ego - Szko�a wychowaniu fizyczne(tm) Pn ^ siedmioletm po�wi�cony bardziej a wychowanie les zaleca� CWiCZ6� fiZyCZnyCh AryStote- literatury, poezii rptnr mateematyki> astronomii, ieturyKi, etyki i polityki Thnr-i � � - n - V wiek III. Hellenizm Tu zn�w brak ma�ego fragmentu pod rysunkiem aniem szk� ik do Plato-:enia kobiet e do szko�y :nia elemen-my bardziej ch Arystote-, astronomii, a si� Arysto-si� z trzech a doznanych W dziele pt. Lej, zlatynizo- cz�owieka do >licznej. Kultura hellenistyczna Aleksander III Wielki 1. Charakterystyka i ramy czasowe W drugiej po�owie IV wieku przed Chrystusem nast�pi�y bardzo istotne zmiany w kulturze greckiej. Pa�stwa greckie straci�y niepodleg�o�� w rezultacie starcia z Macedoni� w 338 roku pod Cheronej�. Zosta�y zjednoczone pod przewodnictwem kr�la (359-336) Macedonii Filipa II, kt�rego syn Aleksander III Wielki (336-323) dokona� podboju pa�stw azjatyckich (334-330), planowanego ju� przez jego ojca. W podbitych krajach Aleksander szerzy� j�zyk i kultur� greck�, daj�c podstawy tzw. kulturze hellenistycznej. Jej pocz�tek w sensie politycznym wyznacza �mier� Aleksandra w 323 roku i powstanie wielkiego pa�stwa na gruzach imperium perskiego, a koniec przypada na zaj�cie przez Rzym Egiptu oraz pocz�tek Cesarstwa Rzymskiego w 31 roku przed Chrystusem. W tym czasie ostatecznie straci�y niepodleg�o�� pa�stwa powsta�e z rozpadu monarchii Aleksandra Wielkiego (Ptolemeusz�w, Seleucyd�w, An-tygonid�w i inne) i zosta�y wch�oni�te przez Cesarstwo Rzymskie. Historia wychowania...3 34 XXVIII wiek przed Chrystusem - V wiek Pergamon Sama nazwa hellenizm pochodzi z XIX wieku. Kultura hellenistyczna powsta�a z po��czenia element�w greckich z elementami kultury podbitych narod�w wschodnich. Charakteryzowa�a si� przej�ciem od kultury pa�stwa-miasta do kultury pa�stwa �wiatowego, do kt�rego stworzenia d��y� Aleksander. Dominuj�cymi jej cechami by� kosmopolityzm, uniwersalizm oraz indywidualizm. Powstaj� nowe kierunki filozoficzne, jak filozofia stoicka, epikurejska i sceptyczna. Rozwijaj� si� tak�e platonizm i arystotelizm. 2. Wielkie o�rodki kultury i nauki hellenistycznej. Nowy model wychowania i szkolnictwa Do wielkich o�rodk�w kultury hellenistycznej nale�a�y przede Ateny, Aleksandria wszystkim Ateny, Aleksandria i Antiochia (Syria). W okresie p�niej-i Antiochia szym s�aw� zdoby�y tak�e Pergamon i Rodos. Pocz�tkowo najwi�kszym o�rodkiem by�y Ateny z Akademi� Plato�sk�, Liceum oraz szko�ami stoik�w, epikurejczyk�w i sofist�w. P�niej takim o�rodkiem sta�a si� przede wszystkim Aleksandria. W wymienionych miastach powstawa�y budowle, mieszcz�ce w sobie biblioteki oraz mieszkania dla uczonych. W Aleksandrii powsta� ok. 280 roku przed Chrystusem pierwszy w historii instytut naukowo-badawczy pod nazw� Muzeum, zorganizowany pod wp�ywem dzia�alno�ci naukowej Liceum Arystotelesa. Wok� Muzeum skupia�o si� wielu uczonych pozostaj�cych na utrzymaniu Ptolomeusz�w. Do ich dyspozycji by�a s�ynna biblioteka, ogr�d botaniczny oraz liczne pracownie naukowe z kopistami. stusem - V wiek III. Hellenizm 35 Kolejny fragment pod rysunkiem, nie zwiazany brzposrednio z tekstem powyzej, to raczej ciekawostki kultura helle-i z elementa-eryzowa�a si� istwa �wiato-inui�cymi jej idualizm. Po-, epikurejska elizm. Muzeum pe�ni�o tak�e funkcj� szko�y wy�szej. By�o w nim 100 sal wyk�adowych i portyk�w, w kt�rych prowadzono dyskusje. Uczeni aleksandryjscy, nawi�zuj�c do sofist�w, zajmowali si� systematy-zacj� �wczesnej wiedzy. W okresie hellenizmu zwyci�y� nowy model wychowawczy wypraktykowany przez sofist� Isokratesa w jego szkole wymowy w Ate- Wykszta�cenie nach. Pomniejszone zosta�o znaczenie kalokagatii. Natomiast wi�kszy filozoficzno-nacisk po�o�ono na og�lne wykszta�cenie filozoficzno-literackie. Fosze- -literackie r�eniu uleg�y programy szkolne. Zako�czy� si� proces podzia�u nauczania na elementarne (uczyli gramaty�ci) i �rednie (uczyli gramatycy) oraz wy�sze - efebia (uczyli filozofowie i retorzy), zapocz�tkowany przez sofist�w. Cho� r�nice miedzy tymi typami szk� jeszcze si� zaciera�y, to jednak podni�s� si� ich poziom. Gramatysta przej�� cz�� zada� gramatyka, a ten z kolei - filozofa i retora. Sercem �redniego nauczania by�a kultura literacka, natomiast wy�szego, czyli efe-bii, kt�ra stopniowo traci wojskowy charakter na rzecz nauki - obok literatury na wy�szym poziomie - filozofia, astronomia, medycyna i troch� matematyki. W epoce tej dokonano, celem nauczania, wyboru po 10 wielkich osobisto�ci z r�nych dziedzin wiedzy (retoryka, historia, malarstwo, rze�ba itd.), siedem m�drc�w greckich, siedem cud�w �wiata oraz siedem sztuk wyzwolonych. Ten obszerny materia� wszed� do kanonu nauczania szkolnego. Nauka odbywa�a si� w gim- Gimnazjon nazjonie. Nad wychowaniem i nauczaniem m�odzie�y czuwali gimna-zjarchowie wybierani przez zgromadzenia ludowe spo�r�d wybitniejszych obywateli miast. W epoce hellenizmu zaznaczy�a si� tak�e ekspansja kultury greckiej w kierunku zachodnim, w Rzymie. istycznej. twa e�a�y przede 'esie p�niej-najwi�kszym raz szko�ami iem sta�a si� h powstawa-lia dla uczo-em pierwszy n, zorganizo-elesa. itaj�cych na na bibliote-: kopistami. Pan ucz�cy gra� Daphnisa 36 XXVIII, wiek przed Chrystusem - V wiek 37 IV. Rzym Grecja a Rzym 1. Og�lna charakterystyka R�nice kulturowe mi�dzy Grecj� a Rzymem by�y du�e. Kultura rzymska ukszta�towa�a si� z jednej strony pod wp�yw