Krzysztof Boru� NA KRAW�DZI ZA�WIAT�W Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gda�sk 2000 Spis tre�ci S�owo wst�pne 1. Wracaj�cy z �tamtego �wiata 2. Wycieczki poza cia�o 3. Dowody reinkarnacji 4. K�opotliwi sublokatorzy 5. Duchy opieku�cze 6. Pozna� przysz�o�� 7. Dusza w maszynie Z komputera w za�wiaty Przypisy Indeks nazwisk S�owo wst�pne Przekonanie, �e nasze Ja, nasze my�li i uczucia, nasza �wiadomo��, �e istniejemy, to w�a�nie My, za� nasze cia�o to tylko dodatek do tego Ja, pewnego rodzaju narz�dzie konieczne do �ycia i dzia�ania, jest chyba starsze ni� gatunek Homo sapiens i nie by�o obce neandertalczykom. Zdaj� si� na to wskazywa� sposoby grzebania przez nich zmar�ych przed stu tysi�cami lat, �wiadcz�ce o zacz�tkach rytua��w zwi�zanych z wiar� w nieznisz-czalno�� duchowego bytu cz�owieka. W niemal wszystkich religiach wiara ta utrzymuje si� od wiek�w, trwa w �wiadomo�ci prostych ludzi, kryje si� w niepokojach psychicznych ludzi niewierz�cych, opar�a si� pr�bom marksistowskiej indoktrynacji, podejmowanym w naszym stuleciu na skal� pa�stwow�. Sk�onno�ci umys�u ludzkiego do przekornego przeciwstawiania si� przyj�tym powszechnie s�dom i szukania empirycznego ich potwierdzenia lub zaprzeczenia sprawiaj�, �e od czasu do czasu pojawiaj� si� filozofowie kwestionuj�cy nie tylko nie�miertelno�� duszy, ale i jej istnienie, jako niematerialnego czynnika (czy wr�cz bytu osobowego) o�ywiaj�cego cia�o i zdolnego do kreowania �wiadomo�ci. Dzi� ju� jednak traktowanie tych w�tpliwo�ci jako przedmiotu filozoficznego sporu materializmu ze spirytualizmem, a zw�aszcza nauk przyrodniczych z teologicznymi, uznawane jest coraz powszechniej za anachronizm. Wsp�cze�ni wybitni teolodzy katoliccy rozpatruj� ontologiczne w�a�ciwo�ci duszy, zwi�zane z jej stosunkiem do cia�a i �wiata materialnego, przede wszystkim ze stanowiska kreacjonizm1 - boskiego aktu stworzenia, za� uczeni- przyrodnicy badaj� zjawiska biologiczne i psychiczne wy��cznie pod k�tem ich struktury, funkcji, powi�za� z innymi zjawiskami oraz przeobra�e� rozwojowych czy regresywnych. Tak, jak nie ma dzi� sensu, aby przyrodnicy i psycholodzy zajmowali si� w�a�ciwo�ciami biologicznymi i psychicznymi Boga czy fizykalnymi podstawami aktu stworzenia, podobnie nie jest zadaniem teolog�w szczeg�owe opisywanie fizjologicznych reakcji i proces�w przetwarzania informacji przez m�zg w oparciu o Wiedz� Objawion�. S� to zupe�nie inne obszary poznania i inne sposoby poszukiwania odpowiedzi na stawiane w nich pytania. St�d te� pr�by przeciwstawiania kreacjonizmu ewolucjonizmowi s�, zdaniem wielu teolog�w i uczonych, bezcelowe 1 Marian Kowalewski: Ma�y S�ownik Teologiczny. Ksi�garnia Sw. Wojciecha,Pozna� 1960, ss. 126, 201. Kari Rahner, Herbert Vorgrimler: Maty S�ownikTeologiczny. PAX, Warszawa 1987, ss. 194-195. i logicznie b��dne, czego najlepszym przyk�adem s� pogl�dy o. Teilharda de Chardina -kreacjonisty i ewolucjonisty2. Znamienne jest, �e r�wnie� o kryzysie racjonalno�ci i ostatecznym pogrzebaniu redukcjonizmu, sprowadzaj�cego zjawiska psychiczne do biologii, t� za� do chemii i fizyki, m�wi� raczej heroldzi Ery Wodnika ni� uczeni i teologowie. S� to bowiem problemy filozofii nauki niepor�wnanie bardziej z�o�one ni� wyobra�ali sobie nie tylko tw�rcy mecha-nistycznych modeli �duszy", ale r�wnie� - powo�uj�cy si� na odkrycia fizyki wsp�czesnej i �kosmiczne kontakty" - propagatorzy filozofii New Age, kt�rzy g�osz� konieczno�� odrzucenia racjonalizmu, determinizmu i redukcjonizmu �oficjalnej" nauki i upowszechnienia nowego, systemowego i holistycznego, a jednocze�nie opartego na wschodnim ezote- ryzmie, sposobu zdobywania wiedzy i torowania dr�g duchowego odrodzenia ludzko�ci . �Dochodzimy (...) do paradoksalnej, zdawa�oby si�, sytuacji: nauka o przyrodzie, jak� niew�tpliwie jest fizyka, redukuje si� do nauki czysto formalnej, jak� bezspornie jest matematyka", pisze ks. prof. Micha� Heller. �Czy�by zrozumienie �wiata polega�o na zrozumieniu praw my�lenia? (...) Otwarto�� �wiata matematyki nie musi oznacza� kryzysu racjonalno�ci, lecz jej podniesienie na wy�szy poziom. Zaczynamy podejrzewa�, �e racjonalno�� zdeterminowana, racjonalno�� dzia�aj�ca jak maszynka do produkowania wynik�w typu tak - nie, jest tylko ubogim podobszarem niesko�czonego pola racjonalno�ci, w kt�rym precyzja nie musi by� synonimem jednoznacznego zdeterminowania. Nowa racjonalno�� matematyki rzutuje oczywi�cie na racjonalno�� przyrody. �wiat- mechanizm jeszcze bardziej znika ze �wiadomo�ci wsp�czesnych uczonych, ni� to mogli podejrzewa� tw�rcy teorii wzgl�dno�ci i mechaniki kwantowej. Tu ju� nie idzie o zmian� jednej mechaniki na inne teorie fizyczne, lecz o to, �e samo tworzywo naukowych teorii, matematyka, ukaza�o zupe�nie nowe oblicze. (...) Czy zatem koniec wszelkich redukcjonizm�w? Czy zrozumienie czegokolwiek jest mo�liwe bez zredukowania nowych tre�ci do wiedzy ju� posiadanej? A mo�e zrozumienie ma charakter otwarty: to, co wiem, pozwala mi otwiera� si� na to, co poznaj�, a to, co poznaj� nowymi perspektywami, o�wietla to, o czym wydawa�o mi si�, �e wiem; i proces ten w zasadzie nigdy si� nie ko�czy?"4 Wskazuj�c na coraz wyra�niejszy podzia� obszar�w poznania i wzajemne uznawanie przez teologi� i nauk� ich kompetencji w tych obszarach, chcia�bym jednocze�nie ukaza� -gdy� takie s� og�lne za�o�enia koncepcyjne tej ksi��ki - zasadnicze r�nice w opisach nie tylko podstawowych cech i w�a�ciwo�ci tego, co od tysi�cleci nazywane jest �dusz�", ale tak�e, a w�a�ciwie przede wszystkim, stanowisk zajmowanych wobec rzekomych czy rzeczywistych zjawisk, kt�re maj� dowodzi� mo�liwo�ci egzystencji duszy poza cia�em i przemieszczenia si� jej do innej materialnej �pow�oki". A owych dowod�w i w�tpliwo�ci, jakie mog� budzi�, jest wiele. Czy opublikowane przez dra Moody'ego relacje z dozna� ludzi przywr�conych do �ycia mo�na uzna� za �wiadectwo nie�miertelno�ci dusz ludzkich, a eksperymenty eksterioryzacyjne otwieraj� drog� do duchowego wyzwolenia z wi�z�w cielesnych? Czy wspomnienia z poprzednich wciele�, jako dow�d w�dr�wki dusz, zmusz� psycholog�w i teolog�w do generalnej rewizji pogl�d�w na temat reinkarnacji? Sk�d bior� si� obce osobowo�ci i demony opanowuj�ce nawiedzonych? Czy wiara w pomoc anio��w mo�e by� pomocna w �yciowych k�opotach? O czym m�wi� proroctwa i objawienia? Jak powstaj� sny wieszcze? Czy konstruowanie inteligentnych komputer�w wiedzie do obdarzenia ich �dusz�"? I wreszcie - czy 2 Tadeusz P�u�a�ski: Teilhard de Chardin. Wiedza Powszechna, Warszawal963. 3 4 John Drane: Co New Age ma do powiedzenia Ko�cio�owi? Signum, Krakowi 993. Micha� Heller, J�zef �yci�ski: Wszech�wiat - maszyna czy my�l? Polskie Tow. Teologiczne, Krak�w 1988, ss. 308-309. wizje innych �wiat�w, w kt�rych bytowa� maj� owe uwolnione z wi�z�w cia�a dusze, zw�aszcza opisywanych przez spirytyst�w i okultyst�w, odpowiadaj� stwierdzeniom, zawartym w kanonach wiary chrze�cija�skiej, judaizmu, islamu czy buddyzmu, a tak�e czy mieszcz� si� w matematycznych, lub cho�by tylko popularnych, pogl�dowych modelach rzeczywisto�ci niedost�pnej naszym zmys�om i przyrz�dom badawczym? Podobnie jak w poprzedniej ksi��ce , po�wi�conej �manifestowaniu si�" duch�w - zjaw, widm, upior�w, demon�w i tym podobnych istot bezcielesnych, r�wnie� tu - opr�cz prezentacji stanowisk przedstawicieli r�nych religii (sygnowanych jako �teologowie") i nauk przyrodniczych (�naukowcy sceptycy") - przedstawi� pogl�dy spirytyst�w, okultyst�w i parapsycholog�w. Dokonuj�, oczywi�cie, pewnego rodzaju idealizacji stanowisk, poprzez nieco arbitralne ich rozgraniczenie i uwypuklenie najbardziej reprezentatywnych pogl�d�w dla poszczeg�lnych grup. W celu u�atwienia orientacji podam tu kr�tk� ich charakterystyk�: Stanowisko teolog�w chrze�cija�skich opieram zar�wno na oficjalnych dokumentach ko�cielnych, definicjach zamieszczonych w s�ownikach teologicznych jak i opublikowanych wypowiedziach i artyku�ach wybitnych znawc�w przedmiotu. Dusza ludzka to niematerialna cz�� ludzkiej osoby, substancja niekompletna, niez�o�ona, tworz�ca wraz z cia�em substancj� kompletn�. Jest ona wewn�trznie niezale�na od materii, chocia� czynniki materialne (np. m�zg) warunkuj� jej dzia�alno��. Nie�miertelna, nie ginie wraz ze �mierci�, chocia� �mier� dotyka r�wnie� fizyczno-biologicznej �wiadomo�ci. W hinduizmie w pewnym stopniu odpowiednikiem naszego pojmowania duszy jest atman, rozumiany jako Absolut, jak i jego cz�stka w duszy indywidualnej, lub te� dziwa -nieco odmienne poj�cie duszy, jako cz�stki Absolutu, otoczonej cia�em subtelnym, podlegaj�cym prawu karmana. Buddyzm odrzuca istnienie duszy jako oddzielnej duchowej istoty wewn�trz cz�owieka. Z chwil� �mierci nast�puje proces kosmicznej reabsorpcji - stopniowego rozpuszczania psychofizykalnych sk�adowych formy, czucia, postrzegania i kszta�towania woli. Tak poj�ty duch nie mo�e by� istot� o okre�lonej osobowo�ci i �wiadomo�ci. Spiryty�ci uto�samiaj� dusz� z duchem - istot� indywidualn�, inteligentn�, obdarzon� zdolno�ci� my�lenia, wol� i poczuciem moralnym oraz mo�liwo�ci� kontaktu z innymi duszami zmar�ych. Okulty�ci, przejmuj�cy koncepcje �wiata astralnego i �wiata duchowego oraz wielo�ci cia� niematerialnych od teozof�w i wiedzy ezoterycznej staro�ytnego Wschodu, przyjmuj�, �e dusza, rozumiana jako pojedyncza, oddzielna, zindywidualizowana duchowa istota wewn�trz cz�owieka, nie istnieje. Parapsycholodzy -jako animi�ci szukaj�cy przyczyn zjawisk parapsychicznych w �ywych organizmach i otaczaj�cej przyrodzie - zajmuj� krytyczne stanowisko wobec spirytystycznych i okultystycznych koncepcji duszy i ezoterycznej interpretacji fenomen�w, zaliczanych tradycyjnie do przejaw�w oddzia�ywania owej duszy na cia�o ludzkie, materi� �yw� i nieo�ywion�. Pr�buj� oni oprze� swe badania i hipotezy, dotycz�ce owych fenomen�w, na odkryciach fizyki, mikrobiologii i psychofizjologii oraz przekonaniu, �e istniej� nieznane, niezbadane jeszcze w�a�ciwo�ci biosubstancji. Do wyja�nienia wspomnianych fenomen�w parapsychicznych niepotrzebna im jest hipoteza duszy niematerialnej i nie�miertelnej. Przedmiotem zainteresowania naukowc�w-sceptyk�w s� zjawiska psychiczne dost�pne przyrodniczym badaniom empirycznym, st�d te� poj�cie duszy niematerialnej i nie�miertelnej nie jest przez nich traktowane jako termin naukowy w przyrodoznawstwie. Dotychczasowa nasza wiedza przyrodnicza, oparta na obserwacjach i badaniach do�wiad- 5 Krzysztof Boru�: W �wiecie zjaw i medi�w. Sp�r o duchy. MOST, Warszawal996. czalnych, pozwala na stwierdzenie, �e osobowo�� i �wiadomo��, my�li i uczucia s� wytworem proces�w informacyjnych, przebiegaj�cych w organizmie, a zw�aszcza uk�adzie nerwowym (przede wszystkim m�zgu) i nie mog� by� od niego oddzielone. Istnienie duszy jest subiektywnym odczuciem, zwi�zanym ze �wiadomo�ci� w�asnego istnienia, czyli zdolno�ci� systemu do odr�niania informacji p�yn�cych z wn�trza cia�a od informacji ze �wiata zewn�trznego. Nauki przyrodnicze nie znalaz�y �adnego dowodu, kt�ry wskazywa�by na mo�liwo�� oddzielenia osobowo�ci i �wiadomo�ci od cia�a. Hipoteza o niemate-rialno�ci duszy wyklucza jej kontakt z cia�em materialnym. Przedstawione tu tradycyjne stanowiska �wiatopogl�dowe w naszych czasach rzadko wyst�puj� w tak czystej, �modelowej" postaci. Eksplozywny post�p naukowy, technologiczny i gospodarczy, a zarazem gwa�towny wzrost zaludnienia globu ziemskiego i zwi�zanych z nim zagro�e� ekologicznych, stawiaj� ludzko�� w obliczu konieczno�ci dokonania g��bokich zmian w strukturze spo�ecznej i kulturowej. Towarzyszy temu ostry kryzys wszelkich, dot�d uznawanych autorytet�w - nie tylko ideowych i politycznych, ale tak�e naukowych i religijnych. Uczucie bezradno�ci i zagubienia we wsp�czesnym �wiecie, pe�nym niepewno�ci i r�nego rodzaju zagro�e�, sk�ania wielu ludzi do szukania oparcia nie tylko w filozofiach i religiach wschodnich, w panteizmie i reinkarnacji, ale w - dyskredytowanych dot�d przez owe autorytety - paranaukowych, ezoterycznych czy wr�cz magicznych praktykach, a tak�e �uasi-religijnych wsp�lnotach. Przyk�adem dynamiki i zasi�gu spo�ecznego tego zjawiska jest wspomniany ju� ruch New Age, kt�ry -jakkolwiek nie posiada �adnej ustalonej formy organizacyjnej ani nazwy zaakceptowanej przez wszystkich jego uczestnik�w - w ci�gu niewielu lat przenikn�� do wielu kr�g�w spo�ecze�stwa ameryka�skiego i zachodnioeuropejskiego (m�odzie�y, gospody� domowych, kupc�w, pracownik�w fizycznych i umys�owych, policjant�w, aktor�w, in�ynier�w, menad�er�w, naukowc�w, polityk�w i wielkich potentat�w finansowych), zyskuj�c coraz wi�ksz� popularno�� r�wnie� w krajach postkomunistycznych. Dlatego te� - chocia� New Ag� nie stanowi odr�bnego �wiatopogl�dowo zjawiska spo�ecznego - po�wi�ci�em w tej ksi��ce nieco wi�cej uwagi temu ruchowi. Zaprezentowana tu konfrontacja r�nych stanowisk pozwoli Czytelnikowi stwierdzi�, jak te same zjawiska i fakty mog� by� bardzo odmiennie interpretowane. Par� moich w�asnych refleksji na temat ograniczono�ci naszej wiedzy o duszy i �wiecie, w kt�rym przysz�o jej �y� - znajd� Czytelnicy w ostatnim rozdziale. 1. Wracaj�cy z �tamtego �wiata" Co dzieje si� z nami po �mierci? Gdzie podziewaj� si� dusze zmar�ych? Jak wygl�da �tamten �wiat"? Tego rodzaju pytania zadawali sobie ludzie od tysi�cleci wsz�dzie tam, gdzie wiara w �ycie pozagrobowe stanowi�a i stanowi jeden z podstawowych element�w religijnego �wiatopogl�du. Religie daj� co prawda odpowied� na te pytania, lecz s� to na og� odpowiedzi sk�pe i og�lnikowe, a kt�by nie chcia� wiedzie� konkretnie i ze szczeg�ami, co mu si� po �mierci przydarzy, nie m�wi�c ju� o tym, �e r�ne religie r�ni� si� znacznie w ukazywanych obrazach �tamtego �wiata". Oczywi�cie by�oby najlepiej, gdyby kto� wiarygodny �stamt�d" wr�ci� i opowiedzia� szczeg�owo, co zobaczy�. Czy jednak kto� rzeczywi�cie wr�ci�, czy te� opowiada tylko bajki o tym, co mu si� przytrafi�o? Do naszych czas�w ludzie, kt�rzy zostali uznani przez lekarzy za zmar�ych, a nast�pnie przywr�ceni do �ycia, nale�eli do rzadko�ci, spo�r�d nich za� niewielu pami�ta�o i chcia�o opowiada� swe �po�miertne" prze�ycia. Dopiero rozw�j technik reanimacyjnych w XX wieku pomno�y� wielokrotnie liczb� ludzi, kt�rzy prze�yli �mier� kliniczn� (zatrzymanie czynno�ci serca i p�uc, zanik rytm�w EEG), a relacje ich, zebrane i opublikowane przez dra Raymonda A. Moody'ego, sta�y si� w latach siedemdziesi�tych sensacj� �wiatow�. Okaza�o si� bowiem, �e opowie�ci niemal wszystkich �wracaj�cych z tamtego �wiata" wykazuj� du�e podobie�stwo, co mo�e �wiadczy�, i� nie s� to doznania subiektywne, lecz dotycz� jakiej� wsp�lnej wszystkim rzeczywisto�ci. Obrazy �wiata pozagrobowego s� zreszt� nie tylko podobne w wielu zasadniczych elementach, ale zdaj� potwierdza� niekt�re wyobra�enia o �yciu po �mierci, i to bardziej odpowiadaj�ce hipotezom spirytystycznym ni� naukom ko�cio��w chrze�cija�skich. Pewnych analogii mo�na si� za to doszuka� z tybeta�sk� Ksi�g� Umar�ych, zajmuj�c� si� Bardo - stanem pomi�dzy �mierci� a kolejnym odrodzeniem (reinkarnacj�). Jak sugestywne i nie pozbawione logiki s� te wizje, zilustruj� przyk�adami relacji zanotowanych przez Moody'ego, dr Elizabeth Kubler-Ross i innych badaczy ��ycia po �yciu": �Ogarn�a mnie pewnego rodzaju wibracja", opisuje reanimowana kobieta. �I to wibrowanie, ko�ysanie otacza�o mnie, przenika�o ca�e moje cia�o. Tak to by�o, jakby cia�o wibrowa�o, ale dlaczego, nie wiem. W trakcie tej wibracji nast�pi�o oddzielenie od mego cia�a fizycznego. Czu�am, �e zosta�am wypchni�ta na zewn�trz. Mog�am teraz zobaczy� swoje cia�o. Zatrzyma�am si� chwil� i obserwowa�am, jak lekarz i piel�gniarki usi�owali przywr�ci� mnie do �ycia. Przez pewien czas by�am zrozpaczona i oczekiwa�am w napi�ciu, co b�dzie dalej. Przebywa�am w wezg�owiu mego ��ka. W pewnym momencie jedna z piel�gniarek si�gn�a po zawieszon� nad ��kiem mask� tlenow� i wykona�a ten ruch przeze mnie, przez moj� szyj�. A potem pofrun�am do g�ry, przesz�am przez ciemny tunel i dosz�am do jasnego �wiat�a. Wznios�am si� jeszcze troszk� dalej i znalaz�am si� w�r�d swoich najbli�szych, kt�rzy ju� zmarli. Otoczyli mnie moi dziadkowie, m�j ojciec i brat. Dooko�a mnie by�o najcudowniejsze, najja�niejsze �wiat�o... Tak�e ca�a okolica by�a pi�kna, kolorowa, wsz�dzie jasne kolory, ale nie takie jak na Ziemi, inne, nie do opisania. I wsz�dzie tam byli szcz�liwi ludzie. Niekt�rzy zbierali si� w ma�e grupy, inni co� studiowali. (...) W oddali widzia�am miasto, budynki, ca�e budowle. One r�wnie� �wieci�y. Ludzie w nich byli szcz�liwi. Ach, i by�a tam woda, rozpryskuj�ca si�, b�yszcz�ca, jak kaskada i fontanny. (...) To by�o miasto ze �wiat�a i przypuszczam, �e to jest najlepsze okre�lenie. By�o cudowne. I muzyka by�a tam pi�kna. Wszystko promienia�o i by�o urocze. Ale pomy�la�am sobie, �e gdybym wesz�a do tego miasta, nigdy bym nie wr�ci�a. W�a�ciwie, to mi powiedziano, �e gdy wejd� tam, to nie b�d� mog�a wr�ci� na Ziemi�, i �e ta decyzja nale�y do mnie."6 Zadziwiaj�co podobne wizje mia� m�czyzna w czasie zawa�u: �Mia�em zapa�� i kliniczn� �mier� (...), lecz pami�tam wszystko dok�adnie. Nagle poczu�em, �e dr�twiej�. D�wi�ki zacz�y dochodzi� do mnie z bliska. (...) Ca�y ten czas by�em zupe�nie �wiadomy wszystkiego, co si� dzia�o. Us�ysza�em, jak aparatura do badania serca zamilk�a. Zobaczy�em piel�gniark� wchodz�c� do pokoju i potem telefonuj�c�. Widzia�em wchodz�cych lekarzy, siostry i salowe. Kiedy wszystko dooko�a mnie zblad�o, zacz�� dociera� do mnie d�wi�k podobny do bicia w b�ben lub strumienia pospiesznie wpadaj�cego do w�wozu. I wtedy wsta�em i znalaz�em si� kilka st�p w g�rze, patrz�c na d� na w�asne cia�o. Le�a�em tam, a ludzie usi�owali mnie ratowa�. Nie obawia�em si�, nie odczuwa�em b�lu. Jedynie spok�j. Po kilku chwilach mia�em wra�enie, �e wykonuj� obr�t, unosz� si� do g�ry. By�o tak ciemno, jak w dziurze lub tunelu, i wreszcie ukaza�o si� �wiat�o. Stawa�o si� coraz ja�niejsze i mia�em wra�enie przechodzenia przez nie. Nagle znalaz�em si� gdzie indziej. Pi�kne z�ote �wiat�o wsz�dzie. Nie mog�em znale�� nigdzie �r�d�a tego �wiat�a. By�o wok�, przychodz�c zewsz�d. I by�a tam muzyka. Wra�enie takie, jakbym by� na wsi, gdzie znajduj� si� strumienie, trawa, drzewa i g�ry. Ale kiedy si� rozejrza�em doko�a, je�li mo�na by u�y� tego s�owa, to wszystkie te rzeczy i drzewa nie by�y takie, jakie my znamy na Ziemi. A najdziwniejsz� spraw� dla mnie by�o to, �e tam znajdowali si� ludzie, ale nie w formie fizycznej, jak� znamy (...). Zazna�em uczucia kompletnego spokoju, zadowolenia i mi�o�ci. Jakbym by� cz�ci� tego wszystkiego."7 Nie wszystkie spotykane na �tamtym �wiecie" duchy by�y szcz�liwe. �Kiedy przechodzi�am przez miejsce ton�ce w jasnym �wietle", opowiada�a Moody'emu kobieta, kt�ra prze�y�a pi�tnastominutow� �mier� kliniczn�, �w�r�d zjaw r�ni�cych si� nieco od ziemskich ludzi ujrza�am �szare miejsca�. Widma wygl�da�y tam na smutne, przygn�bione. Niewyra�ne ich kszta�ty mia�y pospuszczane g�owy, pow��czy�y nogami, jakby sp�tane �a�cuchami. Nie wiem, dlaczego tak m�wi�, bo nie przypominam sobie, �ebym widzia�a nogi. Nie wiem, kim oni byli, ale wygl�dali na opuszczonych i szarych. Ci�gle pow��czyli nogami i kr�cili si� woko�o, bez celu i �adnej nadziei. Gdy przechodzi�am obok nich, nawet nie podnie�li g��w, byli oboj�tni. Zdawali si� my�le�: �Wszystko si� sko�czy�o. Co teraz? Co mam robi� teraz?� Uderza�a bezcelowo��, kompletne za�amanie. (...) Byli pogr��eni w kompletnej depresji. Mia�am wra�enie, �e chc� zdoby� si� na decy- 6 Raymond A. Moody: Refleksje o �yciu po �yciu. Skrypt St�w. Radiestet�w, s. 11. 7 Idem, ss. 10-11. 10 zje, �e patrz� wstecz, �e nie wiedz� gdzie i��, w kt�r� stron� si� obr�ci�. I tak jakby nie wiedzieli, gdzie s�. Zdawali si� kr��y� i wci�� patrze� w d�. Nie mieli odwagi i�� naprz�d, aby zobaczy�, co ich czeka. Przypominali mi opisy duch�w, o kt�rych czyta�am, �e Q musia�y jak�� spraw� doprowadzi� do ko�ca." Niekt�re z tych �ot�pia�ych" duch�w pr�bowa�y nawi�za� kontakt z �ywymi, lecz ci zupe�nie nie u�wiadamiali sobie ich obecno�ci. Oto relacja zanotowana przez Moody'ego: �Jeden z duch�w wydawa� si� kobiet� pr�buj�c� usilnie dotrze� do dzieci i starszej niewiasty w domu. My�la�am, �e mo�e to jest matka tych dzieci i c�rka tej starszej pani. Dzieci jednak spokojnie bawi�y si�, a starsza kobieta krz�ta�a si� po kuchni, nie przeczuwaj�c obecno�ci tak bliskiej osoby."9 Niezwyk�e �wiat�o i G�os to w relacjonowanych wizjach uosobienie Boga: �Pok�j szpitalny nape�ni� si� nagle �wiat�em tak silnym, �e a� ra��cym", opisuje swe wra�enia z okresu d�ugotrwa�ej �mierci klinicznej lekarz psychiatra George Ritchie. �Jednak�e �wiat�o to dawa�o dziwne uczucie ogromnego spokoju i przyja�ni. Wy�oni�a si� z niego posta� nape�niona jakby wielkim majestatem, a r�wnocze�nie ogromn� mi�o�ci�. Obecno�� jej by�a tak uspokajaj�ca, tak ciep�a i przyjazna, �e mia�em nieodpart� ch�� nigdy ju� si� z ni� nie rozstawa�!"10 Cz�stym zjawiskiem w �po�miertnych" doznaniach jest tzw. film �ycia, ukazuj�cy z wyrazisto�ci� fotograficzn� r�ne wa�ne wydarzenia osobiste od narodzin do �mierci, na og� w odwrotnej kolejno�ci. �Mia�em �wiadomo��, �e otacza mnie �wiat�o", pisze jeden z pacjent�w Moody'ego. �Potem odnios�em wra�enie, �e woko�o mnie odbywa si� pokaz ca�ego mojego �ycia. By�em naprawd� bardzo zawstydzony wieloma moimi czynami. Zdawa�em sobie spraw�, �e ocenia�em swoje post�powanie z innego, niew�a�ciwego punktu widzenia i �e �wiat�o ukaza�o mi, co by�o b��dem, co zrobi�em z�ego. Wygl�da�o to jak film z przesz�o�ci, kt�ry pokazywa� moje post�powanie, maj�ce na celu jedynie zaspokojenie moich potrzeb i zapewnienie mi dobrobytu. By�o to podobne do s�du. A potem nagle �wiat�o sta�o si� mglistsze i nast�pi�a my�lowa rozmowa. Prze�ywa�em ka�de przesz�e wydarzenie swego �ycia, jakbym ogl�da� oczami Wszechwiedzy, kieruj�cej mn� i pomagaj�cej ujrze� to wszystko. Uderzy�o mnie podczas tego przegl�du, �e �wiat�o pokaza�o mi nie tylko, co uczyni�em, ale nawet, jakie by�y konsekwencje tego, co zrobi�em. Nie by�o to patrzenie jak w kinie, gdy� mog�em odczu� te swoje czyny ponownie i bardzo g��boko doznawa�em silnych uczu�, szczeg�lnie od chwili, gdy ogarn�a mnie Wszechwiedza. Ka�d� my�l z �ycia na Ziemi pami�ta�em. Wtedy odkry�em, �e nasze czyny, a tak�e my�li nie gin�. Ka�da z nich trwa nadal."11 Interesuj�ce spostrze�enia poczyni� Moody zbieraj�c relacje odratowanych samob�jc�w. Pisze on: �Wszyscy ci ludzie zgadzaj� si� w jednym punkcie: odczuli, �e ich pr�by samob�jstwa nie rozwi�za�y niczego. Twierdzili, �e byli zapl�tani tam w takie same problemy, od kt�rych pr�bowali uciec. Ka�da trudno��, kt�r� pr�bowali przezwyci�y�, by�a �po drugiej stronie� nadal nie rozwi�zana. Jedna z os�b wspomina�a, �e by�a w sytuacji-pu�apce, i to spowodowa�o, �e pope�ni�a samob�jstwo. A stan spraw, kt�ry dotyczy� jej przed ��mierci��, ci�gle, cyklicznie si� powtarza�."12 8 Idem, ss. 13-14. 9 Idem, s. 15. 10 Andrzej Donimirski: Czy �yjemy tylko raz? M�odzie�owa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985, s. 55. 11 R. A. Moody: op. cit. s. 22. 12 Idem, s. 26. 11 Kulminacyjnym momentem �po�miertnych" wizji by�o dla niekt�rych reanimowanych wyj�cie jakby poza czas i doznanie swoistej �iluminacji". �W jednej sekundzie wiedzia�am o wszystkich tajemnicach swego �ycia i znaczeniu Kosmosu, gwiazd, Ksi�yca... s�owem: 0 wszystkim", twierdzi�a jedna z pacjentek. �Ale potem, gdy wybra�am powr�t do �ycia, ta �wiadomo�� uciek�a i nie mog�am sobie przypomnie� niczego. Mia�am wra�enie, �e kiedy podj�am decyzj� powrotu do cia�a fizycznego, oznajmiono mi, �e nie b�d� mog�a zatrzyma� tej ��wiadomo�ci pozaziemskiej", ale by�am wzywana przez moje dzieci. (...) Uczucie Wszechmocnej Nad�wiadomo�ci znikn�o, kiedy powr�ci�am do mego cia�a fizycznego (...) Potem nie by�o ju� nic: ani pyta�, ani odpowiedzi. Jak to d�ugo trwa�o, nie mog� powiedzie�, bo to jednak nie by� �ziemski czas�. - W jakiej formie ta Wszechmocna Nad�wiadomo�� objawi�a si� pani? - pyta Moody. -Czy w s�owach, czy w obrazach? - Odbiera�am j� wzrokiem, s�uchem, my�lami. Ona by�a Czym�, by�a Wszystkim. To tak, jakby nie by�o nic, co by by�o niewiadome. Tam by�a ca�a Wszechwiedza, nie jedna jaka� dziedzina, ale ca�a."13 Jak ju� wspomnia�em, istniej� pewne analogie mi�dzy relacjami zebranymi przez doktora Moody'ego i opisem dozna� umieraj�cego zawartym w tybeta�skiej Ksi�dze Bardo. Naturalny proces umierania, polegaj�cy na stopniowym �rozpuszczaniu si�" psychofizjologicznych sk�adowych formy (rupa), czucia zmys�owego (yedand), postrzegania (samj�a) 1 woli (samskara). W czasie pierwszego z tych etap�w umieraj�cy ma wizj� �wype�niaj�cego ca�� przestrze� mira�u". W drugim etapie postrzega �wewn�trzn� wizj� dymu, kt�ry wype�nia ca�� przestrze�". W trzecim ukazuje si� umieraj�cemu ��wiat�o jakby z ma�ego p�omienia, kt�re wype�nia jednak ca�� przestrze�". W czwartym - wewn�trznym znakiem jest �wizja �wiat�a, jakby od lampy oliwnej". Nast�pnie pojawia si� wizja czerni, a gdy �wiadomo�� opuszcza cia�o, umieraj�cy dostrzega Jasne �wiat�o, b�d�ce �wiat�em �mierci, gdy� oznacza koniec procesu umierania14. Znawca buddyzmu Mircea Eliade tak oto opisuje ten stan: zmar�y �czuje, jak poci�ga go ol�niewaj�ce �wiat�o; jest to spotkanie jego prawdziwego Ja, kt�re zgodnie ze wszystkimi doktrynami, jest r�wnocze�nie Bytem, ostateczn� rzeczywisto�ci�. Tybeta�ska Ksi�ga Zmar�ych nazywa to �wiat�o Czyst� Prawd� i okre�la je jako �subtelne, iskrz�ce si�, b�yszcz�ce, ol�niewaj�ce, wspania�e i niesamowite w swej �wietno�ci". Tekst zaleca zmar�emu: �Nie przera�aj si� tym, nie tra� odwagi, nie l�kaj si�. To jest promieniowanie twej w�asnej prawdziwej natury. Rozpoznaj to.� W tym momencie ze �rodka tego blasku wybucha d�wi�k, odbijaj�cy si� echem tysi�ca r�wnocze�nie d�wi�cz�cych grzmot�w. �To jest naturalny d�wi�k twej w�asnej rzeczywistej ja�ni�, o�wiadcza tekst. �Nie przera�aj si� tym.� (...) Czwartego dnia po �mierci (zmar�y) zostaje ostrze�ony, i� wkr�tce ujrzy blask i b�stwa. �Wszyscy mieszka�cy niebios uka�� si� jako ciemnob��kitni.� Ujrzy Bha-gavana Vajroczan� w kolorze bia�ym, a nast�pnie z jego b��kitnego serca m�dro�ci Dhar-madhatu wytry�nie l�ni�ce, przezroczyste wspania�e �wiat�o o takim blasku, �e z trudem b�dzie m�g� na nie patrze�." �W tym samym czasie matowe �wiat�o emanowane przez de-wy15 uderzy ci� w czo�o. Z powodu pot�gi nagromadzonej z�ej karmy dusza b�dzie przera�ona jasnym �wiat�em Dharmadhatu i pocznie si� uto�samia� z matowym bia�ym �wiat�em dew�w. (...) W czasie nast�pnych sze�ciu dni zmar�y otrzyma kolejn� szans� wyboru pomi�dzy czystymi �wiat�ami (przedstawiaj�cymi wolno�� i uto�samionymi z istot� Buddy) i 13 Idem, ss. 6-7. 14 Geshe Ngawang Dhargyey: �Przebieg umierania" (w antologii: Buddyzm. RSW Prasa-Ksi��ka-Ruch, Krak�w 1987, ss. 150-151). 15 Dewy - bogowie, istoty zamieszkuj�ce sfer� niebia�sk�. 12 nieczystymi �wiat�ami, symbolizuj�cymi niekt�re po�miertne kszta�ty, innymi s�owy, powr�t na ziemi�."16 Tak wi�c tylko w jednym, za to bardzo istotnym elemencie wizji przed- i po�miertnej -kluczowej roli Jasnego �wiat�a - wyst�puje podobie�stwo dozna� opisywanych na Zachodzie i Dalekim Wschodzie. Pewnego podobie�stwa mo�na r�wnie� doszuka� si� w danej duchowi zmar�ego szansie wyboru mi�dzy niebia�skim kr�lestwem a powrotem na Ziemi�, co prawda tylko drog� reinkarnacji. A co o zagadkowych doznaniach ludzi, kt�rzy znale�li si� pono� �po tamtej stronie", s�dz�: Teologowie: Ko�ci� Katolicki uczy, �e dusza ludzka, po od��czeniu od cia�a z chwil� �mierci, nie ginie, ale nie ma ju� pe�nej doskona�o�ci (bez cia�a jest substancj� niekompletn�), kt�r� odzyska dopiero po ponownym po��czeniu si� z cia�em i zmartwychwstaniu na S�dzie Ostatecznym. Po �mierci zachowuje ona swoj� osobowo�� i jest zdolna zar�wno do szcz�cia wiecznego, jak pokuty za swoje winy. Teologi� katolick� cechuje wysoki sceptycyzm co do samej mo�liwo�ci kontaktu duszy cz�owieka zmar�ego ze �wiatem �ywych. Obraz �wiata pozagrobowego, wynikaj�cy z relacji ludzi przywr�conych do �ycia, nie znajduje potwierdzenia w Pi�mie �wi�tym, a tak�e dociekaniach wybitnych teolog�w. Mo�na, co prawda, dopasowywa� pojedyncze elementy tych wizji do wybranych werset�w Biblii, ale wyci�ganie st�d og�lniejszych wniosk�w by�oby ryzykowne. Znamienny jest tak�e zupe�ny brak w tych doznaniach obraz�w nieba i piek�a, i to nie tylko takich, kt�re by�yby zgodne z nauk� ko�cio�a katolickiego i wi�kszo�ci ko�cio��w protestanckich czy judaizmem, ale r�wnie� z islamem i buddyzmem. Podejmowane przez niekt�rych duchownych, zw�aszcza protestanckich, pr�by teologicznego powi�zania tre�ci tych relacji ze �wiatopogl�dem chrze�cija�skim lub co najmniej wykazania, �e problematyka moralna dominuj�ca w drugiej cz�ci wizji odpowiada w pe�ni wskazaniom chrystianizmu (mi�o�� bli�niego) i mo�e s�u�y� pog��bieniu wiary - s� z regu�y chybione i spotykaj� si� z krytyk� autorytet�w ko�cielnych. Co wi�cej, r�wnie� ortodoksyjni buddy�ci zaprzeczaj� istnieniu strefy Bardo, w kt�rej przebywa� ma dusza po �mierci, a� do ponownego odrodzenia. Relacje o rzekomym �wiecie zagrobowym nie poszerzaj� wiedzy ludzkiej na ten temat, a przyczyniaj� si� do podwa�ania zaufania do Prawd Objawionych, chocia� w pewnych przypadkach prze�ycia reanimowanych mog� spowodowa� korzystn� zmian� ich trybu �ycia i stosunku do bli�nich, a tak�e przywr�ci� utracon� wiar� w Boga. Je�li chodzi o niezwyk�e doznania umieraj�cych, wielu duchownych sk�onnych jest traktowa� je jako halucynacje wywo�ane w spos�b naturalny czynnikami patologicznymi, zwi�zanymi z procesem umierania, a tym samym jako zjawisko b�d�ce przedmiotem zainteresowania medycyny, a nie teologii. Niekt�rzy ksi�a i pastorzy wyra�aj� jednak przypuszczenie, �e wizje te mog� powstawa� za spraw� szatana dla wywo�ania zamieszania w umys�ach ludzi wierz�cych. 16 Mircea Eliade: ��wiat�o i Bardo" (w antologii: Buddyzm. Op. cit., ss. 148- 149). 13 Spiryty�ci: Relacje o doznaniach po�miertnych zebrane przez dra Moody'ego i dr Kubler-Ross rzucaj� sporo nowego �wiat�a na proces oddzielania si� duszy od cia�a fizycznego i zagadki �wiata duch�w. Doznania te jeszcze raz potwierdzaj�, �e ��mier� nie jest niczym innym jak zniszczeniem grubej pow�oki ducha". Dusza jest nie�miertelna i zachowuje po �mierci swoj� indywidualno��, cz�ciowo pami�� i zdolno�� postrzegania, a tak�e zdolno�� oceny moralnej swych czyn�w i b��d�w pope�nionych za �ycia ziemskiego. �wiat pozagrobowy, w kt�rym bytuje dusza po opuszczeniu cia�a materialnego, jest z pozoru troch� podobny do naszego ziemskiego �wiata, lecz w istocie zupe�nie inny. Doznania reanimowanych ludzi o pobycie ich duch�w w tym �wiecie pozwalaj� na stwierdzenie pewnych og�lnych praw nim rz�dz�cych. Nale�� do nich: zdolno�� swobodnego poruszania si� w przestrzeni i przenikania przez materialne przeszkody, pomoc duch�w zmar�ych wcze�niej krewnych i przyjaci� jako przewodnik�w w innym �wiecie, pojawienie si� �wietlistej istoty opieku�czej (uto�samianej przez niekt�rych badaczy z Anio�em Str�em, przez innych - z wy�szym Ja zmar�ego), kt�ra ukazuje mu panoram� wa�niejszych wydarze� minionego �ycia i sk�ania do samodzielnego krytycznego ich os�dzenia. Spotykane tam duchy zmar�ych nie wszystkie s� obdarzone �wiadomo�ci�, chocia� ich perisprity, b�d�ce fluidycznymi ��cznikami ducha z cia�em, odpowiadaj� ziemskiemu wygl�dowi. Bezpo�redni kontakt z �ywymi lud�mi jest jednak bardzo utrudniony, s� bowiem po drugiej stronie niewidzialni i nies�yszalni. Niekt�re relacje ludzi przywr�conych do �ycia potwierdzaj� s�uszno�� przekonania, utrzymuj�cego si� od wiek�w, �e niekt�re problemy nie rozwi�zane za �ycia mog� utrzyma� si� w �wiadomo�ci pozacielesnej zmar�ego przez pewien czas, wywo�uj�c d��enie do nawi�zania kontaktu z �ywymi, co jednak bez pomocy medi�w nie jest w zasadzie mo�liwe (kontakt taki wyst�puje czasem we �nie). Okulty�ci: �wiat, do kt�rego prowadzi droga poprzez �mier� cia�a fizycznego, cho�by tylko niepe�n� i kr�tkotrwa��, sk�ada si� z kilku warstw. Pierwsza z nich to �wiat astralny Kamaloka zwany w skr�cie �astralem", nie r�ni si� on wygl�dem od �wiata fizycznego, gdy� wyra�a si� w kszta�tach i barwach. Jest on �wiatem ��dz. Wszystko tu jest w nieustannym ruchu, a substancj� tego �wiata s� uczucia i pragnienia. Bytuj� w nim istoty pozbawione ziemskiej pow�oki, w�r�d nich osobowo�ci ludzkie, z�o�one z cia�a eterycznego i cia�a astralnego1 . Po opuszczeniu cia�a fizycznego w chwili �mierci i zerwaniu ��cz�cej ich �p�powiny", ulegaj� one stopniowo rozpadowi na podstawowe elementy egzystencji. Doznania, kt�rych 17 Wg okultyst�w ka�da istota �ywa sk�ada si� z cia�a fizycznego i cia� niematerialnych, kt�rych liczba zale�y od stopnia rozwoju duchowego. Cz�owiek mo�e posiada� 3-6 takich cia�, zwanych tak�e cia�ami energetycznymi. S� to: cia�o eteryczne - fluidalna otoczka cia�a fizycznego, jego wielko�ci i kszta�tu, stanowi�ca o �ywotno�ci wegetatywnej organizmu, a tak�e o automatyzmach i pami�ci zdarze� zewn�trznych; cia�o astralne (astrosom) -organizm utworzony z cz�stek astralu (�wiata ��dz) na podobie�stwo sobowt�ra, ukszta�towanego wed�ug indywidualnych cech duchowych konkretnego osobnika ludzkiego lub zwierz�cego, decyduj�cy o wyobra�eniach, uczuciach i ��dzach; cia�o mentalne - siedlisko my�li i pami�ci, umys� ni�szy, konkretny; cia�o kazualne - siedlisko wy�szej inteligencji; cia�o duchowe - siedziba �ycia duchowego i si� moralnych; atman - cia�o czystej sfery duchowej, siedziba najg��bszej istoty osobowo�ci, najwy�sze Ja, nie zmieniaj�ce si� w cyklu reinkarnacji. Cia�a eteryczne i astralne ulegaj� po �mierci stopniowemu rozk�adowi. 14 wspomnienia wynosz� z tego �wiata ludzie powracaj�cy do �ycia, mog� stanowi� zar�wno efekt rzeczywistego postrzegania niekt�rych w�a�ciwo�ci tego �wiata, jak i uformowany w pozorn� rzeczywisto�� produkt ich umys��w. Je�li powr�t do �wiata fizycznego ze �wiata astralnego jest jeszcze mo�liwy (o czym �wiadcz� zebrane relacje), o tyle nast�pna warstwa - �wiat duchowy -jest dost�pna duszom ju� po ostatecznej, biologicznej �mierci i nie ma stamt�d powrotu. Dlatego o naturze tego �wiata mo�emy powiedzie� bardzo niewiele poza tym, co znajdujemy w dzie�ach staroindyjskich filozof�w. Pewne przypuszczenia mo�na wysuwa� na podstawie dozna� zmar�ych w ostatniej fazie zbli�ania si� do granicy dw�ch �wiat�w: astralnego i duchowego. Powtarza si� tu wra�enie, �e wszystko wype�nione jest nieziemsk� �wiat�o�ci� i muzyk�, jak te� �wiadomo�� zdobycia nieograniczonej wiedzy i m�dro�ci, wyzwolenia z ziemskich wi�z�w przestrzeni i czasu, a jednocze�nie zespalania si� z wszech�wiatem i Bogiem. Parapsycholodzy: Relacji z dozna� w okresie �mierci klinicznej nie mo�na uzna� za dow�d istnienia �wiata pozagrobowego, chocia� z pozoru mog� one przemawia� za spirytystyczn� hipotez�. Podobie�stwo opis�w wskazuje oczywi�cie na to, �e przyczyny dozna� s� podobne u wszystkich ludzi znajduj�cych si� w przed�miertnym stanie, ale zaobserwowane fenomeny mog� mie� naturalne, psychofizjologiczne i parapsychiczne pod�o�e, a nie supranaturalne. Przede wszystkim samo zjawisko �wyj�cia poza cia�o" i dostrzegania dzi�ki temu, co dzieje si� rzeczywi�cie w miejscach odleg�ych lub zas�oni�tych, znane jest dobrze parapsychologom i nazywane jest przez nich �eksterioryzacj�". Ich do�wiadczenia (patrz: nast�pny rozdzia�) przecz� przypuszczeniu, �e �wyj�cie poza cia�o" jest zjawiskiem �ci�le zwi�zanym ze stanami agonalnymi i �mierci� kliniczn�. Eksterioryzowa� mo�na pod wp�ywem hipnozy i autohipnozy, w g��bokim transie medialnym, osi�ganym drog� odpowiednich �wicze�, a tak�e pod wp�ywem niekt�rych narkotyk�w. Zale�nie od celu, jakiemu ma s�u�y� eksterioryzacj�, tre�ci poszczeg�lnych wizji r�ni� si� od siebie, chocia� pewne og�lne prawid�owo�ci w doznaniach (np. swobodne wznoszenie si�, widzenie swego cia�a od zewn�trz, przenikanie przez materialne przeszkody, niedostrzeganie eksterioryzuj�cego przez innych ludzi) wyra�nie wyst�puj�. Wiele zaobserwowanych fakt�w zgodno�ci wizji z rzeczywisto�ci� �wiadczy te�, �e dozna� tych nie mo�na traktowa� jako uroje� spowodowanych tylko zaburzeniami �wiadomo�ci. Zmiany jej stanu, warunkuj�ce wizje, odpowiadaj� raczej temu, co niekt�rzy badacze okre�laj� jako �nad�wiadomo��", wyra�aj�c� si� m.in. w spot�gowaniu zdolno�ci ESP. Mo�na postawi� kilka hipotez, alternatywnych do spirytystycznej, pr�buj�cych wyt�umaczy�, czym s� doznania umieraj�cych. I tak mog� to by�: � halucynacje, ukierunkowane podobnymi czynnikami wewn�trznymi i zewn�trznymi dla r�nych osobowo�ci, po��czone z ujawnieniem zdolno�ci jasnowidczych; � oddzielenie si� cia�a energetycznego, tworz�cego biopole, od cia�a o w�a�ciwo�ciach czysto fizjologicznych i jego kr�tkotrwa�a egzystencja w postaci �sobowt�ra" obdarzonego �wiadomo�ci�; � zjawisko oddzielenia si� (eksterioryzacji) �wiadomo�ci jako struktury informacyjnej o nieznanym no�niku. By� mo�e �wiadomo�� jednostkowa jest tylko elementem sk�adowym powszechnego, wsp�lnego wszystkim istotom �ywym pola informacyjnego. W tym uj�ciu telepatia i jasnowidzenie s� realizowane poprzez eksterioryzacj� �wiadomo�ci. Szczeg�lnie zagadkow� spraw� s� wizje innych �wiat�w odbierane przez eksterioryzu-j�cych. Mog� to by�: 15 � twory my�li, podobne do �my�lowych form", o kt�rych m�wi� filozofowie buddyjscy: ich posta� i realno�� zale�� od poziomu rozwoju duchowego i wyobra�ni umieraj�cego; � zwyk�e halucynacje, kt�rych tre�� i form� okre�la kr�g kulturowy cz�owieka (pobudzaj�ce uczuciowo krajobrazy, budowle, urbanizacja, wierzenia religijne, potrzeba obcowania z lud�mi); � inne, niedost�pne naszym normalnym zmys�om, sk�adniki naszej rzeczywisto�ci lub rzeczywisto�ci (�wiat�w) r�wnoleg�ych do naszej. Nie ma, jak dot�d, �adnych dowod�w istnienia ��wiat�w r�wnoleg�ych", lecz mo�na s�dzi�, �e hipoteza ta jest co najmniej r�wnie prawdopodobna jak spirytystyczna hipoteza �wiata pozagrobowego. Z kolei kontakt z istot� wy�sz�, dostrzegan� jako �wszechogarniaj�c� wszystko �wiat�o��", wyja�ni� mo�na nast�puj�cymi hipotezami: � jest to powi�zanie halucynacji wzrokowej i s�uchowej, spowodowane kolejn� zmian� stanu �wiadomo�ci w ko�cowym okresie konania, z wyobra�eniem niewidzialnego, lecz wszechobecnego Boga; � �wietlista Istota to tw�r naszej pod�wiadomo�ci, a �ci�lej - niezwykle wa�ny sk�adnik osobowo�ci, nie kontrolowany przez �wiadomo��, lecz oddzia�uj�cy na ni� poprzez wp�ywanie na tok my�li i wyobra�ni�, a tak�e postaw� moraln� (jako sumienie); � w ten niezwyk�y spos�b ujawnia swe istnienie sprzyjaj�ca nam �istota wy�sza", kt�ra - zale�nie od �wiatopogl�du badacza - mo�e by� uto�samiana z Bogiem osobowym, w�asnym wy�szym Ja, wy�sz� inteligencj� - mieszka�cem naszego Kosmosu czy �wiata r�wnoleg�ego lub emanacj� powszechnego pola informacyjnego. Naukowcy sceptycy: �mierci� kliniczn� nazywamy stan organizmu charakteryzuj�cy si� ustaniem akcji serca i oddychania, przy zachowanych minimalnych procesach metabolicznych w kom�rkach m�zgu i serca. W ci�gu 4-7 minut nast�puje jednak zanik tych proces�w w o�rodkowym uk�adzie nerwowym z braku tlenu i po tym czasie - nieodwracalne zmiany w m�zgu, objawiaj�ce si�, w przypadku reanimacji, trwa�� utrat� �wiadomo�ci. Na to, aby zapami�ta� swe doznania, procesy przemiany materii w kom�rkach m�zgu musz� by� na tyle intensywne, �eby mog�a utrzymywa� si� zdolno�� postrzegania i kojarzenia (zapami�tywania). W opisanych przypadkach trzeba wi�c bra� pod uwag� trzy mo�liwo�ci: albo doznania dotycz� samego pocz�tku stanu �mierci klinicznej, gdy serce i p�uca ju� nie pracuj�, lecz nie wygas�y jeszcze czynno�ci kory m�zgowej, albo opisywany stan nie by� w istocie �mierci� kliniczn� (pomy�ka lekarza), albo wreszcie relacje dotycz� dozna� poprzedzaj�cych �mier� kliniczn� lub w czasie odzyskiwania przytomno�ci w trakcie zabieg�w reanimacyjnych. Hipoteza o oddzieleniu si� �wiadomo�ci od jej no�nika-m�zgu nie znajduje �adnego potwierdzenia we wsp�czesnej wiedzy biologicznej i medycznej. Nale�y uzna� za bardzo w�tpliwe, aby relacje reanimowanych odpowiada�y wiernie ich prze�yciom, aby postrze�enia nie miesza�y si� z wyobra�eniami, aby nie dochodzi�o do pomy�ek i z�udze� pami�ci, r�nego rodzaju przejaw�w paramnezji (rzekomych przypomnie�) i konfabulacji. Nie jest te� pewne, czy w wielu przypadkach istnia�a rzeczywi�cie ci�g�o�� dozna�. Mo�e by� ona z�udzeniem, gdy w rzeczywisto�ci dziel� je okresy ca�kowitej utraty �wiadomo�ci. Poszczeg�lne doznania umieraj�cych znajduj� naturalne wyt�umaczenie w fizjologii, psychologii i medycynie (patologii): Umieraj�cy niekoniecznie musi s�ysze� g�os lekarza stwierdzaj�cego jego zgon - mo�e to by� r�wnie� wyobra�enie krytycznej sytuacji, zbie�ne z orzeczeniem lekarza. Relacje 16 dotycz� przecie� prze�y� po wypadku lub kryzysu w szpitalu, nierzadko na sali operacyjnej, i umieraj�cy sk�onny jest podejrzewa�, i� zbli�a si� �mier�. Szum, dzwonienie czy brz�czenie s� typowymi halucynacjami towarzysz�cymi zaburzeniom w funkcjonowaniu m�zgu, niekoniecznie zwi�zanymi ze stanem zej�ciowym. Wra�enie zamkni�cia w ciemnym i ciasnym pomieszczeniu lub tunelu, a nast�pnie d��enie ku dostrze�onemu w nim �wiat�u, wyst�puje w niekt�rych chorobach psychicznych, w epilepsji, w stanie narkozy, a tak�e czasem w koszmarach sennych, co mo�e wi�za� si� z zak��ceniami dop�ywu tlenu do m�zgu. Doznanie �wyj�cia z cia�a" wi��e si� prawdopodobnie z zaburzeniami lub zanikiem czucia somatycznego, tj. sygna��w nap�ywaj�cych do m�zgu z powierzchni cia�a i wn�trza organizmu. Kojarzenie tych sygna��w z sygna�ami p�yn�cymi ze �wiata zewn�trznego poprzez zmys�y stanowi prawdopodobnie o zdolno�ci odr�niania w�asnego cia�a od �wiata zewn�trznego. A przecie� w stanie bliskim �mierci czucie somatyczne mo�e by� bardzo przyt�pione. Tymczasem odbierane jeszcze drogami zmys�owymi informacje ze �wiata zewn�trznego, skojarzone z informacjami zawartymi w pami�ci (dotycz�cymi aktualnej sytuacji, wygl�du otoczenia i przewidywanych czynno�ci lekarzy i piel�gniarek), sprzyjaj� tworzeniu si� u umieraj�cego wyobra�enia, a nast�pnie halucynacji, �e obserwuje on jakby z zewn�trz w�asne cia�o i zabiegi reanimacyjne. Zmar�ych krewnych i przyjaci� spotka� mo�na nie tylko na �tamtym �wiecie", ale tak�e w marzeniach sennych, w niekt�rych chorobach psychicznych i wizjach medi�w-spirytyst�w, jak te� w starczych zaburzeniach �wiadomo�ci, zw�aszcza tu� przed �mierci�. Zjawisko �filmu �ycia" jest zwi�zane nie tyle ze �mierci�, ile ze �wiadomo�ci� �miertelnego zagro�enia. Pojawia�o si� ono u himalaist�w w momentach krytycznych, gro��cych �mierci�, jak r�wnie� u lotnik�w, kt�rzy utracili kontrol� nad samolotem i byli przekonani, �e los ich jest przes�dzony. �Film �ycia" powstaje w�wczas, gdy bardzo silne pobudzenie emocjonalne wywo�uje drog� asocjacji pobudzenie w m�zgu zapis�w prze�y� o szczeg�lnym nat�eniu emocji, a wi�c tych prze�y�, kt�re uwa�amy za najwa�niejsze18. Tak�e pojawienie si� Istoty Opieku�czej, wra�enie wyj�cia poza czas i przestrze�, zespolenia z wszech�wiatem i swoistej iluminacji nie jest wy��cznie domen� umieraj�cych. Odczuwanie obecno�ci jakiej� tajemniczej niewidzialnej lub �wietlistej istoty, nios�cej mi�o��, ciep�o i spok�j, a jednocze�nie sk�aniaj�cej do rozmy�la� nad sensem �ycia w wymiarach wszechbytu, znane jest mistykom w stanach ekstazy, joginom i lamom tybeta�skim, a tak�e wspinaczom wysokog�rskim na du�ych wysoko�ciach i... narkomanom. �Wyzwalanie si�" z ziemskich wi�z�w czasu i przestrzeni wi��e si� r�wnie� z utrat� zdolno�ci odbioru bod�c�w zmys�owych. Poczucie biegu czasu jest doznaniem �ci�le zwi�zanym z odbiorem i kojarzeniem przez m�zg r�nych, pojawiaj�cych si� jednocze�nie i niejednocze�nie, bod�c�w nap�ywaj�cych zar�wno ze �wiata zewn�trznego, jak i z samego organizmu. Brak ich to r�wnie� brak miernik�w up�ywu czasu, co tym samym stwarza wra�enie ponadczasowo�ci zdarze�. Podobnie zaburzenie w odbiorze bod�c�w decyduj�cych o orientacji przestrzennej mo�e stwarza� iluzj� wyj�cia �poza przestrze�", w �wiat �innego wymiaru". Owo �wyj�cie poza czas i przestrze�" wiedzie �atwo do wra�enia zespalania si� z Kosmosem, Bogiem czy �absolutnym rozumem". Konsekwencj� tego staje si� doznanie osi�gni�cia stanu �iluminacji" - pozazmys�owego i pozarozumowego poznania wszechrzeczy. W rzeczywisto�ci jest to z�udzenie, nie maj�ce nic wsp�lnego z prawdziw� wiedz� i poznaniem. Po powrocie do pe�nej �wiadomo�ci nikt nie potrafi przypomnie� sobie tego, czego rzekomo dowiedzia� si� w �ol�nieniu", nie dlatego �e zapomnia�, lecz dlatego �e �w przekaz nie zawiera� �adnych konkretnych tre�ci. Znane s� zreszt� liczne przyk�ady prze- 18 Jerzy Konorski: Integracyjna dzia�alno�� m�zgu. PWN, Warszawa 1969, ss. 223-225. 17 �ywania we �nie stan�w zbli�onych do �iluminacji" i zapisywania na gor�co, jeszcze w p�nie, �genialnych my�li" i �ods�oni�tych prawd", kt�re okazywa�y si� w rzeczywisto�ci banalnymi stwierdzeniami lub ca�kowitym be�kotem. Co prawda zdarzaj� si� te� przypadki odnajdywania rozwi�zywania problem�w teoretycznych czy tw�rczych w marzeniach sennych - co thimaczy si� pod�wiadomymi heurystycznymi procesami my�lowymi i korzystaniem z zasob�w pami�ci nie�wiadomej - ale s� to z regu�y konkretne zagadnienia, b�d�ce przez d�u�szy czas przedmiotem �wiadomej pracy my�lowej, a rozwi�zanie jest cz�sto zaszyfrowane w tre�ci snu, a nie doznan� �iluminacj�". 18 2. Wycieczki poza cia�o �Gapi�am si� w migocz�c� �wiec�. Czu�am lekko�� serca. Fizycznie czu�am, �e w moim umy�le otwiera si� jaki� tunel. R�s� jak wype�niona czyst� przestrzeni� grota - otwarta i wolna od ba�aganu niepotrzebnych rzeczy. (...) P�omie� �wiecy powoli stapia� si� z przestrzeni� w moim umy�le. Ponownie poczu�am, �e staj� si� p�omieniem. Nie mia�am r�k, n�g, cia�a, �adnej fizycznej formy. Sta�am si� przestrzeni� w�asnego umys�u. Czu�am, �e wp�ywam w t� przestrze�, wype�niam j� i wyp�ywam na zewn�trz, przekraczaj�c granic� cia�a, dop�ki nie zacz�am si� unosi�. By�am �wiadoma, �e moje cia�o pozostaje w wodzie. Spojrza�am w d� i zobaczy�am je. David sta� obok niego. M�j duch albo umys�, albo dusza, albo cokolwiek to by�o, unios�o si� wysoko w przestrze�. Przez dach budynku sadzawki i w g�r� - ponad ciemn� rzek� - dos�ownie czu�am, �e latam... Nie, latanie to nie jest w�a�ciwe s�owo... to by�o co� �agodniejszego... s�owo �ulatywanie" oddaje to lepiej... Ulatywa�am coraz wy�ej i wy�ej, dop�ki nie zobaczy�am g�r i pejza�u pode mn�, i rozpozna�am rzeczy widziane za dnia. A do mojego cia�a przywi�zana by�a cienka, cieniutka, srebrna ni� - przeci�gni�ta i przyczepiona do mojego cia�a w sadzawce."19 Powy�szy opis dozna� eksterioryzacyjnych, wywo�anych k�piel� w ciep�ych, aromatycznych �r�d�ach oraz �wiczeniami oddechowymi i medytacyjnymi, zaczerpni�ty z autobiograficznej ksi��ki Shirley MacLaine20 - znanej aktorki filmowej i propagatorki ruchu New Age -jest przyk�adem jak niezwyk�ych, sugestywnych wra�e� mog� dostarczy� do�wiadczenia, powoduj�ce paranormalne zmiany stanu �wiadomo�ci. Nic te� dziwnego, �e r�nego rodzaju metody wywo�ywania takich stan�w sta�y si� silnym magnesem przyci�gaj�cym do tego ruchu wielu ludzi szukaj�cych sensu �ycia w sferze duchowej i nadprzyrodzonej. Zagadka eksterioryzacji pasjonuje okultyst�w i parapsycholog�w od blisko stu lat. Chocia� bowiem relacje z pobytu �wiadomo�ci poza cia�em zacz�y bulwersowa� szersze kr�gi spo�eczne dopiero po ukazaniu si� ksi��ki Moody'ego �ycie po �yciu, zjawiska zdaj�ce si� �wiadczy� o mo�liwo�ci wy�aniania si� z organizmu ludzkiego niewidzialnej duchowej istoty by�y od dawna obserwowane, od ko�ca za� XIX stulecia r�wnie� wywo�ywane eks- 19 Shirley MacLaine: Na kraw�dzi. Petra, Warszawa 1991, ss. 393-394 20 J. Drane: op. cit. ss. 19-22. 19 perymentalnie. Badania te mo�na podzieli� na dwie grupy: do pierwszej, zwi�zanej z wczesnym, �fizykalnym" okresem tworzenia podstaw parapsychologii, nale�� pr�by stwierdzenia rzeczywistego istnienia �dw�jnika" (�sobowt�ra eterycznego", �fluidala") sposobami stosowanymi w naukach przyrodniczych, do drugiej, szeroko rozwijanej w naszych czasach, zaliczymy analiz� subiektywnych dozna� podczas eksperymentalnego �wychodzenia poza cia�o" (Out of the Body Experiences - OBE) i konfrontowania otrzymywanych t� drog� informacji ze stanem faktycznym. Najwybitniejszym badaczem w pierwszej z tych grup by� niew�tpliwie Julian Ochoro-wicz. Eksperymentuj�c w latach 1893-1894 w Warszawie ze s�ynnym w�oskim medium Eusapi� Palladino obserwowa�, a tak�e pr�bowa� fotografowa� eksterioryzuj�ce r�ce flu-idyczne dw�jnika. A oto fragment sprawozdania Ochorowicza z seansu, w kt�rym uczestniczyli m.in. Boles�aw Prus i Henryk Siemiradzki, a na kt�rym po lewitacji Eusapii na st� zaobserowanojej sobowt�ra: �Eusapia, kt�r� ci�gle trzymali�my za r�ce, unios�a si� w g�r� i zosta�a posadzona na krze�le, stoj�cym ju� na stole [krzes�o r�wnie� �lewitowa�o� - przyp. K.B.]. Pomogli�my jej zsun�� si� i usi���, ale za chwil� po raz drugi zosta�a uniesiona w powietrz