Wiedza o Spo�ecze�stwie - podr�cznik dla szk� �rednich Pod redakcj� Konstantego Adama Wojtaszczyka t Wydanie pierwsze Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 Autorzy: Jan B�uszkowski - rozdzia� II Marian Hali�ak - rozdzia� IX Wojciech Jakubowski - rozdzia� VIII Tadeusz Mo�dawa - rozdzia� VII Gra�yna Ulicka - rozdzia�y V, X, XI Maria Urban - rozdzia� I Konstanty A. Wojtaszczyk - rozdzia�y III, IV, VI Maria Gensler i Wojciech Jakubowski - �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji Ok�adk� i kart� tytu�ow� projektowa� Dariusz Litwiniec Redaktor Maria Gensler Redaktor techniczny Teresa Wagner Ksi��ka dopuszczona do u�ytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej i wpisana do zestawu podr�cznik�w do nauczania wiedzy o spo�ecze�stwie na poziomie szk� �rednich. Numer w zestawie 33/95. c Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 ISBN-83-02-05775^ Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 Wydanie pierwsze Arkuszy druk. 15,25 Drukarnia "Drogowiec" Kielce, ul. Sienna 2 BUW-BO- lLAl^'AA- Spis tre�ci I. Cz�owiek i spo�ecze�stwo .............................. 9 1. Cz�owiek istot� spo�eczn�. .............................. 9 2. Cz�owiek jako jednostka ............................... 10 - To�samo�� ....................................... 11 - Mentalno�� ...................................... 12 - Warto�ci ........................................ 14 - Potrzeby ........................................ 15 - Postawy ........................................ 18 -- Modele osobowo�ci ............. . . ................... 20 3. Grupy spo�eczne ................................... 21 - Rodzina ........ ................................ 22 - Grupy kole�e�skie .................................. 24 -, Subkultura ....................................... 25 - Grupy celowe ..................................... 26 - Konflikt powinno�ci jako efekt przynale�no�ci jednostki do wielu grup spo�ecznych .............................. 26 - Konformizm jako efekt wp�ywu grupy na jednostk� ................. 26 4. Spo�ecze�stwo .................................... 27 - Struktura spo�eczna .................................. 29 - Spo�ecze�stwo obywatelskie ............................. 30 �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji ....................... 31 II. Polityka jako zjawisko spo�eczne ......................... 34 1. R�ne rozumienie poj�cia polityki ... .;..................... 34 2. Podmiotowo�� polityczna ................................ 35 3. Przedmiotowe uj�cie polityki ............................. 37 4. Konflikt i kompromis w polityce ........................... 40 5. Kultura polityczna ................................... 41 �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji ....................... 42 III. Pa�stwo jako organizator �ycia spo�ecznego .................. 43 1. Poj�cie i cechy pa�stwa ................................ 43 2. Zasady, normy i struktury organizacyjne pa�stwa .................. 45 - "Zasady ustrojowe wsp�czesnego pa�stwa ...................... 45 Pa�stwo prawa i pa�stwo prerogatywne ....................... 45 Zasada suwerenno�ci ................................. 47 Zasada jednolito�ci i zasada podzia�u w�adzy .................... 48 Pluralizm i monizm polityczny ............................ 52 - Podstawowe formy regulacji prawnej ........................ 53 Konstytucja ...................................... 53 Normy prawne reguluj�ce istnienie i dzia�anie partii politycznych i systemu partyjnego pa�stwa .................................. 55 Prawo wyborcze ................ - Instytucje dzia�aj�ce w systemie politycznym Partie polityczne................ Grupy interesu ................. Organy pa�stwowe .............. - Mechanizmy we wsp�czesnym pa�stwie . . System partyjny ................ Wybory .................... Koalicje .................... Opozycja ................... Mechanizmy demokracji funkcjonalnej . . . 3. Funkcje wsp�czesnego pa�stwa ....... �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji . . . IV. Funkcjonowanie wsp�czesnych pa�stw 1. Poj�cie i klasyfikacje form pa�stwa .... 2. Ustroje polityczne wsp�czesnych pa�stw . - Pa�stwo demokratyczne .......... Istota pa�stwa demokratycznego ...... Formy rz�d�w w pa�stwie demokratycznym - Pa�stwo totalitarne ............. Istota pa�stwa totalitarnego ......... Formy pa�stwa totalitarnego ........ - Pa�stwo autorytarne............. Istota pa�stwa autorytarnego ........ Formy pa�stwa autorytarnego ....... - Pa�stwo w krajach rozwijaj�cych si� . . < . �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji . . V. Ideologie .......................... 1. Poj�cie ideologii ...................... 2. Ideologia - doktryna - program polityczny ........ 3. Typologie i etapy rozwoju ideologu ............. 4. Funkcje ideologii ....................... 5. G��wne ideologie funkcjonuj�ce we wsp�czesnym �wiecie - Konserwatyzm ........................ Koncepcja jednostki...................... Spo�ecze�stwo ......................... Ustr�j polityczny ....................... Ustr�j gospodarczy ...................... - Liberalizm ........................... Koncepcja jednostki...................... Spo�ecze�stwo ......................... Ustr�j polityczny. .......... Ustr�j gospodarczy ......... Mysi chrze�cija�sko-demokratyczna Koncepcja jednostki......... Spo�ecze�stwo ............ Ustr�j polityczny ............ Ustr�j gospodarczy ........... - My�l socjaldemokratyczna ....... Koncepcja jednostki........... Spo�ecze�stwo .............. Ustr�j polityczny ............ Ustr�j gospodarczy ........... �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji VI. Transformacja systemowa w Polsce ..................... 1. Spo�ecze�stwo postkomunistyczne na drodze do spo�ecze�stwa obywatelskiego (civil society) ............................ 2. Od pa�stwa autorytarnego do pa�stwa demokratycznego ............ 3. Od gospodarki scentralizowanej do gospodarki rynkowej ............ �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji ..................... VII. Rzeczpospolita Polska - ustr�j polityczny ..... 1. Konstytucja jako zasadnicza podstawa dzia�ania pa�stwa - Problem konstytucji RP .................. - Konstytucyjne zasady ustroju politycznego RP ..... 2. Partie polityczne i ich znaczenie ............. - Status prawny partii politycznych ............ - Partie polityczne wsp�czesnej Polski .......... - System partyjny ...................... 3. Zwi�zki zawodowe i organizacje pracodawc�w ..... - Zwi�zki zawodowe .................... - Organizacje pracodawc�w ................ - Stowarzyszenia i ruchy spo�eczne ............ 4. W�adza ustawodawcza - parlament RP ......... - Pozycja ustrojowa Sejmu i Senatu ............ - Wybory parlamentarne .................. - Status pos�a i senatora ................... - Kluby i ko�a poselskie (senatorskie) ........... - Organizacja wewn�trzna izb ............... - Zasady dzia�ania Sejmu i Senatu ............. - Funkcje parlamentu .................... Funkcja ustawodawcza .................. Funkcja kontrolna ..................... 5. W�adza wykonawcza - Prezydent RP, Rada Ministr�w . - - Prezydent RP ....................... Zakres kompetencji Prezydenta RP ............ Zast�pstwo i odpowiedzialno�� Prezydenta RP ..... - Pozycja ustrojowa i kompetencje Rady Ministr�w .... Sk�ad Rady Ministr�w .................. Powo�ywanie rz�du .................... Odpowiedzialno�� rz�du ................. 6. S�downictwo. Organy ochrony prawnej ......... ~ System organ�w ochrony prawnej ............ Organy orzekaj�ce Organy kontroli przestrzegania prawa ............. - Kontrola konstytucyjno�ci i legalno�ci ............. - Wymiar sprawiedliwo�ci .................... 7. W�adze lokalne ......................... - Terenowe w�adze administracyjne ............... - Organy samorz�du terytorialnego ............... 8. Samorz�d spo�eczny ...................... �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji ............ Vin. Gospodarka ......................... 1. Cz�owiek jako istota gospodaruj�ca .............. 2. Podstawowe problemy spo�ecze�stwa gospodaruj�cego . . . . , - Gospodarowanie jako proces dokonywania wybor�w ...... - Proces gospodarczy ........................ 3. Gospodarka rynkowa i jej cechy ................. - Proces wymiany .......................... - Rynek i mechanizm rynkowy ................... - Rynek i konkurencja ....................... - Podmioty gospodarcze w systemie rynkowym .......... 4. Przedsi�biorstwo jako podmiot gospodarki rynkowej ...... - Przedsi�biorstwo i jego rodzaje .................. Charakterystyka form organizacyjno-prawnych przedsi�biorstw - Nowa formu�a planowania w przedsi�biorstwie ......... - Marketing ............................. - Ugrupowania przedsi�biorstw w gospodarce rynkowej . . . . . 5. System pieni�no-kredytowy ................... - Banki i bankowo�� ........................ - Kredyt .................... ... ......... - Obieg pieni�dza w gospodarce rynkowej ............. 6. Bud�et pa�stwa .......................... 7. Produkt spo�eczny ......................... 8. Papiery warto�ciowe ....................... - Poj�cie i rodzaje papier�w warto�ciowych ............ - Gie�da papier�w warto�ciowych ................. 9. Rola pa�stwa w gospodarce rynkowej .............. 10. Problemy polskiej gospodarki w okresie przej�ciowym . . . . . - Zagadnienia podstawowe ..................... - Przekszta�cenia w�asno�ciowe .................. - Problem bezrobocia ........................ �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji ............. K. Polska w stosunkach mi�dzynarodowych ....... 1. Polityka zagraniczna i stosunki mi�dzynarodowe . . . . . 2. Uczestnicy stosunk�w mi�dzynarodowych ......... 3. Wewn�trzne uwarunkowania pozycji Polski w stosunkach mi�dzynarodowych 4. Mi�dzynarodowe uwarunkowania pozycji Polski w stosunkach mi�dzynarodowych ....................... - Upadek komunizmu w Europie �rodkowo- Wschodniej ...... _ procesy integracyjne w Europie Zachodniej ............ - Konferencja Bezpiecze�stwa i Wsp�pracy w Europie ...... 5. Cele, �rodki i kierunki polskiej polityki zagranicznej ....... - Podstawowe poj�cia.......................:. - Stosunki z instytucjami Zachodu .................. - Udzia� Polski w pracach OBWE i organizacjach subregionalnych w Europie .............................. - Dwustronne stosunki Polski z innymi pa�stwami ......... �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji .............. X. Globalne problemy wsp�czesnego �wiata ......... 1. Problemy polityczne ..................... - Lokalne konflikty zbrojne i ich pod�o�e ........... - Integracja a dezintegracja w stosunkach mi�dzynarodowych - Kwestia stabilno�ci ustroj�w politycznych .......... - Zagro�enia demokracji .................... 2. Problemy spo�eczno-ekonomiczne .............. - Dysproporcje w rozwoju gospodarczym ........... - Zad�u�enie ........................... - Bezrobocie .......................... - G��d i niedo�ywienie ..................... - Kwestie zdrowotne i profilaktyka ............... 3. Problemy cywilizacyjno-kulturowe ............. - Degradacja �rodowiska naturalnego ............. - Problemy demograficzne ................... - Zacofanie cywilizacyjne, analfabetyzm ........... �wiczenia i pytania-problemy do dyskusji ........... XI. Dziedzictwo cywilizacyjne 1. Kultura ........... 2. Nauka ............ 3. O�wiata .................. 4. Wk�ad Polski w kultur� i nauk� �wiatow� �wiczenia i pytania- problemy do dyskusji . I. Cz�owiek i spo�ecze�stwo l. Cz�owiek istot� spo�eczn� Cz�owiek jest istot� spo�eczn�. Dla prawid�owego rozwoju istoty ludzkiej niezb�dni s� inni ludzie. W procesie spo�ecznego uczenia si�, czyli socjalizacji, staje si� istot� zdoln� do samodzielnego �ycia w spo�ecze�stwie. Fakt wp�ywu spo�ecze�stwa na rozw�j i �ycie cz�owieka jest niepodwa�alny, rozwa�enia wymaga natomiast problem zakresu tego wp�ywu. Czy cz�owiek jest ca�kowicie zdeterminowany przez rzeczywisto�� spo�eczn�, czy spo�ecze�stwo bez reszty przes�dza o tym, co robimy i kim jeste�my? Czy mimo podlegania wp�ywom spo�ecznym cz�owiek mo�e dzia�a� intencjonalnie, zgodnie z w�asn� wol� i mo�liwo�ciami, a tym samym kszta�towa� spo�ecze�stwo, w kt�rym �yje? Cz�owiek, �yj�c w�r�d ludzi, jest kszta�towany przez sytuacje wyst�puj�ce w spo�ecznym otoczeniu, a tak�e przez wp�ywy tego otoczenia na niego. Jednocze�nie dzi�ki swojej aktywno�ci jednostka oddzia�uje na �wiat, na jego fizyczne i spo�eczne elementy. Wi�kszo�� �ycia cz�owiek sp�dza w�r�d innych ludzi, kt�rzy realizuj� r�ne cele i zadania, maj� okre�lone potrzeby, kieruj� si� pewnymi warto�ciami, prze�ywaj � zdarzenia, darz� uczuciami innych. Wp�ywaj� wzajemnie na siebie, pomagaj� sobie, wsp�pracuj� b�d� rywalizuj� i walcz� ze sob�. D��� do uregulowania wzajemnych stosunk�w i okre�lenia swojego miejsca w otaczaj�cym �wiecie. Analizuj�c rozmaite spojrzenia na natur� cz�owieka - mimo przeciwstawno�ci wielu zawartych w nich twierdze� - nale�y zauwa�y� �cis�y zwi�zek zachowania si� jednostki, przyj�tego przez ni� systemu warto�ci, jej potrzeb, postaw i mo�liwo�ci rozwojowych z wp�ywami �rodowiska, w kt�rym �yje. Psychologiczne koncepcje cz�owieka: behawiorystyczna, psychoanalityczna, poznawcza i humanistyczna w r�nym stopniu t�umacz� zachowanie si� cz�owieka cechami jego osobowo�ci i wp�ywami �rodowiska spo�ecznego. Koncepcja behawiorystyczna szuka przyczyn zachowania si� cz�owieka nie tyle w osobowo�ci, ile w zewn�trznym jego �rodowisku. Zachowanie si� cz�owieka ~ wed�ug tej koncepcji - jest sterowane przez �rodowisko, w kt�rym istniej� r�ne bod�ce stanowi�ce nagrody i kary. Manipulowanie karami i nagrodami powoduje modyfikacj� ludzkiego zachowania. Z drugiej jednak strony, wsp�cze�ni behawiory�ci (zwolennicy koncepcji behawiory stycznej) zwracaj� r�wnie� uwag� na to, �e dzia�anie cz�owieka jest dzia�aniem sprawczym, powoduje zmian� �rodowiska, kszta�tuje otoczenie jednostki. Zwolennicy koncepcji psychoanalitycznej zak�adaj�, �e si�y nap�dowe zachowania, zwane pop�dami lub potrzebami, tkwi� przede wszystkim w cz�o-^eku, kt�ry jednak z regu�y ich sobie nie u�wiadamia. R�norodne pop�dy wa- runkuj�to, do czego cz�owiek d��y i czego unika. Neopsychoanaliza, zwana r�wnie� psychoanaliz� spo�eczn� (nurt koncepcji psychoanalitycznej), podkre�la szczeg�lne znaczenie warunk�w spo�ecznych i kultury w kszta�towaniu osobowo�ci cz�owieka. Wed�ug tej koncepcji kszta�towanie si� wi�kszo�ci pop�d�w dokonuje si� w procesie uspo�eczniania cz�owieka. Mi�dzy innymi sytuacja w rodzinie, grupie r�wie�niczej, szkole czy w innych spo�eczno�ciach decyduje o kszta�towaniu si� pop�d�w. Zgodnie z koncepcj� poznawcz� �rodowisko jest wa�nym, a czasem g��wnym determinantem zachowania si� cz�owieka. Ludzkie czynno�ci s� regulowane przez informacje p�yn�ce ze �rodowiska oraz informacje zakodowane w samym cz�owieku. Nie jest on jedynie odbiorc� informacji, lecz aktywnie je przetwarza, kszta�tuje wy- obra�enia, my�li, rozwi�zuje problemy, dzi�ki czemu zdobywa nowe informacje o sto- sunkach mi�dzyludzkich, zjawiskach przyrodniczych i technicznych, o samym sobie, przewiduje i planuje zdarzenia, tworzy system warto�ci, podejmuje dzia�ania. Cz�owiek nie jest biernym obserwatorem �wiata, w kt�rym �yje, lecz jego badaczem samodzielnie tworz�cym sobie obraz �wiata fizycznego i spo�ecznego oraz w�asnej osoby. Psychologowie humanistyczni (zwolennicy koncepcji humanistycznej) stworzyli portret cz�owieka zdolnego do urzeczywistnienia swoich mo�liwo�ci i realizacji szans. Uwa�aj� oni, �e cz�owiek jest pewn� ca�o�ci�- "osob�" - d���c� do samorealizacji i rozwoju. Jego d��enia s� pozytywne i konstruktywne, po- ] niewa� cz�owiek jest z natury dobry. Tym, co decyduje o ludzkich dzia�aniach i prze�yciach, jest aktualne do�wiadczenie. Cz�owiek jako osoba, niepowtarzalna indywidualno��, �yje w �wiecie zewn�trznym stanowi�cym ca�o��. W warunkach naturalnych jednostka i �wiat spo�eczny tworz� jednolity system. W sprzyjaj�cych sytuacjach, kiedy stosunki mi�dzyludzkie s� prawid�owe, cz�owiek rozwija si� jako harmonijna ca�o��, �yje zgodnie ze sw� natur�. Jednak�e wiele sytuacji spo�ecznych, w kt�rych dominuj� wrogie stosunki interpersonalne i b��dne systemy wychowawcze, uniemo�liwia kszta�towanie si� harmonijnej "osoby" zdolnej do samorealizacji i rozwoju. Istniej� zatem odmienne spojrzenia na cz�owieka, jego rol� i miejsce w spo- �ecze�stwie. Mog� one stanowi� bodziec do refleksji, pr�by zrozumienia i poznania problem�w zar�wno w�asnych, jak i innych ludzi. 2. Cz�owiek jako jednostka W procesie regulacji stosunk�w mi�dzy cz�owiekiem a otoczeniem znaczn� rol� odgrywaj� zar�wno w�a�ciwo�ci psychiczne cz�owieka, jak i cechy otoczenia spo�ecznego, w kt�rym on �yje. Obserwacja zachowania si� ludzi prowadzi do stwierdzenia, i� poszczeg�lne osoby w podobnych sytuacjach zachowuj� si� r�nie, a jednocze�nie ich reakcje si� powtarzaj�, Na przyk�ad: podczas egzamin�w osoba A zawsze zachowuje pe�ny spok�j, osoba B natomiast jest zawsze zdenerwowana, roztargniona. Ka�da z os�b 10 yachowuje si� inaczej, a jednocze�nie ka�da reaguje w danej sytuacji w taki sam, w�a�ciwy dla siebie spos�b. Co zatem decyduje o zmienno�ci zachowa� ludzkich i sta�o�ci reakcji cz�owieka w okre�lonych sytuacjach? Szukaj�c odpowiedzi na to pytanie, badacze najcz�ciej nawi�zuj� do r�nych koncepcji osobowo�ci cz�owieka. Osobowo�� definiowana jest w r�ny spos�b. Klasyczna, najbli�sza potocznemu rozumieniu definicja g�osi, �e ^osobowo�� to zbi�r cech, kt�re wyznaczaj� zachowanie cz�owieka. || W innych definicjach osobowo�ci eksponuje si� psychologicgne mechanizmy, kt�re powoduj�, i� cz�owiek jest zdolny do kie- ^ |oyania;||am|ai wzglednie^ta�e. Nale�� do nich m.in.: to�samo��, mentalno��, uznawane warto�ci, potrzeby, postawy, a tak�e temperament, inteligencja, zdolno�ci. To�samo�� Szukaj�c odpowiedzi na pytanie: Kim jestem? cz�owiek na og� wymienia swoje w�a�ciwo�ci fizyczne i psychiczne, okre�la pogl�dy i przekonania. Ustala motywy swych dzia�a� i warto�ci, kt�rymi kieruje si� w �yciu. Okre�la tak�e swoj� przynale�no�� do grup spo�ecznych, odwo�uje si� do swej przesz�o�ci. Mo�emy wyr�ni� to�samo�� osobist� i spo�eczn� Tak wi�c to�samo�� osoby to wizja w�asnej osoby, jak� cz�owiek ma: w�a�ciwo�ci wy gi�du, psychiki i zachowania si� przede wszystkim z punktu widzenia ich od r�bno�ci i niepowtarzalno�ci u innych Hudzi. ^ To�samo�� jest trwa�ym przekonaniem dotycz�cym tego, kim jestem. Powoduje to, �e cz�owiek d��y do zgodno�ci tego, co robi, z tym, co my�li i czuje. Cz�owiek widzi siebie jako okre�lon� osob�, np. syna, ucznia, Polaka, obywatela �wiata. Zgodnie z wizj� w�asnej osoby stawia sobie cele i zadania i wybiera sposoby ich realizacji. To�samo�� cz�owieka jako jednostki kszta�tuje si� przez por�wnywanie siebie z innymi lud�mi. Dostrze�enie tego, co r�ni konkretn� jednostk� od innych, prowadzi do powstania s�d�w na temat w�asnej osoby, czyli budowania to�samo�ci osobistej. Natomiast u-swiadomienie sobie wsp�lnych w�a�ciwo�ci z innymi osobami nale��cymi do grupy, w kt�rej jednostka �yje, poczucie przynale�no�ci do grupy (rodziny, grupy zawodowej, narodu) i dostrze�enie odr�bno�ci grupy, do kt�rej nale�y, od innych grup stanowi Podstaw� formowania to�samo�ci spo�ecznej. To�samo�� osobista pozwala widzie� siebie jako niepowtarzaln� jednostk� ludzk� uczestnicz�c� w r�nych grupach spo�ecznych. To�samo�� spo�eczna sprawia, i� widzimy �ebie jako cz�onka konkretnej grupy podobnego lub wr�cz to�samego z innymi osobnikami 11 nale��cymi do danej grupy. Zale�nie od stopnia uformowania to�samo�ci osobistej i spo�ecznej cz�owiek jest mniej lub bardziej sk�onny do poszukiwania podobie�stw lub r�nic mi�dzy sob� i innymi. Ludzie, kt�rzy w wi�kszym stopniu my�l� o sobie w kategoriach to�samo�ci spo�ecznej, np. ja - ucze� kl. IV B, w mniejszym za� w kategoriach to�samo�ci osobistej, np. ja - Jan K., czyli ludzie, kt�rzy nie wyodr�bniaj� wystarczaj�co wyra�nie w�asnego "Ja" z "My", mog� wykazywa� tendencj� do ujmowania stosunk�w mi�dzyludzkich w kategoriach "swoi - obcy". Tendencja do ujmowania stosunk�w mi�dzyludzkich w kategoriach "swoi - obcy" prowadzi do koncentrowania si� na w�asnej grupie, jej celach, normach, do braku tolerancji, do uprzedze� i wrogo�ci w stosunku do tych, kt�rzy nie nale�� do "naszej" grupy. Mentalno�� W trakcie �ycia cz�owiek zdobywa wiedz� o otaczaj�cej go rzeczywisto�ci spo- �ecznej. Na jej podstawie buduje okre�lone wyobra�enia i przekonania o tym, jak �wiat spo�eczny powinien by� urz�dzony. Ocenia r�ne aspekty rzeczywisto�ci, m.in. prawa cz�owieka w spo�ecze�stwie, zasady wytwarzania i podzia�u d�br, podzia� odpowiedzialno�ci, relacje mi�dzy jednostk� a grup� spo�eczn�. Tak wi�c podczas procesu socjalizacji w umy�le cz�owieka tworz� si� tzw. za�o�enia normatywne, czyli bardziej lub mniej sta�e i cz�sto nie u�wiadomione kryteria oceny rzeczywisto�ci spo�ecznej. Na ich podstawie cz�owiek formu�uje pewne zasady, wed�ug kt�rych - jego zdaniem - powinno funkcjonowa� �ycie spo�eczne. t Mentalno�ci� nazywamy system zasad, opartych na za�o�eniach normatywnyc l kt�rymi cz�owiek kieruje si� przy przetwarzaniu mfolttacji o �yciu spo�eczna Mentalno�� cz�owieka tworzy si� wi�c na podstawie okre�lonych, przyj�tych, lecz cz�sto nie u�wiadomionych, za�o�e� dotycz�cych funkcjonowania �wiata spo�ecznego i miejsca jednostki w tym �wiecie. Na przyk�ad przekonanie, i� cz�owiek jest istot� odr�bn�, kt�ra wchodzi w zwi�zki z innymi lud�mi, kieruj�c si� przede wszystkim w�asnym wyborem, jest wyrazem za�o�e�, kt�re mo�na okre�li� jako indywidualistyczne. Natomiast przekonanie, i� cz�owiek jest integraln� cz�ci� wi�kszej ca�o�ci, tzn. grupy, kolektywu, narodu i jest podporz�dkowany tym grupom, jest wyrazem za�o�e� kolektywistycznych. Je�eli, odnosz�c si� do stosunk�w mi�dzy jednostkami i grupami, stoimy na stanowisku, �e spo�eczne usytuowania ludzi powinny by� zr�nicowane jako "ni�sze" lub "wy�sze", przyjmujemy tym samym za�o�enia hierarchiczne. Je�eli natomiast s�dzimy, �e zr�nicowanie pomi�dzy lud�mi nie powinno mie� charakteru hierarchicznego, a ludzie powinni by� postrzegani tylko ze wzgl�du na ich indywidualne, jako�ciowe cechy, to przyjmujemy za�o�enia r�wno�ciowe. Przekonanie, �e walka i rywalizacja s� g��wnymi zasadami obcowania ludzi, jest wyrazem za�o�e� o antagonistycznym charakterze stosunk�w mi�dzyludzkich. Zak�adanie, �e g��wn� zasad� kontakt�w mi�dzyludzkich jest wsp�dzia�anie i wzajemne wspieranie si� jest wyrazem stanowiska o synergicznym charakterze 'stosunk�w mi�dzyludzkich. 12 Analizuj�c zasady uczestnictwa w dzia�alno�ci dotycz�cej wytwarzania b�d� kon- sumowania d�br, wyr�nia si� dwie orientacje mentalne: produktywn�, tj. nastawion� na pomna�anie d�br materialnych i duchowych, oraz orientacj� receptywn�,, tj. nastawion� na uzyskiwanie d�br od innych na zasadzie przywileju, znajomo�ci, �atwiejszego dost�pu. Okre�lony typ mentalno�ci jest uwarunkowany przyj�tymi przez cz�owieka za- �o�eniami. Jednostka i jej relacje ze spo�ecze�stwem inaczej s� postrzegane przez cz�owieka przyjmuj�cego za�o�enia indywidualistyczne, inaczej - przez cz�owieka stoj�cego na gruncie za�o�e� kolektywistycznych. Cz�owiek przyjmuj�cy za�o�enia indywidualistyczne s�dzi, i� �wiat spo�eczny jest zbiorem ludzkich indywidu�w, samodzielnych, dbaj�cych o zapewnienie sobie optymalnych warunk�w egzystencji. Uwa�a, i� cz�owiek jest autonomiczn� jednostk�, kt�rej poczucie warto�ci zale�y od sukces�w �yciowych, i kt�ra podejmuje dzia�ania, realizuj�c ustalone przez siebie cele i programy. Ponadto dzia�a ona z w�asnej inicjatywy, kieruje si� osobistym interesem, ponosi odpowiedzialno�� za swoje czyny. Stosunki spo�eczne maj� charakter kontraktu lub s� oparte na sympatii wynikaj�cej z wzajemnej atrakcyjno�ci os�b wchodz�cych w interakcje (interakcja - proces wzajemnych oddzia�ywa�). Cz�owiek o mentalno�ci indywidualistycznej'}^ przekonany, �e istniej� pewne podstawowe, niezbywalne prawa przys�uguj�ce jednostce, takie jak prawo do wolno�ci lub autonomii, kt�re mog� by� ograniczone jedynie w drodze umowy. Uwa�a, i� prawomocno�� w�adzy opiera si� na zasadzie uzgodnie�, umowy mi�dzy jednostkami, w sferze podzia�u d�br za� uznaje zasad� osi�gni��. G�osi ona, �e ka�dy cz�owiek ma prawo do tego, co sam potrafi zdoby�. Odpowiedzialno�� za dobro jednostek i cz�onk�w spo�ecznej ca�o�ci powinna by� regulowana zasad�, zgodnie z kt�r� ka�dy odpowiada za siebie, a za innych tylko w takim zakresie, jaki wynika z zawartego kontraktu. Regu�y wzajemnej pomocy powinny by� zbudowane na zasadzie og�lnej wzajemno�ci. Za �amanie zasad ka�dy odpowiada za siebie. Cz�owiek, kt�ry przyjmuje za�o�enia kolektywistyczne uwa�a, i� jednostka nie jest autonomicznym podmiotem, lecz cz�ci� spo�eczno�ci. Jej poczucie warto�ci zale�y od oceny innych. �wiat spo�eczny - wed�ug niego - to uk�ad stosunk�w mi�dzy grupami spo�ecznymi, np. rodzinami, wsp�lnotami s�siedzkimi, narodami. Wi� spo�eczna jest natomiast oparta na identyfikacji z grup� jako ca�o�ci�: inni ludzie s� postrzegani przede wszystkim jako cz�onkowie r�nych grup. Aktywno�� jednostek za� jest podporz�dkowana wymaganiom grupy, nacisk k�adzie si� na wsp�lne wykonywanie r�nych czynno�ci. Cz�owiek o mentalno�ci kolektywistycznej}^ zdania, i� prawomocno�� w�adzy opiera si� na zasadzie interesu zbiorowo�ci jako tworu wy�szego rz�du. W�adza stanowi wyraz woli grupy. Prawa jednostek s� wt�rne wobec praw zbiorowo�ci. Zbiorowo�� ustala prawa jednostki, jest �r�d�em praw. Podzia� d�br jest oparty na zasadzie przydzia�u wed�ug zasad r�wno�ci lub priorytetu dla najbardziej potrzebuj�cych. W sferze odpowiedzialno�ci zgodnie z mentalno�ci� kolektywistyczn� powinna obowi�zywa� zasada wsp�odpowiedzialno�ci jednostki i grupy. 13 Je�eli istnieje du�a rozbie�no�� mi�dzy mentalno�ci� cz�owieka a systemem zasad sk�adaj�cych si� na �ad instytucjonalny danego pa�stwa, jednostka mo�e uzna� rzeczywisto�� spo�eczn� za nies�uszn�, niesprawiedliw�, nie akceptowa� panuj�cego ustroju gospodarczego lub politycznego. Poci�ga to za sob� postawy wycofywania si� z �ycia publicznego (nieuczestniczenie w wyborach, unikanie przynale�no�ci do organizacji) albo wr�cz buntu, jawnego negowania istniej�cego porz�dku (ruchy anarchistyczne). Warto�ci Warto�ci s� jednym z g��wnych regulator�w post�powania ludzi. Cz�owiek przypisuje r�ne warto�ci przedmiotom, sytuacjom, zjawiskom spo�ecznym, prze�yciom psychicznym. Ocenia, co jest dla niego wa�ne, szczeg�lnie warto�ciowe. Autorzy rozpraw naukowych poruszaj�cych problem warto�ci (aksjolodzy) buduj� r�ne definicje warto�ci. Jedna z nich m�wi, i� ' wa^^Jest^llch^llpb ze'spofeffi cecn^w�a�ciwyen"'dariej os^iet�-rze�zy, deij cyduj�cyc^l%jef zaletach. Inna definicja g�osi, i� warto�� to to, co dla c||pwiefea jest cenne z punktu Widzenia zaspokojenia Jegc ]|otrzeb. _,r ,;,v^ w' _ 'f^'N^ "y ll;lllliil ^,^ .jl^^, j �ycie spo�eczne jest regulowane przez r�ne systemy warto�ci. Najcz�ciej wyr�nia si� nast�puj�ce systemy warto�ci: warto�ci moralne, prawne, religijne, polityczne, ekonomiczne, estetyczne, naukowe. Niekt�re maj� charakter warto�ci nadrz�dnych, autotelicznych, inne s� warto�ciami kompensuj�cymi, komplementarnymi czy te� instrumentalnymi. Warto�ci moralne, takie jak np. dobro, sprawiedliwo��, mi�o��, wolno��, godno�� zazwyczaj s� traktowane przez ludzi jako warto�ci nadrz�dne. Uznanie przez cz�owieka takich � nie innych warto�ci ukierunkowuje jego �ycie, pogl�dy i zachowanie. ||- W zale�no�ci od tegoyco ^I'dll^cziowieka'^^zc^egolnie warto�ciowe, przypisuje on mro�ne zni�enie po�|feeg�lnym sferom �ycia^^tworzy hieraf�hi ^warto�d;? "'^ "" "> Oto jedna z klasyfikacji warto�ci nawi�zuj�ca do �wiata antycznego. Warto�ci dionizyjskie. Cz�owiek, kt�ry je akceptuje, najwy�ej ceni takie dobra, jak: konsumpcja, komfort, wygodne �ycie. D��y do �ycia pe�nego przyjemno�ci i rozrywek. Uwa�a, �e �ycie b�dzie mia�o sens jedynie wtedy, gdy cz�owiek osi�gnie luksus, konsumpcyjn� obfito��. Warto�ci heraklesowe. Cz�owiek, akceptuj�c je, d��y do dominacji nad innymi lud�mi, zdobycia w�adzy i s�awy. 14 Warto�ci prometejskie. Cz�owiek widzi siebie jako cz�stk� wsp�lnoty, cz�sto podejmuje dzia�ania altruistyczne i prospo�eczne. Walka z cierpieniem, z�em i okrucie�stwem ma dla niego najwy�sz� warto�� osobist�. Warto�ci apolliriskie. Cz�owiek, kt�ry je przyjmuje, przypisuje najwy�sze znaczenie tw�rczo�ci, poznawaniu �wiata, rozwojowi nauki i sztuki. Warto�ci sokratyczne. Zgodnie z tymi warto�ciami najwy�szym dobrem cz�owieka jest poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie w�asnej osobowo�ci. Ci�g�y rozw�j, samokszta�cenie i samodoskonalenie daj� cz�owiekowi najwy�sz� satysfakcj�. Warto�ci rzadko wyst�puj� w czystej postaci, cz�sto pozostaj� we wzajemnych zwi�zkach i zale�no�ciach. Mi�dzy warto�ciami wyst�puj� r�wnie� konflikty, szczeg�lnie w sytuacjach podejmowania przez cz�owieka trudnych wybor�w. Wszelkie decyzje lub konflikty mi�dzyludzkie wymagaj� opowiedzenia si� po stronie okre�lonych warto�ci. Znaj�c spos�b warto�ciowania preferowany przez cz�owieka, mo�na przewidzie� jego styl �ycia, postawy wobec r�nych zjawisk i problem�w. Potrzeby Potrzeby wyznaczaj� cele, stanowi� motywy pracy, walki i zabawy. Dzi�ki nim cz�owiek d��y do prawdy i sprawiedliwo�ci, wybiera partnera, przyjaci�. Potrzeba jest definiowana jako | brak czego�, cq wprowadza organizm w niepo��dany stan, kt�ry staje si� mo* J^ tywacj�do dzia�ania w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu, czyli za-1 spokojenia potrzeby. ^U,.. "^^S:^ :&. 1:1^:. ' 1;- "^^:1;-. -,:alil Inna definicja g�osi, �e & potrzeba to^dczuwany brak czego�, st�nowffl||^mot|^ do dzia�a� maj�cy! l na celu wype�nienie teeo^braku. ::':- :::- '^B^^"'''- i;, ''' ':,:':;" :- '.^ . 1 1. '^w^ '. Najog�lniej potrzeby dzieli si� na biologiczne i psychiczne. Potrzeby biologiczne to braki odczuwane ze wzgl�du na biologiczn� struktur� organizmu i mechanizm jego funkcjonowania, np. potrzeba �aknienia, oddychania, unikania b�lu, ruchu, odbierania bod�c�w wzrokowych, s�uchowych, dotykowych, potrzeba seksualna. Potrzeby psychiczne to braki odczuwane ze wzgl�du na psychiczn� struktur� organizmu, np.: potrzeba bezpiecze�stwa, mi�o�ci, uznania, afiliacji, osi�gni��, potrzeba pi�kna. Potrzeby biologiczne s� potrzebami wrodzonymi, pierwotnymi, potrzeby psychiczne za� s� potrzebami nabytymi. Potrzeby psychiczne s� wt�rne wobec wrodzonych, s� w�a�ciwe okre�lonemu porz�dkowi, jaki panuje w spo�ecznym otoczeniu jednostki. Inn� klasyfikacj� potrzeb - dzi� szeroko przyjmowan� - proponuje ameryka�ski socjolog A. Masiow. Wyr�nia on motywacj� wynikaj�c� z niedoboru, przy kt�rej jednostka stara si� przywr�ci� sw� fizyczn� lub psychiczn� r�wnowag�, oraz motywacj� wzrostu, 15 dzi�ki kt�rej jednostka d��y do rozwoju, wychodzi poza to, co ju� osi�gn�a, i czym by�a w przesz�o�ci. Rozw�j cz�owieka przebiega w ramach pewnej hierarchii potrzeb, kt�re zosta�y uplasowane przez Mas�owa na dw�ch poziomach: 1. Poziom potrzeb podstawowych: potrzeby fizjologiczne, potrzeba bezpiecze�stwa, potrzeby przynale�no�ci i mi�o�ci, potrzeba szacunku dla siebie i uznania ze strony innych os�b. 2. Poziom zwi�zany z, potrzebami samorealizacji (samorealizacja - prze�wiadczenie, �e �yje si� pe�ni� swoich mo�liwo�ci): potrzeba wiedzy i rozumienia, potrzeby estetyczne, potrzeba rozwoju i doskonalenia si�. Pierwsze�stwo w zaspokojeniu - zgodnie z t� koncepcj�- maj� potrzeby biologiczne. Dopiero gdy s� one zaspokojone, ujawnia si� potrzeba bezpiecze�stwa, nast�pnie dochodz� do g�osu potrzeby: mi�o�ci, przynale�no�ci, akceptacji, szacunku, kolejno ujawniaj� si� potrzeby samorealizacji. Potrzeby podstawowe u wszystkich ludzi s� takie same, potrzeby rozwoju s� indywidualne i zr�nicowane. Cz�owiek realizuj�cy potrzeby rozwoju nabiera zaufania do swoich si� i mo�liwo�ci, staje si� wolny od obaw, zahamowa� i zagro�e�. Ludzie w r�ny spos�b zaspokajaj� swoje potrzeby. Na przyk�ad potrzeb� u-znania mo�na zaspokoi�, odnosz�c sukcesy sportowe lub zyskuj�c s�aw� gro�nego przest�pcy. Najwi�kszy wp�yw na styl zaspokajania potrzeb ma proces wychowania. W procesie tym kszta�tuj� si� tak�e potrzeby wt�rne, np. potrzeba w�adzy, potrzeba osi�gni��, potrzeby estetyczne. W pierwszym okresie �ycia cz�owieka g��wnie rodzina kszta�tuje i zaspokaja jego potrzeby, p�niej w tym procesie bior� udzia� tak�e inne �rodowiska, r�wie�nicy, nauczyciele, koledzy ze szko�y i pracy. Oto potrzeby, kt�rych zaspokojenie odgrywa szczeg�lnie wa�n� rol� w rozwoju jednostki. Potrzeba bezpiecze�stwa. Potrzeba bezpiecze�stwa jest potrzeb� psychiczn� najbli�sz� potrzebom biologicznym. Wyra�a si� przede wszystkim w unikaniu wszystkiego, co mo�e przynie�� �mier� lub cierpienie. Cz�owiek obawia si� m.in. choroby, utraty przyjaciela, samotno�ci, staro�ci, �mierci, braku �rodk�w do �ycia. Niepok�j o mo�liwo�� zaspokojenia tej potrzeby w przysz�o�ci dodatkowo j � pobudza. Zaspokojenie potrzeby bezpiecze�stwa i cho�by wzgl�dna pewno�� mo�no�ci zaspokojenia jej w przysz�o�ci jest bardzo istotnym warunkiem zadowolenia cz�owieka z �ycia. Zaspokojenie potrzeby bezpiecze�stwa jednostki jest uwarunkowane przyjazn� atmosfer� w domu rodzinnym, szkole, pracy, a tak�e ustabilizowanym �yciem spo�ecznym w skali pa�stwa. Potrzeba afiliacji (potrzeba kontaktu). W obcowaniu z innymi lud�mi cz�owiek rozwija si�, odnajduje sw�to�samo��. Brak lub niedostatek kontakt�w powa�nie zubo�a rozw�j emocjonalny i spo�eczny cz�owieka. Osoby, kt�re we wczesnym okresie �ycia nie mia�y bliskich fizycznych i psychicznych kontakt�w z najbli�szymi osobami, maj� w p�niejszym okresie �ycia trudno�ci w zawieraniu przyja�ni, nie potrafi� kocha�, trwale zwi�za� si� z partnerem. Brak kontakt�w pozarodzinnych, r�wie�niczych r�wnie� utrudnia przystosowanie do szerszego �rodowiska spo�ecznego. Kontakty mi�dzyludzkie daj� mo�no�� zaspokojenia innych potrzeb, takich jak potrzeba znaczenia, uznania, przynale�no�ci, bezpiecze�stwa. Izolacja cz�owieka wzbudza w nim poczucie l�ku. W sytuacji zagro�enia cz�owiek szczeg�lnie silnie poszukuje mo�liwo�ci za- 16 spokojenia potrzeby afiliacji. W zakresie si�y potrzeb afiliacyjnych istniej� du�e r�nice mi�dzy lud�mi. Niekt�rzy ludzie w wi�kszym stopniu ni� inni przywi�zuj� wag� do kontakt�w towarzyskich, cz�ciej komunikuj� si� z innymi, bardziej przyja�nie si� zachowuj�. Jednak�e kontakty powierzchowne zazwyczaj cz�owiekowi nie wystarczaj�, pragnie on bliskiego, pe�nego, intensywnego kontaktu z drugim cz�owiekiem w przyja�ni, w mi�o�ci, kontaktu, kt�ry stanowi�by p�aszczyzn� porozumienia i wsp�dzia�ania. Potrzeba aprobaty spo�ecznej. Dzieci ucz� si�, �e zachowania zgodne z wymaganiami rodzicielskimi przynosz� wiele pozytywnych konsekwencji (u�miech, pochwa��, nagrod� materialn�). W miar� zdobywania do�wiadcze� d��enie do aprobaty ze strony innych ludzi, wyra�onej w formie uznania, szacunku, przyja�ni staje si� potrzeb�. Spo�eczna aprobata zachowania cz�owieka podnosi jego status, zapewnia poczucie bezpiecze�stwa, wytwarza wi� mi�dzy lud�mi. Pozbawienie aprobaty doros�ych negatywnie wp�ywa na proces uczenia si� dzieci. Aprobata r�wie�nik�w mo�e sta� si� cenniejsza ni� doros�ych. Prowadzi to do zachowania zgodnego z normami grupy r�wie�niczej. Jednostka cz�sto zachowuje si� konformistycznie, stara si� upodobni� do innych, ulega naciskom, wymaganiom, normom, jakie preferuje grupa po to, by by� akceptowanym przez ni� i do niej nale�e�. Potrzeba uznania. Cz�owiek pragnie, aby inni wyra�ali uznanie dla jego czyn�w. Ta potrzeba jest tym silniejsza, im mniej cz�owiek ma pewno�ci siebie. Pragnienie uznania jest najsilniejsze w tych dziedzinach, w kt�rych cz�owiek czuje si� najmniej kompetentny. Dla wielu os�b zadowolenie i uznanie zwierzchnik�w jest bod�cem do dobrej pracy. Zdobywanie uznania pobudza do dzia�ania, brak uznania powoduje zniech�cenie. Szczeg�lnie wa�ne dla cz�owieka jest uznanie wyra�one przez osoby, z kt�rych opini� si� liczy. Z odczuwaniem potrzeby uznania jest zwi�zany l�k o to, czy cz�owiek sprosta pok�adanym w nim nadziejom. Je�li np. oczekiwania rodzic�w w stosunku do dziecka s� zbyt du�e, to prowadzi to do wycofywania si� dziecka z kontakt�w z nimi, poszukiwania �rodowisk, w kt�rych zdob�dzie uznanie za wysi�ek na miar� jego mo�liwo�ci. Ludzie odczuwaj�cy siln� potrzeb� uznania s� wra�liwi na opini� innych, bardzo troszcz� si� o to, co inni o nich powiedz�, unikaj� sytuacji, kt�re mog� przynie�� krytyk�, wstyd czy o�mieszenie. Potrzeba osi�gni��. Jak wa�ne dla cz�owieka s� jego osi�gni�cia, wie ka�dy, kto uczestniczy� w jakiejkolwiek formie wsp�zawodnictwa. Wyniki w nauce stanowi� klucz do wst�pienia na wy�sz� uczelni�, wy�sze wykszta�cenie daje mo�liwo�ci podj�cia bardziej presti�owej pracy itd. Potrzeba osi�gni�� jest og�ln� i sta�� cech�, kt�ra ujawnia si� w wielu sytuacjach �yciowych. Ch�� jej zaspokojenia wywo�uje d��enie do osi�gni�cia sukcesu. W celu rozwijania w jednostce motywacji sukcesu nale�y: wysoko ocenia� rezultaty podejmowanych przez ni� dzia�a�, zleca� zadania o stopniu trudno�ci odpowiednim do jej mo�liwo�ci, stosowa� pochwa�y za samodzielne wykonywanie zada� i odnoszone sukcesy. Przedsi�biorcami zostaj� zazwyczaj osoby d���ce do osi�gni�cia sukcesu (w przeciwie�stwie do os�b unikaj�cych ryzyka pora�ek), podejmuj�ce zadania o umiarkowanym stopniu ryzyka. Osoby te preferuj� wykonywanie nierutynowych zada�, a wynik traktuj� jako sukces, w kategoriach warto�ci samej w sobie. Przejawiaj� wysoki poziom aspiracji i wytrwa�o�� w obliczu trudno�ci lub niepowodze�, a tak�e umiej�tno�� d�ugofalowego planowania i zdolno�ci organizacyjne. Uzyskuj�! wykorzystuj � informacje o efektach podejmowanych dzia�a�. Motywacja osi�gni�� stanowi psychologiczny czynnik dynamizuj�cy wzrost ekonomiczny. ^-^ 17 Potrzeba pi�kna. Potrzeba dozna� estetycznych nie u wszystkich jednostek odgrywa du�� rol� i na og� dochodzi do g�osu dopiero po zaspokojeniu innych potrzeb. Wyrazem tej potrzeby jest np. fascynacja pi�knem dzie�a malarskiego, muzycznego lub pi�knem krajobrazu. Innym przejawem potrzeby pi�kna jest przywi�zywanie wagi do estetycznego wygl�du otoczenia: ulicy, mieszkania, ubrania, przedmiot�w u�ytkowych. Potrzeba poznawania. D��enie do poznania otaczaj�cego �wiata jest naturalne dla cz�owieka, pocz�wszy od najwcze�niejszego okresu �ycia. Ciekawo�� ma�ego dziecka, r�norodne zainteresowania, gromadzenie wiadomo�ci przez dorastaj�cego cz�owieka, zami- �owanie do nauki s� wyrazem potrzeby poznawczej. Dla wielu ludzi zrozumienie spraw nie- zrozumia�ych, poznawanie nieznanych praw, poszukiwanie prawdy stanowi cel sam w sobie. Potrzeby poznawcze i potrzeby estetyczne nosz� miano potrzeb kulturowych. Potrzeby te nasilaj� si� w miar� ich zaspokajania, maj� zwi�zek z wykszta�ceniem cz�owieka. Im wi�cej cz�owiek wie, tym ma wi�ksz� �wiadomo�� nie poznanych jeszcze sfer rzeczywisto�ci. Altruizm - potrzeba pomagania innym. Gdy cz�owiek pomaga innym, nie kieruj�c si� ch�ci� uzyskania jakichkolwiek nagr�d zewn�trznych (pieni�dze, pochwa�a), zachowuje si� altruistycznie. Istnieje wiele powod�w, dla kt�rych cz�owiek odczuwa potrzeb� pomagania innym. Zachowanie altruistyczne mo�e by� samo w sobie nagrod�, mo�e r�wnie� opiera� si� na empatii, czyli wczuciu si� w po�o�enie drugiego cz�owieka. Je�eli jednostka nauczy si� do�wiadcza� uczu� i my�li drugiego cz�owieka, b�dzie odczuwa�a przykro��, widz�c innych w k�opotach, a w konsekwencji podejmie dzia�ania pomocne. Altruizm mo�e wynika� z akceptacji norm spo�ecznych, np. normy odpowiedzialno�ci, m�wi�cej, �e ludzie powinni pomaga� tym, kt�rzy tej pomocy potrzebuj�. Osoba uznaj�ca t� norm� czuje si� zobowi�zana pomaga� innym. Jak wi�kszo�� potrzeb, i altruizm jest kszta�towany w procesie wychowania cz�owieka. Postawy Wszechstronne poznanie rzeczywisto�ci jest warunkiem skutecznego dzia�ania cz�owieka w otaczaj�cej go rzeczywisto�ci. Poznaj�c rzeczy, ludzi, zjawiska przy- rodnicze i spo�eczne nie tylko spostrzega on otoczenie, zdobywa o nim wiedz�, lecz r�wnie� ocenia je, uczuciowo ustosunkowuje si�, reaguje emocjonalnie na rzeczywisto��, w kt�rej �yje. Cz�owiek przyjmuje pewne postawy wobec okre�lonych przedmiot�w rzeczywisto�ci. yS'K_,ff!!^^ ,:;:1:^;""^-:1. ': ! --- - -, ., ^::,s-;..,l;l:,".:tll-:..l ^-^ig || Postawa cz�owieka wobec pewnego przedmiotu to og� wzgl�dnie trwa�ycllj przekona� o naturze i w�a�ciwo�ciach tego przedmiotu, dyspozycji do oceniania ^o i emocjonalnego reagowania, a tak�e dyspozycji do okre�lonego zachoj ^ warna si� wobec tego przedmiotu. v^-^,.: Przedmiotem postawy mo�e by� np. rzecz, cz�owiek, grupa ludzi, zdarzenie, ideologia, symbol. Postaw� mo�na scharakteryzowa�, opisuj�c: - znak, kt�ry wyra�a negatywne, oboj�tne b�d� pozytywne ustosunkowanie emocjonalne do przedmiotu postawy, np. manifestacja, lubi� - nie lubi�; 18 , ' .:;-^,*"w- Graficzny schemat postawy postawa CZ�O- elementy poznawcze stosunek emocjonalny, oceny zachowanie przedmiot postawy WIEK �r�d�o: S. Mika: Wst�p do psychologii spo�ecznej, Warszawa 1972 - si��, czyli nat�enie, w jakim to emocjonalne ustosunkowanie ujawnia si�; - przedmiot postawy, np. film, wiara, zachowanie si� innego cz�owieka; - trwa�o��, inaczej odporno�� postawy na zmiany. Postawy cz�owieka wobec otaczaj�cej rzeczywisto�ci s� kszta�towane w procesie jego wychowania, w procesie uczenia si�, w drodze wielokrotnych w�asnych do�wiadcze� z przedmiotem postawy albo za po�rednictwem uzyskiwanych od otoczenia informacji. Znaczny wp�yw na kszta�towanie postaw cz�owieka maj� osoby znacz�ce, b�d�ce cz�sto wzorami osobowymi dla jednostki. R�wnie� grupy odniesienia wp�ywaj� na kszta�towanie postaw. Stereotyp jako swoisty rodzaj postaw. Stereotyp jest rodzajem postawy wobec rzeczywisto�ci spo�ecznej, w kt�rej element poznawczy jest specyficznie zdefor- mowany. Wiedza o przedmiocie postawy jest nabywana niezale�nie od osobistych do�wiadcze� jednostki. Stereotypy najcz�ciej s� budowane w odniesieniu do grup spo�ecznych i etnicznych (np. stereotyp Niemca, Polaka, W�ocha), zawodowych (np. profesora, aktora, mened�era), klasowych (np. robotnika, inteligenta, szlachcica) lub zwi�zanych z okre�lon� p�ci� (np. prawdziwego m�czyzny).  Stereotypy s� przekazywane jednostce przez otoczenie spo�eczne we wczesnym okresie �ycia. Przekazywane tre�ci s� zawsze nasycone ocenami warto�ciuj�cymi i emocjami, co sprawia, �e stereotypy s� przeka�nikami spo�ecznych sympatii, antypatii, uprzedze�, aprobaty lub dezaprobaty. Stereotypy s� bardzo trwa�e, niepodatne na zmiany, nawet pod wp�ywem argumentacji i do�wiadcze� wykazuj�cych ich niezgodno�� z rzeczywisto�ci�. R�wnie istotne dla kszta�tu osobowo�ci s�: temperament, inteligencja i zdolno�ci. 19 ^Temperament jest to zesp� wzgl�dnie Ma�ych cech psychicznych charakteryzuj�cych dynamik� emocjonalnego �ycia cz�owieka, proces�w poznawczych i zachowania si�. Cechy te to m.in. si�a reakcji na bod�ce, impulsywnos�. Inteligencja to swoisty zesp� zdolno�ci umys�owych umo�liwiaj�cych jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy otfe skuteczne zachowanie si� w nowych warunkach i wobec nowych zada�, j ^ Zdolno�ci - to w�a�ciwo�ci istot �ywych mps�jawiaj�ce si� w skutecznym W|F l l ^ Ikony wiliu okre�lonych czy nneii&i. ,,, ^ ^i?''';- ' 111 ".",,11:::111: ,||" r Wyr�nia si� m.in. proste zdolno�ci umys�owe, spostrze�eniowe i psychomotoryczne, np.: wyobra�nia przestrzenna, koordynacja ruchowa, z�o�one zespo�y w�a�ciwo�ci umo�liwiaj�ce jednostce dobre wykonywanie okre�lonych rodzaj�w dzia�alno�ci oraz �atwe nabywanie sprawno�ci i umiej�tno�ci w okre�lonej dziedzinie. W celu okre�lenia zdolno�ci u�ywa si� zamiennie s�owa "talent" oznaczaj�cego zesp�l cech, kt�re sprawiaj�, �e dana jednostka w jakim� zakresie wybija si� ponad przeci�tny poziom. Modele osobowo�ci Istniej� r�ne usystematyzowane teorie osobowo�ci s�u��ce do opisu i wyja�nienia zachowania ludzi. Szczeg�lnie interesuj�ca z punktu widzenia spo�ecznego funkcjonowania cz�owieka jest osobowo�� autorytarna i osobowo�� demokratyczna. Osobowo�� autorytarna. Cz�owiek o osobowo�ci autorytarnej postrzega ludzi jako silnych i dominuj�cych b�d� jako s�abych i podporz�dkowuj�cych si�. Charakteryzuje go uleg�o�� wobec tych, kt�rych uznaje za autorytety, i �lepe im pos�usze�stwo. Bezkrytycznie idealizuje warto�� autorytetu. Wykazuje siln� potrzeb� �adu i porz�dku, przestrzegania norm, niech�� do krytycznego analizowania sytuacji. W stosunkach mi�dzyludzkich cz�sto kieruje si� przes�dami, stereotypami i uprzedzeniami. Jest wrogo i agresywnie nastawiony do wszystkich, kt�rych u-znaje za s�abszych i gorszych i wyklucza ze swojej grupy spo�ecznej. D��y do poni�enia ich i podporz�dkowania sobie. Otaczaj�cy �wiat postrzega jako wrogi, pe�en zagra�aj�cych mu ludzi. Osobowo�� demokratyczna. Cz�owiek o osobowo�ci demokratycznej postrzega ludzi jako wzajemnie r�wnych, jako sprawcze podmioty proces�w spo�ecznych. D��y do kierowania w�asnym losem i bierze odpowiedzialno�� za swoje dzia�ania. Jest niezale�ny w swoich s�dach i zachowaniu, przekonany o mo�liwo�ciach wp�ywania na rzeczywisto��, dokonywania w niej zmian. Wykazuje akceptacj� i zrozumienie dla innych, nie nale��cych do w�asnej grupy. Jest tolerancyjny wobec tych, kt�rzy dzia�aj� wed�ug odmiennych zasad i warto�ci. Przejawia tak�e du�y stopie� empatii, �yczliwo�ci i akceptacji otaczaj�cej go rzeczywisto�ci. 20 3. Grupy spo�eczne Z chwil� narodzin cz�owiek staje si� cz�onkiem grupy spo�ecznej zwanej rodzin�. W miar� up�ywu czasu poszerza si� kr�g grup, w kt�rych uczestniczy. Mo�e nale�e� do grup kole�e�skich, zawodowych, partii politycznych, zak�ada w�asn� rodzin�. R�ne s�rodzaje definicji grupy. Oto definicja grupy sformu�owana przez polskiego socjologa Jana Szczep a�skiego: | �^��p�ec^^ (przynajmniej trzy) plwl�zanych sys-I temem stosunk�w uregulowanych przez instytucje, posiadaj�cych pewne wsp�- j ; ne warto�ci i oddzielonych o4 innych zbiorowo�ci wyra�n� zasad� odr�bno�ci, j Uczestnictwo w grupach mo�e by� wynikiem swobodnego wyboru albo te� jest niezale�ne od woli cz�owieka. W grupach zachodzi proces socjalizacji, czyli proces uczenia si� zasad i norm obowi�zuj�cych we wsp�yciu mi�dzy lud�mi, przyjmowania nowych warto�ci, nabywania wiedzy i umiej�tno�ci poprzez uczestnictwo w �yciu spo�ecznym. W grupach zachodz� procesy wzajemnego oddzia�ywania na siebie jej cz�onk�w, czyli procesy interakcji. Procesy grupowe odbywaj� si� w szerokim kontek�cie spo�ecznym, kt�ry wp�ywa na to, co dzieje si� w grupie. Schemat podzia�u grup wed�ug kryterium wielko�ci i sformalizowania ich struktury (przyk�ady grup) Grupy du�e formalne 21 stowarzyszenia, zwi�zki zawodowe, partie polityczne, grupy zawodowe Ka�d� grup� charakteryzuj� takie cechy, jak: wielko��, cel, normy, typ struktury. Przyjmuj�c jako kryterium fakt wyst�powania w grupach instytucji sformali- zowanych lub tylko nieformalnych i kontroli spo�ecznej formalnej lub nieformalnej, wyr�niamy grupy formalne i nieformalne. Grupy formalne to grupy, kt�rych struktura, cel i normy s� �ci�le okre�lone, cz�sto zewn�trznie wyznaczone. Grupy nieformalne powstaj� natomiast w drodze spontanicznych interakcji za- chodz�cych mi�dzy lud�mi. Podstaw� pojawiania si� grup nieformalnych stanowi wzajemna atrakcyjno�� os�b tworz�cych tak� grup�. Struktura grupy i zasady funkcjonowania nie s� zewn�trznie okre�lone, lecz powstaj�jako efekt wzajemnego oddzia�ywania pomi�dzy jej cz�onkami. Je�li za kryterium przyjmiemy rodzaj wi�zi to grupy podzielimy na pierwotne i wt�rne. Ze wzgl�du na wielko�� grupy (liczb� jej uczestnik�w) grupy dziel� si� na ma�e i du�e. Ma�a grupa - to grupa, w kt�rej zachodzi trwaj�ca okre�lony czas bezpo�rednia ("twarz� w twarz") interakcja mi�dzy jej cz�onkami. Zbiorowo�� tworz�c� ma�� grup� zazwyczaj ��czy jaki� cel, do kt�rego grupa d��y, normy obowi�zuj�ce jej cz�onk�w oraz okre�lona struktura. Cel grupy to co�, co przez wi�kszo�� jej cz�onk�w jest po��dane i do czego grupa zmierza. Normy s� to regu�y dotycz�ce zachowania si�, obowi�zuj�ce wszystkich cz�onk�w grupy. Struktura grupy to uk�ad pozycji poszczeg�lnych cz�onk�w grupy, ustalaj�cy panuj�ce mi�dzy nimi stosunki i zale�no�ci. Wyr�nia si� zazwyczaj nast�puj�ce struktury grupowe: struktur� socjometryczn�, struktur� w�adzy i struktur� komunikowania si�. Struktura socjometryczn� jest oparta na wzajemnej sympatii cz�onk�w grupy. Pozycj� jednostki wyznacza stopie�, w jakim dana osoba jest lubiana przez pozosta�ych. Struktura w�adzy oznacza stosunek, w kt�rym jedna osoba mo�e kontrolowa� zachowanie drugiej. Struktura komunikacji kszta�tuje si� w zwi�zku z potrzeb� przekazywania informacji w grupie. Cz�owiek jest jednocze�nie cz�onkiem wielu grup. Grupy wywieraj� wp�yw na zachowanie cz�owieka,