PODSTAWY PRAWA DLA EKONOMISTÓW dla ekonomistów PODSTAWY PRAWA Jolanta Jabłonska-Bonca dla ekonomistów Wydanie2 ""/ / Loh , 7 jk™ Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis™ Warszawa 2002 Projekt okładki i stron tytułowych: Maryna Wiśniewska Redaktor: Agata Jędrasik Redaktor techniczny: Małgorzata Tas 1 Copyright by Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Warszawa 2002 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych — bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-146-3 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Spółka powstała z połączenia Wydawnictw Prawniczych PWN Sp. z o.o. i Wydawnictwa Prawniczego Sp. z o.o. Redakcja Książek: ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa; tel.: 646-97-47, 646-99-03 Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego l, 02-495 Warszawa tel.: (22) 723-07-37; centr. tonowa (22) 667-75-43 wew. 117; fax (22) 723-07-39 www.LexisNexis.pl; e-mail:biuro@LexisNexis.pl Księgarnia Internetowa: http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. — Warszawa 2002 Wydanie drugie. Ark. druk. 31. Skład i łamanie: WP LexisNexis, Warszawa Druk ukończono w październiku 2002 r. Druk i oprawa: Drukarnia Naukowo-Techniczna, Warszawa SPIS TREŚCI WSTĘP 11 Rozdział I. PRAWO WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE 15 1. Wprowadzenie 15 2. Prawo stanowione 18 3. Prawo precedensowe 21 4. Zacieranie różnic 26 5. Prawo zwyczajowe 27 6. Prawo wyznaniowe (muzułmańskie) 32 7. Prawo w państwach Czarnej Afryki 34 8. Prawo w państwach Dalekiego Wschodu 34 9. Prawo w demokratycznym i autokratycznym systemie politycznym 37 10. Prawo międzynarodowe publiczne 40 11. Prawo Wspólnot Europejskich 43 Wybrana literatura 49 Kilka przydatnych adresów internetowych 51 Rozdział II. PRAWO W GOSPODARCE 51 1. Funkcje prawa — wprowadzenie 52 2. Funkcje prawa w gospodarce nakazowej i rynkowej 58 3. Funkcje prawa w gospodarce mieszanej 62 4. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej o gospodarce 70 Wybrana literatura 76 Kilka przydatnych adresów internetowych 77 Rozdział III. ZNAJOMOŚĆ PRAWA 78 1. Wprowadzenie 78 2. Przepisy i normy prawne 79 3. Zasady i reguły wykładni przepisów prawnych 84 4. Abstrakcyjna i sytuacyjna informacja o prawie 86 5. Optymalna znajomość prawa 91 1. 6. Typowe postawy wobec prawa Wybrana literatura Rozdział IV. AKTY PRAWODAWCZE 1. Wprowadzenie 2. Powszechnie i wewnętrznie obowiązujące akty prawodawcze 3. Konstytucja 4. Ustawy 5. Wyjątek: rozporządzenie z mocą ustawy 6. Ratyfikowane umowy międzynarodowe 7. Rozporządzenia 8. Akty prawa miejscowego 9. Prawo konsensualne 10. Akty prawa wewnętrznego 11. Inflacja prawa i innych regulacji 12. Kontrola konstytucyjności prawa przez Trybunał Konstytucyjny Wybrana literatura Kilka przydatnych adresów internatowych Rozdział V. CO ZAWIERAJĄ AKTY PRAWODAWCZE? 1. Wprowadzenie 2. Rodzaje przepisów prawnych 3. Przepisy prawne a normy prawne Wybrana literatura Rozdział VI. WYKŁADNIA PRZEPISÓW PRAWNYCH 1. Wprowadzenie 2. Przykład 3. Podmioty dokonujące wykładni 4. Fazy wykładni 4.1. Możliwość pierwsza: sytuacja idealna — wykładnia dosłowna 4.2. Możliwość druga: wyjątek — odstępstwo od wykładni dosłownej 4.3. Możliwość trzecia — najczęściej spotykana 5. Językowe reguły interpretacyjne 6. Systemowe reguły interpretacyjne 7. Funkcjonalne reguły interpretacyjne 8. Wykładnia statyczna i dynamiczna 9. Interpretacja prawa międzynarodowego i wspólnotowego 10. Powrót do przykładu Aneks — przykłady wykładni Sądu Najwyższego Wybrana literatura Rozdział VII. GDZIE SZUKAĆ INFORMACJI O PRZEPISACH PRAWNYCH I WYKŁADNI? 1. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia udostępniana tradycyjnie 1.1. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1.2. Wojewódzkie dzienniki urzędowe l .3. Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski" l .4. Dzienniki urzędowe ministrów i innych urzędów centralnych Spis treści 7 1.5. Dzienniki urzędowe i dokumenty rządowe państw obcych oraz Unii Europejskiej 195 1.6. Zbiory orzecznictwa 197 2. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia udostępniana elektronicznie (CD i on linę) . . 199 2.1. Internetowy system Informacji Prawnej Sejmu RP 199 2.2. Baza Komitetu Integracji Europejskiej 200 2.3. Bazy komercyjne 200 3. Komputerowe bazy danych na świecie 205 Wybrana literatura 208 Kilka przydatnych adresów internetowych 209 Rozdział VIII. WSPÓŁPRACA PRAWNIKA I EKONOMISTY 210 1. Profesje prawnicze w Polsce 210 2. Rola prawnika w przedsiębiorstwie 213 3. Kryteria wyboru i oceny prawnika 219 4. Adwokat i radca prawny: wolne zawody prawnicze 225 5. Adwokat 227 6. Radca prawny 232 7. Notariusz 235 8. Uwagi o dobrej współpracy 239 9. Świadczenie usług prawniczych w Unii Europejskiej 240 Wybrana literatura 243 Kilka przydatnych adresów internetowych 244 Rozdział IX. OBOWIĄZYWANIE PRAWA W CZASIE I W PRZESTRZENI ... 245 1. Kryteria obowiązywania prawa 245 2. Obowiązywanie aktów prawodawczych 248 3. Stosowanie prawa z uwzględnieniem reguł kolizyjnych 253 4. Obowiązywanie prawa na podstawie reguł wnioskowań prawniczych 254 5. Obowiązywanie prawa w przestrzeni 257 6. Obowiązywanie prawa wspólnotowego w czasie i w przestrzeni 262 7. Problemy obowiązywania prawa związane z Internetem — prawo w cyberprzestrzeni 263 8. Prawo na morzu otwartym 272 9. Prawo w przestrzeni kosmicznej 272 Wybrana literatura 273 Kilka przydatnych adresów internetowych 274 Rozdział X. PODMIOTY PRAWA 275 1. Wprowadzenie 275 2. Osoby fizyczne 276 2.1. Obywatele 278 2.2. Cudzoziemcy 280 2.3. Obywatelstwo europejskie 284 3. Osoby prawne 285 3.1. Typy osób prawnych 285 3.2. Spółdzielnie 291 3.3. Banki 292 3.4. Spółki 293 4. Przedsiębiorca jako podmiot prawa działalności gospodarczej 298 5. Osoby prawne o celach pozagospodarczych 300 5.1. Fundacje 300 Spis treści 5.2. Stowarzyszenia 300 5.3. Partie polityczne 301 5.4. Związki zawodowe 302 5.5. Związki pracodawców 302 5.6. Związki wyznaniowe 303 6. Osobowość prawna jednostek samorządu terytorialnego 303 7. Organy państwa — podmioty nie mające odrębnej osobowości prawnej 305 7.1. Sejm i Senat 306 7.2. Prezydent RP 306 7.3. Rada Ministrów 308 7.4. Prezes Rady Ministrów 308 7.5. Ministrowie 309 7.6. Urzędy centralne i agencje rządowe 309 7.7. Terenowe organy administracji rządowej 310 7.8. Sądy t trybunały 310 7.9. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa 310 8. Podmioty prawa międzynarodowego publicznego 312 Wybrana literatura 313 Kilka przydatnych adresów internetowych 313 Rozdział XI. FAKTY I STOSUNKI PRAWNE 314 1. Fakty indyferentne prawnie i fakty prawne 314 2. Zdarzenia i zachowania 316 3. Typy stosunków prawnych 319 4. Przedmiot stosunku prawnego 322 5. Treść stosunku prawnego 323 Wybrana literatura 327 Rozdział XII. STRUKTURA PRAWA 328 1. Prawo prywatne i prawo publiczne 328 2. Prawo materialne, prawo ustrojowe i prawo postępowania 335 3. Gałęzie prawa 336 4. Przebudowa systemu prawa w Polsce po 1989 roku 338 Wybrana literatura 342 Rozdział XIII. ZASADY GAŁĘZI PRAWA 343 1. Wprowadzenie 343 2. Zasady prawa międzynarodowego publicznego 344 2.1. Zasada suwerennej równości państw 346 2.2. Zasada nieinterwencji 348 2.3. Zasada równości państw 348 2.4. Zasada pacta sunt servanda 349 2.5. Zasada pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych 349 2.6. Zasada wyrzeczenia się siły 350 2.7. Zasada bezpieczeństwa zbiorowego 352 2.8. Międzynarodowa ochrona praw człowieka 353 2.9. Międzynarodowe publiczne prawo gospodarcze 354 2.10. Prawo pierwotne Unii Europejskiej 355 3. Zasady prawa konstytucyjnego 356 3.1. Zasada poszanowania i ochrony godności człowieka 356 Spis treści 9 3.2. Zasada dobra wspólnego 357 3.3. Zasada pomocniczości (subsydiarności) 358 3.4. Zasada niepodległości i suwerenności państwa 358 3.5. Zasada suwerenności Narodu 359 3.6. Zasada demokratycznego państwa prawnego 360 3.7. Zasada podziału i równowagi władzy 362 3.8. Zasada dialogu społecznego 363 3.9. Zasada wolności 364 3.10. Zasada równości 364 3.11. Zasada społecznej gospodarki rynkowej 365 3.12. Zasada pluralizmu politycznego 365 3.13. Zasada decentralizacji władzy publicznej 366 4. Zasady prawa administracyjnego 366 4. l. Zasada legalizmu 369 4.2. Zasada prawdy obiektywnej 370 4.3. Zasada uwzględniania interesu społecznego i indywidualnego 371 4.4. Zasada zaufania obywatela do państwa 371 4.5. Zasada prawa jednostki do informacji 372 4.6. Zasada czynnego udziału stron w postępowaniu 374 4.7. Zasada szybkości postępowania 374 4.8. Zasada ugody administracyjnej 374 4.9. Zasada dwuinstancyjności postępowania 374 4.10. Zasada trwałości decyzji 375 4.11. Zasada sądowej kontroli decyzji 375 5. Zasady prawa karnego materialnego 380 5.1. Nullum crimen sine legę 381 5.2. Zasada odpowiedzialności za czyn 382 5.3. Zasada winy 384 5.4. Zasada humanitaryzmu kary 386 6. Zasady prawa cywilnego materialnego 390 6.1. Zasada równości 393 6.2. Zasada wykonywania praw podmiotowych z uwzględnieniem ich społeczno- -gospodarczego przeznaczenia oraz zasad współżycia społecznego 393 6.3. Zasada ochrony dobrej wiary 395 6.4. Zasada ochrony praw nabytych 395 6.5. Zasada ochrony dóbr osobistych 395 6.6. Zasada ochrony własności 395 6.7. Zasada swobody umów 397 6.8. Zasada wykonania zobowiązań 399 6.9. Zasada pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego przed ustawowym 400 7. Zasady prawa pracy 400 7. l. Zasada ochrony pracy 401 7.2. Zasada wolności pracy 402 7.3. Zasada swobody nawiązania stosunku pracy 402 7.4. Zasada poszanowania godności i dóbr osobistych pracownika 402 7.5. Zasada równego traktowania pracowników 403 7.6. Zasada godziwego wynagrodzenia za pracę 403 7.7. Zasada uprzywilejowania pracownika i automatyzmu prawnego 403 7.2. 10 Spis treści 7.8. Zasada wolności zrzeszania się pracowników i pracodawców 403 7.9. Zasada udziału pracowników w zarządzaniu zakładem pracy 404 7.10. Zasady postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy 404 7.11. Zasady ubezpieczeń społecznych 404 8. Zasady postępowania sądowego — wprowadzenie 405 8.1. Zasady postępowania karnego 408 8.2. Zasady postępowania cywilnego 411 8.3. Postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych 413 9. Zasady prawa gospodarczego publicznego i prywatnego 413 9.1. Prawo publiczne a prawo prywatne 413 9.2. Zasady prawa gospodarczego publicznego 417 9.3. Zasady prawa gospodarczego prywatnego 417 10. Prawo finansowe 418 11. Prawo rolne 421 12. Prawo ochrony środowiska 423 13. Prawo rodzinne i opiekuńcze 424 14. Prawo międzynarodowe prywatne 424 15. Prawo morskie 425 Wybrana literatura 427 Rozdział XIV. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA 430 1. Wprowadzenie 430 2. Podstawowe typy odpowiedzialności w prawie 433 3. Odpowiedzialność konstytucyjna 434 4. Odpowiedzialność administracyjna 436 5. Odpowiedzialność w prawie finansowym 442 6. Odpowiedzialność karna 445 6. l. Policja 446 6.2. Prokuratura 451 6.3. Sądy powszechne 454 6.4. Sąd Najwyższy 457 6.5. Zakłady karne 458 7. Odpowiedzialność pracownicza 459 8. Odpowiedzialność cywilna 461 9. Odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa 467 Wybrana literatura 468 WYKAZ RYCIN 469 SKOROWIDZ RZECZOWY 471 WSTĘP Oddaję do rąk Czytelników podręcznik podstaw prawa dla ekonomistów. Jest to opracowanie, z którym studenci ekonomii, zarządzania i marketingu, finansów i bankowości, a także innych kierunków i specjalności związanych z zarządzaniem powinni zapoznać się na początku swojej edukacji. Po tym wprowadzeniu programy studiów na starszych latach przewidują na ogół wykłady specjalistyczne z wybranych dziedzin prawa (np. prawo cywilne, prawo spółek, prawo gospodarcze publiczne). Od wielu dobrych i interesujących podręczników, obecnych na rynku wydawniczym, zawierających podstawy prawa dla ekonomistów ten różni się tym, że odchodzi od konwencji encyklopedycznych i bardzo szczegółowych streszczeń regulacji wybranych gałęzi prawa. Dostarcza przede wszystkim wiedzy ogólnej o prawie i przygotowuje do praktycznego korzystania z prawa. Wprowadza studenta ekonomii w świat wartości podstawowych zasad „rządzących" działającym prawem po to, aby nauczyć go umiejętnego posługiwania się normami. Przepisy zmieniają się codziennie, dlatego nie warto uczyć się ich szczegółowej treści, ale poznać zasady i sposoby korzystania ze źródeł prawa. Kto zna te zasady i posiadł umiejętności ogólne — poradzi sobie z każdą sprawą. Ekonomista będzie zapewne co kilka lat zmieniał pełnione role zawodowe, stąd jego podstawowe kompetencje prawnicze wyniesione ze studiów powinny być przydatne na dłużej, i to niezależnie od tego, czy absolwent będzie w przyszłości sam prowadził działalność gospodarczą, czy będzie samo- 12 Wstęp dzielnym decydentem w przedsiębiorstwie, czy będzie pracował jako osoba odpowiedzialna za konkretny dział firmy, czy też znajdzie się w organach władzy publicznej, których zadania wiążą się z procesami gospodarczymi. Może zresztą być tak, że wszystkie te role będą kolejno udziałem jego życia zawodowego. Ten podręcznik oferuje takie uniwersalne przygotowanie. W doktrynie przyjmuje się, że osoba optymalnie znająca prawo to taka, która ma o nim informacje podstawowe, ma też informacje szczegółowe związane z pełnionymi rolami społecznymi oraz informacje o sposobach dotarcia do wiedzy o konkretnych regulacjach prawnych, które mogą być potrzebne doraźnie, w jakiejkolwiek sprawie. Ten podręcznik zawiera informacje podstawowe i wiedzę o najważniejszych sposobach dotarcia do informacji prawnej potrzebnej ad hoc. Informacje prawne związane z pełnionymi rolami zawodowymi ekonomista tylko w pewnym zakresie może posiąść podczas studiów (temu służą wykłady z poszczególnych dziedzin prawa na starszych latach studiów), w znacznej mierze będą one uzupełniane podczas całej kariery zawodowej, jest to bowiem obszar permanentnej edukacji. Na początku Czytelnik przyjrzy się zróżnicowaniu prawa na świecie, a także — ogólnie — roli prawa w gospodarce (rozdziały I i II). Następnie zapozna się z różnymi możliwymi drogami dotarcia do informacji o prawie, z wyraźnym podkreśleniem, że prawo to nie tylko obowiązujące przepisy, ale także wykładnia wyrażona w orzecznictwie i doktrynie (rozdział III). W kolejnych rozdziałach (IV, V, VI) omówiono źródła prawa w Polsce i ich konstrukcję, a także zasady wykładni przepisów prawnych. W ten sposób Czytelnik uzyska podstawową wiedzę o zasadach i pozna narzędzia umożliwiające poprawne czytanie prawa z dowolnej dziedziny. Jest to praktycznie użyteczne, ponieważ ekonomista — wbrew stereotypowi — nie powinien ograniczać swojego zainteresowania prawem tylko do prawa gospodarczego, jako że konsekwencje gospodarcze powodują lub mogą powodować normy z każdej gałęzi prawa. Znajomość tych zasad i narzędzi pozwala mu także na kompetentne partnerstwo w dialogu z prawnikiem. Następnie uczymy się praktycznego wyszukiwania potrzebnej informacji o prawie, tj. o obowiązujących tekstach prawnych i o wykładni, zarówno udostępnianej tradycyjnie, jak i elektronicznie (rozdział VII). Student będzie więc wiedział, gdzie i jak szukać informacji, jeśli zamierza poznać Wstęp 13 prawo z określonej dziedziny albo znaleźć podstawy prawne rozwiązania jakiegoś problemu. Ponieważ profesjonalny obrót gospodarczy wymaga profesjonalnej obsługi prawnej, poznamy też podstawowe zasady współpracy ekonomistów z prawnikami, przyglądając się specyfice zawodu radcy prawnego, adwokata i notariusza (rozdział VIII). O sędziach i prokuratorach jest mowa w rozdziale XIV Je Aby prawo zastosować, trzeba najpierw ustalić, czy w ogóle obowiązu-— stąd rzut oka na główne zasady w tym zakresie. Następnie uczymy się patrzeć na ludzi, różne organizacje i ich wzajemne relacje oczyma prawników. Ludzie „zamieniają się" w „osoby fizyczne", organizacje w „osoby prawne", relacje w „stosunki prawne", powódź staje się „faktem prawnym", a zakup gazety „dwustronną czynnością prawną" (rozdziały X i XI). Od tego momentu, wyglądając przez okno, widzimy już tylko podmioty i przedmioty stosunków prawnych, a nie ludzi, sklepy i samochody... No, może trochę żartuję... Uczymy się odróżniać regulacje publicznoprawne i prywatnoprawne (rozdział XII), poznajemy główne zasady gałęzi prawa (rozdział XIII) i podstawowe typy odpowiedzialności prawnej (rozdział XIV). Trwały sukces w życiu zawodowym ekonomisty jest wypadkową kwalifikacji etycznych, odwagi i wyobraźni, kompetencji ekonomicznych, menedżerskich i psychologicznych, a także odpowiedniego przygotowania z zakresu prawa. Mam nadzieję, że ta książka będzie w tym ostatnim zakresie pomocna. „Opłaca się" dobrze poznać zasady i mechanizmy działania prawa, aby zachować intelektualny sceptycyzm w różnych sytuacjach prawnych zdarzających się w życiu. Brak podstawowej wiedzy o prawie to w konsekwencji brak intelektualnego dystansu do tego, co na temat prawa mówią nam inni i co nam doradzają. Może to być pułapką, w której czyhają na nas przekłamania, mity, stereotypy i błędne przeświadczenia o prawie, a stąd już tylko krok do podjęcia nietrafnej decyzji... Z tego podręcznika mogą korzystać także studenci innych kierunków studiów, jeśli mają w programie podstawy prawa czy encyklopedię prawa. Wyeksponowanie pewnych elementów związanych z gospodarką nie powinno być przeszkodą; wręcz przeciwnie, sądzę, że zbliżenie ekonomii i prawoznawstwa jest koniecznością czasów. Uczniowie szkół średnich, w których wykładane są podstawy prawa (np. szkół ekonomicznych), a także osoby, które rozpo- 14 Wstęp czynają działalność gospodarczą, również mogą korzystać z tego opracowania, traktując je jako kompendium podstawowej wiedzy o prawie. Oczywiście, z podręcznika mogą także korzystać studenci prawa i administracji, którzy mają w programie studiów na pierwszym roku „Wstęp do prawoznawstwa". Za pomysł napisania tej pracy dziękuję Mateuszowi, studentowi ekonomii. Wstęp do wydania II 1. Wydanie II zawiera kilkaset uaktualnień w tekście książki. Są one spowodowane uwzględnieniem istotnych zmian prawa i wielu doniosłych prac prawniczych, jakie ukazały się ostatnio. Zmiany w książce są zakresowe niewielkie, ale merytorycznie doniosłe. 2. Po ukazaniu się wydania I z przyjemnością zauważyłam, że z podręcz nika korzystają nie tylko studenci ekonomii i zarządzania, ale także polecany jest na innych kierunkach studiów, jeśli ich plany przewidują zajęcia z podstaw prawa (m.in. na studiach rolniczych, technicznych, politologicznych, dzienni karskich). Jest także wykorzystywany na prawie i administracji. Chętnie wo bec tego zmieniłabym tytuł na Podstawy prawa (nie tylko) dla ekonomistów. 3. Za wadę książki część studentów uznaje to, że jest ona obszerna. Przy znaję, ale dzięki temu wykładowca w zależności od specyfiki studiów może polecić dokładne zapoznanie się jedynie z wybraną partią materiału lub zde cydować o poziomie szczegółowości wymagań na egzaminie (np. na jednym kierunku student może ograniczyć się do poznania wyłącznie klasyfikacji pod miotów prawa w Polsce, na innym warto, żeby ponadto wiedział coś o pozy cji prawnej każdego z nich. Ten podręcznik na półce okaże się użyteczny także po egzaminie (np. adresy internetowe, literatura, podstawy prawne działań). Jest to bowiem w pewnym sensie indeks do wiedzy prawniczej. 4. Na prawie i administracji w ramach „Wstępu do prawoznawstwa" oczy wista będzie rezygnacja z rozdziałów XIII i XIV, koniecznie natomiast trze ba dodatkowo scharakteryzować nauki prawne, omówić dodatkowo proble matykę stosowania prawa, wnioskowania prawnicze i niektóre zagadnienia teorii legislacji. Stan prawny na dzień l czerwca 2002 r. Jolanta Jabłońska-Bonca Rozdział l PRAWO WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE 1. WPROWADZENIE 1.1. Skuteczne osiąganie celów w życiu zawodowym i prywatnym każdego z nas zależy, między innymi, od umiejętności posługiwania się prawem. Prawo to system norm postępowania pochodzących od państwa, zabezpieczonych możliwością legalnego użycia przez państwo przymusu, którego celem jest porządkowanie podstaw życia społecznego, politycznego i gospodarczego. W demokratycznym systemie politycznym prawo wyznacza struktury i kompetencje organów władzy publicznej, a także procedury podejmowania decyzji. Określa ono również ramy działania różnorodnych podmiotów społecznych, którym zapewnia możliwość uczestnictwa w procesach decyzyjnych w państwie, gwarantuje podstawy bezpieczeństwa i pewności stosunków współpracy i konkurencji społecznej. Prawo wyznacza wzorce zachowań, które powinny być respektowane przez organy władzy i społeczeństwo oraz określa zasady odpowiedzialności za ich naruszanie. Organizuje organy i procedury realizacji przymusu państwa — w razie konieczności nawet z użyciem przymusu fizycznego. Prawo ochrania elementy różnych procesów społecznych, politycznych i gospodarczych; reguluje tempo, kierunki i charakter zmian w tych sferach życia, przystosowuje też do nich swoje normy, przekształcając struktury i zasady działania aparatu władzy publicznej i innych elementów systemu społecznego, gospodarczego i politycznego. Może też inicjować zmiany w otoczeniu. Stwarza możliwości rozstrzygania konfliktów, gwa- 16 /. Prawo we współczesnym świecie rantując skuteczność rozstrzygnięć poprzez zagrożenie lub użycie przymusu państwa. Każdy z nas stale pozostaje pod kontrolą norm prawnych, codziennie jest uczestnikiem i twórcą rozmaitych faktów prawnych, wchodzi w stosunki prawne z innymi ludźmi. Jeśli nie będziemy wiedzieli, jak prawo działa, na jakich zasadach się opiera, jakie mogą być skutki niezachowania przez nas wymogów stawianych przez prawo, możemy popełniać niezamierzone błędy, czynności przez nas wykonywane mogą okazać się nieważne, nie będziemy wiedzieli, jakie mamy uprawnienia, a więc ich nie wykorzystamy, nasze działania mogą okazać się nielegalne... Ekonomista, który chce odnieść sukces zawodowy, niezależnie od pełnionej roli powinien posiąść podstawową wiedzę o prawie i — wbrew stereotypowi — nie powinien ograniczać swojego zainteresowania tylko do prawa gospodarczego, ponieważ normy każdej gałęzi prawa mogą powodować konsekwencje gospodarcze. 1.2. Prawo należy do zjawisk świata kultury. W świecie współczesnym nie ma już w zasadzie kultur izolowanych, istniejących osobno, za siedmioma górami i siedmioma rzekami. Globalizacja życia spowodowała, że każda kultura jest obecnie zapośredniczona, hybrydalna, naznaczona eklektyzmem. Pozostają jednak pewne istotne odrębności: w różnych regionach świata różne są wartości chronione przez prawo, różny zasięg regulacji, różna forma źródeł prawa... Ponieważ gospodarki napędzane przez ogólnoświatowy trend liberalizacji, prywatyzacji i mobilności kapitału są coraz bardziej ze sobą powiązane, stąd międzynarodowy ruch osobowy oraz międzynarodowy obrót gospodarczy powodują, iż standardem we współczesnym świecie są liczne stosunki łączące wiele obszarów prawnych. Dlatego — zanim zajmiemy się prawem polskim — warto rzucić okiem na różne typy kultur prawa. stosunki prawne z elementem obcym Powiązanie naszych spraw z obcym systemem prawa może nastąpić z wielu powodów, np. obywatelstwa, miejsca zamieszkania lub siedziby przynajmniej jednej strony danego stosunku (np. kontraktu handlowego), miejsca zdarzenia, będącego jego źródłem (np. miejsca zawarcia umowy), miejsca położenia przedmiotu prawa (np. nieruchomości). W takich sytuacjach pojawia się zawsze problem: prawo jakiego państwa do takiej 1. Wprowadzenie 17 sprawy należy zastosować? To zagadnienie rozwiązuje prawo międzynarodowe prywatne. Każde państwo ma własny system norm, które określają, prawo jakiego państwa należy stosować w konkretnych stosunkach, w których wystąpił element obcy. Normy te rozwiązują te kwestie w odniesieniu do spraw majątkowych, często też rodzinnych i z zakresu pracy. W istocie nie chodzi jednak tylko o wybór prawa, a więc o różnice w treści rozwiązań prawnych w różnych państwach, ale także o ogólniejsze warunki kulturowe prowadzenia sprawy (np. procesu majątkowego) w obcym państwie. Istotny jest klimat prawny danego państwa, poziom organizacji sądownictwa i sprawy praktyczne: język, w którym toczy się spór, ewentualna konieczność powierzenia sprawy miejscowemu adwokatowi, koszty procesu itd. Dlatego też biznesmen powinien wiedzieć, że może mieć wpływ na wybór prawa, któremu będzie podlegał kontrakt międzynarodowy w przypadku sporu — pod warunkiem, że w umowie zostanie umieszczona klauzula arbitrażowa. Strony mogą w niej wybrać sobie miejsce arbitrażu w państwie, w którym z jakichkolwiek względów uznają to za właściwe lub korzystne, oraz wybrać język, w którym ma toczyć się postępowanie. W konsekwencji ewentualny spór będzie rozstrzygał arbitraż podlegający prawu państwa, na którego terytorium się odbywa (lex arbitrii), chyba że strony wyraźnie poddadzą go prawu innego państwa, co zdarza się bardzo rzadko. To tylko przykład pokazujący, że ekonomista interesujący się prawem powinien ze względów praktycznych orientować się w głównych różnicach między różnymi typami kultur prawa, jakie współcześnie spotykamy na świecie. Jest to ważne z powodu kontaktów zagranicznych związanych z potrzebami handlu, wyjazdów Polaków i wizyt cudzoziemców w Polsce, perspektyw przystąpienia Polski do Unii Europejskiej i pełnego otwarcia polskiej gospodarki, ale także dlatego, że coraz większe znaczenie w handlu i przemyśle ma Internet, który oferuje ciągle nowe możliwości, m.in. prowadzenia międzynarodowych transakcji handlowych, podejmowania pracy w innym kraju bez opuszczania domu itd. Warto więc — choć w ogólnym zarysie — wiedzieć, na czym polegają różnice kultur prawnych poszczególnych regionów świata. Wprawdzie dla Polski głównym partnerem handlowym pozostają Niemcy (w 1999 r. 34,5% eksport i 26,5% import), reprezentujący ten sam typ systemu prawa (prawo stanowione) co Polska (choć i tu 18 /. Prawo we współczesnym świecie są istotne różnice), jednak nasi partnerzy gospodarczy znajdują się w wielu regionach świata. Na przykład, na piątym miejscu wśród państw, do których eksportujemy towary, są Stany Zjednoczone, a na siódmym — Wielka Brytania. Są to państwa należące do kręgu prawa precedensowego, które w istotny sposób różni się od prawa polskiego. Postępująca glo-balizacja i rewolucja telekomunikacyjna połączy nas zapewne niebawem jeszcze ściślej, nawet z najodleglejszymi zakątkami świata. 1.3. Współcześnie w kręgu kultury zachodniej dominuje prawo stanowione, z tym że w krajach anglosaskich samoistnym źródłem prawa są także wiążące precedensy. W państwach Europy kontynentalnej precedensy nie mają takiej rangi. Ponadto pewną marginalną rolę w państwach kręgu kultury zachodniej zachowało prawo zwyczajowe. 2. PRAWO STANOWIONE 2.1. Stanowienie prawa jest jednostronnym, władczym konwencjonalnym i konstytutywnym aktem decyzyjnym podjętym przez organ państwa albo z upoważnienia organu państwa (przez organ samorządu), w którego wyniku powstaje akt prawodawczy. Jest to podstawowa forma tworzenia prawa we współczesnych systemach politycznych. W systemie prawa ustawowego (tj. takim, w którym podstawową formą prawodawstwa są ustawy) prawo bywa także tworzone z woli co najmniej dwóch równoprawnych podmiotów, tj. w drodze umów prawotwórczych. Akt prawodawczy (źródło prawa) w systemie prawa ustawowego to tekst organu władzy publicznej wyrażony w postaci przepisów prawnych wprowadzający do systemu nowe obowiązujące normy, albo zmieniający czy uchylający dotychczasowe. Przepisy prawne są kierowane do ad- —, resatów prawa (podmiotów prawa) i zawierają określenie * i/t 8fnc™ n'e" powinnych sposobów zachowania. Adresaci są w przepi- > sach określeni ogólnie (generalnie), np. osoba fizyczna, podatnik, przedsiębiorca, także ogólnie (abstrakcyjnie) wyznaczone są powinne sposoby zachowania (np. „przedsiębiorca wykonuje działalność gospodarczą na zasadach uczciwej konkurencji i poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów" albo „kto kradnie z włamaniem, podlega karze pozbawiania wolności od roku do lat 10"). 2. Prawo stanowione 19 W systemie prawa ustawowego owa ogólność regulacji to jedna z podstawowych różnic między efektem tworzenia prawa przez organy legislacyjne a efektem stosowania prawa (np. przez sądy czy administrację). W wyniku stosowania prawa indywidualnie oznaczony adresat ma konkretny obowiązek w ściśle oznaczonych okolicznościach (np. „Jan Kowalski zapłaci mandat w wysokości 200 zł"). Podstawową formą prawodawstwa w systemie prawa stanowionego, zwanego ustawowym, jest ustawa, jednostronny, władczy akt parlamentu. władczy system prawa Stanowienie prawa ma fundamentalne znaczenie dla życia społecznego, dla pewności i bezpieczeństwa prawnego adresatów norm prawnych. Kreuje ono bowiem w największym stopniu zależności w pozostałych sferach praktyki społecznej (w tym w stosowaniu prawa i obrocie prawnym). Stanowienie prawa jako konstytutywny akt jednostronny kompetentnego organu władzy publicznej odpowiada koncepcji władczego systemu prawa, w którym wyraźnie ujawnia się stosunek podporządkowania między stanowiącym prawo (państwem) a adresatami norm (społeczeństwem). Prawodawca tworzy normy, żąda ich realizowania, a za brak podporządkowania grozi możliwością legalnego użycia przymusu albo wręcz go używa. Współcześnie jednak rośnie ranga dialogu i negocjacyjnych form współ-stanowienia prawa, poprzez które strony wspólnie ustalają normy general-nie-abstrakcyjne. Efektem współstanowienia są umowy prawotwórcze. negocjacyjny system prawa Umowy prawotwórcze są źródłem prawa wewnętrznego (w prawie pracy), a także podstawowym — międzynarodowego publicznego. Ich rosnąca rola w prawie wewnętrznym jest związana z procesami funkcjonalnej i kulturowej dyferencjacji systemów społecznych, z pluralizmem demokratycznych systemów politycznych i wzrostem rangi procedur negocjacyjnych, które mają gwarantować szeroki wpływ różnorodnych podmiotów prawa na treść tworzonych norm. W doktrynie formułowana jest koncepcja promująca negocjacyjny system prawa, w którym istotną lub dominującą rolę odgrywać mają porozumienia np. między organami państwowymi a zrzeszeniami reprezentującymi obywateli. W systemie prawa stanowionego — ustawowego, dvii law wodawcze są uporządkowane. Podstawowe znaczenie mają: — konstytucja (ustawa zasadnicza), akty prą- 20 /. Prawo we współczesnym świecie — ustawy, — ratyfikowane umowy międzynarodowe. Wszelkie inne akty prawodawcze (akty wykonawcze) są stanowione na podstawie konstytucji oraz ustaw i powinny być z nimi zgodne co do kierunku normowania. Umowy międzynarodowe (na ogól na podstawie konstytucji i ustaw) są włączane do wewnętrznego porządku prawnego. Prawo w systemie ustawowym nie może być jednak utożsamiane wyłącznie z ogółem obowiązujących aktów prawodawczych, bowiem prawo kształtują również niewysłowione explicite w tekstach aktów zasady interpretacji (wykładni) przepisów prawa. Przepisy muszą zostać poprawnie zrozumiane, a nie zawsze jest to proste z uwagi na swoistości redakcyjne tekstów prawnych, konieczne bywa eliminowanie zdarzających się błędów redakcyjnych, ograniczanie nieostrości nazw użytych przez prawodawcę, a nawet wypełnianie luk w prawie — to właśnie umożliwia wykładnia. Ponadto pewne znaczenie w niektórych krajach dvii law ma prawo zwyczajowe (Niemcy, Szwajcaria, Grecja). Sąd może tam niepisane, utrwalone reguły postępowania uczynić podstawą decyzji, jeśli dany stan rzeczy nie jest uregulowany przez ustawę. wielość prawo-twórców Cechą współczesnych państw jest wielość podmiotów mających kompetencję do prawodawstwa. Modelowo prosta hierarchia źródeł prawa (np. konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, akty norma-—i tywne wydane na podstawie i w celu wykonania ustaw) komplikuje się w praktyce. Systemy organów władzy publicznej stanowiące prawo są układami złożonymi, wspieranymi przez inne podmioty, takie jak centralne urzędy (ceł, patentowe, ubezpieczeń społecznych itp.), rozmaite agencje, zarządy, dyrekcje i rady — często o monopolistycznej pozycji w konkretnym państwie (kolejowe, sanitarne, naukowe, drogowe itp.). Z instytucji tych płyną także akty normatywne niekiedy o niejasnym charakterze prawnym — czasami trudno w praktyce odróżnić nieprawnikowi akty prawodawcze od innych regulacji. hierarchia aktów prawodawczych 2.2. Akty prawodawcze stanowione w konkretnym państwie są zróżnicowane pod względem mocy prawnej. Im wyżej stoi organ w hierarchii aparatu władzy publicznej, tym wyższa jest moc prawna stanowionych przezeń aktów. Konkretny akt 3. Prawo precedensowe 21 prawotwórczy w stosunku do innego aktu może mieć moc jemu równą, wyższą albo niższą. Przyjmuje się, że: — akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej nie powinien być nie zgodny z aktem prawotwórczym o wyższej mocy prawnej, — akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej może uchylić akt o niż szej mocy prawnej, — akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej przesądza w pewnym stopniu o treści aktu o niższej mocy prawnej, — istnieje obowiązek wydania aktów o niższej mocy prawnej, jeżeli są one niezbędne do realizacji postanowień aktów o wyższej mocy prawnej. Akty prawodawcze są też powiązane treściowo. Zasady wyrażone w konstytucji są konkretyzowane w ustawach, a akty wykonawcze „organizują" wykonanie ustaw. 3. PRAWO PRECEDENSOWE 3.1. W państwach anglosaskich (Wielka Brytania, Irlandia, Stany Zjednoczone — z wyjątkiem Luizjany i Porto Rico, Kanada — z wyjątkiem Quebecu, kraje wspólnoty brytyjskiej) prawo jest tworzone nie tylko w formie stanowienia, ale także w formie precedensów prawotwórczych (precedensowe jest orzecznictwo sądowe, judge-made-law). Precedens prawotwórczy (o charakterze konkretnym) polega na tym, że sąd podejmuje konkretnie-indywidualną decyzję w określonej sprawie (np. karnej, cywilnej), choć w obowiązujących dotąd normach (np. stanowionych, zwyczajowych) nie ma podstaw do jej wydania lub podstawy te są niedostatecznie określone. Sąd w postępowaniu odróżnia swoiste, niepowtarzalne cechy rozważanej sprawy (obiter dicta) oraz — biorąc pod uwagę jej istotę — formułuje zasadę rozstrzygnięcia (ratio decidendi). Zasadę tę czyni podstawą swojego orzeczenia. Ta zasada powinna być odtąd podstawą rozstrzygania wszystkich konkretnych spraw podobnych (zasada stałości decyzji — stare decisiś) przez sądy o takiej samej albo niższej pozycji w hierarchii organów władzy. Jeśli tak się staje: sąd swoją pierwszą decyzją stworzył prawo. Zasada precedensu opiera się na założeniu, że podobne sprawy powinny być rozstrzygane w podobny sposób. 22 / Prawo we współczesnym świecie Ten sposób funkcjonowania sądów powoduje, że w krajach anglosaskich nie ma wyraźnego rozdziału tworzenia i stosowania prawa, tak jak to jest w Europie kontynentalnej. Sądy rozstrzygając konkretne sprawy, jednocześnie stwarzają nowe generalnie-abstrakcyjne zasady rozstrzygnięć (nowe normy prawne). zasada stałości decyzji Fundamentem anglosaskiej koncepcji precedensu jest zasada stare de-cisis (stare decisis et ąuieta non movere — przestrzegać wydanych decyzji i nie zmieniać istniejącego stanu rzeczy). Zgodnie z tą zasadą każdy sąd jest związany precedensem ustalonym przez sąd wyższej instancji, a precedens może uchylić tylko sąd, który go wydał lub hierarchicznie wyższy (i, oczywiście, ustawa). Na przykład, w amerykańskim systemie prawa w przypadku rozstrzygania sprawy na podstawie common law (przy jednoczesnym braku norm prawa stanowionego) wyróżnić można — oczywiście w dużym uproszczeniu — następujące etapy procesu tworzenia (i jednocześnie stosowania) prawa: 1) ustalenie, czy dla rozpatrywanej sprawy istnieje orzeczenie prece densowe, które można zastosować, bo dotyczy sprawy w sposób istotny podobnej, jeśli nie — sąd ustanawia nowy precedens; 2) wykładnia istniejącego precedensu w związku z rozpatrywaną spra wą (m.in. wyodrębnienie zasady rozstrzygnięcia i okoliczności pobocz nych); 3) powiązanie stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy z ustaloną za sadą rozstrzygnięcia; zgodną z zasadą stare decisis albo z zasadą rozstrzy gnięcia nowego precedensu; 4) podjęcie decyzji konkretnie-indywidualnej. Precedensy wiążące de iure nakładają obowiązek zachowania się zgodnego z zawartą w nim zasadą rozstrzygnięcia. Naruszenie precedensu jest uważane za naruszenie prawa i może stanowić podstawę uchylenia decyzji w postępowaniu odwoławczym. case law Ponieważ precedensy w systemie anglosaskim są efektem rozstrzygania konkretnych spraw, prawo anglosaskie określane bywa jako case law. W systemie case law precedensy są samoistnymi źródłami prawa, tj. są samodzielnymi podstawami de- cyzji sądów, samodzielnymi źródłami praw i obowiązków podmiotów prawa. 3. Prawo precedensowe 23 Warto podkreślić, że w systemie tym dla konkretnej rozpatrywanej sprawy może istnieć wiele precedensów i wiele kontrprecedensów. Sąd w praktyce najpierw czeka, na które precedensy powołają się strony procesu. Następnie może: — przyjąć precedens przytoczony przez jedną ze stron, — powołać się na inny precedens, — stworzyć nowy precedens. Zasada stare decisis jest współcześnie interpretowana liberalnie. Precedensy są „uchylane" przez inne precedensy albo przez ustawy, mogą też być „omijane" poprzez wykazanie, że sprawa różni się znacznie od poprzedniej i precedensowej. Cechą charakterystyczną systemów precedensowych stanowi brak oficjalnie wydawanych zbiorów orzeczeń. Orzeczenia są publikowane w wydawnictwach prywatnych i półoficjalnych (tzw. law reports). O komputerowym dostępie do prawa anglosaskiego będzie mowa w rozdziale VII. Precedensy prawotwórcze w krajach anglosaskich mają współcześnie istotne znaczenie w prawie cywilnym, coraz mniejsze w karnym, administracyjnym, finansowym. Ekspansja prawa ustawowego jest faktem i efektem interwencjonizmu państwowego. Amerykańskie i brytyjskie prawo precedensowe koegzystuje współcześnie z prawem stanowionym. Trzeba wyraźnie podkreślić, że precedensy prawotwórcze są w krajach anglosaskich współcześnie źródłami prawa o niższej mocy prawnej niż ustawy. Każda ustawa może uchylić precedens, a żaden precedens nie może uchylić ustawy. 3.2. Precedensy w powyższym rozumieniu (tj. precedensy de iure) nie są źródłami prawa w systemach prawa ustawowego, wyłączających w konstytucjach prawotwórstwo sądów. W systemach takich niedopuszczalne jest orzekanie w procesie stosowania prawa na podstawie precedensu w powyższym rozumieniu. Kon-kretnie-indywidualne orzeczenie sądu albo decyzja administracji musi się zawsze opierać na podstawie prawnej w postaci obowiązujących general-nie-abstrakcyjnych norm prawnych. Trzeba jednak dodać, że praktycznie termin „precedens" jest też używany powszechnie na określenie orzeczeń sądów, które stanowią w różnym stopniu wzorce, przykłady i argumenty dla orzeczeń późniejszych. Stąd w polskich mediach także często słyszymy o „precedensowych" roz- 24 /. Prawo we współczesnym świecie strzygnięciach naszych sądów, odnosi się to jednak na ogół do orzeczeń zawierających jedynie interpretację prawa (chyba że sąd wypełnia lukę konstrukcyjną w prawie — wówczas działa prawotwórcze). precedens konkretny a precedens abstrakcyjny Poza precedensami prawotwórczymi o charakterze konkretnym wyróżnia się także precedensy zwane abstrakcyjnymi. Są to takie rozstrzy-1 gnięcia sądu, które powstają w postępowaniu, w którym nie rozstrzyga się spraw indywidualnych, lecz rozwiązuje ogólne problemy prawne. Takie uprawnienia mają na ogół sądy najwyższe w konkretnych państwach. W państwach anglosaskich precedensy abstrakcyjne zalicza się do aktów legislacji sądowej. Często w przypadku takich abstrakcyjnych rozstrzygnięć trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy mamy do czynienia jedynie z interpretacją już obowiązującego prawa, czy też z tworzeniem nowych norm, a więc z prawotwórstwem. Zajęte stanowisko zależy od przyjętych założeń dotyczących koncepcji źródeł prawa i wykładni (odpowiedź jest więc oparta na konwencji). W związku z tym w doktrynie odróżnia się tzw. precedensy interpretacyjne, które ustalają jedynie zasady wykładni już obowiązujących norm, i precedensy rozstrzygnięcia tworzące nowe normy. To odróżnienie ma nieostre granice, bowiem często wykładnia sensu largo ma charakter twórczy i w istocie tworzy (współtworzy) nowe normy (np. uzupełnia luki w prawie). wptyw decyzji ;tonkretnie-indy-yidualnych Pojęcie „precedens" (por. też art. 47 § 4 k.p.c.) bywa też używane potocznie w jeszcze szerszym znaczeniu. Mówi się, że decyzja (konkretnie-in-dywidualna) organu stosującego prawo jest precedensem dla innej decyzji wówczas, gdy ma pewien wyraźny wpływ na podjęcie takiej, a nie innej drugiej konkretnie-indywidualnej decyzji (np. obok przepisów prawnych, które są jej podstawą), choć formalnie (na podstawie prawa) nie była dla niej wiążąca. Tak rozumiane „precedensy" (zwane niekiedy precedensami de facto) mają obecnie coraz większe znaczenie w systemach prawa opartego na prymacie ustawy. W praktyce stosowania prawa zdarza się bowiem, że w celu wzmocnienia stanowiska w konkretnej sprawie zajętego przez organ stosujący prawo w uzasadnieniu orzeczenia obok przepisów praw- 3. Prawo precedensowe 25 nych przytaczane są inne orzeczenia konkretnie-indywidualne dotyczące spraw podobnych (zwłaszcza orzeczenia sądów wyższej instancji). Powołanie tych orzeczeń odbywa się w różnych formach. Bywa tak, że organy stosujące prawo powołują się ogólnie na „ustalone orzecznictwo", ewentualnie z odesłaniem do konkretnych decyzji stosowania prawa z podaniem ich sygnatur lub też z przytoczeniem fragmentów tychże decyzji albo ich uzasadnień. Zdarza się również, że powoływane jest jedno orzeczenie organu dotyczące podobnej sprawy. Decyzje te formalnie (de iure) nie mają mocy wiążącej dla nowej decyzji, a jednak de facto są w procesie stosowania prawa uwzględniane jako argumenty dodatkowe, uzasadniające zajęte stanowisko — zwłaszcza dotyczące interpretacji prawa. Można je ewentualnie nazywać potocznie „precedensami" w sensie szerokim, mają one bowiem pewien wpływ na inne decyzje; z tym że tezę tę trzeba koniecznie uzupełniać stwierdzeniem, iż przytoczenie orzeczenia konkret-nie-indywidualnego nigdy nie może być jedyną podstawą innego orzecz-nia w systemie prawa opartym na prymacie ustawy. Uwzględnianie w stosowaniu prawa już zapadłych konkretnie-indy-widualnych decyzji ma swoje prakseologiczne uzasadnienie. Zauważmy, że uwzględnia się przede wszystkim takie poprzednie decyzje, które wypełniały pewne niejasności i luzy w prawie poprzez interpretację prawa. Jednocześnie są to z reguły decyzje organów hierarchicznie najwyższych (w Polsce głównie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego), co zwiększa szansę organu uwzględniającego „precedens" na utrzymanie swojej decyzji w przypadku odwołania. Poza tym uwzględnienie tak rozumianych „precedensów" prowadzi do pewnej szablonowości rozwiązań w ramach luzów pozostawionych organom stosującym prawo, a więc do wzrostu jednolitości stosowania prawa. Rozpowszechnianie przez takie „precedensy" praktycznej (głównie sądowej) interpretacji prawa, przede wszystkim odnoszącej się do przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub któ- rych stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie, praktyczne znaczenie przepisów zawierających terminy wieloznaczne i nieostre, orzecznictwa prowadzi w praktyce do sytuacji, że jej znajomość (ergo: znajomość orzecznictwa) jest równie ważna jak znajomość tekstów prawnych. W systemie prawa ustawowego szansę „wygranej" w sądzie czy w organach administracji zależą więc także od umiejętnego wykorzysta- 26 /. Prawo we wspólczesnym świecie nią znajomości już zapadłych decyzji stosowania prawa — a więc znajomości tzw. prawa operatywnego. Nie chodzi tu tylko o orzecznictwo sądów krajowych, ale i o wzrastającą rangę orzecznictwa sądów międzynarodowych. Hierarchiczna struktura sądów i postępowania odwoławczego oraz zasada oficjalnego publikowania orzeczeń sądów najwyższych w systemie prawa ustawowego tworzą silny nacisk na organy stosujące prawo, aby podporządkować się orzecznictwu. 4. ZACIERANIE RÓŻNIC 4.1. Współcześnie zaciera się ostre przeciwstawienie obu tych typów systemów, zwłaszcza z tego względu, iż w systemie anglosaskim wzrasta rola stanowienia jako formy tworzenia obowiązującego prawa, w systemach prawa stanowionego zaś — rola orzecznictwa sądowego. Zakres prawa stanowionego jest współcześnie przede wszystkim wprost proporcjonalny do zakresu interwencjonizmu państwowego w gospodarkę. W praktyce w systemie common law prawo stanowione jest wyraźnie i ściśle powiązane z prawem precedensowym, rola sądownictwa zaś jest niewspółmiernie większa niż w systemach prawa ustawowego. Sądy łączą funkcje prawodawcze z funkcjami interpretacyjnymi, sędziowie tworzą, uzupełniają, zmieniają, stosują i interpretują prawo, ale precedensy mają generalnie niższą moc prawną niż ustawy. „prawo operatywne" W systemach prawa stanowionego (nie dopuszczających prawotwór-stwa sądów) także rośnie (w związku z realizacją zasady podziału władzy) rola tzw. prawa operatywnego, a więc ogólnych reguł sformułowanych w dostępnych rozstrzygnięciach sądowych i administracyjnych. Obok tysięcy ustaw, rozporządzeń i zarządzeń (tzw. prawo stanowione) coraz istotniejszą rolę również w Polsce odgrywa wykładnia zawarta w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego, Naczelnego Sądu Administracyjnego. Przykładowo w Niemczech 95% decyzji sądów najwyższych zawiera powołania i cytaty z orzecznictwa sądowego. Różnice między poszczególnymi państwami sąjednak w tym zakresie istotne — we Francji funkcjonuje zakaz cytowania przez sądy orzecznictwa sądowego. 5. Prawo zwyczajowe 27 O tym, jaki jest kształt systemu prawa w konkretnym państwie, jakie formy tworzenia prawa przeważają, decyduje w znacznej mierze tradycja (systemy dvii law opierają się na prawie rzymskim, system common law — nie), kultura polityczna i prawna, zasady organizacji systemu politycznego i państwa. Podsumowując: system prawa ustawowego, charakterystyczny dla państw Europy kontynentalnej (a więc i Polski) i Ameryki Łacińskiej, ma następujące typowe własności: — podstawową formą prawodawstwa jest ustawa, jednostronny, wład czy akt parlamentu, akty wykonawcze są podporządkowane usta wom; — tworzenie prawa jest oddzielone od stosowania prawa, tj. od podejmowania przez sądy i administrację na podstawie ustaw decyzji konkretnie-indywidualnych. Organy stosujące prawo nie mają kompetencji do prawodawstwa. W systemie anglosaskim: — formą prawodawstwa, obok ustawy, jest także precedens. Jest to decyzja konkretnie-indywidualna sądu, która stała się wzorcem (w istocie nie cała decyzja, a zasada rozstrzygnęcia) dla rozstrzy gania innych, podobnych przypadków, zgodnie z zasadą, że podob ne sprawy powinny być rozstrzygane w podobny sposób. Wiążą ca jest tylko zasada rozstrzygnięcia, a więc ogólna, abstrakcyjna zasada prawna, która stanowi podstawę orzeczenia sądu, a nie ar gumentacje i okoliczności, które nie mają istotnego znaczenia dla reguły decyzji; — nie ma wyraźnego rozdziału tworzenia i stosowania prawa; — precedensy są źródłami prawa podporządkowanymi ustawom. Za sadą jest, że każda ustawa może uchylić precedens, ale żaden pre cedens nie może uchylić ustawy. 5. PRAWO ZWYCZAJOWE 5.1. Prawo zwyczajowe było przez wieki podstawową formą tworzenia prawa na świecie. Prawo zwyczajowe, mające za sobą argument „daw-ności", uważane było za prawo „lepsze", prawo o wyższej mocy niż prawo stanowione. Akty stanowienia stały się dominującą formą tworzenia 28 /. Prawo we współczesnym świecie prawa wraz ze wzrostem tempa zmian społecznych i wykształceniem się nowoczesnego, scentralizowanego systemu władzy publicznej. Ex non scripto ius venit, quod usus comprobavit. Nam diuturni mores consensu utentium comprobati legem imitantur. (Prawem niepisanym jest to, które zostało potwierdzone przez stosowanie; albowiem długotrwałe zwyczaje, potwierdzone przez zgodą stosujących je, przybierają postać prawa.) Instytucje Justyniana Zjawiskiem obiektywnym jest współcześnie znaczny wzrost znaczenia państwa w wielu sferach życia społecznego i gospodarczego, które kiedyś tradycyjnie opierały się na niepisanych, zwyczajowych regułach postępowania. Państwa wyraźnie preferują jasne, precyzyjne i celowo stanowione prawo, tworzone przy wykorzystywaniu konstytucyjnie legitymowanego systemu źródeł prawa, przed regułami powstającymi w drodze praktyki postępowania. Zwyczaj, który stanowić może podstawę prawa zwyczajowego, to ustalony, jednorodny sposób postępowania, uznany za wiążący przez określoną zbiorowość społeczną. Na przykład w obrocie gospodarczym istotne znaczenie mają współcześnie zwyczaje handlowe. Ze względu na zasięg terytorialny wyróżnić można: — lokalne zwyczaje handlowe, — powszechne zwyczaje handlowe w danym państwie, — międzynarodowe zwyczaje handlowe przestrzegane na obszarze kilku państw, — powszechne, międzynarodowe zwyczaje handlowe odnoszące się do wszystkich państw. Nie każdy jednak zwyczaj staje się normą prawa. zwyczaj a prawo zwyczajowe powinny być realizowane jako prawnie obowiązkowe, a przekroczenie tej normy powinno być sankcjonowane przez organy państwa i nadto jeżeli Tworzenie prawa zwyczajowego jest złożonym faktem prawotwórczym. Polega on na tym, że w społeczności kształtuje się praktyka określonego postępowania i przekonanie, iż postępowanie to jest zgodne z jakimiś normami, które nazywa się normami zwyczajowymi. Jeżeli przy tym ukształtuje się powszechne przekonanie, że określona norma zwyczajowa wyznacza zachowania, które 5. Prawo zwyczajowe 29 jakiś organ państwa (sąd, parlament, organ administracyjny) podejmie konkretną decyzję na podstawie normy ukształtowanej zwyczajowo, to norma ta staje się normą prawa zwyczajowego. Czynność podjęcia przez jakiś organ państwa (lub państw) decyzji na podstawie normy zwyczajowej jest aktem uznania owej normy. Uznanie normy zwyczajowej jest władczą i konwencjonalną czynnością, poprzez którą norma ta zostaje włączona do systemu obowiązujących norm prawnych. Ogólnie więc wymogi te sprowadzają się do trzech. Dwa są w istocie bardziej rygorystycznie sprecyzowanymi ogólnymi własnościami każdego zwyczaju, to jest: — ustalony sposób postępowania powinien być w miarę precyzyjnie określony zarówno pod względem podmiotowym, jak i w odnie sieniu do sposobu zachowania się adresatów, — przekonanie o wiążącym daną zbiorowość charakterze reguły po winno być w istocie powszechnym przekonaniem, że takie jest prawo. Trzeci warunek konieczny to woła państwa (albo państw — w prawie międzynarodowym) włączenia reguły zwyczajowej do systemu prawa (w prawie wewnętrznym) albo do prawa międzynarodowego. Wola ta musi być wyraźna, lecz w różnych typach systemów prawa przejawia się w różny sposób. Przykładem mogą być niepisane zasady brytyjskiego systemu parlamen-tarno-gabinetowego, np. obowiązek ustąpienia rządu, który utracił zaufanie Izby Gmin, zasada, że premier musi być członkiem Izby Gmin, powierzenie funkcji tworzenia rządu liderowi posiadającemu większość w Izbie Gmin. Jest to zwyczajowe prawo konstytucyjne, którego naruszenie może wywołać takie same skutki prawne, jakie pociągnęłoby naruszenie pisanej konstytucji. W stosunkach międzynarodowych warunek woli państw sprowadza się do woli traktowania reguł jako norm prawa zwyczajowego na ogół w drodze „milczącego porozumienia" (tacitus consensus). W prawie wewnętrznym wola ta przejawia się tym, że organ władzy publicznej w procesie stosowania prawa przyjmuje zwyczajowy wzorzec postępowania za podstawę normatywną decyzji konkretnie-inywidualnej (podstawę prawną decyzji), tym samym poprzez tę decyzję związuje re- 30 /. Prawo we współczesnym świecie gułę zwyczajową z możliwością posłużenia się środkami przymusu państwowego w wypadku niezastosowania się do niej. Prawo „tworzy" organ rozstrzygający konkretną sprawę tylko w tym sensie, że sam formułuje treść — dotąd niepisanego — zwyczajowego wzorca postępowania oraz decyduje o jego związaniu z sankcją państwową. Taki sposób powstawania prawa bywa określany w doktrynie jako „sankcjonowanie zwyczaju", „uznanie danego obyczaju za normę prawa zwyczajowego", „przyjęcie (recepcja) przez państwo norm ukształtowanych bez jego udziału i uczynienie z nich normatywnej podstawy decyzji aparatu państwowego". Prawo zwyczajowe jest współcześnie istotnym — obok umów — źródłem prawa międzynarodowego publicznego. Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości ONZ określa je jako: „ogólną praktykę przyjętą przez prawo". Ma ono doniosłe znaczenie wprawie wewnętrznym w wielu państwach afrykańskich i azjatyckich. Ma też pewne ograniczone znaczenie w niektórych państwach systemu prawa ustawowego (Niemcy, Szwajcaria, Grecja). Jest tam uznawane za subsydiarne samoistne źródło prawa. Sąd (albo inny organ) może w określonych warunkach uczynić je podstawą decyzji, gdy dany stan rzeczy nie jest uregulowany przez prawo stanowione. 5.2. W Polsce prawo zwyczajowe odgrywa raczej rolę marginesową, choć ustawodawca stanowi niekiedy przepisy prawne zawierające odesłanie do zwyczajów w określonej sferze stosunków społecznych, jednocześnie w sposób milczący powierzając organom stosującym prawo kompetencję do ustalania ich treści. Na przykład w polskim prawie cywilnym liczne przepisy o podstawowym znaczeniu powołują się na „ustalone" (np. art. 56, 65, 354 k.c.) lub „przyjęte" (np. art. 69, 699, 788, 801 k.c.) zwyczaje. Niektóre przepisy odwołują się do zwyczajów „miejscowych" (np. art. 287, 298 k.c.). ,. ustalone zwyczaje" Tym samym organ stosujący prawo w określonym procesie decyzyjnym będzie przyjmował stwierdzony i sformułowany przez siebie zwyczajowy wzorzec postępowania wraz z przepisem odsyłającym jako podstawę normatywną decyzji konkretnie-indywi-dualnej. Przykładowo, w prawie cywilnym art. 354 § l k.c. stanowi: „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego tre- 5. Prawo zwyczajowe 31 ścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje — także w sposób odpowiadający tym zwyczajom" (podkr. —J.J.-B.); a w prawie morskim art. 57 k.m. postanawia: „Kapitan obowiązany jest przed rozpoczęciem i w czasie podróży dołożyć należytej staranności, aby statek był zdatny do żeglugi, a w szczególności, aby odpowiadał wymaganiom wynikającym z przepisów i zasad dobrej praktyki morskiej (podkr. —J.J.-B.) co do bezpieczeństwa, obsadzenia właściwą załogą, należytego wyposażenia i zaopatrzenia". W praktyce stosowania prawa sposób powiązania przepisów tego typu z regułami zwyczajowymi (zwyczajami) jest — w przybliżeniu — następujący. Do „zasad dobrej praktyki morskiej" należy np. zwyczajowy obowiązek wystawiania obserwatora we mgle na dziobie statku („służba na oku"), jeżeli statek jest w drodze. Gdyby po zderzeniu statków izba morska ustaliła, że kapitan jednego z nich nie wystawił „służby na oku", to naruszenie tej normy zwyczajowej może być uznane za przekroczenie przepisu nakazującego prowadzenie należytej obserwacji oraz naruszenie zasad dobrej praktyki morskiej i kapitan statku może być uznany winnym albo współwinnym wypadku, co może spowodować jego odpowiedzialność przed izbą morską, a także odpowiedzialność karną. W Polsce niepisana reguła zwyczajowa nie może być jedyną podstawą kwalifikacji prawnej faktów w procesie stosowania prawa, ale może się znaleźć obok przepisu prawnego, w jakiś sposób odwołującego się do niej. 5.3. Podsumowując, w kręgu kultury zachodniej samoistnymi źródłami prawa (tj. takimi, które mogą stanowić samodzielną podstawę stosowania prawa, samodzielne źródło praw i obowiązków) są: — akty prawodawcze stanowione (i współstanowione), — wiążące precedensy prawotwórcze, — prawo zwyczajowe. Ponadto w istotny sposób kształtują prawo zasady i reguły wykładni wyrażane w doktrynie prawniczej, orzecznictwie sądowym i administracyjnym, a poza tym materiały legislacyjne przygotowawcze (projekty aktów itp.) i materiały komparatystyczne (ustawy, orzeczenia i doktryna innych państw). Opuśćmy teraz na chwilę krąg kultury zachodniej. 32 /. Prawo we współczesnym świecie 6. PRAWO WYZNANIOWE (MUZUŁMAŃSKIE) 6.1. Specyficzne właściwości ma prawo w państwach wyznaniowych. W państwach tych decyzje polityczne (w tym prawodawcze) podejmują ośrodki jednoczące władzą religijną i świecką. Ich celem jest poddanie społeczeństwa pełnej i integralnej kontroli etycznej, prawnej oraz religijnej, przy czym różnice między poszczególnymi kategoriami norm (moralnymi, prawnymi, religijnymi) nie są zbyt wyraźnie, a w pewnych sferach ulegają całkowitemu zatarciu. Współcześnie islam jest podstawą światopoglądu prawie piątej części ludności świata, np. mieszkańców Iranu, Pakistanu, Indonezji. Prawo muzułmańskie w różnym zakresie obowiązuje w wielu innych krajach — od Maroka w północno-zachodniej Afryce aż po Fidżi w Oceanii. W pełnym zakresie prawo wyznaniowe obowiązuje w Arabii Saudyjskiej, kolebce islamu. jedność religii i prawa Koran, źródło islamu, jak głosi mit, nie jest działem samego Mahometa, lecz powstał w latach 610-632 w okresie wielu „objawień" otrzymywanych przez Proroka od Allacha. Tworzy on podstawę cywilizacji arabsko-muzułmańskiej opartej na doktrynalnej jedności islamskiej religii i muzułmańskiego państwa. Prawo i religia mają wspólną w zasadzie sankcję. Poszanowanie nakazów prawa islamu to zarazem obowiązek religijny muzułmanów. Oprócz Koranu, który składa się z 114 sur (rozdziałów) i 6226 wersetów, podstawowe źródło prawa stanowi sunna — arabskie prawo zwyczajowe. Koran i sunna tworzą szariat. W wielu krajach arabskich konstytucje (np. w Egipcie, Syrii, Pakistanie, Iranie) uznają szariat za źródło ustawodawstwa. Prawo muzułmańskie współkształtuje też fakh — nauka o prawie islamu. Nauka ta wyrosła ze znajomości szariatu i została uzupełniona tezami doktryny w kwestiach prawem dotąd nieuregulowanych (idżma) i analogię (kijas), z uwzględnieniem doświadczeń praktyki prawniczej. Nauka prawa muzułmańskiego przyjmuje, iż źródłem wszelkiego prawa, władzy i sprawiedliwości jest Bóg, który jako jedyny posiada znajomość prawa doskonałego. Prawo muzułmańskie obejmuje obowiązki człowieka względem Boga i reguły postępowania w stosunkach między ludźmi. Jeżeli wierny muzułmanin wypełnia wszystkie przepisy prawa islamu, <5 Prawo wyznaniowe (muzulmańskie) 33 to realizuje zarazem ostateczny cel swojego życia: pomyślność na tym świecie i zbawienie wieczne w życiu przyszłym. Prawo islamu obejmuje niemalże wszystkie przejawy życia i aktywności człowieka. Znalezienie normy prawnej właściwej dla rozstrzygnięcia określonej sprawy oznacza „wykrycie" nakazu Boga w odniesieniu do danego przypadku, który to nakaz należy wywieść ze świętych ksiąg. Zajmują się tym w praktyce muzułmańskiej prawnicy, którzy są równocześnie teologami. W ich kształceniu rolę podstawową pełnią szkoły koraniczne. Islam przyjmuje, że człowiek również posiada prawo tworzenia norm prawnych, jednakże nie mogą być one sprzeczne z prawem objawionym. Możliwe jest natomiast uzupełnianie luk w prawie objawionym. Skoro bowiem określonego problemu nie można rozwiązać na podstawie Koranu i sunny, to oznacza, że Allach pozostawił ludziom prawo do , , • , • • r, , , • , i ... idżma i kijas uregulowania danej kwestii. Stąd doniosła rola idźmy, roz- strzygnięć doktryny na podstawie konsensusu, oraz kijas, tj. wnioskowania na zasadzie analogii przez doktrynę prawniczą. U podstaw kijas leży założenie, że każdy nakaz Koranu i sunny ma swoją rację. Skoro w praktyce pojawia się przypadek podobny, nie przewidziany w świętych księgach, można na zasadzie analogii (ta sama racja, takie samo rozwiązanie) przyjąć regułę, która będzie dotyczyła tego przypadku. Oto przykładowe zasady prawa muzułmańskiego: „Mężczyźni stoją nad kobietami, ze względu na to, że Bóg dał wyższość jednych nad drugimi, i ze względu na to, że oni rozdają ze swojego majątku" (Koran, sura IV, wers 34); „Mężczyznom przypada część tego, co pozostawili rodzice i krewni, i kobietom przypada część tego, co pozostawili rodzice i krewni" (Koran, sura IV, wers 7); „I daje wam Bóg przykazanie co do waszych dzieci: synowi przypada udział dwóch córek" (Koran, sura IV, wers 11). Oczywiście, współcześnie w państwach islamu obowiązuje także — w różnym zakresie — prawo stanowione lub precedensowe; jest ono jednak inspirowane duchem Koranu i sunny. 6.2. Poza państwami wyznaniowymi notowane są w historii fakty dążenia ośrodków władzy i kościoła do parawyznaniowości. Państwa zmierzające ku parawyznaniowości to państwa, w których hierarchia dominującego związku wyznaniowego zmierza do uzyskania prawnej lub faktycznej kontroli nad zgodnością działań oraz decyzji systemu 34 /. Prawo we współczesnym świecie „państwo — drogowskazem moralności" politycznego (w tym kontroli nad treścią prawa), zbiorowości i jednostek z wyznawaną przez siebie religią, osiąga w tym zakresie pewne sukcesy, choć aparat państwowy i hierarchia związku wyznaniowego pozostają formalnie, instytucjonalnie i personalnie rozdzielone. Religia stopniowo staje się podstawą oceny coraz szerszego zakresu zachowań, wartości i norm, a więc także systemu prawa. Istnieje wyraźna tendencja do poszerzania zakresu regulacji systemu prawa o sfery dotąd wyłącznie regulowane normami religii i moralności, zgodnie z zasadą „państwo — drogowskazem moralności". 7. PRAWO W PAŃSTWACH CZARNEJ AFRYKI Specyficzne mieszane systemy prawa powstały w państwach Czarnej Afryki. Kolonialna przeszłość kontynentu (stąd elementy prawa państw kolonialnych) łączy się tam z tradycjami niepisanego prawa zwyczajowego. Tradycyjne reguły prawa opierały się na przekazie mówionym i pochodziły od władców (króla, rady starszych) albo płynęły ze zwyczajów. Jedynie w Afryce Północnej istniał koherentny system oparty na Koranie. W okresie kolonialnym na prawo zwyczajowe nałożyły się elementy prawa państw kolonialnych (stanowionego lub precedensowego); generalnie: prawa europejskiego. Po odzyskaniu niepodległości państwa afrykańskie dążyły do syntezy prawa tradycyjnego, afrykańskiego, i prawa „importowanego", głównie stanowionego. Obecnie, stopniowo, prawo zwyczajowe traci jednak status samoistnego źródła prawa, wypierają je przede wszystkim ustawy odpowiadające standardom kultury zachodniej. 8. PRAWO W PAŃSTWACH DALEKIEGO WSCHODU 8.1. Głębokie odrębności kultur prawnych i tradycji Dalekiego Wschodu decydują o specyfice prawa Indii, Chin i Japonii. W Indiach źródłem prawa są przede wszystkim regulacje parlamentarne, sądowe i lokalne (a więc prawo stanowione), obok nich ,jak prawo" funkcjonują tradycyjne kanony wyznawców różnych religii. Reguły te określają głównie status osobisty ludzi należących do tych religii, zwłaszcza hinduistycznej. Wyraźnie działają „jak prawo" reguły różnicujące g. Prawo w państwach Dalekiego Wschodu 35 cztery główne kasty, w tym endogamia, tj. zakaz nawiązywania stosunków społecznych, gospodarczych itp. z członkiem innej kasty. W kulturze prawnej Indii obecne są również pewne zasady systemu anglosaskiego (pozostałość kolonialnej obecności Wielkiej Brytanii) i prawa muzułmańskiego, którym czują się związani wyznawcy islamu. 8.2. W Chinach odwieczna tradycja i kultura oparta na konfuncjani- zmie nie uznawała rządów prawa, a jedynie rządy oparte na wzorcach oso bowych i zasadach moralnych. Normy moralne miały priorytet nad nor mami prawnymi. Do XX wieku najważniejszą rolę odgrywało prawo zwy czajowe, potem stopniowo zaczęło kształtować się prawo stanowione. Wszystkie cechy systemu prawa totalitarnego dotknęły Chiny po opano waniu władzy przez komunistów. Decyzjonizm „wodza" zastąpił reguły moralne. Akty o charakterze politycznym stały się podstawą wydawania wyroków. Głoszona przez Mao Tse-tunga koncepcja „rewolucji perma nentnej" prowadziła do uznania konieczności odrzucenia prawa stanowio nego. Ponad prawem postawiono idee Mao. prymat polityki nad prawem Obecnie w Chinach stopniowo przywracana jest ranga prawa stanowionego, choć nadal dyrektywy polityczne dominują nad prawem. Prawo tworzy głównie administracja, parlament uchwala niewiele ustaw. Jest symptomatyczne, że w Chinach jest 14 razy mniej prawników niż w Niemczech. znaczenie reguł grupowych 8.3. W Japonii formalnie funkcjonuje system prawa stanowionego. Sys tem aktów opiera się na formach znanych w tradycji europejskiej. Podsta wowym aktem jest ustawa (horitsu). Prawo japońskie zasadniczo różni się jednak od prawa kultury zachodniej przede wszystkim dlatego, że w Japo nii nie tylko zasada państwa prawnego nie jest wymieniana wśród podstawowych zasad konstytucyjnych, ale i w praktyce kryteria pozaprawne (reguły grupowe, polityczne, reguły praktyki gospodarczej) odgrywają rolę co najmniej równorzędną w procesach podejmowania decyzji jak prawo stanowione. Zwyczajowe instytucje funkcjonują często niezależnie od stanu unormowania i mogą pozostawać z nim w sprzeczności. W działaniach organów państwa przeważa pragmatyzm nad legalizmem. Rola prawa stanowionego jest w japońskiej rzeczywistości dość ograniczona. Podstawowe znaczenie ma poczucie przynależności do grupy: poddanie się wartościom i normom grupowym. Sankcje grupowe są odczuwane daleko mocniej niż sankcje prawne. W Japo- 36 /. Prawo we wspólczesnym świecie nii — w przeciwieństwie do społeczeństw zachodnich — porządek społeczny jest utrzymywany głównie za pomocą przymusu grupowego, a nie państwowego. Ponadto prawo stanowione w Japonii nie wiąże się z moralnością i religią, co powoduje, że jest traktowane jedynie formalnie i instrumentalnie. Pozostaje czymś oficjalnym i zewnętrznym w stosunku do rzeczywiście działających reguł grupowych. Jest jedynie dodatkowym środkiem kontroli społecznej. Jest charakterystyczne, że w Japonii stosunek liczbowy prawników do inżynierów wynosi 1:7, a w USA jest akurat odwrotnie. 8.4. Ogólnie prawo w społeczeństwach Wschodu nie było nigdy — i zdaniem wielu nie jest nadal — podstawowym regulatorem procesów społecznych. Rolę prawa w państwach Azji Wschodniej nadal w znacznym stopniu zastępują normy moralności grupowej (kastowej). ludność „przedmiotem" władzy Trudności z przyjęciem w Azji fundamentalnej dla kultury zachodniej zasady rządów prawa i społeczeństwa obywatelskiego wiążą się z inną filozofią pojmowania władzy w społeczeństwach tego obszaru świata — ludność nie jest podmiotem praw i wolności, ale podporządkowanym władcy przedmiotem jego władzy. W podobny sposób władza była, i zdaje się, że jest nadal pojmowana w Rosji i w wielu byłych republikach radzieckich. 8.5. Ten krótki przykładowy przegląd różnic w kulturach prawnych współczesnego świata daje — jak sądzę — pewne wyobrażenie o niejednakowych warunkach nawiązywania stosunków prawnych w innych krajach z cudzoziemcami. Europocentryczny punkt widzenia będzie trudny do przyjęcia w Azji, stosunek Polaków do prawa będzie zdumiewał Szwajcarów, a Francuz będzie miał trudności w zrozumieniu prawa Iranu... niejednolitość prawa wewnętrznego jest w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Kanadzie, Szwajcarii. Różnice ze względu na wyznanie lub pochodzenie występują w niektórych państwach azjatyckich i afrykańskich. Zauważmy ponadto, że w niektórych państwach także prawo wewnętrzne jest niejednolite. Różnice w treści prawa ze względu na kryterium przestrzenne występują głównie w państwach federacyjnych złożonych (ze względu na jednostki podziału terytorialnego: stany, dzielnice, kantony, republiki itp.). Tak p. Prawo w demokratycznym i autokratycznym systemie politycznym 37 Na systemy prawa konkretnych państw można też spojrzeć ze względu na istotne dla kultury zasady ułożenia stosunków prawnych i społecznych. Na przykład ze względu na typ przyjętej koncepcji praw człowieka wyróżnia się kilkanaście rodzajów systemów normatywnych (m.in. francuski, amerykański, judaistyczny, anglikański, islamski, buddyjski, chrześcijański, socjalistyczny, japoński). 9. PRAWO W DEMOKRATYCZNYM l AUTOKRATYCZNYM SYSTEMIE POLITYCZNYM 9.1. Systemy prawa różnią się też istotnie w zależności od tego, w jakiej relacji do siebie pozostaje w organizacji społeczeństwa prawo i polityka, w jakim typie systemu politycznego organy władzy publicznej tworzą prawo. Głównymi obiektami każdego systemu politycznego są — poza aparatem władzy publicznej (organy, urzędy, siły zbrojne) — partie polityczne, organizacje interesów grupowych (np. związki zawodowe, stowarzyszenia) i nieformalne grupy nacisku. W demokratycznym systemie politycznym prawo jest rezultatem konsensusu społecznego, określa zasady organizacji władzy publicznej i granice jej ingerencji w prawa jednostki. Tak rozumiane prawo jest przedmiotem rozważań w tej książce. W demokratycznym systemie politycznym prawo umożliwia ukształtowanie się „społeczeństwa obywatelskiego", które ma prawne możliwości kontrolowania działań i decyzji władzy publicznej, wywierania na nią wpływu i bronienia swoich interesów. Dysponuje instytucjonalnymi formami wpływu na treść prawa, a także organizacjami niezależnymi od aparatu państwa (partiami politycznymi, organizacjami interesów grupowych), poprzez które artykułuje swoje interesy, także te związane z prawem. W demokratycznych, pluralistycznych systemach politycznych realizowane są „rządy prawa", polityka jest uprawiana w ramach wyznaczonych przez prawo. „Rządy prawa" powinny być oczywiście nie tylko normatywną zasadą wyrażoną przez przepisy prawa, ale przede wszystkim — stanem faktycznym określającym rzeczywistą relację: państwo--prawo-jednostka. 38 /. Prawo we współczesnym świecie Ryć. 1. Prawo w systemie politycznym obiekty polityczne władza publiczna prawo w partie polityczne żądania władza ustawodawcza ustawy \ r ^^4 X/ł l/ \ / XX. w władza wykonawcza prawodawstwo \ wykonawcze \ organizacje interesów grupowych decyzje administracyjne \ , // A X > . władza sądownicza orzeczenia sądowe / grupy nacisku władza samorządowa uchwały / \ decyzje indywi- / \ dualne / ^ / otoczenie społeczne, gospodarcze, kulturowe cechy państwa prawnego Państwo prawne to takie, w którym organy władzy publicznej są zorganizowane zgodnie z prawem, ich kompetencje są wyraźnie uregulowane, organy w swojej działalności nie przekraczają granic upoważnień, rzeczywiste metody rządzenia są zgodne z prawem, nadużycia władzy lub fakty pozaprawnego działania państwa są rzadkie, a jeśli się zdarzają, to obywatele i ich organizacje dysponują środkami kontroli i obrony swoich interesów, przestrzegana jest zasada równości wobec prawa (podmioty wyróżnione na podstawie dowolnej cechy uznanej za doniosłą są traktowane jednakowo) i równości w prawie (prawo nikogo nie dyskryminuje i nie tworzy nieuzasadnionych przywilejów), a także podstawowe prawa i wolności jednostek — z wolnością słowa i zrzeszania jako podstaw ustroju społecznego i wolnością jako podstawą ustroju gospodarczego, prawo jest jasne i jawne, ogłaszane we właściwym czasie i nie działa wstecz. W państwie prawnym prawa obywateli wobec administracji powinny być chronione przez niezawisłe sądy i ombudsmana, prawa nabyte podlegają ochronie, każdy ma prawo uzyskać w urzędzie informację o stanie prawa i praktyce jego stosowania itd. Obywatele mają — oparte na zasadach większości — prawo do wyboru ustroju politycznego i gospodarczego, przy zagwarantowaniu praw- Prawo w demokratycznym i autokratycznym systemie politycznym 39 nej i faktycznej możliwości istnienia legalnej i zorganizowanej opozycji oraz pokojowej wymiany ekip rządzących. W płaszczyźnie gospodarczej: własność prywatna i wolny rynek są podstawami systemu ekonomicznego. lus est ars boni et aeąui. (Prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne.) Celsus one best way 9.2. W autokratycznym systemie politycznym prawo jest podporządkowane jednej, oficjalnej ideologii. Ideologia jest przedstawiana społeczeństwu przez ośrodek decyzji politycznej jako Jedyna", „prawdziwa" wersja „najlepszych" rozwiązań dla społeczeństwa i państwa (por. np. Kuba). Mechanizm funkcjonowania systemu politycznego zorientowany jest na blokadę swobodnej artykulacji interesów społecznych. Oficjalna wizja rzeczywistości wyklucza jakąkolwiek jawną alternatywę (opozycję). Ma to decydujące znaczenie dla prawa, które w tej sytuacji jest pozbawione cech, o których mówiliśmy wyżej. Prawo jest podporządkowane ideologii, a skoro ideologia zakłada totalną kontrolę nad ludźmi, to prawo rozrasta się. Podejmowane są próby podporządkowania każdej sfery działalności ludzi przymusowym regułom, w końcu dochodzi do takiego stopnia przeregulowania, że w istocie prawo przestaje być skutecznym narzędziem i w zalewie innych, licznych dyrektyw płynących „z góry" traci w płaszczyźnie funkcjonowania cechy odróżniające je od innych reguł. „Wtapia" się w nurt wszelkich „oficjalnych dokumentów", którymi władza „steruje" społeczeństwem. Rzeczywiste metody rządzenia nie są w istocie prawem i nie są podporządkowane prawu, chyba że za prawo uznałoby się „reguły" tworzone ad hoc w konkretnych sytuacjach, ciągle zmieniane i nieprzewidywalne. prymat decyzji politycznej nad prawem Ekstremalną postacią systemu autokratycznego jest system totalitarny. Państwo totalitarne nosi charakter decyzjonistyczny (prerogatywny). De-cyzjonizm głosi wprost prymat decyzji politycznej nad prawem. Najwyższym ustawodawcą jest „wódz", aparat państwowy nie podlega żadnej kontroli prawnej, działając głównie na podstawie tworzonych ad hoc instrukcji i zarządzeń. Państwo totalitarne kontroluje każdą formę aktywności społecznej. Ruch totalitarny, zdobywszy władzę, pragnie ją roztoczyć nad każdym zakątkiem i szczeliną, gdzie tylko działają ludzie. 40 /. Prawo we współczesnym świecie Perditissima res publica plurimae leges. (Gdy państwo stoi w największym nierządzie, najwięcej ma praw.) Tacyt „upaństwowione społeczeństwo" W państwach ideologicznych mit „jedności" ma służyć monocentrycz-nemu ukształtowaniu, podporządkowaniu i „upaństwowieniu społeczeństwa". Prawo „upaństwowionego" społeczeństwa ma na celu takie „zorganizowanie" społeczeństwa, aby władza uzyskała szczelną kontrolę nad jednostkami i ich organizacjami. Pra- wo nie służy do kontroli władzy, ale odwrotnie: władza roztacza „nadzór" nad ludźmi, zasłaniając sią mitem Jedności", mitem „prawa dziejowego" (totalitaryzm radziecki), mitem „prawa przyrody" (totalitaryzm nazistowski). Inne, mniej skrajne postacie autorytatywnych systemów politycznych cechuje — w różnym zakresie — ograniczenie demokracji, a w szczególności eliminacja lub ograniczenie roli parlamentu (a więc znaczenia ustaw) oraz ograniczenia praw i wolności jednostek. Specyficzne problemy w systemach prawa powstają w okresach transformacji ustrojowych. Zmiana aksjologii (systemu wartości, na jakich się opiera), wyrażająca się m.in. w tworzeniu prawa opartego na nowych zasadach, stwarza wiele problemów związanych z utrzymaniem spójności systemu norm, w którym działają jednocześnie reguły „starego" i „nowego" porządku, a wykładnia wymaga istotnej rewizji. Te ostatnie problemy dotyczą m.in. prawa polskiego po 1989 roku. 10. PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE Otoczenie zewnętrzne systemu prawa konkretnego państwa tworzy społeczność międzynarodowa. Wzajemne stosunki między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych — mającymi zdolność do działania, tworzącymi ową społeczność — kształtowane są za pomocą umów, a także wspólnej praktyki działania. Pozwala to na dokonanie podziału prawa na prawo wewnętrzne każdego państwa i prawo zewnętrzne — międzynarodowe publiczne. Prawo międzynarodowe publiczne tworzone jest przede wszystkim w drodze umów. 10 Prawo międzynarodowe publiczne 41 strony umów międzynarodowych Umowa międzynarodowa jest to wspólne, zgodne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc uprawnienia i obowiązki stron. Stronami umów są najczęściej państwa. Oprócz państw ius tractatuum w ograniczonym zakresie mają także inne podmioty (np. organizacje międzynarodowe, Stolica Apostolska, strona wojująca). Rola organizacji międzynaro- dowych w kształtowaniu prawa międzynarodowego publicznego współcześnie jest bardzo duża. Istotne znaczenie ma też regionalne prawo międzynarodowe, funkcjonujące obok powszechnego prawa międzynarodowego. Umowy międzynarodowe noszą różne nazwy, np. traktat, układ, konwencja, pakt, deklaracja, konkordat. Na ogół mają postać jednego dokumentu, jednakże możliwa jest także inna forma, np. umowy w formie wymiany not. W stosunkach międzynarodowych nie ma prawodawcy na wzór ustawodawcy wewnętrznego. Państwa są związane tylko tymi regulacjami, na które wyraziły zgodę. Obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych wyraża zasada pacta sunt servanda („umów należy dotrzymywać"). Procedury zawierania umów międzynarodowych są dość zróżnicowane. Odrębności wynikają z wielu powodów, zwłaszcza zaś istotne znaczenie mają: — liczba stron uczestniczących w umowie (umowa bilateralna czy multilateralna), — tryb zawierania umowy. Niektóre z umów zawierane są w trybie prostym — rokowania kończą się wyrażeniem zgody państw na związanie się umową; inne w trybie złożonym — wówczas zgoda na związanie się umową wyrażana jest przez ratyfikację lub zatwierdzenie. ustawa o umowach międzynarodowych 14 kwietnia 2000 r. Sejm uchwalił ustawę o umowach międzynarodowych (Dz.U. nr 39, póz. 443). Ustawa ta określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania, zatwierdzania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów międzynarodowych. Ustawa stanowi, że podstawowe obowiązki związane z zawieraniem umów międzynarodowych należą do ministra właściwego do spraw zagranicznych. 42 /. Prawo we współczesnym świecie Stadium pierwsze zawierania umowy międzynarodowej to negocjacje. Po ich zakończeniu następuje ratyfikacja albo zatwierdzenie umowy międzynarodowej. Ratyfikacji podlegaj ą urno wy międzynarodowe, o których mowa w art. 89 ust. l i art. 90 Konstytucji oraz inne umowy międzynarodowe, które przewidują ten wymóg, albo ją dopuszczają, a szczególne okoliczności to uzasadniają. Umowa, która nie podlega ratyfikacji, wymaga zatwierdzenia przez Radę Ministrów. Ratyfikacja i zatwierdzenie to podstawowe formy zgody na związanie Polski umową międzynarodową. Możliwe jest też — w określonych w ustawie okolicznościach — wyrażenie zgody w drodze podpisania, wymiany not lub w inny sposób dopuszczony przez prawo międzynarodowe. Ustawa reguluje też szczegółowo zasady ogłaszania umów międzynarodowych. Postanawia m.in., że ratyfikowana umowa międzynarodowa jest niezwłocznie ogłaszana w Dzienniku Ustaw. Wykonanie umowy międzynarodowej należy do ministra kierującego działem administracji rządowej właściwym do spraw, których dotyczy umowa. 10.2. Zwyczajowe, niepisane prawo międzynarodowe jest wcześniejsze niż prawo pisane. Współcześnie ma wciąż istotne znaczenie. Pisałam już o tym wyżej. W celu uznania przez społeczność międzynarodową ustalonego, jednorodnego sposobu postępowania w stosunkach między państwami za wiążący jest konieczne, aby był on w miarę precyzyjnie określony, zarówno pod względem podmiotowym (kogo obowiązuje), jak i w odniesieniu do sposobu zachowania adresatów. Przekonanie o wiążącym państwa charakterze reguły powinno być w istocie przekonaniem, że „takie jest prawo", zaś wola państw włączenia reguł do prawa międzynarodowego wyraża się na ogół w drodze „milczącego porozumenia" — tacitus consensus (lub w inny sposób dorozumiany). Państwa uważają bowiem niekiedy za dogodniejsze wyrażenie swojej zgody na obowiązywanie norm w drodze tacitus consensus niż przez złożenie podpisu na umowie. Należy podkreślić, że również współcześnie powstają nowe normy międzynarodowego prawa zwyczajowego (np. w zakresie prawa kosmicznego), w dziedzinach uregulowanych przez prawo umowne zaś zwyczaj zachowuje swoje znaczenie w stosunku do państw nie związanych umową. n Prawo Wspólnot Europejskich 43 Zakres przedmiotowy prawa międzynarodowego jest współcześnie bardzo szeroki. Historycznie rzecz ujmując, pierwszym wykształconym działem tego prawa było prawo wojny. W miarę upływu czasu akcent przesuwał się na regulacje dotyczące stosunków pokojowych między państwami. Podział Grocjusza, zaproponowany w jego fundamentalnym dziele O prawie wojny i pokoju, stracił podstawowe znaczenie, pojawiły się nowe zjawiska międzynarodowe wynikające m.in. z dynamicznego rozwoju nauki i techniki, a także terroryzmu i przestępczości zorganizowanej. Przedmiotem regulacji prawa międzynarodowego publicznego są takie zagadnienia jak: podmioty prawa międzynarodowego, terytorium państw, reprezentacja państw w stosunkach międzynarodowych, problemy ludności (obywateli, cudzoziemców, ekstradycji przestępców itd.) oraz międzynarodowej ochrony praw człowieka, organizacje międzynarodowe, pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych, prawo konfliktów zbrojnych, a także źródła i tryb tworzenia prawa międzynarodowego. prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne W praktyce międzynarodowej przyjmuje się, że problem uregulowania stosunku między prawem międzynarodowym a prawem wewnętrznym należy do tego drugiego. Na ogół państwa wyrażają swoje stanowisko w tej sprawie, zamieszczając odpowiednie normy w konstytucji. Poszczególne państwa przyjmują w praktyce różne rozwiązania szczegółowe. Umowy międzynarodowe ratyfikowane na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie uznaje się na ogół we współczesnych państwach za część wewnętrznego porządku prawnego. Tak też jest w Polsce. Jeśli ich stosowanie nie jest uzależnione od wydania ustaw, powinny być stosowane bezpośrednio. Ponadto zazwyczaj przyjmuje się, że umowa międzynarodowa ratyfikowana na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli umowy tej nie da się pogodzić z przepisami ustawy (por. bliżej rozdział IV). 11. PRAWO WSPÓLNOT EUROPEJSKICH 11.1. Specyficznym typem prawa w Europie jest prawo wspólnotowe, tj. prawo Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej). 44 L Prawo we współczesnym świecie Tworzony od kilkudziesięciu lat system prawny Wspólnot Europejskich jest konstrukcją złożoną i rozbudowaną. Na różne sposoby włącza się on do praw krajowych państw członkowskich. Na system ten składają się m.in. tysiące aktów normatywnych. Źródła prawa Współnot Europejskich można dzielić umownie na: źródła pisane i źródła niepisane. Do źródeł pisanych zalicza się: — pierwotne źródła prawa, — wtórne źródła prawa, a ponadto: — umowy międzynarodowe zawierane z państwami trzecimi i organiza cjami międzynarodowymi, — porozumienia zawierane między krajami członkowskimi. Do niepisanych źródeł prawa załicza się: — ogółne zasady prawa, — prawo zwyczajowe. Niepisane źródła prawa są artykułowane przede wszystkim w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS). Kryterium podziału źródeł na pierwotne i wtórne jest dyskusyjne. Wskazuje się, że kryterium tym jest podmiot lub przedmiot regulacji. „prawo pierwotne" a „prawo wtórne" ' traktaty założycielskie, umowy asocjacyjne państw Wspól not z państwami, które stały się członkami Wspólnot po 1957 r.). Cho dzi więc o prawo stworzone bezpośrednio przez państwa członkowskie. Pojęcie „prawo wtórne" obejmuje natomiast akty stanowione nie przez państwa członkowskie, a przez organy Wspólnot, które powstały na mocy prawa pierwotnego. Według kryterium przedmiotowego prawem pierwotnym są traktaty założycielskie oraz ich uzupełnienia i zmiany, prawem wtórnym zaś — źródła, które prawo pierwotne realizują, a więc akty wykonawcze w szerokim rozumieniu. Według kryterium podmiotowego określenie „prawo pierwotne" odnosi się do umownego prawa międzynarodowego publicznego powołującego Wspólnoty do życia i stwarzającego podstawy ich ustroju (traktaty założycielskie, aneksy, protokoły do traktatów założycielskich, traktaty późniejsze modyfikujące j] Prawo Wspólnot Europejskich 45 Pierwotne źródła prawa to przede wszystkim konkretne traktaty międzynarodowe, wśród nich przede wszystkim: Traktat Paryski, Traktat Rzymski, Jednolity Akt Europejski, Traktat z Maastricht, Układ 2 Schengen, Traktat Amsterdamski, Traktat Nicejski (obecnie w procesie ratyfikacji). Ich charakterystyka przekracza ramy tego wprowadzenia. Wtórne źródła prawa to: rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Rozporządzenie to akt normatywny o charakterze generalnie-abstrakcyj-nym obowiązujący w całości i stosowany bezpośrednio w każdym z państw członkowskich Wspólnot. Wywołuje skutki prawne wprost wobec podmiotów, do których jest adresowany. Wchodzi w życie po opublikowaniu w „Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich" w terminie przez nie wskazanym albo 20. dnia od ogłoszenia. Nie ogłasza się go . , . . , . .. , ... . „ , r,„ rozporządzenie w żadnym krajowym dzienniku publikacyjnym. Rada UE uchwala dwa rodzaje rozporządzeń: podstawowe (na podstawie bezpośrednich delegacji traktatowych) i wykonawcze, określające sposoby realizacji tych pierwszych. Komisja UE wydaje rozporządzenia podstawowe i wykonawcze w stosunku do aktów podstawowych Rady UE. Sądy poszczególnych państw są obowiązane stosować rozporządzenia (jeżeli są wystarczająco precyzyjne) w praktyce orzekania, tak jak inne obowiązujące w państwie akty prawa wewnętrznego. Obowiązkiem państwa członkowskiego jest zmiana prawa wewnętrznego, jeśli jest ono sprzeczne z treścią rozporządzenia. W przypadku naruszenia norm rozporządzenia właściwe są sądy państw członkowskich. Rozporządzenie podlega sądowej kontroli legalności pod względem formalnym i może być zaskarżane przed ETS. Skarga przysługuje Radzie UE, Komisji albo państwu członkowskiemu. Osoby fizyczne i prawne mogą zaskarżyć rozporządzenie, jeśli dotyczy ich bezpośrednio i indywidualnie, mimo że jest adresowane do innego podmiotu. Dyrektywa to akt normatywny Unii Europejskiej (przyjęty przez Radę UE lub wspólnie: przez Parlament Europejski i Radę UE) wiążący państwo członkowskie (destynatariusza) będące jej adresatem w zakresie rezultatów (celów), terminów ich osiągnięcia, pozostawiają- r— i • r - r i dyrektywa cy organom wewnętrznym destynarmsza wybór formy i me- ' tod ich realizacji. Ten podstawowy akt służący harmonizacji prawa UE jest ogłaszany w „Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich" (albo notyfikowany). Państwo członkowskie UE ma obowiązek wprowadzić we wska- 46 /. Prawo we współczesnym świecie zanym terminie postanowienia dyrektywy do swojego ustawodawstwa. Komisja Europejska może zaskarżyć do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości państwo członkowskie, które nie zrealizowało dyrektywy. Państwo może odpowiadać za szkody wyrządzone osobom prywatnym wskutek jej niewykonania. Decyzja obowiązuje w całości adresata (np. przedsiębiorstwo), do którego jest skierowana. Decyzje różnią się od rozporządzeń Wspólnot swoim indywidualnym i konkretnym charakterem, decyzja natomiast od dyrektyw ponadto wyraźnym sprecyzowaniem treści obowiązku. Od opinii i zaleceń odróżnia je to, że są wiążące. Zalecenie i opinie organów Unii nie są wiążące, jednak faktycznie ich soft-law 1 autorytet jest duży, a państwa starają się dostosować do ich l treści. Akty tego typu zalicza się w doktrynie do tzw. soft law („miękkiego prawa"). Charakter prawny europejskiego prawa wspólnotowego jest dyskusyjny. Wyróżnia się dwa podstawowe stanowiska. Stanowisko pierwsze przyjmuje, że państwa członkowskie UE utworzyły samodzielną, europejską władzę publiczną. W konsekwencji prawo Wspólnot to własny, samodzielny porządek prawny. Pogląd o samodzielności porządku prawnego WE został poparty w orzecznictwie ETS Ryć. 2. Źródła prawa Wspólnot Europejskich „Prawo pierwotne" Ogólne zasady prawa Prawo zwyczajowe Umowy międzynarodowe zawierane z państwami trzecimi l organizacjami międzynarodowymi „Prawo wtórne" rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia, opinie Porozumienia zawierane między państwami członkowskimi II. Prawo Wspólnot Europejskich 47 oraz w praktyce konstytucyjnej większości państw członkowskich. Prawo wspólnotowe ma pierwszeństwo w stosunku do jednostronnych i późniejszych aktów wewnętrznego prawa. Prawo to jest skuteczne bezpośrednio w obrębie UE i ma zastosowanie nie tylko w odniesieniu do państw członkowskich i ich organów, ale również w stosunku do obywateli. Stanowisko drugie przyjmuje, że europejskie prawo wspólnotowe należy do prawa międzynarodowego, a j ego specyfika wynika z subregio-nalności (15 państw europejskich) oraz zachowania w treści i formie tożsamości kulturowej Europy. 11.2. Wspólnotowy porządek prawny jest oparty na następujących zasadach: zasady wspólnotowego porządku prawnego — hierarchii źródeł prawa wspólnotowego (np. prawo wtórne ma w zasadzie niższą moc prawną niż prawo pierwotne i ogólne za sady prawa); — pierwszeństwa prawa wspólnotowego wobec porządków prawnych państw członkowskich (europejskie prawo wspólnotowe zastępuje sprzeczne z nim normy prawa wewnętrznego); — skutku bezpośredniego prawa wspólnotowego w porządkach praw nych państw członkowskich (dotyczy to prawa jasne- go, zupełnego, bezwarunkowego, nie uzależnionego od wydania aktów prawa wewnętrznego, a więc samowystarczalnego i zdolnego do wytworzenia stosunków między państwami członkowskimi a osobami poddanymi ich jurysdykcji); — jednolitości prawa wspólnotowego (prawo wspólnotowe powinno być w pełni i jednakowo stosowane we wszystkich państwach członkowskich; w prawie wspólnotowym należy uchylać normy niezgodne lub sprzeczne z normami o wyższej mocy prawnej); — solidarności (pacta sund servanda); — równowagi kompetencyjnej (w wymiarze wewnętrznym — rów nowaga instytucjonalna, w wymiarze zewnętrznym — podział kompetencji między WE a państwa członkowskie). W 1991 r. Polska podpisała Układ Europejski o stowarzyszeniu ze Wspólnotami i państwami członkowskimi Wspólnot (wszedł w życie w 1994 r.), w 1994 r. złożyła wniosek o członkostwo w Unii, a w 1998 r. 48 /. Prawo we współczesnym świecie rozpoczęła oficjalne negocjacje w sprawie członkostwa. Jako państwo stowarzyszone, aspirujące do członkostwa, ma obowiązek zharmonizowania swojego prawa z prawem wspólnotowym. Harmonizacja prawa nie oznacza ujednolicenia rozwiązań, lecz takie uporządkowanie i powiązanie różnych elementów prawa Wspólnot i Polski, aby ukształtowała się sfera normatywna pozwalająca na bezkolizyjne rozwiązywanie pojawiających się problemów i konfliktów prawnych. W Układzie Europejskim wyodrębnia się: unifikację, zbliżenie i upodobnienia prawa jako metody harmonizacji. Zasadą jest zbliżenie prawa, dwie pozostałe metody występują jako wyjątki. Unifikacja oznacza, że prawo krajowe zostaje zastąpione prawem ujednoliconym. Upodobnienie można uznać za przypadek lex specialis w stosunku do generalnej zasady zbliżenia prawa. Artykuł 69 Układu Europejskiego zawiera rejestr dziedzin priorytetowych objętych obowiązkiem harmonizacji. Dostosowanie następuje przede wszystkim w drodze nowego ustawodawstwa. Zauważalna jest też tendencja „proeuropejskiej" wykładni obowiązującego prawa, przede wszystkim w orzecznictwie sądowym. Od 1994 r. każdy rządowy projekt aktu normatywnego musi przejść procedurę badania zgodności jego treści z wymogami Układu oraz szerzej — prawa wspólnotowego. Projekty aktów opiniuje też Komitet Integracji Europejskiej. Polska — prowadząc negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej —już teraz dostosowuje więc swoje prawo do prawa obowiązującego we Wspólnotach. Postępowanie negocjacyjne ma się zakończyć do l stycznia 2003 r. W momencie przystąpienia do UE polskie prawo będzie — poza niektórymi regulacjami, na które Polska wynegocjowała tzw. okresy przejściowe, pozwalające na dłuższy okres dostosowywania naszego prawa do norm obowiązujących w Unii — w pełni zharmonizowane z prawem wspólnotowym. Polska od wielu lat wypełnia liczne obowiązki związane z adaptacją elementów systemu prawa polskiego do standardów Wspólnot, zarówno tych aktualnych, jak i przyszłych, ale jednocześnie — ponieważ nie jest członkiem Wspólnot — nie ma praktycznie wpływu na proces kształtowania tego prawodawstwa. Wejście do Wspólnot jest więc istotne również dlatego, że oznaczać będzie uzyskanie kompetencji do współdecy- //. Prawo Wspólnot Europejskich 49 dowania o treści prawa, a nie tylko — jak jest to obecnie — do jego wykonywania i stosowania (np. Polska będzie w przyszłej Radzie dysponować 27 głosami, tylko cztery państwa będą miały więcej głosów, tj. 29). Harmonizacja prawa współczesnych państw ma wiele zalet, m.in. prowadzi do racjonalizacji wysiłku legislacyjnego i racjonalizacji rozwiązań, ułatwia międzynarodowe kontakty prawne, promuje więzi poziome oparte na normach typu koordynacyjnego. Jej potrzeba wynika z samej istoty gospodarki rynkowej — chodzi tu głównie o znoszenie przeszkód w tworzeniu i działaniu wspólnego rynku. Są też wady niektórych rozwiązań, na przykład rozwój ponadnarodowej biurokracji, tendencje do koncentracji władzy i centralizacji podejmowania decyzji w organach Unii. WYBRANA LITERATURA Allen C.A., Law in the Making, Oxford 1958. Andersen N.D., Islamie Law in the Modern World, New York 1959. Atiyah P.S., Sumers E.S., Form and Substans in Anglo-American Law, Oxford 1987. Banaszak B., Koncepcja prawa w Chińskiej Republice Ludowej, „Państwo i Prawo" 1985, nr 10. Bielawski J., Islam, Warszawa 1980. Bierzanek R., Studia nad społecznością międzynarodową. Źródla prawa międzynarodowego, Lublin 1991. Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2002. Brodecki Z., Prawo europejskiej integracji, Warszawa 2001. Brody E.D., The American Lega! System. Concepts and Principles, Lesington 1978. Cross R., Precedent in English Law, Oxford 1961. Elliot C., Quinn F., English Legal System, Harlow 2000. Evans A., Prawo integracji europejskiej, Warszawa 1996. Farnsworth E.A., Ań Introduction to the Legal System of the United States, New York 1978. Galster J., Mik C., Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu, Łódź 1995. Galster J., Witkowski Z., Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu Amsterdamskiego, Toruń 1999. Gilas J., Prawo międzynarodowe, Łódź 1996. Gtówne kultury prawne współczesnego świata, H. Rot (red.), Warszawa 1995. Gonidec P.F., Les droits africains, Paris 1968. Holmes O.W., The Common Law, Harvard University Press 1963. Interpreting Precedents: A Comparative Study, MacCormick N. (ed.), Summers R. (ed.), Durham 1997. Jabłońska-Bonca J., Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1996. 50 /. Prawo we współczesnym świecie Kojder A., Łojko E., Staśkiewicz W., Turska A. (wybór tekstów), Elementy socjologii prawa, t. 5: Prawo zwyczajowe, Warszawa 1993. Lang W., Wróblewski J., Współczesna filozofia i teoria prawa w USA, Warszawa 1986. Langer T., Stany w USA. Instytucje. Praktyka. Doktryna, Koszalin 1997. Lasok D., Zarys prawa Unii Europejskiej, Toruń 1995. Leszczyński L., Zjawisko prawne w kulturze społecznej Japonii, „Studia Prawnicze" 1991, nr 1. Leszczyński L., Japonia: kontynuacje i negacje, Lublin 1994. Leszczyński L., Gyoseishido w japońskiej kulturze prawnej, Lublin 1996. Leszczyński L., Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków 2001. Łopatka A., Prawoznawstwo, Warszawa-Poznań 2000. Morawski L., Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2000. Nowicki J., Przepisy prawne Koranu, Warszawa 1970. Pazdan M., Zagadnienia kolizji zwyczajów handlowych, „Problemy Prawne Handlu Zagranicznego" 1977, nr 3. Pomorski S., Amerykańskie common law a zasada nullum crimen sine legę, Warszawa 1969. Pomorski S., Recepcja prawa angielskiego w USA, „Studia Prawnicze" 1969, nr 21. Posner R.A., Economic Analisis of Law, Boston-Toronto 1977. Prawo w zmieniającym się społeczeństwie, G. Skąpska (red.), Kraków 1992. Robinson F., Historia świata islamu, Warszawa 2001. Seidler G., Grorzyk H., Malarczyk J., Pieniążek A., Wstąp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2002. Skąpska G., Prawo a dynamika społecznych przemian, Kraków 1991. Społeczne poglądy na funkcje prawa, M. Borucka-Arctowa (red.), Wrocław 1982. Summers R.S., American Legał Theory, New York 1992. Szyszko-Bohusz A., Hinduizm, buddyzm, islam, Wrocław 1990. Tokarczyk R., Prawo amerykańskie, Kraków 1998. Tokarczyk R., Współczesne kultury prawne, Kraków 2000. Winowski L., Z zagadnień państwa i prawa islamu, „Acta Universitatis Wratislaviensis" Prawo H, Wrocław 1964. Wojciechowski J.A., Instytucje i porządek prawny Wspólnot Europejskich, Warszawa 1995. Wolfke K., Gustom in Present International Law, wyd. II popr., Dordrecht-Boston-Lon-don 1993. Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii prawa, Poznań 1997. Zarys prawa Stanów Zjednoczonych, J. Głuchowski (red.), cz. I i II, Toruń 1988 i 1991. Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002. Zirk-Sadowski M., Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000. Źródła prawa Wspólnot Europejskich, J. Jabłońska-Bonca (red.), Gdańsk 1993. //. Prawo Wspólnot Europejskich 51 KILKA PRZYDATNYCH ADRESÓW INTERNETOWYCH U.S. House of Representatiyes — Internet Law Library Internetowa Biblioteka Prawnicza Kongresu USA http://law.house.gov/ prawo międzynarodowe ONZ www.un.org/law Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych http://lcweb.loc.gov/ Komitet Integracji Europejskiej teksty aktów Wspólnot (wybrane) z tłumaczeniami, odnośniki do serwerów Unii Europejskiej http://www.ukie.gov.pl/ Komisja Europejska — oficjalny serwis internetowy http ://europa.eu. int/ Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce http://www.europa.delpol.pl/ Europejskie Stowarzyszenie Studentów (AEGEE) http://www.aegee.org/ Centra Eurolnfo http://www.euroinfo.org.pl/ Euro PAP http://euro.pap.com.pl/ Rada Europy http://www.coe.fr/ Ośrodek Informacji Rady Europy http://www.radaueropy.org.pl/ Rozdział II PRAWO W GOSPODARCE 1. FUNKCJE PRAWA — WPROWADZENIE skuteczność prawa 1.1. Prawo wywołuje (powinno wywoływać) określone skutki w rzeczywistości społecznej, politycznej i gospodarczej. Jeśli realizowane są stany rzeczy zamierzone przez prawodawcą i uznane za cele regulacji, mó-—l wimy, że prawo jest skuteczne finitystycznie. Warunkiem tej skuteczności jest skuteczność behawioralna prawa. Ma -J ona miejsce, jeśli prawo jest spełniane, realizowane, stoso- wane — adresaci norm zachowują się zgodnie z dyspozycjami norm (co nie musi oznaczać, że osiągane są cele regulacji). Mogą się tak zachowywać z uwagi na to, że znają prawo i motywuje ich to do postaw lega-listycznych. Mówimy wówczas, że prawo jest skuteczne psychologicznie. Mogą też postępować legalistycznie, nie mając w ogóle świadomości, że obowiązuje takie prawo. Ogół realnych (albo założonych) skutków działania prawa w rzeczywistości można uporządkować z punktu widzenia podstawowych funkcji prawa wobec otoczenia. Zajmiemy się funkcjami prawa w ujęciu globalnym, a następnie bliżej przyjrzymy się funkcjom, jakie prawo pełni (może pełnić) wobec gospodarki. Trzeba jednak pamiętać, że prawo realizuje różne funkcje w różnych typach systemów prawa i w różnych typach systemów politycznych, że budowane są rozmaite katalogi tych funkcji, że każda gałąź prawa ma swoją specyfikę w tym zakresie (np. inne funkcje pełni prawo karne i prawo pracy), że można też mówić o funkcjach poszczególnych instytucji prawnych (np. kary pozbawienia wolności, wyborów, rozwodu), a nawet poszczególnych norm. ; Funkcje prawa — wprowadzenie 53 funkcja organizacyjna prawa Na ogół za podstawową funkcję prawa uznaje się funkcję organizacyjną. U podstaw tego stanowiska leży archetypowa, elementarna idea mówiąca o możliwości podziału wszelkich zjawisk według binarnego kodu: ład — bezład, prawo — bezprawie, porządek — chaos. Prawo reprezentuje ład, porządek, organizację. Pomaga tak ukształtować struktury życia zbiorowego, aby zapewnić opanowanie chaosu i stworzyć porządek wzajemnych oddziaływań jednostek i organizacji w skomplikowanym układzie powiązań i zależności społecznych, politycznych, gospodarczych itd. Warunkiem sine qua non jest takie zorganizowanie życia, aby zapewnić spełnienie wymogu elementarnego, jakim jest ochrona egzystencji biologicznej ludzi. Współcześnie, wobec globalizacji wielu zagrożeń, fundamentalne znaczenie ma w tym zakresie prawo międzynarodowe publiczne (zagrożenie wojnami, katastrofami nuklearnymi i ekologicznymi itd.). funkcja ochronna prawa Zapewnienie ochronnej funkcji biologicznej egzystencji to warunek ukształtowania funkcji ochronnej koegzystencji społeczeństwa i jego organizacji. Prawo ma tworzyć ład w tych relacjach społecznych (gwarantować poszanowanie życia, zdrowia, wolności, własności itp.), a także być organizatorem struktury socjopolitycz-nej społeczeństwa. Prawo określa uprawnienia i obowiązki państwa (rozumianego przede wszystkim jako aparat wykonujący zadania publiczne) i innych obiektów systemu politycznego (partii politycznych, organizacji interesów grupowych), a także jednostek i ich organizacji — względem siebie i wobec państwa. Organizując i ochraniając życie, prawo może stabilizować, utrwalać określone stosunki społeczne, polityczne i gospodarcze, może też być używane do przeobrażania różnych dziedzin, pełniąc rolę innowacyjną, dynamizując różne układy życia zbiorowego. W demokratycznym, pluralistycznym systemie politycznym prawo powinno z jednej strony zmierzać do ochrony pewności i bezpieczeństwa w społecznych relacjach, z drugiej gwarantować autonomię podmiotów, które pod ochroną prawa mogą — w jego ramach — realizować wolność. Prawo określa w pewnym zakresie podstawowe zasady rozdziału dóbr istotnych i deficytowych w społeczeństwie (niematerialnych, jak wolność, równość, i materialnych, np. przez prywatyzację). Autorytatywny rozdział dóbr może wyrażać się w ich przyznawaniu (np. akcje prywatyzowanych 54 //. Prawo w gospodarce przedsiębiorstw), odbieraniu (np. nacjonalizacja) i reglamentowaniu dostępu do nich (np. koncesje). funkcja kontrolna prawa funkcja represyjna prawa Prawo, formułując wiążące reguły postępowania i przewidując sposoby reakcji państwa na odstępstwa od tych reguł, pełni też funkcję kontrolną. Kontrola zachowań poprzez prawo ma umożliwić prawu wypełnianie funkcji ochronnej. Wyraża się ona w skrajnych przypadkach uruchamianiem aparatu przymusu państwa, z którego pomocą eliminuje się zachowania zagrażające wartościom chronionym przez prawo (równość, wolność, własność itd.), oraz nakłania do działań realizujących takie wartości. Funkcja ochronna prawa jest więc realizowana z wykorzystaniem funkcji represyjnej prawa. Ważną funkcją prawa jest także funkcja rozstrzygania konfliktów. funkcja rozstrzygania konfliktów Prawo stwarza rozmaite procedury umożliwiające rozstrzyganie sporów między ludźmi i organizacjami, a także sporów z organami władzy publicznej. Stwarza konsensualne (poprzez umowy), koncyliacyjne (z udziałem mediatora), arbitrażowe (z udzia- łem arbitra) i adiudykacyjne (sądowe) drogi rozwiązywania konfliktów. W demokratycznych systemach istotne znaczenie ma funkcja party-cypacyjna prawa. Prawo stwarza bowiem mechanizmy umożliwiające społeczeństwu wpływ na decyzje podejmowane w systemie politycznym — pośredni wpływ na rządzenie krajem. funkcja wychowawcza prawa Prawo może też pełnić funkcję wychowawczą. Skuteczne prawo powinno wdrażać w stosunkach międzyludzkich określone wartości moralne (sprawiedliwość, równość, szacunek itd.). Może działać prewencyjnie (zapobiegawczo) i nie- kiedy resocjalizacyjnie. 1.2. Wskazane wyżej funkcje —jeżeli byłyby w pełni realizowane — stanowią bez wątpienia walory prawa, trzeba jednak stwierdzić, że prawo w ogóle, a współcześnie w szczególności, nie wypełnia ich bez zarzutu. Wręcz przeciwnie, obserwujemy — nie tylko w Polsce — jego narastającą nieskuteczność. Prawo w rzeczywistości często nieefektywnie organizuje życie zbiorowe, mało skutecznie chroni dobra, słabo wypełnia funkcje konsyliacyjne. To nie tylko problem prawa polskiego. Także w państwach wysoko rozwiniętych i rozwijających się prawo nie może l Funkcje prawa — wprowadzenie 55 Ryć. 3. Funkcje prawa Funkcje prawa organizacyjna wychowawcza, resocjalizacyjna ochronna partycy-pacyjna kontrolna rozstrzygania konfliktów represyjna prewencyjna uporać się z wieloma problemami, takimi jak korupcja, narkobiznes, zorganizowana przestępczość, zagrożenie środowiska naturalnego. warunki skuteczności prawa Podstawowymi warunkami skuteczności prawa są: społeczne poczucie, że władza jest prawowita (legitymowana), powszechna, społeczna aprobata dla porządku prawnego oraz zapewnienie środków materialnych na organizację mobilnego i działanie sprawnego systemu organów ochrony prawnej, aparatu przymusu państwa. W lepszej sytuacji są więc państwa bogate. Są one w stanie za- pewnić środki finansowe na realizację i stosowanie tworzonego przez siebie prawa, w szczególności na kosztowne systemy prewencji, wykrywania naruszeń prawa i ich sprawców oraz na wymierzanie sankcji. Niedostateczna skuteczność prawa we współczesnym świecie ma wiele obiektywnych przyczyn. Przykładowo: prawo złożone jest z ogólnych reguł postępowania, a więc jednorodnie określających zasady zachowań dla dużych grup adresatów (np. dla wszystkich obywateli danego państwa), tymczasem współczesne społeczeństwa są niezwykle zróżnicowane kulturowo, etnicznie, ekonomicznie i etycznie. Ludzie biznesu, nauki, kultury, polityki, przemysłu, wojska egzystują w bardzo odległych od siebie światach wartości, wzorów komunikacji, sposobów rozstrzygania sporów. Nie chcą z nich rezygnować, a prawa człowieka stwarzają fundament postaw indywidualistycznych. Społeczeństwa — jeszcze u progu XX wieku stosunkowo homogeniczne — obecnie się rozwarstwiają. Prawo — maksy- 56 //. Prawo w gospodarce malnie ogólne — nie uwzględnia tych zjawisk i z trudnością rozwiązuje problemy zróżnicowania oraz zagadnienia mniejszości. Ponadto gwałtowność przemian cywilizacyjnych powoduje, że różnorodne organizacje zmierzają coraz wyraźniej w kierunku „organicznej", a nie „mechanicznej" biurokratycznej strukturalizacji. To nie organizacje dostosowuje się do sztywnych przepisów — jak to było w XIX-wiecz-nej biurokracji, ale odwrotnie — wciąż nowe zasady wyłaniają się przy rozpatrywaniu kalejdoskopu problemów, i to właśnie do rozwiązania tych problemów reguły muszą być szybko, mobilnie dostosowywane. Nieprzewidziane sytuacje i ryzyka powodują, że o skutecznej realizacji celów decydują zdolności do przystosowania się. Model prostego legalizmu formalnego (zgodność zachowań z prawem bez względu na ocenę słuszności tego prawa) — tak „wygodny" dla „biurokraty — rytualisty", który może „schować się" za przepisy — jako wzorzec postępowania hic et hunc nie wystarcza, a zwłaszcza nie koresponduje z racjonalnymi regułami działania w organizacjach gospodarczych. Wiele regulacji wyrażających interwencjonistyczną postawę państwa wobec gospodarki, zamiast wytyczać ramy wolnej działalności gospodarczej — prowadzi do dezorganizacji życia. Skuteczność behawioralna prawa nie gwarantuje skuteczności fmitystycznej. Adresaci norm dysfunkcjonalnych gospodarczo wyrażają coraz głośniej pogląd, że obowiązek posłuszeństwa wobec prawa ma także swoje granice. 1.3. Prowadzone w ostatnich latach w Polsce badania pokazują, że Polacy nie darzą prawa wysokim respektem. Zdecydowana większość twierdzi, że prawo jest nieskuteczne, choć dostrzega, że obecne prawo daje więcej wolności politycznej i więcej swobody w działalności gospodarczej niż prawo PRL. W społecznej świadomości Polaków nad wszelkimi innymi funkcjami dominuje funkcja ochronna prawa. Zdaniem zdecydowanej większości prawo powinno przede wszystkim zapobiegać przestępczości i ją zwalczać. postawa legalistyczną w Polsce słuszne. Zwolennicy tej postawy twierdzą, że w takiej sytuacji należy sto- Generalnie, postawę legalistyczną wyraża mniej więcej połowa Polaków, podzielając pogląd, że prawa należy przestrzegać zawsze, nawet jeśli jest ono — naszym zdaniem — niesłuszne. Jak wynika z badań, około 20% to zwolennicy ignorowania prawa w sytuacji, gdy napotyka się przepisy prawa (ich zdaniem) nie- l funkcje prawa — wprowadzenie 57 Ryć. 4. Poziom legalizmu w Polsce (1998) Czy prawa należy bezwzględnie przestrzegać w każdej sytuacji, czy też dopuszczalne są wyjątkowo sytuacje usprawiedliwiające łamanie prawa? 47% przestrzegać bezwzględnie 42% wyjątkowo usprawiedliwione złamanie prawa Źródło: Oczekiwania wobec prawa, oprać. M. Strzeszewski www.cbos.pl/SPIS KOM.POL/ 1998/KOM126 sować się do prawa tylko na pozór, a praktycznie starać się je omijać. Także około 20% sądzi, że do niesłusznych (w ich opinii) przepisów nie należy się w ogóle stosować. W tej sytuacji trudno zachować wysoki poziom legalizmu działania instytucji w Polsce. Subiektywna ocena „słuszności" prawa dla około 40% Polaków może być wyznacznikiem ich zachowań w konkretnych sytuacjach. W takich okolicznościach działają przedsiębiorcy. Dla porównania: 73% Japończyków i 66% Niemców deklaruje gotowość przestrzegania prawa w każdej sytuacji, nawet jeżeli uzna je za niesłuszne. Wzrost autorytetu prawa w Polsce zależy od wielu czynników. Przede wszystkim od postaw osób pracujących w aparacie władzy publicznej. Rygorystyczne przestrzeganie prawa jest podstawowym i bezwzględnym obowiązkiem przedstawicieli organów władzy legislacyjnej, wykonawczej, sądowniczej, organów kontroli, prokuratury i policji. Konieczne jest szybkie i skuteczne sankcjonowanie naruszeń prawa. Tymczasem w Polsce obecnie co 12 sekund popełniane jest przestępstwo, w tym co półtorej godziny włamanie. Wykrywa się około połowy popełnianych przestępstw. Nieuchronność sankcji jest ważnym czynnikiem budującym autorytet prawa. 58 //. Prawo w gospodarce Bardzo duże znaczenie ma także rzeczywiste oddzielanie procesów pra-wotwórstwa i stosowania prawa od bieżącej gry politycznej i gospodarczej — zapobiega to w znacznym stopniu manipulacyjnemu tworzeniu i stosowaniu prawa. Prawo tworzone ad hoc dla potrzeb bieżącej polityki i biznesu nie będzie trwałym elementem organizacji życia społecznego, będzie zaś stopniowo traciło swoją tożsamość aksjologiczną i formalną. Przestanie być odróżniane od innych dyrektyw politycznych i gospodarczych. Poza dyskusją jest wymóg odpowiedniej jakości prawa, tak merytorycznej, jak i formalnej. Ostateczny wpływ legislatorów na poziom tekstów prawnych, niestety, nie zawsze jest zadowalający — politycy bez prawniczego przygotowania zbyt często ulegają mniemaniu, że potrafią sami redagować teksty projektów ustaw i innych aktów normatywnych. 2. FUNKCJE PRAWA W GOSPODARCE NAKAZOWEJ l RYNKOWEJ 2.1. Prawo i gospodarka w każdym państwie, a także w skali międzynarodowej, są wzajemnie powiązane. Zakres i sposób tego powiązania zależy od wielu czynników (m.in. historycznych, kulturowych, politycznych). Gdyby gospodarki konkretnych państw uporządkować na jednej osi, to znalazłyby się one między jej krańcami. Na jednym krańcu znalazłaby się gospodarka nakazowa, na drugim — gospodarka wolnorynkowa. W rzeczywistości żadna gospodarka nie jest wyłącznie oparta na systemie nakazów władzy, żadna też nie jest całkowicie wolna od ingerencji państwa. Gospodarki państw Bloku Wschodniego były zbliżone do modelu gospodarki nakazowej. Po ich historycznej porażce na świecie pozostały jednak państwa realizujące ten model (Kuba, Albania, Korea Płn., Chiny). Na ogół współczesne gospodarki są gospodarkami mieszanymi, łączącymi elementy mechanizmu rynkowego i interwencjonizmu państwa. Spór toczy się o zakres interwencji państwa na wolnym rynku. „2000 Index of Economic Freedom" Przykładowo, w rankingu „2000 Index of Economic Freedom" (IEF), sporządzanym corocznie przez Heritage Foundation (amerykańska nauko-wo-badawcza i edukacyjna organizacja) i „The Wall Street Journal", który w 1999 r. objął 161 państw; kraje podzielono na: ekonomicznie wolne, w większości wolne, w większości pozbawione wolności i represjonowane. Na pierwszym 7 Funkcje prawa w gospodarce nakazowej i rynkowej 59 miejscu wśród wolnych gospodarek jest Hongkong, następnie: Singapur, Isfowa Zelandia, Bahrajn, Luksemburg, Stany Zjednoczone, Irlandia, Australia, Szwajcaria i na dziesiątej pozycji — Wielka Brytania. Na drugim krańcu znalazły się państwa o gospodarkach nakazowych. Listę na 161 pozycji zamyka Korea Północna, przed nią są: Irak, Libia, Somalia, Kuba, Kongo, Laos, Iran, Angola oraz Uzbekistan — na dziesiątej pozycji od końca. 2.2. Modelowo, gospodarka nakazowa (centralnie sterowana) to taka, w której państwo jest jedynym lub głównym właścicielem majątku narodowego i bezpośrednim zarządcą, wszystkie (prawie wszystkie) decyzje dotyczące produkcji i zasad konsumpcji są podejmowane przez centralny ośrodek władzy politycznej. Ośrodek ten decyduje: co, jak, dla kogo i za jaką cenę należy wytwarzać oraz co, jak i komu oraz za jaką cenę przydzielać. Państwo dokonuje autorytatywnie rozdziału dóbr deficytowych w społeczeństwie, określa zasady tego rozdziału i stara się zagwarantować ten rozdział możliwością użycia przymusu państwowego. W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są koordynowane za pomocą rynku i cen. Zasoby powstają i są rozdysponowywane za pośrednictwem wolnego rynku, w którego działanie państwo nie wkracza. Rynek rozumiany jest jako zespół warunków, które doprowadzają do kontaktu między kupującymi i sprzedającymi w procesie wymiany dóbr i usług. „Widzialna ręka państwa" w gospodarce nakazowej znajduje się na jednym końcu osi, a „niewidzialna ręka rynku" — na drugim. Gospodarki mieszane opierają się na mechanizmie wolnego rynku, jednak państwo współuczestniczy w rozwiązywaniu wielu problemów dotyczących produkcji i konsumpcji. W gospodarkach mieszanych część przedsięwzięć gospodarczych jest realizowana przez sektor publiczny, a część przez sektor prywatny. Wykorzystywanie pewnych elementów modelu gospodarki nakazowej wiąże się przede wszystkim z tym, że wybory dokonywane w sektorze publicznym (dotyczące zarówno zasad regulacji pewnych obszarów życia gospodarczego, jak i realnej działalności państwa jako przedsiębiorcy) są dokonywane nie tylko na podstawie kryteriów rynkowych, ale i w pewnym zakresie — politycznych. Optymalny zakres interwencji 60 //. Prawo w gospodarce państwa jest przedmiotem kontrowersji. Poza sporem pozostaje teza, że ramy tej interwencji musi wyznaczać prawo. Realne różnice między gospodarkami mieszanymi różnych państw dotyczą skali interwencjonizmu oraz proporcji udziału sektora publicznego i prywatnego w gospodarce. Modelowo rzecz ujmując, prawo pełni inne funkcje w gospodarce nakazowej i rynkowej. sterowanie wertykalne 2.3. W gospodarce nakazowej centralny ośrodek władzy decyduje o produkcji i konsumpcji. Państwo jest właścicielem majątku narodowego, zajmuje więc pozycję dominującą w gospodarce, rola własności prywatnej jest marginalna. Prawo jest narzędziem władzy, także gospodarczej. Drobiazgowo reguluje zasady produkcji i rozdziału dóbr deficytowych. Prawodawca, realizując „obowiązującą" doktrynę ekonomiczną, steruje z pozycji władczej społe- czeństwem i gospodarką, ukrywając rzeczywiste cele strategiczne. Zamierzone „uprzedmiotowienie" społeczeństwa odbywa się przez sterowanie wertykalne — wszystkie podmioty są podporządkowane władzy centralnej i są obowiązane realizować jej nakazy wyrażane w normach prawnych i innych dyrektywach (np. politycznych). Prawo i dyrektywy polityczne określają warunki, cele, środki i procedury gospodarcze dla wszystkich producentów, bezpośrednio, środkami administracyjnymi, kreując ich obowiązki. Centralny ośrodek władzy przedstawia społeczeństwu jedną, oficjalną „prawdziwą" doktrynę gospodarczą obejmującą sterowanie wszystkimi elementami produkcji i konsumpcji. inflacja prawna Prawo ją wyrażające z konieczności lawinowo przyrasta, ponieważ każdy element struktury gospodarczej powinien być pod kontrolą władzy. Ten sposób totalnej, centralnej kontroli nie może uwzględniać wielu rzeczywistych elementów sytuacji, toteż regula- spirala jurydyzacyjna zyjne i wszechstronne regulacje, prowadzi do nakręcania spirali. Regulacje wciąż się pogłębiają i poszerzają. Każdy kolejny akt prowadzi do cje zawierają coraz więcej, także lawinowo przyrastających błędów i są ekonomicznie dysfunkcjonalne. Nie są więc dostatecznie skuteczne fini-tystycznie, choć mogą być skuteczne behawioralnie. Wciąż powstają nowe akty „poprawiające", „uszczelniające" system. Zjawisko to jest nazywane spiralą jurydyzacyjną. Przekonanie, że błędy regulacji należy usuwać przez kolejne, bardziej precy- 2. Funkcje prawa w gospodarce nakazowej i rynkowej 61 kolejnych błędów i skutków niezamierzonych, trzeba więc znów „udoskonalać" regulację itd. W końcu dochodzi do takiego stopnia przeregulowa-nia gospodarki, że adresaci norm w zalewie dyrektyw płynących „z góry" przestają odróżniać prawo od innych zaleceń i „oficjalnych dokumentów". „Centrum" stopniowo traci rzeczywistą kontrolę nad przebiegiem procesów gospodarczych. Podstawowym błędem jest utrzymywanie, że doktryna , jedynej najlepszej drogi" może służyć prawu i gospodarce. Tymczasem to od poznania praw ekonomicznych i reguł gry gospodarczej zależy, czy prawo tworzone dla gospodarki będzie fmitystycznie skuteczne. działania anty-prawne w gospodarce „gracze" i „urzędnicy" w gospodarce Centralne planowanie preferujące rozwiązania negujące istnienie autonomicznych interesów ekonomicznych podmiotów gospodarczych prowadzi w efekcie do nieuchronności uruchamiania działań antyprawnych w upaństwowionej gospodarce („obchodzenie" prawa, „łamanie" prawa), jeśli mają być w ogóle jakieś efekty ekonomiczne. Mechaniczna, formalistyczna strukturalizacja gospodarki w praktyce destabilizuje struktury i zasady działania podmiotów gospodarczych. Ponadto kłopoty potęguje fakt, że państwowy system zarządzania ma charakter wielocentrowy i wieloszczeblowy (różne komitety partii, rząd, resort, urząd wojewódzki, samorząd), a każda z hierarchii ma w pewnej mierze własne mierniki działania, własne interesy i każda tworzy prawo albo inne dyrektywy gospodarcze — stąd pozorna prostota tej nakazowej formuły na poziomie mikroorganizacyjnym zamienia się w gąszcz niejasności. Zbiór norm tworzących w ten sposób nie może uwzględniać realiów i uwarunkowań konkretnych państwowych podmiotów gospodarczych, które wobec tego —jeśli chcą choć podjąć próbę działań efektywnych gospodarczo — zmuszone są pomijać i łamać niektóre regulacje prawne. Działania te są tym częstsze, im bardziej złożona jest struktura zarządzania i im bardziej dogmatycznie interpretowana jest zasada centralnego planowania. Z jednej strony pojawiają się „gracze", którzy podejmują działania nieformalne, chcąc za „wszelką cenę" wykonać zadania gospodarcze. Z drugiej strony, rośnie grupa „rytualistycznie" działających „urzędników", którzy postanawiają działać legalnie, nie mogą więc osiągać efektów ekonomicznych. Oba te zjawiska mają negatywne konsekwencje dla prestiżu prawa i dla gospodarki. Omijanie prawa nie służy prospektywnie nikomu, iJcurczowe" trzymanie się przepisów dysfimkcjonalnych dla gospodarki tak- 62 //. Prawo w gospodarce że rodzi wyłącznie negatywne efekty. Okres gospodarek Bloku Wschodniego praktycznie dowiódł, że centralne rozstrzyganie o kształcie wszelkich zadań gospodarczych generuje skutki odwrotne od oficjalnie zamierzonych. Prawo „wohmtarystyczno-decyzyjne" zyskało sobie miano „prawa II gatunku" i wywarło istotne piętno na jego prestiżu. Logika sterowania gospodarką oparta na schemacie przyrodniczym: „bodziec — reakcja" nie sprawdza się w odniesieniu do sterowania społeczeństwem — prawa przyrody i prawidłowości społeczne jakościowo się różnią. 2.4. W gospodarce rynkowej o produkcji i konsumpcji decydują samodzielnie przedsiębiorcy, kierując się swoimi autonomicznymi celami i sytuacją na rynku. Narzędziem wzajemnych uzgodnień są ceny. Własność prywatna stanowi fundament gospodarki. Bez prawnej ochrony własności prywatnej rynek nie miałby szans na ukształtowanie. Każdą transakcję można by unieważnić, zgodnie z prawem silniejszego. warunki ramowe Prawo tworzone przez państwo nie steruje bezpośrednio, wertykalnie procesami gospodarczymi, nie wyznacza wprost obowiązków gospodarczych podmiotów, a jedynie określa przesłanki i ramy obrotu oraz ochrania własność i wolność gospodarczą. Jest też gwarantem bezpieczeństwa obrotu gospodarczego. Cele, środki i procedury gospodarcze ustalają więc samodzielnie indywidualne podmioty. Prawne granice określa- ne są przez oznaczenie warunków ramowych podejmowanej aktywności. Prawodawca dąży do samoograniczania się, tak, aby nie wkraczać w sferę wolności gospodarczej. W ramach gwarantowanej i ochranianej przez prawo autonomii podmioty mają szerokie możliwości prowadzenia gry rynkowej. Gra ta nie wymaga pozorowania legalizmu i obchodzenia prawa, dlatego że prawo nie tworzy barier i nie wyznacza dróg, a tworzy jedynie pewne punkty orientacyjne, wartości graniczne procesów decyzyjnych. Nie tworzy obligatoryjnej podstawy wyboru postępowania na rynku, a jedynie określa pewne zewnętrzne wartości, których dochowywanie jest istotne dla dobra wspólnego (np. z powodu konieczności zapewnienia bezpieczeństwa publicznego). 3. FUNKCJE PRAWA W GOSPODARCE MIESZANEJ 3.1. W rzeczywistości systemy gospodarcze mają na ogół charakter mieszany, z tym że gospodarczy interwencjonizm państwa odnosi się do faktu współuczestnictwa państwa i podmiotów prywatnych w rozwiązywa- J. Funkcje prawa w gospodarce mieszanej 63 niu problemów gospodarczych, a nie do przerostów kontroli przez sterowanie wertykalne gospodarką. W systemach mieszanych opartych na mechanizmach gospodarki rynkowej, którymi rządzą prawa ekonomiczne, prawo stanowione spełnia głównie funkcję stabilizacyjną i ochronną wobec gospodarki rynkowej, w szczególności gwarantując, że interwencjonizm państwa, jego zakres i formy realizacji nie będą inne niż określone prawem. Prawna interwencja państw w gospodarkę ma różne zakresy, charakter, formy i metody. Model gospodarki mieszanej opiera się w praktyce na kilku odmianach doktryny, tj. liberalnej lub chrześcijańsko-demokratycznej wersji tzw. społecznej gospodarki rynkowej oraz socjaldemokratycznej lub socjal-liberalnej polityki „państwa dobrobytu społecznego". Prawodawca, dysponując wiedzą ekonomiczną i preferencjami gospodarczymi oraz — w różnym zakresie — także politycznymi, stwarza jej ramy. rola informacyjna prawa Prawo staje się tym samym jedną z istotnych okoliczności, którą muszą brać pod uwagę wszyscy uczestnicy rynku, podejmując decyzje gospodarcze. Prawo nie motywuje indywidualnych postępowań gospodarczych, nie wyznacza z góry treści decyzji ekonomicznych (jak w gospodarce nakazowej), lecz stanowi jedną z wartości, z którymi musi liczyć się podmiot, rozważając różne warianty wyboru w sytuacjach decyzyjnych. Ta specyficzna rola informa- cyjna prawa powoduje, że szczegółowe normy nie mogą na ogół liczyć na internalizację (przyjęcie do wewnętrznego systemu wartości podmiotu), lecz jeśli są przestrzegane, to głównie z powodu akceptacji reguł gry rynkowej i ze względu na ogólne legalistyczne nastawienie do prawa. W zasadzie podmioty starają się ich nie naruszać, oznacza to bowiem stworzenie sytuacji ryzykownej wiążącej się z możliwością uruchomienia funkcji represyjnej prawa. prawo jako koszt działalności gospodarczej Prawo w gospodarce mieszanej można uznać za swoisty koszt podejmowanej działalności gospodarczej, element racjonalności postępowania ekonomicznego, oczywiście, jeśli prawo jest ekonomicznie funkcjonalne. Jeśli jest ekonomicznie dysfunkcjonalne, to wówczas jego przestrzeganie prowadzi do zaburzenia racjonalności postępowania ekonomicznego. W gospodarce mieszanej granice prawnej interwencji państwa w gospodarkę zależą m.in. od: — doktryny ekonomicznej przyjmowanej przez elity rządzące, 64 //. Prawo w gospodarce — interesu politycznego elit rządzących, — doświadczeń historycznych, — politycznych i gospodarczych okoliczności zewnętrznych, — zasobów, — potrzeby ochrony środowiska naturalnego, — potrzeby ochrony rynku wewnętrznego, — potrzeby ochrony przed nadużyciami wolności gospodarczej, ochrony przed wyzyskiem i monopolami. granica interwencji prawa w gospodarkę Nie ma jednej, prawdziwej odpowiedzi na pytanie, jaka jest optymalna granica regulacji prawnej w sferze gospodarki, czy szerzej: optymalna granica interwencji państwa. Granica ta jest ruchoma, jej poszukiwania zaś powinny być zawsze zrelaty-wizowane do konkretnego miejsca i czasu. Tylko hic et hunc można ustalić zakres ingerencji i ocenić, że jest on „optymalny" (ale przecież zawsze z jakiegoś punktu widzenia). Prawo określa zasady własności, zasady gospodarki dobrami publicznymi (obrona, zdrowie, oświata), zasady płatności transferowych (ubezpieczenia społeczne, zasiłki), zasady podatkowe i zasady wydatków budżetowych. Pośrednio prawo może zmieniać strukturę produkcji (np. zmieniając prawo podatkowe albo celne). Prawo może też wpływać na przebieg cyklu koniunkturalnego (np. obniżając podatki) po to, aby stabilizować gospodarkę. Prawo reguluje też ustrój administracji gospodarczej, określa zasady podejmowania, organizacji i prowadzenia działalności gospodarczej, normuje zasady kontroli i nadzoru w gospodarce, formułuje zasady ochrony rynku, jego mechanizmów i uczestników. Normuje ustrój prawny przedsiębiorstw i zasady nawiązywania stosunków gospodarczych zarówno w zakresie obrotu profesjonalnego (stosunki dwustronnie gospodarcze), jak i konsumenckiego (stosunki jednostronnie gospodarcze). sterowanie horyzontalne W gospodarkach mieszanych sterowanie przez państwo pewnymi elementami gospodarki ewoluuje współcześnie od modelu wertykalnego, tradycyjnego (adresat jest podporządkowany państwu i ma obowiązek realizować jego nakazy), w kierunku sterowania horyzontalnego (państwo występuje jako partner w regulacjach stosunków gospodarczych, negocjuje rozwiązania z innymi podmiotami). Ponadto nawet jeśli państwo interweniuje, to jednak obserwowa- 3 Funkcje prawa w gospodarce mieszanej 65 ne jest wyraźne przesuwanie akcentów z bezpośredniej regulacji stosunków gospodarczych, tj. regulacji materialnoprawnej (prawo określa cele i środki działań), w stronę eksponowania unormowań proceduralnych, które nie „podpowiadają" i nie nakazują konkretnych rozwiązań, ale przede wszystkim stwarzają drogi ułatwiające podejmowanie decyzji oraz ewentualne rozstrzyganie konfliktów. Odchodzi się też stopniowo od uzyskiwania zachowań legalistycznych poprzez „straszenie" sankcjami ku szerszemu wykorzystywaniu różnorodnych „nagród" jako bodźców zachęcających do postrzegania prawa (ulgi, subwencje, zwolnienia itd.). regulacje względnie obowiązujące W gospodarce mieszanej prawo wyznacza ramy wzajemnych uprawnień i obowiązków uczestników stosunków rynkowych, przy czym zasadą są regulacje względnie obowiązujące, tj. takie, od których strony mogą odstąpić, jeśli chcą unormować swoje relacje inaczej (szeroko por. rozdział V), wyjątkiem zaś — normy bezwzględnie obowiązujące, tj. takie, których przekroczenie grozi sankcjami. Stosunki rynkowe mają głównie charakter poziomy (równość stron), zasadą jest swoboda ich nawiązywania. Prawo reguluje też niektóre stosunki pionowe, tj. łączące przedsiębiorców z aparatem państwa. W tym przypadku organy państwa lub inne jednostki wyposażone we władztwo państwowe mają kompetencje, którym przedsiębiorcy muszą się poddać, łączy je z państwem relacja nierównorzędna. Stosunki poziome regulują normy należące do prawa prywatnego, a stosunki pionowe — normy prawa publicznego (por. rozdział XII). prawne formy ingerencji Na podstawie ustaw organy władzy publicznej podejmują indywidualne decyzje administracyjne w sprawach gospodarczych. Są to zezwolenia, koncesje, wpisy do ewidencji i rejestrów, zgody na podjęcie danej czynności itd. Zawierają umowy, zarówno o cechach klasycznych, wynikające z prawa prywatnego, jak i specyficzne umowy publicznoprawne (organ administracji państwowej jest stroną, a przed- miot umowy dotyczy zadań tego organu) oraz umowy wynikające z tzw. zamówień rządowych (państwo gwarantuje w umowie przedsiębiorstwu, które wygrało przetarg, preferencyjny dostęp do zaopatrzenia, kredyty itp.). Podejmuje też różnorodne działania faktyczne (np. inicjuje reformy gospodarcze, przedkładając opinii publicznej i środowiskom gospodarczym wyniki najrozmaitszych analiz ekonomicznych, statystycznych). 66 //. Prawo w gospodarce Ochroną gospodarki państwa i samych uczestników obrotu zajmuje się wiele organów ochrony prawnej: sądy, prokuratura, organy kontroli, urzędy antymonopolowe, a także rejestry podmiotów gospodarczych, notariusze i wiele innych. Jest więc kwestią fundamentalną dla prestiżu prawa i efektywności gospodarki, aby granice i formy dopuszczalnej ingerencji prawnej państwa w gospodarkę były precyzyjnie wyznaczone w konstytucji i ustawach. Jeśli granice nie są dostatecznie jasno ustalone, różne ogniwa aparatu państwa mogą ad hoc, np. z powodu doraźnych potrzeb politycznych, naruszać zasady gospodarki rynkowej, ingerując w jej funkcjonowanie. Czynniki polityczne mogą wówczas zdobywać przewagę nad racjami ekonomicznymi w procesach podejmowania decyzji legislacyjnych i konkret-nie-indywidualnych. Ryć. 5. Gospodarka nakazowa i rynkowa a prawo Różnica Gospodarka nakazowa Gospodarka rynkowa Podstawa regulacji głównie prawo publiczne, administracyjne głównie prawo prywatne, cywilne Główny środek prawny decyzje gospodarcze organów władzy umowy cywilnoprawne Typ kontroli państwa przez sterowanie wertykalne przez warunki ramowe Zakres regulacji gospodarczej prawo określa cele, środki i metody gospodarowania prawo określa ramy aktywności gospodarczej Główne funkcje prawa dominują funkcje: organizacyjna, reglamentacyjna, kontrolna dominuje funkcja ochronna 3.2. Granice prawnej ingerencji państwa w konkretną gospodarkę powinny być określone przez wyznaczenie: — koniecznego minimum uczestnictwa, — nieprzekraczalnego maksimum interwencji. Za konieczne minimum na ogół uznaje się: minimum uczestnictwa — ustalenie struktury praw i obowiązków podmiotów uczestniczących w stosunkach gospodarczych poprzez określenie prawa własności, 5. Funkcje prawa w gospodarce mieszanej 67 — ustalenie ram gry rynkowej („udanej" i „nieudanej"), w tym usta lenie zasad bezpieczeństwa obrotu, ochronę mechanizmów rynko wych (zwłaszcza konkurencji), ochronę praw konsumentów, — określenie form i procedur rozstrzygania sporów (wariant „nieudanej" gry rynkowej), w tym także zasad odpowiedzialności za szkody, — określenie zasad ochrony interesów publicznych, na straży których stoi państwo, w tym zasad ochrony ekologicznej. maksimum interwencji Problem nieprzekraczalnego maksimum jest przedmiotem wciąż ożywionej dyskusji w doktrynie ekonomicznej. Doktryny ekonomiczne „wyznawane" przez elity władzy mają wpływ na zakres interwencjonizmu niejednokrotnie większy niż rzeczywisty stan stosunków gospodarczych. Doktryny te składają się nie tylko z twierdzeń, ale i ocen, wartości i przekonań dotyczących optymalnego ułożenia stosunków gospodarczych, są też powiązane głęboko z założeniami filozoficznymi, etycznymi, a także z ideologiami, a przede wszystkim z polityką. Nowa makroekonomia klasyczna, zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego, umiarkowani monetaryści, „eklektyczni", „nowi" skrajni keynesiści mają różne podejścia do podstawowych problemów, takich jak np. tempo, w jakim dochodzi do równowagi rynek pracy, sposób kształtowania się oczekiwań — rzutuje to bezpośrednio na sposób zakreślania nieprzekraczalnego maksimum (ale i koniecznego minimum) interwencji państwa. prawo ekonomicznie dysfunkcjonalne i ekonomicznie funkcjonalne Przekroczenie granic prawnej ingerencji — w konkretnym układzie gospodarczym — oznacza, że prawo jest ekonomiczne dysfunkcjonalne. Jego przestrzeganie może być jednak wymuszone groźbą użycia przymusu państwowego. Utrzymywanie regulacji w odpowiednich granicach pozwala na uznanie, że prawo jest ekonomicznie funkcjonalne. Ekonomicznie funkcjonalne prawo ma duże szansę na przestrzeganie bez uciekania się do przymusu państwowego — cieszy się bowiem akceptacją uczestników rynku. Choć główne funkcje prawa w gospodarce mieszanej to stabilizacja i ochrona rynku, trzeba jednak pamiętać, że nie oznacza to jedynie względnej stałości prawa, w szczególności dlatego, że prawo może być narzędziem wpływu na cykle koniunkturalne. Stabilizacja gospodarki jest osiągana także przez zmienność prawa. 68 //. Prawo w gospodarce Rolą prawa jest otwarcie bezpiecznej przestrzeni dla kształtowania się gospodarczego „porządku spontanicznego". W tej przestrzeni działają różnorodne podmioty. Podstawowym regulatorem rynku pozostaje cena. Podstawą działalności przedsiębiorstw jest wolność gospodarcza. Funkcja stabilizująca prawa ma umożliwić podmiotom gospodarczym podejmowanie racjonalnych decyzji gospodarczych o charakterze strategicznym, a nie jedynie decyzji okazjonalnych. Przykładowo, przedsiębiorcy powinni wiedzieć, że ustawodawstwo podatkowe jest względnie stabilne, od tego zależy bowiem struktura produkcji, zdolność do zawierania długookresowych umów gospodarczych; stabilne prawo stwarza podstawy planowania rozwoju firm. Efektywność prawnych regulacji w gospodarce jest uzależniona — tak jak prawa w ogóle — od materialnych gwarancji realizacji zaprojektowanych i ustanowionych rozwiązań. Prawo nie będzie skuteczne, jeśli państwo nie zapewni środków finansowych na zorganizowanie sprawnego aparatu kontroli i nadzoru, rozstrzygania konfliktów, wykrywania naruszeń prawa i ich sprawców oraz wymierzania sankcji. Była już o tym mowa. Istnieje pozytywna korelacja między stopniem rozwoju gospodarczego a efektywnością prawa. Efektywność prawa (zwłaszcza prywatnego) jest także do pewnego stopnia pochodną statusu materialnego adresatów norm. Realizacja prawa, a zwłaszcza dochodzenie roszczeń (np. windykacja należności w obrocie gospodarczym), wiąże się dla uprawnionego z określonymi kosztami (np. koszty sądowe, koszty zastępstwa procesowego, koszty postępowania egzekucyjnego, fachowej pomocy prawnej). W efekcie często uprawnieni rezygnują z dochodzenia swoich roszczeń, nawet gdy są w pełni przekonani o ich prawnej zasadności. W końcu zauważymy, że na gospodarkę wpływa nie tylko prawo aktualnie obowiązujące, ale i wcześniejsze. To, jaka jest gospodarka obecnie, jest w pewnej mierze wynikiem tego, jak prawo oddziaływało na nią wcześniej. 3.3. Warto wspomnieć, że prawo rodzi też skutki niezamierzone, a więc nie tylko wywołuje je w sferze legalnego obrotu gospodarczego, ale wywołuje również efekty w obszarze nielegalnego obrotu gospodarczego. „Szara sfera gospodarcza" jest do pewnego stopnia ubocznym skutkiem nieefektywnego ekonomicznie prawa oraz braku skutecznego aparatu kontroli i przymusu państwa. 5 Funkcje prawa w gospodarce mieszanej 69 „Szara strefa gospodarcza" oznacza ukrytą działalność gospodarczą, której cechą jest unikanie obciążeń fiskalnych. Wyraża się praktycznie m.in. w produkcji i świadczeniu usług bez spełnienia określonych przepisami prawa warunków wykonywania działalności gospodarczej (np. bez zezwolenia albo koncesji), zatrudnianiu pracowników bez płacenia składek na ubezpieczenia społeczne, produkcji i świadczeniu usług obok działalności zarejestrowanej, zawyżanie kosztów i zaniżanie obrotów przez przedsiębiorców, korzystanie bez uprawnień z praw własności intelektualnej i praw wyłączności obrotu niektórymi towarami. Szacuje się, że w Polsce od 22% do 35% wynagrodzeń w latach dziewięćdziesiątych w firmach prywatnych było wypłacone bez odprowadzania należnej składki ubezpieczeniowej, około l min osób pracowało „na czarno", a praca ta stanowiła dla tych osób wyłączne źródło utrzymania. Szacuje się też, że w „szarej strefie" wytwarzane są towary i usługi o wartości 16-19% PKB. Dla porównania w krajach zachodnich — 4 -16% PKB, z tym że w Grecji, Hiszpanii i Włoszech: 20-30%. Ocenia się, że jednym z głównych czynników, które mają niezamierzony wpływ na wielkość „szarej strefy" w Polsce, jest prawo podatkowe (wysokie podatki). Gospodarka rynkowa nie ochraniana w odpowiedni sposób przez prawo stwarza furtki dla tych, którzy, nieuczciwie prowadząc działalność gospodarczą, osiągają nienależne korzyści. Swoboda obrotu gospodarczego i kapitałowego, oznaczająca wolny przepływ i mieszanie kapitałów, sprzyja „legalizacji" dochodów nielegalnych, w tym pochodzących z przestępczości zorganizowanej, często o charakterze międzynarodowym. Przykładem może być pranie pieniędzy, tj. zamiana tzw. brudnych pieniędzy (pochodzących bezpośrednio z działalności przestępczej) na inne wartości majątkowe. Największe nielegalne dochody, które są „prane", przynosi handel narkotykami. Szacuje się, że stąd pochodzi 80% „brudnych" pieniędzy na świecie (w 2002 r. Polska ratyfikowała cywilnoprawną konwencję o korupcji). 3.4. Dla skutecznego oddziaływania prawa na gospodarkę istotne znaczenie ma też świadomość prawna społeczeństwa. Znaczeniem tego elementu zajmiemy się osobno, w kolejnym rozdziale. Szczególnie ważne są poglądy, oceny i postawy wobec prawa samych biznesmenów. 70 //. Prawo w gospodarce biznesmeni o prawie Z badań prowadzonych w Polsce w ostatnich latach wynika, że biznesmeni nie darzą prawa respektem. Mniej więcej połowa uważa, że prawo nie ma żadnych zalet, ale dobrze, że w ogóle jest, prawie 80% twierdzi, że prawo jest nieskuteczne. Podnoszą, że regulacje są niespójne, zawiłe, nie wiadomo, co obowiązuje; jedni twierdzą, że zakres regulacji jest zbyt wąski, inni — że zbyt sze- roki. Zarzucają, że prawo jest nieegzekwowalne, opieszałe w działaniu, nie daje poczucia bezpieczeństwa. Demonstrują brak zaufania do policji, urzędów gmin, urzędów skarbowych. Największym autorytetem cieszy się Rzecznik Praw Obywatelskich. Krytyczna postawa biznesmenów wobec prawa ma swoje liczne racjonalne źródła, jednak jest również tak, że niektóre wyrażane sądy nie opierają się na rzetelnej wiedzy i doświadczeniu, ale na mitach, stereotypach i innych irracjonalnych przekonaniach prawnych. Około 30% biznesmenów prowadzi działalność gospodarczą bez pomocy prawników. To jeden z powodów krytycznych nastawień do prawa. Nieprofesjonalne rozwiązywanie problemów prawnych rodzi wiele kłopotów i trudności w biznesie. W tej książce spróbujemy przekonać Czytelników, że profesjonalna działalność gospodarcza wymaga odpowiedniej świadomości prawnej i profesjonalnej obsługi prawnej. 4. KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ O GOSPODARCE 4.1. Organizacyjne, ochronne i kontrolne funkcje pełnione przez prawo w gospodarce polskiej przewiduje Konstytucja RP. Konkretyzują je liczne ustawy. Artykuł 20 Konstytucji stanowi: „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej". Konstytucja stwierdza, że podstawą ustroju gospodarczego RP jest społeczna gospodarka rynkowa. Opiera się ona na następujących war tościach, stanowiących jej główne filary: s, społeczna gospodarka rynkowa — wolność działalności gospodarczej, K / komunikaty przekazywane tradycyjnie i elektronicznie odbiorca adresat norm prawnych X (numery oznaczają rozdziały, w których omówiono poszczególne zagadnienia) 86 ///. Znajomość prawa (np. tekst może się nie zmieniać, a zmienia się w praktyce jego interpretacja). Niekiedy może być także odwrotnie. Zasady wykładni stosowane w praktyce mogą być elementem konserwatywnym, utrudniającym przystosowanie prawa do życia. W ten sposób ustaliliśmy, że przeczytanie przepisów z określonej dziedziny prawa nie wystarcza, aby uznać się za kompetentnego znawcę norm prawnych w tym zakresie. 4. ABSTRAKCYJNA l SYTUACYJNA INFORMACJA O PRAWIE 4.1. Postawmy teraz pytanie kolejne: skąd w ogóle można czerpać wiedzę o tekstach prawnych i wykładni formalnej? Na tej podstawie ustalimy później, skąd osoba zainteresowana prawem może czerpać tę wiedzę w optymalnym dla siebie zakresie. Pytamy więc o kanary, którymi komunikaty o treści prawa przepływają od prawodawcy, oraz z praktyki prawniczej i doktryny do odbiorcy (adresata norm). Najbardziej podstawowy wymóg warunkujący przepływ informacji o prawie od nadawcy do odbiorcy to wymóg zainteresowania obu stron tym, aby przepływ informacji o prawie nastąpił. Nadawcy musi zależeć na tym, aby komunikat dotarł do odbiorcy. Prawodawca jest tym na ogół zainteresowany, choć podobno cesarz Kaligula zaniechał ogłoszenia pewnych wydanych przez siebie ustaw, po czym ogłosił je wprawdzie, ale tylko na murach mało uczęszczanego zaułku i tak drobnymi literami, że odczytanie tekstów było poważnie utrudnione. Dzięki wykorzystywaniu tak mało efektywnego kanału przepływu informacji —jak głosi tradycja — skarb cesarski był zasilany konfiskatami majątków i grzywnami wymierzonymi za niestosowanie się do trzymanych w tajemnicy norm prawa. Współcześnie prawodawcom w demokratycznych systemach politycznych bardzo zależy na faktycznym dotarciu do zainteresowanych podmiotów informacji o treści ustanowionych przepisów prawnych. W tym celu podejmuje się wysiłki, aby odpowiednio zorganizować oficjalny system udostępniania tekstów aktów prawodawczych (por. rozdział VII) i zapewnić dostatecznie długi czas od momentu ogłoszenia aktu do jego wejścia w życie — aby 4. Abstrakcyjna i sytuacyjna informacja o prawie 87 adresaci mieli możliwość poznania jego treści (tzw. vacatio legis) i przygotowali się do realizacji prawa. Prawodawca stara się też komunikatywnie formułować przepisy oraz przekazywać informacje o nowym prawie w mediach. Nakłada też na różne organy władzy publicznej obowiązek informowania obywateli o treści prawa (np. na organy administracji). Pozostaje jednak problem orzecznictwa sądowego i doktryny. Tu już trudno uznać, że nieprawnikom ta wiedza jest aktywnie przekazywana. Dostęp do wiedzy o wykładni formalnej i doktrynalnej nie jest taki prosty, choć jest wiele pism i programów w mediach popularyzujących prawo. Także odbiorcy musi zależeć na odbiorze komunikatów o prawie. To jednak mało — powinien być także odpowiednio przygotowany do adekwatnego odbioru tych komunikatów. Informacja o prawie (o tekstach aktów normatywnych i o wykładni formalnej i doktrynalnej) dociera do odbiorcy jako: — informacja abstrakcyjna lub — informacja sytuacyjna. Informacja abstrakcyjna to informacja o treści prawa oderwana od osobistych doświadczeń. Ten podręcznik zawiera właśnie takie informacje. Informacje abstrakcyjne można podzielić na: — pośrednie, — bezpośrednie. 4.2. Ta książka zawiera informacje abstrakcyjne pośrednie, nie zawiera bowiem bezpośredniego przedruku obowiązujących tekstów prawnych i publikowanego orzecznictwa oraz doktryny, ale informacje sformułowane w postaci twierdzeń o tym prawie. Takie informacje są przekazywane przez podręczniki, monografie, kursy, szkolenia, media, doradców prawnych, nieformalne drogi komunikacji (rozmowy osobiste, telefoniczne). wiarygodność informacji abstrakcyjnej pośredniej Wiarygodność informacji abstrakcyjnej pośredniej jest trudna do oceny, zwłaszcza jeśli jest to informacja przekazywana przez media, bowiem oprócz informacji prawdziwych publikowane są nierzadko informacje nieprawdziwe o prawie. Zwłaszcza wobec skomplikowania prawa zdarzają się omyłki, a więc informacje, w których ktoś nieświadomie daje wyraz nieprawdzie, stereotypy, stwarzające pozory prawdziwości swej 88 ///. Znajomość prawu treści, a w istocie fałszywe generalizacje, oraz mity, w które się „wierzy", choć są to zdania nieprawdziwe. Niebezpieczne są też informacje prawne niepełne, częściowe, niedokładne, bo zawsze prowadzą do błędów w osądzie prawa i stanu faktycznego sprawy. Błędna wiedza o prawie może prowadzić do łamania norm albo do nieefektywności prawa, z którego — na skutek niewiedzy — zainteresowani nie czynią użytku. Brak wiedzy kształtuje też postawy wobec prawa. Ktoś, kto nie zna przysługujących mu uprawnień, skłonny jest negatywnie oceniać prawo, często bezpodstawnie. „pułapka" mediów Szczególnie ważne jest uświadomienie, że współczesna kultura masowa, opinia publiczna i media mają takie właściwości, które sprzyjają tworzeniu fałszywych wyobrażeń na temat prawa, jego celów, funkcji i treści. Pośrednictwo mediów w komunikacji ogranicza sceptycyzm i kry-—l tycyzm w myśleniu, także o prawie. W celu nawiązania kontaktu z masowym odbiorcą media muszą przerzucić pomost ku zbiorowościom. Pomost ten buduje się łatwiej, gdy przedstawiane sądy są proste i obrazowe. Pułapka mediów tworzy złudzenie, że porada prawna przedstawiana przez nie (z konieczności skrajnie uproszczona) może być podstawą praktycznego działania w konkretnej sprawie. Skutkuje to tzw. zdroworozsądkowym nastawieniem do prawa nieprawników, przeświadczeniem, że w prawie nie ma niczego, czego nie dałoby się „rozszyfrować" ogólnodostępnymi środkami. „Potoczna" wiedza o prawie niesie niebezpieczeństwa włączenia nowego problemu prawnego w system już zinternalizowanych mitów, stereotypów i błędnych przeświadczeń na temat prawa. Pełnią one rolę „filtrów" obserwacyjnych. Jeśli „filtr" powstał na skutek informacji przekazywanych przez środki masowego przekazu, ze wszystkimi ich uproszczeniami, poznawczo-oce-niającymi zbitkami itd. (a więc wiedza nie ma charakteru profesjonalnego), problem prawny widziany przezeń często traci dla odbiorcy „przezroczystość" i zaczyna funkcjonować na zasadzie „czarnej skrzynki". Nie widzimy w konsekwencji złożonych i konkretnych zagadnień prawnych, ale „czarne skrzynki", których nazwy dostarczają „zryczałtowanych" informacji 0 ich wnętrzu. Dlatego „opłaca się" dobrze poznać podstawowe zasady 1 mechanizmy działania prawa, aby zachować intelektualny sceptycyzm w różnych sytuacjach prawnych zdarzających się nie tylko w działalności gospodarczej. Jeżeli ludziom brak dystansu intelektualnego do tego, co na temat prawa mówią inni, brakuje im po prostu wykształcenia i fachowego 4. Abstrakcyjna i sytuacyjna informacja o prawie 89 doświadczenia, oferowane „prawdy" nie napotykają żadnych barier. „Uwierzyć" wtedy można we wszystko, co rozwiązuje (czasem pozornie) problem prawny, a tym samym tylko chwilowo redukuje niepokój i niepewność. 4.3. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia to informacja zawarta w oficjalnych publikatorach prawa (w dziennikach publikacyjnych) i w ofi cjalnych zbiorach orzecznictwa sądowego. Dzienniki publikacyjne są ofi cjalnie wydawane przez odpowiednie organy państwa. Tylko , . i . •• r- i • • r- • i oficjalna infor- tam zamieszczone teksty uznaje się za formalnie i oficjał- mac'a o rawie nie podane do wiadomości publicznej. Są to tzw. teksty ' —- autentyczne, a więc wiaiygodne i pewne. Informacje o prawie uzyskane przez zainteresowane osoby w jakikolwiek inny sposób muszą być, w razie wątpliwości, porównywane z tekstem publikowanego aktu. Faktyczny zasięg przekazywania wiadomości przez dzienniki publikacyjne jest stosunkowo ograniczony, zarówno dlatego, że dzienniki te nie docierają do wszystkich zainteresowanych, jak i z tego powodu, że zawierają one przepisy prawne, a nie wyinterpretowane z owych przepisów normy postępowania. Informacje abstrakcyjne mogą być przekazywane w formie tradycyjnej lub komputerowej. Komputerowa, abstrakcyjna, bezpośrednia informacja może być informacją oficjalną (oficjalne, urzędowe bazy informacji, w Polsce: Internetowy System Informacji Prawnej Sejmu) i nieoficjalną (bazy informacji prawnej prywatnych firm). In °rma.cJa komputerowa Bazy te oparte są na systemach pełnotekstowych (głównie). Systemy pełnotekstowe to systemy, w których dokument jest reprezentowany przez swój (pełny lub skrócony — to drugie na ogół w przypadku orzecznictwa) tekst źródłowy, odpowiednio przetworzony przez komputer, w którym każde ze słów występujących w tekście dokumentu może pełnić rolę terminu wyszukiwawczego, tj. może być użyte w instrukcji wyszukiwawczej. Występują także w wersji on linę. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia o prawie to ten typ informacji, której wykorzystanie zależy od tego, czy osoba nią zainteresowana posiadła wiedzę ogólną o źródłach prawa i zasadach wykładni prawa, a także o zasadach gałęzi prawa, zależy od podstawowej wiedzy o aksjologicznej i formalnej tożsamości prawa. Bez niej ekonomista samodzielnie nie wykorzysta na ogół poprawnie tekstów prawnych i wykładni, nawet jeśli będzie miał do nich dostęp. W kolejnych rozdziałach tej książki zdobędziemy tę wiedzę ogólną. 90 ///. Znajomość prawa Ryć. 7. Informacja abstrakcyjna o prawie Informacja abstrakcyjna o prawie dostęp tradycyjny dostęp tradycyjny dzienniki publikacyjne dostęp komputerowy publikowane orzecznictwo (i doktryna) / \ dostęp komputerowy pośrednia • podręczniki kursy szkolenia media doradcy prawni akty tzw. legislacji wewnętrznej dostęp / N tradycyjny komputerowy oficjalny nieoficjalny oficjalny nieoficjalny oficjalny nieoficjalny 4.4. Informacja o prawie może też docierać do odbiorcy jako informacja sytuacyjna. informacja sytuacyjna o prawie Informacja sytuacyjna jest przekazywana w toku doświadczeń osobistych lub doświadczeń innych osób. Oddziaływania sytuacyjne niosą na ogół informacje kazuistyczne (dotyczące pojedynczych przypadków, „zetknięć" z działaniem prawa). Od- działywania sytuacyjne także można podzielić na: — pośrednie, — bezpośrednie. Pośrednie informacje sytuacyjne docierają do każdego w trakcie przekazu informacji o przestrzeganiu, stosowaniu, wykonywaniu i egzekwowaniu prawa przez osoby trzecie, w trakcie kontaktów sformalizowanych i nieformalnych. Bezpośrednie informacje sytuacyjne wiążą się z osobistym udziałem podmiotu w obrocie prawnym, w tworzeniu, stosowaniu, wykonywaniu i egzekwowaniu prawa. Informacje sytuacyjne o prawie są pozyskiwane często przy współudziale prawników. Informacja pośrednia może pochodzić od prawnika, informacja bezpośrednia także jest zdobywana przy aktywnym uczestnic- J. Optymalna znajomość prawa 91 twie prawników jako doradców (adwokaci, radcowie, prawnicy bez aplikacji) albo jako decydentów, pomocników czy arbitrów w sprawach (prokurator, sędzia, notariusz). Większość biznesmenów w Polsce, prowadząc działalność gospodarczą, korzysta z porad i pomocy prawników. Informacje, których w konkretnych sytuacjach potrzebują, dotyczą przede wszystkim — jak wynika z badań — prawa odnoszącego się do finansów firmy, księgowości, prowadzenia ksiąg, spraw kadrowych, różnych „spraw urzędowych", ulg inwestycyjnych i amortyzacyjnych, spraw sądowych (szerzej na ten temat por. rozdział VIII). Ryć. 8. Informacja sytuacyjna o prawie Informacja sytuacyjna o prawie pośrednia informacja od osób trzecich o ich udziale w stosowaniu, wykonywaniu, egzekwowaniu prawa bezpośrednia zdobywana przez bezpośredni udział w obrocie prawnym, o stosowaniu, wykonywaniu, egzekwowaniu prawa 5. OPTYMALNA ZNAJOMOŚĆ PRAWA pragmatyzm biznesmenów 5.1. Ogólnie —jak wynika z badań — biznesmeni w Polsce oceniają prawo jako nieskuteczne, niesłuszne, niespójne, zawiłe, nieegzekwowalne, działające opieszale, nie dające poczucia bezpieczeństwa. Dominuje przekonanie, że prawo utrudnia funkcjonowanie w roli biznesmena, choć jednocześnie zdecydowana większość badanych twierdzi, że — globalnie biorąc — prawo zapewnia swobodę działalności gospodarczej. Jest charakterystyczne, że około 30% w ogóle nie korzysta z pomocy prawników. Decydującą cechą myślenia o prawie badanych biznesmenów jest pragmatyzm. Prawo jest traktowane jako narzędzie działania i narzędzie osiągania określonych celów. Trzeba przyznać, że to generalne nastawienie do prawa wpływa znacząco na sposób, w jaki postrzegane są konkretne — nawet niekiedy dobre — rozwiązania prawne. Działa tu „efekt aureoli", ogólnie niekorzystne wrażenie rzutuje na obraz wszystkich elementów prawa. Czy można to zjawisko ograniczyć? 92 ///. Znajomość prawa Krytyczna postawa biznesmenów wobec prawa ma swoje liczne racjonalne źródła, jakość prawa budzi poważne zastrzeżenia, jednak jest także prawdą, że niektóre rozpowszechnione pejoratywne opinie są błędne, nie opierają się na rzetelnej wiedzy i doświadczeniu, ale na mitach, stereotypach i licznych irracjonalnych przekonaniach prawnych. luki w informacji prawnej Mimo zmiany typu gospodarki po 1989 r. decyzje gospodarcze w przedsiębiorstwach są nadal często podejmowane przy istotnych brakach w informacji. Luki informacyjne to także różnorodne luki w informacji prawnej. Znaczna część decyzji kierowniczych bazuje w zbyt dużym stopniu na intuicji decydentów albo — co gorsza —jest uzależniona od poziomu korupcji władzy publicznej. Biznesmeni są świadomi tego, że możliwe jest ukrycie faktu naruszenia lub obejścia różnych przepisów, natomiast niemożliwe jest ukrycie braku efektywności gospodarczej. Jeżeli uznają nawet wartość legalizmu, to jednak twierdzą jednocześnie, że należy „elastycznie" traktować nietrafne przepisy, tj. stosować się do nich tylko na pozór, a praktycznie starać się je omijać. Biznesmeni nastawieni na wykonywanie zadań gospodarczych traktują prawo jako element wtórny w prowadzonej działalności, wyłącznie jako informacje o ograniczeniu swobody decydowania (lub o przyznanych dobrach). Generalnie, jeśli prawo w ich ocenie jest „przydatne" do realizacji zadań, to zajmą postawę legalistyczną. Jeżeli natomiast prawo — ich zdaniem — nie jest dostosowane do warunków, możliwości i zadań firmy i „utrudniłoby" osiągnięcie odpowiedniego standardu wykonywania zadań, to będą poszukiwać możliwości działania na granicy legalności lub obejścia prawa. Przy czym z jednej strony ich celem będzie efektywność firmy (cel legalny), z drugiej ewentualnie — „zacieranie śladów" faktycznych działań nonkonformistycznych w celu odsunięcia prawdopodobieństwa odkrycia naruszeń i wymierzenia jakiejś „sankcji". 5.2. Doświadczenie uczy, że społeczeństwo, gospodarka i państwo są silne, jeśli autorytet prawa jest wysoki. Prawo to musi być prawem odpowiedniej jakości. Odpowiedni poziom świadomości prawnej wpływa na rzetelność ocen: lepiej widać wady i zalety prawa, jeśli więcej się o nim wie. Lekceważenie prawa rykoszetem uderza w każdego z nas. 5. Optymalna znajomość prawa 93 przestrzeganie i realizowanie prawa Jeżeli adresat normy zachowuje się zgodnie z prawem, to mówimy, że przestrzega prawa. Prawo przestrzegane to prawo behawio-ralnie skuteczne (rozdział II). Prawo może być przestrzegane świadomie — adresat wie, że obowiązują go normy o określonej treści, ale może też być realizowane, choć adresat w ogóle nie wie o obowiązywaniu takich norm jako norm prawnych (np. jest realizowane, ponieważ adresat respektuje normę moralną lub religijną pokrywającą się treściowo z normą prawną). 5.3. Na świadomość prawną składają się: — znajomość prawa, — oceny prawa, — postawy wobec prawa. Znajomość prawa w dosłownym sensie (całego prawa danego państwa i pełnym zakresie) nie jest praktycznie możliwa, dlatego przyjmuje się, że za optymalnie znającego prawo adresata uważa się osobę, która posiadła: — informacje podstawowe o prawie, — informacje związane z pełnionymi przez daną osobę rolami społecznymi (np. biznesmena, lekarza, producenta, męża, ojca, działacza związku zawodowego), — informacje o drogach dotarcia do wiedzy o prawie w razie doraź nej potrzeby w jakiejkolwiek sprawie. ogólna wiedza o prawie Informacje podstawowe o prawie to informacje o głównych (formalnych i aksjologicznych) zasadach prawa i mechanizmach jego działania. Ten podręcznik zawiera takie właśnie informacje. Każdy powinien wiedzieć, jakie wartości chroni prawo, jakie są zasady odpowiedzialności prawnej, dlaczego warto odrzucać rozwiązania nie dające się pogodzić z wymogami prawa. Ogólna wiedza o prawie to konieczność zawodowa każdego z nas. Konkretne przepisy prawa zmieniają się współcześnie w ekspresowym tempie — kto zna zasady, posiadł umiejętności ogólne, ten dysponuje narzędziami, za pomocą których można sprawniej rozwiązywać problemy szczegółowe. Harmonijne połączenie kultury prawnej i umiejętności zawodowych to warunek trwałego sukcesu. Informacje związane z pełnionymi przez daną osobę rolami społecznymi to drugi element koniecznej wiedzy prawniczej. Trzeba je posiadać, aby korzystać z uprawnień i należycie wywiązywać się z konkretnych obowiązków. Współcześnie to właśnie role zawodowe stały się centralny- 94 ///. Znajomość prawa prawo a rola zawodowa mi rolami decydującymi o trybie życia i losach jednostki. Tu konieczna jest precyzyjna, konkretna wiedza. Oczekuje się jej zwłaszcza od osób pełniących takie role, które wymagają powtarzającego się podejmowania decyzji uzależnionych od treści obowiązującego prawa. Sposób i zakres uzależnienia może być różny — w każdym razie zawody wykonywane przez ekonomistów na ogół należą do tej grupy, bez względu na to, czy ekonomista będzie pracował w przedsię- biorsrwie jako samodzielny decydent, czy też jako osoba odpowiedzialna za dział firmy (finanse, zatrudnienie, płace), czy będzie samodzielnie prowadził działalność gospodarczą, czy też będzie pracował w organach państwowych lub samorządowych, których kompetencje wiążą się z procesami gospodarczymi. Może zresztą być tak, że wszystkie te role będą kolejno jego udziałem w życiu zawodowym. Te informacje są przekazywane m.in. w ramach wykładów na starszych latach studiów ekonomicznych (prawo cywilne, finansowe, pracy itd.), ale, prawdę mówiąc, jest to sfera należąca do obszaru permanentnej edukacji w czasie całej kariery zawodowej. Studiowanie przepisów prawa i wykładni to codzienność nie tylko prawników, ale i wielu osób wykonujących inne zawody (np. księgowych). Niektórzy mogą to robić rzadziej, jednak w tej sferze wiedza wyniesiona ze studiów będzie na pewno w części niebawem nieaktualna. Ekonomista powinien więc wiedzieć, jak i gdzie może ją aktualizować, oraz czy powinien robić to samodzielnie, czy też — i w jakim zakresie — przy pomocy prawników. wiadomości o prawie potrzebne ad hoc W końcu każdy powinien także wiedzieć, gdzie i jak szukać informacji prawnej potrzebnej doraźnie, ad hoc, w związku z konkretnymi pojawiającymi się problemami. W szczególności powinien wiedzieć, kiedy sam może ją zdobyć, a kiedy rozsądniej i bezpieczniej jest zasięgnąć fachowej porady prawnej. Wiadomości prawne, jakie są ad hoc potrzebne, to zarówno wiadomości wiążące się z życiem zawodowym, jak i prywatnym. Konkretnej wiedzy o prawie potrzebnej ad hoc nie da się „wywnioskować" z wiedzy ogólnej ani nawet z wiedzy związanej z pełnioną rolą, bez każdorazowego sprawdzania treści prawa (przepisów i wykładni). Podejmowanie decyzji bez sprawdzenia aktualnej treści prawa jest uważane za błąd. Ryzyko nieświadomego naruszenia prawa — wobec częstych zmian prawa — jest bardzo duże. 6. Typowe postawy wobec prawa 95 Ocena prawa w praktyce łączy oceny globalne porządku prawnego w państwie i oceny konkretnych, ważnych dla podmiotu, rozwiązań prawnych. Ocena, zarówno globalna, jak i konkretna, jest na ogół zrelatywi-zowana do określonego systemu wartości. Prawo ocenia się przede wszystkim w płaszczyźnie moralnej (zgodności norm prawnych z normami moralnymi) i w aspekcie pragmatycznym, instrumentalnym (przydatność norm do skutecznego osiągania określonych celów). Jak obecnie oceniają prawo biznesmeni w Polsce — pisaliśmy wyżej. Znajomość i oceny prawa kształtują różne postawy wobec prawa. Ryć. 9. Świadomość prawna Świadomość prawna znajomość prawa zasadnicze instrumentalne podstawowe zasady wiadomości ad hoc minimum rolowe 6. TYPOWE POSTAWY WOBEC PRAWA 6.1. Postawa wobec prawa to względnie trwała dyspozycja podmiotu do określonego oceniania norm prawnych i emocjonalnego reagowania na te normy, oparta na przekonaniach dotyczących prawa i jego własności, połączonych z względnie trwałymi dyspozycjami do zachowania się w sytuacjach regulowanych przez prawo. Przyjrzyjmy się typowym postawom adresatów norm wobec prawa. Postawą, która skłania do przestrzegania prawa, jest postawa legali-styczna. Może mieć ona postacie: legalizmu formalnego, legalizmu materialnego i legalizmu instrumentalnego. 96 ///. Znajomość prawa Legalizm formalny to postawa wyrażająca się w gotowości dawania posłuchu prawu wyłącznie ze względu na to, że jest to obowiązujące prawo, niezależnie od tego, jak adresat ocenia treść norm. Postawa legalizmu materialnego to postawa gotowości dawania posłuchu prawu, ponieważ jest ono obowiązujące i wyraża wzorce zachowania, które są aprobowane przez podmiot i uważane za słuszne i sprawiedliwe. Postawa legalizmu instrumentalnego oparta jest na akceptacji przez podmiot wzorów zachowań nakazywanych (zakazywanych) przez normy prawne ze względu na ich obowiązywanie i skuteczność w osiąganiu ważnych celów. Do przestrzegania prawa może też skłaniać postawa oportunistyczna. Oportunizm to skłonność do podporządkowania się obowiązującym normom ze względu na grożące adresatowi sankcje lub ze względu na oczekiwanie uzyskania nagrody. Skłonność ta występuje na ogół w takim jedynie stopniu, w jakim dostatecznie prawdopodobne jest skuteczne wymierzenie sankcji lub uzyskanie nagrody. Oportunista przestrzega więc prawa nie ze względu na to, że je aprobuje, lecz dlatego, że w określonych okolicznościach, w których się znalazł, uważa to za opłacalne. Także postawa konformistyczna może skłaniać do przestrzegania prawa. Jest to postawa zajmowana ze względu na to, że adresat liczy się z uznaniem środowiska. Jeśli środowisko jest nastawione legalistycznie, osoba ma skłonność do postępowania tak jak grupa, z którą się identyfikuje. Z tym że konformizm wobec grupy nastawionej alegalnie będzie się przejawiał w tendencji do nieprzestrzegania prawa. 6.2. Adresaci mogą też przejawiać względnie trwałą dyspozycję do zachowań polegających na nieprzestrzeganiu prawa. Postawy skrajne to „anarchizm prawny", polegający na odrzucaniu przez podmiot legalnych sposobów postępowania bez uzasadnienia tego za pomocą jakichkolwiek wartości, i „dewiacja negatywna", a więc łamanie norm z jednoczesną negatywną oceną prawa. Możliwa jest też „dewiacja pozytywna" — zachowanie podmiotu jest niezgodne z prawem, lecz jego celem jest uzyskanie określonego dobra (np. wykonanie planu przez przedsiębiorstwo). 6. Typowe postawy wobec prawa 97 Ryć. 10. Postawy wobec prawa Postawy wobec prawa „perwersja prawna" „dewiacja negatywna" legalistyczna oportunistyczna „dewiacja pozytywna" formalnie instrumentalnie materialnie konformistyczna „anarchizm prawny" Dość często spotykana jest też postawa świadomego nadużycia kompetencji (zwana też „perwersja prawną"), kiedy to mamy skłonność do takiego wykorzystywania prawa, aby pozornie pozostawać z nim w zgodzie, ale osiągać w rzeczywistości skutki sprzeczne z prawem lub cele z prawem niezgodne. Postawy ambiwalentne wobec prawa wiążą się najczęściej z pragmatyzmem adresatów norm. „Elastycznie" traktowane są takie regulacje (czytaj: nie przestrzegane), które nie są dobrym narzędziem działania i osiągania określonych celów — oczywiście — zdaniem adresatów norm. Taka postawa będzie mieściła się w kategorii postaw dewiacyjnych („dewiacji negatywnej" albo „pozytywnej"). Warto pamiętać, że „niewygodne" dla adresata prawo niekoniecznie jest złym prawem. WYBRANA LITERATURA Borucka-Arctowa M., O społecznym działaniu prawa. Warszawa 1967. Cywiński Z., Uwagi o nihilizmie prawnym, „Studia luridica" 1997, t. 34. Gryniuk A., Świadomość prawna (studium teoretyczne), Toruń 1979. Jabłońska-Bonca J., Prawo powielaczowe, Gdańsk 1987. Jabłońska-Bonca J., Prawo w kręgu mitów, Gdańsk 1995. Kozak A., Granice prawniczej władzy dyskrecjonalnej, Wrocław 2002. Kultura prawna i dysfunkcjonalność prawa, A. Turska (red.), t. I, II, Warszawa 1988. 98 ///. Znajomość prawa Łojko E., Między etosem a pragmatycznością, „Prawo i Życie" 2000, nr 2, s. 60-66. Pałecki K., O pojęciu kultury prawnej, „Studia Socjologiczne" 1972, nr 2. Petzel J., Informatyka prawnicza. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1999. Podgórecki A., Prestiż prawa, Warszawa 1966. Podgórecki A., Zjawiska prawne w opinii publicznej. Studia socjologiczno-prawne, Warszawa 1964. Poglądy społeczeństwa polskiego na stosowanie prawa, M. Borucka-Arctowa (red.), Wrocław 1978. Raz J., Autorytet prawa, Warszawa 2000. Skąpska G., Społeczne podłoże postaw wobec prawa, Wrocław 1981. Studnicki F., Przepływ wiadomości o normach prawnych, ZNUJ. Prace Prawnicze 1965, z. 35. Turska A., Łojko E., Cywiński Z., Kojder A., Społeczne wizerunki prawa. Z badań: Jakiego prawa Polacy potrzebują?, Warszawa 1999. Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii prawa, Poznań 1997. Wróblewski J., Wstęp do informatyki prawniczej, Warszawa 1985. Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990. Ziembiński Z., Typologia naruszeń praworządności, „Państwo i Prawo" 1982, nr 8. Ziembiński Z., Studnicki R, Cybernetyka a prawo, Warszawa 1969. Zirk-Sadowski M., Prawo a uczestniczenie w kulturze, Łódź 1998. Rozdział IV AKTY PRAWODAWCZE 1. WPROWADZENIE 1.1. Ustaliliśmy, że w systemie prawa stanowionego prawo współ-kształruje prawodawca oraz doktryna i praktyka prawnicza. Teraz przyjrzymy się bliżej aktom prawodawczym stanowionym obecnie w Polsce. Dowiemy się więc, gdzie znajduje się abstrakcyjna bezpośrednia informacja o prawie oraz czym różnią się od siebie informacje zawarte w różnych aktach prawodawczych. Nie będziemy interesować się na razie treścią prawa, ale głównie formą, w jakiej jest wyrażane. Wyrażenie „akt prawodawczy" („źródło prawa", „akt prawotwórczy") będziemy odnosić do tekstów organów władzy publicznej (ustanowionych) albo do tekstów przyjętych w drodze umów prawodawczych tych organów z innymi podmiotami, które wprowadzają do systemu prawa poprzez przepisy prawne — nowe normy prawne, albo zmieniają, uchylają dotychczas obowiązujące normy. W każdym przypadku chodzi o obowiązujący z woli państwa (albo w prawie międzynarodowym — państw) tekst zawierający nie jakiekolwiek przepisy, lecz przepisy prawa (np. kodeks honorowy Boziewicza też zawiera przepisy, ale nie jest to akt wydany przez kompetentny organ prawodawczy, mocą którego ustanowione jest prawo). akt prawodawczy a akt normatywny W praktycznym języku prawniczym używane jest też określenie „akt normatywny". To wyrażenie ma szerszy zakres. Przez akt normatywny rozumie się każdy tekst zawierający jakiekolwiek normy postępowania. Nie muszą to być przepisy pochodzące od władzy publicznej, niekoniecznie także gene-ralnie-abstrakcyjne. W tym ujęciu można powiedzieć, że każdy akt pra- 100 IV. Akty prawodawcze wotwórczy w systemie prawa stanowionego można nazwać aktem normatywnym, natomiast tylko niektóre akty normatywne, z jakimi spotykamy się w życiu, to akty prawotwórcze. Aktami normatywnymi można nazwać niektóre decyzje organów państwa zawierające normy konkretnie-indy-widualne. Na przykład uchwały parlamentu o powołaniu określonych osób na odpowiednie stanowiska państwowe. Nazwę tę często stosuje się w praktyce również wobec rozmaitych aktów zawierających ogólne dyrektywy dotyczące stosowania i interpretacji prawa (tzw. wytyczne), a także wobec innych aktów zawierających dyrektywy postępowania adresowane przez organy państwowe do jednostek im podległych, wydawane bez wyraźnej kompetencji do prawotwórstwa, a jedynie oparte na przepisach, które określają zadania i zakres działania danego organu (instrukcje). Aktami normatywnymi nazywa się także powszechnie akty zawierające normy tworzone poza aparatem władzy publicznej przez rozmaite organizacje, takie jak partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia. Akty normatywne takich organizacji (np. statuty) w zasadzie regulują tylko stosunki wewnątrzorganizacyjne, wiążą członków organizacji i są zabezpieczone sankcjami organizacyjnymi, a nie przymusem państwowym. Nie są prawem w przyjętym tu rozumieniu, ponieważ nie są przymusowe dla wszystkich na terenie określonego państwa. Współcześnie w każdym państwie kompetencje do stanowienia aktów prawotwórczych przysługują wielu organom władzy publicznej. Stanowienie prawa jest czynnością konwencjonalną (por. rozdział XI). Dla ważnego dokonania takiej czynności wymagane jest, aby podmiot dysponował kompetencją do jej dokonania. Ryć. 11. Akt normatywny a akt prawodawczy Akt normatywny Akt prawodawczy („źrodto prawa") 1. Wprowadzenie 101 1.2. Organem władzy publicznej (państwowej lub samorządowej) jest osoba lub grupa osób, która na podstawie obowiązującego prawa podej muje działania władcze uważane za działania państwa (lub samorządu). Organy są obsługiwane przez urzędy (np. minister to organ, minister stwo — urząd). Organy uzyskują kompetencje do działania na podstawie Konstytucji i ustaw. normy kompetencji prawotwórczej Akty prawodawcze w Polsce są stanowione na podstawie norm kompetencji prawotwórczej zawartych w Konstytucji. Normy te określają, jakie organy, w jakim zakresie oraz w jakim trybie mogą tworzyć prawo. Akty prawodawcze wydane na tej podstawie tworzą system formalnie legitymowanych źródeł prawa wewnętrznego. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. całościowo reguluje tę problematykę. Poświęca źródłom prawa nie tylko oddzielny rozdział, co jest w przypadku współczesnych konstytucji państw demokratycznych zjawiskiem nie zawsze spotykanym, lecz odnosi się do nich — wprost albo pośrednio — również w innych swoich częściach. Rozwiązania przyjęte w Konstytucji są realizacją od dawna wysuwanego przez naukę prawa postulatu uporządkowania — od strony materialnej i proceduralnej — działalności prawotwórczej w Polsce. 1.3. Akty prawodawcze są uporządkowane kompetencyjnie i meryto rycznie. Powiązania kompetencyjne aktów prawotwórczych wiążą się z hierarchiczną budową aparatu władzy publicznej w Polsce. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest zróżnicowanie mocy prawnej aktów wydawanych przez różne organy państwa i organy samorządu. moc prawna aktu Im wyżej stoi organ w hierarchii, tym wyższa jest moc prawna aktów przezeń stanowionych. Konkretny akt prawotwórczy w stosunku do innego aktu może mieć moc jemu równą, wyższą albo niższą (powiązania hierarchiczne). Powiązania merytoryczne aktów prawotwórczych oznaczają związki między treścią regulowanych stosunków społecznych w poszczególnych aktach normatywnych. 102 IV. Akty prawodawcze System wartości, który stanowi podstawę prawotwórstwa, powinien być uporządkowany, uzgodnione być powinny zasady preferowania jednych wartości przed drugimi. Nie jest jednak tak, aby udało się w praktyce w pełni uporządkować (zhierarchizować) wartości, które legły u podstaw powiązanych merytorycznie regulacji. Choćby dlatego, że powiązanie to nie jest zupełne. Można wprawdzie stwierdzić związki treściowe między wieloma aktami, jednakże można także bez trudu wskazać na nie powiązane merytorycznie źródła prawa oraz na powiązane, lecz wyrażające wartości, które są kolizyjne. Prawo gwarantujące podmiotowość w wymiarze indywidualnym i zbiorowym, swobodę konkurencji oraz bezpieczeństwo działających podmiotów społecznych, a więc prawo pluralistycznego społeczeństwa i demokratycznego państwa, zawiera antyno-mie, przejawiające się w kolizjach wartości przez nie wyrażonych. Jest to zwykła konsekwencja istoty i funkcji współczesnych regulacji. 2. POWSZECHNIE l WEWNĘTRZNIE OBOWIĄZUJĄCE AKTY PRAWODAWCZE Konstytucja Rzeczypospolitej dzieli akty prawodawcze na: — powszechnie obowiązujące, — wewnętrznie obowiązujące. prawo powszechnie obowiązujące 2. l. Akty prawodawcze powszechnie wiążące (powszechnie obowiązujące) to akty, które zawierać mogą normy o nieograniczonej podmiotowo mocy wiążącej w danym państwie. Mogą one regulować postępowanie każdej kategorii adresatów: wszystkich ogniw aparatu państwowego i samorządu terytorialnego, wszystkich jednostek i zbiorowości, obywateli i innych osób znajdujących się pod jurysdykcją Polski, niezależnie od tego, czy adresaci ci znajdują się wobec stanowiących te akty w jakimś szczególnym stosunku przyporządkowania, czy nie. Akty te są ponadto aktami o nieograniczonym zasięgu materii, którą mogą regulować. Charakterystyczną właściwością prawa powszechnie obowiązującego jest to, że jedynie ono może stanowić podstawę konkretnie-indywidual-nych decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów. Decyzje stosowania prawa (orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne) muszą więc jako swoją podstawę normatywną (podstawę prawną) wskazywać zawsze przepisy z aktu powszechnie obowiązującego. 2. Powszechnie i wewnętrznie obowiązujące akty prawodawcze 103 Natomiast akty prawotwórcze wewnętrznie wiążące (wewnętrznie obowiązujące) to akty, które zawierają normy o podmiotowo ograniczonej mocy wiążącej skierowane do adresatów usytuowanych wewnątrz aparatu państwowego (lub samorządowego). Akty te muszą być pod względem materii zgodne z akta- mi powszechnie obowiązującymi. Obowiązek ich przestrzegania wiąże się ze stosunkiem zależności organizacyjnej (służbowej) adresata i normodawcy. Akty te nie mogą stanowić podstawy decyzji stosowania prawa wobec obywateli. W doktrynie przyjmuje się, że na podstawie aktów wewnętrznie wiążących nie mogą powstać nowe prawa albo obowiązki dla obywateli. W praktyce jednak akty te „odblaskowo" wpływają na ich sytuację, mogąc wywołać daleko idące skutki, choć zawierają one formalnie normy obowiązujące tylko jednostki organizacyjne podlegające organowi je wydającemu. Krąg aktów uznanych w Konstytucji za powszechnie obowiązujące jest zamknięty i wąski. Zgodnie z Konstytucją RP źródłami prawa powszechnie obowiązującego na obszarze całego państwa są: — Konstytucja, — ustawy, — ratyfikowane umowy międzynarodowe, — rozporządzenia. Źródłami prawa powszechnie obowiązującego o ograniczonym terytorialnym zasięgu są także akty prawa miejscowego stanowione przez organy samorządu terytorialnego (niektóre uchwały) i niektóre akty stanowione przez terenowe organy administracji rządowej. Akty prawa miejscowego są stanowione na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawach. Akty normatywne powszechnie obowiązujące nie mogą wejść w życie bez ich ogłoszenia (wszystkie — z wyjątkiem prawa miejscowego — są ogłaszane w „Dzienniku Ustaw"). Powszechnie obowiązujący charakter mają także następujące akty normatywne: — rozporządzenie z mocą ustawy wydawane przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów, jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm 104 IV. Akty prawodawcze nie może zebrać się na posiedzenie. Takie rozporządzenie podlega zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu; — układy zbiorowe pracy; — umowy zawierane przez Radę Ministrów z nierzymskokatolickimi Kościołami i związkami wyznaniowymi; — regulaminy Sejmu i Senatu. 2.2. Źródłami prawa wewnętrznie obowiązującego są: — uchwały Rady Ministrów, — zarządzenia Prezydenta RP, — zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, — zarządzenia ministrów, — uchwały Sejmu i Senatu (niektóre), — regulamin Zgromadzenia Narodowego, — niektóre akty innych centralnych organów państwowych. Na szczeblu terenowym są nimi niektóre zarządzenia organów samorządu i terenowych organów administracji rządowej. 3. KONSTYTUCJA Najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawotwórczych zajmuje w systemach prawa ustawowego konstytucja, czyli ustawa zasadnicza. Jest to akt normatywny parlamentu albo specjalnego organu przedstawicielskiego pochodzącego z wyboru (konstytuanty). W państwach federacyjnych obowiązują ponadto konstytucje stanowe albo republikańskie. Konstytucja jest zbiorem norm — zasad stanowiących fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu w państwie. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, póz. 483), uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzona przez Naród w referendum 25 maja 1997 r,, weszła w życie 17 października 1997 r. Jest ona najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Obowiązuje we wszystkich rodzajach stosunków prawnych, jest bezpośrednio stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej, a osoby fizyczne i prawne w sprawach przed organami mogą wprost powoływać się na jej normy. 3. Konstytucja 105 stosowanie bezpośrednie Konstytucji Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że sama Konstytucja stanowi inaczej. W szczególności sędziowie są podlegli nie tylko ustawom zwykłym, ale także Konstytucji. Stosowanie bezpośrednie Konstytucji oznacza, że organy władzy publicznej (sądy, administracja) mogą podejmować decyzje wprost na podstawie norm Konstytucji. Nie dotyczy to jednak wszystkich norm, a jedynie takich, które są „samowykonalne", a więc jednoznaczne i precyzyjne, oraz do ich zastosowania nie ma potrzeby odwoływania się do innych przepisów. Za pozbawione cechy „samowykonalności" uznaje się te regulacje, które z mocy odesłania zawartego w Konstytucji powinny być uzupełnione przez ustawy. Konstytucja określa zasady ustroju państwa, kompetencje i wzajemne relacje naczelnych organów w państwie oraz podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywateli. Współcześnie na świecie konstytucje są ustanawiane w formie jednego aktu prawa pisanego, są jednak także państwa (np. Wielka Brytania), które nie mają konstytucji pisanej: ich działalność opiera się na normach prawa zwyczajowego oraz ustawach regulujących podstawy ustroju państwa. Konstytucje są uchwalane przez parlamenty (czasem przez konstytuantę), z reguły w trybie szczególnym, bardziej skomplikowanym niż tryb uchwalania ustaw zwykłych. nadrzędność Konstytucji Konstytucja jest aktem nadrzędnym w hierarchii źródeł prawa w sensie materialnym i formalnym. W sensie materialnym — ponieważ normuje podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego w państwie, w sensie formalnym — ponieważ jest aktem o najwyższej mocy prawnej. Naruszenie nadrzędnej pozycji Konstytucji w systemie źródeł prawa (np. przez ustanowienie w jakimś akcie przepisów z nią sprzecznych) oznacza naruszenie zasady hierarchicznej budowy systemu aktów prawotwórczych. Do orzekania zgodności wszelkich aktów prawotwórczych z Konstytucją powoływane są w poszczególnych państwach trybunały konstytucyjne. Od konstytucji odróżnia się w niektórych państwach ustawy konstytucyjne, to znaczy akty uchwalane przez parlament w trybie konstytucyjnym, których przedmiotem są zmiany niektórych przepisów ustawy zasadniczej (nowelizacje konstytucji). 106 IV. Akty prawodawcze Ryć. 12. Źródła prawa w Polsce A. Akty normatywne powszechnie obowiązujące Akty obowiązujące na terenie całego kraju Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Ratyfikowane umowy międzynarodowe za zgodą ustawy Rozporządzenie z mocą ustawy Prezydenta zatwierdzone przez Sejm (stan wojenny) Ustawy Ratyfikowane umowy międzynarodowe bez upoważnienia ustawy Rozporządzenia stanowione przez: Prezydenta RP Radę Ministrów Prezesa Rady Ministrów ministra kierującego dziatem administracji rządowej przewodniczącego komitetu w składzie Rady Ministrów KRRiT Układy zbiorowe pracy Umowy Rady Ministrów z Kościotami nierzymskokatolickimi Regulaminy Sejmu i Senatu* Akty o ograniczonym terytorialnie zasięgu Akty prawa miejscowego Uchwaty rad samorządu terytorialnego (niektóre) Akty normatywne terenowych organów administracji rządowej (niektóre) * wyliczenie nie oznaczające hierarchii 4. Ustawy 107 B. Akty normatywne wewnętrznie obowiązujące Regulamin Zgromadzenia Narodowego Uchwaty Sejmu (niektóre) Uchwały Senatu (niektóre) Zarządzenia Prezydenta RP Uchwaty Rady Ministrów (niektóre) Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów (niektóre) Zarządzenia ministrów (niektóre) Niektóre akty innych centralnych organów państwowych* Akty wewnętrzne prawa miejscowego * wyliczenie nie oznaczające hierarchii Konstytucja RP nie przewiduje takiej kategorii aktu, posługując się dla tego przypadku pojęciem ustawy o zmianie Konstytucji. ustawa o zmianie Konstytucji Nie mogę nie zauważyć na marginesie, że dwa lata po uchwaleniu Konstytucji RP nastąpiło zdarzenie bezprecedensowe w państwie prawa: parlament RP świadomie sam naruszył jej postanowienia. Uchwalono pożyczkę dla ZUS bez zmiany ustawy budżetowej, choć art. 216 Konstytucji stanowi, że środki finansowe na cele publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w ustawie. „Stanęliśmy przed dylematem, czy złamać Konstytucję, czy nie wypłacić milionom ludzi rent i emerytur. Wybraliśmy to pierwsze" — wyjaśniał przewodniczący Sejmowej Komisji Finansów Publicznych. 4. USTAWY 4. l. Ustawa to akt prawodawczy (generalnie-abstrakcyjny) uchwalony w Polsce przez Sejm za zgodą Senatu. Ustawy zajmują w hierarchii źródeł prawa miejsce o jeden stopień niższe niż Konstytucja. Wszystkie akty podustawowe powinny być z nimi zgodne. materia ustawowa Na ogół przyjmuje się, że istnieje pewien zakres spraw, które mogą być regulowane wyłącznie przez ustawy. Tzw. materia ustawowa obejmuje zazwyczaj: nakładanie obowiązków na jednostki i zbiorowości, przyznawanie im praw (uprawnień), 108 IV. Akty prawodawcze ograniczanie ich wolności i praw, ustrój, właściwości i zasady działania aparatu państwowego oraz samorządu terytorialnego, główne zasady systemu gospodarczego i finansowego państwa, status funkcjonariuszy państwowych. Ustawy wraz z Konstytucją tworzą fundament państwa prawa. Idea rządów prawa oznacza związanie działań organów państwa ustawami. Ustawy uchwalane są przy zachowaniu szczególnej procedury. Jest to procedura sekwencyjna (wieloetapowa), precyzyjnie uregulowana przez prawo i jawna. Szczególnym typem są ustawy uchwalane w drodze referendum. Zasadnicze elementy procedury uchwalania ustaw określa Konstytucja. Po Konstytucji i umowach międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie (o czym niżej) ustawa jest aktem o najwyższej mocy prawnej w polskim systemie źródeł prawa. Podporządkowanie ustaw Konstytucji oznacza, że treść ustaw musi się mieścić w jej granicach. Normy ustawowe mogą być zmieniane i uchylone tylko przez inną normę konstytucyjną albo ustawową. W przypadku konfliktu (tj. umowa zawiera inne rozwiązanie prawne niż ustawa) z normą umowy międzynarodowej ratyfikowanej za zgodą Sejmu — pierwszeństwo ma norma umowy (tj. ją należy stosować w konkretnym przypadku). Normy zawarte w ustawach mogą zmieniać i uchylać każdą normę podustawową (np. zawartą w rozporządzeniu). Podporządkowanie ustawy Konstytucji oznacza też wymóg zgodności jej norm z aksjologią i zasadami Konstytucji. Gwarancją jest prawo Trybunału Konstytucyjnego do kontroli tej zgodności. Wśród ustaw pewną specyfikę mają: ustawa budżetowa, ustawa o ratyfikacji umowy międzynarodowej oraz ustawa o zmianie Konstytucji. Usta- Ryc. 13. Ustawy uchwalone w latach 1995-2002 (do 13 maja 2002 roku) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 96 106 183 97 126 159 253 45 4. Ustawy 109 wa budżetowa to ustawa, której zasadniczym elementem składowym jest budżet państwa na dany rok. 4.2. Niektóre ustawy normujące obszerne dziedziny spraw w swoim tytule zawierają nazwę „kodeks". Kodeks nie jest więc w Polsce odrębnym rodzajem aktu prawodawczego. To tylko element nazwy niektórych ustaw. Lawinowy przyrost nowych aktów normatywnych oraz potrzeba ich porządkowania prowadzą do poszukiwania sposobów ułatwiających korzystanie z prawa. Sposobem tradycyjnym jest właśnie stworzenie kodeksu zamiast wielu dotychczasowych unormowań. Kodeks jest aktem prawodawczym (ustawą), którego celem jest całościowe, względnie wyczerpujące i niesprzeczne oraz syntetyczne uregulowanie wybranej sfery życia społecznego, zastępujące dotychczasowe rozproszone akty normatywne. Współczesne kodeksy nie obejmują swoim zasięgiem całych gałęzi prawa. Na przykład wprawdzie podstawowy trzon polskiego prawa karnego materialnego tworzy kodeks karny, jednakże obok nie- .... . ,, , kodeks go obowiązują inne ustawy normujące szczegółowe stery materialne prawa karnego (np. kodeks karny, skarbowy, ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz kodeks wykroczeń). Także w kodeksie karnym wykonawczym i kodeksie postępowania karnego można znaleźć przepisy materialnego prawa karnego. Podobnie kodeks cywilny jest najważniejszą ustawą w obrębie prawa cywilnego, ale oprócz niego na prawo cywilne w Polsce składa się: kodeks rodzinny i opiekuńczy (choć jest to dyskusyjne), kodeks spółek handlowych, część kodeksu morskiego, a ponadto prawo międzynarodowe prywatne, ustawa o księgach wieczystych i hipotece, prawo wekslowe i czekowe, prawo autorskie, prawo wynalazcze, ustawa o znakach towarowych, ustawa o obligacjach, prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych, ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym, ponadto ustawy dotyczące różnego rodzaju osób prawnych, a także ustawy kompleksowe, które obejmują w różnych proporcjach problematykę cywilnoprawną i ad-ministracyjnoprawną, np. prawo lokalowe, prawo budowlane, prawo przewozowe, prawo wodne. Do tego dochodzą akty wykonawcze do kodeksu cywilnego i do wyżej wymienionych ustaw. 110 IV. Akty prawodawcze Ryć. 14. Kodeksy obowiązujące w Polsce (nazwa, miejsce i rok publikacji, nr dziennika publikacyjnego i pozycja w dzienniku, data wejścia w życie, liczba nowelizacji) 1) Kodeks cywilny — Dz.U. 64.16.93 — ustawa, wejście w życie 23.04.1964 — (40) 2) Kodeks postępowania cywilnego — Dz.U. 64.43.296 — ustawa, wejście w ży- cie 17.11.1964 — (64) 3) Kodeks spółek handlowych — Dz.U. 00,94,1037 — ustawa, wejście w życie 01.01.2001 4) Kodeks rodzinny i opiekuńczy — Dz.U. 64.09.59 — ustawa, wejście w życie 25.02.1964 — (8) 5) Kodeks karny — Dz.U. 97.88.553 — ustawa, wejście w życie 06.06.1997 — (6) 6) Kodeks postępowania karnego — Dz.U. 97.89.555 — ustawa, wejście w życie 06.06.1997 —(7) 7) Kodeks karny wykonawczy — Dz.U. 97.90.557 — ustawa, wejście w życie 06.06.1997 —(6) 8) Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia — Dz.U. 01.106.1148 — usta- wa, wejście w życie 17.10.2001 9) Kodeks wykroczeń — Dz.U. 71.12.114 — ustawa, wejście w życie 20.05.1971 -(35) 10) Kodeks karny skarbowy — Dz.U. 99.10.903 — ustawa, wejście w życie 15.10.1999 —(4) 11) Kodeks postępowania administracyjnego — Dz.U. 00.98.1071 (tekst jedn.) — ustawa, wejście w życie 14.06.1960 — (1) 12) Kodeks pracy — Dz.U. 98.21.94 — ustawa, wejście w życie 26.06.1974 — (27, w tym l tekst jednolity) 13) Kodeks morski — Dz.U. 01.138.1545 — ustawa, wejście w życie 04.05.2002 14) Kodeks celny — Dz.U. 01.23.117 — ustawa, wejście w życie 01.07.1997 — (4) Nazwa „kodeks" jest też używana potocznie w odniesieniu do ustawy — Prawo o ruchu drogowym. Kodeksami nazywa się też zbiory zasad etyki wielu zawodów (np. Kodeks etyki adwokata, radcy prawnego, lekarza). Nie są to jednak akty prawodawcze, a akty normatywne organów samorządów zawodowych (odnoszą się wyłącznie do członków korporacji). Warto zauważyć, że są ustawy, które obejmują normy jednej gałęzi prawa (o gałęziach prawa por. rozdział X), np. kodeks karny, kodeks cywilny, ale coraz częściej ustawy mają charakter aktów kompleksowych, tj. zawierają normy wielu gałęzi prawa (np. prawo lokalowe). 4,3. Dynamika przemian współczesnego świata wymaga częstych zmian treści regulacji. Jeżeli zachodzi potrzeba dokonania istotnych i szerokich zakresowe zmian prawa, uruchamiany jest proces prawotwórczy, 4. Ustawy 111 którego celem jest opracowanie projektu nowego aktu prawodawczego i ustanowienie go. Nowy akt normatywny zawiera przepis derogujący (uchylający) akt obowiązujący dotychczas, np. ustawa z 19 listopada 1999 r. — Prawo działalności gospodarczej zastąpiła ustawę z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, ustawę z 14 czerwca 1991 r. 0 spółkach z udziałem zagranicznym i dekret z 2 sierpnia 1951 r. o targach 1 targowiskach. Czasem uchyla się akt, ale zachowuje obowiązywanie po szczególnych przepisów. Jeżeli projektowane zmiany i uzupełnienia nie są zbyt liczne i można je wprowadzić, nie naruszając konstrukcji dotychczas obowiązującego aktu, zmiana prawa odbywa się w drodze nowelizacji. Nowelizacją nazywa się częściową zmianę obowiązującego aktu prawodawczego przez inny akt normatywny tej samej (albo wyższej) mocy prawnej, później wydany. W zasadzie nowelizuje się tylko ustawy. Wyjątkowo, jeśli zachodzi konieczność nowelizacji aktu wykonawczego, należy w akcie nowelizującym przewidzieć obligatoryjne upoważnienie do wydania tekstu jednolitego (o którym niżej). nowelizacja wąska i szeroka W praktyce stosuje się dwie formy nowelizacji — wąską i szeroką. Wąska nowelizacja polega na zmianie przepisów ustaw wyraźnym przepisem ustawy zasadniczo poświęconej innej materii, późniejszej niż ustawa zawierająca przepis zmieniany. Szeroka nowelizacja polega na zmianie przepisów ustawy odrębną ustawą nowelizacyjną. Nowelizacje mogą polegać na uchylaniu lub dodawaniu pojedynczych przepisów, bez zmian dokonywanych w ich obrębie, oraz na zmianach dokonywanych w poszczególnych przepisach aktu (np. wyeliminowanie lub dodanie słowa, zwrotu, znaku pisarskiego). Akt normatywny urzędowo ogłoszony w odpowiednim dzienniku pub likacyjnym uznaje się za tekst autentyczny. Tekst autentycz- , , .JJ J * . • • , • tekst autentyczny ny jest uznawany za pierwotny i wiarygodny, a w razie spo- ' ' rów co do treści przepisów prawa — jest tekstem ostatecznie wiążącym. 4.4. Niekiedy liczne zmiany w ustawie (wyjątkowo: w innym akcie) lub wielokrotne nowelizacje stwarzają istotną trudność w praktycznym po- 112 IV. Akty prawodawcze tekst jednolity sługiwaniu się wieloma elementami składającymi się na treść aktu. Wówczas prawodawca decyduje o upoważnieniu odpowiedniego podmiotu (Marszałka Sejmu, Prezesa Rady Ministrów, ministra) do wydania tekstu jednolitego. Tekst jednolity nie jest nowym aktem prawotwórczym. W Polsce ogłoszenie tekstu jednolitego w Dzienniku Ustaw następuje w drodze obwieszczenia właściwego ministra lub Prezesa Rady Ministrów. 5. WYJĄTEK: ROZPORZĄDZENIE Z MOCĄ USTAWY 5.1. Niektóre systemy źródeł prawa przewidują także instytucje rozporządzenia albo dekretu z mocą ustawy. Akt taki, mając moc równą ustawie, może ją zmienić albo uchylić, często Konstytucja przewiduje przedmiotowe granice regulacji dla aktów tego typu. Kompetencje do stanowienia aktów tego typu powierza się na ogół rządowi albo prezydentowi i dotyczą zazwyczaj sytuacji wyjątkowych w państwie. Akty tego typu są tworzone z pominięciem rozbudowanej procedury ustawodawczej. Akty wydawane w zakresie materii ustawy przez organ pozaparlamentarny są z reguły zatwierdzane przez parlamenty. Upoważnienia mają na ogół charakter czasowy; pewne materie są z nich wyłączone. rozporządzenie w czasie stanu wojennego Taki wyjątek przewiduje też Konstytucja RP. Chodzi o rozporządzenie z mocą ustawy Prezydenta RP ustanowione na wniosek Rady Ministrów, gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie w czasie stanu wojennego, a dotyczące niektórych kwestii związanych z regulacją prawną obowiązującą w stanie wojennym. Rozporządzenie ustawodawcze Prezydenta podlega zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym jego posiedzeniu. Jest to jedyny dopuszczony przez obecną Konstytucję wypadek ustawodawstwa pozaparlamentarnego. Rozporządzenie takie nie może zmienić Konstytucji, ordynacji wyborczej do Sejmu, Senatu i organów samorządu, ustawy o wyborze Prezydenta RP i ustawy o stanach nadzwyczajnych. Rozporządzenia z mocą ustawy mogą dotyczyć zasad działania organów władzy publicznej oraz zakresu ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego, a także określić podstawy, zakres i tryb wyrównywania strat majątkowych wynikających z wprowadzo- 6. Ratyfikowane umowy międzynarodowe 113 nych ograniczeń. Działania podjęte w tym przypadku muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa. 6. RATYFIKOWANE UMOWY MIĘDZYNARODOWE 6.1. Umowa międzynarodowa jest to wspólne, zgodne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc upraw nienia i obowiązki tychże podmiotów. Stronami umów są najczęściej państwa. Oprócz państw ius tractatuum w ograniczonym — choć współcześnie rosnącym — zakresie mają także inne podmioty (głównie organizacje międzynarodowe, podmiotami są też Stolica Apostolska, strona wojująca itp.). O zawieraniu umów międzynarodowych mówiliśmy w rozdziale I, głównymi zasadami prawa międzynarodowego zajmiemy się w rozdziale XIII. Ratyfikowane na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie umowy międzynarodowe uznaje się na ogół we współczesnych państwach za część wewnętrznego porządku prawnego. Jeśli ich zastosowanie nie jest uzależnione od wydania ustaw — powinny być stosowane przez sądy i administrację bezpośrednio. Ponadto zazwyczaj przyjmuje się, że umowa międzynarodowa ratyfikowana na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli umowy tej nie da się pogodzić z przepisami ustawy. W przypadku państw Unii Europejskiej akty pierwotne, a także niektóre wtórne (rozporządzenia) mają pierwszeństwo w razie konfliktu z prawem krajowym. 6.2. Zagadnienie to kompleksowo reguluje Konstytucja RP. Artykuł 9 Konstytucji stanowi: „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego". Ratyfikowane umowy międzynarodowe są w Polsce źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Zgodnie z art. 91 ust. 1: „Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowe go porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej sto sowanie jest uzależnione od wydania ustawy". Umowa ratyfikowana „za 114 IV. Akty prawodawcze uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie" ma „pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową". Konstytucja milczy natomiast na temat stosunku umów nie ratyfikowanych do prawa wewnętrznego. Decydująca w tym zakresie będzie zatem praktyka konstytucyjna. W konstytucyjnym porządku prawnym umowy międzynarodowe usytuowane są poniżej Konstytucji, z którą winny być zgodne. Do orzekania o ich zgodności z ustawą zasadniczą upoważniony został (jest to uprawnienie nowe) Trybunał Konstytucyjny. Ze względu na tryb ratyfikacji i relację do ustaw wyróżnić można: — umowy ratyfikowane za zgodą parlamentu, — umowy ratyfikowane bezpośrednio. zróżnicowanie mocy prawnej umów międzynarodowych Umowy międzynarodowe, które są ratyfikowane przez Prezydenta za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie i które są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw, mają moc prawną ustawy. Jednakże w przypadku, .jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową", umowa ta ma pierwszeństwo przed ustawą. Prawo rozstrzygania o zgodności ustaw z tymi umowami należy — w ramach kontroli konstytucyjności — do Trybunału Konstytucyj nego. Umowy ratyfikowane bez upoważnienia ustawy w przypadku kolizji norm „ustępują" swą skutecznością ustawie, ale mają „pierwszeństwo" przed innymi aktami prawodawczymi. 6.3. Dla umów międzynarodowych, na podstawie których Polska może „przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach", Konstytucja przewiduje ratyfikację obwarowaną szczególnymi wymogami. (Zgoda wyrażona w ustawie uchwalonej przez każdą z izb oddzielnie większością co najmniej 2/3 głosów. Alternatywnie można rozpisać referendum ogólnokrajowe.) Warto zauważyć, że w sposób pośredni, lecz wyraźny, prawo zwyczajowe, a także powszechnie uznane zasady prawa zostały także inkorpo-rowane do zespołu norm obowiązujących z woli ustawodawcy konstytucyjnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Chodzi tu o prawo zwyczajowe i za- 7. Rozporządzenia 115 sady prawa międzynarodowego. Konstytucja deklaruje bowiem przestrzeganie obowiązującego Rzeczpospolitą Polską prawa międzynarodowego (art. 9). Oznacza to, że Rzeczpospolita zarówno w stosunkach zewnętrznych, jak i wewnętrznych uznaje się za związaną nie tylko zawartymi umowami międzynarodowymi, ale również prawem o pozatraktatowym charakterze. Pojęcie bowiem prawa międzynarodowego obejmuje oba te elementy (umowy i prawo zwyczajowe). 7. ROZPORZĄDZENIA 7.1. Akty normatywne wydane na podstawie ustaw i w celu ich wykonania tworzą prawodawstwo wykonawcze. Aktami podustawowymi wydawanymi w celu wykonania ustaw w państwach współczesnych są na ogół rozporządzenia. Pochodzą one zazwyczaj od naczelnych organów administracji, niekiedy także od Prezydenta, a na szczeblu terenowym od wojewodów. Rozporządzenia powinny regulować tylko te materie, które ściśle wynikają z upoważnienia ustawowego. Nie mogą zmieniać treści ustaw. Nie mogą bez upoważnienia ustawowego nakładać obciążeń na obywateli. Jeśli ustawa milczy — oznacza to brak kompetencji do wydania rozporządzenia. Za niedopuszczalną uznaje się subdelegację. W świetle Konstytucji RP jedynym aktem organów władzy wykonawczej uznanym za źródło powszechnie obowiązującego prawa w Polsce jest rozporządzenie. Rozporządzenie jest aktem ściśle związanym z ustawą. Jest wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści tego aktu. organy stanowiące rozporządzenia Rozporządzenia mogą wydawać wyłącznie organy wskazane w Konstytucji. Tymi organami są: — Prezydent RP, — Rada Ministrów, — Prezes Rady Ministrów, — minister kierujący działem administracji rządowej, — przewodniczący komitetu określonego w ustawie i powołanego w skład Rady Ministrów, — Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. — 116 IV. Akty prawodawcze Organ mający kompetencję do wydania rozporządzenia nie może przekazać swych kompetencji innemu organowi (tzw. zakaz subdelegacji) ani zaniechać wydania tzw. rozporządzenia obligatoryjnego. Badanie konstytucyjności i legalności rozporządzeń należy do Trybunału Konstytucyjnego; w pewnym zakresie kontrola ta przysługuje także sądom i Radzie Ministrów. Lista organów upoważnionych do stanowienia wykonawczego prawa powszechnie obowiązującego jest więc wąska i zamknięta. 8. AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO Źródłem powszechnie obowiązującego prawa o ograniczonym terytorialnie zasięgu są akty prawa miejscowego. Obowiązują one na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Zakres swobody lokalnego prawodawcy jest szerszy niż w przypadku rozporządzenia. Konstytucja nie wymaga, by były to stanowione wyłącznie akty „w celu wykonania ustawy" i na podstawie zawartego w niej „szczegółowego" upoważnienia, a jedynie „na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie". Nie wskazuje też konkretnego podmiotu upoważnionego do ich stanowienia ani formy prawnej tych aktów. Stwierdza jedynie, że stanowienie prawa miejscowego należy do „organów samorządu terytorialnego oraz terenowych organów administracji rządowej". Jedyną formą właściwą do stanowienia prawa przez organy samorządu terytorialnego jest uchwała. Regulacja pozostałych kwestii została odesłana do ustawy. Legalność prawa miejscowego kontroluje Naczelny Sąd Administracyjny oraz Prezes Rady Ministrów (akty wojewody). Akty prawa miejscowego można podzielić na: akty pochodzące od organów państwa- i pochodzące od organów samorządu, a także na: — akty zawierające statuty, — akty zawierające przepisy wykonawcze, tj. akty wydawane na podstawie upoważnień szczegółowych, — akty zawierające przepisy porządkowe, wydawane na podstawie upoważnień generalnych. statuty organów samorządu Wśród statutów szczególne znaczenie mają statuty jednostek zasadniczego podziału terytorialnego kraju, których mieszkańcy tworzą z mocy prawa wspólnoty samorządowe, a więc: statut województwa, statut powiatu i statut gminy. 9. Prawo konsensualne 117 Statut województwa uchwala sejmik województwa po uzgodnieniu z Prezesem Rady Ministrów. Statut powiatu uchwala rada powiatu, z tym że powinien on być zgodny z wzorcowym statutem powiatu określonym przez Ministra Spraw Wewnętrznych w rozporządzeniu. Statut gminy uchwala rada gminy. Akty zawierające przepisy wykonawcze to np. uchwały dotyczące podatków i opłat lokalnych. przepisy porządkowe Akty zawierające przepisy porządkowe to: rozporządzenie porządkowe wojewody, uchwała rady powiatu (w przypadku nie cierpiącym zwłoki: zarządzenie zarządu powiatu), uchwały rad gmin (a gdy wymaga to natychmiastowego załatwienia: zarządzenie zarządu gminy). Przepisy porządkowe nie mogą być wydawane, gdy dana materia jest uregulowana w ustawach lub innych aktach powszechnie obowiązujących. Akty zawierające przepisy porządkowe (zarządzenia) wydają też dyrektorzy urzędów morskich, jeśli jest to niezbędne dla ochrony życia, zdrowia lub mienia na morzu albo ochrony środowiska morskiego. 9. PRAWO KONSENSUALNE Powszechnie obowiązujące w Polsce są też dwa rodzaje aktów prawa współstanowionego, zwanego też prawem konsensualnym (umownym). Po pierwsze, są to umowy, które zawiera Rada Ministrów z kościołami innymi niż Kościół katolicki oraz ze związkami wyznaniowymi. umowy z kościołami Na podstawie tych umów uchwalane mają być ustawy dotyczące położenia prawnego w państwie tych kościołów i związków. Umowy takie są swoistym substytutem konkordatu, którego organy nierzymsko-katolickich kościołów i związków zawrzeć nie mogą (konkordat jest umową międzynarodową między państwem a Stolicą Apostolską). Umowy nie tworzą jednak prawa rangi ustawowej bezpośrednio, lecz pośrednio. Gdyby bowiem ustawa odbiegała w swej treści od umowy lub była wydana bez uprzedniego jej zawarcia, mogłoby to uzasadniać jej zaskarżenie do Trybunału Kon- 118 IV. Akty prawodawcze stytucyjnego z powodu naruszenia konstytucyjnego obowiązku zapewnienia zgodności treści ustawy z umową. Po drugie, charakter powszechnie obowiązujący mają układy zbiorowe pracy, zawierane w drodze rokowań dla wszystkich pracowników zatrudnionych przez pracodawcę objętych jego postanowieniami. układy zbiorowe pracy Układy zbiorowe pracy są aktami prawodawczymi powstającymi w drodze porozumień między związkami zawodowymi a pracodawcami. Układy mogą mieć charakter zakładowy i ponadzakładowy. Stronami układu zakładowego są: pracodawca i zakładowa organizacja związkowa. W układzie ponadzakładowym jako pracodawcy mogą występować: organ administracji pracodawców, minister, przewodniczący zarządu gminy, ogólnokrajowi przedsiębiorcy (np. PKP) w imieniu różnych kategorii pracodawców. Drugą stroną jest związek zawodowy. Układy zbiorowe pracy wprowadzają unormowania, których zakres obowiązywania jest wprawdzie ograniczony zarówno co do kręgu adresatów, jak i przedmiotu, ale które nie są zwykłymi umowami wiążącymi jedynie jej bezpośrednich partnerów. Wychodzą one poza ten krąg i stanowią oddzielny typ źródeł obowiązującego prawa pracy. Dyskusyjny jest charakter normatywny regulaminów Sejmu i Senatu. regulaminy Sejmu i Senatu Regulamin Sejmu stanowiony jest w formie uchwały (tak, by jego treść była kształtowana wyłącznie przez izbę, której dotyczy). Konstytucyjnie określonym przedmiotem jego regulacji (obok materii wewnętrznych) może być „określenie sposobu wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych wobec Sejmu", co może wskazać na powszechnie obowiązujący (a nie tylko wewnętrzny) charakter przynajmniej niektórych jego przepisów. 10. AKTY PRAWA WEWNĘTRZNEGO 10.1. Powyżej scharakteryzowane akty organów państwa i samorządu to regulacje powszechnie wiążące. Obok nich stanowione są akty wewnętrznie wiążące. Są to: — uchwały Rady Ministrów, 10. Akty prawa wewnętrznego 119 — zarządzenia Prezydenta RP, — zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, — zarządzenia ministrów, — uchwały Sejmu i Senatu (niektóre), — regulamin Zgromadzenia Narodowego, — niektóre akty innych centralnych organów państwowych. Problemem praktycznie i teoretycznie trudnym do rozwiązania pozostaje sprawa rozmaitych przepisów administracyjnych wydawanych dotąd przez różne urzędy centralne w ramach ogólnych kompetencji do działania, np. uchwały Państwowej Komisji Wyborczej, uchwały Komisji Kwalifikacyjnej do Służby Cywilnej, przepisy stanowione przez NBP, ZUS, NIK, Dyrektora Archiwów Państwowych, uchwały samorządów zawodowych. Akty te wymagają zazwyczaj szczegółowego upoważnienia ustawowego, lecz wydawane są w ramach ogólnych kompetencji organu. Oczywiście, nie mogą być sprzeczne z aktami powszechnie wiążącymi. Ta grupa aktów jest więc bardzo zróżnicowana. Trzeba też podkreślić, że oprócz regulacji prawotwórczych tymi samymi nazwami (np. zarządzenie) opatrywane są akty takie wydawane przez organy władzy, które nie są źródłami prawa (np. powołujące na rozmaite stanowiska w państwie, wyrażające jedynie opinię w określonej sprawie), tak więc nazwa aktu nie przesądza o ich charakterze prawnym. Konstytucja nie zamknęła listy organów upoważnionych do stanowienia takich aktów, nie przesądziła kwestii ich nazw. W konsekwencji różne centralne organy państwowe mogą wydawać takie akty pod różnymi nazwami. Akty te nie mogą stanowić samoistnej podstawy decyzji stosowania prawa, nie mogą więc bezpośrednio kształtować sytuacji prawnej obywateli, osób prawnych i innych pomiotów. Muszą być zgodne z prawem powszechnie obowiązującym. Obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Zarządzenie Ministra Finansów obowiązuje np. izby i urzędy skarbowe, natomiast nie może nakładać obowiązków na obywateli. Gdyby więc urzędnik podjął decyzję dotyczącą obywatela, powołując się jedynie na zarządzenie ministra, obywatel powinien żądać jej uchylenia jako naruszającej Konstytucję. Zgodność aktów wewnętrznych z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami jest przedmiotem orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. 120 IV. Akty prawodawcze Mimo że — ogólnie — zamknięcie katalogu organów upoważnionych do tworzenia prawa powszechnie obowiązującego oceniane jest pozytywnie (teraz nie może go tworzyć np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Główny Inspektor Pracy, Prezes NIK), to jednak pewne wątpliwości budzi nieprzyznanie takich kompetencji Prezesowi Narodowego Banku Polskiego. Jeśli NBP ma być organem niezależnym od rządu, a to wynika z Konstytucji, jeśli „ma prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej" i jeśli „odpowiada za wartość polskiego pieniądza", to podnosi się, że powinien mieć kompetencje do podejmowania decyzji normatywnych mających walor aktów powszechnie obowiązujących. Skoro Prezes NBP (lub Rada Polityki Pieniężnej) nie może obecnie wydawać podustawowych aktów prawa powszechnie obowiązującego, musi to za niego robić ktoś inny (Rada Ministrów, Premier, Minister Finansów). 11. INFLACJA PRAWA l INNYCH REGULACJI Warto podkreślić, że cechą charakterystyczną współczesnych państw jest wielość podmiotów normodawczych. Modelowo prosta na ogół hierarchia źródeł prawa (np. Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy oraz akty normatywne wydane na podstawie i w celu wykonania ustawy) w praktyce komplikuje się. Systemy organów państwa są układami złożonymi, wspieranymi przez inne podmioty, takie jak np. centralne urzędy (Urząd Patentowy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych itd.), rozmaite zarządy, dyrekcje i rady o monopolistycznej często pozycji w państwie (górnicze, kolejowe, drogowe, sanitarne, naukowe itd.). Wszystkie te instytucje tworzą swoje akty normatywne, często o niejasnym w praktyce charakterze prawnym. lex contractus Przykładem regulacji niejednoznacznie kwalifikowanych może być także lex contractus, czyli tzw. umowne prawo cywilne. Są to porozumienia w sprawach warunków umów. Akty tego typu tworzone są bezpośrednio przez strony i wywołują skutki prawne na ogół jedynie w przypadku włączenia ich do konkretnych umów. Ich moc wiążąca wynika z woli stron (dotyczą wówczas wyłącznie tych stron) albo z przepisu prawa (i wtedy dotyczą one podmiotów innych niż strony porozumienia). Są to współcześnie coraz ważniejsze czynniki normotwórcze kształtujące stosunki obrotu handlowego. //. Inflacja prawa i innych regulacji 121 Nie ma także jasności co do niektórych aktów normatywnych typu „technicznego", wynikających z potrzeb oficjalnej regulacji wysoce specjalistycznych i szczegółowych problemów techniczno-technologicznych. Regulacji tego typu dokonują na ogół wyspecjalizowane fachowe organizacje na podstawie odesłań zawartych w aktach prawotwórczych. Polskie Normy W Polsce normy techniczne ustanawia Polski Komitet Normalizacyjny, centralny organ administracji podległy Prezesowi Rady Ministrów. Polskie Normy określają wymagania, metody badań i sposoby wykonywania niektórych czynności technicznych (np. w zakresie bezpieczeństwa użytkowania). Obowiązek stosowania Polskiej Normy mogą wprowadzać ministrowie. Stosowanie jest również obowiązkowe, jeśli normy te zostaną powołane w ustawach. Ogromna liczba stanowionych aktów normatywnych jest następstwem ingerencji państwa w coraz to nowe sfery życia społecznego, tempa zmian społecznych, pojawiania się nowych zagrożeń, komplikowania się układów politycznych, społecznych i gospodarczych. Jest także często efektem nadmiernej instrumentalizacji prawa i prób podporządkowania prawa doraźnym celom politycznym lub gospodarczym. rozrastanie się i samoogranicza-nie prawa W państwach niedemokratycznych, tj. państwach opierających aksjologię polityki i prawa na jednej oficjalnej ideologii, prawo, które próbuje realizować tę ideologię, rozrasta się, dążąc do penetracji wszystkich dziedzin życia i redukcji wolności w każdej sferze. W państwach demokratycznych wyrażane jest natomiast dążenie do samoograniczania się prawa i przestrzegania nienaruszalnych wolności jednostki, ale i tak zjawisko rozrastania się prawa jest do pewnego stopnia nieuchronnym faktem. W demokratycznych systemach politycznych fundamentalne znaczenie przypisuje się problematyce zagwarantowania praworządności stanowienia prawa. Wskazuje się na trzy podstawowe typy gwarancji: — prawno-ustrojowe (zalicza się do nich m.in. zasadę podziału wła dzy i sądownictwo konstytucyjne), — proceduralne (legalność, skuteczność, stabilność, instrumentalną i komunikacyjną racjonalność prawa itd.), — techniczne (związane z zapewnieniem odpowiedniego poziomu techniki prawodawczej). — 122 IV. Akty prawodawcze 12. KONTROLA KONSTYTUCYJNOŚCI PRAWA PRZEZ TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY 12.1. Organem „domykającym" system źródeł prawa w Polsce jest Trybunał Konstytucyjny. Jego działalność umożliwia korygowanie błędów popełnianych w fazie stanowienia prawa. Trybunał Konstytucyjny działa na podstawie Konstytucji oraz ustawy z l sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. nr 102, póz. 643 z późn. zm.). Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej. Jego zadaniem jest badanie zgodności aktów normatywnych i umów międzynarodowych z Konstytucją oraz wykonywanie innych zadań w niej określonych. Trybunał jest sądem konstytucyjnym stojącym na straży nadrzędności Konstytucji w systemie prawa Polski. Stanowi władzę odrębną i niezależną od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Nie sprawuje jednak „wymiaru sprawiedliwości", który jest zastrzeżony dla Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych — realizuje głównie funkcje jurysdykcyjnej ochrony porządku konstytucyjnego. kompetencje Trybunału Konstytucyjnego Kompetencje Trybunatu ze względu na zakres przedmiotowy można podzielić na kilka grup. Są to kompetencje w zakresie: 1) orzekania w sprawach: — zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, — zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowy mi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, — zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne orga ny państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, — skarg konstytucyjnych, — sporów konstytucyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjny mi organami państwowymi, — zgodności z Konstytucją celów i działalności partii politycz nych; 2) wyjaśniania: 12. Konrola konstytucyjności prawa przez Trybunał Konstytucyjny 123 — w formie udzielania odpowiedzi na pytania prawne sądów co do zgodności aktu normatywnego z obowiązującym ustawodawstwem, jeżeli od odpowiedzi tej zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem; 3) informowania: — Sejmu i Senatu o istotnych problemach wynikających z działalności orzecznictwa Trybunału oraz przedstawiania właściwym organom stanowiącym prawo stwierdzonych uchybień i luk w prawie. Ponadto Trybunał Konstytucyjny: — na wniosek Prezydenta RP stwierdza zgodność z Konstytucją ustawy przed jej podpisaniem oraz umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją (kontrola wstępna konstytucyjności przepi sów prawa), — na wniosek Marszałka Sejmu rozstrzyga w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP, gdy Pre zydent nie jest w stanie zawiadomić Marszałka o niemożności spra wowania urzędu. Konstytucja nie wyznaczyła żadnych granic czasowych kompetencji Trybunału do orzekania o konstytucyjności prawa. Oznacza to, że dopuszczalne jest orzekanie o zgodności z Konstytucją każdego aktu normatywnego, bez względu na czas jego ustanowienia. kontrola następcza konstytucyjności prawa Kontrola konstytucyjności i legalności prawa ma przede wszystkim charakter następczy (kontrola uprzednia jest wyjątkiem) i jest dokonywana zarówno pod względem materialnym, jak i formalnym. Kontrola materialna oznacza badanie, czy dany akt normatywny nie narusza Konstytucji, ustawy lub ratyfikowanej umowy międzynarodowej z uwagi na treść norm w nim zawartych. Kontrola formalna polega na ocenie, czy akt został wydany przez kompetentny organ, czy nie zostały przekroczone ramy delegacji oraz czy dochowany został właściwy tryb wymagany do wydania aktu. Kontrola może mieć charakter abstrakcyjny lub konkretny. Charakter abstrakcyjny ma wówczas, gdy określone w Konstytucji podmioty występują z wnioskiem o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją aktów prawnych, natomiast kontrola konkretna realizowana jest w formie udzielania odpowiedzi na szczegółowe pytania prawne, a także na skutek złożenia skargi konstytucyjnej. 124 IV. Akty prawodawcze Należy wyraźnie podkreślić nowość wynikającą z Konstytucji — objęcie orzecznictwem Trybunału umów międzynarodowych. Ratyfikowane umowy międzynarodowe są zaliczane do powszechnie obowiązujących źródeł prawa w Polsce — stąd niezbędna stała się kontrola ich zgodności z Konstytucją. Orzeczenie o niekonstytucyjności umowy międzynarodowej oznacza, że taka umowa nie może być stosowana w wewnętrznym porządku prawnym Polski. Orzeczenie takie nie ma oczywiście wpływu na jej moc obowiązującą w prawie międzynarodowym. Kontroli Trybunału Konstytucyjnego nie podlegają akty prawa miejscowego. Są one kontrolowane przede wszystkim przez Naczelny Sąd Administracyjny. Istotną zmianą wynikającą z Konstytucji jest utrata przez Trybunał Konstytucyjny kompetencji do ustalania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw. Uchwały Trybunału dotyczące wykładni ustaw utraciły moc powszechnie obowiązującą z dniem wejścia w życie Konstytucji, z tym że wydane na podstawie tej wykładni prawomocne orzeczenia organów władzy publicznej pozostają w mocy. Należy zaznaczyć, że uchwały, choć formalnie już nie obowiązują, nie utraciły jednak praktycznie swojego znaczenia. Nie ma przeszkód prawnych, aby sądy — a także inne organy — nadal w praktyce przyjmowały ustalone przez Trybunał interpretacje. Obecnie jednak zależy to wyłącznie od aprobaty sądów — wykładnia taka nie jest formalnie obowiązująca prawnie. 12.2. Jednocześnie Konstytucja wprowadziła nowe funkcje Trybunału. Najistotniejsze znaczenie ma ustanowienie instytucji skargi konstytucyjnej, postulowanej od lat przez doktrynę prawa. W 2000 r. Trybunał rozpatrzył 25 skarg. Przyznanie każdej osobie fizycznej i prawnej (na temat osób fizycznych i prawnych por. rozdział X) niezbywalnego prawa zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego o udzielenie ochrony przed naruszeniem jednego z jej praw konstytucyjnych przez organ państwowy lub inny organ władzy publicznej tworzy zeń środek ochrony praw i wolności. skarga konstytucyjna Uprawnienie do występowania ze skargą ma tylko ten podmiot, którego prawa zostały naruszone. Skargą objęte są prawa, wolności i obowiązki człowieka unormowane w Konstytucji (wyjątek: prawo azylu), nie ma natomiast zastosowania do 12. Konrola konstytucyjności prawa przez Trybuna! Konstytucyjny 125 uprawnień, wolności i obowiązków uregulowanych w ustawach zwykłych lub umowach międzynarodowych. Skarga może dotyczyć wyłącznie naruszenia konkretnych konstytucyjnych praw, wolności i obowiązków przez akty organów władzy publicznej (albo przez ich bezczynność). Skarżący musi wykazać swój interes prawny we wniesieniu skargi. Przysługuje ona wyłącznie na ostateczne orzeczenia sądowe albo administracyjne i musi zawierać zarzut, iż orzeczenie wydane zostało na podstawie ustawy lub innego aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją. Tak więc ze skargą można wystąpić dopiero po wyczerpaniu toku instancyjnego. W przypadku uznania aktu normatywnego, który był podstawą orzeczenia sądu lub decyzji organu administracji, za niezgodny z uprawnieniami, wolnościami i obowiązkami konstytucyjnymi Trybunał Konstytucyjny w swoim orzeczeniu stwierdza ową niezgodność i uchyla niekonstytucyjne przepisy. W obecnym stanie prawnym należy uznać, że złożenie skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka albo petycji do Komitetu Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych może nastąpić po wykorzystaniu wszystkich środków odwoławczych w prawie wewnętrznym — a więc również skargi konstytucyjnej. Drugą nową funkcją — wprowadzoną przez Konstytucję —jest rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi, konstytucyjnymi organami państwa. Spór kompetencyjny może mieć charakter pozytywny (dwa lub więcej organów uznało się za właściwe dla rozstrzygnięcia tej samej sprawy lub wydały w niej rozstrzygnięcia) albo negatywny (dwa lub więcej organów uznało się za niewłaściwe do rozstrzygania określonej sprawy). Trzecią nową funkcją jest rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP, gdy nie jest on w stanie zawiadomić Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu. W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Wybiera się ich na okres dziewięcioletni. Postępowanie przed Trybunałem jest w zasadzie zbliżone do postępowania sądowego. Rozprawy Trybunału są jawne, jednak przewodniczący składu orzekającego może wyłączyć jawność ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę tajemnicy państwowej. tryb postępowania przed Trybunałem 126 IV. Akty prawodawcze Wszczęcie postępowania następuje na podstawie wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej uprawnionego podmiotu. Wnioski, pytania prawne i skargi, co do których nie zachodzą przeszkody formalne, Prezes Trybunału kieruje do rozpoznania przez właściwy skład orzekający i wyznacza termin rozprawy. Trybunał jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi. Wyroki Trybunału podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w dzienniku publikacyjnym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony, orzeczenia ogłasza się w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski". Jeśli Trybunał Konstytucyjny stwierdzi konstytucyjność (legalność) aktu normatywnego, orzeczenie ma charakter deklaratoryjny. Jest ostateczne, tj. niezaskarżalne i niewzruszalne. Jeżeli natomiast Trybunał Konstytucyjny stwierdzi niekonstytucyjność (nielegalność) aktu, orzeczenie ma charakter konstytutywny. Jest także ostateczne i ma moc powszechnie wiążącą (odnosi się to do sentencji). zasada ostateczności orzeczeń Trybunału Zasada ostateczności, która odnosi się do wszystkich rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego, oznacza, że Trybunał ani żaden organ władzy publicznej nie może zmienić czy też uchylić jego orzeczenia. Przepisy uznane za niekonstytucyjne tracą moc obowiązującą z dniem ogłoszenia orzeczenia Trybunału w odpowiednim organie publikacyjnym. Wszystkie sądy (i inne organy) muszą traktować takie przepisy jak uchylone przez organ, który je ustanowił. Należy wyraźnie zaznaczyć, że orzeczenie wywiera skutki ex nunc, a więc nie rzutuje na obowiązywanie przepisów przed dniem ogłoszenia wyroku. Orzeczenie o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innej sprawie, stanowi natomiast podstawę wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia w trybie określonym w przepisach dla danego postępowania. Od zasady, że orzeczenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, Konstytucja przewidziała jednak pewne wyjątki. Trybunał może określić inny 12. Konrola konstytucyjności prawa przez Trybunat Konstytucyjny 127 termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć 18 miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny — 12 miesięcy. W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał określa termin utraty mocy obowiązującego aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów. W przypadku kontroli uprzedniej ustaw oraz umów międzynarodowych na wniosek Prezydenta —jeśli Trybunał orzeknie o konstytucyjności norm — Prezydent nie może odmówić podpisania ustawy i ratyfikacji umowy międzynarodowej. Natomiast jeśli uzna niekonstytucjonalność przepisów, Prezydent odmawia podpisania ustawy (ratyfikowania umowy) albo może ustawę podpisać z pominięciem niekonstytucyjności przepisów. Może też zwrócić ustawę Sejmowi, aby usunął sprzeczności. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są publikowane w specjalnym wydawnictwie: „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego — Zbiór Urzędowy". WYBRANA LITERATURA Bałaban A., Źródla prawa w polskiej Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., „Przegląd Sejmowy" 1997, nr 5. Charakter i struktura norm konstytucyjnych, J. Trzciński (red.), Warszawa 1997. Dudek D., Funkcjonowanie systemu źródeł prawa w orzecznictwie sądowym, Nałęczów 2000. Działocha K., Konstytucyjne cechy ustawy, [w:] Postępowanie ustawodawcze w polskim prawie konstytucyjnym, J. Trzciński (red.), Warszawa 1994. Działocha K., Źródla prawa powszechnie obowiązującego w praktyce konstytucyjnej, Nałęczów 2000. Garlicki L., Hebdzyńska B., Szafarz R., Szepietowska B., Źródla prawa w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1997. Garlicki L., Konstytucja a ustawyprzedkonstytucyjne, [w:] Wejście wżycie Konstytucji RP, Z. Witkowski (red.), Ciechocinek 1997. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 1999. Graniecki M., Ocena polskiego ustawodawstwa w procesie dostosowania prawa, IV Kongres EAL, Warszawa 2000. Gwiżdż A., Akty wykonawcze. Zarys problematyki, [w:] Prawo, Źródla prawa i g\varan-cje jego zgodności z ustawą zasadniczą w projektach Konstytucji RP, K. Działocha, A. Preisner (red.) , Wrocław 1995. Haberle P, Źródla prawa w nowych konstytucjach, „Przegląd Sejmowy" 1996, nr 4 (16). Lewandowski J., Encyklopedia prawa w zarysie, Warszawa 1999. 128 IV. Akty prawodawcze Masternak-Kubiak M., Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1998. Ochendowski E., Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1999. Oniszczuk J., Prawo, jego tworzenie i systematyka, Warszawa 1999. Polskie prawo konstytucyjne, W. Skrzydło (red.), Lublin 1998 Prawo konstytucyjne, P. Sarnecki (red.), Warszawa 1999. Prawo konstytucyjne, Z. Witkowski (red.), Toruń 1998. Siuda W, Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań 1997. Skrzydło W., System źródeł prawa w projekcie Konstytucji RP, [w:] Projekt konstytucji. Wartości i prawo, Annales UMCS, sect. G, t. XLIV, Lublin 1997. Sokolewicz W., Ustawa ratyfikacyjna, [w:] Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, M. Kruk (red.), Warszawa 1997. Wasilkowski A., Źródła prawa, kompetencje organów Wspólnot Europejskich w zakresie tworzenia prawa, stosowanie prawa wspólnotowego, „Studia Prawnicze" 1997, z. 1-4, s. 7-20. Wielka encyklopedia prawa, E. Smoktunowicz (red.), Białystok-Warszawa 2000. Winczorek P., Źródła prawa w projekcie Konstytucji Komisji Zgromadzenia Narodowego, „Przegląd Legislacyjny" 1994, nr 4. Wójtowicz K., Prawo międzynarodowe w systemie źródeł prawa RP, Nałęczów 2000. Wronkowska S., Problemy racjonalnego tworzenia prawa, Poznań 1982. Wronkowska S., Źródła prawa w projekcie Konstytucji Komisji Zgromadzenia Narodowego, „Przegląd Legislacyjny" 1994, nr 4. Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa. Część I, Poznań 2002. Żuławska C., Elementy prawa dla ekonomistów, Kraków 1998. KILKA PRZYDATNYCH ADRESÓW INTERNETOWYCH Trybunał Konstytucyjny (informacje ogólne i baza aktów prawodawczych) www.tribunal.gov.pl Sejm RP (serwis informacyjny i Internetowy System Informacji Prawnej) www.sejm.gov.pl Senat RP (serwis informacyjny) www.senat.gov.pl Minister Sprawiedliwości www.ms.gov.pl Rzecznik Praw Obywatelskich www.brpo.gov.pl Rozdział V CO ZAWIERAJĄ AKTY PRAWODAWCZE? 1. WPROWADZENIE Praktyczne korzystanie z aktów prawodawczych wymaga wiedzy o zasadach ich konstrukcji i systematyki, wiedzy o właściwościach języka tekstów prawnych i typowych sposobach kodowania norm prawnych w przepisach. Wiedza ta jest fundamentem wykształcenia prawnika, jest też potrzebna ekonomistom, ponieważ wielu, wykonując różne role zawodowe, samodzielnie czyta i interpretuje prawo, korzystając z pomocy prawników tylko w „trudnych przypadkach" albo nie korzysta z doradztwa prawnego w ogóle (tak twierdzi aż 30% biznesmenów). Treść prawa zmienia się bardzo często, nie można więc jej „nauczyć się" na wiele lat, można natomiast i trzeba posiąść wiedzę ogólną o zasadach, według których zredagowane są akty prawodawcze, jest to bowiem praktyczna umiejętność umożliwiająca sprawne i poprawne korzystanie z prawa. Niepraw-nicy świadomi konsekwencji zasady ignorantia iuris nocet powinni być zainteresowani tajnikami rozumienia tekstów prawnych Ustaliliśmy, że akty prawodawcze składają się z przepisów prawnych. Przepisy prawne są formalnie zróżnicowane, pełnią bowiem różne funkcje w tekstach prawnych. Ustaliliśmy także, że prawnicy posługują się również terminem „norma prawna". Przepis prawny jest bezpośrednio wyrażony w tekście prawnym, jest jednostką techniczną tekstu, natomiast norma prawna jest regułą zachowania skonstruowaną z elementów zawartych w przepisach prawnych według określonego wzoru. Normę odtwarza się najczęściej z kilku przepisów prawnych i trzeba widzieć, jak to się robi. Czytając 130 V. Co zawierają akty prawodawcze? dowolny tekst prawny, można bez trudu zauważyć, że przepisy prawne wymagają interpretacji, ustalenia znaczenia wielu pojęć, że trzeba ze sobą powiązać czasem kilka przepisów — nawet zawartych w różnych aktach prawodawczych, aby odpowiedzieć na pytanie: kto, co i w jakich okolicznościach powinien robić. Innymi słowy, można ogólnie powiedzieć, że poprzez techniczne elementy tekstów prawnych, jakimi są przepisy prawne, ustanawia się w istocie normy prawa obowiązującego. Teksty praW-ne składają się z przepisów prawnych, ale prawo z norm (przepisy + interpretacja). przepisy jako materiał do konstrukcji norm To, co otrzymujemy od prawodawcy, to nie gotowy produkt, ale materiał, z którego buduje się reguły postępowania według określonych zasad i reguł wykładni. Trzeba te zasady znać, aby korzystać z prawa. Posłużmy się przykładem. Artykuł 9 ustawy — Prawo działalności gospodarczej stanowi: „Przedsiębiorca jest obowiązany spełniać określone przepisami prawa warunki wykonywania działalności gospodarczej, w szczególności dotyczące ochrony przed zagrożeniem życia, zdrowia ludzkiego i moralności publicznej, a także ochrony środowiska". Aby ustalić, kogo dotyczy ten przepis (tj. kogo uważa się w świetle polskiego prawa za przedsiębiorcę), musimy sięgnąć do art. 2 tejże ustawy: „[...] Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz niemająca osobowości prawnej spółka prawa handlowego, która zawodowo, we własnym imieniu podejmuje i wykonuje działalność gospodarczą [...]. 3. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej [...]". W celu ustalenia konsekwencji prawnych, tj. co adresata normy może spotkać, jeśli nie wykona obowiązku, musimy sięgnąć do art. 65 cytowanej wyżej ustawy: „Kto nie wypełnia obowiązków, o których mowa w art. 9—12, podlega karze grzywny". Musimy też sięgnąć do wielu innych aktów normatywnych, aby ustalić np. o jakie obowiązki chodzi w zakresie ochrony życia, zdrowia, moralności publicznej i ochrony środowiska. Trzeba też ustalić, w jakim trybie może zostać wymierzona kara grzywny (kto, w jakich okolicznościach wszczyna postępowanie itd.). 2. Rodzaje przepisów prawnych 131 2. RODZAJE PRZEPISÓW PRAWNYCH 2.1. Jeżeli chcemy przyjrzeć się różnym rodzajom przepisów prawnych i dowiedzieć się, jakie funkcje pełnią w tekście, przygotujmy sobie dowolny tekst prawny (ustawę, rozporządzenie itd.). Czytając ten fragment książki, warto praktycznie poszukać w tym akcie różnych rodzajów przepisów, o których tu będzie mowa. Nie odnajdziemy prawdopodobnie wszystkich w jednym tekście, ale na pewno większość z tu opisywanych można odnaleźć w każdej obszerniejszej ustawie czy rozporządzeniu. Spójrzmy więc na dowolny tekst prawny. Każdy akt normatywny rozpoczyna część tytułowa (nagłówek). W tej części wymienia się nazwę aktu (np. ustawa), po nazwie podana jest data jego ustanowienia, a następnie ogólne merytoryczne określenie normowanej w akcie materii. Oznaczenie w nagłówku rodzaju aktu pozwala na ustalenie, jakie miejsce zajmuje on w hierarchii aktów prawodawczych. Data ustanowienia — w wypadku aktów organów kolegialnych (np. Sejm, Rada ,,..,.. .... . , • 11 nagłówek aktu Ministrów) jest w istocie datą jego uchwalenia, w wypad- ' ku zaś aktów organów jednoosobowych (np. minister, wojewoda) jest datą jego podpisania przez podmiot, który akt ustanawia. Jeżeli akt wydawany jest łącznie przez kilku ministrów, jego data jest datą podpisania przez ostatniego z nich. Na przykład: Ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym (Dz.U. Nr 14, póz. 88, tekst jednolity z dnia 22 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 49, póz. 318). podstawa prawna aktu Tekst aktu wykonawczego (tj. aktu wydanego z upoważnienia ustawy w celu zapewnienia jej realizacji) rozpoczyna się od przepisu powołującego się na podstawę prawną wydania tego tekstu. Podstawa prawna to przepis zawierający normę kompetencyjną, która upoważnia dany organ do ustanowienia określonego aktu. Na przykład, rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 stycznia 2000 r. w sprawie usuwania pojazdów i blokowania ich kół (Dz.U. z 2000 r. Nr 5, póz. 64) jest oparty na podstawie 132 V. Co zawierają akty prawodawcze? prawnej z art. 129 ust. 5 pkt l, 2 i 4 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. — Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. nr 98, póz. 602 z późn. zm.). Przepisy przyznające kompetencje do prawodawstwa mogą przybierać dwojaką postać. r* Po pierwsze, spotkać można przepis przyznający kompetencję, z której skorzystanie jest fakultatywne — organ nie musi wydawać aktu. Na przykład: „Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów może (podkr. — J.J.-B.) utworzyć delegatury Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz określić ich siedziby, właściwość terytorialną i rzeczową". kompetencja do prawotwórstwa Po drugie, prawodawca przyznać może kompetencję jednocześnie nakładając obowiązek skorzystania z niej. Taki przepis przybiera postać nakazu stanowienia prawa o charakterze wykonawczym. Wówczas prawodawca ma obowiązek wydać akt. Na przykład: „Szef Urzędu Ochrony Państwa określa zasady tworzenia i gospodarowania funduszem operacyjnym". preambuła W ustawach, w wyjątkowych wypadkach, gdy zachodzi potrzeba wyraźnego wskazania celów wydania aktu, umieszcza się preambułę (wstęp, arengę wstępną). Na ogół chodzi tu o akty o szczególnie uroczystym charakterze albo akty nowatorskie, wyraźnie zmieniające dotychczasową aksjologię regulacji. Preambuła określa ratio legis (cel) danej regulacji oraz wartości, na których jest ona oparta. Taki wstęp ma Konstytucja. Zasadnicza część aktu prawodawczego składa się z przepisów usystematyzowanych tradycyjnie w ustawach w artykuły, w aktach wykonawczych zaś w paragrafy. Artykuły mogą być dzielone na ustępy. Artykuły grupuje się w rozdziały, rozdziały w działy, działy łączy się w tytuły. W kodeksach tytuły grupuje się w księgi, a księgi w części. W aktach wykonawczych paragrafy w razie potrzeby dzieli się na ustępy, a w ustępach wyodrębnia punkty i litery. 2. Rodzaje przepisów prawnych 133 2.2. Przepisy w akcie prawodawczym umieszcza się w następującej kolejności: 1) ogólne, 2) szczegółowe, 3) przejściowe, 4) dostosowujące, 5) końcowe. Przepisy ogólne wyodrębnia się na początku aktu prawotwórczego wówczas, jeśli zachodzi potrzeba zamieszczania w nich elementów wspólnych dla wielu przepisów merytorycznych. Przepisy ogólne określają podmiotowy i przedmiotowy zakres stosunków społecznych regulowanych danym aktem normatywnym, ewentualnie zakres stosunków wyłączonych spod jego działania (wyjątki), a także zawierają objaśnienia podstawowych używanych w tekście terminów (definicje legalne) oraz skrótów. Często też formułuje się w nich zasady prawa. Zasady prawa to takie normy, które mają szczególne znaczenie dla danego aktu normatywnego, całej gałęzi prawa albo prawa obowią zującego w ogóle. Ich znaczenie polega na tym, że prawodawca, tworząc nowe prawo, stara się ich nie łamać, a stosujący prawo kierują się zasa dami podczas interpretacji prawa. Zasady są uważane za . i i r -i , i i zasady prawa normy o charakterze fundamentalnym, za normy naczelne, wytyczają granice prawotwórstwa i wykładni prawa. W dalszej części książki (rozdział XIII) przyjrzymy się zasadom niektórych gałęzi prawa. Wówczas też zauważymy, że nie wszystkie zasady prawa da się bezpośrednio odczytać z jednego przepisu prawa, niektóre rekonstruuje się na podstawie szerszego materiału normatywnego. Zacytujmy teraz obszerny fragment ustawy o radcach prawnych, tj. przepisy ogólne tej ustawy. Fragment jest obszerny, ale na jego podstawie poznamy różne rodzaje przepisów, a ponadto warto też zapoznać się z nim nie tylko od strony formalnej, ale i merytorycznej. Zasady wykonywania zawodu radcy prawnego powinny być znane nie tylko każdemu studentowi prawa, ale i nieprawnikowi, jeśli wykonując swój zawód będzie on współpracował blisko właśnie z radcą prawnym (bliżej na ten temat por. rozdział VIII). 134 V. Co zawierają akty prawodawcze? „Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. Nr 19, póz. 145 zpóźn. zm.) Rozdział I. Przepisy ogólne Art. 1.1. Ustawa określa zasady wykonywania zawodu radcy prawnego oraz zasady organizacji i działania samorządu radców prawnych. 2. Tytuł zawodowy „radca prawny" podlega ochronie prawnej. Art. 2. Pomoc prawna świadczona przez radcę prawnego ma na celu ochronę prawną interesów podmiotów, na których rzecz jest wykonywana. Art. 3.1. Zawód radcy prawnego może wykonywać osoba, która spełnia wymagania określone niniejszą ustawą. 2. Radca prawny wykonuje zawód ze starannością wynikającą z wie dzy prawniczej oraz zasad etyki radcy prawnego. 3. Radca prawny jest obowiązany zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzieleniem pomocy prawnej. 4. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie może być ograni czony w czasie. 5. Radca prawny nie może być zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej co do faktów, o których dowiedział się, udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę. Art. 4.1. Wykonywanie zawodu radcy prawnego polega na świadczeniu pomocy prawnej podmiotom gospodarczym, jednostkom organizacyjnym oraz osobom fizycznym, z wyłączeniem spraw rodzinnych, opiekuńczych i karnych. Wyłączenie to nie obejmuje występowania w sprawach karnych w charakterze pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego oraz powoda cywilnego, jeżeli są to instytucje państwowe lub społeczne albo przedsiębiorcy, oraz występowania w charakterze pełnomocnika interwenta i podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe. 2. Przez jednostkę organizacyjną rozumie się organ państwowy lub samorządowy, osobę prawną, organizację społeczną i polityczną oraz inny podmiot nie posiadający osobowości prawnej. Art. 5.1. Radcowie prawni zorganizowani są na zasadach samorządu zawodowego, zwanego dalej „samorządem". 2. Rodzaje przepisów prawnych 135 2. Jednostkami organizacyjnymi samorządu posiadającymi osobowość prawną są okręgowe izby radców prawnych i Krajowa Izba Radców Praw nych. 3. Nadzór nad działalnością samorządu wykonuje Minister Sprawied liwości w zakresie i formach określonych niniejszą ustawą". różne sposoby wyrażania obowiązku w normach Cytowany fragment obrazuje m.in. najczęściej spotykany sposób wysłowienia obowiązków w tekstach prawnych, np. art. 3 ust. 2: „Radca prawny wykonuje zawód [...]". Jest to forma pozornie opisowa, tj. wypowiedź, którą — dosłownie biorąc — można byłoby traktować jako zdanie charakteryzujące jakieś zachowanie określonego adresata ze względu na obowiązywanie pewnej normy lub charakteryzujące jego sytuację ze względu na jakąś normę. Znaną właściwością języka prawnego jest specyficzne rozumienie takich wypowiedzi. W myśl reguł semantycznych tego języka są one pojmowane jako wypowiedzi powinnościowe, wyrażające obowiązki. Artykuł 3 ust. 2 należy czytać: „Radca prawny ma obowiązek wykonywać zawód [...]". Prawdę mówiąc, często spotykam się ze zdziwieniem nieprawników, kiedy im o tym mówię. Opisowo wysławiają obowiązek takie zwroty, jak: ,^4 wszczyna postępowanie", ,J3 określi", „C uzależnia", ,JD udziela" itd. Przepisy prawne wysławiające obowiązki w formie pozornie opisowej wysławiają więc te obowiązki pośrednio. Tylko dzięki dodatkowemu założeniu, że tekst prawny zawiera normy postępowania, można np. przepis: „Banki udzielają kredytów osobom prawnym oraz osobom fizycznym" czytać w sposób następujący: „Banki mają obowiązek udzielać kredytów [...]" itd. Inną częstą formą wyrażania obowiązku zachowania jest forma powin-nościowa, tj. przepis zawiera słowo „powinien". Na przykład: „Organy administracji państwowej powinny wyjaśniać stronom zasadność przesłanek, którymi kierują się przy załatwianiu sprawy, aby w ten sposób w miarę możliwości doprowadzić do wykonania przez strony decyzji bez potrzeby stosowania środków przymusu". Zwrot „powinien" w sensie normatywnym jest więc równoznaczny z wyrażeniem, przez które w sposób bezpośredni coś się komuś nakazuje (zakazuje). Trzecią wykorzystywaną formą jest nakazowy sposób wyrażania obowiązku z wykorzystaniem zwrotów: „jest obowiązany", „nakazuje 136 V. Co zawierają akty prawodawcze? się", „zakazuje się", „zabrania się". Obowiązek jest wówczas wyrażony bezpośrednio. Obowiązek można także wyrazić w formie rozkaźnikowej, tj. poprzez użycie trybu rozkazującego (np. „nie palić"), ale ta forma nie jest współcześnie wykorzystywana w tekstach prawnych. przepisy zezwalające Jeśli prawodawca ustanowił w określonej sferze generalne nakazy albo zakazy określonego zachowania, a jednocześnie następnie chce w jakimś zakresie je uchylić (zrobić wyjątek), to wówczas formułuje przepisy w formie zezwalającej (np. „zwalnia się od cła towary dopuszczone do czasowego przywozu [...]") albo z wykorzystaniem zwrotów: „może", „wolno" itp. (np. „Bank może przyjąć zlecenie udzielenia kredytu osobie trzeciej [...]")• Prawo nie tylko wyznacza obowiązki, ale także nadaje uprawnienia (np. „zawód radcy prawnego może wykonywać [...])", wyraża roszczenia („powód może domagać się od pozwanego"), kompetencje (art. 5 ust. 3: „Nadzór nad działalnością samorządu wykonuje Minister [...]). Warto podkreślić, że wyraz „może" jest używany w tekstach prawnych w kilku znaczeniach. Po pierwsze (to znaczenie podstawowe), służy do wyrażania kompetencji (upoważnień, roszczeń). Po drugie, używany jest dla konstruowania zakazów — z użyciem przeczenia lub w kontekście takich zwrotów jak „tylko" albo , jedynie" (np. art. 356 § 3 k.p.k.: „Nie mogą być obecne na rozprawie osoby znajdujące się w stanie nie licującym z powagą sądu"). Po trzecie, oznacza niekiedy sytuację („może być A"). powody tworzenia definicji legalnych Przepisy ogólne zawierają często definicje legalne. Definicje te dotyczą terminów, które w języku potocznym są wieloznaczne; terminów nieostrych, których obostrzenie jest pożądane; innych terminów, których znaczenie nie jest powszechnie przyjęte; oraz terminów, których znaczenie ustawowe odbiega od ich znaczenia potocznego. Szczególne znaczenie mają definicje kreujące pewne podmioty, przedmioty i czyności o charakterze konwencjonalnym. Tworząc je, ustawodawca musi jednocześnie określić, kim są, czym są, na czym polegają. Trzeba wyraźnie zauważyć, że definicje legalne mogą mieć różny zasięg, tj. mogą uściślać znaczenia zwrotów tylko na użytek określonego aktu i aktów wykonawczych do niego bądź w całej gałęzi prawa 2. Rodzaje przepisów prawnych 137 (np. definicje kodeksowe), albo też jeszcze szerzej — dla wszystkich obowiązujących przepisów, w których termin ten występuje. Aby zorientować się, jak jest w konkretnym przypadku, trzeba nie tylko znać zasady techniki prawodawczej i zasady wykładni, ale i być znawcą określonej dziedziny prawa. Można bowiem łatwo popełnić błąd, nie wiedząc, że np. prawo przewiduje kilka różnych definicji określonego terminu na użytek różnych regulacji. Definicje bywają zgrupowane w tekście prawnym w specjalnie wydzielonym słowniczku (por. kodeks karny). Od definicji ujętych w słowniczki należy odróżnić tzw. definicje agregatowe, które w jednym przepisie stosują technikę wyliczeniową, uwzględniając wiele definicji pojęć. Przykładowo ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. nr 121, póz. 591 z późn. zm.) w art. 3 zawiera 22 definicje. Niekiedy spotykana jest też forma nawiasowa definicji, np. art. 519 § l k.c.: „Osoba trzecia może wstąpić w miejsce dłużnika, który zostaje z długu zwolniony (przejęcie długu)". Jeżeli nazwa organu, instytucji lub innego podmiotu powtarza się często w tekście ustawy, przytacza sieją po raz pierwszy w pełnym brzmieniu, a następnie używa się skrótu według schematu „nazwa A" oznaczana w dalszych przepisach skrótem „5" albo ,,/4, zwana dalej B". Przykład takiego przepisu zawiera art. 5 ust. l cyt. wyżej ustawy. Przepisy szczegółowe zamieszcza się na ogół w następującej kolejności: przepisy prawa materialnego (por. rozdział VII), przepisy o organach i trybie postępowania, a w razie potrzeby przepisy określające zasady odpowiedzialności (o podziale na prawo materialne i formalne por. rozdział XII). W aktach nie dotyczących bezpośrednio osób i ich organizacji, lecz dotyczących zasad i trybu działania aparatu państwowego i samorządowego (aktach ustrojowo-organizacyjnych) zamieszcza się najpierw przepisy szczegółowe o organach i trybie postępowania, a następnie, jeśli jest taka potrzeba — również przepisy prawa materialnego oraz przepisy określające sankcje. Przepisy prawa materialnego powinny bezpośrednio i wyraźnie wskazywać, kto, w jakich okolicznościach i co powinien czynić. Takie przepisy nazywa się przepisami centralnymi albo zrębowymi zupełnymi. 138 V. Co zawierają akty prawodawcze? Powinny więc określać adresata regulacji, okoliczności, w których przepis znajdzie zastosowanie, oraz wzór postępowania. Przepisy mogą także zawierać jedynie określenie nakazu (zakazu) i wzoru postępowania (przepisy zrębowe niezupełne), jednakże pod warunkiem, że adresat lub okoliczności są wskazane w sposób niewątpliwy w innym akcie albo w części ogólnej tego samego aktu lub też powszechność zakresu adresatów i okoliczności jest oczywista. przepis zrębowy Przepis, w którym zawarty został co najmniej nakaz (zakaz) określonego zachowania się („zrębowy niezupełny") nazywany jest też „podstawowym" albo kluczowym dla odtworzenia normy). Zastosowanie takiego przepisu jest możliwe, jeśli poznamy pozostałe elementy składowe normy — określenie adresata i opis okoliczności zastosowania normy. Są one umieszczone w innych przepisach tego samego aktu lub wręcz w przepisach innych aktów normatywnych. Trzeba umieć je odszukać. Takie przepisy nazywa się uzupełniającymi przepis zrębowy. Ponadto przepis zrębowy może być modyfikowany lub objaśniany przez inne przepisy prawne. One także mogą znajdować się w tym samym akcie, ale też w innych aktach prawodawczych. Na przykład: „Policjant w związku z pełnieniem obowiązków służbowych korzysta z ochrony przewidzianej w Kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych". Definicje legalne zapewniają tekstom prawnym odpowiedni stopień jednoznaczności, rolę odwrotną pełnią klauzule generalne, ponieważ wpływają modyfikująco na przepisy centralne. klauzula generalna Klauzula generalna to przepis upoważniający organ do podejmowania w sprawach określonych decyzji w oparciu o indywidualną ocenę sytuacji występującej w danym przypadku lub w oparciu o pozaprawne zasady postępowania mające uzasadnienie aksjologiczne w ocenach ogólnych. Na przykład przepisy k.r. i o. uzależniają decyzje od ustalenia „dobra dziecka". Sąd formułuje więc regułę postępowania ad usum rozstrzyganego przypadku. Klauzula zapewnia odpowiedni poziom elastyczności prawa, daje możliwość modyfikacji przepisu centralnego poprzez uwzględnienie wielopłaszczyznowej oceny skutków podejmowanej decyzji. Klauzule generalne odsyłają także do generalnych ocen funkcjonujących w społeczeństwie (np. do „zasad współżycia społecznego", do „dobrych obyczajów uniwersytec- 2. Rodzaje przepisów prawnych 139 kich"). Dzięki nim przepis centralny zostanie zmodyfikowany poprzez to, że organ stosujący prawo uwzględni te oceny. Mogą to być kryteria gospodarcze (np. zasady racjonalnego gospodarowania), kryteria praktyczne (np. interes państwa), kryteria moralne (np. zasady uczciwego obrotu). Przykładowo: „Przedsiębiorca wykonuje działalność gospodarczą na zasadach uczciwej konkurencji i poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów". Drugim środkiem osiągania elastyczności tekstu prawnego są przepisy zawierające nieostre zwroty językowe, takie jak: „przymusowe położenie", „niedołęstwo", „niedoświadczenie", „ważne przyczyny", „rzeczowa potrzeba", „uzasadniona obawa", „znaczna szkoda", „należyta staranność". Szczególnie przydatne w praktyce jest wyróżnienie przepisów bezwzględnie wiążących (iuris cogentis), zwanych też bezwzględnie stosowanymi, i przepisów względnie wiążących (iuris dispositivi), tj. przepisów o zastosowaniu względnym (o znaczeniu tego podziału por. przepisy bezwzględnie i względnie wiążące rozdział XII). Kryterium podziału jest tutaj możliwość od- | stąpienia od ich zastosowania. Pierwsze z nich zawsze znajdują zastosowanie, drugie są stosowane dopiero w przypadku braku odmiennej woli strony. Przepisy iuris cogentis to takie, których zastosowanie jest niezależne od woli adresatów (np. „przedsiębiorca jest obowiązany", „przedsiębiorca wykonuje"). W sytuacjach unormowanych przez przepisy iuris cogentis podmioty prawa nie mają zatem żadnej możliwości wyboru sposobu zachowania się — ich zastosowanie nie zależy od woli adresata. Należy postępować tak, jak przepisy to postanawiają. Jeśli adresaci nie postąpią zgodnie z dyspozycjami norm nakazujących albo zakazujących, poniosą ujemne dla nich skutki prawne. Natomiast zastosowanie do określonego stanu faktycznego przepisów iuris dispositivi jest uzależnione od woli stron. Przepisy te z reguły stosuje się dopiero wówczas, gdy strony nie unormowały zasad swego zachowania inaczej. Ich zakres zastosowania zawiera warunek, który uzależnia zastosowanie przepisu od woli adresata, a zwłaszcza od tego, że nie przyjął on innego sposobu postępowania. Przepisy iuris dispositivi pozostawiają podmiotom prawa swobodę kształtowania własnego postępowania i wzajemnych stosunków. Pierwszeństwo zyskuje tu oświadczenie woli podmiotu. Ma ono moc wiążącą. Na przykład art. 642 § l k.c. sta- 140 V. Co zawierają akty prawodawcze? nowi: „W braku odmiennej umowy przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła". Przepisy dyspozytywne w przypadku sporu między stronami rozstrzyganymi przez sąd są stosowane dopiero wówczas, gdy strony przyznają, że same czegoś w danym zakresie nie postanowiły, a ponadto gdy już po zawarciu niekompletnej umowy nie doszły do porozumienia w sprawie niejasnych elementów wzajemnych stosunków. Można powiedzieć, że przepisy iuris dispositivi są przepisami ustanawianymi na wypadek sytuacji, w której — mimo braku oświadczenia woli stron — trzeba będzie podjąć decyzję, rozstrzygnąć spór między stronami. Na przykład: „Jeżeli z umowy ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie". Przepisy ius cogens są charakterystyczne przede wszystkim dla prawa publicznego (np. administracyjnego czy karnego), a ius dispositivum dla prawa prywatnego (np. cywilnego, szczegółowo do tej problematyki wrócimy w rozdziale VII). Ponadto wyróżnić także można przepisy względnie jednostronnie przepisy względnie jednostronnie wiążące wiążące (iuris semidispositivi). Dają one możliwość umownego ukształtowania stosunku prawnego tylko w określony sposób, np. na korzyść strony słabszej. Chodzi tu o przepisy, które wyznaczają minimalny zakres ochrony interesów jednej strony i dlatego ich zastosowanie może być uchylone lub ograniczone tylko wtedy, gdy postanowienia umowy są korzystniejsze dla strony objętej ochroną normatywną. Są charakterystyczne dla prawa prywatnego. Są to często przepisy ustalające maksymalny albo minimalny zakres świadczeń jednej ze stron (ceny, czynsze), najdłuższe albo najkrótsze terminy wypowiadania umów itp. Na przykład: „Strony mogą odpowiedzialność z tytułu rękojmi rozszerzyć, ograniczyć lub wyłączyć. Jednakże w umowach z udziałem konsumentów ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w wypadkach określonych w przepisach szczegółowych". Praktycznie istotny jest także podział przepisów na ogólne (leges ge-neralis) i szczególne (leges specialis). Przepis ogólny to przepis zawierający regułę powszechną, a przepis szczególny to przepis ustanawiający wyjątki od reguły. Oto przykład: 2. Rodzaje przepisów prawnych 141 — lex gerneralis: art. 519 k.c.: „§ 1. Osoba trzecia może wstąpić w miejsce dłużnika, który zostaje z długu zwolniony (przejęcie długu). § 2. Przejęcie długu może nastąpić: 1) przez zgodę dłuż nika [...]; 2) przez umowę między dłużnikiem z osobą trzecią za zgodą wierzyciela [...]"; — lex specjalis: art. 47 ust. l ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komer cjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. nr 118, póz. 561): „Przejęcie w wyniku prywatyzacji bezpośred niej zobowiązań przedsiębiorstwa państwowego, powstałych przy prowadzeniu przedsiębiorstwa, nie wymaga zgody wierzycieli". Często w aktach prawodawczych spotykamy też przepisy odsyłające. Najprostszy przypadek to odesłanie do innych (lub innego) wyraźnie wskazanych przepisów. przepisy odsyłające Odesłanie stosuje się wówczas jedynie w celu osiągnięcia większego stopnia zwięzłości tekstu, przepis odsyłający jednoznacznie wskazuje przepisy, do których się odsyła (przez podanie ich numeru lub litery). Przepis odsyłający wyraźnie to np.: „W przypadkach wymienionych w art. 12 § 2 decyzja może być stronom ogłoszona ustnie" (art. 101 § 2 k.p.a.). Zdarza się też, że prawodawca odsyła do całej grupy przepisów innego działu prawa, np. art. 251 k.c.: „Do ochrony praw rzeczowych ograniczonych stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności". Tu także chodzi o skrócenie tekstu, unikanie powtórzeń, zapewnienie spójności prawa. Przepisy odsyłające do innych przepisów prawa obowiązującego — nazywa się je przepisami odsyłającymi systemowo (to znaczy odsyłającymi do przepisów systemu prawa). Przepisy mogą także odsyłać do norm pozaprawnych. Prawodawcy zależy, aby adresaci przestrzegali nie tylko prawa, ale i innych reguł. Klauzule generalne są przykładem takich odesłań. Innym rodzajem przepisów odsyłających pozasystemowo (to znaczy odsyłającymi do norm pozaprawnych) są odesłania do norm różnych organizacji, stowarzyszeń, korporacji zawodowych. Na przykład art. 3 ust. 2 ustawy o radcach prawnych odsyła do zasad etyki radcy prawnego. Te zasady nie są prawem, ale prawo nakazuje, aby były przestrzegane. Przepisy odsyłają także do reguł technicznych (np. do „zasad techniki górniczej"), reguł zwyczajo- 142 V. Co zawierają akty prawodawcze? wych (np. do „zasad zwykłej praktyki morskiej"), do rozmaitych regulaminów, taryf tworzonych przez wyspecjalizowane instytucje dla potrzeb szerszego niż jej członkowie kręgu adresatów. Niekiedy w tekstach prawnych znajdujemy także mapy, tablice, wykazy albo rysunki. Jest to specjalny sposób wyrażania treści prawa. Prawodawca stosuje go wówczas, gdy uznaje, że taka forma będzie lepiej służyć osiąganiu odpowiedniego stanu jasności jednoznaczności i komunikatywności oraz zwięzłości aktu normatywnego. Często tablice, wykazy albo rysunki zamieszczane są w załącznikach do aktów normatywnych. W prawie adresowanym do gospodarki spotykamy przepisy parametryczne. Tą nazwą określa się przepisy zawierające wielkości ekonomiczne ujęte w skonkretyzowanej formie (np. norma amortyzacji, stopa zysku, wysokość oprocentowania kredytu). Przepisy prawa mogą też wyrażać różne normy techniczne. przepisy kolizyjne Często w tekstach prawnych zamieszcza się przepisy kolizyjne. Rozstrzygają one o zastosowaniu jednego z dwóch przepisów (albo jednej z dwóch grup przepisów) w sytuacji, gdy ten sam typ zachowań jest różnie przez nie regulowany. Przepisy takie znajdujemy zwłaszcza w międzynarodowym prawie prywatnym. Na przykład: „O możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste" (ustawa z 12 listopada 1965 r. — Prawo międzynarodowe prywatne, Dz.U. nr 46, póz. 290 z późn. zm.). przepisy wprowadzające Pod koniec aktu prawodawczego pojawiają się przepisy wprowadzające, które regulują całokształt spraw związanych z wejściem w życie nowego aktu. Na przepisy wprowadzające składają się: — przepisy przejściowe, — przepisy dostosowujące, — przepisy końcowe (w tym derogacyjne). przepisy przejściowe Przepisy przejściowe regulują oddziaływanie przepisów nowego aktu normatywnego na stosunki ukształtowane w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa. Chodzi tu o takie kwestie, jak: sposób zakończenia postępowań w sprawach będących w toku, 2. Rodzaje przepisów prawnych 143 — utrzymanie w mocy przez określony czas tych instytucji prawnych, które likwiduje nowy akt prawny, — rozstrzygnięcie, czy i w jakim zakresie adresaci zachowują upraw nienia i obowiązki powstałe pod działaniem dotychczasowego prawa, — rozstrzygnięcie, czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe prze pisy wykonawcze do czasu zastąpienia ich nowymi itp. Na przy kład: „1. Z chwilą utworzenia Urzędu Ochrony Państwa Służba Bezpieczeństwa zostaje rozwiązana. 2. Dokumenty, mienie oraz etaty pozostające dotychczas w dyspozycji Służby Bezpieczeństwa Minister Spraw Wewnętrznych przekaże nowo utworzonym orga nom centralnym, zgodnie z ich kompetencjami" oraz „Minister Spraw Wewnętrznych zorganizuje Urząd Ochrony Państwa w ciągu 3 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy" (ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa, Dz.U. nr 30, póz. 180 z późn. zm.). przepisy dostosowujące Przepisy dostosowujące określają sposób powołania po raz pierwszy organów w instytucjach ukształtowanych przez nowe prawo oraz sposób dostosowania się do nowych przepisów (np. sposób przekształcenia dotychczasowych instytucji), wyznaczając termin, w którym należy tego dokonać. Na przykład od momentu wejścia w życie nowego prawa działalności gospodarczej na podstawie tego prawa: „Świadczący pomoc prawną nie jest przedsiębiorcą w rozumieniu przepisów niniejszej ustawy". Charakterystycznymi przepisami zawartymi w części końcowej aktu są przepisy uchylające (derogacyjne). przepisy derogacyjne Przepisy derogacyjne wyraźnie uchylają obowiązywanie konkretnie i wyczerpująco powołanych w nich przepisów prawnych bądź całych aktów normatywnych, np. art. 99 prawa działalności gospodarczej: „Tracą moc: 1) dekret z dnia 2 sierpnia 1951 r. o targach i targowiskach [...]". Przepisy derogacyjne dorozumiane uchylają przepisy en bloc, bez konkretnego ich wymieniania, poprzestając na ogólnikowym sformułowaniu w rodzaju: „Tracą moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejszą ustawą". Praktyka ta nie jest poprawna. Warto zauważyć, że możliwe jest też w szczególnych przypadkach uchylenie aktu, lecz zachowanie mocy obo- 144 V. Co zawierają akty prawodawcze? wiązującej niektórych jego przepisów. Wymienia się wówczas wyczerpująco przepisy, które pozostają w mocy. Przepisy derogacyjne zalicza się do przepisów końcowych. Przepisami końcowymi są ponadto przepisy o wejściu w życie aktu, czasem też przepisy o wygaśnięciu mocy aktu, np. art. 101 ust. 1: „Traci moc ustawa z dnia 19 grudnia 1963 r. o ustroju adwokatury" (Dz.U. Nr 57, póz. 309 i z 1967 r. Nr 13, póz. 55). Art. 102: „Ustawa wchodzi w życie z dniem l października 1982 r." Ryć. 15. Budowa aktu normatywnego nagłówek podstawa prawna (w akcie wykonawczym) dziennik publikacyjny^ nazwa aktu, data ustanowienia' tytuł przepisy ogólne definicje legalne przepisy szczegółowe m.in.: uzupełniające data wydania dziennika publikacyjnego ogólne szczegółowe odsyłające / \ systemowo pozasystemowo niezupełne przepisy kolizyjne przepisy przejściowe przepisy dostosowujące końcowe derogacyjne o wejściu w życie * < podpis data wejścia wżycie 3. Przepisy prawne a normy prawne 145 W przypadku ustaw szczególnie obszernych lub zasadniczo zmieniających dotychczasowe prawo przepisy wprowadzające umieszcza się w odrębnym akcie (ustawie wprowadzającej). Ostatnim elementem składowym aktu normatywnego jest podpis (lub podpisy). Prawo określa, kto powinien złożyć podpis pod aktem normatywnym (np. w Polsce rozporządzenia i uchwały Rady Ministrów podpisuje Prezes Rady Ministrów). 2.3. Umowy międzynarodowe zbudowane są na ogół z następujących części: — tytuł (oznaczenie nazwy umowy, wskazanie jej stron oraz określe nie przedmiotu umowy), — wstęp (preambuła) — czasami pomijany, — przepisy merytoryczne (prawa i obowiązki państw), — postanowienia końcowe (dotyczące wejścia w życie, czasu obo wiązywania, niekiedy możliwość wypowiedzenia lub zgłaszania zastrzeżeń). W zakończeniu umowy wymieniane jest miejsce i data jej podpisania, liczba egzemplarzy oraz język, w jakim umowa została sporządzona. Po tym następują podpisy i pieczęcie. 3. Przepisy prawne a normy prawne 3.1. Jeśli więc przyjmujemy, że norma prawna jest znaczącym zwrotem językowym, zawierającym żądanie, aby w określonych okolicznościach ci, do których jest ona adresowana, zachowywali się w wyznaczony w niej sposób, to niezbędnymi elementami każdej normy są: określenie jej adresata, określenie postępowania, które adresat ma spełnić, przy czym wyznaczone postępowanie ma być spełnione albo w każdej sytuacji, w której jest ono możliwe, albo tylko w jakichś okolicznościach bliżej określonych. Przy takim rozumieniu normy prawnej podstawowe jednostki redakcyjne tekstów prawnych rzadko mają postać norm postępowania. Warto zajrzeć do dowolnego aktu normatywnego, aby potwierdzić ten fakt. 146 V. Co zawierają akty prawodawcze? Ryć. 16. Typowe relacje normy i przepisu prawnego A (adresat) O (okoliczności) N/Z nakaz/zakaz Z (zachowanie) przepis prawny zrębowy zupełny O n/z Z przepis prawny zrębowy niezupełny A n/z Z przepis prawny zrębowy niezupełny n/z Z przepis prawny zrębowy niezupełny konstruowanie norm z przepisów Ogólnie można stwierdzić, iż zazwyczaj jest tak, że na podstawie elementów z kilku przepisów prawnych, niekiedy umieszczonych nawet w różnych aktach normatywnych, formułuje się jakąś normę prawną. Bywa także odwrotnie. W jednym przepisie zawarte są niektóre elementy potrzebne do odtworzenia kilku różnych norm. Zdarza się także, choć stosunkowo rzadko, że przepis zawiera w zasadzie cały konieczny materiał do sformułowania normy prawnej. Taki zrębowy przepis zupełny obejmuje wszystkie elementy normy, tj. A (adresata), O (okoliczności), N/Z (nakaz/zakaz), Z (zachowanie). Treść prawa wyrażają normy, przepisy zaś są formą, w której ta treść jest ujęta. Powtórzmy: to, co otrzymujemy od prawodawcy, to jedynie materiał, z którego trzeba skonstruować gotowe produkty. Ten sposób formułowania tekstów prawnych pozwala na ich skrócenie (ten sam adresat w tych samych okolicznościach może mieć wiele różnych obowiązków prawnych), ale jednocześnie oddziałuje negatywnie na sytuację, w której znajduje się interpretator, zwłaszcza in-terpretator nieprawnik. Wymaga to bowiem zarówno umiejętności rozpoznania danego przepisu jako zrębowego albo uzupełniającego, 3. Przepisy prawne a normy prawne 147 a ponadto umiejętności odszukania przepisów uzupełniających. Umiejętność tę zdobywa się podczas studiów prawniczych, a doskonali na aplikacji i w praktyce prawniczej. normy general-nie-abstrakcyjne Przyjmuje się na ogół w systemie prawa stanowionego, że norma prawna wyrażona poprzez przepisy w tekście prawnym powinna być regułą generalną, a nie indywidualną w tym sensie, że adresat i okoliczności, których wystąpienie powoduje, że aktualny staje się obowiązek zachowania wyznaczony w normie, są określone rodzajowo, a nie imiennie i szczegółowo. Podobnie przyjmuje się, że sposób postępowania powinien być wyznaczony abstrakcyjnie, to jest w sposób ogólny, a nie konkretnie. Norma wyznacza bowiem typ w zasadzie powtarzalnych zachowań, a nie zachowanie niepowtarzalne. Natomiast decyzje stosowania prawa (sądowe, administracyjne) zawierają normy konkretnie-indywidualne. Wśród norm prawnych wydzielić można: normy merytoryczne, tj. takie, które zawierają obowiązek jakiegoś zachowania psychofizycznego (np. odśnieżenie ulicy) lub konwencjonalnego (np. wystawienie czeku), i normy kompetencyjne, tj. przyznające podmiotowi kompetencję do ważnego dokonania określonej czynności konwencjonalnej (np. do uchwalenia ustawy, por. bliżej rozdział XI). 3.2. W tradycji prawniczej głęboko zakorzeniona jest koncepcja trój-członowej budowy normy prawnej. Koncepcja ta przyjmuje, że do odtworzenia normy prawnej z przepisów nie wystarcza określenie adresata, okoliczności i sposobu postępowania, jaki jest wyznaczony przez prawodawcę, ale że ponadto należy zawsze określić sankcję, która grozi adresatowi, jeśli w określonych okolicznościach zachowa się niezgodnie z wyznaczonym wzorcem zachowania. Zgodnie z tą koncepcją odtworzenie normy prawnej z przepisów wymaga określenia treści jej hipotezy, dyspozycji i sankcji. Hipoteza wyznacza zakres zastosowania normy, to znaczy określa wobec kogo i w jakich okolicznościach norma jest stosowalna. zakres zastoso-Adresatem normy jest podmiot, do którego skierowa- | wania normy na jest dyrektywa postępowania, a więc podmiot, któremu prawo wskazuje określony sposób postępowania (podmiot prawa). 148 V. Co zawierają akty prawodawcze? Przypomnijmy, że zarówno adresaci, jak i okoliczności, w których norma jest stosowana, w zasadzie określane są generalnie. W ten sposób prawodawca stwarza formalną równość wszystkich osób wobec prawa i możliwość odróżnienia decyzji stosowania prawa — indywidualnych, od decyzji stanowienia prawa — generalnych. Generalność norm prawnych nie oznacza jednak, że adresatem zawsze jest więcej niż jedna osoba (fizyczna bądź niefizyczna). Na przykład norma nakazująca obradować Sejmowi na posiedzeniach jest normą jednostkową (Sejm), a jednocześnie generalną. Z reguły jednak normy generalne są równocześnie ogólne. zakres normowania normy Dyspozycja wyznacza sposób postępowania, jakiego prawodawca wymaga od adresata normy w okolicznościach wskazanych w hipotezie. Dyspozycja określa zakres normowania, to jest klasę zachowań, których dana norma dotyczy. Wymagane postępowania określane są w normach prawnych abstrakcyjnie. Dyspozycja czyni obowiązkowym zachowanie się oznaczone w pewien rodzajowo określony sposób. Przedmiotem dyspozycji są faktyczne zachowania psychofizyczne czynności konwencjonalne (np. zachowanie czystości, działalność wytwórcza, prowadzenie samochodu, bójka, znalezienie rzeczy) albo czynności konwencjonalne, tj. takie zachowania, którym prawo nadaje odmienny sens (umowny) od ich zwykłego znaczenia psychofizycznego (np. akt głosowania — w istocie wrzucenie kartki do pudła; udzielenie koncesji — w istocie wydanie kartki papieru z tekstem). Sankcja określa, jakie negatywne następstwa zastosuje państwo wobec adresata normy, jeżeli nie zachowa się on zgodnie z treścią dyspozycji w okolicznościach przewidzianych w hipotezie (szeroko por. rozdział XIV). Koncepcja trójczłonowa została poddana krytyce w doktrynie. Podnosi się, że „trójczłonowa norma prawna" jest w istocie „zlepkiem" dwóch różnych norm, z których każda przewiduje odrębnego adresata, odrębne okoliczności i odrębne zachowanie się. Pierwsza formułuje obowiązek określonego zachowania podmiotu, druga — nakazuje, aby inny podmiot, w przypadku niezrealizowania pierwszej z nich (tj. złamania obowiązku), podjął działania w celu wymierzenia negatywnych konsekwencji (sank- 3. Przepisy prawne a normy prawne 149 Ryć. 17. Trójelementowa budowa normy prawnej Norma prawna Hipoteza Sankcja 1 I 1 adresat okoliczności i represyjna (karna) nieważności restytucyjna (egzekucyjna) Dyspozycja obowiązek * * nakaz zakaz uprawnienie cji) jej adresatowi. Z tego też względu odrzuca się ją i często korzysta z koncepcji norm sprzężonych. 3.3. Zgodnie z nią wśród norm prawnych należy odróżniać dwa typy reguł: sankcjonowane i sankcjonujące, kierowane do różnych adresatów. Norma sankcjonowana bezpośrednio określa wzór powinnego zachowania; norma sankcjonująca zabezpiecza przymusem władzy państwowej realizację norm sankcjonowanych, określa obowiązki państwa związane z egzekwowaniem negatywnych następstw naruszenia normy sankcjonowanej. Adresatów norm sankcjonowanych nazywa się pierwszoplanowymi (pierwotnymi), natomiast adresatów norm sankcjonujących — drugoplanowymi (pochodnymi, warunkowymi). Przykładowo normę sankcjonowaną wyraża to art. 158 k.c.: „Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego", a norma sankcjonująca jest zawarta wart. 73 § 2 k.c.: „Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną (niż pisemna — J.J.-B.), czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna". Podział norm na sankcjonowane i sankcjonujące ma charakter relatywny, jako że norma sankcjonująca określone zachowania sama z kolei może 150 V. Co zawierają akty prawodawcze? normy niedoskonale być sankcjonowana przez powiązanie z kolejną normą sankcjonującą, a więc i adresat drugoplanowy może znaleźć się w pozycji adresata pierwszoplanowego. Zespoły norm prawnych tworzą więc łańcuchy norm sank--, cjonowanych i sankcjonujących. Więź między normami nie ma charakteru logicznego, lecz funkcjonalny, ponieważ nie dla każdej normy musi być ustanowiona jakaś norma sankcjonująca. Osobliwością systemu prawa są tzw. lex imperfecta. Są to normy „niedoskonałe" w rym sensie, że pozbawione w ogóle norm, które by je sankcjonowały, albo sankcji — jeśli przyjmiemy koncepcję trójczłono-wej budowy normy. Jako przykład można tu przytoczyć normę prawa rodzinnego i opiekuńczego, która stanowi, że dziecko pozostające na utrzymaniu rodziców i mieszkające u nich jest obowiązane pomagać im we wspólnym gospodarstwie (art. 91 § 2 k.r. i o.). Naruszenie tej dyspozycji nie pociąga za sobą na gruncie przepisów prawnych żadnej sankcji. Prawodawca decyduje się na lex imperfecta świadomie, jeżeli skonstruowanie negatywnych następstw naruszenia dyspozycji jest z pewnych względów niecelowe. Na przykład, istnieją sfery życia społecznego, w których nie jest konieczne eksponowanie przymusu państwa, aby wywołać skutki oczekiwane przez prawodawcę. Wystarczy ustanowić samą regułę postępowania, aby była ona przestrzegana. Prawodawca tworzy takie normy również wówczas, gdy z góry przewiduje, że niemożliwa byłaby kontrola ich realizacji ze strony aparatu przymusu. Ponadto niektóre leges imperfectae powstają niejako wbrew woli prawodawcy na skutek wad w technice legislacyjnej. Koncepcja norm sprzężonych jest operatywna w wielu gałęziach prawa, np. w prawie cywilnym, morskim, administracyjnym, międzynarodowym publicznym. Zanim dojdzie do zastosowania normy sankcjonującej, konieczne jest niekiedy zrealizowanie długo łańcucha tzw. norm interwencyjnych. Na przykład muszą być zrealizowane normy polegające na tym, że ktoś ujawni zachowanie niezgodne z normą sankcjonowaną, inny podmiot przeprowadzi czynności dochodzeniowe lub śledcze, konieczne jest przygotowanie aktu oskarżenia (pozwu, wniosku), który uruchomi działalność podmiotu pochodnego, będącego adresatem normy sankcjonującej. Istotne znaczenie mają także tzw. normy postsankcjonujące, które nakładają na określone podmioty (głównie organy państwa) obowiązek za- 3. Przepisy prawne a normy prawne 151 reagowania na zrealizowanie normy sankcjonującej (np. nakładają obowiązek na organy penitencjarne, by wezwały skazanego do odbycia kary). Por. rozdział XIV. WYBRANA LITERATURA Dworkin, Biorąc prawo poważnie, Warszawa 1998. Encyklopedia prawa, U. Kalina-Prasznic (red.), Warszawa 1999. Gizbert-Studnicki T., Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, ZNUJ, Prace z Nauk Politycznych 1986, nr 36. Gizbert-Studnicki T., Zasady i reguły prawne, „Państwo i Prawo" 1998, nr 3. Gryniuk A., Przymus prawny. Studium socjologiczno-prawne, Toruń 1994. Jabłońska-Bonca J., Przesłanki stanowienia norm bez sankcji, RPEiS 1984, nr 4. Jabłońska-Bonca J., Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1996. Korybski A., Pieniążek A., Wstąp do prawoznawstwa, Lublin 1993. Kustra E., Podstawy teorii legislacji, Toruń 1982. Leszczyński L., Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków 2001. Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2000. Muszyński J., Encyklopedia prawa, Warszawa 1999. Nowacki J., lus cogens — ius dispositivum, „Studia Prawnicze" 1993. Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996. Redelbach A., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 1999. Stawecki J., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1999. Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa. Część I, Poznań 2002. Wronkowska S., Problemy racjonalnego tworzenia prawa, Poznań 1982. Wronkowska S., Zieliński M., Problemy i zasady redagowania tekstów prawnych, Warszawa 1993. Wronkowska S., Zieliński M., Zasady techniki prawodawczej. Komentarz, Warszawa 1997. Wronkowska S., Zieliński M., Ziembiński Z., Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974 Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii prawa, Poznań 1997. Wróblewski J., Teoria racjonalnego tworzenia prawa, Wrocław 1985. Zieliński M., Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972. Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002. Zieliński M., Wronkowska S., O korespondencji dyrektyw redagowania i interpretowania tekstu prawnego, „Studia Prawnicze" 1985, z. 3-4. Ziembiński Z., Logika praktyczna, Warszawa 1992. Ziembiński Z., Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980. Ziembiński Z., Zieliński M., Dyrektywy i sposób ich wypowiadania, Warszawa 1992. Rozdział VI WYKŁADNIA PRZEPISÓW PRAWNYCH 1. WPROWADZENIE Wykładnia przepisów prawnych (zwana też egzegezą prawa bądź interpretacją prawa) to zespół czynności polegających na formułowaniu jednoznacznych, generalnie-abstrakcyjnych norm z treści przepisów prawnych. Wykładnią nazywamy zarówno sam proces objaśniania przepisów prawnych (wykładnia w znaczeniu pragmatycznym), jak i rezultat tego procesu (wykładnia w znaczeniu apragmatycznym). Celem wykładni jest ustalenie znaczenia norm prawnych zawartych w przepisach. W praktyce działalności gospodarczej interpretacja prawa dla potrzeb bieżącego funkcjonowania przedsiębiorstwa jest dokonywana na ogół przez prawników zatrudnionych lub obsługujących firmę albo — samodzielnie — przez przedsiębiorców i pracowników firm (np. finanse, kadry), mimo że na ogół nie mają oni przygotowania prawniczego. Teraz dowiemy się, jakie czynności trzeba wykonać i w jakim stopniu trzeba znać prawo, aby dokonać poprawnej wykładni przepisów prawnych. Ekonomista powinien mieć pełną świadomość tego, co robi, jeśli sam interpretuje prawo, a zwłaszcza realnie oceniać ryzyko popełnienia błędu, które jest dość wysokie. Powinien także być kompetentnym partnerem w dialogu z prawnikiem (swoim doradcą albo przedstawicielem drugiej strony w negocjacjach), nawet jeśli sam nie dokonuje wykładni. Ekonomista powinien także wiedzieć, jak skorzystać z wykładni już dokonanej przez inny podmiot (sąd, doktrynę). Ponieważ poziomem właściwym dla interpretacji przepisów prawnych jest poziom dyrektywny, konieczne jest zrekonstruowanie normy postępo- 1. Wprowadzenie 153 wania (A, O, N/Z, Z) z przepisów. W tym celu przepisy zrębowe niezupełne muszą być uzupełnione pozostałymi elementami rozmieszczonymi w różnych miejscach tekstów prawnych oraz ewentualnie zmodyfikowane. Konieczne jest ustalenie aktualności obowiązywania wszystkich przepisów. Trzeba też ustalić jednoznaczne znaczenia słów i wyrażeń użytych w przepisach (np. z uwzględnieniem definicji legalnych) oraz ewentualnie stwierdzić, czy prawodawca świadomie wprowadził do tekstu zwroty niedookreślone (nieostre zwroty językowe). Pozwoli to na ustalenie obszaru luzu decyzyjnego, jaki ma organ stosujący prawo. Konieczne bywa także skorygowanie błędów prawodawcy, tj. przełamanie niedookreśloności zwrotów, jeśli ich nieostrość nie była przez prawodawcę zamierzona. Zarówno rekonstrukcja normy, jak i ustalanie jednoznacznej jej treści muszą być dokonane na podstawie zasad i reguł wykładni. język prawny a język naturalny Teksty prawne poddawane interpretacji pisane są w języku nazywanym językiem prawnym. Jest on kompromisem między potrzebami precyzji i zwięzłości języka praktyki prawniczej a potrzebą komunikatywności i jasności prawa dla ogółu adresatów. Prawodawca formułując akty normatywne opiera się w zasadzie na słownictwie i regułach słownika naturalnego (etnicznego), a słownictwo to bywa często dalekie od precyzji, nieostre, wieloznaczne. Prawodawca stara się te problemy pokonać na etapie redagowania tekstu, ale jeśli mu się nie uda — wykonanie tej pracy należy do interpretatora. Prawodawca definiuje wiele terminów (por. definicje legalne — rozdział V), ponadto wykorzystuje dla ujednoznacznienia tekstu konteksty słowne, ale i tak pozostają niejasności, nieostrości i wieloznaczności wyrażeń, czego nie da się uniknąć, są to bowiem naturalne właściwości języka polskiego. Niektóre, i to nawet dość liczne, „nieostrości" prawodawca świadomie wprowadza do tekstów prawnych. Ale popełnia też wiele błędów w tekstach prawnych. Luki i sprzeczności między normami trzeba w praktyce eliminować — i tu także nieodzowna jest znajomość zasad wykładni. reguty służące ustaleniu obowiązywania prawa Zanim przejdziemy do szczegółów, trzeba zaznaczyć, że przebieg i wynik wykładni zależą zawsze od poprawności rozwiązania zagadnienia wyjściowego, tj. od jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy dane przepisy (normy) w ogó- 154 VI. Wykładnia prawa le aktualnie obowiązują, bo przecież interesuje nas w praktyce prawo obowiązujące. Temu zagadnieniu poświęcony jest rozdział VIII. Tu tylko podkreślamy, że problemy związane z obowiązywaniem rozwiązuje się z pomocą reguł walidacyjnych. Niektórzy zaliczają reguły walidacyjne także do szeroko rozumianych reguł wykładni (wykładnia sensu largo, interpretacja walidacyjna). Do reguł walidacyjnych należą: — reguły dotyczące zasad ustalania obowiązywania norm prawnych wyrażonych explicite w przepisach prawnych, — reguły dotyczące zasad uznawania za obowiązujące norm stano wiących konsekwencje norm wyrażonych explicite w przepisach prawnych, — reguły dotyczące zasad uznawania za obowiązujące w systemie prawa stanowionego norm zwyczajowych i precedensowych, — inne, specyficzne reguły walidacyjne, np. dotyczące zasad uzna wania za obowiązujące norm recypowanych z poprzedniego typu systemu prawa. — 2. PRZYKŁAD Aby wykazać potrzebę znajomości zasad i reguł wykładni, posłużymy się prostym przykładem. Każdy z nas może otrzymać pismo od organu administracji. Kiedy należy je uznać za urzędowo doręczone? Oto jeden z wielu przepisów dotyczących tej problematyki. Dotyczy tzw. doręczenia zastępczego, tj. doręczania pism adresatowi nieobecnemu w mieszkaniu. Dla uproszczenia pomijamy rekonstrukcję całej normy i skoncentrujemy się na znaczeniu jej fragmentu zawartego w jednym przepisie. „doręczenie zastępcze" - przykład interpretacji Artykuł 43 k.p.a. stanowi: „W przypadku nieobecności adresata w mieszkaniu pisma doręcza się za pokwitowaniem do rąk dorosłego domownika, sąsiada lub dozorcy domu, gdy osoby te podjęły się oddania pisma adresatowi; o doręczeniu pisma do rąk sąsiada lub dozorcy umieszcza się zawiadomienie na drzwiach mieszkania adresata". To życiowo częsta sytuacja. Jest to jednocześnie sprawa praktycznie bardzo ważna w toku postępowania administracyjnego, choćby z tego 2. Przykład J 55 względu, że adresat niezadowolony z wydanej decyzji może wnieść odwołanie w nieprzekraczalnym terminie 14 dni od dnia doręczenia. Odwołanie wniesione po terminie nie będzie rozpatrzone. Czy ten przepis wymaga interpretacji? Na pierwszy rzut oka wszystko jest jasne i oczywiste. Czy jednak na pewno? Postawię kilka pytań praktycznych, jakie mogą się pojawić w związku z taką formą doręczenia: 1. Czy doręczenie zastępcze (np. dozorcy domu) można uznać za sku teczne, jeśli adresat wyjechał na stałe do innej miejscowości lub za granicę? 2. Czy doręczenie będzie skuteczne, jeśli pismo odbierze lokator albo sublokator? wątpliwości interpretacyjne 3. Czy doręczenie będzie skuteczne, jeżeli domownik, sąsiad albo dozorca są przeciwnikami adresata w sprawie, ,9 której dotyczy pismo? 4. Czy teściowa, która nie jest zameldowana w mieszkaniu adresa ta, może być traktowana jako „domownik"? 5. Czy osoba „dorosła" to tyle, co „osoba pełnoletnia"? 6. Ile razy trzeba stwierdzić nieobecność adresata w domu, aby skorzystać z doręczenia zastępczego przewidzianego w art. 43 k.p.a.? 7. Czy można doręczyć pismo dorosłemu domownikowi w trybie art. 43 poza mieszkaniem adresata, na przykład w jego miejscu pracy albo na ulicy? 8. Czy można doręczyć pismo dozorcy domu, choć dorosły domow nik lub sąsiad są w domu obecni? 9. Czy można uznać zawiadomienie za skuteczne, skoro na drzwiach mieszkania adresata nie pozostawiono informacji o doręczeniu zastępczym? 10. Od jakiego momentu adresat może liczyć termin 14 dni do wniesienia odwołania? Od momentu oddania pisma do rąk domownika, sąsiada lub dozorcy czy od momentu faktycznego otrzymania pisma przez adresata? To tylko przykładowe pytania, jakie można postawić w związku z jednym, prostym przepisem prawnym. Aby na nie poprawnie odpowiedzieć, trzeba znać zasady i reguły wykładni — można wówczas zinterpretować przepis samodzielnie, można też poszukać już istniejących wykładni tego przepisu i nimi się posłużyć, by wyjaśnić wątpliwości. Teraz dowiemy się, kto dokonuje wykładni prawa (a więc gdzie szukać pomocy), a następnie —jak się to robi. Na zakończenie, z uwzględnieniem tej wiedzy, odpowiemy na wyżej zadane pytania. 156 VI. Wykładnia prawa 3. PODMIOTY DOKONUJĄCE WYKŁADNI profesjonalna wykładnia 3.1. Każdy może „interpretować" tekst prawny na swój sposób, z tym że interpretacja —jeśli ma mieć znaczenie prawne — musi być dokonana zgodnie z odpowiednimi zasadami i regułami. Reguły te trzeba poznać, nauczyć się nimi posługiwać — w tym celu pięć lat studiuje się prawo, kilka lat odbywa się aplikację, aby zdać egzamin sędziowski, prokuratorski, adwokacki, notarialny czy radcowski, a i to nie jest pełna gwarancja zawsze wysokiego poziomu interpretacji prawa. Profesjonalna wykładnia na ogół będzie jednak miała zasadniczą przewagę nad „interpretacją", której dokonuje osoba bez wykształcenia prawniczego. Profesjonalna wykładnia jest dokonywana przez różne podmioty dla różnych celów. Wykładnia może mieć charakter abstrakcyjny, tj. może wyjaśniać poważne wątpliwości prawne, ale bez związku z konkretną, indywidualną sprawą. Wykładnia jest też dokonywana w toku rozstrzygania konkretnych spraw sądowych i administracyjnych, w toku bieżącej działalności gospodarczej i organizatorskiej przez radców prawnych i adwokatów, którzy doradzają przedsiębiorcom itd. Wykładnia dokonywana przez organy państwa nazywana jest ogólnie wykładnią formalną. Wykładnia ta może wiązać różne kategorie podmiotów (ma moc wiążącą), kogo i w jakim zakresie — o tym stanowią ustawy. Ogólnie, z punktu widzenia podmiotów dokonujących wykładni, wyróżnia się: — wykładnię autentyczną, tj. dokonywaną przez prawodawcę, — wykładnię legalną, tj. dokonywaną przez organ, któremu prawo dawca przyznał kompetencję do interpretowania prawa, — wykładnię operatywną, tj. dokonywaną przez organ stosujący pra wo (sąd, organ administracji), — wykładnię doktrynalną, tj. dokonywaną przez naukę prawa, — wykładnię nieoficjalną dokonywaną przez prawników dla potrzeb podejmowania decyzji przez różne podmioty (prawnik jako dorad ca w firmie). Ponadto w praktyce wykładni dokonują również inne osoby dla potrzeb swojej działalności, w tym ekonomiści wykonujący różne zawody (biznesmeni, księgowi, urzędnicy). 3. Podmioty dokonujące wykładni 157 wykładnia autentyczna Wykładnia autentyczna to formalna wykładnia dokonania przez prawodawcę, tj. organ, który ustanowił prawo, a następnie je sam interpretuje. Ex. autoritate ustala on, co jest poprawnym rozumieniem tekstu prawnego. Dopuszczalność bywa uzasadniona za pomocą argumentum a ma-iori ad minus „cuius est conderese eius est interpretari" („kto jest upoważniony do tworzenia prawa, ten może je również interpretować"). Obecnie w Polsce w najszerszym zakresie korzysta z tej możliwości Minister Finansów, z tym że uzyskał na mocy ustawy kompetencje znacznie szersze, tj. do interpretacji całego prawa podatkowego (a więc i ustaw), a nie tylko swoich aktów. wykładnia Ministra Finansów Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. — Ordynacja podatkowa (Dz.U. nr 137, póz. 926 z późn. zm.) przewiduje, że w celu zapewnienia jednakowego stosowania prawa podatkowego przez organy podatkowe oraz organy kontroli skarbowej Minister Finansów dokonuje urzędowej interpretacji tego prawa przy uwzględnieniu orzecznictwa sądów oraz Trybunału Konstytucyjnego. Interpretacja ta jest zamieszczana w „Biuletynie Skarbowym" Ministerstwa Finansów. Jeżeli podatnik zastosuje się do tejże interpretacji, to fakt ten nie może mu zaszkodzić. Dodajmy, że te kompetencje Ministra Finansów wzbudzają kontrowersje, pozornie są skierowane do podległych instytucji, w rzeczywistości oddziałują na każdego podatnika. wykladnia legalna Wykładnia legalna to wykładnia dokonywana przez organ, który z mocy prawa uzyskał kompetencje do prowadzenia interpretacji o mocy powszechnie obowiązującej, tj. wszystkie podmioty muszą ją respektować. W latach 1989-1997 takie kompetencje miał Trybunał Konstytucyjny w odniesieniu do ustaw. Uchwały Trybunału były publikowane w „Dzienniku Ustaw" i miały moc powszechnie obowiązującą. Nowa Konstytucja pozbawiła Trybunał tego uprawnienia. wykładnia operatywna (praktyczna) Wykładnia operatywna (zwana też praktyczną) to wykładnia dokonywana przez sądy i organy administracji w toku rozpatrywania indywidualnych spraw (karnych, cywilnych, administracyjnych, z zakresu prawa pracy, prawa rodzinnego itd.). W odróżnieniu od wykładni autentycznej i legalnej jest to wy- 158 VI. Wykladnia prawa kładnia dokonywana na użytek rozstrzygnięcia konkretnej sprawy i wiąże formalnie jedynie w tej sprawie. Wykładnie autentyczna i legalna to wykładnie abstrakcyjne, nie związane z konkretnym rozstrzygnięciem. Obecnie w Polsce w toku stosowania prawa organ może być związany decyzją interpretacyjną innego organu (albo własną) w następujących sytuacjach: a) sąd — decyzjami interpretacyjnymi sądu odwoławczego (art. 386 § 6 k.p.c. — w zakresie „oceny prawnej" i art. 442 § 2 k.p.k. — w za kresie „zapatrywań prawnych"); b) sąd — interpretacją Sądu Najwyższego w związku z kasacją (art. 393'7 k.p.c.: „Sąd, któremu sprawa została przekazana, związany jest wy kładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Nie można oprzeć kasacji od orzeczenia wydanego po ponownym rozpoznaniu spra wy na podstawach sprzecznych z wykładnią prawa ustaloną w tej spra wie przez Sąd Najwyższy"); c) sąd — interpretacją Sądu Najwyższego w związku z apelacją (art. 390 § 2 k.p.c.: „Uchwała Sądu Najwyższego rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże w danej sprawie"; art. 441 § l k.p.k.: „Uchwała Sądu Naj wyższego jest w danej sprawie wiążąca"); d) NSA i organ administracji — „oceną prawną" wyrażoną w orze czeniu NSA (art. 30 ustawy o NSA); e) Sąd Najwyższy (względnie) — swoimi uchwałami wpisanymi do księgi zasad prawnych. pragmatyczne znaczenie wykładni sądowej Wykładnia sądowa (Sądu Najwyższego i NSA) nie jest poza takimi przypadkami formalnie wiążąca dla innych podmiotów, jednak faktyczne jej znaczenie jest ogromne. W praktyce zarówno sądy, organy państwowe, a nawet szerzej: także inne podmioty prawa biorą tę wykładnię pod uwagę i na ogół kierują się nią, podejmując swoje decyzje. Zmniejszają w ten sposób własny wysiłek interpretacyjny (wykładnia jest gotowa) oraz pragmatycznie rzecz ujmując: zwiększają szansę na utrzymanie swoich decyzji jako zgodnych z wykładnią najwyższych organów sądowych, na wypadek, gdyby sprawy znalazły się w odwoławczych postępowaniach sądowych lub administracyjnych. wykładnia doktrynalna Wykładnia doktrynalna jest dokonywana przez naukę prawa (wykładnia teoretyczna). W tym wypadku interpreta-tor często nastawia się na wykrywanie różnych możliwości 3. Podmioty dokonujące wykładni 159 interpretacji przepisów, jego celem nie musi być doprowadzenie do ostatecznego ustalenia znaczenia normy. Wykładnia doktrynalna również krytycznie analizuje wykładnię operatywną (praktyczną) w swoich glosach. Taka wykładnia też nie jest wiążąca, choć argument z autorytetu ma bardzo istotne znaczenie w sztuce przekonywania dla przyjęcia takiej, a nie innej interpretacji prawa. 3.2. W praktyce działań w gospodarce interpretacja prawa dla potrzeb bieżącej aktywności przedsiębiorstwa jest dokonywana na ogół przez prawników zatrudnionych lub obsługujących firmę (por. rozdział VIII) albo prawo interpretują samodzielnie pracownicy poszczególnych dzia łów (np. kadry, finanse). Najpierw sprawdza się — w przy- samodzielnie dokonywana wykładnia padku poważniejszych dylematów — czy można skorzystać z już wcześniej przez kogoś dokonanej wykładni (trzeba wiedzieć, jak i gdzie jej szukać). Jeśli okazuje się, że doktryna ani organy państwa nie dokonały wykładni przepisów (np. są to przepisy nowe) — trzeba samodzielnie je zinterpretować. Wówczas często korzysta się dodatkowo z kontaktów nieoficjalnych z „kolegami po fachu" z innych przedsiębiorstw. Ustalenie wspólnej wykładni przez wiele podmiotów zwiększa szansę na jej utrzymanie w sytuacji sporu, np. z ministrem albo innym organem państwa. Aby odpowiedzieć na pytania, które sformułowaliśmy w związku z naszym przykładem, trzeba przede wszystkim poszukać orzecznictwa sądowego (gdzie i jak go szukać por. rozdział VII) i doktryny na ten temat. Gdyby tam nie było odpowiedzi — ciężar dokonania wykładni spada na zainteresowanego lub prawnika firmy. fazy wykładni Pisaliśmy już, że poszczególne przepisy tekstu prawnego na ogół nie formułują w pełni rozwiniętych norm postępowania. Dlatego też odtworzenie określonej normy wymaga odszukania w materiale przepisów wszystkich koniecznych jej elementów treścio- wych (to jest ustalenia adresatów normy, zachowań nakazanych albo zakazywanych adresatowi normy, okoliczności, w których dane zachowania są obowiązkowe). Tę fazę wykładni nazywa się fazą porządkującą. Kolejne fazy to: — faza rekonstrukcji normy, — faza ustalania jednoznacznej treści normy (zwana też fazą percep- cyjną). — 160 VI. Wykładnia prawa Rekonstrukcja normy prawnej oznacza odtworzenie z przepisów 0 różnych formach (np. pozornie opisowych) reguły postępowania. Na ogół wiąże się z koniecznością uzupełnienia przepisu podstawowego (klu czowego dla odtworzenia normy) o elementy treściowe innych przepisów (z tego samego aktu albo z innych aktów), z uwzględnieniem analizy tek stów prawnych także pod kątem możliwej modyfikacji normy przez inne przepisy (np. inne przepisy przewidują wyjątki od zasady). Interpretator powinien więc dobrze znać cały obszar normatywny, w którym się po rusza, nie tylko dany akt, ale co najmniej zasady danej gałęzi prawa, oraz wiedzieć, jak sprawnie odszukać stosowne przepisy, które mogą mieć zna czenie dla rekonstrukcji normy. Ustalanie jednoznacznej treści normy prawnej przebiega przy wykorzystaniu językowych, systemowych i funkcjonalnych reguł wykładni prawa. W tej fazie chodzi o ustalenie znaczenia poszczególnych słów 1 wyrażeń, tak aby każdemu z nich przypisać tylko jedno znaczenie. W przypadku nieostrych zwrotów językowych trzeba ustalić, czy nie ostrość jest zamierzona, czy też jest wynikiem błędu prawodawcy. 4. FAZY WYKŁADNI 4.1. Możliwość pierwsza: sytuacja idealna — wykładnia dosłowna wykladnia dosłowna Jeśli reguły językowe (o których niżej) wyznaczają tylko jeden możliwy sposób rozumienia normy, a stopień jej sprecyzowania jest oceniony przez interpretatora jako wystarczający dla określonych potrzeb, wykładnię uważa się w zasadzie za za- kończoną. Taką wykładnię nazywa się wykładnią dosłowną. Powróćmy do przykładu. Nie trzeba uzasadniać, że ten przypadek tu nie zachodzi. Nie jesteśmy pewni, co to znaczy „nieobecność" (jak długo?), czy „dorosły" to to samo, co „pełnoletni", czy „lokator" to „domownik", a może „sąsiad" itd. 4.2. Możliwość druga: wyjątek — odstępstwo od wykładni dosłownej wykładni dosłownej należy odstąpić w dwóch przypadkach. 4. Fazy wykładni 161 Po pierwsze, od reguł językowych języka naturalnego odstępuje się wówczas, gdy prawodawca zamieścił w tek- ndefmicja legalna ] ście prawnym definicję legalną, która przypisuje zwrotowi normy zmodyfikowane znaczenie, niejako wbrew tymże regułom. złamanie zasady racjonalności prawodawcy wykładnia korygująca Po drugie, od reguł językowych języka naturalnego można odstąpić wtedy, gdy stwierdzamy ewidentne złamanie zasady racjonalności prawodawcy: norma, choć jednoznaczna językowo, pozostaje w rażącej sprzeczności z celami regulacji. Sytuacja taka w zasadzie nie powinna mieć miejsca, jednakże praktyka w zakresie prawotwórstwa nie jest zadowalająca. Jeżeli więc zdarzy się, że znaczenie normy — ustalone zgodnie z językowymi regułami dotyczącymi zasad przekładu przepisów na normy prawne oraz zgodnie z językowymi regułami określającymi zasady ustalania znaczenia poszczególnych zwrotów normy prawnej —jest bezsporne, lecz norma tak wyinterpretowana wyraża wartości rażąco sprzeczne z innymi wartościami wyrażanymi przez normy prawne, to wówczas — na zasadzie wyjątku — odrzucamy wynik wykładni językowej. Podejmujemy wtedy decyzję o przypisaniu normie znaczenia zmodyfikowanego w wyniku zastosowania reguł funkcjonalnych. Taką wykładnię nazywa się wykładnią korygującą. W naszym przykładzie taki wariant też nie zachodzi. Wykładnia korygująca może mieć postać wykładni rozszerzającej bądź zwężającej. wykladnia rozszerzająca Wykładnia rozszerzająca polega na przypisaniu normie szerszego zakresu (oznacza to danie pierwszeństwa wykładni pozajęzykowej — funkcjonalnej i systemowej — a nie językowej). Jako przykład zacytujemy fragment jednego z orzeczeń Sądu Najwyższego: „jeżeli pracownik, który w zakładzie pracy otrzymał zwolnienie dla załatwienia spraw osobistych, wracając znów do pracy uległ wypadkowi, wypadek ten należy uznać za wypadek w zatrudnieniu". wykładnia zwężająca Wykładnia zwężająca polega na przypisaniu normie węższego zakresu na podstawie reguł wykładni pozajęzykowej niż zakres wynikający wprost z dosłownego brzmienia normy. Na przykład orzeczenie Sądu Najwyższego objaśniające pojęcie „złożenie pisma w urzędzie pocztowym" w rozumieniu art. 149 k.p.c. po- 162 VI. Wykładnia prawa stanawia: „Umieszczenie pisma sądowego w skrytce pocztowej nie jest złożeniem pisma w urzędzie pocztowym w rozumieniu art. 149 k.p.c." Wykładnia korygująca jest obecnie w Polsce dość szeroko stosowana z uwagi na przeobrażenia systemu prawa po 1989 r., obowiązywanie wielu przestarzałych aktów prawodawczych nie dostosowanych do zmian aksjologicznych w polityce, gospodarce i życiu społecznym. Korygowanie treści prawa za pomocą wykładni jest często koniecznością. Jest charakterystyczne, że ostatnio nawet Sąd Najwyższy opowiedział się za szerokim stosowaniem wykładni korygującej (postanowienie z 4 listopada 1998 r.), nakazując — przy wszelkich niejasnościach lub dyshar-monii między wykładnią językową a pozajęzykową — przyznać aksjologiczny priorytet celowi ustawy lub danej regulacji prawnej. Ponieważ wykładnia korygująca stanowi odstępstwo od zasady uznawania jasnego rezultatu wykładni językowej, jest wiele szczegółowych ograniczeń jej stosowania: — nie wolno dokonywać wykładni korygującej definicji legalnej, — nie wolno dokonywać wykładni rozszerzającej w prawie karnym, ograniczenia stosowania wykładni korygującej jeśli wykładnia taka miałaby prowadzić do rozszerzenia odpowiedzialności karnej oskarżonego, — nie wolno dokonywać wykładni rozszerzającej w prawie podatkowym, jeśli taka wykładnia miałaby prowadzić do rozszerzenia należności podatkowych, — nie wolno rozszerzająco interpretować prawa określającego wyjątki od zasad, — nie wolno rozszerzające interpretować przepisów o charakterze lex specialis, — nie wolno dokonywać wykładni korygującej przepisu jednoznacz nie wyznaczającemu jakiemuś podmiotowi kompetencje. 4.3. Możliwość trzecia — najczęściej spotykana kilka wersji znaczeniowych normy Jeżeli natomiast możliwe jest zredagowanie — zgodnie z regułami językowymi — kilku wersji znaczeniowych normy z tych samych przepisów prawnych (z powodu wieloznaczności słów i wyrażeń albo ich nieostrości), interpretator dokonuje wyboru jednej z nich, posiłkując się stosowaniem funkcjonalnych reguł interpretacyjnych (o których mowa niżej). 5. Językowe reguly interpretacyjne 163 Cytowany art. 43 k.p.a. daje możliwość sformułowania wielu wersji znaczeniowych przepisu, np. „dorosły" może być rozumiany jako „dojrzały" (niekoniecznie pełnoletni) albo „pełnoletni"; osoba bliska, ale nie zameldowana w mieszkaniu może być uznana za „domownika" albo nie; „lokator" może być potraktowany jako „domownik" albo jako „sąsiad". W zależności od przyjęcia takiego albo innego znaczenia tych niejednoznacznych terminów powstaną różne wersje znaczeniowe normy i w związku z tym doręczenie zastępcze będzie poprawne i skuteczne albo nie. W tej sytuacji interpretator musi wybrać jedną z wersji normy, i to taką, jakiej chce prawodawca. Dyrektywy pozajęzykowe będą dostarczały wskazówek co do wyboru jednej z wersji znaczeniowych normy jako zgodnej z intencją prawodawcy. Decyzja interpretatora preferująca określone znaczenie normy będzie więc efektem zastosowania w konkretnym rozumowaniu specjalnych zasad i reguł wykładni. Zauważmy, że wieloznaczność normy może być pozorna — wynikać może jedynie z powodu braku korespondencji kompetencji językowych interpretatora i prawodawcy. Wykładnia w tym przypadku będzie pełnić rolę, nazywaną przez M. Zielińskiego — dydaktyczną. Chodzi wówczas jedynie o przekład nierozumiałych lub nie dość jasno zrozumiałych zwrotów (dla jakiegoś podmiotu) na język w pełni czytelny — co wyeliminuje wrażenie wieloznaczności. Zdarza się również tak, że tekst jest rzeczywiście wieloznaczny z powodu błędu prawodawcy. Wówczas w drodze wykładni trzeba go „naprawić" i wieloznaczność wyeliminować. Także zwrot niedookreślony może być niezamierzony. Jeśli użycie go jest błędem prawodawcy — trzeba w drodze wykładni przeciąć pas nieostrości. 5. JĘZYKOWE REGUŁY INTERPRETACYJNE Językowe reguły interpretacyjne spełniają podstawową rolę w procesie wykładni prawa. Z punktu widzenia funkcji pełnionej przez te reguły w procesie wykładni prawa podzielić je można na reguły określające zasady: — rekonstrukcji normy postępowania, 164 VI. Wykładnia prawa — ustalania znaczeń poszczególnych zwrotów normy prawnej. O regułach rekonstrukcji normy była już mowa wyżej. Interpretator, znając technikę skrótowego zapisu norm w przepisach i zasady rozczłonkowania norm oraz sposoby sformułowania przepisów prawnych (postać pozornie opisowa itp.), stara się nadać przepisowi (przepisom) postać normy (zgodnie z założoną koncepcją jej budowy). Korzysta przy tym ze specyficznych reguł odnoszących się do zasad czytania tekstów prawnych. Do językowych reguł rekonstrukcji normy można przykładowo zaliczyć następujące: językowe reguły rekonstrukcji normy — Jeżeli przepis ma postać zdania opisującego czyjeś zachowanie, to należy go interpretować jako nakaz (bądź zakaz) tego postępowania. — Jeżeli przepis zawiera nakaz (bądź zakaz) i określenie za chowania, to należy go uznać za podstawowy, kluczowy dla odtwo rzenia normy. — Jeżeli przepis nie zawiera nakazu (bądź zakazu) i określenia zacho wania, to należy go interpretować w powiązaniu z jakimś przepi sem podstawowym. — Jeżeli z interpretowanego przepisu nie da się odtworzyć któregoś z istotnych elementów normy (zgodnie z przyjętą koncepcją jej budowy), np. adresata czy okoliczności, należy go uzupełnić, od szukując stosowne elementy w innym miejscu aktu lub w innym akcie normatywnym. — Jeżeli norma z przepisu (przepisów) została odtworzona, należy sprawdzić, czy nie ma przepisów modyfikujących treść normy (np. wyjątków od zasady) w tym albo innym akcie. Ogólnie biorąc, rekonstrukcja normy powinna być dokonywana w powiązaniu z kompleksem obowiązujących przepisów dotyczących określonej sprawy, a nie na podstawie jednego przepisu w oderwaniu od innych. Do językowych reguł dotyczących przyjmowania takiego lub innego znaczenia poszczególnych zwrotów normy prawnej należą między innymi: językowe reguły dotyczące znaczenia normy 1) W celu objaśnienia znaczenia normy należy objaśniać znaczenie poszczególnych słów składowych i zbitek słow nych (wyrażeń). 2) Jeżeli w systemie prawnym istnieje wiążące ustalenie znaczenia terminu używanego w normach prawnych tego systemu 5. Językowe regufy interpretacyjne J 65 (tzw. definicja legalna), to należy tego pojęcia używać w tym znaczeniu, chyba że z interpretowanej normy w sposób oczywisty wynika, iż trzeba użyć zwrotu w znaczeniu odmiennym od ustalonego. 3) Jeżeli normy prawne nakazują liczyć się z cudzymi decyzjami inter pretacyjnymi (np. Sądu Najwyższego), należy uznać je za wiążące. 4) Jeżeli nie ma definicji legalnej, a możliwe są różne wersje znaczenio we słowa, to należy przyjąć to znaczenie, które jednoznacznie wy nika z systemowego kontekstu językowego przepisu (miejsca w ak cie i w gałęzi prawa). 5) Jeżeli nie ma definicji, a systemowy kontekst językowy nie daje podstaw przyjęcia jednego znaczenia, należy odwołać się do reguł interpretacyjnych języka prawniczego (języka doktryny prawniczej) i przyjąć to znaczenie wskazane w literaturze naukowej, co do któ rego panuje w nauce powszechna zgodność. 6) Dopiero w przypadku, gdy nie ma definicji legalnej, nie ma wią żącej interpretacji, nie ma jednolitego stanowiska doktryny, znacze nie danego zwrotu należy ustalić na gruncie języka powszechne go. W tym celu wykorzystuje się m.in. słowniki (zwykłe, etymo logiczny, frazeologiczny itd.). 7) W przypadku wieloznaczności należy ustalić, jaki sens słowo lub wyrażenie ma na gruncie kontekstu językowego. 8) Zwrotom interpretowanym nie należy bez dostatecznych powodów przypisywać swoistego znaczenia prawnego, ale gdy się ustali, że takie znaczenie mają, wówczas należy się posługiwać nimi bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne zwroty w ję zyku potocznym. 9) Zwrotom interpretowanym nie należy przypisywać znaczenia spe cjalnego mającego walor jedynie dla części systemu prawa. Jeżeli się jednak ustali specjalne znaczenie takiego zwrotu na gruncie określonej gałęzi prawa (bądź aktu normatywnego), to wówczas na leży się nim posługiwać bez względu na to, jakie znaczenie ma ten zwrot w systemie prawnym jako całości. 10) Ustalenia znaczenia normy należy dokonywać tak, aby żaden ze zwrotów wchodzących w skład interpretowanej normy nie został uznany za zbędny. Dla wszystkich wymienionych językowych reguł wykładni można odtworzyć odpowiednie założenia, które stoją u podstaw tychże dyrektyw. 166 VI. Wykładnia prawa Przykładowo, ostatnia z wymienionych wyżej reguł opiera się na założeniu, że prawodawca niczego nie stanowi bez potrzeby. Przykładowo: rozporządzenie Ministra Finansów z 18 maja 1990 r. (Dz.U. nr 35, póz. 203) przyznawało zwolnienia od podatków obrotowego i dochodowego tym podatnikom, którzy spełnią określone warunki, m.in. „uruchomią" w okresie od dnia wejścia w życie rozporządzenia do 31 grudnia 1990 r. jeden lub więcej wymienionych w rozporządzeniu rodzajów działalności. Początek tego okresu liczył się jednak zawsze od dnia „rozpoczęcia" przez podatnika nowo uruchomionej działalności. Z komentarza: „Jak widać, rozporządzenie posłużyło się dwoma zwrotami, w języku potocznym bliskoznacznymi, „uruchomieniem" i „rozpoczęciem działalności", nadając tylko jednemu z nich — „rozpoczęciu działalności" — ściśle określone znaczenie prawne. Dyrektywa (językowa: bez uzasadnionych powodów nie powinno się przypisywać różnym terminom tego samego znaczenia — dop. J.J.-B.) przestrzega przed przenoszeniem tego znaczenia na drugi z wymienionych terminów: „uruchomienie działalności". Wychodzi ona z założenia, że w języku prawnym nie ma synonimów, skoro zatem prawodawca użył innego określenia niż to, które zdefiniował, to należy wykluczyć, by chciał mu nadać to samo znaczenie" (E. Smoktunowicz, Orzecznictwo Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego. Kodeks postępowania administracyjnego, Warszawa 1994, s. 31). Zauważmy także, że stosowanie językowych reguł interpretacyjnych przez różnych interpretatorów nie zawsze musi prowadzić do tych samych wyników wykładni, jako że dyrektywy te odwołują się często do ocen, a te mogą być dyskusyjne (na przykład interpretator ocenia, czy powody przypisania swoistego znaczenia są „niedostateczne"). 6. SYSTEMOWE REGUŁY INTERPRETACYJNE wykładnia w kontekście konstytucyjnym i prawno-międzynarodo-wym „Pole interpretacyjne" prawnika nie powinno ograniczać się jedynie do tego aktu normatywnego, który zawiera przepisy prawne tworzące podstawę rozstrzygnięcia, a więc do aktu „najbliżej" (w sensie formalno-dogmatycznym) regulującego rozstrzyganą kwestię. Częstokroć trzeba spojrzeć szerzej na pojawiający się problem interpretacyjny w kontekście zasad całego systemu prawa ze szczególnym uwzględnieniem aktów wyrażających aktualną aksjologię transformującego się prawa, zwłaszcza zaś 6. Systemowe reguły interpretacyjne 167 przez prymat Konstytucji i prawa międzynarodowego. Jest to, oczywiście, trudniejsze niż interpretacja zamknięta w obrębie jednego aktu bezpośrednio regulującego daną kwestię, wymaga rozleglejszej wiedzy, i to wykraczającej poza gałąź prawa, w obrębie której dokonuje się interpretacji, ale ma też istotne walory. Prowadzi do wzmocnienia myślenia prawniczego zorientowanego problemowo, a nie formalnie, między innymi dzięki akcentowaniu konstytucyjnego i prawnomiędzynarodowego aspektu spraw. Wśród systemowych reguł interpretacyjnych wyróżniamy trzy grupy: — dyrektywy odwołujące się do postulatów zupełności i niesprzecz- ności systemu prawa, — dyrektywy opierające się na właściwościach struktury systemu pra wa i budowy aktów normatywnych, — dyrektywy odwołujące się do zasad systemu (gałęzi) prawa. Oto przykłady dyrektyw z grupy pierwszej: dyrektywy odnoszące się do zupełności i niesprzeczno-ści prawa — Należy tak ustalać znaczenie normy, by nie pociągało to za sobą jej sprzeczności z inną normą systemu prawa. — Jeżeli z danego zbioru przepisów prawnych można wyinterpretować dwie normy, tzn. można ustalić dwie wersje znaczeniowe normy, a przyjęcie jednej z tych wersji prowadzi do tego, że zrekonstruowa na w jej wyniku norma okazuje się sprzeczna z normą uznaną za obowiązującą, to należy wybrać drugą z możliwych interpretacji. — Znaczenie normy należy tak ustalać, aby harmonizowało ono z tre ścią innych norm gałęzi prawa, do której interpretowana norma należy, oraz szerzej: z treścią norm systemu prawa, w tym także z treścią ratyfikowanych umów międzynarodowych. — Interpretacja, która doprowadza do konstrukcji normy już uznanej za obowiązującą, czyli do wniosku, że interpretowany przepis (prze pisy) jest zbędny, jest niepoprawna. Jeżeli więc konkuruje ona z ja kąś wykładnią nie obciążoną tą wadą, to ma ona pierwszeństwo. dyrektywy odnoszące się do zasad systemu prawa Do zasad systemu prawa odwołują się takie dyrektywy, jak: 1) W razie sprzeczności normy z zasadą systemu (gałęzi) prawa należy tak ustalić znaczenie tejże normy, aby nie była ona w konflikcie z normą-za-sadą. 168 VI. Wykładnia prawa 2) Jeżeli przepis pozostaje w konflikcie z normą-zasadą należy spraw dzić, czy nie występuje tu wyjątek od zasady. 3) Jeżeli z danego zbioru przepisów prawnych można wyinterpreto wać dwie wersje znaczeniowe normy prawnej, to należy uznać za właściwe to znaczenie, które jest zgodne z normami-zasadami sys temu (gałęzi) prawa. 4) Jeżeli interpretator powołuje się na zasadę systemu (gałęzi) prawa, to powinien wskazać konkretne przepisy prawne ją zawierające albo przepisy prawne, z których zasada ta wynika. dyrektywy odnoszące się do struktury systemu prawa Do grupy dyrektyw opierających się na elementach strukturalnych systemu prawa i aktów normatywnych zaliczyć można np. dyrektywę o następującej treści: ustalając znaczenie normy interpretator powinien brać pod uwagę systematykę wewnętrzną aktu, w którym dana norma jest zawarta. interpretacja na podstawie systematyki aktu Przykładem zastosowania tej ostatniej reguły może być np. układ tytułów. W kodeksie cywilnym księga II: „Własność i inne prawa rzeczowe", składa się z czterech tytułów: Tytuł I „Własność", Tytuł II „Użytkowanie wieczyste", Tytuł III „Prawa rzeczowe ograniczone" oraz Tytuł IV „Posiadanie". W Tytule III określa się (art. 244 § l k.c.), iż: „Ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipoteka". Z takiego układu tytułów księgi drugiej wnosić można, iż w rozumieniu ustawy użytkowanie wieczyste różni się zasadniczo od zwykłego użytkowania i nie jest w rozumieniu ustawy „ograniczonym prawem rzeczowym". interpretacja odnosząca się do zasady konstytucyjnej Można podać także inne przykłady wykładni systemowej: — „Wykładnia systemowa prowadzi do wniosku, że ustawodawca dążył w całym prawie pozytywnym do zapewnienia równości płci jako zasady równouprawnienia [...] i dlatego zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie zasad rekrutacji kandydatów do Akademii Medycznych przewidujące wyższą punktację dla mężczyzn jest sprzeczne z art. 67 ust. 2 Konstytucji RP" (Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego P2/87). 7. Funkcjonalne reguły interpretacyjne 169 — „Wprawdzie art. 44 ust. l ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. nr 30, póz. 79) dopuszcza możliwość zwolnienia policjantki, «gdy tego wymaga interes służby». Jednakże przepis ten nie stanowi odstępstwa od zasady szczególnej ochrony kobiet w ciąży, musi więc być interpretowany ściśle i stosowany tylko wyjątkowo, gdy niezwolnienie ze służby mogłoby rzeczywiście narazić ważny interes służby w sposób oczywisty na straty. Przepis ten należy interpretować w kontekście konstytucyjnego zapewnienia, że Państwo gwarantuje ochronę kobiety ciężarnej (art. 78 Konstytucji RP)" (wyrok NSA z 15 listopada 1991 r., II SA 872/91, t. l, póz. 8). 7. FUNKCJONALNE REGUŁY INTERPRETACYJNE W odróżnieniu od językowych i systemowych dyrektyw interpretacyjnych, wśród których można wyróżnić dość dużą liczbę reguł powszechnie akceptowanych i bezspornych, funkcjonalne reguły wykładni są mniej ściśle formułowane w doktrynie i często bywają przedmiotem sporów (por. jednak koncepcje M. Zielińskiego). Wprawdzie niesporna jest ogólna zasada, iż przepisy prawne należy interpretować tak, aby znaczenie przypisane normie było zgodne z założonymi jej celami, chronionymi wartościami i funkcjami społecznymi, jednakże różne doprecyzowania tej reguły — zwłaszcza określenie źródeł wiedzy o celach, wartościach i funkcjach prawa — prowadzi do ujawnienia pewnych rozbieżności w głoszonych poglądach, a co za tym idzie w praktycznym stosowaniu tej reguły. Wydaje się, że dość powszechnie aprobowane są następujące dyrektywy: — Jeżeli użycie językowych (i systemowych) reguł interpretacji nie przynosi jednoznacznego rezultatu, należy z wielu możliwych znaczeń zwrotu wybrać takie, które w najwyższym stopniu będzie realizowało cele prawodawcy wyrażone w akcie, do , . , 1 • • i x • /-• i ^ ^ ce'e prawodawcy którego należą interpretowane przepisy. Cele te usta- ' — lamy przez odwołanie do celów całego aktu (ratio iuris) i celu samego przepisu. Cele te ustala się też w oparciu o wiedzę naukową i zasady doświadczenia życiowego, odwołując się do ustaleń specjalistów danej dziedziny prawa, dziedziny nauki związanej 170 VI. Wykładnia prawa wiedza i wartości z regulacją, a także do własnych ustaleń interpretatora, o ile oczywiście odpowiadają one standardom naukowym. Należy wybrać takie znaczenie normy, które będzie prakseologicz-nie najtrafniejsze, będzie odpowiadało najnowocześniejszej wiedzy i najszerzej aprobowanemu społecznemu systemo- wi wartości (aksjopolitycznych, moralnych itp.). — Priorytetowo należy traktować wartości chronione przez Konsty tucję. Oto przykłady funkcjonalnej wykładni prawa. — W uchwale z 12 grudnia 1997 r. (sygn. III CZP 65/97) Sąd Naj wyższy zastosował wykładnię § 5 ust. l pkt 6 ogólnych warun ków ubezpieczenia autocasco, zatwierdzonych w uchwale Zarzą du PZU S. A. z 25 listopada 1994 r. dotyczącego kradzieży. Sąd uznał, że: „[...] kradzieżą w rozumieniu § 5 ust. l pkt 6 ogólnych warunków ubezpieczenia autocasco [...] jest także zawładnięcie przeznaczonym do wynajmowania pojazdem przez osobę posłu gującą się fałszywym dowodem tożsamości". — Sąd Najwyższy w wyroku z 28 lutego 1997 r. (sygn. II CKN 459/ 97) uznał za wadę fizyczną pojazdu sfałszowany dowód rejestra cyjny. Uzasadnienie brzmi: „Wada owa polega na zmniejszeniu użyteczności takiego pojazdu ze względu na cel wynikający z je go przeznaczenia, a w konsekwencji również na zmniejsze niu jego wartości użytkowej". Taką wadę fizyczną uznał Sąd za podstawę unieważnienia umowy sprzedaży, ponieważ: „[...] kry terium funkcjonalne powinno, niekiedy nawet samodzielnie, przesądzać o wadzie fizycznej rzeczy". SN wyraźnie sprecyzo wał, że za wadę fizyczną pojazdu uznać można nie tylko jego stan techniczny, wyszedł więc poza leksykalne znaczenie tego zwrotu. Dość często spotykane spory o wyniki wykładni funkcjonalnej są w istocie sporami o wartości wyrażane, zakładane, popierane lub chronione przez prawo. Aksjologię konkretnego systemu prawa tworzy zbiór wartości, do których system prawa odsyła, oraz wartości zawartych explici-te lub implicite w danym systemie prawa. Zbiór tych wartości obejmuje zarówno wartości moralne, jak i pozamoralne, przy czym kryteria odróżniania tych dwóch kategorii wartości są nieostre oraz uwarunkowane kulturowo i historycznie zmienne. 8. Wykładnia statyczna i dynamiczna 171 Zarysowany tu bardzo uproszczony obraz przebiegu, zasad i reguł wykładni opiera się głównie na koncepcji derywacyjnej. Według tej koncepcji wykładni podlega zawsze każdy przepis prawa. Oznacza to odrzucenie zasady dam non sunt interpretanda (jasne prawo nie wymaga interpretacji). Intuicyjne, bezpośrednie rozumienie przepisów to wstępny fragment procesu wykładni. Zarówno w sytuacji, gdy podmiot w ogóle nie rozumie zwrotu czy wyrazu, jak i w sytuacji, gdy ma wątpliwości, jak rozumieć jakieś wyrażenia, oraz w sytuacji, gdy intuicyjnie przepis rozumie, trzeba z jednakową starannością przebyć całą drogę interpretacyjną. Wykładnia ma więc trzy fazy: porządkującą, rekonstrukcyjną i per-cepcyjną. Konieczne jest odszukanie w materiale przepisów wszystkich elementów treściowych normy, odkodowanie jej, ustalenie znaczeń słów i wyrażeń. Jeśli słowo jest wieloznaczne, zostaje poddane klasyfikacji (ujednoznacznieniu), jeśli zwrot jest nieostry (niedookreślony), określa się albo przecina (w przypadku błędu) ów pas nieostrości. Drugą dość szeroko przyjmowaną koncepcją wykładni jest koncepcja semantyczna (klaryfikacyjna). Ta koncepcja zakłada, że to, co jasne (intuicyjnie), nie podlega interpretacji (clara non sunt interpretanda). Interpretuje się tylko te elementy prawa, które są w jakimś sensie niejasne. Proces wykładni koncentruje się na ustalaniu (klasyfikacji) językowego sensu tekstu, nie poświęcając uwagi procesowi rekonstruowania normy z tego tekstu. Jeżeli rozszerzymy koncepcję derywacyjną, obejmując nią także zagadnienia walidacyjne (problemy obowiązywania przepisów), wykładnię sensu largo można postrzegać jako fazową. Koncepcja fazowa ujmuje wykładnię jako proces składający się z dwóch faz: fazy walidacyjnej i fazy derywacyjnej (zawierającej w sobie oczywiście klasyfikację znaczeń). W doktrynie przyjęło się także rozróżnienie koncepcji statycznej i dynamicznej wykładni. 8. WYKŁADNIA STATYCZNA l DYNAMICZNA wykładnia statyczna Statyczna koncepcja wykładni prawa przyjmuje, że znaczenie norm prawnych powinno być stałe, nie ulegać zmianie, być niezależne od kontekstu społecznego, politycznego i kulturowego, w jakim norma funkcjonuje. 172 VI. Wykładnia prawa Ryć. 18. Rodzaje wykładni Wykładnia formalna merytoryczna Wykładnia autentyczna legalna operatywna doktrynalna Wykładnia wiążąca niewiążąca Wykładnia oficjalna nieoficjalna Wykładnia faza porządkująca faza ustalania jednoznacznej 4> treści normy (percepcyjna) faza rekonstrukcji normy Wykładnia dosłowna (literalna) korygująca rozszerzająca zwężająca Wykładnia ^ językowa systemowa funkcjonalna wykładnia dynamiczna Dynamiczna koncepcja wykładni wychodzi z założenia, że znaczenie normy należy ustalać na podstawie szeroko rozumianego aksjologicznego kontekstu jej funkcjonowania. Sens normy podlega ewolucji w miarę zmian w życiu społeczno-po- litycznym, zmian w znaczeniach pojęć samego języka, a także w miarę doskonalenia się techniki interpretacyjnej. Prawo jest tworem żywym, zmienia się wraz ze społeczeństwem i epoką. Dlatego też jeśli interpretator stosujący prawo ma odwoływać się do 9. Interpretacja prawa międzynarodowego i wspólnotowego 173 założenia racjonalności prawodawcy, należałoby przez to rozumieć nie wolę tego, kto akt prawodawczy — zwłaszcza dawny — ustanowił, lecz wolę ustawodawcy aktualnego. Rozwiązania interpretacyjne nie są więc dane w stanie gotowym, lecz nieustannie trzeba do nich dochodzić w konkretnych procesach stosowania prawa, stosownie do zachodzących zmian i dostrzeganych rezultatów. Wykładnia powinna być dostosowana do aktualnego systemu kulturowego: aktualnej kompetencji kulturowej i aktualnej wiedzy przedmiotowej. Wykładnia dynamiczna ma więc charakter adaptacyjny. Do istotnych walorów praktycznej adaptacyjnej wykładni dynamicznej można zaliczyć to, że może być ona skontrolowana i zmieniona przez prawodawcę. Jeśli prawodawca nie podziela rozumowania organu interpretującego prawo — może ustanowić wykładnię legalną. 9. INTERPRETACJA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO l WSPÓLNOTOWEGO Konwencja Wiedeńska Na zakończenie warto wspomnieć o zasadach interpretacji umów międzynarodowych. W doktrynie formułowane są różne poglądy na temat znaczenia poszczególnych typów wykładni. Dyskutuje się nad wagą wykładni statycznej i dynamicznej, językowej i pozajęzykowej. Generalnie powyżej formułowane zasady stosuje się odpowiednio. Decydujące znaczenie w praktyce ma wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna — posiłkowe. Konwencja Wiedeńska z 1969 r. postanawia, że umowy należy interpretować „w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w niej słowom w danym kontekście oraz w świetle jej przedmiotu i celu". Według Konwencji specjalne znaczenie należy przypisywać poszczególnym słowom wówczas, gdy ustalono, że taki był zamiar stron. Konwencja Wiedeńska za podstawę interpretacji uznała tekst umowy oraz dokumenty bezpośrednio związane ze stosunkami prawnymi między stronami, ograniczając możliwość poszukiwania poza tekstem umowy rzeczywistej woli stron i ich dalekosiężnych celów. Interpretacja umów międzynarodowych może mieć charakter wykładni autentycznej (dokonują jej strony umowy), sądowej (dokonują jej mię- 174 VI. Wykładnia prawa dzynarodowe sądy, zwłaszcza — Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze), oraz urzędowej (dokonuje jej jedno z umawiających się państw). Oczywiście, dokonywana jest też wykładnia doktrynalna. Warto zwrócić uwagę na dodatkowe problemy, jakie stwarza wielojęzyczność autentycznego tekstu umowy. wykładnia prawa wspólnotowego Punktem wyjścia wykładni prawa wspólnotowego jest także wykładnia językowa. Przyjęto zasadę, że jeżeli pojawiają się trudności wynikające z rozbieżnego rozumienia terminów w różnych językach urzędowych Unii — obowiązuje zasada, która nakazuje przyjąć taką wersję językową przepisu, która najmniej obciąża podmioty indywidualne, a wystarcza do osiągnięcia zamierzonego celu. Podstawowa dyrektywa wykładni systemowej nakazuje tak interpretować prawo wtórne, aby nie stało w sprzeczności z prawem pierwotnym. Istotne znaczenie mają ogólne zasady prawa wypracowane przez Trybunał Sprawiedliwości — jemu też przypada podstawowa rola interpreta-tora prawa wspólnotowego. W wykładni funkcjonalnej zaleca się wybór takiej wersji znaczeniowej normy, która będzie maksymalnie praktycznie oddziaływała na adresatów (effet utile). 10. POWRÓT DO PRZYKŁADU Po tych wyjaśnieniach powracamy do naszego przykładu. Okazało się, że orzecznictwo i doktryna wielokrotnie zajmowały się tym przepisem i rozwiązują problemy interpretacyjne związane z art. 43 k.p.a. Posłużymy się więc orzecznictwem Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, a także wykładnią doktrynalną, aby odpowiedzieć kolejno na pytania postawione na początku rozdziału. Ad 1. Wykładnia doktrynalna. (Czy doręczenie zastępcze, np. dozorcy domu, można uznać za skuteczne, jeżeli adresat wyjechał na stałe do innej miejscowości lub za granicę?) Z komentarza do k.p.a. Z. Janowicza (Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 1999, s. 162): „Przez nieobecność adresata należy rozumieć nieobecność czasową [...]". W komentowanym artykule chodzi zatem o „czasową niemożliwość doręczenia" w przeciwieństwie do niemożliwości „trwalszej", o której mówi art. 42 § 3". / 0. Powrót do przykladu 175 To wykładnia, w której wybrano jedną z wersji znaczeniowych słowa „nieobecność", posługując się dyrektywami systemowymi (odwołanie do innego przepisu k.p.a.)- Ustalono, że wolą wy prawodawcy w tym przypadku było stwierdzenie „czasowej nieobecności" —jest to wykładnia usprawniająca (ponieważ z tekstu przepisu analizowanego wyłącznie językowo nie wynika, że chodzi o „czasową" nieobecność). Tak więc na pytanie pierwsze odpowiemy: nie. Ad 2. Wykładnia operatywna Sądu Najwyższego. (Czy doręczenie będzie skuteczne, jeśli pismo odbierze lokator albo sublokator?) Postanowienie Sądu Najwyższego z 13 listopada 1996 r., III RN27/96 (OSNAP 1997, nr 11, s. 187) stwierdza: „Status «domowników» adresata pisma (art. 43 k.p.a.) mają zamieszkujący z nim w jednym mieszkaniu lub domu jego dorośli krewni i powinowaci, niezależnie od tego, czy równocześnie prowadzą z nim wspólne gospodarstwo domowe. Natomiast osoby obce adresatowi nie wykładnia , ... . , . , . językowa są jego domownikami, nawet gdy mieszkają w tym samym mieszkaniu (np. jako lokatorzy lub sublokatorzy), chyba że zostały przez adresata włączone do wspólnoty domowej i prowadzą z nim (jego rodziną) wspólne gospodarstwo. W przeciwnym razie osoby takie należy traktować jako sąsiadów adresata i o fakcie doręczenia im przeznaczonej dla niego przesyłki poinformować zainteresowanego przez umieszczenie odpowiedniego zawiadomienia na drzwiach jego mieszkania względnie izby w jego mieszkaniu". Sąd zastosował wykładnię językową — odwołał się do słownikowego znaczenia terminów „sąsiad", „lokator", „domownik". „Sąsiad", według Słownika języka polskiego (Warszawa 1981) to „ten, kto mieszka w pobliżu kogoś", „lokator" to „osoba mieszkająca w wynajętym lokalu", a „domownik" to „człowiek razem z kimś mieszkający", a więc lokatora i sublokatora należy uznać za sąsiadów, nawet jeśli mieszkają w jednym mieszkaniu z adresatem. Wobec tego doręczenie lokatorowi będzie skuteczne jedynie wówczas, jeśli na drzwiach adresata znajdzie się zawiadomienie o doręczeniu zastępczym. 176 VI. Wykładnia prawa Ad 3. Wykładnia doktrynalna. (Czy doręczenie będzie skuteczne, jeżeli domownik, sąsiad albo dozorca są przeciwnikami adresata w sprawie, której dotyczy pismo?) W artykule G. Łaszczycy, Doręczenie zastępcze w kodeksie postępowania administracyjnego („Państwo i Prawo" 1997, nr 10) czytamy: „Wgląd na charakter gwarancyjny przepisów o doręczeniu, w połączeniu z zasadą pogłębiania zaufania obywateli do organów państwa (art. 8 k.p.a.), uzasadnia niedopuszczalność doręczenia zastępczego pisma przeciwnikowi adresata w danej sprawie administracyjnej". wykładnia funkcjonalna i systemowa Argumentem dodatkowym na rzecz takiej wykładni może być art. 138 § l k.p.c.: „Jeżeli doręczający nie zastanie adresata w mieszkaniu, może doręczyć pismo sądowe dorosłemu domownikowi, a gdyby go nie było — administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi, jeżeli te osoby nie są przeciwnikami adresata w sprawie i podjęły się oddania mu pisma". W tym przypadku dla zachowania spójności aksjologicznej rozwiązań prawnych wyraźnie skorygowano językowe znaczenie przepisu, który nie wyłącza przeciwnika w sprawie z grona: domowników, sąsiadów i dozorcy. Pierwszeństwo zyskała wykładnia funkcjonalna (gwarancyjna funkcja przepisu) i systemowa (odwołanie do zasad gałęzi prawa postępowania administracyjnego i dodatkowo do przepisu z innej gałęzi prawa — rozwiązywanie podobnych spraw w różnych gałęziach prawa powinno być podobne). Ad 4. Wykładnia operatywna Naczelnego Sądu Administracyjnego. (Czy teściowa, która nie jest zameldowana w mieszkaniu adresata, może być traktowana jako „domownik"?) Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 26 lutego 1997 r. (S.A./ ka 2279/95 nie publ.) stwierdził: wykladnia funkcjonalna ności fakt, iż jest ona teściową skarżącego, nadto zaś — co szczególnie istotne — inwalidą pierwszej grupy cierpiącą na zaawansowaną „Z zebranego w sprawie materiału wynika, że Aurelia G. może być traktowana jako «domownik» w rozumieniu art. 43 k.p.a., mimo że nie jest ona zameldowana w miejscu zamieszkania skarżącego. Za konstatacją taką przemawia w szczegól- 10. Powrót do przykładu 177 miażdżycę, pozostającą pod opieką skarżącego i jego żony, która jest z zawodu lekarzem". Wprawdzie z językowego punktu widzenia „domownik" to „stały mieszkaniec jakiegoś domu, człowiek razem z kimś mieszkający" (Słownik języka polskiego), jednak w konkretnych okolicznościach za „domownika" można także uznać osobę, która z określonych powodów — choć nie mieszka na stałe —jest włączona do wspólnoty domowej. Jest wykładnia doprecyzowująca znaczenie nieostrego terminu z uwzględnieniem reguł funkcjonalnych. Na pytanie odpowiemy więc: tak, o ile teściowa jest włączona do wspólnoty domowej. Ad 5. Wykładnia operatywna Naczelnego Sądu Administracyjnego. (Czy osoba „dorosła" to tyle, co „osoba pełnoletnia"?) Naczelny Sąd Administracyjny w postanowieniu z 3 grudnia 1993 r. (S.A./Po 1931/93, ONSA 1995, nr 2, s. 53) stwierdził: „Po- j i , AI i • • wykładnia jecie «dorosły» w rozumieniu art. 43 k.p.a. jest tożsame systemowa z pojęciem «pełnoletni» użytym wart. 10 § l k.c." W tym przypadku termin nie został doprecyzowany przez niedopatrzenie ustawodawcy. Dzięki wykładni systemowej (odwołanie do przepisu innej gałęzi prawa) doprecyzowano go — termin „dorosły", który według Słownika języka polskiego znaczy nie tylko „pełnoletni", ale i „dojrzały". Na pytanie odpowiemy więc: tak. Ad 6. Wykładnia doktrynalna. (Ile razy trzeba stwierdzić nieobecność adresata w domu, aby skorzystać z doręczenia zastępczego przewidzianego w art. 43 k.p.a.?) W artykule cytowanym wyżej (z „Państwa i Prawa") czytamy: „Nieobecność adresata może być stwierdzona jednorazowym niezastaniem go w domu. Sytuacja taka stanowi już dostateczną podstawę do dokonania doręczenia zastępczego". To wykładnia językowa odwołująca się do znaczenia wykładnia j zwrotu w języku powszechnym; prawodawca napisał: ' owa 178 VI. Wykładnia prawa „w przypadku nieobecności" co oznacza, że wystarczy jednokrotne stwierdzenie tego faktu. Ad 7. Wykładnia doktrynalna. (Czy można doręczyć pismo dorosłemu domownikowi w trybie art. 43 poza miejscem zamieszkania? Na przykład w jego miejscu pracy albo na ulicy?) W cytowanym wyżej artykule czytamy: „Doręczenie dorosłemu domownikowi może nastąpić jedynie w mieszkaniu adresata". wykladnia logiczno-językowa To wykładnia logiczno-językowa: skoro adresat jest nieobecny w mieszkaniu, a jest w mieszkaniu obecny domownik, można mu oddać pismo. Gdyby prawodawca dopuszczał możliwość doręczenia zastępczego domownikowi poza mieszkaniem, musiałby taką ewentualność przewidzieć w przepisach. Skoro nie przewiduje, chodzi o doręczenie w mieszkaniu. Istotne znaczenie ma tutaj także kon- tekst funkcjonalny: chodzi o doręczenie osobom, które są rzeczywiście domownikami, i to z zachowaniem należytej ostrożności, że osoba przekaże pismo adresatowi — obecność w mieszkaniu daje największe gwarancje skuteczności doręczenia. Ad 8. Wykładnia doktrynalna. (Czy można doręczyć pismo dozorcy domu, choć dorosły domownik lub sąsiad są w domu obecni?) wykładnia funkcjonalna W cytowanym artykule czytamy: „W obecnej formule art. 43 k.p.a., wymieniając poszczególne osoby, użyto spójnika «lub». Sugerować to może prawo organu doręczającego do wyboru odbiorcy pisma. Jako że przepis ten ma charakter gwarancyjny, przemawia to za twierdzeniem o konieczności ścisłego zachowania ustalonej przez ustawodawcę kolejności, tj. przede wszystkim do rąk dorosłego domownika, następnie dorosłego sąsiada, a w ostateczności dozorcy domu". Tu wykładnia naprawcza, funkcjonalna (ratio legis) zyskała przewagę nad językową. Największe gwarancje doręczenia daje domownik, potem sąsiad, w końcu dozorca, tak więc z ostrożności należy w tej kolejności postępować. Ad 9. Wykładnia doktrynalna. Aneks — przykłady wykładni Sądu Najwyższego 179 (Czy można uznać zawiadomienie za skuteczne, skoro w drzwiach mieszkania adresata nie pozostawiono informacji o doręczeniu zastępczym?) wykładnia językowa Tu zastosowanie ma wykładnia językowa — zawiadomienie na drzwiach jest koniecznym elementem skutecznego doręczenia. Ad 10. Wykładnia doktrynalna. (Od jakiego momentu adresat może liczyć termin 14 dni do wniesienia odwołania? Od momentu oddania pisma do rąk domownika, sąsiada lub dozorcy czy od momentu faktycznego otrzymania pisma przez adresata?) Z artykułu w „Państwie i Prawie": wykładnia językowa „Datą doręczenia unormowanego w art. 43 k.p.a. jest dzień oddania pisma do rąk dorosłego domownika, sąsiada lub dozorcy domu. Ten moment jest jedynie miarodajny dla tej daty. Pozbawiona jest natomiast znaczenia prawnego, ale tylko w tym zakresie, chwila faktycznego otrzymania pisma przez adresata". ANEKS — PRZYKŁADY WYKŁADNI SĄDU NAJWYŻSZEGO Podane niżej trzy konkretne przykłady wykładni mają wskazać na relacje między przepisami prawnymi a wykładnią oraz zilustrować typowe sposoby argumentacji zastosowane w toku interpretacji. W kolejności interpretowane są pojęcia: „uprawa rolna", „podpis wystawcy weksla", „strona występująca w sprawie bez adwokata". Przykład l Interpretacja pojęcia „uprawa rolna" z art. 44 ust. l ustawy z 17 czerwca 1959 r. o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim (Dz.U. z 1973 r. nr 33, póz. 197 — ustawa została zmieniona, ale dla pokazania relacji między przepisem a normą — przykład pozostaje aktualny). Artykuł 44 ust. l stanowił: 180 VI. Wykładnia prawa „Państwo odpowiada jedynie za szkody wyrządzone w uprawach i plonach rolnych przez dziki, łosie, jelenie i daniele. Odszkodowania wypłacają przedsiębiorstwa lasów państwowych". Fragment wykładni Sądu Najwyższego (uchwała Sądu Najwyższego — Izba Cywilna z 14 kwietnia 1994 r., III CZP 46/94, OSP 1995): „[...] Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Istota przedstawionego zagadnienia sprowadza się do dokonania wykładni art. 44 ust. l ustawy z 17 czerwca 1959 r. o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim (Dz.U. z 1973 r. nr 33, póz. 197 z późn. zm.) w zakresie zawartego w nim pojęcia „uprawy rolne". Przepis ten, stanowiąc o przysługiwaniu odszkodowania za szkody w uprawach rolnych, pojęcia tego nie definiuje. Legalnej jego definicji nie zawiera też rozporządzenie Rady Ministrów z 30 kwietnia 1990 r. w sprawie odszkodowań za szkody wyrządzone w uprawach i plonach rolnych przez niektóre gatunki zwierząt łownych (Dz.U. nr 31, póz. 182). Według § 2 ust. 2 tego rozporządzenia za produkt główny w odniesieniu do: „1) roślin włóknistych i oleistych oraz pszenicy, żyta, pszenżyta, owsa, jęczmienia, prosa, gryki, koniczyny i traw uprawianych na nasiona, roślin strączkowych, a także ich mieszanek — uważa się zarówno ziarno, jak i słomę; 2) buraków cukrowych i pastewnych oraz innych roślin okopowych uprawianych na paszę — uważa się zarówno korzenie, jak i liście; 3) ziemniaków — uważa się ich bulwy". Jest to, oczywiście, tylko przykładowe wyliczenie upraw rolnych. Zasada jednolitości systemu prawnego zakłada posługiwanie się w przepisach pojęciami o tej samej treści. Skoro w ustawie o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim ustawodawca nie wyjaśnił, co rozumie przez pojęcie „uprawy rolne", odpowiedzi w tej kwestii należałoby szukać w innych przepisach prawa. Jednakże w obowiązującym stanie prawnym definicji takiej brak. Wprawdzie ustawodawca pojęciem „upraw rolnych" posługuje się też w innych aktach normatywnych, np. w ustawie z 26 marca 1982 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. nr 11, póz. 19) i rozporządzeniu wykonawczym do tej ustawy z 28 czerwca 1982 r. (Dz.U. nr 20, póz. 149) oraz art. 613 k.c. regulującym umowę kontraktacji, jednakże i tam pojęcia tego nie precyzuje. W tej sytuacji wyjaśnienie istniejących wątpliwości jest rzeczą, sądu jako organu stosującego prawo i powinno nastąpić z zastosowaniem przyjętych reguł interpretacyjnych. Aneks — przykłady wykładni Sądu Najwyższego 18J Analiza innych ustaw szczególnych, chociażby wymienionej ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych, daje podstawę do wniosku, że gdy wolą ustawodawcy jest konkretne rozumienie jakiegoś pojęcia, to definiuje je w sposób wyraźny, tworząc tzw. słownik ustawowy i wyłączając tym samym posługiwanie się przy jego określaniu definicjami zawartymi w przepisach ogólnych bądź znaczeniem przyjętym w potocznym rozumieniu. W takim wypadku określone pojęcie użyte w akcie prawnym oznacza ściśle to, co zdefiniował ustawodawca, nawet jeżeli definicja ta nie jest w całości lub w części zgodna z językiem potocznym. Skoro więc ustawodawca nie zdefiniował pojęcia „upraw rolnych" ani w omawianym art. 44 ust. l ustawy o hodowli..., ani w innych aktach normatywnych, przyjąć należy, że miał na uwadze uprawy rolne w potocznym rozumieniu tego określenia. Powyższe rozważania na tle przytoczonych unormowań prowadzą do wniosku, że przez „uprawy rolne" należy rozumieć wszelkiego rodzaju uprawy prowadzone na gruncie rolnym, które są efektem działalności człowieka związanej ściśle z produkcyjną funkcją ziemi jako środka produkcji. Kryterium rodzaju gruntów do określenia prowadzonych na nich upraw przyjmuje też Ministerstwo Środowiska, które było projektodawcą omawianej ustawy. Przyjęte rozwiązanie nie koliduje z przepisami ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. nr 101, póz. 444 zpóźn. zm.). Plantacja choinek nie podpada pod definicję lasu zawartą w art. 3 tej ustawy. Nie jest to w szczególności, jak sugerują pozwany i interwent, szkółka leśna. Szkółki bowiem są prowadzone w innym celu niż plantacja choinek. Celem tym jest uzyskanie sadzonek na zasianie terenów, a nie na sprzedaż. Z przytoczonych względów działalność prowadzona na gruncie rolnym jest uprawą rolną w rozumieniu art. 44 ust. l ustawy z 17 czerwca 1959 r. o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim (Dz.U. z 1973 r. nr 33, póz. 197 zpóźn. zm.)". Przykład 2 Interpretacja wyrażenia „podpis wystawcy weksla" z art. l pkt 8 prawa wekslowego (ustawa z 28 kwietnia 1936 r. — Prawo wekslowe, Dz.U. nr 37, póz. 282). 182 VI. Wykladnia prawa Artykuł l pkt 8 stanowi: „Weksel trasowany zawiera [...] podpis wystawcy weksla". Fragmenty uchwały Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego — Izba Cywilna, z 30 grudnia 1993 r., III CZP 146/93, OSN 1994. „[...] O podpisie jest mowa nie tylko w art. l pkt 8 ustawy z 28 kwietnia 1936 r. — Prawo wekslowe (Dz.U. nr 37, póz. 282), lecz także w innych przepisach tej ustawy, w przepisach kodeksu cywilnego, kodeksu handlowego, kodeksu postępowaniu cywilnego, ustawy z 28 kwietnia 1936 r. — Prawo czekowe (Dz.U. nr 37, póz. 283), ustawy z 14 lutego 1991 r. — Prawo o notariacie (Dz.U. nr 22, póz. 91) oraz w przepisach innych aktów normatywnych wchodzących w skład systemu prawa cywilnego. W żadnym z tych aktów ustawodawca nie zamieścił definicji podpisu. Z artykułu 78 zd. pierwsze k.c., według którego do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli, wynika wymóg własnoręczności podpisu. Z art. 79 k.c., a także z treści — stanowiącego lex specialis w stosunku do tego przepisu — art. 75 prawa wekslowego wyprowadzić należy z kolei wniosek, że podpis złożyć może jedynie osoba umiejąca i mogąca pisać. Tak kwestię tę ujmuje również art. 92 § 2 prawa o notariacie („Jeżeli w akcie bierze udział osoba, która nie umie lub nie może pisać, notariusz stwierdza, że osoba ta aktu nie podpisała, i podaje, z jakich powodów"). Zachodzą zatem podstawy, by przyjąć, że podpis musi stanowić wytwór pisania; mówiąc inaczej — podpisem jest wyłącznie znak napisany. Takie rozumienie interpretowanego pojęcia odpowiada wynikowi analizy semantycznej wyrazu: podpis, w którym trzeba położyć akcent na określonej w nim czynności: pisać. Nie jest więc podpisem tuszowy odcisk palca, z którym ustawa — przy zachowaniu pozostałych wymagań określonych w art. 79 k.c. — wiąże jedynie skutki prawne przewidziane dla podpisu. Wobec warunku własnoręczności, o którym mowa w art. 78 k.c., nie jest również podpisem, a jedynie jego kopią, faksymile, które może być odciśnięte na dokumencie przez inną osobę. Ustawodawca sankcjonuje wprawdzie niekiedy mechaniczne odtworzenie podpisu, co czynił np. w art. 921 § 2 k.c. w odniesieniu do podpisu dłużnika na dokumencie stanowiącym papier wartościowy na okaziciela, „[...] chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej", czy w art. 339 § 2 dawnego k.h. w odniesieniu do podpisu zarządu na akcji. Wymienione przepisy świadczą jednak o tym, że mechaniczne odtworzenie podpisu może być jedynie uznane za równoważne Aneks — przykłady wykładni Sądu Najwyższego 183 z podpisem. Immanentną cechą podpisu jest bowiem własnoręczność. Cecha ta umożliwia funkcję identyfikacyjną, gdyż tylko własnoręczny podpis, który zawiera w sobie osobiste cechy charakteru pisma podpisującego (ukształtowanie liter, ich łączenie itp.), pozwala na stwierdzenie — za pomocą graficznej ekspertyzy pisma — że jest on autentyczny. W obowiązującym ustawodawstwie brak wyraźnego wskazania, jaka ma być treść podpisu i w jaki sposób powinien on być wykonany. Odpowiedzi na to pytanie trzeba zatem szukać, mając na uwadze całokształt materiału normatywnego oraz dyrektywy wynikające z języka, a także z funkcji, jaką pełni przepis mówiący o podpisie [...]. Z punktu widzenia semantyki podpis oznacza „nazwisko (imię), rzadziej godło, inicjały, napisane zwykle własnoręcznie", natomiast podpisać się — to „napisać własnoręcznie swoje nazwisko (imię), rzadziej godło, inicjały; zaświadczyć, stwierdzić coś swym podpisem" (por. Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1978, s. 743). Wmówię potocznej słowo: podpis jest używane w dwóch różnych znaczeniach. W stosunkach rodzinnych czy towarzyskich przez podpis rozumie się każde zakończenie pisma skreślone przez osobę, od której pismo pochodzi, np. tylko imię, i to także zdrobniałe. Gdy chodzi o podpisy składane w stosunkach urzędowych, zwłaszcza na pismach mających charakter czynności prawnej, przyjmuje się powszechnie, że podpis oznacza imię i nazwisko lub co najmniej nazwisko podpisującego. Przeświadczenie takie utrwaliło się w społeczeństwie z uwagi na funkcję nazwiska, które służy ustaleniu tożsamości osoby fizycznej. W braku wyraźnego ustanowienia terminologicznego użytego w ustawie wyrazy rozumie się w takim znaczeniu, w jakim są one powszechnie i stale używane w mowie potocznej. Są zatem argumenty na rzecz tezy, że podpis w rozumieniu ustawy powinien obejmować co najmniej nazwisko podpisującego [...]. W praktyce obrotu prawnego oprócz podpisów czytelnych spotyka się, i to znacznie częściej, podpisy niezupełnie czytelne, a także podpisy nieczytelne, przy czym te ostatnie nie należą do odosobnionych. Rozważając, czy — w braku wskazówek ustawodawcy co do sposobu wykonania podpisu — uzasadnione jest wymaganie, aby podpis wystawcy weksla był czytelny, trzeba mieć na uwadze to, że podpisy o formie weksla, wobec rygoru nieważności, muszą być tłumaczone ściśle z równoczesnym uwzględnię- 184 VI. Wykładnia prawa niem ich celu i funkcji. Ustawodawca, stawiając w art. l i art. 101 prawa wekslowego określone warunki formalne, miał bez wątpienia na względzie sprawność i bezpieczeństwo obrotu wekslowego. Chodziło o to, by można było z łatwością i w sposób pewny ustalić, czy dany dokument jest wekslem. Z uwagi na rygoryzm norm prawa wekslowego uczestnicy obrotu powinni bowiem z góry wiedzieć, czy ich stosunki będą podlegać tym normom. Wykładnia przepisów o formie weksla powinna odpowiadać powyższym założeniom. Odrzucić trzeba zatem wszelkie próby wykładni odwołujące się do stopnia czytelności bądź nieczytelności podpisu, gdyż zawarty w nich element oceny stanowić może w praktyce źródło wątpliwości co do ważności weksla. Rozważając, czy podpis nieczytelny może odpowiadać wymogom art. l pkt 8 i art. 101 pkt 7 prawa wekslowego, trzeba liczyć się z tym, że w razie nie dającego się odczytać podpisu wystawcy, z dokumentu, jakim jest weksel, zasadniczo nie będzie wynikało nazwisko wystawcy, gdyż nie musi być ono zamieszczone w treści weksla. Z punktu widzenia instytucji prawa wekslowego, funkcji weksla, a także sprawności obrotu wekslowego byłoby pożądane, aby z weksla wynikało nie tylko nazwisko, ale i imię oraz adres wystawcy. W braku adresu kolejny posiadacz weksla napotyka przeszkodę w wypełnieniu obowiązku notyfikacji przewidzianego w art. 45 prawa wekslowego. W razie nieczytelnego podpisu wystawcy banki — z uwagi na treść § 3 załącznika do zarządzenia nr A/3/92 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z 17 czerwca 1992 r. w sprawie wprowadzenia „Regulaminu redyskonta weksli przez Narodowy Bank Polski" (Dz.Urz. NBP z 1992 r. nr 5, póz. 10 i nr 11, póz. 22) i wymagania określone w zarządzeniu nr 17/89 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z 18 października 1989 r. w sprawie warunków, którym powinny odpowiadać weksle przyjmowane przez Narodowy Bank Polski od innych banków do redyskonta (Dz.Urz. NBP z 1989 r. nr 5, póz. 12) — mogą nie przyjąć weksla do dyskonta. W praktyce tak podpisany przez wystawcę weksel może więc nie spełniać należycie funkcji kredytowej. Trzeba również brać pod uwagę to, że — mimo instytucjonalnych gwarancji przewidzianych w przepisach prawa wekslowego dla ułatwienia obiegowości weksla — weksel z nie dającym się odczytać podpisem wystawcy może w praktyce nie spełniać należycie funkcji obiegowej, gdyż osoby trzecie mogą nie przyjąć go od remitenta. Aneks — przykłady wykładni Sądu Najwyższego 185 Przytoczone przykładowo ograniczenia funkcji weksla z nieczytelnym podpisem wystawcy mogą wystąpić w praktyce z uwagi na wątpliwości co do osoby wystawcy. Wątpliwość taka, która zrodzić się może również w razie złożenia podpisu w sposób niezupełnie czytelny, nie czyni jednak weksla nieważnym, bo podpis wystawcy — jakkolwiek nieczytelny, ale istnieje, a wątpliwość może być usunięta innymi środkami dowodowymi. Samo przyjęcie weksla z nieczytelnym podpisem wystawcy będzie natomiast zawsze pozostawione uznaniu remitenta. Również w doktrynie przeważa stanowisko, że mniejsza lub większa czytelność podpisu wystawcy nie wpływa na ważność weksla, gdyż przy jej ocenie chodzi jedynie o zewnętrzny wygląd dokumentu, nie zaś o to, czy osoba, którą wskazuje podpis, zaciągnęła zobowiązania wekslowe. Przyjmując, że podpis wystawcy weksla może być wykonany w sposób nie dający się odczytać, trzeba rozważyć, czy oznacza to, że może on przybrać dowolną postać pisanego znaku ręcznego i czy tym samym — co podniesiono w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego — podpisem są również parafa, skrót podpisu lub inicjały. Gdy chodzi o zakres użytych pojęć, nie budzi wątpliwości, że inicjały to początkowe litery imienia i nazwiska. Parafa, w znaczeniu płynącym z języka, oznacza „skrót podpisu, zwykle urzędowego; inicjały podpisującego dokument, list" (por. Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1978, s. 601). Trzeba jednak odróżnić pojęcie parafy od skrótu podpisu. Pierwsze w ścisłym tego słowa znaczeniu — gdy chodzi o formę — oznacza znak składający się z inicjałów, drugie — skrócony podpis przez pominięcie niektórych liter w celu uczynienia go krótszym. Parafę odróżnia od podpisu przede wszystkim jej funkcja. Parafa stanowi bowiem sposób sygnowania dokumentu, mający świadczyć o tym, że jest on przygotowany do złożenia podpisu. Nawet wówczas, gdy parafujący zamiast inicjałów zamieści na dokumencie swój pełny podpis, jako znak zachowa on jedynie znaczenie przygotowania dokumentu do złożenia na nim podpisu. O merytorycznym znaczeniu znaku przesądzi bowiem w takim wypadku treść dokumentu. Podpis wystawcy weksla musi obejmować co najmniej nazwisko. Z wymagania tego wynika, że nie chodzi o dowolną postać pisanego znaku ręcznego, lecz o napisane nazwisko. Wymóg podpisania nazwiskiem to — innymi słowy — wymóg napisania swego nazwiska. Nazwi- 186 VI. Wykladnia prawa sko to może być skrócone; pomijanie niektórych liter, zwłaszcza samej końcówki nazwiska, jest w praktyce obrotu prawnego powszechne. Ma ono zresztą charakter względny, gdyż podpis, obejmujący w intencji podpisującego pełne nazwisko, może swoim wyglądem przedstawić się jako skrócony. Nie można zatem formułować ogólnych wskazań co do długości czy kształtu podpisu — poza tym, że ma on stanowić napisane nazwisko, niekoniecznie czytelnie, ale w sposób charakterystyczny dla osoby podpisanej. Istotne jest bowiem to, by napisany znak ręczny — przy całej tolerancji co do kształtu własnoręcznego podpisu — stwarzał w stosunku do osób trzecich pewność, że podpisujący chciał podpisać się pełnym swoim nazwiskiem oraz że uczynił to w formie, jakiej przy podpisywaniu dokumentu stale używa. Takiej pewności nie stwarzają same inicjały, czyli parafa, toteż nie mogą być one uznane za podpis wystawcy weksla. Podpis nieczytelny stanowi wyraz woli napisania nazwiska jedynie wówczas, gdy podpisujący w taki właśnie sposób pisze swoje nazwisko, składając podpisy na dokumentach. Dlatego też podpis nieczytelny powinien być złożony w formie zwykle używanej przez wystawcę weksla, a więc w formie, która jest znana szerszemu kręgowi osób. Tak wykonany podpis, choć nie daje się odczytać, wyraża napisane nazwisko, a zarazem pełni funkcję identyfikacyjną". Przykład 3 Interpretacja art. 357 § 2 k.p.c. i innych przepisów procedury cywilnej, np. art. 327 § l k.p.c. (wyraźnie korygująca o charakterze rozszerzającym, w 1996 r. k.p.c. zmieniono — art. 357 § 2 uwzględnia teraz też radcę prawnego). Artykuł 357 § 2 k.p.c.: Postanowienia wydane na posiedzeniu niejawnym sąd doręcza z urzędu obu stronom, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Gdy stronie przysługuje środek zaskarżenia, postanowienie należy doręczyć z uzasadnieniem; doręczając postanowienie, należy pouczyć stronę występującą w sprawie bez adwokata o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia. Fragment uchwały Sądu Najwyższego — Izba Cywilna z 9 sierpnia 1993 r., III CZP 101/93, OSP 1994: [...] Sąd Najwyższy zważył, co następuje. Trafne jest stanowisko Sądu Wojewódzkiego, że wykładnia gramatyczna art. 357 § 2 k.p.c. — podobnie jak przytoczonego również w przedstawionym zagadnieniu prawnym art. 327 § l k.p.c. — musiała- Aneks — przykłady wykładni Sądu Najwyższego 187 by prowadzić do wniosku, że obowiązek sądu pouczenia strony o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia występuje w każdym wypadku, gdy strona nie jest reprezentowana przez adwokata, a tym samym obejmuje również strony zastępowane przez radcę prawnego. Jednakże wykładnia gramatyczna nie jest jedynym rodzajem wykładni prawa, która służy do wyjaśnienia treści normy prawnej w celu prawidłowego jej stosowania w konkretnym wypadku. Doktryna zna poza tym — między innymi — wykładnię logiczną, w ramach której tłumaczy się sens normy prawnej w drodze logicznego rozumowania, to jest wnioskowania na zasadzie przesłanek zawartych w normie, oraz jako jeden z rodzajów tej wykładni wykładnię celowościową, a także wykładnię systematyczną, w wyniku zastosowania której tłumaczy się sens normy przez powiązanie jej z innymi przepisami określonego aktu ustawodawczego. Zastosowanie w rozważanym wypadku wyżej wymienionych rodzajów wykładni prawa uzasadnia przyjęcie, że przepis art. 357 § 2 k.p.c. (art. 327 § l k.p.c.) podlega wykładni rozszerzającej przez uznanie, że obowiązek sądu udzielania pouczeń o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia — przewidziany w tych przepisach — nie dotyczy również strony zastępowanej przez radcę prawnego. Za stanowiskiem takim przemawiają następujące względy. Zarówno doktryna, jak i orzecznictwo zgodne są co do tego, że wynikający z art. 5 k.p.c. obowiązek sądu udzielenia stronom występującym bez adwokata potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych i skutków prawnych tych czynności i skutków zaniedbań —jak również stanowiący konkretyzację tego obowiązku obowiązek udzielania pouczeń o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia przewidziany w art. 357 § 2 i 327 § l k.p.c. — służy realizacji zasady równouprawnienia stron w procesie przez wyrównanie szans strony działającej bez adwokata. Jednakże jeżeli strona jest reprezentowana w sprawie przez radcę prawnego (art. 87 § 2 k.p.c.), mającego na równi z adwokatem pełne kwalifikacje prawne do zastępowania stron lub uczestników postępowania przed sądem w sprawach cywilnych, jej pozycja w procesie nie jest gorsza od pozycji strony reprezentowanej przez adwokata. O zrównaniu radców prawnych z adwokatami stanowią przepisy ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. nr 19, póz. 145 z późn. zm.), a zrównanie to dotyczy ochrony prawnej przysługującej podczas i w związku z wykonywaniem czynności zawodowych (art. 12) oraz samodzielności 188 VI. Wykładnia prawa działania przed organami orzekającymi (art. 14), a także kwalifikacji wymaganych od radcy prawnego (art. 24 i 25). Wreszcie kodeks postępowania cywilnego zawiera wiele przepisów zrównujących radców prawnych z adwokatami. Są to art. 89 § l, art. 91 pkt 3 i art. 99 przewidujące dla radców prawnych takie same jak dla adwokatów uprawnienia w zakresie uwierzytelniania odpisów udzielanych im pełnomocnictw, udzielania dalszych pełnomocnictw adwokatowi lub radcy prawnemu i wysokości kosztów należnych za prowadzenie sprawy. Jak trafnie zauważył Sąd Wojewódzki, zrównanie radców prawnych z adwokatami wynika również z art. 17 ustawy z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 24, póz. 110 z późn. zm.) w brzmieniu wprowadzonym art. l pkt 6 ustawy z 22 lutego 1991 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 22, póz. 93). Przepis ten bowiem przewiduje, że zwraca się bez wezwania do uiszczenia opłaty pismo podlegające opłacie w wysokości stałej, jeżeli jest ono wnoszone przez radcę prawnego, i że w takim samym trybie, to jest bez wezwania do uiszczenia opłaty, odrzuca się wnoszone przez adwokata lub radcę prawnego środki zaskarżenia podlegające opłacie w wysokości stałej. Wynikające z wyżej powołanych przepisów zrównanie radców prawnych z adwokatami — zarówno pod względem ich uprawnień, jak i obowiązków — nie może pozostać bez wpływu na wykładnię przepisów kodeksu postępowania cywilnego dotyczących obowiązku sądu udzielania stronom stosownych wskazówek i pouczeń procesowych w kierunku jednakowego traktowania stron reprezentowanych przez adwokata i radcę prawnego, a to z uwagi na nie odbiegającą od siebie wartość tej reprezentacji z punktu widzenia zabezpieczenia interesu strony. Z tych względów udzielono odpowiedzi, jak w sentencji uchwały [...]. Obowiązek sądu udzielenia pouczeń o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środków zaskarżenia (art. 357 § 2 i art. 327 § l k.p.c.) nie dotyczy również strony zastępowanej przez radcę prawnego". Aneks —przykłady wykładni Sądu Najwyższego 189 WYBRANA LITERATURA Encyklopedia, A. Łopatka (red.), Warszawa 1997. Jabłońska-Bonca J., Wstęp do prawoznawstwa, Poznań 1996. Kaźmierczyk S., Pulka Z., Wstęp do prawoznawstwa, Wrocław 1999. Leszczyński L., Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków 2001. Łopatka A., Prawoznawstwo, Warszawa—Poznań 1999. Morawski L., Precedens a wykładnia, „Państwo i Prawo" 1996, s. 10. Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2000. Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1993. Nowak L., Interpretacja prawnicza, Warszawa 1972. Opałek K., Wróblewski J., Zagadnienia teorii prawa. Warszawa 1969. Perelman Ch., Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984. Płeszka K., Gizbert-Studnicki, Dwa ujęcia wykładni. Próba konfrontacji, „Zeszyty Naukowe UJ", Prace z Nauk Politycznych 1984, z. 20. Podstawy prawa, M. Stek (red.), Toruń 1999. Sarkowicz R., Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Kraków 1994. Sarkowicz K., Stelmach J., Teoria prawa, Kraków 1996. Stelmach J., Wspólczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1995. Woleński J., Logiczne problemy wykładni prawa, Warszawa 1972. Wronkowska S., Zieliński M., O korespondencji dyrektyw zredagowania interpretowania tekstu prawnego, „Studia Prawnicze" 1985, z. 3-4. Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii prawa, Poznań 1997. Wróblewski J., Logiczne problemy wykładni prawa, Kraków 1972. Wróblewski J., Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław 1990. Zieliński M., Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972. Zieliński M., Aspekty zasady „clara non sunt interpretanda ", [w:] Szkice z teorii prawa i szczegółowych nauk prawnych, S, Wronkowska, M. Zieliński (red.), Poznań 1990. Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002. Zieliński M., Ziembiński Z., Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, Warszawa 1988. Ziembiński Z., Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980. Zirk-Sadowski M., Problem nowości normatywnej, „Studia Prawno-Ekonomiczne" 1979, nr 22. Zirk-Sadowski M., Tak zwana prawotwórcza decyzja stosowania prawa, „Studia Prawnicze" 1980, z. 3, s. 1-2. Rozdział VII GDZIE SZUKAĆ INFORMACJI O PRZEPISACH PRAWNYCH l WYKŁADNI? 1. INFORMACJA ABSTRAKCYJNA BEZPOŚREDNIA UDOSTĘPNIANA TRADYCYJNIE Abstrakcyjna informacja o prawie (por. rozdział III) może być udostępniana zarówno poprzez tradycyjne „papierowe", „biblioteczne" kanały, jak i poprzez kanały komputerowe. Skoro aż 30% polskich biznesmenów twierdzi, że nie korzysta w ogóle z pomocy prawników, także znaczna część ekonomistów wykonujących inne zawody (np. księgowi, kadrowcy) samodzielnie sięga do prawa — sprawą podstawową jest wiedza, gdzie i jak szukać informacji prawnej. dzienniki kacyjne publi- Podstawowym oficjalnym źródłem wiedzy o obowiązujących aktach prawnych są dzienniki publikacyjne. W rozdziale III wskazaliśmy, że tylko tam zamieszczone teksty uznaje się za oficjalnie podane do wiadomości publicznej, za teksty autentyczne, za wiarygodne i pewne. Dokonując wykładni należy korzystać wyłącznie z takich tekstów. Nieoficjalne publikacje mogą mieć znaczenie pomocnicze. Zgodnie z Konstytucją warunkiem wejścia w życie powszechnie obowiązujących aktów prawodawczych jest ich ogłoszenie w odpowiednim dzienniku publikacyjnym. „Wejście w życie" aktu oznacza, że od wskazanego dnia wszyscy adresaci mają obowiązek go przestrzegać, stosować, wykonywać i egzekwować. vacatio legis vacatio legis. Niekiedy okres vacatio legis jest dłuższy niż 14 dni (trwa Zasadą jest, że akt prawodawczy wchodzi w życie po 14 dniach od dary jego ogłoszenia w dzienniku publikacyjnym. Okres między ogłoszeniem aktu a jego wejściem w życie nazywamy jest 1. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia udostępniana tradycyjnie J91 nawet kilka miesięcy). 20 lipca 2000 r. Sejm uchwalił ustawę o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych. Ustawa weszła w życie l stycznia 2001 r. Dotyczy ona także zasad i trybu wydawania dzienników urzędowych. Ustawa stanowi, że ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku urzędowym jest obowiązkowe. Odrębna ustawa może wyłączyć obowiązek ogłoszenia aktu, który nie zawiera przepisów powszechnie obowiązujących. Akty normatywne ogłasza się niezwłocznie. Okres 14 dni vacatio legis może być wyjątkowo skrócony (ustawa określa warunki). Przepisy porządkowe wchodzą w zasadzie w życie po 3 dniach od ich ogłoszenia. Punktem wyjścia korzystania z prawa jest wiedza na temat tego, co można znaleźć w poszczególnych rodzajach dzienników publikacyjnych. 1.1. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej W Dzienniku Ustaw ogłaszane są powszechnie obowiązujące źródła prawa (z wyjątkiem źródeł prawa miejscowego). Dziennik Ustaw wydaje Prezes Rady Ministrów. W Dzienniku tym obligatoryjnie ogłaszane są następują- zawartość Dziennika Ustaw ce akty prawodawcze: — Konstytucja, — ratyfikowane umowy międzynarodowe, — ustawy, — rozporządzenia z mocą ustawy, — rozporządzenia, — teksty jednolite Konstytucji, ustaw, rozporządzeń, — uchwały Rady Ministrów uchylające rozporządzenia ministra, — orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatyw nych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw. W Dzienniku Ustaw ogłasza się też inne akty na podstawie upoważnień ustawowych oraz akty prawne dotyczące wojny, referendum, wyborów, stanu wojennego i wyjątkowego, klęsk żywiołowych. Teksty umów zawartych przez państwo polskie z innymi państwami (umów międzynarodowych) mogą być niekiedy publikowane w postaci załączniki do Dziennika Ustaw f 192 VII. Gdzie szukać informacji o przepisach prawnych i wykładni? tzw. załączników do Dziennika Ustaw, czyli publikatorów o takiej samej mocy prawnej jak Dziennik Ustaw, lecz stanowiących odrębną całość. Ogłoszenie umowy międzynarodowej w formie załącznika jest podyktowane przesłankami natury „technicznej". Z reguły bowiem umowa międzynarodowa ogłaszana w załączniku do Dziennika Ustaw jest tak obszerna, że załącznik liczy np. ponad 100 stron i jest wydawany w formie książki, a nie luźnych kartek, jak to ma miejsce w przypadku wydawania Dziennika Ustaw. Tak jak w przypadku Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską, z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi, z drugiej strony, z 1991 r., czy Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 roku. W latach 1944-1989 różne względy, często polityczne, decydowały 0 umieszczeniu umowy w Dzienniku Ustaw albo w załączniku. W Dzien niku Ustaw opublikowano Układ o przyjaźni wzajemnej i współpracy powojennej między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich 1 Rzecząpospolitą Polską z 1945 r., w załącznikach natomiast takie umo wy, jak np. Konwencja o prawach politycznych kobiet z 1953 r., Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1965 r., Kon wencja o ustanowieniu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej z 1967 roku. W latach dziewięćdziesiątych wyraźnie wzrosła — i utrzymuje się po dziś — liczba wydawanych w ciągu roku Dzienników i objętościowo powiększyła się ich zawartość (liczba pozycji w każdym z nich). Jest to związane z jakościowymi przeobrażeniami systemu prawa w Polsce po 1989 r. we wszystkich dziedzinach, w tym z takimi wyzwaniami, jak integracja Polski z Unią Europejską czy uczestnictwo w NATO. 1.2. Wojewódzkie dzienniki urzędowe W wojewódzkich dziennikach urzędowych ogłaszane są źródła prawa miejscowego. Dzienniki wydają wojewodowie. W dziennikach tych ogłaszane są następujące akty normatywne: — akty prawa miejscowego stanowione przez wojewodę i organy administracji niezespolonej, /. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia udostępniana tradycyjnie 193 zawartość wojewódzkich dzienników urzędowych — akty prawa miejscowego stanowione przez sejmik województwa, organy powiatu i organy gminy. W dziennikach tych umieszcza się również: — akty Prezesa Rady Ministrów uchylające akty prawa miejscowego, — wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego uwzględniające skar gi na akty prawa miejscowego. W szczególności w dziennikach publikuje się statuty (województwa, powiatu, gmin itd.), przepisy porządkowe i inne akty prawne wydawane lokalnie na mocy przepisów szczególnych. Przepisy porządkowe ogłasza się ponadto w drodze obwieszczeń, w sposób zwyczajowo przyjęty lub w środkach masowego przekazu. 1.3. Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski" zawartość „Monitora Polskiego" Zgodnie z nową ustawą w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski" ogłasza się: — zarządzenia Prezydenta wydane na podstawie ustawy, — uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów wydane na podstawie ustawy, — teksty jednolite powyższych aktów, — orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów ogłoszo nych w „Monitorze" albo nie publikowanych, — uchwały Zgromadzenia Narodowego, Sejmu, Senatu (wskazane w ustawie), — akty urzędowe Prezydenta RP (wskazane w ustawie), — inne akty, jeśli ich ogłoszenie w „Monitorze" jest przewidziane w tych aktach lub w ustawach, — inne akty na podstawie zarządzenia Prezesa Rady Ministrów. „Monitor Polski" wydaje Prezes Rady Ministrów. Każdy Dziennik Ustaw, wojewódzki dziennik urzędowy i „Monitor Polski" opatrzony jest kolejnym numerem w roku kalendarzowym oraz datą wydania. Poza numeracją dzienników biegnie jeszcze kolejna w ciągu roku numeracja pozycji, pod którymi ogłaszane są poszczególne akty prawne. Każdy ogłaszany akt ma więc swoją pozycję w dzienniku. 194 VII. Gdzie szukać informacji o przepisach prawnych i wykładni? Termin wydawania tych dzienników zależy od nagromadzenia się materiału i pilności ogłaszanego aktu prawnego. Gdzie można mieć wgląd do dzienników publikacyjnych? udostępnianie dzienników publikacyjnych Prawny obowiązek bezpłatnego udostępniania Dziennika Ustaw i „Monitora Polskiego" mają wójtowie, burmistrzowie (prezydenci) i starostowie. Wojewoda ma obowiązek udostępniania zbioru wojewódzkich dzienników urzędowych. Egzemplarze dzienników otrzymują różne biblioteki, niektóre mają dzienniki urzędowe wszystkich województw. Dzienniki publikacyjne można kupić w specjalnych punktach sprzedaży (w urzędach i sądach). W rym miejscu pomijam dostęp do prawa przez komputerowe bazy danych (por. niżej). 1.4. Dzienniki urzędowe ministrów i innych urzędów centralnych W dziennikach urzędowych ministrów i innych urzędów centralnych ogłasza się: — akty normatywne organu wydającego dziennik i nadzorowanych przez niego urzędów centralnych, — uchwały Rady Ministrów uchylające zarządzenia ministra wydają cego dziennik urzędowy, — orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach wyżej wymie nionych aktów, — inne informacje, komunikaty i obwieszczenia ministrów i urzędów centralnych. Dzienniki urzędowe są dostępne w siedzibach urzędów wojewódzkich, w pewnym zakresie w urzędach powiatowych i gminnych. Są dostępne w większych bibliotekach. Obecnie ukazuje się kilkanaście dzienników urzędowych. Są to: — „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Łączności", wykaz dzienników urzędowych ministerstw — „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu", — „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Finansów", — „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji", „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości", /. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia udostępniana tradycyjnie 195 — „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Kultury", — „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Zdrowia", — „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej", — „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Infrastruktury", — „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi", — „Dziennik Urzędowy Komitetu Integracji Europejskiej", — „Dziennik Urzędowy Komisji Papierów Wartościowych i Walut", — „Dziennik Urzędowy Głównego Urzędu Miar", — „Dziennik Urzędowy Narodowego Banku Polskiego", — „Dziennik Urzędowy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych", — „Dziennik Urzędowy Komitetu Badań Naukowych". Zauważmy też istnienie „Monitora Sądowego i Gospodarczego". Nie zawiera on źródeł prawa (tak jak wiele innych wyżej wskazanych dzienników), ale istotne dla przedsiębiorstw obwieszczenia i ogło- i j j irvr>^ x „• • ^ o • ji- „Monitor Sądowy szenia. Jest wydawany od 1996 r. przez Ministra Sprawiedh- ; Gospodarczy" wości, który nie ponosi odpowiedzialności za treść obwiesz- czeń i ogłoszeń. „Monitor" jest ogólnokrajowym dziennikiem urzędowym, w którym ogłasza się wszystkie wpisy do Krajowego Rejestru Sądowego, chyba że ustawa stanowi inaczej, ogłoszenia wymagane przez kodeks spółek handlowych i kodeks postępowania cywilnego; inne obwieszczenia, jeżeli ich ogłoszenie w „Monitorze Sądowym i Gospodarczym" jest wymagane przez inne ustawy. Każdy przedsiębiorca jest obowiązany posiadać w lokalu swojej siedziby numery „Monitora Sądowego i Gospodarczego", w których zamieszczone są ogłoszenia i obwieszczenia dotyczące tego przedmiotu. Sądy rejonowe są zobowiązane udostępnić nieodpłatnie przeglądanie „Monitora Sądowego i Gospodarczego". 1.5. Dzienniki urzędowe i dokumenty rządowe państw obcych oraz Unii Europejskiej Polska przyjęła w 1971 r. konwencję dotyczącą międzynarodowej wymiany wydawnictw i konwencję dotyczącą międzypaństwowej wymiany wydawnictw urzędowych i dokumentów rządowych. Są to konwencje sporządzone w Paryżu w 1958 r. Na tej podstawie wymieniane są dzienniki urzędowe i dokumenty rządowe na zasadzie wzajemności; są one dostęp- 196 VII. Gdzie szukać informacji o przepisach prawnych i wykładni? ne w ministerstwach. Informacje o prawie obcym można uzyskać poprzez Internet (odpłatnie). „Official Journal of the European Communities" Obecnie szczególnie ważny w Polsce jest dostęp do „Dziennika Urzędowego Wspólnot Europejskich" („Official Journal of the European Communities" — OJ). Dziennik ten jest od 1967 r. wydawany w dwóch seriach. Akty normatywne publikowane są w serii L (legislation), dokumenty o innym charakterze zaś w serii C. Obecnie OJ jest również dostępny w wersji CD. W „Official Journal" L publikowane są rozporządzenia oraz część dyrektyw i decyzji Unii Europejskiej (pozostałe nabierają mocy w wyniku tzw. notyfikacji). Akty normatywne opublikowane w „Dzienniku" wchodzą w życie z dniem określonym w danym akcie, a w razie braku takiego terminu — dwudziestego dnia po ich ogłoszeniu. udostępnianie OJ W Polsce jest wiele ośrodków udostępniających „Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich". Dokumenty są dostępne w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej w Warszawie (także poprzez Internet), w Przedstawicielstwie Komisji Europejskiej w Warszawie, w Sieci Regionalnych Centrów Informacji Europejskiej (RCIE), których siedziby znajdują się w obecnych i byłych miastach wojewódzkich; w Centrach Dokumentacji Europejskiej (CDE) działających na wyższych uczelniach (obecnie jest ich 17), w Centrach Eurolnfo (obecnie jest ich 12), będących elementami ogóloeuropejskiej sieci, której podstawowym zadaniem jest pomoc małym i średnim przedsiębiorstwom — przekazywanie im informacji o regulacjach prawnych Unii, o potencjalnych partnerach i o rynku europejskim. Jest też Biblioteka Ośrodka Informacji i Dokumentacji Rady Europy, która dysponuje dostępem do baz danych Rady Europy: HUDOC — peł-notekstowa baza zawierająca orzecznictwo Europejskiej Komisji i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu; CERES — katalog Biblioteki Głównej Rady Europy, zawierający całą dokumentację Rady Europy. Prawo unijne (80 tyś. stron aktów prawnych) jest obecnie tłumaczone na język polski. Dotąd (połowa 2002 r.) przetłumaczono około 8 tyś. stron aktów, stanowi to 10% unijnego prawa. 1. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia udostępniana tradycyjnie 197 1.6. Zbiory orzecznictwa Bezpośrednia abstrakcyjnie informacja o prawie to nie tylko informacja o tekstach prawnych, jak to wykazaliśmy już w poprzednich rozdziałach, ale także informacja o interpretacjach tych tekstów dokonywanych przez sądy i doktrynę. Najważniejsze organy sądownicze w Polsce mają swoje urzędowe oficjalne wydawnictwa. Trybunał Konstytucyjny wydaje „Orzecznictwo TK. Zbiór Urzędowy". Sąd Najwyższy udostępnia urzędowy zbiór swoich orzeczeń zawierających rozstrzygnięcia ważniejszych zagadnień prawnych oraz uchwał wpisanych do księgi zasad prawnych w oddziel- l orzecznictwa nych seriach: — „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zbiór Urzędowy. Izba Admini stracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych", — „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zbiór Urzędowy. Izba Cywilna", — „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zbiór Urzędowy. Izba Karna i Wojskowa". Także Naczelny Sąd Administracyjny wydaje swój urzędowy zbiór orzeczeń. Kolejne wydania zbiorów orzecznictwa można nabywać w siedzibach niektórych sądów. Wykładnia doktrynalna zawarta jest w glosach, komentarzach, artykułach, studiach i monografiach. Pełnią informację o doktrynie zawiera skorowidz „Polska Bibliografia Prawnicza" (publikowany co miesiąc w „Państwie i Prawie", jest też wersja CD). Poza oficjalnymi dziennikami publikacyjnymi i oficjalnymi zbiorami orzecznictwa wydawanymi w tradycyjnej „papierowej" formie na rynku wydawniczym jest bardzo dużo wydawnictw, które przedrukowują akty normatywne. Często dokonują też nieoficjalnych ujednoliceń tekstów (tj. nanoszą na akty liczne nowelizacje) oraz wydają zbiory orzeczeń (na ogół tematyczne, np. orzecznictwo z zakresu prawa pracy). Specjalny charakter mają komentarze do ustaw, zawierają bowiem teksty, orzecznictwo i doktrynę. 198 VII. Gdzie szukać informacji o przepisach prawnych i wykładni? Ryć. 19. Wybrane pisma publikujące orzecznictwo sądowe Tytuł Wydawca Orzecznictwo SN Izba Cywilna Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Orzecznictwo SN Zbiór Urzędowy Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych C.H. Beck Orzecznictwo SN Izba Karna i Izba Wojskowa „Palestra" Orzecznictwo NSA Dom Organizatora, Toruń Biuletyn Trybunatu Konstytucyjnego Biuro Trybunatu Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunatu Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy Biuro Trybunatu Konstytucyjnego Nowy Przegląd Notarialny Rada Izby Notarialnej w Warszawie Wokanda Librata Sp. z o.o. Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego PWE Przegląd Sądowy Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Przegląd Prawa Handlowego Wydawnictwo KiK Przegląd Orzecznictwa Podatkowego Instytut Podatkowy, Toruń Prokuratura i Prawo Prokuratura Krajowa Kwartalnik Prawa Prywatnego Zakamycze Orzecznictwo Sądów Polskich Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Gazeta Sądowa Zrzeszenie Prawników Polskich Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych BMT ERIDA Nieruchomości C.H. Beck Monitor Prawniczy C.H. Beck Monitor Prawa Celnego Wydawnictwa BW, Szczecin Monitor Podatkowy C.H. Beck Problemy Egzekucji Sądowej Wydawnictwo Stowarzyszenia Komorników Sądowych Dzienniki publikacyjne, zbiory orzeczeń i tezy doktryny udostępniane są nie tylko sposobami tradycyjnymi, ale i poprzez nośniki elektroniczne. Sposoby tradycyjne, biblioteczne, przestały wystarczać wobec zalewu dokumentów prawnych we wszystkich wysoko rozwiniętych krajach współczesnego świata. Przestały też wystarczać w Polsce. 2. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia udostępniana elektronicznie... 199 2. INFORMACJA ABSTRAKCYJNA BEZPOŚREDNIA UDOSTĘPNIANA ELEKTRONICZNIE (CD l ON LINĘ) Pierwsze systemy komputerowego wyszukiwania informacji prawnej powstały w latach sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych. W latach siedemdziesiątych rozpoczęto ich budowę w Europie (także wówczas podjęto prace w Sejmie PRL). Obecnie w Polsce dostępne są różne bazy danych o prawie. Ogólnie są to systemy pełnotekstowe: w bazie są dokumenty w całości albo ich frag menty (np. tezy orzeczeń). Nie można więc zadać systemo- , wi bezpośredniego pytania, np. jak napisać testament, jak j pełnotekstowe zarejestrować działalność gospodarczą, bo na tak sformuło- wane pytania bazy nie odpowiadają. Można natomiast uzyskać dane o prawie „na temat" — baza dostarcza dokumenty (akty, tezy orzeczeń, tezy z doktryny), które użytkownik musi sam przeanalizować, aby rozwiązać konkretny problem prawny. 2.1. Internatowy System Informacji Prawnej Sejmu RP Oficjalną, nieodpłatną bazę danych o aktach prawodawczych udostępnia Sejm RP. Można z niej korzystać przez Internet. Adres: www.sejm.gov.pl Prace nad bazą rozpoczęto w 1974 r. Internetowy System Informacji Prawnej Sejmu zawiera obecnie opisy aktów prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw i „Monitorze Polskim" od roku 1918 oraz ujednolicone (uwaga! nie są to oficjalne teksty jednolite) teksty ustaw. „Ściągnięcie" . . . , , , www.seim.gov.pl tekstu ustawy z tej strony nie sprawia żadnego kłopotu nawet początkującemu internaucie. Student, który chce przestudiować np. ustawę — Prawo działalności gospodarczej, nie musi już czytać jej w czytelni biblioteki, ale mając w domu modem po pięciu minutach ma tekst na ekranie komputera (konieczny jest program Adobe Acrobat Reader). Także Trybunał Konstytucyjny dysponuje elektronicznymi bazami danych, jednak nie są one bezpośrednio dostępne przez Internet. Biblioteka Trybunału posiada: katalogi zbiorów własnych (opracowane w systemie COLIBER), Polską Bibliografię Prawniczą, bazy orzecznictwa NSA, SN 200 VII. Gdzie szukać informacji o przepisach prawnych i wykładni? i TK, Rejestr Aktów Prawnych, CODICES — system Komisji Weneckiej Rady Europy zawierający dokumentację najważniejszych orzeczeń sądów konstytucyjnych (w rym Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Najwyższego USA) — dotyczących zgodności prawa z Konstytucją. System funkcjonuje w wersji angielskiej, z możliwością wieloaspektowego wyszukiwania danych; ma bibliografię opracowań dotyczących polskiego Trybunału Konstytucyjnego; dokumentację aktów normatywnych regulujących funkcjonowanie europejskich sądów konstytucyjnych. 2.2. Baza Komitetu Integracji Europejskiej www.ukle.gov.pl Komitet Integracji Europejskiej udostępnia przez Internet najważniejsze akty prawne związane z integracją Polski z Unią Europejską (konieczne: Adobe Acrobat Reader). Są to zarówno wspólnotowe akty prawa pierwotnego, jak i akty prawa wtórnego oraz polskie akty normatywne dotyczące zagadnień integracji. Niektóre akty unijne udostępniane są w wersji angielskojęzycznej, inne są przetłumaczone. Baza zawiera też pełną informację o tłumaczeniach wspólnotowych aktów prawnych dostępnych lub odnotowanych w Wydziale Koordynacji Tłumaczeń Komitetu Integracji Europejskiej. W rejestrze tłumaczeń odnotowane zostały tłumaczenia wykonane na zlecenie ministerstw i urzędów centralnych, Komitetu oraz instytucji spoza administracji rządowej. Umożliwia też dostęp do bazy prawa wspólnotowego CELEX, do portalu EUR-Lex, do Agendy 2000, do dokumentów Komisji Europejskiej. Adres: www.ukie.gov.pl 2.3. Bazy komercyjne Inne bazy zawierające teksty prawne mają charakter przedsięwzięć prywatnych i komercyjnych. Bazy te są oferowane przez Internet (on linę), są też dostępne na CD (uaktualnianych z różną częstotliwością). Zawierają nie tylko akty prawodawcze, ale też często tezy wykładni sądowej i doktrynalnej oraz inne przydatne praktycznie informacje o organizacji systemu ochrony, obsługi i pomocy prawnej w Polsce. Z reguły są bardzo proste w obsłudze. Opłaty za ich użytkowanie są dość wysokie dla osób, które chciałyby z nich korzystać prywatnie, dla firm wydatek nie wydaje się zbyt wygórowany, biorąc pod uwagę ich użyteczność na co dzień. 2. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia udostępniana elektronicznie... 201 Oprócz baz dążących do stworzenia kompleksowych systemów informacji o prawie obowiązującym w Polsce powstają też bazy mniejsze, tematyczne; na rynku dostępne są liczne płyty CD z informacjami o prawie w różnych dziedzinach (np. prawo podatkowe na CD). Dla ekonomistów szczególnie przydatna może być baza na CD „Prawo Przedsiębiorcy" (wydawnictwo INFOR), zawierająca 1000 aktów prawodawczych z zakresu szeroko rozumianego prawa gospodarczego i wiele innych praktycznie przydatnych informacji (np. spis urzędów skarbowych, lista doradców podatkowych, spis kancelarii notarialnych. Są też bazy zawierające wyłącznie orzecznictwo. Baza „Orzeczenia" wydawnictwa C.H. Beck zawiera ponad 35 tyś. orzeczeń Sądu Najwyższego, NSA, Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Antymonopolowego, wraz z tekstami przepisów, na podstawie których wydano te orzeczenia. Inną bazą zawierającą tylko orzecznictwo, lecz wzbogacone glosami, jest „Lex Polonica — Orzecznictwo Sądów Polskich" Wydawnictwa Prawniczego LexisNexis — elektroniczna wersja czasopisma prawniczego „Orzecznictwo Sądów Polskich", zawierająca ponad 1000 glos profesjonalnych prawników. 2.3.1. System Informacji Prawnej LEX (wersja CD) i akty prawne on linę Lexa. System Informacji Prawnej LEX składa się , , , , , , , „ ,. . Lex i Temida z bazy aktów prawnych („kartoteka , czyli systemowe ujęcie ustawodawstwa, która obejmuje metryki 176 312 aktów prawnych oraz: 1) teksty aktów prawnych, w tym: — ujednolicone teksty 24 870 aktów z Dziennika Ustaw i „Monito ra Polskiego" wraz z ich wersjami historycznymi (tj. teksty aktów prawnych opublikowanych od 1990 r.; teksty aktów opublikowa nych wcześniej, jeżeli obowiązywały l stycznia 1995 r.; teksty wszystkich opublikowanych ustaw i dekretów od 1944 r., — prezentowane wyłącznie w wersji pierwotnej teksty aktów opub likowanych od 1989 r. w dziennikach urzędowych: Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej, Ministerstwa Sprawiedliwości, NBP oraz ZUS, — ujednolicone teksty 91617 aktów prawa miejscowego, opubli kowane w wojewódzkich dziennikach urzędowych, — ujednolicone teksty 5483 aktów resortowych, — prezentowane w wersji anglojęzycznej 425 wybranych aktów prawa Wspólnot Europejskich; — 202 VII. Gdzie szukać informacji o przepisach prawnych i wykładni? 2) 756 wzorów pism procesowych i umów; 3) bazy projektów ustaw III i obecnej kadencji Sejmu. Baza wykładni prawa składa się z: — 50 072 tez z orzeczeń Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Admi nistracyjnego, Trybunału Konstytucyjnego, sądów apelacyjnych, sądu antymonopolowego oraz Europejskiego Trybunału Praw Czło wieka w sprawach przeciwko Polsce, — ponad 24 700 uzasadnień do tych orzeczeń, — informacji o glosach i przeglądach orzecznictwa, — opisów (metryk) 26 274 artykułów zamieszczonych w 31 fachowych pismach prawniczych oraz publikacji książkowych (tj. podręczników, monografii, komentarzy, poradników) zebranych na podstawie „Pol skiej Bibliografii Prawniczej" publikowanej w „Państwie i Prawie", — zestaw 30419 cytatów z piśmiennictwa prawniczego, ujęty w po staci syntetycznych tez, odzwierciedlających stanowisko autora pub likacji w danej kwestii, — 2159 pism urzędowych Ministerstwa Finansów dotyczących podat ków. System Informacji Prawnej LEX umożliwia ustalenie stanu prawnego obowiązującego zarówno obecnie, jak i w przeszłości, szybki dostęp do samego aktu prawnego, jak również do interpretacji jego przepisów, określenie relacji między aktami prawnymi, zapoznanie się z treścią orzeczeń zarówno publikowanych, jak i nie publikowanych, uzyskanie informacji z zakresu piśmiennictwa prawniczego, eksport danych w celu ich dowolnego wykorzystania poza programem. Uzupełnieniem Systemu Informacji Prawnej LEX jest program „Akty Prawne On Linę" — aktualizowane w trybie tygodniowym zbiory informacji prawnej, dostępne za pośrednictwem sieci INTERNET. Program „Akty Prawne On Linę" zawiera teksty aktów prawnych, w tym: — uaktualnione teksty aktów z Dziennika Ustaw i „Monitora Pol skiego", — prezentowane wyłącznie w wersji pierwotnej teksty aktów z dzien ników urzędowych Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Spra wiedliwości, Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej, NBP oraz ZUS, — aktualne orzeczenia (częściowo z uzasadnieniami) do poszczegól nych aktów prawnych. — 2. Informacja abstrakcyjna bezpośrednia udostępniana elektronicznie... 203 Korzystanie z „Aktów Prawnych On Linę" możliwe jest wyłącznie za pośrednictwem programów wchodzących w skład Systemu . www.prawo.lex.pl miormacji Prawnej LEX. Adres: www.prawo.lex.pl LEX oferuje też w Internecie „Polski Serwer Prawa", zawierający m.in. wiele praktycznych informacji o prawie i obsłudze prawnej. Przykładowo zawiera listy i adresy adwokatów i kancelarii adwokackich działających w poszczególnych województwach, adresy wszystkich sądów, połączenia ze stronami www. zajmującymi się prawem (np. serwisy polskiej informacji prawniczej, serwisy międzynarodowej informacji prawniczej). Serwer ten może być bardzo użyteczny w praktyce działania podmiotów gospodarczych. 2.3.2. Lex Polonica (Wydawnictwo Prawnicze LexisNe- i . , • • Lex Polonica xis). Lex Polonica — to rodzina profesjonalnych prawniczych - ' publikacji elektronicznych. Jej właścicielem i dystrybutorem jest Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Spółka z o.o. W skład Lex Polonica wchodzą: 1) Lex Polonica Maxima — prawo z komentarzami na CD, 2) Lex Polonica Prima — prawo na CD, 3) Lex Polonica — Orzecznictwo Sądów Polskich na CD, 4) Lex Polonica — Prawo kanoniczne na CD, 5) Lex Polonica On Linę (wersja internetowa: www.lexpolonica.pl), 6) Lex Polonica Intranet (wersja klient-serwer). Najbardziej znana jest rozpowszechniana na rynku, na płytach CD, baza Lex Polonica Maxima i internetowa wersja programu Lex Polonica On Linę. Bogata zawartość programów wyczerpuje za- , ........ . i • j • www.lexpolonica.pl kres niezbędnej w dzisiejszych czasach wiedzy o prawie. Oprócz pełnego zbioru ujednoliconych aktów prawnych, bogatej bazy orzeczeń (50 773), pism Ministerstwa Finansów (2462), wzorów umów i pism (1202) w programie zawarto teksty dzienników urzędowych (3240), najważniejsze akty prawa Unii Europejskiej (453) oraz bibliografię prawniczą. Szczególną uwagę w programie Lex Polonica Maxima zwraca umieszczanie w nim na bieżąco aktualizowanych wprowadzeń i komentarzy do 204 VII. Gdzie szukać informacji o przepisach prawnych i wykładni? wielu aktów prawnych oraz glos do orzeczeń sądowych, autorstwa wybitnych polskich prawników. Aplikacja Lex Polonica daje wiele możliwości docierania do poszukiwanych dokumentów, m.in. za pomocą skorowidza przedmiotowego oraz wyszukiwania pełnotekstowego. Program cechuje nowoczesny, przyjazny sposób prezentacji spisów treści, list rezultatów, dokumentów, ich wzajemnych powiązań i dodatkowych danych. Lex Polonica Prima i Maxima posiadają ponadto możliwość dodawania przez użytkownika własnych dokumentów wraz z możliwością ich przeszukiwania, czyli tworzenia własnych baz danych. Kolejne miesięczne edycje zawierają uaktualnianą bazę, której zawartość jest systematycznie rozbudowywana. Użytkownicy programów mają możliwość szybkiego połączenia się z serwerem, na którym znajduje się aktualizowana co tydzień baza aktów publikowanych w okresach między kolejnymi wydaniami wersji na CD. W wersji internetowej Lex Polonica On Linę jest bazą odpłatną i korzystać z niej mogą tylko zarejestrowani użytkownicy. Adres: www.lexpolonica.pl Programy Lex Polonica funkcjonują na rynku od kilku lat. Zdobyły wiele prestiżowych nagród i wyróżnień: Grand Prix na Komputer Expo 2000 w Warszawie, I Nagrodę na Softarg'98 i wyróżnienie na Softarg'99 w Katowicach oraz Najwyższe Wyróżnienie Forum Doradców Podatkowych w roku 1999. Mają one liczną rzeszę użytkowników, wśród których znajdują się instytucje państwowe i samorządowe, sądy, organy skarbowe, kancelarie prawnicze, międzynarodowe firmy konsultingowe, instytucje ubezpieczeniowe, banki oraz przedsiębiorstwa. 2.3.3. ARS Lexum w ramach Internetowego Serwisu Informacyjnego Ars Info (Rodan System sp. z o.o.). Baza zawiera ujednolicone akty prawodawcze ze wszystkich dziedzin prawa opublikowane w Dziennikach Ustaw, „Monitorach Polskich", pięciu dziennikach urzędowych (około 24 ARS Lexum tyś. pełnych tekstów) oraz orzecznictwo (wybrano ok. 4 tyś. orzeczeń SN, NSA i TK z zakresu prawa celnego, podatkowego i autorskiego, obecnie jest uzupełniana o orzecznictwo z innych dziedzin prawa). W zakresie prawa celnego są też glosy. Zawiera też ponad 43 tyś. metryk aktów z informacją o wszystkich aktach relewantnych (wcześniejszy, późniejszy, wykonawczy, nadrzędny itd.). 3. Komputerowe bazy danych na świecie 205 www.arsinfo.pl Baza jest dostępna wyłącznie w wersji internetowej odpłatnie, nie ma pełnej wersji na CD (są bazy specjalistyczne na CD: Działalność gospodarcza — zbiór przepisów prawnych, Prawo podatkowe w orzecznictwie itp.). Adres: www.arsinfo.pl Komputerowy radca prawny 2.3.4. „Komputerowy radca prawny" (wersja CD) i System informacji prawnej Advocatus on linę (Polskie Prawo — Wydawnictwa Komputerowe w Olsztynie). Baza „Komputerowy radca prawny" zawiera skorowidz przepisów, na który składa się wykaz wszystkich aktualnych aktów normatywnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw i „Monitorze Polskim", archiwum obu dzienników w wersji oryginalnej (ok. 10 tyś. aktów) od 1990 r., teksty ujednolicone ok. l tyś. aktów, wybrane orzecznictwo SN, NSA, TK, sądów apelacyjnych (ponad 5 tyś.). Baza na CD jest aktualizowana co miesiąc. Internetowa baza ADYOCATUS jest dostępna odpłatnie | www.ady. pp.pl dla abonentów. Adres: www.adv.pp.pl 3. KOMPUTEROWE BAZY DANYCH NA ŚWIECIE Współcześnie na świecie działa około 200 systemów automatycznego wyszukiwania informacji prawnej. Większość z nich ma charakter komercyjny. „arystokracja" i „proletariat" informatyczny Ostatnio w związku z rosnącą rolą Internetu i jego komercyjnym charakterem szeroko dyskutowany jest problem faktycznego ograniczenia fundamentalnej zasady, jaką jest równość wobec prawa. Bariera finansowa dzieli wyraźnie ludzi według kolejnego kryterium na „arystokrację informatyczną", mającą dostęp do Internetu, i „proletariat informatyczny", a więc grupy ludności, które ze względu na swoją sytuację ekonomiczną nie mogą korzystać z usług informatycznych. Jednocześnie co roku liczba użytkowników Internetu ulega podwojeniu. Na świecie jest zarejestrowanych 30 milionów serwerów. W 1999 r. sieć www. zawierała ponad 320 milionów stron. Z danych Komisji Europejskiej wynika, że aby osiągnąć poziom 50 min użytkowników na świecie, tele- 206 VII. Gdzie szukać informacji o przepisach prawnych i wykładni? fon potrzebował aż 74 lata, radio 38 lat, komputer osobisty — 16 lat, telewizja 13 lat, alntemetowi wystarczyły 4 lata. W USA połowa domów ma połączenie z Internetem. 250 tyś. przedsiębiorstw proponuje transakcje handlowe w cyberprzestrzeni. Europa aktywnie dogania Stany. Szacuje się, że w Europie 12% domów ma połączenie z siecią, w Skandynawii 30% mieszkańców korzysta z Intemetu. W Polsce liczbę internautów ocenia się na 2,5 min. Około 14% polskich firm prowadzi w jakimś zakresie działalność biznesową za pośrednictwem cyberprzestrzeni, 57% dysponuje własną stroną www. Największym na świecie systemem wyszukiwania informacji prawnej jest amerykański system LEXIS. Jest własnością koncernu Mead Corporation i ma charakter komercyjny. Ma sieć terminali we wszystkich stanach USA i w Wielkiej Brytanii. Jest systemem pełnotekstowym. Zawiera akty prawodawcze federalne i stanowe, orzecznictwo precedensowe sądów federalnych i stanowych. Ponadto ma bazę ustawodawstwa i orzecznictwa Wielkiej Brytanii oraz ustawodawstwo Francji. Obecnie system zawiera ponad 10 min stron tekstu, w tym 1,5 min orzeczeń sądowych. Z systemu korzysta stale ponad 100 tyś. prawników. Codziennie odpowiada na około 20 tyś. pytań. W Europie prawie wszystkie kraje (z wyjątkiem Grecji i Malty) dysponują elektronicznymi prawniczymi bazami danych. Rozwiązania organizacyjne są bardzo różnorodne, systemy są tworzone przez rządy, stowarzyszenia, firmy prywatne. CELEX Oprócz systemów obejmujących prawo poszczególnych państw (systemów narodowych) w Europie funkcjonuje potężny system informacji prawnej Wspólnot Europejskich CELEX. Jest to system mieszany. Pozwala na wyszukiwanie pełnotekstowe, a ponadto za pomocą deskryptorów oraz klasyfikacji hierarchicznej. Zawiera pierwotne i wtórne prawo Wspólnot, orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości i Sądu I Instancji, a także prawo krajowe państw „Piętnastki" związane z wprowadzaniem dyrektyw. Jest ciągle rozbudowywany. CELEX jest udostępniany w wersji on linę i CD. Adres: http://europa.eu.int/eur-lex/ 3. Komputerowe bazy danych na świecie 207 CELEX jest system udostępniającym prawo w 11 oficjalnych językach Wspólnot. Zawiera ponad 100 tyś. dokumentów. Ma około 170 tyś. użytkowników. Dostępny poprzez portal EUR-Lex. wady i zalety „papierowego" przekazu prawa Na zakończenie warto zauważyć, że „papierowe" dzienniki publikacyjne mają swoje wady i zalety. Wadą jest to, że wobec nieustannych nowelizacji i braku oficjalnych tekstów jednolitych bardzo trudno z nich korzystać. Ustawy są często kilkanaście razy nowelizowane. Pomocą służą tradycyjne skorowidze obowiązujących aktów prawnych obejmujące informacje o wszystkich obowiązujących aktach prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw i „Monitorze Polskim". Skorowidze uporządkowane są hasłowo — akty prawne uporządkowane są według alfabetycznego indeksu haseł przedmiotowych. Są one wydawane corocznie, a niektóre z nich (dostępne w segregatorach) aktualizowane są co dwa miesiące. Tradycyjnymi źródłami informacji o tekstach prawnych są również wydawane corocznie alfabetyczne skorowidze do Dziennika Ustaw i „Monitora Polskiego", ułatwiające poszukiwanie wybranych aktów prawnych. Informacji o orzecznictwie dostarcza np. „Orzecznictwo Sądów Polskich" poprzez „Indeks orzeczeń", złożony ze skorowidza przedmiotowego, artykułów, skorowidza orzeczeń oraz skorowidza nazwisk glosatorów. Zaletą korzystania z „papierowych" dzienników jest autentyczność tekstu oryginalnego. wady i zalety elektronicznego przekazu prawa Również elektroniczne bazy danych mają swoje wady i zalety. Do wad zaliczyć można to, iż pracownicy firm komputerowych samodzielnie nanoszą nowelizacje na teksty pierwotne, stwarza to pewne ryzyko popełnienia błędów w procesie aktualizacji, którego skutki mogą dotknąć użytkownika bazy. Kwalifikacje osób wprowadzających dane w firmach są różne. Jeśli akty są skanowane, trzeba przyjąć, że przeciętnie 5% skanowanych dokumentów może zawierać błędy. Ponadto wyszukiwanie informacji przez komputer odbywa się według sformalizowanej instrukcji wyszukiwawczej, która wskazuje tylko na formalne właściwości dokumentów oraz ich reprezentację w maszynie. Oczywiście, komputer nie może uwzględniać właściwości semantycznych i pragmatycznych tekstów i pojęć w nich zawartych. Tutaj leży zasadnicza różnica między tradycyjnym a skomputeryzowanym podejściem do tekstu prawnego. O ile dawne metody wyszukiwawcze były oparte na elementach treścio- 208 VII. Gdzie szukać informacji o przepisach prawnych i wykładni? wych, to informatyka poszukuje cech formalnych jako podstawy wyszukiwania, bowiem komputer nie rozumie tekstów, które analizuje. Język prawny, którym wyrażone są informacje o obowiązujących przepisach (aktach normatywnych), nie jest w pełni jednoznaczny i precyzyjny. Stanowi to poważne (ale nie jedyne) źródło trudności informatyki prawniczej. Do zalet komputerowej informacji zaliczyć można kompletność informacji w zakresie objętym dokumentami bazy systemu informatycznego, szybkość jej uzyskania, łatwy dostęp do całego prawa, także owe aktualizacje — użytkownik korzysta z ujednolicanych na bieżąco aktów prawodawczych i ma dostęp do nowych orzeczeń. Oficjalne „papierowe" teksty jednolite pojawiają się stosunkowo rzadko. W końcu ważna jest też cena. Za zakup CD czy dostęp do Internetu i do udostępnianych tam baz odbiorca płaci o wiele więcej niż za zakup, a nawet prenumeratę papierowego „Dziennika Ustaw". W rozdziale III wskazaliśmy, że jednym z trzech elementów, które składają się na uznanie, że podmiot jest w sposób optymalny poinformowany o prawie, jest wiedza o drogach dotarcia do prawa w razie doraźnej potrzeby w jakiejkolwiek sprawie. Informacje zawarte w rozdziale VII spełniają ten wymóg, choć trzeba je jeszcze uzupełnić o wiedzę na temat pomocy prawnej, jakiej możemy szukać u adwokata, radcy prawnego i notariusza. Temu poświęcony jest kolejny rozdział. WYBRANA LITERATURA Barta J., Markiewicz R., Internet oprawo, Kraków 1998. Fajgielski R, Internet dla prawników, Lublin 2001. Internet —problemy prawne, R. Skubisz (red.), Lublin 1999. Kurcyusz J., Wprowadzenie do nauki o informacji i informatyce prawniczej, Katowice 1979. Malinowski A., Wstęp do badań cybernetycznych wprawoznawstwie, Warszawa 1977. Mrozek A., Problemy informatyki prawniczej, Toruń 1977. Ochendowski E., Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1999. Petzel J., Informatyka prawnicza. Zagadnienia teorii ipraktyki, Warszawa 1999. Petzel J., Komputerowe systemy wyszukiwania informacji prawnej Wspólnot Europejskich, Bazy Europejskie, „Biuletyn Ośrodka Informacji i Dokumentacji Rady Europy" 1993, nr 9. Studnicki F., Przeplyw wiadomości o normach prawa, ZNUJ. Prace Prawnicze, 1965, z. 32. 3. Komputerowe bazy danych na świecie 209 Studnicki F., Cybernetyka i prawo, Warszawa 1969. Studnicki R, Wprowadzenie do informatyki prawniczej, Warszawa 1978. Szewc A., Rola i znaczenie informacji o prawie, Prawo jako przedmiot informacji, [w:] Informacja naukowo-techniczna a prawo, A. Szewc (red.), Katowice 1984. Tapper C., Computers and the Law, London 1973. Wróblewski J., Wstęp do informatyki prawniczej, Warszawa 1985. Zieliński M., Informatyka prawnicza a pojęcia normy prawnej, RPEiS 1975, nr 3. KILKA PRZYDATNYCH ADRESÓW INTERNETOWYCH Baza aktów normatywnych Domu Wydawniczego ABC http://www.abc.com.pl/serwis/publik.htm Orzecznictwo w sprawach samorządowych http://www.wspolnota.org.pl/orzecznictwo.html Forum Doradców Podatkowych http://w ww. tax.pl/ Serwis podatkowy http://www.podatki.top.pl Prawo celne http://www.clo.pol.pl/ Prawo dotyczące Giełdy Papierów Wartościowych http://www.dziennik.pl/regulacjejrawne.html Serwis pozwalający odnajdywać akty prawne w Internecie htt://www.alllaw.com Amerykański serwis prawniczy http ://www. law.com Serwis informacyjny http://www.prawo.hoga.pl/ Serwis prawa gospodarczego http://www.biznespolska.pl/bp/ Serwis zajmujący się windykacjami i obrotem wierzytelnościami http ://w w w. w indy kacj a .pl/ Rozdział VIII WSPÓŁPRACA PRAWNIKA l EKONOMISTY 1. PROFESJE PRAWNICZE W POLSCE rola zawodowa a postawa wobec prawa 1.1. Role zawodowe współcześnie w państwach wysoko rozwiniętych stały się centralnymi rolami decydującymi o trybie życia jednostek, o ich świadomości grupowej, a nawet o mentalnych obrazach świata. Wiele badań pokazuje, że specyfika zawodowa ma także istotny wpływ na postawy wobec prawa. Ekonomista, bez względu na rodzaj wykonywanej profesji, patrzy na prawo na ogół inaczej niż prawnik. Jednocześnie prawnicy i ekonomiści ściśle ze sobą współpracują w aparacie władzy publicznej, w sferze gospodarczej i w instytucjach służących innym celom (np. społecznym). Nie tylko ekonomiczne, ale i prawnicze profesjonalne umiejętności są w gospodarce rynkowej atrakcyjnym towarem na rynku wymiany dóbr i usług. Zanim przyjrzymy się bliżej tej współpracy, zauważmy, że prawo jest specyficznym systemem normatywnym, jest bowiem „obsługiwane" przez specjalną grupę zawodową. Inne systemy normatywne (takie jak systemy norm moralnych, obyczajowych czy technicznych) nie mają tej właściwości. Ta grupa zawodowa jest pod wieloma względami szczególna: jej tradycje sięgają starożytności, od wieków prawem zajmują się jedynie profesjonaliści: legislatorzy, sędziowie, adwokaci itd.; oni obsługują instytucje wymiaru sprawiedliwości. Dostęp do wykonywania zawodu jest trudny, a edukacja prawnicza długotrwała i wieloszczeblowa. Ponadto wykonywanie profesji zależy na ogół od przynależności do określonej korporacji zawodowej. Korporacje te cechuje znaczny stopień samorządności i autonomii w określaniu własnych standardów postępowania i stoso- I. Profesje prawnicze w Polsce 211 waniu środków dyscyplinowania swoich członków. Dyskutuje się nad zmianą tego stanu rzeczy, tj. szerszym otwarciem zawodów prawniczych dla absolwentów studiów prawniczych w Polsce. Badania przeprowadzone w Polsce w 1998 r. w grupie studentów kierunków ekonomicznych (zarządzanie i marketing oraz finanse i bankowość) wykazały, że część przyszłych ekonomistów nie bardzo sobie zdaje sprawę ze specyfiki poszczególnych profesji prawniczych. Spróbujemy więc wypełnić tę lukę. Informacje te przydadzą się także studentom innych kierunków, w tym także osobom rozpoczynającym studia prawnicze. publiczna rola prawników Prawnicy, bez względu na rodzaj profesji, pełnią szczególną rolę publiczną. Ich praca wiąże się bezpośrednio z ochroną porządku prawnego, z rozstrzyganiem konfliktów w imię sprawiedliwości, z gwarancjami ładu publicznego, z ochroną i pomocą prawną dla jednostek i organizacji, których prawa i wolności są zagrożone. Do obowiązków prawników (sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców, notariuszy) należy zachowanie niezależności od bieżącej polityki i administracji państwowej, a także dbałość o to, aby prawo nie było w woluntarystyczny sposób wykorzystywane w praktyce, lecz przeciwnie — aby wszystkie działania państwa były podporządkowane prawu. Prawnik musi także zachowywać zawsze niezależność od swoich klientów, choć reprezentuje ich interesy. W swojej pracy winien kierować się tylko wiedzą, sumiennością i uczciwością. Nie może ulegać żadnym przejawom nacisku czy wpływom wywieranym na niego ze strony osób trzecich. W różnych kulturach prawnych (o których była mowa w rozdziale I) różnie kształtuje się rola sędziego, prokuratora, adwokata, doradcy prawnego i notariusza. Różne są wymagane kwalifikacje i drogi karier zawodowych. zawody prawnicze 1.2. W Polsce klasyczne profesje prawnicze podzielić można na: — zawody związane z pełnieniem funkcji władzy państwo wej (sędziowie, prokuratorzy, referendarze sądowi), — tzw. wolne zawody prawnicze (adwokaci, radcowie prawni), — zawód łączący elementy funkcji publicznej z cechami wolnego za wodu (notariusze). Obecnie w Polsce jest około 7,6 tyś. sędziów, 6 tyś. prokuratorów, 7 tyś. adwokatów, 3,1 rys. notariuszy, 24 tyś. radców prawnych. 212 VIII. Wspólpraca prawnika i ekonomisty Ryć. 20. Zawody prawnicze Zawody prawnicze J referendarz sądowy prokurator notariusz T radca prawny Jest też wiele zawodów, w których wykształcenie prawnicze jest preferowane, np. syndyk, likwidator, nadzorca sądowy, doradca podatkowy, mediator, pośrednik w obrocie nieruchomościami, urzędnik państwowy i samorządowy, rzecznik patentowy, komornik. W organach prawodawczych pracują legislatorzy przygotowujący projekty aktów normatywnych. są to prawnicy Prawo do wykonywania konkretnego zawodu prawniczego uzyskuje się po ukończeniu wyższych (pięcioletnich) studiów prawniczych i aplikacji (2,5--3,5-letniej), która kształci umiejętności praktyczne. Aplikacja kończy się egzaminami. Ich pozytywny wynik daje uprawnienia do wykonywania konkretnej profesji prawniczej. Nie oznacza to jednak, że adwokat, radca czy notariusz (którzy interesują nas w tym rozdziale, o sędziach i prokuratorach jest mowa w rozdziale XIV) może natychmiast rozpocząć praktykę. To zależy od spełnienia wielu dodatkowych warunków, które określają odpowiednie korporacje zawodowe. Obecnie dyskutuje się nad możliwościami szerszego otwarcia zawodów prawniczych dla absolwentów studiów prawniczych. 1.3. Prawnik bez aplikacji nie ma uprawnień do wykonywania klasycznych profesji prawniczych. prawnik bez aplikacji Ta grupa prawników (bez aplikacji) jest bardzo niejednorodna. Zaliczyć do niej można przede wszystkim tych wszystkich, którzy dla adwokatów i radców wypełniają funkcje pomocnicze lub wyspecjalizowane (zakres czynności, do których uprawnione są te osoby, jest mocno ograniczony w stosunku do uprawnień radców i adwokatów). Ważne jest uświadomienie sobie, że ekonomista w swojej pracy zawodowej korzystać może z usług (pomocy prawnej) również prawni- formy korzystania z usług prawników ,,,,. j • • j j • ' • -i- j i zatrudnienie dwóch rorm zatrudnienia decydują rożne czynniki, przede fa, prawnego wszystkim potrzeby przedsiębiorcy. Duże firmy korzystają l 2. Rola prawnika w przedsiębiorstwie 213 ków nie posiadających uprawnień radcy prawnego lub adwokata. Często są to osoby wysoko wyspecjalizowane w jakiejś dziedzinie prawa, posiadające rozległą wiedzę prawniczą. Prawnik nie posiadający uprawnień, zwłaszcza zatrudniony przez kancelarię lub spółkę świadczącą pomoc prawną, wykonuje swoją pracę pod kierunkiem radcy prawnego lub adwokata (np. może pod kierunkiem adwokata lub radcy prawnego sporządzić projekt opinii prawnej albo pisma procesowego, lecz to adwokat lub radca podpisuje te dokumenty, a więc ponosi odpowiedzialność za ich treść). Można do tej grupy też zaliczyć tych prawników, którzy zajmują stanowiska samodzielne, zwłaszcza w urzędach (np. w urzędach zatrudnia się prawników na stanowiskach referentów prawnych). 2. ROLA PRAWNIKA W PRZEDSIĘBIORSTWIE 2.1. Prawnicy obsługujący sferę gospodarczą to przede wszystkim radcowie prawni, adwokaci i notariusze. Profesjonalne pełnienie ról zawodowych przez ekonomistów wymaga korzystania z ich usług. Radcowie, adwokaci i notariusze działają na różnych podstawach ustawowych i pełnią do pewnego stopnia różne role w relacjach z klientami. Duże podobieństwo zadań łączy adwokata i radcę, wyraźnie inną rolę w obsłudze prawnej pełni notariusz, działający jako funkcjonariusz publiczny i pracujący w zasadzie wyłącznie we własnej kancelarii. Prawnikami, z którymi przedsiębiorca najczęściej współpracuje, są radcowie prawni i adwokaci. Podmiot gospodarczy ma do wyboru dwie formy korzystania z ich usług. Po pierwsze, w ramach stosunku pracy może zatrudnić radcę prawnego. Po drugie, może korzystać z ich pracy na podstawie umów cywilnoprawnych o świadczenie usług. Umowę taką może zawrzeć z radcą prawnym lub adwokatem. Radcowie i adwokaci wykonują zawód w indywidualnych kancelariach lub w utworzonych przez siebie spółkach, adwokaci także w zespołach. W przypadku radcy prawnego o wyborze jednej z tych 214 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty często z obu rozwiązań jednocześnie: zatrudniają radców prawnych na podstawie umów o pracę i zlecają niektóre zadania zewnętrznym firmom prawniczym (np. przygotowywanie kontraktów wymagających poważanych negocjacji czy też znajomości prawa obcego). Małe przedsiębiorstwa zawierają z reguły umowy na wykonanie określonych usług: zastępstwo procesowe w postępowaniu sądowym, egzekucyjnym lub administracyjnym, przygotowanie wzoru umowy itp. odpowiedzialność prawnika za błąd Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na formę zatrudnienia, poza potrzebami firmy i kosztami korzystania z pomocy prawnej, jest bezpieczeństwo przedsiębiorcy, oznaczające możność naprawienia szkody wyrządzonej błędem prawnika. W przypadku błędu popełnionego przez radcę prawnego zatrudnionego na podstawie umowy o pracę przedsiębiorca dochodzić może odszkodowania na zasadach przewidzianych w kodeksie pracy, co oznacza, że odszkodowanie za szkodę wyrządzoną z winy nieumyślnej nie może przewyższać wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia. Natomiast radca prawny lub adwokat prowadzący własną praktykę lub firma prawnicza ponosi pełną odpowiedzialność za wyrządzoną z własnej winy szkodę. Należy jednak w tym miejscu wyraźnie podkreślić, że wymóg wykonywania obowiązków zawodowych z należytą starannością nie oznacza, że prawnik ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą za każdą sprawę przegraną w sądzie lub organie administracji czy też niepowodzenie prowadzonych przez siebie negocjacji. Z istoty samego prawa wynika bowiem, że w każdym sporze prawnym istnieje określony zakres niepewności i niejasności zarówno co do znaczenia przepisów prawnych, jak i co do przebiegu zdarzeń. Zakres ten wyznacza ramy racjonalnego dyskursu o prawie i faktach. O błędzie skutkującym odpowiedzialnością odszkodowawczą można mówić natomiast tam, gdzie w sposób oczywisty naruszone zostają zasady starannego działania, np. radca prawny lub adwokat, któremu zlecono złożenie pozwu, czyni to wskutek niedbalstwa po upływie terminu przedawnienia roszczenia lub w wydanej przez siebie opinii powołuje się na nieobowiązujące przepisy prawne. Poza radcami prawnymi i adwokatami firmy korzystają z pomocy zatrudnionych w ramach stosunku pracy prawników bez aplikacji. Mogą oni jedynie wykonywać czynności nie zastrzeżone przez obowiązujące przepisy do wyłącznej właściwości prawników z uprawnieniami zawodowy- 2. Rola prawnika w przedsiębiorstwie 215 mi. Są to najczęściej czynności pomocnicze związane z pracą radców prawnych (np. przygotowywanie materiałów niezbędnych do złożenia pozwu) oraz wyszukiwanie i przekazywanie informacji o prawie obowiązującym istotnych dla działalności przedsiębiorcy. kontakty z notariuszami Kontakty przedsiębiorca—notariusz są rzadsze i sprowadzają się najczęściej do dokonywania w formie aktu notarialnego czynności prawnych, dla których forma ta jest konieczna lub z uwagi na bezpieczeństwo obrotu prawnego pożądana. Z reguły dokonanie czynności notarialnej przez notariusza poprzedzone jest przygotowaniem projektu aktu lub dokumentu przez radcę prawnego lub adwokata. Notariusz ma zawsze obowiązek czuwania nad zgodnością dokonywanej przez siebie czynności z prawem, słusznymi interesami stron i innych osób oraz udzielania stronom koniecznych wyjaśnień. Notariusz ponosi pełną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu powierzonych mu czynności. 2.2. Współpracę prawnika z ekonomistą w przedsiębiorstwie można widzieć w pięciu płaszczyznach. informacja o prawie Po pierwsze, od radców, adwokatów i prawników bez uprawnień ekonomiści uzyskują na co dzień abstrakcyjną i sytuacyjną informację o prawie (por. rozdział III). Do prawników należy selekcja informacji o prawie, to znaczy wybór tylko tych informacji, które są istotne ze względu na zakres działania i problemy, przed jakimi staje przedsiębiorca (np. w każdej firmie konieczna jest informacja o przepisach prawa podatkowego, które jej dotyczą, w firmie projektowej niezbędna jest informacja o prawie autorskim, odwrotnie — dla przedsiębiorcy, który nie eksportuje i nie importuje, nie mają znaczenia przepisy celne). Ponadto do prawnika należy przełożenie informacji o prawie zapisanej w trudnym dla ekonomisty języku prawnym na proste dyrektywy postępowania (np. złożyć do urzędu skarbowego deklarację^do dnia Y, przyznać pracownikom od dnia Z określony dodatek, skorzystać z uprawnienia do przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności). Oczekuje się przy tym, że informacja o prawie oparta będzie nie tylko na przepisach prawnych, lecz mających znaczenie dla wykładni orzeczeniach, wytycznych, opiniach doktryny. Po drugie, prawnicy opiniują, tworzą lub biorą udział w tworzeniu rozmaitych dokumentów prawnych przygotowywanych w firmach (np. umów, regulaminów wewnętrznych). 216 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami opinię prawną może wydać adwokat, radca prawny, nauczyciel akademicki posiadający wykształcenie prawnicze, a także posiadający takie wykształcenie pracownicy organów publicznych w ramach wykonywania przez nich obowiąz- —— 1 ków pracowniczych. Przyjmuje się, że opinia prawna, jako opinie prawne 1 stanowisko prawnika zawierające ocenę prawną danego sta nu faktycznego, powinna być wydana na piśmie. Powinna ona też zawie rać wnioski wskazujące konkretne sposoby postępowania. W zasadzie tylko organy jednostek organizacyjnych oraz osoby zatrudnione na sta nowiskach kierowniczych lub samodzielnych mogą domagać się od praw nika obsługującego daną jednostkę wydania opinii prawnej. Opinia po winna być obiektywna, zgodna z prawem i jasna. Od opinii prawnych odróżnia się prostsze i niesformalizowane przejawy działań prawników, takie jak porady prawne, konsultacje prawne i informacje prawne. doradztwo Po trzecie, prawnicy funkcjonują jako doradcy w istotnych sprawach związanych z prowadzeniem firm. Właściwie w każdym obszarze funkcjonowania przedsiębiorstwa, marketingowym, organizacyjnym, innowacyjnym i finansowym, prawnik może być użyteczny nie tylko jako osoba informująca o treści prawa i opiniująca różne dokumenty, ale także jako doradca w toku procesów podejmowania decyzji. W wielu firmach oczekuje się, że prawnik — poza wskazaniem, jakie możliwości stwarza przedsiębiorcy obowiązujące prawo — będzie aktywnie uczestniczyć w wyborze rozwiązania optymalnego dla firmy, co więcej wykazywać będzie inicjatywę w przedstawianiu nowych sposobów i form działania, np. zwróci uwagę na korzyści, jakie niesie dla firmy w określonej sytuacji prawnej i ekonomicznej lisingowanie środków trwałych, zamiast finansowania ich zakupu kredytem bankowym. Taka postawa prawnika jest niezbędna, jeżeli chce się efektywnie łączyć profesjonalną wiedzę o prawie z profesjonalną wiedzą ekonomistów i przedstawicieli innych zawodów. Wymaga to jednak od prawnika ogólnej choćby znajomości tych zagadnień w obszarze, po którym poruszają się jego partnerzy, zaś od nich — ogólnej wiedzy o prawie i mechanizmach jego działania. Po czwarte, prawnicy działają jako negocjatorzy. W imieniu firmy negocjują z przedstawicielami innych firm, negocjują też z organami władzy publicznej (np. z administracją). Nego- negocjacje 2. Rola prawnika w przedsiębiorstwie 217 Ryć. 21. Zadania prawnika w przedsiębiorstwie Zadania prawnika w przedsiębiorstwie opiniuje doradza negocjuje reprezentuje wewnątrz przedsiębiorstwa na zewnątrz przedsiębiorstwa cjują warunki umów (np. sprzedaży, pożyczki, dzierżawy), wykonanie zobowiązań, ceny itp. Podstawy obrotu gospodarczego stwarza prawo cywilne. Jego istotą jest dialog i swoboda umów, a nie przymus (por. rozdział XI), stąd prawnicy wykazać się muszą nie tylko znajomością prawa, ale i kwalifikacjami interpersonalnymi, w tym znajomością zasad negocjacji, retoryki i erystyki. Umiejętności negocjacyjne, a nawet mediacyjne przydają się także wewnątrz firmy, zwłaszcza w rozwiązywaniu sporów i konfliktów pracodawców z pracownikami. Postępowania upadłościowe i układowe również wymagają od prawnika takich kwalifikacji. W końcu, w przypadku sporów z administracją i sporów z klientami i dostawcami, toczonymi przed sądami, kwalifikacje retoryczne radcy czy adwokata są bardzo istotne. Rozprawa w postępowaniu cywilnym — począwszy od czasów Demostenesa — to klasyczna scena retorycznej sztuki prawniczej. Po piąte, radca prawny albo adwokat stają jako pełnomocnicy firm w sądach lub przed organami administracji. pełnomocnictwo procesowe zewnętrznego (między pełnomocnikiem a sądem i przeciwnikiem w procesie). Pełnomocnictwo procesowe to uprawnienie do podejmowania wszyst- Udzielone przez osobę fizyczną lub jednostkę organizacyjną pełnomocnictwo procesowe jest instytucją prawną o charakterze złożonym, składającą się ze stosunku prawnego wewnętrznego (między pełnomocnikiem i mocodawcą), zawartego np. na podstawie umowy zlecenia, umowy o pracę oraz ze stosunku prawnego 218 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty kich łączących się ze sprawą czynności procesowych, łącznie z postępowaniem egzekucyjnym. W Polsce pełnomocnikami procesowymi w sprawach cywilnych mogą być adwokaci i radcowie prawni. Ponadto mogą nimi być współuczestnicy sporu, rodzice, małżonek, rodzeństwo, zstępni strony, osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia. Dodatkowo zaś pełnomocnikami procesowymi osób prawnych lub przedsiębiorcy mogą być ich pracownicy lub pracownicy organu nadrzędnego. Udzielenie pełnomocnictwa procesowego pełnomocnikowi powoduje jego upoważnienie do działania w imieniu mocodawcy. Natomiast zobowiązanie go do działania w charakterze pełnomocnika wynika ze stosunku prawnego wewnętrznego, np. zlecenia. Warto też zauważyć, że niektóre sprawy związane z obrotem gospodarczym rozpatrywane są przez sąd tylko na podstawie dokumentów, bez konieczności uczestniczenia w nich prawników stron (postępowanie nakazowe, postępowanie upominawcze). windykacja należności Ważną płaszczyzną działania prawników jest udział w postępowaniach w celu odzyskania należności firmy (windykacja należności). Klasyczny cykl takiego postępowania jest następujący: wysłanie wezwania do zapłaty, negocjacje przedsądowe, wszczęcie postępowania sądowego — zazwyczaj nakazowego albo upominawczego, negocjacje przedegzekucyjne, egzekucja sądowa (patrz rozdział XIV). We wszystkich fazach uczestniczy radca prawny albo adwokat. 2.3. Biznesmeni badani w Polsce w połowie lat dziewięćdziesiątych potwierdzają, że korzystają z pomocy prawników (61,3%). Proszeni o wskazanie spraw, które zmuszają ich do korzystania z ich pomocy, wskazywali, że najczęściej są to sprawy dotyczące finansów firmy, księgowości, prowadzenia ksiąg, zatrudnienia pracowników i ogólnie spraw kadrowych, interpretacji i obowiązywania przepisów prawnych, prowadzenia firmy, jej organizacji, wszystkich spraw urzędowych, ulg inwestycyjnych i amortyzacyjnych, spraw sądowych. Tylko 20% badanych biznesmenów twierdzi, że prawo tworzone po 1989 r. jest bardziej zrozumiałe niż prawo okresu PRL — to wyznacza orientacyjny zakres koniecznej pomocy prawników. 3. Kryteria wyboru i oceny prawnika 219 3. KRYTERIA WYBORU l OCENY PRAWNIKA 3.1. Zatrudniając radcę, adwokata lub prawnika bez aplikacji, należy wziąć pod uwagę wiele kryteriów, w których najważniejsze to: profesjonalizm, zakres oferowanych usług, postawa moralna. Przez profesjonalizm rozumiem przede wszystkim wysoką wiedzę prawniczą, ale także inne kompetencje i umiejętności przydatne w skutecznym wykonywaniu powierzonych zadań. Zaryzykować można twierdzenie, że wielu przedsiębiorców przywiązuje wciąż zbyt wielką wagę do roli prawnika jako pełnomocnika w sporach prawnych, nie docenia natomiast roli doradcy i negocjatora. Prawnik powinien przede profesjonalizm wszystkim wpływać na to, aby wszelkie więzi prawne, jakie nawiązuje przedsiębiorca z innymi podmiotami w czasie swej działalności, były zgodne z obowiązującym prawem i nie niosły dla klienta zbyt dużego ryzyka ekonomicznego. Profesjonalne doradztwo prawne pozwala uniknąć wielu strat. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy mechanizmy rozstrzygania sporów prawnych są długotrwałe, a efektywność postępowania egzekucyjnego niska. Prawnik powinien więc w pierwszej kolejności dbać o to, aby firma nie poniosła szkody wskutek sprzecznych z prawem, niestarannych i niekorzystnych dla klienta w płaszczyźnie prawnej działań, nie zaś o to, jak szkodę już powstałą naprawić. Dobry prawnik nie tylko zna prawo, ale także umie przekonywać do zaproponowanych rozwiązań. Zna nie tylko reguły gry (przepisy i wykładnię), ale i reguły wygrywania (retoryka, sztuka negocjacji, erystyka). Prawnik stara się dokładnie zrozumieć bezpośrednie potrzeby firmy go zatrudniającej, a także jej potrzeby ogólne, jakie wiążą się z prowadzonymi przez nią interesami. Rozumie strategię działania przedsiębiorstwa. Stara się też dokładnie zrozumieć potrzeby strony przeciwnej. Ekonomista ma prawo oczekiwać, że radca prawny potrafi „odczytać" bilans i rachunek wyników, których znajomość jest konieczna np. dla oceny wiarygodności potencjalnego kontrahenta czy sytuacji przedsiębiorcy ze względu na zaistnienie lub nie podstaw ogłoszenia jego upadłości lub złożenia wniosku o otwarcie postępowania układowego. Jeśli ma odnosić sukcesy, powinien posiadać umiejętność odnajdywania nawet w najtrudniejszych sprawach tych obszarów, w których można znaleźć 220 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty porozumienie, w których możliwa jest ugoda, a następnie — dzięki analizie faktów i prawa — powinien szukać możliwości powiększenia tego obszaru. Ważne jest, aby umiał dostosować styl pracy (np. negocjacji) do konkretnych okoliczności, kontrolował go, umiał tworzyć odpowiedni klimat negocjacji... Liczy się więc nie tylko wiedza prawnicza. Dobrym współpracownikiem ekonomisty będzie prawnik stanowczy co do zasad, a elastyczny w doborze strategii i taktyki działania. 3.2. W dużych firmach bardzo istotnym zagadnieniem jest sformalizowanie współpracy z prawnikiem. Przede wszystkim służy to uniknięciu błędów związanych z dokonywaniem czynności prawnych przez osoby działające w imieniu przedsiębiorcy oraz ma na celu precyzyjne określenie odpowiedzialności. Współpracę tę najłatwiej zagwarantować regulaminami pracy lub zarządzeniami. W celu sformalizowania owej współpracy można przy określaniu zakresu obowiązków każdej z osób, która będzie się „ocierać" o zagadnienia prawne, oznaczyć te czynności, których dokonanie wymaga bezwzględnej konsultacji z prawnikiem, oraz czynności, w których taka konsultacja byłaby właściwa. Ryć. 22. Pracownicy firmy najczęściej korzystający z pomocy prawnika Pracownik Zakres Wspólnicy Dyrektor Członkowie zarządu spółki Wszelkie problemy prawne związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa Osoba odpowiedzialna za zatrudnienie u przedsiębiorcy Kwestie prawne związane z prawem pracy i prawem ubezpieczeń spo-tecznych Osoba odpowiedzialna za rachunkowość przedsiębiorstwa Kwestie prawne związane z prawem podatkowym, rachunkowym, dewizowym, celnym Osoby upoważnione do zawierania umów w imieniu przedsiębiorcy Kwestie związane z poprawnością zawieranych przez nie umów cywilnych 3. Kryteria wyboru i oceny prawnika 221 Podsumowując, należy określić: kto i w jakich sytuacjach, z jakim wyprzedzeniem powinien konsultować się z prawnikiem w firmie. Od specyfiki prowadzonej przez firmę działalności prawnej zależy oznaczenie przypadków, w jakich opinia prawnika jest niezbędna. Ekonomista nie musi biegle znać prawa. Powinien on jednak orientować się, jakie sytuacje związane z funkcjonowaniem firmy związane są z ryzykiem wywołania niekorzystnych skutków prawnych lub czasem mniej korzystnych niż możliwe. Warto podkreślić, że to, jak prawnicy wywiązują się ze swoich zadań, nie zależy tylko od nich, ale także od jakości samego prawa. Jeśli prawo jest na wysokim poziomie merytorycznym i technicznym, zachowywanie i postulowanie postawy legalistycznej nie jest trudne. Jeśli natomiast prawo jest niestabilne, pełne luk i sprzeczności — Ja osc pl"awa r a postawy prawnicy, głównie obsługujący sferę gospodarczą, spotykają prawników się z problemem zajęcia określonej postawy w stosunku do dysfunkcyjnej regulacji. Niestety, zdarzają się przypadki nadużywania wiedzy prawniczej i umiejętności praktycznych do działań na pograniczu prawa lub przeciw prawu. Ekonomista powinien omijać takich prawników. Skutki ich działań dla przedsiębiorstw w dłuższej perspektywie są na ogół opłakane. Obecnie rośnie konkurencja na rynku usług prawniczych, w konsekwencji jakość tych usług ma coraz większe znaczenie. 3.3. Niezwykle trudno wskazać prosty miernik profesjonalizmu adwokata lub radcy prawnego. Najprostsze kryterium, jakim jest efektywność, wyrażona liczbą zwycięskich spraw sądowych, postępowań administracyjnych czy zakończonych sukcesem negocjacji, może być zwodnicze, gdyż, po pierwsze, samo pojęcie „wygranej" zależy od rodzaju spraw prowadzonych przez prawnika („wygraną" w tym sensie może być po stronie pełnomocnika pozwanego wydanie przez sąd wyroku o rozłożeniu kwoty zasądzonej w wyroku na raty lub po stronie obrońcy oskarżonego — warunkowe zawieszenie kary), po drugie — wysoka efektywność może być, niestety, wynikiem działań nieetycznych czy wręcz sprzecznych z prawem. Ponadto brak jest szerszej informacji, która pozwoliłaby na dokonanie takiej oceny. Jest charakterystyczne, że w Polsce w środowisku prawniczym 222 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty problem reklamy usług prawniczych dominuje pogląd, że adwokaci, radcowie i notariusze — jako podmioty indywidualne — nie powinni reklamować swoich usług. Pogląd taki jest wyrażany przede wszystkim przez organy samorządu zawodowego. Twierdzi się, że dopuszczenie do niczym nie skrępowanej reklamy niesie za sobą ryzyko. Może „stworzyć" niewłaściwą rywalizację, w wyniku której „wygrywać" będą nie najlepsi, ale ci, którzy przeznaczą więcej pieniędzy na reklamę. Ten pogląd znalazł swój wyraz w kodeksach etyki zawodowej. Adwokata, radcę prawnego oraz notariusza obowiązuje zakaz korzystania z reklamy w jakiejkolwiek formie, a także zakaz pozyskiwania sobie klientów w sposób sprzeczny z godnością zawodu. Niedopuszczalne jest np. korzystanie z usług pośredników, narzucanie swojej pomocy prawnej czy pozyskiwanie klientów w sposób niezgodny z zasadami lojalności wobec kolegów. Informacja dotycząca adwokata może zawierać tylko podstawowe określone dane, powinna mieścić się w określonych standardach — nie wyróżniać się spośród innych i nie uchybiać powadze zawodu. Ponadto taka informacja nie może być zamieszczana w środkach masowego przekazu — wyjątek stanowi jednorazowa informacja w prasie o rozpoczęciu działalności albo zmianie danych. Zasady obowiązujące radcę prawnego są nieco bardziej liberalne. Nie uważa się tu za reklamę umieszczania w prasie informacji o działalności radcy, jeżeli jej forma i treść zgodna jest z uchwałą właściwego organu samorządu. Natomiast informacji o notariuszach mogą udzielać środkom masowego przekazu tylko organy samorządu notarialnego. Z nieufnością do reklamy podchodzi się także we Francji, Austrii, Włoszech. Inaczej jest w krajach anglosaskich. Tam reklama adwokatów i notariuszy jest dozwolona. Młodzi prawnicy w Polsce, którzy z trudem znajdują sobie klientów, postulują zliberalizowanie reguł zakazujących reklamy. W świetle zawartego w ustawach i kodeksach etyki zawodowej adwokata i radcy prawnego zakazu posługiwania się reklamą, dyskusyjna jest również dopuszczalność publikowania stron internetowych przez kancelarie prawnicze działające w formie spółek czy radców prawnych i adwokatów działających indywidualnie. Przez niektórych strony www postrzegane są jako sposób przekazywania informacji oraz edukacji prawnej osób posługujących się Internetem, przez innych — jako zakamuflowana forma niedozwolonej reklamy. 3. Kryteria wyboru i oceny prawnika 223 wyłączenie w ustawie - Prawo działalności gospodarczej Warto zauważyć, że świadczący pomoc prawną adwokaci i radcowie prawni nie są przedsiębiorcami w rozumieniu ustawy z 19 listopada 1999 r. — Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. nr 101, póz. 1178). Także notariusz nie jest przedsiębiorcą w rozumieniu tych przepisów. Nie mogą więc reklamować się tak jak przedsiębiorcy prowadzący inną działalność usługową. firmy prawnicze 3.4. Firmy prawnicze w Polsce są obecnie na ogół kilkuosobowe. Kilka największych zatrudnia od 60 do 70 prawników, kilkadziesiąt kolejnych od 4 do 10. Pracują w nich radcowie prawni i adwoka- ci (na ogół więcej radców), aplikanci oraz absolwenci prawa bez aplikacji. Zakres świadczonych usług zależy w dużej mierze od wielkości firmy prawniczej. Niektóre z nich oferują pełną obsługę, inne świadczą usługi w wybranych dziedzinach prawa, są też duże kancelarie wąsko specjalistyczne. Przykładowo, największa firma prawnicza w Polsce świadczy usługi w zakresie: prawa bankowego, prawa finansowego, prawa podatkowego, przekształceń własnościowych, prawa pracy, prawa gospodarczego; inna (także jedna z największych) zajmuje się: prawem cywilnym (w tym nieruchomościami), prawem bankowym, prawem podatkowym, przekształceniami własnościowymi, prawem pracy, ubezpieczeniami. Wąsko specjalistyczne duże kancelarie zajmują się np. tylko prawem podatkowym i gospodarczym albo tylko prawem gospodarczym. W Polsce działają też rozmaite „przedstawicielstwa" zagranicznych firm prawniczych (w istocie są to podmioty prawa polskiego). Prawo nie ogranicza terytorialnego zakresu działania adwokata i radcy prawnego, choć naturalnie względy ekonomii i wygody decydują o tym, że przedsiębiorca poszukuje prawnika, zaś prawnik — pracy z reguły na lokalnym rynku. Podobnie jest w przypadku innych zawodów prawniczych, z wyjątkiem komorników. Wybór komornika dokonany być może przez wierzyciela wyłącznie spośród komorników okręgu sądu apelacyjnego, w którym prowadzone ma być postępowanie egzekucyjne. Bardzo istotnym czynnikiem, który decyduje o wyborze prawnika czy firmy prawniczej, jest wysokość wynagrodzenia za usługi prawnicze. Zgodnie z zasadą swobody umów strony ustalają samodzielnie formę i wysokość tego wynagrodzenia. 224 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty Ryć. 23. Metody wyboru firm prawniczych Pasywne formy wyboru Aktywne formy wyboru - inercja — zawsze korzystaliśmy z usług tej firmy - wybór narzucany przez „centralę" - rutyna — przedsiębiorstwa wolą korzys tać z ustug jednej firmy prawniczej - bezpieczeństwa — lepiej korzystać z ustug największej z firm obecnych na rynku - dostępność — lepiej korzystać z ustug firmy prawniczej działającej na lokalnym rynku ustug prawnych - wybór dyktowany opinią, jaką cieszy się firma prawnicza i/lub jej poszczególni do radcy prawni - wybór wyznaczony rekomendacjami do radców (np. księgowych) i znajomych - wybór wyznaczony rekomendacjami ze strony innych klientów firmy prawniczej - wybór podyktowany innymi materiatami (broszury) - Czynniki wpływające na przejście od pasywnych do aktywnych form wyboru firmy prawniczej - nowe obszary ustug prawnych i np. prawo Wspólnot Europejskich, prawo ochrony środowiska itp. - dynamika rynku ustug prawniczych: integracja firm prawniczych i przechodzenie doradców prawnych z jednej z firm do innych - troska o klientów firm Źródło: oprać, na podst. A. Pannet, Zarządzanie firmą prawniczą. Warszawa 1996. W postępowaniu przed organami wymiaru sprawiedliwości każda strona może domagać się w wypadku wygrania sprawy zasądzenia na jej rzecz zwrotu kosztów, jakie poniosła na wynagrodzenie swojego pełnomocnika — adwokata lub radcy prawnego. W takim jednak wypadku obowiązujące przepisy określają górną granicę kosztów zastępstwa prawnego, które zobowiązana jest pokryć strona przegrywająca spór. Jeżeli chodzi natomiast o wynagrodzenie notariusza, Minister Sprawiedliwości określił w rozporządzeniu maksymalne stawki wynagrodzenia za czynności notarialne (taksa notarialna). Notariusz może w umowie z klientem przewidzieć stawki niższe od przewidzianych w taksie notarialnej. Ważnymi kryteriami wyboru i oceny prawnika są także dostępność, rozumiana zarówno jako ciągła gotowość do świadczenia usług, jak i możliwość łatwego i niezwłocznego porozumiewania się i przesyłania infor- 4. Adwokat i radca prawny: wolne zawody prawnicze 225 macji przy użyciu nowoczesnych środków łączności, a także zastosowane środki ubezpieczenia i asekuracji przed ryzykiem wyrządzenia klientowi szkody. Generalnie przedsiębiorcy, wybierając firmę prawniczą, stosują coraz częściej tzw. aktywną formę wyboru. 4. ADWOKAT l RADCA PRAWNY: WOLNE ZAWODY PRAWNICZE 4.1. Nazwa „wolny zawód" odnosi się nie tylko do adwokatów i radców prawnych, ale także np. do lekarzy i dziennikarzy. Nazwa ta wskazuje na niezależność osoby wykonującej dany zawód i wyjątkowość tego zawodu. W literaturze wskazuje się, iż dawniej używana była zamiennie z nazwą „zawód wyzwolony". Nawiązuje to do przyjmowanego w starożytnym Rzymie podziału zawodów (pracy) na wykonywane przez ludzi wolnych (operae libemles) oraz wykonywane przez niewolników (ope-rae illiberales). Osoba wykonująca zawód wyzwolony podlegała lepszej ochronie prawnej i otrzymywała wynagrodzenie. „kompetencja techniczna" prawnika Talcott Parsons w końcu lat trzydziestych w swoich szkicach socjologicznych, pisząc o istotnych instytucjonalnych podobieństwach między wolnymi zawodami (w tym także prawników) oraz tzw. światem kapitału, podkreślał, że ekspansja wolnych zawodów dokonuje się w tych samych społeczeństwach, w których kwitnie ekonomika biznesu. Elżbieta Łojko stawia tezę, że sytuacja zawodów prawniczych obecnie w Polsce i ich relacja do gospodarki odzwierciedla tę, uważaną przez Parsonsa za podstawową, prawidłowość. Rola prawników w gospodarce wolnorynkowej wiąże się z funkcjonalną użytecznością ich wiedzy. „Prawnik — mówi Parsons — zwykle daje rady, lecz gdyby klient sam wiedział, co robić, nie miałby potrzeby zasięgania porad u prawnika. Ten autorytet wolnych zawodów jest uwarunkowany społecznie w pewien szczególny sposób. Nie opiera się na ogólnie wyższym statusie, jak władza [...] ani nie jest też przejawem zasadniczo większej «mądrości» lub wyższej moralności. Opiera się on raczej na ((kompetencji technicznej» przedstawiciela wolnego zawodu". 226 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty 1 Pojęcie „wolny zawód" nie ma w polskim języku prawnym definicji legalnej. W literaturze przyjmuje się, że wolny zawód to profesja, która wyróżnia się: „wolny zawód" — służebnością publiczną zawodu, wyrażającą się misją ochrony, roz wijania lub gwarantowania dóbr wyższego rzędu (życia, zdrowia, sztuki, własności intelektualnej, mienia wielkiej wartości, ładu społecznego i publicznego, praw i wolności jednostki itp.), — intelektualnym charakterem czynności zawodowych wymagającym specjalistycznej edukacji, często też praktyki, — intelektualną i ekonomiczną niezależnością osoby wykonującej wol ny zawód, — związaniem szczególnymi zasadami etyki zawodowej, — obowiązkową przynależnością do właściwej korporacji zawodowej (samorządu zawodowego), — świadczeniem usług na własną odpowiedzialność. radca prawny a adwokat 4.2. Wolne zawody prawnicze w Polsce lat dziewięćdziesiątych były terenem ostrej konfrontacji między adwokatami a radcami prawnymi. Od 1997 r. radcowie uzyskali znaczne rozszerzenie swoich kompetencji, a adwokaci utracili monopol na świadczenie wielu usług. W sensie przedmiotowym spod zakresu czynności zawodowych radcy wyłączone są obecnie tylko sprawy karne, rodzinne i opiekuńcze. Radca w sprawach karnych może występować jedynie jako pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego oraz powoda cywilnego, jeżeli jest nim instytucja państwowa, społeczna lub przedsiębiorca, a także występować jako pełnomocnik pokrzywdzonego przedsiębiorcy oraz jako pełnomocnik interwenta i podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe. Oba zawody są obecnie bardzo zbliżone pod wieloma względami, takimi jak np. dostęp do zawodu, uprawnienia i obowiązki, zasady organizacji samorządów, zasady etyki zawodowej. korporacje zawodowe swoich członków. Korporacje są formą zdecentralizowanej administracji publicznej, podlegają nadzorowi państwa oraz sądowej kontroli rozstrzygnięć adresowanych do swoich członków. Korporacje zawodowe adwokatów i radców mają znaczny stopień samorządności i autonomii w kreowaniu wielu istotnych standardów postępowania, decydują o dopuszczeniu do uprawiania danego zawodu i o stosowaniu środków dyscyplinujących 5. Adwokat 227 5. ADWOKAT 5.1. Adwokat świadczy pomoc prawną osobom fizycznym, przedsiębiorcom oraz jednostkom organizacyjnym — organom państwowym, samorządowym, organizacjom społecznym i innym jednostkom nie posiadającym osobowości prawnej (por. rozdział IX). Zasięg podmiotowy i przedmiotowy pomocy prawnej udzielanej przez adwokata nie jest ograniczony prawem, a w wykonywaniu swoich obowiązków zawodowych adwokat podlega tylko Konstytucji i ustawom. W czasie i w związku z wykonywaniem zawodu adwokat korzysta z ochrony prawnej, podobnie jak sędzia i prokurator. Jego tytuł zawodowy „adwokat" podlega ochronie prawnej. Zasady i formy wykonywania tego zawodu określa ustawa z 26 maja 1982 r. — Prawo o adwokaturze (Dz.U. nr 16, póz. 124 . z późn. zm.), wielokrotnie nowelizowana, ostatnio w 2001 r. ' Adwokatura (palestra) to ogół adwokatów i aplikantów adwokackich zorganizowanych na zasadach samorządu zawodowego. Adwokat, wykonując swój zawód, świadczy pomoc prawną, a w szczególności udziela porad prawnych, sporządza opinie prawne i opracowuje projekty aktów prawnych. Na podstawie udzielonego pełnomocnictwa występuje przed sądami i urzędami. W PRL adwokaci wykonywali swój zawód w zespołach adwokackich, od 1997 r. adwokat sam wybiera formę wykonywania zawodu. Adwokaci pracują obecnie głównie w indywidualnych kancelariach adwokackich albo w spółkach (jawnej, cywilnej, komandytowej, od inm * i • -i_ 1 • -i /-i -u i -j kancelarie adwo- 2001 r. także partnerskiej). Często w spółkach pracują adwo- kackie i snółki kaci i radcowie prawni, przy czym wyłącznym przedmiotem ich ' — działalności musi być świadczenie pomocy prawnej. Siedzibę zawodową adwokata, na jego wniosek, wyznacza okręgowa rada adwokacka. W 2000 r. na 7020 adwokatów tylko 365 pozostawało w zespołach adwokackich, pozostali prowadzili indywidualne kancelarie lub pracowali w spółkach. Adwokaci podlegają nie tylko prawu, ale i kodeksowi etyki zawodowej, który ustala standardy postępowania w relacji do klienta, innych prawni- 228 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty ków, sądu, zawiera środki dyscyplinarne, a nawet wskazuje na niedopuszczalność posługiwania się niektórymi argumentami w sporze prawniczym. Prawo gwarantuje adwokatowi wolność słowa i pisma oraz ochronę tajemnicy adwokackiej. kodeks etyki adwokata Zasady etyki adwokackiej nakładają na adwokata obowiązek zachowania umiaru i oględności w wypowiedziach, które nie powinny przekraczać granic określonych przepisami prawa i rzeczową potrzebą. „W razie konieczności przytoczenia drastycznych okoliczności lub wyrażeń adwokat powinien nadać swemu wystąpieniu taką formę, aby nie uchybiać powadze sądu, władz i godności za- wodu adwokackiego". Powinien też zachować umiar w formułowaniu okoliczności podawanych przez klienta, które wydają się mało prawdopodobne lub są drastyczne. Nadużycie wolności, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę lub zniesławienie, podlega ściganiu tylko w drodze dyscyplinarnej. W kodeksie etyki zostały zakreślone granice ochrony interesu klienta — wyraźnie zabrania się adwokatowi świadomego podawania sądowi nieprawdziwych informacji oraz udzielania pomocy prawnej, która ułatwiałaby popełnienie przestępstwa lub wskazywała możliwość uniknięcia odpowiedzialności karnej za czyn, który ma być popełniony w przyszłości. Adwokat nie może podejmować zajęć, które uwłaczałyby godności zawodu lub ograniczałyby jego niezawisłość. Nie można więc zatrudnić adwokata w przedsiębiorstwie na stanowisku zarządcy ani jako zawodowego pośrednika w transakcjach handlowych. tajemnica zawodowa Adwokata obowiązuje zachowanie tajemnicy o wszystkim, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej. Obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej nie można ograniczyć w czasie, nie można także zwolnić adwokata z tej tajemnicy co do faktów, o których dowiedział się, udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę. Szanujący się adwokat nie będzie wszczynał spraw, które zmierzałyby do obchodzenia prawa. Nie powinien prowadzić spraw, których wynikiem mógłby być zainteresowany osobiście lub materialnie, chyba że roszczenie dotyczy członka rodziny albo jest wspólne dla niego i dla strony. 5. Adwokat 229 Adwokat nie przyjmie sprawy, jeśli wcześniej udzielał pomocy prawnej przeciwnikowi albo jego sprawę prowadzi bliska mu osoba. Nie wolno też mecenasowi wziąć sprawy, w której występował już jako świadek. Musi odmówić, gdy o pomoc prosi osoba nieupoważniona. Adwokaci mają różne specjalizacje. Wygrany proces często sprawia, że z podobnymi problemami zwracają się kolejni klienci. wynagrodzenie adwokata Do 1997 r. wynagrodzenie adwokata (tzw. widełki, „od — do") ustalał Minister Sprawiedliwości. Obecnie wysokość honorarium określa umowa między adwokatem a klientem. Przy ustalaniu opłaty bierze się pod uwagę rodzaj i stopień zawiłości sprawy oraz wymagany nakład pracy. Honorarium płaci się niezależnie od wyniku sprawy. Przysługuje ono za staranne jej prowadzenie. Niektóre duże kancelarie obsługujące największe przedsiębiorstwa stosują godzinowe stawki wynagrodzenia za świadczone przez siebie usługi. Jeśli klient ocenia, że adwokat nie dokłada należytej staranności w prowadzeniu jego spraw, powinien wypowiedzieć pełnomocnictwo. Jeśli z powodu niedbalstwa czy błędu prawnika klient poniósł szkodę, może dochodzić swoich roszczeń przed sądem cywilnym (adwokaci są ubezpieczeni od odpowiedzialności cywilnej) albo złożyć skargę do organów samorządu adwokackiego (w skrajnych przypadkach adwokat może być wydalony z adwokatury). Minister Sprawiedliwości określa nadal stawki opłat za czynności adwokackie przed sądami (koszty zastępstwa procesowego) i minimalne stawki opłat. 5.2. Adwokaci zorganizowani są w samorząd zawodowy. Podstawową jednostką samorządu adwokackiego jest izba adwokac- . j i • • 1-1 • i M ^ izba adwokacka ka. Izbę tworzą adwokaci i aplikanci na określonym terenie. Obecnie w Polsce są 24 izby adwokackie. Organami izby adwokackiej są: — zgromadzenie izby składające się z adwokatów wykonujących za wód oraz delegatów pozostałych adwokatów, — okręgowa rada adwokacka, — sąd dyscyplinarny, — komisja rewizyjna. Zwyczajne zgromadzenie izby adwokackiej odbywa się raz w roku. 230 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty okręgowa rada adwokacka Okręgowa rada adwokacka składa się z dziekana, pięciu do piętnastu członków oraz z dwóch do czterech zastępców członków. Prawo do uczestniczenia w posiedzeniach okręgowej rady przysługuje prezesowi sądu dyscyplinarnego i przewodniczą- cemu komisji rewizyjnej. Do zakresu działania okręgowej rady adwokackiej należą wszystkie sprawy adwokatury, z wyjątkiem spraw, których załatwienie ustawa przekazuje innym organom. Okręgową radę adwokacką reprezentuje dziekan. Krajowymi organami adwokatury są: Krajowy Zjazd Adwokatury, Naczelna Rada Adwokacka, Wyższy Sąd Dyscyplinarny i Wyższa Komisja Rewizyjna. zadania samorządu palestry Do zadań samorządu palestry należy m.in.: tworzenie warunków do wykonywania ustawowych zadań adwokatury, reprezentowanie adwokatury i ochrona jej praw, sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów o wykonywaniu zawodu adwokata, doskonalenie zawodowe adwokatów i kształcenie aplikantów, dbałość o przestrzeganie zasad etyki zawodowej. 5.3. Zawód adwokata może wykonywać jedynie ten, kto został wpisany na listę adwokatów. O wpis może ubiegać się osoba, która: wpis na listę adwokatów — jest nieskazitelnego charakteru i swym dotychczasowym zachowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu adwokata, — korzysta w pełni z praw publicznych oraz ma pełną zdolność do czynności prawnych, — ukończyła uniwersyteckie studia prawnicze w Polsce i uzyskała ty tuł magistra prawa lub zagraniczne uniwersyteckie studia praw nicze uznane w Polsce za równorzędne i włada językiem polskim w mowie i piśmie, — odbyła w Polsce aplikację adwokacką i złożyła egzamin adwokacki. Z obowiązku odbycia aplikacji i złożenia egzaminu adwokackiego są zwolnieni: — profesorowie i doktorzy habilitowani nauk prawnych, — osoby, które co najmniej przez trzy lata zajmowały stanowisko sę dziego, prokuratora lub wykonywały zawód notariusza, — 5. Adwokat 231 — osoby, które mając kwalifikacje sędziowskie, prokuratorskie lub notarialne, przynajmniej przez trzy lata wykonywały zawód rad cy prawnego, — osoby, które odbyły aplikację radcowską przewidzianą w przepi sach o radcach prawnych i złożyły egzamin radcowski oraz przy najmniej trzy lata wykonywały zawód radcy prawnego. Zwolnieni z wymogu odbycia aplikacji mogą zostać obywatele państw należących do Unii Europejskiej, jeżeli ukończyli zagraniczne uniwersyteckie studia prawnicze uznane w Polsce za równorzędne. Muszą władać językiem polskim w mowie i piśmie i muszą być wpisani na listę adwokatów oraz wykonywać zawód adwokata w kraju należącym do Unii Europejskiej. Zdają oni jedynie egzamin adwokacki w okręgowej radzie, wyznaczonej przez Naczelną Radę Adwokacką. O wpisie na listę adwokatów lub o odmowie wpisu decyduje okręgowa rada adwokacka w formie uchwały. Wpis ma charakter konstytucyjny, jest decyzją administracyjną w rozumieniu k.p.a. Adwokaci i aplikanci adwokaccy podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za postępowanie sprzeczne z prawem, z zasadami etyki lub godności zawodu bądź za naruszenie swych obowiązków zawodowych. Postępowanie dyscyplinarne toczy się przed sądem dyscyplinarnym, który jest w zakresie orzekania niezawisły, rozstrzyga samodzielnie nasuwające się zagadnienia prawne i orzeka na mocy przekonania opartego na swobodnej ocenie całokształtu dowodów. Nadzór nad działalnością adwokatury sprawuje Minister Sprawiedliwości. W 2000 r. adwokaci przyjęli 193 415 spraw, w tym 128 432 z wyboru, a 64 983 z urzędu (adwokaci mają obowiązek przyjmować niektóre sprawy, np. osób, które leczą się psychiatrycznie). Wśród spraw z wyboru było 78 307 spraw cywilnych. Adwokat działa przed sądem i urzędami na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez klienta, przy czym ma prawo wyręczyć się innym adwokatem, udzielając mu pełnomocnictwa substytucyjne- .... ... . . j pełnomocnictwo go. Może tez wyręczyć się radcą prawnym w zakresie spraw, substytucyjne do których radca jest upoważniony. Bywa też odwrotnie: ' radca działający na podstawie pełnomocnictwa może udzielić substytucji adwokatowi (lub innemu radcy). 232 VIII. Wspólpraca prawnika i ekonomisty 6. RADCA PRAWNY 6. l. Radca prawny świadczy pomoc prawną, polegającą w szczególności na udzielaniu porad prawnych sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych, oraz występowaniu przed sądami i urzędami w charakterze zastępstwa prawnego i procesowego. Celem pomocy prawnej jest ochrona prawna interesów podmiotów, na rzecz których jest wykonywana. Zasady i formy wykonywania zawodu określa ustawa o radcach prawnych z 6 lipca 1982 r. (Dz.U. nr 19, póz. 145), wielokrotnie nowelizowana, ostatnio w 2001 r. W 1997 r. radcowie uzyskali szerokie uprawnienia, co bardzo zbliżyło zawody radcy i adwokata. Radcowie prawni zorganizowani są na zasadach samorządu zawodowego. Tytuł zawodowy „radca prawny" podlega ochronie prawnej. Radca prawny wykonuje zawód zgodnie z prawem ze starannością wynikającą z wiedzy prawniczej oraz etyki radcy prawnego (kodeksu etyki radcy prawnego). stosunek pracy albo „wolny zawód" Radca prawny wykonuje swój zawód jako zawód „wolny" albo w ramach stosunku pracy. Jest dyskusyjne w doktrynie, czy radca zatrudniony w przedsiębiorstwie albo innej jednostce w ramach umowy o pracę wykonuje nadal „wolny zawód". Jeśli radca prawny wykonuje swój zawód jako „wolny", to robi to: — na podstawie umowy zlecenia, — w kancelarii radcy prawnego, — w spółce (jawnej, cywilnej, komandytowej, od 2001 r. także part nerskiej). W spółce może pracować razem z adwokatami. Jeśli natomiast radca prawny wykonuje swój zawód w ramach stosunku pracy, to zajmuje wtedy samodzielne stanowisko, podległe bezpośrednio kierownikowi jednostki organizacyjnej. Jeśli wjednostce pracuje wielu radców, mogą być zorganizowani w komórki, biura itp., jednak każdy z nich podlega bezpośrednio kierownikowi. Radca może być zatrudniony w więcej niż jednej jednostce organizacyjnej, nie ma ograniczeń co do liczby etatów (półetatów itp.), jednak czas pracy w lokalu jednostki organizacyjnej nie może być krótszy niż 2/5 czasu pracy ustalonego w zawartej z nim umowie. 6. Racica prawny 233 Radca zatrudniony w zakładzie pracy w ramach stosunku pracy nie może świadczyć pomocy prawnej osobom fizycznym. Radcowie, podobnie jak adwokaci, mają swój kodeks etyki zawodowej. kodeks etyki radcy prawnego Kodeks etyki radcy prawnego stanowi, że: „radca prawny nie może brać udziału ani w jakikolwiek sposób — choćby pośrednio — uczestniczyć w czynnościach albo przedsięwzięciach, które uwłaczałyby godności zawodu lub podważały do nie- go zaufanie". Nie wolno mu również wykonywać takich zajęć, które mogłyby obniżyć prestiż zawodowy ani podejmować działalności czy przyjmować korzyści, które mogłyby ograniczyć jego niezależność. Ustawa nakazuje radcy zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej. Obowiązek zachowania tajemnicy nie może być ograniczony w czasie. Nie można zwolnić radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy co do faktów, o których dowiedział się, udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę. Przy wykonywaniu czynności zawodowych radca prawny korzysta z wolności słowa i pisma, w granicach określonych przepisami prawa i rzeczową potrzebą. Nadużycie tej wolności, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony lub jej pełnomocnika, świadka, biegłego albo tłumacza, podlega wyłącznie odpowiedzialności dyscyplinarnej. Podczas i w związku z wykonywaniem czynności zawodowych radca prawny korzysta z ochrony prawnej przysługującej sędziemu i prokuratorowi. Radca prawny może odmówić udzielenia pomocy prawnej tylko z ważnych powodów. Zasady etyki radcowskiej wyraźnie zakazują radcy udzielania sądowi nieprawdziwych lub mylnych informacji. Radca prawny zatrudniony w ramach etatu w przedsiębiorstwie albo innej jednostce otrzymuje wynagrodzenie na ogólnych zasadach przyjętych u pracodawcy. wynagrodzenie radcy prawnego Opłaty za czynności radcy prawnego wykonującego zawód na podstawie zlecenia w kancelarii czy w spółce ustala umowa z klientem. Minister Sprawiedliwości określa jednak stawki minimalne za czynności radców prawnych. 234 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty 6.2. Radcowie i aplikanci radcowscy są zorganizowani w samorząd zawodowy. Przynależność radców prawnych do samorządu jest obowiązkowa. okręgowa izba radców prawnych Podstawowym organem samorządu radców prawnych jest okręgowa izba radców prawnych. W jej skład wchodzą radcy i aplikanci, zamieszkali na terenie danego okręgu. Organami okręgowej izby radców prawnych są: — zgromadzenie okręgowej izby radców prawnych, — rada okręgowej izby radców prawnych, — okręgowa komisja rewizyjna, — okręgowy sąd dyscyplinarny. Zgromadzenie okręgowej izby radców prawnych odbywa się raz w roku. Działalnością okręgowej izby radców prawnych kieruje rada okręgowej izby radców prawnych. Organem wykonawczym rady jest prezydium. W skład prezydium wchodzą: dziekan, wicedziekan, sekretarz, skarbnik i członkowie. Organami samorządu radców prawnych na szczeblu krajowym są: Krajowy Zjazd Radców Prawnych, Krajowa Rada Radców Prawnych, Wyższa Komisja Rewizyjna i Wyższy Sąd Dyscyplinarny. Kadencja tych organów trwa cztery lata. zadania samorządu radców Główne zadania samorządu radców prawnych to udział w kształtowaniu warunków wykonywania zawodu radcy, reprezentowanie i ochrona ich interesów zawodowych, współdziałanie w kształtowaniu i stosowaniu prawa oraz nadzór nad należytym wykonywaniem i doskonaleniem zawodu. 6.3. Na listę radców prawnych może być wpisany ten, kto: — ukończył uniwersyteckie studia prawnicze w Polsce i uzyskał ty- wpis na listę radców tuł magistra prawa lub zagraniczne uniwersyteckie studia prawnicze uznane w Polsce za równorzędne oraz włada językiem polskim w mowie i piśmie, — korzysta w pełni z praw publicznych, — ma pełną zdolność do czynności prawnych, — jest nieskazitelnego charakteru i swym dotychczasowym zachowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu radcy prawnego, — 7. Notariusz 235 — odbył aplikację radcowską i złożył egzamin radcowski. Z obowiązku odbycia aplikacji i złożenia egzaminu radcowskiego są zwolnieni: — profesorowie i doktorzy habilitowani nauk prawnych, — osoby, które co najmniej przez trzy lata zajmowały stanowisko sę dziego, prokuratora albo wykonywały zawód notariusza lub ad wokata. Zwolnieni z wymogu odbycia aplikacji mogą być, na zasadzie wzajemności, obywatele państw Unii Europejskiej, jeżeli ukończyli zagraniczne uniwersyteckie studia prawnicze uznane w Polsce za równorzędne. Muszą władać językiem polskim w mowie i piśmie i muszą być wpisani na listę adwokatów oraz wykonywać zawód adwokata lub radcy prawnego w państwie Unii Europejskiej. O wpisie na listę radców prawnych decyduje rada okręgowej izby radców prawnych w formie uchwały, na wniosek zainteresowanego. Listę prowadzi rada okręgowej izby, właściwej dla miejsca jego zamieszkania. Radcy prawni i aplikanci podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za zawinione, nienależyte wykonywanie zawodu bądź za czyny sprzeczne ze ślubowaniem radcowskim lub zasadami etyki radcy prawnego. Najsurowszą karą jest pozbawienie prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego. 7. NOTARIUSZ 7.1. Notariusz jest powołany do dokonywania czynności, którym podmioty są obowiązane albo pragną nadać formę notarialną. Zasady i formy wykonywania tego zawodu określa ustawa z 14 lutego 1991 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 42, póz. 369). Notariusz jest osobą zaufania publicznego, korzysta z ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym, podlega w dość . . . . , . ... . .... , . _ osoba zaufania szerokim zakresie nadzorowi Ministra Sprawiedliwości. Do- publicznego kumenty wystawione przez notariusza mają charakter doku- ' — mentów urzędowych. Charakter czynności zawodowych notariusza oraz sposób ich wykonywania mają cechy wolnego zawodu. 236 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty kancelaria notarialna W PRL notariat był upaństwowiony, notariusze wykonywali swój zawód jako prawnicy państwowych biur notarialnych. Od 1991 r. notariusze tworzą prywatne kancelarie. W zasadzie w kancelarii dokonywane są wszystkie czynności notarialne, wyjątkowo jeśli przemawia za tym charakter czynności lub inne szczególne okoliczności — mogą być dokonywane w innym miejscu. Notariusz może prowadzić tylko jedną kancelarię i powinien osobiście dokonywać wszystkich czynności. Prowadząc kancelarię, notariusz dokonuje następujących czynności notarialnych: czynności notarialne — sporządza akty notarialne, — sporządza poświadczenia, — doręcza oświadczenia, — spisuje protokoły, — sporządza protesty weksli i czeków, — przyjmuje na przechowanie dokumenty, pieniądze i papiery war tościowe, — sporządza wpisy, odpisy i wyciągi dokumentów, — sporządza, na żądanie stron, projekty aktów, oświadczeń i innych dokumentów, — dokonuje innych czynności, wynikających z odrębnych przepisów. Akty i dokumenty powinny być sporządzone przez notariusza w sposób zrozumiały i przejrzysty. Przy dokonywaniu czynności notarialnych notariusz jest obowiązany czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność ta może powodować skutki prawne. Notariusz jest obowiązany udzielać stronom niezbędnych wyjaśnień, dotyczących dokonywanej czynności. obowiązki notariusza Notariusz musi odmówić dokonania czynności notarialnej sprzecznej z prawem. Osobę, której odmówiono dokonania czynności notarialnej, należy pouczyć o prawie i trybie zaskarżenia odmowy, a na jej pisemne żądanie doręczyć, w terminie tygodnia, uzasadnienie odmowy. Osoba ta może wnieść zażalenie do sądu okręgowego, właściwego za względu na siedzibę kancelarii notarialnej. Przy dokonywaniu czynności notarialnej notariusz jest obowiązany stwierdzić tożsamość osób biorących w niej udział. Notariuszowi nie 7. Notariusz 237 wolno dokonywać czynności, jeżeli poweźmie wątpliwość, czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych. Podpisy na aktach notarialnych i poświadczanych dokumentach składa się w obecności notariusza. Po pięciu latach dokumenty obejmujące dokonane czynności notarialne notariusz przekazuje na przechowanie do archiwum ksiąg wieczystych właściwego sądu rejonowego. W 2000 r. notariusze w Polsce sporządzili 1216 tyś. aktów notarialnych (w tym m.in. 346 rys. umów o sprzedaż nieruchomości, 107 tyś. testamentów, 25 tyś. majątkowych umów małżeńskich). kodeks etyki notariusza Notariusze kierują się nie tylko prawem, ale i kodeksem etyki zawodowej. Notariusza obowiązuje zachowanie w tajemnicy okoliczności sprawy, o których powziął wiadomość ze względu na wykonywane czynności notarialne. Obowiązek zachowania tajemnicy trwa także po odwołaniu notariusza. Jeżeli notariusz składa zeznania w sądzie jako świadek, obowiązek zachowania tajemnicy ustaje, chyba że ujawnienie jej zagraża dobru państwa albo ważnemu interesowi społecznemu i prywatnemu. W tych wypadkach z tajemnicy może zwolnić notariusza Minister Sprawiedliwości. Notariuszowi nie wolno podejmować zatrudnienia bez uzyskania zgody właściwej izby notarialnej, z wyjątkiem zatrudnienia w charakterze pracownika naukowo-dydaktycznego, dydaktycznego lub naukowego. Nie wolno mu także podejmować zajęcia, które przeszkadzałoby w pełnieniu obowiązków albo mogło uchybiać powadze wykonywanego zawodu. Notariusz odpowiada za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności notarialnych na zasadach określonych w kodeksie cywilnym, z uwzględnieniem szczególnej staranności, do jakiej jest obowiązany przy wykonywaniu tych czynności. Notariusze są ubezpieczeni od odpowiedzialności cywilnej. Za przewinienia zawodowe albo uchybienie powadze lub godności zawodu notariusz odpowiada dyscyplinarnie. Za dokonane czynności notariusz pobiera wynagrodzenie określone na podstawie umowy ze stronami, biorąc pod uwagę stawki taksy notarialnej, ustalonej przez Ministra Sprawiedliwości. 238 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty 7.2. Notariusze tworzą samorząd notarialny. Samorząd składa się z izb notarialnych i Krajowej Rady Notarialnej, które posiadają osobowość prawną. izba notarialna Izbę notarialną stanowią notariusze prowadzący kancelarię w okręgu sądu apelacyjnego. Organami izby notarialnej są: walne zgromadzenie notariuszy izby, rada izby notarialnej, sąd dyscyplinarny. Radą izby notarialnej kieruje prezes. Rada izby m.in. opiniuje wnioski w sprawie powołania i odwołania notariuszy i asesorów notarialnych, nadzoruje wykonywanie zawodu oraz przestrzeganie powagi i godności notariusza, organizuje szkolenia aplikantów. Krajowa Rada Notarialna jako reprezentant całego notariatu podejmuje uchwały dotyczące podstawowych zasad funkcjonowania notariatu. Nadzór nad notariuszami sprawowany jest przez Ministra Sprawiedliwości oraz przez rady izb notarialnych. Ponadto Minister Sprawiedliwości sprawuje także nadzór nad organami samorządu notarialnego. Minister sprawuje nadzór osobiście, za pośrednictwem prezesów sądów apelacyjnych lub okręgowych oraz przez wyznaczone osoby. 7.3. Notariuszem może być osoba, która: powołanie notariusza — ma obywatelstwo polskie i korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego charakteru, — ukończyła wyższe studia prawnicze, — odbyła aplikację notarialną, — złożyła egzamin notarialny, — pracowała w charakterze asesora notarialnego co najmniej dwa lata, — ukończyła 26 lat. Notariuszami mogą zostać także profesorowie i doktorzy habilitowani nauk prawnych oraz sędziowie, prokuratorzy, adwokaci i radcowie prawni, którzy wykonywali ten zawód co najmniej trzy lata — muszą spełniać jedynie wymogi podane w trzech początkowych punktach. Notariusza powołuje i wyznacza siedzibę jego kancelarii Minister Sprawiedliwości, na wniosek osoby zainteresowanej, po zasięgnięciu opinii rady właściwej izby notarialnej. 8. Uwagi o dobrej współpracy 239 8. UWAGI O DOBREJ WSPÓŁPRACY Dobra współpraca ekonomisty i prawnika jest pochodną ich profesjonalizmu i niezakłóconej komunikacji między nimi. Obie strony powinny akceptować czytelne procedury wzajemnych kontaktów, zwłaszcza jeśli prawnik jest osobą z „zewnątrz" firmy. Dobrze obsługiwany klient firmy prawniczej powinien zawsze znać nazwisko osoby prowadzącej jego sprawę i osoby odpowiedzialne za jej prowadzenie, powinien wiedzieć, jak z nim się należy porozumieć, jeśli uznaje, że sposób prowadzenia jego sprawy nie jest zadowalający, powinien być systematycznie informowany o stanie sprawy i o postępach w jej załatwianiu. Powinien zrozumieć przesłanki prac wykonywanych dla niego przez prawnika i mieć świadomość wysokości honorariów za świadczone usługi. Jeśli sprawa przed organem stosującym prawo została w pierwszej instancji przegrana, adwokat (radca), który chce zaniechać wniesienia środka odwoławczego, powinien uzyskać zgodę klienta, najlepiej pisemną. Jeżeli natomiast klient nie chce zgodzić się z opinią o bezzasadności środka odwoławczego, adwokat lub radca powinni bez zbędnej zwłoki wypowiedzieć pełnomocnictwo albo spełnić żądanie klienta. Zarówno adwokat, jak i radca prawny powinni unikać publicznego demonstrowania swego osobistego stosunku do klienta czy osób mu bliskich. Adwokatowi i radcy prawnemu nie wolno prowadzić sprawy ani udzielać pomocy prawnej, jeżeli np. udzielał wcześniej pomocy prawnej stronie przeciwnej w tej sprawie lub z nią związanej, brał udział w tej sprawie, wykonując funkcję publiczną, jest osobiście zainteresowany wynikiem sprawy, złożył w tej samej sprawie zeznanie jako świadek lub biegły. Adwokat i radca prawny nie mogą również jednocześnie reprezentować klientów, których interesy są sprzeczne. W razie ujawnienia się takiego konfliktu interesów są zobowiązani wypowiedzieć pełnomocnictwo tym klientom i wyłączyć się ze sprawy. Ten obowiązek dotyczy również notariusza — w wypadku konfliktu między stronami bądź oczywistej sprzeczności ich interesów notariusz obowiązany jest odmówić dokonania czynności. zasada wzajemnego zaufania Fundamentalne znaczenie dla budowy wzajemnego zaufania ma obowiązek dochowania tajemnicy zawodowej. Adwokat, radca, notariusz mają prawny i etyczny obowiązek zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym dowiedzieli się przy okazji albo w związku z wykonywaniem zawodu. W przypadku adwokata 240 I. Wspólpraca prawnika i ekonomisty i radcy prawnego tajemnicą zawodową objęte są także wszelkie dokumenty, notatki, akta, jak również materiały utrwalone w systemie komputerowym albo innymi środkami technicznymi. Na przedstawicieli wszystkich trzech profesji kodeksy etyki nakładają obowiązek zabezpieczenia wszystkich materiałów i stworzenia odpowiednich warunków do ich przechowywania oraz zobowiązania swoich współpracowników i personelu do zachowania tajemnicy. Notariusz obowiązany jest do zachowania tajemnicy i zapewnienia klientom warunków do swobodnego składania oświadczeń. Obowiązek przestrzegania tajemnicy zawodowej jest nieograniczony w czasie i niezależny od wagi informacji. Warto zauważyć, że tajemnica adwokacka (radcowska) nie pokrywa się zakresowe z tajemnicą klienta. Adwokat może wiedzieć o kliencie i sprawie więcej niż on sam (dzięki informacjom uzyskanym od innych osób). Może zatem powstać problem, czy adwokat jest obowiązany zachować w tajemnicy nawet te informacje dotyczące sprawy, o których nie wie sam klient. 9. ŚWIADCZENIE USŁUG PRAWNICZYCH W UNII EUROPEJSKIEJ Perspektywa przystąpienia Polski do Unii czyni aktualnym pytanie o świadczenie usług prawniczych w państwach „Piętnastki". Usługi prawnicze w państwach Unii Europejskiej są uznawane za działalność gospodarczą, a w konsekwencji podlegają zasadzie swobody świadczenia usług. Jednocześnie swobody: osiedlania się, przepływu osób, zakładania przedsiębiorstw stwarzają ogólne ramy dla działalności prawników. Dyrektywa z 1977 r. określiła swobodę każdego adwokata Unii (o różnicach w nazwie zawodu por. tabela niżej), który chce świadczyć dorywczo usługę prawną w innym państwie członkowskim. Musi on jednak działać w porozumieniu z adwokatem lokalnym. Dyrektywa z 1988 r. określiła zasady wzajemnego uznawania dyplomów przez państwa członkowskie. W końcu dyrektywa z 1998 r. uregulowała problemy stałej praktyki prawniczej w innym państwie członkowskim niż państwo uzyskania 9. Świadczenie uslug prawniczych w Unii Europejskiej 241 stała praktyka w państwie członkowskim kwalifikacji zawodowych. Celem dyrektywy jest ułatwienie wykonywania stałej praktyki prawniczej (on the permanent basis) w dowolnym państwie członkowskim na zasadzie samozatrudnienia (selfemployed) lub stosunku nawiązanego z określonym podmiotem (salaried). Chodzi tu zatem zarówno o prawników pracujących na własny rachunek, jak również o prawników zatrudnionych przez innego prawnika, zrzeszenie prawników występujących pod wspólną nazwą, firmę prawniczą bądź publiczny lub prywatny podmiot gospodarczy. Dyrektywa dotyczy „prawników" (lawyers), zdefiniowanych w niej jako osoby posiadające obywatelstwo jednego z państw członkowskich, które uzyskały w nim uprawnienia do wykonywania zawodu prawniczego, określanego którymś z tytułów zawodowych wymienionych w art. l dyrektywy. Ryć. 24. Tytuły zawodowe prawników Unii Europejskiej Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Luksemburg Niemcy Portugalia Szwecja Wielka Brytania Włochy Rechtsanwalt Avocat/Advocaat/Rechtsanwalt Advokat Asioanajaja/Advokat Avocat Dikigoros Abogado/Advocat/Avogado/Abokatu Advocaat Barrister/Solicitor Avocat Rechtsanwalt Advogado Advokat Advocate/Batrister/Solicitor Awocato Dyrektywa ustanawia prawo do prowadzenia stałej praktyki zawodowej w dowolnym państwie członkowskim, na podstawie tytułu zawodowego uzyskanego w jednym z nich (określanym tu jako państwo macierzyste — home Member State), obejmującej swobodne wykonywanie m.in. czynności polegających na udzielaniu porad co do prawa państwa macierzystego, prawa wspólnotowego i międzynarodowego oraz prawa państwa przyjmującego (czyli państwa, w którym praktykuje prawnik — host 242 VIII. Współpraca prawnika l ekonomisty Member State). Swoboda ta może być natomiast ograniczona w przypadku czynności związanych z obrotem nieruchomościami oraz sprawami spadkowymi, ale tylko w tych państwach członkowskich, w których są one zastrzeżone dla osób legitymujących się innymi tytułami zawodowymi niż wyżej wymienione. W przypadku czynności związanych z reprezentowaniem klienta w postępowaniu sądowym lub przed innymi organami publicznymi państwo członkowskie może wprowadzić ograniczenia nakładające na prawnika, który nie legitymuje się uzyskanym w nim tytułem zawodowym, obowiązek działania we współpracy z miejscowym prawnikiem posiadającym uprawnienia do występowania przed danym organem, uzyskane w państwie przyjmującym. Realizacja prawa do praktykowania w państwie przyjmującym na podstawie tytułu zawodowego uzyskanego w państwie macierzystym uzależniona jest od pełnienia pewnych wymogów proceduralnych. Prawnik, który chce podjąć stałą praktykę, powinien zarejestrować się przed kompetentnym organem w państwie przyjmującym (czyli np. organem ciała reprezentującego daną profesję i odpowiedzialnego za nadawanie uprawnień zawodowych). Aktu rejestracji dokonuje się na podstawie przedłożonych certyfikatów (dokumentów, dyplomów) stwierdzających uzyskanie odpowiednich kwalifikacji i uprawnień w państwie macierzystym. Pozbawienie lub zawieszenie wykonywania uprawnień orzeczone w państwie macierzystym wywołują analogiczne skutki na terytorium państwa przyjmującego. Dyrektywa wymaga, aby wszelkie oficjalne wykazy osób uprawnionych do wykonywania danego zawodu prawniczego, publikowane przez odpowiednie organy państwa przyjmującego, zawierały również nazwiska prawników--obcokrajowców zarejestrowanych na podstawie wspomnianej procedury. Dyrektywa nakazuje państwom członkowskim umożliwienie zarejestrowanym prawnikom-obcokrajowcom udziału w zrzeszeniach zawodowych reprezentujących daną profesję prawniczą, polegającego co najmniej na czynnym prawie wyborczym przy wyborze organów tych instytucji. Państwo przyjmujące może także nałożyć na takiego prawnika obowiązek wykupienia ubezpieczenia od odpowiedzialności zawodowej lub udziału w odpowiednim funduszu gwarancyjnym, na takich zasadach, jakie obowiązują wszystkich prawników praktykujących na jego terytorium. P. Świadczenie usług prawniczych w Unii Europejskiej 243 Do prawnika praktykującego na podstawie tytułu zawodowego uzyskanego w państwie macierzystym stosują się obowiązujące w państwie przyjmującym zasady etyki zawodowej i reguły właściwego postępowania przy wykonywaniu obowiązków zawodowych oraz przepisy prawne z zakresu procedur dyscyplinarnych, odpowiedzialności prawnokarnej i cywilnoprawnej w przypadku naruszenia zasad wykonywania zawodu. Ustawa o wykonywaniu w Polsce zawodu przez prawników zagranicznych (w toku prac parlamentarnych, powinna wejść w życie ł stycznia 2003 r.) realizuje te dyrektywy i opiera się na dwóch zasadach: tj. zasadzie wzajemności i zasadzie lojalności i zaufania. Zasada wzajemności oznacza, że prawnicy zagraniczni, którzy będą chcieli wykonywać swój zawód w Polsce, będą mieli taki sam status jak Polacy, pod warunkiem że kraj pochodzenia prawnika przybyłego do Polski wykaże się zasadą wzajemności (konieczny dla stałej praktyki w Polsce jest wpis na listę adwokatów lub radców, odbycie testu umiejętności lub zaliczenie trzyletniej praktyki, znajomość języka polskiego w mowie i piśmie). Po przystąpieniu do Unii zasada wzajemności pozostanie dla prawnika spoza wspólnot, natomiast prawnicy europejscy będą w Polsce wykonywać wolne zawody na zasadzie lojalności i zaufania. Wystarczy potwierdzenie w Polsce co najmniej 3-letnich studiów zawodowych (prawniczych) ukończonych w kraju członkowskim i korporacje w Polsce nie będą mogły odmówić wpisu na listy adwokatów czy radców. WYBRANA LITERATURA Bohdan Ł., Zawody prawnicze w Unii Europejskiej, Kraków 2000. Godecki Z., Radca prawny — wolny zawód?, „Radca Prawny" 1999, nr 2. Jabłońska-Bonca J., O partnerskiej komunikacji prawników i bisnesmenów, „Studia luridica" 2002, nr XV. Jabłońska-Bonca J., Prawnik a sztuka negocjacji i retoryki. Warszawa 2002. Jabłońska-Bonca J., Poczucie bezpieczeństwa prawnego w negocjacjach a problem kompetencji negocjacyjnych prawników, „Gdańskie Studia Prawnicze" 2002, nr 9. Jabłońska-Bonca J., Prawnik jako negocjator — z problematyki retoryki interpersonalnej\ „Studia Prawnicze" 2001, z. 3-4. Jakubowski W., Adwokat i radca prawny — dwa różne zawody, „Palestra" 1997, nr 1—2. Jaworski C., Adwokatura po zmianie ustawy, „Palestra" 1997, nr 3—4. Klatka Z., Ustawa o radcach prawnych, Warszawa 1999. Korybski A., Profesje prawnicze w Polsce — stan aktualny i perspektywy przeobrażeń, [w:] Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa, t. 2, L. Antonowicz i in. (red.), Lublin 1998,s.485 i n. 244 VIII. Współpraca prawnika i ekonomisty Kozak A., Granice prawniczej wladzy dyskrecjonalnej, Wrocław 2002. Krzemiński Z., Prawo o adwokaturze. Komentarz, Warszawa 1998. Łabieniecki P., Prawo a zasady etyki, „Radca Prawny" 2000, nr 1. Łojko E., O roli zawodów prawniczych w dzisiejszym społeczeństwie, „Palestra" 1997, nr 3—4, s. 57-58. Łojko E., Między etosem a pragmatyką, „Prawo i Życie" 2000, nr 2, s. 60 i n. Maciejewski M., Wiktorowska K., Obsługa prawna — wybrane zagadnienia — badania, „Radca Prawny" 1999, nr 5. Mucha A., Pełnomocnictwo a tzw. stosunek podstawowy, „Radca Prawny" 1999, nr 2. Organy i korporacje ochrony prawa, S. Sagan (red.), Warszawa 2001. Pannett A., Zarządzanie firmą prawniczą, Warszawa 1996. Parsons T., Szkice z teorii socjologicznej, Warszawa 1972. Sarkowicz R., Stelmach J., Teoria prawa, rozdz. IX: „Etyka prawnicza", Kraków 1996. Sarnowski W., Opinie prawne, „Radca Prawny" 1998, nr 5. Skąpska G., Czapska J., Kozłowska M., Społeczne role prawników, Wrocław 1989. The Legal Professions in the New Europę. A Handbookfor Practitioners, A. Tyrrell, Z. Yagub (red.), Blackwell Publishers 1993. Turska A., Łojko E., Cywiński Z., Kojder A., Społeczne wizerunki prawa. Z badań: Jakiego prawa Polacy potrzebują?, Warszawa 1999. Wierzbicka H., Zakaz konkurencji w kodeksie pracy i tajemnica zawodowa radcy prawnego, „Radca Prawny" 1998, nr 1. Wojtczak K., Pojęcie wolnego zawodu w świetle prawa, „Studia Prawnicze" 1997, nr 3-4, s. 123 i n. Zawody prawnicze. Orzecznictwo, P. Kierończyk (oprać.), Sopot 1999. KILKA PRZYDATNYCH ADRESÓW INTERNETOWYCH adwokatura http://www.adwokatura.org.pl/ http://www.adwokat.com.pl/ radcowie prawni http://www.prawo.lex.pl/ http://www.radcaprawny.com/ notariat http://www.krn.org.pl/ http://www.notariusze.pl/ Rozdział IX OBOWIĄZYWANIE PRAWA W CZASIE l W PRZESTRZENI 1. KRYTERIA OBOWIĄZYWANIA PRAWA W tym rozdziale przyjrzymy się wybranym problemom, jakie wiążą się z zagadnieniem obowiązywania prawa. W języku potocznym używamy wyrażenia „obowiązywanie prawa" w co najmniej trzech znaczeniach: formalnym (tetycznym, systemowym), aksjologicznym i behawioralnym (realnym, socjologicznym). 1.1. Podstawowe znaczenie przy podejmowaniu decyzji przez sądy i administrację, a także wszelkich innych decyzji i działań na podstawie prawa, także w sferze gospodarczej, mają formalne kryteria obowiązywania prawa. W celu stwierdzenia, czy przepis prawny (norma prawna) obowiązywał w sensie formalnym w określonym czasie (np. kiedy fakt miał miejsce albo został ujawniony), w określonej przestrzeni (w Polsce lub zagranicą) i co do określonych osób (np. w stosunku do Polaka za granicą albo cudzoziemca w Polsce), trzeba znać przyjęte w danym systemie prawa kryteria obowiązywania (reguły walidacyjne). Kryteria te w różnych systemach prawa ustawowego są do siebie bardzo zbliżone, ale nie jednakowe. formalne kryteria obowiązywania prawa Ogólnie można stwierdzić, że norma prawna wyrażona w przepisach prawnych formalnie obowiązuje w systemie prawa ustawowego, jeżeli: została ustanowiona w odpowiedniej formie i trybie przez podmiot kompetentny do prawotwórstwa, podmiot, który ma formalną władzę nad adresatem regulacji, 246 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni L — nie została formalnie uchylona (derogowana), — nie jest sprzeczna z żadną inną prawnie obowiązującą normą, a jeże li jest sprzeczna, to nie straciła mocy obowiązującej na podstawie przyjętych reguł kolizyjnych (por. niżej), — została urzędowo ogłoszona. Ponadto obowiązującymi normami prawnymi są reguły, które nie są wprost wyrażone w przepisach prawnych, ale takie, które da się z przepisów wywnioskować zgodnie z przyjętymi w danym systemie prawa regułami wnioskowań (regułami walidacyjnymi — por. niżej). System prawa ustawowego nie jest więc tożsamy z systemem przepisów prawnych, ale z systemem norm, a tych jest o wiele więcej niż przepisów. Ponadto obowiązującymi normami prawnymi mogą być także normy prawa zwyczajowego (niepisane), o ile przepisy prawne do nich odsyłają (por. rozdział I). aksjologiczne kryteria obowiązywania prawa 1.2. Kryterium aksjologiczne obowiązywania prawa odwołuje się do zgodności norm prawnych z innym systemem wartości. Na ogół chodzi tu o porównanie prawa z moralnością czy religią. Mówimy, że prawo obowiązuje — bo jest sprawiedliwe, dobre, moralne, albo że nie obowiązuje — ponieważ jest niesprawiedliwe, niedobre, niemoralne itd. Na tej podstawie nie ustala się obowiązywania prawa dla potrzeb działania organów państwa i innych podmiotów. Organ stosujący prawo (sąd, administracja) nie może odmówić zastosowania prawa, które formalnie obowiązuje, z tego tylko powodu, iż ktoś uznaje to prawo za niesprawiedliwe czy niesłuszne. Każdy podmiot ma obowiązek realizować prawo formalnie obowiązujące, nawet jeśli nie aprobuje jego treści. „cywilne nieposłuszeństwo" W demokratycznych państwach prawa rozważana jest dopuszczalność uznania jednego wyjątku od tej zasady, zdania na ten temat są jednak podzielone. Chodzi o dopuszczalność tzw. cywilnego nieposłuszeństwa. „Cywilne nieposłuszeństwo" polega na świadomym — i na ogół publicznym — naruszaniu prawa przez jednostkę, jednak nie w celu prywatnym, ale wyraźnie w interesie publicznym, tj. by zwrócić uwagę organom państwa i społeczeństwu na rażąco niesprawiedliwe prawo albo rażąco niewłaściwą praktykę jego stosowania. „Cywilne nieposłuszeństwo" to próba praktycznego przyznania wyższości aksjologicznemu kryterium obowiązywania prawa nad kryterium formalnym. Dopuszczalność tej instytucji jest wysoce dyskusyjna, jej zwolennicy podkreślają, że cywilne nieposłuszeństwo — paradoksalnie —jest narzędziem stabilizacji współczes- /. Kryteria obowiązywania prawa 247 nych demokracji, przeciwnicy twierdzą, że to zagrożenie ładu społecznego, złamanie konstytucyjnego obowiązku legalizmu zachowań oraz że grozi anarchią prawną. behawioralne kryteria obowiązywania prawa 1.3. Jeżeli natomiast prawo jest przestrzegane przez wszystkich albo większość adresatów i określamy ten fakt jako obowiązywanie prawa, to mamy na myśli obowiązywanie prawa w sensie behawioralnym. Prawo nie przestrzegane, nie realizowane, nie stosowane nie obowiązuje w tym znaczeniu. Oczywiście, to kryterium także nie jest brane pod uwagę w toku podejmowania decyzji. Nie można odmówić realizacji prawa na tej podstawie, że „inni też go nie przestrzegają". Wyjątkowo, według tego kryterium, uznaje się za nieobowiązujące normy na podstawie desuetudo (tzw. odwyknienia). To instytucja dyskusyjna, podobnie jak cywilne nieposłuszeństwo. Na podstawie desuetudo uznaje się, że nie obowiązują prawnie akty prawotwórcze (przepisy prawne, normy prawne), które przez odpowiednio długi czas nie były stosowane przez organy państwa mimo zaistnienia okoliczności do ich stosowania. Jednocześnie wykształciło się powszechne przeświadczenie, że przepisy tych aktów nie obowiązują. Wówczas mówi się, że akt utracił faktycznie swoją moc obowiązującą desuetudo w drodze desuetudo. Czynnikiem przesądzającym o wyeliminowaniu aktu prawotwórczego jest brak działania organów państwa w przypadkach jawnego przekraczania norm formalnie obowiązującej regulacji. Trzeba jednak zaznaczyć, że koncepcja, iż prawo nie stosowane przez organy państwa traci moc obowiązującą, nasuwa trudności teoretyczne i praktyczne. Należy bowiem odpowiedzieć na pytania: jaka praktyka (niedziałania), jakich organów państwa, przez jaki okres i w jakich sprawach jest tutaj miarodajna. W związku z tym powstają zagadnienia natury ogólniejszej: czy w państwie prawnym (praworządnym) może uchylać regułę ten, kto nie ma kompetencji do prawotwórstwa (np. sąd). Trybunał Konstytucyjny, odnosząc się do instytucji desuetudo, stwierdził, że nie może mieć ono zastosowania do tych aktów prawnych, których obowiązywanie jest wykonywaniem zobowiązań międzynarodowych. Najlepiej dla porządku prawnego byłoby, aby prawo formalnie obowiązujące było także aprobowane (obowiązywanie aksjologiczne) i przestrzegane 248 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni Ryć. 25. Obowiązywanie norm postępowania i obowiązywanie norm prawnych tetyczne / aksjologiczne stosunki społeczne obowiązywanie prawa (obowiązywanie behawioralne). Zdarza się jednak, że prawo formalnie obowiązujące i aprobowane przez większość społeczeństwa nie jest przestrzegane albo prawo formalnie obowiązujące nie jest aprobowane, ale jest przestrzegane (np. ze strachu przed sankcjami), bywa też tak, że prawo formalnie obowiązujące nie jest aprobowane i nie jest przestrzegane. Polska będzie państwem prawa w rzeczywistości, jeśli prawo formalnie obowiązujące będzie w praktyce skutecznie wykonywane przez organy władzy publicznej i przestrzegane przez obywateli. 2. OBOWIĄZYWANIE AKTÓW PRAWODAWCZYCH 2. l. Akt prawotwórczy obowiązuje, jeśli spełnia formalne kryteria, a zwłaszcza gdy zostanie spełniony ostatni z warunków koniecznych, przewidzianych przez dany system prawa jako warunek nabycia mocy obowiązującej przez akty normatywne danego rodzaju. Warunkiem tym jest zazwyczaj urzędowe ogłoszenie danego aktu. To, że akt normatywny obowiązuje, nie oznacza, że automatycznie „wchodzi w życie". Może obowiązywać, ale jeszcze nie „wchodzić w życie". 2. Obowiązywanie aktów prawodawczych 249 „wejście w życie" aktu prawnego Jeśli „akt wchodzi w życie", to znaczy, że od wskazanego dnia adresaci mają obowiązek go realizować (przestrzegać), a zwłaszcza stosować. Od tego momentu wywołuje skutki prawne. W Polsce obowiązuje generalna zasada, że przepisy powszechnie obowiązujące wchodzą w życie po 14 dniach od daty ogłoszenia w oficjalnym organie publikacyjnym (dzienniku urzędowym). Jeśli ustawodawca chce, aby przepis prawny (akt normatywny) obowiązywał od jakiegoś innego dnia, zamieszcza odpowiedni przepis wchodzący w skład przepisów końcowych aktu normatywnego. Jest to zwykle późniejszy dzień niż dzień opublikowania. Jeżeli akt prawotwórczy sam nie określa daty początkowej swego obowiązywania, przyjmuje się, że obowiązuje on od dnia jego ogłoszenia, a jeśli nie jest ona dla tego aktu obligatoryjna — od dnia jego ustanowienia. W zasadzie akty normatywne wiążą skutki prawne z faktami, które następują po ich ogłoszeniu. W wyjątkowych wypadkach akt może wiązać skutki prawne z faktami, które miały miejsce przed jego wydaniem. Takie rozwiązanie jest w zasadzie niezgodne z akceptowaną powszechnie w doktrynie i praktyce regułą, że prawo nie działa wstecz (lex retro non agit). Złamanie tej reguły oznacza, że akt stosowany jest do stanów rzeczy, które powstały przed ustanowieniem aktu. Za dopuszczalne uznaje się niekiedy nadawanie mocy wstecznej aktowi prawotwórczemu, który wprawdzie wiąże skutki prawne z faktami wcześniejszymi niż czas jego ustanowienia, jednakże chodzi wyłącznie o sytuacje, w których rozwiązanie takie jest korzystniejsze dla adresatów, pozwala przyznać podmiotom dodatkowe uprawnienia lub znosi ograniczenia wolności. Przykładowo: art. 4 § l k.k. stanowi: „Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy". Tak więc prawodawca w akcie normatywnym rozstrzyga, czy: a) akt ma być stosowany wyłącznie do stanów rzeczy, które powstaną po wejściu w życie danego aktu normatywnego (zasada lex retro non agit jest wówczas realizowana), 250 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni Ryć. 26. Ogłoszenie i wejście w życie aktu prawodawczego a) przyktad rozwiązania typowego (ustawa) yacatio legis ustawa ustanowienie ogłoszenie wejście w życie akt wywołuje skutki prawne b) przykład rozwiązania typowego (ustawa i akt wykonawczy) vacatio legis ustawa ustanowienie ogłoszenie wejście w życie vacaflo legis akt wykonawczy ustanowienie ogłoszenie wejście w życie akty wywołują skutki prawne c) przykład rozwiązania niepoprawnego (ustawa i akt wykonawczy) oczekiwanie na akt wykonawczy ustawa ustanowienie ogłoszenie wejście w życie (jedynie formalne) akt wykonawczy ustanowienie cię ogłoszenie wejs wżycie akty wywołują skutki prawne 2. Obowiązywanie aktów prawodawczych 251 b) akt ma być stosowany wyłącznie do stanów rzec2y, które powstały i zakończyły się przed dniem wejścia w życie aktu (działa zasada lex retro agit), c) akt ma być stosowany w obu powyższych przypadkach. Przypadki b) i c) mają charakter wyjątków. W praktyce problem komplikuje się ponadto z uwagi na wieloszczeblo-wość źródeł prawa. Ustawy na ogół działają „poprzez" akty wykonawcze (rozporządzenia), a więc na zagadnienia związane z ustaleniem dat ustanowienia, ogłoszenia, wejścia w życie i zasad stosowania ustaw nakładają się kwestie dostosowania dat ustanowienia, ogłoszenia wejścia w życie i zasad stosowania aktów wykonawczych. Zaleca się, aby akty wykonawcze niezbędne do funkcjonowania ustawy wchodziły w życie równocześnie z nią lub w możliwie najkrótszym terminie po jej wejściu w życie. W praktyce w Polsce zasada ta jest często łamana. Akt prawotwórczy przestaje obowiązywać z dniem: utrata mocy obowiązującej — uchylenia go przez przepisy derogacyjne nowego aktu, — wskazanym w samym akcie, o ile został on wydany na określony czas. Możliwe jest też uchylenie całego aktu z zachowaniem obowiązywania jego poszczególnych przepisów. Zwykle akty normatywne nie przewidują momentu końcowego obowiązywania norm prawnych. Prawo obowiązuje więc od momentu wejścia w życie bezterminowo. W 2000 r. Sejm uchwalił ustawę o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (weszła w życie l stycznia 2001 r.). Artykuł 2 tej ustawy stanowi: „1. Ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku urzędowym jest obowiązkowe. 2. Odrębna ustawa może wyłączyć obowiązek ogłoszenia aktu normatywnego niezawierającego przepisów powszechnie obowiązujących", zaś art. 3 nakazuje, aby akty normatywne ogłaszane były niezwłocznie. 2.2. Te pozornie proste zasady w poszczególnych gałęziach prawnych mają swoją specyfikę. Trzeba dobrze znać określoną gałąź prawa, aby bezbłędnie ustalać obowiązywanie prawa. Przykładowo, w prawie karnym obowiązuje zasada, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnił czyn zabroniony pod groźbą kary przez 252 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany. Ustalenie czasu ma też znaczenie dla rozstrzygnięcia czy sprawca czynu zabronionego był w czasie jego popełnienia odpowiedzialny karnie, tzn. czy osiągnął wiek odpowiedzialności karnej, jak również, czy był poczytalny. Zmiana ustawy karnej po wydaniu orzeczenia zasadniczo nie powoduje zmiany wyroku w myśl reguły res iudicata (powaga rzeczy osądzonej). Wyjątek stanowi sytuacja, kiedy to czyn, za który zapadł wyrok skazujący, przestaje być zabroniony pod groźbą kary — wówczas skazanie ulega zatarciu z mocy prawa. W prawie cywilnym do oceny ważności i treści czynności prawnej (np. umowy, testamentu) stosuje się prawo obowiązujące w chwili jej dokonania. W związku z tym bywa, że już nieobowiązujące formalnie prawo jest właściwe do tej oceny. W odniesieniu do już nawiązanych przez strony stosunków prawnych w przypadku zmiany prawa ustawodawca przyjmuje jedną z dwóch zasad: — zasadę bezpośredniego działania ustawy nowej albo — zasadę dalszego działania ustawy dawnej. Są to zasady konkurencyjne i wybór jednej z nich przez prawodawcę zależy od wielu czynników. Jeśli ustawodawca decyduje się na przyjęcie zasady bezpośredniego działania ustawy nowej, to oznacza, że przepisy ustawy dawnej stosujemy wobec określonego, wcześniejszego stosunku do czasu jej uchylenia, przepisy ustawy nowej stosujemy zaś do tego samego, kontynuowanego stosunku prawnego (np. umowy zlecenia) od czasu jej wejścia w życie. Jeśli ustawa przypisuje zasadę dalszego działania ustawy dawnej, oznacza to stosowanie ustawy dawnej do poprzedniego, a kontynuowanego stosunku prawnego, mimo uchwalenia nowej ustawy. Zasadzie zaufania między państwem a jednostką lepiej służy oszczędne posługiwanie się zasadą bezpośredniego działania ustawy nowej. prawo międzyczasowe Ogólnie kwestie te są regulowane przez przepisy kolizyjne. Prawo rozstrzygające, które normy znajdują zastosowanie do stosunków prawnych powstałych przed uchyleniem dawnej normy, a trwających nadal pod rządem nowej normy, nazywa się prawem intertemporalnym (międzyczasowym). Prawo intertemporalne rozstrzyga więc, czy do stosunku cywilnoprawnego stosować normy dawne, czy nowe. 3. Stosowanie prawa z uwzględnieniem reguł kolizyjnych 253 3. STOSOWANIE PRAWA Z UWZGLĘDNIENIEM REGUŁ KOLIZYJNYCH Od przepisów kolizyjnych odróżniamy reguły kolizyjne. Te pierwsze zawarte są w tekstach prawnych, te drugie są niepisane, ale uznawane przez doktrynę i praktykę: prawniczą. Reguły kolizyjne można zastosować, jeśli nie ma precyzyjnych przepisów derogacyjnych (uchylających) i powstają wątpliwości, jakie prawo obowiązuje (stare czy nowe, ogólne czy szczegółowe, o wyższej mocy prawnej czy o niższej mocy prawnej). Inaczej mówiąc, mamy do dyspozycji dwie normy dotyczące tej samej kwestii, które pozostają w kolizji (np. jedna norma czegoś zakazuje, a inna to dozwala). Trzeba wówczas ustalić, którą z nich zastosować w konkretnym przypadku. Reguły kolizyjne, choć niepisane, stosuje się bowiem zgodnie z milczącą wolą prawodawcy, który (zakładamy to) godzi się na użycie tych narzędzi przez organy stosujące prawo do „poprawienia" stanu prawa. Wyróżnimy trzy podstawowe reguły: — chronologiczną, — merytoryczną, — hierarchiczną. sprzeczność normy wcześniejszej i późniejszej Reguła chronologiczna mówi: norma późniejsza uchyla stosowanie normy wcześniejszej. Regułę tę można zastosować, jeżeli są spełnione dwa warunki: normy nie są ustanowione jednocześnie oraz norma późniejsza nie jest hierarchicznie niższa od normy wcześniejszej i nie jest też szersza zakresowe, tj. nie jest regulacją ogólną wobec wcześniejszej szczegółowej. sprzeczność normy ogólnej i szczegółowej Reguła merytoryczna wyraża się w zasadzie: norma regulująca sytuację szczególną uchyla stosowanie normy ogólnej, przy czym norma szczegółowa „zastępuje" normę ogólną tylko w takim zakresie, w jakim stanowi wyjątek od tej ostatniej. Regułę tę stosuje się pod następującymi warunkami: — między normami zachodzi stosunek: norma szczegółowa — norma ogólna (np. istnieje zakaz polowania na ptactwo wodne w określonym czasie w całym kraju, a jednocześnie dla jednego z województw — ze względu na choroby ptactwa — dozwolony jest jego odstrzał w cią gu całego roku), 254 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni — norma szczególna nabrała moc obowiązującą równocześnie lub póź niej niż norma ogólna, — norma szczególna ma hierarchicznie stopień nie niższy niż norma ogólna. sprzeczność normy hierarchicznie wyższej i niższej Reguła hierarchiczna postanawia: norma hierarchicznie niższa nie uchyla stosowania normy hierarchicznie wyższej. Warunkiem posłużenia się tą regułą jest stwierdzenie, że normy należą do aktów normatywnych o różnej mocy prawnej. Najłatwiejszą do praktycznego zastosowania jest reguła chronologiczna — ustalenie dat ustanowienia aktów nie nastręcza z reguły trudności. Również posłużenie się regułą hierarchiczną na ogół —jeśli chodzi o akty, których moc prawna jest formalnie (np. w Konstytucji) ustalona — nie jest skomplikowane. Obie te reguły nie wymagają jednak ustalenia treści norm pozostających w kolizji. Natomiast zastosowanie reguły merytorycznej wymaga dokonania interpretacji norm w celu niedwuznacznego ustalenia stosunku: norma ogólna-norma szczegółowa. Wyniki ustaleń różnych interpretatorów mogą być niekiedy rozbieżne i w tym sensie kryterium merytoryczne nie jest tak pewne jak dwa pozostałe. 4. OBOWIĄZYWANIE PRAWA NA PODSTAWIE REGUŁ WNIOSKOWAŃ PRAWNICZYCH Nie wszystkie stosunki społeczne prawodawca reguluje, stanowiąc wprost przepisy prawne. Często wola prawodawcy wyrażona jest pośrednio: normy prawne należy wywnioskować z innych norm explicite wyrażonych w przepisach. Innymi słowy, do obowiązujących norm systemu prawa zalicza się także normy nigdzie w tekstach prawnych nie wypowiedziane wyraźnie, lecz stanowiące konsekwencje norm wyrażonych expressis verbis w tekstach prawnych (wykładnia sensu largo uzupełniająca — konsekwencyjnie). wnioskowanie „y. celu na środki Przykładowo, aby ustalić, jakie normy obowiązują, można niekiedy zastosować wnioskowanie instrumentalne „z celu na środki". Jest to wnioskowanie odwołujące się do związków przyczynowych między faktami uregulowanymi w przepisach i faktami, których w przepisach nie ma, ale mają one wyraźny związek (na ogół przyczynowy) z tymi pierwszymi. Byłoby nieracjonalne odrzucenie tego związku. Jeśli więc podzielamy ogólny schemat rozumowania, że: jeżeli do- 4. Obowiązywanie prawa na podstawie reguł wnioskowań prawniczych 255 zwolony jest (należy osiągnąć) cel, to i dozwolone są (należy dopuścić) środki prowadzące do tego celu; jeżeli nakazany jest cel, to zakazane są środki, które uniemożliwiają jego realizację — to w odniesieniu do rozumowań prawniczych przyjmujemy następujące reguły: — Jeżeli obowiązuje norma nakazująca zrealizowanie stanu rzeczy S, to należy wnosić, że obowiązują także inne normy nakazujące czynić to, co jest konieczne do zrealizowania stanu rzeczy S (jest to tzw. dy rektywa instrumentalnego nakazu). — Jeżeli obowiązuje norma nakazująca zrealizowanie stanu rzeczy S, to należy wnosić, że obowiązują także inne normy zakazujące czy nić cokolwiek, co jest warunkiem wystarczającym do niezrealizo wania tego stanu rzeczy (jest to tzw. dyrektywa instrumentalnego za kazu). W przepisach jest wyrażona wprost tylko ta pierwsza norma (tj. nakazujące zrealizowanie stanu rzeczy S) — dyrektywy pozwalają na wywnioskowanie z niej innych norm, których nie ma expressis verbis w tekście prawnym, a także na tej podstawie uznaje się za prawnie obowiązujące. Na przykład jeśli wolno wydalić oskarżonego z sali sądowej, to wolno również użyć siły, gdyby dobrowolnie nie chciał opuścić sali. wnioskowanie przez analogię Inny przykład to wnioskowanie z podobieństwa (wnioskowanie przez analogię). Opiera się ono na założeniu, że prawodawca chce poddawać konsekwentnie regulacji prawnej stany rzeczy w sposób istotny podobne do siebie i nawet jeśli nie ma przepisu, ale da się ustalić, że prawodawca miał zamiar uznać pewien stan rzeczy za uregulowany, to wówczas — w niektórych sytuacjach — można zastosować rozumowanie przez analogię z ustawy (analogia legis): — Jeżeli obowiązuje norma NI dotycząca stanu rzeczy Sl, to należy wnosić, że obowiązuje także norma N2, wprawdzie nie wyrażona wprost w tekście prawnym, ale regulująca stan rzeczy S2 w sposób istotny do stanu rzeczy 57 podobny. Analogia z ustawy pozwala usuwać luki w prawie. Możliwe jest także zastosowanie wnioskowania z przeciwieństwa. Tu wnioskowanie z przeciwieństwa opieramy się na założeniu, że skoro prawo milczy na temat obowiązku, to go nie ma. Prawodawca, określając pewne obowiązki, używa zwrotów , jedynie", „tylko", „wyłącznie" — to sygnał do zast©sowania wnioskowania z przeciwieństwa. Na przykład z prze- 256 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni pisów k.p.k. wynika, że tylko sąd może stosować tymczasowe aresztowanie, a zatem nie ma tego uprawnienia prokurator i policja. zawodność wnioskowań Prawnicy korzystają z wielu różnych reguł wnioskowań. Korzystają z nich jednak bardzo ostrożnie, ponieważ nie są to na ogół wnioskowania niezawodne. Mamy tu bowiem do czynienia z uznawaniem za obowiązujące prawo reguł wywnioskowanych i tylko w pewnej mierze opartych na tekstach prawnych. Prowadzone rozumo- wania w zależności od przyjętych założeń mogą zaś dawać różne wyniki (np. różne środki można uznać za „konieczne" do zrealizowania stanu rzeczy, odmienne zdania można mieć na temat „istotnego podobieństwa" stanów rzeczy). różnice we wnioskowaniach w prawie publicznym i prywatnym Przytoczone tu tylko przykładowo reguły mają zastosowanie — w różnym zakresie — w różnych dziedzinach prawa. W prawie prywatnym (cywilnym) szerzej stosuje się wnioskowanie z podobieństwa, w prawie publicznym (konstytucyjnym, administracyjnym, w procedurach) — wnioskowanie z przeciwieństwa. Ma to głębokie uzasadnienie związane z naturą regulacji publiczno- i prywatnoprawnych (por. rozdział XII). W prawie publicznym za obowiązkowe uważa się tylko te zachowania, które prawo wyraża explicite. Niedopuszczalne jest zwłaszcza rozszerzające (na zasadzie wykładni lub analogii) interpretowanie obciążeń obywateli. Odwrotnie w prawie prywatnym: jeżeli prawo przyznaje obywatelom uprawnienia, to w razie wątpliwości stosujemy wnioskowanie z podobieństwa, jest to bowiem zgodne z zasadą: w razie wątpliwości na rzecz wolności (in dubio pro libertate). Oto dwa przykłady takich wnioskowań zastosowanych w konkretnych rozumowaniach sądów: 1) uchwała SN z 20 września 1990 r. (III ARN 9/90) — „Oświadcze nie składane przez strony w postępowaniu administracyjnym oraz przedstawiane przez nią dokumenty korzystają z domniemania praw dziwości, jeżeli nie są sprzeczne z innymi dowodami lub okoliczno ściami i faktami znanymi organom administracyjnym z urzędu. Nie ma uzasadnionych podstaw, by zasada ta nie była stosowana także w po stępowaniu przed organami podatkowymi" (zastosowanie analogia legis). 2) art. 81 k.p.a. stanowi: „Okoliczność faktyczna może być uznana za udowodnioną, jeżeli strona miała możność wypowiedzenia się co do 1) 5. Obowiązywanie prawa w przestrzeni 257 przeprowadzania dowodów [...]"• Wyrok NSA z 7 listopada 1988 r. (IV SA 701/88) GAP 1989, nr 12: „Okoliczności faktyczne ustalone w posterowaniu, w którym strona nie miała możliwości wzięcia udziału i wypowiedzenia się co do proponowanych dowodów przed wydaniem decyzji, nie mogą być uznane za udowodnione (art. 81 k.p.a.). Odmowa rozpatrzenia przez organ dowodu z opinii biegłego, oferowanego przez stronę, której przed wydaniem decyzji nie umożliwiono wzięcia udziału w postępowaniu i wypowiedzenia się co do zebranych dowodów, jest naruszeniem zasad postępowania administracyjnego, które miało istotny wpływ na wyrok sprawy" (zastosowanie rozumowania a contrario). 5. OBOWIĄZYWANIE PRAWA W PRZESTRZENI 5.1. Każdy akt prawodawczy obowiązuje na określonej przestrzeni (terytorium). Prawo wewnętrzne ustanowione przez organy władzy publicznej obowiązuje na terytorium danego państwa. Zasadą w państwach unitarnych (Polska jest państwem unitarnym) jest, że akty stanowione przez organy naczelne i centralne obowiązują na terytorium całego państwa, akty terenowych organów władzy publicznej (państwowej i samorządowej) zaś na obszarze, na którym organy te sprawują władzę. zwierzchnictwo terytorialne państwa Terytorium państwa to określony obszar (część kuli ziemskiej) podlegający zwierzchnictwu państwa. Jest to przedmiot władzy państwowej (co wyraża się przede wszystkim w dysponowaniu nim) i przestrzeń, w której granicach państwo wykonuje władzę, w sposób wyłączny i pełny co do osób, rzeczy i zdarzeń. Elementy geograficznego terytorium państwowego określane są współcześnie przez normy prawa wewnętrznego i międzynarodowego. terytorium lądowe W skład terytorium wchodzi wydzielona granicami państwa przestrzeń lądowa, morska (z wyjątkiem państw lądowych) i powietrzna. Podstawę geograficznego bytu państwa stanowi zawsze jego terytorium lądowe. Terytorium lądowe obejmuje, poza powierzchnią Ziemi, także jej wnętrze (zwężające się stożkowato), teoretycznie aż do środka kuli ziemskiej, praktycznie — do granicy technicznych możliwości eksploatacji kopalin. Granice te przesuwają się w miarę postępu technicznego. Terytorium lądowe obejmuje także wszelkie wody śródlądowe (rzeki, 258 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni jeziora, zbiorniki wodne). W skład terytorium wchodzi także słup powietrza nad obszarem lądowym i morskim. Oczywiście ten ostatni, jeśli państwo posiada również przestrzeń morską. Składają się na nią wody wewnętrzne i morze terytorialne. Morskie wody wewnętrzne to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Morze terytorialne to pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi a morzem otwartym. Wody wewnętrzne i morze terytorialne podlegają wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego. Także wnętrze ziemi objęte obszarem morskim wchodzi w skład terytorium (zwężające się stożkowato). Górna granica przestrzeni powietrznej nad obszarem lądowym i morskim nie została jednoznacznie określona, choć wyodrębnia się obecnie tzw. przestrzeń kosmiczną (od 90 km) nie podlegającą władztwu państw. Zwierzchnictwo terytorialne państwa polega na wyłącznym wykonywaniu przez nie władzy w stosunku do wszystkich składników jego terytorium (naturalnych i sztucznych) oraz w stosunku do wszystkich osób fizycznych i niefizycznych znajdujących się na terytorium państwa (zwierzchnictwo personalne). Zasada terytorialności stanowi bezpośredni wyraz suwerenności państwa. terytorium RP 5.2. Terytorium Rzeczypospolitej Polskiej określa ustawa o ochronie granicy państwowej z 12 października 1990 r. (Dz.U. nr 78, póz. 461 z późn. zm.) oraz ustawa z 21 marca 1991 r. o obszarach morskich RP i administracji morskiej (Dz.U. nr 32, póz. 131). Zgodnie z tymi przepisami pojęcie terytorium obejmuje obszar oddzielony granicami pań- stwa, głąb ziemi (bez ograniczeń), słup powietrzny nad tym obszarem (do granicy lotów kosmicznych, tj. około 90 km) oraz morskie wody terytorialne, które obejmują pas 12 mil morskich od tzw. linii podstawowej (linia wybrzeża lub zewnętrzna granica wód wewnętrznych). Zasada terytorialności rozciąga się także na polskie statki wodne lub powietrzne — bez względu na to, na jakim obszarze się znajdują (o przynależności statku decyduje rejestracja w porcie macierzystym). Statek wodny lub powietrzny nie jest jednak częścią terytorium państwa, a jedynie jurysdykcja polska rozciąga się na te statki. Obywatel polski, który legalnie wypłynął z kraju takim statkiem, a następnie opuścił go bez zezwolenia, nie może odpowiadać za nielegalne przekroczenie granicy państwowej. 5. Obowiązywanie prawa w przestrzeni 259 przestrzeń powietrzna 5.3. Konsekwencją suwerenności państwa nad przestrzenią powietrzną jest prawo każdego państwa do decydowania o otwarciu lub zamknięciu swojego terytorium powietrznego dla lotów i przewozów międzynarodowych oraz prawo określenia warunków, na jakich mogą się one odbywać. Przyjmuje się także zasadę przynależności pań- stwowej statków powietrznych i przedsiębiorstw lotniczych. Przynależność państwowa statków powietrznych oznacza uznanie więzi między statkiem a państwem. O przynależności decyduje wpis do rejestru statków powietrznych państwa. Na mocy konwencji chicagowskiej, której stronami są wszystkie państwa świata mające znaczenie w lotnictwie, ustalono przyznanie samolotom służb regularnych prawa przelotu (tranzytu) i prawa lądowania dla celów niehandlowych. Państwo przyznające przywileje może wyznaczyć trasy i porty lotnicze, które mogą być wykorzystane w tranzycie. 5.4. Przyjrzyjmy się teraz problematyce przestrzennego obowiązywania prawa na przykładzie prawa karnego i cywilnego obowiązującego w Polsce. miejsce popełnienia przestępstwa W prawie karnym miejsce popełnienia przestępstwa ma istotne znaczenie dla ustalenia, jaką ustawę karną stosować. Ogólnie czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obo- wiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub — według zamiaru — miał nastąpić. Z zasady terytorialności wynika, że polską ustawę karną stosuje się do wszystkich osób, bez względu na obywatelstwo, które popełniły czyn zabroniony na polskim terytorium albo na polskim statku wodnym lub powietrznym (chyba że umowa międzynarodowa, której stroną jest Polska, stanowi inaczej). Wyjątkiem od zasady terytorialności są sytuacje uregulowane immunitetami dyplomatycznymi i konsularnymi. Są też immunitety krajowe (poselski, pracowników NIK, sędziów, prokuratorów, adwokatów), które w granicach określonych przez przepisy szczególne wyłączają możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób korzystających z tych immunitetów. Obywatel Polski powinien stosować się do prawa polskiego na całym świecie. Warunkiem odpowiedzialności na podstawie kodeksu karnego jest jednak uznanie takiego czynu za przestępstwo przez ustawę także w miej- 260 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni scu jego popełnienia. Na przykład, nie będzie odpowiadał za bigamię obywatel Polski, który zawarł drugie małżeństwo w kraju, gdzie wielożeństwo jest dozwolone. Cudzoziemcy podlegają prawu polskiemu nie tylko na terytorium Polski, ale także — w ściśle określonym zakresie — za granicą Polski. Bez względu na obywatelstwo sprawcy i niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia przestępstwa ustawę polską stosuje się w razie popełnienia przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu Polski, przeciwko polskiemu urzędowi lub funkcjonariuszowi publicznemu, przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym lub przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego. Natomiast jeżeli czyny cudzoziemca za granicą skierowane są przeciwko dobru lub interesom Polski, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej, nie mającej osobowości prawnej, cudzoziemiec podlega prawu polskiemu, o ile czyn jest uznany za przestępstwo także w miejscu popełnienia. zasada represji wszechświatowej Wyrazem międzynarodowej solidarności jest ściganie przestępstw objętych międzynarodowymi konwencjami. Ściganie jest niezależne od miejsca popełnienia przestępstwa i obywatelstwa (lub jego braku) sprawcy, jednakże warunkiem jego realizacji jest ratyfikowanie przez państwo odpowiednich norm konwencyjnych, a ponadto uznanie za przestępstwo czynów zawartych w konwencjach przez przepisy wewnętrzne danego państwa. Ściganie na tej zasadzie nosi nazwę represji wszechświatowej. Najważniejsze konwencje, które zostały ratyfikowane przez Polskę, dotyczą: 1) zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (konwencja londyńska z 1948 r.), 2) zwalczania niewolnictwa (konwencja genewska z 1926 r.), 3) zwalczania handlu kobietami, dziećmi oraz eksploatacji prostytucji (konwencje z lat 1910, 1933 i 1950), 4) zwalczania fałszowania pieniędzy (konwencja genewska 1929 r.), 5) zwalczania handlu narkotykami i szerzenia narkomanii (tzw. konwen cja jednolita, zawarta w Tokio w 1961 r., oraz konwencja z 1988 r. 1) 5. Obowiązywanie prawa w przestrzeni 261 o zwalczaniu nielegalnego obrotu narkotykami i substancjami psychotropowymi), 6) ochrony transportu morskiego (konwencja o pełnym morzu z 1958 r.), 7) zapobiegania naruszaniu podstawowych praw człowieka (pakty ONZ praw obywatelskich, politycznych i socjalnych z 1966 r.). Polskie prawo cywilne obowiązuje na terytorium Polski i dotyczy obywateli, a także rozciąga się na obywateli państw obcych, którzy mogą mieć w Polsce prawa i obowiązki na równi z obywatelami polskimi, chyba że ustawy tworzą wyjątki od tej zasady. Normy polskiego prawa cywilnego odnoszą się do stosunków łączących te podmioty w sytuacjach, gdy fakty prawne lub ich skutki (np. umowy) nie sięgają poza terytorium Polski. prawo z elementem obcym 5.5. Jeżeli w stosunkach cywilnoprawnych pojawia się element obcy, np. miejsce zamieszkania osoby lub siedziba przedsiębiorstwa jest za granicą, świadczenie ma być spełnione za granicą, zdarzenie (np. wypadek drogowy) ma miejsce za granicą, to wów- czas o tym, jakie prawo stosuje się do rozstrzygania takich spraw, decyduje prawo prywatne międzynarodowe. Każde państwo ma własne prawo międzynarodowe prywatne. Normy tego prawa określają, jakiego państwa prawo powinno stanowić podstawę rozstrzygnięcia sprawy cywilnej (także rodzinnej i z zakresu prawa pracy) z elementem obcym (niekoniecznie chodzi o obce terytorium). Coraz szerzej kwestie te regulują także konwencje międzynarodowe. Podstawę polskiego prawa międzynarodowego prywatnego stanowi ustawa z 12 listopada 1965 r. (Dz.U. nr 46, póz. 290 z późn. zm.). Rozwój międzynarodowego ruchu osobowego i międzynarodowego obrotu gospodarczego to podstawowe źródła coraz częstszego występowania stosunków (sytuacji) prawnych powiązanych z więcej niż jednym obszarem prawnym (obszarem prawnym więcej niż jednego państwa). wybór prawa w umowie Swoboda stron w tym zakresie jest uwarunkowana okolicznością, aby prawo wybrane „pozostawało w związku" z zobowiązaniem. 5.6. Zaznaczyć też należy, że strony stosunku prawnego mogą poddać swe stosunki w zakresie zobowiązań umownych wybranemu przez siebie prawu. W ten sposób wola stron wyrażona w umowie może wpłynąć na zakres terytorialnego stosowania prawa. 262 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni arbitraż Większość kontraktów handlowych o charakterze międzynarodowym zawiera obecnie klauzule przewidujące rozstrzyganie wynikających z nich sporów w drodze arbitrażowej. Arbitraż jest sposobem rozstrzygania sporów na podstawie prywatnej umowy. Arbitrzy są w stosunku do stron „usługodawcami", a nie władzą sądowniczą. Postępowanie jest jednoin-stancyjne i niepubliczne. Ustawodawstwo każdego państwa wyraźnie określa dziedziny, wjakich spory mogą, a w jakich nie, być rozstrzygane w drodze arbitrażu. Generalnie dopuszczalność drogi arbitrażowej obejmuje przede wszystkim spory dotyczące praw majątkowych. Według prawa polskiego zakres ten obejmuje spory o prawa majątkowe, z wyjątkiem roszczeń o alimenty i ze stosunku pracy. Jest to zakres spraw określony dość szeroko, choć w niektórych państwach jest on jeszcze szerszy. Na przykład w USA spory ze stosunku pracy mogą być i większości są rozstrzygane właśnie w drodze arbitrażowej. Arbitraż podlega prawu państwa, na którego terytorium się odbywa (lex arbitri), chyba że strony arbitrażu handlowego wyraźnie poddadzą go prawu innego państwa, co zdarza się rzadko. W państwach wysoko rozwiniętych arbitraż handlowy jest podstawową formą rozstrzygania sporów gospodarczych. W Polsce nie jest jeszcze rozpowszechniony. Polskie sądy polubowne (arbitrażowe) zajmują się nie-wieloma sprawami. Przedsiębiorcy ich nie doceniają, a prawnicy, z wyjątkiem dużych kancelarii, nie wpisują na ogół do kontraktów handlowych klauzul o poddaniu sporów pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, a bez nich nie może on działać. 5.7. Ograniczony terytorialnie zasięg ma w Polsce prawo miejscowe. Jest ono tworzone przez organy samorządu terytorialnego i terenowe organy administracji rządowej (wojewodów) na podstawie upoważnień ustawowych. Mamy więc prawo obowiązujące na terenie poszczególnych województw, prawo tworzone w powiatach i prawo uchwalane przez gminy. 6. OBOWIĄZYWANIE PRAWA WSPÓLNOTOWEGO W CZASIE l W PRZESTRZENI Prawo wspólnotowe obowiązuje w przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej państw członkowskich WE, pozbawionej granic wewnętrznych, lecz mającej wspólną granicę zewnętrzną. Brak granic wewnętrznych ma znaczę- 7. Problemy obowiązywania prawa związane z Internetem... 263 nie względne, ponieważ państwa członkowskie mają nadal granice w rozumieniu prawa międzynarodowego. Granicę zewnętrzną wyznacza prawo międzynarodowe publiczne na zasadach ogólnych. Należy jednak zauważyć, że prawo wspólnotowe w pewnym zakresie może też być stosowane poza Unią. Dotyczy to państw stowarzyszonych (w tym Polski), które stosują wybrane regulacje w swoich państwach na podstawie układów stowarzyszeniowych. Prawo wspólnotowe obowiązuje w zasadzie na czas nieoznaczony (EWWiS na 50 lat). Charakterystycznym rozwiązaniem są tzw. okresy przejściowe. W okresach przejściowych normy prawa wspólnotowego nie są w pełnym zakresie stosowane, lecz dopuszczone jest stosowanie prawa wewnętrznego państw członkowskich. 7. PROBLEMY OBOWIĄZYWANIA PRAWA ZWIĄZANE Z INTERNETEM — PRAWO W CYBERPRZESTRZENI 7.1. Świat wirtualny, który powstał dzięki Internetowi, nazywany jest cyberprzestrzenią. Cyberprzestrzeń to gigantyczna, ogólnoświatowa struktura komunikacyjna o aterytorialnym charakterze, w jej wnętrzu nie znajdują odbicia granice państwowe, a pojęcie odległości w tradycyjnym znaczeniu przestało mieć znaczenie. To struktura medialna nie mająca .... . „ . . brak ośrodka centralnej władzy, centralnego ośrodka normodawczego i za- normodawczego rządzającego. Ład w cyberprzestrzeni jest efektem działania internetowej społeczności. Sieć komputerowa jako całość nie ma właściciela. Zdarzenia i działania zachodzące w cyberprzestrzeni w ciągu jednej sekundy mogą wywołać skutki w granicach różnych obszarów prawnych, trudno je przypisać do określonych obszarów państwowych, ponieważ z chwilą wprowadzenia materiału do sieci może on stać się dostępny we wszystkich miejscach na świecie, do których dociera Internet, może być przenoszony z miejsca na miejsce lub umieszczany jednocześnie na różnych kontynentach. W cyberprzestrzeni tysiące kilometrów przestały mieć znaczenie. W cyberprzestrzeni działają skutecznie różne typy norm postępowania, prawnych i pozaprawnych, oficjalnych i nieoficjalnych, w każdym razie: generalnie eufunkcjonalnych w stosunku do sieci. Z teoretycznoprawnego punktu widzenia powstało wiele fundamentalnych pytań dotyczących działania prą- 264 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni wa w cyberprzestrzeni, a także relacji prawa do innych zespołów norm obowiązujących w Internecie. struktura Internetu Internet łączy kilkaset milionów komputerów pojedynczych użytkowników i tworzy gigantyczną strukturę bez elementu centralnego. Komputery łączą się obecnie za pośrednictwem 30 milionów serwerów. Każdy element cyberprzestrzeni jest zdolny do samodzielnego działania. Sieć może działać nawet w sytuacji odłączenia części serwerów. Każda osoba, która dołącza swój komputer do sieci, staje się posiadaczem fragmentu cyberprzestrzeni. Właściciel komputera jest więc jednocześnie posiadaczem fragmentu Internetu. Każda pojedyncza sieć komputerowa dołączona do Internetu ma własną strukturę i zasady oraz procedury dotyczące zasad użytkowania sieci (np. określające, kto może zostać dołączony, jaki rodzaj komunikacji może odbywać się w sieci). Dostawcy usług sieciowych mają więc regulaminy określające zasady zachowań użytkowników w sieci lub korzystania z usług. Wszyscy użytkownicy cyberprzestrzeni są równouprawnieni — nie ma komputerów uprzywilejowanych. Połączenie z Internetem nie wymaga już nawet komputera. Wystarczy telefon komórkowy obsługujący system WAP (Wireless Application Proto-col — Protokół Aplikacji Bezprzewodowych). Jest to usługa pozwalająca na przeglądanie specjalnych stron internetowych bezpośrednio na ekranie telefonu. początek Internetu Pierwsze na świecie połączenie między komputerami miało miejsce w USA w 1969 r. W Polsce pierwsze internetowe połączenie ze światem nawiązano w 1991 r. z budynku Instytutu Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. W 1973 r. Bob Kah i Yinton Cerf przedstawili ideę Internetu. W 1991 r. ruszyła sieć www (World Wide Web). W 1994 r. zaczęły działać pierwsze internetowe sklepy i banki. Liczba użytkowników Internetu corocznie ulega podwojeniu. Na świecie jest zarejestrowanych 30 min serwerów. W 1999 r. sieć www zawierała ponad 320 min stron. Internet oferuje kilkadziesiąt typów usług. Z danych Komisji Europejskiej wynika, że aby osiągnąć poziom 50 min użytkowników na świecie, telefon potrzebował aż 74 lata, radio 38 lat, komputer osobisty — 16 lat, telewizja 13 lat, a Internetowi wystarczyły 4. 7. Problemy obowiązywania prawa związane z Internetem... 265 ekspansja Internetu W USA działa obecnie ponad 250 rys. przedsiębiorstw proponujących transakcje handlowe w Internecie, a rynek technologii informatycznych daje bezpośrednio 2,3 min miejsc pracy i kolejnych 1,6 min pośrednio. Wartość internetowego handlu w 1999 r. osiągnęła w USA 500 mld $ (o 200 mld więcej niż w 1998 r.). Połowa domów w Stanach ma podłączenie do Intemetu. Europa aktywnie „dogania" USA. Przykładowo w Skandynawii ponad 30% mieszkańców korzysta z Internetu, a 15% domów w całej Europie ma połączenie z Internetem. W Polsce w 2002 r. około 4 min osób ma swobodny dostęp do Internetu. Wiele polskich firm prowadzi działalność biznesową za pośrednictwem cy-berprzestrzeni, większość dysponuje własną stroną www, a prawie wszyscy biznesmeni twierdzą, że Internet to ważne narzędzie w biznesie. kompetencje do stanowienia norm w Internecie problemy prawne w Internecie 7.2. W związku z obowiązywaniem prawa w cyberprzestrzeni powstaje wiele pytań: skoro w cyberprzestrzeni powinien panować ład — kto powinien mieć kompetencje do stanowienia norm (zasad działania) w Internecie? Czy za upoważnione można uznać państwa, mimo że Internet jako całość nie jest własnością państw, nie jest przedmiotem niczyjego prawa własności? A może jedynie społeczność internautów, twórców i użytkowników sieci, powinna być upoważniona do kreowania zasad „poruszania się" w cyberprzestrzeni? W jaki sposób wiązać zdarzenia i działania zachodzące w cyberprzestrzeni z systemami prawa konkretnych państw, skoro materiały umieszczane jednocześnie w wielu miejscach, z chwilą wprowadzenia do sieci są dostępne we wszystkich miejscach, do których dociera Internet? Czy realny zasięg może mieć „cyberpolicja", „ścigająca" naruszających prawo internautów, skoro cyberprzestrzeń zawiera kilkaset milionów stron? Czy i kto ma prawo ograniczać wolność w cyberprzestrzeni? Jaki charakter prawny mają regulaminy dostawców usług sieciowych? Jaka relacja wiąże netykietę z prawem? Z dogmatycznoprawnego punktu widzenia w każdej gałęzi prawa każdego z państw powstało wiele nowych problemów, które trudno rozwiązać na podstawie obowiązujących regulacji. Niektórych w ogóle nie można skutecznie rozwiązać bez ustanowienia nowych reguł. Prawnicy stanęli przed nowymi wyzwaniami. Prace nad podstawowymi prawnymi zagadnieniami związanymi z cyberprzestrzenią trwają od lat 266 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni w wielu wysoko rozwiniętych państwach świata. Legislacja nie nadąża jednak za życiem. Prawnicy praktycy już dziś muszą rozwiązywać liczne problemy. Aby aktywnie uczestniczyć w obrocie prawnym, muszą uczyć się nowego stylu obsługi prawnej opartego na elektronicznych sposobach wymiany informacji i usług. Prace legislacyjne najbardziej zaawansowane są w USA. Kongres pracuje nad kilkunastoma ustawami dotyczącymi eksploatacji Internetu, sądy zaś wydały już wiele orzeczeń w sprawach o fakty „dziejące się" w cyberprze-strzeni. Zauważa się, że niektóre z proponowanych w projektach regulacji rozwiązania są niezgodne z przyjętymi w praktyce zasadami etyki w Inter-necie. Powoduje to opór środowiska internautów, kwestionujących ograniczenia prawne w cyberprzestrzeni. W 1999 r. Parlament Europejski i Rada uchwaliły dyrektywę w sprawie ramowych warunków Wspólnot dla podpisu elektronicznego (Dz.U. WE nr l L. 184). Jej celem jest ułatwienie stosowania podpisu elektronicznego oraz przyczynienie się do jego uznania prawnego. Dyrektywa określa warunki ramowe dla takiego podpisu i określonych usług autoryzacyjnych w celu zapewnienia właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego. Parlament Europejski podejmuje też liczne inne inicjatywy związane z Internetem. W 2000 r. przegłosował prawo zabraniające spółkom wysyłania niechcianych e-maili. Państwa Unii Europejskiej od kilku lat pracują nad programem „Ramy prawne społeczeństwa informatycznego". W marcu 2000 r. odbył się w Lizbonie specjalny „elektroniczny" szczyt Unii. Jego celem było zdynamizowanie prac nad masową „internetyzacją" gospodarki i życia społecznego w Europie. Inicjatywa „eEurope" ma być kolejnym wielkim europejskim projektem — po zbudowaniu jednolitego rynku i wprowadzeniu wspólnej waluty. Także Rada Europy prowadzi intensywne prace w tym zakresie. W 1995 r. Rada Europy wydała zalecenia w sprawie problemów karnoprocesowych związanych z technologią przetwarzania informacji. W 2001 r. z inicjatywy Rady Europy doszło do podpisania konwencji o „cyberprzestępczości". Jest to pierwszy na świecie instrument prawa międzynarodowego dotyczący zwalczania przestępczości związanej z siecią. Stwarza perspektywę na stworzenie globalnych standardów w zakresie penalizacji. Podpisanie jej przez Polskę wymagać będzie wielu zmian w prawie wewnętrznym (karnym, policyjnym, telekomunikacyjnym). 7. Problemy obowiązywania prawa związane z Internetem... 267 W prawie międzynarodowym istotne znaczenie dla Internetu mają dwie konwencje World Intelectual Property Organization (WIPO) z 1996 r. w sprawie praw autorskich i w sprawie wykonań fonogramów. z Internetem Komisja Narodów Zjednoczonych ds. Międzynarodowego Prawa Handlowego (UNICITRAL) opracowała koncepcję zasad regulujących elektroniczny przekaz danych. Powstała wzorcowa ustawa jednolitego prawa elektronicznego przesyłania danych (EDI) — wzorcowe prawo handlu elektronicznego. Określa ona warunki identyfikacji potwierdzania autentyczności dokumentów i podpisów elektronicznych. W Europie każde państwo prowadzi prace legislacyjne nad nowymi problemami, zwłaszcza w prawie cywilnym i gospodarczym. 7.3. Legislacja w Polsce stara się nadążyć za dynamicznym rozwojem sieci. Wyjątkiem w polskim prawie, uwzględniającym działanie w cyberprze-strzeni, był najpierw art. 7 prawa bankowego. Oświadczenia woli składane w związku z dokonywaniem czynności bankowych mogą być wyrażane za pomocą elektronicznych nośników informacji. Związane z czynnościami bankowymi dokumenty mogą być sporządzane za pomocą komputerów, jeśli dokumenty te zostaną w sposób należyty utrwalone i zabezpieczone. Kolejne kroki to nowe przepisy: art. 61 k.p.a. i art. 125 § 2 i art. 1872 k.p.c. Pierwszy dopuszcza możliwość wnoszenia podań także za pomocą poczty elektronicznej; drugi i trzeci — możliwość wnoszenia pism na elektronicznych nośnikach informacji. 18 września 2001 r. Sejm uchwalił ustawę o podpisie elektronicznym, która weszła w życie 16 sierpnia 2002 r. (Dz.U. nr 130, póz. 1450). Podpis elektroniczny stanowi ciąg cyfr powstałych poprzez zastosowanie odpowiedniego algorytmu kryptograficznego. Z uwagi na fakt, że dany algorytm stosuje się wraz z kodem znajdującym się w posiadaniu osoby podpisującej, podpis stanowi swego rodzaju pieczęć odciskaną na wiadomości elektronicznej. System szyfrowania opiera się na wykorzystaniu dwóch kluczy: prywatnego, który służy do zaszyfrowania wiadomości (ma go nadawca) i publicznego, który jest ogólnie dostępny — używa go adresat. Ustawa wprowadziła zmiany w prawie cywilnym. Obecnie „Oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważ- 268 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni ne formie pisemnej" (art. 78 § 2 k.c.). W 2001 r. uchwalono też ustawę o ochronie baz danych. W 2002 r. do Sejmu trafił projekt ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną. Ustawa ma zapewnić konsumentom bezpieczeństwo w handlu elektronicznym i nałożyć na świadczących usługi drogą elektroniczną pewne obowiązki. W maju 2002 r. Sejm uchwalił ustawę o ochronie niektórych usług świadczonych drogą elektroniczną opartych lub polegających na dostępie warunkowym (tj. dostępie do określonych usług, za które odbiorca musi płacić). konieczność zmian w prawie w związku z Internetem W prawie cywilnym wiele wątpliwości dotyczy określenia prawa właściwego i jurysdykcji dla transakcji elektronicznych, zasad odpowiedzialności za szkody w związku z handlem elektronicznym, zasad ochrony konsumenta w cyberprzestrzeni. Powstały dylematy związane z ustaleniem pochodzenia informacji, czasu i miejsca wysyłania i doręczania dokumentu, miejsca zawarcia umowy, wartości dowodowej wydruków komputerowych. Stawiane są pytania o zasady opodatkowania handlu elektronicznego (VAT?, Nowy specjalny podatek?, Dutyfree?). Jak chronić produkty multimedial-ne, programy, strony www? Czy można do sądu wnieść pismo procesowe drogą poczty elektronicznej? Wiele sądów w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Austrialii zdecydowało się już na taką możliwość. To tylko przykładowe pytania z jednej dziedziny prawa, a rodzą się ich dziesiątki w każdej gałęzi. Nauka prawa musi zdynamizować swoje zainteresowanie tą problematyką. Internet oznacza także przecież konkretne zmiany w praktyce prawniczej. Nieuchronna jest elektronizacja sądów, rejestrów sądowych, rejestrów zastawów, informatyczne księgi wieczyste. (Od 2003 r. będzie wdrażany w Polsce system komputerowy w wydziałach ksiąg wieczystych.) 7.4. W cyberprzestrzeni działają obecnie jednocześnie różne typy norm prawnych i pozaprawnych, nakładając się na siebie, konkurując ze sobą albo się uzupełniając. wielość typów norm w cyberprzestrzeni Po pierwsze, każdy użytkownik sieci podlega prawu wewnętrznemu swojego państwa na zasadzie obywatelstwa lub terytorialności. Fakt „surfowania" w „cyberprzestrzeni" nie zwalnia go, oczywiście, z obowiązku przestrzegania prawa. Zwraca się szczególną uwagę na 7. Problemy obowiązywania prawa związane z Internetem... 269 obowiązek przestrzegania prawa karnego, autorskiego, prasowego, prawa konkurencji. „przestępstwa komputerowe" Przykładowo, polski kodeks karny reguluje w szerokim zakresie odpowiedzialność za „przestępstwa komputerowe". „Przestępstwa komputerowe" to zarówno zamachy skierowane na dane, systemy i programy komputerowe (przedmiotem ochrony jest informacja), jak i posługiwanie się elektronicznymi systemami przetwarzania informacji do naruszania dóbr prawnych tradycyjnie chronionych przez prawo karne. Internet jest szeroko wykorzystywany jako narzędzie popełniania przestępstw. Praktyczne rozwiązanie wielu problemów z tym związanych jest jednak bardzo trudne. Przykładowo, jak zwalczać przestępstwo komputerowe (np. rozpowszechnianie pornografii), skoro można przenosić materiał z serwera na serwer, umieszczać go jednocześnie w bardzo wielu miejscach, a możliwość zachowania anonimowości jest wysoka? Czy pomysły utworzenia „cyberpolicji" (w Holandii już realizowane) „ścigającej" strony zawierające treści naruszające prawo są realne, skoro Internet zawiera kilkaset milionów (a może już miliard) stron www? Czy efekty może przynieść współpraca operatorów sieciowych z policją? Jak ją zorganizować? „cyberpolicja" i„cybersądy" Jakie szansę mają „cybersądy"? Pierwsze eksperymenty już są — wirtualny sąd zacznie działać jesienią w amerykańskim stanie Michigan. W pierwszej kolejności będzie rozpatrywał sprawy firm z branży nowych technologii (teleinformatyka, Internet, oprogramowanie) dotyczące własności intelektualnej, znaków towarowych itp. Wszystkie dokumenty będą wnoszone w postaci elektronicznej, a prawnicy wezmą udział w rozprawach za pośrednictwem systemu do wideokonfe-rencji. W taki sam sposób zaprezentują dowody. Cybersąd będzie działał obok sądu tradycyjnego. Decyzję, gdzie skierować sprawę, podejmie firma wnioskująca o rozpatrzenie sprawy (strona internetowa Michigan Cybercourt: http://www.michigancybercourt.net). To znowu tylko przykładowe problemy stojące m.in. przed prawnikami. Szczególnego znaczenia w tym kontekście nabiera zasada represji wszechświatowej przewidująca ściganie przestępstw objętych międzynarodowymi konwencjami niezależnie od miejsca popełnienia czynu i obywatelstwa. Po drugie, wśród gałęzi prawa wewnętrznego każdego państwa szczególnego znaczenia dla rozwiązywania problemów prawnych powstających w „cy-beiprzestrzeni" nabierają normy prawa międzynarodowego prywatnego. Pyta- 270 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni rola prawa międzynarodowego prywatnego niem, które pojawia się bowiem na wstępie — gdy chodzi o handel, usługi, dobra osobiste, czyny niedozwolone itd., jest zagadnienie następujące: prawo jakiego państwa jest właściwe dla kwalifikacji prawnej konkretnego stanu faktycznego? Na przykład, czy jakieś znaczenie prawne ma miejsce zlokalizowania strony intemetowej w przypadku nieuczciwej reklamy? Czy decydować będzie miejsce, w którym reklama została wprowadzona do sieci? A może miejsce odebrania reklamy? A może oba? Tu rozwiązania niesie prawo międzynarodowe prywatne. W Polsce decyduje łącznik miejsca, w którym został dokonany czyn nieuczciwej konkurencji. Jest jednak wiele pytań, na które polskie prawo nie daje już odpowiedzi — a w każdym razie odpowiedzi nie są jednoznacznie przez doktrynę aprobowane. Bywają też kwestionowane przez internautów. norniy pozaprawne Po trzecie, każdy użytkownik sieci podlega pozaprawnym normom zawartym w regulaminie sieciowym. Regulaminy tworzą dostawcy usług sieciowych (administratorzy sieci). Regulaminy zawierają zasady zachowań w sieci i korzystania z usług internetowych. Rejestracja w sieci (np. w celu założenia konta) wymaga od użytkownika wypełnienia formularza rejestracyjnego (zgłoszeniowego). Wypełnienie formularza jest jednocześnie formą zobowiązania użytkownika do przestrzegania norm regulaminu sieci. Regulaminy są zróżnicowane, m.in. w zależności od tego, kto oferuje dostęp do sieci. Regulaminy bezpłatnych kont są na ogół krótkie i ograniczają się do formułowania norm zabraniających uruchamiania oprogramowania, które może spowodować nieprawidłową pracę systemu, może naruszać prywatność innych użytkowników, może spowodować uszkodzenie systemu. Regulaminy dużych firm oferujących dostęp do sieci są bardziej rozbudowane. Zawierają normy o różnym charakterze (np. powtarzają normy prawne, zawierają reguły organizacyjne, zasady etyki postępowania w Internecie) i różnie rozwiązują problem sankcji za naruszenie norm. Dodajmy, że zachowania dozwolone w jednej sieci mogą być kontrolowane albo zabronione w innej. Sankcje, które zapowiadają regulaminy, to przede wszystkim zablokowanie albo skasowanie konta. Regulaminy sieci zamkniętych zapowiadają odpowiedzialność służbową i dyscyplinarną. Przypominają o odpowiedzialności cywilnej i karnej. Po czwarte, każdy użytkownik sieci powinien przestrzegać zasad netykie-ty. Netykłeta to zbiór norm obyczajowych, zasady etykiety sieciowej, swo- r 7. Problemy obowiązywania prawa związane z Internetem... 271 przestrzeganie zasad netykiety isty kodeks cyberprzestrzeni. Określa poprawne standardy zachowań użytkowników Internetu. Obowiązuje w sensie aksjologicznym i behawioralnym w całej globalnej sieci. Jej twórcami są inter-nauci. Netykieta funkcjonuje w Internecie w wielu wersjach, jest — w miarę poszerzania zakresu usług — rozbudowywana. Początek netykiecie dał serwis amerykańskiej Sieci Narodowej Fundacji Nauki NSF-NET, która w 1992 r. przyjęła własną politykę pracy w sieci. Dysponujemy więc bogatym, otwartym zbiorem pisanych, nieoficjalnych reguł dobrych obyczajów w cyberprzestrzeni. Netykiety zawierają też pewne normy proceduralno-organizacyjne związane z korzystaniem z sieci oraz liczne „kopie" norm prawnych, a także moralnych. Jest charakterystyczne, że podstawowe normy różnych wersji netykiet są jednakowe i jednoznacznie rozumiane przez internautów na całym świecie. Do podstawowych zasad należy m.in.: wolność słowa, traktowanie każdej informacji umieszczonej w sieci jako ogólnodostępnej i możliwej do rozprzestrzenienia, bezwzględne poszanowanie grup dyskusyjnych, zasada bezinteresownej współpracy, zakaz wysyłania masowej poczty kierowanej do losowych odbiorców (spam). Są też szczegółowe zasady dotyczące poczty elektronicznej, komunikacji elektronicznej, grup dyskusyjnych itd. naruszenie zasad netykiety Naruszenie zasad netykiety może wywoływać rozmaite negatywne konsekwencje. Dostawcy usług sieciowych mogą zablokować lub zlikwidować konto. Sami internauci także dysponują faktycznymi możliwościami „ukarania" osoby naruszającej zasady — począwszy od upomnień aż po akcje „bombardowań pocztowych", doprowadzających do faktycznego wyeliminowania możliwości dostępu do sieci. Tak w 1994 r. społeczność internetowa wyeliminowała z sieci firmę prawniczą z Arizony, która dokonała, wbrew netykiecie, aktu spamingu. nowe globalne re- Tak oto w ciągu kilku lat powstał nowy, bardzo skuteczny w globalnej skali, system reguł zwyczajowych, pozwalający na współistnienie i komunikację osób ze wszystkich obszarów kulturowych świata. Prawomocność tych reguł nie wynika z autorytetu normodaw-cy, bo takiego jednego normodawcy nie ma; nie wynika też z procedur ustanowienia norm, bo nikt ich formalnie nie ustanowił... Normy postępowania wyrażane w netykietach nie pochodzą od państw, wytworzyło je środowisko internautów z całego świata, a ich przekroczenie spo- 272 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni tyka się z presją internautów oraz z dotkliwymi „sankcjami rozproszonymi". Netykieta, choć nie jest prawem, obowiązuje w sensie behawioralnym — podstawą mocy wiążącej jest powszechna społeczna akceptacja tych reguł przez kilkaset milionów użytkowników sieci. 8. PRAWO NA MORZU OTWARTYM wolność morza otwartego Na morze otwarte składają się wszystkie obszary morskie położone na zewnątrz od granicy wyłącznej strefy ekonomicznej lub od granicy morza terytorialnego, chyba że państwo nadbrzeżne ustanowiło wyłączną strefę ekonomiczną. Morze otwarte nie podlega żadnemu państwu. Zasada wolności mórz została sformułowana w konwencji genewskiej, choć w praktyce jako norma zwyczajowa wykształciła się przed wiekami. Dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze zostało uznane za wspólne dziedzictwo ludzkości. Zasady korzystania i ochrony morza otwartego są ustalone w normach prawa międzynarodowego publicznego. 9. PRAWO W PRZESTRZENI KOSMICZNEJ Przestrzeń kosmiczna, tj. wszechświat poza atmosferyczną powłoką Ziemi, stała się także przedmiotem regulacji prawnych. Obecnie obowiązuje wiele umów międzynarodowych regulujących status przestrzeni kosmicznej, zasady jej eksploatacji i wykorzystywania. Pierwszą umową regulującą zagadnienie przestrzeni kosmicznej był układ o zakazie prób z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej, pod wodą z 1963 roku. umowy międzynarodowe dotyczące kosmosu W 1967 r. podpisano traktat dotyczący zasad regulujących działalność państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej. Układ stwierdza, że badanie i wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej powinno służyć wszystkim państwom. 9. Prawo w przestrzeni kosmicznej 273 Przestrzeń kosmiczna wraz z ciałami niebieskimi nie może podlegać zawłaszczeniu. Ustanowiono zakaz wykorzystywania ciał niebieskich do wszystkich prób wojskowych. W 1972 r. uregulowano problem odpowiedzialności za szkody kosmiczne, które mogą powstać na Ziemi na skutek wypuszczenia lub próby wypuszczenia obiektu kosmicznego. W 1976 r. podpisano konwencję o rejestracji obiektów wypuszczanych w przestrzeń kosmiczną. W 1987 r. zawarto fundamentalny Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi. Przestrzeń kosmiczna jest wolna dla badań i użytkowania przez wszystkie państwa i nie może być zawłaszczona przez żadne państwo, zakazuje się tam umieszczania broni jądrowej i innej broni masowej zagłady, każdy obiekt wypuszczony w przestrzeń kosmiczną ma przynależność państwa, w którym został zarejestrowany. WYBRANA LITERATURA Adamski A., Prawo karne komputerowe, Warszawa 2000. Agopszowicz A., Gilowa Z., Taniewska-Peszko T., Zarys prawa samorządu terytorialnego, Warszawa 1997. Barta J., Markiewicz R., Internet a prawo, Kraków 1998. Cady G.H., McGregor R, Internet, Warszawa 1996. Chmura R., Włodarczyk W., Netykieta i cyberjęzyk, „Rzecznik Patentowy" 1999, nr 2. Fajgielski R, Internet dla prawników, Lublin 2000. Górbiel A., Międzynarodowe prawo kosmiczne. Warszawa 1985. Internet — problemy prawne, R. Skubisz (red.), Lublin 1999. Lang W., Obowiązywanie prawa, Warszawa 1962. Niżankowska A.M., Wnoszenie pism do sądu drogą elektroniczną, część I i II, „Transformacje Prawa Prywatnego" 2001, nr l i 2. Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2000. Nowak L., Cztery koncepcje obowiązywania prawa, RPEiS 1968, nr 2. Petzel J., Informatyka prawnicza — zagadnienia teorii i praktyki. Warszawa 1999. Rinaldi A.H., Wskazówki dla użytkowników, zasady netykiety, tłum. K. Snopek, 1993; patrz: http://stud.ics.lodz.pl./netykieta.htm Sarker D., Michigan creats cybercourt, „Federal Computer Week" 2002, 01.11. Skubisz S., Internet 2000. Prawo — ekonomia — kultura, Lublin 2000. Weiss T.R., Michigan aims to unveil business „cybercourt" in October, „Computer Word" 2002,01.11. 274 IX. Obowiązywanie prawa w czasie i w przestrzeni Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii prawa, Poznań 1997. Ziembiński Z., O stanowieniu i obowiązywaniu prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1995. KILKA PRZYDATNYCH ADRESÓW INTERNETOWYCH http://www.immt.pwr. wroc.pl./~sapi/sieci/netykieta/ http://www.isoc.org http://www.michigancybercourt.net http://www.courtroom21 .net http://www.montyahalt.com/e-file/efiledoc.htm Rozdział X PODMIOTY PRAWA 1. WPROWADZENIE Ten, kto na podstawie obowiązującego prawa ma uprawnienia lub obowiązki, jest podmiotem prawa. osoby fizyczne i jednostki organizacyjne Najogólniej podmioty prawa można podzielić na osoby fizyczne (ludzi — podmiotowość ludzi ma charakter naturalny) oraz na różne jednostki organizacyjne, które są tworami sztucznymi. Ich podmiotowość prawna nie jest naturalna, lecz jest stworzona przez prawo, jest cechą normatywną. Są to podmioty wykreowane, skonstruowane przez prawodawcę. podmioty prawa w gałęziach prawa Podmiotowość prawna jest odnoszona do gałęzi prawa (por. rozdział XIII), tj. w różnych gałęziach prawa prawodawca wyodrębnia podmioty prawa na podstawie różnych cech. To zróżnicowanie wiąże się ze specyfiką regulacji określonych sfer życia społecznego, rodzajami więzi między adresatami norm, rolami, jakie pełnią oni w ich wzajemnych relacjach. Przykładowo, w prawie konstytucyjnym podstawowe podmioty to: obywatel (i szerzej: człowiek) oraz państwo i samorząd (czy wąsko: organy władzy publicznej). Obywatel podległy prawu ma obowiązek dawania posłuchu normom, decyzjom i działaniom państwa, a państwo ma obowiązek chronić obywatela. W prawie finansowym relacja ta ma podobny charakter, ale obywatel (i inne jednostki organizacyjne) staje się „podatnikiem", a państwo (i samorząd) działa przez „organy podatkowe". W postępowaniu cywilnym występują „uczestnicy postępowania" (strony) i „organy procesowe". W prawie działalności gospodarczej mamy „przedsiębiorców", „administrację gospodarczą" i „samorząd gospodarczy". 276 X. Podmioty prawa Ryć. 27. Podział podmiotów prawa Bardzo istotne rozróżnienie, mające znaczenie dla wielu gałęzi prawa, przyjmuje prawo cywilne materialne, wyodrębniając osoby fizyczne i osoby prawne. 2. OSOBY FIZYCZNE zdolność prawna zdolność do czynności prawnych « ! I 2.1. Osobą fizyczną jest każdy człowiek od chwili urodzenia do śmierci albo uznania za zmarłego. Każda żyjąca osoba fizyczna ma zdolność prawną, tj. może być podmiotem praw i obowiązków. O uznaniu za zmarłego orzeka w Polsce sąd, jeśli człowiek zaginął i nie można ustalić, czy żyje, czy zmarł, oraz minęło już 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym — według dostępnych informacji —jeszcze żył (od zasady 10 lat są wyjątki, np. zaginięcie na skutek katastrofy). 2.2. Każda osoba fizyczna ma zdolność prawną, ale nie każda ma zdolność do czynności prawnych (por. rozdział XI). Przez zdolność do czynności prawnych rozumie się możliwość samodzielnego przekształcania swojej sytuacji prawnej poprzez własne oświadczenia woli (oświadczeniem woli jest np. napisanie testamentu, wystawienie czeku). 2. Osoby fizyczne 277 Osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych może dokonywać wszelkich dopuszczalnych w świetle prawa czynności prawnych w ramach swej zdolności prawnej. Może na przykład zawodowo, we własnym imieniu podjąć i wykonywać działalność gospodarczą, zawrzeć związek małżeński, kupić obligacje. W polskim prawie cywilnym osoba fizyczna ma pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli jest pełnoletnia i nie jest ubezwłasnowolniona. Jeżeli ukończyła 13 lat i nie jest ubezwłasnowolniona albo jest pełnoletnia i ubezwłasnowolniona częściowo — ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, tj. nie może bez zgody przedstawiciela ustawowego dokonywać czynności prawnych, z wyjątkami przewidzianymi w ustawie. różne zakresy zdolności do czynności prawnych Osoba fizyczna nie ma zdolności do czynności prawnych, jeżeli nie ukończyła 13 lat albo jest ubezwłasnowolniona całkowicie. Czynności prawne dokonane przez taką osobę są w zasadzie nieważne, oprócz drobnych czynności dnia codziennego. Ubezwłasnowolnienie całkowite stosuje sąd względem osób, które wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych nie są w stanie kierować swym postępowaniem. Jeśli stan takiej osoby nie uzasadnia całkowitego ubezwłasnowolnienia, a potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw, to stosuje się ubezwłasnowolnienie częściowe. Za osoby niepełnoletnie i ubezwłasnowolnione czynności prawnych dokonują ich przedstawiciele prawni (rodzice, opiekunowie, kuratorzy). Ważność czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, zależna jest od zgody przedstawiciela ustawowego (w przypadku małoletniego są to rodzice albo opiekun, a w przypadku ubezwłasnowolnionego częściowo jest to kurator). Od zasady tej ustawodawca przewidział jednak wyjątki. Bez zgody przedstawiciela ustawowego może taka osoba rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi, ale także może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. 278 X. Podmioty prawa Wreszcie osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych nie może sporządzić ani odwołać testamentu, bo czynności może dokonać jedynie osoba wyposażona w pełną zdolność do czynności prawnych. Posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych nie oznacza, że osoba fizyczna może występować jako strona zawsze i w dowolnym stosunku prawnym. Prawo każdego państwa zawiera różne ograniczenia co do możliwości występowania z określonymi oświadczeniami woli. Na przykład, z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa może w Polsce wystąpić matka, mąż matki, pełnoletnie dziecko, ale nie np. dziadkowie, powinowaci czy osoby obce. Funkcję ewidencyjną dla osób fizycznych spełniają akta stanu cywilnego (akt urodzenia i akt zgonu). Ryć. 28. Zdolność do czynności prawnych Zdolność do czynności prawnych 2.1. Obywatele Prawo wewnętrzne każdego państwa określa, komu przysługuje obywatelstwo, jak je się uzyskuje i w jakich warunkach traci. Tak więc osoba fizyczna przebywająca na terytorium konkretnego państwa może być z tym państwem związana trwałym węzłem prawnym —jest jego obywatelem — albo jest cudzoziemcem. Fakt posiadania określonego obywatelstwa przesądza o zakresie praw i obowiązków jednostki wobec państwa i odwrotnie. pierwotne nabycie obywatelstwa Obywatelstwo konkretnego państwa nabywa się na ogół w sposób pierwotny tj. przez urodzenie, wyjątkowo: w sposób pochodny (np. przez nadanie). W różnych państwach przyjmuje się różnorodne kryteria nabycia i utraty obywatelstwa. Zależy to od wielu czynników historycznych, kulturowych i politycznych. 2. Osoby fizyczne 279 Podstawowy sposób nabycia obywatelstwa, tj. przez urodzenie, występuje w dwóch wariantach: jako „prawo krwi" i jako „prawo ziemi". „prawo krwi" a „prawo ziemi" Zgodnie z „prawem krwi" dziecko, bez względu na miejsce, w którym przyszło na świat, nabywa obywatelstwo swoich rodziców. Na przykład, dziecko urodzone z obywateli brytyjskich, bez względu na terytorium, gdzie przyszło na świat, zgodnie z prawem Wielkiej Brytanii nabywa zawsze obywatelstwo brytyjskie. Zgodnie z „prawem ziemi" dziecko bez względu na obywatelstwo rodziców, nabywa obywatelstwo tego państwa, na terytorium którego przyszło na świat. Zasada ta jest stosowana w większości państw kontynentu amerykańskiego. W praktyce państwa stosują na ogół rozwiązania mieszane. W Polsce zgodnie z nową ustawą o obywatelstwie polskim z 29 czerwca 2000 r., która weszła w życie l stycznia 2001 r., dziecko nabywa obywatelstwo polskie przez urodzenie, gdy co najmniej jedno z rodziców jest obywatelem polskim („prawo krwi"), albo gdy oboje rodzice są nieznani bądź ich obywatelstwo jest nieokreślone albo są bezpaństwowcami, a dziecko urodziło się lub zostało znalezione na terytorium Polski („prawo ziemi"). Dziecko rodziców, z których jedno jest Polakiem, a drugie obywatelem innego państwa, nie nabywa obywatelstwa polskiego, jeśli rodzice zgodnie oświadczą, w ciągu 3 miesięcy od urodzenia dziecka, że wybierają dla niego obywatelstwo państwa obcego, którego obywatelem jest jedno z rodziców. W Polsce można także nabyć obywatelstwo w sposób pochodny. pochodne nabycie obywatelstwa Nabycie obywatelstwa w sposób pochodny na mocy nowej ustawy może mieć miejsce na skutek: a) uzyskania obywatelstwa polskiego przez przysposo bienie, b) nadania obywatelstwa polskiego, c) uznania za obywatela polskiego, d) przywrócenia obywatelstwa polskiego, e) repatriacji. O nadaniu obywatelstwa orzeka Prezydent RP. W Polsce repatrianci nabywają obywatelstwo z mocy prawa. Repatriantem jest osoba, która przybyła do Polski na podstawie wizy repatriacyjnej. 280 X. Podmioty prawa W sposób pochodny można też nabyć obywatelstwo przez przywrócenie. utrata obywatelstwa Obywatelstwo można utracić albo być go pozbawionym. Decyduje o tym prawo wewnętrzne każdego państwa. Obywatelstwo można utracić z reguły: przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego; niekiedy także przez zamążpójście, wyjątkowo: przez wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej. W Polsce jedyną formą utraty obywatelstwa jest zrzeczenie się go. Obywatel Polski traci obywatelstwo na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta RP. Zgoda na zrzeczenie się obywatelstwa rozciąga się na dzieci pozostające pod władzą rodzicielską, z tym że dzieci, które ukończyły 16 lat, powinny wyrazić zgodę ich dotyczącą. Konstytucja RP nie przewiduje innej formy utraty obywatelstwa. W oparciu o kryterium obywatelstwa każde państwo określa obowiązki osób fizycznych wobec władzy publicznej oraz przyznaje im prawa (prawa obywatelskie) i ochrania wolności. Cudzoziemcy na terenie państwa pobytu mają na ogół nieco mniej praw niż obywatele, jednak ogólna tendencja w demokratycznych systemach politycznych jest wyraźna: prawo dąży do zrównania sytuacji prawnej obywateli i cudzoziemców. Także Konstytucja RP nakazuje traktować w Polsce cudzoziemców jak obywateli, a wszelkie wyjątki od tej zasady są przewidziane przez ustawy. 2.2. Cudzoziemcy sytuacja prawna cudzoziemca 2.2.1. Cudzoziemiec jest osobą fizyczną, która nie ma obywatelstwa państwa, na terenie którego przebywa. Mimo tendencji do wyrównywania statusu obywateli i cudzoziemców, ci ostatni na ogół są pozbawieni niektórych praw, które przysługują obywatelom. Na przykład, nie mogą prowadzić działalności politycznej na te- rytorium państwa pobytu, nie mogą wstępować w państwie pobytu do partii politycznych, nie mogą wykonywać określonych zawodów (np. sędziego, urzędnika państwowego, lekarza), nie mogą — bez zgody władz — naby- 2. Osoby fizyczne 281 wać nieruchomości. Jednocześnie cudzoziemcy na ogół są traktowani na równi z obywatelami w zakresie procesowym. Mają prawo stawać przed sądami obcego państwa w charakterze powodów w sprawach cywilnych i odpowiadać za swoje czyny w państwie pobytu, co nie wyklucza odpowiedzialności w państwie ojczystym z tytułu tego samego czynu. Mają też prawo prowadzić działalność gospodarczą w państwie pobytu bez dyskryminacji ze względu na obywatelstwo. Specjalną grupę stanowią tzw. cudzoziemcy uprzywilejowani. Należą do niej dyplomaci państw posiadających swoje przedstawicielstwa w kraju pobytu. Korzystają oni ze specjalnych immunitetów i przywilejów. Do najważniejszych z nich należy immunitet nietykalności, to jest zakaz stosowania wobec tych osób jakichkolwiek środków przymusowych, oraz immunitet jurysdykcyjny, czyli wyłączenie spod jurysdykcji państwa przyjmującego. Także w Polsce cudzoziemcy traktowani są w zasadzie tak jak obywatele — Konstytucja RP stanowi, że każdy, kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji. Ustawy przewidują od tej zasady pewne wyjątki. Na cudzoziemcach nie ciążą w Polsce pewne obowiązki (np. obowiązek obrony ojczyzny), ale i oni mogą korzystać z pewnych uprawnień. 2.2.2. Pozycję prawną cudzoziemca w Polsce reguluje w sposób kompleksowy ustawa z 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach (tekst jedn. Dz.U. nr 127, póz. 1400). O cudzoziemcach stanowią też w wielu miejscach inne ustawy. cudzoziemcy w Polsce Polskie prawo nie zezwala cudzoziemcom na członkostwo w partiach politycznych działających w Polsce. Cudzoziemcy nie uczestniczą w wyborach. Nie mają dostępu do służby publicznej, a więc nie mogą pracować jako sędziowie, prokuratorzy, urzędnicy państwowi i samorządowi itd. Wykonywanie wielu wolnych zawodów jest także niemożliwe albo obwarowane szczegółowymi ograniczeniami (np. lekarza, adwokata, doradcy podatkowego). Sprawa zatrudniania cudzoziemców w Polsce, wobec bezrobocia, urosła do rangi ważnego problemu społecznego. Prawo przewiduje administracyjną reglamentację zatrudniania cudzoziemców. Ograniczenia nie dotyczą cudzoziemców, którzy posiadają kartę stałego pobytu lub status uchodźcy w RP. Pozostali mogą być zatrudnieni, jeśli uzyskają zezwolenie odpowiedniego dyrektora wojewódzkiego urzędu pracy (a uprzednio uzyskają wizę pobyto- 282 X. Podmioty prawa wą z prawem do pracy lub zezwolenie na osiedlenie na czas oznaczony i kartę czasowego pobytu). Odrębne przepisy regulują też nabywanie przez cudzoziemców nieruchomości w Polsce. Warto zwrócić uwagę, że w tej regulacji (jest to ustawa z 1920 r. z późn. zm.) termin „cudzoziemiec" jest rozumiany szerzej: jest nim nie tylko osoba fizyczna, ale i osoba prawna. działalność gospodarcza cudzoziemców 2.2.3. Cudzoziemcy mogą również prowadzić na terytorium RP działalność gospodarczą (zniesienie wielu ograniczeń w rym zakresie to efekt nowej ustawy — Prawo działalności gospodarczej z 1999 r., która weszła w życie l stycznia 2001 r.). Obywatele państw obcych, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się na terytorium Polski, korzystają w zakresie podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej na terytorium RP z takich samych praw jak obywatele polscy. Inne osoby fizyczne mające stałe miejsce zamieszkania za granicą mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą w Polsce na zasadzie wzajemności, o ile umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej. Dotyczy to także spółek osób fizycznych z siedzibą za granicą. Na zasadzie wzajemności (na podstawie umów międzynarodowych) działać w Polsce mogą także osoby prawne z siedzibą za granicą i spółki osób prawnych z siedzibą za granicą (o osobach prawnych — por. niżej). W przypadku braku zasady wzajemności, osoby zagraniczne (fizyczne i prawne) dla podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej w Polsce mogą tworzyć wyłącznie spółki komandytowe, spółki z o.o. i spółki akcyjne, a także przystępować do takich spółek oraz obejmować bądź nabywać ich udziały i akcje (o spółkach — por. rozdział XIII). paszport i wiza 2.2.4. Cudzoziemiec może przekroczyć granicę i przebywać na terytorium Polski, jeżeli ma ważny dokument paszportowy oraz zezwolenie zwane wizą. Przepisy przewidują od tego wyjątki. Na przykład, wjazd i pobyt (przez określony czas) na terytorium Polski bez wizy jest możliwy w przypadku stosowania umowy międzynarodowej o całkowitym lub częściowym zniesieniu obowiązku wizowego, posiadania przez cudzoziemca karty pobytu lub karty stałego pobytu, które wraz z dokumentem paszportowym uprawniają do wielokrotnego przekraczania granicy. 2. Osoby fizyczne 283 Cudzoziemiec wjeżdżający na terytorium Polski powinien ponadto posiadać i okazać na żądanie funkcjonariuszy Straży Granicznej środki niezbędne do pokrycia kosztów wjazdu, przejazdu, pobytu i wyjazdu z kraju. Z obowiązku posiadania środków pieniężnych zwalnia cudzoziemca zaproszenie wpisane do ewidencji zaproszeń (z tą chwilą uzyskuje ważność). Wizy za granicą wydają polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne i konsularne, w kraju — wojewodowie. Wyróżnia się cztery kategorie wiz: pobytowe, pobytowe z prawem do pracy, repatriacyjne i tranzytowe. Zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony wydaje wojewoda. Tenże organ wydaje kartę czasowego pobytu. Także wojewoda wydaje zezwolenie na osiedlenie i kartę stałego pobytu. Karta czasowego albo stałego pobytu potwierdza tożsamość cudzoziemca w czasie jego pobytu w Polsce. uchodźcy azylanci 2.2.5. Niektórzy cudzoziemcy mogą mieć status uchodźcy. Status uchodźcy nadaje się cudzoziemcowi, który w Polsce poszukuje ochrony przed prześladowaniem. Status uchodźcy nadaje (i pozbawia go) Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji. Cudzoziemiec może też korzystać z prawa azylu w Polsce, jeśli jest to niezbędne do zapewnienia ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes RP. Jest to decyzja uznaniowa Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji podjęta w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych. Jeżeli zachodzą przesłanki ustawowe, cudzoziemiec może być wydalony z terytorium RP. Decyzję podejmuje wojewoda. Wśród cudzoziemców wyróżnić można grupę bezpaństwowców. bezpaństwowcy Bezpaństwowcem można stać się wskutek negatywnego zbiegu ustaw o obywatelstwie, wskutek utraty posiadanego obywatelstwa i nieuzyskania go. Bezpaństwowcem można stać się także faktycznie, gdy jednostka wprawdzie zachowała obywatelstwo, lecz nie może ono być skuteczne lub nie może gwarantować jej ochrony ze względu na konflikt, w jakim znalazła się wobec władz danego państwa. Status bezpaństwowca reguluje konwencja dotycząca statusu osób nie mających państwowości z 28 września 1954 roku. 284 X. Podmioty prawa Warto zauważyć, że nie ma generalnej normy prawa międzynarodowego, która nakazywałaby wpuszczać cudzoziemców na terytorium państwa. Większość państw europejskich wiąże natomiast jeden z protokołów europejskiej konwencji praw człowieka. Wiele państw na świecie reglamentuje warunki wpuszczania cudzoziemców na swoje terytorium (np. USA, Argentyna, Japonia). W USA orzecznictwo sądowe stanowi: „dostęp na terytorium Stanów Zjednoczonych był dla cudzoziemców przywilejem a nie prawem, a władza Kongresu do usuwania cudzoziemców była absolutna [...] przywilej ten jest udzielany cudzoziemcowi tylko na takich warunkach, jakie ustanowią same Stany Zjednoczone". Podobnie w Japonii: „przyznanie lub odmowa zgody na dopuszczenie cudzoziemca na terytorium określonego państwa są zależne od swobodnego uznania tego państwa i że, o ile nie ma specjalnej umowy, państwo nie jest zobowiązane zgody takiej udzielić". 2.3. Obywatelstwo europejskie Obywatelstwo europejskie ustanowił Traktat z Maastricht: „Tworzy się obywatelstwo Unii. Obywatelem Unii jest każda osoba posiadająca narodowość (przynależność państwową) państwa członkowskiego. Obywatele Unii korzystają z praw i są poddani obowiązkom przewidywanym w niniejszym traktacie". prawa obywateli Unii Obywatelstwo europejskie jest więc więzią personalną między Unią a osobą fizyczną, która jest obywatelem państwa „Piętnastki". Obywatelstwo to nie zastępuje obywatelstwa państw członkowskich, lecz je jedynie uzupełnia. Nie można być obywatelem Unii, nie będąc jednocześnie obywatelem jednego z państw członkowskich. Na prawa obywateli Unii składają się: prawo do swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, prawo wyborcze do organów lokalnych państw członkowskich oraz do Parlamentu Europejskiego, możliwość korzystania z opieki dyplomatycznej i konsularnej na terytorium państwa trzeciego, gdzie państwo członkowskie obywatela nie jest reprezentowane, prawo petycji do Parlamentu Europejskiego i prawo odwołania się do Mediatora mianowanego przez Parlament (jego zadaniem jest reagowanie na wadliwą pracę administracji instytucji Unii). W Unii Europejskiej każdy, niezależnie od miejsca zamieszkania, może czynić użytek z prawa do swobodnego poruszania się, o ile wykonuje zawód 3. Osoby prawne 285 w innym państwie członkowskim. Może też swobodnie wykonywać działalność gospodarczą za pośrednictwem określonego przedsiębiorstwa utworzonego w innym państwie członkowskim oraz swobodnie świadczyć usługi na terenie innego państwa Unii. 3. OSOBY PRAWNE Osobą prawną jest samodzielny podmiot (jednostka organizacyjna) zorganizowany w celu osiągnięcia pewnych celów, dysponujący zazwyczaj wyodrębnionym majątkiem, ponoszący odpowiedzialność (majątkową) za swoje działania, uznany przez prawo za osobę. Osoba prawna jest więc formą zorganizowanej (zgodnie z przepisami prawa) działalności człowieka. O osobowości prawnej decyduje prawo. Prawo każdego państwa reguluje powstanie, ustrój, ustanie tych osób oraz wyznacza przypadki i zakres, w których ich organizację i sposób działania normują statuty. Osoba prawna ma od momentu powstania zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Działa poprzez swoje organy (osoby fizyczne pełniące funkcje organów), a za zaciągnięte zobowiązania odpowiada własnym majątkiem. Osoba prawna ma własne dobra osobiste (np. firmę, renomę). Gdy w stosunku do osób fizycznych funkcję ewidencyjną rKra-ow R 'estr spełniają akta stanu cywilnego, to wobec osób prawnych taką Sądowy rolę spełnia w Polsce Krajowy Rejestr Sądowy. Cele, zadania, struktury, sposoby organizacji i zasady odpowiedzialności osób prawnych ukształtowanych przez polskie prawo są bardzo zróżnicowane. Możliwe jest przeprowadzenie różnych porządkowych podziałów tych podmiotów prawa. 3.1. Typy osób prawnych Przede wszystkim osoby prawne można podzielić na korporacje i zakłady. Korporacje to osoby prawne, które realizują wspólne cele swoich członków. Członkowie decydują o kierunkach działania korporacji. Zakłady to osoby prawne, które opierają się na wyodrębnionym majątku. Ich cele określa założyciel i są to na ogół cele związane z zaspokajaniem 286 X. Podmioty prawa Ryć. 29. Podziały osób prawnych potrzeb destynatariuszy, tj. osób, które korzystają z zakładu, nie będąc jego członkami-założycielami. Substratem korporacji są ludzie, substratem zakładu — majątek. Korporacjami są np. stowarzyszenia, partie polityczne, związki zawodowe. Zakładami są fundacje, spółki akcyjne, przedsiębiorstwa państwowe, banki itd. Podział ten ma charakter typologiczny. W praktyce często się zaciera, choćby z tego względu, że także korporacje mogą dysponować majątkiem i wiele czynności przez nie podejmowanych dotyczy tego majątku. Są też osoby prawne łączące cechy obu tych typów, np. spółdzielnie budowlane. Kolejny podział to podział osób prawnych na państwowe, samorządowe i prywatne. Specjalną państwową osobą prawną jest Skarb Państwa. Wyróżnia się także osoby prawne, których celem jest prowadzenie działalności gospodarczej (np. przedsiębiorstwa państwowe, spółki kapitałowe), oraz takie, które utworzono w innym celu (co nie oznacza, że niektóre z nich nie prowadzą działalności gospodarczej, jednak ich celem jest osiąganie dochodów wyłącznie na finansowanie działalności statutowej). Takimi osobami są np. gminy, stowarzyszenia, związki wyznaniowe, fundacje. Osoby prawne prowadzące działalność gospodarczą nazywamy przedsiębiorcami (przedsiębiorcami mogą być też osoby fizyczne, nie mające osobowości prawnej spółki prawa handlowego i wspólnicy spółki cywilnej). Według kolejnego podziału wyróżnić można osoby prawne z siedzibą za granicą (osoby zagraniczne) i osoby prawne z siedzibą w Polsce (osobami 3. Osoby prawne 287 zagranicznymi są też osoby fizyczne mające stałe miejsce zamieszkania za granicą). powstanie osoby prawnej Osoby prawne powstają w Polsce w trybach: ustawowym, rejestrowym i notyfikacyjnym. Uzyskanie osobowości prawnej konkretnego podmiotu następuje więc z inicjatywy władzy publicznej, stanowiącej odpowiednią ustawę (tak np. powstają w Polsce państwowe szkoły wyższe i wyspecjalizowane agencje państwowe), albo z inicjatywy założycieli, z tym że w przypadku trybu rejestracyjnego wpis do rejestru oznacza uzyskanie osobowości prawnej (np. fundacja), a w przypadku notyfikacji wpis nie ma charakteru konstytutywnego. Podmiot z mocy ustawy uzyskuje osobowość prawną już z chwilą utworzenia przez założycieli (np. partie polityczne w Polsce). Ustanie osoby może nastąpić z wielu powodów, przykładowo: organ państwa cofa koncesję, członkowie podejmują uchwałę o rozwiązaniu osoby, następuje likwidacja, ustanie w drodze postępowania upadłościowego. Dla większości osób prawnych wpis do rejestru jest ostatnim etapem tworzenia osoby albo ostatnim ustania. Krajowy Rejestr Sądowy 20 sierpnia 1997 r. została uchwalona ustawa o Krajowym Rejestrze Sądowym. Jest to akt unifikujący zasady dotyczące rejestrów osób prawnych i postępowania rejestrowego, wprowadzający wiele nowych rozwiązań. Dla tej ustawy przewidziano bardzo długie vacatio legis: ustawa weszła w życie l stycznia 2001 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., nr 17, póz. 209 z późn. zm.). Przyjrzyjmy się teraz niektórym osobom prawnym. 3.1.1. Skarb Państwa. Skarb Państwa jest specyficzną państwową osobą prawną. Jest w ustawodawstwie polskim w zasadzie substratem państwa. Jako osoba prawna wykonuje uprawnienia właścicielskie w imieniu państwa wobec własności państwowej. Na Skarb Państwa składają się różne państwowe jednostki organizacyjne. Skarb Państwa jest ich zbiorczą reprezentacją. Jednostki te nie mają odrębnych osobowości prawnych (szerzej punkt 7). Trzeba zaznaczyć, że istotna część mienia państwowego została wydzielona i przekazana innym państwowym osobom prawnym (m.in. przedsiębiorstwom państwowym). Wydzielono też z majątku narodowego mienie komunalne. 288 X. Podmioty prawa Prawo wyraźnie rozgranicza majątkowo Skarb Państwa i inne państwowe osoby prawne, postanawiając, że Skarb Państwa nie ponosi w zasadzie odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych, a te podmioty nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa. Państwowe jednostki organizacyjne pozbawione odrębnej osobowości prawnej to jednostki budżetowe i zakłady budżetowe. Jednostki budżetowe to takie państwowe jednostki organizacyjne, któ rych dochody i wydatki są objęte budżetem w pełnej wysokości (np. sądy, prokuratura, policja). jednostki i zakła- dy budżetowe Zakłady budżetowe prowadzą działalność na podstawie przydzielonego im funduszu, rozliczając się z budżetem przychodami i rozchodami. Skarb Państwa ze względu na swoją istotę nie jest powoływany ani nie może ulec likwidacji jak pozostałe osoby prawne, nie podlega też innym wymogom formalnoprawnym (np. wpisowi do rejestru). Skarb Państwa nie ma swojej siedziby ani organów. Rozmaite czynności prawne w jego imieniu są dokonywane przez organy tej państwowej jednostki organizacyjnej, która zarządza mieniem, którego czynność dotyczy. Skarb Państwa występuje w gospodarce w co najmniej podwójnej roli: ma kompetencje władcze, które wykonuje w imieniu państwa, działa także jako uczestnik obrotu cywilnego, w dużej mierze na zasadach równości stron. Skarb Państwa prowadzi działalność gospodarczą: — w formach budżetowych (jednostki i zakłady budżetowe), formy działalności gospodarczej Skarbu Państwa — w formie jednoosobowych spółek Skarbu Państwa (spółki akcyjnej lub spółki z o.o.), — poprzez zaangażowanie kapitałowe w działalność innych podmiotów (spółek, fundacji, funduszy powierniczych). Zasoby pieniężne Skarbu Państwa są ujęte w ramach budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych, a także jako rezerwy dewizowe państwa. Zasoby te służą realizacji zadań państwa, a także funkcji finansowych Skarbu Państwa. Zasoby materialne Skarbu Państwa to dobra naturalne i dziedzictwo kulturowe państwa. 3. Osoby prawne 289 Ustawa z 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. nr 141, póz. 943 zpóźn. zm.) stanowi, że dział Skarb Państwa obejmuje sprawy dotyczące gospodarowania mieniem Skarbu Państwa, w tym komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz narodowych funduszy inwestycyjnych i ich prywatyzacji, jak również ochrony interesów Skarbu Państwa — z wyjątkiem spraw, które na mocy odrębnych przepisów przypisane są innym działom. Skarb Państwa reprezentuje minister właściwy do spraw Skarbu Państwa. 3.1.2. Przedsiębiorstwa państwowe. Przedsiębiorstwo państwowe to samodzielny, samorządny i samoflnansujący się podmiot, prowadzący działalność na zasadach racjonalnej gospodarki i rachunku ekonomicznego. Przedsiębiorstwo państwowe uzyskuje osobowość prawną z momentem wpisu do rejestru przedsiębiorstw państwowych. Jest państwową osobą prawną. Inne państwowe osoby prawne to: jednostki badaw-czo-rozwojowe, państwowe instytucje kultury, fundusze celowe. samodzielność Samodzielność przedsiębiorstwa wyraża się w tym, że organy przedsiębiorstwa samodzielnie na podstawie prawa i w celu wykonania zadań przedsiębiorstwa podejmują decyzje oraz organizują dzia- łalność. Państwo może ingerować w działalność przedsiębiorstw tylko na podstawie ustawy. samorządność Samorządność odnosi się do roli organów samorządu załogi w przedsiębiorstwie, tj. ogólnego zebrania pracowników i rady pracowniczej. samofinanso-wanie Samofmansowanie wyraża się w tym, że przedsiębiorstwo swoje wydatki pokrywa ze swoich dochodów. Skarb Państwa nie odpowiada za długi przedsiębiorstwa. W sytuacji niewypłacalności może zostać ogłoszona upadłość przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo państwowe występuje w obrocie we własnym (a nie państwa) imieniu i na własny rachunek. Organami przedsiębiorstwa państwowego są: ogólne zebranie pracownicze, rada pracownicza i dyrektor. Przedsiębiorstwo podlega nadzorowi organu założycielskiego. Przedsiębiorstwa tworzone są przez: naczelne i centralne organy administracji państwowej, Narodowy Bank Polski. 290 X. Podmioty prawa Przedsiębiorstwa państwowe podlegają reżimowi ustawy — Prawo działalności gospodarczej. Organizację i funkcjonowanie przedsiębiorstw państwowych reguluje wiele ustaw. Zasadniczym aktem jest ustawa z 25 stycznia 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r., nr 18, póz. 80 zpóźn. zm.). Na podstawie tej ustawy działa większość przedsiębiorstw. Niektóre przedsiębiorstwa państwowe działają na podstawie odrębnych ustaw (np. PKP, LOT). Wiele specyfiki mają przedsiębiorstwa podległe MON, Ministrowi Finansów, Ministrowi Sprawiedliwości i NBP. W 1990 r. było w Polsce ponad 8,5 tyś. przedsiębiorstw państwowych. W 2002 r. pozostało ich około 960, w tym około 180 to przedsiębiorstwa w likwidacji lub w upadłości (por. rozdział XIV). prywatyzacja przedsiębiorstw Przedsiębiorstwa państwowe w Polsce są od 12 lat prywatyzowane. Prywatyzacja oznacza, że państwo rezygnuje z własności przedsiębiorstwa na rzecz podmiotów prywatnych lub innych niepaństwowych podmiotów. Celem prywatyzacji jest zmiana reżimu prawnego, finansowego i gospodarczego w przedsiębiorstwie i zmiana sposobu zarządzania. Głównym zadaniem jest więc poprawa efektywności gospodarowania i konkurencyjności przedsiębiorstwa na rynku krajowym i zagranicznym. Podstawowym aktem w zakresie prywatyzacji jest ustawa z 30 kwietnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. nr 118, póz. 561 z późn. zm.). Prywatyzacja polega na: prywatyzacja pośrednia i bezpośrednia 1) zbywaniu należących do Skarbu Państwa akcji lub udziałów spółek powstałych w wyniku komercjalizacji (prywatyzacja pośrednia). Akcje są zbywane w trybie: — publicznej oferty, — przetargu publicznego, — rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia. Prywatyzacja pośrednia (kapitałowa) jest podstawowym sposobem przekształceń własnościowych. Obejmuje przede wszystkim duże przedsiębiorstwa; 2) rozporządzeniu majątkiem przedsiębiorstwa poprzez: 3. Osoby prawne 291 — sprzedaż przedsiębiorstwa, — wniesienie przedsiębiorstwa do spółki, — oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania (prywatyza cja bezpośrednia). Prywatyzacja bezpośrednia ma zastosowanie głównie do małych i średnich przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa są też komercjalizowane. Komercjaliza- i—, T~T.—— J J komercjalizacja cja polega na przekształceniu przedsiębiorstwa w spółkę ak- ' cyjną lub spółkę z o.o. Spółka wstępuje we wszystkie stosunki prawne, których podmiotem było przedsiębiorstwo państwowe. Akt komercjalizacyjny sporządza Minister Skarbu Państwa. Ten akt stanowi podstawę komercjalizacji. W spółkach powstałych w ten sposób uprawnionym pracownikom przysługuje prawo do nieodpłatnego nabycia do 15% akcji spółki. Zmienia się więc forma prawna, ale państwo nie rezygnuje z własności. Komercjalizacja jest na ogół pierwszym etapem wiodącym do prywatyzacji. Może też być prowadzona w celu zmiany prawnej formy organizacji, przy jednoczesnym zachowaniu własności państwa, albo może służyć głównie oddłużeniu przedsiębiorstwa państwowego (komercjalizacja z konwersją wierzytelności). 3.2. Spółdzielnie Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w intere- r się swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodar- l czą. Spółdzielnia jest więc korporacyjną osobą prawną. Prowadzenie przez nią działalności gospodarczej jest obligatoryjne. Działalność ta jest prowadzona w interesie członków spółdzielni. Spółdzielnia nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru. Organami spółdzielni są: walne zgromadzenie, rada nadzorcza i zarząd. Walne zgromadzenie jest najwyższym organem spółdzielni. Członkowie spółdzielni mają równe prawo głosu na walnym zgromadzeniu bez względu na liczbę posiadanych udziałów. W dużych spółdzielniach walne zgromadzenie 292 X. Podmioty prawa jest zastępowane przez zebranie przedstawicieli. Rada nadzorcza jest organem wewnętrznej kontroli i nadzoru nad działalnością spółdzielni. Zarząd kieruje działalnością spółdzielni i reprezentuje ją na zewnątrz. Spółdzielnia jest korporacją otwartą. Każdy, kto spełnia warunki członkostwa (ustalone w statucie spółdzielni), może do niej przystąpić. Spółdzielnie działają na podstawie ustawy z 16 września 1982 r. — Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 1995 r., nr 54, póz. 288 z późn. zm.) i odgrywają doniosłą rolę w obrocie handlowym. NBP 3.3. Banki Banki są samodzielnymi i samofinansującymi się jednostkami organizacyjnymi posiadającymi osobowość prawną. Podstawowe zadania banków to: gromadzenie środków pieniężnych, udzielanie kredytów i pożyczek, przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych, pośredniczenie w usługach finansowych. System bankowy w Polsce jest dwustopniowy. dwustopniowość systemu bankowego 3.3.1. Narodowy Bank Polski jest centralnym bankiem państwa. Spełnia trzy główne funkcje: — banku emisyjnego, — banku banków, — banku gospodarki narodowej. Jako bank emisyjny ma monopol na prawo emitowania polskich pieniędzy, jako bank banków jest bankiem rezerwowym dla banków handlowych (komercyjnych), a także reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza, płynność całego systemu bankowego, kształtuje też potencjał kredytowy banków handlowych. Jako bank gospodarki narodowej czuwa nad rów- nowagą bilansu płatniczego, sprawuje obsługę długu państwowego i kasową obsługę budżetu państwa. Realizuje także wiele zadań państwa wobec gospodarki (np. opiniuje projekty ustaw dotyczących polityki gospodarczej). Organami NBP są: Prezes NBP, Rada Polityki Pieniężnej i Zarząd NBP. banki handlowe w postaci spółek akcyjnych. 3.3.2. Banki handlowe tworzą drugi stopień systemu. Ich celem jest obsługa rozliczeniowa gospodarki i ludności. Banki handlowe działają jako banki państwowe, banki spółdzielcze i banki 3. Osoby prawne 293 Ryć. 30. Rodzaje banków Bank centralny banki handlowe Podstawy prawne działania banków reguluje ustawa z 29 sierpnia 1997 r. — Prawo bankowe (Dz.U. nr 140, póz. 939 z późn. zm.). 3.4. Spółki Spółka jest prawną formą współdziałania podmiotów (umową) dla osiągnięcia wspólnego celu — najczęściej gospodarczego. Osobowość prawną— na podstawie obecnie obowiązującego prawa w Polsce — mają spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Spółki te nazywa się handlowymi spółkami kapitałowymi, ponieważ w ich działalności na pierwszy plan wysuwa się substrat majątkowy spółki, a nie element osobowy (wspólnicy). Spółki kapitałowe uzyskują osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru, trącają z momentem wykreślenia z rejestru. spólka akcyjna 3.4.1. Spółka akcyjna. Spółka akcyjna jest tworzona z myślą o większych przedsięwzięciach gospodarczych wymagających zaangażowania dużego kapitału. Wspólnicy, zwani akcjonariuszami (osoby fizyczne lub prawne), mają prawa udziałowe wyrażone w akcjach. Akcja jest papierem wartościowym. Prawa udziałowe wspólników to prawa korporacyjne i prawa majątkowe. Na prawa korporacyj- ne składa się: prawo do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu i zabierania na nim głosu, prawo do informacji, a także tzw. prawa mniejszości (prawa, których realizacja jest uzależniona od posiadania określonego ułamka kapitału akcyjnego). Do praw majątkowych należą: prawo do dywidendy, prawo do udziału w masie likwidacyjnej, prawo do poboru akcji nowej emisji oraz prawo do rozporządzania akcją. 294 X. Podmioty prawa Ryć. 31. Rodzaje spółek Formy prawne spółek według kodeksu spółek handlowych Akcjonariusze spółki nie odpowiadają swoim majątkiem osobistym za zobowiązania spółki, spółka zaś odpowiada wobec wierzycieli całym swoim majątkiem. Założenie spółki akcyjnej wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Organami spółki są: zarząd, rada nadzorcza, walne zgromadzenie wspólników. Zarząd prowadzi sprawy spółki oraz reprezentuje ją na zewnątrz. spółka z o.o. 3.4.2. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest tworzona przez jedną albo więcej osób w każ--, dym celu prawnie dopuszczalnym, chyba że ustawa stanowi J inaczej. Spółki z o.o. to na ogół mniejsze przedsiębiorstwa. Osobowość prawną spółka z o.o. uzyskuje w momencie wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Zawarcie umowy spółki z o.o. także wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Przed rejestracją konieczne jest wniesienie kapitału zakładowego spółki (aktualnie co najmniej 50 000 zł) i ustanowienie zarządu spółki. Poza zarządem organami spółki mogą być organy nadzoru i zgromadzenie wspólników. Wspólnicy nie odpowiadają osobiście za zobowiązania spółki, z wyjątkiem zobowiązań podatkowych. Za te zobowiązania członkowie zarządu odpowiadają osobiście całym swoim majątkiem. Spółka może ustać przez likwidację lub ogłoszenie upadłości. Osobowość prawną traci w chwili wykreślenia z rejestru handlowego. 3. Osoby prawne 295 W świetle prawa polskiego możliwe jest utworzenie jednoosobowej spółki akcyjnej (np. jednoosobowa spółka Skarbu Państwa) i jednoosobowej spółki z o. o. Spółki kapitałowe działają na podstawie ustawy z 15 września 2000 r. — Kodeks spółek handlowych (Dz.U. nr 94, póz. 1037 z późn. zm.). 3.4.3. Spółki nie będące osobami prawnymi. Poza spółkami kapitałowymi na rynku funkcjonują też spółki, które nie mają osobowości prawnej. Są to spółki: cywilna, jawna, partnerska, komandytowa i komandyto-wo-akcyjna. Spółki te nazywa się spółkami osobowymi. Są one zawierane ze względu na osobiste cechy wspólników. W spółkach tego typu wspólnicy angażują w ich działalność własny majątek i własną pracę. Wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki, w szczególności odpowiadają całym swoim majątkiem solidarnie za spółkę i z pozostałymi wspólnikami za zaległości podatkowe spółki lub wspólników, wynikające z działalności spółki. 3.4.3. l. Spółka cywilna powstaje przez zawarcie umowy, . , , . ,, • , . . . , . , , . . . spółka cywilna w której wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Majątek spółki jest odrębny od majątku osobistego każdego ze wspólników i jest objęty współwłasnością łączną. Za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiadają solidarnie całym majątkiem osobistym, bez ograniczeń. Wspólnicy prowadzą sprawy spółki (wewnętrzne) i reprezentują spółkę na zewnątrz. Spółki cywilne nie mają osobowości prawnej, nie są rejestrowane, do ich zawarcia nie jest potrzebne zachowanie formy szczególnej. Forma pisemna została zastrzeżona tylko dla celów dowodowych. Spółki rozwiązuje się z wielu powodów, np. dlatego, że upłynął czas, na który została zawiązana, albo dlatego, że w spółce pozostał tylko jeden wspólnik. Spółka nie podlega wpisowi, jednak wpisowi do KRS podlegają wspólnicy jako przedsiębiorcy. Spółki cywilne działają na podstawie kodeksu cywilnego. 296 X. Podmioty prawa 3.4.3.2. Spółka jawna także nie ma osobowości prawnej. Jest unormowana w kodeksie spółek handlowych. Powstaje przez zawarcie umowy spółki, której celem jest prowadzenie przedsię- spółka jawna biorstwa pod własną firmą. Podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego. Spółka jawna nie ma organów. Wspólnicy bez ograniczeń odpowiadają za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem, solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz samą spółką. Wspólnicy ponoszą odpowiedzialność sub-sydiarną. i Spółka jawna ma własny majątek, nie stanowi on współwłasności wspólników. Każdy wspólnik w zasadzie jest upoważniony do prowadzenia spraw spółki. Spółka ustaje z wielu powodów, np. z powodu śmierci wspólnika, wypowiedzenia umowy, zgody wszystkich wspólników. spółka komandytowa 3.4.3.3. Spółka komandytowa powstaje w drodze umowy, której celem jest prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której przynajmniej jeden ze wspólników (komplementariusz) odpowiada wobec wierzycieli za zobowiązania spółki bez ograniczeń, a odpowiedzialność przynajmniej jednego wspólnika jest ograniczona (komandytariusza). Komandytariusz odpowiada do wysokości sumy komandytowej. Umowa spółki komandytowej musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Konieczny jest też wpis do rejestru. Suma komandytowa jest koniecznym elementem wpisu. Pozycja komandytariusza jest słabsza niż komplementariusza. Przykładowo, jego nazwisko nie może być zamieszczone w firmie, może reprezentować spółkę jedynie na podstawie pełnomocnictwa. 3.4.4. Na podstawie kodeksu spółek handlowych od 2001 roku mogą powstawać dwa nowe rodzaje spółek, tj. spółki partnerskie i spółki koman-dytowo-akcyjne. spółka partnerska Spółka partnerska umożliwia przedstawicielom wolnych zawodów (por. rozdział VIII) powoływanie firm, które mogą konkurować z zagranicznymi podmiotami tego typu. Spółka partnerska to spółka osobowa. Wobec kontrahentów odpowiada spółka i poszcze- 3. Osoby prawne 297 Ryć. 32. Porównanie spółek \. Forma Cecha N. cywilna jawna komandytowa z o.o. akcyjna partnerska komandyto-wo-akcyjna podstawa prawna k.c. k.s.h. k.s.h. k.s.h. k.s.h. k.s.h. k.s.h. osobowość prawna - - - ma ma - - charakter prawny osobowa osobowa osobowa kapitałowa kapitałowa osobowa osobowa obowiązek wpisu do rejestru wspólnicy jako przedsiębiorcy jest jest jest jest jest jest odpowiedzialność wspólników wobec kontrahentów osobista, solidarna nie ograniczona osobista, solidarna nie ograniczona, sub-sydiarna zróżnicowana pośrednia ograniczona do wysokości nabytych udziałów pośrednia ograniczona do wysokości nabytych udziałów osobista, za osoby zatrudnione -solidarna i subsydiarna zróżnicowana gólni partnerzy, ale ich osobista odpowiedzialność jest ograniczona tylko do spraw, które dana osoba prowadziła. spółka komandy-towo-akcyjna Spółka komandytowo-akcyjna jest nowocześniejsza niż dotąd istniejąca spółka komandytowa. Ta forma ma ułatwić pozyskiwanie kapitału przedsiębiorcom, których firmy mają dobrą pozycję na rynku, ale nie chcą się przekształcić w spółki akcyjne czy z ograniczoną odpowiedzialnością, tj. w spółki kapitałowe. Spółka komandytowo-akcyjna jest spółką osobową, ale będzie mogła podnosić swój kapitał przez emisję akcji. Z innych ważniejszych rozwiązań kodeksu warto wymienić unormowanie zasad przekształcania spółki cywilnej w spółkę z o.o. lub akcyjną. Do 2001 r. nie było takiej możliwości — wspólnicy musieli rozwiązać spółkę cywilną, a następnie założyć spółkę z o.o. lub s.a. Ponadto ustawa reguluje możliwość przekształcania spółki akcyjnej w spółkę z o.o. Dotąd była tylko możliwość odwrotna. Ustawa dopuszcza tworzenie spółek z o.o. w każdym celu prawnie dozwolonym, a nie tylko, jak to było dotychczas, w celu gospodarczym. Ustawa utrzymała charakter prawny spółek osobowych — nie przyznała im osobowości prawnej. 298 X. Podmioty prawa 4. PRZEDSIĘBIORCA JAKO PODMIOT PRAWA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Po tym ogólnym przeglądzie wybranych podmiotów prawa, które wykonują działalność gospodarczą, ustalmy, kogo będziemy nazywać przedsiębiorcą. Prawo działalności gospodarczej stanowi, że przedsiębiorcą jest: 1) osoba fizyczna, 2) osoba prawna, 3) nie mająca osobowości prawnej spółka prawa handlowego. Podmioty te: — zawodowo, — we własnym imieniu, podejmują i wykonują działalność gospodarczą. Przedsiębiorcami też są: 4) wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich dzia łalności gospodarczej. działalność gospodarcza Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów naturalnych, wykonywane w sposób zorganizowany i ciągły. przedsiębiorcy zagraniczni Przedsiębiorcą zagranicznym jest osoba zagraniczna wykonująca działalność gospodarczą za granicą. Osobą zagraniczną jest zaś osoba fizyczna mająca stałe miejsce zamieszkania za granicą, osoba prawna z siedzibą za granicą, nie mająca osobowości prawnej spółka osób fizycznych mających stałe miejsce zamieszkania za granicą i osób prawnych z siedzibą za granicą. Wymienione podmioty mogą podejmować i wykonywać na terytorium Polski działalność gospodarczą bez zgody organów administracji gospodarczej, chyba że taka zgoda (koncesja, zezwolenie) jest wymagana ze względu na rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej. Wprowadzenie do ustawy pojęcia „przedsiębiorca zagraniczny" eliminuje obowiązujący dotychczas dualizm rozwiązań prawnych krajowych i zagranicznych podmiotów gospodarczych. Jest to rozwiązanie ograniczone do przedsiębiorców państw, z którymi Polska zawarta ratyfikowane umowy na zasadzie wzajemności, a także do określonych form podejmowa- 4. Przedsiębiorca jako podmiot prawa działalności gospodarczej 299 Ryć. 33. Przedsiębiorcy w świetle nowego prawa działalności gospodarczej 1. zawodowo 2. we własnym imieniu 3. podejmuje i wykonuje działalność gospodarczą 1. wykonują działalność gospodarczą nią i wykonywania działalności gospodarczej (spółka komandytowa, spółka z o.o., spółka akcyjna) oraz do przedmiotu działalności wyraźnie określonego w przepisach ustawy. Zasadą jest swoboda podjęcia działalności gospodarczej po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców. Chodzi o rejestr przewidziany w ustawie z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. nr 121, póz. 769), która weszła w życie l stycznia 2001 roku. Niektóre dziedziny działalności gospodarczej są reglamentowane, podlegają koncesjonowaniu albo wymagają uzyskania zezwolenia na jej wykonywanie. 300 X. Podmioty prawa 5. OSOBY PRAWNE O CELACH POZAGOSPODARCZYCH 5.1. Fundacje Fundacja może być ustanowiona do realizacji zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska i zabytków. fundacje Działalność gospodarcza fundacji nie może być jej celem podstawowym. Jeśli w ogóle ma być prowadzona, to tylko w rozmiarach służących realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, dla których fundacja powstała, a więc pełnić może jedynie rolę służebną. Fundatorami mogą być osoby fizyczne, niezależnie od ich miejsca zamieszkania i obywatelstwa, bądź osoby prawne, mające siedzibę w Polsce lub za granicą. Fundatorzy składają oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji w formie aktu notarialnego. Fundacja uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Obligatoryjnym organem fundacji jest zarząd, który kieruje działalnością fundacji i reprezentuje ją na zewnątrz. Możliwe jest też powołanie innych organów fundacji (np. rady fundatorów). Podstawowe źródło prawa dla fundacji stanowi ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. nr 46, póz. 203 z późn. zm.). 5.2. Stowarzyszenia Stowarzyszenie to dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenie o celach niezarobkowych. Niezarobkowy charakter oznacza, że działalność stowarzyszenia przynosząca dochód może służyć wyłącznie realizacji niezarobkowych celów statutowych i nie może być celem głównym działalności ani źródłem korzyści materialnych dla członków. 5. Osoby prawne o celach pozagospodarczych 301 Prawo przewiduje dwa rodzaje stowarzyszeń: rejestrowane i zwykłe. Stowarzyszenia rejestrowane mają osobowość prawną, nie mają jej natomiast stowarzyszenia zwykłe. stowarzyszenia rejestrowane i zwykłe Stowarzyszenie rejestrowane może utworzyć co najmniej 15 osób fizycznych. Stowarzyszenie wpisuje się do Krajowego Rejestru Sądowego. Po zarejestrowaniu stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną. Majątek stowarzyszenia powstaje m.in. ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z działalności gospodarczej. Działalność gospodarcza prowadzona przez stowarzyszenie może służyć wyłącznie realizacji celów statutowych, a dochód z niej uzyskany nie może być przeznaczony do podziału między członków. Stowarzyszenie zwykłe to uproszczona forma stowarzyszenia, mogą je założyć co najmniej 3 osoby fizyczne. O utworzeniu stowarzyszenia założyciele informują wojewodę albo starostę, jako organy nadzoru. Stowarzyszenia działają na podstawie ustawy z 7 kwietnia 1989 r. — Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., nr 79, póz. 855). 5.3. Partie polityczne Partia polityczna to dobrowolna organizacja społeczna stawiająca sobie za cel udział w życiu politycznym, w szczególności przez wywieranie wpływu na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy. Partia występuje pod określoną nazwą. Jest najczęściej nośnikiem jakiejś ideologii. Członkami partii politycznych w Polsce mogą być wyłącznie obywatele, którzy ukończyli 18 lat. Partia nie może tworzyć jednostek organizacyjnych w zakładach pracy ani w siłach zbrojnych. partie polityczne Partia polityczna uzyskuje osobowość prawną z chwilą zgłoszenia do ewidencji prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Zgłoszenie powinno zawierać podpisy co najmniej 1000 osób 18-letnich mających pełną zdolność do czynności prawnych. Poświadczenie zgłoszenia jest dowodem nabycia osobowości prawnej. Partia musi mieć organ upoważniony do reprezentowania partii w związku z dokonywaniem czynności prawnych. Partie polityczne działają na podstawie ustawy z 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., nr 79, póz. 857 z póżn. zm.). 302 X. Podmioty prawa 5.4. Związki zawodowe związki zawodowe Związek zawodowy to dobrowolna i samorządna organizacja ludzi pracy, powołana do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. W związkach zawodowych mogą się zrzeszać pracownicy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i agenci, jeżeli nie są pracownikami. Na określonych przez prawo warunkach także emeryci i renciści, policjanci, strażacy itp. Związek zawodowy powstaje z mocy uchwały o utworzeniu, podjętej przez co najmniej 10 uprawnionych osób, które uchwalają statut i wybierają komitet założycielski. Związek zawodowy nabywa osobowość prawną z chwilą zarejestrowania w Krajowym Rejestrze Sądowym. Związek zawodowy reprezentuje interesy pracowników na płaszczyźnie zbiorowej i indywidualnej. Związek bierze udział w tworzeniu układów zbiorowych pracy i opiniuje projekty innych aktów prawodawczych z zakresu prawa pracy. W zakładzie pracy chroni indywidualne interesy pracowników, sprawuje kontrolę nad bhp, kieruje działalnością społecznej inspekcji pracy. Związki działają na podstawie Konstytucji, kodeksu pracy i ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., nr 79, póz. 854 z późn. zm.). 5.5. Związki pracodawców związki pracodawców Związek pracodawców to samorządne i niezależne zrzeszenie, którego celem jest reprezentowanie interesów zrzeszonych członków wobec związków zawodowych oraz organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego. Członkami są pracodawcy, tj. osoby fizyczne lub jednostki organizacyjne zatrudniające pracowników, których przedmiotem działania jest prowadzenie działalności gospodarczej. Związek pracodawców powstaje na mocy uchwały o jego założeniu podjętej przez co najmniej 10 pracodawców. Nabywa osobowość prawną z dniem zarejestrowania w Krajowym Rejestrze Sądowym. 5. Osoby prawne o celach pozagospodarczych 303 5.6. Związki wyznaniowe Związek wyznaniowy to organizacja działająca w celu zaspokajania potrzeb religijnych wyznawców. Związki wyznaniowe w Polsce to kościoły i inne związki. 15 związków działa na podstawie od- [ wyznaniowe rębnych ustaw, ponad 120 jest wpisanych do rejestru. Kościoły i związki wyznaniowe są niezależne od państwa w wykonywaniu swoich funkcji religijnych. Prawo tworzenia kościołów i innych związków wyznaniowych przysługuje co najmniej 15 obywatelom polskim — posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych. Kościół katolicki działa na podstawie Konstytucji, Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., który wszedł w życie 25 kwietnia 1998 r. (Dz.U. z 1998 r. nr 51, póz. 318 i 319) oraz ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w RP (Dz.U. nr 29, póz. 154 z późn. zm.). Osobami prawnymi Kościoła katolickiego są m.in. Konferencja Episkopatu Polski, metropolie, archidiecezje, diecezje. Nabycie osobowości następuje z chwilą powiadomienia właściwego organu administracji państwowej o ich utworzeniu. 6. OSOBOWOŚĆ PRAWNA JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO Samorząd terytorialny jest podstawową formą organizacji lokalnego życia publicznego. Administracja samorządowa tworzy wraz z administracją rządową administrację publiczną. Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone dla organów innych władz publicznych przez Konstytucję lub ustawy. Gmina, powiat i województwo tworzą trzy stopnie podziału terytorialnego państwa. Obecnie w Polsce jest 2489 gmin, 308 powiatów i 16 województw. Jednostki samorządu terytorialnego mają — na mocy Konstytucji — osobowość prawną. 304 X. Podmioty prawa Ryć. 34. Trójstopniowy podział terytorialny kraju województwa 16 powiaty 308 w tym: grodzkie 65 ziemskie 243 gminy 2489 w tym: miejskie 318 Warszawa 11 miejsko-wiejskie 572 wiejskie 1599 Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. trójstopniowy podział terytorialny kraju Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Dysponuje mieniem komunalnym. Organem stanowiącym gminy jest rada, wykonawczym — zarząd. Na czele zarządu w gminie wiejskiej stoi wójt, w gminie miejskiej — burmistrz, w większych miastach — prezydent. Powiat wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Organami samorządu powiatowego są: rada i zarząd, na którego czele stoi starosta. Województwo to największa jednostka zasadniczego podziału terytorialnego kraju i regionalna wspólnota samorządowa. Do zakresu działania samorządu wojewódzkiego należy wykonywanie zadań publicznych o charakterze wojewódzkim nie zastrzeżonych ustawami na rzecz administracji rządowej. Zadania te wykonuje we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Organami samorządu wojewódzkiego są: sejmik i zarząd. Przewodniczącym zarządu jest marszałek województwa. 6. Osobowość prawna jednostek samorządu terytorialnego 305 Ryć. 35. Organy samorządu a administracja rządowa SAMORZĄD TERYTORIALNY ADMINISTRACJA RZĄDOWA PREMIER MINISTROWIE organy regionalne wojewoda izby skarbowe inne sejmik województwa urząd wojewódzki policja straż pożarna inspekcje (np. sanitarna, budowlana) zarząd województwa marszałek wojewódzka adm. zespolona adm. niezespolona organy lokalne policja straż pożarna inspekcje urzędy skarbowe rada powiatu zarząd powiatu starosta powiatowa adm. zespolona rada gminy zarząd gminy wójt, burmistrz, prezydent 7. ORGANY PAŃSTWA — PODMIOTY NIE MAJĄCE ODRĘBNEJ OSOBOWOŚCI PRAWNEJ Organ państwa to podmiot prawa wyposażony w kompetencję do dokonywania działań w imieniu państwa. Organy państwa nie mają odrębnej osobowości prawnej. Występują jako jednostki budżetowe Skarbu Państwa. podziały organów państwa Ze względu na obszar działania organy państwa dzieli się na centralne (zakres działania pokrywa się z terytorium państwa) i terenowe (zakres działania odnosi się do określonej jednostki podziału terytorialnego, np. wojewoda). Z punktu widzenia liczby osób (fizycznych) organy dzielimy na jednoosobowe (np. prezydent) i wieloosobowe (np. Rada Ministrów). Organy państwa mogą pochodzić z wyboru (np. parlament) i z nominacji (np. wojewoda). 306 X. Podmioty prawa Niektóre organy są powoływane na czas nieokreślony (np. Sąd Najwyższy), inne — na kadencję (np. Sejm). Organy można też podzielić na organy o kompetencji ogólnej (np. Rada Ministrów) i specjalnej (np. minister). Wzajemne powiązania organów państwa zależą m.in. od przyjętej zasady konstrukcyjnej aparatu państwowego: jedności albo podziału władzy. Zasada jedności władzy państwowej zakłada hierarchiczną strukturę organizacji aparatu państwa, na czele której stoi organ najwyższy, a wszystkie inne są mu podporządkowane. Zasada podziału władzy zakłada podział, równowagę i wzajemne hamowanie władz. Władzę tę tworzą organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze (łącznie z organami kontroli przestrzegania prawa). Konstytucja RP wyodrębnia cztery grupy organów państwa: — organy ustawodawcze, — organy wykonawcze, — sądy i trybunały, — organy kontroli państwowej i ochrony prawa. — 7.1. Sejm i Senat Organy ustawodawcze w Polsce to Sejm i Senat. Ich główną funkcją jest stanowienie prawa. Sejm i Senat stanowią dwuizbowy parlament. Połączone izby Sejmu i Senatu tworzą w przypadkach przewidzianych w Konstytucji Zgromadzenie Narodowe. Sejm składa się z 460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych, tajnych. Kadencja trwa 4 lata. Sejm działa permanentnie. Organami kierowniczymi Sejmu są: Marszałek Sejmu, Prezydium Sejmu i Konwent Seniorów. Organami pomocniczymi są komisje sejmowe. Sejm pełni funkcje: funkcje Sejmu — ustrojodawczą, — ustawodawczą, — 7. Organy państwa —podmioty nie mające odrębnej osobowości prawnej 307 — kreacyjną (m. in. wybiera i odwołuje skład Trybunału Stanu, Trybunału Konstytucyjnego, Prezesa NBP, udziela wotum zaufania Radzie Mini strów), — kontrolną (m.in. udziela rządowi absolutorium, uchwala budżet). Senat składa się ze 100 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych i bezpośrednich w głosowaniu tajnym. Organami Senatu są: Marszałek, Prezydium Senatu, Konwent Seniorów, komisje senackie. Senat pełni funkcje: funkcje Senatu — ustrojodawczą, — ustawodawczą (ma inicjatywę ustawodawczą, rozpatru je przekazane przez Sejm ustawy), — kreacyjną (powołuje członków różnych organów konstytucyjnych). — 7.2. Prezydent RP Organy wykonawcze w Polsce to: Prezydent RP, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie, przewodniczący określonych w ustawach komitetów, wojewodowie. Głównym zadaniem tych organów jest realizacja zadań o charakterze wykonawczym związanych z zarządzaniem państwem na szczeblu centralnym i terenowym, z tym że zasadniczy ciężar sprawowania władzy wykonawczej spoczywa na rządzie. Prezydent występuje przede wszystkim w roli arbitra. kompetencje Prezydenta Prezydent jest wybierany przez naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych — na 5 lat. Jako głowa państwa Prezydent jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych oraz gwarantem ciągłości władzy państwowej. Ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe. Do jego kompetencji należy także zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi oraz sprawy związane z obronnością i bezpieczeństwem narodowym na czas pokoju i wojny. Jako organ władzy wykonawczej m.in. zarządza wybory do Sejmu i Senatu, ma prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo weta ustawodawczego, desygnuje Prezesa Rady Ministrów, powołuje go oraz członków Rady Ministrów, a także sędziów. Stanowi rozporządzenia. 308 X. Podmioty prawa 7.3. Rada Ministrów Rada Ministrów jest organem władzy wykonawczej. Składa się z Prezesa Rady i ministrów. Mogą w jej skład wejść także wiceprezesi Rady Ministrów oraz przewodniczący określonych w ustawach komitetów (np. Komitetu Integracji Europejskiej). W województwie przedstawicielem Rady Ministrów jest wojewoda. zadania Rady Ministrów Do Rady Ministrów należą sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego, w tym sprawy dotyczące gospodarki. Rada Ministrów kieruje administracją rządową. Administracja rządowa jest podzielona na działy. Działami kierują ministrowie. Przykładowe działy to: finanse publiczne, gospodarka, integracja europejska, obrona narodowa, Skarb Państwa, sprawy zagraniczne, sprawy wewnętrzne, praca. Ustawa z 1997 r. o działach administracji rządowej była już wielokrotnie nowelizowana, struktura działów jest nieustannie zmieniana. Trudno ustalić aktualny stan prawny w tym zakresie, ponieważ podziały wewnętrzne w administracji rządowej niestety nie są stabilne. Poza tym Rada Ministrów: zapewnia wykonanie ustaw, stanowi rozporządzenia, chroni interesy Skarbu Państwa, uchwala projekt budżetu państwa, kieruje wykonaniem budżetu, zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państwa i porządek publiczny, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Rada Ministrów ma wewnętrzne organy pomocnicze i opiniodawcze. Dla spraw makroekonomicznych podstawowe znaczenie ma Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów, dla legislacji — Rada Legislacyjna, opiniująca projekty aktów prawodawczych. 7.4. Prezes Rady Ministrów zadania Prezesa Rady Ministrów Prezes Rady Ministrów jest szefem rządu. Prezes kieruje pracami Rady oraz reprezentuje ją na zewnątrz. Do jego zadań należy zapewnienie wykonywania polityki Rady Ministrów i określa sposoby jej wykonania, koordynuje i kontroluje prace członków Rady, jest zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej oraz zwierzchnikiem korpusu służby cywilnej, wydaje rozporządzenia, sprawuje nadzór nad działalnościąjednostek samorządu terytorialnego. 7. Organy państwa —podmioty nie mające odrębnej osobowości prawnej 309 7.5. Ministrowie Ministrowie są członkami Rady Ministrów, kierują działami administracji rządowej i wypełniają zadania wyznaczone im przez Prezesa Rady Ministrów. zadania ministrów Minister jest obowiązany do inicjowania i opracowywania polityki rządu w odniesieniu do działu, którym kieruje, jak również do przedkładania w tym zakresie inicjatyw i odpowiednich projektów aktów normatywnych na posiedzenia Rady Ministrów. W zakresie działu, którym kieruje, minister realizuje politykę ustaloną przez Radę Ministrów i koordynuje jej wykonywanie przez inne organy administracji rządowej. Ministrowie stanowią rozporządzenia i zarządzenia. 7.6. Urzędy centralne i agencje rządowe Niektóre zadania administracji publicznej wykonują urzędy centralne. Status prawny tych urzędów jest zróżnicowany, często dokonywane są zmiany. Do najważniejszych dla gospodarki zaliczyć można: 1) Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, 2) Komitet Integracji Europejskiej (organ naczelny), 3) Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, 4) Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, 5) Urząd Zamówień Publicznych, 6) Urząd Regulacji Energetyki. urzędy centralne i agencje rządowe Termin „urząd" jest także używany w innym znaczeniu — na określenie zespołu środków osobowych i materialnych zorganizowanych do obsługi organów władzy publicznej (w tym znaczeniu urzędem jest Kancelaria Sejmu, Biuro Trybunału Konstytucyjnego czy urząd wojewódzki). Ponadto, warto zauważyć, że organy centralne administracji rządowej noszą różne nazwy nie informujące w istocie o ich składzie i charakterze. Jeśli nazywane są „urzędami" (np. Urząd Służby Cywilnej, Wyższy Urząd Górniczy) to najczęściej jest to organ jednoosobowy, na czele którego stoi szef nazywany dyrektorem lub prezesem, a jeśli noszą nazwę komitetu lub komisji — są to organy kolegialne, w których funkcje prawotwórcze z reguły wykonuje przewodniczący. 310 X. Podmioty prawa Agencje rządowe są szczególnego rodzaju rządowymi przedstawicielstwami powołanymi do spełnienia wyznaczonych przez rząd zadań z zakresu administracji gospodarczej. W ostatnich latach nieustannie przekształca sieje, jedne likwiduje, inne tworzy. Przykładowo takimi agencjami są: 1) Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, 2) Agencja Rynku Rolnego, 3) Państwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych, 4) Państwowa Agencja Prasowa, 5) Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości. Agencje działają jako państwowe jednostki organizacyjne i zakłady budżetowe, a także jako spółki akcyjne i państwowe osoby prawne. 7.7. Terenowe organy administracji rządowej zadania wojewody Najważniejsze zadania w terenie wykonują w Polsce wojewodowie. Wojewoda jako organ rządowej administracji ogólnej kieruje i zapewnia warunki działania rządowej administracji ogólnej w województwie oraz innych jednostek i zapewnia koordynację ich pracy, nadzoruje także działalność jednostek samorządu terytorialnego. W sprawach należących do jego właściwości wojewoda wydaje decyzje. Wykonuje uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego wobec przedsiębiorstw państwowych. 7.8. Sądy i trybunały sądy i trybunały Sądy i trybunały pełnią władzę sądowniczą. Sądy to: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne (obecnie NSA), sądy wojskowe. Trybunały to: Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny. Od 2004 r. działać będą obok NSA wojewódzkie sądy administracyjne. Sądy powszechne, Sąd Najwyższy i Trybunał Stanu przedstawiamy w rozdziale XIV. Trybunał Konstytucyjny omówiono w rozdziale III. 7.9. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa Organy kontroli państwowej i ochrony prawa (wymienione w Konstytucji) to: Najwyższa Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich i Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. 7. Organy państwa — podmioty nie mające odrębnej osobowości prawnej 311 Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej. Podlega wyłącznie Sejmowi. Podstawowymi kryteriami NIK przeprowadzanych kontroli są: legalność, celowość, rzetelność i gospodarność. Zastosowanie odpowiednich kryteriów związane jest z rodzajem kontrolowanych podmiotów. Obligatoryjnie kontrola wykonywana jest wobec wszystkich organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. Izba kontroluje też Kancelarię Prezydenta, Sejmu i Senatu i inne organy państwa. Może kontrolować jednostki samorządu terytorialnego i podmioty niepaństwowe wykonujące zadania zlecone przez państwo. Izbą kieruje Prezes wybierany przez Sejm za zgodą Senatu na 6 lat. NIK działa na zasadzie kolegialności. W skład Kolegium wchodzi Prezes, wiceprezesi, dyrektor generalny i 14 członków. Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji ' i w innych aktach normatywnych. Rzecznika — za zgodą Senatu — powołuje Sejm na 5 lat. Rzecznik jest w swojej działalności niezawisły i niezależny od innych organów państwowych. Rzecznik nie rozstrzyga samodzielnie spraw będących przedmiotem jego postępowania. Może jedynie wywierać wpływ na organy i instytucje, od których zależy decyzja w konkretnej sprawie. Konstytucja stanowi, że każdy ma prawo wystąpić do Rzecznika z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Podstawowym kryterium, na podstawie którego Rzecznik podejmuje swoje działania, jest legalność działań i rozstrzygnięć administracji w odniesieniu do praw i wolności jednostki. Ponadto ocenia działania administracji publicznej w punktu widzenia zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego, samo- , ,..,.,,.. ... . , KRRiT dzielności nadawców i interesów odbiorców oraz zapewnia ' otwarty i pluralistyczny charakter radiofonii i telewizji. 312 X. Podmioty prawa 8. PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO PUBLICZNEGO W prawie międzynarodowym publicznym podmiotem prawa jest ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio z tego prawa. W prawie międzynarodowym, tak jak w prawie wewnętrznym, podmiot prawa musi posiadać dwie zdolności: prawną (tj. być adresatem praw i obowiązków) i do czynności prawnych (tj. przez własne działania, występując w stosunkach międzynarodowych, móc kształtować zakres swoich praw i obowiązków). Nie można mieć zdolności do czynności prawnych, nie mając zdolności prawnej, ale można mieć zdolność prawną przy znacznym ograniczeniu zdolności do czynności prawnych (np. III Rzesza po drugiej wojnie światowej). podmiotowość pierwotna i pochodna Najważniejszym podmiotem prawa międzynarodowego są państwa. Są to podmioty pełne, suwerenne i pierwotne, tzn. każde państwo z chwilą swego powstania staje się ipso facto pełnym podmiotem prawa międzynarodowego. Inne podmioty prawa międzynarodowego są niesuwerenne, niepełne i pochodne. Ich podmiotowość została stworzona lub uznana przez pań- stwa. Mają ją w takim zakresie, w jakim została im przez państwa nadana. Przykładami takich podmiotów są: niektóre organizacje międzynarodowe, Stolica Apostolska, strona wojująca, naród walczący o swoją niepodległość. W prawie międzynarodowym publicznym przez międzynarodową zdolność do czynności prawnych rozumie się zdolność do utrzymywania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, zawierania umów, występowania z roszczeniami i ich dochodzenia poprzez odwoływanie się do pokojowych sposobów załatwiania sporów międzynarodowych, ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej, sprawowania opieki dyplomatycznej, posiadania własnego obywatelstwa itp. Państwa (legitymujące się zorganizowaną, efektywną władzą publiczną, suwerennością, terytorium i ludnością) powstają przez oderwanie czy wyodrębnienie z istniejących podmiotów, rozpad takich podmiotów lub ich połączenie, mogą też powstać na terytorium stanowiącym res nullis. osobowość prawna trzech Wspólnot Na końcu zauważmy, że Unia Europejska jako całość nie ma osobowości prawnej. Osobowość prawną ma natomiast każda z trzech Wspólnot. Różne instytucje Wspólnot (np. Komisja, Rada, Trybunał Sprawiedliwości) reprezentują ich osobowość 8. Podmioty prawa międzynarodowego publicznego 313 prawną, ale nie mają własnej osobowości prawnej. Niektóre organy Wspólnot mają osobowość prawną w zakresie stosunków krajowych. Podmiotem prawa wspólnotowego są poza instytucjami i organami Wspólnot oczywiście państwa członkowskie, a także osoby fizyczne i różne osoby prawne. WYBRANA LITERATURA Boć J., Prawo administracyjne, Wrocław 1998. Cioch A., Fundacja w ujęciu prawa polskiego na tle porównawczym, Lublin 1995. Dmowski J., Jabłońska-Bonca J., Ochrona, pomoc i obsługa prawna, Koszalin 2000. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykladu, Warszawa 2000. Grzybowski S., Spółka prawa cywilnego a konstrukcja umowy jako źródła zobowiązań, RPEiS 1968, nr 3. Izdebski H., Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2001. Jamróz A., Demokracja współczesna. Wprowadzanie, Białystok 1998. Kosikowski C., Nowe prawo działalności gospodarczej, PUG 1999, nr 2. Krajewski R., Szymański S., Vademecum prawa, Warszawa 2000. Kruczalak J., Prawo handlowe. Zarys wykladu, Warszawa 2000. Nowacka E. J., Ustrój administracji publicznej. Warszawa 2000. Okolski J., Modrzejewski J., Jednoosobowa spółka z o.o., „Palestra" 1990, nr 1. Paluch M., Kierunki reformy prawa spółek handlowych, „Monitor Prawniczy" 1998, nr 8. Polskie prawo konstytucyjne, W. Skrzydło (red.), Lublin 1998. Prawo konstytucyjne, Z. Witkowski, J. Galster, B. Gronowska, W. Szyszkowski (oprać.), Toruń 1998. Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, P. Sarnecki (red.), Warszawa 2002. Smoktunowicz E., Prawo zrzeszania w Polsce, Warszawa 1992. Sobolewski M., Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1974. Sołtysiński S., Spóźniona reforma prawa spółek handlowych, „Przegląd Prawa Handlowego" 1999, nr 5. Strzyczkowski K., Instytucje prawa działalności gospodarczej. Uwagi o projekcie ustawy Prawo działalności gospodarczej, PUG 1999, nr l. Ustrój i struktura aparatu państwowego i samorządu terytorialnego, Skrzydło W. (red.), Warszawa 1997. Wiśniewski A.W., Przepisy o Krajowym Rejestrze Sądowym a reforma prawa handlowego, (1) „Przegląd Prawa Handlowego" 1999, nr 4. KILKA PRZYDATNYCH ADRESÓW INTERNETOWYCH Minister Sprawiedliwości http://www.ms.gov.pl/ Rzecznik Praw Obywatelskich http://www.brpo.gov.pl/ Rozdział XI FAKTY l STOSUNKI PRAWNE 1. FAKTY INDYFERENTNE PRAWNIE l FAKTY PRAWNE 1.1. Rzeczywiste zdarzenia i nasze zachowania, a więc fakty, których jesteśmy każdego dnia uczestnikami lub kreatorami, można podzielić na fakty indyferentne (obojętne) prawnie i na fakty prawne. fakty obojętne dla prawa Fakty obojętne z punktu widzenia prawa to na przykład: zerwanie zaręczyn, towarzyska rozmowa, chmury przesuwające się nad nami, spacer, zakwitanie bzu, czytanie tego podręcznika. Prawo na ich temat milczy. Natomiast: zawarcie małżeń- stwa, nabycie akcji, likwidacja przedsiębiorstwa, pożar, śmierć człowieka, wybory do Sejmu, podpisanie ustawy, udzielenie koncesji, wyrządzenie komuś szkody, złożenie pozwu do sądu to fakty prawne. fakty prawne Faktami prawnymi nazwiemy takie zdarzenia albo zachowania podmiotów, które są unormowane przez prawo. Na co dzień nie uświadamiamy sobie, że nasze działania prawie nieustannie znajdują się pod kontrolą różnych norm prawnych, które stoją „w tle" większości relacji między podmiotami („w tle" umów, transakcji, po- rozumień itd.). To, co dociera do sądów czy prokuratury, to przypadki, w których prawo na ogół nie motywowało procesów decyzyjnych, nie zadziałało „normalnie", zwyczajnie, lecz przeciwnie, zwykłe, niedostrzegalne, „automatycznie" działające mechanizmy prawne zawiodły. Kiedy rano kupujemy gazety i bułki — zawieramy umowy kupna--sprzedaży, jeśli zatrzymujemy taksówkę — oświadczamy wolę zawarcia umowy przewozu, jeśli do niej wsiadamy — umowa zostaje zawar- /. Fakty indyferentne prawnie i fakty prawne 315 ta... W ten sposób można przeanalizować całą dobę, aby zorientować się, jak wiele zdarzeń było faktami prawnymi. Fakty indyferentne prawnie nie wywołują żadnych skutków prawnych, tj. nie rodzą żadnych przewidzianych przez prawo obowiązków ani uprawnień. Rodzą natomiast inne skutki, np. społeczne, przyrodnicze, techniczne, ale nie są to skutki przewidziane przez prawo. Fakty prawne wywołują natomiast skutki prawne: powodują powstanie, zmianę albo wygasanie konkretnych uprawnień albo (i) . . . , . .,...,, skutki prawne obowiązków podmiotów prawa, uprawnień i obowiązków abstrakcyjnie wyznaczonych przez prawo. Najczęściej fakty prawne kształtują relacje między różnymi podmiotami prawa, tj. kształtują stosunki prawne. Jeśli wchodzę do autobusu i kasuję bilet, to poprzez te fakty zawieram z przewoźnikiem umowę przewozu. Między pasażerem a przewoźnikiem powstaje stosunek prawny, wyrażający się w konkretnych uprawnieniach i obowiązkach obu stron wynikających z przepisów prawa. Stosunek prawny to tego rodzaju stosunek społeczny, i— , r stosunek prawny który jest uregulowany przez prawo i którego stronami są podmioty prawa. Nie jest jednak tak, iż każdy fakt prawny rodzi wyłącznie skutki prawne w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Fakty prawne rodzą niekiedy uprawnienia albo obowiązki, nie związując jednego podmiotu z drugim. Na przykład, nakaz dokonywania zabiegów agrotechnicznych na dobrach, które są własnością danego podmiotu, nie związuje podmiotu z innymi podmiotami prawa. Obowiązujące normy prawne rozstrzygają więc, czy i w jakim zakresie pewne fakty stają się faktami prawnymi. W związku z tym fakty prawne można podzielić tak jak dzieli się prawo, na przykład: na fakty wynikające z prawa wewnętrznego i prawa międzynarodowego publicznego (np. agresja, zmiana koryta rzeki granicznej), na fakty publicznoprawne i prywatnoprawne (por. niżej), na fakty w różnych gałęziach prawa (cywilnoprawne, admininistracyjnoprawne), na fakty materialnoprawne i procesowe (por. niżej). l 316 XI. Fakty i stosunki prawne 2. ZDARZENIA l ZACHOWANIA 2.1. Fakty prawne można także podzielić na zdarzenia i zachowania. fakty niezależne od woli podmiotu Zdarzenia to takie fakty prawne, które występują w świecie zewnętrznym niezależnie od woli i zachowań podmiotów prawa. Zdarzenie wywołujące skutki prawne to np. śmierć człowieka, ponieważ rodzi skutki dotyczące spadkobrania, powoduje z mocy ustawy (ex legę) ustanie stosunku pracy, wygasają także prawa i obowiązki niemajątkowe zmarłego (takie jak np. prawa osobiste służące do ochrony dóbr osobistych — zdrowia, wolności, czci, nazwiska, tajemnicy korespondencji). Zdarzenie prawne to także: powódź, gradobicie, uderzenie pioruna, wypadek przy pracy. Czynią one aktualnymi np. zobowiązania ubezpieczyciela wobec podmiotu poszkodowanego w wyniku zdarzenia losowego. Niezależny od woli podmiotów prawa jest także upływ czasu. Skutkiem upływu czasu może być np. zasiedzenie nieruchomości (to znaczy nabycie własności nieruchomości przez jej posiadacza nie będącego właścicielem) czy przedawnienie roszczeń. W prawie międzynarodowym publicznym takim zdarzeniem może być np. powstanie nowej wyspy na morzu terytorialnym. fakty zależne od woli podmiotu 2.2. Zachowania to fakty prawne, które są zależne od woli podmio tu. Można je podzielić na działania i zaniechania. Działania są zachowa niami aktywnymi (np. zarządzenie przekształcenia przedsiębiorstwa pań stwowego w spółkę, spisanie testamentu, wniesienie aktu oskarżenia, udzielenie pełnomocnictwa przed notariuszem, orzeczenie rozwodu przez sąd; w prawie międzynarodowym np. zrzeczenie się określonych praw przez państwo), natomiast zaniechanie to brak działania w sytuacji, gdy aktywności wymaga prawo (np. zaniechanie udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia). Zachowania można podzielić dalej na: — zgodne z prawem, — niezgodne z prawem. Zachowania te można przyporządkować do regulacji prawa publicznego i do prawa prywatnego (czy precyzyjniej: do poszczególnych gałęzi prawa). 2. Zdarzenia i zachowania 317 W prawie publicznym typowymi władczymi zachowaniami organów władzy (prawnymi czynnościami konwencjonalnymi) wywołującymi skutki prawne są następujące działania: — stanowienie prawa, — decyzje administracyjne jednostronnie określające prawa i obowiąz ki konkretnego adresata, — orzeczenia sądowe, — przyrzeczenia administracyjne, — porozumienia administracyjne. W prawie prywatnym takimi prawnymi czynnościami konwencjonalnymi są przede wszystkim czynności cywilnoprawne. Czynnościami konwencjonalnymi w prawie nazywamy takie czynności psychofizyczne, którym na mocy prawa nadaje się nowy, dodatkowy sens (np. wrzucanie kartek do pudła staje się na konwencjonalna podstawie ordynacji wyborczej „aktem wyborczym"). Dla ważnego dokonania każdej prawnej (władczej i cywilnoprawnej) czynności konwencjonalnej wymagane jest, iżby dokonujący tej czynności podmiot dysponował kompetencją do jej dokonania. Czynność cywilnoprawna to zachowanie zgodne z prawem i zmierzające świadomie do wywołania określonych skutków prawnych poprzez oświadczenie woli. Zasadą polskiego prawa jest dowolna forma tego oświadczenia, byleby ujawniało wyraźnie zamiar składającego. Wyjątkowo prawo wymaga zachowania szczególnej formy (notarialnej, pisemnej, z poświadczeniem daty czy podpisu). Szczególnej formy wymaga np. polskie prawo dla aktu sprzedaży nieruchomości, a nie wymaga dla zawarcia umowy pożyczki (z tym, że dla celów dowodowych umowa pożyczki, której wartość przekracza 500 zł powinna być stwierdzona pisemnie). Czynności cywilnoprawne najogólniej podzielić można na cztery kategorie: — czynności jednostronne (np. sporządzenie testamen- rodzaje czynności . . , , prawnych tu, wystawienie czeku), ' — czynności dwustronne (np. umowa darowizny, umowa dzierżawy), uchwały (np. uchwały organów spółki czy spółdzielni), czynności prawne o reżimie specjalnym (np. zawarcie małżeństwa, przysposobienie dziecka). 318 XI. Fakty i stosunki prawne konstytutywne orzeczenia i decyzje Prawnymi czynnościami konwencjonalnymi są więc zarówno czynności władcze organów władzy publicznej, jak i czynności prywatnoprawne. Nowe fakty prawne stwarzają orzeczenia i decyzje o charakterze konstytutywnym, a nie deklaratoryjnym, ponieważ te drugie nie zmieniają stanu prawnego, nie rodzą nowych skutków prawnych. Orzeczenia i decyzje konstytutywne doprowadzają do powstania nowego, zmiany dotychczasowego bądź rozwiązania dotąd ist- niejącego stosunku prawnego między stronami. Przykładem konstytutywnego orzeczenia sądowego może być decyzja sądu o pozbawieniu władzy rodzicielskiej, decyzją administracyjną o tym charakterze — pozwolenie na budowę domu albo udzielenie, zmiana czy cofnięcie koncesji na działalność gospodarczą. Orzeczenie deklaratoryjne to, na przykład, stwierdzenie zasiedzenia przez sąd albo stwierdzenie przez sąd nabycia spadku. Ryć. 36. Rodzaje faktów prawnych stanowienie prawa decyzje administracyjne orzeczenia sądowe porozumienia administracyjne przyrzeczenia administracyjne zgodne z prawem (np. znalezienie rzeczy) niezgodne z prawem (np. kradzież) jednostronne v y dwustronne uchwaty o reżimie specjalnym 3. Typy stosunków prawnych 319 Zachowania niezgodne z prawem o najwyższym stopniu społecznej szkodliwości to na gruncie prawa karnego czyny kryminalnie bezprawne (np. zabójstwo, kradzież, łapownictwo). W prawie cywilnym zachowania niezgodne z prawem nazywane są czynami niedozwolonymi (np. wyrządzenie komuś szkody). Oczywiście, przedmiotem naruszeń mogą być normy wszystkich gałęzi prawa. Naruszenie prawa powoduje odpowiedzialność prawną (por. rozdział XIV). Czyny zgodne z prawem i wywołujące skutki prawne to np. znalezienie albo porzucenie rzeczy. Nieco modyfikując terminologię, wśród zachowań wyróżnić można szeroko rozumiane psychofizyczne czynności faktyczne (powodujące skutki prawne) oraz prawne czynności konwencjonalne (powodujące skutki prawne). Czyny niezgodne z prawem będą wówczas uznane za czynności faktyczne powodujące skutki prawne. 3. TYPY STOSUNKÓW PRAWNYCH 3.1. Konkretny stosunek prawny powstaje w wyniku zaistnienia faktu prawnego. Za istotne elementy konstrukcji stosunku prawnego uznaje się: — strony stosunku prawnego (podmioty prawa), — przedmiot stosunku prawnego, — treść stosunku prawnego. Konstrukcja stosunku prawnego nadaje się dobrze do opisu relacji między podmiotami prawa cywilnego, handlowego, prawa pracy, prawa administracyjnego, prawa procesowego, prawa międzynarodowego. Są jednak i takie dziedziny prawa, w których operuje się pojęciami: podmiot prawa, uprawnienie i obowiązek, lecz nie wprowadza się w nich określenia „stosunek prawny". Na przykład rzadko operuje się tym pojęciem w nauce prawa konstytucyjnego. Warto zauważyć, że stosunek prawny (np. stosunek pracy albo stosunek kupna-sprzedaży) jest zazwyczaj wyznaczany nie przez dyspozycję jednej normy, ale przez dyspozycje wielu norm prawnych, często zawartych w wielu aktach prawodawczych. 320 XI. Fakty i stosunki prawne Ryć. 37. Stosunek prawny — elementy Stronami stosunku prawnego są podmioty prawa (por. rozdział X). Może być tak, że stroną jest jeden podmiot prawa, może także na jedną stronę stosunku prawnego składać się więcej podmiotów prawa (np. kilka osób fizycznych). Stosunki prawne mogą mieć charakter dwustronny (np. dający pożyczkę — pożyczkobiorca, zlecający — zleceniobiorca) albo wielostronny (np. stosunek powstały na skutek zawarcia umowy spółki). Stosunki prawne mogą mieć charakter prosty albo złożony. Stosunek prawny prosty to relacja między uprawnieniem jednej ze stron i odpowiadającym mu obowiązkiem drugiej strony. Częściej jednak strony stosunku prawnego są jednocześnie i uprawnione, i zobowiązane. Są to stosunki prawne złożone. Mogą one powstawać na skutek zawarcia np. umowy sprzedaży, najmu, dzierżawy, dostawy, umowy o dzieło, umowy o pracę i wielu innych. zróżnicowanie stosunków prawnych Niekiedy podkreśla się różnicę między abstrakcyjnym a konkretnym stosunkiem prawnym. Na przykład stosunek pracy jest wyznaczany przez wiele przepisów prawa pracy. Można o nim dyskutować w ujęciu generalnie-abs-trakcyjnym, jeśli analizujemy obowiązujące normy prawne w tym zakresie. Jeśli natomiast dyrektor X zatrudni na podstawie umowy o pracę asystenta Y, to wówczas powstaje konkretny i indywidualny stosunek pracy, poprzez który pracownik zobowiązuje się do wykonywania ściśle określonej pracy na rzecz zakładu pracy, a zakład pracy do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem i zapewnienia mu odpowiednich warunków pracy. 3. Typy stosunków prawnych 321 3.2. Wśród stosunków prawnych często wyróżnia się też: stosunki typu koordynacyjnego (zobowiązaniowe) i stosunki typu subordynacyjnego (podległości kompetencji). stosunki koordynacyjne Stosunki zobowiązaniowe są charakterystyczne dla prawa prywatnego, cechuje je równorzędność podmiotów (zobowiązanego i uprawnionego). Podmioty mają — w zasadzie — swobodę co do złożenia oświadczeń woli i co do ich treści. Nawiązanie stosunku jest więc dobrowolne, przepisy prawne zaś dotyczące relacji tego typu mają głównie charakter iuris dispositivi (por. rozdział V). Taki charakter mają stosunki wynikające np. z umów. zastawu, pożyczki czy umowy o dzieło. stosunki subordynacyjne Stosunki podległości kompetencji są charakterystyczne dla prawa publicznego i cechuje je to, że jeden z podmiotów (wyposażony w kompetencje) ma pozycję nadrzędną w stosunku do drugiego (podporządkowanego owej kompetencji) i może kształtować jego sytuację prawną. Podmiot podległy ma obowiązek podporządkować się decyzji podmiotu nadrzędnego (np. decyzji stosowania prawa). Przepisy prawne dotyczące relacji tego typu mają charakter iuris cogentis (por. rozdział V). Stosunek podległości kompetencji zachodzi między organem władzy publicznej (np. wojewoda, minister, organy ścigania, prokurator, sąd) a jednostką lub jej organizacją (np. stowarzyszeniem). stosunki prawne w gałęziach prawa Stosunki prawne mają swoją specyfikę w różnych gałęziach prawa. Na przykład, z prawa postępowania karnego (k.p.k.) wynikają różne złożone konfiguracje, jakie łączą podmioty prawa w zależności od interesów uczestników postępowania, celów, do jakich dążą, oraz fazy stosowania i wykonywania prawa. Karne stosunki procesowe mogą więc przybierać postać relacji: — współdziałania (wspólność lub zbieżność interesów procesowych), — procesowej walki, — neutralności i niezależności (interesów), — procesowej nadrzędności (organ — podmiot podporządkowany). Na przykład, obrońcę z oskarżonym wiąże stosunek współdziałania, z sądem stosunek procesowej nadrzędności, z oskarżycielem — stosunek walki, ze świadkami i biegłymi — stosunek neutralności i niezależności. Specyficzne stosunki prawne powstają na gruncie prawa konstytucyjnego. Na przykład stosunek kooperacji powstaje w relacji Sejm — Senat 322 XL Fakty i stosunki prawne przy uchwalaniu ustaw; stosunek wyboru w relacji Sejm — Trybunał Konstytucyjny, konstytucyjnoprawny wymiar ma też stosunek przedstawicielski — pełnomocnictwo do zastępowania w organie przedstawicielskim reprezentowanych, zawiązywany z chwilą wyboru posła, senatora czy radnego. W prawie administracyjnym wyróżnia się stosunki ustrojowe, koordynacyjne, współdziałania, kontrolne, nadzorcze. Swoją odrębność mają stosunki prawnomiędzynarodowe (łączą państwa, a nie ludzi). 4. PRZEDMIOT STOSUNKU PRAWNEGO 4.1. Przedmiotem stosunku prawnego są te zachowania podmiotów prawa, do których strony danego stosunku prawnego są obowiązane albo uprawnione. Zachowania stron mogą przybrać formę aktywną (czynienie) albo pasywną (nieczynienie). W związku z tym wyróżnia się stosunki prawne, w których: 1) przedmiotem uprawnienia i obowiązku jest czynienie, 2) przedmiotem obowiązku jest czynienie, a przedmiotem uprawnie nia nieczynienie, 3) przedmiotem obowiązku jest nieczynienie, a przedmiotem uprawnie nia czynienie, 4) przedmiotem uprawnienia i obowiązku jest nieczynienie. 4.2. W literaturze spotyka się także poglądy, że przedmiotem stosun ku prawnego są rzeczy materialne i niematerialne albo rzeczy i zachowa nia. Na przykład w umowie sprzedaży nieruchomości przedmiotem sto sunku prawnego jest nieruchomość oraz zachowania podmiotów związa ne z tym aktem. Trzeba jednak zauważyć, że prawo kształtuje wiele stosunków prawnych, w których wskazanie rzeczy jako przedmiotu jest trudne albo niemożliwe (np. stosunki rodzice — dzieci, stosunki pracy). nieruchomości i ruchomości Rzeczy — w polskim prawie — to przedmioty materialne, istniejące i wyodrębnione z przyrody. Rzeczy dzieli się na ruchomości i nieruchomości. Nieruchomości to grunty, budynki trwale z gruntem związane i części takich budynków, jeśli na mocy przepisów stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Wszystkie pozostałe rzeczy są ruchomościami. 5. Treść stosunku prawnego 323 Rzeczy można także podzielić na oznaczone co do tożsamości, a więc zindywidualizowane wolą stron stosunku prawnego i oznaczone co do gatunku, które nie zostały zindywidualizowane, a strony wskazały jedynie na ich rodzaj. Przedmiotem stosunku prawnego mogą być oprócz rzeczy także dobra niematerialne (np. niemajątkowe prawa autorskie, dobra o charakterze intelektualnym), różne postaci energii, pieniądze, papiery wartościowe, a także zorganizowane kompleksy majątkowe (np. przed- siębiorstwo może być ujmowane nie tylko jako osoba [ njemat prawna, podmiot stosunku prawnego, ale jako przedmiot stosunku, na który składa się: firma (nazwa), znaki towarowe oraz inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo, księgi handlowe, nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, patenty, wzory użytkowe i zdobnicze, zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a także prawa wynikające z najmu i dzierżawy lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo). 5. TREŚĆ STOSUNKU PRAWNEGO 5.1. Treścią stosunku prawnego są obowiązki i uprawnienia wyznaczone przez przepisy prawne. Obowiązek prawny jest to wyrażony w normie prawnej skierowany do adresata nakaz albo zakaz określonego postępowania. Obowiązek wyznaczony jest więc przez prawo przedmiotowe i oznacza brak swobody wyboru zachowania przez adresata normy. Może mieć charakter pozytywny (obowiązek działania) albo negatywny (obowiązek , . N -. T ,, . . . , nakaz albo zakaz zaniechania). Na ogół związany jest z normatywną zapowie- postępowania dzią dolegliwości (odpowiedzialności prawnej) w wypadku niewykonania. Na przykład obowiązkiem prawnym jest wyjawienie dowodów niewinności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa, wykroczenia lub przewinienia dyscyplinarnego. Obowiązek ten wynika z zakazu zatajenia takich dowodów sformułowanego w kodeksie karnym. Zatajenie dowodów zagrożone jest karą pozbawienia wolności. Są też przypadki, gdy prawo uzależnia ponoszenie konsekwencji od decyzji określonego podmiotu. Na przykład jeżeli kradzież popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. 324 XL Fakty i stosunki prawne Przypadkiem szczególnym są zobowiązania naturalne, tzn. takie, których nie można prawnie wymusić, ale w wypadku ich dobrowolnego spełnienia nie można żądać zwrotu (np. przedawnione wierzytelności). możliwość realizacji uprawnień 5.2. Uprawnienie obejmuje sferę zachowań nienakazanych i nieza-kazanych, w której podmiot może dokonywać różnych wyborów, przy czym zachowaniom tym odpowiada sfera zachowań prawnie zakazanych bądź nakazanych innych podmiotów. Adresat może zachowywać się zgodnie z dyspozycją normy (zrealizować uprawnienie) albo zaniechać realizacji tego postępowania. Uprawnienia są wyznaczane przez prawo przedmiotowe — zachowania podmiotów uprawnień nie są więc indyferentne prawnie. Są one powiązane z odpowiednimi zachowaniami innych podmiotów o charakterze obowiązku. Wybór zachowania nie pociąga reakcji organów państwa w postaci sankcji (przeciwnie w przypadku obowiązku). Na przykład, uprawniony wierzyciel ma prawo żądać zwrotu długu; od jego decyzji zależy, czy będzie się tego domagał. Jeżeli zażąda zwrotu, dłużnik ma obowiązek spełnić świadczenie. Z kolei dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać od wierzyciela pokwitowania albo może z pokwitowania zrezygnować. Takie uprawnienia nazywa się uprawnieniami prostymi. Obok nich wyróżnia się uprawnienia złożone, które są kompleksami uprawnień prostych. 5.3. Z pojęciem uprawnienia ściśle wiąże się określenie „prawo podmiotowe". „Prawo podmiotowe" to uprawnienie złożone. Odnosi się ono do sumy wolności i uprawnień podmiotu prawa, tj. do sfery wolności i możności postępowania przyznanej podmiotowi i chronionej przez prawo w znaczeniu przedmiotowym. Na przykład, podmiotowe prawo własności obejmuje uprawnienia do korzystania z rzeczy, do rozporządzania nią; podmiotowe prawo użytkowania obejmuje uprawnienia do używania rzeczy cudzej, do pobierania jej pożytków. bezwzględne i względne prawo podmiotowe Prawa podmiotowe dzieli się na bezwzględne oraz względne. Bezwzględne prawo podmiotowe jest skuteczne względem wszystkich (erga omnes). Przykładem jest prawo własności, prawo do prywatności czy prawo autorskie do książki albo utworu muzycznego. Względne prawo podmiotowe jest skuteczne wobec konkretnego podmiotu (podmiotów), tj. inter pares. Na przykład 5. Treść stosunku prawnego 325 takimi są prawa wynikające z konkretnych zobowiązań (żądanie zwrotu pożyczki). Szerzej por. s. 394. Część praw podmiotowych jest zbywalna (co oznacza, że mogą być one przenoszone na inne podmioty), a część jest niezbywalna, a więc ściśle związana z podmiotem uprawnionym. Oprócz praw niemajątkowych charakter praw niezbywalnych mają prawa podmiotowe osobiste, które nie mogą być przenoszone na inne osoby i które gasną z końcem podmiotu uprawnionego. Ze względu na sposób ukształtowania treści uprawnienia (prawa podmiotowego) wyróżnia się: 1) uprawnienia (prawa podmiotowe) związane z pasywną formą zacho wania innych podmiotów. Tak jest np. przy podmiotowym prawie własności, na którego treść składa się wiele uprawnień z wyrażonych w kodeksie cywilnym, obowiązkiem innych osób jest respektowanie tych praw i niewkraczanie w sferę uprawnień właściciela; 2) uprawnienia (prawa podmiotowe) związane z możnością domaga nia się aktywnej formy zachowania innych podmiotów. Te drugie uprawnienia nazywa się roszczeniami. Z jednego prawa podmiotowego może wynikać kilka roszczeń. Na przykład, kupującemu przysługuje nie tylko roszczenie do sprzedawcy o przeniesienie własności rzeczy i jej wydanie, ale i roszczenie z tytułu rękojmi za wady, rosz- , .... _ . ., roszczenie czenie z tytułu gwarancji i inne. Są to roszczenia materialne. Dopóki nie upłynął termin spełnienia świadczenia (np. zwrotu pożyczki), roszczenie nazywamy niewymagalnym. Z chwilą gdy termin zadośćuczynienia roszczeniu mija, roszczenie staje się wymagalnym i upoważnia do wystąpienia z powództwem do sądu w celu przymusowej realizacji roszczenia. Roszczenia mogą też wiązać się bezwzględnymi prawami podmiotowymi. Np. zniszczenie czyjejś własności powoduje powstanie roszczenia przeciwko osobie, która rzecz zniszczyła. Wyróżnia się roszczenia procesowe, które odnoszą się do uprawnienia związanego z możliwością domagania się aktywnej formy zachowania organu państwa (np. roszczenie o sądowe zniesienie ustawowej wspólnoty majątkowej). Koncepcja praw podmiotowych odnoszona jest przede wszystkim do prawa prywatnego. Oprócz tego spotykane są poglądy nawiązujące do 326 XI. Fakty i stosunki prawne koncepcji publicznych praw podmiotowych. Prawo podmiotowe odnosi się wówczas do relacji jednostka — państwo albo kryteriów zewnętrznych wobec konkretnego państwa i jego porządku prawnego (prawa przypisywane jednostce ze względu na jej człowieczeństwo i godność). Mówi się wówczas niekiedy, że prawa podmiotowe to uprawnienia o szczególnej doniosłości dla obywateli (prawa obywatelskie) czy szerzej, przy ujęciach ogólniejszych, o prawach człowieka. Termin „prawa człowieka" używany jest głównie w dwóch znaczeniach. Mówi się o prawach uzasadnionych prawnonaturalnie lub o prawach wynikających z aktów prawa międzynarodowego. Od praw człowieka odróżnia się prawa podstawowe, tj. te, które są określane w Konstytucji. Od uprawnień odróżnia się kompetencje (upoważnienia) do dokonywania czynności konwencjonalnych. Kompetencja może wiązać się z obowiązkiem skorzystania z niego albo z możliwością czynienia zeń użytku. 5.4. Od uprawnień wynikających z prawa w znaczeniu przedmiotowym należy wyraźnie odróżniać wolności. Wolność wynika z naturalnej zdolności człowieka do podejmowania aktów woli. Prawo nie tworzy, nie kreuje wolności (w odróżnieniu od uprawnień), ma natomiast obowiązek ochrony wolności jednostek i zbiorowości w zakresie, w jakim nie szkodzą one innym. Prawo przewiduje więc określone ograniczenia wolności w celu zapewnienia wszystkim podmiotom takiego samego jej zakresu oraz zabezpieczenia pewnych interesów zbiorowych. Normatywna regulacja wolności (np. wolności słowa, przekonań, druku, zgromadzeń) nie ma więc charakteru konstytutywnego, kreacyjnego, lecz jest deklaracją, potwierdzeniem jej niezależnego bytu. ograniczanie wolności przez prawo Wolność przynosi człowiek ze sobą na świat, jest naturalną zdolnością do podejmowania aktów woli i ich realizacji. Nie wymaga (inaczej niż w przypadku uprawnień) określenia obowiązków drugiego podmiotu. Wolność określonego zachowania oznacza więc, że zachowanie to nie jest zakazane ani nakazane przez prawo. Normy prawne nie przyznaj ą podmiotom wolności określonego zachowania. Mogą natomiast wolność ochraniać, ograniczać, a nawet wykluczać. Mogą też wolność przywracać, o ile uchyla się zakaz albo nakaz określonego zachowania. 5. Treść stosunku prawnego 327 uprawnienie a wolność Odróżnianie uprawnień i wolności ma istotne znaczenie. W wypadku uprawnień istotne jest, aby prawo określało podstawę i rodzaj świadczeń oraz podmiot zobowiązany do świadczenia na rzecz jednostki. W wypadku wolności chodzi o określenie sfery życia jednostki wyłączonej spod ingerencji innych podmiotów ewentualnie ustanowienie zakazu działań lub rozwiązań instytucjonalnych stanowiących typowe bariery dla realizacji tej wolności. Niejasne regulacje, zacierające różnice między uprawnieniami a wolnościami, mogą nieść zagrożenia dla pozycji prawnej jednostki. Wolności wyrażone jak uprawnienia mogą ograniczać swobodę aktów woli jednostki, uprawnienia określone w formie wolności mogą nie zawierać dostatecznie sprecyzowanych warunków niezbędnych do określenia podstawy świadczenia. WYBRANA LITERATURA Cieślak Z., Lipowicz I., Niewiadomski Z., Prawo administracyjne. Część ogólna, Warsza- wa 2000. Ehrlich S., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1979. Encyklopedia prawa, A. Łopatka (red.), Warszawa 1997. Kaźmierczyk S., Pulka Z., Wstęp do prawoznawstwa , Warszawa 1999. Łopatka A., Prawoznawstwo, Warszawa-Poznań 2000. Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2000. Nowacki J., TbborZ., Wstęp do prawoznawstwa. Katowice 1996. Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, L. Wiśniewski (red.), Warszawa 1997. Radwański Z., Prawo cywilne — część ogólna, Warszawa 1993. Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1999. Wronkowska S., Analiza prawa podmiotowego, Poznań 1973. Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa. Część I, Poznań 2002. Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii prawa, Poznań 1997. Ziembiński Z., Logiczne podstawy prawoznawstwa, Warszawa 1966. Ziembiński Z., Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980. Rozdział XII STRUKTURA PRAWA 1. PRAWO PRYWATNE l PRAWO PUBLICZNE Każdy z nas — w życiu prywatnym i zawodowym — porusza się pod kontrolą dwóch wielkich, różniących się od siebie, obszarów regulacji: prawa prywatnego i prawa publicznego. Wyróżnienie to ma za sobą wielowiekową tradycję, sięgającą starożytnego Rzymu. prawo prywatnej aktywności społeczeństwa 1.1. Prawo prywatne obsługuje sferę autonomicznej, prywatnej aktywności społeczeństwa rozumianego jako zbiór podmiotów nie podporządkowanych organizacyjnie aparatowi władzy. Prawo prywatne jest tworzone przez państwo w celu ułatwienia nawiązania wzajemnych relacji przez te podmioty i w celu ochrony ich interesów. równość stron Stronami stosunków prywatnoprawnych są osoby fizyczne, osoby prawne i inne podmioty — cechą charakterystyczną jest to, że wchodząc we wzajemne relacje są one względem siebie z punktu widzenia prawa w zasadzie równorzędne, żaden z podmiotów nie występuje w relacjach prywatnoprawnych jako podmiot wyposażony w kompetencje władcze, którym muszą się poddać inne podmioty prawa. Strony są równe względem siebie i wobec prawa. Prawo jest tak ukształtowane, aby proponowane przez prawodawcę rozwiązania tworzyły rozsądny kompromis między interesami stron. Prawo prywatne kreuje więc stosunki o charakterze kooperacyjnym i koordynacyjnym. Samo nawiązanie i rozwiązanie stosunków między stro- /. Prawo prywatne i prawo publiczne 329 nami jest dobrowolne, a więc nie z woli państwa, i z woli stron powstają (i ustają) między nimi konkretne obowiązki i uprawnienia. cywilnoprawna metoda regulacji Jeśli prawodawca reguluje stosunki społeczne w taki sposób, że pozycja stron w stosunku prawnym jest równorzędna, a więc żaden podmiot nie może jednostronnie (władczo) kształtować sytuacji prawnej drugiego, mówimy, że prawodawca wykorzystał cywilnoprawną metodę regulacji. W ten sposób np. prawo rodzinne reguluje prawa i obowiązki małżonków, a prawo cywilne prawa i obowiązki stron zawierających umowy (np. sprzedaży, pożyczki, najmu). ius dispositivum Regulacje prywatnoprawne opierają się na przepisach względnie obowiązujących (iuris dispositivi\ była już o nich mowa w rozdziale V. Przypomnijmy, że przepisy te jedynie sugerują zachowania, które można podjąć, ale które nie są bezwzględnie nakazane albo zakazane. Możemy więc zawrzeć umowę kupna-sprzedaży dokładnie na tych warunkach, które są przewidziane w kodeksie cywilnym, ale też możemy uzgodnić inne warunki. Oświadczenie woli stron ma moc wiążącą i zyskuje pierwszeństwo nad przepisami prawa (z wyjątkiem iuris cogentis). Wyodrębnienie przepisów dyspozytywnych nie zawsze jest proste z tego względu, że wiele aktów prawodawczych to akty kompleksowe, a więc zawierające poza przepisami iuris dispositivi także przepisy bezwzględnie obowiązujące (iuris cogentis). Błędna kwalifikacja przepisu może prowadzić do błędów w stosowaniu i realizowaniu prawa. Często forma wyrażenia przepisu wskazuje, iż chodzi o ten rodzaj regulacji, np. przepis stanowi: „można się umówić" albo „w braku odmiennej umowy", „chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej", czy „w braku umowy w tym względzie", „jeżeli umowa mu tego nie zabrania". Jednakże przepisami iuris dispositivi są także inne jeszcze przepisy oprócz tych, o których dyspozytywności decyduje ich postać językowa. Ich wyodrębnienie wymaga wiedzy w zakresie wykładni prawa i zależy od założeń aksjologicznych odtworzonych przez interpretatora, zwłaszcza zaś od rangi, jaką nada się zasadzie wolności umów. Jeśli jest ona ceniona wyżej niż inne wartości, powstaną większe możliwości zakwalifikowania określonych przepisów do iuris dispositivi. W prawie prywatnym pojawiają się także przepisy jednostronnie bezwzględnie obowiązujące: iuris semidispositivi (por. rozdział V). Dają one 330 XII. Struktura prawa możliwość odstąpienia tylko na korzyść jednej ze stron, na ogół chodzi tu o stroną słabszą (np. konsumenta albo pracownika). Także semidyspo-zytywność nie zawsze wynika z formy wyrażenia przepisu. Trzeba dokonać wykładni, aby zorientować się, jaki to przepis. prawo „samoobsługowe" Kolejnym charakterystycznym elementem jest to, że w przypadku „bezkolizyjnego" działania prawa, państwo w zasadzie w żaden sposób nie wkracza w stosunki między podmiotami prywatnymi. Organy państwa zaczynają działać tylko z inicjatywy podmiotów tym zainteresowanych. Jeśli nie ma w sądzie pozwu o rozwód albo o zapłatę — nie ma aktywności państwa. Wzajemne stosunki między małżonkami mogą układać się bardzo źle, rozkład pożycia może być trwały i zupełny, jednak sąd zajmie się sprawą tylko wówczas, jeśli strona złoży pozew o rozwód. Jeśli ktoś nie oddaje w terminie pożyczonych prywatnie pieniędzy — również żaden sąd nie podejmie działań, dopóki strona nie złoży pozwu. Prawo prywatne oparte jest na swoistej „samoobsłudze" podmiotów. To one decydują, czy będą dochodzić swoich praw. Organy ochrony prawnej w sprawach prywatnych nie działają z urzędu, a z inicjatywy stron. Ich rolą jest bezstronne rozstrzygnięcie sporu, udzielenie pomocy stronom (np. poprzez możliwość uzyskania wyroku sądowego lub skorzystania z pomocy komorników). Prawo nie zapewnia więc osiągnięcia skutku prawnego, jeżeli zainteresowany nie będzie aktywny w dochodzeniu swoich roszczeń. Zasada: ignorantia iuris nocet (nieznajomość prawa szkodzi) ma w prawie prywatnym rangę szczególną — jeżeli podmioty prawa nie będą wiedziały, do czego mają uprawnienia, nie będą też z prawa korzystały. Świadomość własnych praw ma w prawie prywatnym znaczenie nie do przecenienia. „Prawo prywatne pisane jest dla starannych" — mawiali starożytni prawnicy. Prawo prywatne jest optymalnie wykorzystywane w dojrzałych, pluralistycznych systemach demokratycznych, gdzie ludzie są przyzwyczajeni do aktywności, chcą i potrafią korzystać z możliwości, jakie stwarzają im normy prawne, a z drugiej strony — aparat państwa działa sprawnie i skutecznie, chroniąc interesy jednostek. Do prawa prywatnego zalicza się prawo cywilne materialne, łącznie z prawem handlowym rozumianym jako cywilne (prywatne) prawo gospodarcze, prawo rodzinne i opiekuńcze oraz prawo międzynarodowe prywatne. J. Prawo prywatne i prawo publiczne 331 W prawie pracy, prawie morskim, prawie ochrony środowiska i prawie rolnym duża część regulacji ma również taki charakter. 1.2. Drugi obszar regulacji tworzy prawo publiczne. Do prawa publicznego zalicza się prawo konstytucyjne, administracyjne, karne, finansowe, prawo gospodarcze publiczne, prawo postępowania karnego, cywilnego, administracyjnego, prawo międzynarodowe publiczne. Prawo pracy, morskie, ochrony środowiska i rolne zawiera oprócz regulacji prywatno- także publicznoprawne. prawo chroniące dobra wspólne Prawo publiczne normuje ustrój organów władzy publicznej i relacje państwo — społeczeństwo. Służy przede wszystkim ochronie interesów zbiorowych, ogólnych, społecznych, ochronie państwa i innych dóbr wspólnych (dóbr publicznych). Stronami stosunków publicznoprawnych są organy władzy publicznej (lub inne jednostki wyposażone we władztwo państwowe) oraz inne podmioty prawa (osoby fizyczne i prawne), z tym że organy władzy są wyposażone przez prawo w kompetencje, którym muszą się poddać te podmioty. Jeśli organ uczyni użytek z tych kompetencji — podmioty indywidualne mają tym samym konkretne uprawnienia i obowiązki do wykonania (tj. zwykłe czynności psychofizyczne albo czynności konwencjonalne). nierówność stron Prawo publiczne kreuje więc subordynacyjne stosunki między podmiotami (stosunki podległości kompetencji). Stosunek podległości kompetencji wyraża się w tym, że jeden z podmiotów (wyposażony w kompetencje) ma pozycję nadrzędną w stosunku do drugiego (podporządkowanego owej kompetencji) i może kształtować jego sytuację prawną poprzez swoje decyzje. Podmiot podległy ma obowiązek podporządkować się decyzji podmiotu nadrzędnego. Tak charakter mają stosunki administracyjnoprawne, np. relacja wojewoda — obywatel, stosunki wynikające z prawa postępowania (np. prokurator — podejrzany), z prawa finansowego (organ podatkowy — podatnik). metoda administracyjnoprawną i penalna Metodę, która wykorzystuje ową nierównorzędność stron w regulacji, nazywamy metodą administracyjnoprawną (wzorcowa struktura normy: „Podmiotowi A nakazuje się/zakazuje się C, jeśli podmiot P dokona czyności konwencjonalnej K"). Organ ma prawo jednostronnie ingerować w cudzą sferę praw- 332 XII. Struktura prawa na. Ingerencja władcza nie oznacza jednak ingerencji arbitralnej czy dowolnej, ingerencja ta zawsze musi mieć podstawę prawną. Stosunki subordynacyjne są także regulowane z wykorzystaniem metody penalnej. W tym przypadku decydujące znaczenie w ukształtowaniu relacji między podmiotami ma fakt, iż państwo grozi użyciem przymusu bezpośredniego (np. pozbawienie wolności, grzywna) w wypadku złamania obowiązków prawnych. ms cogens Regulacje publicznoprawne opierają się na przepisach bezwzględnie obowiązujących (iuris cogentis — por. rozdział V). Od przepisów ius co-gens nie można odstąpić, nie mogą być przez strony zmieniane. Należy postępować tak, jak przepisy te postanawia- ją. Jeżeli adresaci nie postąpią zgodnie z dyspozycjami norm, ponieść mogą ujemne dla nich skutki prawne. Ius publicanum privatorium pactis mutari non potest („prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych") — pisał 2000 lat temu Papinian. Zasada ta obowiązuje do dziś. działanie państwa z urzędu Rola organów ochrony prawnej w przypadku spraw z zakresu prawa publicznego jest inna niż spraw prywatnoprawnych. Organy państwa w przypadku stwierdzenia naruszenia prawa działają na ogół z urzędu. Niezależnie od woli jednostki (or- ganizacji) aparat państwa uruchamiania mechanizm ochrony prawa. Zasada: ignorantia iuris nocet nie ma tu takiego znaczenia dla uruchomienia działań organów ochrony prawnej, jak w przypadku prawa prywatnego. Organy podejmują działania, nawet jeśli obywatele nie mają świadomości, jaka jest treść prawa. Jest charakterystyczne, że organ administracji, który jest stroną w ewentualnym sporze z jednostką (np. odmówił wydania zezwolenia na prowadzenie działalności gospodarczej), występuje w podwójnej roli w rozstrzyganej sprawie: jest zainteresowany rozstrzygnięciem, a jednocześnie sam sprawę rozstrzyga. Dopiero po wyczerpaniu trybu administracyjnego, sprawę można skierować do bezstronnego sądu. Wówczas relacje: organ administracji — jednostka z subordynacyjnych zamieniają się w relację równości w obliczu organu wymiaru sprawiedliwości (NSA). Warto dodać, że współcześnie przyjmuje się, iż także w prawie międzynarodowym publicznym obowiązują przepisy iuris cogentis, a więc nie 1. Prawo prywatne i prawo publiczne 333 Ryć. 38. Prawo prywatne a prawo publiczne Kryterium rozróżnienia Prawo prywatne Prawo publiczne stuży ochronie interesu jednostek (i ich organizacji) państwa, zbiorowości, dobra wspólnego strony stosunku prawnego jednostka - jednostka wtadza publiczna - jednostka typ stosunku prawnego koordynacyjny podległości kompetencji (subordynacyjny) rola woli jednostki w kształtowaniu stosunku prawnego autonomia woli brak autonomii woli, podporządkowanie woli państwa charakterystyczna metoda regulacji cywilnoprawna administracyjnoprawna, penalna typowy sposób regulacji ius dispositivum ius cogens typowy sposób uruchamiania ochrony prawnej z inicjatywy jednostki z urzędu ochrona prawna sąd organ administracji, a potem sąd typowe sankcje cywilnoprawne (restytucyjne, nieważności) karne, administracyjnoprawne (represyjne, egzekucyjne) mogą być one uchylone żadną umową międzynarodową. Takimi regułami jest np. zakaz użycia siły, z wyjątkiem przypadków dozwolonych w Karcie Narodów Zjednoczonych, zakaz ludobójstwa, zasada wolności morza otwartego. Typologia: prawo prywatne — prawo publiczne ma, mimo dyskusyjności kryteriów rozgraniczenia, duże znaczenie. Pozwala uwypuklić różnice w roli, jaką pełni prawo, „organizując" życie społeczeństwa i „organizując" relacje społeczeństwo — państwo. przesuwanie obszarów regulacji W gospodarce wolnorynkowej podstawę porządku prawnego stanowi prawo prywatne, w gospodarce mieszanej łączy się elementy publiczno-i prywatnoprawne. Często względy pragmatyczne (np. koszty finansowania działalności opiekuńczej państwa) decydują o przesuwaniu pewnych obszarów regulacji w sferze gospodarczej z jednej do drugiej sfery. „Prywatyzacja" prawa publicznego to kierunek przyjęty w Polsce po 1989 r. Bywa również tak, że mimo ogólnego kierunku — ku prywatyzacji — pewne dziedziny życia „publicy- 334 XII. Struktura prawa żują się". Na przykład wzrasta penalizacja zachowań w zakresie obrotu gospodarczego. Rozróżnienie prawa prywatnego i publicznego pozwala też wyraźnie wskazać na ogólny pożądany kierunek rozwoju prawa. Pozwala na przemyślenie, jakie obszary powinny być w perspektywie regulowane metodami publicznoprawnymi, a jakie prywatnoprawnymi. Ma to fundamentalne znaczenie w gospodarce. Wyraźnie bowiem można ustalić, czy i w jakim zakresie ingerencja państwa z jego metodami publicznoprawnymi w gospodarkę rynkową służy dobru wspólnemu, a kiedy łamie racjonalność ekonomiczną. Wyodrębnienie pozwala też na uporządkowanie tradycyjnych gałęzi prawa. Gałęzie nie są zatomizowane, lecz w pewien sposób uporządkowane według doktrynalnie i normatywnie wyodrębnionych różnych zasad, które odnosi się do obu typów prawa. Ma to istotny wpływ na stanowienie prawa, na sposób dokonywania wykładni i ogólnie na spójność prawa. Ryć. 39. Prawo publiczne i prywatne a gałęzie prawa Prawo prywatne Prawo publiczne - prawo cywilne materialne (tącznie z prawem cywilnym gospodarczym) - prawo rodzinne i opiekuńcze - prawo międzynarodowe prywatne - prawo konstytucyjne - prawo administracyjne (tącznie z prawem administracyjnym gospodarczym) - prawo karne - prawo finansowe - prawo postępowania cywilnego - prawo międzynarodowe publiczne - Mieszane - prawo pracy - prawo morskie - prawo rolne - prawo ochrony środowiska - 2. Prawo materialne, prawo ustrojowe i prawo postępowania 335 2. PRAWO MATERIALNE, PRAWO USTROJOWE l PRAWO POSTĘPOWANIA Prawo dzieli się także na prawo materialne, ustrojowe i prawo postępowania. bezpośrednia regulacja stosunków społecznych Prawo materialne to prawo regulujące bezpośrednio odpowiednie stosunki społeczne. Normy prawa materialnego określają: kto, w jakich okolicznościach, jak ma się zachować oraz jakie sankcje spotykają go w razie nieprzestrzegania prawa. Jest skierowane do osób fizycznych i osób prawnych, reguluje ich prywatne- i publicznoprawne obowiązki oraz uprawnienia o charakterze psychofizycznym lub konwencjolnalnym. Mamy więc materialne prawo cywilne, materialne prawo karne, materialne prawo administracyjne itd. organizacja organów Prawo ustrojowe to prawo określające organizację organów władzy publicznej, ich kompetencje i prawne formy realizacji tychże kompetencji (np. ustrojowe prawo administracyjne, ustrojowe prawo finansowe). postępowanie przed organami Prawo postępowania to prawo regulujące wszystkie elementy związane z trybami postępowania przed organami władzy publicznej w sytuacji dochodzenia roszczeń, realizacji kompetencji, egzekwowania obowiązków, stosowania sankcji ujętych w prawie materialnym. Mówimy, że prawo ustrojowe i postępowania reguluje stosunki społeczne pośrednio. Prawo ustrojowe i prawo postępowania nazywane jest prawem formalnym. Prawo postępowania dotyczące sądów nazywa się prawem sądowym. Na prawo sądowe składa się prawo postępowania cywilnego i prawo postępowania karnego. W administracji działa prawo postępowania administracyjnego. akty kompleksowe Należy zwrócić uwagę na to, że tylko część aktów prawodawczych jest jednolita pod względem charakteru zawartych w nim regulacji. Na przykład, kodeks cywilny zawiera regulację prywatnoprawną i materialną, kodeks karny — publicznoprawną i materialną itd. Większość aktów ma charakter kompleksowy, zawiera normy prywatne- i publicznoprawne, materialne i formalne, 336 XII. Struktura prawa np. Konstytucja to akt publicznoprawny zawierający regulacje materialne (np. prawa obywatelskie) i formalne (np. postępowanie prawotwórcze); schodząc niżej: prawo budowlane normuje zasady związane z działalnością budowlaną, a także tryb postępowania organów władzy publicznej w sprawach nadzoru budowlanego oraz tryb karania podmiotów przekraczających dyspozycje norm. Ryć. 40. Podziały prawa publiczne prywatne materialne ustrojowe postępowania 3. GAŁĘZIE PRAWA Tradycyjnie ogół norm prawnych dzieli się na gałęzie. Przez gałąź prawa rozumie się zespół norm, które regulują określoną, wyraźnie wyodrębniającą się sferę stosunków społecznych. Porządkowanie norm i zaliczanie ich do poszczególnych gałęzi prawa ułatwia tworzenie, interpretację i stosowanie prawa (np. z tego powodu, że każda gałąź ma swoje normy — zasady). Gałęzie prawa można także przyporządkować do prawa publicznego bądź prywatnego. Niektóre gałęzie prawa łączą w sobie elementy obu typów regulacji (np. prawo pracy). Wyodrębnienie gałęzi prawa jest do pewnego stopnia kwestią konwencji, a także tradycji. Na kolejnej stronie przedstawiamy jedną z możliwych koncepcji, ale jest ona — tak jak inne — dyskusyjna. Najogólniejszy podział prawa na gałęzie przedstawia się w Polsce następująco. 3. Gałęzie prawa 337 Ryć. 41. Gałęzie prawa — podział podstawowy miedzynan cywilne materialne Prawo publiczne f / aroaov \ karne m / ve > t konstytucyjne f pracy administracyjne materialne i procesowe v administracyjne cywilne karne Ten podział można dalej rozwijać, biorąc pod uwagę fakt, że niektóre gałęzie prawa zawierają regulacje o różnym charakterze. Na przykład tak. Pamiętajmy, że jest to jednak duże uproszczenie. Ryć. 42. Gałęzie prawa — podział rozwinięty cywilne materialne rodzinne i opiekuńcze gospodarcze (handlowe) międzynarodowe prywatne gospodarcze finansowe rolne 338 Xli. Struktura prawa To tylko jedna (dość konwencjonalna) z możliwości wyodrębnienia gałęzi i dziedzin prawa w Polsce z uwzględnieniem typu regulowanych stosunków społecznych, metody regulacji, tradycji i poglądów doktryny itp. Kryteria są nieostre, a więc i wyodrębnienie dyskusyjne. Nie będziemy się jednak na tej kwestii koncentrować, niech martwią się prawnicy. 4. PRZEBUDOWA SYSTEMU PRAWA W POLSCE PO 1989 ROKU zmiany tymczasowe i rozwiązania docelowe Począwszy od 1989 r., w związku z transformacją ustrojową, gospodarczą i zmianą sytuacji geopolitycznej nastąpiła przebudowa aksjologiczna, treściowa i strukturalna systemu prawa Polski. W pierwszej kolejności prawodawca uchylił zasady rażąco sprzeczne z aksjologią transformacji, następnie przystąpiono do szeroko zakrojonych prac nad innymi gruntownymi modyfikacjami prawa. Konieczne były zarówno zmiany tymczasowe, jak i prace nad wizjami rozwiązań docelowych. Na ogół wybrano drogę głębokich nowelizacji z jednoczesnym utrzymaniem w mocy części regulacji PRL, często równoległe prowadzone były (są) prace nad nowymi kodyfikacjami. Zmiany prawa dokonywane są z uwzględnieniem możliwości ekonomicznych, technologicznych i organizacyjnych państwa. Zmiany systemowe idą w kierunku urzeczywistnienia zasad demokracji i rządów prawa, upodmiotowienia obywateli, gospodarki rynkowej oraz dostosowania rozwiązań prawnych Polski do standardów prawa międzynarodowego i prawa Unii Europejskiej. Samo prawo, począwszy od 1989 r., stopniowo odzyskuje swoją autonomiczną wartość w systemie politycznym. zmiana przepisów i wykładni System prawa po 1989 r. zmienia się nie tylko wskutek przekształceń w prawodawstwie (przykładowo w latach 1993-1997 Sejm uchwalił 473 ustawy), lecz także w rezultacie zmian w interpretacji przepisów prawa. Ogromną rolę odgrywa orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego. W państwie, które opiera swój ustrój na podziale i równowadze władzy, rośnie rola sądów i ich kreatywnej, dynamicznej wykładni prawa. Dynamiczna wykładnia prawa umożliwiła po 1989 r. dostosowanie wielu „starych" rozwiązań do nowej rzeczywistości. Wyraź- 4. Przebudowa systemu prawa w Polsce po 1989 roku 339 nie zmienia się, też doktrynalne spojrzenie na strukturę prawa. Prawo nie może być postrzegane wyłącznie jako zbiór przepisów prawnych. Prawo to efekt działalności prawodawcy, a także doktryny i praktyki prawniczej (wykładnia przepisów prawnych). porządkowanie struktury prawa Urzeczywistnienie zasad państwa prawa wymaga od systemu nie tylko radykalnych zmian treści regulacji, ale także przywrócenia właściwej hierarchii norm. Od 1989 r. stopniowo, a od uchwalenia Konstytucji w 1997 r. — zdecydowanie, porządkowana jest struktura systemu prawa. Uznanie normatywnej roli Konstytucji, odbudowa rangi prawa ustawowego, wyodrębnienie prawa powszechnie obowiązującego (Konstytucja, ustawy, rozporządzenia, ratyfikowane umowy międzynarodowe, akty prawa miejscowego) i wewnętrznie obowiązującego, zamknięcie listy organów upoważnionych do wydawania rozporządzeń — to zasady oddalające nas stopniowo od rozchwianego, rozdrobnionego systemu źródeł prawa PRL, w których normotwór-stwo administracji często skutecznie w praktyce działania „wypierało" ustawodawstwo. przywrócenie rangi prawu prywatnemu Porządkowana jest także gałęziowa struktura systemu prawa — celem jest przezwyciężenie atomizacji poszczególnych działów prawa. Istotne znaczenie ma przywrócenie rangi podziałowi prawa na publiczne i prywatne, a więc na normy obsługujące sferę działania aparatu państwowego i normy obsługujące sferę autonomicznej, prywatnej aktywności społeczeństwa. Transformacja prawa wyraża się w wycofywaniu się państwa z wielu regulacji publicznoprawnych — w pluralistycznym społeczeństwie i demokratycznym państwie o gospodarce rynkowej niepomiernie rośnie rola prawa prywatnego jako prawa społeczeństwa relatywnie niezależnego od państwa. Jest to element powrotu do źródeł II Rzeczypospolitej i element upodobnienia struktury polskiego systemu prawa do standardów europejskich. Prawo prywatne chroni przede wszystkim wolność i godność człowieka, własność i integralność mienia. W gospodarce rynkowej autonomia podmiotów w ramach prawa prywatnego oznacza pozostawienie do ich dyspozycji prawnych mechanizmów samoregulujących ich stosunki. W konsekwencji maleje rola prawodawcy jako regulatora stosunków gospodarczych. Reguły postępowania w znacznym zakresie powstają w praktyce obrotu dzięki swobodzie umów i autonomii woli podmiotów gospodarczych. 340 XII. Struktura prawa wzrost rangi prawa postępowania W perspektywie dychotomii: prawo materialne — prawo postępowania, po 1989 r. zauważalna jest tendencja do wzrostu rangi prawa postępowania jako fundamentu państwa prawa. Treść prawa materialnego w pluralistycznym społeczeństwie zawsze będzie przedmiotem dyskusji — procedury prawne powinny gwarantować możliwość jej prowadzenia, podobnie jak możliwość spraw- nego i rzetelnego wymiaru sprawiedliwości, sprawnego osiągania konsensusu lub kompromisu. Prawo postępowania przyczynia się także do rozwoju prawa materialnego dzięki orzecznictwu, które kształtuje się przy okazji procesów. W ramach procedur z kolei wyraźnie wzrosła w wielu dziedzinach prawa rola procedur negocjacyjnych i mediacyjnych (np. w prawie pracy, w prawie postępowania karnego). Nastąpiły głębokie przeobrażenia treściowe i formalne w poszczególnych gałęziach i działach prawa (por. niżej). Wiele działów prawa odzyskuje swoje znaczenie (np. prawo spółek, prawo wekslowe, prawo bankowe), ranga poszczególnych segmentów norm zmienia się (zwłaszcza wobec konieczności dostosowania do prawa Unii Europejskiej — rośnie waga wielu regulacji), następuje wewnętrzna dyferencjacja niektórych gałęzi prawa (np. prawa finansowego). Te przemiany strukturalne będą postępować — wewnętrzne prawo Polski z zastanym podziałem na gałęzie prawa nie w pełni przystaje do innej systematyki przyjętej w prawie w spólnotowy m. harmonizacja prawa polskiego z prawem Unii Czynnikami w najistotniejszym stopniu dynamizującymi przebudowę systemu prawa są starania Polski o członkostwo w Unii Europejskiej. W 1991 r. w Brukseli został podpisany Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi. Układ wszedł w ży--cię l lutego 1994 r. Polska przedstawiła wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej 5 kwietnia 1994 r. W 1998 r. rozpoczęły się oficjalne negocjacje w sprawie członkostwa. Układ Europejski nakłada na Polskę obowiązek harmonizacji prawa wewnętrznego Polski z prawem wspólnotowym, głównie w drodze zbliżenia rozwiązań prawnych. Artykuł 69 Układu zawiera rejestr dziedzin priorytetowych objętych obowiązkiem harmonizacji. Dostosowanie następuje przede wszystkim w drodze ustawodawstwa. Zauważalna jest też tendencja proeuropejskiej wykładni obowiązującego prawa, przede wszystkim w orzecznictwie sądowym. Do dnia l maja 2002 r. zostały 4. Przebudowa systemu prawa w Polsce po 1989 roku 341 (tymczasowo) zamknięte 23 postępowania negocjacyjne. Należy spodziewać się, że do l stycznia 2003 r. postępowania negocjacyjne w pozostałych obszarach zostaną doprowadzone do końca. rola prawa międzynarodowego Przebudowa prawa wewnętrznego Polski jest ściśle skorelowana z prawnym uczestnictwem Polski, nie tylko w procesie integracji europejskiej, ale szerzej: we współczesnej społeczności międzynarodowej. Przemiany ustrojowe umożliwiły zniesienie ograniczeń w wykonywaniu przez Polskę jej suwerennych praw, co w dziedzinie prawa międzynarodowego oznacza w pełni samodzielne decydowanie o wyborze umów międzynarodowych, którymi państwo będzie związane. W 1999 r. Polska wstąpiła do Paktu Północnoatlantyckiego. Jednocześnie, respektując zasadę tożsamości i ciągłości państwa w prawie międzynarodowym, która ma zastosowanie w przypadku zmian ustrojowych, uznano, że wszystkie umowy zawarte przez PRL zachowały moc obowiązującą. Fundamentalne znaczenie dla realizacji ustrojowych przemian demokratycznych w Polsce miała oficjalna zmiana stanowiska państwa wobec międzynarodowej ochrony praw człowieka. Ochrona praw jednostki przestała być uważana za sprawę wewnętrzną państwa. Polska po 1989 r. przystąpiła m.in. do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (ratyfikowana w 1992 r.), uznała kompetencję Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (od 1993 r.) oraz Komitetu Praw Człowieka w Genewie (1992), przyjęła obowiązującą jurysdykcję Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (1990), uzyskała członkostwo w Radzie Europy (1991) i OECD (1996), ponadto uczestniczy w ugrupowaniach subregionalnych (np. umowa o wolnym handlu CEFTA), w 1990 r. zawarła traktat z RFN o potwierdzeniu istniejącej granicy; z pozostałymi sąsiednimi państwami także utrzymuje stosunki traktatowe. nowa Konstytucja RP Przełomowe znaczenie dla przebudowy systemu prawa w Polsce miało uchwalenie 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe Konstytucji RP, przyjętej przez Naród w referendum konstytucyjnym 25 maja 1997 r. i podpisanej przez Prezydenta RP 16 lipca 1997 roku. Przebudowa prawa napotyka na trudności. Dylematy zmian systemowych, zwłaszcza przedłużające się dyskusje nad rolą państwa w sterowaniu procesami gospodarczymi i społecznymi, niespójne, fragmentaryczne elementy strategii dalekosiężnego rozwoju wielu sfer życia, nierytmicz- 342 XII. Struktura prawa trudności w przebudowie prawa ność wielu reform (np. prywatyzacyjnych), brak środków na ich realizację, próby nadmiernej instrumentalizacji prawa, niewydolność aparatu wykonawczego państwa — to tylko niektóre z przyczyn powodujących, iż jakość nowotworzonego prawa nie zawsze jest zadowalająca. Przepisy są często niestabilne, nowe ustawy w krótkim czasie wielokrotnie nowelizowane, nie ukazują się teksty jednolite, ministrowie stanowią akty wykonawcze ze znacznym opóźnieniem, odżywa „prawo powielaczowe" (np. w prawie podatkowym, celnym, ubezpieczeniach społecznych), pojawiają się luki konstrukcyjne i sprzeczności. Mimo tych potknięć osiągnięcia są nie do przecenienia. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić: istnienia państwa prawa nie gwarantują przepisy prawa, ale ich wykonywanie w praktyce przez organy władzy publicznej. WYBRANA LITERATURA Barcz J., Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2002. Barcz J., Traktat z Nicei a proces rozszerzenia Unii Europejskiej, „Państwo i Prawo" 2001, nr 5. Bator A., Konstytucja. 7. zagadnień teorii i filozofii prawa, Wrocław 1999. Borucka-Arctowa M., Woleński J., Wstęp doprawoznawstwa, Kraków 1995. Leszczyński J., Prawo a sfera prywatna i sfera publiczna. Prawo i prawoznawstwo wobec zmian społecznych, H. Rot (red.), Wrocław 1980. Łętowska E., Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994. Łętowska E., Łętowski J., O państwie prawa, administrowaniu i sądach w okresie przekształceń ustrojowych, Warszawa 1995. Morawski, L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2000. Nowacki J., Prawo publiczne —prawo prywatne, Katowice 1992. Opałek K., Problemy metodologiczne nauki prawa, Warszawa 1962. Pałecki K., Dynamika wartości w prawie, Kraków 1997. Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa, materiały z konferencji, Lublin 1997. Prawo a dynamika społecznych przemian, G. Skąpska (red.), Kraków 1991. Prawo w zmieniającym się społeczeństwie, G. Skąpska (red.), Kraków 1992. Rot H., Problem dychotomii prawa publicznego i prawa prywatnego, „Przegląd Prawa i Administracji", Wrocław 1976, t. 7. Ustrój administracji publicznej, EJ. Nowacka (red.), Warszawa 2000. Winczorek P., Prawo i polityka w czasach przemian, Warszawa 1995. Winczorek P, Dyskusje konstytucyjne, Warszawa 1996. Włodyka W., O sposobach normatywnej regulacji prawa handlowego, „Państwo i Prawo" 1999, nr 11. Włodyka S., Problem struktury prawa, „Państwo i Prawo" 1995, z. 4. Wronkowska-Jaśkiewicz S., Kryteria oceny prawa, IV Kongres EAL, Warszawa 2000. Rozdział XIII ZASADY GAŁĘZI PRAWA 1. WPROWADZENIE W rozdziale II ustaliliśmy, że skoro pełna znajomość prawa nie jest praktycznie możliwa, to przyjęto uważać, że za optymalnie znającą prawo uważa się osobę, która posiadła: — informacje podstawowe o prawie, — informacje związane z pełnionymi przez daną osobę rolami społecz nymi, — informacje o drogach dotarcia do wiedzy o prawie w razie doraź nej potrzeby w jakiejkolwiek sprawie. Istotnym elementem informacji podstawowych są informacje o głównych zasadach gałęzi prawa. Inne informacje podstawowe zawarliśmy w poprzednich rozdziałach pracy. Są także zawarte w ostatnim — XIV rozdziale książki. Zdobyliśmy już także informacje o sposobach dotarcia do wiedzy o prawie. W ten sposób cel tego podręcznika jest zrealizowany. Ekonomista zdobędzie informacje związane z rolami na starszych latach studiów, a także będzie je uzupełniać w czasie całej kariery zawodowej, jest to bowiem obszar edukacji permanentnej. Zasadami prawa są normy należące do systemu prawa, które uznaje się w tym systemie za szczególne doniosłe, bo wyrażające wartości stanowiące podstawy aksjologiczne określonych gałęzi prawa czy też prawa w ogóle. Formułowane są różne katalogi zasad ogólnych, podstawowych, głównych czy naczelnych. Katalogi te — na podstawie przepisów — sporządza doktryna z uwzględnieniem dorobku orzecznictwa. 344 XIII. Zasady gałęzi prawa Wyróżnianie zasad ma duży walor porządkujący, pozwala bowiem na uchwycenie względnie trwałych i wspólnych podstaw dla różnych szczegółowych rozwiązań normatywnych. Niektóre zasady są wyrażone expresis verbis w przepisach prawnych, inne są wyinterpretowane i wywnioskowane z przepisów, są też takie, które są sformułowane w przepisach jako klauzule generalne — wówczas decydująca rola w ustalaniu ich treści przypada sądom, które dookreślają ich treść. Ustalenia judykatury są następnie przedmiotem uogólnień doktryny. Ogólne zasady kształtowane są w gałęziach prawa wewnętrznego, wprawie międzynarodowym, wprawie Unii Europejskiej. Ustalenia te wpływają na siebie dzięki doktrynie prawniczej. 2. ZASADY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO PUBLICZNEGO 2.1. Prawo międzynarodowe publiczne jest zespołem norm regulujących stosunki między państwami, niektórymi organizacjami międzynarodowymi, a nawet narodami walczącymi o swój ą niepodległość, które nie utworzyły jeszcze organizacji państwowej. stosunki zewnętrzne państw Prawo międzynarodowe reguluje przede wszystkim stosunki zewnętrzne państw. W tym zakresie m.in.: — określa sytuację państwa w społeczności międzynaro- dowej, — ustala ogólne zasady postępowania państw we wzajemnych stosun kach, — reguluje konkretne stosunki między państwami (np. pomoc gospo darczą), — ustala formy wzajemnych stosunków (m.in. prawo dyplomatycz ne i konsularne), — reguluje problemy terytorium, morza pełnego i przestrzeni kosmicz nej. Prawo międzynarodowe publiczne oddziałuje na prawo wewnętrzne państw. Umowy międzynarodowe nakładają na państwa obowiązek przestrzegania na własnym terytorium pewnych reguł, np. w łączności, ruchu drogowym, ochronie środowiska, a także w odniesieniu do osób (np. prawa człowieka, pozycja cudzoziemców). 2. Zasady prawa międzynarodowego publicznego 345 Zasady prawa międzynarodowego są pochodzenia traktatowego bądź zwyczajowego. Rodowód jest na ogół zwyczajowy, współcześnie natomiast są wyrażane w wielu umowach międzynarodowych i deklaracjach. Ich respektowanie jest niezbędne do utrzymania międzynarodowego porządku prawnego. Za najważniejsze zasady prawa międzynarodowego publicznego uznaje się powszechnie zasady zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych. Karta Narodów Zjednoczonych jest wielostronną umową międzynarodową opracowaną na konferencji w San Francisco. Została , . „, .„., . . . ~f , , . Karta ONZ podpisana 26 czerwca 1945 r, a weszła w życie 25 października 1945 r. Była to konferencja założycielska Organizacji Narodów Zjednoczonych, a Karta stała się podstawą prawną istnienia i działania ONZ. Członkami pierwotnymi ONZ jest 51 państw, 50 państw uczestników Konferencji i Polska, której zarezerwowano miejsce na podpis pod Kartą NZ, choć nie brała udziału w Konferencji z powodu rozbieżności stanowisk między mocarstwami co do rządu polskiego. Polska podpisała Kartę NZ 16 października 1945 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 23, póz. 90). Karta NZ jest powszechnie uznawana za najważniejszy traktat prawa międzynarodowego. Inne umowy międzynarodowe zawierane przez członków ONZ powinny być rejestrowane w ONZ. Jeśli nie nastąpi rejestracja, nie można się powoływać przed organami ONZ na taką umowę. Karta NZ ma więc prymat nad zobowiązaniami z innych umów. Karta NZ tworzy nie tylko prawa i obowiązki dla członków organizacji, ale także dla państw trzecich („Organizacja zapewni, by państwa, które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa"). Celem nadrzędnym Organizacji, określonym w art. l Karty, jest zapewnienie trwałego pokoju. Zadaniem ONZ jest: „uchronić przyszłe pokolenia od klęski wojny" poprzez: utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa przez stosowanie skutecznych środków zbiorowych dla zapobieżenia zagrożeniom pokoju i ich usuwania, tłumienia aktów agresji, załatwiania sporów międzynarodowych w drodze pokojowej według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego. 346 XIII. Zasady galęzi prawa Drugi cel to rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami, oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów. Cel trzeci to popieranie współpracy międzynarodowej w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, humanitarnej oraz poszanowania praw człowieka. Karta wymienia zasady, według których ma postępować organizacja oraz jej członkowie dla osiągnięcia tych celów. W 1970 r. nastąpiło dalsze rozwinięcie katalogu zasad prawa międzynarodowego. Zasady uzupełniono w Deklaracji zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw — zgodnie z Kartą NZ. W 1975 r. państwa europejskie nawiązały do tych zasad i uchwaliły Deklarację zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami europejskimi zawartą w akcie końcowym helsińskim. Obie deklaracje należą do tzw. soft law, tj. nie są prawem powszechnie wiążącym w stosunkach między państwami, a jedynie zbiorem zaleceń. Odgrywają jednak bardzo istotną rolę w kształtowaniu zasad współpracy międzynarodowej. Do podstawowych zasad wyrażonych w Karcie NZ i rozwiniętych w deklaracjach, a także innych umowach międzynarodowych zalicza się zasady wymienione w dalszej części tego punktu. 2.1. Zasada suwerennej równości państw Suwerenność państw jest podstawową zasadą współczesnego prawa międzynarodowego. Suwerenność oznacza, że władza państwowa nie podlega żadnej innej władzy zewnętrznej, na własnym terytorium jest także władzą najwyższą, pełną i wyłączną. Państwa posiadają pełną kompetencję do regulowania swoich stosunków z innymi państwami, zgodnie z własnymi potrzebami i interesami. Granicę wykonywania suwerenności wyznacza poszanowanie suwerenne- 2. Zasady prawa międzynarodowego publicznego 347 ści innych państw, a w szczególności zobowiązań międzynarodowych przyjętych przez dane państwo. Każde państwo może podejmować wszelkie działania, które nie są zakazane przez normy prawa międzynarodowego, wiążące to państwo. prawa zasadnicze i prawa nabyte państw Każde suwerenne państwo ma od momentu powstania prawa zasadnicze. Tymi prawami są: prawo do istnienia, prawo do niezawisłości, prawo do równości, prawo do obrotu (utrzymywania stosunków międzynarodowych), prawo do czci. Prawa zasadnicze są więc jednakowe dla wszystkich państw. Poza prawami zasadniczymi każde państwo ma także prawa nabyte. Prawa nabyte wynikają z zawartych przez państwo umów międzynarodowych. Tak więc każde państwo ma inny zakres praw nabytych. Suwerenność w Karcie NZ (a także wielu innych dokumentach) łączy się z równością państw (por. niżej). W Deklaracji z 1970 r. zawarto następujące określenie suwerennej równości: „Wszystkie państwa korzystają z suwerennej równości. Mają one równe prawa i obowiązki oraz są równymi członkami wspólnoty międzynarodowej, niezależnie od różnic gospodarczych, społecznych, politycznych lub innego rodzaju. W szczególności suwerenna równość obejmuje następujące elementy: 1) państwa są równe pod względem prawnym, 2) każde państwo korzysta z praw związanych z pełną suwerennością, 3) każde państwo ma obowiązek szanowania osobowości innych państw, 4) integralność terytorialna i niepodległość polityczna państwa są nie naruszalne, 5) każde państwo ma prawo swobodnie wybrać i rozwijać swój sys tem polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny, 6) każde państwo ma obowiązek wypełniać całkowicie i w dobrej wie rze zobowiązania międzynarodowe oraz współżycie w pokoju z in nymi państwami". 1) 348 XIII. Zasady gałęzi prawa 2.2. Zasada nieinterwencji kompetencja własna państwa Zasada nieinterwencji wynika z zasady suwerennej równości. Skoro państwa są równe i suwerenne, to żadne państwo bądź grupa państw nie może mieszać się w sprawy innego państwa, tj. nie może mieszać się w sprawy należące do kompetencji własnej innych państw (zasada poszanowania kompetencji wewnętrznej państwa). Kompetencja własna państwa obejmuje sprawy wewnętrzne i zewnętrzne (stosunki międzynarodowe i politykę zagraniczną). Warto podkreślić, że zakres kompetencji własnej państw maleje w związku z rozszerzeniem zasięgu prawa międzynarodowego. Wiele zagadnień, które dawnej należały do kompetencji własnej państw, poddano regulacjom międzynarodowym (np. zagadnienia praw i wolności człowieka i obywatela, problemy obywatelstwa). W Deklaracji z 1970 r. zasada nieinterwencji została przedstawiona następująco: „Żadne państwo ani grupa państw nie mają prawa mieszać się bezpośrednio lub pośrednio z jakiegokolwiek powodu w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy jakiegokolwiek innego państwa. W związku z tym interwencja zbrojna oraz wszelkie inne formy mieszania się lub usiłowania gróźb przeciwko osobowości państwa lub przeciwko jego politycznym, gospodarczym, kulturowym czynnikom stanowią pogwałcenie prawa międzynarodowego. Każde państwo posiada niezbywalne prawo wyboru swojego systemu politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego, bez ingerencji w jakiejkolwiek formie ze strony innego państwa". 2.3. Zasada równości państw równość w zakresie praw zasadniczych Równość państw łączy się z zasadą suwerenności. Państwa są równe wobec prawa i korzy stają z jednakowej ochrony prawnej. Ich pozycja międzynarodowa nie zależy od wielkości terytorium, liczby ludności, ustroju, potencjału gospodarczego i wojskowego. Równość dotyczy praw zasadniczych, a nie praw nabytych. Z równości państw wynika m.in. immunitet jurysdykcyjny państwa. Żadne państwo nie może sądzić innego państwa. 2. Zasady prawa międzynarodowego publicznego 349 Szczególną pozycję w stosunkach międzynarodowych na podstawie Karty NZ (prawa nabyte) ma pięć mocarstw (Stany Zjednoczone, Rosja, Wielka Brytania, Francja, Chiny). 2.4. Zasada pacta sunt servanda Zasada: pacta sunt servanda oznacza, że strony powinny dotrzymywać zawartych umów. W Karcie NZ zapisano, że wszyscy członkowie „wykonywać będą w dobrej wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z Kartą". Zasada ta — od wieków norma zwyczajowa — znalazła potwierdzenie w wielu umowach i innych aktach międzynarodowych. pacta sunt servanda Konwencja wiedeńska stanowi: „Każda umowa będąca w mocy wiąże strony i powinna być wypełniana w dobrej wierze [...]". Strona umowy nie może powoływać się na postanowienia swojego prawa wewnętrznego: „ażeby usprawiedliwić, że nie wypełnia umowy". Zasada pacta sunt servanda ma zastosowanie do wszystkich ważnych, zawartych i będących w mocy umów międzynarodowych. 2.5. Zasada pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych Zasada pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych została wyrażona przez Konwencję haską z 1907 r., pakt paryski z 1928 r., Kartę NZ i wiele innych umów międzynarodowych. Prawo międzynarodowe nie tylko wprowadza obowiązek pokojowego załatwiania sporów, ale także zobowiązuje państwa w konkretnych przypadkach do poddania się określonemu sposobowi załatwiania sporów oraz tworzy systemy i sposoby pokojowego ich załatwiania. Karta NZ postanawia: „Wszyscy członkowie załatwiać będą swe spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości". 350 XIII. Zasady galęzi prawa załatwianie sporów międzynarodowych Spory są załatwiane na wiele sposobów. Są to: rokowania, dobre usługi, pośrednictwo (mediacja), badania (komisje śledcze), koncyliacja, arbitraż, sądownictwo. W przypadku wszystkich sposobów (poza arbitrażem i sądownictwem) rozstrzygnięcie jest jedynie propozycją dla stron, to one decydują, czy do niego się zastosują. Spory skierowane do arbitrażu lub do sądu kończą się wiążącym dla stron rozstrzygnięciem. Rokowania, dobre usługi i pośrednictwo zalicza się do postępowań dyplomatycznych bez udziału organu międzynarodowego, z tym że przy dobrych usługach i pośrednictwie uczestniczy w postępowaniu państwo trzecie. Badania i koncyliacja to postępowanie z udziałem organów międzynarodowych (komisje śledcze i komisje koncyliacyjne). Arbitraż międzynarodowy opiera się na zgodzie państw. Spór rozstrzygają sędziowie wybrani przez państwa. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości jest głównym organem sądowym NZ. Składa się z 15 sędziów (polskimi sędziami MTS byli: prof. B. Winiarski w latach 1946-1967, prof. M. Lachs wiatach 1967-1993). Sędziów wybiera Zgromadzenie Ogólne ONZ i Rada Bezpieczeństwa. Stronami w postępowaniu przed MTS mogą być tylko państwa. Poddanie sporu MTS opiera się na zgodzie państw. 2.6. Zasada wyrzeczenia się siły Zasada ta została wprowadzona do prawa międzynarodowego w 1928 r. przez pakt paryski. Pakt potępił uciekanie się do wojny w celu załatwienia sporów międzynarodowych oraz nakazał wyrzeczenie się wojny jako narzędzia polityki narodowej we wzajemnych stosunkach. Pakt, zakazując wojny agresywnej, nie wykluczył jednak wojny obronnej. Ów zakaz wojny agresywnej uważany jest za zakaz przełomowy w rozwoju prawa międzynarodowego. Od tego czasu wojna agresywna stała się zawsze bezprawna. Prawo międzynarodowe przestało być prawem „wojny i pokoju". 2. Zasady prawa międzynarodowego publicznego 351 Karta NZ oparta jest na zasadzie bezwzględnego zakazu agresji: „wszyscy członkowie powstrzymają się w swoich stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia zakaz agresji jej przeciwko państwu bądź w inny sposób niezgodny z celami ONZ". Naruszenie zakazu agresji jest zbrodnią przeciwko pokojowi. Norma ta ma charakter ius cogens. Zakaz wojny agresywnej uznawany jest przez wszystkie państwa. prawo do samoobrony Karta NZ dopuszcza jednak samoobronę i zbrojną akcję przeciw agresorowi: „żadne postanowienie niniejszej Karty nie narusza przyrodzonego prawa każdego członka ONZ, przeciwko któremu dokonano napaści zbrojnej, do indywidualnej lub zbio- rowej samoobrony, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa". NATO 2.6.1. Dnia 4 kwietnia 1949 r. 12 państw utworzyło na tej podstawie (jako instytucję samoobrony zbiorowej) Organizację Paktu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organization — NATO). Pakt wszedł w życie 24 lipca 1949 r. Obecnie członkami jest 16 państw: USA, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Dania, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Grecja, Turcja, RFN, Hiszpania, od 1999 r. także Polska, Czechy i Węgry. W Pakcie każda ze stron przyrzeka, że: „udzieli pomocy stronie lub stronom napadniętym, podejmując natychmiast akcję, jaką uzna za konieczną, nie wyłączając siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa strefy północno-atlantyckiej". Strony Paktu uznały, że: „zbrojna napaść na jedną lub kilka z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uważana za napaść przeciwko wszystkim". Wśród motywów założyciele NATO wymieniają: „ochronę wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludów opartego na zasadach demokracji, wolności jednostki i praworządności", „popieranie stabilizacji i dobrobytu w strefie północno-atlantyckiej", „połączenie wysiłków w celu zbiorowej obrony oraz zachowania pokoju i bezpieczeństwa". Głównym organem NATO jest Rada Atlantycka złożona z przedstawicieli wszystkich państw członkowskich. Rada podejmuje zasadnicze decyzje wojskowe, polityczne i organizacyjne. Posiedzeniom Rady przewodniczy Sekretarz Generalny. Rada podejmuje decyzje na zasadzie jedno- 352 XIII. Zasady gałęzi prawa myślności. Obraduje na sesjach. Między sesjami organem działającym jest Rada Stałych Przedstawicieli Państw członkowskich. Rada powołała około 100 organów pomocniczych (komitety, komisje, grupy robocze). Najwyższym organem strategicznym jest komitet wojskowy złożony z szefów sztabu państw członkowskich. Siedziba NATO znajduje się w Brukseli. 2.7. Zasada bezpieczeństwa zbiorowego Istotą bezpieczeństwa zbiorowego jest przyjęcie zasady zbiorowej samoobrony, wspólnego zapobiegania agresji i wspólnego wystąpienia przeciwko agresorowi. W Karcie NZ zasada ta polega na obowiązku wszystkich członków udzielania ONZ wszelkiej pomocy w każdej akcji, podjętej zgodnie z Kartą, oraz na obowiązku wstrzymania się od udzielania pomocy jakiemukolwiek państwu, przeciwko któremu ONZ podjęła akcję zapobiegawczą lub przymusową. Napad państwa na inne państwo jest uważany za napad na wszystkich pozostałych i zobowiązuje ich do przyjścia z pomocą ofierze napaści. Rada Bezpieczeństwa ONZ W systemie bezpieczeństwa zbiorowego ONZ centralną rolę pełni Rada Bezpieczeństwa. Rada Bezpieczeństwa stwierdza zagrożenie pokoju, naruszenie pokoju lub dokonanie aktu agresji (np. wypowiedzenie wojny, najazd sił zbrojnych na terytorium innego państwa, blokada morska wybrzeża lub portów innego państwa) oraz wydaje zalecenia lub decyzje o zastosowaniu środków przymusowych. Inne zasady o charakterze podstawowym to: nienaruszalność granic, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, prawa narodów do samostanowienia, współpracy międzynarodowej. Państwa formułują także szczegółowe zasady w statutach tworzonych organizacji międzynarodowych i ponadnarodowych. Są to zarówno zasady, które mają charakter uniwersalny, jak i zasady specyficzne dla poszczególnych działów prawa międzynarodowego. 2. Zasady prawa międzynarodowego publicznego 353 Zasady specyficzne dla międzynarodowych stosunków gospodarczych zawiera Karta Ekonomicznych Praw i Obowiązków Państw z 1974 r., zaś zasady dla ochrony środowiska — Deklaracja sztokholmska z 1972 roku. Od zasad prawa międzynarodowego należy wyraźnie odróżniać normy międzynarodowo ujednolicone. Są to normy regulujące prawa i obowiązki osób fizycznych i prawnych, a więc normy między- nie dotyczące merytorycznie podmiotów prawa międzyna- . , .. rodowego publicznego (czyli państw i organizacji międzynarodowych). Państwa zobowiązują się, że dostosują prawo wewnętrzne do tych norm lub zabezpieczą w inny sposób ich przestrzeganie, np. nakazując sądom stosowanie się do tych norm. Międzynarodowemu ujednoliceniu podlega m.in. prawo konstytucyjne (prawa człowieka i obywatela), administracyjne (drogowe, lotnicze, celne, sanitarne), prawo handlowe, prawo ochrony własności intelektualnej, prawo procedury cywilnej. 2.8. Międzynarodowa ochrona praw człowieka Sposób traktowania własnych obywateli (a także cudzoziemców) należał dawniej do kompetencji własnej każdego państwa. Stopniowo konwencje międzynarodowe zajęły się tą problematyką. Międzynarodowy system ochrony praw człowieka składa się obecnie z ponad 75 umów przyjętych przez ONZ, organizacje wyspecjalizowane, takie jak MOP, UNESCO, oraz organizacje regionalne, takie jak Rada Europy czy Organizacja Jedności Afrykańskiej. Umowy te podzielić można na trzy kategorie: — umowy ogólne, — umowy dotyczące specyficznych problemów (np. ludobójstwo, zbrodnie wojenne, zapobieganie dyskryminacji, niewolnictwo, han del ludźmi, praca przymusowa), — umowy dotyczące ochrony określonych kategorii ludzi (np. cudzo ziemcy, uchodźcy, bezpaństwowcy, kobiety, jeńcy). Na prawa człowieka składają się prawa polityczne, obywatelskie, ekonomiczne, socjalne, kulturalne. Państwa nie mogą w wypadku naruszania podstawowych standardów praw człowieka powoływać się na zakaz interwencji w sprawy wewnętrzne. 354 XIII. Zasady gałęzi prawa Duży wpływ na rozwój międzynarodowej ochrony praw człowieka wywarła Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Deklaracja nie jest formalnie wiążąca umową międzynarodową, jednak ma duże znaczenie polityczne i moralne. Wpłynęła na treść wielu konstytucji, a także na praktykę postępowania wielu państw. Podstawowe znaczenie mają pakty praw człowieka, pakty praw człowieka uchwalone przez ONZ 16 grudnia 1966 roku. Pakty — po uzyskaniu odpowiedniej liczby ratyfikacji — weszły w życie w 1976 roku. Są to: — pakt praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, — pakt praw obywatelskich i politycznych, — protokół fakultatywny do paktu praw cywilnych i politycznych. Polska ratyfikowała oba pakty w 1977 r., a protokół fakultatywny w roku 2000. Dla Europy szczególne znaczenie mają także akty Rady Europy, tj. konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (wraz z 10 protokołami dodatkowymi) z 1950 r. i Europejska Karta Socjalna z 1961 roku. 2.9. Międzynarodowe publiczne prawo gospodarcze Na końcu zwrócimy uwagę na regulacje dotyczące międzynarodowej wymiany towarów i usług, międzynarodowego ruchu kapitału i siły roboczej. Międzynarodowy obrót handlowy jest regulowany przez prawo prywatne (cywilne) i prawo publiczne. Tu interesuje nas jedynie publiczne międzynarodowe prawo gospodarcze, a więc prawo dotyczące obowiązków i praw państw w stosunkach gospodarczych. Państwa zawierają dwu- i wielostronne umowy gospodarcze oraz powołują organizacje gospodarcze. Celem umów jest m.in. zapewnienie stronom transakcji handlowych równego traktowania, udogodnienie zapłaty w wymianie towarowej oraz tworzenia porozumień transportowych. Przykładem może być Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) podpisany w 1947 r. (wszedł w życie w 1998 r.). Zada- 2. Zasady prawa międzynarodowego publicznego 355 niem GATT była liberalizacja handlu międzynarodowego poprzez redukcję taryf celnych oraz eliminację ograniczeń ilościowych. W 1994 r. GATT uległ rozwiązaniu, a w jego miejsce utworzono Światową Organizację Handlu (World Trade Organization — WTO). W 1999 roku do WTO należało 135 państw, w tym Polska i Wspólnoty Europejskie. WTO ma osobowość prawnomiędzynarodową. Osobowość prawnomiędzynarodową ma także Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy (Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju — International Bank for Reconstruction and Development). 2.10. Prawo pierwotne Unii Europejskiej Na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej z 7 lutego 1992 r. (wszedł w życie l listopada 1993 r.) trzy wspólnoty: Europejska Wspólnota Węgla i Stali, Europejska Wspólnota Gospodarcza i Europejska Wspólnota Energii Atomowej utworzyły Unię Europejską. Instytucjami Unii są: — Rada Unii Europejskiej, w skład której wchodzą ministrowie państw członkowskich, „ , „ . , , , , , . . , organy UE Rada Europejska, w ramach której spotykają się gło- wy państw i szefowie rządów państw członkowskich, — Komisja — organ wykonawczy Unii, złożony z komisarzy, — Parlament Europejski, wybierany w wyborach bezpośrednich, — Trybunał Sprawiedliwości (i Sąd I Instancji), — Trybunał Rewidentów Księgowych (Trybunał Obrachunkowy), — Komitet Społeczno-Ekonomiczny jako ciało konsultacyjne, — Komitet Stałych Przedstawicieli jako organ pomocniczy Rady. Cele Unii są następujące: 1) doprowadzenie do trwałego i harmonijnego postępu gospodarczego poprzez unię gospodarczą i walutową, 2) zwiększenie ochrony praw i interesów mieszkańców państw członkow skich przez wprowadzenie obywatelstwa Unii i wspól- ... , celeUE na politykę społeczną, 3) zaznaczenie tożsamości na arenie międ2ynarodowej przez prowadze nie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, 4) rozwijanie współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości. 3) 356 XIII. Zasady galęzi prawa Traktat z Maastricht poprzedziły traktaty: Paryski, Rzymski, Jednolity Akt Europejski. Po Maastricht najistotniejsze znaczenie ma Traktat Amsterdamski (1997) i Traktat Nicejski (2001) — obecnie w trakcie ratyfikacji. Ten ostatni przygotował reformy instytucjonalne dla przyszłego rozszerzenia Unii. 3. ZASADY PRAWA KONSTYTUCYJNEGO Prawo konstytucyjne to prawo publiczne. Obejmuje całokształt norm dotyczących ustroju państwowego, w tym regulacje dotyczące podmiotu najwyższej władzy w państwie, form sprawowania władzy państwowej, statusu prawnego jednostki, stosunków własnościowych, organizacji i trybu działania aparatu państwowego. znaczenie nowej Konstytucji 2 kwietnia 1997 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową Konstytucję RP. Konstytucja została przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym 25 maja 1997 r. i podpisana przez Prezydenta RP 16 lipca 1997 r. Uchwalenie Konstytucji miało przełomowe znaczenie dla przebudowy systemu prawa w Polsce. Konstytucja RP jest zbiorem norm stanowiących fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu w państwie. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio. Konstytucja w dużej mierze sankcjonuje zmiany, które zaszły w wielu dziedzinach prawa po 1989 r. Normy — zasady wyrażone w Konstytucji mają znaczenie szczególne. Nie są jedynie zasadami prawa konstytucyjnego jako odrębnej gałęzi prawa, ale są zasadami całego prawa w Polsce. Przenikają do wszystkich gałęzi prawa. Dlatego też, przedstawiając inne dziedziny prawa, będziemy do nich wracać. 3.1. Zasada poszanowania i ochrony godności człowieka Konstytucja we wstępie używa zwrotu „przyrodzona godność człowieka", art. 30 zaś, otwierający rozdział „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela", brzmi następująco: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych". 3. Zasady prawa konstytucyjnego 357 Zasada poszanowania i ochrony godności człowieka stanowi źródło i podstawę demokratycznego porządku prawnego. godność człowieka Godność człowieka jest naturalną cechą, a prawa i wolności człowieka i obywatela są tego konsekwencją. Władza publiczna nie „tworzy" godności człowieka, a więc także nie „tworzy" praw i wolności. Są one wyrazem wolnej woli, a obowiązkiem państwa jest ich poszanowanie i ochrona. Konstytucja jedynie potwierdza ich byt, niezależny od woli ustrojodawcy. Człowiek nie może „zrzec się" godności, przysługuje mu ona zawsze, niezależnie od jego zachowania. 3.2. Zasada dobra wspólnego Dobrem wspólnym wszystkich obywateli jest Rzeczpospolita Polska, rozumiana jako wspólnota obywatelska (rzecz wspólna — res publica — Rzeczpospolita), a nie jako aparat panujący nad obywatelami. Z zasady dobra wspólnego wynika, że: — państwo polskie nie może pozostawać we władaniu jakiejś jednej grupy narodowościowej, klasy lub warstwy społecz- ,. „ . dobro wspólne nej, stronnictwa politycznego albo osoby, ' E — wszyscy obywatele — niezależnie od swojego pochodzenia i po łożenia społecznego, rasy, przynależności narodowej, stanu mająt kowego, wykształcenia, zawodu, płci — korzystają w Rzeczypo spolitej Polskiej z tych samych wolności i praw i posiadają te same obowiązki, ale jednocześnie: — wszyscy obywatele są zobowiązani do działań i świadczeń na rzecz wspólnoty. W sytuacjach szczególnych mogą być wzywani do ponoszenia ofiar na jej rzecz, — Rzeczpospolita Polska ma obowiązek troszczyć się o swoich oby wateli, wspomagać zgodnie z prawem przedsięwzięcia podejmowa ne na wszystkich polach ich aktywności, otaczać opieką w przy padku wystąpienia takiej potrzeby, — jedyną formą, w jakiej może być urzeczywistniona zasada dobra wspólnego wraz z wypływającymi z niej konsekwencjami, jest pluralistyczny demokratyczny system polityczny respektujący wol ności i prawa człowieka i obywatela. — 358 XIII. Zasady gałęzi prawa 3.3. Zasada pomocniczości (subsydiarności) pierwszeństwo dla aktywności prywatnej Zasada pomocniczości oznacza, że władza publiczna (państwowa, samorządowa) powinna podejmować działania tylko wówczas, gdy jednostki i zbiorowości prywatne nie mogą bez tej pomocy zrealizować swoich celów. Władza powinna samoograniczać się i wkraczać jedynie wówczas, kiedy dla dobra indywidualnego i wspólnego jest to bezwzględnie konieczne. Zasada ta ma ogrom-ne znaczenie dla gospodarki rynkowej — interwencja państwa jest ostatecznością, władza publiczna winna podejmować tylko takie działania dla gospodarki, których nie mogą samodzielnie udźwignąć niepaństwowi przedsiębiorcy i zrzeszenia. Zgodnie z zasadą pomocniczości, jednostki i ich organizacje mają więc pierwszeństwo w rozwiązywaniu swoich problemów. Władza publiczna nie powinna przeszkadzać osobom lub grupom społecznym w podejmowaniu działań. 3.4. Zasada niepodległości i suwerenności państwa Zasada niepodległości oznacza niezależność Polski od innych państw. Ochrona niepodległości i nienaruszalności terytorium państwa zostały wymienione na pierwszym miejscu wśród zadań Rzeczypospolitej. Suwerenność państwa oznacza zdolność państwa do samodzielnego decydowania w każdej sprawie. W prawie międzynarodowym suwerenność państwa utożsamiana jest z jego podmiotowością (por. wyżej). klauzula europejska Konstytucja zawiera tzw. klauzulę europejską, tj. zezwala, aby „na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach" i przewiduje złożoną procedurę dojścia do skutku takiej umowy międzynarodowej. Klauzula europejska dopuszcza więc ograniczenie w wykonywaniu suwerenności przez Polskę. Ograniczenie to ma charakter dobrowolny, a jego podstawą musi być umowa międzynarodowa. Klauzula ta będzie miała szczególne znaczenie w momencie wejścia Polski do Unii Europejskiej. 3. Zasady prawa konstytucyjnego 359 3.5. Zasada suwerenności Narodu Konstytucja deklaruje: „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu". Zasada ta wskazuje suwerena, tj. najwyższy podmiot władzy w systemie politycznym (w stosunkach wewnętrznych). szerokie rozumienie narodu Naród w Konstytucji jest zrozumiany w płaszczyźnie politycznej, a nie etnicznej. We wstępie do Konstytucji czytamy: „my, Naród Polski — wszyscy obywatele Rzeczypospolitej', a więc pojęcie to obejmuje wspólnotę wszystkich równoprawnych obywateli (w tym także osoby innej narodowości). Choć tylko obywatele sprawują władzę bezpośrednio lub przez swoich przedstawicieli, to jednak Naród w świetle Konstytucji można rozumieć jeszcze szerzej, biorąc pod uwagę rodaków rozsianych po całym świecie i powiązanych „więzami wspólnoty" z Polską (do których odnosi się także preambuła Konstytucji). Naród swoją władzę zwierzchnią realizuje w systemie demokratycznym w formach przewidzianych przez prawo. Konstytucja stanowi, iż: „Naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli lub bezpośrednio". mandat wolny Organem przedstawicielskim jest parlament, Sejm i Senat. Posłowie i senatorowie są przedstawicielami Narodu, na zasadzie mandatu wolnego, która wyraża się tym, że posłowie i se- natorowie są niezależni — nie są prawnie związani instrukcjami swoich wyborców. Także Prezydentowi przysługuje bezpośrednia legitymacja woli wyborców — jest przedstawicielem Narodu. Inne organy przedstawicielskie, z uwagi na terytorialnie ograniczony zakres działania, reprezentują wolę społeczności lokalnych i nie traktuje się ich jako organów reprezentacji Narodu. Bezpośrednie sprawowanie władzy przez Naród, tj. demokracja bezpośrednia, polega na podejmowaniu decyzji wprost przez ogół wyborców w formach przewidzianych przez prawo. Konstytucja przewiduje możliwość przeprowadzenia referendów, a także inicjatywę ludową (w zakresie ustawodawstwa przysługuje 100 tysiącom obywateli). 360 XIII. Zasady galęzi prawa 3.6. Zasada demokratycznego państwa prawnego Zasada ta wyrażona jest w art. 2 Konstytucji: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej". zasady państwa prawnego Państwo prawne to państwo, w którym ramy działań podmiotów określa prawo, a władza publiczna działa na podstawie i w granicach prawa (zasada legalizmu). Oznacza to, że organy władzy publicznej mogą czynić tylko to, na co im prawo zezwala, czyli to, co prawo przewidziało jako ich kompetencje i zadania. To bardzo ważna zasada dla praktyki gospodarczej (co nie jest organowi prawnie dozwolone, jest zabronione). Kompetencji organu nie można domniemywać — skoro nie wynika z wyraźnego przepisu, to ich nie ma w ogóle. Odwrotna zasada dotyczy obywateli: co nie jest prawnie zabronione — jest dozwolone. Nadużycia władzy często wiążą się z łamaniem tych zasad. Trzeba znać te zasady, aby skutecznie się bronić. Państwo prawne to państwo realizujące zasady: podziału władzy, zwierzchnictwa Konstytucji, szczególnej roli ustawy w systemie źródeł prawa, niezawisłości sądów, sądowej kontroli władzy wykonawczej. Katalogi wartości, jakie ma państwo prawne realizować, są wciąż wzbogacane. cechy państwa demokratycznego Państwo demokratyczne to państwo, które dopuszcza funkcjonowanie wszelkich form kontroli obywatelskiej nad władzą publiczną, władza jest legitymizowana poprzez różne przejawy demokracji pośredniej i bezpośredniej, prawo (i praktyka) gwarantuje poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela, pluralizm polityczny zapewnia możliwość wyrażania interesów różnych grup społecznych i ich wpływu na wybór i sprawowanie władzy. W każdym razie, w zasadzie powszechnie się przyjmuje, że demokratyczne państwa prawne to państwa realizujące co najmniej zasady wyrażone w: — Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, — Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, — Międzynarodowym Pakcie Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kul turalnych (por. wyżej). Demokratyczne państwo prawne realizujące zasady sprawiedliwości społecznej to państwo, które ponadto realizuje pewne idee pań- 3. Zasady prawa konstytucyjnego 361 stwa socjalnego, to jest państwa, które urzeczywistnia funkcje opiekuńcze. Funkcje te są realizowane z uwzględnieniem zasady pomocniczości i zasady społecznej gospodarki rynkowej (por. niżej), a więc nie powinny mieć takiego zasięgu, aby zwalniać obywatela z obowiązku z własnych starań o realizację założonych celów. zasady wywnioskowane przez TK Ponieważ zasada demokratycznego państwa prawnego została wprowadzona do polskiej Konstytucji już w 1989 r., Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie wywnioskował z niej wiele reguł bardziej szczegółowych. Orzecznictwo to zachowało aktualność po wejściu w życie nowej Konstytucji. Do reguł składających się na standard demokratycznego państwa prawnego można więc m.in. zaliczyć następujące zasady: zaufanie do państwa 1. Zasada zaufania obywatela do państwa związaną z zasadą bez pieczeństwa i pewności prawa. Zasadę tę należy odnosić do stanowie nia, stosowania i egzekwowania prawa. Nakazuje ona, aby ustawodaw ca, wprowadzając zmiany do prawa, czynił to w taki spo sób, aby nie zaskakiwać zainteresowanych i nie prowadzić do podważania zaufania obywateli do państwa, ponieważ zaufanie jest fundamentem państwa prawa. Prawo nie może stawać się „swoistą pułapką" dla obywatela. Powinno być tak stanowione i stosowane, aby mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i działań. Dochowywanie tej zasady ma fundamentalne znaczenie dla aktywności gospodarczej. ochrona praw nabytych 2. Zasada ochrony praw nabytych. Bezpieczeństwo prawne obywa teli, ich zaufanie do państwa zależy od dochowywania za- sady ochrony praw nabytych. Zasada ta dotyczy wszelkich praw, zarówno publicznych, jak i prywatnych, nabytych z mocy prawa i na podstawie konkretnych decyzji stosowania prawa. Obywateli nie można pozbawiać raz nabytych praw podmiotowych, chyba że były to prawa nabyte niesłusznie i w nowym układzie stosunków społecznych są wyraźnie niesprawiedliwe. 362 XIII. Zasady galęzi prawa Ochrona praw nabytych ma swoje źródło w zasadzie pacta sunt se-rvanda (umów należy dotrzymywać). zasada proporcjonalności 3. Zasada proporcjonalności. Zasada proporcjonalności nakazuje, aby środki zastosowane przez prawodawcę do osiągnięcia określonego przez prawodawcę celu były do tego celu proporcjonalne, tj. nie przekraczały ram niezbędnej interwencji w prawa jednostki. Ta zasada ma także podstawowe znaczenie dla gospodarki rynkowej. Do innych reguł, jakie Trybunał Konstytucyjny wywiódł z zasady demokratycznego państwa prawnego, zalicza się m.in. zasady: — prawa do sądu, — podziału władzy, — zakaz działania prawa wstecz, — nakaz publikacji prawa. Są to obecnie wyraźne normy konstytucyjne. 3.7. Zasada podziału i równowagi władzy Zasada podziału i równowagi władzy dotyczy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Podział i równowaga władzy oznacza, że: — żaden z organów władzy państwowej należących do jednego z trzech pionów nie jest organem zwierzchnim wobec pozostałych, — każdy z tych organów ma własny, przewidziany w Konstytucji za kres kompetencji i zadań; tego zakresu nie może przekraczać, a zwłaszcza nie może działać na obszarach należących do innych organów, — kompetencje organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i są downiczej są tak zakreślone, że organy te wzajemnie się w pew nym stopniu kontrolują, ograniczając tym samym niebezpieczeń stwo przekraczania granic przyznanych im zadań i kompetencji. parlanientarny system rządów Konstytucja w taki sposób ukształtowała relacje: władza ustawodawcza — władza wykonawcza, że system ten jest najbliższy parlamentarnemu systemowi rządów z elementem systemu prezydenckiego. Rząd ponosi polityczną odpowiedzial- 3. Zasady prawa konstytucyjnego 363 ność przed parlamentem, prezydent nie ma kompetencji do kierowania bieżącymi pracami rządu — to cechy systemu parlamentarnego. Element systemu prezydenckiego wiąże się ze sposobem wyboru prezydenta — nie wybiera go parlament, ale naród w głosowaniu powszechnym. Sądy i trybunały są niezależne od pozostałych władz. 3.8. Zasada dialogu społecznego Społeczeństwa autokratyczne są społeczeństwami monologu. Społeczeństwa demokratyczne oparte są na kulturze dialogu. Dialog jest możliwy, jeśli system polityczny daje szansę na artykulację interesów różnych grup społecznych, możliwe jest stowarzyszanie się ludzi dla różnych celów, swobodne wyrażanie przez nich poglądów. Podstawą dialogu jest pluralizm. Wielość poglądów, wartości i interesów musi znaleźć swój publiczny wyraz dzięki różnorodnym organizacjom, partiom politycznym, organizacjom interesów grupowych itp. Wolność słowa, prasy, wolności religijne, wolność zgromadzeń, wolność nauki i twórczości, wolność polityczna stwarzają podstawy dialogu społecznego. kultura dialogu a kultura monologu Kultura dialogu, narodzona w demokratycznych starożytnych Atenach na agorze, wyraża taką formę komunikacji międzyludzkiej, którą nazywa się komunikacją poziomą. Przeciwstawia się j ej kulturę monologu, pionową strukturę komunikacją, charakterystyczną dla systemów autokratycznych. W takich systemach nie ma dyskursu, nie ma publicznej dyskusji i dialogu. Oficjalna wizja rzeczywistości przedstawiana jest społeczeństwu jako „jedyna", „prawdziwa", wersja „najlepszych" rozwiązań. Oficjalna wizja wyklucza jakąkolwiek jawną alternatywę. Głoszenie poglądów innych niż oficjalne albo prezentowanie informacji bez zgody jest traktowane jak złamanie tabu i grozi sankcjami. Ranga dialogu społecznego w odrodzonym systemie demokratycznym w Polsce jest nie do przecenienia. Jednak jest to jedynie środek — „żeby wyjść na agorę, trzeba mieć z czym" (J. Mizińska). Zasada dialogu jest także komponentem zasady społecznej gospodarki rynkowej. 364 XIII. Zasady gałęzi prawa 3.9. Zasada wolności zasada prawna wolności Wolność zajmuje centralne miejsce w katalogu praw naturalnych człowieka. Konstytucja zakazuje zmuszania kogokolwiek do „czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje" i nakazuje, aby każdy szanował wolności i prawa innych. Wolność człowieka poddaje ochronie prawnej. Człowiek może czynić wszystko to, czego mu prawo nie zakazuje. Władza publiczna, która chce ograniczyć wolność człowieka, musi zawsze powołać się na Konstytucję lub ustawę, która takie ograniczenie przewidziała. Zasada wolności odnosi się także do działalności gospodarczej. Wolność gospodarcza została sformułowana w Konstytucji jako komponent ogólnej zasady ustroju gospodarczego — zasady społecznej gospodarki rynkowej. 3.10. Zasada równości „równość wobec prawa" i „równość w prawie" Wyrażona w Konstytucji zasada równości, mająca swe aksjologiczne uzasadnienie w zasadzie godności, oznacza przede wszystkim nakaz równego traktowania przez władzę publiczną wszystkich obywateli (i ich organizacji). Tak rozumianą równość określa się mianem „równość wobec prawa". Zasada ta oznacza także nakaz skierowany do prawodawcy uwzględniania równości w tworzeniu prawa — co nazywamy „równością w prawie". Równość tę należy rozumieć jako obowiązek jednakowego traktowania wszystkich podmiotów prawa w jednakowej sytuacji, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących. Realizacja zasady równości wymaga wyrównywania poprzez prawo sytuacji podmiotów o słabszej pozycji (np. niepełnosprawnych). Odstąpienie od zasady równości przez prawo jest możliwe, ale musi być racjonalnie uzasadnione i podyktowane istotnymi innymi wartościami chronionymi przez Konstytucję (np. zasadą sprawiedliwości społecznej). równość w działalności gospodarczej Konstytucja odnosi tę zasadę także do działalności gospodarczej („Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny"). Tak więc wszyscy uczestnicy życia gospodarczego o określonych cechach istotnych powinni być traktowani według 3. Zasady prawa konstytucyjnego 365 jednakowej miary, to znaczy bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących. 3.11. Zasada społecznej gospodarki rynkowej Zasada ta została przedstawiona w rozdziale II. 3.12. Zasada pluralizmu politycznego Zasada pluralizmu politycznego wyrażona jest w art. 11, który stanowi, że RP zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają się na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Pluralizm nie jest jednak nieograniczony: art. 13 przewiduje bowiem zakaz istnienia „partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowością, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa". TK może dokonywać oceny konstytucyjności celów partii lub jej działalności. Partie są istotnym elementem systemu politycznego, pośredniczą między wolą społeczną a władzą publiczną. Do głównych funkcji partii politycznych zalicza się: funkcje partii politycznych — konsolidowanie interesów społeczeństwa, — mobilizowanie i integrowanie aktywności politycznej obywateli, — krystalizowanie opcji wyborczych (stwarzają możliwość wyboru na podstawie różnicy programów politycznych), — strukturalizowanie parlamentu (kluby i koła powodują podziały na większość i opozycję), — kreowanie rządu, — kształtowanie polityki państwowej, — promowanie przywódców politycznych. Pluralizm równoprawnych partii zakłada ich rywalizację. 366 XIII. Zasady gałęzi prawa 3.13. Zasada decentralizacji władzy publicznej Zasada decentralizacji władzy publicznej wynika żart. 15, który wymaga, aby ustrój terytorialny RP zapewniał decentralizację władzy publicznej. Decentralizacja władzy to proces przekazywania zadań przez centralne organy państwa jednostkom administracji niższego szczebla, łącznie z rozszerzaniem zakresu ich uprawnień do samodzielnego podejmowania decyzji. System administracji zdecentralizowanej polega na tym, że obok administracji rządowej istnieje wiele innych podmiotów, które wykonują administrację samodzielnie. Takimi podmiotami są głównie związki publicznoprawne, czyli samorząd. Samorząd dzieli się na terytorialny (komunalny) i specjalny (zawodowy, gospodarczy, narodowościowy). Samorządność terytorialna ma podstawowe znaczenie dla budowania społeczeństwa obywatelskiego. 4. ZASADY PRAWA ADMINISTRACYJNEGO Prawo administracyjne nie ma takiej struktury jak wiele innych gałęzi prawa, ponieważ nie zostało skodyfikowane i składa się z dziesiątków tysięcy norm prawnych zawartych w co najmniej kilkuset aktach prawodawczych. Rozległość i złożoność przedmiotu regulacji prawa administracyjnego jest konsekwencją rozległości funkcji państwa, jaką jest realizacja procesów administrowania. Doktryna nie uzgodniła dotąd, co należy do części ogólnej, a co do części szczegółowej tej gałęzi prawa. Nie ma też uzgodnionych poglądów co do katalogu podstawowych zasad prawa administracyjnego. Prezentowane są różne listy, cechują je spore rozbieżności. Trudności płyną także stąd, że granice prawa administracyjnego są niewyraźne. W szczególności trudno je oddzielić od prawa konstytucyjnego. Obie gałęzie należą do prawa publicznego, z tym że prawo administracyjne — jak się wyraził F. Werner, były prezes Federalnego Sądu Administracyjnego RFN — można potraktować jako „prawo konstytucyjne w konkretnej formie". Podzielając ten pogląd, można uznać, że zasady prawa konstytucyjnego są jednocześnie zasadami materialnego, ustrojowego i procesowego prawa administracyjnego. Dyskusyjny jest też związek prawa administracyjnego 4. Zasady prawa administracyjnego 367 z prawem gospodarczym. Administracyjne prawo gospodarcze jest wyodrębnione jako prawo gospodarcze publiczne. Najogólniej biorąc, prawo administracyjne to prawo publiczne, jego celem jest regulacja realizacji procesów administrowania w państwie, systemu podmiotów (instytucji), które te procesy realizują, a przede wszystkim władczych elementów realizacji tych procesów. Celem prawa administracyjnego jest ochrona interesu publicznego, dobra wspólnego, a więc tych wartości, które należy chronić ze względów ogólnospołecznych. Podmioty, które te procesy realizują, to przede wszystkim: 1) organy administracji rządowej, 2) organy wspólnot samorządu terytorialnego. podział prawa administracyjnego Prawo administracyjne można podzielić na: 1) ustrojowe prawo administracyjne, 2) materialne prawo administracyjne, 3) prawo postępowania administracyjnego. Ryć. 43. Prawo administracyjne Prawo administracyjne Ustrojowe prawo administracyjne normuje ustrój organów administracji rządowej i samorządowej. Materialne prawo administracyjne można usystematyzować według dziedzin ingerencji administracji w określone dobra jednostek i wówczas jego działami będą regulacje dotyczące: — wolności obywatelskich, — statusu prawnego obywatela, — wolnych zawodów, — ochrony bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, — ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, — ochrony wspólnot (stowarzyszeń i innych organizacji) obywateli, — 368 XIII. Zasady gałęzi prawa — ochrony środowiska naturalnego, — tworzenia gospodarczych, naukowych, kulturowych warunków roz woju itd. Prawo postępowania administracyjnego normuje przede wszystkim instytucje procesowe oraz stadia i tryby postępowania. Tylko ta część prawa administracyjnego jest w Polsce skodyfikowana. Znaczące fakty z zakresu ustrojowego prawa administracyjnego po 1989 r. wiążą się z reformą samorządową. W 1990 r. przeprowadzono w Polsce reformę samorządową — powstały gminy. Zgodnie z Konstytucją, gmina nadal pozostaje podstawową jednostką samorządu terytorialnego. W 1998 r. Sejm uchwalił ustawy stwarzające podstawy generalnej reformy administracji publicznej. Reforma została podporządkowana trzem głównym zasadom: — zasadzie pomocniczości, — zasadzie unitarnego (jednolitego) charakteru państwa, — zasadzie trójstopniowego podziału terytorialnego państwa na gmi ny, powiaty i województwa. zmiany po 1989 roku Materialne prawo administracyjne, w tym także gospodarcze prawo administracyjne, to dziedziny złożone z ustaw i aktów wykonawczych pochodzących z różnych okresów. Wiele ustaw zmieniono w ostatnich latach, ustanowiono wiele całkowicie nowych regulacji, jednak nadal obowiązuje pewna liczba aktów o rodowodzie socjalistycznym. Trzeba je zastąpić nowymi rozwiązaniami, zwłaszcza w obliczu nowej Konstytucji i integracji z Unią Europejską. Prace nad zmianami są wciąż prowadzone. W prawie administracyjnym, z przyczyn oczywistych, przewartościowaniu uległy cele, jakie zamierza się osiągnąć za pomocą prawa, oraz w istotnym zakresie zmieniły się granice regulacji. Od 1989 r. następuje systematyczne wypieranie elementów władczych z dziedzin dotąd zastrzeżonych dla prawa publicznego. Państwo samoogranicza się i/albo wcale nie ingeruje w sferę aktywności jednostki lub też pozostawia jednostce prywatnoprawne formy osiągania celów. Znaczenia nabierają regulacje gwarantujące swobody obywatelskie w demokratycznym państwie prawa, wynikające z Konstytucji oraz międzynarodowych paktów praw obywatelskich i politycznych. Państwo wycofuje się także z nadmiernej ingerencji w gospodarkę. Zwrot w kierunku gospodarki rynkowej jest ściśle powiązany z prywatyzacją sektora państwowego i restrukturyzacją procesu produkcji. Przekształcenia własnościowe w gospodarce 4. Zasady prawa administracyjnego 369 przebiegają jednak zbyt wolno i z licznymi oporami. Jest to zresztą przedsięwzięcie bez precedensu: nigdy dotąd, w żadnym państwie, nie prowadzono procesu prywatyzacji gospodarki o takim zasięgu. W zakresie prawa postępowania administracyjnego poważne zmiany dokonały się za sprawą dwóch nowelizacji kodeksu postępowania administracyjnego (z 1960 r.). W 1990 r. wprowadzono m.in. klauzulę generalną, w myśl której do sądu administracyjnego mogą być zaskarżane decyzje organów administracji publicznej z powodu ich niezgodności z prawem we wszystkich sprawach, z określonymi w ustawie wyjątkami. Zmiana ta stanowiła realizację zobowiązań wynikających z międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych. W 1995 r. ustawa o NSA unormowała zakres kognicji sądu administracyjnego oraz postępowanie przed NSA. Obecnie prawo postępowania administracyjnego stanowi dosyć stabilny i oparty na wzorach europejskich układ normatywny. Realizuje ono rezolucję Rady Europy z 1977 r. w sprawie pozycji prawnej jednostki wobec organu administracji, a szeroka kontrola NSA gwarantuje podmiotom „prawo do sądu". Krytykowany jest natomiast w doktrynie trend do dekodyfikacji ogólnej procedury administracyjnej (np. poprzez nowy kodeks celny czy ordynację podatkową). W lipcu 2002 r. zostały uchwalone ustawy wprowadzające dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne od 2004 roku. zasady ogólne w k.p.a. Zasady ogólne są wyraźnie wyodrębnione w kodeksie postępowania administracyjnego. Według opinii doktryny, swoją wagą przekraczają one ramy tego kodeksu i można je odnieść do całego prawa administracyjnego. Rozpoczniemy więc od przeglądu tych zasad. 4.1. Zasada legalizmu zasada praworządności podstawie przepisów prawa". Zasada ta — o czym była już mowa wyżej — stanowi fundament państwa prawnego. Zasada legalizmu (zwana też zasadą praworządności, zasadą prawnej legitymizacji działania organów albo zasadą związania administracji prawem) jest wyrażona w art. 7 Konstytucji: „Organy władzy ,— publicznej działają na podstawie i w granicach prawa" | i w art. 6 k.p.a.: „Organy administracji publicznej działają na 370 XIII. Zasady gałęzi prawa W postępowaniu administracyjnym zasada ta wyraża się m.in. w tym, że każda decyzja administracyjna powinna zawierać powołanie podstawy prawnej (tą podstawą mogą być wyłącznie normy powszechnie obowiązujące) oraz uzasadnienie prawne (w tym zasady i reguły wykładni, na których oparł się organ, wydając decyzję). Realizacja zasady legalizmu jest gwarantowana przez rozmaite instytucje zajmujące się kontrolą administracji publicznej (Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich, sądy, Prokuratura, Najwyższa Izba Kontroli). W skali ponadnarodowej kontrola ta jest uzupełniana przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu. 4.2. Zasada prawdy obiektywnej prawda -zgodność sądu z rzeczywistością Zasadę prawdy obiektywnej (prawdy materialnej) wyraża art. 7 k.p.a., który stanowi: „W toku postępowania organy administracji państwowej stoją na straży praworządności i podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli". Zasada ta nakłada na organy prowadzące postępowanie obowiązek wszechstronnego zbadania sprawy, tak pod względem faktycznym, jak i prawnym, w celu ustalenia jej stanu rzeczywistego. Zasadę dochodzenia prawdy obiektywnej realizuje wiele szczegółowych przepisów kodeksu, zwłaszcza przepisy o postępowaniu dowodowym. Ustalanie prawdy i wyjaśnianie faktów ma również fundamentalne znaczenie w innych formach działalności administracji, takich jak: kontrola przestrzegania prawa, sankcjonowanie obowiązków z zakresu prawa administracyjnego oraz przekroczeń uprawnień w tym zakresie, zawieranie porozumień, umów, czynności materialno-techniczne, prowadzenie akt i archiwów, dokonywanie zestawień statystycznych itd. Ma też znaczenie podstawowe w procesie stanowienia prawa przez administrację. W toku prac prawodawczych konieczne jest zebranie wszelkich prawdziwych informacji istotnych dla nowej regulacji. Obie wyżej przedstawione zasady maj ą więc znaczenie dla całego prawa administracyjnego, a nie wyłącznie dla procedury administracyjnej. Podobnie rzecz się ma z kolejnymi zasadami. 4. Zasady prawa administracyjnego 371 4.3. Zasada uwzględniania interesu społecznego i indywidualnego dobro wspólne a prawa jednostki Zasada uwzględniania interesu społecznego i słusznego interesu obywateli jest wyrażona w końcowej części wyżej cytowanego art. 7 k.p.a. Można ją też nazwać zasadą ważenia interesu publicznego (dobra wspólnego) i interesu indywidualnego. W tej zasadzie wyraża się szerszy problem wzajemnych relacji między dobrem ogólnym a prawami jednostki czy też między komunitaryzmem a liberalizmem. komunitaryzm a liberalizm Komunitaryzm to filozofia opierająca się m.in. na uznaniu pierwszeństwa dobra wspólnego nad prawami jednostki, podkreślająca, że podstawowym zadaniem państwa jest ochrona dóbr wspólnych, jednostka zaś powinna mieć tyle praw, co obowiązków wobec wspólnoty. Liberalizm opiera się na zasadzie pierwszeństwa wolności jednostki nad dobrem wspólnym, wskazuje, że podstawowym zadaniem państwa jest ochrona jej praw i wolności, także w jej relacjach z samym państwem. W praktyce prawo w demokratycznych, pluralistycznych systemach politycznych szuka kompromisu między tymi postawami. W działaniu administracji, w treści prawa administracyjnego ten dylemat jest bardzo wyraźny. Zasada nakazuje zawsze szukać rozsądnego rozwiązania, w miarę możliwości uwzględniającego oba interesy: publiczny i prywatny. 4.4. Zasada zaufania obywatela do państwa Zasada zaufania obywatela do państwa, zawarta w art. 8 k.p.a., nakłada na organy administracji publicznej obowiązek prowadzenia postępowania administracyjnego w taki sposób, aby pogłębiać zaufanie obywateli do organów państwa. Jest to także zasada, którą można odnieść do całego prawa (nie tylko administracyjnego), ponieważ jest to jedna z zasad składających się na standard demokratycznego państwa prawnego. Omówiono ją wyżej. Dla postępowania administracyjnego wynika z niej obowiązek rzetelnego i zgodnego z prawem prowadzenia postępowania i rozstrzygnięcia sprawy oraz unikania takich działań, które mogłyby podważyć to zaufanie lub je osłabić. 372 XIII. Zasady gałęzi prawa 4.5. Zasada prawa jednostki do informacji Zasadę udzielenia informacji i pomocy prawnej oraz zasadę pogłębiania świadomości i kultury prawnej obywateli łączy ogólny obowiązek udzielania informacji przez organy administracji, którego negatywną granicą jest z jednej strony tajemnica państwowa i służbowa, z drugiej — ochrona praw osobistych (prywatności), przysługujące każdej osobie fizycznej. Prawo jednostki do informacji w świetle Konstytucji jest publicznym prawem podmiotowym. Artykuł 61 Konstytucji stanowi: konstytucyjne prawo do informacji „1. Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. 2. Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu. 3. Ograniczenie prawa, o którym mowa w ust. l i 2, może nastąpić wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicz nego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa. 4. Tryb udzielania informacji, o których mowa w ust. l i 2, określają ustawy, a w odniesieniu do Sejmu i Senatu ich regulaminy". 2. Ochronę praw osobistych w tym zakresie gwarantuje art. 51 Konstytucji RP, który stanowi: konstytucyjna ochrona praw osobistych „1. Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby. 2. Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym. 3. Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych. Ograniczenie tego prawa może określić ustawa. 4. Zasady prawa administracyjnego 373 4. Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposobów sprzeczny z ustawą. 5. Zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa". obowiązek informowania obywateli Ustawa z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej realizuje normy konstytucyjne (Dz.U. nr 112, póz. 1198). Artykuł 9 k.p.a. zobowiązuje organy administracji do należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania administracyjnego. Podstawy prawne obowiązków informacyjnych administracji znajdujemy także w wielu innych aktach prawodawczych poza k.p.a. W zasadzie udzielenie informacji ma charakter prostego działania rzeczowego. Może być jednak tak, że informacja zawiera istotne elementy rozstrzygnięcia merytorycznego, np. informacja o treści: „przepisy na to nie pozwalają" ma taki charakter. Odmowa udzielenia informacji może zaś być — w zależności od systemu prawa — samoistnym aktem administracyjnym i otwierać drogę dla postępowania sądowego. Informacja powinna więc być prawdziwa, ale w praktyce może też zdarzyć się, że jest fałszywa i może to wywołać negatywne skutki dla obywatela. Dodajmy, że niektóre osoby mają szczególne uprawnienia do uzyskiwania informacji od organów władzy publicznej, np. na podstawie prawa prasowego — dziennikarze, na podstawie ustawy o policji — policjanci, na podstawie ustawy o UOP — funkcjonariusze tego urzędu. Z kolei niektóre informacje w świetle prawa uzyskują szczególną pozycję i stanowią warunek sine qua non konkretnej sytuacji prawnej. Na przykład decyzja administracyjna, która nie zawiera pouczenia o środkach prawnych, jest decyzją wadliwą i udowodnienie, że takie pouczenie nie nastąpiło, może nawet powodować jej uchylenie, a co najmniej przywró-tcenie odpowiedniego terminu. Również podejmowanie wewnętrznych decyzji kierowniczych w admini-Istracji wymaga rzetelnej informacji o faktach. Z badań prowadzonych w Polsce wynika, że bez względu na rodzaj problemów decyzyjnych kadra kierów- 374 XIII. Zasady galęzi prawa nicza podejmuje wiele decyzji przy istotnych brakach w informacji — wybierając wariant rozwiązania jakiegoś problemu — bazuje często na intuicji. Zasada pogłębiania świadomości i kultury prawnej obywateli nakazuje organom administracji prowadzić postępowanie w taki sposób, aby pogłębiać świadomość i kulturę prawną obywateli. 4.6. Zasada czynnego udziału stron w postępowaniu Zasada czynnego udziału stron w postępowaniu nakłada na organy prowadzące postępowanie obowiązek zapewnienia stronom czynnego udziału w każdym stadium postępowania administracyjnego. Przejawia się to m.in. w nakazach powiadamiania stron wszczęciu i zakończeniu postępowania, o terminie i miejscu przeprowadzania dowodów. 4.7. Zasada szybkości postępowania Zasada szybkości postępowania stanowi, że organy powinny działać w sprawie wnikliwie i szybko, posługując się możliwie najprostszymi środkami prowadzącymi do jej załatwienia. 4.8. Zasada ugody administracyjnej ugoda administracyjna Zasada ugodowego załatwiania spraw promuje ugodę administracyjną. Sprawy, w których uczestniczą strony o spornych interesach, mogą być załatwiane w drodze ugody sporządzonej przed organem administracji publicznej, zadaniem organu zaś, przed którym toczy się postępowanie w sprawie, w tych przypadkach jest podejmowanie czynności skłaniających strony do zawarcia ugody. Ugoda nie może naruszać prawa. Zasady ugodowego załatwiania spraw są uregulowane w k.p.a. Zasadę ugodowego załatwiania spraw można uznać za konkretyzację konstytucyjnej zasady dialogu społecznego. 4.9. Zasada dwuinstancyjności postępowania Zasada dwuinstancyjności postępowania jest ogólną zasadą wszelkich prawidłowo ukształtowanych procedur (także karnej i cywilnej, por. niżej). 4. Zasady prawa administracyjnego 375 dwuinstancyjność Konstytucja w art. 78 stanowi: „Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa usta-K.p.a. wyraża tę zasadę w art. 15. wa Istota zasady dwuinstancyjności w administracji polega na tym, że każda sprawa administracyjna podlega dwukrotnemu rozpoznaniu i rozstrzyganiu w formie decyzji: po raz pierwszy przez organ pierwszej instancji, a następnie — w razie wniesienia odwołania — przez organ odwoławczy, którym jest organ bezpośrednio wyższego stopnia. Od każdej decyzji wydanej w pierwszej instancji służy stronie prawo odwołania do organu wyższego stopnia. 4.10. Zasada trwałości decyzji decyzja ostateczna Zasada trwałości decyzji administracyjnej jest wyrażona w art. 16 § l k.p.a.: „Decyzje, od których nie służy odwołanie w administracyjnym toku instancji, są ostateczne. Uchylenie lub zmiana takich decyzji, stwierdzenie ich nieważności oraz wznowienie postępowania może nastąpić tylko w przypadkach przewidzianych w kodeksie lub w ustawach szczególnych". Zasada ta oznacza, że niedopuszczalne jest żądanie powtórnego rozpatrzenia sprawy już rozstrzygniętej decyzją i niedopuszczalne jej ponowne rozpoznanie i rozstrzygnięcie przez ten sam albo inny organ. Od zasady tej są wyjątki. 4.11. Zasada sądowej kontroli decyzji Zasada sądowej kontroli decyzji — ostateczna decyzja administracyjna może być obecnie zaskarżana do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Powodem zaskarżenia może być jej niezgodność z prawem (por. rozdział XIV). Naczelny Sąd Administracyjny powstał w 1980 r. Konstytucja w art. 175 wymienia sądy administracyjne wśród organów wymiaru ^ sprawiedliwości. Na jej podstawie (art. 184) 28 sierpnia ' 2002 r. Sejm uchwalił ustawę — Prawo o ustroju sądów administracyj- NSA 376 XIII. Zasady gałęzi prawa nych. Od 2004 r. działać będą obok NSA wojewódzkie sądy administracyjne jako sądy pierwszej instancji. Obecnie NSA działa w Warszawie i w dziesięciu ośrodkach zamiejscowych. Sądownictwo administracyjne jest więc jednoinstancyjne. Od 2004 r. wojewódzkie sądy administracyjne rozpoznawać będą wszystkie sprawy sądowoadministracyjne z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość Naczelnego Sądu Administracyjnego. NSA rozpoznawać będzie środki odwoławcze od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyj ny ch. Generalnie sądy administracyjne zostały powołane do kontroli działalności administracji publicznej. Kontrola działalności administracji obejmuje orzekanie w sprawach skarg na: 1) decyzje administracyjne, 2) postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, na które służy zażalenie albo kończące postępowanie, a także na postano wienia rozstrzygające sprawę co do istoty, 3) postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpie czającym, na które służy zażalenie, 4) inne niż określone w pkt. 1-3 akty lub czynności z zakresu admi nistracji publicznej, dotyczące uprawnień lub obowiązków wyni kających z przepisów prawa, 5) akty prawa miejscowego organów jednostek samorządu terytorial nego i terenowych organów administracji rządowej, 6) akty organów jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, inne niż określone w pkt. 5, podejmowane w sprawach z zakresu administracji publicznej, 7) akty nadzoru nad działalnością organów jednostek samorządu te rytorialnego, 8) bezczynność organów w przypadkach określonych w pkt. 1-4. Poza ustawą ustrojową Sejm uchwalił także 30 sierpnia 2002 r. ustawę — Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz ustawę zawierającą przepisy wprowadzające w życie dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne od 2004 roku. l 4. Zasady prawa administracyjnego 377 Inne zasady postępowania administracyjnego to: zasada pisemności (sprawy należy załatwiać w formie pisemnej), zasada przekonywania (organ ma obowiązek przedłożyć argumenty, którymi się kierował, rozstrzygając sprawę) i zasada „ostatniego słowa" (strony muszą mieć możliwość wypowiedzenia się przed podjęciem decyzji przez organ administracji). Interesującą koncepcję uporządkowania całości zasad prawa administracyjnego przedstawili Z. Cieślak, I. Lipowicz, Z. Niewiadomski (Prawo administracyjne. Część ogólna, Warszawa 2002). Wyodrębnili dwie zasady kluczowe: zasady kluczowe — zasadę prawnej legitymizacji działania organów (za sada legalizmu), — zasadę realizacji dobra wspólnego (wartości materialnych, ustrojo wych i procesowych istotnych z punktu widzenia interesu publicz nego). Między tymi zasadami kluczowymi znalazły się podstawowe ustrojowe, procesowe i materialne zasady szczegółowe, wzajemnie treściowo powiązane. Zasada legalizmu to podstawa działania administracji, a zasada dobra wspólnego to „swoisty punkt dojścia" dla działań i decyzji administracji. Zasady ustrojowe to (przedstawiam za ww. autorami): — zasada optymalnej pojemności kompetencyjnej organu, która na kazuje określenie rodzaju i liczby spraw przypisanych . , . . . 1 • , i zasady ustrojowe do danego rodzaju oraz ukształtowanie struktury or- l ganizacyjnej tak, aby organ mógł rzeczywiście i sprawnie realizować wszystkie nałożone nań powinności, — zasada rozdzielności kompetencyjnej organów, która oznacza ja sne i precyzyjne rozgraniczenie działań i odpowiedzialności za nie organów, — zasada oznaczenia form organizacyjnego oddziaływania, która jest elementarnym warunkiem funkcjonowania szerszej struktury orga nów, gdyż wyznacza organ prawnie umocowany do oddziaływa nia na inne podmioty w strukturze oraz sposób tego oddziały wania, — 378 XIII. Zasady galęzi prawa — zasada określenia skutków organizacyjnych administrowania, która polega na skonkretyzowaniu i odniesieniu skutków administrowa nia dla dobra wspólnego i jest spełnieniem koniecznego (choć niewystarczającego) warunku rozłożenia odpowiedzialności za podejmowane działania. Zasady proceduralne zostały już przedstawione wyżej, z tym że autorzy jako jedną z podstawowych wymieniają ponadto zasadę domniemania prawidłowości aktów administracyjnych, której nie ma expresis ver-bis w k.p.a., choć można ją z przepisów wywnioskować. Zasady materialne to: zasady materialne — zasada identyfikacji dobra wspólnego. Ustawodawca, tworząc prawo, powinien określać wartości, które mają podlegać ochro nie (np. wolność słowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, śro dowisko naturalne) i odpowiednio „kodować" je w przepi- sach prawnych. Stosujący prawo organ administracji publicznej jest z kolei zobowiązany do każdorazowej oceny stanu faktycznego z punktu widzenia chronionej w danej regulacji prawnej wartości (czyli musi w konkretnej sytuacji zidentyfikować wartość) i podjąć — stosownie do tej oceny — przewidziane prawem środki działania; — zasada ważenia interesu państwa, wspólnot i obywateli jest koniecznym dopełnieniem poprzedniej zasady. Ustawodawca, tworząc prawo, stara się zazwyczaj określić granice ochrony dla różnych wartości (interesów) i zapisuje niekiedy wprost w przepisach prawnych mechanizmy „ważenia" interesów poszczególnych podmiotów, np. w art. 139 k.p.a. określa granicę szerokiej ochrony interesu strony postępowania w konfrontacji z interesem społecznym, gdzie dopiero rażące naruszenie prawa lub rażące naruszenie interesu społecznego znosi ochronę interesu indywidualnego („Organ odwoławczy nie może wydać decyzji na niekorzyść strony odwołującej się, chyba że zaskarżona decyzja rażąco narusza prawo lub rażąco narusza interes społeczny"). Zasada ta w procesie stosowania prawa realizuje się w sferze oceny konkretnego stanu faktycznego i konsekwencji wynikających z tej oceny. Pozostałe dwie zasady (zasada oznaczenia form materialnoprawnego oddziaływania i zasada określenia skutków materialnoprawnego oddzia- 4. Zasady prawa administracyjnego 379 Ryć. 44. Systematyka zasad prawa administracyjnego Zasada prawnej legitymizacji działania organów optymalnej pojemności kompetencyjnej organów rozdzielności kompetencji organów oznaczenia form organizacyjnego oddziaływania określenia skutków organizacyjnych administrowania prawdy materialnej dwuinstancyjności postępowania domniemania prawidłowości aktów administracyjnych trwałości aktów administracyjnych identyfikacji dobra wspólnego ważenia interesów państwa, wspólnot i obywateli oznaczenia form materialnoprawnego oddziaływania określenia skutków materialnoprawnego oddziaływania wspólnego Zasada realizacji dobra wspólnego Źródło: Z. Cieślak, L Lipowicz, Z. Niewiadomski, Prawo administracyjne. Część ogólna, Warszawa 2000. ływania) pełnią w procesach stanowienia i stosowania prawa analogiczne funkcje, jak omawiane wyżej zasady oznaczenia form organizacyjnego oddziaływania i określenia skutków organizacyjnych administrowania, z tą jedynie różnicą, iż dotyczą materialnoprawnych stosunków administracyjnych, tzn. stosunków prawnych między podmiotami administrującymi i niezależnych od nich podmiotów prawnych. Interesującą próbę uporządkowania zasad przedstawia też Z. Kmie-ciak (Ogólne zasady prawa i postępowania administracyjnego, Warszawa 2000), przyjmując za podstawę rozważań podział zasad prawa administracyjnego (materialnego i procesowego) zaproponowany w opracowaniu komisji ekspertów państw członkowskich Rady Europy z 31 maja 1996 roku. Za zasady prawa materialnego uznano: 1) praworządność, 2) równość wobec prawa, 3) zgodność działania z celem ustawowym, 4) proporcjonalność, 5) obiektywizm i bezstronność, 6) ochronę zaufania i praw słusznie nabytych, 7) otwartość administracji. 1) 380 XIII. Zasady gałęzi prawa Do zasad proceduralnych zaliczono: 1) dostęp do usług publicznych (urzędu administracyjnego), 2) prawo do wysłuchania, 3) prawo do wsparcia i reprezentacji w postępowaniu, 4) prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie, 5) prawo do powiadomienia o rozstrzygnięciu, poznania motywów oraz pouczenia o środkach zaskarżenia, 6) zapewnienie wykonania podjętego aktu w rozsądnym terminie. Niemal wszystkie wyrażone wyżej zasady mają w Polsce charakter reguł konstytucyjnych i wyznaczają kierunek zarówno dalszego stanowienia, jak i stosowania prawa. 5. ZASADY PRAWA KARNEGO MATERIALNEGO Prawo karne w szerokim znaczeniu składa się z: podział prawa karnego 1) materialnego prawa karnego, 2) prawa karnego procesowego, 3) prawa karnego wykonawczego. Prawo karne jest prawem publicznym. Materialne prawo karne normuje czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej. Ryć. 45. Prawo karne > Prawo karne t \ materialne procesowe wykonawcze powszechne w sprawach nieletnich skarbowe wojskowe 5. Zasady prawa karnego materialnego 381 Prawo karne procesowe określa reguły postępowania organów państwa w procesie karnym oraz uprawnienia i obowiązki osób w nim uczestniczących. Prawo karne wykonawcze reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwa oraz uprawnienia osób skazanych. Częścią prawa karnego wykonawczego jest prawo penitencjarne, które reguluje tryb wykonywania kary pozbawienia wolności. nowe ustawy karne Prawo karne w Polsce po 1989 r. uległo zasadniczej przebudowie. 6 czerwca 1997 r. Sejm uchwalił trzy nowe kodeksy: karny, postępowania karnego i karny wykonawczy, a 25 sierpnia 1997 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka rozpozna- wał pierwszą sprawę w wyniku skargi na przewlekłość postępowania przed polskimi sądami. Kodeks karny z 1997 r. w pełni odrzuca elementy aksjologii państwa totalitarnego, m.in. przewidując ochronę konstytucyjnego ustroju państwa, a nie systemu politycznego określonego typu, wyraża zasadę subsydiar-ności prawa karnego w stosunku do innych regulacji życia społecznego, usuwa nadmierną punitywność prawa karnego, znosi karę śmierci, ogranicza rolę kary pozbawienia wolności. Zakres kryminalizacji k.k. pokrywa się z zakresem przyjętym w państwach Unii Europejskiej; kodeks uwzględnia też internacjonalizację przestępczości. Pozostaje w zgodzie z tendencjami rozwoju prawa karnego w Europie. Za jego wadę doktryna uznaje nadmierną kazuistykę. Dyskutuje się też, czy kodeks nie jest zbyt liberalny — przygotowywane są wciąż projekty zmian, w szczególności przewidujące zaostrzenia niektórych kar (niektóre przepisy już zmieniono). Do podstawowych zasad prawa karnego zalicza się następujące reguły: 5.1. Nullum crimen sine legę nulliim crimen sine legę Nullum crimen, nulla poena sine legę („Nie ma czynu karnego ani sankcji karnej bez obowiązującej ustawy") — ta zasada stanowi jeden z fundamentów państwa prawnego, jest zasadą konstytucyjną w Polsce. 382 XIII. Zasady gałęzi prawa Artykuł 42 ust. l Konstytucji stanowi: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia". W myśl tej zasady: — czyn zagrożony karą oraz sama kara muszą być określone bezpośred nio w ustawie; nie jest dopuszczalne, aby ustawa przekazywała te kwe stie do unormowania w drodze aktów wykonawczych, — typy czynów karalnych, przesłanki zastosowania sankcji przymuso wych, przesłanki odpowiedzialności, rodzaje i granice sankcji muszą być precyzyjnie określone w ustawie, — pociągnięcie do odpowiedzialności karnej jest możliwe, jeżeli usta wa obowiązywała w momencie popełnienia czynu. Zasada powyższa ma jeden wyjątek, który tworzy zasada represji wszechświatowej. Jest ona wyrazem międzynarodowej solidarności w ściganiu przestępstw objętych odpowiednimi konwencjami: „Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukarania za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego". 5.2. Zasada odpowiedzialności za czyn Zasada odpowiedzialności człowieka za czyn — przestępstwem jest (1) czyn (2) człowieka, (3) zabroniony pod groźbą kary przez (4) obowiązującą ustawę jako zbrodnia lub występek, (5) o znamionach ustawowych, (6) zawiniony, (7) społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. Omówimy te elementy kolejno. (1) Konieczną przesłanką odpowiedzialności karnej jest czyn w rozumieniu prawa karnego. czyn - działanie albo zaniechanie Czyn jest faktem prawnym zależnym od woli człowieka (por. rozdział XI). Może polegać na działaniu (uzewnętrznionym) lub zaniechaniu, np. art. 228 § l k.k.: „Kto w związku z pełnieniem funkcji publicznej przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę lub takiej korzyści żąda, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8" (działanie) i art. 162 § l k.k.: „Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo podlega karze pozbawienia wolności do lat 3" (zaniechanie). Poglądy, myśli, zamiary nie stanowią czynu. 5. Zasady prawa karnego materialnego 383 (2) Podmiotem przestępstwa może być tylko człowiek (osoba fizycz na), który ukończył w chwili czynu 17 lat, a w pewnych określonych wy padkach 15 lat, oraz który nie jest niepoczytalny. W doktrynie dyskutuje się o możliwości wprowadzenia odpowiedzialności karnej osób prawnych (np. za szkodliwą działalność przedsiębiorców, zagrażającą środowisku i zdrowiu ludzi). (3) Czyn musi być zabroniony przez obowiązującą ustawę pod groź bą kary. (4) Ustawa musi obowiązywać w czasie popełnienia czynu (o innych aspektach obowiązywania por. rozdział IX). Na podstawie kryterium zagrożenia karą przestępstwa dzieli się na zbrodnie i występki. Zbrodnią jest czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata albo karą surowszą. Natomiast występkiem jest czyn zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności prze- . z ™ nij* kraczającą miesiąc. O tym, czy czyn karalny jest zbrodnią, ' czy występkiem, decyduje wyłącznie dolne ustawowe zagrożenie karą, a nie wysokość kary faktycznie wymierzonej. Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, natomiast występek także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi (por. niżej). (5) „Ustawowe znamiona przestępstwa" to cechy zdarzenia, które muszą być stwierdzone w postępowaniu karnym, aby można było powiedzieć, że dana osoba dopuściła się przestępstwa. Wszystkie znamiona muszą wystąpić łącznie. Ustawowe znamiona przestępstwa tworzą typ przestępstwa (np. zabójstwo, kradzież). Jeśli ustawa wyróżnia kilka wariantów , , i typy przestępstw zachowania przestępczego — wyróżnia się typ podstawo- wy i typy kwalifikowane lub uprzywilejowane (te są zagrożone sankcją surowszą bądź łagodniejszą). Na przykład, art. 148 § l k.k. określa zabójstwo typu podstawowego: „Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 8 lat, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności". Formuła przepisu jest zwięzła: „Kto zabija 384 KUl. Zasady gałęzi prawa człowieka". Oprócz tego art. 148 § 2 k.k. przewiduje kwalifikowane typy zabójstwa: ze szczególnym okrucieństwem, w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych, zabicie więcej niż jednej osoby, zabójstwo po uprzednim prawomocnym skazaniu za zabójstwo (za nie przewidziane są najsurowsze kary w całym prawie karnym) oraz uprzywilejowane typy zabójstw (w afekcie, dzieciobójstwo, zabójstwo eutanatyczne, doprowadzenie do samobójstwa, nieumyślne spowodowanie śmierci — tu kary są łagodniejsze). (6) Kolejnym warunkiem uznania czynu za przestępstwo jest wina (por. niżej). (7) Ostatnim warunkiem — jest wyższy od znikomego stopień społecz nej szkodliwości. Jeżeli stopień społecznej szkodliwości czynu jest zniko my, to czyn nie jest przestępstwem, a wobec sprawcy nie można orzec kary. (6) 5.3. Zasada winy Nullum crimen sine culpa („Nie ma przestępstwa bez winy"). Zgodnie z art. l § 3 k.k.: „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu". nulliim crimen sine culpa W Konstytucji odpowiednikiem procesowym tej zasady jest zasada domniemania niewinności — każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. Zasada winy oznacza więc, że tylko czyn, który jest zawiniony (w rozumieniu prawa karnego), może być uznany za przestępstwo i uzasadniać zastosowanie kary. zasada winy Winą jest zarzucalność czynu zabronionego, uwarunkowana nagannym stosunkiem psychicznym sprawcy. Możliwość przypisania człowiekowi winy zależy od wielu warunków, tj. od osiągnięcia wieku odpowiedzialności i należytego stanu umysłowego, od możliwości rozpoznania bezprawności czynu („nie popełnia przestęp- stwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności"), a także od wymagalności zachowania zgodnego z prawem, uzależnionej niekiedy od sytuacji motywacyjnej sprawy (np. w wypadku stanu wyższej konieczności brak jest tej wymagalności). 5. Zasady prawa karnego materialnego 385 Sama wina jest w kodeksie karnym wyodrębniona od umyślności i nie-umyślności, tj. dwóch rodzajów winy przewidzianych przez prawo. „Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca miał zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewiduje możliwość jego popełnienia, na to się godzi". Umyślność charakteryzuje więc zamiar popełnienia czynu, obejmujący świadomość rzeczywistości i pewien stosunek woli. zamiar bezpośredni i ewentualny Wina umyślna może wystąpić w jednej z dwóch odmian, tj. w zamiarze bezpośrednim polegającym na tym, że sprawca chce wyrządzić drugiemu krzywdę oraz w zamiarze ewentualnym, polegającym na tym, że sprawca świadomie godzi się na powstanie takiego skutku. Przestępstwem z winy umyślnej w zamiarze bezpośrednim jest np. kradzież dokonywana w celu przywłaszczenia, przestępstwem z winy umyślnej w zamiarze ewentualnym jest np. podpalenie cudzego domu, kiedy to sprawca godzi się jednocześnie z tym, że w płomieniach mogą zginąć ludzie, którzy się tam znajdują. Wina nieumyślna występuje wówczas, gdy sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia takiego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Wina nieumyślna może wystąpić w jednej z dwóch odmian: jako lekkomyślność albo jako niedbalstwo. lekkomyślność i niedbalstwo Ryć. 46. Przestępstwa umyślne i nieumyślne lekkomyślność niedbalstwo 386 XIII. Zasady gałęzi prawa Lekkomyślność polega na tym, że sprawca — podobnie jak przy winie umyślnej z zamiarem ewentualnym — przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że go uniknie. Działający lekkomyślnie nie godzi się na ów skutek (działający z winy umyślnej — godzi się). Na przykład kierowca jadący z nadmierną prędkością zdaje sobie sprawę, że może spowodować wypadek, ale lekkomyślnie ufa w swoje umiejętności i uważa, że do takiej sytuacji nie dojdzie. Tymczasem wpada w poślizg i uderza w drzewo. Niedbalstwo polega na tym, że sprawca nie przewiduje nastąpienia szkodzącego skutku, choć przy dołożeniu należytej staranności mógł i powinien go przewidzieć. Lekkomyślność nazywana jest nieumyślnością świadomą, a niedbalstwo nieumyślnością nieświadomą. wyłączenie winy Prawo przewiduje pewne okoliczności, które wyłączają winę. Jeśli nie ma winy — nie ma przestępstwa. Okolicznościami wyłączającymi winę jest niepoczytalność i błąd. Sprawcy niepoczytalnemu, tj. takiemu, który ze względu na swój stan psychiczny nie rozpoznaje znaczenia podejmowanych przez siebie czynów bądź też nie może kierować swoim postępowaniem, nie można przypisać winy. Jego czyn dokonany został w warunkach braku świadomości. Także błąd wyłącza winę sprawcy. Błąd polega na niezgodności między rzeczywistym stanem rzeczy a sądem na jego temat, jaki ma sprawca, np. ktoś zabiera z szatni cudzy parasol w przekonaniu, że to jego rzecz. Są też inne okoliczności, które wyłączają odpowiedzialność karną, poza okolicznościami wyłączającymi winę. Do okoliczności wyłączających bezprawność czynu zalicza się: obronę konieczną, stan wyższej konieczności działania w ramach uprawnień i obowiązków, rozkaz przełożonego, zgoda pokrzywdzonego, dozwolone ryzyko. 5.4. Zasada humanitaryzmu kary Zasada humanitaryzmu kary — art. 3 k.k. stanowi: „Kary oraz inne środki karne przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, a w szczególności z poszanowaniem godności człowieka". Ta zasada nawiązuje do konstytucyjnej zasady godności człowieka 5. Zasady prawa karnego materialnego 387 w ogólności, a zwłaszcza do art. 40 Konstytucji, który stanowi, że nikt nie może być poddany torturom czy okrutnemu, nieludzkiemu ani poniżającemu traktowaniu. Z tą ogólną regułą wiążą się bardziej szczegółowe zasady dotyczące sądowego wymiaru kary, takie jak: zasady sądowego wymiaru kary 1) zasada swobody sądu w ramach ustawy (sąd uwzględnia wpływ kon kretnych okoliczności danej sprawy na wymiar kary, motywy sprawcy, sposób dokonania przestępstwa itp.); 2) zasada indywidualizacji kary (sąd uwzględnia oko liczności wpływające na wymiar kary, np. łagodzące, tylko co do oso by, której dotyczą, a nie na zasadzie analogii do innych sprawców); 3) zasada preferencji kar i środków nieizolacyjnych (sąd w pierw szej kolejności powinien rozważyć możliwość wymierzenia grzywny lub kary ograniczenia wolności, a dopiero gdy uzna, że to nie wcho dzi w grę — kary pozbawienia wolności); 4) zasada uwzględniania stopnia winy (sąd, wymierzając karę, w pierwszej kolejności powinien uwzględnić stopień winy, tak aby dolegliwość kary nie przekraczała stopnia winy); 5) zasada uwzględniania stopnia społecznej szkodliwości czynu; 6) zasada uwzględniania prewencji ogólnej i indywidualnej (sąd wymierza karę, biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowaw cze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrze by w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa). 2) kary i środki karne Prawo karne wyróżnia: kary (dominuje tu funkcja represyjna) i środki karne (dominuje funkcja prewencyjna). Karami są: 1) grzywna, 2) ograniczenie wolności, 3) pozbawienie wolności, 4) 25 lat pozbawienia wolności, 5) dożywotnie pozbawienie wolności. Środki karne mogą być orzeczone przez sąd w charakterze dodatkowej sankcji towarzyszącej wymienionej karze, a niekiedy zamiast kary. Do środków karnych należą: l) pozbawienie praw publicznych, 388 XIII. Zasady gałęzi prawa Ryć. 47. Sankcje karne 2) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określone go zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, 3) zakaz prowadzenia pojazdów, 4) przepadek przedmiotów, 5) obowiązek naprawienia szkody, 6) nawiązka, 7) świadczenie pieniężne, 8) podanie wyroku do publicznej wiadomości. 2) 5. Zasady prawa karnego materialnego 389 Warto zauważyć, że prawo karne przewiduje — oprócz kar i środków karnych — środki zabezpieczające. Mają one przede wszystkim zapobiec temu, aby sprawca był niebezpieczny dla porządku prawnego. Różnica między karami a środkami zabezpieczającymi sprowadza się do tego, że kara nie może być wymierzona bez ustalenia winy sprawcy, podczas gdy do orzeczenia środka zabezpieczającego nie jest to konieczne. Wchodzi tu w grę m.in. umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym (popełnienie czynu w stanie niepoczytalności) albo w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego (popełnienie czynu przez alkoholika). Normy części szczegółowej kodeksu karnego oraz normy innych ustaw określają adresatów, okoliczności, zakazane wzorce postępowań i sankcje — normują więc poszczególne typy przestępstw. Podkreślmy wyraźnie: poza kodeksem karnym (i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi z tego zakresu) w Polsce obowiązują też ustawy karne szczególne (np. kodeks karny skarbowy), a także przepisy karne umieszczane są w różnych innych ustawach regulujących różnorodne dziedziny życia społecznego. Ryć. 48. Przestępczość w Polsce w 2001 roku Typ stwierdzonego przestępstwa Liczba ogółem w tym m.in.: 1 390 089 zabójstwo 1 325 zgwałcenie 2339 uszczerbek na zdrowiu 16968 udziat w bójce lub pobiciu 14369 kradzież 314820 kradzież rozbójnicza, rozbój, wymuszenie 49862 kradzież z włamaniem 325 696 przestępstwa drogowe 138817 przestępstwa o charakterze gospodarczym 103521 Źródło: www.kgp.gov.pl/statys.html 390 XIII. Zasady gałęzi prawa 6. ZASADY PRAWA CYWILNEGO MATERIALNEGO Trzon prawa prywatnego stanowi prawo cywilne. Prawo cywilne (materialne) normuje społecznie doniosłe stosunki między równorzędnymi podmiotami prawa. Podmioty prawa pozostają względem siebie w pozycji autonomicznej, w związku z czym jednej stronie nie przysługuje kompetencja do władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony. Taka metoda regulacji pozwala odróżnić prawo cywilne od publicznych gałęzi prawa, takich jak prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, a także od prawa finansowego, cywilnego i karnego procesowego — o których mowa niżej. Podmiotami prawa cywilnego są osoby fizyczne i osoby prawne (por. rozdział X). Zatem stosunki cywilnoprawne to relacje: — osoba fizyczna — osoba fizyczna, — osoba fizyczna — osoba prawna, — osoba prawna — osoba prawna. Regulacje dotyczące relacji między nimi nie są zróżnicowane, tj. wszystkich obowiązują te same zasady ogólne. profesjonalista w obrocie cywilnym Jeśli jednak osoba fizyczna albo osoba prawna (albo nie mająca osobowości prawnej spółka prawa handlowego) jest „przedsiębiorcą" w myśl ustawy z 19 listopada 1999 r. — Prawo działalności gospodarczej (tj. zawodowo, we własnym imieniu podejmuje i wykonuje działalność gospodarczą), to wówczas działa. w obrocie cywilnym na nieco innych zasadach — jako profesjonalista. W stosunku do profesjonalisty stosuje się podwyższony wzorzec staranności profesjonalnej. W związku z tym stosunki cywilnoprawne w sferze gospodarczej mają postaci następujące: 1) osoba fizyczna (albo osoba prawna) — profesjonalista (ten stosu nek nazywa się stosunkiem jednostronnie profesjonalnym), 2) profesjonalista — profesjonalista (stosunek obustronnie profesjo nalny). W obrocie profesjonalnym obowiązują w pewnym zakresie odrębne przepisy (por. niżej prawo gospodarcze prywatne, prawo handlowe). 6. Zasady prawa cywilnego materialnego 391 konsument w obrocie cywilnym Jest jeszcze jedna specyficzna sfera regulacji: tzw. obrót konsumencki. Dotyczy on stosunku jednostronnie profesjonalnego, gdzie po stronie nieprofesjonalnej występuje konsument. Jest to więc relacja: konsument — profesjonalista. Prawo cywilne przewiduje specjalną ochronę konsumenta, który jest uznawany za stronę słabszą od profesjonalisty we wzajemnych relacjach. -idwcui_y Ł*a oiujiiy OICIL/DZ^ w. ^/iuiuojuiiciii3i.y ww wz.djwiiiiiy^ll i^ia\_jadl. w całości Na prawo cywilne składa się kodeks cywilny i wiele innych ustaw, :ałości albo częściowo zawierających regulacje cywilnoprawne. zmiany po 1989 roku Kodeks cywilny z 1964 r. okazał się — po usunięciu warstwy instytucji swoistych dla tzw. realnego socjalizmu, czego dokonano przede wszystkim w drodze nowelizacji w 1990 r. — w zasadzie skutecznym narzędziem regulacji stosunków cywilnoprawnych rodzącej się gospodarki rynkowej. Akt ten zawiera bowiem warstwę klasycznych instytucji prawa cywilnego. W 1990 r. usunięto z kodeksu m.in. socjalistyczną typologię własności, konstrukcję jedno- łączna regulacja obrotu profesjonalnego i nieprofesjonalnego ści własności państwowej, uprzywilejowanie jednostek gospodarki uspołecznionej i szczególne zasady obrotu między nimi, przywrócono zasadę swobody umów i wiele innych rozwiązań. Następnie kodeks jeszcze wielokrotnie nowelizowano. Mimo to nosi on w sobie pewne ślady założeń z okresu gospodarki planowej (np. w stopniu szczegółowości rozwiązań, w tematyce objętej regulacją i pominiętej). W latach dziewięćdziesiątych trwały dyskusje nad kluczowymi zagadnieniami prywatnoprawnymi — problem sprawiły zwłaszcza stosunki własności. Od 1996 r. pracuje Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, której celem jest przygotowanie projektów ustaw o podstawowym znaczeniu dla systemu prawa cywilnego, rodzinnego, gospodarczego z uwzględnieniem konieczności harmonizacji rozwiązań z prawem europejskim. Ogólnie, w odniesieniu do rozwiązań kodeksu cywilnego dominuje stanowisko, iż dotychczasowe rozwiązanie kodeksowe polegające na łącznej regulacji obrotu profesjonalnego i nieprofesjonalnego jest właściwe. księgi k.c. Kodeks cywilny składa się z czterech ksiąg: 1) księga I „Część ogólna" zawiera przepisy wstępne, przepisy dotyczące podmiotów prawa cywilnego, 392 XIII. Zasady gałęzi prawa przepisy dotyczące mienia, przepisy dotyczące czynności prawnych, dotyczące terminów i przedawnienia roszczeń; 2) księga II „Własność i inne prawa rzeczowe" dotyczy własności, użyt kowania wieczystego, praw rzeczowych ograniczonych i posiadania; 3) księga III „Zobowiązania" normuje ogólne zasady zawierania umów oraz zawiera przepisy o różnych zobowiązaniach w zależności od źródła ich powstania z umów nazwanych i czynności prawnych, z czynów niedozwolonych i innych zdarzeń prawnych; 4) księga IV „Spadki" zawiera zasady dziedziczenia ustawowego i te stamentowego. Kodeks cywilny ma podstawowe znaczenie dla całego prawa cywilnego, jego regulacje ogólne odnoszą się także do kwestii uregulowanych w aktach spoza k.c., w tym do prawa rodzinnego i opiekuńczego, do prawa spółek handlowych, do prawa pracy, do prawa morskiego, do prawa ochrony środowiska. Stosunków cywilnoprawnych z elementem obcym dotyczy prawo międzynarodowe prywatne. Za dział prawa cywilnego uważa się też prawa na dobrach niematerialnych (prawo autorskie i wynalazcze). inne regulacje cywilnoprawne Dyskusyjna jest pozycja prawa rodzinnego i opiekuńczego. Niektórzy uznają ten dział za odrębną gałąź prawa, inni za część prawa cywilnego. Prawo handlowe (prawo spółek handlowych) to, inaczej mówiąc, cywilne prawo gospodarcze albo prawo gospodarcze prywatne. Obecnie w Polsce jest traktowane jako specjalizacja (dyscyplina) prawnicza wyodrębniona w ramach prawa cywilnego ze względu na szczególnego rodzaju podmioty (spółki) oraz czynności prawne. Bardzo duże znaczenie mają m.in. ustawa o księgach wieczystych i hipotece, prawo wekslowe i czekowe, prawo własności przemysłowej, ustawa o znakach towarowych, ustawa o obligacjach, prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych, ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym, prawo spółdzielcze. To tylko wyliczenie przykładowe. Do tego dochodzi wiele ustaw kompleksowych, łączących problematykę prawa cywilnego i administracyjnego (np. prawo lokalowe, prawo budowlane, prawo wodne, prawo przewozowe), i mnóstwo aktów wykonawczych. 6. Zasady prawa cywilnego materialnego 393 Podstawowe zasady, stanowiące fundament prawa cywilnego, mające oparcie w prawie międzynarodowym i Konstytucji oraz zastosowanie w całym obszarze prawa prywatnego (w tym m.in. w prawie handlowym), to: 6.1. Zasada równości Zasada jednakowego traktowania podmiotów prawa cywilnego w sferze stosunków cywilnoprawnych ma oparcie w aktach mię- j j I--T^ i.^.--/ j • • i '• równość dzynarodowych i w Konstytucji (zagadnienie to omówiono w obrocie wyżej). Równość jest fundamentalną zasadą gospodarki ryn- profesjonalnym kowej. W odniesieniu do obrotu profesjonalnego oznacza ona: — równość w dostępie do rynku, bez dyskryminacji i faworyzowania określonych przedsiębiorców, — równość obciążeń przedsiębiorców polegająca na jednakowych za sadach obliczania i ścigania należności z określonych tytułów oraz nakładania obowiązków, — równość w zakresie zasad odpowiedzialności, — równość w zakresie ochrony sądowej. Wszelkie odstępstwa od zasady równości w sferze gospodarczej powinny mieć charakter wyjątkowy (dobro wspólne) i być uregulowane w ustawach. 6.2. Zasada wykonywania praw podmiotowych z uwzględnieniem ich społeczno-gospodarczego przeznaczenia oraz zasad współżycia społecznego W rozdziale XI ustaliliśmy wstępnie, że przez prawo podmiotowe można rozumieć wiązkę uprawnień podmiotu prawa. Teraz to uściślij-my. Prawo podmiotowe to prawnie chroniona sfera wol- ,...,. . ... prawo nosci i możności postępowania przyznawana podmiotowi podmiotowe przez prawo, nadająca się i przeznaczona do zaspokajania jego majątkowych lub niemajątkowych interesów, w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa i zasady współżycia społecznego. Prawodawca tworzy prawa podmiotowe, aby podmioty mogły w ich ramach osiągnąć swoje cele, zabezpieczać swoje interesy, realizując uprawnienia lub działając (albo nie) w sferze wolności. Nie mogą wykorzysty- 394 XIII. Zasady gaięzi prawa wać swoich praw w sposób sprzeczny z ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem (np. wykorzystywać ochrony dóbr osobistych do szykanowania, dokuczania, „mszczenia" się na kliencie, który „ośmielił się" negatywnie ocenić usługi wykonywane przez przedsiębiorcę i napisać skargę do zarządu) albo zasadami współżycia społecznego (np. nieczytelny, nieuczciwy, niesolidny, usługodawca występuje przeciwko klientom o ochrony dóbr osobistych, ponieważ ci złożyli na niego skargę). Z prawa podmiotowego wynikają roszczenia, tj. żądania uprawnionego, aby konkretna osoba zachowała się w określony sposób (np. oddała dług, przekazała dzieło). Ochrona prawa podmiotowego wyraża się tym, że w przypadku niespełnienia w sposób dobrowolny obowiązek przez drugą stronę podmiot może dochodzić roszczenia przed sądem, a następnie prawo jest egzekwowane (przez komornika por. rozdział XIV). Dla dochodzenia roszczeń majątkowych prawo przewiduje ściśle określone terminy przedawnienia. Po upływie określonego w prawie czasu, można się uchylić od zaspokojenia roszczenia. Prawa podmiotowe dzieli się na: — prawa bezwzględne, tj. skuteczne wobec wszystkich, — prawa względne, tj. skuteczne wobec określonych osób. Prawa bezwzględne to: własność, ograniczone prawa rzeczowe i prawa osobiste. Prawa względne to wierzytelności. Ryć. 49. Prawo podmiotowe 6. Zasady prawa cywilnego materialnego 395 6.3. Zasada ochrony dobrej wiary W wielu przepisach prawo cywilne uzależnia skutek prawny od ist nienia po stronie podmiotu prawa „dobrej wiary" (albo „złej wiary"). „Do bra wiara" polega na tym, że podmiot jest przekonany o ist- , ;—- nieniu prawa lub stosunku prawnego. Może to być nawet ' !L-° wiara przekonanie błędne, ale w danych okolicznościach usprawiedliwione. Od istnienia dobrej wiary uzależnia się nabycie własności od osoby nie uprawnionej, nabycie rzeczy ruchomej w drodze zasiedzenia itd. 6.4. Zasada ochrony praw nabytych Zasada ta została przedstawiona wyżej (por. pkt XIII.3), wywodzona z zasady państwa prawnego. dobra osobiste 6.5. Zasada ochrony dóbr osobistych Prawo cywilne chroni nie tylko dobra majątkowe, ale i osobiste (niemajątkowe). Dobra osobiste to wartości związane ściśle z osobą fizyczną, a także z osobą prawną. Dobra osobiste związane z osobą fizyczną to np. nazwisko, cześć, wizerunek, tajemnica korespondencji, twórczość; dobra osób prawnych to np. nazwa i renoma. Dobra osobiste są generalnie chronione przez pakty praw człowieka i przez konstytucję. Ich ochrona ma szczególne uzasadnienie w zasadzie godności człowieka (por. wyżej). Podstawowym środkiem ochrony dóbr osobistych jest droga sądowa. 6.6. Zasada ochrony własności Zasada ochrony własności ma uzasadnienie w prawie międzynarodowym i w Konstytucji (por. szeroko rozdział II). Prawo własności jest jednym z fundamentów, na którym opierają się instytucje polskiego prawa cywilnego (w tym gospodarczego). Prawo własności jest najpełniejszym prawem rzeczowym. Według art. 140 k.c.: „W granicach określonych przez ustawy i zasady współży- 396 XIII. Zasady gałęzi prawa cia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą". korzystanie i rozporządzanie rzeczą Kodeks cywilny określa podstawowe uprawnienia płynące z podmiotowego prawa własności. Są to: — uprawnienie do korzystania z rzeczy, — uprawnienie do rozporządzania rzeczą. Z drugiej strony prawo własności oznacza dla wszystkich innych podmiotów zakaz ingerowania w sferę uprawnień właściciela, a więc nienaruszania jego prawa własności. Przez korzystanie z rzeczy rozumie się: posiadanie rzeczy, używanie rzeczy i czerpanie z niej pożytków, prawo do przetworzenia rzeczy, zużycia i zniszczenia. Rozporządzanie rzeczą to uprawnienia do: wyzbycia się własności rzeczy (np. poprzez sprzedaż, zrzeczenie się), obciążenia rzeczy (np. ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, oddanie w najem). Granice wykonywania prawa własności określają: granice prawa własności — ustawy, — zasady współżycia społecznego, — społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności. Ochrona własności wyraża się tym, że w przypadku naruszenia prawa własności podmiotowi przysługują roszczenia zmierzające do zaniechania naruszeń prawa i usunięcia ich skutków. Podstawowym środkiem ochrony jest droga sądowa. Podstawowe roszczenia to roszczenie windykacyjne (roszczenie o wydanie rzeczy, jeśli ktoś inny, a nie właściciel, włada rzeczą) i roszczenia negatoryjne (roszczenie o zaprzestanie naruszeń własności i przywrócenie stanu zgodnego z prawem). własność a inne prawa rzeczowe Poza własnością prawo rzeczowe normuje także inne prawa rzeczowe, tj. użytkowanie wieczyste i ograniczone prawa rzeczowe (prawa na rzeczy cudzej). Prawa na rzeczy cudzej to: użytkowanie, służebność, zastaw, hipoteka oraz prawa spółdzielcze (własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze pra- 6. Zasady prawa cywilnego materialnego 397 wo do lokalu użytkowego, prawo do domu mieszkalnego w spółdzielni l mieszkaniowej). Prawo rzeczowe normuje prawne formy korzystania z rzeczy. Kreuje podmiotowe, bezwzględne prawa rzeczowe. Tych praw nie można dowolnie tworzyć, np. w drodze umów. Wyróżniamy tylko takie prawa rzeczowe, jakie kształtuje prawo cywilne. ograniczone prawa rzeczowe Ograniczone prawa rzeczowe tym się różnią od prawa własności, że prawa te odnoszą się do rzeczy, która jest własnością innej osoby i dają uprawnionemu tylko pewien ograniczony zakres uprawnień do tej rzeczy. Ograniczone prawa rzeczowe uszczuplają więc prawa właściciela. Na przykład zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym na rzeczy ruchomej (albo na zbywalnym prawie). Jego celem jest zabezpieczenie spłaty wierzytelności. Jeśli wierzytelność nie zostanie zaspokojona uprawniony może — po przeprowadzeniu postępowania sądowego — doprowadzić (przez komornika) do sprzedaży przedmiotu zastawu, bez względu na to, czyją własnością jest ta rzecz. Od własności należy odróżniać posiadanie i dzierżenie. Posiadanie polega na faktycznym władaniu rzeczą. Posiadać rzecz może właściciel, ale może też posiadać ją osoba pozbawiona tytułu własności. W tym przypadku dla ochrony praw posiadacza istotne znaczenie ma dobra lub zła wiara. Dzierżenie polega na faktycznym władaniu rzeczą za kogoś innego albo dla kogoś innego. Na przykład poczta jest dzierżycielem przesyłek. 6.7. Zasada swobody umów Zasada swobody umów (autonomii woli stron) jest — obok prawa własności — drugim filarem, na którym opierają się instytucje prawa cywilnego i całe prawo prywatne. Ma swoje uzasadnienie prawnomiędzy-narodowe i konstytucyjne (por. rozdział II). Najważniejszą regulację tworzy art. 353' k.c.: „Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, usta-wie ani zasadom współżycia społecznego". 398 XIII. Zasady gałęzi prawa swoboda umów Swoboda umów wyraża się więc w: — wolności wyboru drugiej strony umowy, — wolności w zakresie uzgodnienia typu i treści umowy (w granicach art. 353' k.c.), — wolności w zakresie uzgodnienia zmian treści umowy i jej rozwiąza nia, — wolności w zakresie formy zawarcia umowy (z wyjątkami przewi dzianymi przez prawo). Zasada swobody umów ma też aspekt szerszy: podmiot może w ogóle nie zawierać umowy, wchodzenie w stosunki prywatnoprawne jest dobrowolne, opiera się na wolności i samodzielności decyzji (inaczej jest w prawie administracyjnym). Jeśli jednak podmiot zdecyduje się zawrzeć umowę, wówczas będzie to: 1) umowa nazwana, albo 2) umowa nie objęta katalogiem umów nazwanych. umowy nazwane i umowy nienazwane Przez umowę nazwaną rozumie się taką konkretną umowę, którą można przyporządkować jakiemuś typowi umowy uregulowanemu (i nazwanemu) w przepisach prawa cywilnego. Takimi umowami są np. umowa zlecenia, umowa kupna-sprze-daży, umowa o dzieło, umowa spedycji. Umowy nie objęte katalogiem umów nazwanych to umowy nienazwane i umowy mieszane. Umowa nienazwana to umowa, która jest wytworem autonomii woli stron (co nie jest zakazane, jest dozwolone) i z uwagi na oryginalność rozwiązań przewidzianych w jej treści nie daje się przyporządkować do uregulowanych typów umów. Umowa mieszana zawiera część istotnych postanowień jakiejś umowy (lub urnów) nazwanych i ponadto elementy nowe, oryginalne (np. jest połączeniem kilku umów nazwanych). Swoboda umów ma trzy rodzaje ograniczeń: ograniczenia swobody umów — ustawę, — właściwość (naturę) stosunku, — zasady współżycia społecznego. Ustawowe ograniczenia stwarzają przepisy ius cogens i ius semisu-perativum. Jest to na przykład nakaz zawarcia umowy kupna-sprzedaży 6. Zasady prawa cywilnego materialnego 399 nieruchomości w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności, zakaz zawierania umowy z innymi niż wskazane w ustawie podmiotami, nakaz zawierania okresowych umów (np. ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów), a także przepisy dotyczące pierwokupu i szczególnego trybu wyłaniania kontrahenta (np. w drodze przetargu). „Właściwość" stosunku odnosi się do kwestii respektowania podstawowych elementów umowy, tak aby nie została ona w niedopuszczalny sposób zmodyfikowana. Zasady współżycia społecznego w kontekście umów dotyczą nakazu zachowania zasad etyki i uczciwości w toku zawierania i respektowania umów, odnoszą się do uczciwości kupieckiej itp. W przypadku sporu strony mogą szukać ochrony sądowej, chyba że z umowy wynika zapis na sąd polubowny, wówczas sprawę rozstrzyga arbitraż. Możliwość takiego zapisu w umowie jest także przejawem swobody umów. 6.8. Zasada wykonania zobowiązań Zasada wykonania zobowiązań stanowi konkretyzację zasady pacta sund servanda. Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym występują dwie strony: dłużnik i wierzyciel. Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika wykonania świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Zobowiązanie powstaje na skutek: umów, jednostronnych oświadczeń woli (np. publiczne przyrzeczenie nagrody), powstaje też jako efekt czynów niedozwolonych, tj. czynów wyrządzających drugiemu szkodę, co rodzi obowiązek jej naprawienia. Powstaje w przypadku bezpodstawnego wzbogacenia, kiedy to jedna osoba bez podstawy prawnej uzyskała korzyść majątkową kosztem innej osoby, co rodzi obowiązek jej zwrotu. Wyjątkowo źródłem zobowiązania może być akt administracyjny. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z j ego treścią, w miejscu i czasie określonym w umowie lub ustawie. Jednocześnie wierzyciel powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania. 400 XIII. Zasady gałęzi prawa Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Zobowiązanie wygasa w momencie wykonania. Niekiedy wygasa w przypadku śmierci dłużnika, może wygasnąć w przypadku rozwiązania umowy, a także w wyjątkowych przypadkach z innych przyczyn. Do zasad specyficznych profesjonalnego obrotu cywilnoprawnego powrócimy niżej. 6.9. Zasada pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego przed ustawowym Zgodnie z tą zasadą, dziedziczenie testamentowe wyprzedza dziedziczenie ustawowe. Dziedziczenie na podstawie ustawy wchodzi w rachubę dopiero wtedy, gdy spadkobierca sam nie powołał (w testamencie) do całości spadku jednego lub kilku spadkobierców. Testament jest jednostronną czynnością prawną, poprzez którą osoba fizyczna rozporządza swoim majątkiem testament na wypadek śmierci. Testament staje się skuteczny dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy. Prawo spadkowe określa różne możliwe formy sporządzenia testamentu. Testament, który nie spełnia warunków określonych przez prawo, jest nieważny. Jeśli nie ma testamentu, spadkobiercy dziedziczą na zasadach ustawowych. 7. ZASADY PRAWA PRACY Prawo pracy normuje stosunki prawa pracy dobrowolnie podporządkowanej, tj. stosunki społeczne związane z pracą podejmowaną w celach zarobkowych oraz świadczoną dobrowolnie na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy, oraz stosunki ściśle związane ze stosunkami pracy. kompleksowa gałąź prawa Jest to, w odróżnieniu od wyżej omawianych, kompleksowa gałąź prawa, złożona z norm cywilnoprawnych, ad-ministracyjnoprawnych i penalnych (karnych). 7. Zasady prawa pracy 401 Dzieli się na: — prawo indywidualnych stosunków pracy, — prawo zbiorowych stosunków pracy, Ponadto wyróżnia się prawo zatrudnienia i bezrobocia oraz prawo sporów pracy. Wyraźnie wyodrębnia się prawo ubezpieczeń społecznych. Prawo pracy jest skodyfikowane (kodeks pracy z 1975 r. wielokrotnie nowelizowany), jednak oprócz niego obowiązuje bardzo dużo innych ustaw i aktów wykonawczych oraz układy zbiorowe pracy i inne porozumienia zbiorowe. zmiany po 1989 roku W prawie pracy dokonano po 1989 r. zasadniczej modyfikacji zasad z jednoczesnym utrzymaniem w mocy części przepisów. Sfera publicznoprawna została sprowadzona do minimum. Zrównano sytuację pracodawców niezależnie od charakteru własności i formy organizacyjnej. Państwo nie występuje już w roli pracodawcy pośredniego w stosunkach regulowanych przez kodeks pracy. Gruntowna nowelizacja kodeksu pracy miała miejsce w 1996 r. i ostatnio — 26 lipca 2002 r. (Dz.U. nr 135, póz. 1146). Ta ostatnia przewidziała m.in. zawarcie porozumienia o zawieszeniu stosowania pewnych przepisów prawa pracy (dotyczących stron stosunku pracy), jeżeli jest to uzasadnione sytuacją finansową pracodawcy i przyniosła wiele zmian. W 1999 r. weszła w życie reforma ubezpieczeń społecznych, która radykalnie zmieniła system dotychczasowy, a zwłaszcza system powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego i emerytalnego. W 2000 r. znowelizowano przepisy dotyczące układów zbiorowych. Podstawowe zasady prawa pracy wyrażone są w Konstytucji i kodeksie pracy. 7.1. Zasada ochrony pracy Konstytucja nie przyznaje obywatelom prawa do pracy, choć z uwagi na fakt, iż gospodarka rynkowa w Polsce ma mieć charakter „społeczny" określa pewne elementy ochrony i nadzoru nad warunkami jej wykonywania. Ustanawia zasadę ochrony pracy („praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej"), z której wynikają pewne ograniczenia umów- 402 XIII. Zasady galęzi prawa nego kształtowania warunków pracy przez pracodawców. Są to m.in. uprawnienie państwa do sprawowania nadzoru nad warunkami pracy, kompetencja państwa do ustalania minimalnego wynagrodzenia za pracę i norm maksymalnego czasu pracy, zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16. Ponadto Konstytucja nakazuje władzom publicznym prowadzenie polityki zmierzającej do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia (poradnictwo, szkolenia, roboty publiczne, prace interwencyjne). Ustanawia też bardziej szczegółowe prawa i wolności związane z pracą, które mają swoje rozwinięcie w kodeksie pracy. 7.2. Zasada wolności pracy Konstytucja formułuje zasadę wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. Kodeks pracy stanowi, że każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy. Nikomu, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie, nie można zabronić wykonywania zawodu. Te przypadki dotyczą zawodów, których wykonywanie jest związane z posiadaniem odpowiednich kwalifikacji (lekarz, sędzia, pilot), a także dotyczą pracy zabronionej młodocianym i kobietom. 7.3. Zasada swobody nawiązania stosunku pracy Pracodawca i pracownik dobrowolnie oświadczają wolę nawiązania stosunku pracy, swobodnie określając jej formę i treść, jednak z uwzględnieniem przepisów prawa pracy, które mają charakter ius cogens. Zasadą jest więc wolność nawiązania i ukształtowania treści stosunku pracy, wyjątkiem: ograniczenia wynikające z bezwzględnie obowiązujących norm. 7.4. Zasada poszanowania godności i dóbr osobistych pracownika Zasada ta jest konsekwencją konstytucyjnej zasady poszanowania godności człowieka (por. wyżej). Nakłada na pracodawcę obowiązek takiego zachowania, które będzie szanowało godność i dobra osobiste pracownika. Zasada ochrony dóbr osobistych — jak była mowa wyżej — jest ogólną zasadą prawa cywilnego. 7. Zasady prawa pracy 403 7.5. Zasada równego traktowania pracowników Zasada ta oznacza obowiązek jednakowego traktowania wszystkich pracowników wykonujących takie same prace i wypełniających takie same obowiązki (por. zasada równości w prawie koń- . , . stytucyjnym i cywilnym). Jej konsekwencją jest zakaz dyskry-minacji w stosunkach pracy. Zasada ta jest odbiciem konstytucyjnej zasady równości (por. wyżej). 7.6. Zasada godziwego wynagrodzenia za pracę Według art. 13 k.p., pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę. Realizacji tej zasady ma m.in. służyć ustalanie przez państwo najniższego wynagrodzenia za pracę. 7.7. Zasada uprzywilejowania pracownika i automatyzmu prawnego Zasada ta oznacza zakaz odstępowania na mocy aktu woli stron od przepisów prawa pracy na niekorzyść pracownika. Ma ona podstawowe znaczenie dla realizacji funkcji ochronnej prawa pracy. Wszystkie postanowienia umów o pracę i innych aktów, na podstawie których powstaje stosunek pracy, mniej korzystne od przepisów pra- . . . . ius semiimpe- wa pracy, są z mocy prawa nieważne i w ich miejsce wstę- rativum pują automatycznie normy prawa pracy. Jednocześnie, rozumując a contrario (por. rozdział IX), strony mogą kształtować treść stosunku pracy w sposób korzystniejszy dla pracownika niż to przewidują przepisy prawa pracy, jeżeli charakter przepisów na to zezwala (nie jest to ius cogens). Ostatnia nowelizacja k.p. ograniczyła tę zasadę (art. 23la k.p.). 7.8. Zasada wolności zrzeszania się pracowników i pracodawców Zasada ta — nazywana też prawem do koalicji — jest wyrażana nie tylko w kodeksie pracy, ale i w Konstytucji oraz przede . . . . . ... . , prawo do koalicji wszystkim rozwinięta w ustawie o związkach zawodowych i ustawie o organizacjach pracodawców. 404 XIII. Zasady gałęzi prawa 7.9. Zasada udziału pracowników w zarządzaniu zakładem pracy Zasada ta przyznaje pracownikom prawo do współdziałania w zarządzaniu zakładem pracy. Szczegółowe zasady tego udziału regulują ustawy. Ponadto do zasad prawa pracy zalicza się: — zasadę zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, — zasadę ryzyka pracodawcy (gospodarczego, technicznego, osobowe go, socjalnego), — zasadę podporządkowania pracownika poleceniom służbowym (praca świadoma w ramach stosunku pracy jest pracą podporząd kowaną). Istotne znaczenie ma też obowiązek zaspokojenia, stosownie do możliwości i warunków, bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników oraz obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. 7.10. Zasady postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy sądy pracy Spory o roszczenia ze stosunku pracy rozstrzygają sądy pracy, stanowiące odrębne jednostki organizacyjne sądów rejonowych oraz sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, stanowiące od- rębne jednostki sądów okręgowych, zwane sądami pracy. Spory z zakresu zbiorowego prawa pracy są rozpoznawane — na wniosek związku zawodowego — przed kolegiami arbitrażu społecznego. Nie są to organy wymiaru sprawiedliwości. 7.11. Zasady ubezpieczeń społecznych Ubezpieczenie społeczne obejmuje: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe, ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Podstawowym źródłem prawa jest ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, póz. 887 z późn. zm.). 8. Zasady postępowania sądowego — wprowadzenie 405 ZUS Zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych wykonują: Zakład Ubezpieczeń Społecznych, fundusze emerytalne, zakłady emerytalne, płatnicy składek. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne wyrażona jest w formie stopy procentowej jednakowej dla wszystkich ubezpieczonych. Część składki na ubezpieczenie emerytalne (7,3% podstawy jej wymiaru) odprowadzana jest przez ZUS do wybranego przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego. fundusze emerytalne Fundusze emerytalne mają osobowość prawną. Ich zadaniem jest gromadzenie środków pieniężnych i ich lokowanie z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego. 8. ZASADY POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO — WPROWADZENIE decyzja stosowania prawa Postępowanie karne i cywilne to postępowania sądowe. Ich celem jest podjęcie decyzji (orzeczenia, tj. wyroku albo postanowienia) o konkretnie-indywidualnych konsekwencjach prawnych udowodnionych faktów, a więc zastosowanie prawa w celu wymierzenia sprawiedliwości. Prawo stosuje także administracja, podejmując decyzje administracyjne. Decyzją stosowania prawa jest np. wyrok zasądzający karę pozbawienia wolności w sprawie karnej, wyrok nakazujący wypłacenie odszkodowania w sprawie cywilnej, wyrok rozwodowy w sprawie rodzinnej. W sprawach toczących się przed organami administracji jest to np. decyzja administracyjna o wymiarze podatku, decyzja o wydaniu prawa jazdy. NSA i wojewódzkie sądy administracyjne (od 2004 r.) stworzą ponadto dwuinstancyjny system sądowej kontroli administracji. Decyzją stosowania prawa jest także mandat za wykroczenie w ruchu drogowym (tu prawo stosuje policja). Decyzje stosowania prawa dotyczą zidentyfikowanych co do tożsamości osób fizycznych, prawnych, organów państwa i zawierają konkretną dyrektywę powinnego zachowania. 406 XIII. Zasady galęzi prawa decyzja konkret-nie-indywidualna Uzyskanie decyzji konkretnie-indywiduałnej pociąga za sobą— na ogół — konieczność jej wykonania. Tym zajmiemy się w ostatnim rozdziale tej książki. Teraz zauważmy, że: wykonanie dobrowolne po pierwsze, może być tak, że podmiot (adresat decyzji) wykona obowiązki wynikające z decyzji dobrowolnie. Chodzi tu o obowiązki wskazane w orzeczeniach cywilnych i decyzjach administracyjnych; w przypadku orzeczeń karnych dotyczy to grzywny, wykonanie przymusowe — po drugie, podmiot — mimo decyzji — może nie spełnić dobrowolnie obowiązku. Wówczas państwo uruchamia bogaty system środków przymusu prawnego, — po trzecie, bywa również tak, że decyzja nadaje się wyłącznie do przymusowego wykonania (np. umieszczenie w zakładzie karnym), wtedy także wkracza aparat przymusu (por. rozdział XIV). Powyżej omówiliśmy już zasady postępowania administracyjnego, teraz zajmiemy się zasadami postępowań, jakie obowiązują w sądach. Warto na wstępie zauważyć, że postępowanie administracyjne i postępowanie sądowe mają wiele podobieństw, ale są też istotne różnice. postępowanie administracyjne a sądowe — podobieństwa Podobieństwa te wyrażają się zarówno w procedurach, jak i w merytorycznej stronie przebiegu postępowań. Tak postępowania administracyjne, jak i sądowe są co najmniej dwuinstancyjne; w fazie postępowania rozpoznawczego prowadzone jest postępowanie dowodowe, ustalenie stanu faktycznego konkretnej sprawy opiera się na zasadzie prawdy materialnej, konieczne jest ustalenie, jakie obowiązujące normy pozwalają na rozstrzygnięcie sprawy, dokonuje się kwalifikacji normatywnej faktu uznanego za udowodniony, to znaczy stwierdza się, że udowodniony fakt jest jednym Ryć. 50. Stosowanie prawa — etapy Ustalenie stanu faktycznego Ustalenie obowiązywania prawa (łącznie z wykładnią) Kwalifikacja normatywna stanu faktycznego sprawy Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych ustalonego stanu faktycznego 8. Zasady postępowania sądowego — wprowadzenie 407 z przypadków, do którego odnosi się określenie norma prawna. W końcu formułuje się decyzję stosowania prawa, która może być skontrolowana w II instancji. Decyzja stosowania prawa ma charakter decyzji jednostkowej. Istotne różnice polegają na tym, że: postępowanie administracyjne a sądowe 1) postępowanie administracyjne opiera się na stosunku subordynacyjnym, organ administracji nie tylko decy duje, ale jest na ogół także „stroną" w sprawie — w postępowaniu sądowym strony są równorzędne, sąd nie jest stroną i stoi ponad nimi; 2) administracja realizuje politykę państwa, sąd działa często w ochro nie interesu prywatnego; 3) organ administracji polega kierownictwu i nadzorowi organów nad rzędnych, działa w systemie organizacyjnego i służbowego podpo rządkowania — sędzia jest niezawisły, podlega tylko Konstytucji i ustawom; 4) postępowanie administracyjne — w odróżnieniu od sądowego — nie ma charakteru kontradyktoryjnego (por. niżej). Współcześnie rośnie znaczenie prawa proceduralnego. Podkreśla się, że społeczeństwa są zbyt zróżnicowane, by dało się do prawa materialnego włączyć wszystkie istotne wartości społeczne, i to w sposób niekonflikto-wy. Natomiast uznanie rangi procedur powala na zewnętrzną kontrolę podejmowania decyzji prawnych, a jednocześnie daje szansę na utrzymanie óżnorodności procesów społecznych przebiegających w zbiorowościach zróżnicowanych systemach wartości. Postępowania sądowe w demokratycznych państwach opartych na idei rządów prawa opierają się na zasadach wyrażonych w konwencjach międzynarodowych (np. Europejska Konwencja Praw Człowieka) i konstytucjach. „Uczciwy proces" to proces, który zabezpiecza poszanowanie podmiotowości jego uczestników, a zarazem stwarza warunki sprawiedliwości orzekania. Zasady równości wobec prawa i w obliczu sądu, prawo do rzetelnej procedury sądowej, prawo do sądu, kontradyktoryjności, niezawisłości sędziowskiej, jawności postępowania, dwuinstancyjności są konstytucyjnymi zasadami mieszczącymi się w katalogu praw i wolności jednostki i w zakresie wymiaru sprawiedliwości (por. rozdział XIV). 408 XIII. Zasady gałęzi prawa 8.1. Zasady postępowania karnego Prawo karne procesowe (prawo publiczne) reguluje tryb postępowania organów państwa w procesie karnym oraz uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym. Postępowanie zmierza do realizacji prawa karnego materialnego. Celem postępowania jest ustalenie, czy przestępstwo (por. wyżej) zostało popełnione —jeśli tak, to wykrycie i ukaranie sprawcy. Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest kodeks postępowania karnego z 1997 r. (Dz.U. nr 89, póz. 555 z późn. zm.). mediacja Nowy k.p.k. podkreśla m.in. silniej zasadę legalizmu, a jednocześnie przewiduje — nowe w polskim prawie — klasyczne porozumienia procesowe (np. postępowanie mediacyjne między podejrzanym a pokrzywdzonym zarządzane przez prokuratora w postępowaniu przygotowawczym), rozszerza uprawnienia i gwarancje interesów pokrzywdzonego, przyjmuje instytucję świadka incognito, ożywia kontradyktoryjność rozprawy. Dyskutuje się nad nowelizacją, która miałaby prowadzić do dalszego usprawnienia procesu karnego. Do najważniejszych, ściśle procesowych zasad, zalicza się następujące reguły. ściganie ex officio 8.1.1. Zasada ścigania przestępstw z urzędu, wyrażona wart. 303 k.k., oznacza, że przestępstwa ścigane są ex officio niezależnie od woli pokrzywdzonego. Organ ścigania, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa, wszczyna postępowanie i prowadzi je w interesie publicznym. Organy ścigania to Prokuratora i Policja (por. rozdział XIV). Organy te wydają postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, jeśli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Dochodzenie jest prowadzone przez Policję pod nadzorem prokuratora, w poważniejszych sprawach prowadzi się śledztwo — kieruje nim prokurator. Śledztwo i dochodzenie to faza nazywana postępowaniem przygotowawczym. Wszczęcie postępowania przygotowawczego należy odróżnić od wszczęcia procesu. 8. Zasady postępowania sądowego — wprowadzenie 409 Ściganie przestępstw z urzędu jest przeciwstawiane ściganiu na żądanie, tj. ściganiu prywatnoskargowemu i ściganiu na wniosek. Postępowanie przygotowawcze zostało podorządkowane niemal całkowicie dyrektywie postępowania z urzędu, natomiast postępowanie sądowe zdominowała zasada skargowości. Organ procesowy prowadzi postępowanie tylko na żądanie (wniosek) innego uprawnionego podmiotu. Skargi mają charakter zasadniczy (akt oskarżenia), etapowy (apelacja, kasacja, zażalenie), incydentalny (np. zażalenie na tymczasowe aresztowanie). ukaranie przestępcy — obowiązkiem państwa 8. l .2. Zasada legalizmu w procesie karnym ma specyficzne znaczenie (jest inaczej rozumiana niż w prawie konstytucyjnym). Oznacza nakaz skierowany do organu procesowego wszczęcia i przeprowadzenia ścigania każdego przestępstwa, jeżeli ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne. Ukaranie sprawcy nie jest prawem, a obowiązkiem państwa. Od zasady legalizmu są w polskim prawie nieliczne wyjątki (np. w postępowaniach w sprawach o występek zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5 postępowanie można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokości kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia). 8.1.3. Zasada kontradyktoryjności (sporności). Proces toczy się w formie sporu równoprawnych stron przed obiektywnym sądem. Wyróż nia się trzy strony: czynną (oskarżyciela), bierną (oskarżony) oraz arbi tra (sąd). Prawo polskie przewiduje pewne odstępstwa od zasady kontradykto-ryjności (np. sąd sam decyduje o dopuszczeniu dowodów wnioskowanych przez strony). 8.1.4. Zasada prawdy materialnej. Artykuł 2 § l i 2 k.p.k. stanowi, że postępowanie karne winno być tak ukształtowane, by podstawę wszel kich rozstrzygnięć stanowiły prawdziwe ustalenia faktyczne (por. wyżej). Z zasadą tą ścisły związek ma zasada swobodnej oceny dowodów i za sada in dubio pro reo. 8.1.5. Zasada swobodnej oceny dowodów. Artykuł 7 k.p.k. stanowi: „Organy postępowania kształtują swe przekona- swobodna ocena dowodów 410 XIII. Zasady galęzi prawa nie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego". Ocena dowodów ma więc charakter swobodny, jeżeli organ stosujący prawo nie jest prawnie związany zasadami tej oceny. Ocena ta w zakresie ustaleń stanu faktycznego przebiega na ogół zgodnie z przyjętymi w nauce regułami poznawczymi. Musi być ona przez sąd uzasadniona i może być kontrolowana w toku instancji. in dubio pro reo 8.1.6. Zasada in dubio pro reo oznacza, że organ procesowy rozstrzyga wszelkie niewyjaśnione i niemożliwe do wyjaśnienia wątpliwości na korzyść oskarżonego. 8.1.7. Zasada domniemania niewinności. Konstytucja stanowi: „Każ- dego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyroku sądu". Treść tę powtarza art. 5 § l k.p.k. 8.1.8. Zasada ciężaru dowodu. Obowiązek udowodnienia winy oskar żonego spoczywa w sądzie na oskarżycielu. Oskarżony zaś nie musi udo wadniać swojej niewinności. Może nawet poniechać obrony i odmówić wyjaśnień. Nieudowodniona teza upada. 8.1.9. Zasada prawa do obrony. Oskarżony (podejrzany) ma prawo bronić w procesie swoich interesów osobiście oraz ma prawo do pomo cy obrońcy. 8.1.10. Zasada jawności. Proces przed sądem toczy się jawnie: jaw nie dla stron postępowania i jawnie dla publiczności. Konstytucja stano wi: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i nie zawisły sąd. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie". 8.1.11. Zasada ustności. Czynności procesowe winny mieć formę ustną w postaci wypowiedzi procesowych uczestników postępowania. Rozprawa odbywa się ustnie. Nie wyklucza to dokonywania niektórych czynności w formie pisemnej. 8.1.10. 8. Zasady postępowania sądowego — wprowadzenie 411 8.1.12. Zasada bezpośredniości. Sąd przeprowadza bezpośrednio wszystkie dowody, tj. przesłuchuje świadków, biegłych, oskarżonego, ogląda dowody rzeczowe, przeprowadza wizję lokalną. 8.1.13. Zasada kontroli procesowej. Wszelkie decyzje zapadające w toku postępowania podlegają kontroli (w trybie instancyjnym, w try bie nadzoru). 8.2. Zasady postępowania cywilnego Prawo postępowania cywilnego (prawo publiczne) reguluje tryb rozstrzygania cywilnych spraw procesowych i nieprocesowych objętych prawem cywilnym, rodzinnym i opiekuńczym oraz prawem pracy. zmiany po 1989 roku Podstawą polskiego prawa postępowania cywilnego jest kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. Wyrazem dostosowania k.p.c. z 1964 r. do zachodzących zmian było ponad 60 nowelizacji tej ustawy. Zasadnicza miała miejsce w 1996 r. Najistotniejsza zmiana wyraziła się w powrocie do systemu apelacji i kasacji, które zastąpiły rewizję i rewizję nadzwyczajną, oraz wzmocnienie zasady kon-tradyktoryjności postępowania sądowego. Od 1996 r. polskie prawo postępowania cywilnego w zasadzie odpowiada standardom europejskim. Natomiast nadal niezrealizowane pozostają słuszne oczekiwania społeczne, aby sądy cywilne i karne nie tylko należycie chroniły prawa podmiotowe, ale aby czyniły to szybko i skutecznie. Przewlekłość procesów sądowych, a także trudności w egzekucji orzeczeń, pozostają głównym problemem wymiaru sprawiedliwości (por. rozdział XIV). Dlatego też prawo postępowania cywilnego wymaga dalszych zmian: uproszczenia form procesowych, przyspieszenia realizacji roszczeń, modyfikacji postępowań odrębnych i urealnienia instytucji sądów polubownych. Radykalnych zmian wymaga postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. aktywność powoda 8.2.1. Zasada dyspozycyjności. W postępowaniu cywilnym — inaczej niż w postępowaniu karnym — podmiot, który chce ochrony swoich interesów sam (bez udziału organów państwa), autonomicznie decyduje o wszczęciu (lub nie) postępowania sądowego (składa pozew), sam wybiera sposoby działania w jego toku, może zmienić żądanie, może cofnąć pozew, może uznać powództwo, zawrzeć ugodę. On rozporządza swoimi uprawnieniami procesowymi (np. może 412 XIII. Zasady gałęzi prawa wnieść — albo nie — apelację) i swoimi prawami podmiotowymi. Jest to wyraźna różnica w porównaniu z postępowaniem karnym, gdzie w postępowaniu przygotowawczym panuje zasada działania z urzędu. Na tym przykładzie wyraźnie widać różnicę między ochroną prawa publicznego (k.p.k.) i prawa prywatnego (k.p.c.). 8.2.2. Zasada prawdy materialnej. Artykuł 3 k.p.c. stanowi: „Stro ny i uczestnicy postępowania obowiązani są dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajenia czegokolwiek oraz przedstawiać dowody". 8.2.3. Zasada swobodnej oceny dowodów. Artykuł 233 § l k.p.c. stanowi: „Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego ma teriału". Ocena ta musi być uzasadniona i może być kontrolowana. domniemanie prawne Prawo przewiduje pewne wyjątki od tej zasady, np. domniemania prawne (formalne — przepis nakazuje przyjąć, że ma albo miał miejsce określony fakt, dopóki nie zostanie wykazane, że ma czy miał miejsce stan przeciwny, np. domniemanie dobrej wiary — art. 7 k.c.; materialne — przepis nakazuje uznać pewien fakt za udowodniony na podstawie innych udowodnionych faktów np. domniemanie ojcostwa). 8.2.4. Zasada kontradyktoryjności (sporności). Proces toczy się w formie sporu równoprawnych stron przed obiektywnym sądem. Mate riał procesowy (dowodowy) gromadzą i przedstawiają strony: powód i po zwany. Uczestnicy postępowania powinni przytoczyć odpowiednie oko liczności faktyczne mogące być podstawą rozstrzygnięcia sądowego. 8.2.5. Zasada ciężaru dowodu. Ciężar dowodu spoczywa na twierdzą cym, tj. na uczestniku, który twierdzi, że fakty były takie, a nie inne. Twier dzący ma obowiązek powołać odpowiednie środki dowodowe przed sądem. 8.2.6. Zasada równości stron. Strony mają zagwarantowaną jedna kową możność obrony swych praw i interesów przez podejmowanie od powiednich działań procesowych. Inne zasady, takie jak jawności, ustności, bezpośredniości, są ukształtowane — co do idei — podobnie jak w postępowaniu karnym. 9. Zasady prawa gospodarczego publicznego i prywatnego 413 8.3. Postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych W 1989 r. do k.p.c. wprowadzono przepisy o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych. Sprawa gospodarcza to sprawa ze stosunków cywilnoprawnych między przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej, a także sprawa ze stosunku spółki i przeciwko przedsiębiorcom na gruncie przepisów o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym oraz przepisów o ochronie środowiska naturalnego i w sprawach z zakresu regulacji energetyki. Sprawy gospodarcze należą do właściwości sądów okręgowych, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla sądów rejonowych. Do . , 111, sądy gospodarcze rozpatrywania tych spraw powołane są w sądach odrębne '— — jednostki organizacyjne o nazwie sądy gospodarcze. Wiele szczegółowych przepisów k.p.c. przewiduje odrębności postępowań w sprawach gospodarczych. sąd antymonopolowy W przypadku postępowań w sprawach z zakresu przeciwdziałania praktykom monopolistycznym oraz w sprawach z zakresu regulacji energetyki chodzi o rozpoznanie przez sąd odwołań przedsiębiorców od decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów lub delegatur tego urzędu oraz Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki lub oddziałów tego urzędu. Sąd (właściwy jest Sąd Okręgowy w Warszawie, w którym działa sąd antymonopolowy) rozpatruje więc w tych przypadkach odwołania od decyzji administracyjnych. l 9. ZASADY PRAWA GOSPODARCZEGO PUBLICZNEGO l PRYWATNEGO 9.1. Prawo publiczne a prawo prywatne Podział prawa na publiczne i prywatne unaocznia podwójną rolę prawa w kształtowaniu stosunków społecznych. Z jednej strony prawo reguluje interwencję państwa w te stosunki (prawo administracyjne), z drugiej — wytycza ramy autonomicznej aktywności różnych podmiotów społecznych (prawo cywilne). Jeżeli przez pryzmat tego generalnego podziału 414 XIII. Zasady gałęzi prawa spojrzymy na sferę gospodarczą, wyraźnie rysuje się podział stosunków prawnych, jakie w niej powstają, na: — publicznoprawne, — prywatnoprawne. W ten sposób wydziela się: — prawo gospodarcze publiczne, — prawo gospodarcze prywatne, nazywane też prawem handlowym albo cywilnym prawem gospodarczym. Prawo gospodarcze publiczne to ogół norm prawnych regulujących dopuszczalny zakres, formy, charakter i metody ingerencji państwa w sferę stosunków gospodarczych. Prawo gospodarcze publiczne jest wyrazem władztwa państwa w gospodarce. W systemie gospodarki rynkowej i mieszanej to przede wszystkim prawo wyznacza granice i ramy interwencjonizmu. Jeżeli jest stabilne, jest gwarantem, że państwo nie będzie w wo-luntarystyczny sposób ingerowało w procesy gospodarcze, a jedynie w takich formach i takimi metodami, jakie są przez prawo określone. Na prawo gospodarcze publiczne składają się następujące działy regulacji: działy prawa gospodarczego publicznego 1) prawo o ustroju administracji gospodarczej i jej partne rów, 2) prawo państwowego planowania gospodarczego, 3) prawo podejmowania, organizacji i prowadzenia działal ności gospodarczej, 4) prawo publicznej działalności gospodarczej, 5) prawo kontroli i nadzoru w gospodarce, 6) prawo ochrony rynku, jego mechanizmów i uczestników. Prawo gospodarcze publiczne „graniczy" — i korzysta z wielu zasad — z innymi gałęziami prawa publicznego: z prawem konstytucyjnym, administracyjnym, finansowym, międzynarodowym. „Graniczy" też z prawem gospodarczym prywatnym, prawem pracy i prawem ochrony środowiska. aspekt gospodarczy prawa Warto podkreślić, że aspekt gospodarczy mogą mieć regulacje należące do niemal wszystkich dziedzin prawa (to użycie normy decyduje, czy ma ona kontekst gospodarczy), dlatego też w doktrynie formułowane są poglądy, że wydzielenie prawa gospodarczego jako gałęzi nie ma dostatecznych podstaw. 9. Zasady prawa gospodarczego publicznego i prywatnego 415 Prawo gospodarcze publiczne korzysta głównie z przepisów bezwzględnie wiążących. Ingerowanie w sferę gospodarczą w taki sposób jest w pewnym zakresie konieczne, rodzi jednak zagrożenie naruszenia ekonomicznych praw rynku, może prowadzić do ujemnych następstw gospodarczych. Z tego względu, w celu zachowania reguł gospodarki wolnorynkowej, konieczna jest powściągliwość i ostrożność w regulacjach. Czym grozi złamanie zasad w tym zakresie — niepodważalnie wykazywały i wykazują gospodarki nakazowe (por. rozdział II). Prawo gospodarcze prywatne to ogół norm prawnych regulujących stosunki gospodarcze metodami cywilnoprawnymi, tj. regulujących ustrój prawny przedsiębiorców i stosunki cywilnoprawne, przede wszystkim zobowiązaniowe, powstające w związku z prowadzeniem tej działalności. działy prawa gospodarczego prywatnego Na prawo gospodarcze prywatne składają się trzy główne działy regulacji: 1) prawo przedsiębiorców, w których najistotniejsze miejsce zajmuje prawo spółek, 2) prawo umów gospodarczych (dwustronnych czynności handlowych), 3) prawo papierów wartościowych (jednostronnych czynności han dlowych). Przedmiotowo ujmując, na prawo gospodarcze prywatne składa się: — prawo obrotu towarowego, — prawo inwestycyjne, — prawo transportowe, — prawo ubezpieczenie, — cywilne prawo bankowe, — międzynarodowe prywatne prawo handlowe. Prawo handlowe reguluje więc zarówno wewnętrzny, jak i międzynarodowy obrót gospodarczy. Normy cywilnoprawne pochodzenia międzynarodowego (głównie konwencje multi- i bilateralne) oraz normy o takim samym charakterze, ale pochodzenia krajowego, które stosuje się do międzynarodowych stosunków gospodarczych, z mocy norm kolizyjnych prywatnego prawa międzynarodowego stanowią tzw. międzynarodowe prawo handlowe. Prawo gospodarcze prywatne szeroko korzysta z przepisów względnie wiążących, a więc w tej sferze działania podmioty w drodze porożu- 416 XIII. Zasady gałęzi prawa mień mogą wyłączać ich stosowanie i zastępować je własnymi postanowieniami umownymi. Taki sposób regulacji pozwala realizować zasadą autonomii woli podmiotów, jednak i tu pojawiają się zagrożenia polegające na wykorzystywaniu przewagi ekonomicznej w kształtowaniu stosunków gospodarczych. Prawodawca szuka dróg wyrównywania pozycji podmiotów. W zależności od wielu czynników (politycznych, finansowych, organizacyjnych) możliwe jest zarówno przekształcanie stosunków prawa prywatnego gospodarczego w stosunki publicznoprawne, jak i odwrotnie. prawo spółek Nowe prawo spółek weszło w życie l stycznia 2001 r. i zastąpiło fragment kodeksu handlowego z 1934 r. Była o tym mowa w rozdziale X. Ogólnie w polskiej doktrynie dominuje pogląd, że łączna regulacja w kodeksie cywilnym obrotu nieprofesjonalnego i pro- fesjonalnego jest poprawna. Za rozwiązanie wystarczające uznaje się uchwalenie nowego kodeksu spółek handlowych. W odniesieniu do tych obszarów regulacji prawnej nie używam określenia „gałęzie prawa". Skłaniam się bowiem do poglądu, że o nadaniu prawu (jakiemuś fragmentowi regulacji) właściwości „prawa gospodarczego" w istocie rzeczy decyduje kontekst sytuacyjny, w którym ma miejsce użycie norm. Choć tradycyjnie zwykło się uważać, że do prawa gospodarczego publicznego zaliczyć należy określony krąg regulacji, podobnie do prawa handlowego, i tak też — ze względów dydaktycznych — problematyka ta jest przedstawiana studentom, to jednak rozległość obszarów życia, które mogą być traktowane jako dziedziny działalności gospodarczej, w rzeczywistości zaprzecza możliwości wskazania tych granic. Takie stanowisko zajął ostatnio A. Bator, który pisze: „Co bowiem łączy ze sobą tak odległe od siebie dziedziny praktyki społecznej, jak np. budownictwo i działalność wydawnicza, malowanie obrazów na zamówienie i szycie garnituru na miarę. Każda z tych działalności może przecież mieć cechy działalności gospodarczej (np. może jej towarzyszyć nastawienie na osiągnięcie zysku). Nie mają one jednak wspólnego «tematu», pojmowanego jako jakaś jednolita dziedzina praktyki społecznej. [...] Są to różne dziedziny, pomimo to, że z prawnego punktu widzenia wszystkie one dadzą się ująć pod wspólną im konstrukcję umowy o dzieło". 9. Zasady prawa gospodarczego publicznego i prywatnego 417 9.2. Zasady prawa gospodarczego publicznego Podstawowe zasady prawa gospodarczego publicznego wyraża Konstytucja, określając rolę państwa w gospodarce. Zasada społecznej gospodarki rynkowej stanowi podstawę prawa gospodarczego (por. rozdział II). C. Kosikowski wyodrębnia jako najistotniejsze zasady: — wolności gospodarczej, — samodzielności gospodarczej i finansowej podmiotów gospodarczych, — równości podmiotów gospodarczych co do prawa, — dobrowolności zrzeszania się podmiotów gospodarczych, praco dawców, pracowników, konsumentów, — praworządności ingerencji państwa w sferę gospodarczą, — demokracji gospodarczej, — ochrony gospodarczych interesów publicznych, — państwowej ochrony stosunków gospodarczych (prawnej ochrony własności środków produkcji, prawnej ochrony uczciwej konkuren cji, ochrony prawnej siły roboczej, ochrony prawnej konsumenta). 9.3. Zasady prawa gospodarczego prywatnego Także podstawowe zasady tego obszaru prawa wyraża Konstytucja. Czesława Żuławska formułuje katalog zasad szczegółowych: — zgodności regulacji prawnej z prawidłami ekonomicznymi, — wolności gospodarczej, — równości podmiotów gospodarczych, — ochrony rynku i wolności konkurencji, — podwyższenia poziomu wymagań wobec profesjonalistów, — ochrony zaufania i interesu strony typowo słabszej, — autonomii woli, — uwzględniania zmienionych warunków gospodarczych, — pewności i bezpieczeństwa obrotu. Kazimierz Kruczalak wskazuje na najistotniejsze cechy obrotu handlowego, które można jednocześnie uznać za zasady najistotniejsze dla współczesnej gospodarki rynkowej. Wobec seryjności (typowości, szablo-nowości) obrotu handlowego można sformułować postulat jego szybkości i minimum formalizmu prawnego. Ten postulat trudno uznać za realizowaną zasadę prawa polskiego: zarówno prawo materialne, jak i procesowe wymaga jeszcze wielu zmian. 418 XIII. Zasady galęzi prawa Inne zasady prawa to: — pewność i bezpieczeństwo obrotu (wyrażające się m.in. w istnie niu systemu rejestracji przedsiębiorców i ochronie praw osób trze cich działających w dobrej wierze i zaufaniu do innych uczestni ków obrotu), — wolność gospodarcza, — zasada konkurencji. Łatwo zauważyć, że oba katalogi mają istotną część wspólną— inaczej być nie może. Niektóre z tych zasad zostały przedstawione wyżej, pozostałe będą przedmiotem studiów w kolejnych semestrach, dlatego tu zagadnień tych nie rozwijamy. Studenci ekonomii poznają bowiem niebawem bliżej różne obszary tzw. prawa gospodarczego, przede wszystkim handlowego. 10. PRAWO FINANSOWE kompleksowe gałęzie prawa Ograniczeni ramami tego podręcznika, pozostałe gałęzie i dziedziny prawa przedstawimy wyłącznie sygnalnie. Są to takie obszary prawa, w których mają zastosowanie różne zasady (a nawet przepisy prawne szczegółowe) z wyżej omówionych gałęzi prawa. Z wyjątkiem prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa finansowego (choć i to ostatnie bywa kwestionowane), wszystkie te obszary prawa są hete-ronomiczne, łączą w sobie regulacje publiczne- i prywatnoprawne. W zależności więc od konkretnej sprawy, jej charakteru (np. w prawie morskim: umowa przewozu towaru statkiem, naruszenie przepisów porządkowych w porcie, wypadek morski, zatrudnienie lekarza na statku) zachodzi konieczność odwołania się kolejno do zasad prawa cywilnego (umowa), administracyjnego (przepisy porządkowe), karnego (wypadek), pracy (zatrudnienie). Oczywiście, zawsze w kontekście Konstytucji oraz — często — prawa międzynarodowego. Omawiane niżej działy prawa mają też swoje zasady szczególne, charakterystyczne tylko dla tej sfery stosunków społecznych. Wskażemy dla przykładu na takie zasady. działy prawa finansowego tych gałęzi prawa, w których dominuje interes publiczny, a w stosunkach, jakie powstają, zawsze uczestniczy z jednej strony organ państwa. Prawo finansowe zalicza się do prawa publicznego. Przyjmuje się, że j prawo finansowe reguluje zjawiska posługiwania pienią dzem przez państwo, jego gromadzenia i rozdziału w celu realizacji zadań państwa. Prawo finansowe należy zatem do 10. Prawo finansowe 419 Ryć. 51. Prawo finansowe Prawo finansowe Na prawo finansowe składa się: prawo budżetowe, prawo finansów lokalnych, prawo podatkowe, prawo celne, prawo dewizowe, prawo bankowe, prawo finansów spółek handlowych, prawo bilansowe (rachunkowości i sprawozdawczości finansowej). Każdy z tych działów jest oparty na odrębnych ustawach i wyraźnie się wyodrębnia. Zarówno treściowe, jak i formalne przeobrażenia mają wyraźny związek z harmonizacją prawa ze standardami Unii Europejskiej. zmiany po 1989 roku Prawo finansowe nie jest skodyfikowane. Do osiągnięć ostatnich lat należą ustawy: o rachunkowości, o biegłych rewidentach i ich samorządzie, wielokrotnie nowelizowana ustawa o działalności ubezpieczeniowej. Jest ponadto nowy kodeks celny, nowe prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, ordynacja podatkowa, prawo bankowe, ustawa o NBP, ustawa o finansach publicznych. Zniesiono archaiczne w systemie gospodarki rynkowej podatki (wyrównawczy, od wzrostu wynagrodzeń, obrotowy), wprowadzono zaś: powszechny podatek dochodowy od osób fizycznych, podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy. Osiągnięcia w zbliżaniu rozwiązań do wspólnotowych są spore, jednak w dalszym ciągu system podatkowy budzi wiele zastrzeżeń, sektor bankowy wymaga dalszych zmian, słabo rozwinięty jest rynek usług finansowych, zwłaszcza wobec konieczności dostosowania Polski do zasady swobody świadczenia usług. Konstytucja o finansach publicznych Finanse publiczne mają swoją specjalną regulację konstytucyjną (rozdział X Konstytucji RP). Konstytucja stanowi, że podstawowe zagadnienia dotyczące finansów publicznych muszą być regulowane w drodze ustaw. To rozwiązanie ma zapobiec woluntarystycznemu i manipu- 420 XIII. Zasady gałęzi prawa lacyjnemu kształtowaniu finansowej polityki państwa przez organy władzy wykonawczej. Szczególne znaczenie dla stanu finansów państwa ma zakaz zaciągania przez państwo pożyczek (albo udzielania gwarancji i poręczeń finansowych), które powodowałyby, iż dług publiczny przekroczyłby wartość 60% rocznego produktu krajowego brutto (PBK). Obszerny art. 227 w całości poświęcony został Narodowemu Bankowi Polskiemu (por. rozdział X). Konstytucja zawiera też przepisy w bezpośredni sposób odnoszące się do problematyki podatkowej. Z uwagi na to, że przepisy ustawy zasadniczej stosuje się bezpośrednio, Konstytucja staje się także źródłem prawa podatkowego. Podatki i inne daniny publiczne obciążające określoną kategorię podmiotów mogą być ustanowione jedynie w drodze ustawowej. Ta sama zasada dotyczy ustalania stawek podatkowych, katalogu i kryteriów przyznawania ulg i zwolnień podatkowych oraz zasad umorzenia podatku. Jednym z najważniejszych zagadnień, jakim poświęcony został rozdział X Konstytucji „Finanse publiczne", jest sprawa budżetu państwa. Ustawa budżetowa jest ustawą szczególną, tak ze względu na jej charakter merytoryczny, jak i na odmienności w jej uchwalaniu w stosunku do pozostałych ustaw. Budżet jest planem finansowym, obejmującym dochody i wydatki państwa, uchwalanym jedynie w formie ustawy na okres roku kalendarzowego. ustawa o finansach publicznych Ważnym wydarzeniem w polskim prawie finansowym było uchwalenie 26 listopada 1998 r. ustawy o finansach publicznych (Dz.U. nr 155, póz. 1014 z późn. zm.). Ustawa zalicza do sektora finansów publicznych: — organy władzy publicznej i podległe im jednostki organizacyjne, — państwowe osoby prawne oraz inne państwowe jednostki organiza cyjne nie objęte Krajowym Rejestrem Sądowym, których działal ność jest finansowana ze środków publicznych w całości lub czę ści, z wyjątkiem: przedsiębiorstw państwowych, banków państwo wych, spółek prawa handlowego. Sektor finansów publicznych dzieli się na sektor rządowy i samorządowy. 11. Prawo rolne 421 Ogólnie, do sektora finansów publicznych zaliczają się tylko te podmioty państwowe, których działalność jest finansowana ze środków publicznych w całości lub części. zasady finansów publicznych Wśród zasad ogólnych finansów publicznych wymienia się: — zasadę jawności finansów publicznych (jawność debat budżetowych, jawność ustawy budżetowej, jawność długu publicznego), — zasadę przejrzystości finansów publicznych (jawność materialna, czyli jasność i czytelność rozwiązań), — zasadę niefunduszowania, tj. niewiązania dochodów publicznych z poszczególnych tytułów z przeznaczeniem na sfinansowanie imiennie określonych wydatków, — zasadę prognostycznego charakteru dochodów ujętych w budżetach jednostek sektora finansów publicznych i dyrektywnego charakte ru ich wydatków i rozchodów, — zasadę pobierania dochodów i ponoszenia wydatków określonych w budżecie państwa na podstawie odrębnych ustaw, nie zaś na podstawie ustawy budżetowej, — zasadę dokonywania wydatków publicznych w sposób celowy, oszczędny i terminowy oraz w zgodności z budżetem i planem finansowym jednostki sektora finansów publicznych, — zasadę odrębnego traktowania bezzwrotnych środków pochodzą cych ze źródeł zagranicznych. Przedstawienie zasad innych działów prawa finansowego przekracza ramy tego podręcznika. Studenci ekonomii poznają je na starszych latach studiów (w szczególności prawo podatkowe, prawo celne, prawo dewizowe, prawo bankowe). 11. PRAWO ROLNE kompleksowa dziedzina prawa Prawo rolne to całokształt norm prawnych regulujących stosunki społeczne związane z kształtowaniem ustroju rolnego, a więc układu stosunków własnościowych i form organizacji produkcji w rolnictwie, jak również form organizacyjnych rynku rolnego. Prawo rolne obejmuje heterogeniczny zbiór przepisów należących do rozmaitych gałęzi i dziedzin prawa (cywilnego, administracyjnego, finan- 422 XIII. Zasady gałęzi prawa sowego, pracy, ochrony środowiska). Nie jest skodyfikowane, opiera się na licznych ustawach i aktach wykonawczych. Prawo rolne radykalnie zmieniło po 1989 r. swój charakter— obecnie jest to głównie cywilne prawo rolne, ale wobec złożoności i dyskusyjności wielu problemów polityki rolnej, zasięg przeobrażeń prawnych i faktycznych jest niezadowalający. Zasadniczo ewolucja prowadzi w kierunku ekologizacji prawa rolnego, standaryzacji i dostosowania do wymagań prawa wspólnotowego. gospodarstwo rodzinne Ustrój rolny w Polsce opiera się na gospodarstwach prywatnych, z tym że Konstytucja w art. 23 ustanowiła zasadę, według której podstawę ustroju rolnego państwa tworzy gospodarstwo rodzinne, tj. takie, które ze względu na swoją wielkość i wyposażenie może być prowadzone przez członków jednej rodziny i które pozwala na zaspokojenie jej potrzeb. Postanowienie to nie stoi na przeszkodzie tworzeniu innych gospodarstw (np. farmerskich), ale nie są one uznawane za zasadniczy typ przedsiębiorstwa rolniczego. Ponadto istnienie gospodarstw rodzinnych nie może prowadzić do zniesienia lub istotnego ograniczenia własności prywatnej i wolności gospodarczej. Nie może być więc wprowadzony, np. zakaz obrotu ziemią lub nakaz wykorzystywania ziemi w jakiś określony sposób, chyba że miałoby to chronić ważny interes publiczny. W celu realizacji tej zasady konstytucyjnej koniecznie jest określenie systemu środków prawnych dotyczących statusu prawnego gospodarstwa rodzinnego. Trzeba przyznać, że przy jednej czwartej siły roboczej zatrudnionej w rolnictwie i wysokim bezrobociu na wsi w niektórych regionach Polska stoi w obliczu ogromnego zadania — sformułowania i wdrażania polityki trwałego rozwoju wsi i polityki zmian strukturalnych. Dostosowanie prawa rolnego do ustawodawstwa wspólnotowego jest więc złożonym i bardzo trudnym zadaniem. zakres prawa rolnego dzajów produkcji (nasiennictwo, hodowla zwierząt, rybactwo, leśnictwo, łowiectwo), ochrony gruntów rolnych i leśnych. Regulacje z zakresu prawa rolnego dotyczą: pozycji producentów rolnych (rolników indywidualnych, struktur państwowej własności rolniczej, struktur rolniczych spółdzielni produkcyjnych), zasad działania rynku rolnego, finansowania rolnictwa i kształtowania jego dochodowości, kształtowania jakości i szczególnych ro- 12. Prawo ochrony środowiska 423 12. PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA Prawo ochrony środowiska to zespół norm zabezpieczających w imię interesu publicznego elementy przyrodnicze, w tym także przekształcone w wyniku działalności człowieka, a w szcze- kompleksowa ,. , . . ..... .. . . dziedzina prawa golnosci powierzchnie ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz oraz klimat przed niszczeniem, uszkodzeniem bądź szkodliwym przekształceniem oraz ułatwiających tworzenie nowych wartości przyrodniczych. Jest to także kompleksowa, złożona, nie skodyfikowana w Polsce dziedzina prawa. Na prawo ochrony środowiska składają się normy admini-stracyjnoprawne, cywilne, finansowe, prawa pracy itd. Główne założenia tej dziedziny prawa zostały sformułowane w aktach ONZ dotyczących ogólnoświatowej strategii ochrony środowiska. Do zasad podstawowych ochrony środowiska należy zasada zrównoważonego rozwoju (art. 5 Konstytucji RP). Zasada zrównoważonego rozwoju ma swoje źródło prawnomiędzynaro-dowe (ONZ, Unia Europejska). Zrównoważony rozwój oznacza taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym w celu zrównoważenia szans dostępu do środowiska poszczególnych społeczeństw lub ich oby- z ^rozwój wateli — teraz i w przyszłości — następuje proces integrowa- ' nią działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych. Nowa ustawa — Prawo ochrony środowiska (2001) określa zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów, z uwzględnieniem wymagań zrównoważonego rozwoju. Artykuł 4 ustawy stanowi, że powszechne korzystanie ze źrodowiska przysługuje z mocy ustawy każdemu i obejmuje korzystanie ze środowiska, bez użycia instalacji, w celu zaspokojenia potrzeb osobistych oraz gospodarstwa domowego, w tym wypoczynku oraz uprawiania sportu, w zakresie wprowadzania do środowiska substancji lub energii i korzystania z wód. W nowym k.k. znalazł się rozdział „Przestępstwa przeciwko środowisku". Pełne włączenie standardów Unii Europejskiej do prawa i praktyki w Polsce będzie procesem długotrwałym — przede wszystkim z powodów ekonomicznych (konieczne są ogromne inwestycje). 424 XIII. Zasady gałęzi prawa 13. PRAWO RODZINNE l OPIEKUŃCZE Wyodrębnienie tego działu prawa jako odrębnej gałęzi jest dyskusyjne. Prawo rodzinne i opiekuńcze należy w całości do prawa prywatnego (cywilnego). Jest skodyfikowane. Kodeks pochodzi z 1964 r. Reguluje niemajątkowe i majątkowe stosunki między małżonkami, między rodzicami i dziećmi oraz stosunki z zakresu opieki i kurateli. Poza kodeksem obowiązują także inne ustawy dotyczące tej problematyki (np. ustawa o funduszu alimentacyjnym). Kodeks był wielokrotnie nowelizowany. Między innymi zmieniono przepisy o przysposobieniu, wprowadzono wyznaniową formę zawierania małżeństw oraz instytucję separacji małżonków. Zagadnienia rodziny są przedmiotem regulacji w Konstytucji. Konstytucja wyraża zasadę ochrony małżeństwa (jako związku kobiety i mężczyzny), rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, praw dziecka. Wyraża też zasadę równouprawnienia kobiety i mężczyzny. Nakłada na państwo obowiązek prowadzenia polityki prorodzinnej. Księga I Kodeksu cywilnego jest pomocniczo stosowana w sprawach rodzinnych. Polskie prawo rodzinne i opiekuńcze na ogół odpowiada podstawowym standardom międzynarodowym w zakresie ochrony praw człowieka, wymaga jednak pewnych zmian w warstwie stosunków osobowych i w sferze stosunków majątkowych małżonków. 14. PRAWO MIĘDZYNARODOWE PRYWATNE Prawo międzynarodowe prywatne reguluje stosunki z zakresu prawa cywilnego (w tym: rodzinnego i opiekuńczego), prawa pracy, prawa handlowego, w których występują elementy obce (np. stroną stosunku prawnego jest cudzoziemiec, przedmiot spadku jest za granicą). Prawo międzynarodowe prywatne wskazuje, prawo którego państwa ma wówczas zastosowanie. Prawo międzynarodowe prywatne w Polsce jest zawarte w ustawie z 12 listopada 1965 r. (Dz.U. nr 46, póz. 290 z późn. zm.). Normy kolizyjne są też w innych ustawach, np. w prawie wekslowym, w prawie czekowym, w kodeksie morskim. Polska jest też stroną wielu multilateralnych 15. Prawo morskie 425 i bilateralnych konwencji zawierających normy kolizyjne, a także normy merytoryczne, bezpośrednio regulujące stosunki z elementem obcym. Postanowienia konwencji stanowią lex specialis w stosunku do prawa wewnętrznego. Wyłączają więc zastosowanie norm tego ostatniego prawa w takim zakresie, w jakim same rozstrzygają o określonych zagadnieniach. Normy kolizyjne prawa międzynarodowego prywatnego nie regulują wprost stosunków życiowych, lecz jedynie wskazują, jakie prawo merytoryczne (prawo jakiego państwa) jest w danym wypadku właściwe. elementy obce O tym, normy jakiego systemu prawa się stosuje, decyduj ą rozmaite czynniki. Do rozstrzygania sprawy właściwe może być: prawo ojczyste (z uwagi na obywatelstwo), prawo miejsca zamieszkania (domicylu), prawo miejsca siedziby przedsiębiorstwa, prawo miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych (w szczególności — miejsce położenia rzeczy), prawo miejsca dokonania czynności prawnej (w szczególności — miejsca zawarcia umowy), prawo miejsca zawarcia małżeństwa, prawo miejsca, gdzie zaszedł fakt, który rodzi zobowiązanie (w szczególności prawo miejsca deliktu), prawo miejsca siedziby władzy orzekającej. Organy każdego państwa w zasadzie stosują tylko własne prawo prywatne międzynarodowe. 15. PRAWO MORSKIE Prawo morskie reguluje stosunki powstające w związku z różnymi formami korzystania z wód, dna, podziemia i brzegów morskich. kompleksowa dziedzina prawa Obejmuje heterogeniczny zespół przepisów regulujących problematykę należącą do rozmaitych gałęzi prawa wewnętrznego i międzynarodowego publicznego (międzynarodowe prawo morza). Składa się następujących obszarów regulacji: — morskie prawo cywilne obejmuje w szczególności cywilnoprawne aspekty działalności niektórych podmiotów stosunków morskich, problematykę własności i ograniczonych praw rzeczowych dotyczących statku i ładunku, stosunki umowne (dotyczące przewozu rzeczy i osób, różnych form korzystania ze statku, usług związanych z żeglugą morską, ubezpieczeń), odpowiedzialność cywilnoprawną z tytułu wypadków morskich, zanieczyszczenia środowiska morskiego itd., 426 XIII. Zasady galęzi prawa — morskie prawo administracyjne dotyczące organizacji kompeten cji i form działania administracji morskiej, rejestracji, pomia ru bezpieczeństwa statków, porządku i bezpieczeństwa w portach i przystaniach morskich, najszerzej pojmowanego bezpieczeństwa żeglugi, administracyjnoprawnych aspektów ochrony środowiska morskiego, brzegów morskich, uprawiania rybołówstwa morskie go i eksploatacji innych żywych i mineralnych zasobów morskich, ratowania życia i mienia na morzu itd., — morskie prawo pracy reguluje problemy pośrednictwa pracy dla osób poszukujących pracy na statkach morskich, powstanie i usta nie stosunku pracy na statku, obowiązki stron stosunku pracy, czas pracy na statku, urlopy, zawieranie morskich układów zbiorowych i określanie regulaminów pracy, przebywanie na statku itd., — morskie prawo karne dotyczy w szczególności określonych kate gorii przestępstw przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej, kar wymierzanych w formie decyzji administracyjnych za wykrocze nia, związanych z zanieczyszczeniem środowiska morskiego, na ruszeniem obowiązków związanych z bezpieczeństwem żeglugi, zgłaszaniem statku do rejestru, pomiaru itd., — morskie prawo międzynarodowego prywatne zawiera niektóre nor my kolizyjne. Wyodrębnia się też morskie prawo gospodarcze publiczne normujące wszelkie rodzaje interwencjonizmu państwowego dotyczącego gospodarki morskiej. Szczególną pozycję zajmuje zespół przepisów z zakresu morskiego prawa międzynarodowego publicznego, określany powszechnie jako międzynarodowe prawo morza. Obejmuje on w szczególności problematykę przynależności państwowej statku, prawnego położenia obszarów morskich, stref przyległych, szelfu kontynentalnego, morza pełnego itd. Dla prawa morskiego szczególne znaczenie mają międzynarodowe konwencje morskie, które wiążą Polskę, oraz nowy kodeks morski. Kodeks morski (ustawa z 18 września 2001 r., Dz.U. nr 138, póz. 1545) reguluje stosunki prawne związane z żeglugą morską i stosuje się przede wszystkim do morskich statków handlowych. 15. Prawo morskie 427 Fundamentalną zasadą prawa morskiego jest zasada wolności mórz. Oznacza ona, że z morza pełnego (otwartego) wszystkie państwa, ich statki i obywatele mogą korzystać na zasadzie rozsądnego czer- .,,,,, , , , . 1 t j • i zasada wolności panią pożytków. Na zasadę wolności mórz składa się: wól- ność żeglugi, wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu, wolność budowania sztucznych wysp i wolność badań. Morze pełne (obszary morskie na zewnątrz od granicy morza terytorialnego lub wyłącznej strefy ekonomicznej) nie podlega suwerenności żadnego państwa. WYBRANA LITERATURA Bator A., Użycie normy prawnej w regulacji stosunków gospodarczych, Wrocław 2000. Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa 1997. Bojanowski E., Lang J., Postępowanie administracyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2000. Broniewicz W., Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1999. Ciechanowicz-McLean J., Międzynarodowe prawo ochrony środowiska, Warszawa 2001. Ciechanowicz-McLean J., Powałowski A., Prawo gospodarcze publiczne, Warszawa 2001. Cieślak M., Polska procedura karna. Warszawa 1973. Cieślak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1990. Cieślak Z., Lipowicz L, Niewiadomski Z., Prawo administracyjne. Część ogólna, Warszawa 2002. Czachórski W., Brzozowski A., Safjan M., Skowrońska-Bocian E., Zobowiązania. Zarys wy- kładu, Warszawa 2000. Czechowski R, Korzycka-Iwanow M., Prutis S., Stelmachowski A., Polskie prawo rolne na tle ustawodawstwa Unii Europejskiej, Warszawa 1999. Działocha K., Jarosz J., Konstytucja po dwóch latach jej obowiązywania, „Państwo i Prawo" 1999 nr 12. Filipek J., Prawo administracyjne. Instytucje ogólne, Kraków 1995. Finanse publiczne i prawo finansowe, t. l i 2, E. Ruśkowski (red.), Warszawa 2000. Galster J., Mik C., Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu, Toruń 1998. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2001. Gilas J., Prawo międzynarodowe prywatne, Warszawa 2002. Gliniecka J., Polskie prawo bankowe (1918-1996), Warszawa 1996. Góralczyk W., Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2000. Grzegorczyk T., Tylman G., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2001. Kaczyński L., Ocena nowelizacji kodeksu pracy. Warszawa 1996. Klafkowski A., Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa 1972. Klepacki Z., Encyklopedia teorii i praktyki organizacji międzynarodowych, Warszawa 1990. Kmieciak Z., Ogólne zasady prawa i postępowania administracyjnego. Warszawa 2000. Konstytucja i władza we współczesnym świecie. Doktryna — prawo — praktyka, M. Kruk, J. Trzciński, J. Wawrzyniak (red.), Warszawa 2002. 428 XIII. Zasady gałęzi prawa Kosikowski C., Polskie publiczne prawo gospodarcze, Warszawa 2001. Kosikowski C., Ustawa o finansach publicznych, „Państwo i Prawo" 1999, nr 3. Koziński M.H., Morskie prawo publiczne, Gdynia 2002. Koziński M.H. Morskie prawo gospodarcze, Część l i 2, Gdynia 2002. Kruczalak K., Prawo handlowe. Zarys wykladu, Warszawa 1999. Leoński Z., Zarys prawa administracyjnego, Warszawa 2000. Łętowska E., Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994. Łętowski J., Prawo administracyjne dla każdego, Warszawa 1995. Majchrowski J., Winczorek P, Ustrój konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1998. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2001. Matysik S., Prawo morskie — zarys systemu, Wrocław 1970—73. Millon-Delsol Ch,, Zasada pomocniczości, Warszawa 1995. Młynarczyk J., Prawo morskie, Gdańsk 1997. Ochędowski E., Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1999. Oniszczuk J., Stosowanie prawa. Wybór zagadnień, Warszawa 2000. Pankowski K. [w:] „Komunikat CBOS" nr 166, oprać., Badanie z 7-13.07.1999 r. reprezentatywna próba losowo-adresowa dorosłych Polaków. Pazdan M., Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2001. Polskie prawo konstytucyjne, W. Skrzydło (red.), Lublin 1998. Polskie prawo rolne u progu Unii Europejskiej, S. Prutis (red.), Białystok 1998. Prawo administracyjne, M. Wierzbowski (red.), Warszawa 2001. Prawo konstytucyjne, Z. Witkowski (red.), Toruń 1998. Prawo konstytucyjne RP, P. Sarnecki (red.), Warszawa 2002. Prawo morskie, t. l i 2, J. Łopuski (red.), Bydgoszcz 1998. Pułło A., Idee ogólne a zasady prawa konstytucyjnego, „Państwo i Prawo" 1995, nr 6. Pyzioł W, Szumański A., Weiss J., Prawo spółek, Bydgoszcz-Warszawa 2002. Radwański Z., Prawo cywilne — część ogólna, Warszawa 2002. Radwański Z., Panowicz-Lipska J., Zobowiązania — część szczegółowa, Warszawa 1998. Safjan M„ Zasada swobody umów (uwagi wstępne na tle wykladni art. 353'), „Państwo i Prawo" 1993, nr 4. Salwa Z., Prawo pracy i ubezpieczeń spolecznych, Warszawa 2002. Skubiszewski K., Wzajemny stosunek i związki pomiędzy prawem międzynarodowym i prawem krajowym, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1986, nr 1. Szmyt A., Mała Konstytucja w świetle orzecznictwa Trybunatu Konstytucyjnego, Koszalin 1995. Szreniawski J., Prawo administracyjne. Część szczegółowa, Toruń 1997. Swiątkowski A., Zasady prawa pracy, Warszawa 1997. Tarska M., Problemy polskiego prawa handlowego okresu transformacji, „Studia Prawnicze" 1999, nr 3. Ustrój administracji publicznej, E. Nowicka (red.), Warszawa 2000. Waligórski M., Nowe prawo działalności gospodarczej, Poznań 2001. Warylewski J., Wstęp do nauki prawa karnego, Gdańsk 2002. Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo cywilne. Zarys części ogólnej. Warszawa 2001. Wróblewski J., Prawo obowiązujące a „ogólne zasady prawa", ZNUŁ 1965, seria I. Wronkowska S., Zieliński M., Ziembiński Z., Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974. 15. Prawo morskie 429 Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, W. Sokolewicz (red.), Warszawa 1998. Zieliński M., Konstytucyjne zasady prawa, [w:] Charakter i struktura norm konstytucji, Warszawa 1997. Ziembiński Z., Wartości konstytucyjne, Warszawa 1993. Żuławska C., Zasady prawa gospodarczego prywatnego, Warszawa 1995. Rozdział XIV ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA 1. WPROWADZENIE 1.1. Podmiot ponosi odpowiedzialność prawną, jeśli poddaje się przewidzianym przez prawo negatywnym konsekwencjom (skutkom) zachowań, zdarzeń lub stanów rzeczy, które stanowią naruszenie obowiązków zawartych w normach prawnych (poddaje się. normie sankcjonującej). Obowiązek ponoszenia odpowiedzialności może dotyczyć zachowań własnych lub zachowań, zdarzeń i stanów rzeczy związanych z innymi osobami (np. pracodawca odpowiada za pracownika na zasadzie ryzyka); można też ponosić odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez rzecz (np. zawalenie budynku), za szkodę związaną z użyciem sil przyrody i szkodę wyrządzoną przez zwierzę. Wyróżnia się wiele typów odpowiedzialności prawnej, biorąc pod uwagę różne kryteria. Jeżeli przesłanką odpowiedzialności jest wina podmiotu ustalona na podstawie oceny aktu woli lub procesu motywacyjnego sprawcy odpowiedzialność nazywana jest podmiotową. Z tytułu winy pono- dzialności prawnej ro zaje o powie- s^ g^ odpOWjecjzialność karną, deliktową, czasem kontrak- tową oraz z tytułu niewykonania (zawinionego) obowiązku powstałego w wyniku czynności prawnej lub innego aktu prawnego, który wiąże się z powstaniem stosunku prawnego (ponosi się odpowiedzialność kontraktową, administracyjną, służbową, rodzica za dzieci). Odpowiedzialność można także ponosić niezależnie od sprawstwa, z tytułu ryzyka (cywilna, służbowa), słuszności lub niesłusznego 1. Wprowadzenie 431 wzbogacenia (cywilna odpowiedzialność odszkodowawcza). Taka odpowiedzialność nazywana jest odpowiedzialnością przedmiotową. Ogólnie odpowiada się za własne czyny i czynności, ale można też w niektórych przypadkach odpowiadać za czyny cudze. Zasady odpowiedzialności różnią się też ze względu to, kogo odpowiedzialność dotyczy (np. odpowiedzialność osobista, solidarna) oraz w zależności od tego do jakiej gałęzi prawa należą normy, na podstawie których odpowiedzialność powstaje. Przewidziane przez prawo materialne ujemne konsekwencje są bardzo różnorodne pod względem pełnionych funkcji, przyjętych form i postaci. Są to przede wszystkim konsekwencje wskazane przez normy sankcjonujące (nazywane sankcjami). Katalogi możliwych skutków w poszczególnych gałęziach prawa są bardzo bogate. Generalnie można je podzielić też na majątkowe i niemajątkowe. Jeżeli podmiot naruszy normę sankcjonowaną — w świetle prawa — możliwe są dwie typowe sytuacje. Po pierwsze, może być tak, że odpowiedzialność prawna przewidziana przez normę sankcjonującą może się zrealizować z mocy prawa (ex legę), tj. dotknie podmiot rzeczywiście, choć żaden organ władzy nie będzie musiał wykonać żadnych działań w tej sprawie; po drugie, może też być tak, że naruszenie obowiązku nie pociągnie automatycznie rzeczywistych skutków, konieczne jest bowiem zrealizowanie łańcucha norm interwencyjnych i postsankcjonujących. Tak więc wówczas to, czy owa możliwość przekształci się w rzeczywistą odpowiedzialność zależy od wielu czynników (np. od ujawnienia przestępstwa, skazania winnego, wezwania go do odbycia kary). odpowiedzialność prawna ex legę Odpowiedzialność prawna „dotykająca" adresata normy ex legę, tj. działająca z mocy prawa, jest przewidziana dla przypadków polegających na naruszeniu obowiązków związanych z dokonywaniem różnych konwencjonalnych czynności prawnych. Jeśli podmiot świadomie (albo nawet niekiedy nieświadomie) naruszy dyspozycje norm, które określają zasady dokonywania takich czynności — czynności te, choć faktycznie (w sensie psychofizycznym) miały miejsce, są uważane za niebyłe z mocy prawa. Z punktu widzenia prawa — nie zostały w ogóle dokonane. Żaden organ przymusu nie musi dokonywać żadnej czynności w tej sprawie. Na przykład, przeniesienie własności nieruchomości na nabywcę w drodze sprzedaży może nastąpić jedynie poprzez umowę zawartą w postaci 432 XIV. Odpowiedzialność prawna nieważność bezwzględna aktu notarialnego. Niedochowanie tej formy, mimo spisania umowy w innej formie, a nawet zapłacenia ceny kupna, nie powoduje zmiany właściciela w świetle prawa. Powstaje tzw. nieważność bezwzględna. odpowiedzialność w sensie normatywnym i realnym W większości sytuacji przewidzianych przez prawo konsekwencje nie dotykają realnie podmiotu z mocy prawa. Dopiero jego aktywne zachowanie (podjęte dobrowolnie albo na skutek uruchomienia aparatu państwa) prowadzi do przekształcenia potencjalnej, normatywnej odpowiedzialności w odpowiedzialność w sensie realnym. Faktyczne poddanie się odpowiedzialności następuje więc również, jeśli podmiot dobrowolnie decyduje się ją ponieść (np. zapłacić odszkodowanie, naprawić szkodę, zapłacić grzywnę, zwrócić rzecz, zgłosić się na policję po popełnieniu przestępstwa). Może się to odbyć bez udziału organów przymusu państwa, choć w wielu przypadkach ten udział jest nieunikniony (np. przyznanie się do przestępstwa uruchamia prokuraturę, policję, sąd). Realne poniesienie odpowiedzialności może też być realizowane w całości z udziałem aparatu przymusu państwa. Organ państwa stwierdza naruszenie prawa, wymierza sankcję oraz doprowadza do przymusowego jej wykonania. Prawo określa podmioty kompetentne i zobowiązane do stosowania i wykonywania przymusu, warunki, które muszą być spełnione, aby stosować lub wykonywać przymus, procedury i środki przymusu. 1.2. Naruszenie obowiązków wynikających z prawa publicznego przymus państwa uruchamiany z urzędu w zasadzie zawsze (o ile zostaje ujawnione) powoduje uruchomienie z urzędu środków przymusu państwa (norm sankcjonujących, interwencyjnych i postinterwencyjnych), w celu doprowadzenia do poddania się przez podmiot ujemnym konsekwencjom prawnym. Mniej czytelna jest sytuacja, gdy owego naruszenia dopuszcza się nie jednostka, a organ władzy publicznej, np. jest bezczynny, choć powinien podjąć decyzję. System środków mogących skłonić oporną jednostkę (albo organizację) do realizacji obowiązku jest bogaty i zróżnicowany, natomiast system środków adresowanych do władzy, jakimi może posłużyć się jednostka, jest niedoskonały i niewystarczający (np. nie ma w praktyce dostatecznie skutecznych środków wyegzekwowania działań rzeczowych od administracji). Sytuacja wymaga pilnych zmian. 2. Podstawowe typy odpowiedzialności w prawie 433 Na straży dóbr chronionych przez prawo publiczne stoi wiele organów mających kompetencję do stosowania — w różnym zakresie — przymusu: organy kontroli przestrzegania prawa (np. NIK, Prokuratura), sądy, organy administracji publicznej, Policja, Służba Więzienna, poborcy skarbowi, komornicy itd. Naruszenie obowiązków wynikających z prawa prywatnego często powoduje odpowiedzialność ex legę, a poza tym nie powo duje w zasadzie automatycznego uruchomienia środków przymus pań- , . rr • i • • i • • stwa uruchamia- przymusu państwowego. Tu zazwyczaj konieczna jest mi- na wnjosek cjatywa (pozew, wniosek) podmiotu pokrzywdzonego. To za- ' — interesowania strona decyduje, czy uruchomi wymiar sprawiedliwości i komornika (por. rozdział XII). Zanim przyjrzymy się głównym typom odpowiedzialności prawnej i niektórym organom orzekającym i realizującym ten przymus, warto podkreślić, że istnieje możliwość poniesienia kilku rodzajów odpowiedzialności za to samo zachowanie, np. odpowiedzialności karnej, cywilnej i służbowej (np. za wypadek drogowy ze skutkiem śmiertelnym spowodowany przez żołnierza zawodowego), konstytucyjnej i karnej, pracowniczej i cywilnej, cywilnej i karnej. Za nieprzestrzeganie przepisów określonego działu prawa, np. prawa ochrony środowiska, możliwe jest poniesienie odpowiedzialności administracyjnej (w tym finansowej), cywilnej, karnej, pracowniczej, konstytucyjnej iprawnomiędzynarodowej. Nie jest więc tak, że jedna dziedzina prawa wiąże się zawsze z jednym typem odpowiedzialności. 2. PODSTAWOWE TYPY ODPOWIEDZIALNOŚCI W PRAWIE Wyróżnimy kilka podstawowych typów odpowiedzialności publicznoprawnej, jeden typ — prywatnoprawny i jeden typ odpowiedzialności o elementach mieszanych (z przewagą prywatnoprawnych). W kolejności jest to: 1) odpowiedzialność konstytucyjna, 2) odpowiedzialność administracyjna, 3) odpowiedzialność w prawie finansowym, 4) odpowiedzialność karna, 5) odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa, 6) odpowiedzialność cywilna, 7) odpowiedzialność pracownicza. 1) 434 XIV. Odpowiedzialność prawna Wyróżnienie opiera się. na kryteriach umownych i może być dyskusyjne. W szczególności odpowiedzialność w prawie finansowym, tu wyodrębniona, należy do ogólnie pojmowanej odpowiedzialności administracyjnej, została tu jednak — głównie z uwagi na jej znaczenie w działalności gospodarczej — przedstawiona osobno. 3. ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONSTYTUCYJNA 3.1. Odpowiedzialność konstytucyjna oznacza obowiązek poddania się przewidywanym przez prawo konstytucyjne konsekwencjom przez naj wyższych funkcjonariuszy w państwie za naruszenie Konstytucji lub in nych ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swo jego urzędowania (odpowiedzialność za delikty konstytucyjne). W Polsce organem orzekającym o odpowiedzialności konstytucyjnej jest Trybunał Stanu. delikt konstytucyjny Delikt konstytucyjny nie jest uznawany za przestępstwo, ale za zawinione naruszenie Konstytucji lub ustawy. Odpowiedzialność konstytucyjna jest — oprócz kontroli konstytucyjności prawa przez Trybunał Konstytucyjny (por. rozdział III) i sądowej kontroli legalności decyzji administracyjnych przez Naczelny Sąd Administracyjny (por. rozdział XIII) —jedną z fundamentalnych gwarancji praworządności w demokratycznym państwie prawa. Odpowiedzialności tej podlegają: — Prezydent RP, — Prezes Rady Ministrów i członkowie Rady Ministrów, — posłowie i senatorowie, — Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie KRRiT, — Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych, — osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie mi nisterstwem. 3.2. Trybunał Stanu jest organem władzy sądowniczej, odrębnym Trybunal Stanu du Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. i niezależnym od innych władz. Członków Trybunatu Stanu wybiera Sejm. Przewodniczącym Trybunału jest z urzę- 3. Odpowiedzialność konstytucyjna 435 Za naruszenie Konstytucji i ustaw, o ile owe naruszenia nie wypełniają znamion przestępstwa, Trybunał Stanu wymierza łącznie lub osobno następujące kary: 1) utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na urząd Prezyden ta oraz do Sejmu i rad samorządu terytorialnego, 2) zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwo wych i w organizacjach społecznych, 3) utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów ho norowych oraz utratę zdolności do ich uzyskania. Kary orzekane są na okres od 2 do 10 lat, z tym że kara określona w punkcie 2) może być orzekana na stałe. Z uwagi na szczególne okoliczności sprawy Trybunał może poprzestać na stwierdzeniu winy oskarżonego. Natomiast za czyny noszące znamiona przestępstwa Trybunał Stanu wymierza kary przewidziane w ustawach karnych. W razie uznania winy naruszenia Konstytucji lub ustawy, albo przestępstwa związanego z tym naruszeniem, Trybunał Stanu orzeka w przypadku Prezydenta — złożenie urzędu, a w przypadku pozostałych osób — utratę zajmowanego stanowiska. Postępowanie wykonawcze w stosunku do wyroków Trybunału Stanu należy do Sądu Okręgowego w Warszawie i odbywa się na zasadach przewidzianych w sprawach karnych. Orzeczenia do wykonania kieruje Przewodniczący Trybunału Stanu, do niego też należy zarządzanie i nadzorowanie ich wykonania przez inne organy państwowe. Trybunał Stanu w Polsce działa dotąd głównie prewencyjnie. Po 1982 r. jedna sprawa wytoczona została umorzona w rezultacie amnestii, w drugiej wydany został wyrok w I instancji (tzw. afera alkoholowa). Trwa postępowanie w II instancji. 3.3. Od odpowiedzialności konstytucyjnej (za delikty) należy odróżniać odpowiedzialność polityczną. Jej szczególnym rodzajem jest odpowiedzialność parlamentarna. odpowiedzialność polityczna i parlamentarna Odpowiedzialność polityczna (w tym parlamentarna) nie jest odpowiedzialnością prawną w przyjętym wyżej rozumieniu. Nie jest to bowiem 436 XIV. Odpowiedzialność prawna utrata zaufania odpowiedzialność za naruszenie prawa, ale na ogół za naruszenie norm politycznych, rozumianych jako reguły rządzenia i reguły gry politycznej. Naruszenie norm politycznych może prowadzić do utraty zaufania do określonych osób lub solidarnie do ca- łych składów organów władzy przez podmiot mianujący na urząd, wybierający lub sprawujący kontrolę. Owo naruszenie może być faktem, ale może być również tak, że utrata zaufania będzie spowodowana nie dezaprobatą dla już podjętych działań, ale subiektywną oceną, iż funkcjonariusz nie podoła dalszym obowiązkom. Funkcjonariusz piastujący urząd państwowy w takiej sytuacji powinien ustąpić albo może zostać odwołany. Odpowiedzialność parlamentarna jest ponoszona solidarnie przez rząd lub indywidualnie przez jego członków wobec Sejmu z powodu utraty zaufania do władzy wykonawczej przez parlament. Jeśli rząd działa niezgodnie z jego wolą (nie musi to stanowić naruszenia prawa), ten może odmówić wyrażenia wotum zaufania lub uchwalić wotum nieufności, czego efektem jest odwołanie rządu lub poszczególnych jego członków. 4. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ADMINISTRACYJNA 4.1. Odpowiedzialność administracyjna oznacza obowiązek podda nia się przez podmiot przewidzianym przez prawo administracyjne ujem nym konsekwencjom za zachowania, które stanowią naruszenie norm tej gałęzi prawa. Chodzi tu zarówno o naruszenie administracyjnoprawnych obowiązków pieniężnych, jak i obowiązków o charakterze niepieniężnym. Odpowiadać mogą zarówno organy administracji rządowej i samorządowej, jak i adresaci działań administracji (obywatele i ich organizacje). Przewidziane przez ustawy z zakresu materialnego prawa administracyjnego formy, postacie i funkcje tej odpowiedzialności są bardzo różnorodne. 4.2. Za główną postać tej odpowiedzialności uznać można odpowie dzialność wyrażającą się w obowiązku poddania się przez podmiot śród- 4. Odpowiedzialność administracyjna 437 kom egzekucyjnym, tj. administracyjnym środkom mającym doprowadzić do wykonania publicznoprawnego obowiązku (sankcja egzekucyjna) bezpośrednio lub w sposób zastępczy. egzekucja administracyjna Obowiązki objęte egzekucją administracyjną (pieniężne i niepieniężne) mogą wynikać z konkretnych decyzji organów władzy albo bezpośrednio z przepisów prawa. Obowiązki o charakterze pieniężnym to np. uiszczenie podatków, opłat, grzywien, kar pieniężnych, wpłat na rzecz funduszy celowych (tu właśnie nakłada się problematyka odpowiedzialności administracyjnej na odpowiedzialność wynikającą z prawa finansowego). Obowiązki o charakterze niepieniężnym to np. różne świadczenia rzeczowe, spełnienie nakazanych czynności, wydanie nieruchomości, opróżnienie lokalu, zaniechanie czynności. Środki egzekucyjne są prawnie sformalizowane, tj. zarówno same środki, jak i procedura ich stosowania są określone ustawowo przez normy sankcjonujące, interwencyjne i postinterwencyjne. Postępowanie, w ramach którego realizuje się te normy, nazywa się postępowaniem egzekucyjnym (egzekucja administracyjna). 4.3. Organami egzekucyjnymi w zakresie egzekucji administracyjnych należności pieniężnych, w tym podatków, są urzędy skarbowe lub właściwe organy jednostek samorządu terytorialnego, a ponadto też w różnych sprawach wyraźnie określonych inne podmioty (np. oddziały ZUS, izby celne). urzędy i izby skarbowe Urzędy skarbowe oraz izby skarbowe są aparatem wykonawczym Ministra Finansów i organami pierwszej i drugiej instancji w postępowaniu egzekucyjnym świadczeń pieniężnych. Są też organami w postępowaniu podatkowym i w postępowaniu karnym skarbowym. Obecnie w Polsce jest 355 urzędów skarbowych. Na czele urzędu stoi naczelnik. Do zakresu działania urzędów skarbowych, poza wykonywaniem egzekucji administracyjnej, należy: — ustalenie i pobór podatków i niepodatkowych należności budżetowych (z wyjątkiem: podatku rolnego, leśnego, podatków i opłat lokalnych), 438 XIV. Odpowiedzialność prawna — rozkładanie na raty, zaniechanie ustalania lub poboru, umarzanie zobowiązań podatkowych, — przyjmowanie zgłoszeń obowiązku podatkowego, — wykonywanie czynności sprawdzających i kontroli podatkowej, — prowadzenie dochodzeń w sprawach karnych skarbowych w I in stancji. W II instancji działają izby skarbowe. Obecnie jest ich 16. Na czele izby stoi dyrektor. Izby skarbowe sprawują nadzór nad urzędami skarbowymi, planują środki budżetu państwa na dotacje i dysponują nimi, orzekają w II instancji w sprawach podatkowych, karnych skarbowych, egzekucyjnych. W zakresie egzekucji obowiązków niepieniężnych organami egzekucyjnymi są właściwe terenowe organy administracji rządowej pierwszej instancji oraz właściwa miejscowo gmina, w zakresie zadań własnych i zleconych. W ich imieniu w postępowaniu egzekucyjnym występują: poborca skarbowy i egzekutor — poborca skarbowy (wykonanie obowiązków pienięż nych), albo — egzekutor (wykonanie obowiązków niepieniężnych). — zasady egzekucji administ racy.j nej 4.4. Postępowanie egzekucyjne wszczyna się na wniosek wierzyciela, tj. podmiotu uprawnionego do żądania wykonania w drodze egzekucji obowiązku ciążącego na podmiocie zobowiązanym. Postępowanie prowadzi się zgodnie z następującymi zasadami. 4.4.1. Zasada zagrożenia. Zasada ta oznacza, że egzekucja może być wszczęta, jeżeli wierzyciel — po upływie terminu do wykonania przez podmiot obowiązku — uprzednio przesłał mu pisemne upomnienie, za wierające wezwanie do wykonania obowiązku, z zagrożeniem skierowa nia sprawy na drogę postępowania egzekucyjnego. Owo upomnienie ma dać szansę na dobrowolne wykonanie obowiązku. 4.4.2. Zasada racjonalnego działania. Zasada ta nakłada na organ prowadzący egzekucję obowiązek stosowania środków, które bezpośred nio prowadzą do wykonania obowiązku i są najmniej uciążliwe dla zo bowiązanego. 4. Odpowiedzialność administracyjna 439 4.4.3. Zasada poszanowania minimum egzystencji. Oznacza, że prawo określa listę rzeczy, wierzytelności i innych praw majątkowych stanowiących minimum egzystencji i wyłączonych spod egzekucji z mocy prawa. Zasady: utrzymania przymusu w granicach niezbędnej potrzeby, stosowania wyłącznie środków przewidzianych przez ustawę, szczególnego traktowania państwowych jednostek budżetowych oraz powinności (a nie dobrowolności) wszczęcia egzekucji, jeśli zobowiązany uchylił się od wykonania obowiązku, dopełniają ten katalog. 4.5. W celu doprowadzenia do wykonania obowiązków l egzekucja pieniężnych stosuje się następujące środki: obowiązków 1) egzekucję z pieniędzy, pieniężnych 2) egzekucję z wynagrodzenia za pracę, 3) egzekucję ze świadczeń z zaopatrzenia z emerytalnego oraz ubez pieczenia społecznego, 4) egzekucję z rachunków bankowych i wkładów oszczędnościowych, 5) egzekucję z innych wierzytelności pieniężnych i innych praw majątko wych, 6) egzekucję z ruchomości. Forma i procedury stosowania tych środków są z natury rzeczy różne. Na przykład egzekucja z rachunków bankowych polega na tym, że poborca skarbowy zawiadamia bank o zajęciu wierzytelności pieniężnej zobowiązanego oraz zawiadamia o tym zobowiązanego. Bank nie może wówczas wypłacić zajętej kwoty bez zgody organu egzekucyjnego. Inaczej przebiega egzekucja z ruchomości (np. biżuteria, samochód, urządzenia produkcyjne). Poborca podatkowy sporządza protokół zajęcia i umieszcza na ruchomości stosowny znak. Po siedmiu dniach zajętą ruchomość sprzedaje. egzekucja obowiązków niepieniężnych Egzekucji obowiązków o charakterze niepieniężnym służą następujące środki: 1) grzywna w celu przymuszenia, 2) wykonanie zastępcze, 3) odebranie rzeczy ruchomej, 4) odebranie nieruchomości, opróżnianie lokali i innych pomieszczeń, 5) przymus bezpośredni. Na przykład, wykonanie zastępcze polega na zleceniu innej osobie wykonania zobowiązania na koszt zobowiązanego (np. zakończenie budowy). 440 unieważnienie decyzji administracyjnej f XIV. Odpowiedzialność prawna Sankcja egzekucyjna nie jest jedyną postacią, w jakiej wyraża się przymus państwa w sytuacji niedopełnienia obowiązków oraz przekroczenia uprawnień z zakresu prawa administracyjnego. Naruszenie norm prawa administracyjnego prowadzi też do negatywnych konsekwencji w innych formach i postaciach. 4.6. Drugą istotną postacią tej odpowiedzialności jest ustanie stosunku prawnego z powodu unieważnienia decyzji administracyjnej. Nieważność decyzji stwierdza właściwy organ, jeśli decyzja narusza prawo. Negatywne konsekwencje w tym przypadku mogą dotknąć zarówno organ administracji, jak i jednostkę. Do chwili unieważnienia przyjmuje się domniemanie ważności decyzji (jest to rozwiązanie inne niż w przypadku nieważności czynności prawnych, gdzie skutek występuje z mocy prawa). kary finansowe 4.7. Kolejna postać negatywnych konsekwencji to kary finansowe (pieniężne). Nakłada się je w trybie postępowania administracyjnego w formie decyzji za naruszenie prawa administracyjnego lub wymogów decyzji administracyjnej. Ich orzekanie jest ode- rwane od konieczności stwierdzania winy (inaczej w prawie karnym). Kary te nie są grzywnami w rozumieniu prawa karnego. Przykładowo, kary pieniężne są wymierzane jednostkom organizacyjnym za naruszenie wymagań dotyczących ochrony środowiska. Wymierza i pobiera je wojewódzki inspektor ochrony środowiska, np. za zanieczyszczenie powietrza, przekroczenie poziomu dopuszczalnego hałasu. Kary pieniężne wymierza też wójt, burmistrz lub prezydent miasta, np. za zniszczenie terenów zielonych. cofnięcie uprawnienia 4.8. Konsekwencje naruszenia warunków ustalonych przez decyzję administracyjną mogą też polegać na pozbawieniu pewnego prawa lub korzyści w wypadku naruszania warunków ustalonych przez decyzję. Cofnięcie uprawnienia następu- je w drodze decyzji administracyjnej (np. odebranie koncesji lub zezwolenia na działalność gospodarczą). Ustawy z zakresu prawa administracyjnego przewidują różne katalogi negatywnych konsekwencji, rozwiązania nie są jednolite. Na przykład, ustawa — Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi stanowi, że dom maklerski, który narusza prawo, nie wypeł- 4. Odpowiedzialność administracyjna 441 nią warunków określonych w zezwoleniu lub przekracza jego zakres, nie przestrzega zasad uczciwego obrotu bądź narusza interesy zleceniodawcy, może zostać dotknięty przez Komisję Papierów Wartościowych następującymi negatywnymi konsekwencjami: 1) cofnięciem zezwolenia lub ograniczeniem zakresu dozwolonych czynności, 2) nałożeniem kary pieniężnej w wysokości 500 tyś. zł albo jedno cześnie jednej z sankcji z punktu 1) i kary pieniężnej. Decyzja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Komisji Papierów Wartościowych i Giełd. odszkodowania 4.9. Ważny obszar stanowi odpowiedzialność odszkodowawcza administracji publicznej. Konstytucja stanowi prawo każdego „do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzo- na przez niezgodne z prawem działania organu władzy publicznej". Jej główny cel jest więc kompensacyjny. Za spowodowanie szkody odpowiedzialne są: 1) Skarb Państwa, 2) jednostka samorządu terytorialnego, 3) solidarnie Skarb Państwa i jednostka samorządu terytorialnego. Odpowiedzialność tych podmiotów nie jest zależna od tego, czy szkodę wyrządził organ, czy też pracownik urzędu. Ryć. 52. Odpowiedzialność administracyjna Odpowiedzialność administracyjna sankcja egzekucyjna (egzekucja administracyjna) unieważnienie decyzji administracyjnej 442 XIV. Odpowiedzialność prawna Ze względu na kryterium przedmiotowe wyróżnia się odpowiedzialność: 1) za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu powierzonej czynności, 2) za wadliwe decyzje administracyjne, 3) za niezgodne z prawem decyzje administracyjne, 4) za niewykonanie orzeczenia sądu administracyjnego, 5) za uchwały organów jednostek samorządu terytorialnego oraz za akty prawa miejscowego, 6) za bezczynność administracji. Ustalenie odszkodowania następuje w drodze decyzji administracyjnej. Strona niezadowolona z przyznanego odszkodowania może wnieść powództwo do sądu powszechnego. 5. ODPOWIEDZIALNOŚĆ W PRAWIE FINANSOWYM 5.1. Prawo finansowe jest dziedziną złożoną z wielu wyodrębniających się wyraźnie sfer regulacji, które przewidują bardzo różnorodne rozwiązania problemu odpowiedzialności. Zatrzymamy się na wybranych. odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych Po pierwsze, ustawa o finansach publicznych z 1998 r. (por. rozdział XIII) przewiduje odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Zasady odpowiedzialności w jednostkach państwowych i jednostkach samorządu terytorialnego są identyczne. Odpowiedzialność jest ponoszona niezależnie od tego, czy naruszenie dyscypliny miało miejsce z winy umyślnej, czy też nieumyślnej. Odpowiedzialność ta jest niezależna od innych rodzajów odpowiedzialności prawnej. Katalog karalnych naruszeń tej dyscypliny obejmuje 17 typów zachowań, m.in. przekroczenie zakresu upoważnienia do dokonywania wydatków ze środków publicznych, naruszenie zasad udzielania dotacji z budżetu, przeznaczenie dochodów uzyskanych przez jednostkę budżetową na wydatki ponoszone w tej jednostce. Karami za naruszenie dyscypliny finansów publicznych są: 1) upomnienie, 5. Odpowiedzialność w prawie finansowym 443 2) kara pieniężna (od jedno- do trzymiesięcznego wynagrodzenia), 3) zakaz pełnienia funkcji kierowniczych związanych z dysponowa niem środkami publicznymi (od l do 5 lat). komisje orzekające Postępowanie toczy się przed odpowiednimi komisjami orzekającymi (resortowymi, przy wojewodach, przy regionalnych izbach obrachunkowych), w drugiej instancji — przed Główną Komisją Orzekającą przy Ministrze Finansów. Stronami postępowania są: obwiniony i rzecznik dyscypliny finansów publicznych (oskarżyciel). 5.2. Po drugie, zwrócimy uwagę na odpowiedzialność podatnika za zobowiązania podatkowe. odpowiedzialność podatnika Podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za ciążące na nim obowiązki wynikające z zobowiązań podatkowych. Jest to tzw. majątkowa odpowiedzialność osobista. Polega ona na możliwości egzekwowania zaległości podatkowych z wszystkich rzeczy i praw majątkowych przysługujących w danej chwili podatnikowi. Taki sam rodzaj odpowiedzialności ponosi płatnik (podmiot zobowiązany do obliczania, pobrania i wpłacenia podatku organowi podatkowemu) i inkasent (podmiot pobierający i wpłacający podatki samorządowe). Za zaległości podatkowe podatnika odpowiadają też, w okolicznościach wskazanych w ustawie, osoby trzecie (małżonek podatnika, inni członkowie rodziny, spadkobiercy, nabywcy majątku podatnika, dzierżawcy majątku podatnika, wspólnicy spółki jawnej, komandytowej, cywilnej i z ograniczoną odpowiedzialnością, firmujący, tj. użyczający nazwiska lub firmy). 5.3. Uzupełniając powyższe, warto zwrócić uwagę na wielość dróg zaradczych, jakie przewiduje prawo, jeśli przedsiębiorstwo nie wywiązuje się z zobowiązań finansowych. zadłużone przedsiębiorstwo -typy postępowań Poza postępowaniem egzekucyjnym (administracyjnym, o którym była już mowa, i sądowym, o którym niżej) przedsiębiorstwo może poddać się: — postępowaniu naprawczemu, — postępowaniu likwidacyjnemu, — postępowaniu upadłościowemu, — postępowaniu układowemu. — 444 XIV. Odpowiedzialność prawna Postępowanie naprawcze odnosi się do przedsiębiorstw państwowych. Powołana komisja naprawcza realizuje program naprawczy. Postępowanie likwidacyjne zmierza do wyeliminowania przedsiębiorstwa z rynku poprzez: podjęcie decyzji o likwidacji przez organ założycielski, wyznaczenie likwidatora, sprzedaż mienia przedsiębiorstwa, rozwiązanie stosunków pracy z pracownikami, zaspokojenie wierzytelności, wyrejestrowanie przedsiębiorstwa. syndyk masy upadłościowej Postępowanie upadłościowe jest skutkiem ogłoszenia przez sąd upadłości przedsiębiorstwa. Toczy się w sądzie, który ogłosił upadłość. Czynności dokonuje sąd i sędzia komisarz. Majątek upadłego przedsiębiorstwa zostaje wydany syndykowi ustanowionemu przez sąd. Syndyk sprzedaje ten majątek. Uzyskane środki służą zaspokojeniu wierzytelności. Postępowanie układowe ma na celu zawarcie układu między dłużnikiem (lub upadłym) a wierzycielem. Może być ono prowadzone, jeśli przedsiębiorstwo w wyniku niezależnych i wyjątkowych okoliczności zaprzestało wywiązywać się z obowiązków finansowych lub przewiduje niepłacenie długów oraz w drugim etapie postępowania upadłościowego. Sąd powołuje nadzorcę nad przedsiębiorstwem pod kontrolą sędziego komisarza. Ryć. 53. Zadłużone przedsiębiorstwo — drogi zaradcze Zadłużone przedsiębiorstwo - drogi zaradcze: 6. Odpowiedzialność karna 445 Jeśli przedsiębiorstwo nie reguluje zobowiązań wobec Skarbu Państwa — wszczynane jest postępowanie egzekucyjne w trybie administracyjnym (por. wyżej), jeżeli nie reguluje zobowiązań wobec podmiotów prywatnych — wszczyna się postępowanie egzekucyjne w trybie cywilnoprawnym (egzekucję sądową, por. niżej). Redukcja zadłużenia przedsiębiorstwa państwowego jest możliwa w drodze bankowego postępowania ugodowego. 6. ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA Zagadnienia odpowiedzialności karnej zostały już omówione wyżej (por. rozdział XIII). Przypomnijmy, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Ponoszenie odpowiedzialności karnej oznacza poddanie się karom i środkom karnym (por. rozdział XIII). Sankcją karną państwo posługuje się w tych sferach życia, w których naruszenie obowiązków prawnych ocenia jako szczególnie szkodliwe albo niebezpieczne społecznie. Zakres zachowań uznawanych za karalne oraz rodzaje kar uznawanych za właściwe, wraz ze sposobami ich oznaczania w prawie, są historycznie zmienne, a także uwarunkowane kulturowo i politycznie. Na przykład, współcześnie w zasadzie nie stosuje się kar cielesnych (piętnowania, chłosty) oraz kar bezwzględnie nieokreślonych, to jest nie wskazujących ani rodzaju, ani też wymiaru kary, pozostawiających decyzję w tej sprawie właściwemu organowi wymiaru sprawiedliwości. Sprowadzenie sankcji karnej do kar i środków karnych przewidzianych przez kodeks karny może być kwestionowane. Pojawiają się bowiem trudności z kwalifikacją kar wymierzanych w trybie administracyjnym czy dyscyplinarnym. Ponadto, choć w sankcji kar- sankcje .,..-,. . . . . , represyjne nej dominuje funkcja represyjna i sankcja ta jest głownie środkiem wymierzania określonych dolegliwości podmiotom naruszającym dyspozycje prawne, to należy jednak zauważyć, że inne sankcje — choć w założeniach w mniejszym stopniu — też są w jakimś sensie dotkliwe dla adresata normy oraz że przestrzeganie prawa również może być do- 446 XIV. Odpowiedzialność prawna legliwością dla określonych osób. Dla przykładu można tu wskazać normy prawa podatkowego i celnego. Ponieważ zasady odpowiedzialności karnej omówiliśmy już w innym miejscu, przyjrzyjmy się teraz nieco bliżej policji, prokuraturze, sądom powszechnym i Sądowi Najwyższemu oraz organizacji więziennictwa w Polsce, a więc tym instytucjom, które najściślej wiążą swoje działania ze ściganiem sprawców przestępstw i wymierzaniem odpowiedzialności karnej (sądy omawiamy także w tym miejscu, choć oczywiście zajmują się nie tylko sprawami karnymi). 6.1. Policja Celem Policji, jako umundurowanej i uzbrojonej formacji służącej społeczeństwu, jest ochrona bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymanie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Określenie „policja" jest zastrzeżone tylko dla tej formacji. Komendant Główny Policji jest centralnym organem administracji rządowej i przełożonym wszystkich policjantów. Do podstawowych zadań Policji należą: zadania Policji ochrona życia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi to dobro, — ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego, w tym zapewnie nie spokoju w miejscach publicznych oraz w środkach publiczne go transportu i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach przeznaczonych do powszechnego korzystania, — inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobiega nie popełnieniu przestępstwa i wykroczeń oraz zjawiskom krymi nogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowy mi, samorządowymi i organizacjami społecznymi. Warto podkre ślić, że działania prewencyjne mają istotniejsze znaczenie dla zwalczania przestępczości niż represja. W praktyce polegają one na działaniach bezpośrednich, takich jak np. rozpoznanie środo wisk kryminogennych, dezintegracja tych środowisk, ostrzeganie przed popełnianiem przestępstw, oraz na działaniach pośrednich, np. sygnalizacji zagrożeń innym organom władzy publicznej, — wykrywanie przestępstw i wykroczeń, ściganie ich sprawców, — 6. Odpowiedzialność karna 447 — nadzór nad strażami gminnymi (miejskimi) oraz nad specjalistyczny mi formacjami ochronnymi w zakresie określonym w odrębnych przepisach (np. strażą przemysłową, pocztową, bankową), — kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych związanych z działalnością publiczną lub obowiązującą w miejscach publicznych, — współdziałanie z policjami innych państw oraz ich organizacjami międzynarodowymi (np. INTERPOL-em) na podstawie umów i porozumień międzynarodowych oraz odrębnych przepisów. Policja działa więc prewencyjnie na rzecz utrzymania ładu, porządku i bezpieczeństwa życia społecznego oraz represyjnie, wówczas, jeśli już doszło do zagrożenia bądź naruszenia bezpieczeństwa ludzi lub bezpieczeństwa i porządku publicznego. Działa też — udzielając pomocy — w sytuacjach związanych z zapobieganiem klęskom żywiołowym (Biuro Międzynarodowej Współpracy Policji). Policja dzieli się na dwa podstawowe rodzaje służb: kryminalną i prewencyjną oraz na służby pomocnicze (organizacyjne, logistyczne, techniczne). W skład Policji wchodzą ponadto: — Policja Sądowa, której celem jest zapewnienie sprawnego funkcjono wania wymiaru sprawiedliwości, — Wyższa Szkoła Policji, ośrodki szkolenia i szkoły policyjne (np. podoficerskie, specjalistyczne), Ryć. 54. Policja — rodzaje służb 448 XIV. Odpowiedzialność prawna — wyodrębnione oddziały prewencji i pododdziały antyterrorystyczne (odziały antyterrorystyczne w Polsce mają też inne podmioty, np. Biuro Ochrony Rządu, Urząd Ochrony Państwa), — jednostki badawczo-rozwojowe. Specjalne zadania związane z walką z przestępczością zorganizowaną wypełnia Centralne Biuro Śledcze (w 2001 r. zlikwidowało 240 zorganizowanych grup przestępczych). Organami administracji rządowej na obszarze województwa realizującymi cele Policji są: — wojewoda przy pomocy komendanta wojewódzkiego Policji działają cego w jego imieniu albo komendant wojewódzki Policji działający w imieniu własnym w sprawach: a) wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych, docho- dzeniowo-śledczych i czynności z zakresu ścigania wykro czeń, b) wydawania indywidualnych aktów administracyjnych, jeżeli ustawy tak stanowią. Terenowymi organami Policji są ponadto: — komendant powiatowy (miejski) Policji, — komendant komisariatu Policji. Zasięg terytorialny ich działania odpowiada zasadniczemu podziałowi administracyjnemu państwa. Komendant powiatowy (miejski) Policji może tworzyć rewiry dzielnicowych i mianować kierownika rewiru po zasięgnięciu opinii wójta (burmistrza lub prezydenta miasta). Komendant Główny, komendant wojewódzki oraz komendant powiatowy (miejski) wykonują swoje zadania przy pomocy podległych im komend, a komendant komisariatu — przy pomocy komisariatu. Specjalne jednostki organizacyjne ma Policja Sądowa. Policja w administracji zespolonej Od l stycznia 1999 r. w związku z reformą samorządową, gruntownie przebudowującą władze publiczne i układ terytorialny kraju, Policja weszła w skład wojewódzkiej i powiatowej administracji zespolonej. Przed reformą należała do tzw. administracji specjalnej, wyodrębnionej z terenowej administracji ogólnej. 6. Odpowiedzialność karna 449 Policja podlega więc obecnie odpowiednio — w zakresie określonym w ustawach — zwierzchnictwu ogólnemu wojewody i starosty. Wskazane w ustawach uprawnienia wojewodów i starostów mają charakter: a) merytoryczny (wykonywanie zadań prewencyjnych przez policję); b) finansowy (pokrywanie części kosztów funkcjonowania policji); c) personalny (wobec komendantów policji). Należy wyraźnie podkreślić, że nie jest to zwierzchnictwo służbowe. Policja jest całkowicie autonomiczna wobec administracji samorządowej w sferze wykrywczej i zcentralizowana w sferze walki z przestępczością zorganizowaną. sfery działalności Policji W celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń (oraz ich sprawców) Policja wykonuje czynności w ramach czterech sfer działalności. Są to czynności wykonywane w sferach: a) operacyjno-rozpoznawczej; b) dochodzeniowo-śledczej; c) administracyjno-porządkowej; d) inne czynności na polecenie sądu, prokuratora, organów admini stracji państwowej i samorządu terytorialnego, w zakresie, w ja kim obowiązek ten został określony w odrębnych ustawach (głów nie k.p.k.). Wykonując czynności, o jakich mowa wyżej, policjanci mają prawo: prawa policjantów — legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości; — zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śled czy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie do niego nie powróciły; — zatrzymywania osób w trybie i w przypadkach określonych w prze pisach kodeksu postępowania karnego i innych ustaw; — zatrzymywania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośred nie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także mienia; — przeszukiwania osób i pomieszczeń w trybie i przypadkach określo nych w przepisach kodeksu postępowania karnego; — dokonywania kontroli osobistej, a także przeglądanie zawartości bagaży i sprawdzenie ładunku w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego w razie — 450 XIV. Odpowiedzialność prawna istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary; — żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz jednostek gospodarczych prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej. Wymienione instytucje, organy i jednostki obowiązane są w zakresie swego działania do udzielania pomocy w zakresie obowiązujących przepisów prawa; — zwracania się o niezbędną pomoc do innych jednostek gospodar czych i organizacji społecznych, jak również zwracania się w na głych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa. Na sposób prowadzenia powyższych czynności przysługuje zażalenie do miejscowo właściwego prokuratora. Konkretne czynności operacyjno-rozpoznawcze są tajne. Tajne są szczegółowe formy, zasady i organizacja tych czynności. Wyjątkiem jest uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa ściganego z oskarżenia publicznego w związku z wykonywaniem tych czynności. Policjanci mogą stosować środki przymusu bezpośredniego w razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej funkcjonariuszy. kontrola korespondencji Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego, może zarządzić na czas określony kontrolę korespondencji, a także stosowanie środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób tajny informacji oraz utrwalanie dowodów przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych w zakresie nie objętym przepisami kodeksu postępowania karnego, podejmowanych przez Policję w celu zapobiegania lub wykrycia wyraźnie określonych w ustawie przestępstw umyślnych ściganych z oskarżenia publicznego. Policja ponadto może: zakup kontrolowany — dokonywać w sposób niejawny nabycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi, lub których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót jest zabroniony (tzw. zakup koń- 6. Odpowiedzialność karna 451 przesylka kontrolowana trolowany), a także przyjąć lub wręczyć korzyść majątkową, stosować kontrolę korespondencji oraz środków technicznych w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych zmierzających do sprawdzenia uzyskanych wcześniej, wiarygodnych informacji o przestępstwie oraz wykrycia sprawców i uzyskania dowodów w sprawach o przestępstwa umyślne szczegółowo wymienione w ustawie. Jednak czynności te mogą być wykonywane tylko na podstawie zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji i po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego; — niejawnie przed wszczęciem postępowania karnego nadzorować przemieszczanie, przechowywanie i obrót przedmiotami przestępstwa, jeżeli nie stworzy to zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego w celu udokumentowania przestępstw określonych w ustawie albo w celu ustale- nią tożsamości osób uczestniczących w tych przestępstwach lub przejęcia przedmiotów przestępstwa. Czynności te może Policja wykonywać tylko na podstawie zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (tzw. przesyłka kontrolowana); — uzyskiwać z zachowaniem ograniczeń wynikających z ustawy infor macje, w tym także tajne i poufne, gromadzić je, sprawdzać i prze twarzać; — posługiwać się dokumentami, które uniemożliwiają ustalenie da nych identyfikujących policjanta oraz środków, którymi się posłu guje przy wykonywaniu zadań służbowych; — może przy wykonywaniu swoich zadań korzystać z pomocy osób nie będących policjantami, którym może być przyznane wynagrodzenie. Pomoc ta może mieć dwie podstawowe formy: w zakresie czynno ści operacyjno-rozpoznawczych oraz w ramach innych zadań poli cji (np. porządkowych). W zakresie czynności operacyjno-rozpo znawczych chodzi o tajnych informatorów, agentów, konsultantów, a także osoby dorywczo współpracujące z Policją w tej sferze. 6.2. Prokuratura 6.2.1. Zadaniem Prokuratury jest stanie na straży praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Prokuraturę stanowią Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokura- 452 XIV. Odpowiedzialność prawna tury, a także prokuratorzy Instytutu Pamięci Narodowej — Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Naczelnym organem prokuratury jest Prokurator Generalny. Funkcję tę sprawuje Minister Sprawiedliwości. Zadania prokuratury są wykonywane przez: zadania Prokuratury 1) prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami, 2) wytaczanie powództw w sprawach karnych i cywilnych oraz składanie wniosków i udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli tego wymaga ochrona praworządności, interesu społecznego, własności lub praw obywateli, 3) podejmowanie środków przewidzianych prawem, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w in nych postępowaniach, 4) sprawowanie nadzoru nad wykonaniem postanowień o tymczaso wym aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wolności, 5) zaskarżanie do sądu niezgodnych z prawem decyzji administracyj nych oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach zgodno ści z prawem takich decyzji. W rozdziale VIII przedstawiliśmy zasady współpracy ekonomistów z prawnikami. Była tam mowa o klasycznych profesjach prawniczych związanych z wykonywaniem władzy publicznej — takim zawodem jest zawód prokuratora. Byłoby dobrze, aby ekonomista nigdy w życiu się nie miał okazji z nim spotkać. Niestety, coraz częściej ekonomista pracujący w biznesie zmuszony jest występować do prokuratury np. z zawiadomieniem o popełnieniu przestępstwa na szkodę reprezentowanej firmy. Takie zawiadomienie przygotowane jest z reguły przez radcę prawnego (adwokata), lecz zgłoszenie go nie byłoby często możliwe bez współpracy z ekonomistą. Warto więc wiedzieć, jakie są obowiązki i prawa prokuratorów oraz jak prokuratura jest zorganizowana. organizacja Prokuratury Powszechnymi jednostkami organizacyjnymi prokuratury są: Prokuratura Krajowa oraz prokuratury apelacyjne (jest ich 10), okręgowe (44) i rejonowe (322). 6. Odpowiedzialność karna 453 Prokuratura Krajowa wchodzi w skład Ministerstwa Sprawiedliwości. Kieruje nią Prokurator Generalny. Prokuraturą apelacyjną kieruje prokurator apelacyjny. Jest przełożonym prokuratorów prokuratury apelacyjnej, prokuratorów prokuratur okręgowych oraz prokuratorów prokuratur rejonowych na obszarze działania prokuratury apelacyjnej. Prokuraturą okręgową kieruje prokurator okręgowy. Jest przełożonym prokuratorów prokuratury okręgowej oraz prokuratorów prokuratur rejonowych na obszarze działania prokuratury okręgowej. Prokuraturą rejonową kieruje prokurator rejonowy. Jest prokuratorem przełożonym prokuratorów prokuratury rejonowej. obowiązki prokuratora 6.2.2. Prokurator przede wszystkim wszczyna i prowadzi postępowania przygotowawcze lub nadzoruje te postępowania (jeśli prowadzi je Policja), wykonuje czynności oskarżyciela publicznego przed wszystkimi sądami i sprawuje nadzór nad wykonywaniem decyzji o pozbawieniu wolności. Prokurator jest obowiązany do podejmowania działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności i równego traktowania wszystkich obywateli. Przy wykonywaniu czynności prokurator jest niezależny. Prokurator jest jednak obowiązany wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora. Jeżeli prokurator nie zgadza się z poleceniem, może żądać jego zmiany lub wyłączenia go od wykonania czynności albo od udziału w sprawie. Żądanie takie zgłasza się na piśmie wraz z uzasadnieniem przełożonemu, który wydał polecenie. Prokurator jest obowiązany postępować zgodnie ze ślubowaniem prokuratorskim oraz stale podnosić kwalifikacje zawodowe. W służbie i poza służbą powinien strzec powagi sprawowanego urzędu i unikać wszystkiego, co mogłoby przynieść ujmę godności prokuratora lub osłabić zaufanie do jego bezstronności. Nie może należeć do partii politycznej ani brać udziału w żadnej działalności politycznej. Jest obowiązany zachować w tajemnicy okoliczności sprawy, o których powziął wiadomość ze względu na swoje stanowisko w postępowaniu przygotowawczym, a także poza jawną rozprawą sądową. 454 XIV. Odpowiedzialność prawna Obowiązek zachowania tajemnicy trwa także po ustaniu stosunku służbowego. Prokuratorzy są obowiązani do złożenia oświadczenia o swoim stanie majątkowym. Oświadczenie dotyczy majątku odrębnego oraz objętego małżeńską wspólnotą majątkową. Prokurator nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, sądowej lub administracyjnej bez zezwolenia właściwej komisji dyscyplinarnej. Nie może być zatrzymany bez zgody przełożonego dyscyplinarnego. Nie dotyczy to zatrzymania na gorącym uczynku. Za wykroczenia prokurator odpowiada tylko dyscyplinarnie. 6.3. Sądy powszechne 6.3.1. O zasadach postępowania w sprawach karnych i cywilnych była już mowa. Teraz przyjrzymy się organizacji sądownictwa. Niestety, coraz częściej ekonomista, zwłaszcza występujący jako członek organów przedsiębiorstwa, jest zmuszony występować przed sądem jako świadek, strona, a bywa, że jako oskarżony. Warto wiedzieć, jak sądownictwo jest zorganizowane. Omawiamy tę problematykę przy okazji odpowiedzialności karnej, choć poniższe uwagi dotyczyć będą wszystkich sądów powszechnych. Sądy mają w Polsce monopol na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Sprawują go: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Wojewódzkie sądy administracyjne rozpoczną działalność w 2004 roku. organizacja sądów powszechnych Sądy powszechne (ustawa z 27 lipca 2001 r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz.U. nr 98, póz. 1070) to sądy rejonowe, sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego. Wykonują również zadania z zakresu ochrony prawnej, powie- rzone w drodze ustaw. Zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości wykonują sędziowie, a zadania z zakresu ochrony prawnej w sądach rejonowych także referendarze sądowi. W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami pierwszej instancji, chyba że ustawa stanowi inaczej. 6. Odpowiedzialność karna 455 organizacja sądownictwa Sądy dzielą się na wydziały. Wydziałem kieruje przewodniczący wydziału. Sąd rejonowy dzieli się. na wydziały: cywilny, karny, rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny), pracy, ksiąg wieczystych. Ponadto w niektórych sądach rejonowych są wydziały ubezpieczeń społecznych, wydziały gospodarcze (sąd gospodarczy) i sądy grodzkie. Te ostatnie rozpoznają m.in. sprawy o wykroczenia w pierwszej instancji. Sąd okręgowy dzieli się na wydziały: cywilny, karny, penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych, pracy (sąd pracy), gospodarczy (sąd gospodarczy). W Sądzie Okręgowym w Warszawie działają ponadto: sąd antymonopolowy i wydział do spraw rejestrowych. Sąd apelacyjny dzieli się na wydziały: cywilny, karny, pracy i ubezpieczeń społecznych, w Warszawie ponadto: sąd lustracyjny. Sądy tworzy i znosi Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa. Ryć. 55. Instancyjność w sądach SĄD NAJWYŻSZY kasacje kasacje SĄD APELACYJNY t apelacje, zażalenia kasacje SĄD OKRĘGOWY SĄDY POWSZECHNE l instancja l instancja apelacje, zażalenia SĄD REJONOWY tylko l instancja 456 XIV. Odpowiedzialność prawna W Polsce obecnie działa 10 sądów apelacyjnych, 38 sądów okręgowych i 296 sądów rejonowych. Sądy wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Sądy działają na zasadzie instancyjności. apelacja i kasacja Apelacje od orzeczeń sądów rejonowych rozstrzygają sądy okręgowe, a jeśli w pierwszej instancji orzekał sąd okręgowy — rozpatrują je sądy apelacyjne. Kasacje od orzeczeń wydanych przez sądy okręgowe i sądy apelacyjne rozpatruje Sąd Najwyższy. Sędziowie mają monopol na wykonywanie wymiaru sprawiedliwości. pozycja sędziów Są niezawiśli, tj. są podporządkowani wyłącznie Konstytucji i ustawom (także ratyfikowanym umowom międzynarodowym za zgodą wyrażoną w ustawie). Oznacza to m.in., że mogą orzekać bezpośrednio na podstawie przepisów Konstytucji, a nawet odmówić zastosowania w konkretnej sprawie ustawy, która zawiera przepisy sprzeczne z Konstytucją. Na status prawny sędziego składa się — poza gwarancją niezawisłości — także gwarancja szczególnego statusu służbowego sędziów (szczególny tryb powoływania — przez Prezydenta RP, nieusuwalność, immunitet sędziowski, apolityczność itd.). „zapaść sądownictwa 6.3.3. Rzeczywista pozycja zawodowa sędziego jest kształtowana nie tylko przez Konstytucję i ustawy, ale również przez realny stan wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Stan ten jest oceniany od kilku lat jako „zapaść" sądownictwa powszechnego. Wskazuje się zwłaszcza na: 1) przeciążenie sądów sprawami, 2) przewlekłość postępowań, 3) złą kondycję infrastruktury, zaplecza sądów, 4) wysokie koszty postępowań. W 1989 r. do sądów wpłynęło 2,5 min spraw, a w 2001 r. ponad 8 min spraw. W ciągu ostatnich 2 lat wzrost spraw wynosił ponad 20%. 6. Odpowiedzialność karna 457 Przykładowo, w 2001 r. sądy rejonowe rozpoznały l 146 936 spraw karnych (oraz ok. 40 tyś. spraw o wykroczenia po 17 października 2001 r. z 181 678 spraw, które do sądów wpłynęły). Miesięcznie wpływa do sądów rejonowych 40 000-50 000 wniosków o ukaranie. Tak znaczący wzrost liczby spraw karnych jest wynikiem przejęcia przez sądy powszechne w ostatnich latach różnych nowych kategorii spraw. W 1999 r. sądy rejonowe przejęły orzekanie w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, które do tej daty były rozpatrywane przez organy finansowe. W 2000 r. sądy rejonowe przejęły orzecznictwo w sprawach związanych z prowadzeniem pojazdów mechanicznych przez nietrzeźwych kierowców. W 2001 r. sądy przejęły orzecznictwo w sprawach o wykroczenia w związku z likwidacją kolegiów oraz powstał Krajowy Rejestr Sądowy, do którego należy rejestracja przedsiębiorców. W 2001 r. sądy rejonowe rozpoznały 289 040 spraw z zakresu prawa pracy, 415 412 spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych. W 2001 r. w sądach powszechnych orzekało ogółem 7614 sędziów. Jeśli zapowiedzi zwiększenia nakładów na sądownictwo, w tym na komputeryzację sądownictwa, okaże się faktem, wówczas stopniowo sądownictwo będzie podnosić się z zapaści. 6.4. Sąd Najwyższy Sąd Najwyższy jest naczelnym organem sądowym w Rzeczypospolitej Polskiej. zadania Sądu Najwyższego Do zadań Sądu Najwyższego należy: 1) sprawowanie nadzoru nad działalnością wszystkich sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orze kania, 2) wykonywanie innych czynności określonych w Konstytucji i usta wach, 3) możliwość opiniowania projektów nadesłanych ustaw. Siedzibą Sądu Najwyższego jest Warszawa. Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby: l) Izbę Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, 458 XIV. Odpowiedzialność prawna ji4g| ™ 2) Izbę Cywilną, 3) Izbę Karną, 4) Izbę Wojskową. Wykonując swoje funkcje, Sąd Najwyższy: 1) rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń sądowych, stosownie do przepisów prawa procesowego, 2) rozpoznaje na mocy przepisów szczególnych rewizje nadzwyczaj ne od orzeczeń organów określonych w tych przepisach, 3) podejmuje uchwały mające na celu wyjaśnienie przepisów praw nych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie, 4) podejmuje uchwały zawierające rozstrzygnięcia zagadnień praw nych budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie, 5) rozpoznaje inne sprawy należące do właściwości Sądu Najwyższego na mocy Konstytucji, ustawy o Sądzie Najwyższym lub na mocy innych ustaw. 1) 6.5. Zakłady karne Służba Więzienna 6.5.1. Przymus prawa wyraża się m.in. bardzo wyraziście właśnie poprzez fakt działania w każdym państwie służby więziennej. Służba Więzienna w Polsce jest apolityczna i paramilitarna. Podlega Ministrowi Sprawiedliwości. Ma wypełniać funkcję izolacyjną i resocjalizacyjną. Jednostkami organizacyjnymi Służby Więziennej są: — Centralny Zarząd Służby Więziennej, którym kieruje Dyrektor Ge neralny Służby Więziennej, — okręgowe inspektoraty służby więziennej, — zakłady karne i areszty śledcze, — ośrodki szkolenia dla kadr służby więziennej. W Służbie Więziennej zatrudnionych jest obecnie ponad 22 tyś. osób. W Polsce działają cztery rodzaje zakładów karnych: rodzaje zakładów karnych 1) dla młodocianych (w zasadzie do 24 roku życia), 2) dla odbywających karę po raz pierwszy, 1) 7. Odpowiedzialność pracownicza 459 3) dla recydywistów penitencjarnych, 4) dla odbywających karę aresztu wojskowego. Zakłady karne mogą mieć charakter: — zamknięty, — półotwarty, — otwarty. Różnice dotyczą m.in. zakresu swobody poruszania się po zakładzie, możliwości zatrudniania poza zakładem, liczby widzeń, stosowania kar dyscyplinarnych (np. celi izolacyjnej), cenzury (lub nie) korespondencji osobistej. Obecnie w Polsce jest 156 zakładów karnych i aresztów śledczych, przebywa w nich ponad 70 tyś. osób. Polskie zakłady karne osiągnęły granice swojej pojemności. 6.5.2. Nadzór nad wykonywaniem kary pozbawienia , , . . . , .^ . . • -i sąd penitencjarny wolności sprawują m.in. sąd penitencjarny i sędzia peni- ' tencjarny. Sądem penitencjarnym jest sąd okręgowy, którego właściwość miejscową określa miejsce pobytu skazanego. Istotną funkcję — związaną z profilaktyką i resocjalizacją — wykonują kuratorzy sądowi (zawodowi i społeczni). W sądach działają kuratorzy dla dorosłych i kuratorzy rodzinni. 7. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACOWNICZA Odpowiedzialność pracownicza łączy aspekty publiczne- i prywatnoprawne. Ogólnie polega ona na obowiązku poddania się przez pracownika przewidzianym przez prawo negatywnym konsekwencjom z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Odpowiedzialność pracownicza występuje w czterech postaciach, którymi są: rodzaje odpowie- 1) odpowiedzialność porządkowa, dzialności ' , • , • , - t. -i? pracowniczej 2) odpowiedzialność służbowa, 3) odpowiedzialność za wykroczenia przeciw prawom pracownika, 4) odpowiedzialność materialna. 3) r 460 XIV. Odpowiedzialność prawna Odpowiedzialność porządkowa, uregulowana w kodeksie pracy, oznacza poddanie się przez pracownika karom niemajątkowym (upomnienie, nagana) lub majątkowym (kara pieniężna) za zawinione naruszenie obowiązku przestrzegania porządku, regulaminu pracy, przepisów bhp i przeciwpożarowych. Karę stosuje pracodawca. O zastosowanej karze zawiadamia pisemnie pracownika, odpis zawiadomienia składa się do akt osobowych. Możliwe jest wniesienie przez pracownika sprzeciwu od decyzji o ukaraniu. Odpowiedzialność służbowa dotyczy mianowanych pracowników służb publicznych. Odpowiadają oni za naruszenie obowiązków uregulowanych w pragmatykach służbowych, tj. specjalnych aktach normujących prawa i obowiązki pracowników tych służb. Odpowiedzialność służbowa może mieć charakter służbowej odpowiedzialności porządkowej (za mniejsze uchybienia) i odpowiedzialności dyscyplinarnej (za większe uchybienia). Kary porządkowe wymierza kierownik jednostki, kary dyscyplinarne — komisje dyscyplinarne. W pragmatykach są umieszczane różnorodne katalogi kar dyscyplinarnych. Najczęściej jest to: nagana, nagana z ostrzeżeniem, przeniesienie na inne stanowisko, wydalenie z pracy. Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika dotyczy osób na stanowiskach kierowniczych i jest przewidziana przez kodeks pracy za kilkanaście typów zachowań naruszających prawo pracy (np. za naruszanie przepisów o czasie pracy, o ochronie pracy kobiet Ryć. 56. Odpowiedzialność pracownicza Odpowiedzialność pracownicza 8. Odpowiedzialność cywilna 461 lub zatrudnianiu młodocianych). Wykroczenia są sankcjonowane przez karę grzywny. Kary grzywny wymierza inspektor pracy. Odpowiedzialność materialna wyraża się w odszkodowaniu za wyrządzoną szkodę. Nie może ono przewyższać trzymiesięcznego wynagrodzenia w dniu wyrządzenia szkody. Chodzi tu o szkodę poniesioną przez pracodawcę z powodu zawinionego naruszenia obowiązków pracowniczych przez pracownika. Konieczne jest ustalenie związku przyczynowego między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków a szkodą. Zasady tej odpowiedzialności reguluje kodeks pracy. 8. ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA 8.1. Odpowiedzialność cywilna oznacza obowiązek poddania się przez podmiot (osobę fizyczną, osobę prawną) ujemnym konsekwencjom przewidzianym przez prawo cywilne za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań umownych (odpowiedzialność kontraktowa, ex contrac-tu) albo za popełnienie czynów niedozwolonych (odpowiedzialność pozaumowna, ex delie to — deliktowa). Przesłankami odpowiedzialności są: 1) szkoda, 2) fakt, z którym ustawodawca łączy powstanie odpowiedzialności, 3) związek przyczynowy między powstaniem szkody a zdarzeniem prowadzącym do powstania odpowiedzialności odszkodowawczej. Z uwagi na powód, wyróżnia się dwa podstawowe typy odpowiedzialności cywilnej, tj.: powody odpowiedzialności cywilnej 1) odpowiedzialność kontraktową, 2) odpowiedzialność deliktowa. Odpowiedzialność kontraktowa to odpowiedzialność dłużnika wobec wierzyciela za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powstałego na podstawie czynności prawnej (np. na podstawie zawartej umowy). Wyraża się ona przede wszystkim w poddaniu się przez dłużnika środkom egzekucyjnym (sankcja egzekucyjna). 462 XIV. Odpowiedzialność prawna Odpowiedzialność deliktowa to odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego (deliktu), tj. czynu polegającego na zawinionym wyrządzeniu szkody innej osobie („Kto z winy swojej wyrządził drugiemu szkodę obowiązany jest do jej naprawienia" — art. 415 k.c.). windykacja wierzytelności w obrocie gospodarczym 8.2. W obrocie gospodarczym dochodzenie i egzekwowanie należności wynikających z zawartych, a nie wykonanych lub nienależycie wykonanych umów stanowi jeden z najpoważniejszych problemów praktycznych (windykacja wierzytelności). W tym zakresie konieczna jest przedsiębiorcy pomoc prawnika. Na wstępie warto zwrócić uwagę na rangę działań profilaktycznych, jakie należy podjąć przed zawarciem umowy i jakie należy prowadzić w trakcie realizacji umowy, aby nie dopuścić do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez drugą stronę. Przede wszystkim trzeba wiedzieć, z kim się zawiera umowę, tj. znać jego status prawny, kondycję finansową, obdarzać go ograniczonym zaufaniem, w razie wątpliwości żądać dodatkowego zabezpieczenia transakcji (np. weksel). Następnie należy na bieżąco monitorować kondycję finansową kontrahenta. W razie wątpliwości — żądać dodatkowego zabezpieczenia, a nawet zbyć wierzytelność. W przypadku niewywiązania się z umowy należy reagować natychmiast, wysyłając wezwanie do zapłaty, a jeśli to nie poskutkuje — wnieść pozew do sądu. wierzytelność i dług 8.3. Uprawnienie wierzyciela do żądania spełnienia określonego świadczenia nazywa się wierzytelnością, powinność dłużnika to dług. Źródłem stosunku zobowiązaniowego w praktyce obrotu gospodarczego jest najczęściej dwustronna czynność prawna, czyli umowa. Źródłem może być także jednostronna czynność prawna (np. przyrzeczenie publiczne), czyny niedozwolone, bezpodstawne wzbogacenie. Zobowiązania mają charakter pieniężny albo niepieniężny. Powinny być realizowane dobrowolnie. Ponieważ w praktyce to wierzyciel ponosi ryzyko niewypłacalności dłużnika, ważne jest dodatkowe zabezpieczenie osobiste już w etapie zaciągania zobowiązania (poręczenie cywilne, poręczenie wekslowe) oraz ewentualne rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności. Zabezpieczenia rzeczowe to: zastaw, hipoteka, umowa o przewłaszczenie rzeczy ruchomej. S. Odpowiedzialność cywilna 463 Jeśli dłużnik nie wywiązuje się ze zobowiązania dobrowolnie, wierzyciel jest zmuszony dochodzić swoich roszczeń przed sądem cywilnym (gospodarczym). W efekcie postępowania sądowego uzyskuje orzeczenie zasądzające należność lub nakazujące dłużnikowi określone zachowanie względem wierzyciela. W sytuacji gdy pomimo prawomocnego lub natychmiast wykonalnego orzeczenia dłużnik dobrowolnie nie spełnia świadczenia, wierzyciel może wystąpić o wszczęcie postępowania egzekucyjnego. sądowe postępowanie egzekucyjne 8.4. Celem sądowego postępowania egzekucyjnego jest doprowadzenie do realizacji przez dłużnika określonego świadczenia. O egzekucji administracyjnej — służącej realizacji obowiązków publicznoprawnych — była już mowa. Teraz zajmiemy się drugim typem egzekucji: egzekucją cywilną, do realizacji której powołane są sądowe organy egzekucyjne. Sądowe postępowanie egzekucyjne jest uregulowane w kodeksie postępowania cywilnego. Warto zapamiętać, że regulacja ta dotyczy nie tylko spraw z zakresu prawa cywilnego, ale także rodzinnego i opiekuńczego, gospodarczego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych i w innych sytuacji, kiedy to ustawy powierzają wykonanie zobowiązań w drodze egzekucji sądowej. Sprawy egzekucyjne należą do właściwości komorników sądowych i wyjątkowo do sądu rejonowego. Zasadniczym organem egzekucyjnym jest komornik sądowy. komornik sądowy Rola komornika sądowego jest inna niż rola poborcy skarbowego czy egzekutora w postępowaniu administracyjnym. Komornik działa w obszarze prawa prywatnego, nie dokonuje ustaleń z urzędu, opiera się na informacjach o majątku dłużnika otrzymanych od wierzyciela, działa jedynie na wniosek i tylko w ramach żądań zawartych w tym wniosku. Tak więc — podkreślmy raz jeszcze — to wierzyciel powinien mieć wiarygodne informacje o posiadanym przez dłużnika majątku (ruchomościach, nieruchomościach, wierzytelnościach, udziałach w spółkach) — od jego wiedzy na temat kontrahenta oraz jego kondycji finansowej zależy skuteczność egzekucji. Komornik sądowy jest funkcjonariuszem publicznym działającym przy sądzie rejonowym. Powołuje go Minister Sprawiedliwości. Komornikiem 464 XLV. Odpowiedzialność prawna może zostać wyłącznie prawnik albo administratywista, który odbył aplikacje, komorniczą i staż asesorski. kancelaria komornicza Komornik prowadzi kancelarię komorniczą. Wykaz zarejestrowanych kancelarii i rewirów komorniczych (obszarów działania komorników) jest corocznie ogłaszany w „Monitorze Polskim". Komornicy (ok. 600) tworzą samorząd zawodowy. Wierzyciel ma prawo wyboru komornika w granicach sądu apelacyjnego. Przy wykonywaniu czynności komornik podlega tylko ustawom oraz orzeczeniom sądu. Jest więc podmiotem niezależnym. Formalną poprawność działalności komorników nadzoruje prezes sądu rejonowego (np. szybkość, sprawność postępowania). Nadzór nie może dotyczyć merytorycznej strony działalności komornika. Te może oceniać tylko sąd rejonowy. Rozpatruje on skargi na czynności komornika. Komornik ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności. Koszty działalności egzekucyjnej pokrywane są z uzyskanych opłat egzekucyj nych. Podstawę egzekucji stanowi tytuł wykonawczy, którym jest tytuł egzekucyjny (np. prawomocne orzeczenie sądowe, ugoda sądowa, wyrok sądu polubownego, akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji) zaopatrzony w klauzulę wykonalności (nadaje ją sąd). 8.5. Ze względu na rodzaj świadczenia podlegającego egzekucji, a wynikającego z tytułu wykonawczego wyróżnia się: egzekucję świadczeń pieniężnych i niepieniężnych. Egzekucja świadczeń pieniężnych może odbyć się poprzez: egzekucja świadczeń pieniężnych 1) egzekucję z ruchomości, 2) egzekucję z wynagrodzenia za pracę, 3) egzekucję z rachunku bankowego, 4) egzekucję z innych wierzytelności i praw majątkowych, 5) egzekucję z nieruchomości, 6) egzekucję z użytkowania wieczystego i ze statków morskich. 4) 8. Odpowiedzialność cywilna 465 Tu również (podobnie jak w egzekucji administracyjnej) formy i procedury stosowania tych środków są, z natury rzeczy, różne. Na przykład, egzekucja z rachunków bankowych (najczęściej stosowany sposób egzekucji w stosunkach gospodarczych, ponieważ przedsiębiorcy mają obowiązek posiadać taki rachunek) przebiega następująco: wierzyciel we wniosku do komornika wskazuje taki sposób egzekucji i bank, w którym prowadzony jest rachunek dłużnika. Komornik zawiadamia bank o zajęciu wierzytelności pieniężnej dłużnika i wzywa bank, aby bez jego zgody nie dokonywał wypłat do wysokości zajętej kwoty, a zajętą kwotę przekazał bezzwłocznie na pokrycie należności wierzyciela. Zawiadamia 0 swoich czynnościach wierzyciela i dłużnika. W przypadku egzekucji z ruchomości komornik zajmuje ruchomość (np. samochód), sprzedaje ją i przekazuje uzyskaną sumę wierzycielowi (lub dzieli między kilku wierzycieli). Tu również konieczny jest wniosek wierzyciela do komornika i wskazanie, że egzekucja ma być prowadzona z ruchomości. Wierzyciel powinien znać miejsce położenia ruchomości. egzekucja świadczeń niepieniężnych W przypadku egzekucji świadczeń niepieniężnych, egzekucja może polegać na: 1) wydaniu rzeczy ruchomej, 2) wydaniu nieruchomości lub statku bądź opróżnieniu pomieszczenia, 3) złożeniu określonego oświadczenia woli, 4) wykonaniu czynności, którą za dłużnika może wykonać także inna osoba — tzw. czynność zastępowalna, 5) wykonywaniu czynności, której inna osoba nie może wykonać za dłużnika — tzw. czynność niezastępowalna, 6) zaniechaniu dokonania oznaczonych czynności lub nieprzeszkadza- niu czynnościom wierzyciela. W szczególny sposób uregulowano uprawnienia dłużnika będącego przedsiębiorcą w sytuacji, gdy wierzyciel we wniosku egzekucyjnym domagał się przeprowadzenia egzekucji z rzeczy niezbędnej dłużnikowi do prowadzenia działalności gospodarczej — dłużnik może złożyć do sądu egzekucyjnego wniosek o wyłączenie określonej rzeczy spod zajęcia 1 wskazać inne mienie, z którego można prowadzić egzekucję. 8.6. Poza sankcją egzekucyjną odpowiedzialność cywilna polegać też może na poddaniu się przed podmiot sankcji nieważności. 466 XIV. Odpowiedzialność prawna nieważność bezwzględna i względna Jeśli czynność prawna jest dokonana wadliwie, to negatywne konsekwencje polegają na: 1) nieważności bezwzględnej, albo 2) nieważności względnej. Nieważność bezwzględna realizuje się ex legę, z mocy prawa czynność uważana jest za niebyłą (por. początek rozdziału). Nieważność bezwzględną wywołuje: brak wymaganej zdolności do czynności prawnych, sprzeczność oświadczenia woli z prawem lub zasadami współżycia społecznego, wady oświadczenia woli (brak świadomości lub swobody podjęcia decyzji i wyrażenia woli oraz pozorność, tj. złożenie oświadczenia woli dla pozoru), brak zachowania formy czynności prawnej zastrzeżonej pod rygorem nieważności. Nieważność względna jest natomiast przede wszystkim efektem dokonania określonej czynności prawnej pod wpływem błędu albo groźby. Błąd i groźba to wady oświadczenia woli. błąd i groźba Błąd dotyczący treści czynności prawnej może polegać na wadliwym powzięciu aktu woli (np. kupuję obraz w przekonaniu, że to oryginał, a to w rzeczywistości jest kopia) albo na niezgodności między aktem woli a jej przejawem zewnętrznym (np. pomyłka — zamiast 100,00 zł napiszę 10 000,00 zł). Błąd musi być istotny. Jeśli błąd był wywołany przez podstęp (a więc świadome wprowadzenie kogoś w mylne przekonanie), nie musi być nawet istotny. Groźba, która prowadzi do możliwości unieważnienia czynności prawnej, może pochodzić od różnych osób i musi być poważna, tj. ten, kto składa oświadczenie woli pod wpływem groźby, może się w uzasadniony sposób obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Czynność prawna z chwilą jej dokonania w tych przypadkach jest ważna, ale ze względu na wadę istniejącą przy jej dokonaniu (błąd albo groźba) może zostać następnie pozbawiona ważności, i to ze skutkiem wstecznym od chwili jej dokonania. W razie unieważnienia czynność prawna nie wywiera zamierzonych skutków prawnych. Aby unieważnić czynność, osoba, która złożyła wadliwe oświadczenie woli, może w ciągu roku złożyć drugiej stronie stosowne oświadczenie. 9. Odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa 467 Ryć. 57. Odpowiedzialność cywilna sankcja egzekucyjna (egzekucja sądowa) W niektórych przypadkach konieczne jest wystąpienie do sądu o unieważnienie czynności. Tak jest np. w wypadku: umowy zawartej w wyniku nierzetelnego przetargu, niezgodnej z prawem lub statutem uchwały zgromadzenia wspólników spółki z o.o., walnego zgromadzenia spółki akcyjnej albo spółdzielni. 9. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNOMIĘDZYNARODOWA Państwo i organizacje międzynarodowe, jako podmioty prawa międzynarodowego, ponoszą odpowiedzialność za nieprzestrzeganie tego prawa. W stosunkach międzynarodowych nie ma scentralizowanego aparatu przymusu, który tak jak w porządku wewnętrznym zawsze stałby na straży prawa. W prawie międzynarodowym sankcjami nazywa się więc bardzo różnorodne negatywne reakcje społeczności międzynarodowej, z jakimi spotyka się państwo naruszające normy prawa międzynarodowego. sankcje zorganizowane i rozsiane Sankcje zorganizowane przewidziane są w umowach na wypadek niewykonania zobowiązań. Normy określają: kto, kiedy i w jakiej formie je zastosuje. Dzieli się je na sankcje organizacyjne (np. zawieszenie lub wykluczenie uczestnictwa państwa w dalszej współpracy międzynarodowej), sankcje korygujące 468 XIV. Odpowiedzialność prawna (np. pozbawienie korzyści, wycofanie pomocy dla państwa, które naruszyło umowę); środki przymusu bezpośredniego (np. sankcje wojskowe). Sankcje rozsiane, nie przewidziane w umowach, np. reakcja opinii publicznej, i nie przewidziane przez umowy środki odwetowe (np. zawieszenie świadczeń) uzupełniają ten złożony katalog. WYBRANA LITERATURA Bojanowski E., Lang J., Postępowanie administracyjne. Zarys wykładu. Warszawa 2000. Broniewicz W., Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1999. Cieślak Z., Lipowicz L, Niewiadomski Z., Prawo administracyjne. Część ogólna, Warszawa 2000. Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu. Warszawa 1999. Daszkiewicz W, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t. I, Bydgoszcz 1999. Dmowski J., Jabłońska-Bonca J., Ochrona, pomoc i obsługa prawna, Koszalin 2000. Encyklopedia prawa dla ekonomistów, C. Żuławska (red.), Kraków 1998. Encyklopedia. Prawo nie tylko dla prawników, J. Adynowska i inni (red.), Bielsko-Biała 2002. Finanse publiczne i prawo finansowe, t. I i II, E. Ruśkowski (red.), Warszawa 2000. Hrycaj A., Egzekucja praktyczna, Poznań 2002. Jackowiak U., Pracowniczy status komornika, sądowego, „Problemy Egzekucji Sądowej" 1998, nr XXXI. Jasinkiewicz B. i in., Windykacja wierzytelności w obrocie gospodarczym, Gdańsk 1999. Kmiecik A., Ogólne zasady prawa i postępowania administracyjnego, Warszawa 2000. Krajewski R., Szymański S., Yademecum prawa, Warszawa 2000. Lang W., Spór o pojęcie odpowiedzialności prawnej, ZN UMK, Prawo, Toruń 1969, nr DC. nr 37. Lang W., Struktura odpowiedzialności prawnej, ZN UMK, Prawo, Toruń 1968, nr VIII. Lewandowski J., Encyklopedia prawa w zarysie, Warszawa 1999. Lubiński K., Ocena ministerialnego projektu ustawy o komornikach sądowych, „Problemy egzekucji" 2002, nr 12. Łętowska E., Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994. Łętowski J., Prawo administracyjne dla każdego, Warszawa 1995. Maciejewski T., Dzieje wymiaru sprawiedliwości, Koszalin 1999. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2001. Organy i korporacje ochrony prawa, S. Sagan (red.), Warszawa 2001. Potkański D., Nowy status komorników i zasady finansowania egzekucji sądowej, „Monitor Prawniczy" 1998, nr 12. Prawo konstytucyjne RP, P. Samecki (red.), Warszawa 2002. Siuda W., Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań 1997. Skarżyńska D., Pojęcie odpowiedzialności prawnej i jej kategorie, „Prokuratura i Prawo" 2002, nr 2. Stawecki T., Winczorek R, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1999, red. XIII. 9. Odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa 469 Sylwestrzak A., Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 1997. Świątkowski A., Zasady prawa pracy, Warszawa 1997. Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2001. Waltoś S., Prokuratura —jej miejsce wśród organów wladzy, struktura i funkcje, „Państwo i Prawo" 2002, nr 4. Warkałło W., Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, Warszawa 1972. WYKAZ RYCIN 1. Prawo w systemie politycznym 38 2. Źródła prawa Wspólnot Europejskich 46 3. Funkcje prawa 55 4. Poziom legalizmu w Polsce (1998) 57 5. Gospodarka nakazowa i rynkowa a prawo — różnice modelowe 66 6. Prawo w ujęciu komunikacyjnym 85 7. Informacja abstrakcyjna o prawie 90 8. Informacja sytuacyjna o prawie 91 9. Świadomość prawna 95 10. Postawy wobec prawa 97 11. Akt normatywny a akt prawodawczy 100 12. Źródła prawa w Polsce 106 13. Ustawy uchwalone w latach 1995-2000 (do 16 maja 2000 roku) 108 14. Kodeksy obowiązujące w Polsce 110 15. Budowa aktu normatywnego 144 16. Typowe relacje normy i przepisu prawnego 146 17. Trój elementowa budowa normy prawnej 149 18. Rodzaje wykładni 172 19. Wybrane pisma publikujące orzecznictwo sądowe 198 20. Zawody prawnicze 212 21. Zadania prawnika w przedsiębiorstwie 217 22. Pracownicy firmy najczęściej korzystający z pomocy prawnika 220 23. Metody wyboru firm prawniczych 224 24. Tytuły zawodowe prawników w Unii Europejskiej 241 25. Obowiązywanie norm postępowania i obowiązywanie norm prawnych .... 248 26. Ogłoszenie i wejście w życie aktu prawodawczego 250 27. Podział podmiotów prawa 276 28. Zdolność do czynności prawnych 278 10. 472 XIV. Odpowiedzialność prawna 29. Podziały osób prawnych 286 30. Rodzaje banków 293 31. Rodzaje spółek 294 32. Porównanie spółek 297 33. Przedsiębiorcy w świetle nowego prawa działalności gospodarczej 299 34. Trójstopniowy podział terytorialny kraju 304 35. Organy samorządu a administracja rządowa 305 36. Rodzaje faktów prawnych 318 37. Stosunek prawny — elementy 320 38. Prawo prywatne a prawo publiczne 333 39. Prawo publiczne i prywatne a gałęzie prawa 334 40. Podziały prawa 336 41. Gałęzie prawa — podział podstawowy 337 42. Gałęzie prawa — podział rozwinięty 337 43. Prawo administracyjne 367 44. Systematyka zasad prawa administracyjnego 379 45. Prawo karne 380 46. Przestępstwa umyślne i nieumyślne 385 47. Sankcje karne 388 48. Przestępczość w Polsce w 2001 roku 389 49. Prawo podmiotowe 394 50. Stosowanie prawa — etapy 406 51. Prawo finansowe 419 52. Odpowiedzialność administracyjna 441 53. Zadłużone przedsiębiorstwo — drogi zaradcze 444 54. Policja — rodzaje służb 447 55. Instancyjność w sądach 455 56. Odpowiedzialność pracownicza 460 57. Odpowiedzialność cywilna 467 29. SKOROWIDZ RZECZOWY (sporządziła Agnieszka Sypniewska-Kozak) administracja publiczna 375-380 - kontrola działalności administracji 375- 380 patrz też: Naczelny Sąd Administracyjny administracja rządowa 305, 309-310 - działy 308-310 adresat norm prawnych 18-19 adwokat 211-213, 215, 217-219, 221-223, 225-231,239 - adwokatura (palestra) 227 - aplikacja adwokacka 230 zwolnienie z obowiązku odbycia aplika cji 230-231 - granice ochrony interesu klienta 228 - kodeks etyki zawodowej 228, 240 - korporacje zawodowe adwokatów 226 - ochrona prawna w związku z wykonywa niem zawodu 227 - ochrona tajemnicy zawodowej 228, 239- -240 - odpowiedzialność dyscyplinarna 231 - odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną błędem prawnika 214 - pełnomocnictwo substytucyjne 231 - samorząd zawodowy 229 — - izba adwokacka 229 krajowe organy adwokatury 230 okręgowa rada adwokacka 230 zadania samorządu palestry 230 - sprawy, których adwokat nie może prowa dzić 229 - świadczenie usług dla przedsiębiorstw (firm) 213 na podstawie umowy o pracę 213 na podstawie umów cywilnoprawnych o świadczenie usług 213 - wpis na listę adwokatów 230-231 — wynagrodzenie 229 - zakaz korzystania z reklamy 222 — zasady i formy wykonywania zawodu 227 - zasięg podmiotowy i przedmiotowy pomo cy prawnej 227 agencje rządowe 310 - Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 310 - Agencja Rynku Rolnego 310 - Państwowa Agencja Inwestycji Zagranicz nych 310 - Państwowa Agencja Prasowa 310 akcje 290, 291 akcyjna spółka patrz: spółka akcyjna akt komercjalizacji 291 akt normatywny 99-101, 119-120 - inflacja prawa 120 - o charakterze powszechnie obowiązującym 102 474 Skorowidz rzeczowy - ogłaszanie 190 - tekst autentyczny 111 - umowne prawo cywilne 120 akt notarialny 215, 236-237, 296 akta stanu cywilnego 278 - akt urodzenia 278 - akt zgonu 278 akty prawa miejscowego 116 - jako źródła prawa 116 patrz też: źródła prawa - kontrola legalności 116 - obowiązywanie 257 patrz też: obowiązywanie prawa - organy upoważnione do stanowienia pra wa miejscowego 116-117 - pochodzące od organów państwa 116 - pochodzące od organów samorządu 116 - przepisy porządkowe 116 - statuty organów samorządu 116-117 - uchwala 117 akty prawa wewnętrznego 118-120 - organy upoważnione do stanowienia 118- -119 - rodzaje aktów 118-119 regulamin Zgromadzenia Narodowego 119 uchwały Rady Ministrów 118 uchwały Sejmu i Senatu 119 — - zarządzenia ministrów 119 zarządzenia Prezesa Rady Ministrów 119 zarządzenia Prezydenta RP 119 - zgodność z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami 119 akty prawotwórcze 18-19, 78, 109, 129, 335 patrz też: akt normatywny; źródła prawa - budowa aktu 139-151 - definicja 99 - kompetencje do stanowienia aktów 101- -102 - Konstytucja (ustawa zasadnicza) 19, 108 - moc prawna 20-21, 100 - nowelizacja 111 szeroka 111 wąska 111 — obowiązywanie 246—252 patrz też: obowiązywanie prawa utrata mocy obowiązującej 251 warunki 247 — — wejście w życie 248—249 z mocą wsteczną 249 - ogłaszanie 103-104 - podział powszechnie obowiązujące 102-103 patrz też: źródła prawa wewnętrznie obowiązujące 103-104 - powiązania kompetencyjne aktów 101 merytoryczne aktów 101 - ratyfikowane umowy międzynarodowe 19 - stanowienie aktów 78, 100-101, 110 - tekst 111-112 autentyczny 111 jednolity 112 - ustawa 20 apelacja 456 - właściwość sądu 456 arbitraż 262 - handlowy 262 azyl 283 patrz też: cudzoziemcy B bank 292-293 - banki handlowe 292 państwowe 292 spółdzielcze 292 w postaci spółek akcyjnych 292 - centralny patrz: Narodowy Bank Polski - osobowość prawna 292 - zadania 292 bezpaństwowcy 283 patrz też: cudzoziemcy Biblioteka Ośrodka Informacji i Dokumentacji Rady Europy 196 case law 22 cena 67 centra informacyjne EURO INFO 196 Skorowidz rzeczowy 475 centralne urzędy - Główny Urząd Ceł 120 - Urząd Patentowy 120 - Zakład Ubezpieczeń Społecznych 120 dvii law 19-20 common law 22 cudzoziemcy 259-260, 276-277, 279-280 - bezpaństwowcy 283 - działalność gospodarcza cudzoziemców 282 - karta pobytu 282 - nabywanie nieruchomości przez cudzo ziemców 282 - paszport 282 - prawo azylu 283 - status uchodźcy 283 - sytuacja prawna cudzoziemców 280-284 - uprzywilejowani 281 - wiza 282-283 pobytowa 283 pobytowa z prawem do pracy 283 repatriacyjna 283 tranzytowa 283 - zatrudnianie cudzoziemców 281 czyn 382-384 patrz też: przestępstwo - zabroniony 382-384 okoliczności wyłączające bezprawność czynu 386 czynność konwencjonalna 317 patrz też: czynność prawna - upoważnienie do dokonania czynności kon wencjonalnej 326 czynność prawna 317 - dwustronna 317 - jednostronna 317 - o reżimie specjalnym 317 - oświadczenie woli 317 forma szczególna 317 definicja - agregatowa 137 - legalna 136-137, 161, 169 demokracja bezpośrednia 359 demokratyczne państwo prawne 360-362 - zasady ochrony praw nabytych 361-362 proporcjonalności 362 zaufania obywatela do państwa 361 desuetudo 247 patrz ter. obowiązywanie prawa dobra - niematerialne 323 - osobiste 395 domniemania prawne 412 działalność gospodarcza 298, 364-365 Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski" 126, 193-194, 207 - akty ogłaszane w „Monitorze Polskim" 193 Dziennik Urzędowy Wspólnot Europej skich 45, 196 - akty ogłaszane w dzienniku 196 „Dziennik Ustaw RP" 103, 112, 191-193, 207 - akty ogłaszane w Dzienniku Ustaw 191 - załączniki 192 dzienniki publikacyjne 190, 198, 248-249 patrz też: Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski"; Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich; Dziennik Ustaw RP; dzienniki urzędowe ministrów i innych urzędów centralnych; wojewódzkie dzienniki urzędowe dzienniki urzędowe ministrów i innych urzędów centralnych 194-195 - akty ogłaszane w dziennikach 194 - wykaz dzienników urzędowych ministerstw 194-195 decentralizacja 366 decyzja administracyjna 102, 373-374, 375- -377, 440 - unieważnienie 440 egzekucja administracyjna patrz: odpowiedzialność administracyjna endogamia 35 Europejska Komisja Praw Człowieka 341 Europejska Konwencja Praw Człowieka 341 476 Skorowidz rzeczowy Europejski Trybunał Praw Człowieka 125, 341, 370, 381 patrz też: skarga konstytucyjna Europejski Trybunał Sprawiedliwości patrz: Unia Europejska fakty - indyferentne prawnie 314-315 - prawne patrz: fakty prawne fakty prawne 314-315 - konstytutywne orzeczenia i decyzje 318 — niezależne od woli podmiotów prawa 316 zdarzenia 316 - skutki prawne 315 — zależne od woli podmiotu prawa (zacho wania) 316-317 działania 316 zaniechania 316 zgodne (niezgodne) z prawem 316 finansowe prawo 418^121 - działy prawa 418^419 - finanse publiczne 419-420 ustawa budżetowa 74, 107, 42CM21 zasady ogólne 421 - podatki 420 firma prawnicza 223 — metody wyboru firm prawniczych 224 fundacje 300 - działalność gospodarcza 300 - fundatorzy 300 - organy 300 - osobowość prawna 300 gałęzie prawa 275-276, 335-338 - podział 337 — — prawo prywatne 337 prawo publiczne 337 - pojęcie 336 gospodarcza sprawa 413 gospodarcze prawo 413-414 - prywatne 413^418 - - zasady 417-418 - publiczne 413-418 zasady 417-418 gospodarka mieszana 62-70 - funkcje prawa 52-58, 62-70 informacyjna 63 ochronna 63 stabilizacyjna 63 - granice prawnej ingerencji państwa w gos podarkę 64 sterowanie horyzontalne 64-65 sterowanie wertykalne 64 - zakres regulacji prawnej 64-65 gospodarka nakazowa 58-62 - funkcje prawa 60 sterowanie wertykalne 60 gospodarka wolnorynkowa 58-59, 70, 333--334, 339, 358 - cechy 70-71 patrz też: wolność gospodarcza - funkcje prawa 58-59 - rynek 59 gospodarstwo rodzinne 75, 422 patrz też: rolne prawo gwarancje praworządności stanowienia prawa 122-127 - prawnoustrojowe 122-124 sądownictwo konstytucyjne 122-126 patrz też: Trybunał Konstytucyjny — - zasada podziału władzy 122 - skarga konstytucyjna 124 H hierarchia źródeł prawa 106 patrz też: źródła prawa - akty normatywne wydane na podstawie i w celu wykonania ustawy 115-116 - Konstytucja 104-107 - ratyfikowane umowy międzynarodowe 113- -115 - ustawy 107-112 HUDOC 196 l ignorantia iuris nocet 330, 332 immunitet 259, 281 - dyplomatyczny 259 Skorowidz rzeczowy 477 — jurysdykcyjny 281 - konsularny 259 - krajowy 259 — nietykalności 281 in dubio pro libertate 256 informacja o prawie 86, 92-93 - abstrakcyjna 86, 190 bezpośrednia 86, 89 pośrednia 87-88 wiarygodność 86-87 - sytuacyjna 87-88 bezpośrednia 90 pośrednia 90 Internet 17, 196, 199, 205, 222, 263 - Internetowy System Informacji Prawnej Sejmu 89, 199 - komputerowe polskie bazy danych o pra wie 199-205 www.adv.pp.pl. 205 www.arsinfo.pl. 205 www.lexpolonica.pl. 203-204 www.prawo.lex.pl. 201-203 — - www.sejm.gov.pl. 199 www.ukie.gov.pl. 200 - komputerowe światowe bazy danych o pra wie 205-208 - - CELEX 206-207 - - LEXIS 206 - obowiązywanie prawa w cyberprzestrzeni 263-272 normy prawne i pozaprawne w cyber przestrzeni 267-268 podpis cyfrowy 267 — — problemy prawne w Internecie 265 zasady netykiety 270-271 zasady regulujące elektroniczny przekaz danych 265 zasady zachowań w sieci i korzystania z usług internetowych 268-269 interpretacja prawa patrz: wykładnia prawa interwencjonizm państwowy 23, 26, 56-58, 61-63, 70 - granice prawnej ingerencji państwa w go spodarkę 65—66 patrz też: gospodarka mieszana islam patrz: wyznaniowe prawo ius cogens 138-139, 321, 329, 332 ius dispositivum 138-139, 321, 329 ius semidispositivum 139, 329 ius semiiperativum 403 jednostki budżetowe 288 język prawny 153 K Karta Narodów Zjednoczonych 333, 345-346 patrz też: zasady prawa międzynarodowego publicznego kasacja 456 — właściwość sądu 456 klauzula arbitrażowa 17 klauzule generalne 138, 140, 344 kodeks 109-110 patrz też: ustawa - cywilny 110, 391-392 - etyki adwokackiej 110 patrz też: adwokat - etyki lekarskiej 110 - etyki zawodowej 222, 227, 233 - karny 110, 381 - postępowania cywilnego 110, 411 - pracy 402, 110 - spółek handlowych 110, 294-295, 392, 416 komercjalizacja 290-291 patrz też: przedsiębiorstwo państwowe - akt komercjalizacyjny 291 - z konwersją wierzytelności 291 Komitet Integracji Europejskiej 48, 196, 200, 341 patrz też: prawo Wspólnot Europejskich Komitet Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych 125, 341 patrz też: skarga konstytucyjna komornik 223, 463-464 koncesja 65, 69 konkordat 117, 303 konstytucja - republikańska 104 - stanowa 104 - 478 Skorowidz rzeczowy Konstytucja RP 69, 74, 80, 99-100, 103, 113, 166, 337, 342, 357 patrz też: odpowiedzialność konstytucyjna; zasady konstytucyjne - jako źródło prawa 104-107 patrz też: źródła prawa w sensie formalnym 108 w sensie materialnym 108 - klauzula europejska 358 - nowelizacje Konstytucji 104, 107-108 - pojęcie 104 - preambuła 132 - stosowanie bezpośrednie przepisów Kon stytucji 104, 106 - uchwalanie 104-106 - zakres regulacji 104-106 - zasady gospodarki rynkowej 70-76 — - własności prywatnej 70, 73—74 wolności działalności gospodarczej 70, 72-73 konsument 391 Koran 32 patrz też: wyznaniowe prawo Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji 311 Krajowy Rejestr Sądowy 285, 287, 298 księga zasad prawnych 157 law reports 23 legalizm formalny 56-57 fet arbitrii 17 fet contractus 120 te generalis 140 lex imperfekta 148-150 te refro «on ag/; 249 te specialis 140, 162 luki w prawie 254 M międzynarodowe publiczne prawo gospodarcze 354-355 - Światowa Organizacja Handlu 355 Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości 174, 350 „Monitor Sądowy i Gospodarczy" 195 muzułmańskie prawo patrz: wyznaniowe prawo N Naczelny Sąd Administracyjny 25, 116, 124, 332, 339, 375-376 - orzecznictwo 26, 197-198 - właściwość 376-377 Najwyższa Izba Kontroli 311, 370 - kryteria kontroli 311 - podmioty objęte kontrolą 311 Narodowy Bank Polski 289, 421 patrz też: bank - funkcje banku banków 292 banku emisyjnego 292 banku gospodarki narodowej 292 - organy - - Prezes NBP 292 Rada Polityki Pieniężnej 292 - - Zarząd NBP 292 naród 359 - formy sprawowania władzy 359 inicjatywa ludowa 359 referendum 359 nieważność czynności prawnej 465-466 - bezwzględna 466 - wady oświadczenia woli 466 - względna 466 norma prawna 79-84, 129-130, 145-146 - adresat 146-148 - budowa dyspozycja 148 — - hipoteza 147 sankcja 148-149 — definicja 79 - konstruowanie norm prawnych z przepi sów prawnych 146—147 patrz też: wykładnia prawa — lex imperfecta 150 - obowiązująca 245-246 patrz też: obowiązywanie prawa - podział generalnie abstrakcyjne 19, 147 patrz też: umowy prawotwórcze Skorowidz rzeczowy 479 — — konkretnie-indywidualne 147 — prawa zwyczajowego 28 patrz też: zwyczajowe prawo - sankcjonowana 149-150 - sankcjonująca 149-150 normy międzynarodowo ujednolicone 353 notariusz 211-213, 215, 222-223, 235--239 - czynności notarialne 236 - jako osoba zaufania publicznego 235 - kancelarie notarialne 236 - kodeks etyki zawodowej 237, 240 - nadzór nad notariuszami 238 - obowiązki 215, 236-237, 240 - odpowiedzialność dyscyplinarna 237 - odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności zawodowych 215, 237 — powołanie notariusza 238 — samorząd zawodowy 238 izba notarialna 238 Krajowa Rada Notarialna 238 - tajemnica zawodowa 237, 239-240 — wynagrodzenie 224, 237 — zakaz korzystania z reklamy 222 — zasady i formy wykonywania zawodu 235 obowiązywanie prawa 245-248 - „cywilne nieposłuszeństwo" 246 - cywilnego 259, 261 - desuetudo 247 - karnego 259 - kryteria obowiązywania 245-248 aksjologiczne 246-247 — - behawioralne 247—248 formalne 245-246 — miejscowego 262 — na morzu otwartym 271 — przepisy kolizyjne 253-255 - reguły kolizyjne 252-253 chronologiczna 253 hierarchiczna 253 merytoryczna 253 - reguły wnioskowań prawniczych 255 wnioskowanie instrumentalne („z celu na środki") 254-255 wnioskowanie z podobieństwa (przez analogię) 255 wnioskowanie z przeciwieństwa 255-256 - w cyberprzestrzeni patrz: Internet - w przestrzeni 257-262 zwierzchnictwo personalne państwa 257 zwierzchnictwo terytorialne państwa 257 - w przestrzeni kosmicznej 272-273 - wspólnotowego patrz: prawo Wspólnot Europejskich - wybór prawa przez strony stosunku praw nego 261 obywatel patrz: obywatelstwo obywatelstwo 278-285 - europejskie 284-285 prawa obywateli Unii 284 - nabycie w sposób pierwotny 278 w sposób pochodny 279-280 - nadanie 279 - prawa obywatelskie 279 - „prawo krwi" 279 - „prawo ziemi" 279 - utrata 280 ochrona — mechanizmów rynkowych 66 — praw konsumentów 66 — praw osobistych 372—373 odpowiedzialność - parlamentarna 435^136 - polityczna 435 odpowiedzialność administracyjna 436-442 - cofnięcie uprawnienia 440 - egzekucja administracyjna 437^140 obowiązków o charakterze niepienięż nym 439 obowiązków o charakterze pieniężnym 439 wszczęcie postępowania 438 - kary finansowe 440 — odszkodowawcza administracji publicznej 441 - organy egzekucyjne 437^38 480 Skorowidz rzeczowy izby skarbowe 437 urzędy skarbowe 437 — unieważnienie decyzji administracyjnej 440 - zasady postępowania egzekucyjnego poszanowania minimum egzystencji 439 racjonalnego działania 438 zagrożenia 438 odpowiedzialność cywilna 461 - przesłanki 461 - rodzaje deliktowa 462 kontraktowa 461 - sankcja nieważności 465-466 patrz też: nieważność czynności prawnej - sądowe postępowanie egzekucyjne 463 egzekucja świadczeń niepieniężnych 464- -465 egzekucja świadczeń pieniężnych 464- -465 - — tytuł wykonawczy 464 — - właściwość organów 463 — windykacja należności 462 odpowiedzialność karna 445^(59 - sankcje karne 445 - sankcje represyjne 445 odpowiedzialność konstytucyjna 434-436 - delikt konstytucyjny 434 - kary 435 - podmioty podlegające odpowiedzialności 434 odpowiedzialność pracownicza 459^61 - materialna 461 — porządkowa 460 — służbowa 460 kary dyscyplinarne 460 - za wykroczenia przeciw prawom pracow nika 460^161 odpowiedzialność prawna 430-433 - dobrowolna 432 - nieważność bezwzględna 432 - sankcje 431 - typy odpowiedzialności 433 - z mocy prawa 431 - za naruszenie obowiązków wynikających z prawa prywatnego 433 - za naruszenie obowiązków wynikających z prawa publicznego 432 patrz też: odpowiedzialność administracyjna; odpowiedzialność cywilna; odpowiedzialność karna; odpowiedzialność konstytucyjna; odpowiedzialność pracownicza; odpowiedzialność prawnomiędzy-narodowa; odpowiedzialność w prawie finansowym odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa 467-468 - sankcje rozsiane 468 - sankcje zorganizowane 467-468 odpowiedzialność w prawie finansowym 442— ^45 - podatnika za zobowiązania podatkowe 443 - przedsiębiorstwa patrz: przedsiębiorstwo - za naruszenie dyscypliny finansów pu blicznych 442 - - kary 442^43 komisje orzekające 443 postępowanie 443 „ Official Journal oj the European Commu-nities" patrz: Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich ombudsman 38 opinia prawna 216 Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) 345-346 patrz też: Karta Narodów Zjednoczonych - cele 345-346 - członkowie 345 - zadania 345 Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) 351-352 - cele 352 - członkowie 352 - Rada Atlantycka 351-352 - Rada Bezpieczeństwa 352 organizacje międzynarodowe 40, 42 organy państwa 305-311 - centralne 305 - podział 306 organy kontroli państwowej i ochrony prawa 306 sądy i trybunały 306 Skorowidz rzeczowy 481 ustawodawcze 306 patrz też: organy ustawodawcze — — wykonawcze 306 - terenowe 305 organy ustawodawcze 306-307 - funkcje 306 - Sejm 306, 359 kadencja 306 organy kierownicze 306 organy pomocnicze 306 - - skład 306 wybory 306 - Senat 307, 359 organy 307 - - skład 307 wybory 307 - Zgromadzenie Narodowe 306 organy władzy publicznej 99 organy wykonawcze 307 - ministrowie 307 - Prezes Rady Ministrów 307 - Prezydent 307, 359 - przewodniczący określonych w ustawach komitetów 307 - Rada Ministrów 307-308 - wojewodowie 307 - zadania 307 orzecznictwo sądowe 26, 102 osoby prawne 276 - dobra osobiste 285 - korporacje 285 patrz też: spółdzielnia - państwowe 287-288 fundusze celowe 288-289 jednostki badawczo-rozwojowe 289 państwowe instytucje kultury 289 - prywatne 286 - samorządowe 286 - Skarb Państwa 286 - tryb powstania osoby prawnej notyfikacyjny 287 rejestrowy 287 ustawowy 287 - ustanie 287 - wpis do rejestru 287 patrz też: rejestr osób prawnych - zakłady 285, 288 - zdolność do czynności prawnych 285 - zdolność prawna 285 pacia sunt servanda 41, 47, 343, 362, 399 Pakt Północnoatlantycki 341 państwo - demokratyczne 360-361 - jako podmiot prawa 312-313 - powstanie 312 - prawne 37-38, 360, 369 prawa obywateli 38 - suwerenność 257-258, 346, 358 patrz też: zasady prawa międzynarodowego publicznego — wyznaniowe 31 patrz też: wyznaniowe prawo - zwierzchnictwo personalne 257 terytorialne 257 „Państwo i Prawo" 197 Parlament Europejski patrz: Unia Europejska partie polityczne 301, 365 - cele działalności 301 - członkowie 301 - funkcje 365 — osobowość prawna 301 pełnomocnictwo procesowe 217 — osoby uprawnione do występowania w cha rakterze pełnomocników 217-218 — udzielenie pełnomocnictwa 217—218 pluralizm 363, 365 podmioty prawa 18, 275-298 — jednostki organizacyjne 275 - osoby fizyczne 276-285 zdolność do czynności prawnych 276-277 zdolność prawna 276 - osoby prawne 285 podział terytorialny państwa 303-305 - gmina 304 - powiat 304 - województwo 304 Policja 446-451 - Komendant Główny Policji 448 - 482 Skorowidz rzeczowy - kryminalna 447 - prewencyjna 447 - sfery działalności Policji 449 - służby pomocnicze 447 - zadania 446^47 - zakup kontrolowany 45CM151 „Polska Bibliografia Prawnicza" 197 Polskie Normy 120 postawy wobec prawa 95-97, 210-211 - „anarchizm prawny" 96 - „dewiacja negatywna" 96 - „dewiacja pozytywna" 96 - konformistyczna 96 - legalistyczna 95, 97 legalizm formalny 97 legalizm instrumentalny 97 legalizm materialny 97 - oportunistyczna 96 - świadome nadużycie kompetencji 97 postępowanie administracyjne 406^107 postępowanie cywilne 411 — postępowania odrębne — - w sprawach gospodarczych 413 w sprawach z zakresu przeciwdziałania praktykom monopolistycznym 413 w sprawach z zakresu regulacji energe tyki 413 - zasady 411^12 ciężaru dowodu 412 — - dyspozycyjności 411^12 kontradyktoryjności 412 prawdy materialnej 412 równości stron w procesie 412 swobodnej oceny dowodów 412 postępowanie karne 408^111 - porozumienia procesowe 408 - postępowanie przygotowawcze 408 dochodzenie 408 śledztwo 408 - zasady 408-411 bezpośredniości 411 ciężaru dowodu 410 — - domniemania niewinności 410 in dubio pro reo 410 jawności 410 — - kontradyktoryjności 409 — — kontroli procesowej 411 legalizmu 409 prawdy materialnej 409 swobodnej oceny dowodów 409—410 ścigania przestępstw z urzędu 408^9 ustności czynności procesowych 410 powszechnie uznane zasady prawa 113 pranie pieniędzy 68 prawa człowieka 326, 354 - międzynarodowa ochrona 354-355 - pakty praw człowieka 354 - Powszechna Deklaracja Praw Człowieka 354 - prawa podstawowe 326 - uzasadnione prawnonaturalnie 326 - wynikające z aktów prawa międzynarodo wego 326 prawa rzeczowe 395-397 - ograniczone prawa rzeczowe 397 - użytkowanie wieczyste 396 - własność 396-397 patrz też: własność dzierżenie 397 — - posiadanie 397 prawnik 211; patrz też', adwokat, komornik, notariusz, radca prawny - kryteria wyboru i oceny prawnika w firmie 219-220, 224 postawa moralna 219 profesjonalizm 219, 221 zakres oferowanych usług 219 — publiczna rola prawników 211 prawo patrz też', źródła prawa - administracyjne 322, 367 gospodarcze 368 materialne 367-368 postępowania administracyjnego 368- -369 ustrojowe 367 - amerykańskie patrz: precedensowe prawo - anglosaskie patrz: precedensowe prawo - autorytet prawa 92 - cywilne 30, 217, 252, 256, 390-392 patrz też: postępowanie cywilne Skorowidz rzeczowy 483 — podmioty 390 — stosunki cywilnoprawne 390 - czynniki kształtujące system prawa 31 patrz też: prawo stanowione - - doktryna prawnicza 31, 79, 83, 87 - — materiały komparatystyczne 31 — materiały legislacyjne 31 — orzecznictwo sądowe 31, 79, 82, 87 — zasady wykładni (interpretacji) prawa 20 patrz też: wykładnia prawa - definicja 15, 37-38 - efektywność prawa 68 - ekonomicznie dysfunkcjonalne 67 - ekonomicznie funkcjonalne 67 - formalne 335 - - postępowania 335 - - sądowe 335 - ustrojowe 335 - funkcje prawa 52-70 - - kontrolna 54 - - ochronna 55, 63 - - organizacyjna 55 - - partycypacyjna 55 - - prewencyjna 55 - - represyjna 55 - - rozstrzygania konfliktów 55 - wychowawcza 55 gospodarcze 16 patrz też: gospodarcze prawo handlowe 392, 415 patrz też: gospodarcze prawo - międzynarodowe 415 intertemporalne (międzyczasowe) 252 patrz też: obowiązywanie prawa karne 162,251,259,380-381 patrz też: postępowanie karne konstytucyjne 256, 321, 356 patrz też: zasady konstytucyjne materialne 335 międzynarodowe prywatne 17, 261, 270, 424-425 międzynarodowe publiczne patrz: prawo międzynarodowe publiczne morskie 425-427 - międzynarodowe prawo morza 426 — zasada wolności mórz 427 - ocena prawa 95 na płaszczyźnie moralnej 95 w aspekcie pragmatycznym 95 - operatywne 25-26 - podatkowe 69, 162 - powszechnie obowiązujące patrz: akt pra wodawczy - pracy 19, 400^01 patrz też: zasady prawa pracy - precedensowe/>a/rz: precedensowe prawo - przestrzeganie prawa 93 - realizowanie prawa 93 - rodzinne i opiekuńcze 424 - „rządy prawa" 37 - skuteczność prawa 52, 54-55 - stanowienie prawa patrz: prawo stanowione - świadomość prawna społeczeństwa 70, 93 patrz też: postawy wobec prawa - typy kultur prawa 16-18 - w państwach Czarnej Afryki 34 - w państwach Dalekiego Wschodu 34-36 normy moralności grupowej (kastowej) 35 - wartości wyrażane, popierane lub chronio ne przez prawo 170 - wiedza o prawie 89-90 - wspólnotowe patrz: prawo Wspólnot Eu ropejskich - wybór prawa 17 - wyznaniowe (muzułmańskie) 32 patrz też: wyznaniowe prawo - znajomość prawa 91-95 — zwyczajowe patrz: zwyczajowe prawo prawo konsensualne 117—118 — układy zbiorowe pracy 118 — - ponadzakladowe 118 zakładowe 118 — umowy z kościołami i związkami wyzna niowymi 117 prawo międzynarodowe publiczne 19, 29, 40-43, 53, 344 patrz też: Karta Narodów Zjednoczonych; umowa międzynarodowa - podmioty prawa 312 państwa 312 — - zdolność do czynności prawnych 312 zdolność prawna 312 484 Skorowidz rzeczowy - stosunek prawa międzynarodowego do pra wa wewnętrznego 41—43 - zakres przedmiotowy 43 - zasady patrz: zasady prawa międzynarodo wego publicznego - zwyczajowe (niepisane) 27—31 patrz też: prawo zwyczajowe; tacitus consensus prawo ochrony środowiska 423 - zasada zrównoważonego rozwoju 423 prawo operatywne 83 prawo podmiotowe 324, 393-394 - bezwzględne 324, 395 - ochrona 325, 394 - roszczenia 325, 394 niewymagalne 325 - — procesowe 325 wymagalne 325 - uprawnienia 325 - względne 324-325, 394 prawo prywatne 328-331, 334, 336, 339 - cywilnoprawna metoda regulacji 329 - ochrona prawna w sprawach prywatnych 330 - strony stosunków prywatnoprawnych 328 prawo publiczne 328, 331-334, 336, 339 - administracyjnoprawna metoda regulacji 331 - metoda penalna 332 - ochrona prawna państwa i dóbr publicz nych 331 — ochrona prawna w sprawach z zakresu pra wa publicznego 332 - strony stosunków publicznoprawnych 331 prawo stanowione 18-21, 23, 34-35, 82 patrz też: akt prawodawczy, umowy prawotwórcze - negocjacyjny system prawa 19 - podmioty stanowiące prawo 20 - praworządność stanowienia prawa 120 patrz też; gwarancje praworządności stano wienia prawa — prawo zwyczajowe w systemie prawa sta nowionego 27-31 - precedensy w systemie prawa stanowione go 21-26 patrz też: prawo operatywne - rola praktyki prawniczej w kształtowaniu prawa 82 - zasady wykładni (interpretacji) prawa 20 patrz też: wykładnia prawa prawo Wspólnot Europejskich 43^9 - akty wydawane przez Unię Europejską decyzje 46 dyrektywy 45^16 — - rozporządzenia 45 — - zalecenia i opinie 46 — - zaskarżanie aktów 45^t7 — charakter prawny europejskiego prawa wspólnotowego 47 - dostosowywanie prawa polskiego do pra wa wspólnotowego 48^19, 76, 295, 338, 340-341, 420, 422, 423 — harmonizacja prawa 47^18 unifikacja 48 upodobnienie 48 zbliżenie 48 - obowiązki państw członkowskich 45-46 - obowiązywanie 262-263 patrz też: obowiązywanie prawa okresy przejściowe 263 - podmioty prawa wspólnotowego 312 - wykładnia prawa 173 funkcjonalna 173 językowa 173 systemowa 173 - zasady gospodarki wspólnotowej 76 - - konkurencji i równości przedsiębiorców 76 - — ochrony konsumentów 76 — — swobody przepływu towarów, usług, ka- pitału i pracowników 76 - zasady wspólnotowego porządku prawne go 47 - źródła prawa ogólne zasady prawa 47 porozumienia między krajami człon kowskimi 44 prawo „pierwotne" 44^15 — — prawo „wtórne" 44-45 prawo zwyczajowe 44 umowy międzynarodowe 44 l Skorowidz rzeczowy precedensowe prawo 18, 21-25 - a prawo stanowione 26 — precedensy abstrakcyjne 23-24 interpretacyjne 24 naruszenie precedensu 22 prawotwórcze 18, 21, 23, 26-27 rozstrzygnięcia 24 — tworzenie i stosowanie prawa 21—22 — uchylenie precedensu 22, 23 — zasady precedensu 21 zasada stałości decyzji (stare decisis) 21, 23 Prezydent 307 - funkcje 307 - jako organ władzy wykonawczej 307 - kompetencje 307 — wybory 307 prokuratura 451—454 — jednostki organizacyjne prokuratura apelacyjna 453 prokuratura krajowa 453 prokuratura okręgowa 453 prokuratura rejonowa 453 - prokurator 211, 453-454 obowiązki prokuratora 453^154 odpowiedzialność prokuratora 454 - Prokurator Generalny 451^52 - zadania 452 prywatyzacja 290 - bezpośrednia 290 - cel prywatyzacji 290 - pośrednia (kapitałowa) 290 przedsiębiorca 286, 298-299 - zagraniczny 298 przedsiębiorstwo państwowe 289-291, 323 - komercjalizacja 291 - nadzór 289 - organy 289 dyrektor 289 ogólne zebranie pracownicze 289 rada pracownicza 289 - osobowość prawna 289 - postępowanie bankowe postępowanie ugodowe 445 — - egzekucyjne 443 485 likwidacyjne 444 naprawcze 444 układowe 444 - - upadłościowe 444 - prywatyzacja 290 - samodzielność 289 - samofinansowanie 289 - samorządność 289 przedstawiciel ustawowy 277 przepisy prawne 79-80, 145 - definicja 79 - kolizyjne 142 - końcowe 132, 142-143 uchylające (derogacyjne) 143 - odsyłające 81, 141 pozasystemowo 141 systemowo 141 - ogłoszenie 191-192 - ogólne (Iex generalis) 81, 133, 140 - podstawowe („zrębowe") 138 - prawa materialnego 138 - szczególne (lex specialis) 81, 133, 137, 140 - wejście w życie 191 patrz też: vacatio legis - wiążące — - bezwzględnie (iuris cogentis) 139 względnie (iuris dispositivi) 139 - — względnie jednostronnie (iuris semidi- spositivi) 140 - wprowadzające 142-143 dostosowujące 142-143 przejściowe 142-143 ustawa wprowadzająca 144 przestępstwo - komputerowe 267 patrz też: Internet - podmiot przestępstwa 383 - społeczna szkodliwość czynu 384 - ustawowe znamiona przestępstwa 383 - wina 384-386 - występek 383 - zbrodnia 383 Rada Ministrów 42, 308 - jako organ władzy wykonawczej 308 486 Skorowidz rzeczowy - Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów 308 — ministrowie 309 - Prezes Rady Ministrów 308 - - funkcje 308 - Rada Legislacyjna 308 - skład 309 - zadania 308 radca prawny 211-213, 215, 217-219, 221--224, 226, 232-235, 240-241 - aplikacja radcowska 234-235 zwolnienie z obowiązku odbycia aplika cji 235 - kodeks etyki zawodowej 233, 240 - korporacje zawodowe radców 226-227 - ochrona prawna w związku z wykonywa niem zawodu 234 - odpowiedzialność dyscyplinarna 235 - odpowiedzialność za szkodę, wyrządzoną błędem prawnika 214 - samorząd zawodowy 233, 235 krajowe organy samorządu 235 — - okręgowa izba radców prawnych 234 — - zadania samorządu 234 - sprawy wyłączone z zakresu czynności za wodowych radcy 226 - świadczenie usług dla przedsiębiorstw (firm) na podstawie umowy o pracę 213 na podstawie umów cywilnoprawnych o świadczenie usług 213 - tajemnica zawodowa 234, 240 - wpis na listę radców prawnych 235 - wynagrodzenie 234 - zakaz korzystania z reklamy 222 - zakres pomocy prawnej 232 - zasady i formy wykonywania zawodu 232- -233 referendum 359 regulamin - Sejmu 118 - Senatu 118 regulowana gospodarka rynkowa patrz: gospodarka mieszana reguły - walidacyjne 154, 245 patrz też: obowiązywanie prawa - wnioskowań prawniczych patrz: obowią zywanie prawa rejestr osób prawnych 285, 299 - fundacji 286, 300 - handlowy 283, 286, 293-294 - przedsiębiorców 286, 302-303 — przedsiębiorstw państwowych 289—290 - spółdzielni 291-292 - stowarzyszeń 300-301 patrz też: Krajowy Rejestr Sądowy repatriant 279 patrz też: obywatelstwo res iudicata 252 rolne prawo 421^122 - ustrój rolny 421 - zakres regulacji 422 rozporządzenie 115 - badanie konstytucyjności i legalności roz porządzeń 115-116 - organy upoważnione do wydawania rozpo rządzeń 115 Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji 115 minister kierujący działem administracji rządowej 115 Prezes Rady Ministrów 115 Prezydent RP 115 przewodniczący komitetu określonego w ustawie i powołanego w skład Rady Ministrów 115 Rada Ministrów 115 - subdelegacja 116 - zakres regulacji 115 rozporządzenie (dekret) z mocą ustawy 112 patrz też: ustawa - rozporządzenie w czasie stanu wojennego 112 - upoważnienie do stanowienia 112 — zakres regulacji 112 - zatwierdzenie 112 Rzecznik Praw Obywatelskich 70, 311, 370 - kompetencje 311 - powoływanie 311 rzeczy 322-323 - nieruchomości 322 - oznaczone co do gatunku 323 Skorowidz rzeczowy 487 co do tożsamości 323 - ruchomości 322 samorząd terytorialny 75, 303, 367 - jednostki samorządu terytorialnego gmina 304, 368 powiat 304 województwo 304 - reforma samorządowa 368 sankcje karne 387 - kary 387, 389 zasada sądowego wymiaru kary 387 - środki karne 387-388 - środki zabezpieczające 389 Sąd Najwyższy 25, 122, 161, 338, 457 - orzecznictwo 26, 197 - zadania 457 sądy powszechne 454^57 - apelacyjne 454, 456 - okręgowe 455-456 - rejonowe 455 — status prawny sędziego 456 niezawisłość sędziów 456 - wyodrębnione jednostki organizacyjne sad antymonopolowy 455, 413 sądy gospodarcze 413, 455 sądy pracy i ubezpieczeń społecznych 455 sądy rodzinne 455 - zasada instancyjności postępowania 455 sędzia 211 Skarb Państwa 75, 286 - formy działalności gospodarczej 288 - jako osoba prawna 286-287 - jednoosobowa spółka akcyjna Skarbu Pań stwa 295 - zasoby materialne Skarbu Państwa 287- -288 - zasoby pieniężne Skarbu Państwa 288 skarga konstytucyjna 124 patrz ter. Trybunał Konstytucyjny Służba Więzienna 458^59 - jednostki organizacyjne 458 — kurator sądowy 459 — sąd penitencjarny 459 - zakłady karne 458 rodzaje 458^(59 soft-law 46 spirala jurydyzacyjna 60 patrz też: gospodarka nakazowa społeczeństwo — obywatelskie 37, 366 — „upaństwowione" 40 społeczna gospodarka rynkowa 70—71 - cele 71 - realizacja zasad prawa wspólnotowego 76 patrz też: prawo Wspólnot Europejskich - socjalny aspekt gospodarki rynkowej 72 - zasady 70, 72, 365 patrz też: Konstytucja RP spółdzielnia 291-292 - organy rada nadzorcza 291 walne zgromadzenie 291 zarząd 291 - osobowość prawna 291 spółka - handlowe spółki kapitałowe - - akcyjna 282, 290, 293 z ograniczoną odpowiedzialnością 281, 290, 293 - osobowe cywilna 295 jawna 296 komandytowa 280, 296 komandytowo-akcyjna 297 partnerska 296-297 - osobowość prawna 293 spółka akcyjna 293-297 - akcja 293 patrz też: akcje - jednoosobowa 295 - odpowiedzialność za zobowiązania spółki 294 — organy spółki 294 — — rada nadzorcza (lub komisja rewizyjna) 294 walne zgromadzenie wspólników 294 zarząd 294 - prawa udziałowe wspólników korporacyjne 293 majątkowe 293 488 Skorowidz rzeczowy - przekształcenie w spółkę z o.o. 297 - wspólnicy (akcjonariusze) 293 — założenie spółki 293 spółka cywilna 295 - majątek spółki 295 - odpowiedzialność za zobowiązania spółki 295 — prowadzenie spraw spółki 295 - przekształcenie w spółkę z o.o. lub akcyj ną 297 - rozwiązanie spółki 295 - umowa spółki 295 spółka jawna 296 - majątek spółki 296 - odpowiedzialność za zobowiązania spółki 296 - prowadzenie spraw spółki 296 - umowa spółki 296 - ustanie spółki 296 spółka komandytowa 296 - komandytariusz 296 - komplementariusz 296 - umowa spółki 296 - wpis do rejestru 296 suma komandytowa 296 spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 294 — jednoosobowa 298 — kapitał zakładowy 294 — likwidacja i upadłość 294 - odpowiedzialność za zobowiązania spółki 294 - organy spółki 294 — osobowość prawna 294 - umowa spółki 294 stare decisis 21-22 patrz też: precedensowe prawo stosowanie prawa 19, 405^107 patrz też: postępowanie administracyjne; postępowanie cywilne; postępowanie karne stosunek prawny 315, 319-320 — abstrakcyjny 320 — karne stosunki procesowe 321 - konkretny 320 - koordynacyjny (zobowiązaniowy) 321 równorzędność podmiotów 321 - na gruncie prawa konstytucyjnego 321- -322 — o charakterze dwustronnym 320 wielostronnym 320 - prosty 320 - przedmiot 319, 322 dobra niematerialne 323 - - rzeczy 322-323 — stosunki prawnomiędzynarodowe 322 - strony 319-320 - subordynacyjny (podległości kompetencji) 321,331-332 - treść 319, 323 obowiązek prawny 323 uprawnienie 324 patrz też: prawo podmiotowe — w prawie administracyjnym 322 - złożony 320 stowarzyszenia 300-301 - działalność stowarzyszenia 300 - osobowość prawna 301 - rodzaje 301 rejestrowane 301 zwykłe 301 suwerenność 346-347; patrz też: państwo; zasady prawa międzynarodowego publicznego syndyk 444 system prawa - czynniki kształtujące system prawa 27, 37 - precedensowego 26-27 patrz też: precedensowe prawo - przebudowa systemu prawa po 1989 r. 338-342 - ustawowego (stanowionego) 19, 26-27 patrz też: prawo stanowione otwarty 84 zamknięty 84 - Wspólnot Europejskich 44 system rządów - parlamentarny 362-363 - prezydencki 362-363 systemy polityczne — autokratyczny 39—40 Skorowidz rzeczowy 489 prymat decyzji politycznej nad prawem 39 - demokratyczny 37, 54, 86 patrz też: państwo prawne; społeczeństwo obywatelskie „szara strefa gospodarcza" 69-70 tacitus consensus 29, 42 taksa notarialna 224, 237 patrz też: notariusz terenowe organy administracji rządowej 310 - wojewoda 308, 310 - — zadania 310 terytorium państwa 257 patrz też: obowiązywanie prawa - lądowe 257 - morskie wody wewnętrzne 258 - morze terytorialne 258 — przestrzeń kosmiczna 258 - przestrzeń powietrzna 257, 259 - statki wodne lub powietrzne 258-259 - terytorium RP 258 testament 400 Trybunał Konstytucyjny 73, 108, 114, 119, 122-128, 197, 199-200, 247, 338, 370 - akty wyłączone spod kontroli 124 - funkcje 122, 124-125 orzekanie o zgodności aktów normatyw nych z Konstytucją 124-127 rozstrzyganie sporów kompetencyjnych 125 — - rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu Prezydenta RP 125 - jako organ władzy sądowniczej 122 - kompetencje 122-123 - kontrola konstytucyjności i legalności pra wa 123 formalna 123 materialna 123 - orzeczenia 25, 197 - - o charakterze deklaratoryjnym 126 o charakterze konstytutywnym 126 ogłaszanie i publikowanie orzeczeń 126— -127 — - zasada ostateczności orzeczeń 126 - postępowanie przed Trybunałem 125-126 - skarga konstytucyjna 124-125 podmioty uprawnione do wystąpienia ze skargą 124-125 przedmiot skargi 125 - skład 125 - zadania 122 Trybunał Stanu 434^ł35 - członkowie 434 - orzekanie w sprawach odpowiedzialności konstytucyjnej 434-435 U ubezpieczenia społeczne 404-405 - fundusze emerytalne 405 - Zakład Ubezpieczeń Społecznych 405 ubezwłasnowolnienie 277 - całkowite 277 - częściowe 277 uchodźca 283 patrz też: cudzoziemcy uchwała patrz: akty prawa miejscowego ugoda administracyjna 374 Układ Europejski 47, 74, 340 patrz też: prawo Wspólnot Europejskich układy zbiorowe pracy 104, 302 umowa 398 — ograniczenia zasady swobody umów 398- -399 — rodzaje mieszana 398 nazwana 398 nienazwana 398 umowa międzynarodowa 40, 42, 113, 145, 333, 344, 349 - jako źródło prawa 113 patrz też: źródła prawa - moc prawna 114 - ogłaszanie umów 41 - pojęcie 113 - procedura i tryb zawierania 40-41 - ratyfikacja 41, 113-114 bezpośrednio 114 za zgodą parlamentu 114 490 Skorowidz rzeczowy - rodzaje bilateralna 41 multilateralna 41 — stosunek do prawa wewnętrznego 113—114 - strony 41, 113 - zasady wykładni (interpretacji) 173-174 autentyczna 173-174 podstawy interpretacji 174 postanowienia Konwencji Wiedeńskiej z 1969 r. 173 sądowa 173 urzędowa 174 - zatwierdzenie 41 - zgodność z Konstytucją 114, 122-123 orzeczenie o niezgodności z Konstytu cją 123 umowne prawo cywilne patrz: lex contractus umowy prawotwórcze 18-! 9 Unia Europejska 17, 43, 284, 312, 355 patrz też: prawo Wspólnot Europejskich - cele Unii Europejskiej 355-356 - Europejski Trybunał Sprawiedliwości 44, 46 - Komisja Unii Europejskiej 45 - organy Unii Europejskiej 355 - osobowość prawna 312 - Parlament Europejski 45, 266, 284, 355 - Rada Unii Europejskiej 45 - świadczenie usług prawniczych w pań stwach Unii Europejskiej 240-243 UN1C1TRAL 267 urzędy centralne 309 - Komisja Papierów Wartościowych i Giełd 309 - Komitet Integracji Europejskiej 309 - Rządowe Centrum Studiów Strategicznych 309 - status prawny 309 - Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumen tów 309, 414 ustawa 107 - budżetowa 108-109 patrz też: finansowe prawo - kodeks 109 - nowelizacja 111 — o ratyfikacji umowy międzynarodowej 108 — o zmianie Konstytucji 108 - podporządkowanie Konstytucji 108 — procedura uchwalania 108 — uchwalona w drodze referendum 108 - zakres spraw regulowanych w drodze usta wy 107 patrz też: źródła prawa ustawa zasadnicza patrz: akty prawodawcze; Konstytucja RP ustawodawstwo pozaparlamentarne patrz: rozporządzenia z mocą ustawy vacatio legis 87, 190-191 W wina 384, 429 — nieumyślna 385 - — lekkomyślność 385-386 niedbalstwo 385-386 — umyślna 385 - - zamiar bezpośredni 385 zamiar ewentualny 385 - wyłączenie winy 386 - - błąd 386 niepoczytalność 386 windykacja należności 218 wiza patrz: cudzoziemcy władza sądownicza 310 - Sąd Najwyższy 310 - sądy administracyjne 310 - sądy powszechne 310 - sądy wojskowe 310 - Trybunał Konstytucyjny 310 - Trybunał Stanu 310 własność 74, 395-397 patrz też: własność prywatna - granice prawa własności 396 - ochrona własności 395 — - roszczenie negatoryjne 396 roszczenie windykacyjne 396 - przedmiot własności 74 - uprawnienia do korzystania z rzeczy 396 do rozporządzania rzeczą 396 Skorowidz rzeczowy 491 własność prywatna 39, 60, 62, 74-75 - ochrona 75 wojewoda patrz', terenowe organy administracji rządowej wojewódzkie dzienniki urzędowe 192-193 - akty ogłaszane w dziennikach 192-193 wolność 326-327, 364 - a uprawnienia 327 - jako kategoria prawna 72-73 patrz też: wolność gospodarcza — normatywna regulacja wolności 326 - ograniczenia wolności 326 wolność gospodarcza 62, 68—69, 72—74, 364 — ograniczenia 72 - w odniesieniu do cudzoziemców 74 — zasada 72 wolny rynek 39, 58-59 patrz też: gospodarka wolnorynkowa wolny zawód 225-226, 235 patrz też: adwokat; notariusz; radca prawny wspólnota samorządowa 116 współpraca prawnika z ekonomistą w przedsiębiorstwie (firmie) 215, 239-240 - określenie odpowiedzialności prawnika 220 — zadania prawnika w przedsiębiorstwie doradztwo 216 konsultacje 216 pełnomocnictwo procesowe 217 porady prawne 216 prowadzenie negocjacji 216 udzielanie informacji o prawie 215 windykacja należności 218 wydawanie opinii prawnych 216 współstanowienie prawa patrz: umowy prawotwórcze wykładnia przepisów prawnych 78, 81, 84, 152 patrz też: prawo Wspólnot Europejskich; umowa międzynarodowa - autentyczna 156-157, 173 moc wiążąca 158 - — wykładnia Ministra Finansów 157 - cel 152 - definicja 83, 152 - doktrynalna 156, 158-159, 174-175, 177- -178, 197 moc wiążąca 159 — dosłowna 160 - dynamiczna 172-173 - etapy (fazy) wykładni rekonstrukcja normy 159, 163-164 ustalenie jednoznacznej treści normy 159 — korygująca 161—162 — - ograniczenie stosowania wykładni kory- gującej 162 rozszerzająca 161-162 zwężająca 161 - legalna 156-158 - nieoficjalna 156, 158 - operatywna (praktyczna) 156-158, 175, 177 moc wiążąca 158 wykładnia Sądu Najwyższego 157-158 - podmioty dokonujące wykładni 156 - poziomy 79 - reguły wykładni (interpretacji) prawa 79, 81, 83, 145, 152-155 patrz też: reguły walidacyjne funkcjonalne reguły interpretacyjne 160, 162-163, 169-171, 174, 176-177 językowe reguły interpretacyjne 160-161, 162-166, 175, 177-179 systemowe reguły interpretacyjne 160- -162, 166-169, 174-177 — statyczna 171 wywłaszczenie 75 wyznaniowe prawo 32-34 - idżma 33 - islam 32 nauka prawa muzułmańskiego 33-34 - kijas 33 - parawyznaniowość 33 - źródła prawa - - Koran 32-33 sunna 32 zabezpieczenie wierzytelności 462 — osobiste poręczenie cywilne 462 poręczenie wekslowe 462 - rzeczowe hipoteka 462 492 Skorowidz rzeczowy umowa o przewłaszczenie rzeczy rucho mej 462 zastaw 462 zakłady budżetowe 288 zasada podziału władz 83, 306, 362 - władza sądownicza 82, 305 - władza ustawodawcza 83, 306 - władza wykonawcza 83, 306 zasada represji wszechświatowej 260, 269, 382 zasada swobody umów 223, 339 zasady konstytucyjne 356-366 - decentralizacji władzy publicznej 366 - demokratycznego państwa prawnego 360 patrz też: demokratyczne państwo prawne - dialogu społecznego 363 - dobra wspólnego 357 - niepodległości i suwerenności państwa 358 ograniczenia w wykonywaniu suweren ności 358 - pluralizmu politycznego 365 - podziału i równowagi władzy 362-363 patrz też: zasada podziału władz — pomocniczości (subsydiarności) 358 — poszanowania i ochrony godności człowie ka 356-357 — równości 364—365 w prawie 364 wobec prawa 364 - suwerenności Narodu 359 - wolności 364 - zasada państwa prawnego 31 zasady prawa 133, 343-344 zasady prawa administracyjnego 366-380 - czynnego udziału stron w postępowaniu 374 - dwuinstancyjności postępowania 374-375 - legalizmu (praworządności) 369-370, 377 - prawa jednostki do informacji 372-374 - prawdy obiektywnej 370 - trwałości decyzji administracyjnej 375 - sądowej kontroli decyzji 375-380 - szybkości postępowania 374 - ugodowego załatwiania spraw 374 - uwzględniania interesu społecznego i indy widualnego 371 komunitaryzm 371 liberalizm 371 — zaufania obywatela do państwa 371 zasady prawa cywilnego materialnego 390- -400 - ochrony dobrej wiary 395 — ochrony dóbr osobistych 395 - ochrony praw nabytych 395 — ochrony własności 395—396 - pierwszeństwa dziedziczenia testamento wego przed ustawowym 400 - równości podmiotów 393 - swobody umów 397-398 patrz też: umowa - wykonania zobowiązań 399^(00 - wykonywania praw podmiotowych z u- względnieniem ich społeczno-gospodar- czego przeznaczenia oraz zasad współży cia społecznego 393-394 zasady prawa karnego materialnego 380-389 - humanitaryzmu kary 386-389 — nullum crimen sine legę 381—382 patrz też: zasada represji wszechświatowej - odpowiedzialności za czyn 382—384 - winy 384-386 zasady prawa międzynarodowego publicznego 344-356 - bezpieczeństwa zbiorowego 352-353 - Karta Ekonomicznych Praw i Obowiąz ków Państw 353 - nieinterwencji 348 kompetencja własna państwa 348 - nienaruszalności granic 352 - pacta sunt semanda 349 - pokojowego załatwiania sporów międzyna rodowych 349-350 sposoby załatwiania sporów międzyna rodowych 350 - poszanowania praw człowieka i podstawo wych wolności 352 — prawa narodów do samostanowienia 352 - równości państw 348-349 — — immunitet jurysdykcyjny państwa 348 - suwerennej równości państw 346-347 prawa nabyte 347 prawa zasadnicze 347 - współpracy międzynarodowej 352 Skorowidz rzeczowy 493 - wyrzeczenia się siły 350-351 patrz też: Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego prawo do samoobrony 351 zakaz wojny agresywnej 350-351 zasady prawa pracy 400-405 - godziwego wynagrodzenia za pracę 403 — ochrony pracy 401 —402 — postępowanie w sprawach z zakresu pra wa pracy 404 - poszanowania godności i dóbr osobistych pracownika 402 - równego traktowania pracowników 403 - swobody nawiązania stosunku pracy 402 - udziału pracowników w zarządzaniu zakła dem pracy 404 - uprzywilejowania pracownika i automaty zmu prawnego 403 - wolności pracy 402 - wolności zrzeszania się pracowników i pra codawców 403 zasady prawa ubezpieczeń społecznych 404— ^05 zasady ustroju gospodarczego 70-75 - gospodarki rynkowej 71 patrz też: społeczna gospodarka rynkowa — solidarności, dialogu i współpracy partne rów społecznych 75 - własności prywatnej 70, 74-75 patrz też: własność prywatna — wolnej konkurencji 74 - wolności gospodarczej 70, 72-73 patrz też: wolność gospodarcza zasady współżycia społecznego 399 zawody prawnicze 211-212 - publiczne 211 - „wolne" 211 zdolność do czynności prawnych 276-278 - brak 277 — ograniczona 277—278 czynności, które osoba ubezwłasnowol niona może dokonać bez zgody przed stawiciela ustawowego TTi'-278 zgoda przedstawiciela ustawowego na dokonanie czynności prawnej 277-278 - pełna 277-278 zdolność prawna 276 zezwolenie 65, 69 zobowiązania 399, 461^163 — rodzaje 462 niepieniężne 462 pieniężne 462 - strony 399 - wygaśnięcie 400 — źródła zobowiązań 399, 462 zobowiązania naturalne 324 związki pracodawców 302 - cele 302 — członkowie 302 - osobowość prawna 302 - uchwała o założeniu 302 związki wyznaniowe 303 - Kościół katolicki 303 osoby prawne Kościoła 303 - prawo tworzenia 302 związki zawodowe 302 - osobowość prawna 302 - statut 302 - uchwała o utworzeniu 302 - zadania 302 zwyczaj 28 patrz też: zwyczajowe prawo — zwyczaje handlowe 28 zwyczajowe prawo 18, 20, 27-31, 34—35 — tworzenie prawa 28-29 norma prawa zwyczajowego 29 sankcjonowanie zwyczaju 30 uznanie normy zwyczajowej 29 - w stosunkach międzynarodowych 30, 42- źródła prawa 18, 20, 78, 99, 191, 250 - obowiązującego powszechnie 102 patrz też: prawo konsensualne — obowiązującego wewnętrznie 102-103 patrz też: akty prawa wewnętrznego — - regulamin Zgromadzenia Narodowego 104 uchwały Rady Ministrów 104 uchwały Sejmu i Senatu 104 494 Skorowidz rzeczowy zarządzenia ministrów 104 zarządzenia Prezesa Rady Ministrów 104 zarządzenia Prezydenta RP 104 - precedensowego wiążące precedensy prawotwórcze 18, 22- -23,27,31 patrz też', precedensowe prawo - stanowionego 18 akty normatywne wydane na podstawie i w celu wykonania ustaw 20, 103-104 akty prawa miejscowego 103, 116-117 - Konstytucja 19, 103-107 - umowy międzynarodowe 19-20, 41, 103, 108, 113-115 - ustawy 20, 103 umowy prawotwórcze 19 w znaczeniu - funkcjonalnym 83 - normodawczym 83 Wspólnot Europejskich patrz: prawo Wspólnot Europejskich wyznaniowego patrz: wyznaniowe prawo Wydawnictwo powstało z połączenia Wydawnictw Prawniczych PWN i Wydawnictwa Prawniczego • Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis- Mamy przyjemność zaprezentować Państwu naszą publikację WYKŁADNIA PRAWA. ZASADY. REGUŁY. WSKAZÓWKI Maciej Zieliński Drugie wydanie pierwszego w polskiej literaturze podręcznikowego opracowania wykładni prawa, łączące podbudowę teoretyczną z dyrektywami praktycznej interpretacji tekstów prawnych. Dyrektywy te są tak powiązane, że wskazując zarówno kolejność czynności interpretacyjnych, jak i sposób ich realizacji, pozwalają skutecznie realizować proces pozyskiwania (odtwarzania) jednoznacznych norm postępowania z różnorakich przepisów prawnych. Opracowanie skierowane jest zarówno do tych czytelników, których interesuje warstwa teoretyczna zagadnienia, jak i do tych, którzy szukają w wykładni prawa warstwy praktycznej, a zatem do: studentów, aplikantów i prawoznawców (zwłaszcza przedstawicieli dyscyplin szczegółowych), legislatorów, sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy, również do nieprawników (w tym także urzędników), którym znacznie przybliża złożoną istotę wykładni prawa i wspomaga sam proces rozumienia tekstów prawnych. Wyd. 2, Warszawa 2002, ISBN 83-7334-147-1, stron 336, aktualnie w sprzedaży, cena 45 zt. Jak zamówić książki w Wydawnictwie Prawniczym LexisNexis? osobiście: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1, 02-495 Warszawa lub ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa (Salon Wydawniczy) telefonicznie: listownie: za pośrednictwem internetu: tel. (0-22) 723-07-36 wew. 117, fax (0-22) 723-07-39 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. ul. gen. K. Sosnkowskiego 1, 02-495 Warszawa e-mail: marketing@LexisNexis.pl www.LexisNexis.pl www.ksiegarnia.LexisNexis.pl — RABAT 10% Nasze publikacje publikacje wymiennokartkowe publikacje elektroniczne czasopisma Historia Wydawnictwa 1951 1952 JUEX 1994 1995 4 1998 Lex Polonica 2001 20U1 Wydawnictwo Prawnie LexisNexis- powstanie Państwowego Wydawnictwa Naukowego - późniejszego Wydawnictwa Naukowego PWN S.A. powstanie Wydawnictwa Prawniczego - pierwszej powojennej oficyny prawniczej założenie spółki Lex Media - twórcy programu elektronicznego Lex Polonica wyodrębnienie ze struktury PWN Wydawnictw Prawniczych PWN zakupienie spółki Lex Media i utworzenie z niej Oddziału Publikacji Elektronicznych Wydawnictwa połączenie Wydawnictw Prawniczych PWN i Wydawnictwa Prawniczego zmiana nazwy na Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis i dołączenie do międzynarodowej grupy LexisNexis, skupiającej największe wydawnictwa prawnicze