LATOPIS ZIEMI MO�DAWSKIEJ I INNE UTWORY HISTORYCZNE Tym, co przemin�li, lecz �yj� w naszej pami�ci UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU Miron Costin LATOPIS ZIEMI MO�DAWSKIEJ I INNE UTWORY HISTORYCZNE T�umaczenie, wst�p i komentarze ILONA CZAMA�SKA WYDAWNICTWO NAUKOWE POZNA� 1998 Ok�adk� projektowa�a: Ewa Wasowska Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada� Naukowych (c) Copyright by Ilona Czama�ska 1998 Na stronach dzia�owych i na ok�adce wykorzystano motywy graficzne z edycji Mircea Pacurariu, Istoria bisericii ortodoxe romane, vol. 2, Bucure�ti 1994 oraz herb Mo�dawii z Cerkwi Wo�oskiej we Lwowie Redaktor: El�bieta Piechorowska Redaktor techniczny: El�bieta Rygielska Korektor: Katarzyna Muzia ISBN 83-232-0841-7 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU Wydanie I. Nak�ad 720+80 egz. Ark. wyd. 36,50. Ark. druk. 22,5 + 8 wk�adek kred. + l wklejka Papier offset, kl. III, 80 g, 80 x 100. Podpisano do druku i druk uko�czono w czerwcu 1998 r. ZAK�AD GRAFICZNY UAM POZNA�, UL. HENRYKA WIENIAWSKIEGO l SPIS TRE�CI WYKAZ SKR�T�W .......................... 6 WST�P .................................. 7 MIRON COSTIN. �YCIE I TW�RCZO�� (Ilona Czama�ska) ......... 9 Przemiany w kulturze umys�owej Mo�dawii XVII stulecia .............. 11 Miron Costin w literaturze historycznej .................... 11 �ycie i dzia�alno�� polityczna ......................... 17 Chronologia i stan zachowania tw�rczo�ci ................... 45 Formy przekazu historycznego ......................... 55 �r�d�a tw�rczo�ci historycznej Mirona Costina ................. 60 Ideologia tw�rczo�ci historycznej ....................... 72 Warto�� tw�rczo�ci Mirona Costina . . . . . . .... ... .' ........ 93 MIRON COSTIN. DZIE�A ............ i , . . . . ........ 95 Nota edytorska (Ilona Czama�ska) ...................... 97 LATOPIS ZIEMI MO�DAWSKIEJ ......... .,.,..; . .:. ...... 99 CHRONIKA ZIEM MO�DAWSKICH I MULTA�SKICH .............. 257 HISTORYJA POLSKIMI RYTMAMI O WO�OSKIEJ ZIEMI I MOLTA�SKIEJ ...... 275 O NARODZIE MO�DAWIAN, Z JAKIEGO KRAJU WYSZLI ICH PRZODKOWIE .... 307 SPIS ILUSTRACJI ............................. 337 INDEKS OS�B .............................. 339 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I NARODOWO�CI .......... 349 WYKAZ SKR�T�W AGAD AGZ AHA A. D. Xenopol AKW APP AR AR MSI A� Bibl. Czart. Bibl. K�rn. BN BOZ PAN PAU PH Rdl RI RRH VL Archiwum G��wne Akt Dawnych w Warszawie Akta Grodzkie i Ziemskie z czas�w Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego Bernardy�skiego we Lwowie Anuarul Institutului de Istorie i Arheologie A. D. Kenopol, �asi Archiwum Koronne Warszawskie i Archiwum Publiczne Potockich Archiwum Radziwi���w '�<� Academia Romana. Memoriile Sectiunii Istorice Archiwum Zamoyskich Biblioteka Muzeum im. ks. Czartoryskich w Krakowie Biblioteka K�rnicka PAN Biblioteka Narodowa Biblioteka Ordynacji Zamoyskich Kwartalnik Historyczny Monumenta Hungariae Historica, Erd�lyi Orszagyul�si Eml�kek Monumenta Poloniae Historica Polska Akademia Nauk o): Polska Akademia Umiej�tno�ci Przegl�d Historyczny : l i-> j Revi sta de Istorie , Revista Istorica Revue Roumaine d'Histoire *> '��'�"' ' Yolumina Legum '�� �"'�'-' � WST�P W grudniu 1991 r. min�a 300. rocznica �mierci wybitnego staromo�dawskiego i staropolskiego historyka i poety, Mirona Costina. Nie jest to posta� zupe�nie w Polsce nieznana, raz po raz pojawiaj� si� o niej wzmianki w rozmaitych opracowaniach, dotycz�cych epoki Jana III. Brak jednak w j�zyku polskim opracowania monograficznego, uwzgl�dniaj�cego aktualny stan bada� nad tw�rczo�ci� Costina, podejmowanych w Rumunii i Mo�dawii. Nik�e jest te� zainteresowanie polskich badaczy. Wynika to mi�dzy innymi z tego, �e dzie�a Costina nie s� zbyt �atwo dost�pne dla polskiego czytelnika. Stosunkowo najlepiej znana jest Historyja polskimi rytmami o Wo�oskiej ziemi i ziemi Malta�skiej dwukrotnie opublikowana w XIX w. przez polskich wydawc�w na podstawie r�kopisu Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, zatytu�owanego O-pisanie ziem Mo�dawskich i Malta�skich. Inny wariant tego poematu, kt�ry wyda� w 1925 roku P.P. Panaitescu, jest u nas mniej znany. Drugi utw�r napisany po polsku, Chronika Ziem Mo�dawskich i Multa�skich, jest dost�pny jedynie w r�kopisie Biblioteki Narodowej. Spo�r�d dzie� Costina, powsta�ych w j�zyku mo�dawskim, znany jest nieco w Polsce Latopis Ziemi Mo�dawskiej, jednak jedynie w wersji �aci�skiej, wydanej na pocz�tku naszego stulecia, z komentarzem zawieraj�cym zupe�nie dzi� przestarza�e informacje. Coraz rzadziej si�gaj� te� do niego polscy historycy, a szkoda, poniewa� kronika Costina zawiera wiele interesuj�cych i nie spotykanych gdzie indziej informacji, dotycz�cych tak�e naszych dziej�w. Zupe�nie obcy historiografii polskiej jest traktat O narodzie Mo�dawian. Jest to najbardziej dojrza�a, cho� niewielka rozmiarami praca Mirona Costina, stanowi�ca podsumowanie problematyki, kt�r� zajmowa� si� wcze�niej, pisz�c po polsku. Z tych powod�w przygotowanie dla polskiego czytelnika krytycznej edycji czterech najwa�niejszych dzie� historyka mo�dawskiego, tak w polskiej wersji oryginalnej, jak w t�umaczeniach z orygina�u rumu�skiego, wydaje si� przedsi�wzi�ciem celowym i po��danym. Wraz z problematyk� rumu�sk� pojawia si� te� problem j�zyka rumu�skiego, a konkretnie nazw i nazwisk rumu�skich, by znalaz�y si� one w formie strawnej dla polskiego czytelnika. Nie opracowano bowiem jeszcze szczeg�owych zasad ich odmiany si� inaczej w j�zyku polskim i rumu�skim. Dotyczy to szczeg�lnie liter c, g, kt�re zasadniczo czyta si� jak k, g, jednak przed /, e jak cz, d�. Gdy zachodzi potrzeba utrzymania twardo�ci tych g�osek, mimo nast�puj�cych po nich i i e, dodaje si� liter� h. Tak wi�c ch czyta si� jak k, a gh jak g. I na ko�cu wyrazu jest jedynie zmi�kczeniem i nie czyta si� go. Warto te� wspomnie�, �e / czyta si� jak c, � jak sz, dyftong ea jak ja. Problem stanowi� nazwy i nazwiska zako�czone na -ca, kt�re w polskiej odmianie w dope�niaczu musia�yby mie� ko�c�wk� -ci, takiej za� nie daje si� prawid�owo przeczyta� ani po polsku, ani po rumu�sku. Z tego wzgl�du zaistnia�a konieczno�� spolszczenia tych ko�c�wek przy odmianie, a wi�c np. Duca - Duki - Duce - Duka, Ghica -Ghiki - Ghice - Ghik� itp. Podobna sytuacja nast�pi�aby w przypadku zdrobnie� zako�czonych na -�co i tu r�wnie� dokonano spolszczenia w odmianie. W imionach i nazwiskach zako�czonych na -ea w dope�niaczu zastosowano -/'/'. W przypadkach szczeg�lnie trudnych do prawid�owego odczytania dla polskiego czytelnika dokonano ca�kowitej transkrypcji fonetycznej np. Yelicico - Weliczko. Edycja dzie� Mirona Costina by�a przedsi�wzi�ciem trudnym i nie zosta�aby z pewno�ci� nigdy zrealizowana, gdyby nie �yczliwo�� i pomoc wielu os�b. Szczeg�lnie serdeczne podzi�kowania kieruj� do Pana prof. Henryka Misterskiego, Pana prof. Constantina Rezachevicia, Pani prof. Elviry Sorohan oraz Pana doc. Wincentego Swobody. MIRON COSTIN �YCIE I TW�RCZO�� �A -V O-- --� -i, - ".-XV"' '"\ � '��'' --'N/X 't. - '" \. <:,* ''\ ''''t <f PRZEMIANY W KULTURZE UMYS�OWEJ MO�DAWII XVII STULECIA Posta� mo�dawskiego historyka i poety z XVII w. Mirona Costina zwi�zana jest �ci�le z recepcj� dorobku zachodnioeuropejskiego na ziemiach rumu�skich. Spo�r�d pa�stw, sk�adaj�cych si� na obraz kulturalny Europy siedemnastowiecznej, hospodarstwa Mo�dawii i Wo�oszczyzny zajmuj� pozycj� szczeg�ln�. Jako oddzielne pa�stwa skrystalizowa�y si� one stosunkowo p�no, a wyj�tkowo niekorzystne warunki geopolityczne spowodowa�y na tym obszarze znaczne op�nienie w stosunku do Zachodu Europy, zar�wno w zakresie rozwoju gospodarczego, spo�ecznego, narodowego, jak i kulturalnego. Dystans ten, mimo i� w ci�gu stuleci stopniowo si� zmniejsza�, by� jeszcze w XVII w. bardzo du�y i nie bez przyczyny omawiany okres zaliczany jest w periodyzacji dziej�w Rumunii do epoki �redniowiecznej (istorie medie). Niemniej jednak siedemnaste stulecie to czasy wielkiego prze�omu w kulturze rumu�skiej, prze�omu, kt�ry otworzy� drog� nie tylko do akceptacji zachodnioeuropejskich osi�gni�� kulturalnych i naukowych, ale r�wnie�, co nale�y podkre�li�, do rozwoju narodowego j�zyka, literatury, szkolnictwa, nauki. Hospodarstwa od pocz�tku swego istnienia znalaz�y si� w kr�gu kultury bizanty�skiej, korzystaj�c obficie z dorobku pa�stw po�udniowos�owia�skich, przede wszystkim Bu�garii. Upadek Konstantynopola i pa�stw ba�ka�skich pozbawi� kraje rumu�skie kulturalnych wzorc�w. Wej�cie Mo�dawii i Wo�oszczyzny w orbit� tureckich wp�yw�w politycznych zaznaczy�o si� pewnymi zapo�yczeniami orientalnymi, mia�y one jednak raczej formalny i powierzchowny charakter. W tej sytuacji elementem, kt�ry umo�liwia� dalszy rozw�j kulturalny hospodarstw by� wp�yw kultury zachodniej. Przenikn�� on kilkoma drogami do Mo�dawii za po�rednictwem Polski i Siedmiogrodu, na Wo�oszczyzn� za po�rednictwem Siedmiogrodu i szukaj�cych swych pozycji na Ba�kanach W�och�w. MIRON COSTIN W LITERATURZE HISTORYCZNEJ Tw�rczo�� Mirona Costina od pocz�tku budzi�a wielkie zainteresowanie w krajach rumu�skich, a tak�e poza ich granicami. Ju� w pocz�tkach XVIII stulecia niech�tny mu sk�din�d Dymitr Cantemir okre�la� go mianem accuratissimus Moldavorum historicus1. 1 D. Cantemir, DescriptioMoldaviae (DescriereaMoldovei), Bucure�ti 1973, s. 372 (373). 12 13 Lansowan� przez Costina tez� o rzymskim pochodzeniu narodowo�ci rumu�skiej przyswoili sobie tw�rcy tzw. szko�y siedmiogrodzkiej, dzia�aj�cy na prze�omie XVIII i XIX wieku2. Szczeg�lnego znaczenia nabra�y jego utwory w okresie walk niepodleg�o�ciowych, ze wzgl�du na sw�j patriotyczny i narodowy charakter. W 1845 roku wybitny polityk niepodleg�o�ciowy, Nicolae Balcescu, og�osi� pierwsz� apologetyczn� biografi� kanclerza i historyka mo�dawskiego3. Mihai Kogalniceanu i Bogdan Petriceicu Ha�deu dokonali pierwszych edycji jego wa�niejszych dzie�4. Zjednoczenie ksi�stw rumu�skich, a nast�pnie uzyskanie, w 1877 roku, niepodleg�o�ci otworzy�o nowe perspektywy dla historycznych poszukiwa� badawczych. M�ode pa�stwo rumu�skie poszukiwa�o usilnie tradycji historycznej. Propagowana przez Mirona Costina idea jedno�ci narodowej okaza�a si� bardzo aktualna, nic wi�c dziwnego, �e posta� siedemnastowiecznego historyka mo�dawskiego spotka�a si� w Rumunii z ogromnym zainteresowaniem, nie s�abn�cym zreszt� do dzi�. Badania �r�d�owe nad �yciem i tw�rczo�ci� Mirona Costina zapocz�tkowa� Yasile Alecsandrescu Urechia5. Rezultatem ich by�o obszerne, 2-tomowe wydawnictwo �r�d�owe, mieszcz�ce na blisko 1500 stronach nie tylko dzie�a, ale r�wnie� ogromn� ilo�� dokument�w. Wprawdzie wiele tez wydawcy, zamieszczonych zar�wno w poprzedzaj�cej nocie biograficznej, jak i notach dotycz�cych poszczeg�lnych dzie�, uleg�o w wyniku p�niejszych bada� weryfikacji, to jednak samo wydawnictwo w wielu partiach zachowa�o do dnia dzisiejszego sw� warto�� dla badaczy. W Dzie�ach wszystkich Mirona Costina, wydanych przez V.A. Urechi�, zabrak�o jednego z utwor�w, Chroni�a Ziem Mo�dawskich i Multa�skich, kt�r� wyda� kilka lat p�niej, jako jedyny w wersji oryginalnej, loan Bogdan6. W XX stuleciu pojawi�o si� bardzo wiele opracowa� po�wi�conych dzia�alno�ci politycznej i literackiej Mirona Costina, zar�wno publikacji biograficznych o charakterze og�lnym, jak i studi�w szczeg�owych. Spo�r�d pierwszej grupy nale�a�oby wymieni� przede wszystkim prace, kt�rych autorami byli Gheorghe Pascu, loan Nistor, Dumitru Alma�, Dumitru Yelciu i Enache Puiu7. Niew�tpliwie najbardziej przydatna jest monografia ostatniego wspomnianego tu autora, stanowi�ca podsumowanie dorobku nauki rumu�skiej do 1975 roku oraz zawieraj�ca szczeg�ow� bibliografi� prac o Costinie. 2 Szko�a siedmiogrodzka powsta�a w zwi�zku z badaniami lingwistycznymi prowadzonymi przez takich uczonych jak: Samuil Micu, Gheorghe Sincai i Petru Maior. 3 N. Balcescu, LogofatulMiron Costin, istoriculMoldaviei, Magazin istoric pentru Dacia, t. l, nr l, 1845, s. 138-143; przedruk: N. Balcescu, Oper�, vol. l, Bucuresti 1953, s. 183-189. 4 M. Kogalniceanu, Cronicele Romdniei sau Letopisefele Moldovei �-i Valahiei, t. 3, Bucuresti 1872; Mirona Kostyna, Opisanie Ziemi Mo�dawskiej wiersiem, Arhiva Istorica a Romaniei, red. B. Petriceicu--Hasdeu, a. 1: 1864/65, no 254. 5 M. Costin, Oper� complete dupa manuscripte, cu variante s_i not� cu recensiune a tuturor codicelor cunoscutepana astadi, de V.A. Urechia, t. l, 2, Bucuresci 1886,1888 (dalej cyt. V.A. Urechia, o. c.). 6 I. Bogdan, Cronicile inedite atingatoare la istoria romdnilor, Bucuresti 1895. 7 Gh. Pascu, Miron Costin, Ia�i 1921; ten�e, Cronicarii moldweni Grigore Ureache f i Miron Costin, �asi 1936; I. Nistor, Miron Costin. Via(a si opera, AR MSI, ser. El, t. XXIV, Bucuresti 1942; D. Almas, Miron Costin, Bucuresti 1939 (powie��), ten�e, Miron Costin cronicarul, Bucuresti 1973 (biografia o charakterze popularno-naukowym); D. Yelciu, Miron Costin. Interpretarii si comentarii, Bucuresti 1973; E. Puiu, Viafa si opera lui Miron Costin, Bucuresti 1975 - zob. te� recenzja tej pracy: N. Stoice-scu, Rdl, t. 29, 1976, 4, s. 617-621. vi;.;,; Spo�r�d badaczy zajmuj�cych si� tw�rczo�ci� Mirona Costina na szczeg�ln� uwag� zas�uguje Petru P. Panaitescu, kt�ry po�wi�ci� mu szereg rozpraw i artyku��w, dokonuj�c wielu podstawowych dzi� ustale� dotycz�cych, mi�dzy innymi, chronologii powstania poszczeg�lnych dzie�, filiacji r�kopis�w, a przede wszystkim wykorzystanej bazy �r�d�owej i g�oszonej przez niego ideologii. Do podstawowych nale�y rozprawa dotycz�ca wp�yw�w polskich na osoby i tw�rczo�� kronikarzy Grigore'a Urechego i Mirona Costina , na kt�rej ustaleniach bazuj� wszystkie p�niejsze opracowania. P.P. Panaitescu przygotowa� te� kilka edycji dzie� Mirona Costina, poczynaj�c od wydania nie istniej�cego ju� dzi� r�kopisu Historyji polskimi rytmami, poprzez krytyczne i popularne wydania Latopisu i O narodzie Mo�dawian, a� do kilku edycji wszystkich jego dzie�9. Podobnie jak P.P. Panaitescu, wa�n� rol� wp�yw�w polskich na tw�rczo�� Mirona Costina podkre�lali Nicolae lorga, �on C. Chitimia i Dumitru Yelciu, czasem nawet przeceniaj�c ich znaczenie, szczeg�lnie w kwestiach polityczno-ideologicznych10. Problemami zwi�zanymi z edycj� dzie� Mirona Costina interesowa� si� Liviu Onu, kt�ry dokona� korekty niekt�rych ustale� P.P. Panaitescu, a tak�e przygotowa� nowe wydanie najwa�niejszych dzie� napisanych przez siedemnastowiecznego historyka w j�zyku rumu�skim11. Je�li ju� mowa o wydaniach dzie�, warto wspomnie� wydane niedawno w Wiedniu, a dokonane przez Adolfa Armbrustera, t�umaczenie Latopisu na j�zyk niemiecki12. Uczony ten prowadzi� r�wnie� szczeg�owe badania nad kszta�towaniem si� tradycji rzymskiego rodowodu narodowo�ci rumu�skiej. W pracy Romanitatea romdnilor. Istoria unei idei wiele miejsca po�wi�ci� wyja�nieniu wp�yw�w, jakim ulega� Miron Costin bu- P.P. Panaitescu, Influenfa polana in opera �i personalitatea cronicarilor Grigore Ureche 31 Miron Costin, AR MSI, ser. ffl, t. IV, mem. 4, Bucuresti 1925. Uczony ten napisa� r�wnie� drobniejsze prace na temat Mirona Costina oraz po�wi�ci� mu wiele miejsca w wi�kszych swych pracach po�wi�conych literaturze i kulturze rumu�skiej -Primul cronicar umanist al Moldovei, Manuscriptum, nr 3, 1973, s. 9-13; ten�e, Influence de la litterature polonaise sur les Roumains aux XVF et XVII* si�cles, w: Pami�tnik Zjazdu Naukowego im. Jana Kochanowskiego, Krak�w 1931, s. 167-175; Inceputurile si biruinfa scrisu-lui in limba romdna, Bucuresti 1965; ten�e, Introducere la istoria culturii romdnes,ti, Bucuresti 1969; ten�e, Contribufii la istoria culturii romdnesti, Bucuresti 1971. M. Costin, Istorie m versuri polone despre Moldova �i fara Romdneasca (1684), ed. P.P. Panaitescu, AR MSI, ser. m, t. 10, Bucuresti 1929; M. Costin, Letopiseful (arii Moldovei da la Aron voda inco-ace, ed. P.P. Panaitescu, Bucuresti 1944; M. Costin, Oper�, Bucuresti 1958, 1965, 1966; M. Costin, Letopiseful fani Moldovei. De neamul moldovenilor, Bucuresti 1961. N. lorga, Rapport intellectuels roumano-polonais, w: tego�, Choses d' Orient et de Roumanie, Bu-carest - Paris 1924, s. 86-92; N. lorga, Istoria literaturii romans in secolul al XYIII-lea (1685-1821), t. l, Bucuresti 1969; ten�e, Istoria literaturii romdnesti. Introducere sintetica, Bucuresti 1921 (2 wyd. Bucuresti 1977); ten�e, Sobieski et les Roumains, Paris 1933 i in.; I.C. Chitimia, Personalitatea lui Miron Costin, w: tego�, Probleme de baza literaturii romdne vechi, Bucuresti 1972, s. 272-298. Zob. te� t�um. poi. Miron Costin, jego dzielo a Polska, w: I.C. Chijimia, Literackie studia i szkice rumunistyczno--polonistyczne, wyd. H. Misterski, Warszawa 1983, s. 205-228; D. Velciu,Mran Costin, passim. M. Costin, Oper� alese, ed. L. Onu, Bucuresti 1967; L. Onu, Contribufii la o edifie critica a scrierii lui Miron Costin "De neamul moldovenilor", Analele Unirersita^ii din Bucuresti, Filologie, 15, 1966 (wyd. 1968), s. 371-396; ten�e, Critica textuala si editarea literaturii romdne vechi Bucuresti 1973. Grausame Zeiten in der Moldau. Die Moldavische Chronik des Miron Costin 1595-1661, ed. A. Armbruster, Graz-Wien-K�ln 1980 (Rumanische Geschichtsschreiber, Bd. 1). l 14 duj�c sw� teori� narodow�13. Wsp�lne elementy tej�e teorii narodowej w tw�rczo�ci Mi-rona Costina i wsp�czesnego mu historyka wo�oskiego Constantina Cantacuzino przedstawi�a Svetlana Korolevski14. Wp�ywom kultury zachodnioeuropejskiej na kszta�towanie si� osobowo�ci i intelektu pisarza po�wi�ci�a kilka prac Elvira Sorohan15, zwracaj�c szczeg�ln� uwag� na stosowane przez Costina �rodki literackie. Ostatnio nowe spojrzenie na ten problem przedstawi� te� Alexandru Dutu16. Pogl�dy polityczne i spo�eczne historyka mo�dawskiego om�wi� do�� obszernie Eugen Stanescu w swych pracach dotycz�cych ideologii spo-�eczno-politycznej w okresie rumu�skiego �redniowiecza . Utwory Mirona Costina, jednego z pierwszych pisarzy u�ywaj�cych narodowego j�zyka rumu�skiego i wprowadzaj�cych nie stosowane dot�d w krajach rumu�skich formy literackie, sta�y si� te� doskona�ym materia�em badawczym dla historyk�w literatury i j�zykoznawc�w. Wiele miejsca zajmuj� one w opracowaniach syntetycznych literatury rumu�skiej18. W�r�d uczonych zajmuj�cych si� j�zykiem i stylistyk� pisarstwa Mirona Costina najwa�niejsz� rol� odegrali Alexandru Rosetti i �on Rotaru19. Technik� narracji przedstawi� Eugen Negrici . Zagadnieniu narracji w aspekcie metodologicznym niewielk� ksi��k� zatytu�owan� Introducere m opera lui Miron Costin21 po�wi�ci� Mircea Scarlat. Jako pierwszy zwr�ci� on uwag� na spraw� niezwykle istotn� - przemian� my�li historycznej, ca�kowicie nowe, nie spotykane dot�d w krajach rumu�skich rozumienie historii przez siedemnastowiecznego dziejopisa. Ciekawe spostrze�enia tego autora nie zosta�y jednak szerzej rozwini�te, nie napotka�y te� nale�ytego rezonansu w innych pracach rumu�skich. Odr�bn� grup� stanowi� opracowania o charakterze biograficznym. Wiele uwagi po�wi�cono niezbyt jasnej kwestii pochodzenia rodu Costin i bezpo�rednim przodkom Mirona. Badania genealogiczne prowadzi� na prze�omie XIX i XX wieku, obok V.A. Ure- 13 A. Armbruster, Romanitatea romanilor. Istoria unei idei, Bucuresti 1972. 14 S. Korolevski, Motive comune in opera lui Miron Costin si a lui Constantin Cantacuzino, w: Un VeacdeAurinMoldova (1643-1743), Chisinau-Bucuresti 1996, s. 113-125. 15 E. Sorohan, Formafia intelectuala a lui Miron Costin, Analele stiin{ifice ale UniversitaU'i "Al. I. Cuza" din �asi, Literatura, t. XV, a. 1969, s. 1-6; ta�, Miron Costin f i sensul moral al cugetarii istorice, tam�e, t. XVII, a. 1971, s. 45-62; ta�, Miron Costin. Permanenfe ale mentalitafii romdnesti, �asi 1995; ta�, Miron Costin. Contextul si textul "Poemei Palone", w: Rela}ii romdno-polone. Studii si articole, supl. do Analele ?tiin{ifice ale Universitatii "Al. I. Cuza" din �asi, Literatura, t. XLI, 1995, s. 63-70. 16 A. Du^u, Umanism citadin si antropologie crestina la Miron Costin, w: Un Veac de Aur m Mol-dova, s. 99-112. 17 E. Stanescu, Din istoria ideilor politice tn evul mediu romanesc (Miron Costin si problemele regi-mului boieresc), w: Omagiu lui P. Constantinescu-Iafi, Bucuresti 1955, s. 309-316; ten�e, Evolufia ideilor social-politice ale scrierilor istorice din Moldova si fara Ramdneasca tn secolele XV-XVIl, w: Istoria gindirii sociale sifilozofice in Romdnia Bucuresti 1964, s. 42-50. 18 Zob. np. Gh. Calinescu, Istoria literaturii rowowe, Bucuresti 1941 i nast�pne liczne wydania, ostatnie Bucuresti 1982; N. Cartojan, Istoria literaturii romane vechi, Bucuresti 1940; 2 wyd. Bucuresti 1980. Zob. te� tego�, Les premiers elements occidentaux dans la litterature roumaine, nadb. Revue de litterature comparee, 1930, (wyd. 1934). 19 A. Rosetti, Observa(ii asupra limbii lui Miron Costin, Bucuresti 1950; I. Rotaru, Valori expresive in literatura romana veche, Bucuresti 1976, s. 147-192. 20 E. Negrici, Narafiunea in cronicele lui Grigore Ureche si Miron Costin, Bucuresti 1972. 21 M. Scarlat, Introducere tn opera lui Miron Costin, Bucuresti 1976. ' ' 15 chii, Sever Zotta . W naszym stuleciu po d�u�szej przerwie zainteresowali si� nimi Ele-na Linz, Ilie Corfus, Nicolae Grigoras., D. Yelciu , a tak�e Constantin A. Stoide oraz I. Lazarescu24. Nieznany, a bardzo interesuj�cy dokument opublikowa�a E. Sorohan25. Stosunkowo niewiele prac po�wi�cono w ca�o�ci dzia�alno�ci politycznej Mirona Costina. Niewielki artyku� po�wi�cony jego pobytowi w Polsce wyda� w 1931 roku w Cluju polski historyk, Czes�aw Chowaniec26. Dotychczasowe pogl�dy na temat jego stosunku do Polski podda� ostatnio rewizji Yeniamin Ciobanu27. Stosunki z Siedmiogrodem opisali Pavel Binder i Grigore Topan . Wiele jednak opracowa�, dotycz�cych polityki mo�dawskiej w czasach mu wsp�czesnych, po�wi�ca jego misjom dyplomatycznym obszerne fragmenty29. Do�� wcze�nie, bo ju� w po�owie XIX stulecia, tw�rczo�ci� Mirona Costina zainteresowali si� Polacy. W Pismach J�zefa Dunin-Borkowskiego wydano po raz pierwszy poemat, napisany w j�zyku polskim na podstawie r�kopisu przechowywanego obecnie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie30. Wkr�tce potem poemat ten przedrukowa� J^eon Rogalski w Dziejach ksi�stw naddunajskich31. Utw�r zosta� r�wnie� zauwa�ony przez Aleksandra Briicknera, kt�ry wysoko oceni� jego poziom artystyczny. W �lad za tym spopularyzowano r�wnie� posta� wielkiego mo�dawskiego polonofila. Szkic biograficzny zamie�ci�a w 1889 roku w "K�osach" Seweryna Duchi�ska32. W kil- 22 S. Zotta, Stiri despre Costinesti, RI, t. 11, 1925, s. 73-78; ten�e, Dumitru Postelnicul, fratele lui Costin hatmanul si descendenja lui, tam�e, s. 200-268; ten�e, O sora necunoscutS a lui Miron Costin, RI, 1926, s. 104-106. 23 E. Linz, Doua scrisori inedite ale lui Miron Costin, Studii. Rdl, t. 11, 1958, 5, s. 79-88; to� w t�um. poi. Miron Costin, Rocznik Przemyski, t. IX, 1958, l, 1958, s. 203-210; I. Corfus, O noua scri-soare a lui Miron Costin, Studii. Rdl, t. 24, 1971, 2, s. 237-252; ten�e, In legatura cu data morfii lui Velicico si Miron Costin, Rdl, t. 30, 1977, l, s. 128-131; ten�e, Noutafii despre tdtal lui Miron Costin, Rdl, t. 32, 1979, 4, s. 721-731; N. Grigoras, �tiri noi despre viafa si familia lui Miron Costin, Studii si cercetari �tiin{ifice, Istorie, t. 7, �asi 1956, fasc. 2, s. 175-192; D. Velciu, O ipoteza noua cu privire la originea familie! cronicarului Miron Costin, Limba �i literatura, 1973, z. l, s. 55-56; ten�e, Cu privire cei mai vechi Costinesti, Rdl, t. 31, 1978, 8, s. 1443-1461. 24 C.A. Stoide, I. Lazarescu, Cei mai vechi Costinesti, w: Nicolae Costin, Oper� t l �asi 1976 s. XVHI-XXIX. 23 E. Sorohan, M. Costin. De la document la cronica, Manuscriptum, VIII, 1977, 4 (29), s. 177-179. 26 Cz. Chowaniec, Miron Costin en Pologne. Contributions r 1'annee 1684-1685, nadb. z Inchinare lui Nicolae lorga, Cluj 1931. V. Ciobanu, Miron Costin si "modelu!polonez" (schifa de portret politic), AHA "A. D. Xenopol" t. XXX, 1993, s. 387-396. P. Binder, G. Topan, Contribufiila problemu legaturilor cronicarului Miron Costin cu Transiha-nia, Revista de istorie si teorie literara, t. 20, cz. l, 1971, s. 83-88. I. Mog�, Rtvalitatea polono-austriaca si orientarea politica farilor romane la sfdr�itul secolului XVII, Cluj 1933; Gh. Duznichevici, Ceva nou asupra legaturilor lui Sobieski cu Moldova, AR MSI, ser. m, t. 19, mem. 21, Bucuresti 1937; N. lorga, Sobieski et les Roumains, o. c.; CA. Stoide, Contributii privitoare la cuno-asterea relafiilor moldo-poloneze din cmii 1683-1684, AHA "A. D. Xenopol", 13, 1976, s. 71-91; JI. B. BjiacoBa, MoajfaBCKo-nojiLCKne nonnrmecKne CBX3B B nocjiegnea ^ereep-m XVII - nawie XVIII BB, KmimneB 1980; I. Czama�ska, Oswobodzicie! czy naje�d�ca? Polityka Jana III Sobieskiego -wobec hospodarstw Mo�dawii i Wo�oszczyzny, Roczniki Historyczne, XV-XVI, 1989-1990, s. 151-177 i in. 30 J. Dunin-Borkowski, Pisma, Lw�w 1856, t. l, s. 239-274. L. Rogalski, Dzieje ksi�stw naddunajskich to jest Multan i Woloszczyzny pod�ug dziel Cogalni-ceana, Vaillanta, Ubiciniego iPa�auzowa, t. l, Warszawa 1861, s. 758 i nast. 32 S. Duchi�ska,Mr�w Costin, K�osy, t. XLIX, 1889. 16 17 ka lat p�niej, w 1897 roku, na �amach "Przegl�du Powszechnego", ukaza�a si� praca Wiktora Wieckiego, omawiaj�ca w og�lnym zarysie �ycie i tw�rczo�� Mirona Costina, a oparta przede wszystkim na wynikach bada� V.A. Urechii poszerzonych o niekt�re polskie archiwalia33. R�wnie� na ustaleniach V.A. Urechii opar� si� Eugeniusz Barwi�-ski, pisz�c obszerny wst�p do wydania �aci�skiej wersji Latopisu34. W okresie mi�dzywojennym jeden ze szkic�w po�wi�ci�a Mironowi Costinowi Maria Kasterska, kt�ra przedstawi�a go do�� nietypowo w niezbyt pochlebnym �wietle jako niesubordy-nowanego bojara, pozostaj�cego w konflikcie z hospodarem Petryczejk�35. Ciekawy, bo ujawniaj�cy nieznane w�wczas dokumenty, przyczynek do biografii stanowi� wspomniany ju� artyku� Cz. Chowa�ca. Nieco uwagi historykowi mo�dawskiemu po�wi�cili r�wnie� Stanis�aw W�dkiewicz, Emil Biedrzycki i Stanis�aw Lukasik w swych pracach po�wi�conych zwi�zkom polsko-rumu�skim36. Nap�yw licznej emigracji polskiej do Rumunii w roku 1939 wp�yn�� r�wnie� na wzrost zainteresowania wzajemnymi kontaktami kulturalnymi i politycznymi w przesz�o�ci. Nie umkn�a wi�c uwadze Polonii rumu�skiej, przypadaj�ca w 1941 roku, 250. rocznica �mierci Mirona Costina. Dla jej uczczenia Eugeniusz Zdrojewski napisa� kilkunastostronicow� rozprawk� biograficzn�, opart� na najnowszych w�wczas publikacjach rumu�skich, g��wnie autorstwa P.P. Pa-naitescu37. Tadeusz Gosty�ski natomiast przedstawi� tre�� Historyji polskimi rytmami w wolnym przek�adzie rumu�skim38; w literaturze okresu powojennego znalaz�y si� o nim jedynie wzmianki, mi�dzy innymi w Historii Rumunii Juliusza Demela, popularnych pracach Danuty Bie�kowskiej i Zdzis�awa Spieralskiego39 oraz has�a w Ma�ym S�owniku Pisarzy rumu�skich40 i Bibliografii literatury Polskiej - Nowy Korbut (tu niestety z powa�nymi b��dami) . Kilka stron postaci Mirona Costina po�wi�ci�a niedawno Karolina Targosz w pracy na temat mecenatu Jana III Sobieskiego42. Sformu�owa�a tam mi�dzy innymi potrzeb� podj�cia przez historyk�w polskich badali nad postaci� Mirona Costina. Postulatowi temu staramy si� wyj�� naprzeciw, przygotowuj�c niniejsz� edycj� i rozpraw� po�wi�con� warsztatowi historycznemu Mirona Costina. 33 W. Wiecki, Miron Costin. Przyczynek do historii literatury polskiej XVII wieku, Przegl�d Powszechny, 1897, t. Lin, s. 145-160 i 361-379. 34 M. Costin, Chronicon TerraeMoldavicae, ed. E. Barwi�ski, Bucure�ti 1912. 35 M. Kasterska, Logofat Miron Kostyn, w: tej�e, Szkice polsko-rumu�skie, Wsch�d, t. K, Lw�w 1931. 36 S. W�dkiewicz, Cdteva cwinte privitoare la wiele probleme din domeniul istorii legaturilor su-fletefti intre romdni $i poloni, Bucuresti 1921; ten�e, Z tradycyj rumu�skich o Janie III Sobieskim, w: Studia staropolskie. Ksi�ga pami�tkowa ku czci Aleksandra Briicknera, Krak�w 1928, s. 670-679; ten�e, Zarys dziej�w wp�ywu polskiego na kultur� umys�ow� Rumun�w, Sprawozdania z posiedze� PAU, nr 2, Krak�w 1922, s. 1-7; E. Biedrzycki, Zarys dziej�w literatury rumu�skiej, Lw�w 1935; S. Lukasik, Pologne etRoumanie. Aux confms des deuxpeuples et deux langues, Paris-Varsovie-Cracovie 1938. 37 E. Zdrojewski, Miron Costin, Bukareszt 1943. 38 T. Gosty�ski, Injurul unuipoem al lui Miron Costin, RI, 1945, s. 131-153. 39 J. Demel, Historia Rumunii, Warszawa 1967; D. Bie�kowska, Rumunia od Trajana do demokracji ludowej, Warszawa 1953; Z. Spieralski, Awantury moldawskie, Warszawa 1967. 1)0 H. Mirska-Lasota, Maty Slownik Pisarzy Rumu�skich, Warszawa 1975, s. 56-58. 41 Kostyn Miron, Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. Pi�miennictwo staropolskie, t. H, Warszawa 1964, s. 397-399. 42 K. Targosz, Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych, Wroc�aw-Warszawa-Krak�w 1991, s. 124-133. �YCIE I DZIA�ALNO�� POLITYCZNA Bojarski r�d Costin pojawi� si� na widowni politycznej Mo�dawii dopiero w trzecim dziesi�cioleciu siedemnastego stulecia. Pochodzenie jego jest do�� niejasne, i nadal toczy si� na ten temat dyskusja. Jedni twierdz�, �e by�a to rodzina pochodzenia serbskiego, inni �e wo�oskiego, jeszcze inni �e mo�dawskiego43. Pierwszym przedstawicielem tego rodu w Mo�dawii by� postelnik Costin, kt�rego spotykamy wcze�niej na Wo�oszczy�nie na dworze hospodara Radu�a Mihnii, i kt�ry po obj�ciu przez tego hospodara tronu mo�dawskiego przeni�s� si� do s�siedniego hospodarstwa . Po �mierci Radu�a Mihnii pozosta� on w Mo�dawii i, mimo �e by� w stanie bojarskim tego kraju homo novus, kariera jego by�a b�yskawiczna. Za panowania nast�pnych hospodar�w, Mirona Barnowskiego i Moj�esza Mohy�y, utrzyma� sw� pozycj� wielkiego postelnika, a wi�c najwy�szego urz�dnika w hierarchii dworskiej, a w czasie drugich rz�d�w Moj�esza Mohy�y, w roku 1633, otrzyma� jeden z czo�owych urz�d�w w pa�stwie - urz�d hetmana oraz pyrka�abstwo (starostwo) suczawskie45. Zawieraj�c ma��e�stwo z Saft� Scoartes wszed� w koligacje z hospodarem Mironem Barnowskim, a w dalszym stopniu z hospodarskim domem Mohy��w . Poprzez swe zwi�zki rodzinne znalaz� si� w kr�gu pro-polsko nastawionych bojar�w i sam zaanga�owa� si� czynnie w polityk� poparcia dla Polski. Wraz z hospodarem Moj�eszem Mohy�� odda� dow�dcom polskim znaczne us�ugi w okresie wojny z Abaz� pasz� w 1633 r. Zbyt aktywna 43 Najstarsz� wiadomo�� dotycz�c� pochodzenia rodziny Mirona Costina poda� Dymitr Cantemir, kt�ry twierdzi�, �e by�a ona pochodzenia serbskiego - D. Cantemir, F/to Constantini Cantemyri, cognomen-to servis Moldaviae Principis, w: Oper� principelui Demetriu Cantemini publicate de Academia Romana, t. VII, Bucuresci 1883, s. 29. Po�udniowo-s�owia�skie pochodzenie rodu przyj�� N. lorga, Rap-ports intellectuels roumano-polonais, s. 90; ten�e, Istoria literaturii romdne�ti, vol. l, Bucure�ti 1925, s. 315 i in. Wi�kszo�� badaczy rumu�skich zaj�a jednak wobec tej informacji stanowisko krytyczne, podkre�laj�c antagonistyczny stosunek Cantemira do Costin�w. V.A. Urechia szuka� etymologicznego wyja�nienia relacji Cantemira, wywodz�c r�d Costin�w z posiadanej przez nich wioski Sirbii - V.A. Urechia, o. c., t. l, s. 289-291. Teori� mo�dawskiego pochodzenia rodu, umiejscawiaj�c jego gniazdo rodowe w okolicach Suczawy przyj�li C.A. Stoide, I. Lazarescu, Cel mai vechi Costine�ti, passim. Z krytyk� tej teorii wyst�pi� Dumitru Yelciu, kt�ry ju� wcze�nie na podstawie gruntownych bada� �r�d�owych udowodni�, �e bezpo�rednio przed przybyciem do Mo�dawii Costinowie zamieszkiwali na Wo�oszczy�nie - D. Yelciu, Cu privire cei mai vechi Costine�ti, passim; ten�e, O ipoteza noua cu privire la originea familiei cronicarului Miron Costin, w: ten�e, Miron Costin, s. 52. Zastanawiaj�ce jest jednak, �e wiadomo�ci o Costinach na terenie po�udniowego hospodarstwa nie si�gaj� dalej jak pocz�tk�w XVII wieku. Fakt poprzedniego zamieszkiwania na Wo�oszczy�nie nie -wyklucza mo�liwo�ci s�owia�skiego pochodzenia rodu, tym bardziej, �e hospodarstwa by�y terenem ci�g�ych migracji ludno�ciowych. Ostatecznie wi�c sprawa pochodzenia rodziny Costin pozostaje nadal otwarta. 44 Akt nadania wsi Plaviceni z 2 kwietnia 1627 r. - Documenta Romaniae Historica. B: fara Ro-mdneasca, t. XXI, Bucuresti 1965, s. 354-357; N. Stoicescu, Dicfionar al marilor dregatori din fara Romdneasca siMoldova, sec. XIV-XVII, Bucuresti 1971, s. 385. 45 V.A. Urechia, o.c.,\..\, s. 73-79. 46 Miron Bamowski by� kuzynem Jeremiego i Szymona Mohy��w, jego siostra, Teodozja, by�a natomiast 1� voto �on� Wasyla (Bazylego) �ozi�skiego, brata hospodarowej El�biety. Jakie by�o dok�adnie pokrewie�stwo Mirona Barnowskiego z rodzin� Scoartes. nie wiadomo, w ka�dym razie w jego testamencie, sporz�dzonym w czerwcu 1633 roku w Stambule, znalaz� si� zapis: "dzieciom krewnej naszej Safty, �ony Costina" - V.A. Urechia, o. c., t. l, s. 207-214. 18 19 polityka na korzy�� pomocnego s�siada i wroga Porty doprowadzi�a do detronizacji Moj�esza Mohy�y i jego ucieczki do Polski. Wraz z nim schroni�a si� w Rzeczypospolitej grupa bli�ej z nim zwi�zanych bojar�w, w ich liczbie znalaz� si� r�wnie� hetman Costin47. Hetman Costin zwany jest w dokumentach polskim Iwonem, Janku�em, albo Jandul� Kostynem (Kostenem), co pozwala wnioskowa�, �e nosi� on imi� Jan (rum. �on, loan lub lancu)48. Wysoko ceni� go W�adys�aw IV, kt�ry proponowa� mu nawet pomoc w uzyskaniu tronu hospodarskiego. By�y hetman nie zgodzi� si� jednak na pretendowanie do tej godno�ci i wzi�� czynny udzia� w zamierzeniach osadzenia na tronie mo�dawskim kolejnego przedstawiciela rodu Mohy��w - �ona 9. Kiedy plany te upad�y osiad� w Nowosielcach na Podolu50. Poparciem i przyja�ni� darzy� go hetman wielki koronny Stanis�aw Koniecpolski, za kt�rego wstawiennictwem uzyska� w 1638 r. wraz z trzema starszymi synami: Aleksandrem, Mironem i Potomirem indygenat i herb51. Drugi syn lancu Costina, Miron, urodzi� si�, jak sam pisze, w roku 7142 wed�ug kalendarza bizanty�skiego52, a wi�c pomi�dzy l wrze�nia 1633, a 31 sierpnia 1634 r. Po- 47 M. Costin, Latopis, XVI, 4; Stanislawa O�wi�cima diariusz 1643-1651, wyd. W. Czermak, Scriptores Rerum Polonicanim, t. XIX, Krak�w 1907, s. 56; V.A. Urechia, o. a, 1.1, s. 78; I. Corfus, Notttafii, s. 721-723. 48 Imi� ojca Mirona - lancu - ustali� P.P. Panaitescu, Influenfa palona, s. 107. Dawniejsza historiografia, bazuj�c jedynie na Latopisie, w kt�rym autor do�� cz�sto wspomina� Aleksandra Costina, identyfikowa�a go z postelnikiem, a p�niej hetmanem Costinem i uwa�a�a za ojca kronikarza. W rzeczywisto�ci by� to jego starszy brat. B��d ten pope�nili wszyscy polscy biografowie Mirona Costina, z wyj�tkiem Eugeniusza Zdrojewskiego. 49 W�adys�aw IV do Stanis�awa Koniecpolskiego, Lw�w, 12 pa�dziernika 1634 r. - Wladyslawa IV, kr�la polskiego, w. xi���cia litewskiego etc. listy i inne pisma urz�dowe, wyd. A. Grabowski, Krak�w 1845, s. 11-12; I. Corfus, Noutafii, s. 725. 50 Nazwa wioski podawana jest rozmaicie w r�nych opracowaniach. Wi�kszo�� rumu�skich biograf�w Mirona Costina przyj�a za Severem Zott� nazw� Nowosilca Nowa - S. Zotta, �tiri despre Costi-ne$ti, s. 174. Nazwa ta nie brzmi jednak poprawnie ani po polsku, ani po rusku, zapewne wi�c zosta�a przez rumu�skiego badacza niedok�adnie odnotowana. B��d ten stara� si� naprawi� Ilie Corfus, kt�ry uwa�a�, �e wioska nazywa�a si� Nowosielica - L Corfus, Noutatii, s. 726. Tymczasem Stanis�aw O�wi�cim odnotowa� w swoim diariuszu, �e hetman Stanis�aw Koniecpolski, podr�uj�c po Rusi po�udniowej zatrzyma� si� w go�cinie "we wsi Nowosielcach u Pana Kostyna Janku�y" - Stanislawa O�wi�cima diariusz, s. 56. Wydawca diariusza, Wiktor Czermak, w przypisie odnosz�cym si� do wymienionej wioski poda� nazw� Nowosi�ka, tak� te� nazw� poda� Aleksander Jab�onowski w swym opisie Podola. Przypuszczamy jednak, �e nazwa Nowosi�ka mog�a by� aktualna w XIX stuleciu, z tego wzgl�du przyjmujemy form� zanotowan� w czasach Costinowi wsp�czesnych. 51 AGAD, MK 183, s. 178; VL, t. 3, s. 461, AGZ, t. XX, s. 398; M. Grabowski, A. Prze�dziecki, M. Malinowski, �r�dla do dziej�w polskich, t. 2, Wilno 1844, s. 226-227; A. Wdowiszewski, Regesty przywilej�w indygenatu w Polsce, w: Materia�y do biografii, genealogii i heraldyki w Polsce, t. 5, Buenos Aires - Paris 1971, s. 29. W akcie nadania indygenatu znalaz� si� opis nadanego Costinom czy Konstantym (bo r�wnie� w ten spos�b polszczono ich nazwisko) herbu: "W p[olu] b�[�kitnym] archanio� Micha� w szacie srfebrnej] z mieczem w prawej d�oni. K[artusz] - rami� zbrojne z mieczem". Warto zwr�ci� uwag�, �e fakt nadawania nowych herb�w osobom przyj�tym w poczet polskiej szlachty by� zjawiskiem niezmiernie rzadkim, a do�� licznym w l poi. XVII stulecia indygenom mo�dawskim nadawano z regu�y herb "Mohy�a". lancu Costin musia� wi�c by� chyba postaci� wyj�tkow�. Zastanawiaj�cy jest jednak fakt, �e nadany Costinom herb nie zosta� w Polsce rozpowszechniony, nie znaj� go herbarze ani heraldycy. Sam Miron Costin rzadko u�ywa� piecz�ci z tym herbem (jedyny znany mi wizerunek widnieje na dokumencie z 20 kwietnia 1660, opublikowanym przez E. Sorohan, Miron Costin. De la do-cument la cronica, s. 177). Na listach zachowanych w AGAD widnieje herb "Mohy�a". 32 M. Costin, Latopis, XV, 5. niewa� na ten sam okres przypada emigracja jego rodzic�w (marzec 1634 r.) do Polski trudno okre�li�, czy mia�o to miejsce jeszcze w Mo�dawii, czy ju� w Polsce. Wi�kszo�� badaczy przyjmuje, �e Miron Costin urodzi� si� w roku 1633 w Mo�dawii. Dzieci�stwo i wczesn� m�odo�� sp�dzi� jednak w Polsce, gdzie liczna rodzina Costin�w prowadzi�a �ycie typowe dla przeci�tnej, do�� zamo�nej rodziny szlacheckiej53. Przypuszczalnie m�odzi Costinowie, a w ka�dym razie na pewno Miron, ucz�szczali do znajduj�cego si� pod opiek� Stanis�awa Koniecpolskiego kolegium jezuickiego w Barze. Przysz�y mo�dawski historyk i m�� stanu przebywa� tam w czasie podr�y kanclerza wielkiego koronnego, Jerzego Ossoli�skiego, na Ukrain� co, jak wiadomo, mia�o miejsce w roku 164754. By� to ju� ostatni rok nauki w barskim kolegium, gdy� po wybuchu powstania Chmielnickiego, wiosn� roku 1648, kolegium zlikwidowano, a zakonnik�w przeniesiono z Baru do bardziej bezpiecznego Kamie�ca Podolskiego55. Kolegium w Barze, kierowane w�wczas przez Franciszka Czarnieckiego56, brata s�awnego Stefana, nie wyr�nia�o si� niczym spo�r�d innych szk� tego typu w Polsce. Nie znamy dok�adnie programu nauczania kolegium w Barze. Najprawdopodobniej jednak, podobnie jak inne szko�y jezuickie, mia� on charakter raczej humanistyczny, stawiaj�c na pierwszym miejscu nauk� �aciny i zapoznaj�c uczni�w z wybranymi fragmentami dorobku kultury �aci�skiej. Taki profil nauczania uwa�any jest cz�sto za zjawisko niekorzystne, hamuj�ce rozw�j narodowej kultury i j�zyka, w owym czasie jednak jedynie znajomo�� �aciny umo�liwia�a korzystanie z dorobku kultury europejskiej. Dla przedstawiciela kraju, kt�rego kontakt z kultur� kraj�w kr�gu zachodnioeuropejskiego by� raczej niewielki, mia�o to znaczenie szczeg�lne57. P�niej po powrocie do Mo�dawii, Miron Costin by� jednym z nielicznych bojar�w znaj�cych j�zyk �aci�ski, a nawet, jak twierdzi� Francesco Renzi, w swoim czasie jedynym w Jassach58. Nie tylko jednak sama nauka j�zyka �aci�skiego, ale tak�e zaznajomienie si� z dzie�ami historyk�w antycznych, przede wszystkim rzymskich, kt�rych obszerne fragmenty wchodzi�y w zakres nauki szkolnej, zaznaczy�y si� wyra�nie w tw�rczo�ci p�niejszego historyka. Kolegia jezuickie w Polsce nie pozostawa�y w zupe�nym oderwaniu od potrzeb pa�stwowych, mia�y one za zadanie kszta�cenie szlachcica - obywatela, st�d te� mo�na przypuszcza�, �e i w barskim kolegium nauczano r�wnie� na podstawie wybranych fragment�w z dziedziny literatury i historiografii, j�zyka polskiego. 53 Przez d�ugi czas s�dzono, �e rodzina hetmana Costina w czasie swego pobytu w Polsce by�a w trudnej sytuacji materialnej - N. Grigora�, �tiri, s. 189; E. Puiu, Viafa. s. 25. Tymczasem I. Corfus udowodni�, �e sytuacja materialna mo�dawskich emigrant�w nie by�a w�wczas najgorsza. Przeciwnie, lancu Costina sta� by�o nie tylko na dzier�aw� Nowosielec, ale tak�e na dokupienie jeszcze kilku wiosek, powodzi�o mu si� wi�c nie�le -1. Corfus, Noutafii, s. 726-7. 54 M. Costin, Latopis, XVH, n. 55 S. Zal�ski, Jezuici w Polsce, t. 4, cz. 3: Kolegia i domy zalo�one w drugiej dobie rz�d�w Zygmunta Illiza rz�d�w W�adyslawaIV. 1608-1648, Lw�w-Krak�w 1905, s. 1155-1157. 56 Tam�e, s. 1157. 57 Problem ten przedstawi�am w pracy - I. Szulc, Rzeczpospolita a renesans w kulturze umys�owej MoldawiiXVI-XVlIw., w: Polska-Niemcy-Europa. Ksi�ga pami�tkowa ku czci prof. Janusza Pajewskie-go, Pozna� 1977, s. 121-130. 58 F. Renzi do kongregacji "De propaganda fide", 24 lipca 1693 r. - A. Piru, Literatura romdna ve-che, s. 345. 20 21 Jednak�e opr�cz znajomo�ci j�zyka polskiego i �aciny Miron Costin posiada� r�wnie� umiej�tno�� pisania cyrylic� w j�zyku rumu�skim, znal tak�e j�zyk staros�owia�ski. Mo�na wi�c zastanawia� si�, gdzie si� go nauczy�? Z pewno�ci� nie w domu rodzinnym, gdy� ojciec jego by� analfabet�59. Przypuszcza si�, �e umiej�tno�� t� naby� od kt�rego� z w�drownych diak�w, bardzo licznych w�wczas na po�udniowej Rusi. Nie jest jednak wykluczone, �e cyrylicy nauczy� si� dopiero w Mo�dawii. Nie mamy wiadomo�ci, jak� drog� do kariery obra� sobie m�ody adept kolegium barskiego. Niekt�rzy biografowie przychylaj� si� do twierdzenia, �e znalaz� si� on na dworze kr�lewskim W�adys�awa IV. Gdyby tak rzeczywi�cie by�o musia�oby to mie� miejsce na prze�omie roku 1647 i 1648, co jest ma�o prawdopodobne. R�wnie� informacja stanowi�ca podstaw� tego twierdzenia, zawarta w Latopisie, jest dwuznaczna60. Mo�liwe natomiast, �e �ladem ojca s�u�y� w wojsku polskim, co uzasadnia�oby jego p�niejszy udzia� w bitwie pod Beresteczkiem i nast�puj�cej po niej kampanii wojsk polskich na Ukrainie, w czasie kt�rej ogl�da� wa� ziemny w pobli�u miejscowo�ci Wczorasznoje. Reminiscencj� tego znajdujemy w O narodzie Mo�-dawian. W roku 1650 zgin�� w wojnie kozackiej ojciec Mirona, wkr�tce zmar�a r�wnie� matka61. Spo�r�d jedena�ciorga dzieci hetmana mo�dawskiego dwoje najstarszych znajdowa�o si� poza granicami Rzeczypospolitej62, niespe�na siedemnastoletni Miron by� wi�c najstarszym z dziewi�ciorga pozosta�ego w Polsce rodze�stwa. Opiek� nad sierotami przej�� ich daleki krewny, lordache Cantacuzino63, kt�ry w 1652 r. sprowadzi� wszystkie przebywaj�ce w Polsce dzieci hetmana Costina do Mo�dawii. Opiekunem by� chyba dobrym, a nawet bardzo dobrym, gdy� nikomu Miron nie po�wi�ci� tylu serdecznych s��w64. Potwierdzaj� to te� zreszt� fakty. Jeszcze kiedy m�odzi Costinowie przebywali w Polsce lordache Cantacuzino udziela� im pomocy finansowej, gdy� rodzina, mo�na si� domy�la�, na skutek wojny kozackiej, bardzo zbiednia�a65. Wielki wisternik (podskarbi), przedstawiciel wielce w�wczas znacz�cej rodziny greckiej, posiadaj�cej tak�e tradycje cesarskie, odgrywa� za czas�w Bazylego Lupula wa�n� rol� polityczn�. Poprzez swe stosunki wprowadzi� Mirona na dw�r wrogiego do niedawna Costinom hospodara, s�u- 59 W jednym z dokument�w z 1630 roku, w kt�rym postelnik Costin wyst�powa� jako �wiadek, znajduje si� nast�puj�ca notatka: ,JVe$tiind a serie dunmelui postelnicnl Costin, dupa invdfdtura dumisale, ani serie eu numele dumisale, Stefan biv logofet" ("Poniewa� pan postelnik Costin nie umie pisa�, wed�ug pouczenia jegomo�ci, napisa�em ja imi� jegomo�ci, Stefan by�y logofet" - I.C.) - E. Puiu, Viafa, s. 26. 60 M. Costin, Latopis, XVI, 23. 61 lancu Costin zgin�� przed 16 pa�dziernika 1650 r. - list �ukasza Miaskowskiego do brata Wojciecha z 30 pa�dziernika 1650 roku - A. Grabowski, Ojczyste spominki, t. 2, Krak�w 1845, s. 67; I. Corfus, Noutafii, s. 730. 62 Tzn. brat Aleksander i siostra - D. Yelciu, Cu privire cei mai vechi Costinefti, s. 1452; Hotarirea Divanului diudetoresc al Cneji Moldovei - V.A. Urecliia, o. c., t. l, s. 738; zob. te� zapis Pascaliny la-comeasy - tam�e, s. 82-83. 63 lordache Cantacuzino by� po raz drugi �onaty z Aleksandr� Mateia�, spokrewnion� z rodzin� Bar-nowskich, Mohy��w i Costin�w - D. Yelciu, �on Neculce, Bucuresti 1968, s. 10. 64 Obok licznych wzmianek w Latopisie zob. te� fragment dokumentu z 20/30 kwietnia 1660 r.: "Z dobrej i nieprzymuszonej woli podarowa�em t� po�ow� wsi [Pascani] wistemikowi lordache, [kt�ry jest] dla nas jak ojciec" - E. Sorohan, Miron Costin. De la document la cronica, s. 179. 65 N. Grigoras, �tiri, s. 189; E. Puiu, Via{a, s. 30. �y� mu tam sw� pomoc� i opiek�. Niewykluczone, �e pomaga� i jego m�odszym braciom, gdy� wi�kszo�� z nich piastowa�a potem funkcje bojarskie. Spraw� szczeg�lnie wa�n� by�a rewindykacja nale�nego dzieciom hetmana Costina maj�tku, kt�rego znaczn� cz�ci� zarz�dza� sam lordache Cantacuzino66. Zwi�zki rodzin Costin i Cantacuzino zosta�y p�niej jeszcze bardziej zacie�nione przez ma��e�stwo m�odszego brata Mirona, We-liczki (Yelicico), z c�rk� wielkiego dwornika Tomy Cantacuzino (brata lordache), Katarzyn�. Zdaje si�, �e pierwszym wielkim wydarzeniem, w jakim uczestniczy� Miron Costin na dworze hospodarskim, by� �lub c�rki Lupula, Roxandy, z Tymoszkiem Chmielnic-kim, w wyniku kt�rego niepodwa�alny dot�d autorytet hospodara w kraju zosta� powa�nie zachwiany. Ma��e�stwo to wci�gn�o neutraln� dot�d Mo�dawi� w orbit� rozgrywek polsko-kozackich. Alians moldawsko-kozacki spowodowa� zaniepokojenie nie tylko miejscowego bojarstwa, ale r�wnie� kraj�w s�siednich, przede wszystkim Wo�oszczyzny, Siedmiogrodu i oczywi�cie Polski. D��enia miejscowych antagonist�w hospodara znalaz�y wi�c podatny grunt. Wkr�tce nast�pi� uwie�czony powodzeniem bunt wielkiego logofeta (kanclerza) Jerzego Stefana (�tefan Gheorghie Ceaurul), kt�ry przy pomocy koalicji siedmiogrodzko-wo�oskiej str�ci� z tronu Bazylego Lupula. Kraj i bojarzy podzielili si� na dwa obozy. Pocz�tkowo Miron Costin, podobnie jak i jego opiekun, trwa� przy starym hospodarze, kt�ry b�d�c w krytycznej sytuacji wys�a� go nawet do starosty kamienieckiego, Piotra Potockiego, z pro�b� o udzielenie azylu i pomoc67. M�ody cz�owiek dobrze wywi�za� si� ze swej misji umiej�tnie wykorzystuj�c fakt, �e hospodar udzieli� niegdy� pomocy finansowej przy wykupie ojca starosty, hetmana Miko�aja Potockiego z niewoli tatarskiej. Potocki nie tylko udzieli� wycofuj�cemu si� hospodarowi go�ciny, ale obieca� r�wnie� nak�oni� Rzeczpospolit� do udzielenia pomocy wojskowej. W praktyce jednak nie uda�o si� staro�cie tej obietnicy zrealizowa� i Lupul zdecydowa� si� na przyj�cie mo�e bardziej k�opotliwej, ale natychmiastowej pomocy kozackiej od swego zi�cia Tymoszka Chmielnickiego. Posuni�cie to Miron Costin poczytywa� p�niej hospodarowi za b��d, niemniej jednak najprawdopodobniej pozosta� on jeszcze w obozie starego hospodara przez ca�y czas kampanii mo�dawsko--kozackiej prowadzonej przeciw sprzymierzonym si�om Wo�oszczyzny, Siedmiogrodu, Polski i, znajduj�cego w Mo�dawii coraz wi�cej zwolennik�w uzurpatora, Jerzego Stefana. Dopiero kl�ska Lupula i jego obro�c�w pod Fint�, 23 maja 1653 r. (w polskiej literaturze historycznej znana jako kl�ska nad rzek� Ja�omic�), wp�yn�a na zmian� frontu i przej�cie na stron� nowego hospodara. W jakich okoliczno�ciach to nast�pi�o dok�adnie nie wiadomo. Niekt�rzy badacze sk�onni s� twierdzi�, nie bez pewnych racji, �e kierowa�o nim niezawodne wyczucie polityczne . W obozie Jerzego Stefana znajdowa�a si� 66 . ' Zob. m.in. dokument podzia�u maj�tku mi�dzy syn�w hetmana Costina, wystawiony przez I. Cantacuzino w 1663 r. - D. Zaharia, Trei documente privind familia lui Miron Costin, AHA, "A D Xeno-pol", t. XV, 1978, s. 488; E. Puiu, Viafa, s. 84. 67 M. Costin, Latopis, XVm, 5. E. Puiu, Via(a, s. 38. D. Velciu przypuszcza, �e przyczyn� zmiany frontu przez Mirona Costina by�y ambicje Jerzego Stefana wyzwolenia Mo�dawii spod panowania tureckiego i jego wsp�dzia�anie z Polakami - D. Velciu, Miron Costin, s. 59. W �wczesnych poczynaniach politycznych te- 22 ju� w�wczas znaczna wi�kszo�� bojar�w i sprawowa� on realnie w�adz� w Mo�dawii. By�o to pierwsze ca�kowicie samodzielne dzia�anie, jego protektorzy bowiem, lordache i Toma Cantacuzino, pozostali nadal w�r�d nielicznych bojar�w wiernych staremu hospodarowi, czego zreszt� nieomal�e nie przyp�acili �yciem 9. Chwilowe uczestnictwo w dwu wrogich obozach nie wp�yn�o w spos�b ujemny na stosunki mi�dzy Mironem Costinem i bra�mi Cantacuzino. Notabene w czasie tej wojny odda� on wielk� przys�ug� lordachemu Cantacuzino, zabezpieczaj�c jego maj�tek . Nowy hospodar szybko doceni� umiej�tno�ci m�odego Mirona. Kiedy sprzymierzone wojska mo�dawsko-wo�osko-siedmiogrodzko-polskie przyst�pi�y do obl�enia Suczawy. w kt�rej zamkn�a si�, broniona przez Tymoszka Chmielnickiego, ma��onka Bazylego Lupula ze wszystkimi skarbami, Miron Costin w�r�d r�noj�zycznego dow�dztwa pe�ni� rol� t�umacza, bior�c udzia� we wszystkich radach wojennych '. Za rz�d�w tego hospodara uzyska� on r�wnie� pierwsz� funkcj� bojarsk� - slugera, czyli urz�dnika - aprowi-zuj�cego dw�r i wojsko72. W przysz�o�ci kronikarz napisze: "da�em wiele chwalebnego wspomnienia o wojewodzie Stefanie, od kt�rego zazna�em wiele �aski"73. Po usadowieniu si� na tronie hospodarskim Jerzy Stefan partycypowa� w dw�ch wyprawach wojennych. Pierwsza z nich mia�a miejsce w roku 1655. By�a to wyprawa na Wo�oszczyzn� na wezwanie tamtejszego hospodara Konstantego S. erbana, celem pokonania zbuntowanych przeciw niemu semen�w, kt�rzy obrali w�asnego hospodara Hrizik�. Wyprawa hospodara mo�dawskiego okaza�a si� jednak zb�dna, gdy� ksi��� siedmiogrodzki, Jerzy II Rakoczy, zdo�a� ju� st�umi� powstanie, sta�a si� ona jedynie manifestacj� sojuszu obu hospodarstw i Siedmiogrodu. Wed�ug wszelkiego prawdopodobie�stwa Miron Costin bra� oso