Wiedza o Społeczeństwie - podręcznik dla szkół średnich Pod redakcją Konstantego Adama Wojtaszczyka t Wydanie pierwsze Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 Autorzy: Jan Błuszkowski - rozdział II Marian Haliżak - rozdział IX Wojciech Jakubowski - rozdział VIII Tadeusz Mołdawa - rozdział VII Grażyna Ulicka - rozdziały V, X, XI Maria Urban - rozdział I Konstanty A. Wojtaszczyk - rozdziały III, IV, VI Maria Gensler i Wojciech Jakubowski - Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji Okładkę i kartę tytułową projektował Dariusz Litwiniec Redaktor Maria Gensler Redaktor techniczny Teresa Wagner Książka dopuszczona do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej i wpisana do zestawu podręczników do nauczania wiedzy o społeczeństwie na poziomie szkół średnich. Numer w zestawie 33/95. c Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 ISBN-83-02-05775^ Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 Wydanie pierwsze Arkuszy druk. 15,25 Drukarnia "Drogowiec" Kielce, ul. Sienna 2 BUW-BO- lLAl^'AA- Spis treści I. Człowiek i społeczeństwo .............................. 9 1. Człowiek istotą społeczną. .............................. 9 2. Człowiek jako jednostka ............................... 10 - Tożsamość ....................................... 11 - Mentalność ...................................... 12 - Wartości ........................................ 14 - Potrzeby ........................................ 15 - Postawy ........................................ 18 -- Modele osobowości ............. . . ................... 20 3. Grupy społeczne ................................... 21 - Rodzina ........ ................................ 22 - Grupy koleżeńskie .................................. 24 -, Subkultura ....................................... 25 - Grupy celowe ..................................... 26 - Konflikt powinności jako efekt przynależności jednostki do wielu grup społecznych .............................. 26 - Konformizm jako efekt wpływu grupy na jednostkę ................. 26 4. Społeczeństwo .................................... 27 - Struktura społeczna .................................. 29 - Społeczeństwo obywatelskie ............................. 30 Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji ....................... 31 II. Polityka jako zjawisko społeczne ......................... 34 1. Różne rozumienie pojęcia polityki ... .;..................... 34 2. Podmiotowość polityczna ................................ 35 3. Przedmiotowe ujęcie polityki ............................. 37 4. Konflikt i kompromis w polityce ........................... 40 5. Kultura polityczna ................................... 41 Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji ....................... 42 III. Państwo jako organizator życia społecznego .................. 43 1. Pojęcie i cechy państwa ................................ 43 2. Zasady, normy i struktury organizacyjne państwa .................. 45 - "Zasady ustrojowe współczesnego państwa ...................... 45 Państwo prawa i państwo prerogatywne ....................... 45 Zasada suwerenności ................................. 47 Zasada jednolitości i zasada podziału władzy .................... 48 Pluralizm i monizm polityczny ............................ 52 - Podstawowe formy regulacji prawnej ........................ 53 Konstytucja ...................................... 53 Normy prawne regulujące istnienie i działanie partii politycznych i systemu partyjnego państwa .................................. 55 Prawo wyborcze ................ - Instytucje działające w systemie politycznym Partie polityczne................ Grupy interesu ................. Organy państwowe .............. - Mechanizmy we współczesnym państwie . . System partyjny ................ Wybory .................... Koalicje .................... Opozycja ................... Mechanizmy demokracji funkcjonalnej . . . 3. Funkcje współczesnego państwa ....... Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji . . . IV. Funkcjonowanie współczesnych państw 1. Pojęcie i klasyfikacje form państwa .... 2. Ustroje polityczne współczesnych państw . - Państwo demokratyczne .......... Istota państwa demokratycznego ...... Formy rządów w państwie demokratycznym - Państwo totalitarne ............. Istota państwa totalitarnego ......... Formy państwa totalitarnego ........ - Państwo autorytarne............. Istota państwa autorytarnego ........ Formy państwa autorytarnego ....... - Państwo w krajach rozwijających się . . < . Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji . . V. Ideologie .......................... 1. Pojęcie ideologii ...................... 2. Ideologia - doktryna - program polityczny ........ 3. Typologie i etapy rozwoju ideologu ............. 4. Funkcje ideologii ....................... 5. Główne ideologie funkcjonujące we współczesnym świecie - Konserwatyzm ........................ Koncepcja jednostki...................... Społeczeństwo ......................... Ustrój polityczny ....................... Ustrój gospodarczy ...................... - Liberalizm ........................... Koncepcja jednostki...................... Społeczeństwo ......................... Ustrój polityczny. .......... Ustrój gospodarczy ......... Mysi chrześcijańsko-demokratyczna Koncepcja jednostki......... Społeczeństwo ............ Ustrój polityczny ............ Ustrój gospodarczy ........... - Myśl socjaldemokratyczna ....... Koncepcja jednostki........... Społeczeństwo .............. Ustrój polityczny ............ Ustrój gospodarczy ........... Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji VI. Transformacja systemowa w Polsce ..................... 1. Społeczeństwo postkomunistyczne na drodze do społeczeństwa obywatelskiego (civil society) ............................ 2. Od państwa autorytarnego do państwa demokratycznego ............ 3. Od gospodarki scentralizowanej do gospodarki rynkowej ............ Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji ..................... VII. Rzeczpospolita Polska - ustrój polityczny ..... 1. Konstytucja jako zasadnicza podstawa działania państwa - Problem konstytucji RP .................. - Konstytucyjne zasady ustroju politycznego RP ..... 2. Partie polityczne i ich znaczenie ............. - Status prawny partii politycznych ............ - Partie polityczne współczesnej Polski .......... - System partyjny ...................... 3. Związki zawodowe i organizacje pracodawców ..... - Związki zawodowe .................... - Organizacje pracodawców ................ - Stowarzyszenia i ruchy społeczne ............ 4. Władza ustawodawcza - parlament RP ......... - Pozycja ustrojowa Sejmu i Senatu ............ - Wybory parlamentarne .................. - Status posła i senatora ................... - Kluby i koła poselskie (senatorskie) ........... - Organizacja wewnętrzna izb ............... - Zasady działania Sejmu i Senatu ............. - Funkcje parlamentu .................... Funkcja ustawodawcza .................. Funkcja kontrolna ..................... 5. Władza wykonawcza - Prezydent RP, Rada Ministrów . - - Prezydent RP ....................... Zakres kompetencji Prezydenta RP ............ Zastępstwo i odpowiedzialność Prezydenta RP ..... - Pozycja ustrojowa i kompetencje Rady Ministrów .... Skład Rady Ministrów .................. Powoływanie rządu .................... Odpowiedzialność rządu ................. 6. Sądownictwo. Organy ochrony prawnej ......... ~ System organów ochrony prawnej ............ Organy orzekające Organy kontroli przestrzegania prawa ............. - Kontrola konstytucyjności i legalności ............. - Wymiar sprawiedliwości .................... 7. Władze lokalne ......................... - Terenowe władze administracyjne ............... - Organy samorządu terytorialnego ............... 8. Samorząd społeczny ...................... Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji ............ Vin. Gospodarka ......................... 1. Człowiek jako istota gospodarująca .............. 2. Podstawowe problemy społeczeństwa gospodarującego . . . . , - Gospodarowanie jako proces dokonywania wyborów ...... - Proces gospodarczy ........................ 3. Gospodarka rynkowa i jej cechy ................. - Proces wymiany .......................... - Rynek i mechanizm rynkowy ................... - Rynek i konkurencja ....................... - Podmioty gospodarcze w systemie rynkowym .......... 4. Przedsiębiorstwo jako podmiot gospodarki rynkowej ...... - Przedsiębiorstwo i jego rodzaje .................. Charakterystyka form organizacyjno-prawnych przedsiębiorstw - Nowa formuła planowania w przedsiębiorstwie ......... - Marketing ............................. - Ugrupowania przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej . . . . . 5. System pieniężno-kredytowy ................... - Banki i bankowość ........................ - Kredyt .................... ... ......... - Obieg pieniądza w gospodarce rynkowej ............. 6. Budżet państwa .......................... 7. Produkt społeczny ......................... 8. Papiery wartościowe ....................... - Pojęcie i rodzaje papierów wartościowych ............ - Giełda papierów wartościowych ................. 9. Rola państwa w gospodarce rynkowej .............. 10. Problemy polskiej gospodarki w okresie przejściowym . . . . . - Zagadnienia podstawowe ..................... - Przekształcenia własnościowe .................. - Problem bezrobocia ........................ Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji ............. K. Polska w stosunkach międzynarodowych ....... 1. Polityka zagraniczna i stosunki międzynarodowe . . . . . 2. Uczestnicy stosunków międzynarodowych ......... 3. Wewnętrzne uwarunkowania pozycji Polski w stosunkach międzynarodowych 4. Międzynarodowe uwarunkowania pozycji Polski w stosunkach międzynarodowych ....................... - Upadek komunizmu w Europie Środkowo- Wschodniej ...... _ procesy integracyjne w Europie Zachodniej ............ - Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie ...... 5. Cele, środki i kierunki polskiej polityki zagranicznej ....... - Podstawowe pojęcia.......................:. - Stosunki z instytucjami Zachodu .................. - Udział Polski w pracach OBWE i organizacjach subregionalnych w Europie .............................. - Dwustronne stosunki Polski z innymi państwami ......... Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji .............. X. Globalne problemy współczesnego świata ......... 1. Problemy polityczne ..................... - Lokalne konflikty zbrojne i ich podłoże ........... - Integracja a dezintegracja w stosunkach międzynarodowych - Kwestia stabilności ustrojów politycznych .......... - Zagrożenia demokracji .................... 2. Problemy społeczno-ekonomiczne .............. - Dysproporcje w rozwoju gospodarczym ........... - Zadłużenie ........................... - Bezrobocie .......................... - Głód i niedożywienie ..................... - Kwestie zdrowotne i profilaktyka ............... 3. Problemy cywilizacyjno-kulturowe ............. - Degradacja środowiska naturalnego ............. - Problemy demograficzne ................... - Zacofanie cywilizacyjne, analfabetyzm ........... Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji ........... XI. Dziedzictwo cywilizacyjne 1. Kultura ........... 2. Nauka ............ 3. Oświata .................. 4. Wkład Polski w kulturę i naukę światową Ćwiczenia i pytania- problemy do dyskusji . I. Człowiek i społeczeństwo l. Człowiek istotą społeczną Człowiek jest istotą społeczną. Dla prawidłowego rozwoju istoty ludzkiej niezbędni są inni ludzie. W procesie społecznego uczenia się, czyli socjalizacji, staje się istotą zdolną do samodzielnego życia w społeczeństwie. Fakt wpływu społeczeństwa na rozwój i życie człowieka jest niepodważalny, rozważenia wymaga natomiast problem zakresu tego wpływu. Czy człowiek jest całkowicie zdeterminowany przez rzeczywistość społeczną, czy społeczeństwo bez reszty przesądza o tym, co robimy i kim jesteśmy? Czy mimo podlegania wpływom społecznym człowiek może działać intencjonalnie, zgodnie z własną wolą i możliwościami, a tym samym kształtować społeczeństwo, w którym żyje? Człowiek, żyjąc wśród ludzi, jest kształtowany przez sytuacje występujące w społecznym otoczeniu, a także przez wpływy tego otoczenia na niego. Jednocześnie dzięki swojej aktywności jednostka oddziałuje na świat, na jego fizyczne i społeczne elementy. Większość życia człowiek spędza wśród innych ludzi, którzy realizują różne cele i zadania, mają określone potrzeby, kierują się pewnymi wartościami, przeżywaj ą zdarzenia, darzą uczuciami innych. Wpływają wzajemnie na siebie, pomagają sobie, współpracują bądź rywalizują i walczą ze sobą. Dążą do uregulowania wzajemnych stosunków i określenia swojego miejsca w otaczającym świecie. Analizując rozmaite spojrzenia na naturę człowieka - mimo przeciwstawności wielu zawartych w nich twierdzeń - należy zauważyć ścisły związek zachowania się jednostki, przyjętego przez nią systemu wartości, jej potrzeb, postaw i możliwości rozwojowych z wpływami środowiska, w którym żyje. Psychologiczne koncepcje człowieka: behawiorystyczna, psychoanalityczna, poznawcza i humanistyczna w różnym stopniu tłumaczą zachowanie się człowieka cechami jego osobowości i wpływami środowiska społecznego. Koncepcja behawiorystyczna szuka przyczyn zachowania się człowieka nie tyle w osobowości, ile w zewnętrznym jego środowisku. Zachowanie się człowieka ~ według tej koncepcji - jest sterowane przez środowisko, w którym istnieją różne bodźce stanowiące nagrody i kary. Manipulowanie karami i nagrodami powoduje modyfikację ludzkiego zachowania. Z drugiej jednak strony, współcześni behawioryści (zwolennicy koncepcji behawiory stycznej) zwracają również uwagę na to, że działanie człowieka jest działaniem sprawczym, powoduje zmianę środowiska, kształtuje otoczenie jednostki. Zwolennicy koncepcji psychoanalitycznej zakładają, że siły napędowe zachowania, zwane popędami lub potrzebami, tkwią przede wszystkim w czło-^eku, który jednak z reguły ich sobie nie uświadamia. Różnorodne popędy wa- runkująto, do czego człowiek dąży i czego unika. Neopsychoanaliza, zwana również psychoanalizą społeczną (nurt koncepcji psychoanalitycznej), podkreśla szczególne znaczenie warunków społecznych i kultury w kształtowaniu osobowości człowieka. Według tej koncepcji kształtowanie się większości popędów dokonuje się w procesie uspołeczniania człowieka. Między innymi sytuacja w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole czy w innych społecznościach decyduje o kształtowaniu się popędów. Zgodnie z koncepcją poznawczą środowisko jest ważnym, a czasem głównym determinantem zachowania się człowieka. Ludzkie czynności są regulowane przez informacje płynące ze środowiska oraz informacje zakodowane w samym człowieku. Nie jest on jedynie odbiorcą informacji, lecz aktywnie je przetwarza, kształtuje wy- obrażenia, myśli, rozwiązuje problemy, dzięki czemu zdobywa nowe informacje o sto- sunkach międzyludzkich, zjawiskach przyrodniczych i technicznych, o samym sobie, przewiduje i planuje zdarzenia, tworzy system wartości, podejmuje działania. Człowiek nie jest biernym obserwatorem świata, w którym żyje, lecz jego badaczem samodzielnie tworzącym sobie obraz świata fizycznego i społecznego oraz własnej osoby. Psychologowie humanistyczni (zwolennicy koncepcji humanistycznej) stworzyli portret człowieka zdolnego do urzeczywistnienia swoich możliwości i realizacji szans. Uważają oni, że człowiek jest pewną całością- "osobą" - dążącą do samorealizacji i rozwoju. Jego dążenia są pozytywne i konstruktywne, po- ] nieważ człowiek jest z natury dobry. Tym, co decyduje o ludzkich działaniach i przeżyciach, jest aktualne doświadczenie. Człowiek jako osoba, niepowtarzalna indywidualność, żyje w świecie zewnętrznym stanowiącym całość. W warunkach naturalnych jednostka i świat społeczny tworzą jednolity system. W sprzyjających sytuacjach, kiedy stosunki międzyludzkie są prawidłowe, człowiek rozwija się jako harmonijna całość, żyje zgodnie ze swą naturą. Jednakże wiele sytuacji społecznych, w których dominują wrogie stosunki interpersonalne i błędne systemy wychowawcze, uniemożliwia kształtowanie się harmonijnej "osoby" zdolnej do samorealizacji i rozwoju. Istnieją zatem odmienne spojrzenia na człowieka, jego rolę i miejsce w spo- łeczeństwie. Mogą one stanowić bodziec do refleksji, próby zrozumienia i poznania problemów zarówno własnych, jak i innych ludzi. 2. Człowiek jako jednostka W procesie regulacji stosunków między człowiekiem a otoczeniem znaczną rolę odgrywają zarówno właściwości psychiczne człowieka, jak i cechy otoczenia społecznego, w którym on żyje. Obserwacja zachowania się ludzi prowadzi do stwierdzenia, iż poszczególne osoby w podobnych sytuacjach zachowują się różnie, a jednocześnie ich reakcje się powtarzają, Na przykład: podczas egzaminów osoba A zawsze zachowuje pełny spokój, osoba B natomiast jest zawsze zdenerwowana, roztargniona. Każda z osób 10 yachowuje się inaczej, a jednocześnie każda reaguje w danej sytuacji w taki sam, właściwy dla siebie sposób. Co zatem decyduje o zmienności zachowań ludzkich i stałości reakcji człowieka w określonych sytuacjach? Szukając odpowiedzi na to pytanie, badacze najczęściej nawiązują do różnych koncepcji osobowości człowieka. Osobowość definiowana jest w różny sposób. Klasyczna, najbliższa potocznemu rozumieniu definicja głosi, że ^osobowość to zbiór cech, które wyznaczają zachowanie człowieka. || W innych definicjach osobowości eksponuje się psychologicgne mechanizmy, które powodują, iż człowiek jest zdolny do kie- ^ |oyania;||am|ai wzglednie^tałe. Należą do nich m.in.: tożsamość, mentalność, uznawane wartości, potrzeby, postawy, a także temperament, inteligencja, zdolności. Tożsamość Szukając odpowiedzi na pytanie: Kim jestem? człowiek na ogół wymienia swoje właściwości fizyczne i psychiczne, określa poglądy i przekonania. Ustala motywy swych działań i wartości, którymi kieruje się w życiu. Określa także swoją przynależność do grup społecznych, odwołuje się do swej przeszłości. Możemy wyróżnić tożsamość osobistą i społeczną Tak więc tożsamość osoby to wizja własnej osoby, jaką człowiek ma: właściwości wy giądu, psychiki i zachowania się przede wszystkim z punktu widzenia ich od rębności i niepowtarzalności u innych Hudzi. ^ Tożsamość jest trwałym przekonaniem dotyczącym tego, kim jestem. Powoduje to, że człowiek dąży do zgodności tego, co robi, z tym, co myśli i czuje. Człowiek widzi siebie jako określoną osobę, np. syna, ucznia, Polaka, obywatela świata. Zgodnie z wizją własnej osoby stawia sobie cele i zadania i wybiera sposoby ich realizacji. Tożsamość człowieka jako jednostki kształtuje się przez porównywanie siebie z innymi ludźmi. Dostrzeżenie tego, co różni konkretną jednostkę od innych, prowadzi do powstania sądów na temat własnej osoby, czyli budowania tożsamości osobistej. Natomiast u-swiadomienie sobie wspólnych właściwości z innymi osobami należącymi do grupy, w której jednostka żyje, poczucie przynależności do grupy (rodziny, grupy zawodowej, narodu) i dostrzeżenie odrębności grupy, do której należy, od innych grup stanowi Podstawę formowania tożsamości społecznej. Tożsamość osobista pozwala widzieć siebie jako niepowtarzalną jednostkę ludzką uczestniczącą w różnych grupach społecznych. Tożsamość społeczna sprawia, iż widzimy łebie jako członka konkretnej grupy podobnego lub wręcz tożsamego z innymi osobnikami 11 należącymi do danej grupy. Zależnie od stopnia uformowania tożsamości osobistej i społecznej człowiek jest mniej lub bardziej skłonny do poszukiwania podobieństw lub różnic między sobą i innymi. Ludzie, którzy w większym stopniu myślą o sobie w kategoriach tożsamości społecznej, np. ja - uczeń kl. IV B, w mniejszym zaś w kategoriach tożsamości osobistej, np. ja - Jan K., czyli ludzie, którzy nie wyodrębniają wystarczająco wyraźnie własnego "Ja" z "My", mogą wykazywać tendencję do ujmowania stosunków międzyludzkich w kategoriach "swoi - obcy". Tendencja do ujmowania stosunków międzyludzkich w kategoriach "swoi - obcy" prowadzi do koncentrowania się na własnej grupie, jej celach, normach, do braku tolerancji, do uprzedzeń i wrogości w stosunku do tych, którzy nie należą do "naszej" grupy. Mentalność W trakcie życia człowiek zdobywa wiedzę o otaczającej go rzeczywistości spo- łecznej. Na jej podstawie buduje określone wyobrażenia i przekonania o tym, jak świat społeczny powinien być urządzony. Ocenia różne aspekty rzeczywistości, m.in. prawa człowieka w społeczeństwie, zasady wytwarzania i podziału dóbr, podział odpowiedzialności, relacje między jednostką a grupą społeczną. Tak więc podczas procesu socjalizacji w umyśle człowieka tworzą się tzw. założenia normatywne, czyli bardziej lub mniej stałe i często nie uświadomione kryteria oceny rzeczywistości społecznej. Na ich podstawie człowiek formułuje pewne zasady, według których - jego zdaniem - powinno funkcjonować życie społeczne. t Mentalnością nazywamy system zasad, opartych na założeniach normatywnyc l którymi człowiek kieruje się przy przetwarzaniu mfolttacji o życiu społeczna Mentalność człowieka tworzy się więc na podstawie określonych, przyjętych, lecz często nie uświadomionych, założeń dotyczących funkcjonowania świata społecznego i miejsca jednostki w tym świecie. Na przykład przekonanie, iż człowiek jest istotą odrębną, która wchodzi w związki z innymi ludźmi, kierując się przede wszystkim własnym wyborem, jest wyrazem założeń, które można określić jako indywidualistyczne. Natomiast przekonanie, iż człowiek jest integralną częścią większej całości, tzn. grupy, kolektywu, narodu i jest podporządkowany tym grupom, jest wyrazem założeń kolektywistycznych. Jeżeli, odnosząc się do stosunków między jednostkami i grupami, stoimy na stanowisku, że społeczne usytuowania ludzi powinny być zróżnicowane jako "niższe" lub "wyższe", przyjmujemy tym samym założenia hierarchiczne. Jeżeli natomiast sądzimy, że zróżnicowanie pomiędzy ludźmi nie powinno mieć charakteru hierarchicznego, a ludzie powinni być postrzegani tylko ze względu na ich indywidualne, jakościowe cechy, to przyjmujemy założenia równościowe. Przekonanie, że walka i rywalizacja są głównymi zasadami obcowania ludzi, jest wyrazem założeń o antagonistycznym charakterze stosunków międzyludzkich. Zakładanie, że główną zasadą kontaktów międzyludzkich jest współdziałanie i wzajemne wspieranie się jest wyrazem stanowiska o synergicznym charakterze 'stosunków międzyludzkich. 12 Analizując zasady uczestnictwa w działalności dotyczącej wytwarzania bądź kon- sumowania dóbr, wyróżnia się dwie orientacje mentalne: produktywną, tj. nastawioną na pomnażanie dóbr materialnych i duchowych, oraz orientację receptywną,, tj. nastawioną na uzyskiwanie dóbr od innych na zasadzie przywileju, znajomości, łatwiejszego dostępu. Określony typ mentalności jest uwarunkowany przyjętymi przez człowieka za- łożeniami. Jednostka i jej relacje ze społeczeństwem inaczej są postrzegane przez człowieka przyjmującego założenia indywidualistyczne, inaczej - przez człowieka stojącego na gruncie założeń kolektywistycznych. Człowiek przyjmujący założenia indywidualistyczne sądzi, iż świat społeczny jest zbiorem ludzkich indywiduów, samodzielnych, dbających o zapewnienie sobie optymalnych warunków egzystencji. Uważa, iż człowiek jest autonomiczną jednostką, której poczucie wartości zależy od sukcesów życiowych, i która podejmuje działania, realizując ustalone przez siebie cele i programy. Ponadto działa ona z własnej inicjatywy, kieruje się osobistym interesem, ponosi odpowiedzialność za swoje czyny. Stosunki społeczne mają charakter kontraktu lub są oparte na sympatii wynikającej z wzajemnej atrakcyjności osób wchodzących w interakcje (interakcja - proces wzajemnych oddziaływań). Człowiek o mentalności indywidualistycznej'}^ przekonany, że istnieją pewne podstawowe, niezbywalne prawa przysługujące jednostce, takie jak prawo do wolności lub autonomii, które mogą być ograniczone jedynie w drodze umowy. Uważa, iż prawomocność władzy opiera się na zasadzie uzgodnień, umowy między jednostkami, w sferze podziału dóbr zaś uznaje zasadę osiągnięć. Głosi ona, że każdy człowiek ma prawo do tego, co sam potrafi zdobyć. Odpowiedzialność za dobro jednostek i członków społecznej całości powinna być regulowana zasadą, zgodnie z którą każdy odpowiada za siebie, a za innych tylko w takim zakresie, jaki wynika z zawartego kontraktu. Reguły wzajemnej pomocy powinny być zbudowane na zasadzie ogólnej wzajemności. Za łamanie zasad każdy odpowiada za siebie. Człowiek, który przyjmuje założenia kolektywistyczne uważa, iż jednostka nie jest autonomicznym podmiotem, lecz częścią społeczności. Jej poczucie wartości zależy od oceny innych. Świat społeczny - według niego - to układ stosunków między grupami społecznymi, np. rodzinami, wspólnotami sąsiedzkimi, narodami. Więź społeczna jest natomiast oparta na identyfikacji z grupą jako całością: inni ludzie są postrzegani przede wszystkim jako członkowie różnych grup. Aktywność jednostek zaś jest podporządkowana wymaganiom grupy, nacisk kładzie się na wspólne wykonywanie różnych czynności. Człowiek o mentalności kolektywistycznej}^ zdania, iż prawomocność władzy opiera się na zasadzie interesu zbiorowości jako tworu wyższego rzędu. Władza stanowi wyraz woli grupy. Prawa jednostek są wtórne wobec praw zbiorowości. Zbiorowość ustala prawa jednostki, jest źródłem praw. Podział dóbr jest oparty na zasadzie przydziału według zasad równości lub priorytetu dla najbardziej potrzebujących. W sferze odpowiedzialności zgodnie z mentalnością kolektywistyczną powinna obowiązywać zasada współodpowiedzialności jednostki i grupy. 13 Jeżeli istnieje duża rozbieżność między mentalnością człowieka a systemem zasad składających się na ład instytucjonalny danego państwa, jednostka może uznać rzeczywistość społeczną za niesłuszną, niesprawiedliwą, nie akceptować panującego ustroju gospodarczego lub politycznego. Pociąga to za sobą postawy wycofywania się z życia publicznego (nieuczestniczenie w wyborach, unikanie przynależności do organizacji) albo wręcz buntu, jawnego negowania istniejącego porządku (ruchy anarchistyczne). Wartości Wartości są jednym z głównych regulatorów postępowania ludzi. Człowiek przypisuje różne wartości przedmiotom, sytuacjom, zjawiskom społecznym, przeżyciom psychicznym. Ocenia, co jest dla niego ważne, szczególnie wartościowe. Autorzy rozpraw naukowych poruszających problem wartości (aksjolodzy) budują różne definicje wartości. Jedna z nich mówi, iż ' wa^^Jest^llch^llpb ze'spofeffi cecn^właściwyen"'dariej os^ietóś-rzeęzy, deij cydującyc^l%jef zaletach. Inna definicja głosi, iż wartość to to, co dla c||pwiefea jest cenne z punktu Widzenia zaspokojenia Jegc ]|otrzeb. _,r ,;,v^ w' _ 'f^'N^ "y ll;lllliil ^,^ .jl^^, j Życie społeczne jest regulowane przez różne systemy wartości. Najczęściej wyróżnia się następujące systemy wartości: wartości moralne, prawne, religijne, polityczne, ekonomiczne, estetyczne, naukowe. Niektóre mają charakter wartości nadrzędnych, autotelicznych, inne są wartościami kompensującymi, komplementarnymi czy też instrumentalnymi. Wartości moralne, takie jak np. dobro, sprawiedliwość, miłość, wolność, godność zazwyczaj są traktowane przez ludzi jako wartości nadrzędne. Uznanie przez człowieka takich ą nie innych wartości ukierunkowuje jego życie, poglądy i zachowanie. ||- W zależności od tegoyco ^I'dll^cziowieka'^^zc^egolnie wartościowe, przypisuje on mroźne zniżenie poő|feególnym sferom życia^^tworzy hierafóhi ^wartośd;? "'^ "" "> Oto jedna z klasyfikacji wartości nawiązująca do świata antycznego. Wartości dionizyjskie. Człowiek, który je akceptuje, najwyżej ceni takie dobra, jak: konsumpcja, komfort, wygodne życie. Dąży do życia pełnego przyjemności i rozrywek. Uważa, że życie będzie miało sens jedynie wtedy, gdy człowiek osiągnie luksus, konsumpcyjną obfitość. Wartości heraklesowe. Człowiek, akceptując je, dąży do dominacji nad innymi ludźmi, zdobycia władzy i sławy. 14 Wartości prometejskie. Człowiek widzi siebie jako cząstkę wspólnoty, często podejmuje działania altruistyczne i prospołeczne. Walka z cierpieniem, złem i okrucieństwem ma dla niego najwyższą wartość osobistą. Wartości apolliriskie. Człowiek, który je przyjmuje, przypisuje najwyższe znaczenie twórczości, poznawaniu świata, rozwojowi nauki i sztuki. Wartości sokratyczne. Zgodnie z tymi wartościami najwyższym dobrem człowieka jest poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości. Ciągły rozwój, samokształcenie i samodoskonalenie dają człowiekowi najwyższą satysfakcję. Wartości rzadko występują w czystej postaci, często pozostają we wzajemnych związkach i zależnościach. Między wartościami występują również konflikty, szczególnie w sytuacjach podejmowania przez człowieka trudnych wyborów. Wszelkie decyzje lub konflikty międzyludzkie wymagają opowiedzenia się po stronie określonych wartości. Znając sposób wartościowania preferowany przez człowieka, można przewidzieć jego styl życia, postawy wobec różnych zjawisk i problemów. Potrzeby Potrzeby wyznaczają cele, stanowią motywy pracy, walki i zabawy. Dzięki nim człowiek dąży do prawdy i sprawiedliwości, wybiera partnera, przyjaciół. Potrzeba jest definiowana jako | brak czegoś, cq wprowadza organizm w niepożądany stan, który staje się mo* J^ tywacjądo działania w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu, czyli za-1 spokojenia potrzeby. ^U,.. "^^S:^ :&. 1:1^:. ' 1;- "^^:1;-. -,:alil Inna definicja głosi, że & potrzeba to^dczuwany brak czegoś, stąnowffl||^mot|^ do działań mający! l na celu wypełnienie teeo^braku. ::':- :::- '^B^^"'''- i;, ''' ':,:':;" :- '.^ . 1 1. '^w^ '. Najogólniej potrzeby dzieli się na biologiczne i psychiczne. Potrzeby biologiczne to braki odczuwane ze względu na biologiczną strukturę organizmu i mechanizm jego funkcjonowania, np. potrzeba łaknienia, oddychania, unikania bólu, ruchu, odbierania bodźców wzrokowych, słuchowych, dotykowych, potrzeba seksualna. Potrzeby psychiczne to braki odczuwane ze względu na psychiczną strukturę organizmu, np.: potrzeba bezpieczeństwa, miłości, uznania, afiliacji, osiągnięć, potrzeba piękna. Potrzeby biologiczne są potrzebami wrodzonymi, pierwotnymi, potrzeby psychiczne zaś są potrzebami nabytymi. Potrzeby psychiczne są wtórne wobec wrodzonych, są właściwe określonemu porządkowi, jaki panuje w społecznym otoczeniu jednostki. Inną klasyfikację potrzeb - dziś szeroko przyjmowaną - proponuje amerykański socjolog A. Masiow. Wyróżnia on motywację wynikającą z niedoboru, przy której jednostka stara się przywrócić swą fizyczną lub psychiczną równowagę, oraz motywację wzrostu, 15 dzięki której jednostka dąży do rozwoju, wychodzi poza to, co już osiągnęła, i czym była w przeszłości. Rozwój człowieka przebiega w ramach pewnej hierarchii potrzeb, które zostały uplasowane przez Masłowa na dwóch poziomach: 1. Poziom potrzeb podstawowych: potrzeby fizjologiczne, potrzeba bezpieczeństwa, potrzeby przynależności i miłości, potrzeba szacunku dla siebie i uznania ze strony innych osób. 2. Poziom związany z, potrzebami samorealizacji (samorealizacja - przeświadczenie, że żyje się pełnią swoich możliwości): potrzeba wiedzy i rozumienia, potrzeby estetyczne, potrzeba rozwoju i doskonalenia się. Pierwszeństwo w zaspokojeniu - zgodnie z tą koncepcją- mają potrzeby biologiczne. Dopiero gdy są one zaspokojone, ujawnia się potrzeba bezpieczeństwa, następnie dochodzą do głosu potrzeby: miłości, przynależności, akceptacji, szacunku, kolejno ujawniają się potrzeby samorealizacji. Potrzeby podstawowe u wszystkich ludzi są takie same, potrzeby rozwoju są indywidualne i zróżnicowane. Człowiek realizujący potrzeby rozwoju nabiera zaufania do swoich sił i możliwości, staje się wolny od obaw, zahamowań i zagrożeń. Ludzie w różny sposób zaspokajają swoje potrzeby. Na przykład potrzebę u-znania można zaspokoić, odnosząc sukcesy sportowe lub zyskując sławę groźnego przestępcy. Największy wpływ na styl zaspokajania potrzeb ma proces wychowania. W procesie tym kształtują się także potrzeby wtórne, np. potrzeba władzy, potrzeba osiągnięć, potrzeby estetyczne. W pierwszym okresie życia człowieka głównie rodzina kształtuje i zaspokaja jego potrzeby, później w tym procesie biorą udział także inne środowiska, rówieśnicy, nauczyciele, koledzy ze szkoły i pracy. Oto potrzeby, których zaspokojenie odgrywa szczególnie ważną rolę w rozwoju jednostki. Potrzeba bezpieczeństwa. Potrzeba bezpieczeństwa jest potrzebą psychiczną najbliższą potrzebom biologicznym. Wyraża się przede wszystkim w unikaniu wszystkiego, co może przynieść śmierć lub cierpienie. Człowiek obawia się m.in. choroby, utraty przyjaciela, samotności, starości, śmierci, braku środków do życia. Niepokój o możliwość zaspokojenia tej potrzeby w przyszłości dodatkowo j ą pobudza. Zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa i choćby względna pewność możności zaspokojenia jej w przyszłości jest bardzo istotnym warunkiem zadowolenia człowieka z życia. Zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa jednostki jest uwarunkowane przyjazną atmosferą w domu rodzinnym, szkole, pracy, a także ustabilizowanym życiem społecznym w skali państwa. Potrzeba afiliacji (potrzeba kontaktu). W obcowaniu z innymi ludźmi człowiek rozwija się, odnajduje swątożsamość. Brak lub niedostatek kontaktów poważnie zuboża rozwój emocjonalny i społeczny człowieka. Osoby, które we wczesnym okresie życia nie miały bliskich fizycznych i psychicznych kontaktów z najbliższymi osobami, mają w późniejszym okresie życia trudności w zawieraniu przyjaźni, nie potrafią kochać, trwale związać się z partnerem. Brak kontaktów pozarodzinnych, rówieśniczych również utrudnia przystosowanie do szerszego środowiska społecznego. Kontakty międzyludzkie dają możność zaspokojenia innych potrzeb, takich jak potrzeba znaczenia, uznania, przynależności, bezpieczeństwa. Izolacja człowieka wzbudza w nim poczucie lęku. W sytuacji zagrożenia człowiek szczególnie silnie poszukuje możliwości za- 16 spokojenia potrzeby afiliacji. W zakresie siły potrzeb afiliacyjnych istnieją duże różnice między ludźmi. Niektórzy ludzie w większym stopniu niż inni przywiązują wagę do kontaktów towarzyskich, częściej komunikują się z innymi, bardziej przyjaźnie się zachowują. Jednakże kontakty powierzchowne zazwyczaj człowiekowi nie wystarczają, pragnie on bliskiego, pełnego, intensywnego kontaktu z drugim człowiekiem w przyjaźni, w miłości, kontaktu, który stanowiłby płaszczyznę porozumienia i współdziałania. Potrzeba aprobaty społecznej. Dzieci uczą się, że zachowania zgodne z wymaganiami rodzicielskimi przynoszą wiele pozytywnych konsekwencji (uśmiech, pochwałę, nagrodę materialną). W miarę zdobywania doświadczeń dążenie do aprobaty ze strony innych ludzi, wyrażonej w formie uznania, szacunku, przyjaźni staje się potrzebą. Społeczna aprobata zachowania człowieka podnosi jego status, zapewnia poczucie bezpieczeństwa, wytwarza więź między ludźmi. Pozbawienie aprobaty dorosłych negatywnie wpływa na proces uczenia się dzieci. Aprobata rówieśników może stać się cenniejsza niż dorosłych. Prowadzi to do zachowania zgodnego z normami grupy rówieśniczej. Jednostka często zachowuje się konformistycznie, stara się upodobnić do innych, ulega naciskom, wymaganiom, normom, jakie preferuje grupa po to, by być akceptowanym przez nią i do niej należeć. Potrzeba uznania. Człowiek pragnie, aby inni wyrażali uznanie dla jego czynów. Ta potrzeba jest tym silniejsza, im mniej człowiek ma pewności siebie. Pragnienie uznania jest najsilniejsze w tych dziedzinach, w których człowiek czuje się najmniej kompetentny. Dla wielu osób zadowolenie i uznanie zwierzchników jest bodźcem do dobrej pracy. Zdobywanie uznania pobudza do działania, brak uznania powoduje zniechęcenie. Szczególnie ważne dla człowieka jest uznanie wyrażone przez osoby, z których opinią się liczy. Z odczuwaniem potrzeby uznania jest związany lęk o to, czy człowiek sprosta pokładanym w nim nadziejom. Jeśli np. oczekiwania rodziców w stosunku do dziecka są zbyt duże, to prowadzi to do wycofywania się dziecka z kontaktów z nimi, poszukiwania środowisk, w których zdobędzie uznanie za wysiłek na miarę jego możliwości. Ludzie odczuwający silną potrzebę uznania są wrażliwi na opinię innych, bardzo troszczą się o to, co inni o nich powiedzą, unikają sytuacji, które mogą przynieść krytykę, wstyd czy ośmieszenie. Potrzeba osiągnięć. Jak ważne dla człowieka są jego osiągnięcia, wie każdy, kto uczestniczył w jakiejkolwiek formie współzawodnictwa. Wyniki w nauce stanowią klucz do wstąpienia na wyższą uczelnię, wyższe wykształcenie daje możliwości podjęcia bardziej prestiżowej pracy itd. Potrzeba osiągnięć jest ogólną i stałą cechą, która ujawnia się w wielu sytuacjach życiowych. Chęć jej zaspokojenia wywołuje dążenie do osiągnięcia sukcesu. W celu rozwijania w jednostce motywacji sukcesu należy: wysoko oceniać rezultaty podejmowanych przez nią działań, zlecać zadania o stopniu trudności odpowiednim do jej możliwości, stosować pochwały za samodzielne wykonywanie zadań i odnoszone sukcesy. Przedsiębiorcami zostają zazwyczaj osoby dążące do osiągnięcia sukcesu (w przeciwieństwie do osób unikających ryzyka porażek), podejmujące zadania o umiarkowanym stopniu ryzyka. Osoby te preferują wykonywanie nierutynowych zadań, a wynik traktują jako sukces, w kategoriach wartości samej w sobie. Przejawiają wysoki poziom aspiracji i wytrwałość w obliczu trudności lub niepowodzeń, a także umiejętność długofalowego planowania i zdolności organizacyjne. Uzyskują! wykorzystuj ą informacje o efektach podejmowanych działań. Motywacja osiągnięć stanowi psychologiczny czynnik dynamizujący wzrost ekonomiczny. ^-^ 17 Potrzeba piękna. Potrzeba doznań estetycznych nie u wszystkich jednostek odgrywa dużą rolę i na ogół dochodzi do głosu dopiero po zaspokojeniu innych potrzeb. Wyrazem tej potrzeby jest np. fascynacja pięknem dzieła malarskiego, muzycznego lub pięknem krajobrazu. Innym przejawem potrzeby piękna jest przywiązywanie wagi do estetycznego wyglądu otoczenia: ulicy, mieszkania, ubrania, przedmiotów użytkowych. Potrzeba poznawania. Dążenie do poznania otaczającego świata jest naturalne dla człowieka, począwszy od najwcześniejszego okresu życia. Ciekawość małego dziecka, różnorodne zainteresowania, gromadzenie wiadomości przez dorastającego człowieka, zami- łowanie do nauki są wyrazem potrzeby poznawczej. Dla wielu ludzi zrozumienie spraw nie- zrozumiałych, poznawanie nieznanych praw, poszukiwanie prawdy stanowi cel sam w sobie. Potrzeby poznawcze i potrzeby estetyczne noszą miano potrzeb kulturowych. Potrzeby te nasilają się w miarę ich zaspokajania, mają związek z wykształceniem człowieka. Im więcej człowiek wie, tym ma większą świadomość nie poznanych jeszcze sfer rzeczywistości. Altruizm - potrzeba pomagania innym. Gdy człowiek pomaga innym, nie kierując się chęcią uzyskania jakichkolwiek nagród zewnętrznych (pieniądze, pochwała), zachowuje się altruistycznie. Istnieje wiele powodów, dla których człowiek odczuwa potrzebę pomagania innym. Zachowanie altruistyczne może być samo w sobie nagrodą, może również opierać się na empatii, czyli wczuciu się w położenie drugiego człowieka. Jeżeli jednostka nauczy się doświadczać uczuć i myśli drugiego człowieka, będzie odczuwała przykrość, widząc innych w kłopotach, a w konsekwencji podejmie działania pomocne. Altruizm może wynikać z akceptacji norm społecznych, np. normy odpowiedzialności, mówiącej, że ludzie powinni pomagać tym, którzy tej pomocy potrzebują. Osoba uznająca tę normę czuje się zobowiązana pomagać innym. Jak większość potrzeb, i altruizm jest kształtowany w procesie wychowania człowieka. Postawy Wszechstronne poznanie rzeczywistości jest warunkiem skutecznego działania człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Poznając rzeczy, ludzi, zjawiska przy- rodnicze i społeczne nie tylko spostrzega on otoczenie, zdobywa o nim wiedzę, lecz również ocenia je, uczuciowo ustosunkowuje się, reaguje emocjonalnie na rzeczywistość, w której żyje. Człowiek przyjmuje pewne postawy wobec określonych przedmiotów rzeczywistości. yS'K_,ff!!^^ ,:;:1:^;""^-:1. ': ! --- - -, ., ^::,s-;..,l;l:,".:tll-:..l ^-^ig || Postawa człowieka wobec pewnego przedmiotu to ogół względnie trwałycllj przekonań o naturze i właściwościach tego przedmiotu, dyspozycji do oceniania ^o i emocjonalnego reagowania, a także dyspozycji do określonego zachoj ^ warna się wobec tego przedmiotu. v^-^,.: Przedmiotem postawy może być np. rzecz, człowiek, grupa ludzi, zdarzenie, ideologia, symbol. Postawę można scharakteryzować, opisując: - znak, który wyraża negatywne, obojętne bądź pozytywne ustosunkowanie emocjonalne do przedmiotu postawy, np. manifestacja, lubię - nie lubię; 18 , ' .:;-^,*"w- Graficzny schemat postawy postawa CZŁO- elementy poznawcze stosunek emocjonalny, oceny zachowanie przedmiot postawy WIEK Źródło: S. Mika: Wstęp do psychologii społecznej, Warszawa 1972 - siłę, czyli natężenie, w jakim to emocjonalne ustosunkowanie ujawnia się; - przedmiot postawy, np. film, wiara, zachowanie się innego człowieka; - trwałość, inaczej odporność postawy na zmiany. Postawy człowieka wobec otaczającej rzeczywistości są kształtowane w procesie jego wychowania, w procesie uczenia się, w drodze wielokrotnych własnych doświadczeń z przedmiotem postawy albo za pośrednictwem uzyskiwanych od otoczenia informacji. Znaczny wpływ na kształtowanie postaw człowieka mają osoby znaczące, będące często wzorami osobowymi dla jednostki. Również grupy odniesienia wpływają na kształtowanie postaw. Stereotyp jako swoisty rodzaj postaw. Stereotyp jest rodzajem postawy wobec rzeczywistości społecznej, w której element poznawczy jest specyficznie zdefor- mowany. Wiedza o przedmiocie postawy jest nabywana niezależnie od osobistych doświadczeń jednostki. Stereotypy najczęściej są budowane w odniesieniu do grup społecznych i etnicznych (np. stereotyp Niemca, Polaka, Włocha), zawodowych (np. profesora, aktora, menedżera), klasowych (np. robotnika, inteligenta, szlachcica) lub związanych z określoną płcią (np. prawdziwego mężczyzny).  Stereotypy są przekazywane jednostce przez otoczenie społeczne we wczesnym okresie życia. Przekazywane treści są zawsze nasycone ocenami wartościującymi i emocjami, co sprawia, że stereotypy są przekaźnikami społecznych sympatii, antypatii, uprzedzeń, aprobaty lub dezaprobaty. Stereotypy są bardzo trwałe, niepodatne na zmiany, nawet pod wpływem argumentacji i doświadczeń wykazujących ich niezgodność z rzeczywistością. Równie istotne dla kształtu osobowości są: temperament, inteligencja i zdolności. 19 ^Temperament jest to zespół względnie Małych cech psychicznych charakteryzujących dynamikę emocjonalnego życia człowieka, procesów poznawczych i zachowania się. Cechy te to m.in. siła reakcji na bodźce, impulsywnosć. Inteligencja to swoisty zespół zdolności umysłowych umożliwiających jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy otfe skuteczne zachowanie się w nowych warunkach i wobec nowych zadań, j ^ Zdolności - to właściwości istot żywych mpsęjawiające się w skutecznym W|F l l ^ Ikony wiliu określonych czy nneii&i. ,,, ^ ^i?''';- ' 111 ".",,11:::111: ,||" r Wyróżnia się m.in. proste zdolności umysłowe, spostrzeżeniowe i psychomotoryczne, np.: wyobraźnia przestrzenna, koordynacja ruchowa, złożone zespoły właściwości umożliwiające jednostce dobre wykonywanie określonych rodzajów działalności oraz łatwe nabywanie sprawności i umiejętności w określonej dziedzinie. W celu określenia zdolności używa się zamiennie słowa "talent" oznaczającego zespól cech, które sprawiają, że dana jednostka w jakimś zakresie wybija się ponad przeciętny poziom. Modele osobowości Istnieją różne usystematyzowane teorie osobowości służące do opisu i wyjaśnienia zachowania ludzi. Szczególnie interesująca z punktu widzenia społecznego funkcjonowania człowieka jest osobowość autorytarna i osobowość demokratyczna. Osobowość autorytarna. Człowiek o osobowości autorytarnej postrzega ludzi jako silnych i dominujących bądź jako słabych i podporządkowujących się. Charakteryzuje go uległość wobec tych, których uznaje za autorytety, i ślepe im posłuszeństwo. Bezkrytycznie idealizuje wartość autorytetu. Wykazuje silną potrzebę ładu i porządku, przestrzegania norm, niechęć do krytycznego analizowania sytuacji. W stosunkach międzyludzkich często kieruje się przesądami, stereotypami i uprzedzeniami. Jest wrogo i agresywnie nastawiony do wszystkich, których u-znaje za słabszych i gorszych i wyklucza ze swojej grupy społecznej. Dąży do poniżenia ich i podporządkowania sobie. Otaczający świat postrzega jako wrogi, pełen zagrażających mu ludzi. Osobowość demokratyczna. Człowiek o osobowości demokratycznej postrzega ludzi jako wzajemnie równych, jako sprawcze podmioty procesów społecznych. Dąży do kierowania własnym losem i bierze odpowiedzialność za swoje działania. Jest niezależny w swoich sądach i zachowaniu, przekonany o możliwościach wpływania na rzeczywistość, dokonywania w niej zmian. Wykazuje akceptację i zrozumienie dla innych, nie należących do własnej grupy. Jest tolerancyjny wobec tych, którzy działają według odmiennych zasad i wartości. Przejawia także duży stopień empatii, życzliwości i akceptacji otaczającej go rzeczywistości. 20 3. Grupy społeczne Z chwilą narodzin człowiek staje się członkiem grupy społecznej zwanej rodziną. W miarę upływu czasu poszerza się krąg grup, w których uczestniczy. Może należeć do grup koleżeńskich, zawodowych, partii politycznych, zakłada własną rodzinę. Różne sąrodzaje definicji grupy. Oto definicja grupy sformułowana przez polskiego socjologa Jana Szczep ańskiego: | Ó^ąśpółec^^ (przynajmniej trzy) plwlązanych sys-I temem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne współ- j ; ne wartości i oddzielonych o4 innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności, j Uczestnictwo w grupach może być wynikiem swobodnego wyboru albo też jest niezależne od woli człowieka. W grupach zachodzi proces socjalizacji, czyli proces uczenia się zasad i norm obowiązujących we współżyciu między ludźmi, przyjmowania nowych wartości, nabywania wiedzy i umiejętności poprzez uczestnictwo w życiu społecznym. W grupach zachodzą procesy wzajemnego oddziaływania na siebie jej członków, czyli procesy interakcji. Procesy grupowe odbywają się w szerokim kontekście społecznym, który wpływa na to, co dzieje się w grupie. Schemat podziału grup według kryterium wielkości i sformalizowania ich struktury (przykłady grup) Grupy duże formalne 21 stowarzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne, grupy zawodowe Każdą grupę charakteryzują takie cechy, jak: wielkość, cel, normy, typ struktury. Przyjmując jako kryterium fakt występowania w grupach instytucji sformali- zowanych lub tylko nieformalnych i kontroli społecznej formalnej lub nieformalnej, wyróżniamy grupy formalne i nieformalne. Grupy formalne to grupy, których struktura, cel i normy są ściśle określone, często zewnętrznie wyznaczone. Grupy nieformalne powstają natomiast w drodze spontanicznych interakcji za- chodzących między ludźmi. Podstawę pojawiania się grup nieformalnych stanowi wzajemna atrakcyjność osób tworzących taką grupę. Struktura grupy i zasady funkcjonowania nie są zewnętrznie określone, lecz powstająjako efekt wzajemnego oddziaływania pomiędzy jej członkami. Jeśli za kryterium przyjmiemy rodzaj więzi to grupy podzielimy na pierwotne i wtórne. Ze względu na wielkość grupy (liczbę jej uczestników) grupy dzielą się na małe i duże. Mała grupa - to grupa, w której zachodzi trwająca określony czas bezpośrednia ("twarzą w twarz") interakcja między jej członkami. Zbiorowość tworzącą małą grupę zazwyczaj łączy jakiś cel, do którego grupa dąży, normy obowiązujące jej członków oraz określona struktura. Cel grupy to coś, co przez większość jej członków jest pożądane i do czego grupa zmierza. Normy są to reguły dotyczące zachowania się, obowiązujące wszystkich członków grupy. Struktura grupy to układ pozycji poszczególnych członków grupy, ustalający panujące między nimi stosunki i zależności. Wyróżnia się zazwyczaj następujące struktury grupowe: strukturę socjometryczną, strukturę władzy i strukturę komunikowania się. Struktura socjometryczną jest oparta na wzajemnej sympatii członków grupy. Pozycję jednostki wyznacza stopień, w jakim dana osoba jest lubiana przez pozostałych. Struktura władzy oznacza stosunek, w którym jedna osoba może kontrolować zachowanie drugiej. Struktura komunikacji kształtuje się w związku z potrzebą przekazywania informacji w grupie. Człowiek jest jednocześnie członkiem wielu grup. Grupy wywierają wpływ na zachowanie człowieka, jego postawy, wartości, procesy poznawcze. Rodzina y Rodzina - w ujęciu socjologicznym - Jest podstawową grupą pierwotnął złożoną ź małżonków i dzieci (także, adoptbwa^tB) oraz ogółu krewnych ^każdego z małżonków. Istotą rodziny są dwa lodzące więzi społecznych: " małżeńska i rodzicielska. ,;1 ^' :,;1 ,""".," ,",,,, Rodzina jest grupą, która odgrywa szczególnie doniosłą rolę w życiu społecznym, ponieważ spełnia funkcje prokreacyjne i socjalizacyjne. Zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa. Zadanie socjalizacyjne rodziny polega na przekazywaniu dzieciom dziedzictwa kulturowego szerszych grup, takich jak klasy spo- 22 łeczne, naród. Mimo iż rodzina nie jest jedyną grupą, w której odbywa się socjalizacja, to jest grupą o decydującym znaczeniu dla kształtowania się osobowości człowieka. Rodzina powstaje w sposób naturalny, wskutek zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka: potrzeby miłości, bezpieczeństwa, przynależności, a także potrzeby seksualnej. Rodzina stwarza własny styl życia, własne zwyczaje, sposoby wyrażania się, nawyki. To rodzinne środowisko kulturowe kształtuje w procesie socjalizacji osobowość dzieci. Rodzina przekazuje tradycje kulturowe kolejnym pokoleniom. Stosunki między członkami rodziny są wynikiem wzajemnych więzi uczuciowych, ale określa je również prawo, obyczaj, religia, tradycja. Rodzina, mimo dużego zakresu autonomii i prywatności, podlega znacznej kontroli społecznej. Różne instytucje państwowe, kręgi towarzyskie i sąsiedzkie sprawuj ą bezpośrednio lub pośrednio kontrolę nad prawidłowym wykonywaniem jej zadań. Spoistość rodziny jest ważna dla istnienia społeczeństwa jako całości. Jest ona utrzymywana dzięki wewnętrznym siłom, tzn. wzajemnym uczuciom, stwarzanemu przez nią poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnej akceptacji, poczuciu wartości, ale także wskutek nacisków zewnętrznych. Można wymienić kilka funkcji, które rodzina pełni w społeczeństwie. Rodzina: - utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa (prokreacja); - wpływa na rozwój ekonomiczny społeczeństwa poprzez międzypokoleniowe kumulowanie kapitału, umiejętności i doświadczeń produkcyjnych; - utrzymuje ciągłość kulturową przez przekazywanie następnym pokoleniom dziedzictwa kulturowego - języka, obyczajów (socjalizacja); - przekazuje dzieciom pozycję społeczną rodziców; - zapewnia jednostkom zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, daje poczucie bezpieczeństwa; - sprawuje kontrolę nad postępowaniem swoich członków, a przede wszystkim młodego pokolenia; - prowadzi gospodarstwo domowe. Wymienione funkcje rodzina spełnia w większości typów społeczeństw. Inne, specyficzne funkcje rodziny są związane ze szczególnymi cechami różnych spo- łeczeństw i kultur. Rodzina jest kategorią historyczną, zmieniającą się z upływem czasu. W spo- łeczeństwach na różnym szczeblu rozwoju przybiera rozmaite formy zależne od wielu czynników. Struktura rodziny i jej wewnętrzna organizacja mogą zależeć od typu małżeństwa. Znane są małżeństwa monogamiczne i poligamiczne. Mo-nogamia jest związkiem między jednym mężczyzną i jedną kobietą. Poligamia może występować w postaci poligimii, czyli małżeństwa jednego mężczyzny z kilkoma kobietami, lub pod postacią poliandrii, czyli małżeństwa jednej kobiety z kilkoma mężczyznami. Ze względu na krąg ludzi, spośród których dokonuje się wyboru małżonka, wyróżniamy dwa typy małżeństw: małżeństwa endogamiczne, tj. zawierane w ramach własnej grupy społecznej, np. klasy lub kasty, i małżeństwa egzogamiczne, tzn. zawierane między partnerami z różnych grup społecznych. 23 Ze względu na hierarchię prestiżu i władzy wyróżnia się rodziny patriarchalne, w których ojciec sprawuje władzę, oraz rodziny matriarchalne, w których dominującą pozycję zajmuje matka. Typy struktur rodzinnych zmieniają się, przekształcają wraz ze zmianami doko- nującymi się w strukturach politycznych i ekonomicznych społeczeństw. Zmiany eko- nomiczne, polityczne i społeczne zachodzące we współczesnych społeczeństwach znaj- dują wyraz w coraz szybszym usamodzielnianiu się młodego pokolenia. We współ- czesnych społeczeństwach oprócz rodziny w proces wychowania dzieci wkraczają inne grupy: szkoła, organizacje młodzieżowe, grupy koleżeńskie. Grupy te niejednokrotnie dostarczają innych wzorów zachowań, niż proponuje rodzina. Młode pokolenie, "wyrastając" z rodzinnych wpływów, przejmuje również wartości innych grup, w których uczestniczy. Niejednokrotnie na tym tle dochodzi do konfliktów między rodzicami a dziećmi. Grupy pozarodzinne stają się dla młodego człowieka - w miejsce rodziny - grupami odniesienia (porównawczymi), jeśli zaspokajają potrzeby i aspiracje, których rodzina z różnych powodów nie zaspokaja. Są dla niego najważniejsze, a ich wzory i przyjęte przez nie normy mają dlań największe znaczenie. Konflikty między pokoleniami są zjawiskiem historycznym, wynikają z różnic cywilizacyjnych i różnic wzorów kulturowych. W dobie szybkiego rozwoju cywilizacji powodują one powstawanie np. ruchów studenckich, subkultur młodzieżowych. Dysfunkcje rodziny znajdują odzwierciedlenie w funkcjonowaniu społeczeństwa jako całości. I odwrotnie, zjawiska i procesy zachodzące w społeczeństwie globalnym w sposób pośredni lub bezpośrednio wpływają na różne aspekty życia rodziny. Grupy koleżeńskie Grupy koleżeńskie są najczęściej grupami nieformalnymi, a ich podstawą jest wzajemna sympatia osób w nich uczestniczących. Cele i normy postępowania są bezpośrednio wyznaczane potrzebami, które preferują. Jeśli np. członkowie grupy mają silną potrzebę afiliacji, a cenioną przez nich wartością jest przyjaźń, wtedy ich działania przyjmuj ą różne formy wspólnej zabawy, wspólnej nauki, wspólnych wakacji itp. Najważniejsze dla takiej grupy staje się spędzanie czasu w gronie jej członków. Większość grup koleżeńskich realizuje cele akceptowane przez społeczeństwo, kieruje się wartościami intelektualnymi, altrui styczny mi czy przyjemnościowymi. W społeczeństwach istnieją również grupy młodzieży, które kwestionują wartości zastanej kultury, grupy zbuntowane przeciwko zwyczajom lub stylowi życia starszego pokolenia. Takie grupy nazywa się grupami kontestującymi. Tworzą one subkulturę młodzieżową, 24 Subkultura Młodzież odrzucająca wartości dorosłych dąży do stworzenia własnych wzorów zachowań, własnej kultury, podkreśla swoją odrębność. Subkultura młodzieżowa przejawia się w różnych formach, jednakże wspólną cechą grup kontestujących jest zanegowanie kultury dominującej w społeczeństwie. Oto niektóre z występujących w Polsce subkultur młodzieżowych. Pierwsze grupy hipisów, czyli dzieci-kwiatów, powstały w Ameryce w latach sześćdziesiątych. Skupiały głównie młodzież, która protestowała przeciw wojnie w Wietnamie i wzorcom życia opartym na rywalizacji, dążeniu do sukcesu materialnego i pu-rytańskich normach moralnych. Konflikt pokoleń społeczeństwa amerykańskiego tego okresu znalazł wyraz w przyjęciu przez młodzież ideologii człowieka wolnego, nie związanego ograniczeniami społeczeństwa i państwa. Wolność oznaczała zerwanie z rodziną i jej tradycjami, wartościami, trybem życia. Rodzinę zastąpiła komuna, życie w mieście natomiast - powrót do natury. Oprócz atrybutów stroju (kolorowe, luźne koszule, długie włosy, opaski na głowie), nieodzownym elementem kultury grupy hipisów stały się narkotyki. Do Polski kultura hipisów przeniknęła pod koniec lat sześćdziesiątych wraz z modą na muzykę rockową. Polscy hipisi byli represjonowani przez milicję, krytykowani przez starsze społeczeństwo. Gitowcy to subkultura rdzennie polska, która powstała na początku lat siedemdziesiątych, głównie w dużych miastach w środowiskach robotniczych. W celu podkreślenia przynależności do grupy gitowcy ubierali się w kurtki tzw. Szwedki, spodnie z kantem, nosili krótko obcięte włosy, tatuowali dłonie i twarze (kropki będące symbolami hierarchii i funkcji). Wyznawali kult silnego człowieka. Ludzi dzielili na "git-ludzi" i "frajerów", demonstrowali silną wrogość w stosunku do innych grup. Elementy subkultury gitowców przetrwały w subkulturze skinheadów i kibiców piłkarskich. Skinheadzi - inaczej skini - to subkultura wywodząca się z Anglii. Skini manifestują swą odrębność strojem (ciężkie, wysokie buty, dżinsy, wojskowe kurtki, wąskie szelki, ogolona głowa). Wykazują silną niechęć i agresję w stosunku do ludzi o wyższej pozycji społecznej. W Polsce skini pojawili się w 1982 r. Głoszą hasła nacjonalistyczne i faszystowskie, przejawiają postawy rasistowskie i szowinistyczne, manifestują kult siły fizycznej i przemocy. Punk to ruch młodzieżowy, który powstał w siedemdziesiątych latach w Wielkiej Brytanii i w USA. Subkultura ta prezentuje postawy anarchistyczne. Styl tej subkultury przejawia się w stroju (czarna kurtka i pas z ćwiekami, ciężkie buty, czarna skórzana bransoleta z ćwiekami, agrafki w uszach, włosy uczesane w czub, kolorowo ufarbo-wane). W Polsce grupa ta pojawiła się w końcu lat siedemdziesiątych jako ruch antykomunistyczny. Ideologię ruchu przekazywały muzyczne zespoły punk-rockowe. Subkultury młodzieżowe są elementem polskiej rzeczywistości kulturowej. Nie znajdują jednakże szerszej akceptacji i oparcia w społeczeństwie. 25 Grupy celowe Niezależnie od poprzednio scharakteryzowanych grup wyróżnia się inne grupy, wśród nich grupy celowe. Mimo iż wszystkie grupy są w pewnej mierze celowe, ponieważ funkcjonując, realizują różne cele, to w ujęciu socjologicznym grupy ciJJIwto takie, które zosta^^organizowane^to, by zrealizować jęli tylko cel lub kilka określonych celów. Grupy celowe mają charakter sformalizowany. Najczęściej spotykanymi grupami celowymi są stowarzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne. Konflikt powinności jako efekt przynależności jednostki do wielu grup społecznych Człowiek jest jednocześnie uczestnikiem wielu różnych grup społecznych, z których każda wywiera na niego wpływ. Przynależność do różnych grup jest niezbędna dla pełnego rozwoju osobowości człowieka. Jednakże z faktu uczestnictwa w wielu grupach mogą wynikać sytuacje konfliktowe, wywołujące u człowieka stany silnego napięcia emocjonalnego. Dzieje się tak zazwyczaj wtedy, kiedy cele, normy i wartości grup, do których jednostka należy, nie są ze sobą spójne. Człowiek staje przed problemem dokonania wyboru między interesami, wartościami i celami jednej i drugiej grupy. Jest zmuszony do dokonania identyfikacji z jedną z grup, by uniknąć owego konfliktu. Grupa, z którą w swoim subiektywnym odczuciu człowiek w największym stopniu się utożsamia, staje się dla niego grupą odniesienia. Wzory i wartości tej grupy mają dla niego największe znaczenie, determinują jego zachowanie. Dla dziecka grupą odniesienia jest rodzina, w okresie dorastania człowieka konkurencyjne dla rodziny stają się grupy równieśnicze, których wzory i wartości mogą być przeciwstawne rodzinnym wzorom i wartościom. Która z grup stanie się dla młodego człowieka grupą odniesienia, zadecydują więzi łączące jednostkę z tymi grupami, atrakcyjność grup i możliwości zaspokojenia najważniejszych potrzeb w ich obrębie. Konformizm jako efekt wplywu grupy na jednostkę K'11.:1 KonformW to! postawa' 'przejawiająca si^^l^tepowailyi'Jedtt^ ściśli?' podporządkowanym normom i wzorom narzuconym przez grupę spo-i ^.uieczną,.: ;;:..-1 -- ' :^^;i -- ,,".1,: . !, - - , . . ,- ^,. Konformista dostosowuje zachowanie i sposób myślenia do zachowania i sposobu myślenia grupy. Jest to spowodowane rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony grupy, do której jednostka należy lub którą przyjmuje za grupę odniesienia. 26 Według innej definicji ^konformizm to uległość, podporzą^lbwanie w ceto osiągnięcia o^ kTści przy rezygnacji z wartości po3saosóbistych. Przeciwieństwem konformizmu jest nonkonformizmem. Nwkonforłnizm, to postawa cfalarak||^^.ująca silllii^omością jeeliostki na;g naciski i- wpływy grupy. Można wymienić kilka czynników powodujących nasilenie bądź osłabienie kon- formizmu. Konformizm jednostki będzie tym większy, im: - większa jest jednomyślność grupy, - w większym stopniu grupa składa się z osób znaczących dla jednostki, kom- petentnych, specjalistów, mających podobne postawy, - niższą samoocenę wykazuje jednostka, - mniejsze poczucie bezpieczeństwa ma jednostka w grupie. Konformizm najczęściej jest wynikiem dążenia jednostki do pełnej akceptacji przez grupę, może być również powodowany poszukiwaniem informacji. 4. Społeczeństwo Słowo "społeczeństwo" jest używane często w języku potocznym - "społeczeństwo polskie", "zdrowe społeczeństwo", "społeczeństwo wiejskie" itp. W każdym z tych przypadków nazwa oznacza co innego; ogół Polaków, ludzi zdrowych, ludzi żyjących na wsi. Różne sądziedziny życia społecznego. We wszystkich przypadkach jednak nazwa odnosi się do licznej zbiorowości, której członków łączy coś wspólnego. Funkcjonuje również wiele naukowych definicji społeczeństwa. Ponieważ rozwój społeczny człowieka możliwy jest tylko wśród innych ludzi żyjących w określonych zbiorowościach, definiowanie pojęcia społeczeństwa należy rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia zbiorowości. '('^Źbiorowiiić ;tc, .ludzie żyjący nailpsreślonym obszarze, których łączą bardzie|gj j lub mniej trwałe stosunki i więzi społeczne, '^y, i'^ i.-:-,^: ^^,. Jeżeli owe więzi i stosunki tworzą w miarę uporządkowany i kompletny system oddziaływań społecznych, to wówczas zbiorowość można nazwa '^^lecznosćią' : : ;-",,, " ,, - , ;: Wyróżnia się społeczność: - lokalną, np. ludzi zamieszkałych w określonym mieście, osiedlu, wsi; 27 - regionalną - w której skład wchodzą ludzie zamieszkali w pewnym regionie administracyjnym, np. województwie; - państwową- obejmującą ludzi zamieszkałych w granicach jednego państwa; - światową- stanowią ją np. ludzie z różnych państw związanych wspólnotą interesów ekologicznych, gospodarczych czy politycznych. Duża społeczność, w której obrębie toczą się wszystkie sprawy społeczne nazywa się społeczeństwem. | Społeczeństwo to duża, wyrazI^Kyodrębniona społeczność^ i:H6ra stanowi pe-j wien zamknięty układ mający wyspecjalizowane instytuqe-llillego typu (eko-|< komiczne, polityczne, kulturowe itp.) integrujące mniejsze społeczności i zbio- rowosc|) wchodzące w jej skład. , ";- .. ,, ^-ilili^^ -ii^ Florian Znaniecki (wybitny socjolog polski) stoi na stanowisku, iż społeczeństwami są "wszystkie formy życia zbiorowego współwystępujące, krzyżujące się [tzn. mające część wspólnych członków - red.], uzupełniające, w ramach jednego narodu, państwa, konfiguracji kulturowej, mające określoną zasadę odrębności, utrzymujące swój byt przez dłuższy okres, co najmniej kilku pokoleń, mające swoje odrębności kulturowe, strukturalne, swoje osobliwości rozwoju i dziejów". Ponieważ współczesne społeczeństwa wchodzą ze sobą w coraz bliższe związki gospodarcze, polityczne i kulturowe, można mówić o społeczeństwie globalnym, a więc o społeczności wszystkich ludzi żyjących na naszym globie. Charakteryzując społeczeństwo, trzeba opisać jego części składowe, cechy członków, charakter struktury, rodzaj więzi, zachodzące w nim procesy społeczne. Więź społeczna. Dla istnienia i rozwoju społeczeństwa bardzo ważna jest więź społeczna, czyli to, co się dzieje między ludźmi tworzącymi społeczeństwo, co ich łączy we wspólnej zbiorowości. li! Wie^ ^ofec^i^Jest ogółem stosunków, połącze| 'l^zależno&l lezących ludzi ^ ^.w^rwałe^lorowości., , ',^^i\ , ^':\'1111 ' ,-r::' ^^ff^1'''^ /iii^ii: Więź ta powoduje wewnętrzną spójność społeczeństwa niezbędną dla zaspokajania potrzeb jego członków, zapewniającą ich lojalność, przeciwstawianie się innym zbiorowościom lub współpracę z nimi. Więź społeczna może występować jako zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej, skupiający jednostki i mniejsze grupy w całość. Procesy społeczne. W społeczeństwie zachodzą różnorodne procesy społeczne. ^Procesy społeczne'to procesy przemian dotyczące osobowości jednostek, małych grup społecznych iWałych spQ|e(^rist^|prowadzących do przeksztafcęlS rzeczywistości społecznej^ ii^-^ii/ ^^\' ,': 11 ,,:: ^ "i^i^i':i' Mogą to być procesy: - zachodzące w osobowości człowieka, np. proces samokształcenia; 28 - interpersonalne, zachodzące między dwiema jednostkami, np. współpraca, przyjaźń, wrogość, konflikt; - zachodzące między jednostką a grupą, np. podporządkowanie, identyfikacja, dążenie do dominowania; - zachodzące między grupami, np. współpraca, pokojowe współistnienie, wzajemna pomoc, konkurencja, wojny; - zmieniające organizację i strukturę grup, np. procesy rozwoju, reorganizacji, dezorganizacji, modernizacji. Ład społeczny. W każdym społeczeństwie istnieje określony ład społeczny. Y Ładspolecmy jest to jsorządek okrellony ^asS:":1:1 .' 1 1 ' ^ilBJIf ::il ' .1 1 ^^t^^^ 1 - ^i'^1,'^ -.i'' ,;,l,;ii!,ilii:!.i' Są one podmiotami wtórnymi, reprezentującymi i realizującymi interesy i wolę polityczną wielkich grup społecznych. Bezpośrednimi podmiotami polityki są m.in.: przywódcy, grupy interesu, elity polityczne, organizacje polityczne, partie polityczne, grupy rządzące, władze państwowe, administracja państwowa. Kształtowanie się życia politycznego jest złożonym procesem zależnym od wielu czynników. Trudno byłoby zrozumieć przemiany życia państwowego w danym kraju bez uwzględnienia ich międzynarodowych uwarunkowań, które tworzą globalne i uni- wersalne ramy dla polityki lokalnej prowadzonej w skali jednego państwa. Duże znaczenie mają trzy grupy czynników: ekonomiczne, społeczne i polityczne. Do czynników ekonomicznych należą dysproporcje rozwojowe w gospodarce świa- towej, mechanizm handlu światowego, wspólnoty gospodarcze, postęp naukowo* - techniczny i rozwój sił wytwórczych. Do czynników społecznych polityki należą m.in.: ogromna liczebność poszczegól- nych społeczeństw, a co się z tym wiąże szybki wzrost populacji ludzkiej, kultura maspwa, zacieśnianie się związków między podmiotami indywidualnymi i na szczeblu państw w różnych sferach życia. Jesteśmy świadkami intensywnego mieszania się kultur lokalnych, narodowych i tworzenia się uniwersalnej kultury narodowej w skali całego globu. Sprzyja temu przyspieszony rozwój środków masowej komunikacji (wioska globalna). Do grupy zewnętrznych czynników politycznych należy światowy układ sił po- litycznych, powiązania sojusznicze, zagrożenie wojną nuklearną, oddziaływanie międzynarodowych organizacji politycznych. 36 Kierunek i tempo procesów politycznych są zależne od struktury ekonomicznej społeczeństwa, stosunków między podstawowymi grupami społecznymi oraz od stanu świadomości społecznej. Czynniki te wywieraj ą bezpośredni wpływ na orientacje ideowo-polityczne i koncepcje programowe oraz udział społeczeństwa w tworzeniu polityki. Rezultaty działań politycznych zależą od sprawności i efektywności funkcjonowania systemu politycznego, zwłaszcza organów państwowych i partii politycznych. System polityczny to: organy państwowe; partie polityczne; organizacje i grupU społeczne (j^rmalae i nieformalne, uczestniczące w działaniach polityeznyd||| państwa); wżajemn& relacje nimi; p^^awowe zajady i normy "regu-IJ lujące stosunk.i między tymi pd^lotan^l; użSSwarie! wartości oraz, przyj^oł "wane cele poHt^fczne^* 'N^S^^^ : ^lilBNite&i1,1- :l::::::f?: 1111111: :':l::;::l:ilB Ważnym składnikiem życia politycznego jest kultura polityczna społeczeństwa. Warunkuje ona poziom i formy uczestnictwa obywateli w polityce, styl uprawiania polityki przez grupę rządzącą oraz motywację działań polityków. } podmioty polityki wzajemne relacje między nimi Elementy systemu politycznego - ^ - organy państwowe - partie polityczne - organizacje i grupy społeczne podstawowe zasady i normy działania podmiotów polityki wartości (ideologia, kultura polityczna) cele polityki (wewnętrzne, zewnętrzne) 3. Przedmiotowe ujęcie polityki Polityka ujmowana przedmiotowo odnosi się do jej treści, tzn. że dotyczy ona sfer, które obejmuje, i w których jest realizowana. Przedmiotem polityki może być działalność państwa i innych podmiotów politycznych obejmująca wszystkie dziedziny życia społeczeństwa. Jest to polityka globalna. Może ona jednak obejmować tylko poszczególne jego sfery. Na tej podstawie wyodrębniły się w praktyce różne polityki szczegółowe, np.: polityka wewnętrzna, polityka zagraniczna, polityka gospodarcza, polityka oświatowa, polityka kulturalna, polityka mieszkaniowa, polityka kadrowa. Podstawowym przedmiotem polityki jest władza. |^ Przez władzę, rozumie się możność itt^powania i realizowania decyzji, I'^aleznie'od'.woli ludzif których ona dotyczy. :, 37 Władza oznacza zatem zdolność narzucenia i wykonania decyzji, czyli wpływania na ludzi tak, aby zachowywali się w sposób pożądany i oczekiwany. Władza jest więc przywilejem panowania nad wolą innych ludzi. Władza istnieje w ramach zorganizowanej zbiorowości ludzkiej. Zjawisko władzy pełni w polityce funkcję elementu porządkującego i integrującego. Stanowi podstawowy instrument działania politycznego. Jest wynikiem i konsekwencją owego działania. Staje się źródłem prestiżu i zróżnicowania społecznego. Władza jest ciągle jeszcze powszechną koniecznością i przejawem obiektywnego zapotrzebowania każdej zbiorowości na samoregulację i zorganizowanie. Jako szczególny rodzaj stosunków społecznych stanowi ona niezbędny i niezastąpiony mechanizm regulacji życia całego społeczeństwa, zagwarantowania i utrzymania jego jedności i równowagi funkcjonalnej. Społeczną treścią stosunku władzy jest wyposażenie jej w środki przymusu fizycznego i ekonomicznego. Przymus ten jest zalegalizowany w systemie norm prawnych i uzasadniony ideologicznie. Instytucja władzy ma szeroki zasięg i róż- norodne formy. Każdy spotyka się z władzą rodzicielską - w rodzinie, władzą przełożonego - w miejscu pracy, wojsku, szkole, władzą polityczną- państwa. Każda z nich wypływa z określonego upoważnienia (legitymizacja). Współczesne teorie polityki odróżniają władzę polityczną od władzy ekonomicznej. Podstawowym przejawem władzy politycznej jest władza państwowa. Bezpośrednimi podmiotami tej władzy są instytucje polityczne, które kierują i zarządzają różnymi dziedzinami życia społeczeństwa oraz dysponują środkami władzy - koordynacji, kontroli, przymusu, przemocy, sankcji i represji. Powszechnie przyjmuje się, że władza, działalność państwa, jego instytucje, walka o władzę, jej utrzymanie i sposób sprawowania w państwie to najważniejsze składniki polityki. Siły i formy działania ośrodków władzy politycznej wynikają z układu sił społecznych. Władza ekonomiczna jest przywilejem płynącym z pozycji ekonomicznej jednostek lub grup społecznych. Jest to władza wynikająca z posiadania środków produkcji, sprawowana wobec tych, którzy tych środków nie posiadają i muszą wynajmować swoją pracę w celu uzyskania środków do życia. Władzę ekonomiczną ma ten, kto dysponuje większą ilością pożądanych dóbr przeznaczonych do wymiany. Odróżnia się władzę ekonomiczną, która jest przywilejem posiadania kapitału, od władzy ekonomicznej, będącej przywilejem wyższego udziału w dochodzie społecznym. Władza ekonomiczna może świadomie i planowo rozciągać swój wpływ na ludzi, którzy jej bezpośrednio nie podlegają Na przykład większy wpływ polityczny mają grupy społeczne, które są zdolne finansować politykę, dysponować wydawnictwami, środkami propagandy, lokalami, transportem, bronią. Stosowanie środków działania politycznego - informacji, mobilizacji, łączności, przymusu - wiąże się z dużymi wydatkami. Władza ekonomiczna warunkuje więc treść i formę realizacji polityki. Od czasów Monteskiusza, wybitnego francuskiego prawnika i myśliciela politycznego doby oświecenia, upowszechnił się w teorii i praktyce politycznej przedmiotowo-funk- 38 cionalny trójpodział władzy na: władzę ustawodawczą (władzę tworzącą prawa), władzę wykonawczą (stosującą prawo) i władzę sądowniczą (obsługującą prawo). Stosunki między tymi władzami regulowane są na zasadach wzajemnej równowagi i hamowania. Podział władzy stał się częścią składową współczesnego konstytucjonalizmu i podstawą ustroju politycznego państw demokratycznych. Dzisiaj powszechnie używa się zwrotu "czwarta władza", określając nim aktywną, wciąż rosnącą rolę środków masowej informacji i perswazji oraz opinii publicznej w życiu politycznym. U podstaw władzy mogą leżeć różne czynniki. Władza może się opierać na jej dobrowolnej akceptacji, mającej swe źródło w uznaniu autorytetu lub legalności danej władzy. Może być jednak skutkiem stosowania przymusu, przemocy i sankcji karnych. Na tej podstawie rozróżnia się władzę jako autorytet i władzę jako siłę. Władza może być też uznawana ze względu na praktyczne korzyści, jakie daje obywatelom. Rozwój demokratyczny form^ycia politycznego przynosi malejącą rolę przemocy w rozstrzyganiu konfliktów i zapewnieniu posłuchu. Coraz szerzej ugruntowuje się przekonanie obywateli, że decyzje władz należy respektować bez względu na to, czy są one przez nich aprobowane, czy też nie. Są one przestrzegane przede wszystkim dlatego, że zostały podjęte przez prawomocną władzę. Z tej racji właśnie decyzje pochodzące od prawomocnej władzy są uznawane za legalne i obowiązujące. Jest to zagadnienie określane mianem legitymizacji władzy. Podstawowym jej wyznacznikiem jest uzyskiwanie ze strony obywateli posłuszeństwa wobec władzy. Powszechnie przyjmuje się za Maxem Weberem trzy typy legitymizacji władzy. Legitymizacja przez tradycję opiera się na wierze, że władza jest prawowita, gdyż istniała zawsze. Jest więc uznawana za legalną wówczas, gdy jest uświęcona tradycją norm, na których się opiera. Normy tradycji określają zakres i zasady sprawowania oraz dziedziczenia władzy. Władca, który narusza tradycję, narusza tym samym pra-wowitość władzy. W takiej sytuacji podwładni zyskują prawo do buntu i odrzucenia władzy, a nie samych norm. Siła tradycji wyklucza jakąkolwiek zmianę. Legitymizacja typu charyzmatycznego czerpie swą nazwę od pojęcia "charyzma", które oznacza niezwykłą jakość, dar posiadany przez osoby lub rzeczy, magiczną ich moc. Wódz charyzmatyczny opiera swą władzę właśnie na wierze w jego nadzwyczajne, magiczne umiejętności. Mówiąc ściślej, ma on zdolności zjednywania, pozyskiwania i podporządkowywania sobie ludzi ze względu na cechy osobiste, a nie rzeczywiste umiejętności i odgrywaną rolę. Podwładni są mu posłuszni, gdyż wierzą w jego szczególną misję. Przywódca charyzmatyczny w przeciwieństwie do tradycyjnego przynosi zmianę i nowe treści życia społecz- nego i politycznego. Może się wcielać w wodza rewolucyjnego i przynosić nowe rozwiązania, wodza opatrznościowego i ratować wspólnotę przed katastrofą, wodza wojennego i chronić społeczność przed zagładą, proroka religijnego tworzącego nowy kult religijny. Problem następstwa władzy charyzmatycznej jest złożony. Charyzma jest właściwością osoby i nie może być przekazywana. Możliwe są trzy sposoby przekazu władzy charyzmatycznej: istnieją określone kryteria, które 39 musi spełniać następca; ustępujący wódz charyzmatyczny wyznacza nowego, prze- lewając swą charyzmę na następcę; najważniejsi uczniowie i zwolennicy wodza charyzmatycznego wyznaczają następcę. Legitymizacja typu prawnego opiera się na wierze w racjonalny charakter prawa, które musi stanowić podstawę trwałego i pożądanego ładu politycznego. Prawo bowiem stoi na straży podstawowych wartości, na których opiera się cywilizacja przemysłowa. Posłuszeństwo obywateli wobec władzy wynika z przekonania, że została ona wybrana i działa zgodnie z prawomocnymi procedurami. Ludzie sprawujący władzę nie są władcami osobistymi, lecz przełożonymi. Rządzeni natomiast są wolnymi obywatelami winnymi posłuszeństwo prawu. 4. Konflikt i kompromis w polityce Z polityką nieuchronnie są związane konflikt i kompromis. Konflikty między grupami powstają na tle ich dążeń do wykluczających się celów. Sposób rozwiązywania kon- fliktów zależy od samego ich charakteru i podłoża, a także od stron uczestniczących w konflikcie (m.in. ich kultury politycznej). Bardziej podatne na rozstrzygnięcia w drodze walki są konflikty rodzące się na tle dążeń niepodległościowych, sporów terytorialnych, różnic etnicznych, religijnych, ideologicznych. Duży wpływ na przekształcanie się konfliktu w otwartą walkę ma brak skłonności jego uczestników do ustępstw i kompromisów. W warunkach zaostrzającego się konfliktu polityka staje się swoistą "grą na wroga". Oczernia się go i dyskwalifikuje moralnie, rozbudza wobec niego uczucie nienawiści i agresji. Emocje te sprzyjaj ą rozwiązaniu konfliktu przy użyciu siły - z pominięciem prawa i sprawiedliwości. O warunkach rozstrzygania konfliktu decyduje zwycięzca, który jednostronnie narzuca swą wolę pokonanemu oraz ustanawia nowy porządek prawny i polityczny. Zaostrzanie się i przekształcanie konfliktów społecznych w otwartą walkę może spo- wodować destabilizację życia politycznego i rozpad państwa. W celu zabezpieczenia się przed taką groźbą władze państwowe mogą uzyskać konstytucyjne uprawnienie do wprowadzania stanu wyjątkowego w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Konflikty mogą być rozstrzygane na drodze porozumienia grup o rozbieżnych interesach. Kompromis zakłada wzajemne ustępstwa tych grup, umożliwiające osiąganie przez nie wspólnych celów. Zadaniem polityki jest zatem osiąganie konsensusu, czyli zgody społecznej. Z reguły ma ona kształt umowy zawierającej zgodne oświadczenie woli społecznej wszystkich umawiających się stron. Jest to więc konsensualne rozumienie polityki. Przykładami tego rodzaju polityki są porozumienia Okrągłego Stołu w Polsce z kwietnia 1989 r., uzgodnienia podejmowane na forum parlamentu, negocjacje między pracodawcami i związkami zawodowymi. Taki sposób uprawiania polityki wymaga spełnienia określonych warunków. Przede wszystkim procesy uzgadniania woli społecznej muszą być wolne od przymusu. Muszą być też ustalone i stworzone takie reguły i procedury publicznej dyskusji, które za 40 pewniają wszystkim podmiotom politycznym równe szansę udziału w dialogu i określaniu tej woli. Podjęte w trybie zbiorowym decyzje muszą być uznawane za rażące przez wszystkie strony. Warunkom tym są w stanie sprostać społeczeństwa odznaczające się sprawną organizacją i wysokim poziomem kultury politycznej. 5. Kultura polityczna Kultura polity ników życia wartości i wzori uczesN Reguluje ona wzajemne stosunki władzy i obywateli. Warunkuje zatem styl działalności podmiotów politycznych. Do kultury politycznej najczęściej zalicza się następujące elementy: - poznawcze, obejmujące zainteresowanie polityką i wiedzę; - emocjonalne, wyrażające się w sposobie odnoszenia i oceniania zjawisk poli- tycznych; - wartościujące, przejawiające się w przypisywaniu znaczenia i nadawaniu właściwej rangi poszczególnym sferom polityki; - normatywne, zawierające normy dotyczące działań politycznych, zwłaszcza re- gulujące stosunki między podmiotami polityki; - wzory określające modele i standardy uprawianej polityki; - cele, które powinna realizować polityka; - motywy uczestnictwa w polityce. Specyficznym składnikiem kultury politycznej jest potoczne rozumienie polityki. Zawiera ono wiele mitów i fałszywych wyobrażeń o tej sferze życia społecznego. Polityka kojarzy się przeciętnemu człowiekowi z ograniczeniami, siłą, przymusem, manipulacją, nieuczciwą grą. Rozwój kultury politycznej o-znacza eliminację tych negatywnych skojarzeń i racjonalne odnoszenie się do polityki. Nauka o polityce wyróżnia dwa typy kultury politycznej: tradycyjny i pragmatyczny. Tradycyjna kultura polityczna opiera się na zasadach regulujących w sposób całościowy i sztywny życie polityczne społeczeństwa. Występuje .w państwach totalitarnych. Pragmatyczna kultura polityczna charakteryzuje się praktycznym, elastycznym podejściem do polityki. Tego typu kulturę polityczną reprezentują wyspecjalizowane instytucje i grupy zajmujące się polityką (partie polityczne, grupy interesu, eksperci polityczni, intelektualiści). Kultura polityczna pełni ważne funkcje wobec życia politycznego. Daje poczucie tożsamości i przynależności do określonej wspólnoty politycznej. Zapewnia orientację w sferze polityki. Integruje społeczeństwo na gruncie uznawanych wartości i celów politycznych. Kulturę polityczną zdobywa się poprzez uczestnictwo w życiu politycznym i edukację polityczną. 41 Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji: 1. Spróbuj zakreślić granice władzy legitymizowanej wolą wyborców. Czy władza jako służba społeczna może być oddzielona od władzy traktowanej instrumentalnie, tzn. dla zaspokojenia własnych ambicji i aspiracji? 2. Osobowość polityka ma wpływ na sposób sprawowania przez niego władzy państwowej. Jakie mogą być tego konsekwencje? Wypowiedź zilustruj konkretnymi przykładami. 3. Co wyznacza granicę posłuszeństwa obywateli wobec władzy państwowej? 4. Polityka jest traktowana m.in. jako sztuka rozwiązywania konfliktów. Jedną z dróg prowadzących do tego celu jest kompromis. Co, twoim zdaniem, wyznacza granice kompromisu? Wskaż przykłady z bieżącego życia politycznego Polski lub innego państwa. 5. Kompromis - słabość czy mądrość polityczna? Wypowiedź uzasadnij. 6. Spróbuj scharakteryzować kulturę polityczną społeczeństwa polskiego. III. Państw o jako organizator życia społecznego l. Pojęcie i cechy państwa Państwo to pojęcie wieloznaczne. Jest wiele przejawów istnienia państwa, są też różne sposoby myślenia o nim. W konsekwencji powstały rozmaite koncepcje jego genezy i istoty. Państwo traktowane jako jedna z form organizowania się społeczeństwa pojawiło się na określonym etapie rozwoju społecznego. Poprzedzały je plemienne formy organizacji życia społeczeństwa. Dość powszechnie przyjmuje się taką oto definicję państwa. j państwo jelt politycznąbrganizacją społeczeństwa, wyposiażottą w suwerenną || |:władzę, jest fóti::||||imzacj|^,terytońal ' '1.1"11, , .  s Państwo jest organizacją, suwerenną. Suwerenność zaś ma wymiar wewnętrzny i zewnętrzny. Suwerenność wewnętrzna oznacza., że władza państwowa jest władzą najwyższą (zwierzchnią) na danym obszarze i sama decyduje o swoim zakresie działania. Suwerenność zewnętrzna natomiast oznacza, że państwo jest organizacją niezależną w podejmowaniu decyzji od innych państw. Jest ono suwerenne wtedy, gdy ma zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością i gdy może dobrowolnie nawiązywać równorzędne stosunki z innymi państwami, być członkiem wybranych przez siebie organizacji międzynarodowych oraz swobodnie kształtować swoją formę i ustrój społeczno-gospodarczy. Współcześnie zakres suwerenności państwa jest ograniczony na skutek międzynarodowych współzależności ekonomicznych, politycznych i militarnych. Państwo jest organizacją terytorialną, tzn. obejmuje ludzi znajdujących się na danym terytorium zakreślonym granicami. Terytorium państwa to zarówno powietrzna nad obszarem państw! państwa, a także jego p|a^wki fSillgS-ISiW.l^StS:-^- ^WS^ra1;,,^.-:;,:1,-,11,,,^- 11,11'- ,! s-'iSi-i, Si : SS ll^jak i wbdypi'|sybrzeżne,'strefa|| ^olil'tpcrwietrzne należące do tego ( ffizne. 1  1; -,,, li:l:! Państwo zachowuje wyłączność do danego terytorium. Państwo jest organizacją przymusową. Przynależność do niego ma charakter sformalizowany. Określa ją obywatelstwo. Więź prawna łącząca osobę fizyczną (człowieka) z państwem to obywatelstwo. Stosowane są dwie podstawowe zasady nabycia obywatelstwa przy urodzeniu. W prawie polskim przyjęto zasadę krwi (ius sanguinis) oznaczającą, że dziecko nabywa obywatelstwo rodziców lub matki. Zasada prawa ziemi (ius soli), 43 stosowana np. w USA, stanowi, że jednostka nabywa obywatelstwo państwa, w którym się rodzi. Obywatelstwo można także nabyć drogą decyzji właściwego organu państwowego. Osoby przebywające na terytorium danego państwa są zobowiązane do prze- strzegania obowiązujących reguł prawnych. Naruszenie prawa wiąże się z sankcjami, z możliwością przymusowego wyegzekwowania przestrzegania porządku prawnego zgodnie z procedurą obowiązującą w danym państwie. Państwo korzysta z wyspecjalizowanych organów przymusu zarówno w stosunkach wewnętrznych (np. policja, prokuratura, sądy), jak i na zewnątrz (np. siły zbrojne). Każde państwo charakteryzuje specyficzny dla niego system polityczny (patrz s. 37). Do instytucjonalnych elementów systemu politycznego należą: aparat państwowy (patrz s. 63), partie polityczne (patrz s. 57 - 60) i grupy interesu (patrz s. 63). Instytucje ustalają istotne w danym państwie zasady i reguły oraz określają kierunki jego działalności. Obowiązujące w państwie normy są zróżnicowane. Należą do nich: normy prawne, pozaprawne, a także reguły nienormatywne. Normy prawne są zawarte w konstytucji, ustawach, aktach organów wykonawczych i orzeczeniach sądowych. Normy poza- prawne (autonomiczne) to przepisy zawarte w statutach, regulaminach, zarządzeniach organów i organizacji niepaństwowych, np. partii politycznych czy grup interesu. Reguły nienormatywne to m.in.: normy narodowych i politycznych tradycji, kultury politycznej oraz różne przejawy świadomości społecznej wyrażające się w postawach i działaniach ludzi i organizacji. W systemie politycznym zachodzą różnorodnego rodzaju związki między insty- tucjami tego systemu. Są to np. relacje między partiami politycznymi prowadzące do tworzenia koalicji rządowych czy parlamentarnych, zależności między głową państwa, rządem i parlamentem, przesądzające o typie danego systemu politycznego. W otoczeniu systemu politycznego występują inne przejawy życia społecznego. Należą do nich zwłaszcza systemy: społeczny, gospodarczy i kulturowy oraz sfera stosunków międzynarodowych. System polityczny stale oddziałuje na swoje otoczenie, pozostając równocześnie pod jego wpływem. Pełni różnorodne funkcje. Są to: - artykulacja interesów i opinii społeczeństwa (różnych jego elementów); - agregacja interesów (łączenie różnych interesów i budowanie na tej podstawie programów działania); - mobilizacja do uczestnictwa w działaniach politycznych; - wyłamanie elit kierowniczych (przywódczych). 2. Zasady, normy i struktury organizacyjne państwa Zasady ustrojowe współczesnego państwa Państwo prawa i państwo prerogatywne Państwo prawa i państwo prerogatywne opierają się na przeciwstawnych sobie zasadach ustrojowych. |l Pajtstwo prawa to państwo konstytucyjne, stwarzające gwarafcje fórmalne| H i ril^terialitódla praw i wolności człowieka,! obywatela.- ^.,, ,.i| Państwo konstytucyjne to takie, w którym status podmiotowości jednoitki ludzkie oraz graniię działania władzy państwowej zakreśla konstytucja. | Prawny status (sytuacja) jednostki w państwie zmieniał się. Następowało zwłaszcza rozszerzanie katalogu podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela. W wieku XIX był on ograniczony do wolności, własności i równości. Dotychczasowy rozwój pozwala mówić o prawach trzech generacji. Prawa człowieka pierwszej generacji to prawa i wolności osobiste oraz polityczne. Należą do nich w szczególności: prawo do życia; nietykalność osobista; prawo oporu przeciwko bezprawnej przemocy; nienaruszalność mieszkania; tajemnica korespondencji; prawo do przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania; czynne i bierne prawo wyborcze; wolność wyrażania opinii; wolność wyznania; wolność zrzeszania się; wolność zgromadzeń i wieców. Prawa człowieka drugiej generacji to prawa ekonomiczne i socjalne. Są to przede wszystkim: prawo do pracy; prawo do równej płacy za równą pracę; prawo do wypoczynku; prawo do strajku; prawo do zasiłku dla bezrobotnych; ochrona pracy kobiet i dzieci; prawo do renty inwalidzkiej. Prawa człowieka trzeciej generacji to prawa ekologiczne oraz prawa do korzystania z osiągnięć współczesnej cywilizacji. Należą do nich m.in.: prawo do czystego powietrza, prawo do wolnych od zanieczyszczeń wody i gleby, prawo do bezpiecznej dla zdrowia żywności oraz prawo do korzystania ze źródeł światowego przekazu informacji. Wraz z powiększaniem się katalogu praw i wolności człowieka i obywatela roz- szerzały się granice działania władzy państwowej. Liberalizm przypisywał państwu tylko funkcję ochrony porządku publicznego ("stróż nocny"). Współcześnie przeważa pogląd, że władza państwowa jest odpowiedzialna również za wolności i prawa po- zytywne, np. bezpieczeństwo socjalne. Jest więc uprawniona, a nawet zobowiązana do stwarzania elementarnych warunków ludzkiej egzystencji. W każdym państwie istnieje określony zakres gwarancji praw podstawowych, czyli całokształt środków służących zapewnieniu ich realizacji. Są to gwarancje materialne i formalne. 45 Gwarancje materialne to ogół środków, które służą państwu do zagwarantowania realizacji praw podstawowych. Należą do nich m.in.: tradycje polityczne, kultura polityczna, stan oświaty, świadomość prawna społeczeństwa, stan rozwoju gospodarczego i możliwości finansowe państwa. Gwarancje formalne (prawne, instytucjonalne) to całokształt środków prawnych i środków o charakterze instytucjonalnym, które państwo stworzyło i stosuje w celu zapewnienia realizacji podstawowych praw człowieka. Są to środki stwarzające możliwości oddziaływania jednostek na państwo, np. prawa polityczne, albo zasady funkcjonowania i organizacji organów państwowych ułatwiające realizację praw jednostki, np. zasada niezawisłości sędziów. Do środków służących pełnej realizacji praw podstawowych należą m.in.: kontrola konstytucyjności ustaw, sądownictwo powszechne i administracyjne, instytucja ombudsmana (rzecznika praw obywatelskich). We współczesnym państwie prawa i wolności człowieka i obywatela powinny być zgodne z międzynarodowymi standardami. Międzynarodowa ochrona praw jed ochrona przed samowolnym uwięzieniem zakaz stanowienia ustaw działających wstecz (lex retro non agit) 46 nostki jest realizowana zarówno w systemie Narodów Zjednoczonych, jak i w sys- temach regionalnych: europejskim, międzyamerykańskim i afrykańskim. We wszystkich tych systemach istnieją normy, np. Międzynarodowe Pakty Praw, organy i organizacje (np. Komitet Praw Człowieka NZ) oraz procedury stojące na straży przestrzegania praw człowieka w poszczególnych krajach i umożliwiające dochodzenie tych praw na arenie międzynarodowej (np. przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości w Hadze, Europejską Komisją Praw Człowieka). W państwie prawa nie ma ścisłej zależności między prawami i obowiązkami obywateli. Najczęściej egzekwowane obowiązki obywateli to: obowiązek podpo- rządkowania się prawu, płacenia podatków i służby wojskowej. Zasada państwa prawa określa mechanizm działania państwa demokratycznego. Przeciwieństwem państwa prawa jest państwo prerogatywne. Jest to państwo,! w którym władza nie dopuszcza do stosowania wobec siebie ograniczaj ącycy ją reguł prawnych. Państw^lteogatywne to państWó niedemokratyczne. ' - 1! '"flI^BK^;111'1.1 ' -1-:-- ! '" 1111 !' : Zasada suwerenności 'I lx Suwerenność jest cechą władzy państwowej nieograniczonej i najwyższej. Podmiot i treść władzy suwerennej zmieniały się wraz z historycznym rozwojem państwa. Pierwotnie suwerenność określała strukturę aparatu państwowego i była przypisywana władzy monarchy - pierwotnej, najwyższej i niezawisłej. Współcześnie suwerenności nadawana jest nowa treść. Jest ona związana z tzw. legitymizmem władzy państwowej, tzn. z faktem, że władza ta pochodzi od narodu. Suwerenność narodź "oll^^a^lll się wAcydpwąmu ora% (?statec: ;:o władza jest nieograniczona, przejawia? rosJilizyganiu, Podmiotem suwerenności w państwie realnego socjalizmu był "lud pracujący miast i wsi". Granicą praw suwerennych ludu był interes państwa socjalistycznego, usprawiedliwiający ograniczanie praw politycznych (np. poprzez zakaz tworzenia partii politycznych godzących w ustrój socjalistyczny), cenzurę, ograniczenia swobody organizowania demonstracji i zgromadzeń skierowanych przeciw władzy oraz ograniczenie możliwości wpływania na skład organów przedstawicielskich. Władcze uprawnienia narodu są urzeczywistniane za pomocą form demokracji bezpośredniej i pośredniej. Bezpośrednie formy demokracji to referendum, inicjatywa ludowa, weto ludowe, różne rodzaje samorządów. Pośrednie zaś formy demokracji to uczestnictwo w rządzeniu poprzez wybór niektórych organów państwowych, za pomocą różnych form reprezentacji interesów, zwłaszcza partii politycznych i grup nacisku. Najbardziej znaczącym, bezpośrednim udziałem narodu w wykonywaniu władzy jest referendum, czyli głosowanie ludowe. Polega ono na wypowiadaniu się obywateli w określonej sprawie. Przewiduje je ustawodawstwo wielu państw, 47 w praktyce politycznej występuje jednak niezbyt często, ale w Szwajcarii np. jest najbardziej charakterystycznym rysem ustrojowym. Inicjatywa ludowa polega na tym, że określona prawnie liczba obywateli może wszcząć postępowanie prawodawcze. Natomiast weto ludowe polega na zebraniu wymaganej przez prawo liczby podpisów obywateli pod protestem przeciwko uchwalonej ustawie. llatBorządno ;lByc&|^:"nich s Istniej ą różne formy samorządu: samorząd terytorialny, zawodowy, uczniowski, studencki. Poprzez udział w wyborach naród wyłania przedstawicieli, na których ceduje swoje suwerenne prawa władcze. W ten sposób są wyłaniane przede wszystkim parlamenty lub co najmniej ich izby niższe, głowy państwa w republikach, zwłaszcza prezydenckich, organy przedstawicielskie, a czasami również wykonawcze w częściach składowych federacji, organy samorządu lokalnego. Oddziaływanie wyborców na wybranych przedstawicieli określa albo zasada mandatu wolnego, albo formy zbliżone do mandatu imperatywnego. W państwie demokratycznym przeważa zasada mandatu wolnego, co oznacza, deputowany do parlamentu Jest reprezentantem całego narodu,^ nie swoich ! wyborców z okręgu. Nie jest on związany wolą swoich wyborców,ife ma praw-^ney) obowiązku zdawania sprawozdań z w przedsta-|B||viciela, nie może być też przez nich na Jaką Korektę do tak rozumianego mandatu przedstawicielskiego wnosi praktyka polityczna wskazująca na dominację partii politycznych w procesie wysuwania kandydatów oraz konsekwencje wynikające z obowiązującej dyscypliny partyjnej. Mandat imperatywny zakłada udzielenie przedstawicielom przez wyborców szczegółowych instrukcji. Ich nieprawidłowe wykonanie może pociągnąć za sobą odpowiedzialność przedstawiciela, polegającą na pozbawieniu go pełnomocnictw. W praktyce politycznej państwa realnego socjalizmu wybrany miał reprezentować wyborców z okręgu i interes ogólnonarodowy, ale przede wszystkim był pod prze- możnym pośrednim lub bezpośrednim wpływem partii komunistycznej. Zasada jednolitości i zasada podziału władzy Struktura władzy w państwie jest określana przez dwie konkurencyjne zasady: jednolitości (koncentracji) władzy oraz podziału (separacji) władzy. Zasada jednolitości władzy jest typowa dla państwa niedemokratycznego. 0-znacza ona, iż w aparacie państwowym istnieje jeden organ najważniejszy, któremu 48 są podporządkowane wszystkie inne organy państwowe. Może to być organ jed- noosobowy, np. monarcha w monarchii absolutnej, lub wieloosobowy, najczęściej parlament (który dominuje w sposób rzeczywisty lub tylko formalny) - takie rozwiązanie przewidywały np. konstytucje: jakobińska 1793 r.. Komuna Paryska - 1791 r. i państw realnego socjalizmu. Zasada podziału władzy jest typowa dla państwa demokratycznego. Jej istota przejawia się nie tylko w wyraźnym rozdziale władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, ale także w ochronie niezawisłości sędziów, roli mass mediów wyrażających opinię publiczną ("czwarta władza"), federalistycznej budowie państwa, autonomii terytorialnej, silnej parlamentarnej opozycji i w praktykowanym pluralizmie zorganizowanych grup interesu. Historycznie najstarsza jest koncepcja trójpodziału władzy. Z punktu widzenia organizacyjnego oznacza ona: -- wyodrębnienie traecISi^nkćijJ^^p^st^^ downiczej, - realizowanie każdej z tych funkcji przez inny organ państwowy, S -l wzajemae ograniczanie się władz. Zasadę podziału władzy formułowali niezależnie od siebie John Locke i Charles Louis Montesquieu. Idea podziału władzy Koncepcja Johna Locke'a (1632-1704) Sfery działania państwa stanowienie praw wykonywanie praw obrona wspólnoty od zewnątrz władza państwowa prawodawcza wykonawcza (rządzenie) i wymiar sprawiedliwości federacyjna (polityka zagraniczna) Władza federacyjna jest w swej istocie władzą wykonawczą, łączenie przeto obu tych władz nie jest szkodliwe. 49 l B. e'. 8- P ® ł- aa 11 I-1 2.^ ő75- ^1 łi 0 CT" ?? S' 'O S 11 2- " ^.i " < ft ő N a ft E-J P II & o 1 ? O o -8 .o ? G S O 3 i Os oo f Ż- Ż o Lr> m O- ^ 0. O őitaN (T > ő.s i^ '2 ^ s 6x- TO l ő O C- (D ^ ^ ^ &g !?r s ^ co "a ^ o S- o 1.^ f ^: N t" t/l fiŻ 3-B t=-. 0- 5 a. s: & $3 c ^ ^ ^^ i a ^ 3, P R' Ci '<; ^ ^ f6 O S O 2 TO ^ 5,- CT' N N t" % OS p' & i ^ C ^ & ^ S3 v. a ^ p - ^ ^ ,ő ^ ^ er ^ ^ TO .S O .^ ^- o o ^ TO *<; ő IX- CT> S &- N O ^ 3 N- N ^ &S CD pS p .  . O IŻ ^ ^1 3 ' &3 ,- >, l." t-;. 0\ &. ^> TO ^' ^ pS C ^ w fs ^ w |ő g-^ _ ^ ??' O- O TO N N S" "- P ^ N ^ N 3 l o o S ^ i? ^ ř2- P SL ^ p. o^ ^ o g- N ^ ^^1^ ^ ^ 2. S ^- Koncepcje budowy aparatu państwowego zasada jednolitości (koncentracji) władzy Zasada podziału (separacji) władzy (Locke, Montesquieu) (w aparacie państwowym istnieje jeden organ najwyższy, któremu podporządkowane są wszystkie inne organy państwowe) z dominacją organu jednoosobowego (wódz, monarcha) z dominacją rzeczywistą lub formalną organu wieloosobowego (kolegialnego) - istnieją trzy wyodrębnione władze (ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza) - każda z tych władz jest sprawowana przez odrębny organ państwowy - mechanizm powiązań między władzami powinien zapewniać ich wzajemne ograniczanie się monarchia absolutna Konstytucja francuska 1793 separacja władz współdziałanie i wzajemne hamowanie się legislatywy i egzekutywy państwo faszystowskie Komuna Paryska 1791 USA Konstytucja szwajcarska 1874 zachodnioeuropejskie demokracje państwa socjalistyczne część państw Ameryki Środkowej i Południowej Pluralizm i monizm polityczny Pluralizm i monizm polityczny to dwie odmienne koncepcje funkcjonowania systemu politycznego i relacji między państwem i społeczeństwem. Pluralizm oznaczający "różnorodność w wielości" jest charakterystyczną cechą państwa demokratycznego. Termin "pluralizm polityczny" zakłada istnienie róż- norodnych sił politycznych (partii politycznych, grup interesu) konkurujących w ra- mach przyjętych w danym państwie reguł gry. Dla pełnej realizacji pluralizmu politycznego w danym państwie jest niezbędne występowanie zróżnicowania interesów w otoczeniu systemu politycznego, a zwłaszcza w społeczeństwie i gospodarce. Monizm polityczny jest typowy dla państwa totalitarnego i częściowo także dla państwa autorytarnego. Jego podstawowym założeniem jest usiłowanie kierowania wszystkimi działaniami społecznymi z jednego centrum. Współzależności organiza- cyjne pozwalają na przekazywanie z centrum decyzyjnego (wódz, grupa osób, partia polityczna) poleceń do dowolnej komórki każdej organizacji społeczeństwa. Schemat modelu pluralistycznego Nacisk Artykulacja Agregacja Związki interesu Partie Instytucje państwowe Decyzja 52 sprzężenie zwrotne Wyborcy obywatele podstawowe formy regulacji prawnej Konstytucja Termin "konstytucja" pochodzi od łacińskiego słowa constituere, tj. urządzać, ustanawiać. Historycznie terminem "konstytucja" posługiwano się w różnych znaczeniach, np.: jako prawa fundamentalne państwa, reguły życia zakonnego, ustawy sejmowe (Polska szlachecka), faktyczny ustrój państwa, podstawowe zasady ustroju politycznego, czynniki kształtujące ustrój państwa, środowisko geograficzne (Montesquieu), układ sił społecznych (Lassalle). Również współcześnie termin "konstytucja" nie jest rozumiany jednoznacznie. Najczęściej pojęcie to jest używane w trzech znaczeniach. |, Powszechnie ^Utytuc l od innych ustaw szcze | trybem Szczególna moc prawna konstytucji polega na tym, że - konstytucja zajmuje najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa, tzn. nie ma w państwie norm prawnych, które byłyby nadrzędne lub chociażby równorzędne normom zawartym w ustawie zasadniczej; - normy zawarte w innych aktach prawnych nie mogą być sprzeczne z przepisami konstytucji; - akty prawne w państwie służą realizacji postanowień konstytucji. Szczególna treść konstytucji oznacza, że ustawa ta reguluje podstawowe kwestie dla państwa i społeczeństwa. Zakres spraw regulowanych konstytucją pozwala wyróżnić konstytucje pełne i konstytucje niepełne (małe). Konstytucje pełne regulują przynajmniej następujące kwestie: - podmiot władzy państwowej, formy jego działania oraz reguły określające struktury państwa i aparatu państwowego; - podstawowe zasady ustroju społeczno-gospodarczego, w tym co najmniej określenie stosunku do własności; - pozycję prawną jednostki w państwie i społeczeństwie; - tryb zmiany konstytucji. Konstytucje matę, uchwalane z reguły w państwach nowo powstałych lub znaj- dujących się w okresie transformacji ustrojowych, zawierają zwykle treści dotyczące ustroju naczelnych organów państwowych oraz regulują sposób ich zmiany, np. konstytucje polskie z 1947 r. i 1992 r. Specjalny tryb uchwalania i zmiany konstytucji oznacza odmienną procedurę od stosowanej przy uchwalaniu i zmianach ustaw zwykłych, np. w Austrii, Belgii, Holandii i w Polsce zmiany te są dokonywane kwalifikowaną większością głosów 2/3 deputowanych, a w Danii, Irlandii, Szwajcarii i innych krajach procedura zmiany obejmuje referendum. 53 i N ii 3 ;5 a.-a a & .c8 C^ - s ^ l S ^ 0!:! ''ő 'g- ő l S ^ IM CM S CQ >^-t 13 i? ő | 1^ y ^ '3* ő. % l t ^1 L > ő t M g >® V I C ® ; l -n! l 5* l N ia & .a 3 ^ St u ő ^i g >> 5 l S i A: l 5' ^ I- 3g u "' M PJ S a -?. 3 N c y* B ^-J ^ .ca w ? ^ ^3 "e a 1 ^ ."> % ^ 3 ^ - S M ^ ^ n S "s ^ %? S Ul ^ t t & l ^ I^ 11 l ő 0 IS a ^ S' m l 's i? .® "O b 2 ® l ^ ^ s tfl ^ '? Xl 1^ j*^R B r- oo o o> o^ w ^-/ -^ .m. 1^ ő s S a i a | 3 ci B >, EB i& | s. i -s ? l g & 0. B U l 0 I '5' B e c S a* an >S S" t8 'S? N s t 0 e8- " 00 g' ^ y. 1^ S? 3s c (3 CO- '0 I1 l C B 'ő OLi i 3 S 1 C: 1 M l ^ l |i tt l l >> S . l d. s .3 0 9 c g lii 3 S a l ? N l i u >< ź 5 ^ S 11 li. ^1 i ^ i S N " -- 60 t9 3-i(a - U -2 "es? S s? > o g -g S, S. 3 60 CL. ;i s l | l i' ő a c y ^ l l s .5 ő g ^ ^ ^ c3 3;- ca "? '0 l j^ CLI. i s l m l ^ ,& -, & S w t l ^ ;>Ż N U t. ^ ^> t^ ^ > N L l f 1^ CL. 00 u" u 1| ő1 ^1 ő i s j c % g '3 ^y ss o Q. ^^ ő r 00 t8 s i g t N c l-i 0 & ^ .1 i 1 ca l ^ 6 a N Ifl ^ cL M ^ 3 BO ..- s l a l cS "> l.^ ^ > l s >1 d i 'S; ca 3 a a " 'B ^ .ő c a " | i '3' IS ^ s ®f ; & ő Ul '''''' ? ő y M 53 .u ^ 2- 0) Bt ^ ő cd ca Jk J (B B ca ra ^ A ca ca C O M L .1 i ^ g & & s i . Q C3 11 A >> CO N Ż M "5 11 Terminu "konstytucja" używa się niekiedy również dla określenia .całego prawa fcnstytucyl^^ijbbejmującego zarówno normy3||sane,-pomiesz- czone w różnych aktach i nie mające szczególnej mocy prawne|, jak 1 normy niepisalie, wystęca^p^ w postaci zwyczajów^konwenansów i prece- densów sądowych (case laŻfc np. w Nowej Zelandii czy Wielkiej Brytanii^ "l:,il^...'^-'!Es'asl:;-l.- ' L't-:1-  : \1 1, .i1.;'1,,11,,;;,,1-'t8'*1';, :s '.Liii:',  -  ^. 1 l;^l:'l::l^as;a&:il:'lli;l;., /^:,:   1. ,;.-.. ^"aii-illlll^ Te dwa rozumienia konstytucji mają charakter jurydyczny (prawny). W nauce prawa konstytucyjnego występuje również pojęcie konstytucji fak- tycznej, tzn. realnego (występującego w praktyce) sposobu urzeczywistnienia wła- dzy państwowej. Konstytucja jako akt prawny o szczególnym znaczeniu w państwie spełnia kilka istotnych funkcji. Są to zwłaszcza następujące funkcje: - prawna: konstytucja stanowi podstawę całego systemu prawa w każdym pańs- twie konstytucyjnym; - integracyjna: konstytucja służy integracji całego społeczeństwa, gdyż zwykle stanowi wyraz szerokiego konsensusu społecznego; - organizatorska: konstytucja odgrywa rolę statutu organizacyjnego państwa, gdyż określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego strukturę wewnętrzną; - programowa: konstytucja określa kierunki rozwoju państwa; - wychowawcza: konstytucja jest odzwierciedleniem pewnego systemu wartości i przekonań społecznych, zawiera ona określone idee i dąży do ich realizacji. Normy prawne regulujące istnienie i działanie partii politycznych i systemu partyjnego państwa Przedmiotem szczególnej regulacji we współczesnym państwie są partie poli- tyczne (patrz s. 57). Konieczność ustalenia prawnego statusu partii jest następstwem wzrostu ich znaczenia. Sytuację prawną stronnictw politycznych regulują konstytucje, specjalne ustawy o partiach politycznych, regulaminy parlamentarne oraz ordynacje wyborcze. Prawo określa cechy, jakim powinna odpowiadać partia polityczna, a także warunki prawnego zalegalizowania jej działalności, ważniejsze zadania i funkcje, ogólne zasady dotyczące struktury wewnątrzpartyjnej oraz problemy związane z formowaniem partii politycznych. W państwie demokratycznym partia polityczna musi przestrzegać obowiązu- jących w danym państwie mechanizmów konstytucyjnych, zagwarantować de- mokratyczną strukturę wewnętrzną, Prawo może również nakładać obowiązek wykazania przez partie odpowiedniego poparcia społecznego, np. w Polsce - 15 tzw. członków założycieli. Inaczej pojmowana jest regulacja prawna partii politycznych w państwie nie- demokratycznym. W krajach realnego socjalizmu usankcjonowano np. uznanie przewodniej (kierowniczej) roli partii komunistycznej oraz akceptację przez wszystkie legalnie istniejące siły polityczne zasad państwa socjalistycznego. 55 Prawo wyborcze Prawo wyborcze można rozpatrywać w znaczeniu przedmiotowym albo pod- miotowym. W pierwszym znaczeniu jest to całokształt norm regulujących sposób wyłaniania organów przedstawicielskich. Są to przede wszystkim postanowienia konstytucji oraz ordynacje (ustawy) wyborcze. W drugim znaczeniu są to uprawnienia obywatela do brania udziału w wyborze przedstawicieli. Wyróżnia się czynne i bierne prawo wyborcze. Czynne pmwo wyborcze jest tb||El[wo^tŻm^ głosowania Bierne prawowyborcze jest to prawo do kandydowan|^||i:-1: :: 1 .-J Współcześnie na ogół są przyjęte zasady powszechności, równości, bezpośredniości i tajności prawa wyborczego. Powszechność prawa wyborczego oznacza, że z zasady wszyscy obywatele państwa, którzy osiągnęli odpowiedni wiek, niezależnie od płci, rasy, języka, dochodu, zawodu, wykształcenia, wyznania lub politycznych przekonań, mają prawo głosować i być wybierani, chyba że zostali tego prawa pozbawieni prawomocnym wyrokiem sądowym. Prawa wyborcze mogą mieć również nie-obywatele państwa, jeśli spełnią wymagane prawem warunki (np. ludzie mieszkający w państwach członkowskich Unii Europejskiej mogą uczestniczyć w wyborach do Parlamentu Europejskiego i samorządów lokalnych bez względu na miejsce swego zamieszkania). Równość prawa wyborczego oznacza, że każdy wyborca ma jednakową liczbę głosów (najczęściej tylko jeden), tej samej wartości, co inni wyborcy, a także, że wszyscy wyborcy głosują na tych samych zasadach i każdy przedstawiciel jest wybierany do tego samego organu przez mniej więcej taką samą liczbę osób. Bezpośredniość wyborów oznacza, że obywatele osobiście głosują na kandydatów do objęcia wybieralnych stanowisk w państwie. Tajność głosowania polega na tym, że wyborca głosuje w warunkach gwarantujących to, że treść jego głosu nie zostanie ujawniona. Ostateczny rezultat wyborów i jego związek z wolą wyborców zależy w dużym stopniu od sposobu podziału mandatów. Prawo wyborcze zna dwa podstawowe sposoby: większościowy i proporcjonalny rozdział mandatów. Większościowy system wyborczy polega na tym, że mandaty otrzymuje tylko ta partia, która zebrała określoną prawem większość głosów w danym okręgu. W systemie tym okręgi wyborcze są najczęściej jednomandatowe. Każda partia wystawia w okręgu tylko jednego kandydata i wyborca oddaje swój głos na tę lub inną partię, głosując na jej kandydata. Taki system eliminuje lub zmniejsza reprezentację partii małych, zapewnia jednak zazwyczaj stabilność rządów poprzez formowanie się w wyniku wyborów silnej większości parlamentarnej. Większościowy system wyborczy występuje m.in. w wyborach parlamentarnych w USA, Wielkiej Brytanii, Francji, w wyborach do Senatu w Polsce. Proporcjonalny system wyborczy polega na tym, że podział mandatów między partie jest dokonywany odpowiednio do liczby głosów zebranych przez każdą z nich. Zasada proporcjonalności prawa wyborczego może być stosowana tylko 56 wtedy, gdy tworzy się okręgi wielomandatowe i gdy istnieją zwalczające się nartie polityczne, przystępujące do wyborów z własnymi programami i z osobnymi listami kandydatów. Niejednokrotnie system proporcjonalny jest deformowany za pomocą dodatkowych reguł zawartych w ordynacji wyborczej, np. klauzuli zaporowej. Zastosowanie klauzuli zaporowej oznacza, że partia, która nie zebrała określonego prawem minimum głosów (np. w Turcji - 10 %; w Szwecji - 4 %; w Polsce - 5 %; w RFN - 5 % lub 3 mandaty bezpośrednie), nie iest dopuszczona do uczestnictwa w podziale miejsc i głosów. Zaletą systemu proporcjonalnego jest to, iż skład polityczny parlamentu odbija mniej więcej wiernie układ sił politycznych w społeczeństwie. Słabość tego systemu okazuje się dopiero wtedy, gdy przychodzi do podejmowania decyzji przez parlament. System ten sprzyja bowiem rozbiciu parlamentu. Wymaga tworzenia koalicji rządowych. Tak budowane rządy są bardzo często mało stabilne. Proporcjonalny system wyborczy funkcjonuje w większości krajów postkomu- nistycznych, a także m.in. w Belgii, Danii, Holandii, Grecji, Norwegii. W niektórych krajach prawo przewiduje przymus wyborczy (m.in. Australia, Belgia, Dania, Holandia, Turcja). Nieuczestniczenie w wyborach pociąga za sobą określone sankcje (nagana, pozbawienie praw wyborczych, grzywna). Instytucje działające w systemie politycznym Partie polityczne Partie polityczne stanowią ważny element współczesnych systemów politycznych i w różnych formach istnieją we wszystkich państwach. Ich rola w XX w. systematycznie wzrasta. Pojęcie "partia polityczna" nie jest rozumiane w sposób jednolity. Etymologicznie słowo "partia" wywodzi się od łacińskiego pars - część. Partie nie zawsze w swojej nazwie umieszczają słowo "partia". Często występują inne określenia, takie jak: "unia"; "związek"; "ruch"; "zjednoczenie"; "obóz"; "konfederacja" itp. O tym, że konkretna organizacja jest uznawana za partię polityczną, decyduje nie nazwa, lecz cechy tej organizacji, a przede wszystkim fakt, że dąży ona do zdobycia lub utrzymania władzy. W różnych definicjach partii politycznej są eksponowane trzy podstawowe elementy: organizacja, program i funkcje. Współcześnie istnieje wiele określeń pojęcia "partia polityczna". Przyjmiemy następujące określenie: Partia polityczna to dobrowolna organizacja, której gło^^Ri celem jest zdobycie lub utrzymanie władzy państwowej w celu realizaćjtliwojego programu politycznego. R ! 1! ! ^ ! ! ' ; 1111 .! : ":: ':i::1! ! '::1:1: ::111'1! ^'iff Partie działające w danym kraju są elementami systemu partyjnego tego państwa. Rozwój partii politycznych w XIX i XX w. jest następstwem: uwarunkowań instytucjonalnych (np. parlamentaryzacja i demokratyzacja instytucji politycz- 57 Główne rodziny partii politycznych PARTIE KONSERWATYWNE Główne idee: zachowanie gospodarki rynkowej, silne państwo wewnątrz i na zewnątrz, akcentowanie anty socjalizmu. Przykłady partii: Konserwative Party (W.B.), RPR (Francja), Fianna Fail (Irlandia), Partia Konserwatywna (Polska). PARTIE CHRZEŚCIJAŃSKIE Główne idee: chrześcijaństwo, antykomunizm, wolna gospodarka rynkowa. Przykłady partii: CDU (CSU) RFN; ÓVP (Austria), CVP (Szwajcaria), Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy (Polska). PARTIE LIBERALNE Główne idee: antyklerykalizm. Ponadto liberalizm lewicowy - socjalnie skorygowany kapitalizm, a liberalizm prawi- cowy - obrona własności prywatnej i wolnej gospodarki rynkowej. Przykłady partii: FDP (RFN), (FPO) Austria, Liberał Party (W.B.), Unia Polityki Realnej (Polska). PARTIE SOCJALISTYCZNE I SOCJALDEMOKRATYCZNE Główne idee: różne warianty w ramach tzw. socjalizmu demokratycznego; demokracja gospodarczo-socjalna, polityczna, kulturalna, międzynarodowa. Przykłady partii: SPD (RFN), Labour Party (W.B.) SPÓ (Austria), Unia Pracy, Polska Partia Socjalistyczna. Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (Polska). PARTIE KOMUNISTYCZNE Główne idee: wypływające z marksizmu-leninizmu. Występujące podziały m.in. maoizm, eurokomunizm, nowa lewica. Przykłady partii: FPK (Francja), Związek Komunistów Polskich "Proletariat" (Polska). PARTIE CHŁOPSKIE Główne idee: m.in. agraryzm, reprezentacja interesów w konflikcie miasto-wieś. Przykłady: Country Party (Australia), Venstre (Dania), Polskie Stronnictwo Ludowe (Polska). PARTIE Główne idee: jako wyraz konfliktu centrum-peryferie i konfliktów narodowościowych. Przykłady partii: Partia Basków (Hiszpania), Szwedzka Partia Ludowa (Finlandia). ETNICZNE I REGIONALNE PARTIE SKRAJNIE PRAWICOWE Główne idee: konglomerat rasistowskich, antysemickich, nacjonalistycznych i autorytarnych postulatów. Wrogość wobec cudzoziemców. Przykłady partii: Ku-Klux-Klan, National Socialist White People Party (USA). Front Narodowy (Francja). PARTIE EKOLOGICZNE Główne idee: więcej współdecydowania obywateli przez decentralizację politycznych procesów rozstrzygania, ograni- czenie wzrostu gospodarczego odbywającego się kosztem środowiska naturalnego (odrzucenie energii jądrowej, rozbrojenie w Europie, ochrona środowiska, pokoju). Przykłady partii: Gnine Partei (RFN), Partii Ecologiste (Francja) nych), sprzeczności i kryzysów społecznych (np. konfliktów interesów między zwolennikami starego i nowego porządku społecznego czy konfliktów socjalnych) oraz przemian modernizacyjnych wywołujących kontrowersje wobec postępu cy- wilizacyjnego i jego następstw dla życia społecznego. Głównymi czynnikami podziału na różne partie, ale także rozwoju tych partii są: - proces tworzenia nowoczesnego narodu i uprzemysłowienia oraz "narodowych rewolucji", konflikty między dominującą i podporządkowaną kulturą (konflikty etniczne i językowe) oraz między państwem i Kościołem; - procesy rewolucji przemysłowej; konflikty między agraryzmem a industria- lizacją oraz między kapitałem a pracą W drugiej połowie wieku XX podziały te uwypuklą konflikt ekologiczny. U- proszczony schemat genezy "ideologicznych rodzin" europejskich partii politycznych przedstawia się następująco: - liberałowie i konserwatyści - wyodrębnili się w związku z konfliktem między systemem feudalnym i kapitalistycznym; - partie robotnicze - powstały jako odpowiedź na rozwój systemu burżuazyjnego; - partie agrarne - jako reakcja na rozwój systemu przemysłowego; - partie regionalne - w związku ze scentralizowaniem władzy; - partie chrześcijańskie - jako odpowiedź na ideologię socjalistyczną; - partie faszystowskie - w opozycji do systemu demokratycznego; - partie protestu - jako odpowiedź na procesy biurokraty zacj i i mechanizmy państwa dobrobytu; - ruchy ekologiczne - ze względu na zagrożenie świata płynące z cywilizacyjnego rozwoju społeczeństwa. Partie polityczne, realizując swoje podstawowe zadania, pośredniczą między społeczeństwem a państwem. Treść tego pośrednictwa jest odmienna w systemach autorytarnych i demokratycznych. W warunkach systemów niedemokratycznych partie zmierzają do podporząd- kowania społeczeństwa rządzącej elicie. W państwach demokratycznych partie zapewniają obywatelom udział we władzy państwowej. Współcześnie w poczy- naniach partii dominują przedsięwzięcia zmierzające do uzyskania poparcia elek- toratu. Partie realizują trzy podstawowe funkcje: - kształtowanie opinii społecznej, - wyborcza, - rządzenia. Funkcja kształtowania opinii społecznej przejawia się w propagowaniu pro- gramów partyjnych i pozyskiwaniu ich zwolenników. Funkcja wyborcza partii politycznych polega na budowaniu programów, selekcji kandydatów i uczestnictwie w wyborach. W państwach niedemokratycznych funkcja wyborcza schodzi na drugi plan lub w ogóle nie jest realizowana. Funkcję rządzenia wykonuje partia, która wygrała wybory, w konsekwencji czego samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami obsadza decydujące stanowiska w państwie. W warunkach państwa demokratycznego udział w funkcji rządzenia mają również partie opozycyjne po- przez różnorodne reakcje na działanie ośrodków władzy. 60 S i i i l o ^ u 8 t S? ^ t ź? i & if 'si < i-3 ;! VI i ^ a >> rt s u St u ?" ''S sS :3 l f^ n- g S IU s y i i 'y tl & P Q 1 i e l u .L > u 3 ^ n '!? '.3 13 g > < -S a l ^ Hr l u 5 u rt i b ? 'ő i l u i ^ u s s u .^ ^ & ^ ő3 2 S ^ ^ 1 N U ^ ^c3 l ő a e 5 rt ^ l ^ s N ^ -5 l 0 - ^ 5 L N c' 0 U Oi '0 .c3 & W sf li X3 "l ?I >> .'" U 'ő-5 1-1. s ls1 g " ? T3 0 " >, 's & l y " y-^ - ^ ?,.L, N c > > u I E A l s S li j .^ >" u 1.1 S 8 b 60 >. a & E i) i N a a? L , .3 > Jő S* .a; a o "a J-^ a w go a S .2 S ft ő ^ 1ř3 1^ L? > i3 X> ?ő N e IU i^ 11 s8 l 3 .ő< X^ u' 1-1 l. ? ^> &* ^ 5 ł" . .h 43 '< ^ " ?- a- l ^ ; i l rt 0 6 ^ .a "2 a .a n ;? CL N Br t N l 0 a l j !' g l t y B ? ^0 | ^ N y i N N S m ftl ő1 g|? y '^ '" te rt S ł rt u N L i^ & 0 l i ^ .^ s i It ,-'ő'ő i-l g .9 l c3 &^ S? vf 11 ^ ő S N y ^1^ & ^ '^ L' |&| ő 'S ^ c ,5 N J3 - M ssą t l u u ,c 'S T 'S ? >- . ^ .'" 4) 'ő- ^ > u .1 '3' '55 " Bl a) cii .- t^ s u N JŹ w O 6  e , S a :a l N' a >-> s ^ I u S: l '5 g u ^ C3 l ^ s u ^ ^ ? ő l l ^ l Ż j U l i .ő i c-S ő4 i S ő -2 N C g i & l - l 2 l ő U N U N y 13 S ca :s .(a h S ^ S ^ g> g 6 & ^ l'i sN ul C l;!1 E-I o .3 -c X^ a 5 5 ő ^ J> S Q. >- w a f ^ l i a, ES- a|| - 1 !ő 0 0 -> O-i M f L< . ^ N U l '?? ft. 0 s a ? CO A u" l ca S" s -S ca & .'2 oa ő t5 l i i U N ." ,3 S. t H ? Ż M l  j >> i 5' ^ > t)' a l i c a* u l ^ a ? i .'" t l 0 l ő M 'i? N .1; ^ ni l R w Q. N s sŻ e g ő l 3 ^ | i ^ r ^ ő> l. & ca- 1| & ce r C A || l > ctf N a .1 u .0 < u 5 e n 13 l t 'S 'S ^ 2 l IS i 0 e ca s 6 ^ 'a i ő> i & S e i e u ^ l s l "ca l S 0 ^ l N l e ^ S a 2 ^ e N ? l { ^ N l (a 3 3 45 ca a f c d 1.^ y S s X "^j JS | l s> Ol i 'ca' ca N *- cp c ?P ^X ^ li ^ eL, Q- 0 '"5 W 0. ? ^t Grupy interesu We współczesnych społeczeństwach znaczącą rolę w funkcjonowaniu systemu po- litycznego państwa jako całości oraz różnych jego instytucji odgrywają grupy interesu. Grupy interesu są organizacjami, które: " ff - reprezentują interesy określonych grup społecznych wobec innych grup; - przekazują postulaty swoich członków Ośrodkom decyzyjnym; - oddziałują na rzari, parlament, partie polityczne, opinię publiczną i tym Grupy interesu funkcjonują w różnych sferach społecznej działalności. Można je sklasyfikować, przyjmując różne kryteria. Głównymi grupami interesu są: związki przedsiębiorców, np. zrzeszenia pracodawców, i związki pracobiorców, np. związki zawodowe. Grupy interesu powstały i rozwijały się w związku z postępującą industrializacją współczesnych społeczeństw. Ich rozwojowi towarzyszy poszerzanie pola działania, zarówno wobec państwa, konkurencyjnych związków interesu i opinii publicznej, jak i wobec własnych struktur organizacyjnych. Grupy interesu nieekonomiczne (socjalne) podstawowe - kapitalistyczne - robotnicze - rolnicze - drobnokapitalistyczne - wolne zawody - spółdzielnie - konsumenci - organizacje o celach politycznych nie powiązane z partiami - kościoły i zrzeszenia religijne - zrzeszenia kulturowe, filantropijne humanistyczne Działalność grup interesu sprowadza się do: zbierania informacji, doradztwa, pośrednictwa, działalności edukacyjnej. Część z nich uczestniczy ponadto w po- dejmowaniu decyzji państwowych, np. zrzeszenia pracodawców i związki zawodowe oddziałują na politykę społeczno-gospodarczą państwa, a niejednokrotnie ją współtworzą Organy państwowe Ważnym ogniwem struktury organizacyjnej systemu politycznego są organy pań- stwowe. Ze względu na charakter realizowanych zadań można wyróżnić wśród nich: głowę państwa, organy przedstawicielskie, organy administracyjne oraz sądy. Głowa państwa. Instytucja głowy państwa powstała w późnofeudalnym systemie politycznym. Jest to organ jednoosobowy: w monarchiach - monarcha, w 62 63 republikach - prezydent. Znane są również kolegialne (wieloosobowe) głowy państwa, np. Rada Państwa w byłej NRD i byłej PRL czy Rada Najwyższa w byłym ZSRR. Z prawnego punktu widzenia władza monarchy jest autonomiczna i samorodna. Jest on w zasadzie nieusuwalny. Jego władza jest najczęściej dożywotnia i dziedziczna. W wysoko rozwiniętych cywilizacyjnie krajach demokratycznych monarcha umacnia społeczny prestiż władzy, jest symbolem jedności narodu oraz potencjalnym arbitrem w poważnych konfliktach społecznych. Prezydent, w odróżnieniu od monarchy, jest wybierany na określoną kadencję. Konstytucyjnymi sposobami elekcji prezydenta są: - wybory bezpośrednie dokonywane przez społeczeństwo (np. Austria, Boliwia, Filipiny, Francja, Irlandia, Islandia, Meksyk, Paragwaj i Polska); - wybory pośrednie, w których prezydent jest wyłaniany przez kolegium elektorów wybrane przez społeczeństwo (np. Argentyna, USA); - wybory pośrednie, w których prezydenta wybiera parlament (np. Liban, Szwajcaria, Turcja) lub kolegium elektorskie, złożone z parlamentarzystów i przedstawicieli organów samorządu lokalnego (Włochy) czy delegatów parlamentów krajowych (RFN). Pozakonstytucyjne sposoby wyłaniania prezydenta są charakterystyczne dla sys- temów autorytarnych i totalitarnych i bardzo często są następstwem wojskowych zamachów stanu (państwa afrykańskie i latynoamerykańskie). W państwach demokratycznych pozycja prezydenta jest zróżnicowana. W systemie prezydenckim prezydent jest głową państwa, szefem rządu, najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych i przywódcą swojej partii (USA). W systemie par- lamentarno-gabinetowymjest tylko głową państwa, szefem rządu zaś jest premier, a dowództwo wojskowe w rzeczywistości należy do ministra obrony i szefa sztabu generalnego (Austria, Irlandia, RFN, Włochy). W państwach realnego socjalizmu prezydent najczęściej łączył swój urząd z przywództwem partii komunistycznej (Wietnam, Rumunia, ZSRR), co oznaczało w praktyce jego dominującą pozycję w systemie politycznym. Organy przedstawicielskie. Najważniejszym organem przedstawicielskim jest parlament. W państwie demokratycznym, zgodnie z zasadą podziału władz, parlament jest organem w jednym z trzech pionów organów państwowych i nie zajmuje uprzywilejowanej pozycji. W państwach realnego socjalizmu formalnie był on najwyższym organem władzy państwowej, w praktyce - bardziej lub mniej powolnym narzędziem w rękach partii komunistycznej. W krajach rozwijających się sytuacja jest zróżnicowana. Przeważa jednak model ograniczonej roli parlamentu. Pozycja parlamentu w państwie na przestrzeni dziejów zmieniała się. Wraz z przechodzeniem od monarchii absolutnej przez konstytucyjną do parlamentarnej początkowo zaznaczał się stały wzrost roli parlamentu. W drugiej połowie XX w. jest zauważalne ograniczenie znaczenia władzy ustawodawczej na rzecz wykonawczej. Mimo to parlament nadal odgrywa istotną rolę w mechanizmach spra 64 wowania władzy. W większości rozwiniętych krajów zachodnich funkcjonuje dwuizbowy parlament (bikameralizm). Jednoizbowe parlamenty występują w Danii, Finlandii, Grecji, Portugalii i Szwecji. W dwuizbowym parlamencie zarówno polity czno-prawny status, jak i pełnomocnictwa obu izb nie są jednakowe. Izba niższa, formowana jest na podstawie powszechnego i bezpośredniego głosowania. Izba wyższa pochodzi z mianowania (np. Izba Lordów w Wielkiej Brytanii), z wyborów pośrednich (np. Senat we Francji), z wyborów bezpośrednich z zastosowaniem podwyższonego cenzusu, zwłaszcza wieku, dotyczącego biernego prawa wyborczego (np. USA, Włochy, Japonia). W niektórych krajach (np. we Włoszech) izba wyższa jest wyłaniana w wyborach, ale część deputowanych otrzymuje mandat z nominacji. Izba wyższa ma zazwyczaj dłuższy okres pełnomocnictw niż izba niższa, np. w USA: Senat - 6 lat. Izba Reprezentantów - 2 lata; we Francji: Senat - 9 lat, a Zgromadzenie Narodowe - 5 lat; w Japonii Izba Radców - 6 lat, a Izba Reprezentantów - 4 lata. Tylko we Włoszech okres ten dla obu izb wynosi 5 lat. W niektórych krajach (np. we Francji, w Japonii i USA) wyższa izba jest odnawiana nie w pełni, a tylko częściowo, co ma zabezpieczać stabilność i następstwo w jej działalności. Struktura organizacyjna parlamentu, jego pełnomocnictwa oraz porządek pracy są określone w konstytucji i w specjalnym prawodawstwie. Parlament pracuje zwykle na sesjach zwyczajnych lub nadzwyczajnych, zwoływanych z reguły przez większość deputowanych lub władzę wykonawczą, Posiedzenia parlamentu są z reguły publiczne. W praktycznej działalności parlamentu ważną rolę odgrywają jego organy kierownicze i pomocnicze. Organy kierownicze mogą być jednoosobowe (np. speaker w Brytyjskiej Izbie Gmin i w Amerykańskiej Izbie Reprezentantów) albo kolektywne, kompletowane na podstawie proporcjonalnej reprezentacji partyjnych frakcji (np. we Francji). Pomocniczymi organami parlamentu są komisje. Są wśród nich komisje stałe, nadzwyczajne, śledcze itd. Komisje stałe są tworzone na początku każdej kadencji i działają w całym okresie pełnomocnictw parlamentu. Zakresem działania najczęściej odpowiadaj ą poszczególnym resortom lub grupom resortów. Komisje nadzwyczajne są powoływane w celu rozpatrywania określonej sprawy lub kompleksu spraw (np. komisja ds. młodzieży w niektórych parlamentach państw europejskich). Komisje śledcze są tworzone np. w celu wyjaśnienia faktu naruszenia prawa przez urzędników państwowych. Deputowani grupują się w klubach (frakcjach) partyjnych. Samodzielną frakcję tworzy od kilku do kilkudziesięciu deputowanych (np. w Japońskiej Izbie Reprezentantów - 8; w Zgromadzeniu Narodowym Francji - 30; w polskim Sejmie - 15). Parlament spełnia cztery funkcje: ustrojodawczą, ustawodawczą, kreacyjną i kontrolną Ma decydujący wpływ na określenie ustroju państwa, zwłaszcza, poprzez uchwalenie konstytucji. Istotnym elementem działalności parlamentu jest tworzenie prawa. 65 Proces ustawodawczy w parlamencie obejmuje kolejno: inicjatywę ustawodawczą; | debatę nad projektem ustawy na posiedzeniach plenarnych; rozpatrzenie projektu ustawy w komisjach parlamentarnych; przyjęcie projektu ustawy przez izbę; przesłanie projektu ustawy do drugiej izby; sankcjonowanie przez głowę państwa; promulgację, czyli opublikowanie ustawy w oficjalnym organie w określonym, ustawowym terminie. Parlament uczestniczy w formowaniu organów państwowych i w kontroli dzia- łalności władzy wykonawczej. W wielu krajach o republikańskiej formie rządów (poza republikami prezydenckimi) parlamenty decydują lub współdecydują o wyborze | głowy państwa, l W systemach parlamentarnych rządy są formowane z poparciem większości par- lamentarnej. Parlamenty wykonują swoją funkcję kontrolną wobec rządów za pomocą zróżnicowanych środków oddziaływania. W systemie parlamentarnym są to przede wszystkim: debata wstępna, tzn. dyskusja nad proponowaną polityką rządu; sprawo- zdania z realizacji zadań; komisje parlamentarne; komisarz parlamentarny (ombuds- man) kontrolujący działalność administracji z punktu widzenia legalności i trafności podejmowanych decyzji; pytania i interpelacje poselskie; wniosek o wotum nieufności. W systemie prezydenckim zasadniczą formą kontroli administracji są różnego ro- dzaju komisje i podkomisje parlamentarne. W państwach demokratycznych, obok parlamentu występują lokalne organy przedstawicielskie. Funkcjonują one w strukturze samorządu terytorialnego (np. rady gmin w Polsce, rady miejskie we Francji). Organy administracyjne (wykonawcze). System organów administracyjnych obejmuje: - pion administracji ogólnej z rządem na czele (w systemach prezydenckich z prezydentem na czele); - pion administracji gospodarczej i socjalno-kulturalnej oraz - pion organów bezpośredniego przymusu (wojsko, policja i inne służby bez- pieczeństwa publicznego). Organy administracyjne pochodzą głównie z nominacji. Ich działalność polega na wykonywaniu zadań państwowych, określonych przez władzę prawodawczą Główną rolę wśród organów administracyjnych odgrywa rząd. Rząd składa się głównie z osób kierujących poszczególnymi resortami. W jego skład wchodzą także ministrowie bez teki (nie stoją na czele żadnego resortu). W republikach prezydenckich funkcje szefa rządu z reguły wypełnia sam prezydent. W republikach parlamentarnych i monarchiach rolę tę odgrywa premier. W państwach demokratycznych występują dwie procedury kształtowania rządu: parlamentarna i pozaparlamentarna. Parlamentarna procedura doboru rządu jest charakterystyczna dla systemu parlamentarno-gabinetowego i systemu rządów Zgromadzenia. W systemie parlamentarno-gabinetowym formalnie głowa państwa desygnuje premiera i na jego wniosek - ministrów, ale w rzeczywistości partyjny skład parlamentu dyktuje dobór rządu. W Szwajcańi rząd powstaje w wyniku porozumienia między wszystkimi liczącymi się w państwie partiami współdziałającymi w parlamencie. Pozaparlamentarna procedura doboru rządu jest stoso- 66 wana w republikach prezydenckich. Decydujący głos o składzie rządu należy do prezydenta. Główne działania rządu to: - kierowanie aparatem administracyjnym; - wykonywanie parlamentarnych aktów prawnych; - wpływanie na działalność prawodawczą parlamentu, zwłaszcza poprzez wy- stępowanie z inicjatywą ustawodawczą; - tworzenie prawa (ustawodawstwo delegowane, akty normatywne wydawane na podstawie upoważnienia i w celu wykonania ustaw); - opracowywanie i realizacja budżetu; - prowadzenie polityki zagranicznej państwa. Sądownictwo. Władza sądownicza - trzecia władza w państwie - jest to wymiar sprawiedliwości sprawowany przez niezależne i niezawisłe sądy. Do zadań sądów należy orzekanie w sprawach z zakresu prawa cywilnego, karnego i administracyjnego, a w wielu państwach także kontrola zgodności działań innych organów państwowych z prawem i konstytucją wykonywana przez sądownictwo konstytucyjne (np. Trybunał Konstytucyjny w RFN i w Polsce, Rada Konstytucyjna we Francji). Sądy stoją na straży ochrony porządku publicznego, walczą z przestępczością oraz kontrolują legalność decyzji administracyjnych. W celu wykonywania tych zadań, obok sądów powszechnych orzekających w sporach cywilnych i sprawach karnych, mogą być powołane sądy szczególne, rozpoznające określony rodzaj spraw lub orzekające w stosunku do określonej kategorii osób, np. sądy pracy, sądy wojskowe. W państwach demokratycznych sądy są autonomiczne wobec organów prawo- dawczych i wykonawczych. W państwie niedemokratycznym sądy tracą swoją niezawisłość. L/>^L^A/l<^"-y Środki masowego przekazu - tzw. czwarta władza. Środki masowego przekazu (mass media) odgrywają ważną rolę w życiu współczesnych społeczeństw i państw. Ich różnorodność i zakres oddziaływania rosną wraz z postępem technicznym. Obok tradycyjnych mass mediów, takich jak słowo drukowane, radio, telewizja, film, płyty, kasety video, rozwijają się nowe środki przekazu, np. komunikacja kablowa, telewizja satelitarna. O pozycji środków masowego przekazu w określonym państwie przesądza w dużym stopniu panujący tam system polityczny. W systemach totalitarnych media są zależne od struktury władzy. Przyjęta w nich ideologia uznaje zasadę służebności mediów wobec polityki i traktuje je jako narzędzia sprawowania władzy - swoiste "pasy transmisyjne" społecznych nastrojów, decyzji władz. W tej sytuacji środki masowego przekazu są też narzędziem utrwalania przekonania o słuszności istniejącego systemu politycznego. Granice działania mediów określa cenzura państwowa. W systemach demokratycznych powstają warunki dla autonomii mass mediów. Są tworzone odpowiednie zabezpieczenia instytucjonalne i prawne stojące na jej straży (np. Rada ds. Radiofonii i Telewizji, ustawa o środkach masowego przekazu, ustawa o ochronie zawodu dziennikarza). W praktyce niezależność środków masowego przekazu bywa zagrożona usiłowaniem różnych ogniw władzy pań- 67 stwowej i sił politycznych uzyskania wpływu na ich kształt programowy. Poważnym problemem jest też pozyskiwanie przez mass media środków finansowych przy równoczesnym zachowaniu niezależności od sponsorów. Demokracja nie może obyć się bez środków komunikowania. Są one źródłem informacji, kreują postacie polityków, wpływają na wyniki wyborów, kontrolują działalność władz państwowych. Tam, gdzie środki masowego przekazu wyrażają rzeczywistą opinię publiczną i mają wystarczający zakres autonomii działania, stanowią swoistą "czwartą władzę" w państwie. Mechanizmy we współczesnym państwie System partyjny System partyjny to partie polityczne, zachodzące między nimi relacje, zasada i normy regulujące stosunki międzypartyjne, a także między partiami a aplWR rat-em państwowym, y-., System partyjny pełni następujące funkcje: - stanowi mechanizm wyłaniania i zmiany ekip rządzących oraz potwierdzenie legitymizacji władzy państwowej; -jest płaszczyzną wzajemnej konfrontacji programów partii politycznych, ścierania się poglądów i rozwijania mechanizmów konkurencji międzypartyjnej; ~ jest forum kształtowania opinii publicznej i kultury politycznej. We współczesnych państwach występują zróżnicowane systemy partyjne. Są to w szczególności systemy jednopartyjne, dwupartyjne i wielopartyjne. System jednopartyjny w praktyce opiera się nftlźakazie działania inaych partii, i l oprócz rządzącej i Jednopartyjńośe zaznaczyła ^ę w państwach faszystowskich, w państwach realnego socjalizmu oraz w krajach pokolonialnyeh. |, Jednopartyjność faszystowska nie była jednakowa. Wszędzie jednak nastąpiła delegalizacja partii politycznych, a ich miejsce zajęła partia faszystowska osiągająca pozycję rządzącej monopartii. Jednopartyjność sprowadzała się do upaństwowienia partii rządzącej i nadania jej atrybutów władczych powodujących, że łączyła ona funkcje kierownictwa politycznego oraz funkcje bezpośredniego rządzenia. System jednopartyjny w państwach realnego socjalizmu cechuje formalnoprawna odrębność kompetencji organów partyjnych jako organów politycznego kierownictwa życiem społecznym i organów państwowych realizujących funkcje władcze dzięki kierowniczej roli partii komunistycznej. Rzeczywiste organy decyzyjne to nie konstytucyjne organy państwowe, lecz struktury organizacyjne partii komunistycznej. 68 Organizacje społeczne były bardziej narzędziem partii komunistycznej w rea- lizowanej przez nią polityce niż autonomicznymi podmiotami życia politycznego i społeczno-gospodarczego. Jednopartyjność w krajach pokolonialnyeh nie może być porównywalna z mo- nopartyjnością w krajach ekonomicznie rozwiniętych. Nie mieści się ona w eu- ropejskich kryteriach prawnych i politycznych. Występuje w większości krajów afrykańskich i niektórych państwach azjatyckich i wynika zarówno z tradycji, jak i ze względów czysto pragmatycznych. Z tradycji wspólnoty plemiennej wypływa postulat odrzucenia indywidualizmu, a także akceptowania zgody narodowej i jedności, co w nowych warunkach przejawia się w postulacie systemu jednopartyjnego. Wspiera go ponadto chęć przezwyciężenia zróżnicowania etnicznego, na co receptą ma być integracja, a nie podziały. System dwupartyjny je&i to system partyjny, w^którym może co prawda działać wiele partii, ale tylko dwie spośród nich mają realne szansę zdobycia,włacl%y^ i System dwupartyjny stwarza korzystne warunki do stabilizacji i zrównoważenia systemu politycznego. Szansę zdobycia władzy ma tylko jedna z dwóch partii (np. Partia Republikańska lub Demokratyczna w USA, Partia Konserwatywna lub Partia Pracy w Wielkiej Brytanii). Utrzymywanie się rządu z reguły przez całą kadencję umożliwia partii go tworzącej realizację długotrwałych celów politycznych. Równocześnie w takim systemie politycznym tylko marginesowe znaczenie mogą mieć ugrupowania zarówno małe, jak i skrajne, z lewicy czy prawicy. System dwupartyjny nie opiera się na koalicjach. ta ! llllll;:::l::l-:sll. 11;-;1", :lll:ll:iiil:lll;Ż., . , .,',1 ::! '^ssies--:' 'ą;^, . ""vwas waaai;8 '- 'iSiSifyssy^K^.^^^^^^ . ^ System wielopOiiffyjny (Belgia, Holandia,'''Włochy, eolska pl^S^'llll^'^akiSI \ w którym^trzy lub więcej partji^ma szansę aa zdobycie władzy, 'lifc:- .1! System taki jest wyrazem znacznego rozbicia i zróżnicowania społeczeństwa. System wielopartyjny może zapowiadać niestabilność i zmiany w zakresie wy- konywanej polityki. Istnieją różne warianty systemu wielopartyjnego: system partii dominującej; system kooperacji partii; system dwublokowy i system rozbicia wielopartyjnego. System partii dominującej to system wielopartyjny, w którym pozycję dominującą zajmuje jedna partia (np. Instytucjonalno-Rewolucyjna Partia w Meksyku, Indyjski Kongres Narodowy do końca lat sześćdziesiątych). Ma ona absolutną przewagę w parlamencie i jest zdolna do utworzenia rządu jednopartyjnego. Nie występuje równie silna partia opozycyjna, która byłaby zdolna przeciwstawić się partii dominującej. Istotne stanowiska państwowe są obsadzane przez członków partii dominującej. Występuje kumulacja stanowisk państwowych i partyjnych. System kooperacji partii (np. w Szwajcarii, w Austrii w latach 1945-1966 i po 1982 r., w RFN w latach 1966-1969) polega na tym, że wszystkie partie tego systemu lub co najmniej wszystkie liczące się partie, podejmują współpracę. Najczęściej jest tak, że partie przystępują do wyborów osobno, konkurując w okresie kampanii wyborczej, aby po wy- 69 TYpy systemów partyjnych Kryterium wyróżniające Nazwa systemu Charakterystyczne cechy Przykłady - Liczba partii przejawiających działalność w życiu pu- blicznym - Szansę zdobycia władzy i uczestniczenia w jej sprawo- waniu jednopartyjny (monopartyjny) występuje jedna partia, zakaz działania innych partii państwa realnego socjalizmu, faszystowskie i niektóre pokolonialne dwupartyjny tylko dwie spośród wielu partii mają realne szansę na zdobycie władzy USA Wielka Brytania wielopartyjny trzy lub więcej partii ma szansę na zdobycie władzy Belgia, Finlandia, Włochy - partii dominującej wśród wielu partii jedna zajmuje pozycję dominującą Instytucjonalno-Rewolucyjna Partia Meksyku - kooperacji partii wszystkie partie tego systemu lub co najmniej wszystkie liczące się partie podejmują współpracę Szwajcaria - dwublokowy wiele partii skupia się w dwu blokach konkurujących ze sobą Francja V Republiki -. rozbicia wśród wielu partii brak partii większościowej, ma- jącej przewagę nad pozostałymi Polska po 1989 r. Wiochy konkurencyjny każda partia konkuruje z inną Francja, Polska oparty na uzgodnieniach zawieranie porozumień między partiami Szwajcaria, Austria, Holandia, Belgia, Liban - Charakter programów partii politycznych i zasady walki międzypartyjnej zideologizowany zaznaczają się duże różnice w programach strategii i taktyce głównych partii politycznych Republika Weimarska pragmatyczny dystans ideologiczny między znaczącymi partiami nie jest duży Niemcy ^ Kryterium wyróżniające Nazwa systemu Charakterystyczne cechy Przykłady - Częstotliwość zmiany partii rządzącej hegemoniczny jedna z partii, sama lub w koalicji z innymi partiami, pozostaje przy władzy dość długi okres - Japonia, Wiochy zmienny następują częste i regularne zmiany partii u steru rządów Polska 1921-1926 Francja IV Republiki - Sposób tworzenia rządu zrównoważony występuje wyraźna polaryzacja, ale bez dłuższej dominacji określonego ugrupowania RFN, USA, Wielka Brytania rozproszony nie występuje wyraźna polaryzacja i kilka partii może uzyskać podobne wyniki wyborcze Holandia, Belgia - Liczba partii przejawiających działalność - Ideologiczny i światopoglą- dowy dystans między partiami - Intensywność konfliktów między nimi - Znaczenie partii w procesie tworzenia rządu dwupartyjny ze zmieniają- cymi się rządami dwie bipolamie zwrócone wobec siebie partie zmie- niają się formując samodzielne rządy, polaryzacja niewielka, konkurencje dośrodkowe USA, Nowa Zelandia umiarkowany pluralizm niewielki dystans ideologiczny między partiami li- czącymi się w systemie, dążenie do biegunowego budowania koalicji, dominacja dośrodkowej konku- rencji Wielka Brytania, Kanada, Australia, RFN, kraje Beneluksu spolaryzowany pluralizm - obstrukcyjna opozycja z lewa i z prawa - ideologizacje systemu partyjnego - tendencja do odśrodkowej konkurencji Finlandia, Republika Weimarska partia hegemoniczna w spolaryzowanym plura- lizmie - partia dominująca tworzy rząd Partia Liberalno-Demokratyczna w Japonii borach zrezygnować z konkurencji i podjąć współpracę. Następstwem ustrojowym systemu kooperacji partii w systemie rządów parlamentarnych jest zanik odpowiedzialności rządu przed parlamentem i ograniczenie roli parlamentu. Właściwy ośrodek decyzyjny znajduje się albo w rządzie koalicyjnym, albo poza aparatem państwowym - w uzgodnieniach międzypartyj nych. System dwublokowy jest odmianą systemu wielopartyjnego, w którym występują bloki partii politycznych (np. we Francji po 1962 r., w RFN z wyjątkiem lat 1966-1969). Walka o władzę toczy się między dwoma blokami (np. w RFN w latach siedemdziesiątych między SPD/FDP a CDU/CSU). Po wyborach rządzi jeden z bloków mający absolutną przewagę w parlamencie. Następstwem tego systemu jest stabilność rządów, przy równoczesnym zanikaniu mechanizmu kontroli parlamentu nad rządem. System rozbicia wielopartyjnego jest systemem wielopartyjnym, w którym brak partii większościowej mającej przewagę nad pozostałymi (np. w Polsce po 1989 r., we Włoszech). Powstaje więc konieczność stworzenia koalicji, żeby w ten sposób uzyskać większość niezbędną do efektywnego sprawowania władzy. Koalicje są budowane dzięki partiom centrowym, z udziałem ugrupowań lewicowych lub prawicowych. Stan taki, jeżeli nie ma innych czynników stabilizujących, może zagrażać systemowi parlamentarnemu, gdyż w państwie pozbawionym legitymizowanego rządu gromadzą się nie rozwiązane problemy i zaostrzaj ą konflikty. W konsekwencji, jak pokazuje przykład wielopartyjnych demokracji okresu międzywojennego, może to prowadzić do rządów totalitarnych (jak w II Republice Hiszpańskiej i Republice Weimarskiej). Wybory Wybory są jednym z najważniejszych mechanizmów określających sposób funkcjonowania współczesnych systemów politycznych. W państwie demokratycznym właśnie za pośrednictwem wyborów dokonuje się legitymizacji ustroju, następuje zmiana ekipy sprawującej władzę oraz realizuje się nad nią kontrolę. Legitymizacja ustroju poprzez wybory oznacza uznanie, ze spofecl^Sstwó jest podmiotem decyzji politycznych. Wyborcy decyduj ą bowiem, jacy przywódcy będą dominowali po wyborach i jakie programy ipolityczne będą preferowane. Organ wyłaniany w wyborach uzyskuje tytuł do rządzenia aż do następnych wyborów. Wybory w państwie demokratycznym są najważniejszym mechanizmem pra- womocnej zmiany ekipy rządzącej. Wybory stanowią także narzędzie kontroli społecznej nad władzą, która musi się liczyć z groźbą przegranej w następnych wyborach. W monolitycznych systemach politycznych wybory nie odbywają się w ogóle albo mają fasadowy charakter. I tak np. w państwach realnego socjalizmu proces wyborczy był poddany ścisłej kontroli ze strony partii komunistycznej. Obejmowała ona zarówno procedurę wysuwania kandydatów, jak i formowanie programu wyborczego. Wybory miały tylko charakter aklamacyjny, tzn. służyły potwierdzeniu wcześniejszych decyzji. 72 Koalicje W większości współczesnych państw koalicje partyjne są stałym zjawiskiem życia politycznego. Koalicja jest porozumieniem partii zawartym w celu utworzenia rządu i jego wspierania w parlamencie (np. koalicja PSL i SLD w Polsce po wyborach par- lamentarnych 1993 r. czy koalicja CDU/CSU i FDPw Niemczechod 1982 r.). Składy koalicji są zróżnicowane. To zróżnicowanie jest przede wszystkim kon- sekwencją występującego w danym państwie systemu partyjnego. W systemie dwublokowym przeważają koalicje lewicowe lub centroprawicowe (np. Francja). W systemie kooperacji partii są porozumienia obejmujące zazwyczaj wszystkie liczące się w danym kraju partie (np. Szwajcaria). W sytuacji rozbicia wielopartyjnego tworzą się węższe lub szersze koalicje, z reguły z udziałem partii znajdujących się w centrum (np. Włochy do 1994 r. czy Polska po wyborach w 1991 r.). W państwach demokratycznych przy budowie koalicji są stosowane różne zasady. Należą do nich zwłaszcza zasady: większości, przyrostu, winy, wzajemnego ciążenia. Zasada większości oznacza, iż w koalicji uczestniczy lub przewodzi jej partia najsilniejsza. Zgodnie z zasadą przyrostu w porozumieniu nie uczestniczy stronnictwo, które chociaż silne, poniosło proporcjonalną porażkę w wyborach parlamentarnych poprzedzających utworzenie koalicji. Zasada winy stwarza obowiązek dla partii, która spowodowała upadek władzy wykonawczej, w sytuacji, gdy nie dochodzi do nowych wyborów parlamentarnych, podjęcia starań na rzecz utworzenia nowego rządu. Zgodnie z zasada, wzajemnego ciążenia koalicję tworzy partia, która daje największe gwarancje przeprowadzenia skutecznych negocjacji i kreśli najlepsze perspektywy dla utrzymania stabilności rządzenia. Opozycja Opozycją stanowią siły polityczne nie uczestniczące w rządzie. We współczesnych systemach politycznych są różne fbnnyo|>ozycji. Ze wzgleSa du na jej stosunek do systemu, w jakim funkcjonuje, można wyróżnić opozycję lojalną wobec systemu oraz przeciwstawiającą się mu. Miejsce działania póz- \ wala wyróżnię opozycję parlamentarna, lub pozaparlamentarną. ^ Opozycja jest nielegalna w państwach niedemokratycznych. W państwach realnego socjalizmu, na przykład, opozycję polityczną traktowano zwykle jako działalność wymierzoną w interes państwa. Tym samym uczestnictwo w opozycji było traktowane Jako przestępstwo. Opozycja stanowi natomiast istotny element mechanizmów rządzenia w państwie demokratycznym. Siła opozycji wynika z faktu, że w demokratycznych systemach politycznych jest respektowana zasada alternatywności rządów. Oznacza ona, że zwycięska partia (lub koalicja partii) tworzy po wygranych wyborach większość rządzącą, Pozostałe partie stanowią opozycję. Większość rządowa, licząc się z ko- 73 lejnymi wyborami, jest zmuszona do częściowego przynajmniej uwzględniania krytyki i propozycji płynących od opozycji. Podstawowymi zadaniami opozycji są kontrola i krytyka rządu większości par- lamentarnej oraz wypracowywanie własnych idei i konstruktywnych propozycji dotyczących rozwoju społeczno-ekonomicznego i politycznego. Istnienie skutecznej i krytycznej opozycji chroni demokrację przed niebezpieczeństwem zmonopolizowania władzy przez jedną grupę polityczną, Mechanizmy demokracji funkcjonalnej We współczesnych państwach obserwuje się dużą rolę polityczną grup interesu. Te grupy nawiązują bezpośrednie kontakty z aparatem państwowym: rządem, parlamentem, lokalnymi organami państwowymi, a ponadto - partiami politycznymi. Oznacza to w praktyce, że polityka państwowa jest również wyrazem porozumienia między państwem i grupami interesu. Następuje przebudowa parlamentarnych systemów rządzenia. Grupy społeczne uczestniczą w procesach podejmowania decyzji nie tylko za pośrednictwem swoich reprezentantów wyłanianych w wyborach (demokracja parlamentarna), ale również poprzez grupy interesu, których są członkami (demokracja funkcjonalna). Struktury demokracji funkcjonalnej rozwinęły się przede wszystkim w tych dziedzinach zarządzania, w których tradycyjna polityka państwa okazała się mało skuteczna. Dotyczy to przede wszystkim polityki społeczno-gospodarczej. Wśród różnorodnych form składających się na system funkcjonalnej demokracji na szczególną uwagę zasługują ciała o charakterze konsultacyjno-doradczym, organy roz- porządzające uprawnieniami dyrektywnymi oraz komisje badawcze. Organy konsultacyjno-doradcz.e to w szczególności rady społeczno-gospodarcze (np. Rada Społeczno-Gospodarcza w Holandii, Komisja ds. Cen i Płac w Austrii). Są one forum doradztwa i konsultacji, działalności rozjemczej, wykonywania własnych autonomicznych działań. Organy o statusie dyrektywnym wykonują funkcje administracyjno-zarządzające. Funkcjonują one w obrębie polityki dochodów, zatrudnienia, arbitrażu oraz regulowania stosunków lokalnych i łagodzenia problemów narodowościowych (np. w Wielkiej Brytanii Komisja ds. Problemów Rasowego Równouprawnienia, w której skład obok ministra wchodzą prawnicy, działacze związków zawodowych, reprezentacja mniejszości rasowych). Komisje badawcze, powstające przy głowie państwa, rządzie i parlamencie, są przed- stawicielstwem grup interesu i uznanych autorytetów. Procedura prac tego typu organów przewiduje prowadzenie konsultacji z różnymi środowiskami społecznymi, naukowymi i politycznymi. Prowadzą one badania poszczególnych problemów, w których następstwie formułują ekspertyzy, opinie, zalecenia. Mechanizmy demokracji funkcjonalnej rozwinęły się w szczególności w Austrii, Holandii i krajach skandynawskich. 74 3. Funkcje współczesnego państwa Funi^ąpis^twa nazywa się całokształt jego działalności w określonej sferze :^ życialspetezeństwa.!! ,1: . ' .,. -1 !! ^, !, ^ .1:11111:! .1!! , M,:&L. l.' 11'1 .'*-l:lll'l:,:l!lill:ll 1.11, ! . :; ","";:..  : -i"i- -:i^:.,li^. .- ! , ! ! , ''^SnumSiiUK^ Zakres, intensywność i treść działalności państwa zmieniają się w procesie historycznym. Współcześnie są one w dużym stopniu konsekwencją ideologicznego modelu państwa (np. wszechobecność państwa socjalistycznego i ograniczony interwencjonizm państwa liberalnego). Każde jednak państwo realizuje funkcję wewnętrzną i zewnętrzną "" .^^^^L^^e^^ na zail^wBieiffiii'jwrz'IIM^ i t st^.w^krąlu.;.'11'- 11\'11:'||^^ -, '. iyi-'^ii , :::/:;:':- ' ^| Służą temu działania podejmowane m.in. przez organy administracji, policję, prokuraturę, sądownictwo, służby więzienne. j w zakresie stosun-i, zmierzającej do Funkcja zewn^^na to całokształt fcatatosoi: :pi ! ' . 'BE^1, ^ ' - :: '> ^tW^iSKwSi ków z iiHiymKfi^istwami i organizacjami ^S|i ochrony:, inN|JB|^^ rzeczniMem Jest Funkcję tę realizują przede wszystkim służby dyplomatyczne danego kraju. Państwo - z różną intensywnością - podejmuje również działania w sferze gospodarczo-socjalnej i kulturalnej życia, społeczeństwa. Funkcja gospodarczo-organizatorska państwa wyraża się w organizowaniu gospodarki, w oddziaływaniu na nią Istnieją dwa krańcowe, przeciwstawne sobie stanowiska dotyczące roli państwa w gospodarce (maksymalizacja i minimalizacja uczestnictwa państwa w życiu gospodarczym). Każde państwo, nawet dystansujące się od gospodarki, prowadzi określoną politykę gospodarczą Minimum działalności państwa w tym zakresie to zwykle dbanie o rozwój gospodarczy, o ochronę własnej gospodarki przed nadmierną ingerencją z zewnątrz oraz promowanie jej w świecie. Gospodarczo-organizatorskie przedsięwzięcia państwa to m.in. zapewnienie racjonalnego i ujednoliconego systemu miar i wag, zagwarantowanie bezpieczeństwa systemu pieniężnego, organizowanie przedsięwzięć gospodarczych wymagających dużej koncentracji sił i środków. Państwa same prowadzą - w różnym wymiarze - działalność gospodarczą, w tym i produkcyjną, Czynią to za pośrednictwem swoich przedsiębiorstw i banków. Funkcja socjalna państwa, w zależności od stopnia jego zamożności i realizowanej doktryny politycznej, obejmuje działania zmierzające do zapewnienia minimum egzystencji jednostek i grup społecznych, tworzenia miejsc pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony środowiska naturalnego itp. 75 Działalność państwa w sferze kultury może ograniczać się do wspierania inicjatyw podejmowanych przez różne środowiska społeczne. Państwo totalitarne wykorzystuje tę funkcję do indoktrynacji społeczeństwa. Między wszystkimi funkcjami państwa zachodzi ścisły związek, z którego wynika konieczność współpracy organów państwowych realizujących poszczególne funkcje. Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji 1. Różne są sposoby myślenia o państwie i różnie jest ono postrzegane we współczesnej nauce. Przeczytaj fragment książki Wojciecha Lamentowicza Państwo współczesne. Warszawa 1993 r. (rozdział I) i omów wymienione tam sposoby istnienia państwa. 2. Na podstawie dostępnej literatury uzupełnij tabelę: Teorie genezy państwa Nazwa Przedstawiciele Założenia Koncepcje teologiczne Starożytny Wschód Paweł z Tarsu Aureliusz Augustyn Tomasz z Akwinu Koncepcje umowy społecznej Sofiści Marsyliusz z Padwy ' HugoGrocjusz Thomas Hobbes Benedykt Spinoza Jean J. Rousseau Koncepcje podboju i przemocy Ludwik Gumplowicz Eugen Duhring Koncepcje solidarystyczne Emil Durkheim Leon Duguit 76 Nazwa Przedstawiciele Założenia Koncepcje psychologistyczne Leon Petrażycki Koncepcje normatywi styczne Hans Kelsen Koncepcja marksistowska Fryderyk Engels Która z teorii genezy państwa jest Ci najbliższa? Dlaczego? A może masz własny na ten problem pogląd? 3. Polski uczony Michał Pietrzak wylicza siedem "filarów nośnych konstrukcji demokratycznego państwa prawnego". Jak ma się w tym przypadku teoria polskiej praktyki politycznej? Wyszczególnienie Teoria prawna Praktyka polityczna Zasada konstytucjonalizmu Suwerenność narodu Podział władzy Uznanie ustawy za podstawowe źródło tworzenia prawa Niezawisłość sądownictwa ; Instytucje samorządowe Konstytucyjny charakter i konstytucyjne gwarancje praw i wolności obywatelskich a. Na podstawie analizy wykonanego zestawienia sformułuj wniosek. 77 b. Czy zaproponowany katalog zasad ustrojowych demokratycznego państwa prawnego uważasz za wyczerpujący? Czy, twoim zdaniem, należy go uzupełnić o inne jeszcze elementy? 4k. a. Z punktu widzenia terytorialnej struktury władzy państwowej wyróżniamy dwie postacie państw: unitarne i złożone. Różnią się one między sobą Uzupełnij tabelę: Państwo Charakter obywatelstwa Charakter systemu prawnego Zasady organizacji aparatu państwowego Jednolite (unitarne) - Złożone b. Państwo złożone może powstać na drodze integracji lub dezintegracji. Uzupełnij tabelę: Sposób powstania Istota procesu Przykład Integracja --------------- ^---- Dezintegracja c. Państwo złożone może mieć postać: unii personalnej, unii realnej, konfederacji, federacji. Uzupełnij tabelę: Postać państwa złożonego Charakterystyka Przykład Unii personalnej Unii realnej Konfederacji Federacji 78 5. W rozwoju historycznym ukształtowały się dwie koncepcje powiązań deputowanego z wyborcami. Jaka jest istota mandatu imperatywnego? Czym charakteryzuje się mandat wolny? Jakie są tego konsekwencje w parlamentarnej pracy deputowanego? Którą koncepcję uważasz za właściwą i dlaczego? 6. Wybory - to sposób kreowania przez obywateli w drodze głosowania organów, , państwowych, zwłaszcza organów władzy, bądź organów w samorządnych or- ganizacjach społecznych. Polskie prawo określa warunki, które trzeba spełnić, aby wybierać (czynne prawo wyborcze) albo być wybranym (bierne prawo wyborcze). Wpisz je do tabeli. Wybory Prawo wyborcze bierne czynne Prezydenckie Parlamentarne Samorządowe 7. Cenzusem nazywamy zespół warunków uprawniających do korzystania z pewnych praw i przywilejów. W histońi systemów wyborczych poszczególnych państw występowały różne cenzusy (niektóre z nich obowiązują także dzisiaj): wieku, płci, wyznania, rasy, wykształcenia, majątku, domi-cylu, inne. a. Zastanów się, jakim celom służyły cenzusy i jakie konsekwencje wynikały z ich zastosowania? Wypowiedź zilustruj przykładami. b. Jakie cenzusy przewiduje obowiązujące w Polsce prawo wyborcze? c. Jakie zmiany zaszły w prawach wyborczych ludności kolorowej w USA i RPA? Jakie są tego konsekwencje? d. W jaki sposób istnienie-poszczególnych ograniczeń w korzystaniu z praw wy- borczych wpływa ha wynik wyborów? Jakie są polityczne i społeczne skutki deformowania woli społeczeństw? Wypowiedzi uzasadnij. 8. Jakie znaczenie ma konstytucja w państwie demokratycznym? 9. W czym wyraża się szczególna treść, szczególna moc i szczególny tryb uchwalania (zmiany) konstytucji? 10. Co nazywamy konstytucyjnym prawem, a co konstytucyjną wolnością? Czy rządy ludu są zawsze rządami prawa? Jak rozumiesz ideę rządów ludu? 11. Partycypacja w sprawowaniu władzy - prawo czy obowiązek? 79 12. W. Niersiesjanc pisał w pracy Państwo prawa: "Podział władz zawiera w sobie prawnoorganizacyjny mechanizm ich wzajemnego oddziaływania na siebie, wzajemnych ograniczeń i przeciwwag dla utrzymania każdej z nich w granicach własnej prawomocności i jednocześnie zagwarantowania im samodzielności i niezależności od innych władz". Skonfrontuj to tradycyjne rozumienie zasady podziału władz z innymi koncepcjami rozumienia tej zasady we współczesnej myśli politycznej i nauce o ustrojach państwowych po lekturze rozdziału "Podział władz" pracy W.T. Kuleszy i P. Winczorka Demokracja u schyłku XX wieku. Warszawa 1992. 13. "W czasach nam współczesnych, w erze masowych partii politycznych właśnie one otrzymują faktyczną inwestyturę do rządzenia w imieniu wyborców" -twierdzi polski politolog Zbigniew Kiełmiński. Jak rozumiesz te słowa, czy zgadzasz się z nimi? Wypowiedź uzasadnij. IV. Funkcjonowanie współczesnych państw l. Pojęcie i klasyfikacje form państwa p?tffőtwa określa politycznego i^l Aby określić formę państwa, należy ustalić, jakie w danym państwie działają organy państwowe i jak układają się stosunki między nimi, a także: jak kształtują się stosunki między aparatem państwowym a społeczeństwem, na jakich zasadach się one opierają, jaka jest struktura prawna danego państwa, czy w jego skład wchodzą organizmy państwowe, czy tylko jednostki podziału administracyjnego, na jakich zasadach opierają się stosunki między centralnymi organami państwa a organami terenowymi. Klasyfikowanie współczesnych form państwa wymaga zastosowania zarówno kryteriów opisujących państwa, jak i dotyczących samych systemów politycznych. Do najważniejszych, klasycznych kryteriów wyróżniających formy państw należą: ustrój polityczny, zasady organizacji aparatu państwowego oraz struktura teryto-rialno- administracyjna państwa. Kryterium ustroju polityczne go pozwala wyróżnić systemy polityczne demokratyczne, autorytarne i totalitarne. Zasady organizacji aparatu państwowego, a w szczególności relacje między władzą ustawodawczą i wykonawczą prowadzą do wyróżnienia systemów: parlamentarnego, prezydenckiego, mieszanego i rządów Zgromadzenia. Charakter instytucji głowy państwa jako kryterium stanowi podstawę wyróżnienia republiki i monarchii. Struktura terytorialna państwa, określająca relacje między centralnymi i lokalnymi organami państwowymi, pozwala wyróżnić państwa unitarne i złożone (unia personalna, unia realna, konfederacja, federacja). Kryteria i dokonane klasyfikacje form państwa nie oddają w pełni realnych stosunków wewnętrznych w danym państwie. Przy opisie konkretnych państw trzeba uwzględniać przede wszystkim praktykę polityczną 2. Ustroje polityczne współczesnych państw Państwo demokratyczne Istota państwa demokratycznego Państwo demokratyczne należące do kręgu europejskiej kultury politycznej odwołuje się do powszechnie uznawanych zasad, wartości i norm praktykowanych i wzbogacanych w procesach rozwoju cywilizacyjnego. Współczesne demokra- 81 S3 CD er r-i 3 (; )u ^ a- 0 G O ^r ^ N - < T > 3. L' h- - 0 N 3' T! ^ 0 P 3'. CL ^ S C L a. ss -p ^ N ^ er ^ 0 ^.r CD' N- ^ ^ ? 3 P C L V ^ p" 3 CD 3 C D- 3 G O P' N (71 2 s s a- (/3 3 S |& P ^ ^3 i-t ^ ^ 0 (T > N- C D p' '0 a C D N N w 3 3 o- S N P P 2 c o N (l c 5' ^ 0 G O ^ 3 y 0 ^ C D' a t 0 C L ^c t 0 ^ E' C L s -s: ^ ő N != P v ^ g 0 N co' 173 ^ ^ ST ^ ő S- S 0 ^f GO^ P 3' 0 G O ^ O s 3 ^ c 5' i - .. 0 G O l - ł- 0 0- ^ 0 ^. ? L' 0- N. & 5 e r ^ 3 0 ^ 0 C L N . L ' S ' 0 ^ 3 G O 3 N *< : l ^ 0 C T- '^ 0 E 3 R S 3 S P. 3 CD CD "0 ^ P 3 n > P ^ 3 0 CD-3 cT er >-i N .P 0- C g: S 3' 0 G O ^ O s ^3 S C C C L. ft "0 0 c/ a P' ^ 5' ^ ^ i M c 5' ^ G O S ' 0 0 0 VI m - 1^ oa o V ^ ^s; t ő-. < ca ps t- 0 ^ a 0 iS ' v a ^ 0 y 0 ^ p s ' T 3 y S ^ G O ^ t Ż N S U '<: 0 y 0 N c T p r 0 ^ ^ i-t W 5 3' ^ < D ^3 (^ Ż^ G O i-t- ^ (a GO N Mi co 0 S i-t 5 3 '^ '0 >-t ca N 5-^ ő ^ s ^ W P er o? ő: l ^ (/i t/ i ^ - ę . - 3 ^. 0 ^-os N E a 1 / 1  ? L' G O ^ ^ N  O- c = l ^ z ^ ? ^ ^ 0 ^ G O ő. C D' CL C D 3 0 ST pa t^' 0 N 0 '-< 3 N ^ 0^ 33 3 0 3' CL ^ ^ CL c P C D Cr q 0 i N ^ ?t C D er o 0 3. ca 0 er ^3 i-t (Ż ^ s 0 ő ł-t Ca '<; 0 pr ^ S %' ^ Q ^ (^ ^ '7 5' G O N ^ C. ^> 0 0 C D 0 '0 N C D C L C D ^ iyi N '<; G O ^ 3' >-ł O s ^ E 3 0 G O ^ O s ^ GO r-t- 0 li. S. g CD' N er ^ S. ca 3' CD ^ pa 0 S3 0 i/i\ Os i/a ^0 i-t Ca ^ Ct' CL ^' 0 G O^ Os ^3 0 N ^ C D ^ ' D C B G O 0 C D - 0 ^ C 3 < - * ^ 0 N e g s = ; ? ? ^ < - i. C D G O ^ ? I-t '-< R' er N C ? 0 ^ ca L' 3 C D' P S Ż 0 CL ^ 0 0- V 0 T O ff OL Os ^ g cT i-t 1ř. P' 3 0 C D H- 3 '7 5' C L P w 0- C D ^ Kr " C; 3 p p G O Ż '-': 0 sr ^3 0 T O g O s ^ T O t= G O ^s ^ G O ^ O s ^ s? ^ i ^. & 0 N 3 0 N P 0 3 P 3 3' C N N P G O P C L .P G O 8 G O 0 ^ p 3 ,P ^ 3s N- ^ 0 3- ^ 0- ^ ^ p 3, ? 5' C D N P' O s :$ C D" C D G O 0 3 N P 3s ^ 0 'TD ' OL 3 0 G O ^ 0 ^ '-< 3 i- i. C L t2. G 0\ 0 C D' G O i p i-t N P g N- ^ 0 w\ O s ^ *< ; ^ l-t s ? ^. 0 i' S' Q ^ ^ OL C D 3 0 ET ő. 0 < - Ż  0 c T I- S P L. P 3 ^. .P i-+ ^ N- C D N P G O P OL '<; N ^ ^ 0 N tE. 0' ^ p 1 - 1 G O i - f- 0 S' ^ ^ Tl '^ ^ 3 P ? 3 ^ 0 0' 3 0 ^ '^ 3 0 C L N P' 2' ^ P' C L N '- < '^ 3 l N 3 " 0 0 ^ 0 N C D T O 0 G O (= ; ^ C D 3 0 G O ^ 0 l C L (= 3 ^ li CD P ^ GO PS P 3s OL GO ^ ^ 0 ^ 0 3 GO ^? 0 s. 3' CD (- i. Ct er 5' i~ t 0 ^ C D C T O 0 ff N 3 ^. ^ C D c 3 Ot ) ^ 0 l ?- t- <. a ^ ő 's s ^ rs s ^ ^3 0 G O ő 0 ^ L' ( - l. < T > CL 0 G O l - t 0 er C D 0 p 0 I-t 3 0 er 0 ^ ,L' N {= ?0 Os ő 0 ^s r^^ S. ^ ő. GO ő CD CL g 5" 0 ^ t^. (^ ő 0 t-l B: C D' G O p P S ' 1 C D ^ ' | p a 3 ' C D ^ ^ i-t s= ; G O N L fS' 0 er 0 ^ ő' L. o '-< 0 L3 - ca 0 l Os p ^ C D < - Ż r-t- '-< 0 sr 5' rł '0 N 0 - < 0 y l g 0' ^ 0 p- N -^ 0 P' "0 0 G O p- ^ 0 er *- < 0 ć- -. O s 3 P ^ P 5. C D ^3 P ^ P Ł 0' ^ ^ ^T G O C? I-t p 0 3- N- '^ Q P' ^ V P 3s G O ^ p ^ N er 5' 3 ^ ^ 3 33 0 N- 0 0 ^ '-< ^ p 3. p" JT '^ ^: ^ ^ 0 N 3 P 0 N P 0 0: N ^ C D 3 CD' 0 C D -Os p ^ ^\ Os CL 3, c S' 3-^ R C D & P 3 i- i> C D ^0 3s ^ ^ P ^ 0> e 3 ^ t.2. G O ®-^ "0 3. ca ^ (C 3 ^ H p i-i 0> c >- Ż Ż* ^ 1- J pl p C L l 0 $! i- t 0 N ta G O P OL '-< ^3 0 C D y m 5 ^ G O ^0 0 ?' C D O T 0 G O ^ G O l - ł- C D (T) ő ET ca <-+ ^ 0 N '-i l - f- ^ 5 0 w\ o ^' "0 S G O ^ 0 < - i. P i- ^ 0 g 0 sr P K' 3 O s ^ Ss i-t ^ ^ T O L. ^ CL p "o ő p & 0 G O N ^ Ż^ -N ^ 0 N L. O s P OL 0 ^ 0 G O p' CL p 3. h-" C D OL CD 3 0 ST ^ ^ ^ P' CL 0 G O s O s C D C D1 ^ 3" 0 C L N O ^ s- p ^ 0 CL GO^ l-t 0 OL ^ Os ^ ^ G O N ^ G O ^' 3' l-t P GO' ^ 3' ^ T O (= ^ p l-^- N L. o ^ S ^ ő' C ^' C D W ? 0 G O - '2 CTł N a u ř< a jl o" .^ OT a S 3 'hi! Pij hti S g ő s^ ^s ca OL| i t l u  S c a ł S. l ''? y < tff L ł ^ .y ^l3 0 > ^ 0  w ^ t 0 .c rt fIOCŻbiA ZQIOp OAMUC ^ !&ő ^ i ' ' >> > u W ^ & 0 s ő g 'w ? 'a ^ 'a u .. l .c 5 u t l r -5 l ' 0 >\ ^ *. l 1 l | u 2 -1^ ő l , ^ l 'S ^ ő ^® 1-S g 0 g 2 I1 l t i - - - -b - - --g- - - - Ż  0 "'t (L) i N 1 pi S | 's ? S \-^ L .ř i .s c Ł) .ES S M s l a cn s ? ^l ^S a^S-^ 'S s G S S M S c o &> rt i ő &" S 0\ o m '-' Ot! 00 M ^-'11-ci- ^ &-3 .y g N őő ^ ^ 0 &. \t0 8- 86 System mieszany stanowi połączenie elementów systemu parlamentarnego i pre- zydenckiego. Taki system polityczny występuje we Francji. Centralnym organem w systemie organów państwowych jest prezydent. Jest on wybierany przez społeczeństwo w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Prezydent ma kompetencje własne (m.in. ogłasza referendum, rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe, zwraca się z orędziem do obu izb parlamentu, mianuje premiera i kładzie kres jego funkcjom po przedstawieniu przez niego dymisji rządu), a także kompetencje wykonywane za kontrasygnatą premiera i ministrów. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej, natomiast wobec rządu i poszczególnych ministrów parlament może uchwalić wotum nieufności. System parlamentamo-komitetowy (rządów Zgromadzenia, dyrektoriatu, konwentu) występował w jakobińskiej konstytucji z 1793 r., w Komunie Paryskiej, w ustroju europejskich i niektórych azjatyckich państw realnego socjalizmu. Jest systemem politycznym współczesnej Szwajcarii. Opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Parlament jest najwyższym organem reprezentującym naród i wykonu- jącym w jego imieniu władzę na zasadzie wyłączności. Jemu podporządkowane są wszystkie inne organy państwowe. Rząd jest bezpośrednio wybierany przez parlament. Stanowi komitet wykonawczy parlamentu, pohtycznie przed nim odpowiedzialny. Głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem kadencji. Dotychczasowy rozwój przemysłowych krajów zachodnich wskazuje na dwa konkurencyjne, ale mające również wiele cech wspólnych, modele państwa de- mokratycznego: państwo liberalne i państwo socjalne. Państwo liberalne jest historycznie najstarsze. Jego podstawę stanowiły zwłaszcza: rozwój gospodarki kapitalistycznej (rynkowej); prawne ograniczenie sfery działania państwa; demokratyzacja prawa wyborczego oraz gwarancje dla indywidualnych praw wolnościowych i równości szans. Jest to państwo, w którym obowiązuje zasada podziału władzy. Centralnym organem państwowym jest parlament. Deputowani rozporządzaj ą mandatem wolnym (nie mogą otrzymywać żadnych instrukcji ani być odwołani w czasie kadencji). W modelu liberalnym państwo jest gwarantem prawa własności i gospodarki rynkowej. O jego legitymizacji decyduje przestrzeganie mechanizmów demokratycznych. Państwo socjalne to rozwinięty, konkurencyjny w stosunku do liberalnego model państwa. "Problem socjalny" związany z- proletary zacją i zubożeniem (pauperyzacją) grup społecznych w Europie, gospodarcze kryzysy koniunkturalne i strukturalne oraz konieczność poszerzania rynków zbytu stały się przyczyną interwencjonizmu państwowego, tj. aktywnej roli państwa w procesach gospo' darczych i kształtowaniu polityki socjalnej. W państwie socjalnym gospodarka, społeczeństwo i państwo są ściślej z sobą powiązane. Idea wolności jest sprzężona z państwem dobrobytu. Interwencjonizm państwowy obejmuje politykę gospodarczą i społeczną Aktywna rola państwa w gospodarce oznacza działania zmierzające do regulowania rynku. Mają one gwarantować prawidłowość procesów produkcji, zmiany strukturalne i konkuren- cyjność towarów i usług na rynkach międzynarodowych. Polityka społeczna państwa zapewnia bezpieczeństwo socjalne. Interwencjonizm państwowy w sferze 87 Organy państwowe Francji Rada Ministrów Premier powoływanie odpowiedzialność Prezydent powoływanie Rada Najwyższa 9 członków przewodniczy Prezydent Republiki Ministrowie odpowiedzialność referendum Sędziowie wybierani przez Parlament Senat 289 senatorów Zgromadzenie Narodowe 490 deputowanych Parlament pośrednie wybory na 9 lat (1/3 odnawiana co 3 lata) przez ciała terytorialne bezpośredni wybór na 5 lat wybory bezpośrednie na 7 lat Rada Konstytucyjna 9 członków wyznaczonych przez Parlament i Prezydenta Elektorat (obywatele mający prawa wyborcze) socjalnej jest finansowany z dochodów państwa, czerpanych z podatków. Pracownicy są chronieni przez umowy zbiorowe zawierane przez partnerów socjalnych (zrzeszenia pracodawców, związki zawodowe) oraz przez państwowe unormowania. Następuje likwidacja politycznej dyskryminacji (np. kobiet, mniejszości). Aktywna rola państwa wymaga rozbudowanego aparatu państwowego. Duża część wysoko rozwiniętych państw realizuje po II wojnie światowej model państwa socjalnego, m.in. kraje skandynawskie i RFN. Wspólnymi cechami państwa liberalnego i socjalnego są gospodarka rynkowa i polityczny pluralizm. Państwo totalitarne Istota państwa totalitarnego Państwo totalitarne stanowi główne zagrożenie dla demokracji. Istotą państwa totalitarnego jest jego wszechobecne ść we wszystkich przejawach życia społecznego. W sferze kulturowej przejawia się ona w powszechnej indoktrynacji, angażującej wszelkie środki oddziaływania na ludzką świadomość. Wadzą odwołuje się do mitów (np. mit światowej rewolucji czy mit rasy panującej), uzasadnień historycznych i ideologii eksponujących cele socjalne i narodowe. Czyni to w celu własnej legitymizacji i skupienia narodu wokół podejmowanych przez nią przedsięwzięć. Interes państwa i jego cele dominują nad interesem jednostki i jej życiem osobistym. Władza państwowa jest zmonopolizowana, skupiona w rękach jednej partii (np. partii komunistycznej) lub masowego ruchu politycznego (np. faszystowskiego). Zasada podziału władzy jest odrzucona, opozycja- zdelegalizowana. Ujednolicenie organizacji, instytucji i działań społecznych oraz wrogi lub sceptyczny stosunek władzy do wszelkich więzi nieformalnych prowadzą do uniformizacji życia społecznego. Aparat kontroli państwowej jest upolicyjniony. Istnieje system terroru i działań tajnej policji politycznej. Państwo prawa jest zastąpione państwem policyjnym (prerogatywnym). W stosunkach międzynarodowych państwo totalitarne dąży do stałego rozszerzania stref swoich wpływów. Formy państwa totalitarnego Przykładem państwa totalitarnego w wieku XX jest państwo typu stalinowskiego, a także III Rzesza Niemiecka. Oba modele ustrojowe cechowały się: monopolizacją władzy państwowej, usunięciem opozycji, zastąpieniem państwa prawa państwem policyjnym, egzystencją monopolistycznej partii umożliwiającej kompleksową kontrolę, dokonywaną za pomocą np. dualizmu partyjnej i państwowej biurokracji, odosobnienia i izolowania jednostek, wykorzystywania kultury w celach propagandy oraz stosowania terroru psychicznego i fizycznego. Stalinowski model ustrojowy łamał wszystkie zasady państwa demokratycznego. Droga budowy socjalizmu była określona poprzez forsowną industrializację i ko- lektywizację gospodarki rolnej. Towarzyszyły temu represje wobec jednostek 88 i grup społecznych oraz wielkie koszty materialne. Wszyscy zwolennicy alternatywnych strategii rozwoju i każda opozycja w partii komunistycznej i w państwie były eliminowane. Totalitaryzm państwa narodowego socjalizmu (Niemcy) oznaczał odrzucenie wolno ściowo-prawnego porządku państwa demokratycznego. Wprowadzono zakaz działania partii politycznych, poddano opozycję, prasę i opinię publiczną policyjnej kontroli. Stworzono sieć obozów koncentracyjnych. Wprowadzono scentralizowany aparat państwowy i zasadę wodzostwa. Państwo totalitarne w hitlerowskich Niemczech odwoływało się do takich pojęć, jak wspólnota narodowa, ojczyzna, porządek i podporządkowanie przywódcy. Państwo autorytarne Istota państwa autorytarnego Państwo autorytarne nie jest formą mieszaną systemu totalitarnego i rządów demokratycznych. Jest to odrębna forma państwa. Państwo autorytarne cechuje brak możliwości działania społeczeństwa obywatelskiego. Większość regulatorów zachowań społecznych (ideologia, prawo, rynek) jest mało skuteczna, odgrywa drugorzędną rolę. Społeczeństwo cechuje apatia polityczna. Udział obywateli w życiu politycznym ma charakter rytualny i jest ściśle kontrolowany. Formy państwa autorytarnego We współczesnym świecie występowały lub występują zróżnicowane autorytarne reżimy polityczne. Do tej grupy państw zaliczyć można m.in. biurokraty czno- wojskowe reżimy Ameryki Południowej, systemy rządów oparte na autorytarnym korporacjonizmie, np. w Portugalii Salazara, a w Austrii Dolfussa (1934-1938), duża część państw rozwijających się oraz destalinizujące się od połowy lat 50. ustroje państw Europy Środkowo-Wschodniej. Poststalinowskie państwo realnego socjalizmu ze względu na odrzucenie masowego terroru i wzrastające gwarancje prawne może być kwalifikowane bardziej w kategoriach państwa autorytarnego niż totalitarnego. Organizacja państwa opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Organy przedstawicielskie wykonują funkcje prawodawczą i kontrolną, Mandat deputowanych jest imperatywny. Wybory mają charakter aklamacyjny i polegają na przyjęciu lub odrzuceniu jednolitych list. Wszystkie organy państwowe, ich funkcje i zadania są podporządkowane budowie społeczeństwa socjalistycznego. Partia komunistyczna jako "awangarda klasy robotniczej" sprawuje ogólnospołeczne przywództwo, kontroluje aparat państwowy. W polityce kadrowej znajduje zastosowanie nomenklatura partyjna. Równolegle do struktury organów państwowych jest budowana sieć organizacji partyjnych. Dominuje własność państwowa. Gospodarka ma charakter planowy. Rola rynku i konkurencji jest drugorzędna. Istnieje ścisły związek między gospodarką i administracją państwową, 89 Państwo w krajach rozwijających się Państwo w krajach rozwijających się jest w większym lub mniejszym stopniu odmienne we wszystkich obszarach swojej działalności od państwa w krajach cywilizacyjnie wysoko rozwiniętych. Bierze ono całkowitą odpowiedzialność za rozwój gospodarczy i społeczny. Bardzo trudno jest tam rozdzielić sfery działalności państwowej od sfery niepaństwowej. Różne są sposoby, za pomocą których państwo w krajach rozwijających się usiłuje przezwyciężyć niedorozwój. Są to: kapitalistyczna droga rozwoju, oparta na interwencjonizmie państwowym i zbiu- rokratyzowanym aparacie państwowym; socjalistyczna droga rozwoju oraz trzecia droga orientująca się na koncepcję alternatywnego rozwoju. Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji 1. Podaj przykłady realizowania przez nasze państwo funkcji wewnętrznej i ze- wnętrznej. 2. Jakie czynniki - według ciebie - powinny stanowić granice interwencjonizmu państwowego? 3. Wymień pozytywne i negatywne aspekty interwencjonizmu państwowego. Jakie, twoim zdaniem, funkcje powinno pełnić państwo w sferze gospodarki? 4. Określ swoje stanowisko wobec zagadnienia socjalnych powinności państwa w stosunku do obywateli i przebywających na jego terytorium obcokrajowców. 5. Przeanalizuj katalog praw socjalnych obywateli RP zapisanych w konstytucji. Czy, twoim zdaniem, należałoby go poszerzyć o inne świadczenia? Czy jest on wyrazem wystarczającej, a może nadmiernej, opiekuńczości państwa? 6. Jakie zadania musi realizować państwo w sferze kultury, oświaty i nauki, aby zapewnić prawidłowy rozwój cywilizacyjny społeczeństwa? V. Ideologie l. Pojęcie ideologii Pod koniec XVIII w. pojawiło się jedno z najbardziej kontrowersyjnych pojęć w naukach społecznych - "ideologia". Po raz pierwszy użył tego terminu w 1796 r. francuski filozof Antoine Destutt de Trący, który zaproponował stworzenie nauki - ideologii zajmującej się ideami, podobnie jak np. geologia zajmuje się Ziemią Zadaniem tej nowej nauki miało być poznanie i przekształcanie społeczeństwa dzięki odkrywanym prawidłowościom rządzącym kształtowaniem się idei. W niewiele lat później pojawiło się inne, pejoratywne rozumienie słowa "ideologia". Napoleon Bonaparte nadał temu pojęciu znaczenie, które z czasem szeroko się rozpowszechniło, zarówno w wielu analizach naukowych, jak i w języku potocznym. Przyjął on mianowicie, że ideologia to poglądy abstrakcyjne, wątpliwe, oderwane od rzeczywistości, które mimo tych cech mogą stać się podstawą kształtowania ludzkich losów. Refleks tego sposobu rozumowania jest także obecny w myśleniu potocznym: mówi się, że ktoś "dorabia ideologię", jeśli próbuje zbudować argumentację mającą na celu uzasadnienie jakiejś niezbyt jasnej sytuacji. Tak więc już w momencie narodzin pojęcia "ideologia" próbowano za jego pomocą określić dwie sytuacje graniczne: z jednej strony dążenia hołdujące oświeceniowemu stylowi myślenia, odzwierciedlające chęć oparcia porządku społecznego oraz działalności politycznej na podstawach racjonalnych i naukowych, z drugiej obawę, że tego typu zabiegi służą ukrywaniu rzeczywistych intencji i w konsekwencji mogą nieść trudne do oszacowania ryzyko. Większość współczesnych autorów definiuje ideologię w kategoriach opisowych, a nie oceniających. W takim ujęciu | ideologia to system idei i (lub) prz^fconań cdwołu^^ch się do cteeśłonego ^| , zestawu podstawowych wartości, który. ^lywa,3|t'życie polityczne, czylSIma |] zwolenników i sympatyków skupionych wok^I osóh%|partii i ruBhów społecz- Owe idee i przekonania odnoszą się nie do wszystkich, lecz jedynie do wybranych dziedzin rzeczywistości. Aprobowany system wartości, a więc sposób rozumienia takich pojęć, jak: wolność, równość, sprawiedliwość, dobro, zło, odpowiedzialność itd. jest w obrębie każdej ideologii podstawą określającą: - rolę jednostek i wspólnot, takich jak: rodzina, klasa, naród, państwo; - kształt oraz zasady funkcjonowania instytucji społecznych, ekonomicznych i politycznych; 91 - potrzebę zachowania istniejącego porządku lub jego modyfikacji bądź odrzucenia i zastąpienia go nowymi formami organizacji życia społecznego. Każda ideologia, proponując własną interpretację zjawisk społecznych, czyni to w sposób jednostronny. Z wizji tworzonych przez różne ideologie nie można jednak stworzyć syntezy pozwalającej odbierać rzeczywistość w całej jej złożoności. Wynika to stąd, że ideologie odwołują się do różnych systemów wartości. Jest to naturalne w społeczeństwach pluralistycznych, w których występują różne interesy i przekonania. Dopóki zaś będą istnieli ludzie, którym ze względu na te interesy i przekonania będzie zależało na realizacji różnych wizji życia, dopóty będą istniały różne ideologie, a tym samym będzie zachowana dynamika systemów demokratycznych. Nie wyklucza to oczywiście consensusu w kwestiach podstawowych. Ważnym wyróżnikiem ideologii jest więc ich oddziaływanie społeczne i związek z polityką Zgodnie z klasycznym rozróżnieniem zaproponowanym przez Edwarda Shilsa przyjmuje się, że ideologie odróżniają się od innych systemów przekonań tym, ze: dla okrifeych wartości i dążą do podkreślenia różnic między własnym systemem przekonań a mnyirtl| systemami występującymi w "przeszłości i współcześnie; 1 naczelne racje zawarte w ideologiach są sformułowane tak, aby były odbierane jako jasne i niepodważalne; są trudno podatne na innowacje; ' ^'T' własne założenia uznają za nie podlegające dyskusji; > j w sp^te.fimoc|ift|(fty odnoszą się do tego, co głosząc zadajC'PlyteleznoIci; ! , ; ^ , ;'v,/ : są powiązane z instytucjami mającymi na celu umacnianie i wprowadzanie lżycie'głoszonych przekonań, ^:l;li:l ; / "1-11111 2. Ideologia- doktryna- program polityczny Obok ideologii są inne formy myśli społecznej: doktryny i programy. Pojęcie "doktryna" jest używane w dwóch znaczeniach: szerokim - jako synonim nazwy "ideologia" (np. doktryna liberalna, konserwatywna) i wąskim -kiedy chodzi albo o wyodrębnienie jakiegoś zakresu problemów i zjawisk (np. doktryna polityczna, ekonomiczna), albo koncepcji określonego autora (np. doktryna J. Locke'a, M. A. Bakunina). Nie sprawia to kłopotów terminologicznych, gdyż zawsze po słowie "doktryna" występuje określenie wskazujące, do którego ze znaczeń się odwołujemy. 92 Doktryna w drugim, wąskim znaczeniu w jest mieszczącą się w ramach określonej ideologii konkretyzacją czasowo-1 - przestrzenną, odnoszącą się do całej rzeczywistości społeczno-poMtyc2ńe| lub jej wybranych dziedzin. | Niekiedy doktryna ukształtowana w jakimś nurcie ideologicznym może być adaptowana także w obrębie innego nurtu (np. koncepcja F. A. Hayeka, który sam uważa się za liberała, jest uznawana przez współczesnych konserwatystów jako część ich dorobku). Konkretyzacja czasowo-przestrzenna zawarta w doktrynie polega na tym, że jej twórcy, nie rezygnując z odniesień historycznych, główną uwagę koncentrują zazwyczaj na wydarzeniach im współczesnych, mających miejsce w wybranym kraju lub obszarze geograficznym. Doktryna jest także konkretyzacją ideologii w innym znaczeniu: określa ona sposoby osiągania celów sformułowanych w ideologii. Tym samym ustala ona zespół działań, które powinny umożliwić osiągnięcie zakładanych celów. Charakter tych działań określają podstawowe wartości głoszone przez nurt ideowy, w którego ramach mieści się dana doktryna. Na przykład doktryny zaliczane do nurtu liberalnego wykluczają postępowanie odwołujące się do przemocy, doktryny faszystowskie działania takie aprobują, a nawet gloryfikują, Wszystkie przedstawione tu cechy doktryny mieści w sobie definicja doktryny politycznej przedstawiona przez Władysława T. Kuleszę: Doktryna polityczna to wynikający z określonej ideologii oraz uporządkowań)! zbiór poglądów na życie polityczne danego społeczeństwa z zagadnieniem wła| dzy i ustrój u państwa na czele. Doktryna, musi zawierać wskazania;^^tyczne; ^f. praktyczne, jak zrealizować te poglądy w określonym czasie Najbardziej konkretny kształt myśl społeczna przybiera wówczas, gdy jest przedstawiana w postaci programów formułowanych przez partie polityczne lub ruchy społeczne. Programy te, choć są określane skrótowo jako programy polityczne, zawierają zazwyczaj postulaty dotyczące kwestii społecznych, gospodarczych, ustrojowych, międzynarodowych. Programy określają jak dany ruch społeczny czy polityczny ocenia sytuację w każdej z wymienionych tu dziedzin i jakie proponuje działania, aby utrzymać lub zmienić istniejący stan rzeczy. W programach politycznych, zazwyczaj w ich części wprowadzającej, często Jest zawarta prezentacja podstawowych założeń ideologii, do których się one odwołują Główne założenia ideologii zweryfikowane przez praktykę polityczną są także podstawą określonego widzenia i interpretowania świata. To z kolei ma wpływ na treść i sposób formułowania postulatów zawartych w programach politycznych. Najczęściej partie i ruchy społeczne są wierne jednej ideologii i znajduje to wyraz w ich programach. Niektóre jednak włączają do swych programów 93 wybrane elementy innych ideologii (np. partie mieszczące się w nurcie narodowym odwołują się do ideologii chrześcijańsko-demokratycznej). W szerokim zakresie programy polityczne odwołują się też do doktryn. Na ich podstawie formułują określone postulaty i argumentują na rzecz wprowadzenia ich w życie. Na przykład program partii gaullistowskiej we Francji odwołuje się do doktryny ustrojowej (silna władza prezydencka) i doktryny społecznej (koncepcja partycypacji) generała de Gaulle'a. Niektóre doktryny ekonomiczne czy polityczne mogą być podstawą programów opracowywanych przez przedstawicieli różnych nurtów politycznych. Doktryna ekonomiczna I. M. Keynesa, na przykład, miała do lat siedemdziesiątych ogromny wpływ zarówno na programy partii liberalnych, jak i socjaldemokratycznych. ^iwołując się do wybranych doktryn, partie i organizacje sppNtzne określają "twe długofalowe programy obliczone na kilkanaście i więcćpat. Ich częścią są programy na kilka lat, np. programy" wyborcze opracowywane na okres jednej kadencji parlamentarnej lub prezydenckiej. Programy; polityczne są bezpośrednio (nie zaś po^iędmoJak ideologie czy doktryny) pa^erządkowane określonym zadamotn,' ^liiHii Jak: wa|||||p władzę lub jej utrzymanie, zdobywanie zwolenników, polemika z poplami wyrażonymi przez przeciwi ków politycznych itp. 3. Typologie i etapy rozwoju ideologii Najbardziej rozpowszechniony i powszechnie przyjęty sposób klasyfikacji ideologii odwołuje się do typologii stosowanej w odniesieniu do partii i ruchów politycznych, czyli do podziału na nurty: prawicowy, centrowy i lewicowy. Niekiedy schemat ten bywa upraszczany, gdy stosujemy podział dychotomiczny: prawica--lewica; niekiedy jest on rozbudowywany i wówczas przybiera postać: skrajna prawica, prawica, centroprawica, centrum, centrolewica, lewica, skrajna lewica. O wyodrębnieniu wymienionych nurtów w różnych okresach historycznych decydowały inne nieco kryteria. Gdy podział ten zaistniał, czyli w czasach Rewolucji Francuskiej, najważniejszym wyróżnikiem głównych opcji ideowych był ich stosunek do rewolucji, a w konsekwencji do nowego porządku, który był jej wynikiem. Przeciwnicy rewolucji, czyli konserwatyści, znaleźli się na prawicy, jej zwolennicy zaś reprezentowali orientację liberalną! w zależności od zasięgu proponowanych przemian sytuowali się w przedziale od centrum do lewicy. Na skrajnej lewicy znaleźli się ci, którzy wykorzystali hasła rewolucji, formułując utopijne wizje harmonii społecznej. Wraz z pojawieniem się ruchu robotniczego i ideologii socjalistycznych decydującym kry- terium wyodrębnienia orientacji ideowych stał się stosunek do zmian społecznych: ich zasadności, zakresu, tempa oraz sposobów przeprowadzania. Pojawił się wówczas istniejący po czasy nam współczesne dwuczłonowy podział na ideologie prawicowe, do których zaczęto zaliczać konserwatyzm i liberalizm oraz ideologie lewicowe, obejmujące różne nurty myśli socjalistycz- nej. Tym samym ideologia liberalna zmieniła swe dotychczasowe usytuowanie i znalazła się 94 na prawicy. Jednocześnie w jej obrębie ukształtowały się różne nurty. W niektórych krajach jest ona zaliczana do ideologii centroprawicowych lub centrowych. Z tego względu lepiej jest stosować rozbudowany schemat podziału. W centrum usytuowała się z czasem ideologia chrześcijańsko-demokratyczna. W niektórych państwach, a również w różnych okresach his- torycznych, była ona także określana jako centroprawicowa lub centrolewicowa. Uznanie za kryterium wyróżnienia stosunku do zmian społecznych jest także podstawą do innej systematyzacji głównych ideologii, a mianowicie ich podziału na zachowawcze, czyli odrzucające zmiany wykraczające poza niezbędne minimum (konserwatyzm), reformistyczne, czyli aprobujące zmiany ewolucyjne (liberalizm, chrześcijańska demokracja, socjaldemokracja) i rewolucyjne, opowiadające się za zasadniczymi zmianami, dokonywanymi w krótkim czasie, często przy zastosowaniu przemocy (anarchizm, komunizm). Kryterium systematyzacji ideologii może być także stosunek do kwestii narodowej. Spotykany jest w związku z tym podział na ideologie nacjonalistyczne (np. narodowa demokracja) i ideologie intemacjonalistyczne (np. różne odmiany myśli socjalistycznej). Podział ten nie obejmuje jednak wszystkich ideologii, lecz jedynie te, dla których rozstrzygnięcie kwestii na- rodowej stanowi ważną przesłankę określenia zasad organizacji życia politycznego, gospodar- czego, kulturalnego. Innym kryterium podziału ideologii jest stosunek do pluralizmu ideowego i swobody głoszenia różnych przekonań. Kiedy pojawiły się ideologie dążące do zdominowania i wyeliminowania innych, dotychczas istniejące typologie okazały się niewystarczające. Nie miały ponadto odniesienia do państw, w których istniała tylko jedna ideologia oficjalna. Przyjęto wówczas podział na ideologie totalitarne i demokratyczne. W literaturze przedmiotu spotkać można również inne systematyzacje. Wyodrębnia się np. ideologie realistyczne i utopijne. Pierwsze z nich (konserwatyzm, liberalizm) uogólniają w głównej mierze doświadczenie społeczne i na tej podstawie tworzą wizję funkcjonowania społeczeństw. Drugie zaś konstruuj ą model idealnie funkcjonującego społeczeństwa i określają, co uczynić, ażeby go zrealizować (doktryny socjalistyczne, np. koncepcje socjalizmu Saint- Simona, Fouriera). Od momentu, kiedy ideologie zaczęły bezpośrednio wpływać na życie społeczeństw euro- pejskich, czyli od przełomu XVIII i XIX w., można wyodrębnić kilka okresów, w których kolejno dominowały różne nurty ideowe: 1. Od przełomu XVIII i XIX w. do lat trzydziestych, czterdziestych XIX w. największą rolę odgrywały dwie ideologie: liberalizm, którego zwolennicy aprobowali porządek porewolucyj-ny, i konserwatyzm, który pojawił się jako odpowiedź na Rewolucję Francuską i był obroną tradycyjnych wartości i instytucji. 2. W drugim okresie, trwającym od lat trzydziestych, czterdziestych XIX w. do jego końca ukształtowała się nowa, wielonurtowa ideologia: socjalizm; wówczas też zarysowała się istnie- jąca po czasy współczesne kolejna ważna linia podziału, oddzielająca zwolenników liberalizmu i konserwatyzmu, opowiadających się generalnie za istniejącym status quo, od socjalistów i anarchistów optujących na rzecz różnie rozumianych zmian przede wszystkim rewolucyjnych. W tym okresie wśród liberałów pojawili się zwolennicy opcji demokratycznej. Również wówczas powstały ideologie nacjonalistyczne, które towarzyszyły procesom zjednoczeniowym państw (Niemcy, Włochy) bądź stanowiły podstawę działania ruchów niepodległościowych, zwłaszcza w ramach imperiów istniejących w Europie Środkowej i Wschodniej. 3. Od końca XIX w. do I wojny światowej rozwijały się głównie ideologie już istniejące. Obok nich pojawiła się ideologia chrześcijańsko-demokratyczna stanowiąca alternatywę wobec różnie ocenianych skrajności liberalizmu i socjalizmu. Podobnie jak inne główne systemy stała się ona podstawą ruchu politycznego. 95 4. Kolejny okres obejmuje lata międzywojenne i II wojnę światową, Jego cezurę początkową wyznaczało (w przybliżeniu) uznanie w niektórych krajach za oficjalne i jedyne ideologii to- talitarnych komunizmu lub faszyzmu, cezurę końcową zaś wyznaczała klęska państw, w których istniała ideologia faszyzmu. Wraz z pojawieniem się ideologii totalitarnych zmienił się zasadniczo charakter sporów ideowych, ponieważ zwolennicy tych ideologii nie dopuszczali możliwości opowiadania się za innymi koncepcjami i poddawali je ostrej krytyce mającej na celu ich zupełną eliminację. 5. Kolejny okres przypadł na lata 1945-1989. Wówczas główna oś polemiki przebiegała między ideologią komunistyczną a pozostałymi ideologiami. Obok nurtów istniejących już wcześniej, od połowy lat sześćdziesiątych zaczęły rozwijać się nowe ideologie, takie jak: mao- izm, goszyzm, ekologiyn, feminizm, komunitaryzm. Niektóre z nich w istotny sposób wpłynęły na mentalność współczesnych społeczeństw zachodnich. W tym samym okresie wśród liberałów zarysował się podział na liberalizm konserwatywny i socjalny. Poczynając od lat osiem- dziesiątych zyskują także popularność koncepcje nacjonalistyczne. 6. W roku 1989 rozpoczął się nowy okres, który charakteryzuje się odrzuceniem w Europie ideologii komunistycznej. Najważniejsze obecnie ideologie europejskie to: liberalizm, konserwatyzm, ideologia chrzęści) ańsko-demokratyczna i socjaldemokratyczna. 4. Funkcje ideologii Ideologie spełniają w społeczeństwach kilka fualagi, m.m.: - ul^rawomocniająeą; istnienie różnych ugrupowań politycznych; s- programowo-polityczną; P02"!! " Funkcja uprawomocniająca polega na tym, że ideologie określają racje nadające sens zaangażowaniu politycznemu danego ugrupowania, ruchu politycznego. Takie racje, jak: dobro jednostki, klasy lub narodu są podstawą uznania, że ugrupowanie występuje w imię jakichś społecznie istotnych ideałów. Daje to mu moralne prawo do uczestniczenia w walce politycznej, a w efekcie je uprawomocnia. Funkcja programowo-polityczna polega na tym, że ideologie wpływają na kształt programów politycznych partii i ruchów społecznych. Określają cele zawarte w programach poszczególnych ugrupowań, od ich założeń zależy także wybór dróg realizacji przyjętych celów. W efekcie tego oddziaływania powstaje tożsamość ideowa poszczególnych sił politycznych. W państwach o utrwalonej tradycji demokratycznej powoduje to względną stabilność polityczną, Niebezpieczne jest bowiem "sprzeniewierzenie się" przez jakieś ugrupowanie własnej ideologii. Postulaty programowe niezgodne z założeniami ideowymi uznawanymi przez owo ugrupowanie są przyjmowane krytycznie przez opinię publiczną, a zwłaszcza przez jego zwolenników. 96 Funkcja poznawcza oznacza, że ideologie tworzą i upowszechniają określony obraz świata. Jednostka, wybierając którąś z nich, uzyskuje klucz do poznania i zrozumienia mechanizmów rządzących życiem społecznym. Koncepcje rzeczywistości tworzone w ramach poszczególnych ideologii mogą być formułowane w różny sposób. Mogą to być złożone analizy, odwołujące się do argumentacji naukowej. Jakkolwiek żadna ideologia nie jest tożsama z nauką (gdyż jej zadaniem nie jest analiza rzeczywistości w kategoriach prawdy i fałszu), to jednak wszystkie niemal systemy ideologiczne odwołują się do nauki, by podbudować nią swe uzasadnienia sądów dotyczących np. funkcjonowania państwa, gospodarki. Te skomplikowane analizy są dostępne małej zazwyczaj grupie osób, stanowiącej elitę polityczną czy intelektualną. Do przeciętnego obywatela ideologie docierają w formie spopularyzowanej, często w postaci mitów oddziałujących na emocje. Rodzi to niebezpieczeństwo powstawania stereotypów i schematów myślowych. Funkcja integrująca ideologii polega na tym, że łączy ona ludzi, którzy identyfikują się z określonymi poglądami, nawet wówczas, gdy nie znają się oni osobiście. Opowiadanie się za podobnymi wartościami i programami politycznymi rodzi więź emocjonalną. Często jest ona wzmacniana więzią organizacyjną. 5. Główne ideologie funkcjonujące we współczesnym świecie W ostatnich kilkudziesięciu latach na scenie politycznej zaszły istotne zmiany. Społeczeństwa europejskie odrzuciły ideologie totalitarne: faszyzm i komunizm. Ich zwolennicy próbują co prawda dostosować założenia tych ideologii do warunków państwa demokratycznego (np. neofaszyści we Włoszech, ortodoksyjne ugrupowania komunistyczne w Europie Wschodniej), ale nie przynosi im to jednak szerokiego poparcia społecznego. Na marginesie życia politycznego istnieją także ideologie ultralewicowe (np. trockizm, anarchizm), absorbujące uwagę bardzo niewielkiej grupy radykalnie zorientowanych inteligentów. W ostatnim ćwierćwieczu zyskały uznanie nowe ideologie, takie jak ekologizm, feminizm, pacyfizm. Niektóre z nich, np. ideologia ekologów, stanowią inspirację dla tworzenia partii politycznych. Wiele postulatów formułowanych przez nowe ideologie przejęły partie i nurty ideowe mające ugruntowaną już pozycję w społeczeństwach demokratycznych. W niektórych krajach pewną popularność zyskuj ą również współczesne wersje ideologii nacjonalistycznych (np. idee Frontu Narodowego we Francji, partii Re- publikanów w Niemczech). Odrodzenie ideologii nacjonalistycznych można także zaobserwować w Europie Wschodniej, np. na terenach byłego ZSRR i byłej Jugosławii. 97 Najważniejsze i najbardziej popularne ideologie współczesne to: konserwatyzm, liberalizm, ideologia chrześcijańsko-demokratyczna i ideologia socjaldemokratyczna. Konserwatyzm Konserwatyzm jest ideologią odwołującą się do takich wartości, jak tradycja, religia, naród, rodzina, hierarchia, autorytet, odpowiedzialność, wolność osobista, własność, poszanowanie prawa. Pierwszym i jednym z najwybitniejszych myślicieli konserwatywnych był Irlandczyk Edmund Burkę (1729-1797). Samo pojęcie "konserwatyzm" zostało rozpowszechnione ćwierć wieku później, a stało się to za sprawą Francuza Francois-Rene Chateaubńanda, wydającego pismo "Konserwatysta". Termin ten jest także od 1832 r. używany przez Partię Torysów w Wielkiej Brytanii. Do grona najwybitniejszych konserwatystów należą: Joseph de Maistre (1753--1821), Beniamin Disraeli (1804-1881), Charles Maurras (1868-1952), Margaret Thatcher. Koncepcja jednostki Konserwatywna analiza życia społecznego opiera się na znajomości cech natury ludzkiej. Konserwatyści nie podzielają charakterystycznego dla wielu ideologii optymizmu odnośnie do możliwości wyeliminowania złych cech właściwych naturze człowieka. W ich mniemaniu jednostka ludzka nigdy nie będzie doskonała, niezależnie od tego, jakie warunki zewnętrzne będą określały jej postępowanie. Nie one wszak decydują o zachowaniach człowieka, lecz jego skazana na słabość, skażona grzechem pierworodnym natura. Dlatego człowiek powinien szukać wskazówek dla swych działań w religii, odwoływać się do uznanych autorytetów. Zwolennicy szkoły konserwatywnej odrzucają jednostronne spojrzenie na jednostkę jako istotę racjonalną, podkreślając, że kieruje się ona w swych wyborach również instynktami i emocjami. Konserwatyści rozwijają myśl E. Burke'a, że poza równością w podstawowym wymiarze etycznym ludzie nie są sobie równi, poza tym, że wszyscy są ludźmi. Społeczeństwo Koncepcja człowieka określa wizję społeczeństwa. Według konserwatystów kształ- tuje się ono i rozwija w sposób naturalny, jest organiczną całością, nie zaś zbiorem zatomizowanych jednostek. Wspólnota jest nadrzędna wobec jednostki. Społeczeństwo jest ze swej istoty hierarchiczne. Jego rozwojem powinna rządzić zasada ciągłości historycznej. Jest to jedna z najważniejszych zasad uznawanych przez konserwatystów. Ich zdaniem istniejące instytucje ucieleśniają mądrość i doświadczenia kolejnych generacji, natomiast tradycja przekazywana z pokolenia na pokolenie jest spoiwem gwarantującym ład społeczny. Nie oznacza to, że konserwatyści są niechętni wszelkim zmianom. Dopuszczają oni takie przeobrażenia, które nie naruszają ciągłości między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością są efektem naturalnego procesu groma- dzenia i przewartościowywania doświadczeń. 98 Wyznając taki pogląd, konserwatyści krytycznie odnoszą się do rewolucji i reform głęboko ingerujących w życie społeczne. Stoją na stanowisku, że społeczeństwu, nawet w imię doskonalenia instytucji i ludzi, nie wolno narzucać żadnych rozwiązań zasadniczo zmieniających istniejące struktury i zasady współżycia. 0-znacza to bowiem destrukcję i chaos, a dążenie do naprawy zła kończy się złem jeszcze większym. Gwałtowne zmiany niszczą naturalne więzi, co rodzi z kolei przemoc jako środek mający zapewnić spójność społeczeństwa. Ustrój polityczny Choć w ciągu dwustu lat nie zmieniły się podstawowe kanony myślenia kon- serwatywnego, to w wielu kwestiach stanowisko ideologii konserwatywnej ewo- luowało. Konserwatyści swą ideologię dostosowywali do realiów życia społecz-no- politycznego również w kwestiach ustrojowych. Zgodnie z ideologią konserwatyzmu demokracja przedstawicielska jest ustrojem najlepiej godzącym autorytet państwa i wolność obywateli. Konserwatyści opowiadają się za władzą elit oraz bezwzględnym respektowaniem zasady rządów prawa. Ustrój gospodarczy Zgodnie z myślą konserwatywną gospodarka powinna opierać się na prywatnej własności i zasadzie konkurencji realizowanej przez rynek. Własność prywatna jest nie tylko gwarancją wolności, lecz również instrumentem tworzenia bogactwa narodu. Konserwatyści, którzy także w odniesieniu do gospodarki prezentują styl myślenia niechętny abstrakcji i metafizyce, a preferujący konkret, zdrowy rozsądek i pragmatyzm, przejściowo zaakceptowali politykę reform gospodarczych i socjalnych prowadzoną przez państwo. W latach osiemdziesiątych XX w. jednak ponownie zyskały popularność rozwiązania łączące konserwatywne wartości z ograniczeniem do minimum roli państwa. Konserwatyści współcześni, podobnie jak ich poprzednicy, krytykują społeczeństwo masowe, w którym zanika poszanowanie dla tradycji, potrzeba przynależności, samodzielność sądów, a w efekcie również poczucie odpowiedzialności. Te zjawiska łączą oni z kryzysem rodziny, niedocenianiem roli religii, upadkiem tradycyjnych autorytetów. Podobnie jak w przeszłości nie mają złudzeń, iż uda się wyeliminować zło z życia społecznego. Nie uważają również, że skuteczną walkę z przejawami kryzysu można prowadzić, stosując narzędzia polityczne. Przyjmują wszakże, iż zwracanie uwagi na istniejące niebezpieczeństwa jest nieodzowne i może odegrać pozytywną rolę. Liberalizm Liberalizm jest ideologią, która w centrum sytuuje jednostkę ludzką Główne wartości liberalne określają warunki mające zapewnić jednostce nieskrępowany rozwój. Owe wartości to: wolność, indywidualizm, racjonalność, równość wobec prawa, tolerancja, pluralizm, własność prywatna. Z kolei warunkiem respektowa- 99 nią tych wartości jest rozdział między państwem i społeczeństwem obywatelskim, istnienie rządów konstytucyjnych opartych na zasadzie podziału władz, istnienie gospodarki rynkowej. Samo pojęcie "liberalizmu" pojawiło się na początku XIX w. Po raz pierwszy zostało użyte w 1810 r. w Hiszpanii w odniesieniu do tych sił politycznych, które opowiedziały się za niepodległością kraju oraz wolnością jednostki i rządami kons- tytucyjnymi. Koncepcje mieszczące się w kanonie myśli liberalnej były jednakże rozwijane znacznie wcześniej. Ich autorami byli tacy znani myśliciele jak John Locke (1632- -1704), Charles Montesquieu (1689-1755), Adam Smith (1723-1790), John Stuart Mill (1806-1873), Alexis de Tocqueville (1805-1859), Benjamin Constant (1767- -1830). Najwybitniejsi dwudziestowieczni przedstawiciele szkoły liberalnej to Hans Kelsen, Ludwig von Mises, Kenneth Galbraith, Friedrich von Hayek, Milton Friedman, Izaiah Berlin, Kari R. Popper. Koncepcja jednostki W analizie liberalnej koncepcja jednostki zajmuje miejsce szczególne. Liberałowie są realistami i poza pozytywnymi cechami człowieka widzą także jego ułomności, w tym zwłaszcza egoizm. Dostrzegaj ą jednak, że człowiek myśli i działa racjonalnie. Jednym z największych osiągnięć liberałów jest rozbudowanie koncepcji praw człowieka. Wysunięcie postulatu naturalnego prawa wszystkich ludzi do wolności, własności i bezpieczeństwa oznaczało odrzucenie feudalnych wyobrażeń i reguł postępowania. Prawo naturalne to prawo nie nadane przez żadnego władcę, lecz wynikające z wyroków Opatrzności - dla jednych lub z faktu, że ktoś urodził się człowiekiem - dla innych. Przyjęcie koncepcji prawa natury oznacza także, o czym świadczą polemiki z koncepcjami totalitarnymi, stworzenie zapory wobec działań zmierzających do ponownego zniewolenia jednostki. Społeczeństwo Stwierdzając, że prawo natury decyduje o tym, że wszyscy ludzie są równi i wolni, liberałowie podkreślają, że są to warunki niezbędne, by jednostka osiągnęła w życiu szczęście i pomyślność, ale nie gwarantujące ich w sposób automatyczny. Dlatego też w odpowiedzi na pytanie: jak ma być zorganizowane życie społeczne, liberałowie odpowiadają: instytucje polityczne i ekonomiczne powinny stwarzać ludziom warunki do korzystania z przyrodzonych praw. O swą pozycję, dobrobyt itd. człowiek musi jednak zabiegać sam. W tym rozumowaniu tkwi wyjaśnienie pozornej sprzeczności, polegającej na tym, że głosząc zasadę równości naturalnej, liberałowie aprobują nierówności w społeczeństwie. Otóż owe nierówności wynikają stąd, że ludzie mają różne zdolności, są mniej lub bardziej zapobiegliwi 100 i pracowici. Taki stan rzeczy jest jednak przesłanką zachowania wartości niezwykle cennej dla liberałów - wolności. Byłaby ona zniweczona, gdyby ludzie nie mieli możliwości swobodnego rozwijania swej inicjatywy, gdyby społeczeństwo określało zasady odbierania lepszym i dawania gorszym. Takie ograniczenia wpływałyby też negatywnie na społeczeństwo. Hamowałyby możliwości wprowadzania innowacji, doskonalenia się ludzi i instytucji, innymi słowy hamowałyby postęp i rozwój społeczny, cenione przez liberałów bardzo wysoko. Ustrój polityczny Państwo powinno - zdaniem liberałów - zapewnić warunki, w których jednostki będą miały swobodę działania i realizacji swych praw. Zarówno klasyczni liberałowie, jak i wielu współczesnych przedstawicieli tego nurtu stoją na stanowisku, że państwo powinno spełniać jedynie swe funkcje podstawowe: zapewnić poprzez odpowiednie prawodawstwo bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne oraz warunki swobodnego działania jednostek w sferze prywatnej, obejmującej życie rodzinne, stowarzyszeniowe, działalność gospodarczą. Takie państwo jest określane przez liberałów mianem "państwo nocny stróż". Liberałowie są zwolennikami ustroju parlamentarnego. Mimo że pierwsi myśliciele reprezentujący ten nurt (J. Locke, Ch. Montesquieu) aprobowali parlamentaryzm w wersji cenzusowej, to jednak już od połowy XIX w. właśnie liberałowie są głównymi promotorami idei demokratycznej i twórcami nowoczesnych instytucji ustrojowych, charakterystycznych dla społeczeństwa otwartego, opartych na swobodnej grze sił politycznych, pluralizmie, dążeniu do kompromisu. Ustrój gospodarczy Fundamentalną zasadą określającą funkcjonowanie życia gospodarczego, według liberałów, jest zasada wolnego rynku. Jedną z centralnych idei liberalizmu jest idea lesseferyzmu (od francuskiego powiedzenia: laissez faire - pozwólcie działać). Swobodna inicjatywa w sferze gospodarczej, poddawanie wszelkich decyzji ekonomicznych osądowi rynku jest warunkiem efektywności ekonomicznej i przyczynia się do wzrostu ogólnego dobrobytu. "Niewidzialna ręka rynku", jak mówił twórca doktryny ekonomicznej liberalizmu A. Smith, jest symbolem ładu gospodarczego opartego na prywatnej własności. Ingerencja państwa w życie społeczne i gospodarcze, aprobowana przez nurt liberalizmu socjalnego po II wojnie światowej, jest dziś poddawana krytyce. Podkreśla się nieefektywność ekonomiczną owych działań, niedopuszczalność tworzenia uprzywilejowanej sytuacji wybranym grupom i zanik inicjatywy indywidualnej jednostek poddanych opiece państwa. 101 Główne idee, które ukształtowały się w nurcie myśli liberalnej: koncepcja demokracji parlamentarnej i gospodarki rynkowej są dziś powszechnie aprobowane przez znaczną większość nurtów ideowych. Myśl chrześcijańsko-demokratyczna Myśl chrześcijańsko-demokratyczna opiera się na katolickiej nauce społecznej, która - choć pełni funkcje podobne do tych, jakie realizują inne ideologie społeczne - wyróżnia się cechami szczególnymi. Wynikają one stąd, że katolicka nauka społeczna ma swe korzenie w wierze chrześcijańskiej. Należy tu odróżnić nauczanie społeczne Kościoła, określane także jako nauka społeczna Kościoła, które należy do spraw wiary i podlega oficjalnej wykładni Magisterium Eccłesiae, od katolickiej refleksji społecznej. Ta jest domeną zarówno świeckich, jak i duchownych specjalistów, którzy dysponują pewną swobodą w zakresie kształtowania programów i określania sposobów działania. Programy takie są tworzone przez partie chrześcijańsko-demo- kratyczne oraz organizacje i ruchy o charakterze chrześcijańskim. Przedstawiciele ideologicznego nurtu chrześcijańsko-demokratycznego jako podstawę swych analiz przyjmuj ą encykliki papieskie poświęcone kwestiom społecznym: ogłoszone przez Leona XIII encykliki Libertas (1888) i Rerum novarum (1891), Piusa XI - Quadragesimo anne (1931), Jana XXIII - Mater et magistra (1961) oraz Pacem in terris (1963), Pawła VI - Populorum progressio (1967), Jana Pawła II - Redempter hominis (1979), Laborem exercens (1981) oraz Sollicitudo rei socialis (1987), a także dokumenty II Soboru Watykańskiego (1962-1965). Ważną rolę w rozwoju ideologii chrześcijan sko-demokratycznej odegrał także personalizm, którego głównymi twórcami byli: Emmanuel Mounier (1905-1950) i Jacques Maritin (1882- 1973). Koncepcja jednostki ^ W myśli chrześcijańsko-demokratycznej podstawą dla sformułowania systemu wartości, które powinny być przestrzegane przez jednostkę, jest wiara w Boga. W wizji tworzonej przez katolicką myśl społeczną człowiek jest widziany zarówno przez pryzmat jego egzystencji na Ziemi, jak i egzystencji pozadoczesnej. Podstawą jego postępowania powinno być zatem poszanowanie zasad moralnych, które nie mogą podlegać relatywizacji, czyli nie mogą być dowolnie ustalane. Na nich opierają się wartości społeczne i polityczne. Są to m.in.: godność osoby ludzkiej, solidarność, odpowiedzialność, jedność praw i obowiązków, rodzina, własność prywatna, praca, pluralizm, pokój. Godność osoby ludzkiej jest jednym z centralnych problemów. Stąd wynika ogromne znaczenie, jakie przywiązuje ten nurt myśli społeczno-politycznej do respektowania praw człowieka. Afirmacja ludzkiej osoby jest przesłanką określenia koncepcji społeczeństwa oraz kształtu ustroju, który zapewniłby człowiekowi godne życie i sprawiedliwe traktowanie. 102 Społeczeństwo W nurcie myśli chrześcijańsko-demokratycznej ukształtował się sposób widzenia społeczeństwa i życia społecznego ujmujący stosunki w społeczeństwie nie w kategoriach walki i konkurencji, lecz w duchu solidaryzmu społecznego i dobra wspólnego. Zasada solidaryzmu określa wzajemne powiązania oraz odpowiedzialność wszystkich jednostek w społeczeństwie. Społeczeństwo jest traktowane jako organizm, który powinien rozwijać się harmonijnie i w którym poszczególne jednostki i grupy mają swoje miejsce, ponieważ wypełniają tylko im właściwe zadania. W społeczeństwie istniej ą różnego rodzaju wspólnoty, wśród których szczególnie ważna jest rodzina. Ustrój polityczny Myśl chrześcijańsko-demokratyczna opowiada się za ustrojem demokratycznym, respektującym prawa człowieka. Uznaje konieczność istnienia instytucji przedstawicielskich, dużą wagę przykłada do rozwoju demokracji lokalnej. Konkretne rozwiązania ustrojowe i wybór władz powinny być - zgodnie z tą ideologią - pozostawione wolnej woli obywateli. Demokratyczny ład społeczny powinien być budowany zgodnie z zasadą pomocniczości państwa (inaczej nazywaną zasadą subsydiarności). Zakłada ona, że władza polityczna powinna zajmować się ogólnym kierowaniem, kontrolą, karaniem nadużyć. Powinna także organizować i koordynować działania wspólnot na niższych szczeblach, pozostawiając im jednocześnie swobodę działania. Ustrój gospodarczy Podstawą ustroju gospodarczego - według chrześcijańskich demokratów -powinno być respektowanie własności prywatnej. Własność powinna chronić jednostkę przed zniewoleniem i zagubieniem, zapewniać jej godziwy byt. Chrześcijańscy demokraci optują na rzecz społecznej gospodarki rynkowej. Zakładają możliwość umiarkowanej ingerencji państwa w sferę ekonomiczną i społeczną. Podkreślają, że ważną rolę odgrywa obok kapitału praca ludzka, której nie powinno się traktować instrumentalnie. Instytucje polityczne i gospodarcze powinny zapewniać człowiekowi godziwe warunki rozwoju. On sam jednak powinien dbać o to, by nie koncentrować się wyłącznie na materialnej, konsumpcyjnej stronie życia, zgodnie z zasadą, aby "być bardziej", a nie "więcej mieć". Chrześcijańscy demokraci uznają konieczność ewolucyjnych zmian społecznych, odrzucają natomiast wszelkie zmiany gwałtowne o charakterze rewolucyjnym. Większość ruchów społecznych i politycznych o charakterze chrześcijańskim konkretyzuje swe założenia w duchu przyjętym przez nauczanie społeczne Kościoła. Zdarzaj ą się jednak odstępstwa od tej reguły. Przykładem może być radykalny nurt w obrębie teologii wyzwolenia, który proponuje zbliżony do marksistowskiego sposób analizy rzeczywistości społecznej. 103 Myśl socjaldemokratyczna Socjaldemokracja jest jednym z głównych nurtów ideologii socjalistycznej. Opiera się na takich wartościach, jak: równość, sprawiedliwość społeczna, wolność, solidarność, wspólnota. Pojęcie "socjalizm" pojawiło się w Anglii i Francji w pierwszej połowie XIX w. Odnosi się ono do różnych koncepcji, których wspólną cechą jest dążenie do zbudowania ustroju społecznego opartego na zasadzie sprawiedliwości. Warunkiem stworzenia takiego ustroju miałoby być wprowadzenie własności społecznej i (lub) taki podział wytworzonego dochodu, który prowadziłby do niwelacji nierówności społecznych. Głównym adresatem koncepcji socjalistycznych były warstwy najuboższe, zwłaszcza klasa robotnicza. W sensie ideowym nurt socjaldemokratyczny wyodrębnił się pod koniec XIX w., w sensie politycznym w momencie rozłamu w ruchu robotniczym, który znamionowało pojawienie się w 1919 r. Międzynarodówki Komunistycznej. Podstawą kontynentalnej myśli socjaldemokratycznej jest reinterpretacja koncepcji głównych twórców europejskiego socjalizmu, zwłaszcza Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Należy w związku z tym zaznaczyć, iż przez wiele dziesięcioleci socjaldemokracja odwoływała się do wybranych aspektów doktryny marksistowskiej, krytykując jednocześnie i odrzucając inne jej aspekty W odmienny sposób kształtowała się myśl labourzystowska w Wielkiej Brytanii, która nie wywodzi się z marksizmu. Główni przedstawiciele ideologii socjaldemokratycznej to: Ferdynand Lassalle (1825--1864), Edward Berstein (1850-1932), Karol Kautsky (1854-1938), Jean Jaures (1839-1914), Leon Blum (1872-1950), Sidney Webb (1859-1947), George Bernard Shaw (1856-1950), Harold Laski (1893-1950). Po II wojnie światowej na kształt ideologii i programów socjaldemokracji mieli wpływ znani politycy: Hugh Gaitskell, Willy Brandt, Olof Palmę, Bruno Kreisky, Francois Mitterrand. ^ Koncepcja jednostki Zgodnie z tradycją myśli socjalistycznej socjaldemokraci reprezentują pogląd, że w każdej jednostce tkwią możliwości i talenty, które mogą się w pełni rozwinąć w sprzyjających warunkach społecznych. Podkreślają, że inne szansę mają osoby wywodzące się z warstw bogatych, inne zaś z grup usytuowanych najniżej w hierarchii społecznej. Społeczeństwo W wieku XIX socjaldemokraci uważali, że w społeczeństwie decydującą rolę odgrywają dwie klasy, będące z sobą w konflikcie: burżuazja i proletariat. Istnienie własności prywatnej traktowali jako przyczynę nierówności społecznych. Podejmując krytykę tych nierówności, uważali, że można je stopniowo znosić poprzez 104 realizację polityki reform społecznych. Ze względu na ten aspekt ideologii so- cjaldemokratycznej jest ona określana jako reformizm. Postulując reformy, so- cjaldemokracja podkreśla, że społeczeństwo można zmienić drogą ewolucyjną. W odróżnieniu od komunistów i anarchistów socjaldemokraci odrzucaj ą przemoc i rewolucję zbrojną jako sposoby realizacji zmian społecznych. Współcześnie socjaldemokracja inaczej widzi społeczeństwo niż 100 lat temu. Uznaje, że realizowana polityka reform głęboko je przeobraziła. Zlikwidowano podstawowe nierówności i konflikty społeczne, stworzono zabezpieczenie społeczne dla grup znajdujących się w trudnej sytuacji. Ustrój polityczny Socjaldemokraci - inaczej niż komuniści - nigdy nie traktowali państwa jako reprezentanta klasy panującej, lecz jako instytucję neutralną, wyrażającą i uzgadniającą interesy różnych grup społecznych. W przeciwieństwie do komunistów i anarchistów przywiązywali i przywiązują ogromną wagę do demokratycznych wartości, zasad i rozwiązań ustrojowych. Uważają bowiem, że tylko w warunkach państwa demokratycznego możliwa jest realizacja proponowanej przez nich strategii reform, które powinny być urzeczywistniane stopniowo. Przez wiele lat socjaldemokraci uważali, że efektem realizowanych reform będzie przekształcenie kapitalizmu w socjalizm. W tym sensie ideologia socjaldemokratyczna była skierowana przeciw kapitalizmowi, mimo że nie zakładano jego likwidacji przy użyciu siły. Ustrój gospodarczy Do II wojny światowej za kryterium zbliżania się do socjalizmu socjaldemokraci uznawali zakres uspołecznienia własności. W latach czterdziestych za najwłaściwszą uznano opartą na planowaniu gospodarkę mieszaną, w której współwy-stępowały różne typy własności. Pod koniec lat pięćdziesiątych wiele partii zaczęło rezygnować całkowicie z postulatu uspołecznienia własności. Ich programy koncentrują się na działaniach mających na celu zapewnienie sprawiedliwego podziału wytwarzanych dóbr. Uogólnieniem ideologicznym tych programów jest koncepcja >,państwa dobrobytu". Poważnym problemem była dla socjaldemokracji neoliberalna krytyka tej koncepcji i jej praktycznej realizacji poparta sukcesami polityki ograniczania interwencjonizmu państwa w latach osiemdziesiątych. Zrodziło to kryzys ideowy. Próbując go pokonać, socjaldemokraci dążą do stworzenia własnego kanonu myślenia lewicowego, w którym odwołanie się do tradycyjnych Wartości tego nurtu byłoby połączone z aprobatą nowego indywidualizmu. Do tego kanonu próbują włączyć także pewne elementy ideologii ekologicznej i feministycznej. Upadek realnego socjalizmu w krajach Europy Wschodniej był dla socjaldemokracji potwierdzeniem słuszności jej krytyki skierowanej pod adresem komunizmu. Zjawiskiem nieoczekiwanym i trudnym do interpretacji było szybkie prze- 105 kształcenie się partii komunistycznych Europy Wschodniej w partie socjaldemo- kratyczne. Socjaldemokracja zachodnioeuropejska nie podjęła jednak z nimi szerszej współpracy, j Ideologie tu przedstawione mają także swych zwolenników w Polsce. Naj- j aktywniejsi spośród nich, uczestnicząc w opracowywaniu programów partii po- j litycznych, decydują o kształcie tworzonego od 1989 r. systemu partyjnego. Ideolodzy nowo powstających ugrupowań odwołują się nie tylko do dorobku uznanych autorytetów europejskich i światowych, lecz także do polskiej tradycji swych nurtów ideowych. Konserwatyści nawiązują do tradycji krakowskiego Czasu, Teki Stariczyka. Liberałowie przywołują doświadczenia twórców polskiego kapitalizmu (Aleksander Wielopolski, Ksawery Drucki-Lubecki w okresie zaborów, Władysław Grabski, Eugeniusz Kwiatkowski w okresie międzywojennym). Do znanej w świecie tradycji polskiego katolicyzmu społecznego odwołują się zwolennicy ońentacji chrześ- cijańsko-demokratycznej. W ich myśli ważne miejsce zajmuje również dorobek twór- ców współczesnych, inspirowany pracami papieża Jana Pawła II. Socjaldemokraci toczą spory wokół kwestii: kto jest prawowitym dziedzicem tradycji PPS? W polskim społeczeństwie, podobnie jak na Zachodzie, występuje na obrzeżach życia politycznego zainteresowanie ideologiami skrajnymi, np. o zabarwieniu na- cjonalistycznym, anarchistycznym. Jest ono obecne zwłaszcza w pewnych kręgach młodzieży, opowiadającej się za alternatywnymi stylami życia. Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji l. Polski politolog Franciszek Ryszka przedstawia następująco zależności między pojęciami: ideologia, doktryna, program i działania polityczne. I. 106 II. Ideologia Doktryna III. Doktryna Program IV. Ideologia Doktryna Program Działanie polityczne Źródło: F. Ryszka: Wstęp do nauki o polityce. Warszawa-Poznań 1978. Wyjaśnij i zinterpretuj owe zależności na wybranych przykładach. 2. Do jakich ideologu odwołują się partie polityczne działające w Polsce? Wypełnij tabelę. Nazwa partii Data powstania Liderzy Podstawy ideowe 107 3. Co to znaczy: "być konserwatystą"; "być liberałem"? 4. Wymień cechy charakterystyczne współczesnego konserwatyzmu i liberalizmu. Jakie widzisz różnice, jakie punkty styczne? 5. Co oznaczają pojęcia: a) lesseferyzm, b) reformizm, c) solidaryzm. 6. Autorytaryzm stanowi ideologiczne usprawiedliwienie dla wielu reżimów nie- demokratycznych. Czym różni się od faszyzmu? 7. Jaką rolę wyznacza państwu społeczna nauka Kościoła? 8. Omów główne spory ideologiczne we współczesnej Polsce toczące się na płaszczyźnie: - ekonomicznej, - politycznej. VL Transformacja systemowa w Polsce Obrady Okrągłego Stołu rozpoczęły w Polsce w lutym 1989 r. transformację systemową. Obejmuje ona społeczeństwo, gospodarkę, ustrój państwowy i życie polityczne. Forma tych przemian ma charakter ewolucyjny, natomiast treść do- konywanych przeobrażeń nosi znamiona rewolucyjne. Transformacja systemowa prowadzi do gospodarki rynkowej i ustroju demokratycznego. Załamanie i upadek starego systemu wymusza zbudowanie nowego. Oznacza to konieczność tworzenia nowych norm, reguł i instytucji. Dotychczas dokonano zmiany w systemie prawa wraz z uchwaleniem małej konstytucji, przeprowadzono wolne wybory na urząd prezydenta i wybory samorządowe oraz parlamentarne. Równocześnie powstawały nowe instytucje społeczeństwa obywatelskiego, a także partie polityczne, stowarzyszenia i związki pracodawców. Związki zawodowe zmieniały sposób działania. Transformacja, yczny i ^ trwania, obejmuje społeczeństwo, us l. Społeczeństwo postkomunistyczne na drodze do społeczeństwa obywatelskiego (civil society) W okresie transformacji następują przemiany: w strukturze społeczeństwa, w obrębie interesów grupowych oraz w świadomości społecznej. Okres realnego socjalizmu pozostawił po sobie strukturę społeczną obejmującą klasę robotniczą, chłopów i inteligencję. Realizowana idea walki klas, powojenna migracja, przyspieszona industrializacja w decydujący sposób wpłynęły na układ stosunków społecznych. Ziemiaństwo i burźuazja w zasadzie przestały istnieć. Dawna inteligencja straciła na elitarności, ponieważ pojawiła się wielka grupa nowej tzw. inteligencji pracującej. Nastąpiła masowa migracja ludności wiejskiej do miast, wzrosła liczebnie klasa robotnicza. Interesy grupowe były podporządkowane systemowi państwowej dystrybucji dóbr. I tak np. położenie społeczne robotnika zależało od tego, jakie były zamierzenia scentralizowanej władzy wobec gałęzi przemysłu, w której pracował. Pozycja społeczna chłopa mniej zależała od tego, że był on właścicielem swojego gospodarstwa, a bardziej od aktualnych celów polityki rolnej. W świadomości społecznej zostały z jednej strony ugruntowane wartości typowe dla państw realnego socjalizmu, takie jak: egalita-ryzm, skłonność do bierności, podwójna moralność. Z drugiej strony w całym minionym okresie naród zachował wewnętrzną suwerenną, duchową i historyczną tożsamość. 109 Gospodarka rynkowa otwiera drogę do rozwiniętego sektora usług i pojawienia się warstwy średniej. Umożliwiaj ą to nowe formy własności i uregulowania prawne dopuszczające różnorodne możliwości podejmowania działań gospodarczych (wszystko, co nie jest zakazane, jest dozwolone). Formują się instytucje reprezentujące interesy różnych grup społecznych (np. zrzeszenia pracodawców, kluby biznesmenów). Przedstawiają je gremiom decyzyjnym, uczestnicząc w negocjacjach dotyczących problemów społeczno-gospodarczych (np. Komisja Trójstronna Rządu, Związków Zawodowych i Zrzeszeń Pracodawców). Za przemianami na drodze do gospodarki rynkowej i demokracji parlamentarnej nie nadążają zmiany w świadomości społecznej. Wszystkie pozytywne strony ka- pitalistycznej gospodarki są akceptowane, ale sposoby dochodzenia do niej budzą różne odczucia. Niejednokrotnie rodzi się frustracja, u której podstaw leży roz-dźwięk między chęcią życia w kapitalistycznym dobrobycie a rosnącymi obawami przed wiodącą do niego drogą. Wiele grup społecznych oczekuje nadal na dokonywanie przez państwo takiego podziału dochodu narodowego, w którego wyniku grupy te osiągnęłyby większe korzyści. Z trudem następuje zmiana zachowań, choć jest konieczna w procesie dokonujących się przeobrażeń. Coraz częściej jednak pojawia się skłonność do ponoszenia ryzyka i chęć konkurowania. 2. Od państwa autorytarnego do państwa demokratycznego Ustrój państwowy Polski nie jest jeszcze całkowicie określony. Dokonana już transformacja ustrojowa doprowadziła do jakościowych zmian zasad, instytucji i mechanizmów składających się na system polityczny. Zmiany te przesądzają o rozwoju w kierunku państwa demokratycznego. Zasady ustrojowe uległy transformacji: - od zasady jednolitości władzy państwowej do zasady podziału władz; - od monopolu partii komunistycznej do stworzenia konstytucyjnych gwarancji dla pluralistycznego systemu partyjnego; - od państwa prerogatywnego z obowiązującą zasadą praworządności socjalistycznej do państwa prawa; - od zasady suwerenności ludu pracującego miast i wsi do zasady suwerenności narodu. Wraz z wprowadzeniem nowych zasad konstytucyjnych przyjęto lub zmieniono odpowiednie unormowania prawne umożliwiające realizację tych zasad (np. u-chwalono ustawę o partiach politycznych). Przekształcenia dotyczą wszystkich najważniejszych instytucji prawno-poli-tycznych. Wprowadzono urząd prezydenta wyłanianego w wyborach powszechnych i bezpośrednich, a więc mającego silną legitymizację i wyposażonego w znaczny zakres kompetencji. Utworzenie instytucji prezydenta oraz ustanowienie różnych form bardziej ścisłego powiązania głowy państwa z rządem prowadzi do oddzielenia kompetencji władzy wykonawczej od kompetencji parlamentu. Równocześnie znacznemu 110 wzmocnieniu uległ rząd i jego szef. Na ten stan rzeczy złożyły się m.in. utrudnienie procedury obalenia rządu przez Sejm, a także prawo do wydawania przez Radę Ministrów rozporządzeń z mocą ustawy. Wprowadzono dwuizbowość parlamentu (Sejm i Senat) i rozbudowano funkcję kontrolną władzy ustawodawczej. Parlament jednak - zgodnie z zasadą podziału władzy - stał się organem jednego z trzech pionów organów władzy państwowej, a nie jest organem najwyższym, stojącym ponad wszystkimi organami państwowymi. W zakresie władzy sądowej wprowadzono nowe rozwiązania instytucjonalne umacniające państwo prawa (np. utworzono Krajową Radę Sądownictwa). Od- budowano instytucję samorządu. Szczególnie ważny jest samorząd terytorialny, którego istotę określono zupełnie inaczej, niż było to w dotychczas obowiązujących rozwiązaniach. Wprowadzono nowe mechanizmy, które usprawniaj ą procesy decyzyjne. Należą do nich m.in.: sposób (procedura) powoływania rządu; instytucja zbliżona do konstruktywnego wotum nieufności; możliwość rozwiązania parlamentu przez pre- zydenta. Liczne kontrowersyjne problemy prawno-ustrojowe nie są jeszcze ostatecznie rozstrzygnięte. Należą do nich m.in.: przyszły ustrój polityczny; jednoizbowość czy dwuizbowość parlamentu, a przy ewentualnie przyjętym modelu dwu izb -status wyższej izby; relacje między Kościołem a państwem; zakres praw człowieka i obywatela; wizja Trybunału Stanu i Rzecznika Praw Obywatelskich; kompetencja Trybunału Konstytucyjnego i Najwyższej Izby Kontroli; podział terytorialno-ad- ministracyjny kraju; zakres działania samorządu terytorialnego, a zwłaszcza - podział kompetencji między administracją rządową i samorządową, Na rzeczywisty kształt ustroju państwowego, obok rozwiązań prawnych, decydujący wpływ ma praktyka polityczna, w tym zmiany ekip rządzących. Dotychczasowy przebieg transformacji systemowej w Polsce wskazuje, że ciągle brakuje nowoczesnych i w miarę trwałych struktur politycznych. Nie dokonano jeszcze ostatecznego podziału kompetencji między poszczególne ośrodki władzy. Praktyka polityczna, którą obserwujemy, świadczy o ciągłym ścieraniu się tendencji autorytarnych i demokratycznych, o trwającej transformacji ustrojowej. 3. Od gospodarki scentralizowanej do gospodarki rynkowej Transformacja w sferze gospodarki jest to proces przechodzenia od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki rynkowej. Te jakościowe przeobrażenia wy- magają zmian w wielu dziedzinach życia społeczno-gospodarczego, a zwłaszcza w trzech. Sfera materialno-techniczna. Przed II wojną światową gospodarka państwa polskiego była oparta głównie na tradycyjnym rolnictwie. Nowoczesny przemysł, będący w początkowym stadium rozwoju, należał w przeważającej mierze do państwa i kapitału zagranicznego. Niezależnie od wszystkiego, co pozytywnego osiągnięto, również okres Polski Ludowej pozostawił m.in.: wadliwą strukturę prze- 111 mysłu, wyrażającą się w nadmiernym rozwoju przemysłu ciężkiego i niedorozwoju gałęzi przemysłu lekkiego stosującego nowoczesne technologie; dominację sektora państwowego w przemyśle, budownictwie, transporcie i handlu; malejącą efektywność wykorzystywania zasobów; nierównowagę gospodarczą w postaci niedoboru dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych; rozregulowaną sferę finansów, czego następstwem stała się rosnąca inflacja, sztuczny system cen i kursów walutowych, rozbudowane dotacje i deficyt budżetowy. Ten stan rzeczy zmusił do podjęcia radykalnych działań modernizacyjnych, które mają prowadzić do restruk-turalizacji gospodarki narodowej. Sfera instytucjonalna. Konieczna okazała się zmiana zakresu i sposobu działania urzędów i instytucji; niezbędne było określenie na nowo udziału państwa w procesach gospodarczych, a zwłaszcza rozstrzygnięcie, czy i w jakim zakresie państwo powinno być właścicielem i w jakim stopniu powinno interweniować w funkcjonowanie gospodarki; potrzebą stało się znalezienie odpowiedniej formuły działania związków pracodawców i pracobiorców, stworzenie nowego uregulowania prawnego, odpowiedniego dla gospodarki rynkowej. Sfera świadomości społecznej. Dokonująca się reforma gospodarcza wymaga innej świadomości społecznej. Trzeba przezwyciężyć bariery świadomościowe, ukształtować postawy aktywne, prowadzące do ukształtowania przedsiębiorczości i zlikwidowania bezradności jednostek i grup społecznych, wyeliminować natomiast postawy wyczekiwania na paternalizm państwowy jako stan naturalny. W przechodzeniu od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki rynkowej stosowano różne warianty działania. W krajach Europy postkomunistycznej przyjęły się trzy z nich: - wariant umiarkowany, zastosowany na Węgrzech, zakłada stopniowe przeobrażenia strukturalne i instytucjonalne połączone z próbą ochrony poziomu życia społeczeństwa i pobudzenia wzrostu gospodarczego; - wariant radykalny, jako sposób tworzenia gospodarki rynkowej, zastosowano w byłej NRD. Polega on na zmianie struktury produkcji dokonywanej poprzez likwidację nieefektywnych przedsiębiorstw państwowych i prywatyzację pozostałych i na zmianie struktury i poziomu cen poprzez wprowadzenie konkurencji i zwiększenie eksportu towarów i usług; - wariant wstrząsowy wybrano i zastosowano w Polsce. Strategicznym celem programu była stabilizacja gospodarki i przekształcenie jej w gospodarkę rynkową Podstawowe założenia tego rozwiązania to: wewnętrzna wymienialność złotówki, zaprzestanie praktyki dopłacania przez państwo do wytwarzanych produktów, co znajdowało wyraz w cenie skalkulowanej poniżej rzeczywistej wartości towaru, zrównoważenie budżetu państwa i ściśle kontrolowana polityka monetarna, utrzymanie stabilnego kursu wymiany walut, zwalczanie inflacji, szybka prywatyzacja. Strategię tę, znaną pod nazwą: program Balcerowicza, realizowały z niewielkimi zmianami wszystkie rządy wywodzące się z obozu Solidarności. Sformułowana po wyborach parlamentarnych w 1993 r. koalicja rządowa SLD-PSL opowiedziała się za kontynuacją podstawowych założeń realizowanej dotychczas reformy. 112 Dokonująca się w latach 1990-1994 transformacja gospodarki stworzyła podstawy gospodarki rynkowej: osiągnięto stabilizację kursu wymiany walut, wprowadzono ceny rynkowe, zduszono hiperinflację, wprowadzono wewnętrzną wymienialność waluty, zlikwidowano dolaryzację gospodarki, stworzono rynek konsumenta, doprowadzono do umorzenia przez Kluby Paryski i Londyński znacznej części długów, otwarto gospodarkę na zewnątrz, a ponadto wynegocjowano pomoc bezzwrotną i kredytową z zagranicy. Wystąpiły jednak trudności w realizacji prywatyzacji spowodowane zarówno brakiem globalnego programu tego przedsięwzięcia, jak i nie uregulowanym prawem własności. Ciągle jeszcze istnieje deficyt budżetowy. Przeciwnicy wariantu wstrząsowego wskazują na: brak elastyczności w realizacji programu zmian, dyskryminowanie sektora państwowego i spółdzielczego, nadmiernie restrykcyjną politykę fiskalną, kredytową i dochodów, dopuszczenie nieograniczonego importu dóbr konsumpcyjnych. 7 , ! , -, . . : -^ .- T -:l::i- - ^ -;, ^; ,^ .1::18' t f Dotycttezascwy przebieg transformacji pozwala określić bariery rozv^oju. Na- j leżu do nich w s/c/ególnosci: - bariera rynku, a więc przede wszystkim brak dostatecznie rozwiniętych ins-1 tytucji rynkowych, niekorzystna struktura produkcji oraz niedostateczne > zmiany własnościowe; ( - bariera kadrowa, przejawiająca się m. in. w słabym przygotowaniu kadr me-1 nedźerskich, słabej znajomości i niepełnym rozumieniu nowych zasad eko- | nomicznych oraz zbyt wolnej przebudowie mentalności społecznej; l ; -- bariera kapitałowa, tzn. brak kapitału przede wszystkim na modernizację ; j przedsiębiorstw, przekształcenia strukturalne w gospodarce, proces prywa-j ! tyzacji; ! , , ! , :: x- ! ' iw^ i - bariera nie rozwiniętej w wystarczającym stopniu infrastruktury (np. tele^ l _. fonizacja, zły stan dróg). Głęboki kryzys powodował szybko postępujące zjawiska recesji gospodarczej i obniżenia stopy życiowej ludności. Stale powiększające się bezrobocie dotknęło w 1994 r. około 16% czynnej zawodowo ludności. Nastąpił spadek płac realnych społeczeństwa. Pogorszyła się rentowność przedsiębiorstw. Zjawiskiem pozytywnym jest powolny od 1993 r. wzrost produktu krajowego brutto. W dobie transformacji ustrojowej pojawiły się zagrożenia stwarzające bariery w przechodzeniu do demokracji parlamentarnej i efektywnej gospodarki rynkowej. W sferze gospodarki są to nakładające się na siebie objawy kryzysu strukturalnego (tzn. przerost zatrudnienia i niewłaściwa struktura własności w rolnictwie, dominacja gałęzi przemysłu ciężkiego, a jednocześnie słaby rozwój niektórych gałęzi przemysłu lekkiego i usług) i koniunkturalnego oraz nierówny podział kosztów reform w społeczeństwie. Przeobrażenia w systemie politycznym spowodowały z jednej strony przywracanie praw i wolności in- 113 dywidualnych i zbiorowych, z drugiej zaś wyzwalały aspiracje polityczne. Ich następstwem jest pluralizm społeczny i polityczny, ale i związane z tym objawy niestabilności politycznej. Wszystkie te zjawiska osłabiają siłę społeczeństwa obywatelskiego i utrudniają przechodzenie do ustroju demokratycznego. Promowanie kultury obywatelskiej i instytucji demokratycznych, konsekwencja w realizowaniu reform ekonomicznych, wyraźne zakreślenie granic władzy państwowej są niezbędne dla pokonywania zjawisk kryzysowych i tworzenia koniecznych zabezpieczeń przed odrodzeniem się tendencji autorytarnych. Ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji 1. Wskaż przyczyny upadku systemu tzw. realnego socjalizmu w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. Dlaczego rok 1989 stał się datą przełomową w histońi Europy i świata? 2. Czym różni się społeczeństwo tzw. realnego socjalizmu od społeczeństwa oby- watelskiego? 3. Ustosunkuj się do tezy, że system gospodarki socjalistycznej był autodestruk-cyjny (zmierzał do samozagłady). 4. Wskaż rozwiązania systemowe, w których kierunku ewoluuje polski system polityczny. 5. Które ze znanych ci rozwiązań systemowych uważasz za najkorzystniejsze dla naszego państwa? Wypowiedź uzasadnij. 6. Określ rolę środków społecznego komunikowania w okresie transformacji u- strojowej. 7. Jaką rolę w procesie powstawania konstytucji odgrywa referendum ratyfikacyjne? Jakiej zasady ustrojowej państwa demokratycznego jest ono realizacją? VII. Rzeczpospolita Polska - ustrój polityczny l. Konstytucja jako zasadnicza podstawa działania państwa problem konstytucji RP Kwestia konstytucyjnych podstaw ustroju politycznego Rzeczypospolitej jest złożona. W 1989 r. w Polsce obrano ewolucyjną drogę przemian. Przesądziło to o przejściowym utrzymaniu w mocy konstytucji z 22 lipca 1952 r., wielokrotnie od tego czasu zmienianej. Dokonujące się przeobrażenia społeczno-polityczne sprawiały, iż były konieczne dalsze reformy konstytucji. W ich wyniku stopniowo dostosowywano treść konstytucji do przyjętego kierunku politycznego i społecz-no-gospodarczego rozwoju kraju ku pluralistycznej demokracji politycznej i społecznej gospodarce rynkowej. W ten sposób jednak w konstytucji znalazły się przepisy pochodzące z różnych okresów. Powodowało to jej wewnętrzną niespójność. Także autorytarny rodowód konstytucji utrudniał jej stosowanie i społeczną akceptację. Konieczne się stawało przygotowanie nowej konstytucji i wyraźniejsze odcięcie się od konstytucyjnej przeszłości. Tym potrzebom częściowo wyszła naprzeciw ustawa konstytucyjna z 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP, która uznała konstytucję lipcową z 1952 r. za przepisy tymczasowe. Mocą tej ustawy powierzono przygotowanie i uchwalenie nowej ustawy zasadniczej Zgromadzeniu Narodowemu. Tekst przyjęty przez Zgromadzenie dla swej ważności powinien być następnie zaaprobowany przez naród w ogólnokrajowym referendum. Kolejny krok w procesie odchodzenia od konstytucji z 1952 r. stanowi ustawa konstytucyjna z 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym, zwana potocznie małą konstytucją, W 78 artykułach uregulowała ona pozycję, zasady organizacji i działania oraz wzajemne stosunki głównych organów państwa, tj. parlamentu, prezydenta i rządu, a także samorządu terytorialnego. Mała konstytucja jest zarazem aktem o znaczeniu symbolicznym, uchyla bowiem w całości konstytucję z 22 lipca 1952 r. Utrzymuje w mocy jako tzw. przepisy konstytucyjne tylko te rozdziały wspomnianej ustawy zasadniczej, których nie dotyczy treść małej konstytucji. Są to przepisy o podstawach ustroju politycznego i gospodarczego, o organach ochrony prawnej i kontroli, o podstawowych prawach i obowiązkach obywateli, zasadach prawa wyborczego, symbolach państwowych i zmianie konstytucji. Stały się one w ten sposób nieformalną częścią małej konstytucji. Podstawę prawno-konstytucyjną ustroju państwa stanowią obecnie jedynie przepisy wydane lub utrzymane w mocy wyraźną decyzją parlamentu III Rzeczypospolitej. Polska nie ma zatem obecnie konstytucji jako jednolitego aktu. Na konstytucję składają 115 się trzy ustawy konstytucyjne. Są to: mała konstytucja z 17 października 1992 r., utrzymane przez nią w mocy przepisy konstytucyjne (fragmenty starej konstytucji z 1952 r.) oraz ustawa konstytucyjna z 23 kwietnia 1992 r. Konstytucyjne zasady ustroju politycznego RP Konstytucja określa podstawy prawne ustroju politycznego naszego kraju. Charakter tego ustroju zmienia się wówczas, gdy ulegają przeobrażeniom idee leżące u podstaw mechanizmu władzy. Tak rozumiana zmiana ustroju politycznego naszego kraju nastąpiła na podstawie ustawy z 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji PRL. Zmieniono nazwę państwa z: Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL) na: Rzeczpospolita Polska. Uchylono formułę mówiącą o PRL jako "państwie socjalistycznym". Nowy artykuł I konstytucji określił Rzeczpospolitą Polską jako "demokratyczne państwo prawne urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej". Nawiązano w ten sposób do pojęcia ukształtowanego od dziesięcioleci w konstytucjonalizmie zachodnim. Z tej generalnej formuły wynikają dla ustawodawcy określone dyrektywy do kształtowania prawa o treści szanującej godność człowieka i jego wolność i ustanawiającego skuteczną ochronę tej wolności przed jej naruszeniem ze strony władzy państwowej. W nowym rozdziale I konstytucji Podstawy ustroju politycznego i gospodarczego są sformułowane zasady ustrojowe nawiązujące do powszechnie uznanych zasad ustroju politycznego w demokratycznych państwach Zachodu: zasada zwierzchnictwa narodu, zasada przedstawicielstwa, zasada praworządności, zasada pluralizmu politycznego, zasada samorządności. Natomiast inna fundamentalna zasada ustrojów demokratycznych - zasada podziału władzy -wyraźnie jest proklamowana w małej konstytucji z 1992 r., chociaż w zalążkowej postaci znalazła się już w noweli konstytucyjnej z 7 kwietnia 1989 r. Nowela ta podważała dotychczasową zasadę jednolitości władzy i wynikającą z niej zasadę zwierzchnictwa Sejmu. Zasadę zwierzchnictwa narodu wyraża formuła stwierdzająca, iż "W Rzeczy- pospolitej Polskiej władza zwierzchnia należy do Narodu". Zastąpiła ona zasadę zwierzchnictwa "ludu pracującego miast i wsi" o wyraźnie klasowej treści. "Naród" nie jest tutaj kategorią oznaczającą wspólnotę etniczną, lecz wspólnotę polityczną obejmującą ogół obywateli państwa polskiego. Z tej zasady można wywieść wszystkie pozostałe. Bezpośrednio wypływają z niej: - zasada równości wszystkich obywateli wobec prawa i powszechności praw politycznych, a także - prawo każdego obywatela do czynnego udziału w życiu publicznym. Podstawową formą urzeczywistniania zwierzchnictwa narodu jest wybór w wolnych, powszechnych wyborach przedstawicieli narodu do Sejmu i Senatu. Spra-wowanie władzy przez naród dokonuje się także bezpośrednio poprzez wyrażenie woli w drodze referendum. Przeprowadza się je w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa. Referendum może być zarządzone przez Sejm bądź za 116 zgodą Senatu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Jeżeli w referendum wzięła udział ponad połowa uprawnionych do głosowania, wynik referendum jest wiążący. Zasada przedstawicielstwa (reprezentacji) polega na przeniesieniu przez naród w drodze aktu wyborczego na posłów i senatorów prawa do działania w jego imieniu. Istotne znaczenie dla realizacji tej zasady ma kształt systemu wyborczego i istnienie gwarancji działania reprezentantów w zgodzie z wolą wyborców. Zasada podziału władzy przejawia się w całokształcie stosunków między na- czelnymi władzami państwa. Konstytucja określa zasadnicze funkcje państwa i przypisuje je odrębnym organom państwowym. Także w ramach poszczególnych władz istnieje szczególnego rodzaju podział. Wadzę wykonawczą dzieli Prezydent Rzeczypospolitej z Radą Ministrów (rządem). Władzę ustawodawczą rozdzielono między Sejm i Senat. Władzę sądowniczą sprawują sądy, z Sądem Najwyższym na czele, wespół z trybunałami niezależnymi od Sądu Najwyższego: Trybunałem Konstytucyjnym i Trybunałem Stanu. Można mówić wszakże tylko o zasadniczym podziale władzy, ponieważ posz- czególne władze wykonują również funkcje właściwe przede wszystkim innej władzy, np. policjant wymierzający mandat za wykroczenie drogowe sprawuje szczególnego rodzaju wymiar sprawiedliwości. W Polsce istnieją następujące grupy organów: - organy ustawodawcze: Sejm i Senat; - organy wykonawcze i administracyjne: Prezydent Rzeczypospolitej, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie, urzędy centralne, wojewodowie, organy terenowej administracji szczegółowej; - organy ochrony prawnej i kontroli: sądownictwo (Sąd Najwyższy, sądy pow- szechne, sądy szczególne). Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, prokuratura, Rzecznik Praw Obywatelskich, Najwyższa Izba Kontroli, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Poza tym, w związku z wyodrębnieniem zadań samorządu terytorialnego z całości zadań państwa, należy wyróżnić czwartą grupę organów: - organy samorządu terytorialnego. Wymienione grupy organów różni, poza ich funkcjami, także sposób kreacji (powoływania) i zorganizowania, tryb wykonywania zadań, charakter podejmowanych aktów. Wszystko to czyni strukturę aparatu państwowego niezwykle złożoną, najbardziej złożoną spośród wszystkich organizacji. Zasada praworządności nakłada obowiązek przestrzegania praw RP przez wszystkie organy państwa. Regułę tę uzupełnia zasada legalizmu, w myśl której wszystkie organy władzy i administracji państwowej działają na podstawie przepisów prawa. Oznacza to, iż organ państwa może podjąć działania władcze tylko wówczas, gdy prawo mu na to zezwala i tylko w trybie prawnie określonym. Zasada pluralizmu politycznego została sformułowana w dokumentach politycznych w początkach 1989 r. i znalazła odzwierciedlenie w życiu publicznym. Za zasadę konstytucyjną została uznana w wyniku reformy konstytucyjnej 112 System rządów (naczelne władze państwa) wybór, powołanie wniosek -^ pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej odpowiedzialność polityczna wotum zaufania rozwiązanie uznanie za niezdolnego do sprawowania funkcji z 29 gmdnia 1989 r. Jej wyrazem stało się odrzucenie zasady kierowniczej (przewodniej) roli PZPR wraz z wynikającymi z niej ograniczeniami dla systemu politycznego oraz proklamowanie swobody tworzenia i działania partii politycznych. Swoboda ta jest ograniczona jedynie obowiązkiem poszanowania konstytucji. Pluralizmu politycznego nie można oczywiście sprowadzać do kształtu systemu partyjnego. Obejmuje on całokształt życia publicznego w państwie, a jego społeczne i materialne gwarancje stanowi pluralizm ideologiczny, kulturalny i gospodarczy. 118 Demokratyzacja ustroju politycznego spowodowała reaktywowanie samorządności społecznej. W efekcie reformy konstytucyjnej z grudnia 1989 r. wprowadzono przepis, w myśl którego "Rzeczpospolita Polska gwarantuje udział samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy oraz swobodę działalności innych form samorządu". Zasada samorządności zakłada istnienie sfer życia społecznego autonomicznych w stosunku do władczych działań państwa, chociaż w różny sposób z nimi powiązanych. Oznacza to, iż poszczególne grupy społeczne lub społeczności lokalne organizują zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie różnych, właściwych danej grupie lub społeczności spraw w sposób samorządny, tj. poza bieżącym oddziaływaniem państwa. Tym niemniej, ponieważ działania te przebiegają w całym społeczeństwie i mają służyć ogólnemu dobru tego społeczeństwa, muszą być poddane określonej kontroli ze strony państwa. Kontrola ta musi być jednak wykonywana w formach i zakresie nie naruszających istoty samorządności. Najpełniejszą i najbardziej powszechną postacią samorządu jest samorząd te- rytorialny (lokalny), przywrócony do życia reformą konstytucyjną z 8 marca 1990 r. i wydanymi na tej podstawie ustawami samorządowymi. Poza samorządem lokalnym działają inne postacie samorządu: samorząd gospodarczy, samorząd zawodowy, samorząd korporacji - np. samorząd akademicki, samorząd uczniowski. ^Konstytucja ol^ślacharakfóriiljf roju politycznego RP, Ukazuje rówńież^posóll ^zorganizowania i działania głównycH organów państwa. Reguluje status prawj ^ny obywateli i sposób ich wpływania na politykę państwa. Ilest zatem poRta|| tjwową formą reguluiAC^ funkcifilttowalIS wspólnoty obywatelskiej zorganizo-rf/ane| w państwo polskie. 2. Partie polityczne i ich znaczenie Status prawny partii politycznych We współczesnych społeczeństwach głównymi organizatorami życia politycznego są szczególnego rodzaju organizacje, zwane partiami (stronnictwami) politycznymi. Tak jest również w naszym kraju. W rzeczywistości społecznej różne organizacje będące partiami politycznymi noszą także inne nazwy: unia, ruch, obóz, zjednoczenie i inne. Status prawny partii politycznych w Polsce określa konstytucja i rozwijająca jej postanowienia ustawa o partiach politycznych z 28 lipca 1990 r. Według Konstytucji RP "partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli Rzeczypospolitej Polskiej w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa". Konstytucja poddaje cele i działalność partii politycznych kontroli Trybunału Konstytucyjnego. Ustawa o partiach politycznych zawiera prawną definicję partii politycznej. 119 Według ustawy "partia polityczna jest organizacją społeczną występującą pod określona nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym, w szczególności przez wywieranie wpływu na kształtowanie polityki państwa i sprawowania ^ władzy". ,, ^ Członkami partii politycznych mogą być jedynie obywatele polscy, którzy ukończyli 18 lat. Ustawa zakazuje zakładania jednostek organizacyjnych partii w zakładach pracy i Siłach Zbrojnych. Sąd Wojewódzki w Warszawie prowadzi ewidencję istniejących partii, jednakże zgłoszenie partii do ewidencji nie jest warunkiem istnienia partii, lecz posiadania przez nią osobowości prawnej oraz prawnej ochrony jej nazwy i symboli. Aby partia mogła być wpisana do ewidencji, musi liczyć co najmniej 15 członków. Ewidencja partii politycznych jest jawna i dostępna dla wszystkich. Ustawa określa tryb kontroli nad partiami politycznymi sprawowanej przez Trybunał Konstytucyjny. Reguluje także kwestię finansowania partii politycznych. W myśl ustawy środki majątkowe partii politycznej służące realizacji jej celów mogą pochodzić ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z majątku oraz z działalności gospodarczej, jak również z ofiarności publicznej. Niedozwolone jest natomiast finansowanie partii politycznych przez podmioty zagraniczne i osoby prawne z wyłącznym udziałem podmiotów zagranicznych. Przyjęto zasadę jawności finansowania partii politycznych. Ordynacje wyborcze regulują zasady rekompensowania partiom politycznym wydatków poniesionych przez nie w kampaniach wyborczych. Partie polityczne współczesnej Polski W ciągu 1989 r. i w latach następnych utworzono ponad dwieście partii politycznych. Stanowi to szczególnego rodzaju materialną gwarancję pluralizmu życia publicznego. Odzwierciedla także zróżnicowanie polityczne społeczeństwa polskiego. Ogół partii politycznych można podzielić, przyjmując ciągle dominujące na polskiej scenie politycznej kryterium genetyczno-historyczne, na cztery zasadnicze rodziny: - partie postpeerelowskie, wywodzące się - w różny sposób - z trzech partii działających legalnie przed rokiem 1989; główne tego rodzaju partie to: Socjal- demokracja RP, Polskie Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne; - partie postsolidarnościowe, wywodzące się bezpośrednio z ruchu "Solidarność"; główne z nich to: Unia Pracy, Unia Wolności (powstała z połączenia Unii Demokratycznej i Kongresu Liberalno-Demokratycznego), Porozumienie Centrum, Partia Konserwatywna, Ruch dla Rzeczypospolitej, Porozumienie Ludowe, Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie, Zjednoczenie Chrześcijańsko-Naro-dowe; do tej grupy trzeba także zaliczyć Bezpartyjny Blok Wspierania Reform; 120 - partie wywodzące się z pozasolidamosciowej opozycji antykomunistycznej', główne ugrupowania to: Konfederacja Polski Niepodległej, Polska Partia Socjalistyczna, Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Naro-dowo- Demokratyczne, Unia Polityki Realnej; - partie nowe, powstałe już w okresie transformacji ustrojowej, jak np. Polska partia Przyjaciół Piwa czy Partia X. Sytuacja w układzie partyjnym naszego kraju jest szczególnie płynna; następują ciągłe przemiany, tworzą się i znikają kolejne ugrupowania i ich koalicje. Ta mnogość i płynność organizacyjna partii politycznych w znacznej mierze jest wyrazem ujawnionej potrzeby politycznego organizowania się różnych grup społecznych. Jest również reakcją na poprzedni, kilkudziesięcioletni okres, kiedy takich możliwości nie było. Ich przyczyną są także ambicje polityczne partyjnych przywódców. Jednakże głównym powodem tego stanu rzeczy jest ogrom i niezwykła złożoność problemów pojawiających się w związku z zasadniczą transformacją ustrojową zarówno w płaszczyźnie politycznej, jak i społeczno-ekono- micznej. Ważnymi czynnikami dokonujących się podziałów politycznych jest stosunek do: - kształtującego się modelu ustroju gospodarczego i relacji między kapitałem a pracą; - problemu ustroju politycznego; - wyboru miejsca Polski w zmieniającej się Europie; - do takiego lub innego wzorca kultury i obyczajowości. Cechą charakterystyczną partii politycznych jest ich słaba na ogół wyrazistość programowa, niejasne relacje między programami i działaniami partii a interesami określonych grup społecznych, które to interesy partie miałyby artykułować i reprezentować. Wpływ na obecny kształt systemu partyjnego ma również znaczne skonfliktowanie wewnętrzne społeczeństwa polskiego i dominujący model kultury politycznej, który charakteryzuje się m.in. brakiem umiejętności zawierania trwałych porozumień i kompromisów, a także nieto- lerancją. Jednakże od jesieni 1993 r., po porażce prawicy w wyborach parlamentarnych, rozpoczęły się procesy integracyjne na polskiej scenie politycznej, szczególnie na prawicy i w centrum. Wszystkie te okoliczności sprawiają, iż bardzo trudne jest uporządkowanie polskiej sceny politycznej według tradycyjnego niegdyś podziału na lewicę, centrum i prawicę. Cechy właściwe dla programu ugrupowań lewicowych: zaangażowanie państwa w sferę gospodarki, aktywna polityka socjalna państwa, demokracja polityczna, pluralizm kulturalny i tolerancja obyczajowa - można odnaleźć także w programach niektórych ugrupowań uznawanych za centrowe lub prawicowe. Ugrupowania bliskie sobie ze względu na jedną cechę okazują się być odległe z uwagi na inne cechy. Dlatego też wszelkie tego rodzaju podziały są umowne. Należy przy tym wziąć pod uwagę także czynnik subiektywny, tj. postrzeganie swego miejsca na scenie politycznej przez posz- czególne ugrupowania. Zdając sobie sprawę z pewnej umowności, a zarazem 121 ułomności tego rodzaju klasyfikacji, można jednak pokusić się o jej generalne przedstawienie. Główne ugrupowania:  : ,.,; , '11: - ^! : -Iliy na lewicy - Socjaldemokracja RP (Sojusz Lewicy Demokratycznej), Unia Pracy; yr w centrum - Polskie Stronnictwo Ludowe, Unia Wolności; na prawicy - Porozumienie Centrum, Partia Konserwatywna, Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe, Konfederacja Polski Niepodległej, Urna Polityki Realnej, BBWR. 'Ą^ - ^ ny z wyborem najlepszej dostęj Jest to drugie znaczenie pojęcia "gospodarowanie". Społeczeństwo, które dysponuje ograniczonymi zasobami, nie jest w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb. Aby wytworzyć maksymalną ilość pożądanych dóbr i usług, musi ono pożytkować posiadane zasoby w sposób bardzo umiejętny. Co określamy mianem "zasobów"? ; a. Zasoby ludzkie b. Zasoby naturalne c. Zasoby kapitałowe (praca) to stan zdrowia, siła, wykształcenie i umie- jętności ludzi: liczba ludzi zdolnych do wykonywania pracy i czas ich pracy; po- ziom umiejętności i moty- wacji (ziemia) ziemia wraz ze złożami mineralnymi, kli- mat i jego walory, inne bogactwa naturalne (lasy, wody itp.) (kapitał) to wszelkie wy- tworzone środki produkcji: maszyny, urządzenia, narzędzia, budynki. Zasoby te odzwierciedlają stan technologii, który jest z kolei odbiciem wiedzy naukowo-technicznej 160 Zasoby, nazywane także czynnikami produkcji, możemy sprzedawać w zamian za dochody pieniężne. a. płaca - gdy jest dos- tarczana praca b. czynsz dzierżawny - gdy sądostarczane zasoby mineralne lub grunt c. procent - gdy jest dostarczany kapitał Listę czynników produkcji możemy poszerzyć. Angielski ekonomista A. Marshall powiększył ją o czwarty czynnik - organizację. J. Schumpeter wyróżnił natomiast przedsiębiorczość, to jest gotowość ponoszenia ryzyka. Wobec rzadkości dóbr człowiek (społeczeństwo) musi również dokonać wyboru co do sposobu ich użytkowania. Im więcej zasobów przeznaczymy na produkcję dóbr inwestycyjnych, tym mniej pozostanie ich do wytwarzania dóbr konsumpcyjnych i na odwrót. Produkcja dóbr materialnych i usług jest możliwa dzięki człowiekowi i jego pracy. Praca jest to zespół świadomych i celowych czynności człowieka, dzięki którym oddziałuje on na przyrodę, przekształca ją i dostosowuje do swoicl|j potrzeb.;, ' ;-.:' 1: '' ! ,. ! - ,!-^ . ^," ^^J^^frłB Produkcja i praca mają charakter społeczny. Ludzie, którzy coś produkują, nie pracują w odosobnieniu, izolacji. Praca poszczególnych jednostek jest częścią pracy całego społeczeństwa. W procesie pracy i produkcji, czyli wytwarzania dóbr i usług zaspokajających nasze potrzeby, człowiek wykorzystuje własną siłę roboczą oraz środki materialne: - środki podlegające działaniu człowieka (ziemia, surowce, półprodukty), czyli przedmioty pracy; - środki, za których pomocą ludzie przetwarzają przedmioty pracy (maszyny, urządzenia), czyli środki pracy. Przedmioty pracy i środki pracy określane są łącznie jako środki produkcji. Środki produkcji nie służą bezpośrednio do zaspokajania potrzeb, lecz do produkcji dóbr zaspokajających potrzeby. Proces gospodarczy Gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi, nie jest aktem jednorazowym. Jest to stale powtarzający się cykl, który nazywamy procesem gospodarczym. Na proces ten składają się trzy elementy: produkcja, wymiana i konsumpcja. Produkcja jest procesem, w którym poprzez kombinację pracy ludzkiej, środ-t ków i przedmiotów pracy oraz przy zastosowaniu właściwej teehnplogii pó^s wstają nowe produkty i usługi. - a 161 ' i-s CL 3 f ""t Q- g. i-t ^ l-' CT\ ts) ^ >' <' ffl W ^ & 0' > -t ^ S . 3 T3 p 0 5' i 3 ^ 0 0-0 y ^ ^ L^ '<-; S" N 0" S- ^ 053 3. S. e i ^ S ^ ^ ' 8% N ^ 3 Q S' ^- N ~ 11 ft g ^ | |1. ^'g (g ^ 60 1-r-l ^ ^ 0. ?? e oc} 0 lu 8 g CL CL 0 0>  l ^ g ő.-0 & 0 ST 3 0 0 c^ 0 ^ fs p ^ & s ő i ^ P 3- W T3 2. ^ oo S ^. ;? ^ Př 2 CL PS l^ 0 L. p3 < 0 ^ ^ 0 00 ^ P 0^ 5. ^ c= " 0 5^ ^ ^ *<: ' CT- ^ 3-' 5-^ g^- ^ l ^ ő ^ " ^ I'd ^1 M ^ E> 0 l-?3' ^ l 0 ő s- y s' w ^5" o^ to 3 &s 0 Ż ] r c' c Oi E. 0 0 &. N (TO 111^ ^" >-^ in <5 ^ Ą ^^ ő l ^ pT s y w" o Ż-; 0 s 8 ř 3 5' S^ -' '-Ż co O o <^ <-Ż iyi N S ^ "0 I3 ri 0 CP OQ P CL "|^0 ^ ^.1 ^^s-^ &^ ^ ^ ^^ t" ^ c; " ^ 5- ^gg ^ <; ct> a <^ s-00 o- ^ 0 c1- o |- c a. ^ B. " y ^^ ^ E  ^ % p ^ a s. ^ l B gr0. V o ^-. w -S^ ^ ^ 0 y fs <ő 8 d g| ^- ' P? : g er 'S- ::t ^ S'. ^1 i1- '- W s .^g "r n ts C 6 ^ d o P ? a l-! s: ł <2. o Wli '0 0 N-^ 0. g' l ^ ^i y~ 0 >-ł N ^ W1 <-ł- ^ ^ W a. %' CL : 0 'S" h- *- . t3 Wl :^' -VQ : ;ő- S ' a^ 0 p ^ ^ 0 N- Ż-' 0. ?' O 3; 3 ^ at ^1 *-t- ł3 0\ j5 'TS N a ^ c& '- ő 0 11 l j &1 CL 0 ,. 0 ® y. ^ ^ ^ N ^ ^& $Ż ^. N" ta ^ & ^ő: ^ ^ l 3 ^ L. ^ L6 : si . - s.Ż' -d2. ^^ Żi' 0 o rs -: S. ^:;,: ^ 3 P l 3 F c !^ 0^ ^ k ??' ai\ 3 S. ^ Ca PS ST N- ^Ż ^3 0 N *<; w ^ (t C L ?S ^ 3 0 J^ - ^. 0' J O 0 ^ 0 0 < T > 3 ^ a S a. s ^ -^^. & ^' ^ & l 3 p ^ ?5' ?r 0 et 0 sr ^ C/l ^ 0^ 3' '^s 0 sr N ^3 3 ^ o' .1 g i ő l|t rf a. ^  S K 3. ^ c; ^. 3 a S 3 ^ 0 Ir 3 , ^ l 0 y ^ T3 *<: 8 ? |S i-S 0- " 11 00 CL o- L 3 S '0 ^ ^3 s- ^ 0 3 N- 3 &3 ®-< " 0 ^ LJ' g ^ l l & P3 - ^3 T3 3 i- t Q 11: P ^ cy ^ CT' 0 ^ ? CL 5- '3 ő && es' < s l ^ ő 3- S ft> ^ "' ?r CT" '^ cL CT' ^ ^ ^ 5 l ^ ^. &- er &% ^1 ^ l ^ |^ł m 3 ?r L p ^. 3 T3 0 '^ 0 ^ ^ CL -^ h-a C; ^ ^ ^s S ^ ^ 3 ŻT-t ^ &- i^ł S ; f ő" ^ 0 T3 g " ő g-N^<; c o^I ^. o '-  ^0- 9 cr % 0 k- 00 ^ s ^ & s ^ 0 y ^ g 0 S" P ^ iŻ gi 'N 0 O' | " ^ o-i ő.i oo 3 g L. T O 0 v ^ 0- ő N '-< 0 ET N ^ 0 er 'ra g N er p3 ^ L. 0^% l ^ g ^ 0 P 0 N Is s-^ |'ő ő'3- 1^1 3. L. g B: ;; Ę*,:,\ X: ő l-" c a 13 0 -;::^: 0 *Tl :- 3 '- ^. y^^ S ^ ' ^ S FT 3 '< <-( OX '--' - y s. ^ o "2 ^ oj" -:^-S S|-: Oq / -S o^ : 0 0 3. N " 0 '; Lr ^ S" K;' 5- '"ł \,^"^ 0 C6 (DO i i -?' S N ^ ^ Q ^'^ 5 o ^ ^ r^- 0 ?o 3- 1^ N\ ^ 0 t- g. S 3 P *^ N S1 0' CT- 3- ^ - " S s ő- 0 S= (ya 0 N y ś a *^ {Ż N C ^ ^ 0- isi 3' S T3 CL Ą N N (TŻ m y--* tJ $Ż l tŻ towar (t -Żt) Przedmiot wymiany uzyskuje w procesie wymiany nowe właściwości: staje się towarem. Rozwój społeczeństw doprowadził do wielkich społecznych podziałów pracy, tzn. do wyodrębnienia się różnych, komplementarnych względem siebie czynności - rodzajów pracy. W pierwszym podziale wyodrębniło się rolnictwo i pasterstwo, w drugim - rzemiosło, a w trzecim - kupiectwo. Początkowo wymiana miała nadal postać: (b) towar -> towar (t -Żt) . Wydzielenie się rzemiosła doprowadziło do powstania produkcji towarowej, przeznaczonej wyłącznie na wymianę. Z tej też przyczyny jeden z towarów uzyskał rangę powszechnie akceptowanego środka wymiany, czyli stał się pieniądzem. Powstała zatem pieniężna forma wymiany: (c) towar -> pieniądz -> towar (t -> p -> t) Wynika z tego, że jednoczesność w czasie i przestrzeni aktu kupna-sprzedaży (t -> t) została rozerwana na dwa, rozdzielne w czasie i przestrzeni, akty: sprzedaży (t -Ż p ) i kupna (p -> t). Rozwój ekonomiczny prowadził do postępującej specjalizacji pracy, tzn. że poszczególne czynności (rodzaje działalności) były wykonywane przez różne osoby mające zróżnicowane umiejętności i talenty. Powstała m.in. kategoria ludzi trudniących się zawodowo pośrednictwem, czyli kupców. Rozwój handlu prowadził do nowej formuły wymiany: (d) pieniądz -> towar -> pieniądz (p -> t -Ż p' , gdzie p' > p), w wyniku czego powstaje nadwyżka, czyli zysk (sprzedaje się drożej, aniżeli wcześniej się kupiło). 164 Rynek i mechanizm rynkowy Słowo "rynek" oznaczało pierwotnie miejsce, gdzie nabywca, czyli kupujący, spotykał się osobiście ze sprzedawcą i:;: vi O^JŻ~/ZV'AC!JJIHC fyflc'fC L O O^Oi. irOJfIS^JCCIU ICLIOn^ł t '^Eiryr*7jP'flfl yv ilto\x/?l^'/T1ŁX/ /"1 f^lywn ił |jących się w sposób dowolny i ciągły, w których wynikuzostają określone ^C|gy^ oraz ilojlć nabywanych i sprzedawanych dóbr.,;^,,^:, Ogół transakcji możemy klasyfikować według różnych kryteriów podziału. Przyjmuje się m.in. podział na: - rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału) - kryterium jest przedmiot obrotu; - rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, kwiatowy - kryterium jest zasięg geograficzny; - rynek sprzedawcy i nabywcy; pierwszy charakteryzuje się tym, że sprzedawca jest w bardzo korzystnej sytuacji (zainteresowanie klientów jest większe niż dostępna ilość danego dobra); rynek nabywcy natomiast charakteryzuje uprzywilejowana pozycja nabywcy, który może wybierać spośród dużej ilości różnorodnych dóbr; - rynek homogeniczny (jednorodny), np. rynek ropy, rynek pszenicy i rynek heterogeniczny (niejednorodny), np. rynek pracy; występują na nim różne zawody, wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji, nie konkurujące między sobą; - rynek doskonały i niedoskonały - kryterium jest wyrównanie się ceny. Rynek doskonały charakteryzuje się: - przejrzystością: sprzedający i kupujący dysponuj ą pełnymi informacjami o cenach pła- conych za dany towar; - racjonalnością aktów kupna i sprzedaży: sprzedający i kupujący podejmują swe decyzje wyłącznie na podstawie cen; czynniki pozacenowe nie wpływają na decyzje; - jednorodnością dóbr: towary posiadające jednakowe cechy fizyczne są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego, jaki producent je wyprodukował. Pojęcie rynku doskonałego jest konstrukcją czysto teoretyczną Realnie istniejące formy rynku niedoskonałego mogą w mniejszym lub większym stopniu zbliżać się do opisanego modelu. Rynek jest regulatorem procesów gospodarczych. Proces automatycznego, niezależnego od woli poszczególnych podmiotów gos| podarczych, regulowania decyzji konsumentów i producentów to mechanizrri rynkowy, l  ' ' ' Kluczem do zrozumienia tego mechanizmu jest analiza popytu i podaży. Pojytjest to ilość danego dobrą (towaru luN^agł),laórą chcemy nabyfe^a-1 nym czasie po określ