Boles�aw Doma�ski Kapita� zagraniczny w przemy�le Polski Prawid�owo�ci rozmieszczenia, uwarunkowania i skutki Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiello�skiego Krak�w 2001 finansowana przez Komitet Bada� Naukowych jektu badawczego nr 0889/PO4/98/15 �of. dr hab. Bronis�aw Kortus ie do druku: Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ czny i projekt ok�adki: Marian Dr��ek �niczy: El�bieta Bilska-Wodecka i: Ma�gorzata Ciemborowicz, Agnieszka Sobala-Gwosdz DfGwosdz T�ustochowska * * "^ idee udost�pni�a firma Fiat Auto Poland S.A. w Bielsku-Bia�ej Dr dzi�kuj� za udost�pnienie zdj�� nast�puj�cym firmom: Sp. z o.o., Cementownia Che�m S.A., Cementownia Rudniki S.A., id S.A., Firma Oponiarska D�bica S.A., Kopalnia i Zak�ad sk�w Szklarskich Osiecznica Sp. z o.o., Opel Polska Sp. z o.o., g Poland S.A., Zak�ady W��kien Chemicznych Stilon S.A. Miasta Tychy 37 Boles�aw Doma�ski 5 Struktur b and 4-10-6 6 Rynki k: P. it Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiello�skiego 1-044 Krak�w, tel. 422-47-03, fax 422-55-78 ; gotowych dostarczonych matryc. MULTIPRESS, ul. �lusarska 8, 31-709 Krak�w, tel. 423-65-00 Import a'� Spis tre�ci l Cel i metody bada� Badania inwestycji zagranicznych w Polsce....................................................9 Cele i zakres bada�........................................................................................10 �r�d�a, metody zbierania i opracowania danych............................................12 Spos�b analizy i uk�ad pracy..........................................................................20 Cz�� I Wielko�� i struktura inwestycji zagranicznych w przemy�le Polski 2 Wielko�� zaanga�owania kapita�u zagranicznego Inwestycje og�em.........................................................................................25 Inwestycje w zak�ady nowe i istniej�ce.........................................................26 Zak�ady zlikwidowane, sprzedane polskim inwestorom lub w budowie.......28 3 Okres rozpocz�cia inwestycji w Polsce .....................................31 4 Rodzaj inwestora, wielko�� nak�ad�w oraz kapita�och�onno�� i pracoch�onno�� inwestycji Firmy ponadnarodowe, �redni i mali inwestorzy oraz venture capital............. 35 Spos�b wej�cia inwestora oraz udzia� wi�kszo�ciowy i mniejszo�ciowy.......47 Wielko�� nak�ad�w i zatrudnienia w zak�adach............................................48 Kapita�och�onno�� i pracoch�onno�� inwestycji oraz koszty pracy...............50 5 Struktura bran�owa inwestycji Inwestycje og�em.........................................................................................53 Inwestycjegreen/ieW........................................................................................ 57 Struktura bran�owa a rodzaj inwestora.........................................................59 6 Rynki krajowe i zagraniczne oraz udzia� importu Produkcja na eksport i rynek krajowy...........................................................61 Produkcja na eksport i rynek krajowy wed�ug bran� i rodzaju inwestora.....62 Produkcja na eksport i rynek krajowy wed�ug okresu rozpocz�cia inwestycji.................................................................................................64 Import i zaopatrzenie krajowe.......................................................................65 Import wed�ug bran�.....................................................................................65 Import a eksport............................................................................................66 7 Kraje pochodzenia kapita�u Inwestycje og�em.........................................................................................69 Inwestycje w istniej�ce i nowe zak�ady.........................................................73 Kraje pochodzenia kapita�u a okres rozpocz�cia inwestycji...........................75 Kraje pochodzenia kapita�u a bran�e.............................................................77 Kraje pochodzenia kapita�u a eksport............................................................81 Cz�� II Rozmieszczenie inwestycji zagranicznych w Polsce 8 Og�lne rozmieszczenie kapita�u zagranicznego Przestrzenny rozk�ad inwestycji wed�ug wojew�dztw...................................85 Wielko�� miejscowo�ci..................................................................................90 Po�o�enie w stosunku do g��wnych o�rodk�w regionalnych........................98 Po�o�enie wzgl�dem g��wnych dr�g............................................................ 103 Po�o�enie wzgl�dem przej�� granicznych.................................................... 108 Funkcje miejscowo�ci................................................................................. 109 Uprzemys�owienie lokalne i regionalne....................................................... 111 Atrakcyjno�� krajobrazowa i zagro�enia ekologiczne.................................. 119 Specjalne strefy ekonomiczne...................................................................... 120 Lokalizacja szczeg�owa nowych fabryk w terenach zainwestowanych i �zielonych".......................................................................................... 122 9 Rozmieszczenie inwestycji a ich podstawowe cechy Okres rozpocz�cia inwestycji w Polsce....................................................... 125 �redni i mali inwestorzy oraz firmy ponadnarodowe................................... 135 Inwestycje bardzo du�e oraz �rednie i ma�e................................................. 139 Kapita�och�onno�� i pracoch�onno�� inwestycji......................................... 142 10 Rozmieszczenie inwestycji a bran�e Og�lne zr�nicowanie przestrzenne wed�ug dzia��w EKD......................... 147 G�rnictwo i kopalnictwo............................................................................ 166 Produkcja artyku��w spo�ywczych i napoj�w.............................................170 Produkcja wyrob�w tytoniowych................................................................203 Produkcja tkanin.........................................................................................205 Produkcja odzie�y........................................................................................212 Produkcja obuwia, artyku��w ze sk�r i toreb oraz garbowanie sk�r...........220 Produkcja drewna i wyrob�w z drewna (z wyj�tkiem mebli) ......................224 Produkcja masy celulozowej, papieru oraz wyrob�w z papieru...................230 Dzia�alno�� wydawnicza i poligrafia............................................................238 Wytwarzanie produkt�w rafinacji ropy naftowej.........................................247 Produkcja chemikali�w, wyrob�w chemicznych i w��kien sztucznych.......247 Produkcja wyrob�w z gumy i tworzyw sztucznych.....................................265 Produkcja wyrob�w z pozosta�ych surowc�w niemetalicznych...................275 Produkcja metali.........................................................................................295 Produkcja metalowych wyrob�w gotowych (bez maszyn i urz�dze�) .........299 Produkcja maszyn i urz�dze� (bez elektrycznych) ......................................311 Produkcja maszyn biurowych i komputer�w..............................................319 Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej .................................................319 Produkcja sprz�tu i aparatury radiowej, telewizyjnej i komunikacyjnej......329 Produkcja instrument�w medycznych, precyzyjnych i optycznych.............336 Produkcja pojazd�w mechanicznych, przyczep i naczep..............................339 Produkcja pozosta�ego sprz�tu transportowego..........................................353 Produkcja mebli i pozosta�a dzia�alno�� produkcyjna.................................356 Zagospodarowanie odpad�w........................................................................364 Zaopatrywanie w energi� elektryczn�, gaz i wod�.......................................366 11 Rozmieszczenie inwestycji a eksport i import Eksport........................................................................................................371 Import.........................................................................................................373 12 Rozmieszczenie inwestycji a kraje pochodzenia kapita�u Regionalne zr�nicowanie inwestycji.........................................................375 Regionalne zr�nicowanie inwestycji greenfield............................................380 Wielko�� miejscowo�ci i po�o�enie w stosunku do g��wnych o�rodk�w regionalnych..........................................................................................384 Po�o�enie wzgl�dem autostrad i przej�� granicznych..................................387 Specjalne strefy ekonomiczne......................................................................388 Lokalizacja nowych zak�ad�w w terenach zainwestowanych i nie zainwestowanych......................................................................*.... 390 Cz�� III Lokalizacja nowych fabryk 13 Wyb�r lokalizacji Motywy inwestowania w Polsce..................................................................393 Przyczyny podj�cia budowy nowego zak�adu...............................................395 Proces wyboru lokalizacji og�lnej na terenie Polski...................................396 Znaczenie r�nych czynnik�w dla lokalizacji nowych fabryk w Polsce.......399 Wp�yw wybranych czynnik�w lokalizacji....................................................406 Rola w�adz lokalnych..................................................................................415 14 Ocena warunk�w uruchamiania i funkcjonowania zak�adu Trudno�ci przy uruchamianiu zak�adu........................................................423 Ocena lokalizacji ex post.................................................................................425 Cz�� IV Skutki inwestycji 15 Wp�yw na polsk� gospodark� Przep�ywy kapita�u, bilans handlowy i inne skutki finansowe...................433 Technologia i organizacja produkcji............................................................437 Konkurencyjno�� przedsi�biorstw...............................................................439 Powi�zania i relacje z innymi firmami.........................................................442 Zatrudnienie...............................................................................................447 Og�lny bilans skutk�w inwestycji zagranicznych.......................................450 16 Skutki lokalne i regionalne Udzia� firm zagranicznych w przemy�le lokalnym.......................................453 Wp�yw na lokalny rynek pracy.....................................................................457 Lokalne i regionalne powi�zania gospodarcze.............................................462 Pozosta�e oddzia�ywanie na rozw�j lokalny i regionalny.............................469 Inwestorzy zagraniczni a ekologia...............................................................473 Skutki lokalne i regionalne - uj�cie og�lne................................................475 Wnioski ................................................................................................481 Bibliografia.......................................................................................................487 Summary..........................................................................................................495 Spis tabel..........................................................................................................499 List of tables.....................................................................................................505 Spis rysunk�w..................................................................................................511 List of figures...................................................................................................517 Cel i metody bada� BADANIA INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH W POLSCE Nowym zjawiskiem kszta�tuj�cym procesy gospodarcze w Polsce po 1989 r. sta�y si� inwestycje zagraniczne. Nap�yw kapita�u z zagranicy zwi�ksza� si� przez ca�e lata 90., od 1996 r. przekraczaj�c 5 mld USD rocznie i osi�gaj�c do ko�ca 1999 r., wedlug Pa�stwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych, ��czn� warto�� 39 mld USD. Najwi�kszym odbiorc� bezpo�rednich inwestycji zagranicznych jest dzia�alno�� przemys�owa. Znaczenie tych inwestycji jest trudne do przecenienia, sta�y si� one przedmiotem licznych bardziej lub mniej szczeg�owych bada�. Do najszerszych opracowa� po�wi�conych tej problematyce nale�� prace zbiorowe pod redakcj� B. Durki (1996, 1999), M. Jarosz (1996), M. B�ka i R Kulawczu-ka (1996) oraz Z. Olesi�skiego (1998). Analizowane s� w nich z jednej strony uwarunkowania nap�ywu kapita�u zagranicznego do Polski, w tym motywy inwestor�w oraz sposoby ich przyci�gania, z drugiej natomiast r�norodne skutki inwestycji, w szczeg�lno�ci ich wp�yw na przemiany strukturalne, konkurencyjno�� polskiej gospodarki i jej dynamik�, handel zagraniczny, poziom technologiczny i rynek pracy. Niekt�rzy autorzy skupiaj� uwag� na lokalnych warunkach i skutkach funkcjonowania firm z udzia�em zagranicznym (m.in. Biuszkowski, Garlicki 1995; Olesi�ski 1999). Badane s� tak�e inwestycje w wybranych regionach lub miastach (np. Meissner, Bor�wka 1997; Gaczek, Manikowska 1998; Sobala-Gwosdz 2000; Wdowicka2000), inwestorzy z wybranego kraju (np. Szromnik 1992; Ma�u-szy�ska 1996; Haas, �oboda 1999), liczne s� studia przypadk�w pojedynczych du�ych lub �rednich firm (np. �era�ski 1996; Kupiec 1999; Dziemianowicz i in. 2000). Inwestycje na terenie Polski wchodz� ponadto w zakres szerszych bada� nad zaanga�owaniem kapita�u zagranicznego w krajach Europy �rodkowej i Wschodniej (m.in. Dobosiewicz 1992; Michalak 1993; Witkowska 1996; Carter 1999). 9 Cel i metody bada� Pomimo generalnie du�ego zainteresowania inwestycjami zagranicznymi, nie podj�to dot�d zadowalaj�cego opracowania problematyki ich przestrzennego zr�nicowania w Polsce. Zr�nicowanie to jest znaczne - inwestycje firm zagranicznych wykazuj� koncentracj� w niekt�rych regionach kraju i w pewnych charakterystycznych uk�adach lokalnych (typach miejscowo�ci, obszarach metropolitalnych). Wynika st�d r�norodno�� skutk�w inwestycji zagranicznych w skali regionalnej i lokalnej. Najbardziej szczeg�owej analizy regionalnego zr�nicowania aktywno�ci inwestor�w zagranicznych dokona� W. Dziemianowicz (1997), kt�ry nie ograniczy� si� do pos�u�enia si� liczb� przedsi�biorstw z kapita�em zagranicznym uj�tych na listach PAIZ, lecz wykorzysta� r�wnie� dane GUS o liczbie pracuj�cych, warto�ci kapita�u zak�adowego i nak�adach inwestycyjnych sp�ek z udzia�em zagranicznym. Wnioski na temat geograficznego zr�nicowania inwestycji opieraj� si� zazwyczaj na danych wt�rnych GUS lub PAIZ, zbieranych metod� przedsi�biorstw, a tym samym odnosz�cych si� do po�o�enia siedzib firm, a nie faktycznych miejsc lokalizacji ich dzia�alno�ci gospodarczej. Rozbie�no�� mi�dzy miejscami produkcji, gdzie realizowane s� nak�ady inwestycyjne, a miejscami rejestracji firm, kt�rym s� one przypisywane, jest problemem szczeg�lnie istotnym w przypadku du�ych, wielozak�adowych przedsi�biorstw przemys�owych. Warto zauwa�y�, �e gros opracowa� dotyczy ujmowanych ��cznie inwestycji zagranicznych w ca�ej gospodarce. Tymczasem prawid�owo�ci rozmieszczenia i czynniki lokalizacji inwestycji w dzia-�alno�ciach tak odmiennych, jak handlowa, bankowa czy produkcyjna, istotnie si� r�ni�. U podstaw niniejszych bada� leg�o d��enie do poznania prawid�owo�ci w rozmieszczeniu inwestycji zagranicznych w Polsce w dzia�alno�� jednego rodzaju - przemys�ow�, ich uwarunkowa� oraz skutk�w, przy dezagregacji przestrzennej na poziomie lokalizacji konkretnych zak�ad�w. Przemys� przyci�gn�� jak dot�d najwi�kszy kapita�, a inwestycje w nim maj� szczeg�lnie rozleg�e skutki gospodarcze i spo�eczne. ��-,., � CELE I ZAKRES BADA� Mo�na wskaza� trzy grupy cel�w prezentowanej pracy: 1) szczeg�owe poznanie prawid�owo�ci w zakresie rozmieszczenia kapita�u zagranicznego w przemy�le Polski w uk�adzie regionalnym i lokalnym, 2) wyja�nienie lokalizacji nowych zak�ad�w firm zagranicznych (inwestycji greenfield), 3) ocena regionalnych i lokalnych skutk�w du�ych zagranicznych inwestycji przemys�owych. Szczeg�ln� uwag� po�wiecono rozmieszczeniu inwestycji zagranicznych, pos�uguj�c si� miernikami warto�ci zainwestowanego kapita�u oraz liczb� zatrudnionych. Mierniki te pozwalaj� uchwyci� zr�nicowanie inwestycji i ich skutk�w 10 Cel i metody bada� lepiej ni� liczba podmiot�w zagranicznych, kt�ra zaciera wyj�tkowy wp�yw najwi�kszych inwestor�w. Prawid�owo�ci w zakresie rozmieszczenia inwestycji analizowano odr�bnie wed�ug: �:. �'�-�'" ' 1) typu inwestycji (lokalizacji nowych fabryk oraz inwestycji w istniej�ce zak�ady), 2) okresu ich rozpocz�cia, 3) rodzaju inwestora (koncern�w ponadnarodowych, �rednich i ma�ych firm, funduszy venture capitaf), 4) wielko�ci nak�ad�w (inwestycji bardzo du�ych oraz �rednich i ma�ych), 5) inwestycji kapita�och�onnych i pracoch�onnych, 6) bran�y (dzia�u EKD), 7) orientacji rynkowej (eksportowej lub na rynek krajowy), 8) kraju pochodzenia kapita�u. � �' � ' Badanie uk�adu przestrzennego ww. rodzaj�w inwestycji prowadzono wed�ug miejscowo�ci (miast i wsi). Umo�liwia�o to okre�lenie nat�enia nap�ywu kapita�u do region�w gospodarczych kraju, wojew�dztw i jednostek osadniczych r�nych typ�w. Jednostki te analizowano ze wzgl�du na ich wielko�� (liczb� mieszka�c�w), funkcje, poziom i cechy uprzemys�owienia oraz po�o�enie w stosunku do wielkich miast (strefa podmiejska, strefa metropolitalna, obszary peryferyjne), usytuowanie wzgl�dem g��wnych dr�g i przej�� granicznych. - ; ,,-. Inwestycjami przemys�owymi zas�uguj�cymi na odr�bne, szczeg�owe potraktowanie s� zak�ady budowane od podstaw. Analiz� rozmieszczenia inwestycji greenfield oraz cech miejsc ich lokalizacji uzupe�niono w drugim etapie o wyniki wywiad�w w�r�d dyrektor�w firm, kt�re podj�y w Polsce budow� nowych du�ych fabryk. Stanowi�o to podstaw� do syntetycznej interpretacji czynnik�w lokalizacji nowych zak�ad�w. W ramach wyja�niania prawid�owo�ci lokalizacji nowych fabryk przez firmy zagraniczne podj�to m. in. pr�b� weryfikacji nast�puj�cych hipotez, sformu�owanych na podstawie wcze�niejszych bada� zagranicznych i krajowych: 1) nowe inwestycje zagraniczne generalnie pog��biaj� (utrwalaj�) istniej�ce zr�nicowanie mi�dzyregionalne Polski poprzez wzmacnianie region�w najsilniejszych gospodarczo, 2) firmy zagraniczne przyczyniaj� si� w Polsce do rozwoju nowych przestrzeni przemys�owych raczej w skali lokalnej (o�rodk�w przemys�owych) ni� regionalnej (okr�g�w), 3) warunki infrastrukturalne oraz dost�p do specjalistycznych us�ug sprzyjaj� szczeg�lnie lokalizacji w miastach i wsiach po�o�onych w strefie podmiejskiej lub metropolitalnej g��wnych o�rodk�w regionalnych kraju, 4) istotny wp�yw na wyb�r lokalizacji wywieraj� trasy przysz�ych autostrad oraz istniej�ce g��wne drogi tranzytowe, 5) w zakresie czynnik�w zwi�zanych z si�� robocz� wi�kszy wp�yw maj� przypisywane regionom postawy wobec pracy oraz aktywno�� zwi�zkowa i strajkowa w ostatnich latach ni� koszty pracy (wysoko�� p�ac), , ,;;:i. 11 Cel i metody bada� 6) utrwalony w�r�d mened�er�w negatywny stereotyp starych okr�g�w prze s�owych, a zw�aszcza warunk�w infrastrukturalnych, ekologicznych i s �ecznych (roszczeniowe postawy pracownik�w, silne zwi�zki) ogranicza plyw inwestycji do tych obszar�w, 7) polityka regionalna pa�stwa realizowana za pomoc� specjalnych stref eko micznych ma ograniczony wp�yw na przyci�ganie inwestycji zagraniczn do obszar�w wysokiego bezrobocia, 8) znacz�cy wp�yw na decyzje inwestor�w maj� dzia�ania w�adz gminny a zw�aszcza ich zdolno�� do szybkiego przygotowania kompetentnych inf macji o terenie. Ostatni� cz�� bada� stanowi�a ocena skutk�w r�nych rodzaj�w zagranii nych inwestycji przemys�owych w r�nych regionach i jednostkach osadniczyc Skutki te podzieli� mo�na na wewn�trzne - powstaj�ce w przedsi�biorstwach b�c cych przedmiotem inwestycji oraz zewn�trzne - oddzia�ywanie na inne podmio w tym lokalne (firmy, mieszka�c�w, samorz�d). Przedmiotem zainteresowania b) w szczeg�lno�ci skutki w zakresie: 1) rynku pracy (wp�yw na liczb�, rodzaj i trwa�o�� miejsc pracy, kszta�cenie k dry), 2) rozwoju i struktury gospodarki lokalnej (wp�yw na wielko�� produkcj jako�� wytwarzanych wyrob�w, wprowadzanie nowych produkt�w i transfi technologii), 3) efekt�w mno�nikowych inwestycji zwi�zanych z powi�zaniami produkcyjny mi i us�ugowymi (korzystanie z lokalnych lub regionalnych dostawc�w d�t i us�ug), 4) warunk�w ekologicznych; obawa o transfer �brudnych" technologii stan�w najcz�ciej wymieniany przez w�adze lokalne potencjalny negatywny skute! inwestycji zagranicznych (B�uszkowski, Garlicki 1995). �R�D�A, METODY ZBIERANIA I OPRACOWANIA DANYCH Definicja inwestycji bezpo�rednich oraz �r�d�a informacji Przedmiotem rozwa�a� s� w pracy zagraniczne inwestycje bezpo�rednie (foreign direct investment), to znaczy takie, kt�re maj� na celu uzyskanie przez zagranicznego inwestora trwa�ego dochodu poprzez efektywny wp�yw na decyzje miejscowego przedsi�biorstwa (St�pniak, Umi�ski 1993). Za miar� tego wp�ywu uznaje si� zazwyczaj znacz�cy udzia� w�asno�ciowy inwestora w przedsi�biorstwie. Pa�stwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych, wzoruj�c si� na definicji OECD i zaleceniach EUROSTAT, przyjmuje za taki posiadanie co najmniej 10% akcji lub udzia��w firmy (European Community 1992; OECD 1994). Na inwestycje bezpo- 12 Cel i metody bada� �rednie sk�adaj� si� wszelkie, spe�niaj�ce powy�szy warunek, transgraniczne transfery kapita�u mi�dzy firm�-inwestorem a przedsi�biorstwem zale�nym, stowarzyszonym lub fili�, to jest �rodki zaanga�owane w nabywanie akcji/udzia��w, �rednio- i d�ugoterminowe po�yczki w�asne oraz zyski reinwestowane (zatrzymane) w firmie miejscowej. Zagraniczne inwestycje bezpo�rednie stanowi� wi�c dla kraju importuj�cego �szczeg�ln� form� dop�ywu kapita�u nie powoduj�c� stosunku kre-dytowo-d�u�nego mi�dzy stronami" (Dziworska, Szcz�niak 1996). Drug�, obok inwestycji bezpo�rednich, zasadnicz� form� nap�ywu kapita�u zagranicznego s� inwestycje portfelowe, w przypadku kt�rych inwestorzy zainteresowani s� osi�gni�ciem zysku z lokat kapita�owych bez istotnego anga�owania si� w kszta�towanie przedsi�wzi�� gospodarczych i bez zamiaru uzyskania kontroli nad firm�. Przyk�adem inwestycji portfelowych mo�e by� posiadanie przez podmioty zagraniczne niewielkich pakiet�w akcji sp�ek notowanych na warszawskiej gie�dzie. �rodki zagraniczne przekazywane jako po�yczki lub granty, nie zwi�zane z obj�ciem przez podmiot zagraniczny akcji/udzia��w polskich przedsi�biorstw, nie stanowi� inwestycji ani bezpo�rednich ani portfelowych. ,�.'; f;;c .;;;. .� Dane o wszystkich zarejestrowanych w Polsce przedsi�biorstwach zawiera system REGON G��wnego Urz�du Statystycznego. Pozwala on uzyska� informacje o liczbie firm z kapita�em zagranicznym zarejestrowanych w poszczeg�lnych rodzajach dzia�alno�ci w r�nych miejscach. Interesuj�ce nas firmy obejmuj� zagraniczne przedsi�biorstwa drobnej wytw�rczo�ci (tzw. firmy polonijne) dzia�aj�ce na podstawie ustawy z 1982 r. oraz sp�ki prawa handlowego z udzia�em zagranicznym funkcjonuj�ce w oparciu o ustaw� z 1991 r. Dane REGON nie podlegaj� odpowiedniej aktualizacji, obejmuj� wi�c m.in. firmy, kt�re faktycznie nie podj�y dzia�alno�ci, zaprzesta�y jej lub prowadz� j� w innej dziedzinie ni� podana w momencie rejestracji. Informacje na temat warto�ci kapita�u zak�adowego/akcyjnego, sumy nak�ad�w inwestycyjnych, przychod�w i wynik�w finansowych, warto�ci maj�tku trwa�ego oraz liczby pracuj�cych w sp�kach z udzia�em kapita�u zagranicznego podaje GUS na podstawie sk�adanych przez nie sprawozda� statystycznych. S�abo�ci� tych danych jest to, �e sprawozdania pochodz� od mniej ni� po�owy zarejestrowanych przedsi�biorstw z kapita�em zagranicznym. Co wi�cej, GUS zbiera informacje o firmach niezale�nie od tego, czy spe�niaj� one kryterium OECD (10% akcji/udzia��w podmiotu zagranicznego), co nie pozwala oddzieli� inwestycji bezpo�rednich od portfelowych. Definicj� OECD stosuje Narodowy Bank Polski, kt�ry opiera si� na bilansach bankowych transakcji (przep�yw�w) zagranicznych oraz bilansach rocznych i rachunku zysk�w i strat przedsi�biorstw. Dane NBP, jako jedyne, obejmuj� nie tylko nap�yw kapita�u do Polski, ale r�wnie� straty i zobowi�zania polskich sp�ek wobec zagranicznych inwestor�w, pomijaj� natomiast aporty rzeczowe (zob. Sobota i in. 1999). Specjalistyczn� instytucj� zajmuj�c� si� promocj� i sta�ym monitorowaniem nap�ywu bezpo�rednich inwestycji zagranicznych do Polski jest Pa�stwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych (PAIZ). Agencja prowadzi regularne badania ankietowe w firmach, wykorzystuje tak�e zweryfikowane informacje prasowe, zagranicz- 13 Cel i metody bada� nych izb przemyslowo-handlowych i misji dyplomatycznych, w�adz lokalnycl i regionalnych, zarz�d�w stref ekonomicznych i Ministerstwa Skarbu. Skupia uwa g� na inwestorach, kt�rzy zaanga�owali w Polsce co najmniej milion USD i opraco wuje co p� roku list� najwi�kszych inwestor�w zagranicznych. Dane uzyskiwani przez PAIZ maj� charakter nieoficjalny i udost�pniane s� dobrowolnie przez sam< firmy. Niesie to ze sob� niebezpiecze�stwo, z jednej strony, pomijania inwestycj tych podmiot�w, kt�re w danym okresie nie zechcia�y udost�pni� informacji z drugiej, uwzgl�dnienia nak�ad�w, kt�re nie spe�niaj� warunk�w inwestycji bezpo�rednich. Pierwsza z ww. sytuacji wyst�puje, jak si� wydaje, znacznie cz�ciej. W sumie, z dost�pnych danych zbiorczych na temat bezpo�rednich inwestycji zagranicznych w Polsce dane PAIZ s� niew�tpliwie najpe�niejsze i stosunkowo wiarygodne, jakkolwiek nie pokrywaj� ca�o�ci inwestycji. Nale�y zwr�ci� uwag�, �e pierwotnym �r�d�em danych o inwestycjach zagranicznych s� same firmy: przedsi�biorstwa b�d�ce przedmiotem owych inwestycji lub zaanga�owani w nich inwestorzy. Z informacji pochodz�cych od firm korzystaj� PAIZ, GUS i NBP firmy udost�pniaj� je ponadto instytucjom badawczym, gie�dzie, organizacjom i izbom gospodarczym, w�adzom lokalnym i regionalnym oraz prasie. Zbieranie i weryfikacja danych o warto�ci inwestycji , zagranicznych w niniejszych badaniach Przyst�puj�c do niniejszych bada�, przyj�to: po pierwsze, wykorzystanie jak najszerszego zbioru �r�de� informacji w celu uchwycenia jak najwi�kszej cz�ci inwestycji bezpo�rednich zrealizowanych w Polsce, po drugie, weryfikacj� uzyskanych danych poprzez por�wnanie informacji pochodz�cych z r�nych �r�de�, i po trzecie, ostro�ne traktowanie doniesie� prasowych nie potwierdzonych przez inne �r�d�a, z tendencj� do niedoszacowania raczej ni� przeszacowania warto�ci inwestycji. Postanowiono, �e analiz� statystyczn� obj�te zostan� przedsi�biorstwa, w kt�rych zagraniczne inwestycje bezpo�rednie w produkcj� przemys�ow� si�gaj� co najmniej 0,5 min USD, oraz te, w kt�rych s� one ni�sze, lecz pracuje w nich 50 lub wi�cej os�b. Warunkiem uznania, �e w przedsi�biorstwie mia�y miejsce bezpo�rednie inwestycje zagraniczne, by�o posiadanie co najmniej 10% jego akcji/udzia��w przez podmiot zagraniczny lub podmiot zarejestrowany w Polsce, w kt�rym firmy zagraniczne by�y akcjonariuszem/udzia�owcem wi�kszo�ciowym. Tak wi�c analiza obj�a tak�e firmy z mniejszo�ciowym udzia�em zagranicznym, ale nie ich sp�ki zale�ne. Przedsi�biorstwa, kt�rych udzia�y przej�te zosta�y w drodze konwersji wierzytelno�ci przez polskie banki z wi�kszo�ciowym kapita�em zagranicznym, wzi�to pod uwag� tylko w�wczas, gdy przej�cie to nast�pi�o w czasie, gdy bank nale�a� ju� do podmiotu zagranicznego lub gdy mia�y tam miejsce p�niejsze inwestycje banku, np. reinwestowanie zysk�w. Pomini�to firmy, kt�rych udzia�owcami by�y zarejestrowane za granic� sp�ki polskich przedsi�biorstw. 14 Cel i metody bada� Punkt wyj�cia stanowi�o zidentyfikowanie wszystkich firm, kt�re mog�y spe�nia� powy�sze kryteria. Pos�u�ono si� w tym celu listami PAIZ, informacjami gie�dowymi, szerok� analiz� prasy gospodarczej (przede wszystkim Rzeczpospolitej i �yda Gospodarczego) i bran�owej, bazami danych o przedsi�biorstwach Hoppen-stedt Bonnier i TeleAdreson, informacjami uzyskanymi od izb gospodarczych r�nych kraj�w w Polsce, funduszy venture capital, Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOiR), Mi�dzynarodowej Korporacji Finansowej (MKF), podmiot�w zarz�dzaj�cych specjalnymi strefami ekonomicznymi oraz od administracji lub agencji rozwoju 49 wojew�dztw i wybranych gmin. Przygotowano w ten spos�b list� 1682 firm, kt�re obj�to badaniami. / , <.,... Na podstawie analizy wy�ej wymienionych �r�de� sporz�dzono baz� danych zawieraj�c� informacje o zak�adach przemys�owych, w kt�rych mia�y miejsce bezpo�rednie inwestycje zagraniczne. W celu weryfikacji lub uzupe�nienia danych w 1999 r. skierowano do 1595 firm ankiet� z pytaniami o warto�� zagranicznych inwestycji, liczb� pracuj�cych i kilka innych podstawowych informacji. Uzyskano odpowiedzi 394 przedsi�biorstw, kt�re posiada�y 538 zak�ad�w produkcyjnych i reprezentowa�y ��cznie 32% kapita�u zainwestowanego w Polsce. Odsetek zwrot�w wy�szy ni� w wi�kszo�ci bada� tego typu wynika� m.in. z zagwarantowania firmom nie upubliczniania indywidualnych danych bez ich zgody1. <�> , ... iX. ,f,,� Warto�ci inwestycji podawane przez PAIZ i inne instytucje oraz ujawnione przez firmy w ankietach, wywiadach i oficjalnych materia�ach prasowych por�wnywano ze sob� w celu weryfikacji. Jako potwierdzone przyjmowano wielko�ci nak�ad�w zgodne z danymi PAIZ, warto�ciami kontrakt�w prywatyzacyjnych i zawartymi w nich zobowi�zaniami inwestycyjnymi, danymi gie�dowymi oraz raportami finansowymi funduszy venture capital, EBOiR i MKF. Podstawowy punkt odniesienia stanowi�y dane PAIZ. Przyj�te warto�ci przewy�sza�y nak�ady podawane przez Agencj� w sytuacji gdy te ostatnie nie by�y dla danego inwestora w ostatnich latach aktualizowane (zapewne z powodu odmowy udzielenia PAIZ informacji) lub w og�le nie obejmowa�y inwestycji, na temat kt�rej uzyskano wiarygodne informacje z innych �r�de�. W nielicznych przypadkach warto�� inwestycji uznano za ni�sz� od figuruj�cej na li�cie PAIZ, gdy na podstawie dost�pnych �r�de� stwierdzono np., �e jako nak�ady zrealizowane do 1998 r. przyj�to tam plany inwestycyjne (dotyczy�o to kilku fabryk w strefach ekonomicznych). Niezwykle cennym �r�d�em by� serwis gie�dowy, zawieraj�cy informacje na temat kupna/sprzeda�y akcji sp�ek publicznych oraz ich firm zale�nych, jak r�wnie� sprzeda�y przedsi�biorstw przez Narodowe Fundusze Inwestycyjne. Podobn� warto�� mia�y oficjalne dane o sprzeda�y przedsi�biorstw przez Skarb Pa�stwa. Znaczenie, istotne zw�aszcza w przypadku sp�ek joint venture, mia�a wysoko�� 1 Podawane w pracy dane na temat indywidualnych firm pochodz� ze �r�de� wt�rnych, w niekt�rych przypadkach r�ni� si� one nieco od bardziej precyzyjnych danych uzyskanych w firmach, wykorzystanych w analizie statystycznej. 15 Cel i metodv bada� kapita�u zak�adowego/akcyjnego, przy znanej wielko�ci udzia��w zagraniczr Weryfikacji danych o inwestycjach bezpo�rednich w formie reinwestowania zy; s�u�y�o por�wnanie wysoko�ci zysk�w, dywidend i nak�ad�w inwestycyjnych z kapita�em zagranicznym. W przypadku budowy fabryk w specjalnych stre ekonomicznych oddzielano nak�ady poniesione do ko�ca 1998 r. od plan�w docelowej warto�ci inwestycji. >.; ; , . /; W przypadku braku potwierdzenia wysoko�ci nak�ad�w inwestycyjr podawanych w �r�d�ach prasowych w danych PAIZ, ankietach lub ww. �r�d finansowych przyjmowano ostro�nie, �e po�owa z nich mia�a charakter zagra� nych inwestycji bezpo�rednich, a po�owa finansowana by�a z kredyt�w. Og� rzecz bior�c, d��ono do tego, aby uwzgl�dni� wy��cznie nak�ady maj�ce charal zagranicznych inwestycji bezpo�rednich, nie mo�na jednak wykluczy�, �e niekt z podawanych przez firmy i PAIZ warto�ci inwestycji obejmowa�y r�wnie� nak� finansowane z kredyt�w bankowych zaci�ganych przez przedsi�biorstwa z ud: �em zagranicznym. Podobnie jak PAIZ, wszystkie dane o warto�ci inwestycji wyra�ano w dc rach ameryka�skich lub przeliczano na t� walut� po oficjalnym kursie NBP w ty; dniu, w kt�rym mia�o miejsce nabycie akcji/udzia��w lub maj�tku przedsi�biors lub po kursie �redniorocznym w przypadku nak�ad�w realizowanych w d�u�sz] okresie czasu. ..,..,.. ,-/ v Szacowanie niepe�nych lub brakuj�cych danych o inwestycja* Dla firm, dla kt�rych brak by�o pe�nych lub aktualnych danych, zachod� konieczno�� oszacowania ich cz�ci. W niekt�rych firmach dost�pne by�y inform cje o nak�adach jednego z inwestor�w zagranicznych, warto�� inwestycji pozost �ych podmiot�w przyjmowano w�wczas jako proporcjonaln� do wielko�ci ich udzi ��w w kapitale zak�adowym/akcyjnym. W przypadku nabywania akcji sp�s publicznych brano pod uwag� �redni kurs z okresu, w kt�rym mia� miejsce ich z kup. Dla wpisanych w umowy prywatyzacyjne zobowi�za� inwestycyjnyc] kt�rych termin min�� w 1998 r. lub wcze�niej, przyj�to ich zrealizowanie opieraj; si� na powszechnym wywi�zywaniu si� inwestor�w z owych zobowi�za�, a zazw czaj nawet ich przekraczaniu (poza znanymi wyj�tkami, np. Lucchini w Warsz; wie). Dla zobowi�za�, kt�rych termin jeszcze nie min�� i brak by�o informacji o stop niu ich realizacji do ko�ca 1998 r., za�o�ono, �e inwestycje roz�o�one zosta�y r�w nomiernie na kolejne lata. Podstaw� do szacowania inwestycji w 140 sp�kaci stanowi�a wysoko�� kapita�u zak�adowego/akcyjnego i wielko�� udzia��w zagra nicznych - oszacowane tak nak�ady reprezentuj� 1,3% ca�o�ci. W przypadku fa bryk, kt�rych budow� rozpocz�to i nie uko�czono w grudniu 1998 r., przyj�te szacunkowe zaawansowanie w stosunku do planowanej daty zako�czenia. Istnia�y r�wnie� firmy z kapita�em zagranicznym, dla kt�rych nie uda�o si� uzy ska� jakichkolwiek danych o wielko�ci zaanga�owanego w nich kapita�u. Uznano, �e lepszym rozwi�zaniem od ca�kowitego ich pomini�cia w analizie b�dzie oszaco- 16 Cel i metody bada� wanie zrealizowanych tu inwestycji bezpo�rednich. Dokonano tego poprzez por�wnanie ich zdolno�ci produkcyjnych, przychod�w ze sprzeda�y lub liczby pracownik�w z zak�adami o podobnym profilu, dla kt�rych znano warto�� inwestycji zagranicznych w oparciu o wiarygodne �r�d�a (uwzgl�dniaj�c wielko�� udzia��w zagranicznych oraz specyfik� inwestycji greenfield i zakupu istniej�cych zak�ad�w) 2. W ka�dym przypadku jako warto�� szacowanej inwestycji przyjmowano ostro�nie tylko 3/4 warto�ci wyliczonej w drodze powy�szego por�wnania. Suma nak�ad�w oszacowanych w ten spos�b dla 502 ma�ych i �rednich firm stanowi 3,1% og�u inwestycji w przemy�le Polski. Dezagregacja danych dla pojedynczych zak�ad�w (miejscowo�ci) Z punktu widzenia niniejszej pracy du�e znaczenie mia�o przypisanie inwestycji do konkretnych miejsc produkcji. Informacje na temat lokalizacji zak�ad�w produkcyjnych firm obj�tych badaniami czerpano z ww. baz danych o przedsi�biorstwach, ksi��ek telefonicznych, Panoram Firm oraz internetowych stron www przedsi�biorstw. Dane z ankiet, PAIZ i informacje prasowe umo�liwia�y precyzyjne przypisanie nak�ad�w inwestycyjnych do 1578 zak�ad�w3. W przypadku 146 firm (442 zak�ady reprezentuj�ce 15,8% nak�ad�w) zachodzi�a konieczno�� dokonania podzia�u sumy inwestycji zagranicznych w przedsi�biorstwie mi�dzy jego zak�ady lub sumarycznych nak�ad�w inwestora w Polsce (np. podawanych przez PAIZ) mi�dzy poszczeg�lne firmy i fabryki. Je�li znane by�y nak�ady na rozbudow� i modernizacj� zak�ad�w, w�wczas sumy wydane przez inwestora na zakup firmy (jej akcji/udzia��w) dzielono proporcjonalnie do tych nak�ad�w. W pozosta�ych przypadkach podstaw� do podzia�u og�u inwestycji mi�dzy fabryki stanowi�a wielko�� zak�ad�w: zdolno�ci produkcyjne, przychody ze sprzeda�y lub, najcz�ciej, liczba pracownik�w. Na podobnej podstawie szacowano udzia� zak�ad�w przemys�owych w kapitale zaanga�owanym w przedsi�biorstwach budowlanych lub handlowych, do kt�rych nale�a�y niekt�re fabryki. W dziedzinach produkcji, w kt�rych powsta�o wiele wytw�rni podobnych rozmiar�w, np. szyb zespolonych czy pasz, zak�adano, �e nak�ady by�y podobne tak�e w zak�adach, dla kt�rych brak by�o danych. W sytuacji braku informacji o wielko�ci zak�ad�w, przyjmowano r�wnomierny rozk�ad inwestycji mi�dzy zak�adami w ramach firmy, przy dwukrotnie wi�kszych nak�adach na g��wny zak�ad, przy kt�rym znajdowa�a si� siedziba zarz�du. Jako miejsca inwestycji bezpo�rednich nie brano pod uwag� fabryk zamkni�tych 2 Preferowano pos�ugiwanie si� por�wnaniem zdolno�ci produkcyjnych, poniewa� jednak rzadko dysponowano informacjami na ich temat, najcz�ciej korzystano z danych o przychodach, a w sytuacji ich braku o wielko�ci zatrudnienia. 3 W rzeczywisto�ci podstawow� jednostk� analizy przestrzennej by�y miejscowo�ci, wystarczaj�ce by�o wi�c poznanie warto�ci inwestycji w poszczeg�lnych miejscowo�ciach, w kt�rych funkcjonowa�y zak�ady przedsi�biorstwa; podzia� na poszczeg�lne zak�ady w obr�bie miejscowo�ci nie mia� istotnego znaczenia. 17 Cel i metody bada� lub przewidzianych do zamkni�cia w planach og�oszonych po pojawieniu si� zagranicznego inwestora. Nie uwzgl�dniano r�wnie� zarz�d�w, jednostek dystrybucyjnych i gospodarstw rolnych zlokalizowanych w innych miejscowo�ciach ni� zak�ady produkcyjne firmy. Jednostkowy b��d wynikaj�cy z dezagregacji danych jest zapewne przeci�tnie mniejszy ni� b��d szacowania warto�ci inwestycji dla przedsi�biorstw, jego sumaryczny wp�yw na uzyskane wyniki mo�e by� jednak wi�kszy, dotyczy on bowiem wi�kszych firm. Je�liby przyj��, �e przeci�tny b��d dezagregacji nak�ad�w mi�dzy poszczeg�lne miejscowo�ci wynosi 1/3 to - poniewa� m�g� on wyst�pi� w przypadku 15,8% nak�ad�w-jego og�lny efekt nie powinien by� wi�kszy od 5% warto�ci inwestycji. B��d szacowania brakuj�cych danych o inwestycjach nie by�by wi�kszy nawet gdyby przyj��, �e wynosi on �rednio a� 100% dla 3,1% nak�ad�w, kt�rych dotyczy (4,4% ��cznie z szacunkami w oparciu o kapita� zak�adowy). Kumulacja tego b��du i b��du dezagregacji mog�a wyst�pi� rzadko, pierwszy z nich dotyczy bowiem g��wne ma�ych firm, drugi natomiast niekt�rych wi�kszych i �rednich inwestor�w. . Zbieranie i opracowanie danych o zatrudnieniu , i innych cechach firm i zak�ad�w , vv, Informacje na temat liczby pracownik�w czerpano z baz danych Hoppenstedt Bonnier, rzadziej TeleAdreson, list 500 najwi�kszych polskich przedsi�biorstw Gazety Bankowej i Rzeczpospolitej, ankiet, informacji o sp�kach gie�dowych i NFI, zarz�dzaj�cych specjalnymi strefami ekonomicznymi, administracji lokalnej lub regionalnej oraz �r�de� prasowych (przede wszystkim Rzeczpospolitej). Przydatne by�y tak�e prace po�wi�cone konkretnym firmom. Z ww. �r�de� pochodzi�y r�wnie� dane o przychodach ze sprzeda�y, wykorzystywane przy szacunkach warto�ci inwestycji lub zatrudnienia. W firmach, dla kt�rych nie uzyskano danych na temat zatrudnienia w 1998 r., a posiadano je dla lat wcze�niejszych, przyjmowano jego obni�enie o 10% wci�gu roku dla przedsi�biorstw sprywatyzowanych oraz utrzymanie na tym samym poziomie dla sp�ek nie b�d�cych w przesz�o�ci przedsi�biorstwami pa�stwowymi. Szacunku liczby pracownik�w dokonywano na podstawie wielko�ci sprzeda�y oraz nak�ad�w inwestycyjnych w firmie, a podzia�u zatrudnienia mi�dzy poszczeg�lne zak�ady podobnie jak podzia�u nak�ad�w inwestycyjnych. W przeciwie�stwie do PAIZ, GUS i NBP, kt�re podaj� kraj zarejestrowania (zamieszkania) podmiotu bezpo�rednio inwestuj�cego w Polsce, w niniejszej pracy kierowano si� przynale�no�ci� inwestor�w do grup kapita�owych i jako kraj pochodzenia przyjmowano pa�stwo, w kt�rym mia� siedzib� g��wny w�a�ciciel (grupa kapita�owa). Informacje na ten temat uzyskiwano i weryfikowano dzi�ki interneto-wym stronom www inwestor�w oraz ankietom. W ten spos�b poszukiwano tak�e informacji na temat tego, czy inwestor jest firm� ponadnarodow�. W firmach, w kt�rych zaanga�owali si� inwestorzy z r�nych kraj�w, dysponowano zazwyczaj 18 Cel i metody bada� danymi o wielko�ci nak�ad�w inwestycyjnych ka�dego z nich, zatrudnienie natomiast przypisywano temu, z kt�rego pochodzi�a wi�kszo�� inwestycji. W przypadku zbli�onej warto�ci nak�ad�w dw�ch inwestor�w zatrudnienie dzielono po po�owie mi�dzy dwa kraje, podobnie post�powano z zatrudnieniem i inwestycjami koncern�w dwunarodowych (np. Unilever, ABB). Klasyfikowanie zak�ad�w do dzia��w, grup i klas EKD opiera�o si� w pierwszej kolejno�ci na informacjach od samych firm podanych w ankietach, bazach danych oraz listach 500 najwi�kszych przedsi�biorstw. Informacje te korygowano w przypadku wyra�nych b��d�w lub niekonsekwencji w oparciu o Polsk� Klasyfikacj� Wyrob�w i Us�ug. Wszystkie dane b�d�ce podstaw� analizy statystycznej, prezentowane w tabelach, mapach inwestycji i zatrudnienia wed�ug wojew�dztw oraz mapach zatrudnienia wed�ug miejscowo�ci, oparte s� na metodzie zak�adowej, tj. ca�o�� inwestycji i zatrudnienia ka�dego zak�adu przypisano do dzia�u, grupy i klasy EKD, jak� reprezenowai przewa�aj�cy w nim rodzaj produkcji. W trakcie szczeg�owych analiz rozmieszczenia poszczeg�lnych rodzaj�w produkcji uwzgl�dniono jednak r�wnie� fakt wytwarzania w wielu zak�adach wyrob�w zaliczanych do innych kategorii EKD ni� g��wny wyr�b. Znajduje to odbicie w mapach inwestycji w poszczeg�lnych przemys�ach wed�ug miejscowo�ci (rozdzia� 10), na u�ytek kt�rych dokonano szacunkowego podzia�u nak�ad�w w zak�adach obejmuj�cych produkcj� klasyfikowan� w r�nych dzia�ach, grupach lub klasach EKD. Dane na temat udzia�u eksportu i importu czerpano z ankiet, list 500 najwi�kszych przedsi�biorstw oraz �r�de� prasowych. O ile nie dysponowano bardziej szczeg�owymi informacjami, dane na ten temat przypisywano wszystkim zak�adom w ramach firmy. W przypadku wi�kszo�ci analizowanych cech zebrano informacje dla zak�ad�w reprezentuj�cych co najmniej 97% zainwestowanego kapita�u. Dane o wysoko�ci eksportu dotycz� 77% inwestycji, dane o imporcie 45%, bardzo niski odsetek informacji uzyskano dla udzia�u koszt�w pracy - 20%. Istotne znaczenie dla analizy czynnik�w lokalizacji nowych fabryk oraz dla oceny regionalnych i lokalnych skutk�w inwestycji zagranicznych mia�y informacje i opinie uzyskane drog� wywiad�w z zarz�dzaj�cymi 55 du�ymi firmami4. Dodatkowym �r�d�em danych por�wnawczych by�a ankieta przeprowadzona w�r�d w�adz 59 gmin, na terenie kt�rych mia�a miejsce lokalizacja nowych zak�ad�w zagranicznych. W analizie skutk�w inwestycji wykorzystano r�wnie� wyniki bada� autora na temat efekt�w relokacji produkcji przez koncerny z Unii Europejskiej do Polski w zakresie rynku pracy (Doma�ski 2001), informacje gie�dowe oraz materia�y prasowe. 4 Wywiady przeprowadzono we wrze�niu 1999 r. z pomoc� firmy VRG Strategia z Krakowa. Zwr�cono si� do 96 firm, z kt�rych 55 zgodzi�o si� na wywiad. , - 19 Cel i metody bada� SPOS�B ANALIZY I UK�AD PRACY Przyj�te podej�cie miaio pozwoli� unikn�� s�abo�ci dotychczasowych bada�, utrudniaj�cych trafn� analiz� przestrzennego zr�nicowania inwestycji, dzi�ki: 1) ograniczeniu si� do badania inwestycji w jeden rodzaj dzia�alno�ci gospodarczej - przemys�, zamiast zgeneralizowanej analizy dzia�alno�ci o r�nych tendencjach lokalizacyjnych, 2) prowadzeniu analizy na poziomie zak�ad�w produkcyjnych, a nie przedsi�biorstw, 3) pos�ugiwaniu si� miernikami skumulowanej warto�ci zagranicznych inwestycji bezpo�rednich (do 1998 r.) i liczby zatrudnionych (w 1998 r.), a nie liczby firm, 4) odr�bnym potraktowaniu prawid�owo�ci lokalizacji inwestycji w nowe zak�ady (inwestycji greenfield), 5) uwzgl�dnieniu wielu cech charakteryzuj�cych miejsce lokalizacji inwestycji. Wyniki niniejszych bada� obarczone s� b��dami i nie�cis�o�ciami wynikaj�cymi po pierwsze, z r�nej jako�ci wykorzystywanych danych, po drugie, z konieczno�ci oszacowania kilku procent inwestycji i po trzecie, nie obj�cia analiz� wszystkich firm, gdzie mia�y one miejsce. Por�wnanie uzyskanych wynik�w z danymi PAIZ oraz GUS pozwala przypuszcza�, �e praca obj�a co najmniej 90%, by� mo�e nawet ponad 95%, inwestycji bezpo�rednich zrealizowanych w przemy�le Polski. Mniejszy jest zapewne odsetek pracuj�cych w analizowanych zak�adach w stosunku do og�lnej l iczby pracownik�w zak�ad�w przemys�owych z kapita�em zagranicznym, wobec pomini�cia kilku tysi�cy ma�ych podmiot�w. Pewien wp�yw mo�e mie� nieprecyzyjny podzia� warto�ci inwestycji mi�dzy miejscowo�ci w ramach niekt�rych przedsi�biorstw. W sumie wp�yw niedoskona�o�ci pomiaru rozmiar�w inwestycji nie powinien przekracza� kilku procent og�lnej warto�ci nak�ad�w, relatywnie wi�kszy mo�e by� on w regionach o niskich inwestycjach. Podstawow� jednostk� analizy przestrzennej by�y miejscowo�ci - miasta i wsie, w kt�rych mia�y miejsce inwestycje. Wszelkie dane na temat inwestycji przypisane zosta�y miejscowo�ciom o lokalizacji okre�lonej w uk�adzie wsp�rz�dnych geograficznych, co umo�liwi�o dalsz� analiz� za pomoc� geograficznych system�w informacji w oparciu o program ArcYiew. Na tej podstawie opracowano mi�dzy innymi zamieszczone w ksi��ce mapy rozmieszczenia r�nych rodzaj�w inwestycji. Zr�nicowanie regionalne analizowano i prezentowano wed�ug wojew�dztw oraz okr�g�w przemys�owych. Szczeg�owe metody analizy poszczeg�lnych cech inwestycji przedstawiono w po�wi�conych im rozdzia�ach. Ksi��ka sk�ada si� z czterech cz�ci r�nej obj�to�ci. Pierwsza z nich obejmuje sze�� rozdzia��w, w kt�rych przedstawiono og�ln� wielko�� zaanga�owania, kapita�u zagranicznego w istniej�ce i nowe zak�ady przemys�owe w Polsce oraz podstawowe cechy inwestycji. Przedmiotem rozwa�a� s� kolejno: okres rozpocz�cia inwestycji, rodzaje inwestor�w i spos�b ich wej�cia do polskich przedsi�biorstw, struktura wielko�ciowa nak�ad�w i zatrudnienia w zak�adach, kapitaioch�onno�� i pracoch�onno�� inwestycji, ich struktura bran�owa, rynki zbytu i udzia� impor- 20 Cel i metody bada� tu, i wreszcie kraje pochodzenia kapita�u. Szczeg�ln� uwag� zwr�cono we wszystkich przypadkach na inwestycje greenfield. Zasadnicz�, sk�adaj�c� si� z pi�ciu rozdzia��w, cz�� pracy stanowi analiza rozmieszczenia inwestycji zagranicznych w polskim przemy�le. Rozpoczyna j� w rozdziale 8 prezentacja zr�nicowania przestrzennego inwestycji og�em oraz greenfield, najpierw regionalnego wed�ug wojew�dztw, a nast�pnie z punktu widzenia wielko�ci miast i wsi, ich po�o�enia w stosunku do 11 g��wnych o�rodk�w regionalnych kraju (wielkich miast oraz konurbacji GOP i Tr�jmiasta), dr�g, projektowanych autostrad, przej�� granicznych, a tak�e funkcji miejscowo�ci, cech lokalnego przemys�u oraz degradacji ekologicznej i atrakcyjno�ci krajobrazowej. Aktywno�� inwestor�w zagranicznych w poszczeg�lnych regionach i miejscowo�ciach analizowano mi�dzy innymi w odniesieniu do liczby ich mieszka�c�w oraz poziomu uprzemys�owienia. Uwzgl�dniono ponadto usytuowanie fabryk w specjalnych strefach ekonomicznych oraz lokalizacj� szczeg�ow� nowych zak�ad�w w terenach dotychczas nie zainwestowanych (�zielonych") lub wykorzystywanych ju� wcze�niej dla dzia�alno�ci pozarolniczej. Rozdzia� 9 dotyczy regionalnego i lokalnego zr�nicowania inwestycji rozpocz�tych w r�nych latach - wed�ug wojew�dztw i ww. cech miejscowo�ci, takich jak wielko�� i po�o�enie, oraz analogicznego zr�nicowania inwestycji podj�tych przez firmy ponadnarodowe, �rednich i ma�ych inwestor�w oraz venture capital. Obejmuje r�wnie� por�wnanie rozmieszczenia inwestycji bardzo du�ych oraz �rednich i ma�ych, a tak�e przedsi�wzi�� kapita�och�onnych i pracoch�onnych. Najobszerniejszy jest rozdzia� 10 po�wi�cony przestrzennemu zr�nicowaniu inwestycji wed�ug bran�. Szczeg�ow� analiz� poszczeg�lnych bran� poprzedza og�lne por�wnanie rozmieszczenia inwestycji w r�nych dzia�ach EKD wed�ug wojew�dztw, wielko�ci miejscowo�ci, po�o�enia wobec g��wnych o�rodk�w (obszar�w metropolitalnych i peryferyjnych), autostrad i przej�� granicznych, funkcji miejscowo�ci, okr�g�w przemys�owych, cech lokalnego przemys�u i stref ekonomicznych. W dalszych podrozdzia�ach przedstawiono kolejno prawid�owo�ci rozmieszczenia zagranicznego kapita�u i zatrudnienia w g�rnictwie i kopalnictwie, 23 dzia�ach przemys�u przetw�rczego (dzia�alno�ci produkcyjnej) oraz zaopatrywaniu w energi� i wod�. Drug� cz�� pracy ko�cz� rozdzia�y 11 i 12 prezentuj�ce r�nice w uk�adzie przestrzennym inwestycji w produkcj� zorientowan� na eksport i ukierunkowanych na rynek krajowy oraz nak�ad�w w zak�adach o wysokim imporcie i o przewadze zaopatrzenia krajowego, a tak�e rozmieszczenie kapita�u nap�ywaj�cego z poszczeg�lnych kraj�w. W trzeciej cz�ci pracy skupiono uwag� na lokalizacji nowych zak�ad�w. Po kr�tkiej dyskusji motyw�w podejmowania przez zagranicznych inwestor�w dzia�alno�ci produkcyjnej w Polsce w og�le oraz przyczyn budowy nowych fabryk, zamiast przej�cia istniej�cych zak�ad�w, rozwa�any jest proces wyboru lokalizacji na terenie Polski. Czynniki lokalizacji nowych fabryk analizowane s� w �wietle prowadzonych w firmach wywiad�w i zaobserwowanych prawid�owo�ci lokalizacji 21 Cel i metody bada� na tle wynik�w wcze�niejszych bada�. Om�wiono wp}yw poszczeg�lnych czynnik�w na lokalizacj� w r�nych typach miejscowo�ci i region�w. Szczeg�ln� uwag� zwr�cono na rol� w�adz lokalnych. W rozdziale 14 om�wiono trudno�ci napotykane przez inwestor�w przy uruchamianiu nowych zak�ad�w oraz ocen� warunk�w lokalizacji ex post. Skutki inwestycji zagranicznych rozwa�ane s� w cz�ci czwartej, najpierw w skali ca�ego kraju (rozdzia� 15), a nast�pnie regiona