PODSTAWY PRAWA DLA EKONOMIST�W dla ekonomist�w PODSTAWY PRAWA Jolanta Jab�onska-Bonca dla ekonomist�w Wydanie2 ""/ / Loh , 7 jk� Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis� Warszawa 2002 Projekt ok�adki i stron tytu�owych: Maryna Wi�niewska Redaktor: Agata J�drasik Redaktor techniczny: Ma�gorzata Tas 1 Copyright by Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Warszawa 2002 Wszelkie prawa zastrze�one. �adna cz�� tej ksi��ki nie mo�e by� powielana ani rozpowszechniana za pomoc� urz�dze� elektronicznych, mechanicznych, kopiuj�cych, nagrywaj�cych i innych � bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-146-3 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Sp�ka powsta�a z po��czenia Wydawnictw Prawniczych PWN Sp. z o.o. i Wydawnictwa Prawniczego Sp. z o.o. Redakcja Ksi��ek: ul. Wi�niowa 50, 02-520 Warszawa; tel.: 646-97-47, 646-99-03 Dzia� Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego l, 02-495 Warszawa tel.: (22) 723-07-37; centr. tonowa (22) 667-75-43 wew. 117; fax (22) 723-07-39 www.LexisNexis.pl; e-mail:[email protected] Ksi�garnia Internetowa: http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. � Warszawa 2002 Wydanie drugie. Ark. druk. 31. Sk�ad i �amanie: WP LexisNexis, Warszawa Druk uko�czono w pa�dzierniku 2002 r. Druk i oprawa: Drukarnia Naukowo-Techniczna, Warszawa SPIS TRE�CI WST�P 11 Rozdzia� I. PRAWO WE WSPӣCZESNYM �WIECIE 15 1. Wprowadzenie 15 2. Prawo stanowione 18 3. Prawo precedensowe 21 4. Zacieranie r�nic 26 5. Prawo zwyczajowe 27 6. Prawo wyznaniowe (muzu�ma�skie) 32 7. Prawo w pa�stwach Czarnej Afryki 34 8. Prawo w pa�stwach Dalekiego Wschodu 34 9. Prawo w demokratycznym i autokratycznym systemie politycznym 37 10. Prawo mi�dzynarodowe publiczne 40 11. Prawo Wsp�lnot Europejskich 43 Wybrana literatura 49 Kilka przydatnych adres�w internetowych 51 Rozdzia� II. PRAWO W GOSPODARCE 51 1. Funkcje prawa � wprowadzenie 52 2. Funkcje prawa w gospodarce nakazowej i rynkowej 58 3. Funkcje prawa w gospodarce mieszanej 62 4. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej o gospodarce 70 Wybrana literatura 76 Kilka przydatnych adres�w internetowych 77 Rozdzia� III. ZNAJOMO�� PRAWA 78 1. Wprowadzenie 78 2. Przepisy i normy prawne 79 3. Zasady i regu�y wyk�adni przepis�w prawnych 84 4. Abstrakcyjna i sytuacyjna informacja o prawie 86 5. Optymalna znajomo�� prawa 91 1. 6. Typowe postawy wobec prawa Wybrana literatura Rozdzia� IV. AKTY PRAWODAWCZE 1. Wprowadzenie 2. Powszechnie i wewn�trznie obowi�zuj�ce akty prawodawcze 3. Konstytucja 4. Ustawy 5. Wyj�tek: rozporz�dzenie z moc� ustawy 6. Ratyfikowane umowy mi�dzynarodowe 7. Rozporz�dzenia 8. Akty prawa miejscowego 9. Prawo konsensualne 10. Akty prawa wewn�trznego 11. Inflacja prawa i innych regulacji 12. Kontrola konstytucyjno�ci prawa przez Trybuna� Konstytucyjny Wybrana literatura Kilka przydatnych adres�w internatowych Rozdzia� V. CO ZAWIERAJ� AKTY PRAWODAWCZE? 1. Wprowadzenie 2. Rodzaje przepis�w prawnych 3. Przepisy prawne a normy prawne Wybrana literatura Rozdzia� VI. WYK�ADNIA PRZEPIS�W PRAWNYCH 1. Wprowadzenie 2. Przyk�ad 3. Podmioty dokonuj�ce wyk�adni 4. Fazy wyk�adni 4.1. Mo�liwo�� pierwsza: sytuacja idealna � wyk�adnia dos�owna 4.2. Mo�liwo�� druga: wyj�tek � odst�pstwo od wyk�adni dos�ownej 4.3. Mo�liwo�� trzecia � najcz�ciej spotykana 5. J�zykowe regu�y interpretacyjne 6. Systemowe regu�y interpretacyjne 7. Funkcjonalne regu�y interpretacyjne 8. Wyk�adnia statyczna i dynamiczna 9. Interpretacja prawa mi�dzynarodowego i wsp�lnotowego 10. Powr�t do przyk�adu Aneks � przyk�ady wyk�adni S�du Najwy�szego Wybrana literatura Rozdzia� VII. GDZIE SZUKA� INFORMACJI O PRZEPISACH PRAWNYCH I WYK�ADNI? 1. Informacja abstrakcyjna bezpo�rednia udost�pniana tradycyjnie 1.1. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1.2. Wojew�dzkie dzienniki urz�dowe l .3. Dziennik Urz�dowy RP �Monitor Polski" l .4. Dzienniki urz�dowe ministr�w i innych urz�d�w centralnych Spis tre�ci 7 1.5. Dzienniki urz�dowe i dokumenty rz�dowe pa�stw obcych oraz Unii Europejskiej 195 1.6. Zbiory orzecznictwa 197 2. Informacja abstrakcyjna bezpo�rednia udost�pniana elektronicznie (CD i on lin�) . . 199 2.1. Internetowy system Informacji Prawnej Sejmu RP 199 2.2. Baza Komitetu Integracji Europejskiej 200 2.3. Bazy komercyjne 200 3. Komputerowe bazy danych na �wiecie 205 Wybrana literatura 208 Kilka przydatnych adres�w internetowych 209 Rozdzia� VIII. WSPӣPRACA PRAWNIKA I EKONOMISTY 210 1. Profesje prawnicze w Polsce 210 2. Rola prawnika w przedsi�biorstwie 213 3. Kryteria wyboru i oceny prawnika 219 4. Adwokat i radca prawny: wolne zawody prawnicze 225 5. Adwokat 227 6. Radca prawny 232 7. Notariusz 235 8. Uwagi o dobrej wsp�pracy 239 9. �wiadczenie us�ug prawniczych w Unii Europejskiej 240 Wybrana literatura 243 Kilka przydatnych adres�w internetowych 244 Rozdzia� IX. OBOWI�ZYWANIE PRAWA W CZASIE I W PRZESTRZENI ... 245 1. Kryteria obowi�zywania prawa 245 2. Obowi�zywanie akt�w prawodawczych 248 3. Stosowanie prawa z uwzgl�dnieniem regu� kolizyjnych 253 4. Obowi�zywanie prawa na podstawie regu� wnioskowa� prawniczych 254 5. Obowi�zywanie prawa w przestrzeni 257 6. Obowi�zywanie prawa wsp�lnotowego w czasie i w przestrzeni 262 7. Problemy obowi�zywania prawa zwi�zane z Internetem � prawo w cyberprzestrzeni 263 8. Prawo na morzu otwartym 272 9. Prawo w przestrzeni kosmicznej 272 Wybrana literatura 273 Kilka przydatnych adres�w internetowych 274 Rozdzia� X. PODMIOTY PRAWA 275 1. Wprowadzenie 275 2. Osoby fizyczne 276 2.1. Obywatele 278 2.2. Cudzoziemcy 280 2.3. Obywatelstwo europejskie 284 3. Osoby prawne 285 3.1. Typy os�b prawnych 285 3.2. Sp�dzielnie 291 3.3. Banki 292 3.4. Sp�ki 293 4. Przedsi�biorca jako podmiot prawa dzia�alno�ci gospodarczej 298 5. Osoby prawne o celach pozagospodarczych 300 5.1. Fundacje 300 Spis tre�ci 5.2. Stowarzyszenia 300 5.3. Partie polityczne 301 5.4. Zwi�zki zawodowe 302 5.5. Zwi�zki pracodawc�w 302 5.6. Zwi�zki wyznaniowe 303 6. Osobowo�� prawna jednostek samorz�du terytorialnego 303 7. Organy pa�stwa � podmioty nie maj�ce odr�bnej osobowo�ci prawnej 305 7.1. Sejm i Senat 306 7.2. Prezydent RP 306 7.3. Rada Ministr�w 308 7.4. Prezes Rady Ministr�w 308 7.5. Ministrowie 309 7.6. Urz�dy centralne i agencje rz�dowe 309 7.7. Terenowe organy administracji rz�dowej 310 7.8. S�dy t trybuna�y 310 7.9. Organy kontroli pa�stwowej i ochrony prawa 310 8. Podmioty prawa mi�dzynarodowego publicznego 312 Wybrana literatura 313 Kilka przydatnych adres�w internetowych 313 Rozdzia� XI. FAKTY I STOSUNKI PRAWNE 314 1. Fakty indyferentne prawnie i fakty prawne 314 2. Zdarzenia i zachowania 316 3. Typy stosunk�w prawnych 319 4. Przedmiot stosunku prawnego 322 5. Tre�� stosunku prawnego 323 Wybrana literatura 327 Rozdzia� XII. STRUKTURA PRAWA 328 1. Prawo prywatne i prawo publiczne 328 2. Prawo materialne, prawo ustrojowe i prawo post�powania 335 3. Ga��zie prawa 336 4. Przebudowa systemu prawa w Polsce po 1989 roku 338 Wybrana literatura 342 Rozdzia� XIII. ZASADY GA��ZI PRAWA 343 1. Wprowadzenie 343 2. Zasady prawa mi�dzynarodowego publicznego 344 2.1. Zasada suwerennej r�wno�ci pa�stw 346 2.2. Zasada nieinterwencji 348 2.3. Zasada r�wno�ci pa�stw 348 2.4. Zasada pacta sunt servanda 349 2.5. Zasada pokojowego za�atwiania spor�w mi�dzynarodowych 349 2.6. Zasada wyrzeczenia si� si�y 350 2.7. Zasada bezpiecze�stwa zbiorowego 352 2.8. Mi�dzynarodowa ochrona praw cz�owieka 353 2.9. Mi�dzynarodowe publiczne prawo gospodarcze 354 2.10. Prawo pierwotne Unii Europejskiej 355 3. Zasady prawa konstytucyjnego 356 3.1. Zasada poszanowania i ochrony godno�ci cz�owieka 356 Spis tre�ci 9 3.2. Zasada dobra wsp�lnego 357 3.3. Zasada pomocniczo�ci (subsydiarno�ci) 358 3.4. Zasada niepodleg�o�ci i suwerenno�ci pa�stwa 358 3.5. Zasada suwerenno�ci Narodu 359 3.6. Zasada demokratycznego pa�stwa prawnego 360 3.7. Zasada podzia�u i r�wnowagi w�adzy 362 3.8. Zasada dialogu spo�ecznego 363 3.9. Zasada wolno�ci 364 3.10. Zasada r�wno�ci 364 3.11. Zasada spo�ecznej gospodarki rynkowej 365 3.12. Zasada pluralizmu politycznego 365 3.13. Zasada decentralizacji w�adzy publicznej 366 4. Zasady prawa administracyjnego 366 4. l. Zasada legalizmu 369 4.2. Zasada prawdy obiektywnej 370 4.3. Zasada uwzgl�dniania interesu spo�ecznego i indywidualnego 371 4.4. Zasada zaufania obywatela do pa�stwa 371 4.5. Zasada prawa jednostki do informacji 372 4.6. Zasada czynnego udzia�u stron w post�powaniu 374 4.7. Zasada szybko�ci post�powania 374 4.8. Zasada ugody administracyjnej 374 4.9. Zasada dwuinstancyjno�ci post�powania 374 4.10. Zasada trwa�o�ci decyzji 375 4.11. Zasada s�dowej kontroli decyzji 375 5. Zasady prawa karnego materialnego 380 5.1. Nullum crimen sine leg� 381 5.2. Zasada odpowiedzialno�ci za czyn 382 5.3. Zasada winy 384 5.4. Zasada humanitaryzmu kary 386 6. Zasady prawa cywilnego materialnego 390 6.1. Zasada r�wno�ci 393 6.2. Zasada wykonywania praw podmiotowych z uwzgl�dnieniem ich spo�eczno- -gospodarczego przeznaczenia oraz zasad wsp�ycia spo�ecznego 393 6.3. Zasada ochrony dobrej wiary 395 6.4. Zasada ochrony praw nabytych 395 6.5. Zasada ochrony d�br osobistych 395 6.6. Zasada ochrony w�asno�ci 395 6.7. Zasada swobody um�w 397 6.8. Zasada wykonania zobowi�za� 399 6.9. Zasada pierwsze�stwa dziedziczenia testamentowego przed ustawowym 400 7. Zasady prawa pracy 400 7. l. Zasada ochrony pracy 401 7.2. Zasada wolno�ci pracy 402 7.3. Zasada swobody nawi�zania stosunku pracy 402 7.4. Zasada poszanowania godno�ci i d�br osobistych pracownika 402 7.5. Zasada r�wnego traktowania pracownik�w 403 7.6. Zasada godziwego wynagrodzenia za prac� 403 7.7. Zasada uprzywilejowania pracownika i automatyzmu prawnego 403 7.2. 10 Spis tre�ci 7.8. Zasada wolno�ci zrzeszania si� pracownik�w i pracodawc�w 403 7.9. Zasada udzia�u pracownik�w w zarz�dzaniu zak�adem pracy 404 7.10. Zasady post�powania w sprawach z zakresu prawa pracy 404 7.11. Zasady ubezpiecze� spo�ecznych 404 8. Zasady post�powania s�dowego � wprowadzenie 405 8.1. Zasady post�powania karnego 408 8.2. Zasady post�powania cywilnego 411 8.3. Post�powanie odr�bne w sprawach gospodarczych 413 9. Zasady prawa gospodarczego publicznego i prywatnego 413 9.1. Prawo publiczne a prawo prywatne 413 9.2. Zasady prawa gospodarczego publicznego 417 9.3. Zasady prawa gospodarczego prywatnego 417 10. Prawo finansowe 418 11. Prawo rolne 421 12. Prawo ochrony �rodowiska 423 13. Prawo rodzinne i opieku�cze 424 14. Prawo mi�dzynarodowe prywatne 424 15. Prawo morskie 425 Wybrana literatura 427 Rozdzia� XIV. ODPOWIEDZIALNO�� PRAWNA 430 1. Wprowadzenie 430 2. Podstawowe typy odpowiedzialno�ci w prawie 433 3. Odpowiedzialno�� konstytucyjna 434 4. Odpowiedzialno�� administracyjna 436 5. Odpowiedzialno�� w prawie finansowym 442 6. Odpowiedzialno�� karna 445 6. l. Policja 446 6.2. Prokuratura 451 6.3. S�dy powszechne 454 6.4. S�d Najwy�szy 457 6.5. Zak�ady karne 458 7. Odpowiedzialno�� pracownicza 459 8. Odpowiedzialno�� cywilna 461 9. Odpowiedzialno�� prawnomi�dzynarodowa 467 Wybrana literatura 468 WYKAZ RYCIN 469 SKOROWIDZ RZECZOWY 471 WST�P Oddaj� do r�k Czytelnik�w podr�cznik podstaw prawa dla ekonomist�w. Jest to opracowanie, z kt�rym studenci ekonomii, zarz�dzania i marketingu, finans�w i bankowo�ci, a tak�e innych kierunk�w i specjalno�ci zwi�zanych z zarz�dzaniem powinni zapozna� si� na pocz�tku swojej edukacji. Po tym wprowadzeniu programy studi�w na starszych latach przewiduj� na og� wyk�ady specjalistyczne z wybranych dziedzin prawa (np. prawo cywilne, prawo sp�ek, prawo gospodarcze publiczne). Od wielu dobrych i interesuj�cych podr�cznik�w, obecnych na rynku wydawniczym, zawieraj�cych podstawy prawa dla ekonomist�w ten r�ni si� tym, �e odchodzi od konwencji encyklopedycznych i bardzo szczeg�owych streszcze� regulacji wybranych ga��zi prawa. Dostarcza przede wszystkim wiedzy og�lnej o prawie i przygotowuje do praktycznego korzystania z prawa. Wprowadza studenta ekonomii w �wiat warto�ci podstawowych zasad �rz�dz�cych" dzia�aj�cym prawem po to, aby nauczy� go umiej�tnego pos�ugiwania si� normami. Przepisy zmieniaj� si� codziennie, dlatego nie warto uczy� si� ich szczeg�owej tre�ci, ale pozna� zasady i sposoby korzystania ze �r�de� prawa. Kto zna te zasady i posiad� umiej�tno�ci og�lne � poradzi sobie z ka�d� spraw�. Ekonomista b�dzie zapewne co kilka lat zmienia� pe�nione role zawodowe, st�d jego podstawowe kompetencje prawnicze wyniesione ze studi�w powinny by� przydatne na d�u�ej, i to niezale�nie od tego, czy absolwent b�dzie w przysz�o�ci sam prowadzi� dzia�alno�� gospodarcz�, czy b�dzie samo- 12 Wst�p dzielnym decydentem w przedsi�biorstwie, czy b�dzie pracowa� jako osoba odpowiedzialna za konkretny dzia� firmy, czy te� znajdzie si� w organach w�adzy publicznej, kt�rych zadania wi��� si� z procesami gospodarczymi. Mo�e zreszt� by� tak, �e wszystkie te role b�d� kolejno udzia�em jego �ycia zawodowego. Ten podr�cznik oferuje takie uniwersalne przygotowanie. W doktrynie przyjmuje si�, �e osoba optymalnie znaj�ca prawo to taka, kt�ra ma o nim informacje podstawowe, ma te� informacje szczeg�owe zwi�zane z pe�nionymi rolami spo�ecznymi oraz informacje o sposobach dotarcia do wiedzy o konkretnych regulacjach prawnych, kt�re mog� by� potrzebne dora�nie, w jakiejkolwiek sprawie. Ten podr�cznik zawiera informacje podstawowe i wiedz� o najwa�niejszych sposobach dotarcia do informacji prawnej potrzebnej ad hoc. Informacje prawne zwi�zane z pe�nionymi rolami zawodowymi ekonomista tylko w pewnym zakresie mo�e posi��� podczas studi�w (temu s�u�� wyk�ady z poszczeg�lnych dziedzin prawa na starszych latach studi�w), w znacznej mierze b�d� one uzupe�niane podczas ca�ej kariery zawodowej, jest to bowiem obszar permanentnej edukacji. Na pocz�tku Czytelnik przyjrzy si� zr�nicowaniu prawa na �wiecie, a tak�e � og�lnie � roli prawa w gospodarce (rozdzia�y I i II). Nast�pnie zapozna si� z r�nymi mo�liwymi drogami dotarcia do informacji o prawie, z wyra�nym podkre�leniem, �e prawo to nie tylko obowi�zuj�ce przepisy, ale tak�e wyk�adnia wyra�ona w orzecznictwie i doktrynie (rozdzia� III). W kolejnych rozdzia�ach (IV, V, VI) om�wiono �r�d�a prawa w Polsce i ich konstrukcj�, a tak�e zasady wyk�adni przepis�w prawnych. W ten spos�b Czytelnik uzyska podstawow� wiedz� o zasadach i pozna narz�dzia umo�liwiaj�ce poprawne czytanie prawa z dowolnej dziedziny. Jest to praktycznie u�yteczne, poniewa� ekonomista � wbrew stereotypowi � nie powinien ogranicza� swojego zainteresowania prawem tylko do prawa gospodarczego, jako �e konsekwencje gospodarcze powoduj� lub mog� powodowa� normy z ka�dej ga��zi prawa. Znajomo�� tych zasad i narz�dzi pozwala mu tak�e na kompetentne partnerstwo w dialogu z prawnikiem. Nast�pnie uczymy si� praktycznego wyszukiwania potrzebnej informacji o prawie, tj. o obowi�zuj�cych tekstach prawnych i o wyk�adni, zar�wno udost�pnianej tradycyjnie, jak i elektronicznie (rozdzia� VII). Student b�dzie wi�c wiedzia�, gdzie i jak szuka� informacji, je�li zamierza pozna� Wst�p 13 prawo z okre�lonej dziedziny albo znale�� podstawy prawne rozwi�zania jakiego� problemu. Poniewa� profesjonalny obr�t gospodarczy wymaga profesjonalnej obs�ugi prawnej, poznamy te� podstawowe zasady wsp�pracy ekonomist�w z prawnikami, przygl�daj�c si� specyfice zawodu radcy prawnego, adwokata i notariusza (rozdzia� VIII). O s�dziach i prokuratorach jest mowa w rozdziale XIV Je Aby prawo zastosowa�, trzeba najpierw ustali�, czy w og�le obowi�zu-� st�d rzut oka na g��wne zasady w tym zakresie. Nast�pnie uczymy si� patrze� na ludzi, r�ne organizacje i ich wzajemne relacje oczyma prawnik�w. Ludzie �zamieniaj� si�" w �osoby fizyczne", organizacje w �osoby prawne", relacje w �stosunki prawne", pow�d� staje si� �faktem prawnym", a zakup gazety �dwustronn� czynno�ci� prawn�" (rozdzia�y X i XI). Od tego momentu, wygl�daj�c przez okno, widzimy ju� tylko podmioty i przedmioty stosunk�w prawnych, a nie ludzi, sklepy i samochody... No, mo�e troch� �artuj�... Uczymy si� odr�nia� regulacje publicznoprawne i prywatnoprawne (rozdzia� XII), poznajemy g��wne zasady ga��zi prawa (rozdzia� XIII) i podstawowe typy odpowiedzialno�ci prawnej (rozdzia� XIV). Trwa�y sukces w �yciu zawodowym ekonomisty jest wypadkow� kwalifikacji etycznych, odwagi i wyobra�ni, kompetencji ekonomicznych, mened�erskich i psychologicznych, a tak�e odpowiedniego przygotowania z zakresu prawa. Mam nadziej�, �e ta ksi��ka b�dzie w tym ostatnim zakresie pomocna. �Op�aca si�" dobrze pozna� zasady i mechanizmy dzia�ania prawa, aby zachowa� intelektualny sceptycyzm w r�nych sytuacjach prawnych zdarzaj�cych si� w �yciu. Brak podstawowej wiedzy o prawie to w konsekwencji brak intelektualnego dystansu do tego, co na temat prawa m�wi� nam inni i co nam doradzaj�. Mo�e to by� pu�apk�, w kt�rej czyhaj� na nas przek�amania, mity, stereotypy i b��dne prze�wiadczenia o prawie, a st�d ju� tylko krok do podj�cia nietrafnej decyzji... Z tego podr�cznika mog� korzysta� tak�e studenci innych kierunk�w studi�w, je�li maj� w programie podstawy prawa czy encyklopedi� prawa. Wyeksponowanie pewnych element�w zwi�zanych z gospodark� nie powinno by� przeszkod�; wr�cz przeciwnie, s�dz�, �e zbli�enie ekonomii i prawoznawstwa jest konieczno�ci� czas�w. Uczniowie szk� �rednich, w kt�rych wyk�adane s� podstawy prawa (np. szk� ekonomicznych), a tak�e osoby, kt�re rozpo- 14 Wst�p czynaj� dzia�alno�� gospodarcz�, r�wnie� mog� korzysta� z tego opracowania, traktuj�c je jako kompendium podstawowej wiedzy o prawie. Oczywi�cie, z podr�cznika mog� tak�e korzysta� studenci prawa i administracji, kt�rzy maj� w programie studi�w na pierwszym roku �Wst�p do prawoznawstwa". Za pomys� napisania tej pracy dzi�kuj� Mateuszowi, studentowi ekonomii. Wst�p do wydania II 1. Wydanie II zawiera kilkaset uaktualnie� w tek�cie ksi��ki. S� one spowodowane uwzgl�dnieniem istotnych zmian prawa i wielu donios�ych prac prawniczych, jakie ukaza�y si� ostatnio. Zmiany w ksi��ce s� zakresowe niewielkie, ale merytorycznie donios�e. 2. Po ukazaniu si� wydania I z przyjemno�ci� zauwa�y�am, �e z podr�cz nika korzystaj� nie tylko studenci ekonomii i zarz�dzania, ale tak�e polecany jest na innych kierunkach studi�w, je�li ich plany przewiduj� zaj�cia z podstaw prawa (m.in. na studiach rolniczych, technicznych, politologicznych, dzienni karskich). Jest tak�e wykorzystywany na prawie i administracji. Ch�tnie wo bec tego zmieni�abym tytu� na Podstawy prawa (nie tylko) dla ekonomist�w. 3. Za wad� ksi��ki cz�� student�w uznaje to, �e jest ona obszerna. Przy znaj�, ale dzi�ki temu wyk�adowca w zale�no�ci od specyfiki studi�w mo�e poleci� dok�adne zapoznanie si� jedynie z wybran� parti� materia�u lub zde cydowa� o poziomie szczeg�owo�ci wymaga� na egzaminie (np. na jednym kierunku student mo�e ograniczy� si� do poznania wy��cznie klasyfikacji pod miot�w prawa w Polsce, na innym warto, �eby ponadto wiedzia� co� o pozy cji prawnej ka�dego z nich. Ten podr�cznik na p�ce oka�e si� u�yteczny tak�e po egzaminie (np. adresy internetowe, literatura, podstawy prawne dzia�a�). Jest to bowiem w pewnym sensie indeks do wiedzy prawniczej. 4. Na prawie i administracji w ramach �Wst�pu do prawoznawstwa" oczy wista b�dzie rezygnacja z rozdzia��w XIII i XIV, koniecznie natomiast trze ba dodatkowo scharakteryzowa� nauki prawne, om�wi� dodatkowo proble matyk� stosowania prawa, wnioskowania prawnicze i niekt�re zagadnienia teorii legislacji. Stan prawny na dzie� l czerwca 2002 r. Jolanta Jab�o�ska-Bonca Rozdzia� l PRAWO WE WSPӣCZESNYM �WIECIE 1. WPROWADZENIE 1.1. Skuteczne osi�ganie cel�w w �yciu zawodowym i prywatnym ka�dego z nas zale�y, mi�dzy innymi, od umiej�tno�ci pos�ugiwania si� prawem. Prawo to system norm post�powania pochodz�cych od pa�stwa, zabezpieczonych mo�liwo�ci� legalnego u�ycia przez pa�stwo przymusu, kt�rego celem jest porz�dkowanie podstaw �ycia spo�ecznego, politycznego i gospodarczego. W demokratycznym systemie politycznym prawo wyznacza struktury i kompetencje organ�w w�adzy publicznej, a tak�e procedury podejmowania decyzji. Okre�la ono r�wnie� ramy dzia�ania r�norodnych podmiot�w spo�ecznych, kt�rym zapewnia mo�liwo�� uczestnictwa w procesach decyzyjnych w pa�stwie, gwarantuje podstawy bezpiecze�stwa i pewno�ci stosunk�w wsp�pracy i konkurencji spo�ecznej. Prawo wyznacza wzorce zachowa�, kt�re powinny by� respektowane przez organy w�adzy i spo�ecze�stwo oraz okre�la zasady odpowiedzialno�ci za ich naruszanie. Organizuje organy i procedury realizacji przymusu pa�stwa � w razie konieczno�ci nawet z u�yciem przymusu fizycznego. Prawo ochrania elementy r�nych proces�w spo�ecznych, politycznych i gospodarczych; reguluje tempo, kierunki i charakter zmian w tych sferach �ycia, przystosowuje te� do nich swoje normy, przekszta�caj�c struktury i zasady dzia�ania aparatu w�adzy publicznej i innych element�w systemu spo�ecznego, gospodarczego i politycznego. Mo�e te� inicjowa� zmiany w otoczeniu. Stwarza mo�liwo�ci rozstrzygania konflikt�w, gwa- 16 /. Prawo we wsp�czesnym �wiecie rantuj�c skuteczno�� rozstrzygni�� poprzez zagro�enie lub u�ycie przymusu pa�stwa. Ka�dy z nas stale pozostaje pod kontrol� norm prawnych, codziennie jest uczestnikiem i tw�rc� rozmaitych fakt�w prawnych, wchodzi w stosunki prawne z innymi lud�mi. Je�li nie b�dziemy wiedzieli, jak prawo dzia�a, na jakich zasadach si� opiera, jakie mog� by� skutki niezachowania przez nas wymog�w stawianych przez prawo, mo�emy pope�nia� niezamierzone b��dy, czynno�ci przez nas wykonywane mog� okaza� si� niewa�ne, nie b�dziemy wiedzieli, jakie mamy uprawnienia, a wi�c ich nie wykorzystamy, nasze dzia�ania mog� okaza� si� nielegalne... Ekonomista, kt�ry chce odnie�� sukces zawodowy, niezale�nie od pe�nionej roli powinien posi��� podstawow� wiedz� o prawie i � wbrew stereotypowi � nie powinien ogranicza� swojego zainteresowania tylko do prawa gospodarczego, poniewa� normy ka�dej ga��zi prawa mog� powodowa� konsekwencje gospodarcze. 1.2. Prawo nale�y do zjawisk �wiata kultury. W �wiecie wsp�czesnym nie ma ju� w zasadzie kultur izolowanych, istniej�cych osobno, za siedmioma g�rami i siedmioma rzekami. Globalizacja �ycia spowodowa�a, �e ka�da kultura jest obecnie zapo�redniczona, hybrydalna, naznaczona eklektyzmem. Pozostaj� jednak pewne istotne odr�bno�ci: w r�nych regionach �wiata r�ne s� warto�ci chronione przez prawo, r�ny zasi�g regulacji, r�na forma �r�de� prawa... Poniewa� gospodarki nap�dzane przez og�lno�wiatowy trend liberalizacji, prywatyzacji i mobilno�ci kapita�u s� coraz bardziej ze sob� powi�zane, st�d mi�dzynarodowy ruch osobowy oraz mi�dzynarodowy obr�t gospodarczy powoduj�, i� standardem we wsp�czesnym �wiecie s� liczne stosunki ��cz�ce wiele obszar�w prawnych. Dlatego � zanim zajmiemy si� prawem polskim � warto rzuci� okiem na r�ne typy kultur prawa. stosunki prawne z elementem obcym Powi�zanie naszych spraw z obcym systemem prawa mo�e nast�pi� z wielu powod�w, np. obywatelstwa, miejsca zamieszkania lub siedziby przynajmniej jednej strony danego stosunku (np. kontraktu handlowego), miejsca zdarzenia, b�d�cego jego �r�d�em (np. miejsca zawarcia umowy), miejsca po�o�enia przedmiotu prawa (np. nieruchomo�ci). W takich sytuacjach pojawia si� zawsze problem: prawo jakiego pa�stwa do takiej 1. Wprowadzenie 17 sprawy nale�y zastosowa�? To zagadnienie rozwi�zuje prawo mi�dzynarodowe prywatne. Ka�de pa�stwo ma w�asny system norm, kt�re okre�laj�, prawo jakiego pa�stwa nale�y stosowa� w konkretnych stosunkach, w kt�rych wyst�pi� element obcy. Normy te rozwi�zuj� te kwestie w odniesieniu do spraw maj�tkowych, cz�sto te� rodzinnych i z zakresu pracy. W istocie nie chodzi jednak tylko o wyb�r prawa, a wi�c o r�nice w tre�ci rozwi�za� prawnych w r�nych pa�stwach, ale tak�e o og�lniejsze warunki kulturowe prowadzenia sprawy (np. procesu maj�tkowego) w obcym pa�stwie. Istotny jest klimat prawny danego pa�stwa, poziom organizacji s�downictwa i sprawy praktyczne: j�zyk, w kt�rym toczy si� sp�r, ewentualna konieczno�� powierzenia sprawy miejscowemu adwokatowi, koszty procesu itd. Dlatego te� biznesmen powinien wiedzie�, �e mo�e mie� wp�yw na wyb�r prawa, kt�remu b�dzie podlega� kontrakt mi�dzynarodowy w przypadku sporu � pod warunkiem, �e w umowie zostanie umieszczona klauzula arbitra�owa. Strony mog� w niej wybra� sobie miejsce arbitra�u w pa�stwie, w kt�rym z jakichkolwiek wzgl�d�w uznaj� to za w�a�ciwe lub korzystne, oraz wybra� j�zyk, w kt�rym ma toczy� si� post�powanie. W konsekwencji ewentualny sp�r b�dzie rozstrzyga� arbitra� podlegaj�cy prawu pa�stwa, na kt�rego terytorium si� odbywa (lex arbitrii), chyba �e strony wyra�nie poddadz� go prawu innego pa�stwa, co zdarza si� bardzo rzadko. To tylko przyk�ad pokazuj�cy, �e ekonomista interesuj�cy si� prawem powinien ze wzgl�d�w praktycznych orientowa� si� w g��wnych r�nicach mi�dzy r�nymi typami kultur prawa, jakie wsp�cze�nie spotykamy na �wiecie. Jest to wa�ne z powodu kontakt�w zagranicznych zwi�zanych z potrzebami handlu, wyjazd�w Polak�w i wizyt cudzoziemc�w w Polsce, perspektyw przyst�pienia Polski do Unii Europejskiej i pe�nego otwarcia polskiej gospodarki, ale tak�e dlatego, �e coraz wi�ksze znaczenie w handlu i przemy�le ma Internet, kt�ry oferuje ci�gle nowe mo�liwo�ci, m.in. prowadzenia mi�dzynarodowych transakcji handlowych, podejmowania pracy w innym kraju bez opuszczania domu itd. Warto wi�c � cho� w og�lnym zarysie � wiedzie�, na czym polegaj� r�nice kultur prawnych poszczeg�lnych region�w �wiata. Wprawdzie dla Polski g��wnym partnerem handlowym pozostaj� Niemcy (w 1999 r. 34,5% eksport i 26,5% import), reprezentuj�cy ten sam typ systemu prawa (prawo stanowione) co Polska (cho� i tu 18 /. Prawo we wsp�czesnym �wiecie s� istotne r�nice), jednak nasi partnerzy gospodarczy znajduj� si� w wielu regionach �wiata. Na przyk�ad, na pi�tym miejscu w�r�d pa�stw, do kt�rych eksportujemy towary, s� Stany Zjednoczone, a na si�dmym � Wielka Brytania. S� to pa�stwa nale��ce do kr�gu prawa precedensowego, kt�re w istotny spos�b r�ni si� od prawa polskiego. Post�puj�ca glo-balizacja i rewolucja telekomunikacyjna po��czy nas zapewne niebawem jeszcze �ci�lej, nawet z najodleglejszymi zak�tkami �wiata. 1.3. Wsp�cze�nie w kr�gu kultury zachodniej dominuje prawo stanowione, z tym �e w krajach anglosaskich samoistnym �r�d�em prawa s� tak�e wi���ce precedensy. W pa�stwach Europy kontynentalnej precedensy nie maj� takiej rangi. Ponadto pewn� marginaln� rol� w pa�stwach kr�gu kultury zachodniej zachowa�o prawo zwyczajowe. 2. PRAWO STANOWIONE 2.1. Stanowienie prawa jest jednostronnym, w�adczym konwencjonalnym i konstytutywnym aktem decyzyjnym podj�tym przez organ pa�stwa albo z upowa�nienia organu pa�stwa (przez organ samorz�du), w kt�rego wyniku powstaje akt prawodawczy. Jest to podstawowa forma tworzenia prawa we wsp�czesnych systemach politycznych. W systemie prawa ustawowego (tj. takim, w kt�rym podstawow� form� prawodawstwa s� ustawy) prawo bywa tak�e tworzone z woli co najmniej dw�ch r�wnoprawnych podmiot�w, tj. w drodze um�w prawotw�rczych. Akt prawodawczy (�r�d�o prawa) w systemie prawa ustawowego to tekst organu w�adzy publicznej wyra�ony w postaci przepis�w prawnych wprowadzaj�cy do systemu nowe obowi�zuj�ce normy, albo zmieniaj�cy czy uchylaj�cy dotychczasowe. Przepisy prawne s� kierowane do ad- �, resat�w prawa (podmiot�w prawa) i zawieraj� okre�lenie * i/t 8fnc� n'e" powinnych sposob�w zachowania. Adresaci s� w przepi- > sach okre�leni og�lnie (generalnie), np. osoba fizyczna, podatnik, przedsi�biorca, tak�e og�lnie (abstrakcyjnie) wyznaczone s� powinne sposoby zachowania (np. �przedsi�biorca wykonuje dzia�alno�� gospodarcz� na zasadach uczciwej konkurencji i poszanowania dobrych obyczaj�w oraz s�usznych interes�w konsument�w" albo �kto kradnie z w�amaniem, podlega karze pozbawiania wolno�ci od roku do lat 10"). 2. Prawo stanowione 19 W systemie prawa ustawowego owa og�lno�� regulacji to jedna z podstawowych r�nic mi�dzy efektem tworzenia prawa przez organy legislacyjne a efektem stosowania prawa (np. przez s�dy czy administracj�). W wyniku stosowania prawa indywidualnie oznaczony adresat ma konkretny obowi�zek w �ci�le oznaczonych okoliczno�ciach (np. �Jan Kowalski zap�aci mandat w wysoko�ci 200 z�"). Podstawow� form� prawodawstwa w systemie prawa stanowionego, zwanego ustawowym, jest ustawa, jednostronny, w�adczy akt parlamentu. w�adczy system prawa Stanowienie prawa ma fundamentalne znaczenie dla �ycia spo�ecznego, dla pewno�ci i bezpiecze�stwa prawnego adresat�w norm prawnych. Kreuje ono bowiem w najwi�kszym stopniu zale�no�ci w pozosta�ych sferach praktyki spo�ecznej (w tym w stosowaniu prawa i obrocie prawnym). Stanowienie prawa jako konstytutywny akt jednostronny kompetentnego organu w�adzy publicznej odpowiada koncepcji w�adczego systemu prawa, w kt�rym wyra�nie ujawnia si� stosunek podporz�dkowania mi�dzy stanowi�cym prawo (pa�stwem) a adresatami norm (spo�ecze�stwem). Prawodawca tworzy normy, ��da ich realizowania, a za brak podporz�dkowania grozi mo�liwo�ci� legalnego u�ycia przymusu albo wr�cz go u�ywa. Wsp�cze�nie jednak ro�nie ranga dialogu i negocjacyjnych form wsp�-stanowienia prawa, poprzez kt�re strony wsp�lnie ustalaj� normy general-nie-abstrakcyjne. Efektem wsp�stanowienia s� umowy prawotw�rcze. negocjacyjny system prawa Umowy prawotw�rcze s� �r�d�em prawa wewn�trznego (w prawie pracy), a tak�e podstawowym � mi�dzynarodowego publicznego. Ich rosn�ca rola w prawie wewn�trznym jest zwi�zana z procesami funkcjonalnej i kulturowej dyferencjacji system�w spo�ecznych, z pluralizmem demokratycznych system�w politycznych i wzrostem rangi procedur negocjacyjnych, kt�re maj� gwarantowa� szeroki wp�yw r�norodnych podmiot�w prawa na tre�� tworzonych norm. W doktrynie formu�owana jest koncepcja promuj�ca negocjacyjny system prawa, w kt�rym istotn� lub dominuj�c� rol� odgrywa� maj� porozumienia np. mi�dzy organami pa�stwowymi a zrzeszeniami reprezentuj�cymi obywateli. W systemie prawa stanowionego � ustawowego, dvii law wodawcze s� uporz�dkowane. Podstawowe znaczenie maj�: � konstytucja (ustawa zasadnicza), akty pr�- 20 /. Prawo we wsp�czesnym �wiecie � ustawy, � ratyfikowane umowy mi�dzynarodowe. Wszelkie inne akty prawodawcze (akty wykonawcze) s� stanowione na podstawie konstytucji oraz ustaw i powinny by� z nimi zgodne co do kierunku normowania. Umowy mi�dzynarodowe (na og�l na podstawie konstytucji i ustaw) s� w��czane do wewn�trznego porz�dku prawnego. Prawo w systemie ustawowym nie mo�e by� jednak uto�samiane wy��cznie z og�em obowi�zuj�cych akt�w prawodawczych, bowiem prawo kszta�tuj� r�wnie� niewys�owione explicite w tekstach akt�w zasady interpretacji (wyk�adni) przepis�w prawa. Przepisy musz� zosta� poprawnie zrozumiane, a nie zawsze jest to proste z uwagi na swoisto�ci redakcyjne tekst�w prawnych, konieczne bywa eliminowanie zdarzaj�cych si� b��d�w redakcyjnych, ograniczanie nieostro�ci nazw u�ytych przez prawodawc�, a nawet wype�nianie luk w prawie � to w�a�nie umo�liwia wyk�adnia. Ponadto pewne znaczenie w niekt�rych krajach dvii law ma prawo zwyczajowe (Niemcy, Szwajcaria, Grecja). S�d mo�e tam niepisane, utrwalone regu�y post�powania uczyni� podstaw� decyzji, je�li dany stan rzeczy nie jest uregulowany przez ustaw�. wielo�� prawo-tw�rc�w Cech� wsp�czesnych pa�stw jest wielo�� podmiot�w maj�cych kompetencj� do prawodawstwa. Modelowo prosta hierarchia �r�de� prawa (np. konstytucja, ratyfikowane umowy mi�dzynarodowe, ustawy, akty norma-�i tywne wydane na podstawie i w celu wykonania ustaw) komplikuje si� w praktyce. Systemy organ�w w�adzy publicznej stanowi�ce prawo s� uk�adami z�o�onymi, wspieranymi przez inne podmioty, takie jak centralne urz�dy (ce�, patentowe, ubezpiecze� spo�ecznych itp.), rozmaite agencje, zarz�dy, dyrekcje i rady � cz�sto o monopolistycznej pozycji w konkretnym pa�stwie (kolejowe, sanitarne, naukowe, drogowe itp.). Z instytucji tych p�yn� tak�e akty normatywne niekiedy o niejasnym charakterze prawnym � czasami trudno w praktyce odr�ni� nieprawnikowi akty prawodawcze od innych regulacji. hierarchia akt�w prawodawczych 2.2. Akty prawodawcze stanowione w konkretnym pa�stwie s� zr�nicowane pod wzgl�dem mocy prawnej. Im wy�ej stoi organ w hierarchii aparatu w�adzy publicznej, tym wy�sza jest moc prawna stanowionych przeze� akt�w. Konkretny akt 3. Prawo precedensowe 21 prawotw�rczy w stosunku do innego aktu mo�e mie� moc jemu r�wn�, wy�sz� albo ni�sz�. Przyjmuje si�, �e: � akt prawotw�rczy o ni�szej mocy prawnej nie powinien by� nie zgodny z aktem prawotw�rczym o wy�szej mocy prawnej, � akt prawotw�rczy o wy�szej mocy prawnej mo�e uchyli� akt o ni� szej mocy prawnej, � akt prawotw�rczy o wy�szej mocy prawnej przes�dza w pewnym stopniu o tre�ci aktu o ni�szej mocy prawnej, � istnieje obowi�zek wydania akt�w o ni�szej mocy prawnej, je�eli s� one niezb�dne do realizacji postanowie� akt�w o wy�szej mocy prawnej. Akty prawodawcze s� te� powi�zane tre�ciowo. Zasady wyra�one w konstytucji s� konkretyzowane w ustawach, a akty wykonawcze �organizuj�" wykonanie ustaw. 3. PRAWO PRECEDENSOWE 3.1. W pa�stwach anglosaskich (Wielka Brytania, Irlandia, Stany Zjednoczone � z wyj�tkiem Luizjany i Porto Rico, Kanada � z wyj�tkiem Quebecu, kraje wsp�lnoty brytyjskiej) prawo jest tworzone nie tylko w formie stanowienia, ale tak�e w formie precedens�w prawotw�rczych (precedensowe jest orzecznictwo s�dowe, judge-made-law). Precedens prawotw�rczy (o charakterze konkretnym) polega na tym, �e s�d podejmuje konkretnie-indywidualn� decyzj� w okre�lonej sprawie (np. karnej, cywilnej), cho� w obowi�zuj�cych dot�d normach (np. stanowionych, zwyczajowych) nie ma podstaw do jej wydania lub podstawy te s� niedostatecznie okre�lone. S�d w post�powaniu odr�nia swoiste, niepowtarzalne cechy rozwa�anej sprawy (obiter dicta) oraz � bior�c pod uwag� jej istot� � formu�uje zasad� rozstrzygni�cia (ratio decidendi). Zasad� t� czyni podstaw� swojego orzeczenia. Ta zasada powinna by� odt�d podstaw� rozstrzygania wszystkich konkretnych spraw podobnych (zasada sta�o�ci decyzji � stare decisi�) przez s�dy o takiej samej albo ni�szej pozycji w hierarchii organ�w w�adzy. Je�li tak si� staje: s�d swoj� pierwsz� decyzj� stworzy� prawo. Zasada precedensu opiera si� na za�o�eniu, �e podobne sprawy powinny by� rozstrzygane w podobny spos�b. 22 / Prawo we wsp�czesnym �wiecie Ten spos�b funkcjonowania s�d�w powoduje, �e w krajach anglosaskich nie ma wyra�nego rozdzia�u tworzenia i stosowania prawa, tak jak to jest w Europie kontynentalnej. S�dy rozstrzygaj�c konkretne sprawy, jednocze�nie stwarzaj� nowe generalnie-abstrakcyjne zasady rozstrzygni�� (nowe normy prawne). zasada sta�o�ci decyzji Fundamentem anglosaskiej koncepcji precedensu jest zasada stare de-cisis (stare decisis et �uieta non movere � przestrzega� wydanych decyzji i nie zmienia� istniej�cego stanu rzeczy). Zgodnie z t� zasad� ka�dy s�d jest zwi�zany precedensem ustalonym przez s�d wy�szej instancji, a precedens mo�e uchyli� tylko s�d, kt�ry go wyda� lub hierarchicznie wy�szy (i, oczywi�cie, ustawa). Na przyk�ad, w ameryka�skim systemie prawa w przypadku rozstrzygania sprawy na podstawie common law (przy jednoczesnym braku norm prawa stanowionego) wyr�ni� mo�na � oczywi�cie w du�ym uproszczeniu � nast�puj�ce etapy procesu tworzenia (i jednocze�nie stosowania) prawa: 1) ustalenie, czy dla rozpatrywanej sprawy istnieje orzeczenie prece densowe, kt�re mo�na zastosowa�, bo dotyczy sprawy w spos�b istotny podobnej, je�li nie � s�d ustanawia nowy precedens; 2) wyk�adnia istniej�cego precedensu w zwi�zku z rozpatrywan� spra w� (m.in. wyodr�bnienie zasady rozstrzygni�cia i okoliczno�ci pobocz nych); 3) powi�zanie stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy z ustalon� za sad� rozstrzygni�cia; zgodn� z zasad� stare decisis albo z zasad� rozstrzy gni�cia nowego precedensu; 4) podj�cie decyzji konkretnie-indywidualnej. Precedensy wi���ce de iure nak�adaj� obowi�zek zachowania si� zgodnego z zawart� w nim zasad� rozstrzygni�cia. Naruszenie precedensu jest uwa�ane za naruszenie prawa i mo�e stanowi� podstaw� uchylenia decyzji w post�powaniu odwo�awczym. case law Poniewa� precedensy w systemie anglosaskim s� efektem rozstrzygania konkretnych spraw, prawo anglosaskie okre�lane bywa jako case law. W systemie case law precedensy s� samoistnymi �r�d�ami prawa, tj. s� samodzielnymi podstawami de- cyzji s�d�w, samodzielnymi �r�d�ami praw i obowi�zk�w podmiot�w prawa. 3. Prawo precedensowe 23 Warto podkre�li�, �e w systemie tym dla konkretnej rozpatrywanej sprawy mo�e istnie� wiele precedens�w i wiele kontrprecedens�w. S�d w praktyce najpierw czeka, na kt�re precedensy powo�aj� si� strony procesu. Nast�pnie mo�e: � przyj�� precedens przytoczony przez jedn� ze stron, � powo�a� si� na inny precedens, � stworzy� nowy precedens. Zasada stare decisis jest wsp�cze�nie interpretowana liberalnie. Precedensy s� �uchylane" przez inne precedensy albo przez ustawy, mog� te� by� �omijane" poprzez wykazanie, �e sprawa r�ni si� znacznie od poprzedniej i precedensowej. Cech� charakterystyczn� system�w precedensowych stanowi brak oficjalnie wydawanych zbior�w orzecze�. Orzeczenia s� publikowane w wydawnictwach prywatnych i p�oficjalnych (tzw. law reports). O komputerowym dost�pie do prawa anglosaskiego b�dzie mowa w rozdziale VII. Precedensy prawotw�rcze w krajach anglosaskich maj� wsp�cze�nie istotne znaczenie w prawie cywilnym, coraz mniejsze w karnym, administracyjnym, finansowym. Ekspansja prawa ustawowego jest faktem i efektem interwencjonizmu pa�stwowego. Ameryka�skie i brytyjskie prawo precedensowe koegzystuje wsp�cze�nie z prawem stanowionym. Trzeba wyra�nie podkre�li�, �e precedensy prawotw�rcze s� w krajach anglosaskich wsp�cze�nie �r�d�ami prawa o ni�szej mocy prawnej ni� ustawy. Ka�da ustawa mo�e uchyli� precedens, a �aden precedens nie mo�e uchyli� ustawy. 3.2. Precedensy w powy�szym rozumieniu (tj. precedensy de iure) nie s� �r�d�ami prawa w systemach prawa ustawowego, wy��czaj�cych w konstytucjach prawotw�rstwo s�d�w. W systemach takich niedopuszczalne jest orzekanie w procesie stosowania prawa na podstawie precedensu w powy�szym rozumieniu. Kon-kretnie-indywidualne orzeczenie s�du albo decyzja administracji musi si� zawsze opiera� na podstawie prawnej w postaci obowi�zuj�cych general-nie-abstrakcyjnych norm prawnych. Trzeba jednak doda�, �e praktycznie termin �precedens" jest te� u�ywany powszechnie na okre�lenie orzecze� s�d�w, kt�re stanowi� w r�nym stopniu wzorce, przyk�ady i argumenty dla orzecze� p�niejszych. St�d w polskich mediach tak�e cz�sto s�yszymy o �precedensowych" roz- 24 /. Prawo we wsp�czesnym �wiecie strzygni�ciach naszych s�d�w, odnosi si� to jednak na og� do orzecze� zawieraj�cych jedynie interpretacj� prawa (chyba �e s�d wype�nia luk� konstrukcyjn� w prawie � w�wczas dzia�a prawotw�rcze). precedens konkretny a precedens abstrakcyjny Poza precedensami prawotw�rczymi o charakterze konkretnym wyr�nia si� tak�e precedensy zwane abstrakcyjnymi. S� to takie rozstrzy-1 gni�cia s�du, kt�re powstaj� w post�powaniu, w kt�rym nie rozstrzyga si� spraw indywidualnych, lecz rozwi�zuje og�lne problemy prawne. Takie uprawnienia maj� na og� s�dy najwy�sze w konkretnych pa�stwach. W pa�stwach anglosaskich precedensy abstrakcyjne zalicza si� do akt�w legislacji s�dowej. Cz�sto w przypadku takich abstrakcyjnych rozstrzygni�� trudno jest jednoznacznie stwierdzi�, czy mamy do czynienia jedynie z interpretacj� ju� obowi�zuj�cego prawa, czy te� z tworzeniem nowych norm, a wi�c z prawotw�rstwem. Zaj�te stanowisko zale�y od przyj�tych za�o�e� dotycz�cych koncepcji �r�de� prawa i wyk�adni (odpowied� jest wi�c oparta na konwencji). W zwi�zku z tym w doktrynie odr�nia si� tzw. precedensy interpretacyjne, kt�re ustalaj� jedynie zasady wyk�adni ju� obowi�zuj�cych norm, i precedensy rozstrzygni�cia tworz�ce nowe normy. To odr�nienie ma nieostre granice, bowiem cz�sto wyk�adnia sensu largo ma charakter tw�rczy i w istocie tworzy (wsp�tworzy) nowe normy (np. uzupe�nia luki w prawie). wptyw decyzji ;tonkretnie-indy-yidualnych Poj�cie �precedens" (por. te� art. 47 � 4 k.p.c.) bywa te� u�ywane potocznie w jeszcze szerszym znaczeniu. M�wi si�, �e decyzja (konkretnie-in-dywidualna) organu stosuj�cego prawo jest precedensem dla innej decyzji w�wczas, gdy ma pewien wyra�ny wp�yw na podj�cie takiej, a nie innej drugiej konkretnie-indywidualnej decyzji (np. obok przepis�w prawnych, kt�re s� jej podstaw�), cho� formalnie (na podstawie prawa) nie by�a dla niej wi���ca. Tak rozumiane �precedensy" (zwane niekiedy precedensami de facto) maj� obecnie coraz wi�ksze znaczenie w systemach prawa opartego na prymacie ustawy. W praktyce stosowania prawa zdarza si� bowiem, �e w celu wzmocnienia stanowiska w konkretnej sprawie zaj�tego przez organ stosuj�cy prawo w uzasadnieniu orzeczenia obok przepis�w praw- 3. Prawo precedensowe 25 nych przytaczane s� inne orzeczenia konkretnie-indywidualne dotycz�ce spraw podobnych (zw�aszcza orzeczenia s�d�w wy�szej instancji). Powo�anie tych orzecze� odbywa si� w r�nych formach. Bywa tak, �e organy stosuj�ce prawo powo�uj� si� og�lnie na �ustalone orzecznictwo", ewentualnie z odes�aniem do konkretnych decyzji stosowania prawa z podaniem ich sygnatur lub te� z przytoczeniem fragment�w tych�e decyzji albo ich uzasadnie�. Zdarza si� r�wnie�, �e powo�ywane jest jedno orzeczenie organu dotycz�ce podobnej sprawy. Decyzje te formalnie (de iure) nie maj� mocy wi���cej dla nowej decyzji, a jednak de facto s� w procesie stosowania prawa uwzgl�dniane jako argumenty dodatkowe, uzasadniaj�ce zaj�te stanowisko � zw�aszcza dotycz�ce interpretacji prawa. Mo�na je ewentualnie nazywa� potocznie �precedensami" w sensie szerokim, maj� one bowiem pewien wp�yw na inne decyzje; z tym �e tez� t� trzeba koniecznie uzupe�nia� stwierdzeniem, i� przytoczenie orzeczenia konkret-nie-indywidualnego nigdy nie mo�e by� jedyn� podstaw� innego orzecz-nia w systemie prawa opartym na prymacie ustawy. Uwzgl�dnianie w stosowaniu prawa ju� zapad�ych konkretnie-indy-widualnych decyzji ma swoje prakseologiczne uzasadnienie. Zauwa�my, �e uwzgl�dnia si� przede wszystkim takie poprzednie decyzje, kt�re wype�nia�y pewne niejasno�ci i luzy w prawie poprzez interpretacj� prawa. Jednocze�nie s� to z regu�y decyzje organ�w hierarchicznie najwy�szych (w Polsce g��wnie Trybuna�u Konstytucyjnego, S�du Najwy�szego i Naczelnego S�du Administracyjnego), co zwi�ksza szans� organu uwzgl�dniaj�cego �precedens" na utrzymanie swojej decyzji w przypadku odwo�ania. Poza tym uwzgl�dnienie tak rozumianych �precedens�w" prowadzi do pewnej szablonowo�ci rozwi�za� w ramach luz�w pozostawionych organom stosuj�cym prawo, a wi�c do wzrostu jednolito�ci stosowania prawa. Rozpowszechnianie przez takie �precedensy" praktycznej (g��wnie s�dowej) interpretacji prawa, przede wszystkim odnosz�cej si� do przepis�w prawnych budz�cych w�tpliwo�ci w praktyce lub kt�- rych stosowanie wywo�a�o rozbie�no�ci w orzecznictwie, praktyczne znaczenie przepis�w zawieraj�cych terminy wieloznaczne i nieostre, orzecznictwa prowadzi w praktyce do sytuacji, �e jej znajomo�� (ergo: znajomo�� orzecznictwa) jest r�wnie wa�na jak znajomo�� tekst�w prawnych. W systemie prawa ustawowego szans� �wygranej" w s�dzie czy w organach administracji zale�� wi�c tak�e od umiej�tnego wykorzysta- 26 /. Prawo we wsp�lczesnym �wiecie ni� znajomo�ci ju� zapad�ych decyzji stosowania prawa � a wi�c znajomo�ci tzw. prawa operatywnego. Nie chodzi tu tylko o orzecznictwo s�d�w krajowych, ale i o wzrastaj�c� rang� orzecznictwa s�d�w mi�dzynarodowych. Hierarchiczna struktura s�d�w i post�powania odwo�awczego oraz zasada oficjalnego publikowania orzecze� s�d�w najwy�szych w systemie prawa ustawowego tworz� silny nacisk na organy stosuj�ce prawo, aby podporz�dkowa� si� orzecznictwu. 4. ZACIERANIE RӯNIC 4.1. Wsp�cze�nie zaciera si� ostre przeciwstawienie obu tych typ�w system�w, zw�aszcza z tego wzgl�du, i� w systemie anglosaskim wzrasta rola stanowienia jako formy tworzenia obowi�zuj�cego prawa, w systemach prawa stanowionego za� � rola orzecznictwa s�dowego. Zakres prawa stanowionego jest wsp�cze�nie przede wszystkim wprost proporcjonalny do zakresu interwencjonizmu pa�stwowego w gospodark�. W praktyce w systemie common law prawo stanowione jest wyra�nie i �ci�le powi�zane z prawem precedensowym, rola s�downictwa za� jest niewsp�miernie wi�ksza ni� w systemach prawa ustawowego. S�dy ��cz� funkcje prawodawcze z funkcjami interpretacyjnymi, s�dziowie tworz�, uzupe�niaj�, zmieniaj�, stosuj� i interpretuj� prawo, ale precedensy maj� generalnie ni�sz� moc prawn� ni� ustawy. �prawo operatywne" W systemach prawa stanowionego (nie dopuszczaj�cych prawotw�r-stwa s�d�w) tak�e ro�nie (w zwi�zku z realizacj� zasady podzia�u w�adzy) rola tzw. prawa operatywnego, a wi�c og�lnych regu� sformu�owanych w dost�pnych rozstrzygni�ciach s�dowych i administracyjnych. Obok tysi�cy ustaw, rozporz�dze� i zarz�dze� (tzw. prawo stanowione) coraz istotniejsz� rol� r�wnie� w Polsce odgrywa wyk�adnia zawarta w orzecznictwie S�du Najwy�szego, Trybuna�u Konstytucyjnego, Naczelnego S�du Administracyjnego. Przyk�adowo w Niemczech 95% decyzji s�d�w najwy�szych zawiera powo�ania i cytaty z orzecznictwa s�dowego. R�nice mi�dzy poszczeg�lnymi pa�stwami s�jednak w tym zakresie istotne � we Francji funkcjonuje zakaz cytowania przez s�dy orzecznictwa s�dowego. 5. Prawo zwyczajowe 27 O tym, jaki jest kszta�t systemu prawa w konkretnym pa�stwie, jakie formy tworzenia prawa przewa�aj�, decyduje w znacznej mierze tradycja (systemy dvii law opieraj� si� na prawie rzymskim, system common law � nie), kultura polityczna i prawna, zasady organizacji systemu politycznego i pa�stwa. Podsumowuj�c: system prawa ustawowego, charakterystyczny dla pa�stw Europy kontynentalnej (a wi�c i Polski) i Ameryki �aci�skiej, ma nast�puj�ce typowe w�asno�ci: � podstawow� form� prawodawstwa jest ustawa, jednostronny, w�ad czy akt parlamentu, akty wykonawcze s� podporz�dkowane usta wom; � tworzenie prawa jest oddzielone od stosowania prawa, tj. od podejmowania przez s�dy i administracj� na podstawie ustaw decyzji konkretnie-indywidualnych. Organy stosuj�ce prawo nie maj� kompetencji do prawodawstwa. W systemie anglosaskim: � form� prawodawstwa, obok ustawy, jest tak�e precedens. Jest to decyzja konkretnie-indywidualna s�du, kt�ra sta�a si� wzorcem (w istocie nie ca�a decyzja, a zasada rozstrzygn�cia) dla rozstrzy gania innych, podobnych przypadk�w, zgodnie z zasad�, �e podob ne sprawy powinny by� rozstrzygane w podobny spos�b. Wi��� ca jest tylko zasada rozstrzygni�cia, a wi�c og�lna, abstrakcyjna zasada prawna, kt�ra stanowi podstaw� orzeczenia s�du, a nie ar gumentacje i okoliczno�ci, kt�re nie maj� istotnego znaczenia dla regu�y decyzji; � nie ma wyra�nego rozdzia�u tworzenia i stosowania prawa; � precedensy s� �r�d�ami prawa podporz�dkowanymi ustawom. Za sad� jest, �e ka�da ustawa mo�e uchyli� precedens, ale �aden pre cedens nie mo�e uchyli� ustawy. 5. PRAWO ZWYCZAJOWE 5.1. Prawo zwyczajowe by�o przez wieki podstawow� form� tworzenia prawa na �wiecie. Prawo zwyczajowe, maj�ce za sob� argument �daw-no�ci", uwa�ane by�o za prawo �lepsze", prawo o wy�szej mocy ni� prawo stanowione. Akty stanowienia sta�y si� dominuj�c� form� tworzenia 28 /. Prawo we wsp�czesnym �wiecie prawa wraz ze wzrostem tempa zmian spo�ecznych i wykszta�ceniem si� nowoczesnego, scentralizowanego systemu w�adzy publicznej. Ex non scripto ius venit, quod usus comprobavit. Nam diuturni mores consensu utentium comprobati legem imitantur. (Prawem niepisanym jest to, kt�re zosta�o potwierdzone przez stosowanie; albowiem d�ugotrwa�e zwyczaje, potwierdzone przez zgod� stosuj�cych je, przybieraj� posta� prawa.) Instytucje Justyniana Zjawiskiem obiektywnym jest wsp�cze�nie znaczny wzrost znaczenia pa�stwa w wielu sferach �ycia spo�ecznego i gospodarczego, kt�re kiedy� tradycyjnie opiera�y si� na niepisanych, zwyczajowych regu�ach post�powania. Pa�stwa wyra�nie preferuj� jasne, precyzyjne i celowo stanowione prawo, tworzone przy wykorzystywaniu konstytucyjnie legitymowanego systemu �r�de� prawa, przed regu�ami powstaj�cymi w drodze praktyki post�powania. Zwyczaj, kt�ry stanowi� mo�e podstaw� prawa zwyczajowego, to ustalony, jednorodny spos�b post�powania, uznany za wi���cy przez okre�lon� zbiorowo�� spo�eczn�. Na przyk�ad w obrocie gospodarczym istotne znaczenie maj� wsp�cze�nie zwyczaje handlowe. Ze wzgl�du na zasi�g