Else Roesdahl HISTORIA WIKING�W Przek�ad Franciszek Jaszu�ski Wydawnictwo MARABUT Gda�sk 2001 NARODY i CYWILIZACJE W serii NARODY i CYWILIZACJE w przygotowaniu: Paul Johnson HISTORIA ANGLIK�W Albert Hourani HISTORIA ARAB�W Cyril Mango HISTORIA BIZANCJUM Albert Grenier HISTORIA GALL�W Philip Curtin, Steven Feierman, Leonard Thompson, Jan Vansina HISTORIA AFRYKI Maldwyn A. Jones HISTORIA USA Jean Paul Roux HISTORIA TURK�W GeorgeRoux HISTORIA MEZOPOTAMII John Bright HISTORIA IZRAELA Tytu� orygina�u: THE VIKINGS First published in Denmark under the title VIKINGERNES YERDEN by Gyldendal Copenhagen, 1987 First published in Great Britain under the title THE YIKINGS by Allen Lane The Penguin Press 1991 The moral right of the author has been asserted Copyright (c) Else Roesdahl Copyright @ for the Polish edition by Wydawnictwo Marabut, 1996 Wydanie drugie w j�zyku polskim Redakcja merytoryczna: prof. Jan Szyma�ski Redakcja: Ewa Bogus�awska Korekta: Aleksandra Bednarska, Jolanta Gadomska Opracowanie graficzne: Tomasz Bogus�awski ISBN 83-87135-09-7 Wydawnictwo MARABUT, ul. Polanki 30/3, 80-308 Gda�sk tel./fax (prefiks) 58 552 41 70, tel. (prefiks) 58 552 11 05 e-mail: [email protected] Sk�ad: Maria Chojnicka, Bogus�aw Licho�ski Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych S.A. ��d�, ul. �wirki 2 Ilustracja na poprzedniej stronie: Okr�t, pies i jele� wyrze�bione na spodniej stronie listwy poszycia okr�tu z Osebergu Fascynacja epok� wiking�w Epok� wiking�w otacza szczeg�lna atmosfera legendy. Przez trzysta lat, pocz�wszy od ko�ca VIII wieku prawie do ko�ca XI, Skandynawowie odgrywali decyduj�c� rol� w wielu dramatycznych i znacz�cych wydarzeniach w r�nych miejscach Europy. Dotyczy to niemal wszystkich obszar�w, do kt�rych dociera�y ich okr�ty, a w wielu miejscach pozosta�y trwa�e �lady, widoczne do dzisiaj. Odnosi si� to na przyk�ad do wi�kszych miast w Irlandii, kt�re za�o�yli, zapo�ycze� s�ownikowych w j�zyku angielskim, nazw miejscowo�ci w Normandii i zabudowy w Islandii. Fascynacja epok� wiking�w sta�a si� t�em dla wielu ksi��ek, film�w, wystaw, muze�w i w mniejszym lub wi�kszym stopniu zrekonstruowanych pami�tek historycznych, a symbole zaczerpni�te z kultury wiking�w znalaz�y liczne zastosowania w produkcji pami�tek i w �wiecie reklamy. Wikingowie stali si� czym� w rodzaju znaku firmowego Skandynawii i w wielu miejscach na �wiecie, mi�dzy innymi na Wyspach Owczych, w Normandii i w USA, podkre�la si� dzisiaj skandynawskie korzenie, powo�uj�c si� na wiking�w. W krajach skandynawskich epoka wiking�w uchodzi za �wietlany okres wielkich podboj�w za granic�. Jednocze�nie w ca�ej Skandynawii dokonywa� si� szybki rozw�j: powstawa�y wsp�czesne pa�stwa - Dania, Norwegia i Szwecja, zosta�a przy��czona Grenlandia, przyj�to chrze�cija�stwo, wzniesiono pierwsze miasta � dokonano bardzo wielu innych rzeczy, kt�re sk�adaj� si� na podwaliny obecnej Skandynawii. Okres wiking�w odgrywa oczywi�cie tak�e pierwszorz�dn� rol� w narodowej mitologii skandynawskiej. Zar�wno u siebie, jak i za granic�, wikingowie pojawiali si� cz�sto na okr�tach, z mieczami w d�oniach i dokonywali krwawych wyczyn�w: ograbiali ko�cio�y, wymuszali okupy, toczyli bitwy, mordowali i porywali w niewol�. Taki wizerunek wiking�w utrwali� si� jako klasyczny, cho� jednostronny obraz. Zosta� on w g��wnych zarysach stworzony ju� przez wsp�czesnych bieg�ych w pi�mie, zachodnioeuropejskich ksi�y, kt�rzy najcz�ciej odnotowywali wydarzenia o gwa�townym charakterze, i w okresie �redniowiecza uzupe�niony przez bard�w i historyk�w, mi�dzy innymi autor�w sag islandzkich, poszukuj�cych dramatycznych scen dla swojej narodowej mitologii. 10 Wst�p Wikingowie mieli jednak r�wnie� kr�l�w, kt�rzy prowadzili zawi�� wielk� polityk�, in�ynier�w buduj�cych zamki i mosty, kupc�w, kt�rzy trudnili si� handlem na du�ych odleg�o�ciach: od p�nocnych kra�c�w Norwegii do Hedeby na po�udniu Danii, mi�dzy Rusi� i miastem Birka w pobli�u Sztokholmu, mi�dzy Islandi� a Dublinem. Byli w�r�d nich odkrywcy, kt�rzy skolonizowali niezamieszkane uprzednio obszary na p�nocnym Atlantyku: Wyspy Owcze, Islandi� i Grenlandi�; wikingowie dotarli te� jako pierwsi Europejczycy do Ameryki oko�o roku 1000. Gdzie indziej z kolei zasiedlano zdobyte terytoria, uprawiano ziemi� i nawi�zywano kontakty z ludno�ci� miejscow�, jak na przyk�ad w Anglii, ustanawiano kolonie handlowe, jak na przyk�ad w Dublinie, lub tworzono warstw� uprzywilejowan� politycznie i gospodarczo. Tak dzia�o si� mi�dzy innymi w niekt�rych miejscach na Rusi. Skandynawowie podejmowali prac� jako gwardia osobista cesarza bizantyjskiego lub jako regularne wojska najemne. W kilku przypadkach wodzowie wiking�w otrzymali od miejscowych kr�l�w lub cesarzy wydzielone obszary przy uj�ciach rzek w zamian za obron� przed innymi wikingami, kt�rzy mogliby wykorzysta� uj�cie rzeki jako drog� dla zdobywczej wyprawy, na przyk�ad w 911 roku, kiedy to kr�l francuski da� wodzowi wiking�w imieniem Roi�o ziemi� przy uj�ciu Sekwany w Normandii. Roi�o i jego nast�pcy umocnili si� na tym miejscu i z czasem rozprzestrzenili si� na ca�� Normandi�, a w 1066 roku, Wilhelm [Zdobywca], prapraprawnuk Roi�a, zdoby� tron Anglii, na kt�rym utrzymali si� jego potomkowie. Wyprawy i czyny wiking�w przypominaj� niekiedy obraz w kalejdoskopie, gdzie widzi si� jak jedna i ta sama osoba wyst�puje raz w tej, raz w innej roli, raz w jednym, to znowu w innym miejscu. �wiat wiking�w by� rozleg�y i jednostka mia�a w nim wiele mo�liwo�ci. Wi�kszo�� Skandynaw�w �y�a jednak spokojnie, z dala od dramatycznych wydarze� epoki. Wykonywali swoj� codzienn� prac�, by zapewni� utrzymanie sobie i swoim rodzinom i od czasu do czasu dociera�y do nich sensacyjne wie�ci o zdobyciu Pary�a, podr�y do Bagdadu czy rozbiciu okr�tu na p�nocnym Atlantyku. Niejeden wszed� te� w posiadanie paru przedmiot�w sprowadzonych z dalekich kraj�w -mo�dzierza do mielenia ziarna czy gar�ci pere�. Skandynawia mia�a swoj� w�asn�, samodzieln� i mocno zakorzenion� kultur�. W ci�gu trzech stuleci epoki wiking�w kultura ta rozwija�a si�, mi�dzy innymi poprzez przyjmowanie i asymilacj� licznych i r�norodnych wp�yw�w wynikaj�cych z kontakt�w z innymi krajami. Obraz tego okresu uleg� zmianie w znacznej mierze dzi�ki badaniom miejscowym, kt�re wykaza�y zaskakuj�co wysoki poziom rozwoju techniki i organizacji. Epoka wiking�w, kt�ra dawniej wydawa�a si� zaludniona postaciami ludzi prostych, silnych i pe�nych energii, a zarazem dzikus�w, barbarzy�c�w i pirat�w wymachuj�cych toporami, tworz�cych spo�eczno�� o w miar� demokratycznej strukturze, dzi� uwa�ana jest raczej za okres charakteryzuj�cy si� do�� silnym rozwarstwieniem spo�ecznym, oferuj�cy znacznie bardziej z�o�one, a zarazem bardziej interesuj�ce wydarzenia i stosunki. Okres niespokojny i cechuj�cy si� niezwyk�� zdolno�ci� przystosowania i zasobem inicjatywy, kt�re wykorzystywane w nader rozmaity spos�b pozwoli�y osi�gn�� imponuj�ce rezultaty. Ilustracja na poprzedniej stronie: Ozdoba na kamieniu runicznym z Tullstorp w Sknii. Napis g�osi: "Kleppe i Ase wznie�li ten kamie� na pami�tk� dla Ulfa". Du�e zwierz�, by� mo�e lew, kroczy przez okr�t z tarczami wzd�u� burt. Kamie� ma wysoko�� 2 m i pochodzi z oko�o 1000 roku Studia nad epok� wiking�w Utrwalone nazwy: okres wiking�w - dla przedzia�u czasu i wikingowie - dla mieszka�c�w Skandynawii, b�d� u�ywane cz�sto w tej ksi��ce, chocia� odzwierciedlaj� raczej tradycyjne podej�cie. Etymologia s�owa "wiking" jest zreszt� dot�d niewyja�niona i stanowi nadal przedmiot dyskusji. Pod koniec okresu termin ten oznacza� osob�, kt�ra walczy�a na morzu, a zatem pirata lub grabie�c� (zachodnioskandynawskie vikingr) i wypraw� morsk� lub napad (za-chodnioskandynawskie viking). Za granic� u�ywano jednak najcz�ciej innych okre�le� dla Skandynaw�w, na przyk�ad poganie, Normanowie, ludzie z P�nocy, Danowie, Rusini, obcy. Cz�sto te� kronikarze zagraniczni nie orientowali si�, z jakiej cz�ci Skandynawii pochodz� przybysze, mimo �e stosowali nazw�, na przyk�ad Danowie, kt�ra precyzuje pochodzenie geograficzne. Nierzadko te� grupa naje�d�c�w by�a mieszanin� ludzi z r�nych kraj�w. Nasza wiedza o okresie wiking�w w Skandynawii i za granic� opiera si� na obszernym materiale �r�d�owym bardzo r�nego pochodzenia: na wiadomo�ciach z zapis�w wsp�czesnych (w tym r�wnie� z inskrypcji runicznych na kamieniach) lub niewiele p�niejszych od wsp�czesnych; literaturze, nazwach miejscowo�ci i imionach w�asnych; znaleziskach archeologicznych w najszerszym rozumieniu (zar�wno pozosta�o�ciach produkt�w r�k cz�owieka z tego okresu, jak i resztkach zwierz�t, ro�lin itp.); znajomo�ci warunk�w geograficznych i klimatycznych itd. Ka�da grupa �r�de� niesie ze sob� sw�j wachlarz problem�w interpretacyjnych. Wiele dyscyplin naukowych - historia, literaturoznawstwo, badania nad j�zykiem i nazewnictwem, archeologia, numizmatyka, zoologia, botanika, geologia i inne - wnosi�y mniejszy lub wi�kszy wk�ad do naszej wiedzy. Epoka wiking�w mo�e by� w konsekwencji oceniana z wielu punkt�w widzenia, za� dla podsumowania bardzo wa�ne jest istnienie silnej tradycji wsp�pracy ponad granicami dyscyplin naukowych i kraj�w. Epoka wiking�w i jej �r�d�a 14 Wobec sta�ego nap�ywu nowej wiedzy i nowych problem�w, pojmowanie tego okresu ci�gle poddawane jest rewizji. Na przyk�ad nie wskazuje si� ju� obecnie tak kategorycznie na rok 793, rok pierwszego istniej�cego opisu wyprawy �upie�czej w Europie Zachodniej, na Lindisfarne w p�nocno-za-chodniej Anglii, jako pocz�tek okresu. Z jednej strony znaleziono po�rednie �wiadectwa o nieco wcze�niejszych wyprawach wiking�w na zach�d, z drugiej ludy zamieszkuj�ce obecn� Szwecj� ju� wcze�niej rozpocz�y dzia�ania na wschodzie, wreszcie ca�y szereg zjawisk spo�ecznych, gospodarczych, a tak�e ruch�w ludno�ciowych w samej Skandynawii si�ga znacznie wcze�niejszych lat VIII wieku. Mimo wszystko istniej� przekonuj�ce przes�anki, by zachowa� koniec VIII wieku lub dat� "oko�o roku 800" jako pocz�tek okresu wiking�w. Bowiem dopiero w owym czasie na dobre rozpocz�y si� wyprawy wojenne i szeroko zakrojona ekspansja wiking�w, a one w�a�nie stanowi� najbardziej charakterystyczne cechy tego okresu. Zako�czenie epoki wiking�w wi�zano r�wnie cz�sto z okre�lon� dat� i wydarzeniem na terenie Anglii, a mianowicie z rokiem 1042, dat� �mierci Hardeknuda, ostatniego skandynawskiego kr�la w tym kraju. To jednak nie jest r�wnoznaczne z odej�ciem wszystkich Skandynaw�w, w wielu miejscach, na przyk�ad w Dublinie, zachowali oni dominuj�c� pozycj� jeszcze przez znaczn� cz�� wieku XII. Gdzieniegdzie za�, na Orkadach, Wyspach Owczych, Hebrydach czy wyspie Ma�, utrzymali j� o wiele d�u�ej, z kolei na pewnych obszarach, na przyk�ad w Nadrenii, stracili znacznie wcze�niej ni� w Anglii. W drugiej po�owie XI wieku usta�y jednak niemal ca�kowicie wojskowe wyprawy skierowane ku tradycyjnym celom i ten fakt mo�na przyj�� za miarodajny dla ustalenia daty ko�ca okresu. Granice czasowe okresu wiking�w zacz�to wi�c pojmowa� w spos�b bardziej zr�nicowany, natomiast zupe�nie rewolucyjne zmiany zasz�y w naszym pojmowaniu technicznych i organizacyjnych mo�liwo�ci dzia�ania w owym czasie. Podobne do wanien okr�ty wiking�w, widoczne na ilustracjach z ubieg�ego wieku (kiedy jeszcze nie dysponowano �adnymi odkryciami archeologicznymi na ten temat), narysowano, wychodz�c z za�o�enia, �e Skandynawowie byli barbarzy�cami w bardzo prymitywnym stadium rozwoju technicznego. W ci�gu ostatniego stulecia odkopano jednak wiele resztek okr�t�w i okaza�o si�, �e ich kszta�ty by�y bardzo wyszukane, a �eglowno�� tak�e nie pozostawia�a nic do �yczenia; odnaleziono te� pozosta�o�ci miast, zamk�w, most�w i wielu innych budowli, wskazuj�ce na wysoko zaawansowan� technik� i umiej�tno�ci organizacyjne. Obraz barbarzy�skiej P�nocy, stworzony z jednej strony na podstawie dokument�w pisanych, z drugiej oparty na za�o�eniu "wy�szo�ci" kultury europejskiej o tradycjach klasycznych i chrze�cija�skich zosta� zdezaktualizowany. Dzi� pr�buje si� rozumie� dawne obszary kulturowe jako zamkni�te 15 Studia nad epok� wiking�w ca�o�ci rz�dz�ce si� w�asnymi prawami. Bada si� potencja� techniczny, warunki �ycia, stosunki spo�eczne, gospodark�, ich rozw�j i powi�zania z innymi oraz oddzia�ywania mi�dzy poszczeg�lnymi krajami - podobnie jak czynimy to w przypadku obecnych pa�stw. Je�eli chodzi o okres wiking�w wci�� jednak wi�kszo�� naszych wiadomo�ci dotyczy warstwy uprzywilejowanej. �lady ich wypraw, czyn�w i idea��w zachowa�y si� bowiem z regu�y dok�adniej i zosta�y lepiej zbadane ni� poczynania warstw ubo�szych. U�wiadomienie sobie faktu, �e rozleg�a Skandynawia, mimo wa�nych cech wsp�lnych, sk�ada�a si� (i sk�ada nadal) z szeregu zdecydowanie r�nych region�w i w dodatku w wielu dziedzinach prze�ywa�a istotne przemiany wewn�trzne, tak�e przyczyni�o si� do bardziej zr�nicowanego uj�cia. Warunki nie by�y wcale jednakowe na ca�ym obszarze, ani te� przez ca�y czas trwania tej epoki. Wiedza o �yciu, jakie prowadzili mieszka�cy ma�ej osady na p�nocy Norwegii w IX wieku nie u�atwi nam zrozumienia egzystencji mieszka�c�w Birki, pochowanych w jej okolicach po roku 900, kt�rzy niew�tpliwie ulegali wp�ywom orientalnym. Z kolei bez uwzgl�dnienia tego, co si� dzia�o w samej Skandynawii, wielkie podboje za granic� zostan� zredukowane do gar�ci oderwanych zdarze� i opowie�ci. Zachowane dokumenty pisane Badania nad okresem wiking�w by�y do pewnego czasu oparte g��wnie na �r�d�ach pisanych. Dokonano wielkiego wysi�ku, aby je odnale�� w r�nych archiwach i gdzie indziej, wyda� je, zinterpretowa� i po��czy� w ca�o��. W obszernych opracowaniach z pocz�tku XIX wieku, i p�niejszych, podkre�la si� jednak, �e wiele spo�r�d tych interesuj�cych relacji z okresu wiking�w nale�y traktowa� jako co� w rodzaju powie�ci historycznych, napisanych w wiele lat po wydarzeniach, i to w dodatku w okre�lonym celu, najcz�ciej dla u�wietnienia pewnych rod�w i umocnienia ich praw do okre�lonych ziem, czy dla potwierdzenia s�uszno�ci prowadzonej przez nich polityki tronu. Dotyczy to mi�dzy innymi wielu sag skandynawskich (napisanych w miejscowym narzeczu w latach 1200-1400), w tym wielkiego dzie�a Snorriego Sturlusona Heimskringla (Kr�g �wiata) z oko�o 1230 roku o kr�lach norweskich od najdawniejszej legendarnej epoki do roku 1177. Odnosi si� tak�e do �aci�skiej ksi�gi Duda (Dudo) o pierwszych skandynawskich w�adcach Normandii -De moribus et actis p�morum Normanniae Ducum z oko�o 1020 roku i r�wnie� napisanego po �acinie dzie�a Saxa [Grammaticusa] o dokonaniach Dan�w -G�sta Danorum, mniej wi�cej z 1200 roku. 16 Epoka wiking�w i jej �r�d�a Opowie�ci o wydarzeniach i wiedza dotycz�ca ich chronologii w minionych czasach przekazywane by�y z ust do ust, a przy zapisywaniu wzbogacane mniej lub bardziej �wiadomie o nowe elementy lub te� uzupe�niane zmy�lonym epizodem z udzia�em znanej postaci. Niewielu tylko posiada�o rzeteln� wiedz� o tym, co zdarzy�o si� naprawd� i jakie panowa�y stosunki sto lat wcze�niej lub jeszcze dawniej. Wiele z tych dokument�w zachowa�o si� jedynie w odpisach z odpis�w, co poci�ga za sob� dodatkowe ryzyko pope�nienia b��d�w i dokonywania "upi�ksze�" w stosunku do orygina�u. Dlatego nie spos�b niekiedy ustali�, co jest produktem nieskr�powanej fantazji, a co ubarwion� przez sympati� wersj� prawdziwego zdarzenia, gdzie si� ko�cz� uzupe�nienia i poprawki dla zapewnienia sp�jnej narracji, a gdzie zaczyna relacja z rzeczywistych wydarze� - czasami za� najwyra�niej ca�a opowie�� jest zmy�leniem z wyj�tkiem imion g��wnych bohater�w. Z czasem bowiem wikingowie i okres wiking�w stali si� motywem czysto literackim. Sami autorzy te� nie zawsze orientowali si�, co jest prawd�, a z ca�� pewno�ci� ich pojmowanie prawdy by�o bardzo r�ne od naszego. Pisali dla swoich wsp�czesnych i nierzadko dedykowali dzie�a okre�lonej osobie wysokiego rodu i pozycji. W ten spos�b - a nie jako wierne odtwarzanie przesz�o�ci w naszym rozumieniu - nale�y je przyjmowa�. Czasami jest to zreszt� literatura wysokiej pr�by, wyra�aj�ca g��bok� fascynacj� okresem wiking�w. Na przyk�ad saga o J�mswikingach, spisana w Islandii oko�o 1200 roku, opowiada o zawodowych wojownikach, kt�rzy w zimie mieszkali w warownych koszarach w J�msborgu, na po�udniowym brzegu Ba�tyku, a latem udawali si� na wyprawy. Poddani byli surowej dyscyplinie, dokonywali wielkich czyn�w i byli mocno zaanga�owani w polityk� Danii. W ko�cu ponie�li sromotn� kl�sk� pod Hj0rungavag w Norwegii. Ramy czasowe i galeria postaci, obejmuj�ca mi�dzy innymi norweskich jarl�w i du�skich kr�l�w, wskazuj� na koniec X wieku. Co do reszty, wi�kszo�� nale�y raczej "mi�dzy bajki w�o�y�". Tego rodzaju �wiadectwa te� przyczyni�y si� do zbudowania klasycznego obrazu tego okresu. Jednak�e nie wszystkie spisane znacznie p�niej historie o wikingach trzeba odrzuci� lub traktowa� z du�� doz� sceptycyzmu. Na przyk�ad irlandzkie Roczniki z Ulsteru z XV wieku podaj� ca�kiem wiarygodn� wersj� oryginalnych rocznik�w z okresu wiking�w, kt�re wiele nam m�wi� o poczynaniach Skandy-naw�w. Wiele wierszy skald�w, w tym sporo pie�ni stworzonych przez poet�w znanych z imienia, jako oficjalne poematy pochwalne dla okre�lonych wodz�w wiking�w, uwa�a si� za przekazane do�� wiernie z pokolenia na pokolenie, chocia� spisano je ju� po zako�czeniu okresu wiking�w. Wi�kszo�� spo�r�d tych, kt�re znamy, powsta�a w ostatnich latach XII wieku lub na pocz�tku XIII wieku w powi�zaniu z sagami islandzkimi. 17 Studia nad epok� wiking�w Wiele z tych utwor�w zachowa�o si� w Heimskringla Snorriego Sturlusona, kt�ry przecie� sam by� skaldem, w przedmowie podaje on przekonywaj�ce argumenty na rzecz ich autentyczno�ci. Przytacza dawne poezje skald�w i historiografi� swego rodaka Ariego Thorgilssona jako najistotniejsze �r�d�a; ko�cz�c pisze, i� wprawdzie Thorgilsson wiele dowiedzia� si� od "starych i m�drych m��w, a i sam wiele si� nauczy�, przy czym cechowa�a go doskona�a pami��", to jednak najpewniejsze wiadomo�ci pochodz� z poezji "o ile tylko je poprawnie recytowano i dawano rozumn� interpretacj�". Snorri powiada tak�e, �e skaldowie byli ju� na dworze Haralda Pi�know�osego (tj. w Norwegii oko�o 900 roku) i "do dzi� niekt�rzy znaj� ich pie�ni, a tak�e wszystkie inne o kr�lach, kt�rzy rz�dzili Norwegi� p�niej". Dodaje te�: \ Co prawda zwyczajem skald�w jest najwy�ej wychwala� tego, przed kim akurat stoj�, nikt jednak nie o�mieli�by si� chwali� m�a za czyny, kt�rych mia�by dokona�, gdyby wszyscy s�uchacze wiedzieli, �e to czcze k�amstwa i przechwa�ki. To nie by�aby pochwa�a, lecz szyderstwo. Cz�� poezji o bogach i wielkich dawnych bohaterach, kt�r� zwiemy pie�niami Eddy, pochodzi r�wnie� z okresu wiking�w, chocia� co do daty powstania wielu z nich istniej� nadal bardzo powa�ne rozbie�no�ci. Pie�ni Eddy znane s� przede wszystkim z r�kopisu zwanego Codex Regius, przepisanego na Islandii w ko�cu wieku XIII z nieco starszego r�kopisu; zbi�r ten nazywany jest cz�sto Edd� Starsz� w przeciwie�stwie do ksi�gi Snorriego Sturlusona o sztuce poetyckiej, kt�r� on sam nazwa� Edd� i kt�ra cz�sto nazywana jest Edd� Snorriego lub Edd� M�odsz�. Poezje nordyckie, pomimo �e napisane stosunkowo p�no, przekazuj� zatem w wielu wypadkach liczne informacje dotycz�ce zar�wno os�b, wydarze�, jak i stosunk�w historyczno-kulturowych w okresie wiking�w i, co niebagatelne, �wiadcz� o istnieniu charakterystycznej, ciekawej i skomplikowanej sztuki poetyckiej. Jest te� szcz�liwym trafem, i� wi�kszo�� zachowanej poezji skaldycznej opowiada o Norwegii. W�a�nie o tym kraju nie ma bowiem prawie �adnych innych �wczesnych �r�de� pisanych. Niekt�re prawa spisane w �redniowieczu zawieraj� postanowienia pochodz�ce z okresu wiking�w lub te� zakazy wzbraniaj�ce pewnych obyczaj�w, kt�re wcze�niej, w czasach poga�skich, nale�a�y do powszechnych. Cz�sto jednak nie spos�b w�a�ciwie je zidentyfikowa�, poniewa� te prawa odzwierciedlaj� stosunki spo�eczne panuj�ce w momencie dokonywania zapisu. Przez kilkaset lat wiele si� mog�o zdarzy� i mi�dzy innymi przyj�cie chrze�cija�stwa mog�o wywrze� do�� znaczny wp�yw. Jednak pomimo licznych zastrze�e� wobec opisu stosunk�w w epoce wiking�w, jakie znajdujemy w m�odszej prozie literackiej, i wobec datowania 18 Epoka wiking�w i jej �r�d�a poezji eddaicznej czy wobec mo�liwo�ci rozpoznania dawnych zasad prawnych - nasz obraz okresu wiking�w zosta�by bardzo zubo�ony, gdyby�my z g�ry zrezygnowali z tego rodzaju �r�de�. Dotyczy to miedzy innymi wielkiej literatury nordyckiej, kt�ra cz�sto daje nam dramatyczn� wersj� wydarze� i zjawisk historyczno-kulturowych zar�wno zmy�lonych, jak i prawdziwych, np. walki Haralda Pi�know�osego [Harfager] o zjednoczenie Norwegii, kolonizacji Islandii, chrztu Grenlandii, odkrycia Ameryki. Pomimo wi�c mo�liwo�ci b��d�w lub �wiadomych przeinacze� w opisie, datowaniu czy kolejno�ci wydarze�, pomimo fragment�w dodanych z czysto literackich wzgl�d�w, wiele spo�r�d sag - o ile b�dziemy je czyta� zgodnie z ich charakterem, to jest jako literatur� - zawiera z pewno�ci� nie mniej rzeczywistej wiedzy o okresie wiking�w ni� nasze dzisiejsze rekonstrukcje. Ich autorzy byli bli�ej rzeczywistych wydarze� i �yli w epoce, kt�rej idea�y i pogl�dy w wielu wypadkach by�y wikingom bliskie. Najpewniejsze �r�d�a pisane, jakimi dysponujemy to najcz�ciej te, kt�re spisano wsp�cze�nie. Te jednak, kt�re dotycz� samej Skandynawii s� z regu�y do�� sk�pe i w dodatku bardzo nier�wnomiernie roz�o�one zar�wno je�li chodzi o czas, jak i miejsce. Cz�� z nich jest dzisiaj trudno zrozumia�a. Wreszcie tak�e �r�d�a wsp�czesne mog� oczywi�cie zawiera� b��dne informacje - �wiadomie lub dlatego, �e autor by� �le poinformowany. W krajach P�nocy stosowano w okresie wiking�w system pisma z�o�onego z szesnastu znak�w, run, u�ywanych zw�aszcza do przekazywania wiadomo�ci na kawa�kach drewna (zachowa�y si� tylko nieliczne), oznaczania w�asno �ci i lu�nych notatek na drobnych przedmiotach oraz, co najwa�niejsze, do oznaczania kamieni pami�tkowych - kamieni runicznych. Z okresu wiking�w zachowa�o si� oko�o 40 kamieni runicznych w Norwegii, 140 na terenie obecnej Danii i blisko 2500 w dzisiejszej Szwecji, z czego niemal po�owa w Upplandii w �rodkowej cz�ci kraju. Opr�cz tego znamy wiele inskrypcji z zastosowaniem run nordyckich z kolonii wiking�w na p�nocy, po�udniu, wschodzie i zacho dzie. : : , ... ; Informacje umieszczone na kamieniach runicznych s� zazwyczaj mniej bogate, zawieraj� mniej szczeg��w ni� pochodz�ce z tradycyjnych �r�de� pisanych, utrwalonych na pergaminie i zachowanych w archiwach. Jednak zw�aszcza du�a grupa inskrypcji runicznych ze �rodkowej Szwecji mo�e nam da� dobre wyobra�enie o stosunkach kulturowo-historycznych, politycznych i spo�ecznych zar�wno na miejscu, jak i poza granicami. Na du�ym kamieniu w Runby (mi�dzy Sztokholmem a Uppsal�) napisano na przyk�ad: Ingrid da�a wykona� ten pomost i napis na pami�tk� Ingemara, swego m�a, i Dana, i Bankego, swoich syn�w. Mieszkali oni w Runby i mieli gospodarstwo. Niech Chrystus ma ich dusze w opiece. Niech to b�dzie ku pami�ci tych m��w na wieczne czasy. 19 Studia nad epok� wiking�w Pomost wspomniany w tek�cie to zapewne molo dla u�atwienia za�adunku i wy�adunku statk�w; taki pomost by� bardzo potrzebny w Runby, przez kt�re przechodzi�a jedna z wa�nych dr�g Upplandii. W Sjusta, w tym samym regionie, znajduje si� blok kamienny z kunsztown� ornamentyk�, na kt�rym wspomina si� mi�dzy innymi Spjallbudego. Zako�czy� on �ycie w Nowogrodzie, na Rusi, w ko�ciele po�wi�conym kr�lowi norweskiemu, �wi�temu Olafowi [Haraldsso- nowi], zabitemu w 1030 roku. � Je�eli pominiemy inskrypcje runiczne, wsp�czesne �r�d�a pisane o krajach wiking�w pochodz� niemal wy��cznie z relacji zagranicznych duchownych, kt�rzy pisali je u siebie i nader rzadko bywali w Skandynawii. Prawie wszystkie teksty napisano po �acinie i z regu�y okazj� do takich notatek o P�nocy by�y polityczne lub wojskowe konfrontacje w pobli�u po�udniowej granicy Danii albo pr�by nawr�cenia poga�skich mieszka�c�w P�nocy na prawdziw� wiar� chrze�cija�sk�. Wobec tego, �e wi�kszo�� misji w p�niejszych latach epoki wiking�w r�wnie� kierowa�a si� na Dani�, mamy o tym kraju najwi�cej danych w tych �r�d�ach. Na przyk�ad kiedy Franko�skie roczniki pa�stwowe w roku 808 notuj�, �e kr�l Dan�w, Godfred, chce umocni� swoj� granic� po�udniow� poprzez wzniesienie wa�u si�gaj�cego od Ba�tyku po Morze P�nocne, powodem s� z�e stosunki z Karolem Wielkim (nota bene wa�u nie uda�o si� odnale�� mimo intensywnych poszukiwa� archeologicznych). Nieliczne zagraniczne �r�d�a wspominaj� jednak r�wnie� o innych krajach skandynawskich. Mamy na przyk�ad sprawozdanie napisane dla angielskiego kr�la Alfreda przez norweskiego wodza Ottara o jego �yciu i posiad�o�ciach w p�nocnej Norwegii i o podr�y morskiej z Norwegii do Hedeby oko�o 890 roku. Mamy te� prze�ycia Ansgara i innych misjonarzy nie tylko w Danii, ale i w Szwecji z po�owy IX wieku, spisane przez Rimberta, nast�pc� Ansgara na arcybiskupstwie hambursko-breme�skim. Jest tam mi�dzy innymi relacja o �yciu w mie�cie Birka w �rodkowej Szwecji. Jest te� ca�kiem obszerny opis wszystkich kraj�w skandynawskich z ko�ca okresu wiking�w, skre�lony przez niemieckiego duchownego Adama z Bremy oko�o 1075 roku. Relacja ta jest cz�ci� jego monumentalnego dzie�a o historii arcybiskup�w hamburskich G�sta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum. W�r�d wielu ciekawych uwag mistrza Adama znajdujemy jedyny pochodz�cy z tamtych czas�w opis poga�skiej �wi�tyni skandynawskiej: g��wnej �wi�tyni Swear�w [Svear, Szwed�w] w Uppsali. O wiele wi�cej jest zapisk�w o poczynaniach Skandynaw�w za granic�, ale r�wnie� w tym wypadku napotykamy problemy, je�li chcemy wytworzy� sobie pe�ny obraz przebiegu i charakteru ekspansji. Po pierwsze jest w du�ej mierze kwesti� przypadku, co z tego materia�u zosta�o nam przekazane w wiarygodnej postaci, a co uleg�o zniszczeniu. Ponadto tradycje zapisu w ksi�gach istnia�y tylko na obszarach o d�ugiej kulturze chrze�cija�skiej lub islamskiej, to jest 20 Epoka wiking�w i jej �r�d�a w Europie Zachodniej, na Wyspach Brytyjskich oraz w Bizancjum i Oriencie. Tradycje te tak�e by�y r�ne. U chrze�cijan omawia si� sprawy Skandynawii i wiking�w g��wnie w rocznikach i niekt�rych dzie�ach historycznych, podczas gdy mahometanie umieszczaj� swoje wiadomo�ci w dzie�ach geograficznych. Obie grupy s� w zasadzie zgodne co do traktowania wiking�w jako poga�skich barbarzy�c�w. W krajach nadba�tyckich i na Rusi chrze�cija�stwo zdoby�o sobie prawo bytu dopiero w drugiej po�owie X wieku, znaczne obszary tych ziem pozostawa�y poga�skie, a co zatem idzie praktycznie nieme do po�owy dwunastego stulecia, a nawet d�u�ej. Tymczasem cz�� szwedzkich kamieni runicznych, mi�dzy innymi wspomniany ju� kamie� ze Sjusty, opowiada o wyprawach do tych kraj�w i dalej jeszcze na po�udnie, a niekt�re informacje zosta�y tak�e zapisane przez Arab�w i Bizantyjczyk�w, kt�rzy natkn�li si� na egzotycznych mieszka�c�w P�nocy lub s�yszeli o nich w Europie Wschodniej. Regiony p�nocnoatlantyckie: Wyspy Owcze, Islandia i Grenlandia przyj�y chrze�cija�stwo oko�o 1000 roku. Le�a�y one z dala od pi�miennej Europy, zatem o nich tak�e praktycznie nie mamy �adnych wiadomo�ci z okresu wiking�w, za� na temat Szkocji i pobliskich wysp bardzo niewiele. Adam z Bremy przekazuje troch� sk�pych wiadomo�ci, ale w tym wypadku - jak zreszt� w wielu innych - musimy si� opiera� na innych �r�d�ach, zw�aszcza na nazewnictwie i znaleziskach archeologicznych. Czasem za� stosuje si� mozoln� drog� wnioskowania o czasach wiking�w na podstawie m�odszych �r�de� pisanych. Problemem dla naszego zrozumienia ekspansji jest tak�e bardzo jednostronny charakter posiadanych relacji ze zdarze�. Bardzo rzadko w europejskich �r�d�ach mamy do czynienia z opisem osiedlania si� wiking�w w innych krajach, ich sposobu �ycia, prowadzenia handlu lub innych pokojowych poczyna� -mamy natomiast ci�g dramatycznych napad�w i wymuszania okup�w, zabijania, krwawych walk i zdobyczy terytorialnych, traktaty pokojowe i polityczne sojusze. Na ten temat mamy wiele wsp�czesnych informacji, jak na przyk�ad z roku 892 w Kronice Regina (Regino by� przez jaki� czas prze�o�onym klasztoru Priim, po�o�onego mi�dzy rzekami Moz� i Mozel�): Kiedy Normanowie wkroczyli do klasztoru w Priim, zniszczyli wszystko, zabili niekt�rych zakonnik�w, pozabijali wi�kszo�� s�u�by i reszt� uprowadzili w niewol�. Odchodz�c przeszli przez Ardeny, zaatakowali i szybko zdobyli nowo zbudowany gr�d na szczycie wysokiej g�ry, gdzie wielka liczba ludno�ci znalaz�a schronienie; po zamordowaniu wszystkich wycofali si� z olbrzymimi zdobyczami do swojej floty, gdzie wszystkie ich si�y powsiada�y i odp�yn�y na ci�ko za�adowanych okr�tach do zamorskich krain. 21 Studia nad epok� wiking�w W ko�cu nale�y wspomnie� o cz�sto pomijanym, a istotnym problemie natury og�lnej, a mianowicie problemie w�a�ciwego rozumienia s��w sprzed tysi�ca lat, czy to zapisanych w j�zyku staronordyckim, staroangielskim, po �acinie, czy te� po arabsku. Zakres znaczeniowy wielu s��w uleg� zasadniczym zmianom i nie zawsze mo�emy mie� dzisiaj pewno��, �e je w�a�ciwie rozumiemy. Wsp�cze�ni wiedzieli oczywi�cie, co oznacza staronordycki wyraz konungr [kr�l] i jakie uprawnienia dawa� ten tytu�. Dla nas oczywiste jest, �e chodzi�o o funkcje najcz�ciej bardzo odmienne od tych, kt�re obecnie wi��e si� z pozycj� europejskiego kr�la i �e w wielu wypadkach mamy bardzo niedostateczn� lub zgo�a �adn� wiedz� o obowi�zkach, uprawnieniach i mo�liwo�ciach, jakimi dysponowa� kr�l wiking�w. Zapewne te� niekt�re s�owa mia�y odmienne znaczenie w r�nych cz�ciach Skandynawii lub zmienia�y sens w czasie trzech stuleci trwania epoki wiking�w. Na zako�czenie wypada podkre�li�, �e istnieje sporo wiarygodnych �r�de� pisanych z okresu wiking�w - je�li jednak chodzi o sam� Skandynawi�, to znacznie wi�cej dotyczy m�odszej ni� starszej cz�ci tego okresu. Po raz pierwszy w skandynawskiej historii s� one te� dostatecznie liczne, by mo�na by�o stworzy� pewne ramy czasowe i przyczynek do zrozumienia rozwoju i kultury. M�wi� nam te� o konkretnych osobach i ich dzia�aniach oraz przekazuj� wra�enia niekt�rych wsp�cze�nie �yj�cych os�b. Nie s� ju� one jednak jedynym �r�d�em wiedzy. Inne materia�y uzupe�niaj� je i weryfikuj�, informuj� te� o zupe�nie innych sprawach. Nazwy miejscowo�ci Wiele nazw miejscowo�ci powsta�ych w okresie wiking�w jest nadal w u�yciu i to zar�wno w Skandynawii, jak w odleg�ych miejscach nordyckiej kolonizacji. Rodzaje nazw, kt�re by�y pospolite w Skandynawii da si� z regu�y okre�li� na podstawie analizy j�zykowej ich formy i tre�ci lub poprzez analiz� statusu i lokalizacji osad o okre�lonych rodzajach nazw, i wreszcie - przez por�wnanie z nazwami u�ywanymi w koloniach wiking�w. Bowiem w wielu miejscach powsta�y nowe nazwy po skandynawskich podbojach i kolonizacji -na przyk�ad Stearsby w p�nocnej Anglii, gdzie pierwszy cz�on Stear- pochodzi od nordyckiego imienia Styrr, a drugi -by te� jest ko�c�wk� nordyck�, lub Toqueville w Normandii z imieniem nordyckim Toke jako pierwszym cz�onem i francusk� ko�c�wk� -ville. Na podstawie nazw mo�na te� do pewnego stopnia rozr�ni� kolonie norweskie od du�skich. Kr�tko m�wi�c, wiedza, jak� mo�emy czerpa� z nazw miejscowo�ci, dotyczy przewa�nie historii zaludnienia. Dochodzi do tego naturalnie wiedza o zwyczajach w zakresie nazewnictwa (zar�wno w odniesieniu do imion, 22 Epoka wiking�w i jej �r�d�a jak i nazw miejscowo�ci) oraz o j�zyku. Do pewnego stopnia nazwy mog� tak�e rzuca� �wiat�o na inne sprawy, na przyk�ad panuj�cej religii. I tak nazwy miejscowo�ci zawieraj�ce jako cz�on imi� boga Odyna (m.in. Odense) wskazuj� na kult tego poga�skiego boga, a zbadanie rozpowszechnienia nazw zawieraj�cych imiona okre�lonych b�stw mo�e by� przyczynkiem do ustalenia popularno�ci poszczeg�lnych bog�w przedchrze�cija�skich w r�nych regionach Skandynawii. W koloniach liczba i rodzaj nazw nordyckich lub cz�ciowo nordyckich zale�a�a z kolei w du�ym stopniu od tego, jak liczni byli koloni�ci i jak� zajmowali pozycj�, a tak�e od tego, na ile ich j�zyk wywar� wp�yw na dialekt lokalny. Ten ostatni warunek by� za� uzale�niony od stopnia pokrewie�stwa mi�dzy tym dialektem i j�zykiem Skandynaw�w, a do pewnego stopnia zapewne r�wnie� od charakteru kolonizacji: czy mia�a charakter pokojowy, czy te� narzuconej dominacji. Na przyk�ad j�zyki du�ski i angielski nie s� zbyt odleg�e i w Anglii do�� szybko ustali�y si� pokojowe stosunki, dzi�ki czemu utworzy� si� rodzaj mieszanki j�zykowej. Natomiast inaczej by�o ze szwedzkim i j�zykami s�owia�skimi, przynale�nymi do zupe�nie r�nych grup j�zykowych, wobec czego na Rusi nie powsta� �aden j�zyk mieszany. Trzeba by�o wybiera� i w konsekwencji sprowadza�o si� to do tego, �e osadnicy musieli si� nauczy� j�zyka miejscowego, wprowadzaj�c do niego gar�� nordyckich zapo�ycze�. Mi�dzy innymi nadano nordyckie nazwy prze�omom nurtu [progom] na Dnieprze, kt�rym trzeba by�o p�yn��, by osi�gn�� Bizancjum. Dla odmiany na Orkadach i Szetlandach j�zyk miejscowy zosta� ca�kowicie wyparty przez nordycki, z kt�rego rozwin�� si� osobny dialekt zwany Norn, kt�ry dotrwa� niemal do naszych czas�w. Prawie wszystkie nazwy miejscowo�ci s� tu nordyckiego pochodzenia, z czego cz�� powsta�a oczywi�cie wiele lat po zako�czeniu okresu wiking�w. Podobnie tylko cz�� nordyckich nazw miejscowo�ci w Anglii zosta�a nadana lub ��czy si� ze zdobyczami w wieku IX. Niekt�re z nich, zw�aszcza te, kt�re zawieraj� okre�lenia zjawisk natury, zapo�yczone w j�zyku angielskim ze �r�de� nordyckich, np. beck (bcek) czy fell (fjeld, g�ra), mog�y powsta� o wiele p�niej. Wykopaliska archeologiczne W ostatnich latach szybki rozw�j wiedzy o okresie wiking�w zawdzi�czamy archeologii oraz badaniom interdyscyplinarnym, wywodz�cym si� z nowych odkry� archeologicznych. Osi�gni�cia w archeologii sta�y si� mo�liwe dzi�ki wieloletnim intensywnym badaniom w wielu krajach, przy czym mamy do czynienia z silnym oddzia�ywaniem wzajemnym pomi�dzy badaniami i za- 23 Studia nad epok� wiking�w interesowaniem publicznym: nowe rezultaty bada� cz�sto publikuje si� w popularnej postaci i w ten spos�b rodzi si� szereg nowych pyta�. �r�d�a archeologiczne da si� do pewnego stopnia zrozumie� bez specjalnego przygotowania, o ile s� dobrze zachowane. Garnek kamienny informuje w spos�b bezpo�redni o kszta�cie i materiale naczynia, a srebrna bransoletka o modzie, estetyce i bogactwie. Jednak z pomoc� du�ej wiedzy o dawnej ceramice, uda si� by� mo�e stwierdzi�, �e znalezione w Skandynawii skorupy gliniane zosta�y importowane z Anglii, a na podstawie bada� dostatecznie du�ej liczby bransoletek ze srebra uda si� mo�e ustali�, �e taka bransoleta posiada wag� odpowiadaj�c� jednej lub kilku jednostkom systemu wagowego pochodzenia orientalnego. Rzadko jednak zdarza si�, aby przedmioty i budynki przetrwa�y do naszych czas�w bez uszczerbku. Wi�kszo�� z nich znajdujemy we fragmentach lub jako "odciski": ze skrzyni pozostaje na przyk�ad tylko zawias, z mostu najni�sza cz�� prz�se�, a z dom�w tylko ciemniejsze �lady w ziemi po doszcz�tnie spr�chnia�ych kolumnach. W innych wypadkach mamy zachowany kszta�t ca�o�ci przedmiotu, ale materia� zmieniony do tego stopnia, �e w bardzo niewielkim stopniu przypomina orygina�. Dotyczy to mi�dzy innymi wielu przedmiot�w �elaznych, na przyk�ad mieczy, lub drewnianych. Te znaleziska trzeba poddawa� specjalnym procesom, aby nie przerdzewia�y lub nie rozpad�y si� ca�kowicie. Aby uzyska� odpowiedni obraz dawnych budowli i przedmiot�w, dowiedzie� si�, w jaki spos�b funkcjonowa�y, jakiej techniki i nak�adu pracy u�yto do ich wytworzenia, cz�sto konieczne jest sporz�dzenie odpowiedniego modelu lub rekonstrukcji rysunkowej. Najlepsza jest rekonstrukcja naturalnej wielko�ci z zastosowaniem autentycznych materia��w i dawnej techniki. Tego rodzaju archeologia eksperymentalna, obejmuj�ca r�wnie� statki i domy, spe�nia zar�wno wymogi badawcze, jak i popularyzacyjne. W przeciwie�stwie do innych �r�de� odkry� archeologicznych nieustannie przybywa. Mo�na by powiedzie�, �e ka�dy dzie� przynosi nowe odkrycia. Ich znaczenie mo�e by� wi�ksze lub mniejsze, jednak od czasu do czasu pojawiaj� si� odkrycia sensacyjne, kt�re wymagaj� zmiany naszych tradycyjnych wyobra�e�. Taka sytuacja zaistnia�a mi�dzy innymi w okresie od lat trzydziestych do pi��dziesi�tych XX wieku po odkryciu du�skich geometrycznych grod�w okr�g�ych oraz zaskakuj�co bogatych znalezisk nordyckich z Dublina i Yorku w latach 1960-1980. Pomijaj�c dary nagrobne i ukryte skarby, wi�kszo�� znalezisk to przewa�nie przedmioty wyrzucone i �mieci. Na podstawie tego rodzaju materia�u trudno jest wyrobi� sobie w�a�ciw� opini� na temat poziomu rzemios�a w danym mie�cie. Por�wnania i uog�lnienia dotycz�ce bardzo odleg�ych wydarze�, na przyk�ad w odniesieniu do obyczaj�w grzebalnych, r�wnie� cz�sto s� problematyczne, poniewa� tak wiele zale�a�o od warunk�w lokalnych (przyk�adowo to, co w okresie poga�skim wk�ada�o si� umar�ym do grobu) i daty przyj�cia 24 Epoka wiking�w i jej �r�d�a chrztu; z kolei groby poga�skie badano cz�sto w niejednakowy spos�b i nie z tak� sam� intensywno�ci� na r�nych obszarach. Ponadto jest w du�ej mierze kwesti� przypadku, jakie groby dzisiaj znamy i w jakim stopniu ich zawarto�� si� zachowa�a. Podobne problemy pojawiaj� si� wobec niemal ka�dej formy odkry� archeologicznych. Post�py archeologiczne ostatnich lat zawdzi�czamy w znacznej mierze usystematyzowanym badaniom w wybranych dziedzinach, na przyk�ad: rola �elaza w gospodarce, charakter i znaczenie grodu Hedeby, monety i inne �rodki p�atnicze, stosunek mi�dzy nordyck� i lapo�sk� zabudow� w p�nocnej Skandynawii, budownictwo okr�towe. Lecz tak�e nowe metody prowadzenia wykopalisk oraz badania techniczne i z dziedziny nauk przyrodniczych odgrywaj� istotn� rol�. Mi�dzy innymi umo�liwiaj� one znalezienie odpowiedzi na nowe pytania. M�wi�c o nowych metodach prowadzenia wykopalisk, mamy przede wszystkim na my�li zastosowanie maszyn, za pomoc� kt�rych szybko i tanio mo�na przeprowadzi� odkrywk� na du�ych powierzchniach. Dzi�ki temu poznali�my obszar ca�ej osady z okresu wiking�w w Danii: Yorbasse w �rodkowej Jutlandii. Wtedy gdy g��wnym narz�dziem przy tego rodzaju pracach by�a �opata i si�a ludzkich r�k, bardzo rzadko odkrywano wi�cej ni� kilka dom�w. R�wnie� archeologia podwodna nale�y do stosunkowo nowych metod. Nurkowie i p�etwonurkowie s� obecnie w stanie bada� wraki na do�� du�ej g��boko�ci, za� w wodzie p�ytkiej wielokrotnie ju� zastosowano prawie tradycyjn� odkrywk� po odgrodzeniu terenu grodziami wodoszczelnymi i odpompowaniu wody. Mi�dzy innymi tak� metod� zastosowano przy badaniu okolicy portu w Hedeby. Z powodu wilgotno�ci ziemi warunki przechowywania by�y tu wyj�tkowo korzystne i znaleziono wiele przedmiot�w przedtem w og�le nieznanych, na przyk�ad resztki ubra�. Z analiz technicznych i naukowych warto wymieni� cho�by badanie twardo�ci ostrza siekier i no�y, co stanowi podstawowy warunek ustalenia cech i skuteczno�ci dzia�ania tych narz�dzi. Przedtem zadowalano si� ustaleniem ich kszta�tu. Badania owad�w, paso�yt�w i resztek ro�linnych w domach i w ich pobli�u pomna�aj� nasz� wiedz� o warunkach sanitarnych i fizycznym otoczeniu cz�owieka, a zoologiczne badanie ko�ci i botaniczne resztek ro�lin stanowi pod�o�e naszej wiedzy o po�ywieniu i warunkach pracy w owej epoce. Tak�e badania przyrody i krajobrazu da�y istotne wyniki. Na pojezierzu w �rodkowej Szwecji, gdzie ulokowane by�o miasto Birka, l�d podni�s� si� od okresu wiking�w o oko�o pi�� metr�w. Taka informacja ma oczywi�cie kapitalne znaczenie dla prawid�owego zrozumienia warunk�w komunikacji i zabudowy w dawnych czasach. Istotny post�p stanowi� tak�e naukowe metody datowania znalezisk, przede wszystkim dendrochronologia. Poprzez mierzenie szeroko�ci s�oi w kawa�ku 25 Studia nad epok� wiking�w budulca drewnianego i por�wnanie z szeroko�ciami w innym kawa�ku, kt�rego wiek jest znany, mo�na z du�� precyzj� ustali� dat� �ci�cia drzewa, z kt�rego pochodzi pierwszy fragment - pod warunkiem, �e zewn�trzne s�oje nie zosta�y odci�te lub zniszczone w inny spos�b oraz przy spe�nieniu kilku jeszcze wymaga� co do rodzaju drewna i szybko�ci wzrostu danego gatunku. Metod� t� stosuje si� w szerokim zakresie do epoki wiking�w, doprowadzi�a ona do uzyskania prze�omowych rezultat�w. Obecnie udaje si� ustali� chronologi� anonimowych pozosta�o�ci, takich jak resztki umocnie�, z dok�adno�ci� do jednego roku i mo�na je dzi�ki temu zestawi� z innymi budowlami z tego samego okresu na du�ym obszarze i niekiedy powi�za� z sytuacj� polityczn�, znan� ze �r�de� pisanych. Dotyczy to na przyk�ad fragmentu umocnie� granicznych Danevirke, obecnie datowanego na rok 968. Ze �r�de� pisanych wiadomo, �e rz�dzi� w�wczas Dani� Harald Sinoz�by i �e w�a�nie na owe lata przypada kryzys polityczny w stosunkach z Niemcami. Dwa r�ne �r�d�a uzupe�niaj� si�, daj�c nowy i pe�niejszy obraz sytuacji. Skandynawia Ilustracja na poprzedniej stronie: Scena z rysunku na kamieniu Gotlandia, Tjangvide w Alskog. Kobieta wita rycerza na o�mionogim rumaku, kt�ry by� mo�e jest Sleipnirem Odyna. Za ni� wida� psa, a w tle innych ludzi i dom. Rysunek schematyczny. Kamie� pochodzi z VIII wieku Geografia, warunki naturalne, wsp�lnota kulturowa Ojczyzn� wiking�w by�y Dania, Norwegia i Szwecja, czyli Skandynawia. Nie nale�y sobie jednak wyobra�a�, �e w okresie wiking�w stanowi�y one stabilne twory polityczne o jasno ustalonych granicach, przeciwnie, w�a�nie w tym okresie zaczyna�y si� kszta�towa�. Nieco p�niej ustali�y si� ich wewn�trzne granice, kt�re z biegiem lat ulega�y wielokrotnym zmianom. Co jednak zadziwiaj�ce to fakt, �e po�udniowa granica Skandynawii wzd�u� rzeki Ejdery przetrwa�a niezmieniona do 1864 roku. Gdy podr�uje si� po Skandynawii, nawet dzisiaj rzuca si� w oczy, jak znaczne s� odleg�o�ci i jak bardzo urozmaicony krajobraz. Od czas�w wiking�w zasz�y tu naturalnie du�e zmiany. Na przyk�ad w wielu miejscach l�d podni�s� si� znacznie w stosunku do poziomu morza. Dotyczy to zw�aszcza wschodnich po�aci Szwecji. Tereny podmok�e zosta�y w wielu miejscach zmeliorowane i osuszone, zw�aszcza w Danii. Na znacznych obszarach tereny dawniej zalesione zosta�y zamienione na rolnicze lub zurbanizowane. Podstawowe cechy naturalnego krajobrazu s� jednak nadal rozpoznawalne, a w dawnych czasach ich wp�yw na warunki �ycia mieszka�c�w by� niepor�wnanie wi�kszy. Obszar obecnie nale��cy do Norwegii ma oko�o 1800 kilometr�w d�ugo�ci w linii powietrznej z po�udniowego zachodu na p�nocny wsch�d i bardzo zmienn� szeroko��. Jest to krajobraz typowo g�rski, kt�rego znaczne cz�ci zajmuj� p�askowy�e po�o�one na wysoko�ci ponad 1000 metr�w. Najwy�sze rejony g�rskie, obejmuj�ce mi�dzy innymi najwy�szy szczyt Europy P�nocnej - Galdh�piggen (2469 m n.p.m.), s� pokryte wiecznym �niegiem i lodem. Lini� brzegow� cechuj� liczne i g��bokie za�amania, w kt�rych kryj� si� g��bokie fiordy. Od strony Atlantyku brzeg chroniony jest zapor� drobnych wysepek i ska�, tworz�c� wa�n� ochron� dla �eglugi przybrze�nej. U�ytki rolne znajduj� si� g��wnie nad brzegami fiord�w i w dolinach g�rskich rzek wpadaj�cych do Skandynawia 30 fiord�w. S� to z regu�y stosunkowo w�skie pasma, ale w po�udniowej cz�ci kraju, wok� fiordu Oslo, na przylegaj�cych do niego wybrze�ach i w dolinach, a tak�e w po�udniowo-zachodniej Norwegii - w Tr0ndelagu, wok� fiordu Trondheim, znajduj� si� znaczniejsze �yzne po�acie ziemi. Klimat w tym rozleg�ym kraju cechuje si� naturalnie du�ym zr�nicowaniem. Mimo znacznego wysuni�cia na p�noc, zachodnie wybrze�e ma - dzi�ki zachodnim wiatrom i ciep�ym wodom Golfsztromu - klimat zdecydowanie nadmorski z do�� ch�odnym latem i zim� na tyle �agodn�, �e morze pozostaje nie zamarzni�te przez ca�y rok. Kraj znajduje si� w pa�mie zadrzewienia iglastego, z tym �e znaczna jego cz�� le�y powy�ej g�rnej linii zalesienia. Norwegia mia�a i ma nadal w niekt�rych rejonach bogat� faun�, z�o�on� z dzikich zwierz�t: drapie�nik�w i zwierz�t futerkowych; mi�dzy innymi wyst�puj� tam renifery, �osie, wilki, nied�wiedzie, rosomaki i kuny. Morze oferuje obfito�� ryb; s� nawet foki i wieloryby, a przy p�nocnych wybrze�ach morsy. Z innych zasob�w naturalnych Norwegii w okresie wiking�w wymieni� nale�y tak�e �elazo i nieograniczon� ilo�� drewna. Kilka liczb mo�e da� dobr� charakterystyk� kraju, mimo �e odnosz� si� one do czas�w nowo�ytnych: ziemia uprawna pokrywa 3% powierzchni, lasy 23%, podczas gdy prawie 70% stanowi� bezle�ne obszary g�rskie. Norwegia epoki wiking�w mia�a wsp�ln� granic� ze Szwecj� i na niewielkiej przestrzeni z Dani�, ale skierowana by�a i jest nadal g��wnie na zach�d. Statki zapewnia�y komunikacj� wzd�u� brzeg�w norweskich oraz z wyspami na Atlantyku, Wyspami Brytyjskimi i Europ� Zachodni�. Obecna Szwecja ma oko�o 1600 kilometr�w d�ugo�ci w linii powietrznej z po�udniowego zachodu na p�nocny wsch�d i szeroko�� oko�o 500 kilometr�w. Jest to r�wnie� kraj o bardzo urozmaiconym ukszta�towaniu terenu. Od p�nocy a� do Szwecji centralnej, wzd�u� granicy z Norwegi�, rozci�ga si� mocno wypi�trzone pasmo g�rskie. W najwy�szych partiach g�r, pokrytych lodem i wiecznym �niegiem, bior� pocz�tek liczne rzeczki, sp�ywaj�ce w kierunku po�udniowo-wschodnim, zgodnie z pochyleniem l�du, gdzie nad brzegami Zatoki Botnickiej rozci�ga si� szeroka r�wnina nadbrze�na. Na nizinie �rodkowoszwedzkiej, wok� du�ych jezior Malar, Yanern, Yattern i innych, znajduj� si� ziemie �yzne, podczas gdy wy�yna po�udnio-woszwedzka i pobliskie Hallandia i Blekinge s� raczej ja�owe, a w dawnych czasach by�y prawie nie do przebycia ze wzgl�du na du�� liczb� jezior, mokrade� i ogromne lasy. W Skanii przewa�a �yzny krajobraz nizinny jak w Danii, do kt�rej nale�a�a w okresie wiking�w. Podobnie Hallandia, podczas gdy Blekinge zosta�o prawdopodobnie przy��czone do Danii nieco p�niej. Wszystkie trzy krainy utracono na rzecz Szwecji w 1658 roku wraz z lennem Bohus w Norwegii, na p�noc od Hallandii i rzeki G�ty. Wzd�u� przewa�aj�cej 31 Geografia, warunki naturalne, wsp�lnota kulturowa cz�ci szwedzkiego wybrze�a le�� liczne ska�y i wysepki, najwi�ksze z nich to Olandia i Gotlandia na Ba�tyku. W Szwecji panuje klimat po�redni mi�dzy nadmorskim w Norwegii i kontynentalnym w Europie Wschodniej. Po�udniowa cz�� kraju ma klimat zdecydowanie nadmorski, z tym �e w miar� posuwania si� na p�noc zimy staj� si� wyra�nie ch�odniejsze, za� w Szwecji p�nocnej zimy s� bardzo mro�ne i �nie�ne. Mniej wi�cej 57% obecnej powierzchni kraju pokrywaj� lasy, przewa�nie iglaste, tylko w Skanii i wzd�u� pozosta�ych wybrze�y Szwecji po�udniowej rosn� lasy li�ciaste. Tak�e w Szwecji - zw�aszcza w rejonach p�nocnych - istnia�y w okresie wiking�w du�e mo�liwo�ci polowania na zwierz�ta dostarczaj�ce mi�sa i futer, morze obfitowa�o w ryby. W wielu miejscach by�y bogate z�o�a �elaza i pod dostatkiem drewna. Wi�kszo�� Szwecji zwraca�a si�, jak dzi�, ku Wschodowi i podlega�a znacznym wp�ywom z tego kierunku. Poprzez Ba�tyk istnia�y te� po��czenia z Zachodem, a �yzna ziemia Yastergotland, posiadaj�ca dzi�ki rzece Gota dobre po��czenie z obecnym G�teborgiem, utrzymywa�a szczeg�lnie �cis�e kontakty z Dani� na zachodzie. S�abo zaludnione p�nocne rejony Szwecji i Norwegii utrzymywa�y tak�e kontakty z plemionami Lapo�czyk�w i Fin�w. W por�wnaniu z Norwegi� i Szwecj�, Dania jest krajem ma�ym, oko�o 375 kilometr�w w linii powietrznej ze Skagen na p�nocy do po�udniowej granicy - w okresie wiking�w - wzd�u� rzeki Ejdery. Jest to kraj typowo nizinny - najwy�szy punkt wznosi si� 173 m n.p.m. W okresie wiking�w pa�stwo to obejmowa�o Jutlandi� i wyspy oraz, jak wy�ej wspomniano, Skani� i Hallandi� znajduj�ce si� w obecnej Szwecji. Podobnie jak Szwecja, kraj znajduje si� na granicy mi�dzy klimatem morskim a kontynentalnym, lecz w obszarze las�w li�ciastych, w okresie wiking�w by� to r�wnie� kraj przewa�nie rolniczy, gdzie polowanie mia�o niewielkie znaczenie. Tak jak w pozosta�ej cz�ci Skandynawii morze oferowa�o pod dostatkiem ryb, nie by�o natomiast nieograniczonych zasob�w dobrego drewna. Ogromne zapotrzebowanie na budulec d�bowy w okresie wiking�w przerzedzi�o mocno lasy. Dania stanowi�a, podobnie jak dzi�, po�udniowe wrota Skandynawii i pozostawa�a w bliskim s�siedztwie z krajami Sas�w, Fryz�w i S�owian. Przez Jutlandi� prowadzi�a droga l�dowa, a ze wzgl�du na swe po�o�enie Dania mia�a znacznie wi�cej kontakt�w zar�wno politycznych, jak i kulturowych z po�udniowymi s�siadami ni� Norwegia i Szwecja, tu te� najwcze�niej dociera�y europejskie wp�ywy. Je�eli chodzi o drog� morsk�, Dania usytuowana by�a w przej�ciu z rejonu Ba�tyku do Europy Zachodniej i Wysp Brytyjskich i mia�a naturalnie sama u�atwiony dost�p w obu kierunkach. Du�e odleg�o�ci i znaczne r�nice naturalne w Skandynawii sprawia�y, �e podstawy utrzymania mog�y by� bardzo odmienne. R�wnie� ca�y szereg innych cech stanowi� o istotnych r�nicach, tak�e w rozwoju poszczeg�lnych region�w. 32 Skandynawia Na przyk�ad czczono niezupe�nie te same b�stwa, a wyposa�enie po�miertne i zapewne rytua�y pogrzebowe mog�y si� znacznie r�ni�. Mamy te� powody w�tpi�, czy regu�y prawne, znane z zapis�w na kamieniach runicznych w �rodkowej Szwecji, obowi�zywa�y r�wnie� w Danii lub zachodniej Norwegii. Do r�nic przyczynia�a si� tak�e w istotny spos�b odmienna orientacja kulturowa i polityczno-militarna ka�dego z trzech kraj�w. To, �e Skandynawia w okresie wiking�w, mimo licznych wewn�trznych r�nic, stanowi�a jednak wyra�nie odgraniczony obszar kulturowy, wynika g��wnie z jej po�o�enia geograficznego i zr�nicowanych bogactw naturalnych, kt�re zapewnia�y jej samowystarczalno��, nie podlega�a te� wp�ywom narod�w zamieszka�ych w pozosta�ej cz�ci kontynentu. Droga do politycznych i kulturalnych o�rodk�w na po�udniu by�a bardzo daleka. W dodatku Skandynawia j