MA�Y S�OWNIK ZOOLOGICZNY BEZKR�GOWCE GADY i PLAZY OWADY i PTAKI RYBY SSAKI MA�Y S�OWNIK ZOOLOGICZNY WIEDZA POWSZECHNA Warszawa 1973 Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skr�ty nazwisk) KRYSTYNA KOWALSKA [K.K.] JAN MACIEJ BEMBISZEWSKI [J.M.R.] HALINA ROLIK [H.R.] PRZEDMOWA Najstarsza i najliczniejsza grupa kr�gowc�w, nazywana tradycyjnie rybami (cho� w sk�ad jej wchodzi kilka odr�bnych gromad, z kt�rych tylko jedn� stanowi� ryby w�a�ciwe), obejmuje ok. 20 000 gatunk�w wsp�cze�nie �yj�cych oraz wiele kopalnych. Jest to grupa niezmiernie wa�na i interesuj�ca z wielu punkt�w widzenia. Przede wszystkim zapocz�tkowa�a ona ewolucj� kr�gowc�w, z niej bowiem wywodz� si� pierwsze kr�gowce ziemnowodne. W �adnej innej grupie nie spotyka si� tak r�norodnych przystosowa� do �ycia w diametralnie r�nych �rodowiskach: w g��binach oceanicznych i w pelagialu, w lodowatych wodach polarnych i w gor�cych �r�d�ach, w wysychaj�cych okresowo bagnistych zbiornikach i w czystych, dobrze natlenionych potokach g�rskich. S� tu "�ywe skamienia�o�ci", jak latimeria, prymitywne dwudyszne, gatunki przystosowane do d�u�szego przebywania w �rodowisku atmosferycznym, jak poskoczki i �mijog�owce, a r�wnocze�nie gatunki, kt�re osi�gn�y najwy�szy poziom "rybiego" etapu rozwoju, kt�rych przyk�adem s� tu�czyki i �aglicowate. Ryby s� zatem wa�nym obiektem bada� w dziedzinie ewolucji kr�gowc�w, mechanizmu proces�w przystosowawczych, gatunkotw�rczych oraz bada� nad zachowaniem si� zwierz�t. Wzrost zainteresowania rybami spowodowa�a tak�e literatura popularnonaukowa i przygodowa, zw�aszcza za� reporta�e z podwodnych wypraw p�etwonurk�w i bada� g��bin morskich. R�wnocze�nie wzrasta w szybkim tempie zainteresowanie gospodarcze rybami jako �r�d�em pe�nowarto�ciowego bia�ka zwierz�cego. Ryby, jak �wiadcz� resztki kuchenne znajdowane w stanowiskach cz�owieka pierwotnego, by�y zawsze �r�d�em �atwo dost�pnego i warto�ciowego pokarmu. Obecnie, w zwi�zku Przedmowa z kl�skami g�odu trapi�cymi znaczn� cz�� ludno�ci oraz sta�ym niedoborem bia�ka zwierz�cego, zwr�cono baczn� uwag� na mo�liwo�ci intensyfikacji po�ow�w, eksploatacj� nowych �owisk, zw�aszcza na p�kuli po�udniowej, na zagadnienia aklimatyzacji nowych, szybko wyrastaj�cych gatunk�w (przyk�adem aklimatyzacja w naszych wodach amura, to�pygi, pelugi). Zaj�to si� intensyfikacj� hodowli ryb, zw�aszcza w krajach nawiedzanych przez g��d. Poza hodowl� w zbiornikach �r�dl�dowych rodzi si� konieczno�� hodowli w morskich wodach przybrze�nych. Ponadto znaczne zwi�kszenie zasi�gu po�ow�w naszych statk�w rybackich oraz zwi�kszony import przetwor�w rybnych sprawia, i� w handlu pojawiaj� si� ryby o egzotycznych nazwach, nigdy dotychczas nie spotykane na naszych sto�ach, jak np. lichia, pa�asz, sajra, z�bacz, o kt�rych konsumenci chcieliby si� czego� dowiedzie�. Niepo�ledniego znaczenia nabiera r�wnie� w�dkarstwo oraz inne formy rybo��wstwa sportowego. W dobie coraz bardziej odczuwanych ujemnych skutk�w uprzemys�owienia i technicyzacji �ycia w�dkarstwo, odpoczynek nad nie ska�onymi jeszcze wodami, ma du�� przysz�o�� jako zaj�cie regeneruj�ce si�y fizyczne i duchowe. Liczba mi�o�nik�w sportu w�dkarskiego stale u nas wzrasta i tym zainteresowaniom nale�y tak�e wyj�� naprzeciw. Wzrasta r�wnie� liczba mi�o�nik�w akwarystyki, daj�cej wypoczynek psychiczny, a r�wnocze�nie cz�sto jedyn� mo�liwo�� obcowania ze zwierz�tami, obserwacji ich biologii i obyczaj�w nawet w warunkach zag�szczonego mieszkania w wielkim mie�cie. Konieczno�� zaspoKojenia z tak r�norodnych �r�de� p�yn�cych zainteresowa� rybami sprawi�a trudno�ci w odpowiednim doborze hase�. S�ownik zawiera ich ok. 700. Uwzgl�dniono wszystkie gatunki krajowe (w wodach �r�dl�dowych Polski oraz w Ba�tyku �yje ich niewiele ponad 100) i aklimatyzowane lub przewidziane do aklimatyzacji. Znalaz�y si� tu r�wnie� opisy gatunk�w oraz wy�szych jednostek systematycznych, omawianych w podr�cznikach i cytowanych w literaturze popularnonaukowej. Obok gatunk�w znanych w �wiatowym rybo��wstwie trzeba by�o r�wnie� om�wi� nowe, kt�re dopiero wchodz� na rynek handlowy, w przysz�o�ci jednak, w zwi�zku ze zmniejszaniem si� zasob�w ryb po�awianych tradycyjnie i w wielkich ilo�ciach, b�d� stanowi�y znacznie wi�kszy ni� obecnie odsetek w po�owach. Uwzgl�dniono tak�e gatunki najcz�ciej u nas spotykane w hodowli akwariowej. St�d te� wyb�r z ok. Przedmowa 20 000 gatunk�w ryb by� do�� utrudniony i Czytelnik nie zawsze znajdzie w S�owniku interesuj�cy go obiekt. Trudno�ci sprawia�a r�wnie� polska nomenklatura ryb, gdy� wiele gatunk�w cz�sto opisywano pod r�nymi nazwami polskimi. Autorzy starali si� wybra� najpowszechniej u�ywane, umieszczaj�c inne, r�wnie� znane, w synonimach, od kt�rych odno�niki kieruj� do w�a�ciwej nazwy. W przypadku gdy dany gatunek sta� si� ju� asortymentem handlowym pod inn� nazw� ni� dotychczas u�ywana, dawano przewa�nie pierwsze�stwo nazwie handlowej, ze wzgl�du na upowszechnienie jej w�r�d konsument�w. W S�owniku poza has�ami gatunkowymi om�wiono r�wnie� tam, gdzie to by�o niezb�dne, rodzaje, w wi�kszo�ci przypadk�w r�wnie� rodziny (do kt�rych nale�� obj�te S�ownikiem gatunki), rz�dy i wy�sze jednostki systematyczne oraz niekt�re podrz�dy. Konieczne to by�o w rz�dach obejmuj�cych czasem setki gatunk�w o bardzo r�nym wygl�dzie zewn�trznym, trybie �ycia, przystosowaniach, o kt�rych przynale�no�ci do danego rz�du �wiadcz� tylko cechy anatomiczne trudno uchwytne dla niespecjalisty. Na przyk�ad w rz�dzie okoniokszta�tnych niezb�dne by�o om�wienie wyra�nie wyodr�bniaj�cych si� okoniowc�w, wargaczowc�w, g�owaczowc�w itp. By�o to tym bardziej konieczne, �e systematyka ryb znajduje si� wci�� jeszcze w stadium doskonalenia; istnieje na jej temat w�r�d specjalist�w wiele rozbie�no�ci. Niekt�rzy z nich uwa�aj� owe podrz�dy za samodzielne rz�dy, gdy inni przeciwnie - wymienione w S�owniku rz�dy traktuj� jako podrz�dy. Ten ostatni pogl�d reprezentuj� ju� zreszt� nieliczni ichtiologowie. Poza has�ami z zakresu systematyki uwzgl�dniono r�wnie� pewn� liczb� hase� z morfologii, fizjologii, biologii, ekologii, rozrodu i rozmieszczenia geograficznego ryb, a tak�e ich u�ytkowania gospodarczego. Uk�ad hase� w S�owniku jest alfabetyczny. Has�a powtarzaj�ce si� w tek�cie noty encyklopedycznej oznaczono pierwsz� liter�; w przypadku hase� wielowyrazowych - pierwszymi literami (niezale�nie od przypadku i liczby). Pozioma strza�ka ->-sygnalizuje, �e poj�cie nast�puj�ce po niej stanowi samodzielne has�o w S�owniku. Skorowidz zawiera tylko nazwy �aci�skie. S�ownik wyposa�ono w poczt�wk� d�wi�kow� z nagraniami g�os�w ryb oraz w komplet 6 barwnych slajd�w (patrz str. 311). S�ownik zosta� opracowany przez zesp� pracownik�w Instytutu Zoologicznego PAN w Warszawie. Autorzy wyra�aj� Przedmowa wdzi�czno�� dr Matyldzie G�sowskiej i prof. dr Kazimierzowi Kowalskiemu za krytyczn� ocen� tekstu i wnikliwe uwagi, kt�re umo�liwi�y usuni�cie szeregu niejasno�ci. Dzi�kujemy r�wnie� p. Marii Kamie�skiej i p. J�zefowi Konarzewskiemu z PPH Centrala Rybna w Warszawie za udost�pnienie materia��w w�asnych, dotycz�cych polskiego nazewnictwa ryb. AUTORZY A akantody -^ fa�dop�etwe. akarka paskowana (Nannacara anomalii) - gatunek z rodziny -s-piel�gnicowatych. Samiec ma wyd�u�on� tyln� cz�� p�etwy grzbietowej i odbytowej. Cia�o ma barw� oliwkowozielon� z rozrzuconymi gdzieniegdzie b��kitnymi plamkami, a kraw�d� p�etwy grzbietowej czerwon�; samica jest mniej barwna od samca. A.p. osi�ga d�ugo�� 7 cm. Samica sk�ada ok. 100 jaj, kt�rych strze�e przewa�nie tylko samiec. A.p. wyst�puje w wodach Ameryki Po�udniowej. Bywa cz�sto hodowana w akwariach, tak�e u nas w Polsce. [J.M.R.] akary (Aequidens) - rodzaj z rodziny ->piel�gnicowatych. Samce r�ni� si� od samic wyd�u�eniem tylnej g�rnej cz�ci p�etwy grzbietowej i odbytowej oraz �ywszym ubarwieniem. Nale��ce tu gatunki osi�gaj� d�ugo�� od 7 do 20 cm. S� drapie�ne. Rodzice opiekuj� si� ikr� i wyl�g�ym potomstwem. Zamieszkuj� wody Ameryki �rodkowej i p�nocnej cz�ci Ameryki Po�udniowej. Niekt�re gatunki bywaj� cz�sto hodowane w akwariach (w Polsce m. in. a. b��kitna (Aequidens pulcher), a. kar�owata (Aequidens curviceps) i a. z Maroni (Aequidens marani). [J.M.K.] aklimatyzacja - ca�okszta�t proces�w zachodz�cych w organizmach w zwi�zku z przystosowywaniem si� ich do zmienionych warunk�w �rodowiska. A. mo�e w konsekwencji doprowadzi� do zmian morfologicznych. Wyr�nia si� a. naturaln� i sztuczn�. A. naturalna bywa wynikiem migracji ryb b�d� te� ich zawleczenia do innej krainy zoogeograficznej. Mo�e te� by� wynikiem istotnych zmian �rodowiskowych, zachodz�cych na terenie wyst�powania danego gatunku. A. sztuczna jest efektem celowej gospodarki cz�owieka. Umo�liwia hodowl� ryb na nowych terenach, r�ni�cych si� warunkami �ycia od dotychczasowych. Aby proces a. przebiega� prawid�owo, nale�y uprzednio rozwa�y� wszelkie hydrobiologiczne i fizyczne aspekty nowego zbiornika. A. ryb cz�sto przynosi doskona�e efekty. Na przyk�ad w 1860 r. przewieziono pstr�ga z Anglii do Nowej Zelandii. Dzi� NowaZelandia s�ynie z najobfitszych na �wiecie po�ow�w tego gatunku. Z dobrymi wynikami aklimatyzowano pstr�ga. Akwarystyka 10 na Cejlonie, Tasmanii, w Kaszmirze i w po�udniowej Afryce. W Chile i w Nowej Zelandii oraz na Tasmanii zaaklimatyzowano czawycz�. Jej a. nie uda�a si� natomiast w Europie. W Polsce pr�bowano zaaklimatyzowa� m.in. bassa wielkog�bowego i sumika kar�owatego. Ten ostatni wprawdzie dobrze przystosowa� si� do nowych warunk�w, ale jego przeniesienie do naszych w�d nale�y uwa�a� za niepo��dane, gdy� jest to szkodnik wyjadaj�cy ikr� i narybek innych, cennych gospodarczo gatunk�w. Obecnie prowadzone s� pr�by a. amura, to�pygi i g�owacicy. Aklimatyzuje si� tak�e gatunki maj�ce inne ni� konsumpcyjne znaczenie. Do takich nale�y m.in. gambuzja, kt�r� zarybiano wiele rejon�w w krajach tropikalnych w celu walki z malari�. [J.M.R.] akwarystyka - wiedza obejmuj�ca hodowl� i piel�gnacj� wodnych gatunk�w zwierz�t i ro�lin. Mi�o�nicy a. dokonuj� wielu drobnych spostrze�e�, kt�re pomagaj� w zdobyciu i szerzeniu informacji biologicznych. Wsp�czesna a. stanowi du�� pomoc dla rozmaitych bada� naukowych, rozwija zami�owania przyrodnicze, estetyczne, pog��bia wiadomo�ci nie tylko biologiczne, ale tak�e chemiczne, fizyczne i techniczne. Pierwsze hodowle ryb w celach rozrywkowych b�d� te� dla cel�w konsumpcyjnych zacz�li prowadzi� ju� co najmniej 2500 lat p.n.e. staro�ytni Sumerowie. Ryby morskie chowali na pocz�tku n.e. Rzymianie w basenach domowych, cz�sto po��czonych bezpo�rednio z morzem. Rozw�j a. zwi�zany jest z rozkwitem nauk przyrodniczych w po�owie ubieg�ego wieku. Pojawi�o si� w�wczas s�owo akwarium, kt�rego u�y� po raz pierwszy w 1853 r. przyrodnik angielski P.H. Gosse. W tym samym roku otwarte zosta�o pierwsze publiczne akwarium w Regent Park w Londynie. W trzy lata p�niej przyrodnik niemiecki E.A. Rossmassier napisa� g�o�ny artyku� "Jezioro w szkle". Artyku� ten zapocz�tkowa� szeroki rozw�j a. w Europie �rodkowej, a jego autor nazwany zosta� ojcem a. Wkr�tce potem zostaj� sprowadzone do Europy pierwsze ryby egzotyczne - wielkop�etw i bojownik, kt�re dzi�ki swym pi�knym kszta�tom, barwom i niezwykle ciekawemu trybowi �ycia szybko zdoby�y popularno��. Mi�o�nicy hodowli rybek akwariowych zacz�li stowarzysza� si� w ko�ach, zwi�zkach, zacz�to wydawa� czasopisma o problematyce akwarystycznej. W 1954 r. powsta�a w Amsterdamie �wiatowa Federacja Akwaryst�w, kt�rej celem jest mi�dzynarodowa wsp�praca wszystkich mi�o�nik�w a. W Polsce istnieje Polski Zwi�zek Mi�o�nik�w Akwarium i Terrarium z siedzib� g��wn� w Chorzowie, z okr�gami i ko�ami w wielu miastach Polski. Zwi�zek wydaje czasopismo "Akwarium". Istnieje te� w Polsce szereg wystaw, umo�liwiaj�cych publiczno�ci ogl�danie wodnych organizm�w. S� to sta�e ekspozycje w ogrodach zoologicznych Poznania, Wroc�awia, �odzi, Opola, Warszawy, P�ocka oraz w palmiarniach Poznania, Sosnowca i Gliwic. Przy Morskim Instytucie Rybackim w Gdyni powsta�o ostatnio do�� du�e akwarium morskie. Najwi�ksze akwarium morskie (-^-oceanarium) za�o�ono w 1955 na 11 aloza Florydzie, w pobli�u Miami. Inne, bardziej znane akwaria, znajduj� si�: w Neapolu, Monako, w P�ymouth i na Hawajach. [J.M.R.] albakora (Germo alalungd) - gatunek z rodziny ->-makrelowatych, blisko spokrewniony z tu�czykiem i patud�. Specyficzne dla a. s� p�etwy piersiowe: szablastego kszta�tu, bardzo wyd�u�one, si�gaj�ce poza po�ow� cia�a. Posiada ona grzbiet i boki niebieskie o metalicznym po�ysku, a brzuch srebrzystobia�y; p�etwy grzbietowe i ogonowa maj� barw� br�zow�. A. osi�ga d�ugo�� 1,5 m. Szeroko rozprzestrzeniona w tropikalnej strefie m�rz. Ma du�e znaczenie gospodarcze. [J.M.R.] albakora ��topletwa (Germo albacora) - gatunek z rodziny -�-makrelowatych, blisko spokrewniony z tu�czykiem. Cia�o jej jest bardziej wyd�u�one ni� tu�czyka; druga p�etwa grzbietowa i odbytowa s� bardzo wysokie, ostro zako�czone. Ma�e p�etwy grzbietowe i odbytowe maj� barw� jasno��t�; reszta cia�a jest ubarwiona jak u albakory. A.�. to najwi�kszy gatunek z rodzaju Germo; osi�ga d�ugo�� ponad 2 m. Zamieszkuje pelagial m�rz i ocean�w strefy tropikalnej i subtropikalnej. Ze wzgl�du na bardzo smaczne mi�so jest ceniona w przemy�le spo�ywczym. [J.M.R.] albula (Albula yulpes) - gatunek z rodziny albulowatych (Albulidae), z rz�du - �ledziokszta�tnych, blisko spokrewniony z tarponem i elopsem. Ma cia�o wyd�u�one, wrzecionowate, nieco bocznie sp�aszczone; otw�r g�bowy dolny uzbrojony w drobne z�bki. Grzbiet jest oliwkowaty, boki srebrzyste, brzuch bia�y, a p�etwy szarawe. A. osi�ga d�ugo�� ok. 1 m. Jej larwy s� zupe�nie przezroczyste, tasiemcowate, upodabniaj�ce si� do rodzic�w dopiero przy d�ugo�ci ok. 8 cm. A. zamieszkuje wody strefy gor�cej. Zwykle przebywa w morzu, wchodzi jednak te� do w�d s�onawych i �r�dl�dowych. Ma mi�so smaczne, ale o�ciste. Jest ceniona jako atrakcyjna ryba sportowa. [J.M.R.] alestes Chapera, szaper (Ales-tes chaperi) - gatunek z rodziny -^k�saczowatych. Samiec jest zwykle nieco wi�kszy i ma bardziej zaostrzon� p�etw� grzbietow� ni� samica. A.Ch. osi�ga 10 cm d�ugo�ci. Lubi wod� lekko kwa�n�, mi�kk� o temperaturze od 20� do 30�C. Najch�tniej zjada larwy owad�w; mo�e te� wyskakiwa� nad powierzchni� wody i chwyta� przelatuj�ce owady. Jest rozprzestrzeniony w wodach zachodniej Afryki. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.] aloza (Alosa alosa) - gatunek z rodziny -^�ledziowatych, blisko spokrewniony z parposzem, od kt�rego jest nieco wi�kszy. Osi�ga 75 cm d�ugo�ci i 4 kg wagi. �yje w pelagicznej strefie morza. Na tar�o w�druje do rzek, niekiedy aloza ameryka�ska 12 bardzo daleko od uj�cia. W�dr�wki te rozpoczyna w marcu lub kwietniu; przestaje w�wczas pobiera� pokarm. Samica sk�ada do 150 ty�. ziarn ikry. Wyl�g nast�puje po up�ywie 4 do 5 dni. Larwy rosn� bardzo szybko, sp�ywaj�c z pr�dem do morza. G��wnym pokarmem a. s� drobne organizmy planktonowe, kt�re ryba ta cedzi przez swoje liczne, d�ugie wyrostki filtracyjne; dodatkowym pokarmem bywaj� larwy owad�w i ma�e ryby, g��wnie stynki. A. wyst�puje wzd�u� atlantyckich wybrze�y Europy od P�wyspu Skandynawskiego po Pirenejski, wzd�u� zachodnich wybrze�y Afryki do Przyl�dka Blanc, w Morzu �r�dziemnym i w zachodniej cz�ci Morza Czarnego; jest te� sporadycznie spotykana w zachodnim Ba�tyku; u wybrze�y Polski trafiaj� si� pojedyncze okazy. A. po�awia si� w miejscach liczniejszego wyst�powania; bywa spo�ywana na �wie�o lub solona. U wybrze�y ameryka�skich �yje pokrewny a. gatunek, szed. [J.M.R.] aloza ameryka�ska ->szed. ameryka�ski sumik kar�owaty --sumik kar�owaty. amfiprion, ryba ukwialowa (Amphiprion percula) - gatunek z rodziny amtiprionowatych (Amphipriomdae), z rz�du ->okoniokszta�tnych. Jest jaskrawo ubarwiony. Zamieszkuje stref� raf koralowych Indomalaj�w. Przebywa w pobli�u wielkich ukwia��w i nie tylko chroni si� w przypadku niebezpiecze�stwa w�r�d ich pot�nych, parz�cych czu�k�w, ale r�wnie� wp�ywa do wn�trza jamy ch�on�cotrawi�cej, gdzie wy�era resztki pokarmu z�o�onego przewa�nie z ryb. Wed�ug ostatnich bada� a. wydziela �luz, kt�ry uniemo�liwia ukwia�owi wystrzelenie parzyde�kowej baterii. Stwierdzono r�wnie�, �e a. izolowany od ukwia�u �atwo pada ofiar� drapie�c�w. Jest on zatem inkwilinem, czyli lokatorem. By� mo�e zachodzi tu nawet przypadek �ci�lejszej symbiozy: ukwia� daje schronienie i pokarm, a ryba wpadaj�ca gwa�townie jak strza�a mi�dzy czu�ki i do jamy ch�on�cotrawi�cej stwarza pr�dy wody u�atwiaj�ce gospodarzowi funkcje oddechowe. By� mo�e r�wnie�, mimo woli, nap�dza goni�ce j� drapie�niki w zasi�g �mierciono�nych czu�k�w jamoch�ona. [K.K.] amia, m�k�awka {Amia calva) -gatunek z rodziny Amiidae, z rz�du -�-amiokszta�tnych, reprezentuj�cy jedyne obok �us-kost�w wsp�czesne formy ganoid�w kostnych. A. osi�ga d�ugo�� 1 m; samce s� nieco mniejsze od samic i w odr�nieniu od nich zaopatrzone w czarn� plam�, znajduj�c� si� w g�rnej cz�ci nasady ogona. A. mo�e �y� w zbiornikach, w kt�rych cz�sto daje si� odczu� niedob�r tlenu, pos�uguj�c si� w�wczas przy oddychaniu p�cherzem p�awnym jako narz�dem pomocniczym. Przy jego pomocy oddycha powietrzem atmosferycznym, dzi�ki czemu wyj�ta z wody mo�e �y� kilka dni. Tar�o a. przypada w okresie wiosennym (kwiecie�, maj) przy temperaturze wody ok. 25�C. U samc�w w tym 13 amur bia�y okresie pojawia si� szata godowa. Do tar�a wybierane s� miejsca p�ytkie (25 do 40 cm), poro�ni�te ro�linno�ci�. Samiec buduje gniazdo z resztek ro�lin. Cz�sto gniazda tworz� kolonie, co u�atwia samcom wsp�ln� ochron� gniazd i �wie�o wyl�g�ych m�odych. Jedna samica sk�ada od 20 ty�. do 70 ty�. jaj. Samiec opiekuje si� m�odymi a� do uzyskania przez nie ok. 10 cm d�ugo�ci. A. od�ywia si� na og� rybami, czasem skorupiakami i mi�czakami. Prowadzi zwykle nocny tryb �ycia. W zimie przebywa w miejscach g��bszych cz�ciowo zagrzebana w mule, popadaj�c w stan odr�twienia. Zamieszkuje p�ytkie, mocno zaro�ni�te zbiorniki �r�dl�dowe Ameryki P�nocnej. W dorzeczu Wielkich Jezior, kt�re s� p�nocn� granic� jej zasi�gu, wyst�puje pospolicie z wyj�tkiem Jeziora G�rnego. Znaczenie gospodarcze a. jest niewielkie z powodu niezbyt smacznego mi�sa. M�ode okazy (bardzo �ywotne) s�u�� za przyn�t� przy w�dkarskich po�owach innych ryb drapie�nych. [J.M.R.] amiokszta�tne (Amiiformes) - rz�d z nadrz�du ->-ganoi-d�w kostnych. Pierwsi przedstawiciele tego rz�du pojawili si� w pok�adach g�rnego permu. Jedynym dzi� �yj�cym przedstawicielem jest amia. Rz�d ten obejmuje kilka wymar�ych rodzin ryb s�odkowodnych, b�d�cych pod koniec okresu kredowego dominuj�c� grup� ryb. A. zamieszkiwa�y wody strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej Europy, Azji i obu Ameryk. [J.M.R.] amur bia�y (Ctenopharyngodon idella) - gatunek z rodziny --karpiowatych. Sylwetk� przypomina klenia. Ma cia�o wyd�u�one, niskie, walcowate, pokryte du�� �usk�; szeroka g�owa zaopatrzona jest w otw�r g�bowy ko�cowy; wyst�puj� dwa szeregi z�b�w gard�owych. Grzbiet jest brunatnozielony, a boki srebrzyste. A.b. ro�nie bardzo szybko, osi�gaj�c ponad 1 m d�ugo�ci i 32 kg ci�aru. �ywi si� pokarmem ro�linnym. Osobniki m�odociane do osi�gni�cia 2,5 cm d�ugo�ci zjadaj� plankton zwierz�cy, a potem staj� si� ro�lino�erne. A.b. dojrzewa w 6 lub 7 roku �ycia. Ma ikr� pelagiczn�, kt�ra rozwija si� sp�ywaj�c z pr�dem rzeki. Wymaga podczas tar�a temperatury wody od 20� do 23�C. Wyst�puje w Chinach i dorzeczu Amuru. W Chinach bywa cz�sto hodowany w stawach. Obecnie (ze wzgl�du na du�e walory u�ytkowe a.b.) prowadzi si� prace nad jego aklimatyzacj� na wszystkich kontynentach, zar�wno w strefach zwrotnikowej i podzwrotnikowej, jak i umiarkowanej. Przed kilkunastu laty podj�to pr�by jego aklimatyzacji w radzieckiej Azji �rodkowej, w europejskiej cz�ci Zwi�zku Radzieckiego oraz w niekt�rych krajach Europy �rodkowej, a od 1964 r. tak�e w Polsce. Uda�o si� na razie zaaklimatyzowa� a.b. tylko w dorzeczu rzek Amu-Darii i Kubania. W Polsce bywa z powodzeniem hodowany w wielu gospodarstwach stawo amur czarny 14 wych. Szczeg�lnie dobrze ro�nie w zbiornikach zasilanych w podgrzan� wod�, jak np. przy elektrowniach wodnych w P�tnowie i Koninie. Jednak w naszych warunkach nie rozmna�a si�, w zwi�zku z czym materia� zarybieniowy sprowadzamy z ZSRR. Pod wzgl�dem smakowym a.b. nie ust�puje karpiowi. Bywa spo�ywany w stanie �wie�ym i w�dzonym. [H.R.] amur czarny (Mylopharyngodon piceus) - gatunek z rodziny ^karpiowatych. Kszta�tem cia�a przypomina amura bia�ego, z kt�rym nie jest jednak bli�ej spokrewniony. Ma z�by gard�owe jedno lub dwuszeregowe, bardzo mocne, przystosowane do mia�d�enia skorup mi�czak�w, kt�rymi si� od�ywia. Posiada ciemne ubarwienie cia�a. Wyrasta ponad 1 m d�ugo�ci. Wyst�puje w Chinach i w dorzeczu Amuru. Znaczenie gospodarcze ma tylko w Chinach, gdzie jest tak�e hodowany w stawach. Przed kilkunastu laty podj�to pr�by aklimatyzacji a.cz. w europejskiej cz�ci Zwi�zku Radzieckiego, w Rumunii i Izraelu. [H.R.] anabioza - maksymalne obni�enie aktywno�ci �yciowej, stanowi�ce przystosowanie do nie sprzyjaj�cych warunk�w �rodowiska. U ryb wyst�puje w okresie zimowym oraz w okresie letniej suszy. Wiele gatunk�w ryb strefy umiarkowanej zapada w sen zimowy. Ryby gromadz� si� w�wczas w g��bszych, nie zamarzaj�cych partiach jezior, rzek i zalew�w, zalegaj�c nieraz w kilku warstwach, nie pobieraj� w tym czasie pokarmu oraz maj� zwolniony proces oddychania i przemiany materii. W sen zimowy zapadaj� w naszym klimacie ryby karpiokszta�tne, gdy� jest to grupa o pochodzeniu po�udniowym. Niekt�re ryby, jak kara�, lin i mu�awka, zagrzebuj� si� na zim� w mu�, ulegaj�c przy p�ytkiej wodzie przemarzni�ciu. Nie gin� jednak, je�li nie zamarzn� krew i p�yny wewn�trzkom�rkowe cia�a, kt�re maj� nieco ni�sz� temperatur� zamarzania ni� woda. Skrajnym przyk�adem wytrzyma�o�ci na zimno jest dalia. W strefie mi�dzyzwrotnikowej ryby wysychaj�cych zbiornik�w wodnych zapadaj� w sen letni (->.dwudyszne). Jedne z nich otaczaj� si� kokonem z mu�u i �luzu, pozostawiaj�c w�ski kana� u szczytu g�owy, przez kt�ry przenika powietrze atmosferyczne, inne ryj� nory kontaktuj�ce si� zamaskowanym otworem z zewn�trznym �rodowiskiem. Oddychaj� w tym okresie za pomoc� -^p�cherza p�awnego, kt�ry ma u nich budow� zbli�on� do p�uc (-^-oddechowy uk�ad), i mog� przebywa� w stanie a. do p� roku. Dopiero woda po przedostaniu si� do kokona czy nory wywo�uje duszenie si� i pobudza ryb� do wyj�cia. Zdumiewaj�c� �ywotno�� wykazuje prap�etwiec, kt�ry w warunkach eksperymentalnych mo�e przetrwa� w stanie a. nawet do 4 lat. Z naszych ryb piskorz jest w stanie przetrwa� przez d�u�szy okres ca�kowite wyschni�cie zbiornika, sp�dzaj�c go zagrzebany w mule. [H.R.] 15 argus anchovis (znana te� pod francusk� nazw� anchois) - konserwa produkowana ze specjalnie spreparowanych sardeli europejskich, czasem ze szprot�w, a tak�e sardynek. Konserwa ta jest na og� bardzo ostra w smaku, sporz�dzana w formie filet�w w oleju, rozmaitych past i kork�w z kaparkami. [J.M.R.] anio� morski ->raszpla. anoplopoma, dorszyk czarny (Anoplopoma fimbria) - gatunek z rodziny ->terpugowatych spokrewniony z terpug� bia�oplam�. Osi�ga d�ugo�� 60 cm. Wyst�puje w p�nocnym Pacyfiku, przy czym szczeg�lnie obficie w Morzu Beringa i przy wybrze�ach Alaski. Wysokie warto�ci od�ywcze mi�sa i wyborny smak nada�y a. miano "sterleta Pacyfiku". Od�owy na skal� przemys�ow� trwaj� dopiero od kilku lat. [K.K.] apogon (Apoffon imberbis) - gatunek morski z rodziny -�-strz�pielowatych (zaliczany przez niekt�rych autor�w do odr�bnej rodziny Apogonidae). Znany jest z opieki nad potomstwem: samiec i samica wyl�gaj� ikr� w swoich jamach g�bowych. [K.K.] arapaima (Arapaima gigas) - gatunek z rodziny Osteoglossidae, z rz�du -�-�ledziokszta�tnych. Ma cia�o pokryte du�ymi �uskami oraz p�etw� grzbietow� przesuni�t� na ogon; p�cherz p�awny o g�bczastych �cianach s�u�y jej do oddychania powietrzem atmosferycznym; czerpanie powietrza znad powierzchni wody odbywa si� z g�o�nym mlaskaniem. A. jest jedn� z najwi�kszych ryb s�odkowodnych; osi�ga d�ugo�� 5 m i ci�ar 200 kg. �ywi si� rybami, kt�re rozciera drobnymi z�bkami, znajduj�cymi si� na ko�ciach j�zykowej i podniebiennych. Dojrza�o�� p�ciow� osi�ga w wieku 5 lat przy d�ugo�ci ok. 1,7 m. Tar�o odbywa w g��bszych partiach rzek. Ma niewielk� p�odno��. Wyl�gaj�ce si� m�ode o d�ugo�ci 12 mm przez jaki� czas przebywaj� pod opiek� samca. Po kilku dniach zaczynaj� si� samodzielnie od�ywia�. Wbrew rozpowszechnionej opinii a. nie trzyma m�odych w jamie g�bowej. �yje w Ameryce Po�udniowej w dorzeczu Amazonki. Miejscowa nazwa a. brzmi: piraruku, tzn. ryba czerwona. Nazwa ta pochodzi od zabarwionych na czerwono kraw�dzi �usek w niekt�rych rejonach cia�a. A. jest cenion� ryb� sportow�. Ma mi�so smaczne, ch�tnie spo�ywane przez miejscow� ludno��. [J.M.R.] argentyny --srebrzykowate. argus (Scatophagus argus) - gatunek z rodziny Scatophagidae, z podrz�du -�-okoniowc�w. Ma zmienne ubarwienie cia�a, najcz�ciej szarozielonkawe z odcieniem fioletu, a grzbiet cz�sto pomara�czowy. Osi�ga d�ugo�� 25 cm. W jego pokarmie znaczny sk�adnik stanowi� ro�liny. Rozprzestrzeniony jest w s�onych i s�onawych wodach tro ariusowate 16 pikalnej strefy Oceanu Indyjskiego i Spokojnego. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.] @ariusowate (Ariidae) - rodzina z podrz�du -gumowc�w. Nazwa rodziny pochodzi od greckiego boga wojny Aresa, gdy� sumy te s� uzbrojone w mocny, przypominaj�cy lanc� kolec w p�etwach grzbietowej oraz odbytowej, a na g�owie maj� pancerz kostny, dochodz�cy do pocz�tku p�etwy grzbietowej. Wi�kszo�� Sumik krzy�owy przedstawicieli tej rodziny �yje w oceanach i morzach strefy zwrotnikowej u wybrze�y Ameryki Po�udniowej, Afryki, Madagaskaru i Azji. Z pot�nego pancerza sumika krzy�owego (Arius proops), na kt�rym widoczny jest rysunek przypominaj�cy krzy�, wykonywane s� w Ameryce Po�udniowej amulety. [H.R.] aterynowate (Atherinidae) - rodzina z rz�du -�okoniokszta�tnych, blisko spokrewniona z cefalowatymi. Maj� cia�o wyd�u�one, prawie walcowate lub nieco bocznie sp�aszczone; �uska bywa drobna, cykloidalna, u niekt�rych rodzaj�w ktenoidalna; brak linii bocznej. Wi�kszo�� a. ma drobne rozmiary. S� one mi�so�erne. Wyst�puj� w wielkich stadach przy wybrze�ach m�rz tropikalnych, subtropikalnych i umiarkowanych; kilka gatunk�w �yje w wodach s�odkich. Niekt�re, jak np. ksi�yc�wka, odznaczaj� si� bardzo ciekaw� biologi� rozrodu. Wi�ksze gatunki, jak np. ateryna (Atherina presby- Ateryna ter) ze wschodniego Atlantyku i smugobok (Atherina hepsetus) wyst�puj�cy przy wybrze�ach zachodniej Europy i Afryki oraz w Morzu �r�dziemnym, maj� pewne znaczenie gospodarcze. Mniejsze gatunki s�odkowodne, m.in. t�czanka mniejsza (Melanotaenia mac-culloc�li), promieniczka (Tel-matherina ladigesi) i bedocja (Bedotia geayi), bywaj� hodo T�czanka mniejsza wane w akwariach; dochodz� one do 9 cm d�ugo�ci, s� �atwe w hodowli, a karmione obficie dostatecznie urozmaiconym pokarmem nie zjadaj� jaj ani m�odych. [J.M.R.] aucha, jazgarz chi�ski (Siniperca chuatsi) - jeden z nielicznych gatunk�w rodziny -��strz�pielowatych, kt�ry 17 babka kalifornijska przeszed� do �ycia w wodach s�odkich. Osi�ga d�ugo�� 65 cm. Jest drapie�nikiem, szkodnikiem ikry i narybku. Wyst�puje w dorzeczu Amuru i Sungary, w Korei i p�nocnych Chinach. Ma do�� du�e znaczenie w lokalnym rybo��wstwie, zw�aszcza w Chinach. [K.K.] B babka czarna (Gobius niger) - gatunek z rodziny ->.bab-kowatych. Ma zmienne ubarwienie cia�a - od ciemnobr�zowego przez oliwkowobru-natne do ��tobrunatnego, z du�ymi, zlewaj�cymi si� ze sob� plamami na bokach; strona brzuszna jest ��tawa; u samc�w w okresie godowym czerniej� b�ony podskrzelowe, p�etwy brzuszne i cz�� brzucha. B.cz. osi�ga d�ugo�� 15 cm Babka czarna i jest najwi�ksz� z babek wyst�puj�cych w Ba�tyku. �yje w strefie przybrze�nej m�rz na pod�o�u mi�kkim lub pokrytym ro�linno�ci�; czasem spotyka si� j� w uj�ciach rzecznych. Porusza si� skokami, cz�sto odpoczywaj�c. Ma zwyczaj czepiania si� pionowych pali lub zanurzonych w wodzie �cian betonowych. Od�ywia si� faun� denn� - �limakami, krewetkami, krabami i wieloszczetami. Daje si� �atwo chwyta� na w�dk�. Tar�o odbywa od kwietnia do wrze�nia. Kleiste jaja sk�ada na ro�linach w liczbie do 25 ty�. ziarri. �wie�o wyl�g�e larwy wiod� pocz�tkowo pelagiczny tryb �ycia, a po osi�g- 9 R�tMIT^ilJ- r�/�/^l^lrfi/ii7fi^r _ ni�ciu ok. 10 mm d�ugo�ci schodz� na dno. B.cz. wyst�puje w Oceanie Atlantyckim od Maroka do Wybrze�y Norwegii, w Morzu �r�dziemnym i Czarnym oraz w ca�ym prawie Ba�tyku z wyj�tkiem Zatoki Botnickiej. Ze wzgl�du na nieliczne wyst�powanie (najcz�ciej spotykana jest parami) nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.] babka czarnoplamka - (Cor-y-phopterus flavescens) - gatunek z rodziny ->babkowatych. Ma ubarwienie ��toczerwone lub oliwkowobru-natne; na grzbiecie wyst�puje kilka ja�niejszych plam. Osi�ga 6 cm d�ugo�ci. Zamieszkuje p�ytkie wody przybrze�ne o poro�ni�tym dnie. W zimie schodzi g��biej, do 15 m. W por�wnaniu z innymi babkami prowadzi bardziej pelagiczny tryb �ycia. Unika w�d wy�ledzonych. Tar�o odbywa w czerwcu i w lipcu. Ikr� sk�ada na p�dach ro�lin. Wyst�puje w Ba�tyku �rodkowym i zachodnim, gdzie dorasta zaledwie do 4 cm d�ugo�ci oraz wok� Wysp Brytyjskich, si�gaj�c w Atlantyku na po�udnie do p�nocnozachodnich wybrze�y Hiszpanii. [J.M.R.] babka filipi�ska -^wiek i wzrost ryb. babka kalifornijska (Typhlo goTaius californiensis) - gatu- babka ma�a 18 nek z rodziny -Aabkowatych. Dorasta do 5 cm d�ugo�ci. Doros�e osobniki �yj� parami w norach skorupiak�w, dr��onych w ska�ach nadmorskich. S� prawie zupe�nie pozbawione pigmentu i �lepe. �wie�o wyl�g�e z jaj larwy maj� zar�wno pigment, jak i oczy, kt�re jednak w miar� wzrostu zwierz�t stopniowo zarastaj� sk�r�. �yje u wybrze�y dolnej Kalifornii. [J.M.R.] babka ma�a (Pomatoschistus minutus) - gatunek z rodziny -4-babkowatych. Cia�o jej pokrywa �uska ktenoidalna. Ubarwienie jest bladobrunatnopomar��czowe z pi�cioma ciemnymi plamami wzd�u� bok�w cia�a. B.m. osi�ga maksymalnie 11 cm, w Ba�tyku tylko 7 cm. Wyst�puje masowo na odkrytym piaszczystym dnie. W lecie pojawia si� w wodach zupe�nie p�ytkich, zim� wyw�drowuje na wody g��bsze. Unika w�d wys�odzonych. Prowadzi wyj�tkowo jak na babki ruchliwy tryb �ycia, poruszaj�c si� charakterystycznymi skokami. Cz�sto zagrzebuje si� w piasku. Pokarm jej stanowi drobna fauna denna i plankton (g��wnie ma��e i skorupiaki). Tar�o odbywa w marcu i kwietniu. Ikra sk�adana jest pod lub do wn�trza pustych muszli ma���w. Samce opiekuj� si� ikr� do chwili wyl�gu. B.m. wyst�puje wzd�u� europejskich wybrze�y Oceanu Atlantyckiego, w Morzu �r�dziemnym, P�nocnym i w Ba�tyku, gdzie jest najpospolitszym przedstawicielem babkowatych. Jej znaczenie gospodarcze polega na tym, �e stanowi wa�ny sk�adnik pokarmu wielu ryb - p�astug, siei, �ledzi, okoni, w�gorzy, a nawet �eruj�cych w morzu p�oci. [J.M.R.] babka piaskowa (Pomatosch�s-tus microps) - gatunek z rodziny -.�babkowatych. Jej barwa cia�a jest szaropopielata, dobrze dostosowana do koloru piasku; grzbiet bywa lekko pigmentowany, podbrzusze bia�e, nieco opalizuj�ce. B.p. osi�ga d�ugo�� ok. 5 cm, w Ba�tyku tylko 3 do 4 cm. Wyst�puje w licznych stadach. Dobrze znosi silne nawet wy-s�odzenie w�d. Tar�o odbywa w lecie. Jaja sk�ada do pustych muszli ma���w. Samiec opiekuje si� ikr�. Pokarm stanowi drobna fauna denna. B.p. wyst�puje w przybrze�nych wodach Morza P�nocnego, przy europejskich brzegach Oceanu Atlantyckiego, w Morzu �r�dziemnym oraz w Ba�tyku, gdzie spotykana jest g��wnie w jego zachodniej i �rodkowej cz�ci. Znaczenie gospodarcze b.p. polega na tym, �e stanowi ona pokarm dla wielu po�ytecznych gatunk�w ryb. [J.M.R.] babka potokowa (Gob�us kes-sleri) - gatunek z rodziny -^-babkowatych. Barwa jej cia�a jest czerwonobrunatna; na bokach g�owy wyst�puj� jasne, okr�g�e plamy z ciemn� obw�dk�. B.p. osi�ga d�ugo�� 22 cm. �yje na pod�o�u kamienistym. �ywi si� drobnymi rybami, ikr� ryb, �limakami, skorupiakami i larwami owad�w. Zamieszkuje Morze Czarne oraz dolny bieg Dniepru, Dniestru i Dunaju; spotykana bywa tak�e w okolicznych jeziorach. Wyst�puje zwykle pojedynczo i dlatego nie ma znaczenia gospodarczego [J.M.R.] babka prze�roczysta (Aphya minuta) - gatunek z rodziny ->babkowatych. Posiada cia�o bia�e, p�prze�roczyste; u oso 19 bnik�w dojrza�ych na wargach, na wierzchu g�owy, mi�dzy oczami i na gardle przed p�etwami brzusznymi pojawiaj� si� ma�e czarne plamki, na grzbiecie i wzd�u� bok�w - rz�d plamek czarnozielonych, wzd�u� p�etwy odbytowej - plamki czerwonobrunatne. Samce osi�gaj� d�ugo�� 6 cm, samice 5 cm. B.p. prowadzi cz�ciowo przybrze�ny, cz�ciowo pelagiczny tryb �ycia. Babka prze�roczysta Dojrza�o�� p�ciow� osi�ga z ko�cem pierwszego roku �ycia. Trze si� od maja do sierpnia. W porze godowej samcom wypadaj� stare z�by, a na ich miejsce wyrastaj� nieliczne nowe. Ikra sk�adana jest na podwodnych ro�linach, do pustych muszelek ma���w lub bezpo�rednio na dnie. Larwy wiod� pelagiczny tryb �ycia. Pierwsza p�etwa grzbietowa pojawia si� u nich dopiero po osi�gni�ciu 20 mm d�ugo�ci. B.p. wyst�puje w Morzu �r�dziemnym i przyleg�ych do� wodach Oceanu Atlantyckiego, w Morzu Czarnym i Azowskim oraz w zachodniej cz�ci Ba�tyku. Odgrywa pewn� rol� w �a�cuchu pokarmowym w�d jako pokarm niekt�rych ryb. [J.M.B.] babka rzeczna (Gob�us fluviatilis) - gatunek z rodziny ->-babkowatych. Ma ubarwienie cia�a brunatnoszare, czasem ��tawoszare, zwykle z licznymi ciemniejszymi plamami; samce w okresie tar�a staj� si� niemal czarne. B.rz. osi�ga d�ugo�� 20 cm. Zwykle przebywa na i tym. M�ode c si� w piasek, v jego powierz oczy i pysk. Te od kwietnia d( liczbie 730 do strze�ona prze rza�o�� p�ciow� drugim roku 2 go�ci 9 do 12 skorupiakami, wami owad�w, nymi rybami. pokarm dla wi nych. �yje w s�onawych -v, Czarnego i A w dolnych par� daj�cych do t po�awiana dli sumpcyjnych. | babkowate, bc - rodzina z kowc�w (Gobii -^-okoniokszta�t bardzo liczne i ki (ok. 600) ( �onym, pokryt lub ktenoidain; uzbrojonym w nagim; na tul bocznej, dobrzt winiety jest j nalik�w i por rozmieszczenie zmys�owego m nie przy okre g�lnych rodzaj p�etwy brzuszr zro�ni�te s� z( rodzaj przyssa j�cej przyczepi maitych przedl komicie u�atw wanie si� przs silniejszego fali w okresach PI odp�yw�w. D: przekracza 50 i znajduje si� n; gowiec �wiata, ca pygmaea badian________________ wodach Wysp Filipi�skich, kt�rej samiec osi�ga d�ugo�� 9 mm, samica za� 11 mm. Wi�kszo�� gatunk�w prowadzi ma�o ruchliwy tryb �ycia i w nieznacznym stopniu przemieszcza si� z miejsca na miejsce; b. latem zwykle zbli�aj� si� do brzeg�w, zim� nieco si� oddalaj�. Pokarm okaz�w doros�ych stanowi� denne bezkr�gowce (mi�czaki, skorupiaki, robaki); osobniki m�ode i nieliczne gatunki pelagiczne �ywi� si� planktonem; niekt�re b. zjadaj� drobne rybki, same stanowi�c pokarm dla wielu drapie�c�w. Liczne gatunki wykazuj� dobrze rozwini�ty -^-dymorfizm p�ciowy - samce s� na og� wi�ksze i jaskrawiej ubarwione od samic; r�nice uwydatniaj� si� zw�aszcza w okresie tar�a. Wszystkie b. sk�adaj� jaja przy dnie. Samce prawie wszystkich gatunk�w opiekuj� si� ikr�, buduj�c dla jej zabezpieczenia gniazda lub kopi�c specjalne norki. B. rozprzestrzenione s� w wodach morskich i �r�dl�dowych strefy subtropikalnej, tropikalnej i umiarkowanej. Ich wyst�powanie w wodach s�odkich jest zjawiskiem wt�rnym. Cztery gatunki spotykane s� w przybrze�nych wodach Ba�tyku. Niekt�re wi�ksze gatunki maj� du�e znaczenie gospodarcze. Przyrz�dza si� z nich konserwy, zwane popularnie byczkami. [J.M.R.] badian (Badianus rufus) - gatunek z rodziny Badiani-dae, z rz�du -^okoniokszta�t-nych. Ma drobne wymiary i jaskrawo��t� barw� ze szkar�atnymi, zielonymi i b��kitnymi wzorami. Znany jest jako komensal barrakudy. Wp�ywa nie doznaj�c szwanku do jej paszczy i wyskubuje spo�r�d ____________________20 z�b�w resztki pokarmu. Wyst�puje w strefie przybrze�nej i w�r�d raf koralowych Morza Karaibskiego. [K.K.] badis bl�kitnopletwy (Badis bad�s) - gatunek z rodziny -i-wielocierniowatych. Jest u-barwiony niezwykle jaskrawo, przy czym potrafi szybko zmienia� koloryt swego cia�a. Osi�ga d�ugo�� 9 cm. Jest mi�so�erny, ch�tnie zjada drobny plankton i larwy owad�w. Ryb na og� nie atakuje. Jego biologia rozrodu jest podobna jak u piel�gnicowatych. Ikr� i wyl�g�ym narybkiem opiekuje si� samiec. B.b. wyst�puje w stoj�cych wodach Indii i Birmy. Bywa ch�tnie hodowany w akwariach. [J.M.R.] bagrowate -�kosatkowate balistydy -rfogatnicowate. balyki - solona, a nast�pnie suszona, niekiedy tak�e w�dzona cz�� grzbietowa niekt�rych du�ych i t�ustych gatunk�w ryb. B. wytwarza si� g��wnie z bia�orybicy. Znacznie mniej produkuje si� b. z ryb jesiotrowatych (bie�ugi, siewrugi, szypa), z nelmy a bardzo rzadko z brzany aralskiej. Sporz�dza si� je g��wnie w okresie wiosennym [J.M.R.] bambuza (Elopichthys bambusa) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Ma cia�o wyd�u�one, pokryte drobnymi �uskami, otw�r g�bowy ko�cowy i z�by gard�owe w trzech szeregach. B. jest drapie�nikiem. Osi�ga 2 m d�ugo�ci i 40 kg ci�aru. Wyst�puje w Chinach i dorzeczu Amuru. Jest ryb� cenion�, lecz nie�atw� do z�owienia, wyskakuje bowiem cz�sto z sieci lub rozrywa je. [H.R.] 21___________________ barrakuda ->-barrakudowate. barrakudowate (Sphyraenidae) - rodzina z rz�du -�-okoniokszta�tnych, blisko spokrewniona z cefalami i aterynowatymi. S� to wielkie, �ar�oczne, bardzo drapie�ne ryby, budow� sw� przypominaj�ce szczupaki. Maj� cia�o bardzo wyd�u�one, g�ow� d�ug�, zaostrzon�, szcz�ki uzbrojone w du�e, ostre z�by, �usk� drobn�, cykloidaln� oraz dwie p�etwy grzbietowe, przy czym pierwsza zaopatrzona jest w pi�� mocnych kolc�w. B. dorastaj� 3 m d�ugo�ci. Przebywaj� zwykle w ma�ych stadkach. Zamieszkuj� morza tropikalne i subtropikalne. �yj� w symbiozie z badianem, kt�ry jest ich komensalem. Mog� by� niebezpieczne nawet dla cz�owieka. Mi�so ich jest bardzo smaczne, nies�usznie w niekt�rych okolicach uwa�ane przez tubylc�w za truj�ce. B. s� cenione jako przedmiot rybo��wstwa sportowego. Do najbardziej znanych nale�y barrakuda (Sphyraena barracuda), osi�gaj�ca 2 do 3 m d�ugo�ci, wyst�puj�ca w tropikalnej strefie Atlantyku, oraz �wire-na (Sphyraena sphyraena), dorastaj�ca do 1 m d�ugo�ci i wyst�puj�ca we wschodnim Atlantyku oraz w Morzu �r�dziemnym. [J.M.R.] barramunda ->-rogoz�b. barwa ryb. Ubarwienie ryb jest niezwykle bogate i r�norodne. Jest ono r�ne u poszczeg�lnych gatunk�w, a ponadto mo�e si� zmienia� u tego samego osobnika pod wp�ywem czynnik�w zewn�trznych (np. barwy pod�o�a - szczeg�lnie u ryb przyden- nych, a po�r�d kszta�tnych - wody i jej nas ilo�ci pokarmu wn�trznych (np nalnych, kt�re jawienie si� sz samc�w, i stam Substancje ba: si� wewn�trz mentowych (c Rozr�nia si� i dzaje kom�rek melanofor; barwnik czarn: r y - barw ksantofory ��ty i g u a n o zawieraj� subs lecz kryszta�ki j�ce �wiat�o i i po�ysk. Barwn pochodzenia bi znacz� si� duzi wniki czerwon: ��ce do lipoehi dzo nietrwa�e. k�w znajduj�c; matoforach ski! kt�rych gatuni raj� barwniki na drodze dyf nozielony pigr ny z barwnikie werdyn�, stwit ciach, �usce p�etw belony < innych ryb na na barwy c wskutek skupit proszenia pign matoforach. A: �ci�le wi��e sii wzrokowymi. '. trac� zdolno�� wy. Regulacja bywa si� u r za po�rednicty u ryb kostnyci twem uk�adu przypadku n�ei wodzie sk�ra b szenie tempers �ciemnienie sh barwena______________ barwena (Mullus barbatus) - gatunek z rodziny -s-bar-wenowatych. Ma barw� grzbietu i bok�w r�owaw� z ciemniejszymi, czerwonymi, poprzecznymi pasami, brzuch srebrzysty, a p�etwy ��te. Barwena Osi�ga 20 cm d�ugo�ci, wyj�tkowo, w po�udniowej cz�ci zasi�gu, 33 cm. Tar�o odbywa od maja do wrze�nia przy temperaturze wody ok. 20�C. Ikr� sk�ada w kilku porcjach w pewnych odst�pach czasu, noc�, w strefie przybrze�nej. P�odno�� poszczeg�lnych samic waha si� w granicach 4 do 90 ty�. ziarn ikry. M�ode wyl�gaj� si� po dw�ch dniach i wiod� pocz�tkowo pelagiczny tryb �ycia. Nie maj� w�wczas ubarwienia doros�ych, lecz s� ca�e srebrzyste. Po osi�gni�ciu 3 do 6 cm, tzn. po 6-8 tygodniach od momentu wyl�gu, zbli�aj� si� stopniowo do brzeg�w, cia�o ich nabiera czerwonego odcienia i przechodz� do przydennego trybu �ycia. B. przebywa zwykle na g��boko�ci 20 do 100 m. Od�ywia si� drobnymi bezkr�gowcami dennymi. Prowadzi �ycie stadne. W czasie poszukiwania pokarmu rozgrzebuje mu�, m�c�c w znacznym stopniu wod�. Dzi�ki temu rybacy mog� �atwo zlokalizowa� "pas�ce si�" stada. B. wyst�puje we wschodnim Atlantyku, w Morzu �r�dziemnym i Ba�tyku, a tak�e pospolicie w Morzu Azowskim i Czarnym, gdzie tworzy kilka lokal ___________________22 nych stad. Mi�so b. jest smaczne i poszukiwane na rynku. Nadaje si� do bezpo�redniego spo�ycia b�d� te� w postaci solonej, w�dzonej i w postaci konserw. [J.M.R.] barwenowate (Mullidae) - rodzina z rz�du -^okoniokszta�tnych. Obejmuje ok. 5 rodzaj�w, z kt�rych najbardziej znany jest rodzaj Mullus i jego przedstawiciel - barwena. B. maj� cia�o wyd�u�one, bocznie sp�aszczone, pokryte du�� �usk� o budowie po�redniej mi�dzy �usk� cy-kloidaln� i ktenoidaln� (-�-�us-ki). U b. wyst�puj� dwie p�etwy grzbietowe, a na podbr�dku dwa w�siki odgrywaj�ce zapewne rol� narz�du dotyku przy wyszukiwaniu w dnie pokarmu. Cia�o b. ma zwykle odcie� r�owy. Niekt�re okazy osi�gaj� d�ugo�� 40 cm. Pokarm stanowi fauna denna. Ikra i narybek prowadz� tryb �ycia pelagiczny, okazy doros�e - denny. B. s� przybrze�nymi rybami morskimi zamieszkuj�cymi wody tropikalne, subtropikalne oraz klimatu umiarkowanego. Maj� du�e znaczenie gospodarcze, a mi�so ich uchodzi za bardzo smaczne. [J.M.R.] barwniaki -^-piel�gnice. bass s�oneczny (Lepomis gib-bosus) - gatunek z rodziny ->bassowatych. Osi�ga d�ugo�� Bass s�oneczny 23 bastard 22 cm. Najdogodniejsze warunki �ycia znajduje w p�ytkich, zaro�ni�tych stawach i jeziorach. Przebywa jednak tak�e w dolnych partiach wolno p�yn�cych rzek. Lubi wody ch�odne � umiarkowanie ciep�e. Naturalnym miejscem jego wyst�powania s� wody centralnej i wschodniej Ameryki P�nocnej. B.s. by� z powodzeniem aklimatyzowany w Europie. W Polsce pojedyncze egzemplarze spotykano w dorzeczu Odry. [J.M.R.] bass wielkog�bowy (Micropte-rus salmoides) - gatunek z rodziny -�-bassowatych (czasem niew�a�ciwie nazywany okoniopstr�giem). W wodach swego naturalnego rozmieszczenia osi�ga wag� 10 do 12 kg; w Europie poszczeg�lne Bass wielkog�bowy okazy nie przekraczaj� 0,5 kg ci�aru. B. w. odbywa tar�o od maja do czerwca. Ikra sk�adana jest w gnie�dzie wykopanym w pod�o�u. Samiec strze�e z�o�onych jaj. B.w. wyst�puje w rzekach i jeziorach Ameryki P�nocnej od Rzeki �w. Wawrzy�ca i Wielkich Jezior a� po Floryd�, Teksas i Rio Grand� w Meksyku. W 1885 r. sprowadzony zosta� do Europy. Aklimatyzowano go te� w Polsce, jednak w wodach otwartych dotychczas si� nie przyj�� i wyst�puje jedynie w stawach niekt�rych gospodarstw rybackich. Mi�so Jego jest bardzo smaczne. W Ameryce i w krabach, gdzie dobrze si� zaaklimatyzowa�, ma du�e znaczenie gospodarcze i sportowe. [J.M.R.] bassowate (Centrarchidae) rodzina z rz�du ->-okoniokszta�t-nych (czasem niew�a�ciwie nazywana okoniami s�onecznymi). Obejmuje ok. 40 gatunk�w odznaczaj�cych si� pojedyncz� p�etw� grzbietow�, z�o�on� z dw�ch cz�ci; pierwszej uzbrojonej w twarde promienie i drugiej mi�kkiej; �uska u wi�kszo�ci gatunk�w ktenoidaln�, rzadko cykloidalna. Cia�o jest do�� kr�pe, silnie bocznie sp�aszczone. B. dorastaj� do 60 cm d�ugo�ci i mog� osi�ga� ci�ar 10 kg. Tar�o odbywaj� wiosn�. Jaja sk�adane s� do p�ytkiego zag��bienia, wykopanego w pod�o�u przez samca, kt�ry nast�pnie strze�e jaj i �wie�o wyl�g�ych larw. Wi�kszo�� b. od�ywia si� drobnymi zwierz�tami; gatunki osi�gaj�ce wi�ksze rozmiary zjadaj� tak�e ryby. Naturalnym miejscem wyst�powania b. s� wody Ameryki P�nocnej. Wiele gatunk�w by�o z powodzeniem aklimatyzowanych w wodach europejskich, m.in. w Polsce bass wielkog�bowy. B. s� bardzo cenione nie tylko ze wzgl�du na doskona�e mi�so, lecz tak�e (przez w�dkarzy) jako atrakcyjne ryby sportowe. Kilka drobniejszych gatunk�w o jaskrawym ubarwieniu (m.in. oko�czyka diamentowego i karze�ka tarczowego) hoduje si� w akwariach. [J.M.R.] bastard, hybryd, krzy��wka, mieszaniec - potomek powsta�y ze skrzy�owania dw�ch r�nych gatunk�w. W�r�d b. cz�sto wyst�puj� cechy dege-neracyjne, np. bezp�odno�� i du�a �miertelno��. Zdarza si� jednak tak�e, �e w�a�nie b. wykazuj� wi�ksz� �ywotno�� ni�. batrachowce 24 niemiesza�ce, uzyskuj� lepszy wzrost oraz wydaj� potomstwo, jak np. b. karpiowatych czy pi�kniczkowatych. B. mog� nosi� cechy po�rednie obu form rodzicielskich lub te� zewn�trznie upodabnia� si� do jednego z rodzic�w. [J.M.R.] batrachowce, �aboryby (Batrachoidei) - podrz�d z rz�du ->okoniokszta�tnych, wykazuj�cy w budowie pewne podobie�stwo z �abnicokszta�tnymi 1 dawniej ��czony z nimi w jeden rz�d. Obejmuje tylko jedn� rodzin� batrachowcowatych (Batrachidae) z ok. 20 gatunkami. Cechuje je du�a, sp�aszczona g�owa, wielki otw�r g�bowy oraz mocne z�by, mia�d��ce z �atwo�ci� twarde skorupy bezkr�gowc�w; wok� otworu g�bowego i na pokrywach skrzelowych znajduj� si� liczne wypustki sk�rne z fr�-dzelkami; cia�o jest nagie lub pokryte lu�no rozmieszczonymi �uskami; pokrywy skrzelowe s� zako�czone kolcem, przez kt�ry u wielu gatunk�w przebiega kana� ��cz�cy si� z gruczo�em jadowym; u niekt�rych gatunk�w gruczo�y jadowe znajduj� si� u podstawy 2 lub 3 twardych kolc�w pierwszej p�etwy grzbietowej. Jad Tau b. wywo�uje objawy zatrucia, nie jest jednak niebezpieczny dla �ycia ludzkiego. B. znane s� z opieki nad potomstwem i z wydawania dono�nych d�wi�k�w. Z�o�onej w zag��bieniu dna ikry strze�e samiec odstraszaj�cy wrog�w dono�nym rykiem lub warczeniem. Podobne odg�osy wydaj� r�wnie� samce w okresie godowym. D�wi�k powstaje w wyniku szybkiego wibrowania p�cherza p�awnego, kt�re wywo�uj� szybkie skurcze znajduj�cego si� w jego �ciankach mi�nia poprzecznie pr��kowanego (-4-g�os ryb). Zdarza�y si� przypadki, i� ryki lub warczenie wi�kszej liczby b. zgromadzonych w okresie godowym wprowadza�y w b��d nas�uch hydroakustyczny marynarki wojennej. B. s� rybami strefy przybrze�nej m�rz tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego. �yj� w�r�d kamieni i w zaro�lach glon�w. S� bardzo �ar�oczne i w zasadzie wszystko�erne. Wyst�puj� przy atlantyckich wybrze�ach Ameryki, w Indopacyfiku i Pacyfiku. Najbardziej z nich znane s�: tau (Opsanus tau) o d�ugo�ci do 45 cm, wyst�puj�cy od wybrze�y stanu Maine do Kuby, szczeg�lnie spopularyzowany w literaturze z racji opieki nad potomstwem i wydawania dono�nego ryku; Thalassophryne aculeata z Zatoki Meksyka�skiej maj�cy gruczo�y jadowe przy podstawie pierwszych kolc�w p�etwy grzbietowej; jadowity batrach kwicz�cy (Batrachus grunniens) z przybrze�nych w�d Indii; Porichthys porosissimus z Zatoki Meksyka�skiej maj�cy wzd�u� bok�w szeregi narz�d�w �wietlnych rozb�yskuj�cych w postaci jasnych plamek. Mi�so b. jest lokalnie jadalne z wyj�tkiem w�troby, kt�ra uchodzi za truj�c�. [K.K.] bedocja -�-aterynowate. beka�niki (.Mucrorhamphosidae i Centriscidae) - przedstawi- 25 belonoksztattnc ciele dw�ch rodzin z rz�du -�� igliczniokszta�tnych. S� one blisko spokrewnione z rurecz-nicami i fistulkami, maj� jednak znacznie skr�cone w por�wnaniu z tymi ostatnimi cia�o, pokryte ca�kowicie lub tylko w partii tu�owiowej Beka�nik p�ytkami kostnymi. Z kilkunastu nale��cych do b. gatunk�w szczeg�lnie interesuj�cy jest Aeoliscus strigatus z Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku o ciele zamkni�tym ca�kowicie w pancerzu kostnym, przechodz�cym ku ty�owi w kolec ko�cowy. Przedstawiciele tego gatunku p�ywaj� w stadkach po kilka lub kilkana�cie sztuk w pozycji pionowej, kieruj�c ku przodowi ostr� jak brzytwa kraw�d� brzucha (st�d w Australii bywaj� zwane "razorfishes" - ryby-brzytwy). W Atlantyku tropikalnym, zachodz�c czasem ku wybrze�om Wielkiej Brytanii i do Morza P�nocnego, wyst�puje beka�-nik (Macrorhnmphosus scoloparc) o ciele kr�tkim, pysku wyci�gni�tym w rurk�, maj�cy pokryw� z p�ytek kostnych tylko w cz�ci tu�owiowej. [K.K.] belona (Belone belone) - gatunek z rodziny belonowatych (Belonidae), z rz�du -Aelonokszta�tnych, o ciele niskim, strza�owato wyd�u�onym. Szcz�ki wyci�gni�te s� w d�ugi ostry dzi�b, przy czym szcz�ka dolna u osobnik�w doros�ych bywa ma�o, u m�odocianych znacznie wysuni�ta ku przodowi; na szcz�kach wyst�puj� drobne, s�abo zr�nicowane z�by; drobne z�bki znajduj� si� r�wnie� na lemieszu; p�etwy grzbietowa i brzuszne przesuni�te s� ku ty�owi, a p�etwa ogonowa jest g��boko wci�ta. B. ma barw�-grzbietu ciemnob��kitnozielon�, boki zielonkawe, a brzuch srebrny. Dochodzi do 90 cm d�ugo�ci. P�dzi pelagiczny tryb �ycia, przebywaj�c przewa�nie w strefie przybrze�nej. W pogoni za pokarmem odbywa do�� rozleg�e w�dr�wki, r�wnie� na pe�ne morze. �eruje przewa�nie noc�, podp�ywaj�c wtedy ku powierzchni. �ywi" si� drobnymi rybami (w Ba�tyku g��wnie �ledziami, szprotami i dobi jakami), chwyta r�wnie� owady znad powierzchni wody. Wyst�puje w wodach europejskich od Morza Belona Czarnego po wyspy Brytyjskie i Norwegi�, zachodz�c w latach cieplejszych jeszcze bardziej na p�noc. W Ba�tyku' po�udniowym wyst�puje stale, a do bardziej p�nocnych jego rejon�w zapuszcza si� rzadko. Ma niewielkie znaczenie-gospodarcze, gdy� zielone zabarwienie jej ko�ci odstr�czawielu konsument�w. Bywa u�ywana r�wnie� jako przyn�ta przy po�owach dorszowatych. [K.K.] belonoksztaitne (Beloniformes)' - rz�d z nadrz�du -Ao�cis-tych ryb, obejmuj�cy 5 rodzira zgrupowanych w 2 podrz�dy. Odznaczaj� si� cia�em wyd�u�onym, przewa�nie bocznie' sp�aszczonym, z p�etwami bez promieni twardych, i drobn�, �atwo odpadaj�c� �usk� cyklo bentozaury 26 idaln�; linia boczna przebiega nisko; szcz�ki opatrzone s� g��wnie drobnymi i w mniejszej ilo�ci wi�kszymi z�bkami; p�cherz p�awny jest zamkni�ty; o�ci maj� zabarwienie zielonkawe wskutek obecno�ci 'barwnika ��ciowego, biliwer'dyny. B. wyst�puj� g��wnie w tropikalnej i subtropikalnej strefie wszechoceanu, rzadziej �w strefach umiarkowanych, a kilka gatunk�w przystosowa�o si� do �ycia w wodach s�odkich. Przedstawiciele podrz�- �du makreloszowc�w. (Scombe-resocoidei) maj� szcz�ki wyd�u�one w ostry dzi�b z mniej lub bardziej wysun