ADAM BOCHENEK Profesor Uniwersytetu Jagiello�skiego. w Krakowie. MICHA� REICHERProfesor Akademii Medycznej w Gda�sku. ANATOMIA CZ�OWIEKA PODR�CZNIK Dla STUDENT�W I LEKARZY WSPO�-AUTORZY 1909-1928 t. BOCHENKI, ST. CIECHANOWSKI, ER. KRZYSZTA�JPWICZ, E. LOTH, KJV. MAJEWSKI, J. MARKOWSKIpod redakcj� STANIS�AWA CIECHANOWSKIEGO TOM�W CZTERY wydane staraniem POLSKIEJ AKADEMII UMIEJ�TNO�CI 1952-1965. ABRAMOWICZ, T. BILJKIEWICZ, ST. MILLER, J. HURYNOWICZi. IWASZKIEWICZ, W�-. KUBIK. W. �a�SlNSKl, PR. MIEDZINSKINARKIEWICZ, M. REICHER, E. STO�YHWO. W. SYLWANOWICZpod redakcj� MICHA�-A REICHERATOM�W SIEDEM 1968-1974. T. BILJKIEWICZ. ST. MILLER. M. REICHEIR. E. STO�YHWOS. ZAWISTOWSKI. 2. ZEGARSKAANIATOMIA CZ�XWIEKApod redakcj� MICHA�-A REICHERA. TOM�W PI��. wyda�. PA�STWOWY ZAK�AD WYDAWNICTW LEKARSKICH. ADAM BOCHKNEK-MICHA�-REICHER. ANATOMIA CZ�OWIEKA. TOM V UK�AD NERWOWY OBWODOWY. UK�AD NERWOWY AUTONOMICZNY POW�OKA WSP�LNA NARZ�DY ZMYS��W napisali P. KRZYSZTA�OWICZ, E. LOTH, ICW. MAJEWSKI, J. MARKOWSKT. wsp�autorzy 1. ABRAMOWICZ, S. MILLER, J. IWASZKIEWICZ, M. REICHER. W. SYLWANOWICZprzerobili i uzupe�nili J. JORDAN. W. KUBIK. W. �-ASI�SKI, P. MIEDZI�SKI, 0. NARKIEWICZ, M. SZOSTAKIEWICZ-SAWICKA, S. ZAWISTOWSKIpod redakcj� WIES�-AWA �-ASINSKIEGO. w*m**r*rr*. Warszawa 1989. PANSTWOWY ZAK�AD WYDAWNICTW LEKARSKICH. @Copyright by Pa�stwowy Zak�ad Wydawnictw Lekarskich, . Warszawa 1989. Redaktor:mgr Jadwiga Za wadzkaRedaktor techniczny:Waran Kuna Korektor/ustna JMa�kowska. ISBN 83-200-1230-9. PANSTWOWY ZAK�-AD WYDAWNICTW LEKARSKICH WARSZAWA I 989 Wydanie 111/11. Nak�ad 48650+350 egz. Format 85 Obj�to��:ark v�d, 53, 7:ark, druk, **z 5 Papier oUseI-ow*li Q, 798100 cm, 80 gSk�ad i �amanie:Zak�ady Graficzne DSPIlustracje, monta� arkuszowy, druk i opraw� uko�czy�y w kwietniu l 9 a 9 r. WROC�-AWSKIF ZA 84 Y GRAFICZNE �arn, nr 216/1591/88/01 U-61 Cena z� 5000. **oc**-*Pami�ci pierwszego Autora i Inicjatora niniejszego podr�cznika w 75 rocznic� �mierci tom ten po�wi�caj� wsp�autorzy. PRZEDMOWA DO WYDANIA III(11). Tom V Anatomii cz�owie:ka Bochenka i Reichera jest poprawionym i uzupe�nionym wydaniem tomu VII tego podr�cznika z 1965 roku, kt�ry podobnie jak i inne tomy, dawno znikn�� z p�ek ksi�garskich, ale nadal jest dzie�em poszukiwanym zar�wno przez lekarzy, jak i przez student�w. Wiele pa�stw ma swoje podstawowe, wielokrotnie wznawiane podr�czniki anatomii prawid�owej, niekiedy zreszt� tre�ci� znacznie odbiegaj�ce od swoich pierwszych wyda�. Przyk�adem takiego podr�cznika jest ukazuj�ca si� od ponad 150 lat angielska Gra*s Anatomy, kontynuuj�ca pi�kne tradycje nauki, a zatem stanowi�ca cz�� kultury narodowej. Chcieliby�my, aby to samo mo�na by�o kiedy� powie-dzie� o dziele Bochenka i Reichera. Marny r�wnie� nadziej�, �e czas oczekiwania na nast�pne tomy nie b�dzie tak d�ugi. Spo�r�d autor�w, kt�rzy opracowywali w 1965 roku tom VII, przerabiaj�c i uzupe�niaj�c wydania poprzednie(a cz�sto pisz�c je od nowa), pi�ciu nie doczeka�o ju� nowego, dostosowanego do dzisiejszego stanu wiedzy tomu V. Opr�cz Micha�a Reichera opu�cili nas na zawsze profesorowie:Ignacy Abramowicz(jl 982), Stanis�aw Miller(N 965), Jaros�aw Iwaszkiewicz(11985)i Witold Sylwanowicz(N 975). Opracowali oni w niniejszym tomie rozdzia�y, w kt�rych przedmiocie byli znawcami najwybitniejszymi, zapisuj�c si� tym samym z�otymi literami w historii polskiej medycyny i polskiego pi�miennictwa podr�cznikowego. Oddajmy Im w tym miejscu nale�ny ho�d. Ich dzie�o zgodzili si� kontynuowa� uczniowie i wsp�pracownicy:prof dr Helena Szostakiewicz-Sawicka, prof dr Stanis�aw Zawistowski, doc. dr J�ze(Jordan i prof. dr Olgierd Narkiewicz. Opr�cz, w�asnej"niewielk� cz�� opracowan� w wydaniu poprzednim przez Micha�a Reichera poprawi� i uzupe�ni� ni�ej podpisany. Anatomia prawid�owa jest nie tylko. Part pour Part". Ka�dy rozs�dnie my�l�cy, zw�aszcza lekarz, wie o tym, �e, wszelkie pr�by zerwania z ni�-jak pisa� Micha� Reicher w swojej przedmowie-byb zawsze bezskuteczne, czego liczne dowody daje historia medycy. �zd�, w maju 1986. Wies�aw �asi�ski. razsomoww no rr m wrnudk. uciszy tom omawia ukt�d nerwowy obw���wy P��ad nerwowy iorniczny, pow�ok� wsp�ln� oraz narz�dy zmys���ton ostatnim, si�dmym tomem Anaroni� B o iP e OK a-Be�ta i odpowiada cz�ci drugiej i trzeciej V iom 9 Anatomii Baka z 1925 i 1928 roku. i��ka ta ukazuje si� w czasie, kiedy nauki norP�ogiczne, zw�aianatomia cz�owieka, prze�ywaj� g��boki kryzys zwi�zku z reform� stu�i�w medycznych, z�nierAW 4 nie �rko w ce, ale te� w wielu innych krajach, stanowisko PP 9 N@ogii w rantu medycyny test D�zedrniotem �ywej i ostrej kQ? Y�anowiskoto krytrkow�ne jest pot wp�ywem w@83 ch, nie ulega eh w�tpliwo�ci post�p�w, zw�aszcza nauk biocheBPWzOYcha�dyrozs�dny morfolog zdaje sobie spr�w� �e*JAk si� wyrazi� n z czo�owych anatom�w doby dzisiejszej(W o�P:8 e i 4 e gg e r. O-okres, *a 6, pouc I arf"dla anatom�w mtrP i obowi�zkiem czaj�cego Jest zredukowa� liczne szczeg�y wyk'999 anatomii lat rzednie� na rzecz stale wzr�si�j�cych pot wzgl 9 em znaczenia i �to�ci innych przedmiot�w, Temniej jednak zachodzi powa�n� obaw� �eby 844 �eniacb i �alach reformatorskich rte p�j�� z�y:��leko, ztjP@e ograniczenie Nelogii grozi odst�pie�iem lut chaety ty�ka zlYToim ograniczeni zasadniczej i niezast�pionej n�ukowej i �wPFGcznei metody iparowania, a w konsekwencji powrotem do galePP 8 u 4 e 8 cynaJest zwi�zari� z wy�l� �n�torniezn� i �FBelkie pr�by zea@az ni� by�y zawsze bezskuteczne, czego liczrP 9 o 9 o 6(Ale himamedycyny. WBego nie nale�y w�tpi�, �e anatomia cz:owiFB niezale�nie od ize(lich reformatorskich poczyn�� i aktg�hych 8 swe tradycyjne stanowisko jako podstawa medBYPYWniniejszym tomie, gogwtn�e ��k w poprze�niP zastosowano �a� 483 emi�dzynarodowe Mi�nawnictwa AnaiPPczne Paivskie****z 1855 roku oraz Polskie Mianownictwo P��omiczne z 1958**Na�omiast tylko cz�ciowo wprow�dzowo rPBanr i uzupe�ni�*a, zw�aszcza dotycz�ce uk�adu nerwowego mWownictwa �aci�iegoprzyj�tego na kh Mi�zyn�rodowym KA 8+esie AnatomiczJBw Nowym Jorku w IWO roku, Uwa��li�nY �e terminologia k�adu nerwowego w tarnie VI i VII nie powinn*Si� r�ni� i nowe*'cznn*******************. zmiany terminologiczne z 1960 roku mog� by� w pe�ni uwzga�muenedopiero w nast�pnym wydaniu. Chocia� w ci�gu ostatnich 10 lat sprawa ustalenia i ujednolicenia mianownictwa anatomicznego polskiego i �aci�skiego zosta�a bardzo korzystnie za�atwiona, to jednak z pewno�ci� up�ynie jeszcze kilka lat do czasu ostatecznego jej uregulowania. W celu szybkiego uko�czenia podr�cznika i lepszego wywi�zania si� ze swego zadania poprosi�em kilku koleg�w o opracowanie poszczeg�lnych dzia��w tego tomu. Uk�ad nerwowy obwodowy i autonomiczny pr�cz ni�ej podpisanego opracowali dr W. K ub i k, doc. 0. Narkiewicz i prof W. Sylwanowicz, sk�r�-prof. P. Miedzi�ski, narz�dy zmys��w profesorowie:1. Abramowicz, St. Miller. J. Iwaszkiewicz. W. �asi�ski. P. Miedzi�ski i M. Reicher. Szczeg�ln� uwag� zwr�cili�my na stron� ilustracyjn� ksi��ki, zw�aszcza na rysunki nerw�w. Starali�my si� przynajmniej cz�ciowo odtworzy� dzi� ju� zupe�nie niedost�pne ryciny Ludwika HirszfeI d a z jego Neurologii 08531. Ryciny te uwzgl�dni� r�wnie� Edward Lot h w opracowanym przez siebie rozdziale o nerwach obwodowych(do I wydania AnatomiiBochenka)i Witold Sylwanowiez w obu nast�pnych wydaniach tego rozdzia�u z lat 1958 i 1960. Ze wzgl�d�w oszcz�dno�ciowych ryciny te by�y jednobarwne. Wprowadzaj�c kolor, starali�my si� wskrzesi� ich wyrazisto�� anatomiczn� i warto�ci estetyczne. Cz�� rycin hirszfeldowskich, jak te� znaczn� wi�kszo�� pozosta�ych rycin tego tomu, podobnie jak tom�w poprzednich, ze znan� im sumienno�ci�, dok�adno�ci� i poczuciem artystycznym wykona�y Hanna Suchodolska i Jadwiga Jo�czyk, za co serdecznie im dzi�kuj�. Za pi�kne wykonanie niekt�rych rycin dzi�kuj� te� pani Furma�skiej. G��bok� i serdeczn� wdzi�czno�� winien jestem wieloletniej sekretarce Zak�adu Anatomii Prawid�owej AM w Gda�sku, niedawno zmar�ej Reginie Umiastowskiej. Bra�a ona �ywy udzia� w przygotowaniu wszystkich tom�w podr�cznika. By�a pomocna przy sporz�dzaniu skorowidza i przy korekcie:wszystkie tomy od pierwszego do ostatniego w�asnor�cznie przepisywa�a na maszynie. Wkr�tce po uko�czeniu tego trudnego zadania �miertelna choroba oderwa�a j� od warsztatu pracy. Pragn� te� podzi�kowa� Pa�stwowemu Zak�adowi Wydawnictw Lekarskich. Wszyscy pracownicy tej instytucji, zar�wno redakcji, jak i pionu technicznego, w miar� mo�no�ci starali si� uwzgl�dni� maje wymagania i potrzeby. Korzystam te� ze sposobno�ci, �eby gor�co podzi�kowa� profesorowi S�ani s� aw o wi K o n o p c e. Jako dyrektor I-ekarskiego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, kt�ry nast�pnie przekszta�ci� si� w PZWL, w imieniu w�asnym i w imieniu Polskiej Adademii Umiej�tno�ci w Krakowie zwr�ci� si� on do mnie w 1946 roku z propozycj� nowego opracowania Anatomii Bochenka. p� tej chwili do uko�czenia podr�cznika min�o przesz�o 18 lat nie zerwanej pracy. W niniejszym wydaniu opr�cz w�a�ciwej osnowy niewiele pozosta�o pierwotnego ukszta�towania podr�cznika B o c h e n k a z 1909 roku. Nauka kroczy nieprzerwanie naprz�d i jej post�py stale j� przeiztalcaj�i uzupe�niaj�. A jednak s�dz� i prawie wszyscy wsp�praownicys� tego zdania, �e podr�cznik ten, cho� tak bardzo r�ny od ierwowzoru, zgodnie z tradycj� naukow� powinien by� uwa�any za igo kontynuacj� i �e nazwiska pierwszych autor�w i redaktor�w poinn*figurowa� na pierwszym miejscu. S�dz�, �e czerpi�c z tradycji wszystko to, co zas�u�one i dobre, uniaj�cwszystkiego bezwarto�ciowego i z�ego, kroczymy w�a�ciw� dro� post�pu. ida�sk, w grudniu 1964 r. Micha� Reicher. SPIS TRE�CI. UK�-AD NERWOWY OBWODOWY Cz�� og�lna-opracowa� Olgierd NarkiewiczBudowa og�lna nerw�w Budowa szczeg�owa nerw�w W��kna, nerwowe Zwoje Unaczynienie nerw�w Uwagi fizjologiczne. Pora�enia Streszczenie rwy raeniowe-opracowa� Olgierd NarkiewiczPodzia� nerw�w rdzeniowych Rozw�j nerw�w rdzeniowych Korzenie nerw�w rdzeniowych Ga��zie nerw�w rdzeniowych Ga��zie oponowe nerw�w rdzeniowych Ga��zie ��cz�ce nerw�w rdzeniowych Ga��zie grzbietowe nerw�w rdzeniowych Ga��zie grzbietowe nerw�w szyjnych Ga��zie grzbietowe nerw�w piersiowych Ga��zie grzbietowe nerw�w l�d�wiowych Ga��zie grzbietowe nerw�w krzy�owych Ga��� grzbietowa nerwu guzicznegoGa��zie brzuszne nerw�w rdzeniowych Streszczenie Splot szyjny-opracowa� Olgiecd NackiewiczUwagi og�lne Nerwy sk�rne splotu szyjnego Nerwy mi�niowe splotu szyjnego Ga��zie kr�tkie Ga��zie d�ugie Streszczenie Splot ramienny-opracowa� Olgierd NarkiewiczUwagi og�lne Nerwy kr�tkie splotu ramiennego Nerwy d�ugie splotu ramiennego Nerw mi�niowa-sk�rny Nerw po�rodkowyNerw �okciowy Nerw sk�rny przy�rodkowy ramienia Nerw sk�rny przy�rodkowy przedramienia Nerw promieniowy Zestawienie unerwienia ko�czyny g�rnej Unerwienie mi�ni Unerwienie sk�ry Unerwienie na. lot l�d�wiowa-krzr�owy-opracowa� W�adjslaw Awi�lot l�d�wiowy Uwagi og�lne Ga��zie kr�tkie splotu l�d�wiowego Ga��zie d�ugie splotu l�d�wiowego Nerw biodrowa-podbrzusznyNerw biodrowa-pachwinowy Nerw p�ciowo-udowy Nerw sk�rny boczny uda Nerw udowy Nerw zas�onowy plot krzy�owy Uwagi og�lne Ga��zie kr�tkie splotu krzy�owego Ga��zie d�ugie splotu krzy�owego Nerw po�ladkowy g�rny Nerw po�ladkowy dolny Nerw sk�rny tylny uda Nerw kulszowy Nerw piszczelowy Nerw strza�kowy wsp�lny Nerw sromowy Nerw guzicznyZestawienie unerwienia ko�czyny dolnej Unerwienie mi�ni Unerwienie sk�ry Unerwienie naczy� Unerwienie staw�w Unerwienie okostnej i ko�ci Por�wnanie unerwienia ko�czyny g�rnej i dolnej Segmentalae zaopatrzenie nerwowe sk�ry-opracowa� B�adys�a w Kubik. Segmentalne unerwienie sk�ry tu�owia Segmentalne unerwienie sk�ry ko�czyn Nerwy czaszkowe-opracowali Witold Swwanowicz i Wies�aw �-asi�skfUwagi og�lne Nerwy ko�cowe Nerwy narz�d�w zmys��w Nerwy w�chowe 0)Nerw wzrokowy(U)Nerw przedsionkowa-�limakowy(VIT Nerwy mi�ni ga�ki ocznej Nerw okoruehowy OT Nerw bloczkowy(IV)Nerw odwodz�cy(VI)Nerwy �uk�w skrzelowych Nerw tr�jdzielny 0)Wewn�trzczaszkowy odcinek nerwu tr�jdzielnego Nerw ocz� I�JNerw szcz�owr(YJNerw �uchwo�)(VJObszar unerwienia nerwu tr�jdzielnego Streszczenie Nerw twarzowy(VD)Ga��zie i zespolenia nerwu twarzowego wewn�trz cz�ci skalistej(ko�ci skroniowej)Ga��zie i zespolenia nerwu twarzowego po wyj�ciu z czaszki Streszczenie Nerw j�zykowo-gard�owy(IX)Streszczenie Nerw b� 4+r 94. Ga��zie odcinka g�owowego nerwu b��dnego Ga��zie odcinka szyjnego nerwu b��dnego Ga��zie odcinka piersiowego nerwu b��dnego Ga��zie odcinka brzusznego nerwu b��dnego Nerw dodatkowy(XI)Streszczenie. Nerw mi�ni J�zyka Nerw podj�zykowy(XII)Streszczenie Rozw�j nerw�w czaszkowych UK�AD NERWOWY AUTONOMICZNY opracowali Witold Sylwanowicz i Olgierd NarkiewiczWst�p W�a�ciwo�ci budowy uk�adu autonomicznego Podzia� morfologiczna-czynno�ciowy uk�adu autonomicznego Uk�ad wsp�czulny O�rodki wsp�czulne rdzenia kr�gowego Pie� wsp�czulny Ga��zie pnia wsp�czulnego Sploty uk�adu autonomicznego Unerwienie wsp�czulne narz�d�w Uk�ad przywsp�czulny O�rodki przywsp�czulne w pniu m�zgu i w cz�ci krzy�owej rdzenia kr�gowego Zwoje przywsp�czulne Unerwienie przywsp�czulne narz�d�w. Cz�� �r�d�cienna uk�adu autonomicznego Podzia� topograficzny uk�adu autonomicznego Cz�� szyjna i g�owowa uk�adu autonomicznego Cz�� szyjna pnia wsp�czulnego Ga��zie cz�ci szyjnej pnia wsp�czulnego Cz�� g�owowa(czaszkowa)uk�adu przywsp�czulnego Cz�� piersiowa uk�adu autonomicznego Cz�� piersiowa pnia wsp�czulnego Ga��zie cz�ci piersiowej pnia wsp�czulnego Sploty autonomiczne klatki piersiowej Cz�� brzuszna uk�adu autonomicznego Cz�� l�d�wiowa(brzuszna)pnia wsp�czulnego Ga��zie cz�ci l�d�wiowej pnia wsp�czulnego Sploty autonomiczne jamy brzusznej Cz�� miednicza uk�adu autonomicznego Cz�� miedniczna uk�adu autonomicznego. Ga��zie cz�ci miednicznej pnia wsp�czulnego Nerwy trzewne miedniczne-cz�� krzy�owa uk�adu przywsp�czulnego Splot podbrzuszny dolny �-uki odruchowe obiadu autonomicznego Rozw�j uk�adu autonomicznego Streszczenie POW�OKA WSP�LNA opracowa� Franciszek Miedzi�skiSk�ra Uwagi og�lne Rozw�j sk�ry Budowa og�lna sk�ry Budowa szczeg�owa sk�ry Elementy podstawowe sk�ry Nask�rek Sk�ra w�a�ciwa. 302302302306306313314319323 XIII. Tkanka podsk�rna Linie napi�cia ruezo�y sk�ry Ma�e gruczo�y k��bkowate(gruczo�y potowe)Wielkie gruczo�y k��bkowate(gruczo�y apokrynowe)Gruczo�y �ojowe Gruczo� sutkowy aczynia sk�ry Ierwy sk�ry Rosy a znoicie. NARZ�DY/MYS�JWJwagi og�lne-opracowali JOcha� Reicher i Wies�aw �asi�skilarz�dy czucia bowierzchriowego-opracowali Stanis�aw Miller i Staais�awIawistowskilarz�dy czucia g��bokiego-opracowali Stanis�aw Miller, Wicha� Reicher i**anis�aw Zawistowski. Czuciowe zako�czenia nerwowe mi�ni i �ci�gien Czuciowe zako�czenia nerwowe w tkance ��cznej i okostnej Czuciowe zako�czenia nerwowe w torebce stawowej Czuciowe zako�czenia nerwowe w trzewachCzuciowe zako�czenia nerwowe w naczyniach krwiono�nych i na pniach nerwowych iarz�d smaku-opracowali Stanis�aw Miller, lMicha� Reicher i Stanis�aw Iawistowskiiarz�d powonienia-opracowali Stanis�aw Hillec, Jficha� Reicher i Stanis�aw 4 awis towskijarz�c przedsionkowa-�limakowy Uwagi og�lne-opracowa� Wies�aw �-asitiskiUcho zewn�trzne-opracowa� Wies�aw �-asiiiskiMa��owina uszna Po�o�enie i ukszta�towanie Budowa ma��owiny Przew�d s�uchowy zewn�trzny Naczynia i nerwy ucha zewn�trznego Streszczenie ho �rodkowe-opracowa� Wies�aw �-asiiiskiB�ona b�benkowa Jama b�benkowa Kosteczki s�uchowe B�ona �luzowa jamy b�benkowej Przestrzenie powietrzne Tr�bka s�uchowa Naczynia i nerwy ucha �rodkowego Streszczenie ho wewn�trzne-opracowali Jaros�aw Iwaszkiewicz i J�zef Jordan B��dnik kostny Przedsionek Kana�y p�koliste kostne �li. �ciany przewodu �limakowego. Narz�d spiralny Drogi przechodzenia d�wi�ku do narz�du spiralnego. Teorie s�yszenia Streszczenie Przestrze� przyeh�onkowa b��dnika. Przych�onka. Sr�dch�onkaRaczynia i nerwy b��dnika Naczynia b��dnika'Nerwy b��dnika Rozw�j rodowy narz�du przedsionkowa-�limakowego-opracowa� Wies�aw Las i�skiUcho zewn�trzne Ucho �rodkowe Ucho wewn�trzne Rozw�j osobniczy narz�du przedsionkowa-�limakowego-opracowa� BYes�aw�-asi�skiUcho zewn�trzne Wady rozwojowe ucha zewn�trznego Ucho �rodkowe Ucho wewn�trzne Narz�d wzroku-opracowali Ignacy Abramowicz i Helena Szostakiewicz-Sa wieka Uwagi og�lne Ga�ka oczna �ciana ga�ki ocznej B�ona w��knista B�ona naczyniowa ga�ki ocznej B�ona wewn�trzna ga�ki ocznej Zawarto�� ga�ki ocznej Ciecz wodnista Soczewka Cia�o szkliste Naczynia i nerwy ga�ki ocznej Narz�dy dodatkowe oka Powieki Sp�j �wkaNarz�d �zowy Mi�nie ga�ki ocznej Inne mi�nie oczodo�u Zawarto�� oczodo�u Rys rozwoju oka SKOROWIDZ RZECZOWY. UK�AD NERWOWY OBWODOWY cz��� oc�uxa. Odr�bn� cz�� uk�adu nerwowego tworzy uk�ad nerwowy o b w o d o w y(systema nervosum penphericum:t. IV, str. 3). Zaliczamy do niego nerwy(nerw)i w��czone w nie zgrubienia-zw oj e(ganglia). Zasadniczym sk�adnikiem nerw�w s� w��kna nerwowe, zwoje za� opr�cz w��kien zawieraj� tak�e liczne kom�rki nerwowe. W uk�adzie obwodowym rozr�niamy nerwy rdzeniowe i czaszkowe. Trzeci�, odr�bn� grup� tworz� nerwy uk�adu autonomicznego(p. Uk�ad autonomiczny). Nn, rdzeniowe(nn, spina(es)w liczbie 31 par wychodz� z rdzenia kr�gowego. Nn, czaszkowe(nn, cramales')w liczbie 12 par rozpoczynaj� si� w m�zgowiu'. Pocz�tkowo biegn� one w jamie czaszki, dalej wychodz� przez otwory w czaszce zaopatruj�c g�ow� oraz cz�ciowo szyj�:tylko nerw czaszkowy X(n. b��dny)ma cz�� unerwiaj�c� r�wnie� narz�dy klatki piersiowej i jamy brzusznej. BUDOWA OG�LNA NERW�W Nerwy s� to wyd�u�one, cylindryczne twory, cz�sto nieco sp�aszczone, kt�re w kierunku obwodowym stopniowo staj� si� coraz ciensze, dziel�c si� na szereg odga��zie�. Pocz�tek. Rzeczywisty pocz�tek nerw�w znajduje si� tam, gdzie w cia�ach neuron�w rozpoczynaj� si� w��kna nerwowe-w o�rodkowym uk�adzie nerwowym i w zwojach. Poniewa� jednak nerwy zawieraj� r�ne typy w��kien nerwowych, m�wimy zwykle o pocz�tku pozornym, miejscu wyj�cia z m�zgowia i rdzenia kr�gowego. Przebieg. Z miejsca wyj�cia nerwy zd��aj� do zaopatrywanych przez nie narz�d�w, przy czym w��kna i p�czki nerwowe, z kt�rych s� zbudowane, nie przebiegaj� prosto, lecz nieco fali�cie. Dzi�ki zar�wno falistemu przebiegowi, jak spr�ysto�ci mog� by� do pewnego stopnia rozci�gane, przy czym w��kna nerwowe nie ulegaj� rozerwaniu. Bardzo cz�sto nerwy biegn� razem z naczyniami krwiono�nymi, otoczone wsp�ln� tkank� ��czn�:w wielu okolicach cia�a wytwarzaj�. 'nn, m�zgowe(nn, cerebrales)?z wyj�tkiem korzeni rdzeniowych n. dodatkowego. me powr�zki naczyniowa-nerwowe. Nerwy, podobnie jak du�e naizyni�krwiono�ne, zasadniczo biegn� po stronie zginaczy staw�w, jdzie s� lepiej chronione i mniej nara�one na rozci�ganie ni� po strofie prostownik�w. Wyj�tek stanowi n. �okciowy przebiegaj�cy po gronie wyprostnei stawu �okciowego i n. kulszowy znajduj�cy si� po tronie wyprostnei stawu biodrowego. Pot wzgl�dem po�o�enia, opr�cz nerw�w przebiegaj�cych w g��bi tkanek, rozr�niamy r�wnie� nerwy powierzchowne, na og� drobniejsze, zaopatruj�ce przede wszystkim sk�r�. ѹt�zie. Ka�dy nerw oddaje stopniowo mniejsze lub wi�ksze ga��zie, zwykle rozr�niamy ga��zie boczne i ga��zie ko�cowe, cho� r�nica mi�dzy nimi nie zawsze jest wyra�na. Ga��zie odchodz� zazwyczaj pod k�tem ostrym:niekiedy jednak zdarzaj� si� ga��zie wsteczne, kt�re tworz� ostry �uk, kieruj�c si� w stron� odwrotn� od zasad niemego przebiegu nerwu. Nazwy nerw�w lub ga��zi nerwowych pochodz� najcz�ciej od nazwy narz�du, kt�ry zaopatruj�. Rozr�niamy wi�c np. ga��zie mi�niowe(ranu musculares), ga��zie okostnowe(ranu periostale�), ga��zie stawowe(rami articulares), ga��zie sk�rne(ranu cofanej), ga��zie sercowe(ranu cardiaci), ga��zie tr z e w re(ranu splanchnici itp. Kolejno�� odej�cia poszczeg�lnych ga��zi od pnia jest na og� do�� sta�a, chocia� nieraz spotykamy si� tu z pewn� zmienno�ci�. Znajomo�� kolejno�ci, w jakiej ga��zie oddzielaj� si� od pnia nerwowego, ma wa�ne znaczenie. Na jej podstawie mo�na zlokalizowa� miejsce uszkodzenia nerwu, ga��zie bowiem odchodz�ce poni�ej tego miejsca wykazuj� zaburzenie czynno�ci w przeciwie�stwie do ga��zi odchodz�cych w odcinku wy�szym. Opr�cz kolejno�ci odej�cia ga��zi od pni nerwowych istotna jest r�wnie� kolejno��, w jakiej powy�sze ga��zie wnikaj� do mi�ni(kolejno�� wnikania). Uwa�a si� bowiem, �e wraz ze zwi�kszaj�c� si� d�ugo�ci� drogi w nerwie obwodowym(od o�rodkowego uk�adu nerwowego do mi�nia)zwi�ksza si� wra�liwo�� w��kien nerwowych na czynniki szkodliwe. Zespolenia i sploty. W wielu miejscach nerwy ��cz� si� z sob�. Po��czenia te nie s� jednak odpowiednikiem z e s p o I e �(aaastomoses)mi�dzy naczyniami krwiono�nymi. W naczyniach krwiono�nych mamy do czynienia z prawdziwymi zespoleniami, przez kt�re krew mo�e przep�ywa� z jednego naczynia do drugiego. W po��czeniach mi�dzy nerwami odbywa si� jedynie wymiana w��kien przechodz�cych z jednego nerwu do drugiego, nie ma natomiast w�a�ciwych zespole� mi�dzy w��knami nerwowymi. Po��czenia mi�dzy nerwami mog� mie� r�ny charakter. Najobfitsza wymiana w��kien mi�dzy nerwami nast�puje w obr�bie sp lot�w Q(eaus). Wielkie sploty powstaj� w miejscu, gdzie zbieraj� si� nerwy zd��J 4 ce do szyi i do ko�czyn:tworz� one splot szyjo), splot ramienn)(dla ko�czyny g�rnej)i splot l�d�wiowa-krzy�owy(dla ko� czyny 4 o@D Pyza tym liczne sploty nerwowe znajduj� si� w u��adzie autonomiczny�(. BUDDOWA SZCZEGӣOWA NERW�W Zasadniczym elementem nerw�w s� w��kna nerwowe. Skupiaj� si� one w cylindryczne, na przekroju poprzecznym okr�g�e lub owalne, nieraz sp�aszczone p�czki, z kt�rych sk�ada si� nerw. W obr�bie p�czk�w w��kna przebiegaj� na og� w kierunku pod�u�nym, r�wnolegle do siebie:miejscami jednak zmieniaj� kierunek przebiegu, krzy�uj�c si� i uk�adaj�c �ukowato. Poszczeg�lne p�czki w��kien ��cz� si� z sob� w wielu miejscach. W po��czeniach tych odbywa si� wymiana w��kien nerwowych mi�dzy p�czkami:powstaj� w�wczas "sploty wewn�trzne". W��kna przechodz�ce z jednego p�czka do drugiego niekiedy wracaj� z powrotem:cz�sto wymiana w��kien mi�dzy p�czkami wyst�puje obukierunkoKa�dyp�czek otoczony jest os�onk� z tkanki ��cznej zwan� o n e rwiem(ryc. I). Wewn�trz p�czk�w znajduje si� �r�dnerwie, delikatna tkanka ��czna otaczaj�ca poszczeg�lne w��kna nerwowe. Je�eli. ndcz*d. krwioao�ne. Endoneurium. Perineurium. w��kna OBTWOMB. Epineurium. raj�ce w��kna i fibroblasty. �j�j-%�', ****cjj'. *******'!**i***"'*�jjj 86 jcj'cjj:j:�sJ*:�! %�gjfy�. nerw jest cienki to mo�e zawiera� tylko jeden p�czek w��kien nerwowych, przewa�nie jednak sk�ada si� z kilku p�czk�w z��czonych tkank� ��czn� i od zewn�trz pokrytych nanerwiern. nie �a-�j�w� ���, jg:jgg, 'g�"'? %%%Y??yYP 6 Y�P 9 � PWPPBeXes), co prawgwp�gjj. ogranicza dyfuzj� du�ych cz�steczek bia�kowych przez onerwie. W fibroblastach widoczne s� liczne p�cherzyki pinocytarne, �wiadcz�ce o mechanizmie aktywnego transportu. Dzi�ki tym czynnikom onerwie spe�nia nie tylko funkcj� ochronn�, mechaniczn�, ale r�wnie� w znacznym stopniu izoluje w��kna nerwowe od zmian �rodowiska zewn�trznego. Zniszczenie onerwia prowadzi do zmian przewodnictwa nerwowego. �r�dnerwie(endoneurium). Sr�dnerwiem, czyli pochewk� wewn�trzp�czkow� na�yjmy delikatn� tkank� ��czna, znajduj�c� si� wewn�trz p�czka w��kien nerwowych. orzy ono zar�wno przegrody �r�dne rwo we, dziel�ce p�czek na szereg p�czwwt�rnych, jak r�wnie� os�oo�i pokrywaj�ce poszczeg�lne w��kna nerwowe. Roziniasi� zwykle dwie takie os�onki:zewn�trzn�(vagina endoneuralis exter), zbudowan� g��wnie z pod�u�nie przebiegaj�cych w��kien klejodajnych, i w e w�r z n � Gagina endoneuralis imema�), zawieraj�c� delikatne w��kna srebrocMonNgnerwie(epineurium). P�czki w��kien nerwowych wraz z onerwiem s� zespolone z is� przez tkank� ��czn�, zwan� nanerwiem, czyli pochewk� zewn�trzn� nerwu. ��wnie zawiera ono pod�u�nie przebiegaj�ce pasma w��kien klejodajnych. Na obwodenanerwie staje si� lu�niejsze, przechodz�c w otaczaj�ce tkanki. Umo�liwia to na gol swobodne przesuwanie si� nerwu w stosunku do otoczenia. W obr�bie nanerwia przebiegaj� naczynia krwiono�ne, wnikaj�c st�d przez onerwieo przegr�d �r�dnerwowych i �r�dnerwia. w�kna nerwowe przed uciskiem lub rozerwaniem. Szczeg�lnie dotyczy to tych neraw, kt�re jak np. nerw �okciowy)przebiegaj� po stronie prostownik�w i przy zgina�o w stawie s� w znacznym stopniu rozci�gane. Pochewki ��cznotkanowe otaczaj�ce ierwy maj� lu�n� budow�:wskutek tego substancje cieniuj�ce wstrzykni�te do pni ierwowych rozchodz� si� do�� �atwo wzd�u� ich przebiegu. W��KNA NERWOWE Budowa w��kna nerwowego zosta�a opisana w t. IV(str. W). Tutaj m�wiono tylko niekt�re szczeg�y zwi�zane z cechami charaktery rtycznymi w��kien biegn�cych w nerwach obwodowych. Os�onki. W��kna nerw�w obwodowych r�ni� si� od w��kien znajduj�cych si� w o�rodkowym uk�adzie nerwowym obecno�ci� neurolemy(os�onki Schwanna). Natomiast le��ca g��biej os�onka mielinowa, :�yli rdzenna, wyst�puje niesta�e. Na tej podstawie rozr�niamy w nerwach w��kna mielinowe(rdzenne)i w��kna bezmielinowe(bezrdzenne). Zar�wno we w��knach rdzennych, jak i bezrdzennych os�onki s� atworzone przez kom�rki os�onkowe-lemocyty(kom�rki Schwanna). Jeden lemocyt otacza wi�ksz� liczb� w��kien bezrdzennych(ryc. Za), tworz�c ich neurolem�. Z przestrzeni� le��c� na zewn�trz lemo:ytu aksony ��cz� si� poprzez szczeliny zawarte mi�dzy dwiema ptaszkami b�ony lemocytu tworz�cymtmezakson, czyli krezk� aksonu. Natomiast odcinek w��kna mielmowego zawarty mi�dzy s�siednimi cie�niami w�z�a(przew�eniami Ranviera, t. IV, str. 11)jest oto:zony zwykle tylko przez jeden lemocyt. Wewn�trznie w stosunku do aeurolemy znajduje si� wytw�r lemocyt�w-wielowarstwowy pos�admielmy, stanowi�cy os�onk� mielinow�(ryc. Z�). Powstaje ona w wyniku wielokrotnego obrotu krezki dooko�a-aksonu. Grubo��. W poszczeg�lnych nerwach widzimy w��kna r�nej grubo�ci. Zale�y to w pewnym stopniu od miejsca podzia�u w��kna nerwowego:odga��zienie powsta�e z podzia�u w��kna ma mniejszy przekr�j ni� w��kno macierzyste, chocia� suma przekroj�w powsta�ych z � Key-Retziusa? Plenk-Laidloya. j�drolem oc@u. akson. W. mezakson. jem ocyt. O%7-�. Ryc. 2. W��kna bezrdzenne(a)i w��kna rdaenne(b). Schemat. meaakson. os�onka mielinowa. podzia�u jednego w��kna test wi�ksza ni� przekr�j w��kna powy�ej miejsca podzia�u. Pomimo tych r�nic stwierdzono, �e ka�dy nerw ma typowy dla niego sk�ad w��kien r�nej grubo�ci:przewag� w��kien cienkich stwierdza si� w uk�adzie autonomicznym i w niekt�rych nerwach sk�rnych:najwi�cej za� w��kien grubych znajduje si� w nerwach mi�niowych. R�wnie� wi�cej w��kien grubszych przebiega w korzeniach brzusznych ni� grzbietowych. Badania elektrofizjologiczne wykaza�y, �e grubsze w��kna przewodz� impulsy nerwowe szybciej ni� w��kna cienkie. Uwzgl�dniaj�c powy�sze, starano si� wyodr�bni� kilka typ�w w��kien. Najbardziej przyj�� si� podzia� Gassera i Erlangera(l 937). Rozr�niaj� oni trzy typy w��kien oznaczone literami A, B i G. W��kna A maj� wyra�n� os�onk� mielmow�. Ich �rednica wynosi 20-I urn. W zwi�zku z tym szybko�� przewodzenia impuls�w jest bardzo r�na(100-0, 5 m/s). W grupie A rozr�niamy w��kna z, p, y i 6. W��kna z-najgrubsze, wyst�puj� obficie w nerwach zaopatruj�cych mi�nie, w��kna p i y s� ciensze, w��kna i-najciensze znajduj� si� w znacznej liczbie w nerwach sk�rnych. W��kna B maj� os�onk� mielinow�, podobnie jak w��kna A:przekr�j ich nie przekracza 4 urn, nale�� do uk�adu autonomicznego jako jego w��kna przedzwojowe(p. dalej), przewodz�ce impulsy z pr�dko�ci� 14-3 m/s. W��kna O, najciensze(do 1, 5 urn), s� bezrdzenne. Wyst�puj� jako bezmielinowew��kna czuciowe lub w��kna zazwojowe uk�adu autonomicznego przewodz�ce impulsy nerwowe z bardzo ma�� pr�dko�ci�(poni�ej 2 m/s). Czynno��. W��kna nerwowe mog� przewodzi� impulsy nerwowe wzd�u� swego przebiegu zar�wno w jednym, jak i w drugim kierunku. Jednak w warunkach fizjologicznych jedne w��kna przewodz� impulsy od receptor�w do o�rodkowego uk�adu nerwowego(w��kna do�rodkowe), drugie za� w kierunku odwrotnym, z uk�adu o�rodkowego do narz�d�w wykonawczych(w��kna od�rodkowe). 1. W��kna do�rodkowe, czyli aferentne, zwane r�wnie� zuciowymi, s� obwodowymi wypustkami kom�rek, pozornie nobiegunowych", znajduj�cych si� w zwojach rdzeniowych i wojach nerw�w czaszkowych. Wypustki do�rodkowe tych kom�rek tkaj� przez korzenie grzbietowe nerw�w do rdzenia kr�gowego b te� do m�zgowia. Zazwyczaj odr�nia si� w nerwach trzy typy w��kien czuciowych:steroceptywne, proprioceptywne i interoceptywne. a. W��kna eksteroceptywne przewodz� impulsy z zen�trznejpowierzchni cia�a:s� one najliczniejsze w nerwach skorych. b. W��kna proprioceptywne rozpoczynaj� si� g��wnie w arz�dach ruchu-ko�ciach, stawach, wi�zad�ach i mi�sniach. S� ne przede wszystkim zwi�zane z czuciem g��bokim. c. W��kna interoce p�ywne s� podstaw� czucia trzewnego. rzewodz� one impulsy nerwowe z receptor�w znajduj�cych si� w:zewach i w naczyniach krwiono�nych. Informuj� one o�rodkowy k�ad nerwowy o zmianach zachodz�cych w �rodowisku wewn�trzym. Tego rodzaju impulsy przewa�nie nie dochodz� do �wiadomo�ci ab te� s� odczuwane jako dzia�anie bod�c�w o niedok�adnym umieisOWlClllll. Bior�c pod uwag� r�ne parametry strukturalne i czynno�ciowe loyd(1941)rozr�ni� cztery typy w��kien do�rodkowych. Typ I-najgrubsze w��kna mielinowe(AJ:przewodz� one impulsy z zako�cze� �er�cienno-spiralnych we wrzecionach mi�niowych i z zako�cze� nerwowo-�ci�gno rych, zwanych �ci�gnowymi narz�dami Golgiego. Typ U-w��kna mielinowe �redniej grubo�ci(Ap, Ayh przekazuj� informacje z r�iorodnychreceptor�w, mi�dzy innymi z cia�ek blaszkowatych(Paciniego)i opuszkorychOrausego). Typ Ul-cienkie w��kna mielmowe(Ab):ko�cz� si� w znacznym stopniu wolnymi ako�czeniami:inne z nich dochodz� do cia�ek otorbionych. Typ IV-w��kna bezmielmowe(Ok ko�cz� si� na obwodzie na og� podobnie do z��kien poprzedniej grupy. W��kna typu ID i IV s� zwi�zane z tzw. czuciem protopaycznym(p tJV), a w szczeg�lno�ci z czuciem b�lu. 2. W�� kna od�rodkowe, czyli eferentne, wyst�puj� w dw�ch iostaciach, jako w��kna ruchowe i autonomiczne(wegetaywne). a. W��kna ruchowe, zwane r�wnie� somatomotorycznymi, merwiaj� mi�nie poprzecznie pr��kowane. Ich kom�rki pocz�tkowe majdaj� si� w rogach przednich rdzenia kr�gowego lub w j�drach ru:howych nerw�w czaszkowych. Z rdzenia kr�gowego w��kna ruchovewychodz� przez korzenie brzuszne. S� to przewa�nie w��kna grube(A�, o �rednicy 10-20 urn. Unerviai�one w��kna mi�ni szkieletowych, z wyj�tkiem w��kien znafdu�cychsi� we wrzecionach mi�niowych. Te ostatnie s� zaopatrywane nzez w��kna nerwowe ciensze, o �rednicy 5 urn(Ay). Ponadto istnie�w��kna ruchowe o po�redniej grubo�ci(Ap), kt�re maj� unerwia�v��kna mi�niowe zewn�trz-i �r�dwrzecionowe. b. Wio kn a auto no mi c z ne(wegetatywne)przekazuj� impuly z o�rodkowego uk�adu nerwowego do mi�ni g�adkich(w��kna. wisceromotoryczne)i do gruczo��w. Odbywa si� to za po�rednictwem �w�ch kolejnych neuron�w:pierwszy, rozpoczynaj�cy si� w rdzeniu kr�gowym lub m�zgowiu, wysy�a sw�j neuryt, tzw. w��kno p r z e d z w oj o w e libra preganglfonans), do zwoju uk�adu autonomicznego. Tu z kolei znajduje si� neuron drugi, kt�ry wysy�a w��kno zazwoj owe(fibra post�anglionaris)zd��aj�ce do narz�du wykonawczego. W��kna przedzwojowe, chocia� cienkie, zawieraj� jednak os�onk� mielinow�(w��kna B). W��kna zazwojowe natomiast s� bezmielinowe(w��kna Oj. ZWOJE Zwoje(�anglia)s� to zgrupowania kom�rek nerwowych wyst�puj�ce w przebiegu nerw�w najcz�ciej w postaci wrzecionowato wyd�u�onych zgrubie�. Znajduj� si� one:1)na korzeniach grzbietowych nerw�w rdzeniowych w postaci zwoj�w rdzeniowych, 2)w przebiegu nerw�w czaszkowych:okoruchowego, tr�jdzielnego, twarzowego, przedsionkowa-�limakowego, j�zykowo-gard�owego i b��dnego oraz 3)w obr�bie uk�adu autonomicznego. Poszczeg�lne zwoje s� otoczone tkank� ��czn�, b�d�c� w ��czno�ci z onerwiem. Tkanka ta wnika do wn�trza zwoju, oddzielaj�c p�czki w��kien i grupy kom�rek nerwowych. Kom�rki nerwowe stanowi�ce zasadniczy sk�adnik zwoju maj� budow� r�norodn�:w zwojach rdzeniowych przewa�aj� kom�rki "pozornie jednobiegunowe", w zwojach uk�adu autonomicznego-kom�rki wielobiegunowe(ryc. 91. UNACZYNTENTE NERWO W Nerwy s� na og� do�� sk�po unaczynione, przy czym nerwy mi�niowe maj� bardziej ubog� sie� naczyniow� ni� nerwy sk�rne. T�tnice. T�tnice zaopatruj�ce nerwy pochodz� z r�nych �r�de�, najcz�ciej od t�tnic unaczyniai�cychmi�nie. S� to przewa�nie naczynia stosunkowo cienkie. Niekt�re jednak nerwy(np. n. kulszowy)maj� w�asne, wi�ksze t�tnice. T�tnice wnikaj�ce do nerwu dziel� si� najcz�ciej na ga��� wst�puj�c� i zst�puj�c�, kt�re biegn� w obr�bie nanerwia. Ga��zie wst�puj�ce i zst�puj�ce s�siednich t�tnic ��cz� si� z sob�. Powstaje w ten. 88 c. 3. Unaczynienie t�tnicze nerwu. Preparat iniekcyjny Spalteholza:wg Clary. ipos�b ci�gn�cy si� przez ca�� d�ugo�� nerwu �a�cuch ga��zi t�tniczych(ryc, 3), umo�liwiaj�cy wytworzenie kr��enia pobocznego w przypadku uszkodzenia lub zamkni�cia �wiat�a jednej z t�tnic dochodz�cych do nerwu. Od t�tnie biegn�cych w nanerwiu odchodz� w g��b drobniejsze ga��zie, kt�re przebijaj� onerwie i wnikaj� do �r�dnerwia, tworz�c tam sie� naczy� w�osowatych. �yty. �y�y uk�adaj� si� w nerwach podobnie jak t�tnice, nie tworz� jednak zwykle oddzielnych pni, lecz uchodz� do biegn�cych w s�siedztwie wi�kszych naczy� �ylnych. W nerwach nie uda�o si� z ca�� pewno�ci� wykaza� naczy� ch�onnych czy przestrzeni ch�onnych wys�anych �r�db�onkiem. Natomiast przestrzenie �r�dtkankowe w nerwie ��cz� si� z przestrzeniami mi�dzyoponowymi m�zgowia i rdzenia kr�gowego. UWAGI FIZJOLOGICZNE. PORA�ENIA Podstawowym zadaniem nerw�w jest przewodzenie impuls�w z receptor�w(narz�d�w odbiorczych)do o�rodkowego uk�adu nerwowego oraz w kierunku przeciwnym z m�zgowia i rdzenia kr�gowego do efektor�w(narz�d�w wykonawczych). Zale�nie od rodzaju w��kien przebiegaj�cych w nerwach mo�emy m�wi� o ich czynno�ci czuciowej, ruchowej i neurowegetatywnej. Czynno�� czuciowa. Czynno�� czuciowa nerw�w jest zwi�zana z w��knami przewodz�cymi impulsy z receptor�w do o�rodkowego uk�adu nerwowego. Zaburzenia czucia, pojawiaj�ce si� z powodu ich uszkodzenia, bywaj� r�norodne. W wyniku podra�nienia w��kien nerwowych wyst�puj� b�le i przeczulica. Inne objawy, jak niedoczulicalub znieczulenie powstaj� wskutek fizjologicznego lub anatomicznego przerwania ci�g�o�ci nerw�w(objawy ubytkowe). Obszar niedoczulicylub znieczulenia nie odpowiada niemal nigdy zakresowi unerwienia uszkodzonego nerwu. Przyczyn� tego jest wsp�lne unerwienie wi�kszych obszar�w przez dwa lub wi�cej nerw�w s�siednich(p. dalej)Qzyrno�� ruchowa. Mi�nie poprzecznie pr��kowane s� unerwione przez ga��zie mi�niowe zawieraj�ce'w��kna zar�wno do�rodkowe, jak i od�rodkowe. Ich uszkodzenie, a tak�e uszkodzenie wi�kszych pni nerwowych powoduje zaburzenia ruchowe, przejawiaj�ce si� nie d o w � ad em(paresis)lub p o r a z e nie m(para(ysis)zaopatrywanych przez nie mi�ni. Przy uszkodzeniu nerw�w obwodowych pora�eniu lub niedow�adowi towarzyszy wiele innych objaw�w, mi�dzy innymi zmniejszenie napi�cia mi�ni i ich zanik. Wskutek zmniejszenia napi�cia mi�nie staj� si� wiotkie, a w�wczas przy wykonywaniu ruch�w biernych nie napotykamy oporu. Zaniki pojawiaj� si� w pewien czas po wyst�pieniu pora�enie Obj�to�� pora�onych mi�ni staje si� mniejsza, a zarys odpowiedniej cz�ci cia�a wyra�nie si� zmienia. Czynno�� neurowegetatywna. Czynno�� autonomiczna nerw�w obwodowych, jest zwi�zana z w��knami uk�adu autonomicznego. Ich. uszkodzenie powoduje przede wszystkim:a)zaburzenia naczynioruchowe, b)zaburzenia potowydzielnicze i c)zaburzenia tro�czne. �ab u r�enia na czyni o ruch o we przy ca�kowitym przerwaniu nerwu mog� w pierwszym okresie polega� na rozszerzeniu naczy� w�osowatych, co powoduje zaczerwienienie i podwy�szenie temperatury sk�ry w obszarze zaopatrywania uszkodzonego nerwu. D�ugotrwa�e zaburzenia naczynioruchowe wyst�puj� zar�wno przy cz�ciowym, jak i ca�kowitym uszkodzeniu nerwu:sk�ra w�wczas staje si� blada lub zasiniona, a Jej temperatura wyra�nie obni�a si�. �ab ur ze ni� potowy dzielnic z e przejawiaj� si� nadmiernym Ouper�udrosis)lub zbyt ma�ym(anhmrosis)wydzielaniem potu:ostatnie ��czy si� z sucho�ci� sk�ry. Z a b u r z e n i a 1 r ofi c z ne wyst�puj� najwyra�niej przy pora�eniach dotycz�cych r�k lub st�p. W obr�bie sk�ry i twor�w z ni� zwi�zanych pojawiaj� si� liczne zmiany. Nale�y do nich mi�dzy innymi wysychanie i wyg�adzanie sk�ry, wypadanie w�os�w, zmiany barwnikowe, owrzodzenia sk�ry, zmiany w obr�bie paznokci itd. Zmiany tro�cznedotycz� nie tylko'sk�ry, ale r�wnie� innych narz�d�w, jak np. mi�ni, ko�ci i staw�w. Opr�cz zaburze� naczynioruchowych, potowydzielniczych i tro�cznychuszkodzenie w��kien uk�adu autonomicznego w nerwach obwodowych mo�e wywo�ywa� inne objawy, jak np. zaburzenia czynno�ci mi�ni wewn�trznych ga�ki ocznej, zaburzenia wydzielania �ez i �liny, zaburzenia czynno�ci p�cherza moczowego. Czynno�� odruchowa. Czynno�� odruchowa nerw�w obwodowych jest zwi�zana z wszystkimi typami w��kien nerwowych, zar�wno do�rodkowych, jak i od�rodkowych. Przy uszkodzeniu nerw�w obwodowych wyst�puje os�abienie lub zniesienie tych odruch�w, kt�rych �uk odruchowy przechodzi przez nerw uszkodzony. STRESZCZENIE. W sk�ad uk�adu nerwowego obwodowego wchodz� ne rwy(nervO i z w oj e(�angWaJ. Nerwy wychodz� z rdzenia kr�gowego-nerwy rdzeniowe(nerw spinalesl i z m�zgowia-nerwy czaszkowe(necw cranialesl. Nerwy ��cz� si� z sob�, tworz�c zespolenia i sploty(plexusJ. G��wnym sk�adnikiem nerw�w s� w��kna nerwowe, mielinowe i bezmielmowe. Rozr�niamy w��kna:a)do�rodkowe-czuciowe, przesy�aj�ce impulsy z receptor�w do o�rodkowego uk�adu nerwowego i b)od�rodkowe-ruchowe lub autonomiczne, kt�re unerwiaj� mi�nie i gruczo�y. Nerwy sk�adaj� si� z p�czk�w w��kien nerwowych, z kt�rych ka�dy otoczony jest ��cznotkankow� os�onk�, zwan� one rwie m tperineuruml. Wewn�trz p�czka znajduje si� delikatna tkanka ��czna-�r�dne rwie(endoneunumt tworzy ona przegrody dziel�ce p�czek na szereg p�czk�w wt�rnych, jak te� os�onki pokrywaj�ce w��kna nerwowe. Je�eli nerw jest cienki, to mo�e sk�ada� si� tylko z jednego p�czka w��kien nerwowych:przewa�nie jednak zawiera kilka p�czk�w z��czonych tkank� ��czn� i obj�tych wsp�ln� ��cznotkankow� os�onk�-n a n e r w i e m(ewneucium/. W obr�bie nanerwia przebiegaj� naczynia krwiono�ne, wnikaj�ce dalej przez onerwie do przegr�d �r�dnerwowych i od�ywiaj�ce nerw. W przebieg nerw�w w��czone s� w niekt�rych miejscach zgrupowania kom�rek nerwowych. Tworz� one zgrubienia, zwane z w o j a m i tan�YaJ. Kom�rki zwojowe maj� r�n� budow�:w zwojach rdzeniowych przewa�aj� kom�rki, pozornie jednobiegunowe", a w zwojach uk�adu autonomicznego-wielobiegunowe. NERWY RDZENIOWE. PODZIA� NERW�W RDZENIOWYCH z rdzenia kr�gowego odchodzi zwykle 31 par nerw�w rdzeyto wy eh(nerw spinalesl. Dzielimy je-podobnie jak kr�gi, mi�zykt�rymi przebiegaj�-na nerwy szyjne, piersiowe, l�d�wiowe, krzy�owe i n. guziczny. Odr�niamy:�)@par nerw�w szyjnych(necwcerwcales:Ctjta par nerw�w piersiowych(nerw Woracic�ej 5 par nerw�w l�d�wiowych(nerwlumba(es:L-la)d)5 par nerw�w krzy�owych(nerw sacrales:Se)I par� nerw�w guzicznych(nervus coccy�eus:Niekiedy liczba nerw�w rdzeniowych jest wi�ksza ze wzgl�du na obecno�� drugiej pary nerw�w guzicznych. Pierwszy nerw szyjny wychodzi mi�dzy ko�ci� potyliczn� a kr�giem szczytowym. Pozosta�e nerwy szyjne oraz nerwy piersiowe i l�d�wiowe opuszczaj� kana� kr�gowy przez otwory mi�dzykr�gowe:cztery g�rne nerwy krzy�owe wychodz� przez otwory krzy�owe, a pi�ty mi�dzy ko�ci� krzy�ow� a guziczn�. Nerw guziczny przebiega mi�dzy pierwszym a drugim kr�giem guzicznym. Jak wynika z powy�szego, nerwy piersiowe, l�d�wiowe, krzy�owe i guziezny wychodz� poni�ej jednoimiennego kr�gu(np. czwarty nerw piersiowy poni�ej czwartego kr�gu piersiowego). Natomiast nerwy szyjne opuszczaj� kana� kr�gowy powy�ej odpowiednich kr�g�w. Ka�dy nerw rdzeniowy powstaje z po��czenia korzenia brzusznego(radb vemralis?, czyli przedniego i korzenia grzbietowego(radb dorsalisl, czyli tylnego(ryc. 4). Korzenie brzuszne, zawieraj�ce g��wnie w��kna od�rodkowe(ruchowe i autonomiczne), wychodz� z rog�w przednich rdzenia kr�gowego i przebijaj� jego sznury przednie. Korzenie grzbietowe, zbudowane zasadniczo z w��kien do�rodkowych(czuciowych), wnikaj� do rogu tylnego i do sznura tylnego rdzenia. W bocznej cz�ci korzenia grzbietowego znajduje si� wyd�u�one zgrubienie-zw�j rdzeniowy(�an�lionspmaJeJ zawieraj�cy kom�rki nerwowe. Z po��czenia korzenia brzusznego i grzbietowego powstaje kr�tki pie� nerwu rdzeniowego(�ruacus aerw �malisl d�ugo�ci oko�o I cm, zawieraj�cy zar�wno w��kna czuciowe, jak i ruchowe OTBZ BUIODOTDICZDC. Pie� nerwu rdzeniowego przewa�nie jeszcze przed wyj�ciem z otworu mi�dzykr�gowego oddaje:1)cienk� ga�� z o ponow� Wamusmemngeusl, zd��aj�c� wstecznie do kan*p al����cz�c�(ramus communican� z pniem wsp�czulnym, po czyr�dzdeli�i�na dwie zasadnicze ga��zie ko�cowe, 3)g���c�brzuszn�gamus Pe@(rallsl, czyliprzedni� zaopatruj�c�'g��wnie boczne i przed@4 �cian� cia�awraz z ko�czynami i 4)ga��� grzbietow�(ranus dorsalls?, czyli tyln�, zd��aj�c� do okolicy grzbietowej. Barn us dorsalisWos� 7. Fissura med, art. Redix dorselis(post)-. Genglion spioele�amosm*g*us. aloes(pregang�. )griseu�z�-8, (postgen glej. Radio dorsalis. Radix dors. Garglion spinale. Radio ventralis. (N. spinalis. K(RarnusV':st yehlrahs �. Ram us dorsalis. Esss Fissura med, ant. -fadb yentralis. Ramus ventr. Ganglion spinale � N. spinatis. Barn us dors. od przodu, b-widok z boku. Schemat. Ga��zie brzuszne i grzbietowe w p(P 469 Wstwie do korzeni zawieraj� zar�wno w��kna od�rodkowe(99 P 98 e i autonomiczne)��k(do�rodkowe(czuciowe:ryc, tj. ROZW�J NERW�W 8@/ENTOWMCHZawi�zek korzeni brzuszny'eh nerw(66 P 99 PP 63 ch pojawia si� pod koniec �lub z pocz�tkiem 4 tygodnia �ycia zarodkowe�P � QPP czasie z warstwy p�aszczowej rdzenia kr�gowego wyrastaj� aksony korn�re�� PP 9 P 96 Y 9 h. Pojawiaj� si� one wpierw w cz�ci szyjnej rdzenia i stopniowo ksztaBWW 99(99 nie� w ni�szych odctnl�eh. Chorda tymparu. XI(. 8 obturatorius N. pudendus. N, ischiedicus. W. W z*(yjjj�XylK 8 i. *(yjjj�XylK X*z*, �SX, :�S��XjjX*****************. P�cherzyk b��dnikowy. X/. Zw�j troll eps. -Plexus ierwcelis. BYexusbrach ielis 777. -N. phrenicus. -Nr, intercostales. N, femorelis. p�exus lu�jjeacWsPYP 9 �erwy czaszkowe i rdzeniowe+P 99 � 6 F@4 zkiego d�ugo�ci 10, 2 mr�. Widok od strony le�ei. 92 Mis�, . ��rz�j�c korzeni e brzuszne nerw�w rdzeniowych:ka�dy z nich zaopatruje jedj�grup� mi�ni zwan� miotomem. j o rz e nie gr z b i et o we nerw�w rdzeniowych zaczynaj� si� rozwija� p�niej ni� Ij-zuszne, wrastaj�c do rdzenia kr�gowego z zawi�zk�w zwoj�w rdzeniowych. Zwoje jgzeniowe powstaj� z parzystych twor�w ektodermalnych zwanych gr z e b i e n i a mi X e r w o wy m i(cnstae neuralesl. Grzebienie nerwowe, stanowi�ce najbardziej grzbietowa po�o�on� cz�� rynienki nerwowej, zbli�aj� si� nast�pnie do siebie i zrastaj� si� w p��szczy�nie po�rodkowei. W ten spos�b przekszta�caj� one rynienk� nerwow� w cew� �erwow� oraz wytwarzaj� le��c� grzbietowa od cewy pojedyncz� b I a s z k � z w o j ow�. Blaszka ta jest pierwotnie w �cis�ej ��czno�ci z tyln� �cian� cewy rdzeniowej i naet�pniedopiero oddziela si� od niej. Jednocze�nie kom�rki blaszki zwojowej'w�druj� ku bokom na obie strony cewy rdzeniowej i tutaj skupiaj� si� w parzyste listewki zw�j o*e. Rdzeniowe I i s te w k i z w o j o w e s� pocz�tkowo r�wnomiernie rozwini�te na ca�ej d�ugo�ci rdzenia kr�gowego. Dopiero p�niej kom�rki ka�dej listewki w odst�pach odpowiadaj�cych somitom silnie rozmna�aj� si�, przez co powstaj� metameryczne zgrubienia-zw oj e rdzeniowe wyst�puj�ce pierwotnie w liczbie 36(ryc, �). Nast�pnie najni�ej po�o�one zwoje aanikaj�, tak �e ostatecznie pozostaje ich 31, tj. tyle, ile jest nerw�w rdzeniowych. W zwojach rdzeniowych znajduj� si� neuroblasty pierwotnie dwubiegunowe, z kt�rych wyrastaj� dwie wypustki, do�rodkowa i obwodowa. Wypustki do�rodkowe ju� w 5 tygodniu �ycia zarodkowego wnikaj� do rdzenia kr�gowego ko�cz�c si� w nim, niekt�re z nich biegn� za� dalej przez rdze� kr�gowy w p�czku smuk�ym i klinowatym a� do rdzenia przed�u�onego. Wypustki obwodowe kom�rek dwubiegowych ��cz� si� z neurytami korzeni brzusznych pod��aj�c jako nerw rdzeniowy do odpowiedniego pola zaopatrzenia. W dalszym rozwoju pocz�tkowe odcinki wypustki obwodowej i do�rodkowej kom�rki zwoju rdzeniowego przylegaj� do siebie na kr�tkiej przestrzeni, przekszta�caj�c kom�rk� dwubiegunow� w kom�rk� pozornie jednobiegunow�. W 2 miesi�cu �ycia zarodkowego pie� nerwu rdzeniowego powsta�y z po��czenia korzenia brzusznego z grzbietowym dzieli si� na zasadnicze ga��zie, grubsz� brzuszn� i ciensz� grzbietow�, oddaj�c poza tym ga��� ��cz�c� i ga��� oponow�. Ga��zie grzbietowe zachowuj� zasadniczo budow� metameryczn�. Natomiast ga��zie brzuszne przewa�nie ��cz� si� z sob� tworz�c sploty:s pi o 1 szyj n y, w sk�ad kt�rego wchodz� ga��zie brzuszne czterech g�rnych nerw�w szyjnych, s p lot r a mi enny z�o�ony z czterech dolnych nerw�w szyjnych i pierwszego piersiowego oraz splot l�d�wiowa-kr zy� o wy zawieraj�cy ga��zie brzuszne nerw�w l�d�wiowych, krzy�owych i guzicznego. Budow� metameryczn� zachowuj� jedynie ga��zie brzuszne nerw�w piersiowych, tworz�c nn, mi� dzy�eb ro we. Powstanie powy�szych splot�w jest g��wnie zwi�zane z rozwojem ko�czyn i przekszta�caniem si� pierwotnej struktury metamerycznej w ostateczny typ budowy. KORZENIE NERW�W RDZENIOWYCH Nerwy rdzeniowe, jak ju� wspomniano, powstaj� z po��czenia k or-�eni brzusznych(radices ventralesl i grzbietowych(radicesdorsalesl. Ka�dy korze� zawiera kilka p�czk�w w��kien nerwowych, zwanych ni�mi k o rz e ni o w ymi(Z�a radicularia/. Biegn� one od rdzenia kr�gowego zbie�nie w stron� boczn�, ��cz�c si� z sob� w otworze mi�dzykr�gowym. W cz�ci bocznej korzenia grzbietowego znajduje si� wrzecionowate zgrubienie-zw�j rdzeniowy(ganglion spinale). Pocz�tek. Korzenie brzuszne odchodz� za po�rednictwem 3-8 nici korzeniowych, kt�re opuszczaj� przedni� powierzchni� rdzenia kr�gowego w 2-3 pod�u�nych rz�dach. Miejsce to nazywamy bruzd� boczn� przedni�(sulcus lateralis anterior lub �ci�lej I R. polem korzeniowym przednim(area radicularis antenom. Mi�dzy dwoma s�siednimi korzeniami brzusznymi(wy�szym i ni�szym)istnieje zwykle odcinek rdzenia, z kt�rego nici korzeniowe nie wychodz�. Korze� grzbietowy sk�ada si� z kilku nici korzeniowych, kt�re wnikaj� do rdzenia kr�gowego w bru�dzie bocznej tylnej(sulcus lateralis pos(enot, gdzie tworz� pole korzeniowe tylne(area radicularis pasterzom. Korzenie grzbietowe jednak w przeciwie�stwie do przednich wst�puj� do rdzenia nieprzerwanie wzd�u� do�� w�skiej linii, przy czym dolne nici korzeniowe nerwu wy�ej po�o�onego i g�rne nerwu znajduj�cego si� ni�ej le�� w pobli�u siebie. Odcinek rdzenia kr�gowego, z kt�rym ��cz� si� korzenie jednego nerwu rdzeniowego, nazywamy neuromerem lub segmentem rdzenioWyTTl. Przebieg. Korzenie nerwu rdzeniowego biegn� w kierunku bocznym otoczone oponami rdzenia kr�gowego i nast�pnie wnikaj� do wypustki opony twardej zwanej pochewk� korzeniow�(zagina radiculans:t. IV, str. 4511 w otworze mi�dzykr�gowym oba korzenie ��cz� si� z sob�, tworz�c wsp�lny kr�tki pie� nerwu rdzeniowego. Kierunek poziomy przebiegu zachowuj� najcz�ciej tylko g�rne nerwy szyjne. Pozosta�e za� biegn� sko�nie ku do�owi, co uwidacznia si� najbardziej w korzeniach nerw�w l�d�wiowych, krzy�owych i guzicznego:kieruj� si� one niemal pionowo ku do�owi, tworz�c ogon ko�ski(cauda equina)wype�niaj�cy doln� cz�� kana�u kr�gowego(ry�. 7). Zespolenia. Cz�sto wyst�puj� po��czenia mi�dzy s�siednimi korzeniami jednoimiennymi lub tej samej strony. Nierzadko'r�wnie� pojedyncze nici korzeniowe po wyj�ciu z rdzenia kr�gowego zd��aj� nie do w�asnego korzenia, lecz do korzenia s�siedniego. Miejsce po��czenia korzeni. Pie� n. rdzeniowego. Korzenie brzuszne ��cz� si� z grzbietowymi zasadniczo w otworach mi�. Gon us madullarisB. Pi�om terminale-sy. Ganglionspine/e sacrele li. N. coccygeus. W. -brzeg przekroju opony twardej-N, subcostalisGenglion spinelelumbele I-brzeg przekroju paj�czyn�wki. -Gang lian spina/e lumbale V. -Pi�om duraernetris spinalis-Br. dorsales 00. SBCrBl�UfO. Ry�. 7. Ogon ko�ski w kanale kr�gowym. Kana� kr�gowy w obr�bie l�d�wiowej i krzy�owej cz�ci kr�gos�upa otwarty ze strony tylnej. Opona twarda i paj�czyn�wka rozszczepione. ��kr�gowych lub w ich najbli�szym s�siedztwie. W cz�ci szyjnej Xjt�czenie to znajduje si� bardziej przy�rodkowo na granicy otworu jjj�dzykr�gowego oraz kana�u kr�gowego. W cz�ci piersiowej koyze�brzuszny ��czy si� z grzbietowym w otworze mi�dzykr�gowym, j w cz�ci l�d�wiowej i krzy�owej wewn�trz kana�u kr�gowego lub j�rzy� OWPZO. Od miejsca po��czenia obu korzeni biegnie w kierunku bocznym pie� nerwu rdzeniowego. Sk�ada si� on zar�wno z w��kien do�rodkowych korzenia grzbietowego, jak i od�rodkowych pochodz�cych z korzenia brzusznego. D�ugo�� pnia n. rdzeniowego wynosi �rednio oko�o 10 rnm, przy czym w cz�ci szyjnej jest on nieco kr�tszy(oko�o 7 mm), w cz�ci l�d�wiowej za� nieco d�u�szy(oko�o 12 mm). Stosunek do opon. Wi�ksza, przy�rodkowa cz�� ka�dego korzenia znajduje si� w worku o p o ny 1 w ar d ej wsp�lnie zrdzeniem kr�gowym i pozosta�ymi oponami. Boczna cz�� korzenia wnika przez w�ski otw�r do pochewki korzeniowej, b�d�cej wypustk� opony twardej otaczaj�cej oba korzenie i zw�j rdzeniowy. W obr�bie pochewki korze� brzuszny i grzbietowy s� przewa�nie oddzielone od siebie tr�jk�tn� blaszk� opony twardej, zwan� przegrod� mi�dzy k o r z e