Pa�stwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1987 DZIEJE WYPRAW KRZY�OWYCH tom III Kr�lestwo Akki i p�niejsze krucjaty STEVEN RUNClMAN Prze�o�y� Jerzy Schwakopf Pos�owiem opatrzy� Benedykt Zientara Tytu� orygina�u A HISTORY OF THE CRUSADES THE KINGDOM OF ACRE AND THE LATER CRUSADES Konsultacja naukowa BENEDYKT ZIENTARA Konsultacja orientalistyczna BOGUS�AW R. ZAGORSKI Uzupe�nienie bibliografii JACEK SOSZY�SKI Wyb�r ilustracji KSAWERY KRASICKI, JERZY SCHWAKOPF Opracowanie map IRENA MAKAREWICZ Projekt graficzny serii RYSZARD �WI�TOCHOWSKI Ok�adk�, obwolut� i strony tytu�owe opracowa�a TERESA KAWINSKA Indeks zestawi� JERZY SCHWAKOPF Copyright (c) Cambridge University Press (c)Copyright for the Pohsh edition by Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987 PRINTED IN POLAND Pa�stwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1988 r Wydanie pierwsze Nak�ad 19 700 + 300 egz. Ark. wyd. 46,2. Ark. druk. 35.25 Oddano do sk�adania 13 grudnia 1985 r. Podpisano do druku we wrze�niu 1987 r. Druk uko�czono w pa�dzierniku 1987 r. Sk�ad i diapozytywy wykona�y Zak�ady Wkl�s�odrukowe. Warszawa ul. Okopowa 58/72 Druk i opraw� wykona�y Wroc�awskie Zak�ady Graficzne Zarn. 1434/87 (P-42) Cena t. I/III z� 3 500.- ISBN 83-06-01457-X Katharine Farrer Po�wi�cam Spis tre�ci dla wersji elektronicznej SPIS TRE�CI (KSI��KOWY) PRZEDMOWA KSI�GA I. TRZECIA WYPRAWA KRZY�OWA ROZDZIA� I SUMIENIE ZACHODU ROZDZIA� II AKKA ROZDZIA� III COEUR-DE-LION ROZDZIA� IV DRUGIE KR�LESTWO KSI�GA II NA MANOWCACH ROZDZIA� I KRUCJATA PRZECIWKO CHRZE�CIJANOM ROZDZIA� II PI�TA KRUCJATA ROZDZIA� III CESARZ FRYDERYK ROZDZIA� IV ZALEGALIZOWANA ANARCHIA KSI�GA III MONGO�OWIE I MAMELUCY ROZDZIA� I MONGO�OWIE ROZDZIA� II �WI�TY LUDWIK ROZDZIA� III MONGO�OWIE W SYRII ROZDZIA� IV SU�TAN BAJBARS KSI�GA IV KONIEC OUTREMER ROZDZIA� I �YCIE GOSPODARCZE W OUTREMER ROZDZIA� II ARCHITEKTURA I SZTUKA W OUTREMER ROZDZIA� III UPADEK AKKI KSI�GA V EPILOG ROZDZIA� I OSTATNIE KRUCJATY ROZDZIA� II PODSUMOWANIE ANEKSY ANEKS I PODSTAWOWE �R�D�A DO DZIEJ�W PӏNIEJSZYCH KRUCJAT ANEKS II �YCIE INTELEKTUALNE W OUTREMER POS�OWIE - BENEDYKT ZIENTARA BIBLIOGRAFIA 1. WYDAWNICTWA �R�D�OWE 2. �R�D�A ZACHODNIE 3. �R�D�A GRECKIE 4. �R�D�A ARABSKIE I PERSKIE 5. �R�D�A ORMIA�SKIE 6. �R�D�A SYRYJSKIE 7. �R�D�A HEBRAJSKIE 8. �R�D�A INNE OPRACOWANIA UZUPE�NIENIE - LITERATURA W J�ZYKU POLSKIM ORAZ WA�NIEJSZE PRACE OBCE WYDANE PO UKAZANIU SI� "DZIEJOW WYPRAW KRZYZOWYCH" WYBRANE INFORMACJE CHRONOLOGICZNE (X/XI-XIV/XV W.) (ZESTAWI� JERZY SCHWAKOPF) PAPIE�E ANTYPAPIE�E CESARZE BIZANTYJSCY CESARZE �ACI�SCY W KONSTANTYNOPOLU CESARZE I KR�LOWIE NIEMIECCY KR�LOWIE FRANCJI KR�LOWIE ANGLII WIELCY MISTRZOWIE ZAKON�W RYCERSKICH SZPITALNICY (JOANNICI) TEMPLARIUSZE KRZY�ACY CHRONOLOGIA (OD III KRUCJATY DO UPADKU PA�STW KRZY�OWYCH 1189-1453) SPIS TRE�CI (ksi��kowy) Spis ilustracji 9 Spis map i plan�w 12 Przedmowa 13 KSI�GA I TRZECIA WYPRAWA KRZY�OWA Rozdzia� I Sumienie Zachodu 17 Rozdzia� II Akka 31 Rozdzia� III Coeur-de-Lion 44 KSI�GA II NA MANOWCACH Rozdzia� IV Drugie Kr�lestwo 82 Rozdzia� I Krucjata przeciwko chrze�cijanom111 Rozdzia� II Pi�ta krucjata135 Rozdzia� III Cesarz Fryderyk170 Rozdzia� IV Zalegalizowana anarchia199 KSI�GA III MONGO�OWIE I MAMELUCY Rozdzia� I Mongo�owie 225 Rozdzia� II �wi�ty Ludwik 239 Rozdzia� III Mongo�owie w Syrii 274 Rozdzia� IV Su�tan Bajbars 295 KSI�GA IV KONIEC OUTREMER Rozdzia� I �ycie gospodarcze w Outremer 327 Rozdzia� II Architektura i sztuka w Outremer 343 Rozdzia� III Upadek Akki 361 KSI�GA V EPILOG Rozdzia� I Ostatnie krucjaty 395 Rozdzia� II Podsumowanie 434 ANEKSY Aneks I Podstawowe �r�d�a do dziej�w p�niejszych krucjat 449 Aneks II �ycie intelektualne w Outremer 454 Pos�owie (Benedykt Zientara) 457 Bibliografia 498 Wybrane informacje chronologiczne X-XV w (Zestawi� Jerzy Schwakopf) 526 Chronologia od III krucjaty do upadku pa�stw krzy�owych (Zestawi� Jerzy Schwakopf) 530 Indeks 533 (usuni�ty) SPIS ILUSTRACJI (ilustracje zosta�y usuni�te) 1 Symboliczne przedstawienie Jerozolimy Miniatura Padwa, Biblioteca del Seminario Repr. fot. Teresa ��towska 2 Filip II August Miedzioryt wyd. B. Moncornet Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego Repr. fot. Hanna Balcerzak 3 Plan Konstantynopola z 1420 roku Pary� Bibliotheque Nationale Repr. fot. Teresa ��towska 4 Bitwa Iluminacja ze �redniowiecznej powie�ci o Aleksandrze Wielkim Londyn, British Museum Repr. fot. Teresa ��towska 5 Henryk IV prosi o wstawiennictwo Matyld� hrabin� Toskanii i Hugona, opata z Cluny Miniatura z Vita Mafhi dis Domza z Canossy, ok. 1114 roku Rzym, Biblioteka Watyka�ska Repr. fot. Hanna Balcerzak 6 Procesja z relikwiami przed bazylik� �w. Marka w Wenecji Repr. fot. Teresa ��towska 7 Ryszard Lwie Serce Litografia Lacchesi, po�owa XIX w Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego Repr. fot. Hanna Balcerzak 8 Apsyda w bazylice Sw Marka w Wenecji (pocz�tek budowy w IX w) Repr. fot. Teresa ��towska 9 Pojmanie Ryszarda Lwie Serce przez ksi�cia Leopolda austriackiego Ilustracja z r�kopisu Liber ad honorem Augusti Repr. fot. Hanna Balcerzak 10 Mozaikowa dekoracja kopu�y baptysterium bazyliki �w. Marka w Wenecji (XIV w ) Repr. fot. Teresa ��towska 11 Chateau-Gaillard w Les Andelys w Normandii zbudowany przez Ryszarda Lwie Serce Repr. fot. Hanna Balcerzak 12 Sainte-Chapelle w Pary�u, kaplica g�rna, XIII w Repr. fot. Teresa ��towska 13 Frankowie pod Konstantynopolem w 1204 r Miniatura z XV wieku Repr. fot. Hanna Balcerzak 14 Nawa ko�cio�a Saint-Sernin w Tuluzie, XI-XII w Repr. fot. Teresa ��towska 15 Papie� Innocenty III Miedzioryt, XVI/XVII w Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego Repr. fot. Hanna Balcerzak 16 Papie� Innocenty III Fragment fresku Giotta w g�rnym ko�ciele w Asy�u Repr. fot. Teresa ��towska 17 Flota czwartej wyprawy krzy�owej w bitwie pod Konstantynopolem w 1204 r Miniatura ze �redniowiecznego r�kopisu Pary�, Bibliotheque Nationale Repr. fot. Zak�ad Reprografii Biblioteki Narodowe] 18 Kryszta�owe naczynie, prawdopodobnie przywiezione do Halberstadtu z Konstantynopola przez biskupa Konrada bior�cego udzia� w czwarte] wyprawie krzy�owe] Halberstadt, skarbiec katedralny Repr. fot. Teresa ��towska 19 Henryk Dandolo, do�a wenecki podczas zdobywania Konstantynopola przez krzy�owc�w Repr. fot. Hanna Balcerzak 20 Krzy�owcy w zdobytym Konstantynopolu Mai Eugene Delacroix, 1840 r Repr. fot. Hanna Balcerzak 21 �wiaty Franciszek Fresk w dolnym ko�ciele w Asy�u przypisywany Cimabuemu Repr. fot. Teresa ��towska 22 Papie� Innocenty III wr�cza �wi�temu Franciszkowi regu�� zakonu Fresk Giotta w g�rnym ko�ciele w Asy�u Repr. fot. Teresa ��towska 23 Papie� Innocenty III zatwierdza regu�� zakonu sw Franciszka Fresk Giotta w g�rnym ko�ciele w Asy�u Repr. fot. Teresa ��towska 24 �wi�ty Franciszek z Asy�u domaga si� od su�tana Al-Kamila pr�by ognia Fresk Giotta w g�rnym ko�ciele w Asy�u Repr. fot. Hanna Balcerzak 25 Su�tan Al-Kamil. Fragment fresku Giotta z przedstawieniem �w. Franciszka z Asy�u domagaj�cego si� od su�tana pr�by ognia. Ko�ci� Santa Croce we Florencji (kaplica Bardich) Repr. fot. Teresa ��towska 26 Arab ze �wity su�tana Al-Kamila Fragment fresku Giotta w ko�ciele Santa Croce we Florencji (kaplica Bardich) Repr. fot. Teresa ��towska 27 Z�ota moneta z popiersiem Fryderyka II Hohenstaufa Deutsche Reichsbank Repr fot Hanna Balcerzak 28 Emaliowana puszka na Eucharysti� Limoges ok r 1200 Muzeum w Limoges Repr. fot. Teresa ��towska 29 Ko�ci� Saint-Sernin w Tuluzie XII wiek Repr. fot. Hanna Balcerzak 30 Relikwiarz z Limoges, z po�owy XIII wieku Z�oto, emalia Pary�, Luwr Repr. fot. Teresa ��towska 31 Kaplica Sw Tr�jcy w katedrze w Canterbury, druga po�owa XII wieku Repr. fot. Teresa ��towska 32 Wn�trze katedry w Gloucester, XII wiek Repr. fot. Teresa ��towska 33 Refektarz w opactwie cysterskim w Maulbronn (Wirtembergia), pierwsza po�owa XIV wieku Repr. fot. Teresa ��towska 34 Kr�l Anglii Henryk III Miedzioryt R. Elstracka Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego Repr. fot. Hanna Balcerzak 35 L�dowanie krzy�owc�w w porcie Damietta Drzeworyt z Grand voyage de Hierusalem, Pary� 1522 Biblioteca Ambrosiana Firmin-Didot Repr. fot. Hanna Balcerzak 36 Karol andegawe�ski Rze�ba Arnoldo di Cambio, ok 1277 roku Rzym, Muzeum Kapitoli�skie Repr. fot. Teresa ��towska 37 Bitwa pod Al-Mansur� Miniatura z Vie et miracles de Saint-Louis Wilhelma de Saint-Pathus, koniec XIII wieku Pary�, Bibliotheque Nationale 38 Ludwik �wi�ty z bra�mi Alfonsem, hrabi� Poitiers, i Karolem andegawe�skim dostaj� si� do niewoli Saracen�w Drzeworyt z Grand voyage de Hierusalem, 1522 r Repr. fot. Hanna Balcerzak 39 Kr�l Francji Ludwik �wi�ty Powi�kszona miniatura z Registre des Ordonnances de l''Hotel du Roy Pary�, Archives Nationales Repr. fot. Teresa ��towska 40 Portret Czyngis-chana, wed�ug �r�de� chi�skich Repr. fot. Hanna Balcerzak 41 Portret Ogodeja, wed�ug �r�de� chi�skich Repr. fot. Hanna Balcerzak 42 Portret Chubi�aja, wed�ug �r�de� chi�skich Repr. fot. Hanna Balcerzak 43 Emirowie mameluccy Fragment dekoracji tzw. chrzcielnicy �w Ludwika, koniec XIII w Repr. fot. Hanna Balcerzak 44 Relikwiarz (srebro z�ocone, kamienie p�szlachetne), zawieraj�cy palec �w Miko�aja, zrabowany w Konstantynopolu w 1204 r i przewieziony do Halberstadtu Halberstadt, skarbiec katedralny Repr. fot. Teresa ��towska 45 Karta z komentarza Gilberta de la Povree do Psalm�w Pary�, Bibliotheque Nationale Repr. fot. Hanna Balcerzak 46 Apsyda w ko�ciele San Vitale w Rawennie Repr. fot. Zbigniew Kamykowski 47 Nagrobek Eleonory kastylijskiej �ony kr�la angielskiego Edwarda Br�z z�ocony W Torel ok. 1292 roku Londyn, Opactwo Westminsterskie Repr. fot. Hanna Balcerzak 48 Matka Boska z Dzieci�tkiem Fragment ikony z VI w , klasztor �w. Katarzyny na g�rze Synaj Repr. fot. Zbigniew Kamykowski 49 Srebrne monety Kr�lestwa Jerozolimy, hrabstwa Trypolisu i ksi�stwa Antiochii (XII, XIII w ) Repr. fot. Hanna Balcerzak 50 Br�zowe monety hrabstwa Edessy i ksi�stwa Antiochn oraz srebrna moneta ksi�stwa Antiochii (XII XIII w ) Repr. fot. Hanna Balcerzak 51 Z�ota moneta (awers i rewers) Kr�lestwa Jerozolimy (Akka, 117 5 r ) wed�ug wzoru arabskiego i (z prawej) z�ota moneta pa�stw krzy�owych z XII w - na�ladownictwo arabskiego denara Repr. fot. Hanna Balcerzak 52 Kwadratowe kolumny z Akki obok wej�cia do bazyliki �w. Marka w Wenecji Repr. fot. Hanna Balcerzak 53 Bazylika �w. Grobu w Jerozolimie, pomieszczenie z msz� grobow� Trzy obrazy przedstawiaj� Zmartwychwstanie Pa�skie w stylu greckim (w �rodku) ormia�skim (z prawej strony) i �aci�skim (z lewej strony) Repr. fot. Teresa ��towska 54 Fragment kapitelu kolumny z ko�cio�a Naj�wi�tszej Marii Panny w Tortosie Repr. fot. Hanna Balcerzak 55 Mury obronne twierdzy Sahjun Repr. fot. Hanna Balcerzak 56 Zdobywanie miasta na Wschodzie przez krzy�owc�w Miniatura z r�kopisu �redniowiecznego Repr. fot. Teresa ��towska 57 Donzon zamku Tonquedoc ko�o Lannion Repr. fot. Hanna Balcerzak 58 Matka Boska ze �w. J�zefem w drodze do Betlejem Fragment mozaiki w przedsionku ko�cio�a Chora w Konstantynopolu, 1300-1320 r Repr. fot. Zbigniew Kamykowski 59 Z�o�enie do grobu kr�la francuskiego Filipa Pi�knego (1314 r ) w ko�ciele opackim Saint-Denis Miniatura Ko�ci� opacki Saint-Denis Repr. fot. Teresa ��towska 60 Sztuka ormia�ska koscio�Swi�tegoGrzegorza w Ani (1215rok) Repr. fot. Hanna Balcerzak 61 Filip Pi�kny w zbroi w czasie wjazdu do Pary�a (1304 r) Nie zachowana rze�ba z katedry Notre Dame w Pary�u Repr. fot. Hanna Balcerzak 62 Sztuka ormia�ska chaczkar (stela nagrobna) z 1308 roku Repr. fot. Hanna Balcerzak 63 Filip Pi�kny Miedzioryt, wyd. B. Moncornet ok 1670 roku Repr. fot. Hanna Balcerzak 64 Filip Pi�kny Ko�ci� opacki Samt-Denis XIV wiek Repr. fot. Hanna Balcerzak 65 Pa�ac papie�y w Awinionie Rezydencja papie�y w latach 1307-1377 Repr. fot. Teresa ��towska 66 Port na wyspie Rodos Saint peregrinations de Hierusalem, Lyon 1488 r Biblioteca Ambrosiana Firmin-Didot Repr. fot. Hanna Balcerzak 67 Nagrobek kr�la angielskiego Edwarda Ul (ok 1380 r ) Miedz poz�acana Londyn, Opactwo Westminsterskie Repr. fot. Teresa ��towska 68 Pa�ac Teodoryka Wielkiego Mozaika w nawie ko�cio�a San Apollinare Nuovo w Rawennie Repr. fot. Zbigniew Kamykowski Na obwolucie 1 Rycerz krzy�owy Wg miniatury �redniowiecznej w British Museum w Londynie 2 Pastora� biskupi z ko�ca XIII wieku Muzeum w Poitiers Na karcie tytu�owej Su�tan Al-Kamil Wg fresku Giotta SPIS MAP I PLAN�W I. Cypr II. Trzecia wyprawa krzy�owa III. Syria i Palestyna po trzeciej wyprawie krzy�owej (ok. 1193 roku) IV. Plan Konstantynopola V. Czwarta i pi�ta wyprawa krzy�owa VI. Pa�stwo Czyngis-chana VII. Delta Nilu VIII. Akka PRZEDMOWA W tomie tym zamierzam przedstawi� dzieje Outremer od chwili odrodzenia kr�lestwa frankijskiego w okresie trzeciej krucjaty do jego upadku w sto lat p�niej i zako�czy� go epilogiem po�wi�conym ostatnim przejawom idei krucjatowej. Jest to opowie�� o wielu przeplataj�cych si� w�tkach. Proces chylenia si� Outremer ku upadkowi, pe�en drobnych, niemniej jednak skomplikowanych dramat�w, by� co jaki� czas przerywany wielkimi krucjatami, kt�re - pocz�wszy od czwartej - ko�czy�y si� albo zboczeniem z drogi, albo kl�sk�. W Europie, cho� nadal wszyscy mo�now�adcy deklarowali ob�udnie swe poparcie dla ruchu krucjatowego, nawet �arliwa pobo�no�� �wi�tego Ludwika nie zdo�a�a zahamowa� procesu obumierania tego ruchu, a jednocze�nie rosn�ca wrogo�� mi�dzy chrze�cija�stwem wschodnim a zachodnim osi�gn�a swoje apogeum w najwi�kszej tragedii �redniowiecza, zniszczeniu w imi� Chrystusa kultury bizantyjskiej. W �wiecie muzu�ma�skim nieustanne zrywy do �wi�tej wojny doprowadzi�y do wyeliminowania wielkodusznych i �wiat�ych Ajjubid�w przez bardziej energicznych i surowych mameluk�w, kt�rzy z czasem po�o�yli kres egzystencji frankijskiej Syrii. W ko�cu dosz�o do nieoczekiwanej interwencji zbrojnej Mongo��w, kt�rzy z pocz�tku zdawali si� nie�� ratunek chrze�cija�stwu wschodniemu, a kt�rzy, wskutek okrutnego potraktowania lub niezrozumienia swych potencjalnych sojusznik�w, w ostatecznym rachunku wyrz�dzili tylko olbrzymie szkody. Ni�mi przewodnimi tej opowie�ci s� wiara i g�upota, m�stwo i chciwo��, nadzieja i rozczarowanie. W tomie tym zamie�ci�em kr�tkie rozdzia�y o gospodarce i sztukach pi�knych w Outremer. Z konieczno�ci oba te tematy potraktowa�em powierzchownie, poniewa� ani historii gospodarczej, ani historii sztuki w takim pa�stwie kolonialnym, jakim by�o Outremer, nie mo�na rozpatrywa� odr�bnie od powszechnej historii gospodarki i kultury �redniowiecznej. Stara�em si� przeto poda� jedynie te informacje, kt�re s� niezb�dne do zrozumienia charakteru Outremer. Historia wypraw krzy�owych jest tematem bardzo rozleg�ym, kt�rego granic nie mo�na �ci�le okre�li�. Z tej racji kre�l�c ich dzieje dokona�em 14 wyboru wedle moich w�asnych kryteri�w. Je�eli czytelnicy uznaj�, �e pope�-ni�em b��dy akcentuj�c te, a nie inne aspekty przedmiotu, to mog� jedynie zas�oni� si� argumentem, �e ka�dy autor ma prawo do pisania ksi��ki na sw�j w�asny spos�b. Krytycy chybiaj� przeto celu wyst�puj�c z pretensjami do autora, �e nie napisa� takiej ksi��ki, jak� napisaliby oni, gdyby zechcieli zaj�� si� t� sam� materi�. S�dz� jednak, �e nie pomin��em ca�kowicie �adnej kwestii, kt�ra ma istotne znaczenie dla zrozumienia przedmiotu. Ogromnym zobowi�zaniom wobec wielu uczonych, zmar�ych i �yj�cych, da�em w moim przekonaniu dostatecznie dobitny wyraz w przypisach. Obszerna historia Cypru sir George'a Hilla oraz drobiazgowe prace profesora A.S. Atiyi o dziejach krucjat p�niejszych stanowi� podstawowe �r�d�o wiadomo�ci o tym okresie, a ka�dy badacz ma obowi�zek nieustannej wdzi�czno�ci dla profesora Claude'a Cahena za cenne informacje zawarte w jego pracach. Z �alem przychodzi mi odnotowa� �mier� Rene Grousseta, kt�rego pe�na rozmachu wizja oraz �ywo�� pi�ra przyczyni�y si� w znacznym stopniu do wyja�nienia uwarunkowa� politycznych Outremer i azjatyckiego t�a opisywanych wydarze�. Ponownie chcia�bym podkre�li� m�j d�ug wobec uczonych ameryka�skich, z kt�rych wymieni� tylko nie�yj�cego ju� profesora J.L. La Monte oraz P.A. Throopa. Jeszcze raz pragn� podzi�kowa� przyjacio�om na Bliskim Wschodzie, kt�rzy okazali mi pomoc w czasie moich podr�y po tym obszarze, a zw�aszcza Irackiemu Towarzystwu Naftowemu (Iraq Petroleum Company). Dzi�kuj� tak�e syndykom "Cambridge University Press" za ich wielk� uprzejmo��. Londyn 1954 Steven Runciman 17 KSI�GA I. TRZECIA WYPRAWA KRZY�OWA Rozdzia� I SUMIENIE ZACHODU Nie wierzyli kr�lowie �wiata i nikt z mieszka�c�w ziemi, �e ciemi�ca i wr�g wedrze si� do bram Jerozolimy. Lamentacje Jeremiasza 4, 12 Z�e wie�ci maj� szybkie skrzyd�a. Niemal nazajutrz po kl�sce pod Hittinem pospieszyli na Zach�d emisariusze, aby powiadomi� o tej katastrofie w�adc�w i baron�w europejskich. Niebawem w �lad za nimi udali si� kurierzy z nowin� o upadku Jerozolimy. Chrze�cija�stwo zachodnie przyj�o wie�ci o tych kl�skach z os�upieniem. Mimo nieustannych apeli Kr�lestwa Jerozolimskiego w ci�gu ostatnich kilku lat nikt na Zachodzie, z wyj�tkiem by� mo�e dworu papieskiego, nie zdawa� sobie sprawy z blisko�ci niebezpiecze�stwa. Rycerze i pielgrzymi, kt�rzy odwiedzali Wsch�d, konstatowali, �e w pa�stwach frankijskich �yje si� ludziom �atwiej i weselej ni� w ich krajach ojczystych. Opowiadano im dziwy o m�stwie rycerzy, handel prosperowa� znakomicie. Nie potrafili wszak�e dostrzec, jak w�t�e by�y fundamenty, na kt�rych opiera� si� ten dobrobyt. A teraz jak grom z nieba spad�a na nich wiadomo��, �e wszystko to si� sko�czy�o. Armia chrze�cija�ska zosta�a starta na proch; �wi�ty Krzy�, naj�wi�tsza relikwia chrze�cija�stwa, dosta� si� w r�ce niewiernych; w Jerozolimie znowu rozpanoszyli si� muzu�manie. W ci�gu kilku miesi�cy zawali� si� ca�y gmach frankijskiego Outremer. Je�eli z tych gruz�w mo�na by�o co� jeszcze uratowa�, nale�a�o wys�a� na Wsch�d pomoc, i to wys�a� j� szybko. Uchod�cy, kt�rzy wyszli z �yciem z tej kl�ski, zgromadzili si� w murach Tyru, podtrzymywani na duchu nieust�pliw� energi� Konrada z Montferratu. Szcz�liwym zrz�dzeniem losu przybycie Konrada uchroni�o miasto od nieuchronnej kapitulacji, dzie� w dzie� �ci�gali tam mo�ni panowie, kt�rym uda�o si� wyrwa� ze szpon�w Saladyna i kt�rzy ch�tnie poddawali si� rozkazom Konrada. Wszyscy jednak zdawali sobie spraw�, �e bez pomocy Zachodu szans� utrzymania Tyru s� znikome, a perspektywy odzyskania utraconych ziem - �adne. W przerwie dzia�a� zbrojnych, gdy po pierwszej pr�bie zdobycia miasta Saladyn uda� si� na podb�j Syrii p�nocnej, panowie frankijscy wys�ali swojego najbardziej szanowanego wsp�towarzysza, Jozjasza arcybiskupa Tyru, aby osobi�cie przedstawi� papie�owi i kr�lom Zachodu ich rozpaczliw� sytuacj�. Mniej wi�cej w tym samym czasie ocaleni z pogromu szpitalnicy i templariusze 18 wys�ali do swych braci w Europie zachodniej pisma ok�lne, w kt�rych przekazali te same zatrwa�aj�ce wiadomo�ci.1 Arcybiskup odp�yn�� z Tyru pod koniec lata 1187 i po szybkiej podr�y zjawi� si� najpierw na dworze kr�la Sycylii Wilhelma II. Ju� pierwsze pog�oski o kl�sce wywar�y na Wilhelmie wielkie wra�enie. Kiedy dowiedzia� si� od arcybiskupa ca�ej prawdy, przywdzia� w�r pokutny i cztery dni sp�dzi� w samotno�ci. Z kolei wystosowa� pisemny apel do monarch�w europejskich o wzi�cie udzia�u w krucjacie i zacz�� przygotowywa� si� do najszybszego wys�ania si� ekspedycyjnych na Wsch�d. Wilhem prowadzi� wtedy wojn� z Bizancjum. W 1185 roku oddzia�y sycylijskie, kt�re usi�owa�y zdoby� Tessalonik�, ponios�y dotkliw� kl�sk�, niemniej jednak flota Wilhelma nadal patrolowa�a wody cypryjskie, udzielaj�c pomocy samozwa�czemu w�adcy Cypru, Izaakowi Komnenowi, zbuntowanemu przeciw cesarzowi bizantyjskiemu Izaakowi Angelosowi. Sycylia zawar�a wi�c pospiesznie pok�j z cesarzem, a admira� sycylijski, Margaritus z Brindisi, otrzyma� rozkaz powrotu do kraju, sk�d po dokonaniu remontu statk�w mia� pop�yn�� z hufcem w sile trzystu rycerzy do Trypolisu. Tymczasem arcybiskup Jozjasz, eskortowany przez poselstwo sycylijskie, uda� si� w drog� do Rzymu.2 W Rzymie tak�e rozumiano ju� powag� przywiezionych przez niego wie�ci, zw�aszcza �e Genue�czycy przekazali wcze�niej na dw�r papieski szczeg�ow� relacj� o wydarzeniach na Wschodzie.3 Stary papie�, Urban III, by� cz�owiekiem schorowanym i doznany wstrz�s okaza� si� ponad jego si�y. W dniu 20 pa�dziernika 1187 zmar� ze zgryzoty.4 Nast�pca jego wszak�e, Grzegorz VIII, natychmiast wys�a� list ok�lny do wszystkich wiernych, w kt�rym w tonie wielkiej powagi przedstawi� histori� utraty Ziemi �wi�tej i �wi�tego Krzy�a. Przypomnia� swoim czytelnikom, �e upadek Edessy przed czterdziestu laty powinien by� stanowi� dla chrze�cijan sygna� ostrzegawczy. W obecnej sytuacji trzeba zdoby� si� na najwy�sze po�wi�cenia. Niechaj ka�dy oka�e skruch� za grzechy i bior�c krzy� od�o�y w niebiosach skarb swoich zas�ug. Wszystkim krzy�owcom papie� obieca� odpust zupe�ny. Radowa� si� b�d� wiecznym �yciem w niebie, a na razie ich dobra doczesne znajd� si� pod opiek� Stolicy Apostolskiej. Ko�cz�c sw�j list zarz�dzi� �cis�y post w ka�dy pi�tek przez nast�pne pi�� lat i powstrzymywanie si� od spo�ywania mi�sa w �rody i soboty. Krewni papie�a i kardyna��w mieli obowi�zek przestrzegania postu �cis�ego tak�e w poniedzia�ki. W innych or�dziach Stolica Apostolska nakazywa�a wszystkim w�adcom i wielmo�om chrze�cija�skim zachowanie rozejmu w ci�gu siedmiu lat, a kr��y�y pog�oski, �e wszyscy kardyna�owie poprzysi�gli znale�� si� w�r�d pierwszych, kt�rzy wezm� krzy�. Jako kaznodzieje �ebrz�cy mieli poprowadzi� armie chrze�cija�skie do Palestyny.5 Papie� Grzegorz nie doczeka� owoc�w swej akcji. Po dw�ch miesi�cach pontyfikatu zmar� w Pizie w dniu 17 grudnia, pozostawiaj�c kontynuowanie dzie�a biskupowi Preneste, 19 kt�ry w dwa dni p�niej wst�pi� na tron papieski jako Klemens III. Podczas gdy stara� si� on mo�liwie szybko nawi�za� kontakt z najwi�kszym potentatem zachodnim, cesarzem Fryderykiem Barbaross�, arcybiskup Tyru wyprawi� si� za Alpy, aby naradzi� si� z kr�lami Francji i Anglii.6 O jego misji wiedziano ju� wcze�niej. We wrze�niu s�dziwy patriarcha Antiochii, Emeryk, napisa� list do kr�la Henryka II przedstawiaj�c cierpienia chrze�cijan na Wschodzie i wys�a� go za po�rednictwem biskupa Banijasu.7 W rezultacie, zanim Jozjasz z Tyru przyby� do Francji, najstarszy syn Henryka, Ryszard hrabia Poitou, wzi�� krzy�.8 Henryk od wielu lat prowadzi� chaotyczn� wojn� z kr�lem francuskim Filipem Augustem. W styczniu 1188 Jozjasz odnalaz� obu monarch�w w Gisors, na granicy miedzy Normandi� a domen� kr�l�w francuskich, gdzie spotkali si� w celu om�wienia warunk�w rozejmu. Arcybiskup u�y� ca�ej swojej elokwencji, by nam�wi� ich do zawarcia pokoju, i uzyska� przyrzeczenie mo�liwie szybkiego udania si� na Wsch�d. Filip hrabia Flandrii, zawstydzony, by� mo�e, sw� niefortunn� wy-praw� sprzed dziesi�ciu lat, poszed� za ich przyk�adem, wielu mo�nych pan�w z Francji i Anglii poprzysi�g�o towarzyszy� swoim monarchom. Postanowiono, �e armie wyrusz� w drog� razem, przy czym oddzia�y francuskie nosi� b�d� krzy�e czerwone, angielskie bia�e, a flamandzkie niebieskie. W celu uzyskania �rodk�w na pokrycie koszt�w wyprawy obaj kr�lowie wprowadzili specjalne podatki.9 Z ko�cem stycznia zebra�a si� w Le Mans rada przyboczna kr�la Henryka, uchwalaj�c dziesi�cin� "salady�sk�", dziesi�cioprocentowy podatek od dochod�w i ruchomo�ci, kt�ry mieli zap�aci� wszyscy �wieccy poddani kr�la, zamieszkali zar�wno w Anglii, jak i w jego posiad�o�ciach francuskich. Nast�pnie Henryk przeprawi� si� do Anglii, gdzie podj�� przygotowania do krucjaty, kt�rej �arliwym propagatorem by� Baldwin arcybiskup Canterbury. Arcybiskup Tyru, pokrzepiony na duchu, uda� si� w drog� powrotn� na Wsch�d.10 Wkr�tce po negocjacjach w Gisors Henryk odpisa� patriarsze Emerykowi, �e Franko wie mog� liczy� na szybk� pomoc.11 Optymizm Henryka okaza� si� nieuzasadniony. Z egzekwowaniem dziesi�ciny "salady�skiej" nie by�o wi�-kszych k�opot�w, tyle �e pewien templariusz, Gilbert z Hoxton, usi�owa� przyw�aszczy� sobie zebrane pieni�dze, a Wilhelm Lew, kr�l Szkot�w, kt�ry by� wasalem Henryka, nie zdo�a� wycisn�� ze sk�pych baron�w szkockich ani jednego pensa. Podj�to ju� nawet decyzje w sprawie rz�d�w w kr�lestwie w czasie pobytu Henryka i jego dziedzica na Wschodzie.12 Tymczasem, gdy do pe�nego zmobilizowania armii krzy�owej by�o jeszcze daleko, we Francji wybuch�a ponownie wojna. W hrabstwie Poitou zbuntowa�o si� przeciwko Henrykowi kilku jego wasali, a w czerwcu 1188 wpl�ta� si� on w konflikt z hrabi� Tuluzy. Kr�l Francji, wzburzony atakiem na swego wasala, wkroczy� do Berry. W odwecie Henryk wtargn�� na terytorium Filipa - wojna ci�gn�a 20 si� przez ca�e lato i jesie�. W styczniu 1189 Ryszard, kt�ry nie by� wzorem lojalnego syna, wyst�pi� przeciwko swemu ojcu po stronie Filipa. Nie ko�cz�ce si� walki wywo�a�y oburzenie wi�kszo�ci dobrych chrze�cijan. Hrabiowie Flandrii i Blois, wasale Filipa Augusta, postanowili nie wzi�� or�a do r�ki do chwili wyruszenia armii krucjatowej w drog�.13 Jesieni� 1188 papie� wydelegowa� biskupa Albano, a po �mierci tego biskupa wiosn� nast�pnego roku kardyna�a Jana z Anagni do obu kr�l�w z rozkazem zawarcia pokoju, ale nie odnios�o to �adnego rezultatu. Mediacja nie powiod�a si� r�wnie� Baldwinowi arcybiskupowi Canterbury. Na pocz�tku lata Filip i Ryszard najechali francuskie posiad�o�ci Henryka i odnie�li znaczne sukcesy. W dniu 3 lipca Filip zdoby� wielk� twierdz� Tours, a nast�pnego dnia Henryk, kt�ry by� ci�ko chory, przysta� na zawarcie upokarzaj�cego Angli� pokoju. Dwa dni p�niej, w dniu 6 lipca, zanim traktat ten ratyfikowano, Henryk zmar� w Chinon.14 Zgon starego kr�la u�atwi� wybrni�cie z trudnej sytuacji. Mo�na w�tpi�, czy Henryk kiedykolwiek my�la� powa�nie o udaniu si� na wypraw� krzy�ow�. Nast�pca Henryka wszak�e, Ryszard, pragn�� z ca�ego serca dope�ni� �lubu krzy�owego, a cho� odziedziczy� po swym ojcu tak�e konflikt z kr�lem Filipem, to jednak by� got�w do zawarcia z nim ka�dej ugody, kt�ra umo�liwi-�aby mu udanie si� na Wsch�d, zw�aszcza gdyby w krucjacie wzi�� udzia� tak�e Filip. Filip, kt�ry mniej obawia� si� Ryszarda ni� Henryka, doszed� do wniosku, �e dalsze odwlekanie krucjaty mo�e okaza� si� politycznie szkodliwe. Zawarto wi�c pospiesznie traktat. Ryszard uda� si� do Anglii, by koronowa� si� na kr�la i wzi�� w r�ce ster rz�d�w pa�stwa.15 Uroczysto�ci koronacyjne odby�y si� w Westminsterze w dniu 3 wrze�nia, po czym dosz�o w Londynie i Yorku do pogrom�w �ydowskich. Mieszka�cy kr�lestwa czuli zawi�� do �yd�w z powodu �askawo�ci okazywanej im przez zmar�ego monarch�, ponadto za� �wi�ty zapa� krzy�owy od dawna stanowi� dobry pretekst do zabijania nieprzyjaci� Zbawiciela. Ryszard ukara� przyk�adnie uczestnik�w zamieszek i pozwoli� pewnemu �ydowi, kt�ry z obawy o �ycie da� si� ochrzci�, powr�ci� do wiary swych ojc�w. Kronikarze ze zgorszeniem przyj�li komentarz arcybiskupa Baldwina, �e skoro nie chcia� on by� s�u�ebnikiem Boga, to niechaj zostanie s�u�ebnikiem diab�a. Kr�l bawi� w Anglii ca�� jesie�, zajmuj�c si� reorganizacj� administracji. Obsadzi� wakuj�ce stolice biskupie. Po dokonaniu pewnych zmian personalnych na stanowisko kanclerza kr�lestwa i wielkiego justycjariusza hrabstw po�udniowych powo�a� Wilhelma Longchamp, biskupa Ely, a godno�� wielkiego justycjariusza hrabstw p�nocnych i konetabla Windsoru powierzy� biskupowi Durham, Hugonowi. Kr�lowa-matka Eleonora mia�a sprawowa� w�adz� wicekr�lewsk�, ale nie chcia�a rezydowa� w Anglii. Brat kr�la, Jan, otrzyma� w lenno ogromne w�o�ci w po�udniowo-zachodniej cz�ci wyspy, jednak�e Ryszard pochopnie anulowa� przezorne postanowienie, zabraniaj�ce Janowi pokazywania si� przez trzy lata w Anglii. Ryszard wystawi� na sprzeda� wiele d�br kr�lewskich. 21 Wp�ywy z tych sprzeda�y, ��cznie z darowiznami i dziesi�-cin� "salady�sk�", przynios�y mu znaczne fundusze. Kr�l Szkot�w Wilhelm przys�a� dziesi�� tysi�cy funt�w w zamian za zwolnienie go od zale�no�ci od Korony angielskiej i oddanie mu miast Berwick i Roxburgh, kt�re utraci� za panowania Henryka.16 W listopadzie 1188 przyby� z Francji Rotrud hrabia Perche z zawiadomie-niem, �e kr�l Filip ko�czy ju� przygotowania do krucjaty i oczekuje Ryszarda w Vezelay w dniu1 kwietnia, aby om�wi� z nim kwesti� wymarszu.17 Z ko�cem 1188 roku dotar� na dw�r francuski list od agent�w kr�lewskich w Konstantynopolu zawieraj�cy informacj�, �e wedle przepowiedni �wi�to-bliwego pustelnika, Daniela, Frankowie odzyskaj� Ziemi� �wi�t� w roku, w kt�rym �wi�to Zwiastowania wypadnie w niedziel� Wielkanocn�. Zbieg tych �wi�t wyst�powa� w 1190 roku. Raport zawiera� tak�e wiadomo�� o k�opotach Saladyna wskutek wa�ni mi�dzy jego krewnymi oraz sprzymierze�cami, 22 kt�rych wcale nie umniejsza�a pomoc udzielana mu bezbo�nie przez cesarza Izaaka, oraz przytacza� pog�osk�, �e Saladyn poni�s� dotkliw� kl�sk� w pobli�u Antiochii.18 Wiadomo�ci, kt�re dotar�y do Francji w nast�pnym roku, brzmia�y ju� mniej optymistycznie, niemniej jednak donoszono, �e dzi�ki pomocy Sycylii Frankowie przyst�pili do dzia�a� zaczepnych.19 Co wi�cej, cesarz Zachodu Fryderyk Barbarossa wyruszy� ju� w drog� na Wsch�d.20 Najwy�sza pora, by udali si� tam kr�lowie Francji i Anglii. Po zasi�gni�ciu opinii rady kr�lewskiej Ryszard zgodzi� si� na spotkanie w Vezelay. Bo�e Narodzenie sp�dzi� ju� w Normandii, gotuj�c si� do wyruszenia do Palestyny pod koniec wiosny. W ostatnim momencie dosz�o do op�nienia z powodu nag�ej �mierci z pocz�tkiem marca kr�lowej Francji, Izabeli z Hainaut.21 Kr�lowie spotkali si� ponownie w Vezelay dopiero w dniu 4 lipca; przyprowadzili hufce rycerskie i oddzia�y piesze w pe�nej gotowo�ci do wyruszenia na �wi�t� wypraw�.22 Od kl�ski wojsk Kr�lestwa Jerozolimskiego pod Hittinem up�yn�y ju� trzy lata, na szcz�cie jednak dla Frank�w syryjskich inni krzy�owcy nie byli tak opieszali. Dzi�ki szybkiej pomocy kr�la sycylijskiego Wilhelma chrze�cijanie utrzymali w swych r�kach Tyr i Trypolis. Wilhelm zmar� 18 listopada 1189, a jego nast�pca Tankred znalaz� si� w swoim kraju w ci�kich trudno�ciach.23 Jednak�e ju� we wrze�niu pojawi�a si� na wodach syryjskich armada z�o�ona z du�skich i flamandzkich statk�w, kt�rych liczb� kronikarze z przesadnym optymizmem oszacowali na pi��set, a mniej wi�cej w tym samym czasie przyby� tam tak�e Jakub, pan na Avesnes, najdzielniejszy rycerz Flandrii.24 Zreszt� nie wszyscy Anglicy czekali na swego kr�la. W sierpniu odbi�a od brzeg�w Tamizy flotylla z za�og� z�o�on� z londy�czyk�w, kt�ra ju� w nast�pnym miesi�cu dotar�a do Portugalii. Podobnie jak ich rodacy przed mniej wi�cej czterdziestu laty, zaci�gn�li si� oni czasowo na s�u�b� kr�la Portugalii Sancza, kt�ry dzi�ki ich pomocy odebra� muzu�manom twierdz� Silvas, po�o�on� na wsch�d od Przyl�dka �w. Wincentego. W dzie� �w. Micha�a londy�czycy przep�yn�li Cie�nin� Gibraltarsk�.25 Ale najpot�niejsz� armi�, kt�ra znajdowa�a si� w drodze do Ziemi �wi�tej, by�a armia cesarza Fryderyka Barbarossy. Wiadomo�ci o wielkich kl�skach chrze�cijan w Palestynie poruszy�y Fryderyka do g��bi. Od chwili powrotu u boku swego stryja Konrada III z pocz�tej pod niepomy�ln� gwiazd� drugiej krucjaty Fryderyk pa�a� gor�cym pragnieniem ponownego wyruszenia do walki przeciwko niewiernym. By� on ju� cz�owiekiem starym, pod siedemdziesi�tk�, i od trzydziestu pi�ciu lat w�ada� pa�stwem niemieckim. Mimo podesz�ego wieku nie utraci� nic ze swej rycersko�ci ani uroku osobistego, wiele gorzkich do�wiadcze� nauczy�o go wszak�e rozwagi. W Palestynie nie mia� zbyt rozleg�ych stosunk�w. Osadnik�w pochodzenia niemieckiego mo�na tam by�o policzy� na palcach, a jego d�ugi sp�r z papiestwem odstrasza� w�adze frankijskie od proszenia go o pomoc. 23 Jednak�e r�d hrabi�w Montferratu nale�a� zawsze do stronnik�w Barbarossy. Mo�liwe, �e wiadomo�ci o m�nej obronie Tyru przez Konrada przynagli�y Fryderyka do dzia�ania. �wie�ej jeszcze daty ma��e�stwo jego dziedzica, Henryka, z ksi�niczk� sycylijsk� Konstancj� zwi�za�o go z po�udniowymi Normanami. W dodatku �mier� papie�a Urbana III w jesieni 1187 roku u�atwi�a mu zawarcie pokoju z Rzymem. Grzegorz VIII z otwartymi r�kami powita� tak cennego sprzymierze�ca chrze�cija�stwa, a Klemens III odni�s� si� do niego z nie mniejsz� �yczliwo�ci�.26 Fryderyk wzi�� krzy� w dniu 27 marca 1188 w Moguncji z r�k kardyna�a biskupa Albano. By�a to czwarta niedziela wielkopostna, od pierwszych s��w Introit zwana Laetare Hierusalem27 Ale przygotowania do wyprawy przeci�gn�y si� jeszcze ca�y rok. Rz�dy regencyjne w pa�stwie Fryderyk powierzy� swemu synowi, przysz�emu Henrykowi VI. Henryk Lew z Saksonii, mo�ny rywal Fryderyka w Niemczech, zosta� zmuszony do wyboru mi�dzy zrzeczeniem si� cz�ci swych posiad�o�ci, udaniem si� na w�asny koszt z cesarzem na krucjat� lub sp�dzeniem trzech lat poza granicami Niemiec. Henryk wybra� wygnanie, usuwaj�c si� na dw�r swego te�cia, kr�la Anglii Henryka II.28 Dzi�ki pozyskaniu przychylno�ci papie�a zapanowa� spok�j w Ko�ciele niemieckim rozdartym od lat nieustannymi wa�niami. Zachodni� granic� pa�stwa niemieckiego Fryderyk umocni� ustanawiaj�c now� marchi�.29 W czasie przygotowa� armii do ekspedycji wystosowa� pisma do w�adc�w ziem, przez kt�re prowadzi�a trasa marszu jego wojska, kr�la W�gier, cesarza Izaaka 5\ngelosa i su�tana Kilid� Arslana; wys�a� tak�e swego pos�a, Henryka z Dietz, z che�pliwym listem do Saladyna, ��daj�c oddania chrze�cijanom ca�ej Palestyny i wzywaj�c go do stoczenia w listopadzie 1189 bitwy pod miastem Soan.30( Kr�l W�gier i su�tan seld�ucki przes�ali odpowiedzi z obietnic� udzielenia mu pomocy. W 1188 roku przyby�o do Norymbergi poselstwo bizantyjskie, by om�wi� kwesti� przemarszu krzy�owc�w przez terytorium podleg�e cesarzowi Izaakowi.31 Odpowied� Saladyna natomiast, cho� uprzejma, by�a wynios�a. Zaproponowa� uwolnienie wszystkich je�c�w frankijskich i zwrot opactw �aci�skich w Palestynie ich prawowitym w�a�cicielom, ale nic wi�cej. W przypadku odrzucenia tej propozycji b�dzie musia�o doj�� do wojny. W pierwszych dniach maja 1189 Fryderyk opu�ci� Ratyzbon�. Towarzyszy� mu syn, Fryderyk szwabski, oraz wielu najmo�niejszych wasali, a jego wojsko, najliczebniejsze ze wszystkich armii, jakie pod wodz� jednego cz�owieka wyruszy�y kiedykolwiek na krucjat�, by�o dobrze uzbrojone i karne.32 Kr�l Bela III przyj�� Fryderyka przyja�nie, udzielaj�c mu wszechstronnej pomocy w czasie przemarszu przez W�gry. W dniu 23 czerwca 1189 Barbarossa przeprawi� si� w Belgradzie przez Dunaj i wkroczy� na ziemie bizantyjskie.33 24 Od razu zacz�y si� nieporozumienia. Cesarz Izaak Angelos nie umia� poradzi� sobie z sytuacj�, kt�ra wymaga�a taktu, cierpliwo�ci i odwagi. By� to zdolny, lecz s�abego charakteru dworak, kt�ry wyniesienie na tron zawdzi�cza� przypadkowi i kt�rego prze�ladowa�a my�l, �e ma w swym kraju wielu gro�nych konkurent�w do korony cesarskiej. Do wszystkich urz�dnik�w odnosi� si� podejrzliwie, ale nie odwa�y� si� podda� ich �cis�emu nadzorowi. Zar�wno si�y zbrojne, jak i skarb Cesarstwa znajdowa�y si� w op�akanym stanie, wyniszczone rozrzutno�ci� ��dnego s�awy Manuela- Komnena. Upadek cesarza Andronika zniweczy� zainicjowane przez niego reformy administracji. By�a ona teraz tak skorumpowana, jak jeszcze nigdy w dziejach Bizancjum. Wysokie i krzywdz�ce podatki doprowadzi�y do wrzenia na Ba�kanach. Na Cyprze wybuch�a rewolta pod przewodem Izaaka Komnena. Ormianie odebrali Cesarstwu Cylicj�. Turcy coraz g��biej wdzierali si� do prowincji bizantyjskich w �rodkowej i po�udniowo-zachodniej Anatolii, a Normanowie italscy dokonali gwa�townej napa�ci na Epir i Macedoni�. Jedynym sukcesem militarnym Izaaka Angelosa w ci�gu ca�ego panowania by�o zwyci�stwo nad Normanami. Poza tym polega� na dyplomacji. Ku �wi�temu oburzeniu wschodnich Frank�w zawar� �cis�y sojusz z Saladynem. Wprawdzie nie chodzi�o mu o dzia�anie na ich szkod�, lecz o szachowanie Seld�uk�w, ale poniewa� przy sposobno�ci uda�o mu si� uzyska� zgod� na ponowne oddanie grekom pieczy nad miejscami �wi�tymi w Jerozolimie, obrazi� tak�e chrze�cijan w zachodniej Europie. Chc�c umocni� sw� pozycj� na Ba�kanach, nawi�za� przyjazne stosunki z kr�lem w�gierskim Bel� III, po�lubiaj�c w 1185 roku jego c�rk� Ma�gorzat�. Jednak�e specjalny podatek na�o�ony z okazji tego ma��e�stwa sta� si� iskr�, kt�ra wywo�a�a otwart� rebeli� burz�cych si� ju� od pewnego czasu Serb�w i Bu�gar�w. Chocia� dow�dcy bizantyjscy odnie�li z pocz�tku kilka zwyci�stw, to jednak nie uda�o im si� st�umi� tego buntu. Kiedy Fryderyk stan�� w Belgradzie, w p�nocno--zachodniej, g�rzystej cz�ci p�wyspu istnia�o ju� niezale�ne pa�stwo serbskie, a jednocze�nie, cho� Bizantyjczycy nadal trzymali si� w twierdzach, tereny wiejskie, po�o�one wzd�u� g��wnego szlaku do Konstantynopola, znajdowa�y si� w r�kach zb�jnik�w bu�garskich.34 Zaledwie armia niemiecka przeprawi�a si� przez Dunaj, a ju� dosz�o do nieporozumie�. Zb�jnicy serbscy i bu�garscy napadali na ka�dego marudera, a ludno�� wiejska by�a zastraszona i nieprzyjazna. Niemcy natychmiast oskar�yli Bizantyjczyk�w o celowe podjudzanie do tej wrogo�ci, nie chc�c zrozumie�, �e Izaak nie ma �adnych mo�liwo�ci po�o�enia kresu nastrojom antyniemieckim. Fryderyk okaza� si� na tyle rozs�dny, �e postanowi� nawi�za� przyjazne kontakty z przyw�dcami buntownik�w. Stefan Nemanja, wielki �upan Serbii, przyby� w lipcu ze swoim bratem Stracimirem do Niszu, aby powita� monarch� niemieckiego w czasie przemarszu jego wojsk przez to miasto, a bracia Piotr i Iwan Asen, Wo�osi, kt�rzy stali na czele rewolty bu�garskiej, powiadomili go przez swych emisariuszy 25 o gotowo�ci przyj�cia mu z pomoc�. Wiadomo�ci o tych negocjacjach wywo�a�y na dworze konstantynopolita�skim zrozumia�e zaniepokojenie. Izaak zacz�� podejrzewa� Fryderyka o zdradzieckie zamiary. Wys�a� dw�ch dygnitarzy bizantyjskich, kt�rzy przebywali kiedy� z poselstwem na dworze niemieckim, Jana Dukasa i Konstantyna Kantakuzenosa, aby powitali Fryderyka na granicy Bizancjum, ale ku oburzeniu ich dawnego przyjaciela historyka Nicetasa Choniate-sa skorzystali ze swej misji, by podburzy� Barbaross� przeciwko Izaakowi. Cesarz bizantyjski dowiedzia� si� szybko o intrygach swych przedstawicieli. Podczas gdy eskorta bizantyjska podsyca�a nieufno�� Fryderyka, datuj�c� si� jeszcze z czas�w drugiej krucjaty, Izaak straci� zdrowy rozs�dek. Do tej chwili dzi�ki dyscyplinie w szeregach armii niemieckiej i zadbaniu przez w�adze bizantyjskie o dostarczenie jej dostatecznych ilo�ci prowiantu uda�o si� unikn�� ostrzejszych incydent�w. Kiedy jednak Fryderyk zaj�� Filipopolis i wys�a� stamt�d swych pos��w do Konstantynopola w celu om�wienia kwestii przetransportowania oddzia��w krzy�owych na brzeg azjatycki, Izaak wtr�ci� ich do wi�zienia, w przekonaniu, �e b�dzie mia� zak�adnik�w, gwarantuj�cych spokojny przemarsz armii niemieckiej. Nie pozna� si� kompletnie na Fryderyku, kt�ry natychmiast rozkaza� swemu synowi Fryderykowi szwabskiemu zaj�� miasto Didymotyk� w Tracji w odwecie za zatrzymanie zak�adnik�w niemieckich, napisa� te� do swego starszego syna Henryka, aby zmobilizowa� flot� wojenn� do akcji przeciwko Bizancjum i postara� si� o b�ogos�awie�stwo papie�a na krucjat� przeciwko Grekom. Je�eli Frankowie nie obsadz� Cie�niny Dardanelskiej - dowodzi� - ruch krucjatowy nie ma szans powodzenia. W obliczu gro��cego Konstantynopolowi ataku armii niemieckiej, wspieranej przez flot� zachodni�, Izaak, po kilku miesi�cach kunktatorskich kr�tactw, spu�ci� z tonu i uwolni� niemieckich pos��w z wi�zienia. W Adrianopolu podpisano napr�dce uk�ad pokojowy. Izaak wyda� Fryderykowi zak�adnik�w i obieca� dostarczy� statki pod warunkiem, �e przeprawa odb�dzie si� przez Dardanele, nie przez Bosfor, przyrzek� tak�e zaopatrywa� wojsko w prowiant w drodze przez Anatoli�. Fryderyk pragn�� jak najszybciej wyruszy� do Palestyny. Pohamowawszy gniew zaakceptowa� warunki Izaaka. Armia niemiecka przemaszerowa�a przez Ba�kany w niespiesznym tempie, Fryderyk bowiem by� zbyt ostro�ny, aby w zimie ryzykowa� przepraw� przez Anatoli�. W czasie miesi�cy zimowych, kt�re sp�dzi� w Adrianopolu, mieszka�cy Konstantynopola dr�eli ze strachu, �e nie przyjmie on przeprosin Izaaka i pomaszeruje na stolic�. W marcu 1190 roku jednak�e ca�a armia niemiecka uda�a si� do Gallipolis nad Dardanelami, sk�d bizantyjskimi statkami transportowymi przeprawi�a si� do Azji; Izaak i jego poddani odetchn�li z ulg�.35 Z azjatyckiego wybrze�a Dardaneli Fryderyk poszed� mniej wi�cej tym samym szlakiem, 27 kt�rym p�tora tysi�ca lat temu maszerowa� Aleksander Wielki, i przeprawiwszy si� przez Granik oraz wezbran� rzek� Angelokomites dotar� do brukowanego traktu bizantyjskiego w miejscu po�o�onym mi�dzy Miletopolisem a dzisiejszym Balykesirem. Drog� t� dosta� si� przez Kalamos do Filadelfii, gdzie mieszka�cy z pocz�tku zachowywali si� przyja�nie, p�niej jednak pr�bowali obrabowa� niemieck� stra� tyln�, za co ponie�li stosown� kar�. W Laodycei Fryderyk stan�� 27 kwietnia 1190, w trzydzie�ci dni po przeprawie przez Dardanele. Stamt�d skr�ci� w g��b l�du, posuwaj�c si� t� sam� fataln� drog�, kt�r� Manuel maszerowa� do Myriokefalon, i w dniu 3 maja odbywszy potyczk� z Turkami min�� pole bitwy, na kt�rym do tej chwili bieli�y si� ko�ci poleg�ych. Znajdowa� si� ju� na terytorium, kt�re podlega�o w�adzy su�tana seld�uckiego. Od razu sta�o si� jasne, �e mimo wcze�niejszych obietnic Kilid� Arslan zamierza utrudni� krzy�owcom prze-marsz przez swoje ziemie. Jednak pod wra�eniem liczebno�ci armii chrze�cija�skiej rozkaza� oddzia�om tureckim ograniczy� si� do posuwania si� za ni�, porywania maruder�w i utrudniania dost�pu do �ywno�ci. Taktyka ta przy-nios�a dobre rezultaty. �o�nierze Fryderyka zacz�li pada� ofiar� g�odu i pragnienia, a nierzadko tak�e i strza� tureckich �ucznik�w. Okr��ywszy pasmo g�r zwane przez Turk�w Su�tan Daghlary, szlakiem prowadz�cym z Filomelionu na wsch�d, Fryderyk stan�� 17 maja pod Ikonium. Su�tan ze swoim dworem opu�ci� stolic� i nast�pnego dnia, po zaci�tej bitwie z jego synem, Kutb ad-Dinem Malikszahem II, Fryderyk wkroczy� do miasta. Nie bawi� tam d�ugo, zezwoli� jednak wojsku wypocz�� w ogrodach Meramu, na po�udniowych przedmie�ciach Ikonium. Sze�� dni p�niej wyruszy� do Karamanu, docieraj�c tam w dniu 30 maja. Stamt�d poprowadzi� swe wojsko przez prze��cze Taurusu, nie spotykaj�c nigdzie oporu, w kierunku Seleukii, po�o�onej na po�udniowym wybrze�u p�wyspu. Port ten znajdowa� si� w r�-ku Ormian, kt�rych katolikos natychmiast wys�a� ostrze�enie do Saladyna. Droga prowadzi�a trudnym terenem, �ywno�ci brakowa�o, doskwiera� letni upa�.36 W dniu 10 czerwca wielka armia niemiecka zesz�a na r�wnin� Seleukii i przygotowywa�a si� do przeprawy przez rzek� Kalykadnos, by wkroczy� do miasta. Cesarz ze sw� gwardi� przyboczn� wysun�� si� naprz�d, dotar� do brzegu rzeki. Co si� potem sta�o, nie wiemy. Albo Fryderyk zeskoczy� z konia, by och�odzi� si� w rzece, i pr�d okaza� si� silniejszy, ni� przypuszcza�, albo jego niem�ody ju� organizm nie wytrzyma� nag�ego zimna, a by� mo�e ko� cesarski po�lizgn�� si� i zrzuci� do rzeki je�d�ca, kt�rego ci�ka zbroja od razu wci�gn�a na dno. Kiedy armia stan�a nad Kalykadnosem, wydobyte z rzeki zw�oki cesarza spoczywa�y ju� na brzegu.37 �mier� tak wielkiego cesarza by�a ci�kim ciosem nie tylko dla jego stronnik�w, ale dla ca�ego �wiata frankijskiego. Wie�ci o zbli�aniu si� Fryderyka na czele wielkiej armii ogromnie pokrzepi�y rycerzy, prowadz�cych zaci�te walki na wybrze�u syryjskim. 28 �ywiono przekonanie, �e tylko jego armia jest zdolna zmusi� muzu�man�w do odwrotu i �e po po��czeniu si� z wojskami kr�l�w Francji i Anglii, kt�rzy, jak ju� wiedziano, mieli wkr�tce wyruszy� na Wsch�d, Barbarossa odzyska Ziemi� �wi�t� dla chrze�cija�stwa. Nawet Saladyn obawia� si�, �e nie zdo�a dotrzyma� pola tak silnej koalicji. Kiedy si� dowiedzia�, �e Fryderyk jest ju� w drodze z Konstantynopola, wys�a� swego sekretarza i p�niejszego biografa, Baha ad-Dina, do Bagdadu, powiadamiaj�c kalifa An-Nasira o pilnej potrzebie mobilizacji wiernych dla stawienia czo�a niebezpiecze�stwu, wezwa� tak�e do siebie wszystkich swoich wasali. �ci�ga� informacje o ka�dym etapie marszu armii niemieckiej, s�dz�c mylnie, �e Kilid� Arslan potajemnie pomaga naje�d�com. Kiedy do muzu�man�w dotar�a nagle wie�� o �mierci Fryderyka, uznali za-pewne, �e B�g sprawi� cud dla ocalenia prawdziwej wiary. Saladyn m�g� bez obawy zmniejszy� armi�, kt�r� zgromadzi� przeciwko Niemcom w Syrii p�nocnej, i wys�a� �wie�e oddzia�y dla wzmocnienia swych si� operuj�cych na wybrze�u palesty�skim.38 Islam znajdowa� si� w wielkim niebezpiecze�stwie i Saladyn s�usznie uwa�a�, �e �mier� cesarza by�a jego wybawieniem. Chocia� w czasie ci�kiego marszu przez Anatoli� zgin�o sporo �o�nierzy niemieckich i przepad�a cz�� wyposa�enia wojennego, armia cesarska by�a nadal pot�na. Jednak Niemcy, kt�rzy zawsze p�on� dziwnym pragnieniem otaczania czci� przyw�dcy, przewa�nie ulegaj� demoralizacji, gdy nagle przyw�dcy tego zabraknie. �o�nierze Fryderyka za�amali si�. Dow�dztwo obj�� Fryderyk ksi��� Szwabii, ale cho� by� to dzielny rycerz, nie by� cz�owiekiem tak wielkiego formatu jak jego ojciec. Niekt�rzy baronowie postanowili wr�ci� ze swoimi �witami do Europy, cz�� po�eglowa�a z Seleukii lub z Tarsu do Tyru. Ksi��� na czele znacznie uszczuplonej armii pomaszerowa� w wilgotnym letnim upale przez r�wnin� cylicyjsk�, zabieraj�c w drog� zw�oki cesarza zakonserwowane w occie. Dla okazania swego szacunku ksi��� ormia�ski Leon, nie bez pewnego wahania, z�o�y� wizyt� w obozie niemieckim. Wodzowie niemieccy nie zdo�ali zapewni� swoim �o�nierzom dostatecznego wy�ywienia. Kiedy zabrak�o autorytetu cesarza, dyscyplina w wojsku rozprz�g�a si�. Wielu �o�nierzy g�odowa�o, wielu szwankowa�o na zdrowiu, nikt nie s�ucha� rozkaz�w. Ksi��� ci�ko zachorowa� i musia� zatrzyma� si� w Cylicji. Armia niemiecka pomaszerowa�a dalej bez niego, ponosz�c ci�kie straty, zaatakowana przez nieprzyjaciela w czasie przeprawy przez Wrota Syryjskie. Niedobitki, kt�re w dniu 21 czerwca zdo�a�y dotrze� do Antiochii, stanowi�y ju� tylko gromad� �a�osnych n�dzarzy. Kilka dni p�niej, po powrocie do zdrowia, zjawi� si� tam ksi��� Fryderyk.39 Ksi��� Antiochii Boemund przyj�� Niemc�w bardzo go�cinnie. To ich ostatecznie zgubi�o. Nie maj�c wodza utracili ca�y sw�j entuzjazm, w dodatku za� po ci�kim marszu nie mieli ochoty opuszcza� pe�nej zbytku Antiochii. 29 A nieumiarkowany tryb �ycia r�wnie� nie wyszed� im na zdrowie. Tymczasem Fryderyk szwabski, mile po�echtany z�o�onym mu przez Boemunda ho�dem i podniesiony na duchu wizyt� swego kuzyna Konrada z Montferratu, kt�ry przyby� do niego z Tyru, pali� si� do dalszej drogi. Ale kiedy z ko�cem sierpnia ksi��� opuszcza� Antiochi�, armia niemiecka jeszcze bardziej stopnia�a. Wielu Frank�w, kt�rym przyby� z pomoc�, nie docenia�o jego po�wi�cenia. Wszyscy przeciwnicy Konrada, wiedz�c o ��cz�cych go z ksi�ciem Fryderykiem wi�zach krwi i przyja�ni, szeptali, �e Saladyn zap�aci� markizowi 30 Montf errat sze��dziesi�t tysi�cy bizant�w za usuni�cie swego kuzyna z Antio-chii, gdzie sprawie chrze�cija�stwa m�g� on odda� znacznie wi�ksze us�ugi. Wymownym symbolem tych wydarze� sta� si� rozk�ad zw�ok cesarza. Ocet okaza� si� nieskuteczny, gnij�ce szcz�tki monarchy pochowano pospiesznie w katedrze antioche�skiej. Kilka ko�ci jednak zabra�a w drog� armia nie-miecka, w z�udnej nadziei, �e przynajmniej cz�stka Fryderyka Barbarossy doczeka dnia S�du Ostatecznego w Jerozolimie,40 Pos�pne fiasko krucjaty cesarza niemieckiego spowodowa�o, �e z tym wi�ksz� niecierpliwo�ci� oczekiwano przybycia na Wsch�d kr�l�w Francji i Anglii, aby przy��czyli si� do zaci�tych i rozstrzygaj�cych walk, kt�re rozgorza�y na wybrze�u p�nocnej Palestyny. Rozdzia� II AKKA Oto odwr�c� sprz�t wojenny, kt�ry macie w r�kach, a kt�rym walczycie z kr�lem babilo�skim i Chaldejczykami, oblegaj�cymi was z zewn�trz mur�w... Ksi�ga Jeremiasza 21, 4 W chwili swego tryumfu Saladyn pope�ni� jeden wielki b��d: ze zbyt du�ym respektem odni�s� si� do fortyfikacji Tyru. Gdyby po zdobyciu Akki w lipcu 1187 natychmiast pomaszerowa� na Tyr, miasto nale�a�oby ju� do niego. W przekonaniu jednak, �e chrze�cijanie wyrazili zgod� na kapitulacj�, op�ni� wymarsz o kilka dni. Kiedy stan�� pod Tyrem, w mie�cie znajdowa� si� ju� Konrad z Montferratu, kt�ry nie chcia� s�ysze� o z�o�eniu broni. Saladyn nie mia� wtedy sprz�tu niezb�dnego do regularnego obl�enia, odst�pi� wi�c od miasta, by zaj�� si� aneksj� teren�w �atwiejszych do zdobycia. Dopiero w pa�dzierniku, ju� po upadku Jerozolimy, dokona� drugiego ataku na Tyr, anga�uj�c do tej akcji znaczne si�y zbrojne i wszystkie posiadane machiny obl�nicze. Jednak�e Konrad, kt�ry pieni�dze przywiezione z Konstantynopola przeznaczy� na ulepszenie systemu fortyfikacji miejskich, zd��y� ju� wzmocni� mury, kt�re przecina�y w�ski p�wysep broni�c dost�pu do miasta. Kiedy muzu�ma�skie machiny obl�nicze okaza�y si� nieprzydatne, a flota Saladyna ponios�a bezapelacyjn� kl�sk� u wej�cia do portu, su�tan jeszcze raz odst�pi� od obl�enia Tyru i rozwi�za� wi�kszo�� swoich oddzia��w. Zanim znowu zjawi� si� na wybrze�u, aby doko�czy� podboju tego obszaru, chrze�cijanie otrzymali pomoc zza morza.1 Si�y zbrojne, kt�re z ko�cem wiosny 1188 wyekspediowa� kr�l Sycylii Wilhelm II, by�y wprawdzie szczup�e, ale sk�ada�y si� z dobrze uzbrojonej floty pod komend� admira�a Margaritusa i dwustu zaprawionych w rzemio�le wojennym rycerzy. Przybycie tych posi�k�w sk�oni�o Saladyna do odst�pienia, w lipcu 1188, od obl�enia zamku Krak des Chevaliers i odstraszy�o go tak�e od zaatakowania Trypolisu.2 W tym momencie nawi�za�by z ch�ci� negocjacje w sprawie zawarcia pokoju. W Tyrze przebywa� wtedy pewien rycerz z Hiszpanii, kt�ry zjawi� si� w sam� por�, by wzi�� udzia� w obronie miasta. Nie znamy jego imienia, ale od zbroi