LEKSYKON PRZYRODNICZY/* ZIOŁA I OWOCE LEŚNE LEKSYKON PRZYRODNICZY Jurke Grau, Reinhard Jung, Bertram Munker Zioła i owoce LEŚNE Przekład i adaptacja Wtadystaw Matuszkiewicz A Świat Książki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut oryginału: Steinbachs Naturfuhrer: Beeren, Wildgemuse, Heilkrauter Ilustracje: Monika Hanel i Fritz Wendler Konsultacja naukowa: prof. Paul Bauer Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1983 © polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1996 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Zioła i owoce leśne: prof. Władysław Matuszkiewicz Redaktor serii i tomu Zioła i owoce leśne: Beata Lewandowska-Kaftan Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia Świat Książki, Warszawa 1996 ISBN 83-7129-274-0 Nr 1504 Spis treści Rumianek 7 Przedmowa 8 Przegląd symboli 10 Dzikie jagody (wprowadzenie) 12 Rośliny jagodowe - klucz do oznaczania 62 Dziko rosnące warzywa (wprowadzenie) 64 Dziko rosnące warzywa - klucz do oznaczania 162 Przyrządzanie dziko rosnących warzyw 164 Rośliny lecznicze (wprowadzenie) 168 Rośliny lecznicze - klucz do oznaczania 248 Wskazania lecznicze odnoszące się do roślin jagodowych i dzikich warzyw 261 Rośliny lecznicze z własnego ogrodu 264 Rośliny lecznicze z całego świata 266 Trujące rośliny lecznicze 268 Przegląd zastosowań roślin leczniczych 271 Praktyka ziołolecznictwa 272 Kuracje wiosenne 274 Mieszanki ziołowe 276 Esencje i maści 278 Kalendarz zbiorów 282 Terminy botaniczne 283 Wykaz gatunków 287 Autorzy fotografii Przedmowa Po lewej: suszone kwiaty dziurawca W niniejszym tomie zebrano i przedstawiono dość różnorodne pod względem botanicznym dziko rosnące rośliny, których owoce lub inne części są jadalne lub mogą być wykorzystywane w inny sposób. Podobnie jak w innych tomach naszej serii „Leksykon przyrodniczy" wzięto pod uwagę obszar Europy od Morza Śródziemnego na południu po daleką północ poza kołem polarnym. Czytelnik znajdzie tu zatem również rośliny, które nie należą do naszej ojczystej flory środkowoeuropejskiej. Książka obejmuje w końcu również takie rośliny, które u nas - z powodu ich rzadkości - nie powinny, albo nawet nie mogą już być zbierane, ale w innych krajach europejskich są zgoła pospolite i nie objęte ochroną. Oczywiście, zachowanie małych lokalnych populacji roślinnych zawsze ma pierwszeństwo przed ewentualną doraźną korzyścią zbieracza. Dane dotyczące częstości występowania gatunku odnoszą się - o ile inaczej nie zaznaczono - do Polski. W podziale tomu uwzględniono w pierwszym rzędzie aspekty praktyczne - książka ma być łatwa w użyciu - a dopiero w drugiej kolejności biologiczne zasady uporządkowania, które w większości tomów naszej serii określały kolejność gatunków. Tak więc jagody dzielą się na dwie duże grupy: jadalne i niejadalne. Obie grupy zestawiono według barwy owoców, a następnie według taksonomicznej przynależności do rodzin tak, że podobne gatunki zostały umieszczone obok siebie i są łatwo porównywalne. Dla pewnego odróżnienia owoców jadalnych od niejadalnych - częściowo nawet silnie trujących - koniecznego zwłaszcza w przypadku jagód, musiały zostać przedstawione także gatunki nie mające znaczenia użytkowego; opisano je w bardziej zwięzłej formie. Przeciwnie niż w przypadku jagód, gdzie możliwe jest przedstawienie prawie wszystkich gatunków, w przypadku dziko rosnących warzyw musi wystarczyć pewien wybór. Obejmuje on jednak prawie 100 gatunków roślin, które w naszym tomie są przedstawione stosunkowo wyczerpująco: każdy gatunek otrzymuje półstronicowy opis, który powinien wykluczyć pomyłki. Ponadto każdy gatunek przedstawiony jest za pomocą rysunku i jednej lub dwóch fotografii, co zapewnia szybkie rozpoznanie. Opis dzikiego warzywa rozpoczynają wskazówki dotyczące zbioru, a kończą zalecenia odnośnie jego przyrządzania. Dużo miejsca zajmuje tekst wprowadzający do roślin leczniczych. Chodzi przecież o to, aby zainteresowanemu miłośnikowi przyrody nie czynić pustych obietnic, tylko dostarczyć mu solidnych, naukowo zweryfikowanych i wypróbowanych w praktyce informacji o właściwościach leczniczych roślin. Na podstawie dodanego do opisu każdej rośliny przeglądu substancji czynnych i ich zastosowania Czytelnik otrzymuje wartościowe informacje o roślinnych środkach leczniczych, których sam nie zbiera, tylko kupuje w aptece lub drogerii. Kto chce w domu sam przygotowywać roślinne środki lecznicze, temu w rozdziale Praktyka ziołolecznictwa dostarczamy najważniejszych informacji. G.S. 7 Przegląd symboli używanych w książce Jagody według barwy owocu *k* *&* *łp *łp * Czerwone i brunatne, Niebieskie i czarne, Czerwone i brunatne, Niebieskie i czarne, Biate, jadalne, od str. 13 jadalne, od str. 31 niejadalne, od str. 43 niejadalne, od str. 53 niejadalne, str. 61 Dzikie warzywa według rodzin botanicznych I od str. 71 Of, Jaskrowate Krzyżowe Różowate od str. 83 od str. 85 od str. 93 Szczawikowate str. 105 Wiesiotkowate str. 107 Szorstkolistne str. 119 Wargowe od str. 121 Trędownikowate str. 125 Babkowate str. 127 Dzwonkowate od str. 131 Ślazowate str. 133 Złożone od str. 135 Paprotkowate str. 159 Liliowate Bagnicowate od str. 65 od str. 69 Pokrzywowate Rdestowate Komosowate Szartatowate Goździkowate od str. 73 od str. 75 od str. 79 od str. 81 .ł Gruboszowate Skalnicowate str. 99 str. 99 Baldaszkowate od str. 109 Koztkowate str. 129 Glony str. 161 Znaki [po nazwie gatunku]: Roślina w Polsce rzadka, zagrożona lub ginąca: !! Roślina w Polsce ustawowo chroniona: częściowo: lub całkowicie ** Zioła lecznicze według grup działania Zioła skuteczne przy chorobach reumatycznych - od str. 203 I System nerwowy Zioła uspokajające i wzmacniające system nerwowy - od str. 169 Zioła nasercowe i regulujące ciśnienie - od str. 207 II Środki wzmacniające Środki regenerujące i wzmacniające (tonizujące) - od str. 175 IX Układ krążenia Zioła skuteczne przy schorzeniach układu krążenia-od str. 211 Żołądek Zioła wzmacniające i uspokajające żołądek -od str. 179 Zioła na rany oraz tamujące krew - od str. 213 Jelit: Zioła przeciw wzdęciom i skurczom oraz przeczyszczające - od str. 185 XI Zioła działające na skórę i układ limfatyczny - od str. 221 Wątroba Zioła przeciwskurczowe - schorzenia wątroby i woreczka żółciowego - od str. 193 Zioła skuteczne przy schorzeniach dróg oddechowych - od str. 227 Zioła skuteczne przy schorzeniach nerek i pęcherza - od str. 197 XIII Zioła działające na układ hormonalny - od str. 241 9 Dzikie jagody Ponieważ ludzie prehistoryczni nie uprawiali jeszcze żadnych roślin i mogli tylko spożywać to, czego dostarczała im natura -ten etap rozwoju cywilizacji nazywa się kulturą łowców i zbieraczy. Nasi praprzodkowie żyli w ścisłej łączności z przyrodą: potrafili bardzo dobrze odróżniać rośliny jadalne od trujących. Jednak dla nas, ludzi współczesnych, bardzo silnie trująca wilcza jagoda wygląda tak samo apetycznie jak jadalna dzika czereśnia, a trujący czworolist prawie tak samo jak smaczna i zdrowa borówka czernica. Ptaki i inne dzikie zwierzęta nie ulegają natomiast pokusie, by skosztować jagód, które mogłyby być dla nich niebezpieczne. W naszych czasach, gdy nauki przyrodnicze swą wiedzę zdobywają empirycznie, a więc przez gromadzone doświadczenie i eksperyment, nie możemy już opierać się na kierowanym przez instynkt wykorzystywaniu przyrody; jesteśmy zmuszeni zdobywać naszą wiedzę ucząc się. Jeśli chcemy spożywać dzikie rośliny lub ich części, to musimy je najpierw rozpoznać, musimy na podstawie ich kształtu, wyglądu liści, kwiatów i owoców upewnić się o jaki gatunek chodzi i dopiero wtedy możemy rozstrzygnąć, czy mamy przed sobą coś jadalnego, niejadalnego, czy trującego. Dla laika może być w wielu przypadkach trudne lub zgoła niemożliwe pewne oznaczenie jakiegoś gatunku rośliny jedynie na podstawie jagód. Przykładem mogą być dwie rośliny z rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae), należące do tego samego rodzaju (Lonicera): wiciokrzew przewier-cień i wiciokrzew suchodrzew. Obydwie mają błyszczące czerwone jagody, które zewnętrznie różnią się między sobą prawie wyłącznie ich ułożeniem. Natomiast liście i kwiaty są łatwe do rozróżnienia, jak to pokazują dwie górne ilustracje na następnej stronie. Ilustracje owoców znajdują się na stronie 51. Zanim zbierze się lub zje dzikie jagody można na podstawie poniższych opisów - klucza do oznaczania - jasno i bez wątpliwości dowiedzieć się wszystkiego o odnośnej roślinie: w przypadku gatunków jadalnych - za pomocą wyczerpującego opisu oraz przedstawionych na rysunkach i fotografiach kwiatów, liści i owoców. Gatunki niejadalne są opisane krócej i przedstawione tylko w postaci owocującej, ale i wtedy dodany rysunek umożliwia jednoznaczne rozpoznanie. W naszym przewodniku nie sposób było uwzględnić jagody ogrodowe krzewów ozdobnych, tj. roślin uprawnych, z wyjątkiem kilku gatunków, niekiedy dziczejących. Nie nadają się do zbierania również mdłe i suche jagody obu krajowych gatunków irgi - kutnerowalej (Cotoneaster tomentosa) i zwyczajnej [C. integerrima). Podobnie jak w przypadku jarząba nie-szpulkowego (Sorbus chamaemespilus) chodzi tu o rzadko u nas występujące rośliny górskie względnie alpejskie, które powinny pozostawać nienaruszone na swoich stanowiskach. Wszak miłośnikowi przyrody, gdy zrywa jagody w naturalnym środowisku nie chodzi o plon, tylko o przyjemność znajdywania i zbierania dzikich owoców, nie podlegających zabiegom ogrodnika. W Europie Środkowej obszary o niezmienionej przyrodzie są niestety coraz mniejsze. Na górze po lewej: wiciokrzew przewiercień Na górze po prawej: wiciokrzew suchodrzew Na dole po lewej: irga kutnerowała Na dole po prawej: irga zwyczajna 10 Berberys zwyczajny (Berberis mlgaris) Berberysowate f Wygląd: Krzew o wysokości do 3 m z kanciastymi gałązkami i trójdzielnymi cierniami o długości do 2 centymetrów. Liście delikatnie kolczasto ząbkowane, odwrotnie jajowate do podłużno-eliptycz-nych, o długości od 3 do 6 cm, stojące w pęczkach na krótko-pędach. Kwiaty żółte z 3 płatkami korony wykształconymi jak działki kielicha i z 6 mio-downikami wyglądającymi jak płatki korony, zebrane w zwisające grona o długości do 5 centymetrów. Owoc jajowaty, podłużny albo cylindryczny jest wielonasienną, lśniącą czerwoną jagodą. Siedlisko: Słoneczne wzgórza, zarośla, świetliste lasy liściaste lub sosnowe, żywopłoty i zakrzewienia śródpolne, kamieniste i suche zbocza. Szczególnie chętnie na żyznych i wapiennych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Skan- Porzeczka alpejska (Ribes alpinum) My* Wygląd: Wielopostaciowy vL krzew o wysokości do około *JA? 2,5 m, bez kolców. Główne pę-A^gg-. dy są smukłe z brunatną korą, Jfyr^^ gałęzie mają korę szarą MSmjtfSik i dzielą się na brunatnawożół-^^pij^^^te gałązki, często zwisające. |W»*^Jm Liście ułożone skrętolegle, W ^Sr głęboko 3-5-klapowane; klapy H są zaostrzone lub tępe, grubo li piłkowane, nagie lub skąpo to owłosione, zwłaszcza z wierz- chu. Dolna strona błyszcząca, jakby otłuszczona. Ogonki liściowe gruczołowato owłosione, o długości równej połowie blaszki. Grona kwiatowe zawsze wzniesione. Zielonka-wożółte kwiaty zwykle zwieszają się dwustronnie. Przysadki lancetowate, gruczołowato orzęsione, dłuższe niż szypułki i kwiaty. Kwiaty męskie zebrane w 10-30-kwiatowe grona; rurka korony płasko miseczkowata, naga; pięć jajowatych do szeroko eliptycznych działek kielicha. Płatki korony i pręciki bardzo krótkie. 12 dynawii i na Wyspach Brytyjskich gatunek zadomowiony. W południowych i środkowych Niemczech występuje rzadko i w rozproszeniu, a w Westfalii osiąga północną granicę swego środkowoeuropejskiego zasięgu. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Godny uwagi jest mechanizm zapylania kwiatów: jeśli pełzający po kwiecie owad dotknie rozpostartych, bardzo wrażliwych na dotyk, nitek pręcików, to zaginają się one z trzaskiem do szyjki słupka, a równocześnie pylniki pękają. Zarówno odwiedzający kwiaty owad, jak i szyjka słupka zostają przy tym mocno „upudrowane" pyłkiem. Owoce: Kwaskowate w smaku, dość twarde jagody berberysu dojrzewają we wrześniu i w październiku. Można z nich przyrządzać smaczną marmoladę. Używane są również jako dodatek do herbaty, wódek i cukierków. Uwagi ogólne: W rejonach uprawy zbóż wytępiony, ponieważ jest pośrednim żywicielem rdzy zbożowej. W ogrodach liczne gatunki berberysu są sadzone jako krzewy ozdobne. Skalnicowate Kwiaty żeńskie zebrane w grona 2-5-kwiato-we, działki kielicha są bardzo małe, pręciki stromo wzniesione, a zalążnia duża i naga. Siedlisko: Gatunek rozproszony w świetlistych lasach, na zakrzewionych zboczach, w miejscach skalistych, ale także w wilgotniejszych lasach liściastych; w górach przeważnie w piętrach reglowych i na glebach wapiennych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, jednak na południu kontynentu tylko w górach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca. Małe, czerwone, wielonasienne owoce są śluzowate i mdłe w smaku; nie są wykorzystywane w przetwórstwie. Uwagi ogólne: Krzew wypuszczający wcześnie gęste gałęzie służy w ogrodach i parkach jako roślina żywopłotowa. Poziomka pospolita (Fragaria vesca) Różowate rSfc2i Wygląd: Roślina o wysokości Sclf^i 5-20 cm z długimi rozłogami, s--v^imuf kró,k'm grubym kłączem '\jmtYf i przyziemną rozetką liści. Li-f*fkr ście trójdzielne, z jajowato- ^*\ i A okrągławymi, grubo piłkowa-\f// nymi listkami, z których oba Zf boczne są siedzące, a śro-jł dkowy ma krótki ogonek. Na // wzniesionych prosto łodygach // wyrasta zwykle od 3 do 10 " kwiatów; płatki korony są bia- łe, działki kielicha w porze owocowania odstające lub odgięte w tył. Z dna kwiatowego, które po przekwitnieniu staje się mięsiste, powstaje owoc pozorny - powszechnie znany jako poziomka - a na nim znajdują się małe, błyszczące orzeszki - nasiona. Siedlisko: Lasy, słoneczne brzegi lasów i polany, zbocza i przydroża, zarośla; chętnie na glebach nieco wilgotnych, żyznych i gliniastych, na niżu i w górach (w Tatrach maksymalnie do 1710 m n.p.m.). Róża dzika (Rosa canina) \ Wygląd: Krzew o wysokości V 1-3 m, niekiedy jeszcze W^^JreW^ wyższy, z mocnymi, zakrzy- ^|||!|J||pr wionymi kolcami. Gałęzie ^^iflM Pros'° wzmesione lut) ^°~ ^88^rllP wat0 zwisające. Liście skrąto- ^3^ Mr ległe, nieparzystopierzaste A C z 5-7 obustronnie nagimi, ja-JM H jowatymi i ostro piłkowanymi ^ryiw listkami; ogonki liściowe W r nagie. Kwiaty niepachnące, ' lub tylko bardzo słabo, wyras- tają z pachwin liści zwykle pojedynczo, rzadko po 3 lub 4 razem. Różowo zabarwione do prawie białych płatki korony mają do 2 cm długości. Działki kielicha po okresie kwitnienia są odgięte w tył, odpadają przed porą dojrzewania. Jajowate, czerwone owoce pozorne mają 1,5 do 2 cm długości. Bardzo podobna róża zaroślowa (Rosa dume-torum) była dawniej uważana za drobny gatunek lub podgatunek róży dzikiej. Dzisiaj uznaje się ją za gatunek samodzielny, jakkolwiek 14 Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce pospolita w całym kraju, w górach po piętro kosówki. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Kwiaty są zapylane przez owady, a soczyste owoce pozorne są roznoszone przez zwierzęta, a częściowo także przez ludzi. Owoce: Okres dojrzewania - od czerwca. „0-woce" poziomki o średnicy 1-2 cm osiągają swój niezrównany aromat dopiero w pełni dojrzałości. Łatwo wtedy odpadają od kielicha. Dojrzałe poziomki zawierają wartościowe substancje mineralne, kwasy owocowe i rozpuszczalne węglowodany, przede wszystkim jednak obficie witaminę C: w 100 g „owoców" znajduje się 60 mg witaminy C. Poziomki nie tylko są uważane za wspaniały owoc leśny, ale znajdują również zastosowanie do wyrobu marmolad, kompotów lub kruszonów. Pomimo tego są one dzisiaj znacznie mniej zbierane, ponieważ wielkie „owoce" z hodowli ogrodowych są bardziej wydajne. Nie mają one jednak delikatnego aromatu dojrzałych poziomek leśnych. Różowate różni się ona od róży dzikiej tylko nielicznymi cechami. U róży zaroślowej listki są przynajmniej pod spodem na nerwach owłosione, a ogonki liściowe kutnerowate. Siedlisko: Brzegi lasów i przydroża, zarośla i żywopłoty, zakrzewienia śródpolne i suche zbocza. Chętnie na glebie luźnej i głębokiej. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na całym obszarze, w Karpatach tylko w niższych położeniach (w Tatrach maksymalnie do 1150 m n.p.m.). Okres kwitnienia: Prawie wyłącznie czerwiec (w Polsce czasami od połowy maja). Owoce: Dojrzewające od września owoce dzikiej róży zawierają obok kwasów owocowych, substancji mineralnych, cukrów, garbników i całego szeregu witamin - przede wszystkim obficie witaminę C. Zbiera się je, aby przyrządzać wyborną marmoladę. Można je stosować również do wyrobu wina. Suszone owoce róży dają aromatyczno-kwaskowatą domową herbatkę. Jako roślina lecznicza - patrz strona 258. Malina właściwa (Rubus idaeus { Różowate |ffij) Wygląd: Krzew cBEj o wysokości od 50 do ^ęS ^%/0^ ponacl 120 cm'z licz" ^^^Lś jgi? nymi drewniejącymi ^^^@^^^^ łodygami, stojącymi ffI,^K Prosto ^ zw'esza" T Ir ^§§1 jącymi się łukowato, zwykle opatrzonymi w delikatne kolce. Liście pierzaste, spodem biało kutnerowate, z wierzchu żywo zielone, z 3-5 jajowatymi, na górnej stronie pomarszczonymi listkami. Bardzo małe przylistki są wąsko lancetowate. Białe do różowo zabarwionych pięciokrotne kwiaty zebrane są w luźne groniasto-wiechowate kwiatostany. „Jagody" to czerwone owoce zbiorowe, które łatwo dają się oddzielać od stożkowatego dna kwiatowego; składają się one z licznych omszonych pestkowców - właściwych jagód. Siedlisko: Zarośla, lasy i ich okrajki, zręby, usypiska kamienne; chętnie na glebach wilgotnych, żyznych i zasobnych w azot. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. /rrffify. Wygląd: Trwałe roś- ^% liny z'e'ne rozc'ziei- ™||/L, nopłciowe, tworzące J^ĘĘSK\m^\ osobmki męskie fc?%ś|lij||gĘ/ i żeńskie. Co roku ^HL_5fn\/^ z kłącza wyrastają %MjMt \ niekolczaste jednoro-\ czne pędy, mające do 20 cm wysokości, z łuskowatymi przylist-kami jakby z papieru. Każdy pęd wytwarza dtugoogonkowe liście, niezbyt głęboko 5-7-kla-powe, u nasady sercowate, na brzegu karbowane do piłkowanych. Na dole przy ogonku liściowym stoją małe przylistki, zwykle zredukowane do łusek. Kwiaty rosną pojedynczo na końcach pędów, mają długość do 2 cm, 5 białych płatków korony i 5 o wiele mniejszch działek kielicha, zrośniętych u nasady. Kwiaty żeńskie mają tylko sterylne (niepłodne) pręciki. Siedlisko: Obszary torfowiskowe i wrzosowiska; w Polsce także bory bagienne. Rozmieszczenie: W wyższych szerokościach geograficznych wokół bieguna północnego. W Polsce bardzo pospolita na niżu i w górach aż do piętra kosówki, w Tatrach maksymalnie do 1780 m n.p.m.; często uprawiana. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec, często jeszcze dłużej. Owoce: Pora dojrzewania - od lipca. Także i dzisiaj maliny są chętnie i często zbierane, ponieważ są bardzo smaczne. Już w epoce kamiennej służyły prawdopodobnie za pożywienie. Jeśli chce się zbierać dzikie owoce, muszą być spożywane od razu, ponieważ maliny powinny być zbierane tylko jako dobrze dojrzałe, a wtedy nie mogą być długo przetrzymywane. Przyrządza się z nich syrop, sok, kruszon, wino owocowe i konfitury, a także lody i inne specjały. Jako ważne składniki owoców należy wymienić kwas cytrynowy i inne kwasy organiczne, witaminę C i różne rozpuszczalne węglowodany. Uwagi ogólne: W ziołolecznictwie mają znaczenie, obok owoców, także młode liście. Syrop z owoców nadaje wielu lekarstwom lepszy smak. Jako roślina lecznicza -patrz str. 248. Różowate W Europie - szczególnie w Skandynawii; południowa granica zasięgu przebiega w północnych Niemczech. W Polsce moroszka występuje reliktowo na nielicznych stanowiskach na Pojezierzach i w Karkonoszach; jest gatunkiem narażonym na wyginięcie, Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Owoce przypominają jeżynę: liczne niezrośnięte zalążnie tworzą owoc zbiorowy. Dojrzewanie przebiega powoli w ciągu roku, barwa zmienia się od żółtozielonej poprzez czerwień do lśniąco żółtopomarańczowej. Soczyste, kwaskowate, ale smaczne owoce zawierają dużo witaminy C i w Europie Północnej są chętnie zbierane. Dojrzałość owoców: Od końca sierpnia. Uwagi ogólne: Z powodu jednopłciowych kwiatów moroszka wyraźnie odbiega od innych pokrewnych gatunków jeżyn. W południowej części Europy Środkowej przeważnie wyginęła utrzymując się jeszcze tylko w Karkonoszach. Malina moroszka (Rubuschamaemorus)\\ * 16 17 Malina kamionka (Rubus saxatilis) <mk Ml@k Wys'^' Płożąca się roślina ^SifWSl wieloletnia ° wysokości 10-30 jlSfillr cm> czasem nawet do 50 cm. ćSsĘ^' Kłącze nie jest wydłużone roz-**SP% łogowato. Nie kwitnące pędy \J' wyrastają na powierzchnię W ziemi tworząc łuki, które *>**<%, f dotknąwszy wierzchołkiem r~^nw ®^y zakorzeniają się. Jedno-»&¦ I roczne, nie drewniejące łodygi MiiŁ, 1 kwiatonośne wyrastają prosto. n'*^ * Długoogonkowe, trójdzielne li- ście z odwrotnie jajowatymi listkami są na brzegu grubo piłkowane, po obu stronach zielone. Przylistki jaj o wato-el i ptycz ne. Kwiaty białe, około 1 cm wielkości, zebrane po 2-8, a nawet po 10 w luźne, nieco przysadziste baldacho-groniaste kwiatostany umieszczone na końcach pędów. Płatki korony wąskie, wyprostowane, z reguły krótsze od działek kielicha. Nieliczne szkarłatne lub jasnoczerwone pestkowce, słabo połączone, tworzą owoc zbiorowy. Wszystkie łodygi mają rozproszone, delikatne kolce. Malina tekszla (Rubus arcticus) §Hjfw I Wygląd: Wieloletnia Swi W$*M, roślina zielna podo- ssSMmJgff Dna do maliny ka- ^g2?flfiB|i- mionki, ale zwykle "Jiilink. j>&^ mmeisza: osiąga /MSm^ \\ wĘb wysokość 10-20 cm, Jlffi/ \| sSSl rzadzieinawet 30 cm' v rW^ i podziemnego, pełzającego kłącza wyrastają cienkie, proste lub podnoszące się, pozbawione kolców pędy, które już w pierwszym roku zakwitają. Skręto-ległe liście na ogonkach są trójklapowe do pięciodzielnych (podobne do liści poziomki) z jajowatymi, nieregularnie piłkowanymi listkami długości 2-6 cm, lekko owłosione lub łysiejące. Kwiaty o średnicy 1,5-2,5 cm, w liczbie 1-3, na długich szypułkach, tworzą kwiatostan. Działki kielicha w liczbie 5-7, są nagie lub gruczołowate, u nasady krótko zrośnięte. Płatków korony jest również 5-7; są one jajowate, barwy różowej, o długości 1-1,5 cm (czasami nawet nieco dłuższe); ich brzegi często bywają ząbkowane. Płatki korony są dłuż- Różowate Siedlisko: Głównie zarośla, młodniki i lasy mieszane, także lasy liściaste; rzadziej rośnie w sztucznych drzewostanach szpilkowych. Chętnie na miejscach skalistych, zwłaszcza w górach, gdzie malinę kamionkę można znaleźć (w Alpach) jeszcze na wysokości 2000, a nawet 2400 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do 1800 m n.p.m.. Występuje zwykle grupowo; preferuje gleby wapienne i próchniczne. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, jednak w Europie Południowej ogranicza się tylko do gór. W Niemczech bardzo rozproszona, chyba wyłącznie w terenach wapiennych, w wielu okolicach brak jej zupełnie. W Polsce występuje na całym obszarze aż po piętro kosówki; ku północnemu wschodowi jest coraz pospolitsza. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: W smaku podobne do porzeczek, są jednak nieczęsto zbierane i wykorzystywane, ponieważ mimo wszystko są dość rzadkie i nie występują masowo. Różowate sze od działek kielicha. Purpurowoczerwone pręciki stoją wyprostowane i w górze nieco się zakrzywiają; są one tak długie, jak szyjki niezrośniętych, owłosionych owocolistków. Siedlisko: Wrzosowiska i torfowiska, tundry dalekiej północy; chętnie rośnie również w miejscach cienistych. Rozmieszczenie: Północna Skandynawia: Finlandia, północna Szwecja, Norwegia. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion; kwiaty są zapylane przez owady. (Inne gatunki rodzaju Rubus częściowo tworzą owoce bezpłciowe, co prowadzi do powstawania rozlicznych, często tylko lokalnych, postaci). Owoce: Podobne do jeżyny owoce zbiorowe z 15-40 soczystymi ciemnoczerwonymi owockami częściowymi. Jadalne owoce mają bardzo przyjemny korzenny smak. Uwagi ogólne: Tekszla ma rozmieszczenie wokółbiegunowe i sięga na północ jeszcze dalej niż należąca do tego samego rodzaju moroszka. Jarząb pospolity, jarzębina (Sorbusaucuparia) Różowate Wygląd: Krzew lub drzewo do 8 m wysokości, często o wielu pniach, z jasnoszarą, gładką korą. Liście nieparzystopie-rzaste do 20 cm długości, skrętoległe; listki podłużno--lancetowate do eliptyczno--jajowatych, ostro piłkowane, ułożone w 4-9 parach, początkowo na dolnej stronie gęsto owłosione, później nagie. Kwiaty białe w wielokwiatowych, filcowata owłosionych podbaldachach, z płatkami korony długości 4-5 mm i z 2-4, przeważnie jednak z 3 szyjkami, o mocnym zapachu. Kuliste owoce pomarańczowo- do szkarłatnoczerwonych, mają do 1 cm średnicy, nieco błyszczące. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i szpilkowe, w górach aż do granicy lasu; rośnie szczególnie dobrze na glebach ubogich i kwaśnych, a więc ubogich w wapń. Często sadzona w ogrodach i na brzegach dróg, w górach także dla zabezpieczenia przed lawinami. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce rozpowszechniona i wszędzie pospolita, w górach aż po piętro kosówki. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: W stanie surowym jagody są prawie niejadalne z powodu zawartości garbnika. Nawet ptaki, jak się wydaje, jedzą je dopiero po pierwszym mrozie. Pomimo gorzkiego smaku owoce jarzębiny stosowano na wsi już w dawniejszych czasach jako środek przeciwko szkorbutowi, ponieważ są bogate w witaminy, przede wszystkim w witaminę C. Przerabiane są - często razem z innymi owocami - na przeciery, galaretki i marmolady. Na własny użytek wystarczają nieliczne owocostany, które najlepiej ścinać późną jesienią, gdy owoce przebyły już wiele nocy na mrozie i przez to stały się słodsze i bardziej miękkie. Owoce jarzębiny często dojrzewają na poboczach dróg i autostrad i nie powinno się ich tam zbierać do spożycia. Jako roślina lecznicza - patrz str. 258. Jarząb mączny, mąkinia (Sorbus aria) Różowate Wygląd: Krzew lub drzewo o wysokości 3-10, niekiedy nawet 15 m, często o wielu pniach. Forma wzrostu dość zmienna; wznoszące się gałęzie tworzą często nieregularne, szerokie korony. Kora jest ciemnoszara, gładka, płytko bruzdkowana. Liście podłuż-no-eliptyczne do jajowatych, nie podzielone, na ogonkach, o długości 5-12 cm i szerokości 5-8 cm, z wierzchu błyszcząco ciemnozielone, spodem gęsto owłosione białym kutnerem, na brzegu nieregularnie podwójnie piłkowane. Blaszka liścia opatrzona 11-14 parami nerwów, położonych bardzo blisko siebie. Białe kwiaty (o długości 1,5-2,0 cm), z płatkami korony wełnisto-kutnerowatymi u nasady i kutnerowato owłosionym kielichem, zebrane są w płaskie wiechy wielkości 8-10 centymetrów. Żółtawoczerwony lub szkarłatny, jajowa-tokulisty owoc, ma długość 8-15 milimetrów. Siedlisko: Słoneczne lasy bukowe i dębowe oraz lasy górskie, brzegi lasów i skaliste zbocza, na glebach płytkich, gliniastych i kamienistych, prawie wyłącznie na podłożu wapiennym, na niżu i w górach aż do piętra subalpejskiego. Bywa często sadzony wzdłuż dróg i ulic. Rozmieszczenie: Zachodnia, środkowa i południowa Europa z wyjątkiem niektórych części południowo-wschodniej Europy. W Polsce w reglu dolnym w Karkonoszach, w Tatrach i w Pieninach i bardzo rzadko na niżu. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Rozprzestrzenianie następuje za pośrednictwem różnych gatunków ptaków śpiewających (drozdy). Owoce: Okres owocowania zaczyna się w sierpniu. Ponieważ owoce są w smaku mdłe, a przede wszystkim mączyste, prawie nigdy nie bywają spożywane przez ludzi. Zbiera się je raczej jako karmę dla ptaków. Dawniej używano wysuszonych i zmielonych owoców jarząbu mącznego jako dodatku do wypieków. 20 •S^. * Głóg dwuszyjkowy (Crataegusoxyacantha) Różowate Wygląd: Krzew o wysokości 2-5 m, a niekiedy również drzewo wysokości 8-10, a nawet 12 metrów; może osiągać wiek do 500 lat i wtedy miewa pień o obwodzie 3-4 metrów. Gałązki często mają krót-kopędy przekształcone w ciernie o długości do 15 milimetrów. Liście w zarysie jajowate lub odwrotnie jajowate, u nasady ucięte, tylko w przedniej połówce lekko 3-5-klapowe, o nierównomiernie piłkowanych odcinkach. Przylist-ki piłkowano wcięte. Białe kwiaty o średnicy 10-15 mm, o mocnym zapachu, na nagich szy-pułkach, z przynajmniej 2, rzadziej 3 szyjkami zebrane w prosto wzniesione podbaldachy. Owoc pozorny często tylko niewyraźnie kanciasty, z 2 pestkami. Drugi gatunek tego rodzaju, głóg jednoszyjkowy, różni się od swego krewniaka następującymi cechami: liście są głęboko podzielone, w zarysie trójkątne, z 3-5 ostrymi, zagiętymi ku przodowi klapami, które są cało-brzegie lub na szczycie ząbkowane. Kwiaty są podobne, ale tylko z jedną szyjką, na owłosionych szypułkach. Kulisty, czerwony owoc wielkości 5-10 mm ma tylko jedną pestkę. Siedlisko: Świetliste zarośla, lasy liściaste i mieszane, także lasy zboczowe, gruzowiska, obrzeża lasów, żywopłoty, zakrzewienia śródpolne. Chętnie rośnie na suchych glebach wapiennych, gliniastych i ilastych. Rozmieszczenie: Głównie w zachodniej i środkowej Europie, na północy po południową Skandynawię, również na Wyspach Brytyjskich. W Polsce w zachodniej części niżu po Wyżynę Małopolską, Kujawy i Pomorze oraz na Roztoczu; głóg jednoszyjkowy - pospolity w całym kraju na niżu, rzadki w górach. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Mogą być zbierane w stanie dojrzałym, gdy są intensywnie czerwono zabarwione. Jadalne, ale w smaku mdłe i suche; z tego powodu rzadko znajdują zastosowanie. Jako roślina lecznicza -patrz str. 252 Jarząb brekinia, brzęk (Sorbus torminalis)** Różowate Wygląd: Drzewo o wysokości 3-15, wyjątkowo nawet do 20 m, z koroną w zarysie przeważnie jajowatą. Może osiągać wiek około 100 lat i obwód pnia ponad 1,5 metra. Popielatoszara lub ciemnoszara kora jest gładka lub podłużnie lekko bruzd-kowana. Młode gałązki są wełnisto owłosione. Białokutnerowate lub jedwabisto owłosione pączki są prawie czarne i mają grubość około 1 centymetra. Liście w zarysie szeroko jajowate, do 10 cm długości, z 3 lub 4 ostrymi, głęboko wciętymi klapami, z których najniższa para odstaje prawie prostopadle. Liście pod spodem nie są białe, tylko w młodości owłosione, z wiekiem łysiejące. Białe kwiaty wielkości 1-1,2 cm zebrane są w podbaldachy. Jajowaty owoc z początku jest żół-tawoczerwony, później skórzasto brunatny z kropkami. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane (grądy i świetliste dąbrowy). Preferuje gleby żyzne i gliniaste, prawie wyłącznie na wapieniu, w miejscach słonecznych i osłoniętych. Unika gleb piaszczystych i mokrych. Rozmieszczenie: Brak go w Europie Północnej na północ od Niemiec, poza tym w Irlandii i Holandii; występuje w pozostałej części Europy Zachodniej i Środkowej, na zachodzie nieco częściej. W Polsce tylko rzadko w zachodniej i południowej części kraju. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Owoce brekinii są wprawdzie bogate w witaminę C i po pierwszych mrozach stają się jadalne, ale w smaku są tak kwaśne i ciastowate, że prawie nie są spożywane lub w inny sposób używane. Uwagi ogólne: Naukowa nazwa gatunkowa torminalis znaczy „przeciw kolkom" i pozwala wnioskować o dawniejszym zastosowaniu tej rośliny jako leczniczej. 22 Pr m m *kWl J Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides)* Oliwnikowate k a os> . Wygląd: Krzew maty m mm Jf lub średniej wielkoś- ^kfflw Jy<*>L^ ° wysok°śc 3-6 m, ^ĘsffljŚp i\m\. Liście skręto- M^wjJr ległe, siedzące lub Jr 9m krótkoogonkowe, ró- wnowąskie i zaostrzone, na brzegu zwykle podwinięte, z wierzchu nagie i szarozielone, pod spodem srebrzystobiato owłosione. Niepozorne, brunatnawe kwiaty, jednoptcio-we i bez płatków korony, rozwijają się przed lub równocześnie z listnieniem. Męskie kwiaty mają po 4 pręciki i są zebrane w kotki w pachwinach liści; kwiaty żeńskie - kołozalą-żniowe z jedną tylko szyjką, wyrastają zwykle pojedynczo. Siedlisko: Wydmy nadbrzeżne, żwirowiska w dolinach rzek, piargi, brzegi rzek górskich. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, brak go jednak na południowym wschodzie. W Polsce na wydmach i piaszczystych urwiskach nad Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea) ? Wygląd: Wiecznie zielona płożąca się krzewinka wysokości 10-20, rzadko nawet ponad 30 centymetrów. Łodyga pełzająca lub podnosząca się, z zielonymi, kutnerowało owłosionymi gałązkami. Skrętoległe, jajowatookrągławe lub owalne liście są skórzaste i błyszczące, długości 1,0-2,5 centymetra. Od podobnych liści mącznicy różnią się tym, że od spodu są jasnobrunatno gruczołowato punktowane i mają lekko podwinięty brzeg. Kwiaty białe lub różowawe, z czterodzielną koroną, zebrane w szczytowe, zwisające grona. Owoce rozwijają się jako kuliste, lśniąco szkarłatne jagody. Siedlisko: Lasy sosnowe i świerkowe, torfowiska wysokie, wrzosowiska; preferuje gleby kwaśne i ubogie, unika wapnia. W górach występuje aż po piętro alpejskie. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Półno- 24 Bałtykiem; w wielu miejscach sztucznie sadzony i niekiedy dziczejący. Okres kwitnienia: Od marca do maja, głównie w kwietniu. Owoce: Pora dojrzewania najwcześniej od sierpnia, przeważnie we wrześniu i październiku. Po zapłodnieniu rozwija się z zalążni jajowaty orzech wielkości prawie 1 cm; obrasta go mięsista spęczniała, żółto- lub pomarańczowocze-rwona rurka kielicha. Ściśle biorąc rokitnik nie ma więc właściwych jagód, a tylko pestkow-cowate nibyjagody. Ponieważ łatwo można je zgnieść palcami, najlepiej obcinać te „jagody" o kwaśnym smaku nożyczkami. Chętnie używa się ich przede wszystkim z powodu bogactwa witamin. Przerabia się je na kompoty, soki i likiery owocowe. Jeden kilogram owoców zawiera około 5 g witaminy C. Dlatego sok rokitnika ma zastosowanie przy przeziębieniach jako środek wzmagający odporność. Wrzosowate cna, na południu aż po Pireneje, Apeniny i Półwysep Bałkański. W Polsce pospolita na niżu z wyjątkiem południowego wschodu oraz w górach aż po piętro hal. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Owocowanie brusznicy rozpoczyna się mniej więcej od lipca. Jagody wielkości 5-8 mm zbiera się w sierpniu, a często już w końcu lipca. Zawierają one obficie witaminę C, liczne kwasy organiczne, garbniki, jak również trochę prowitaminy A i substancji prze-ciwgnilnych. Brusznice mają smak lekko kwa-skowaty. Osłodzone cukrem przerabia się często na konfitury, marmoladę lub kompot. Poza tym od dawna są cenione jako dodatek do różnych potraw z dziczyzny. W Polsce zbiera się borówkę brusznicę na większą skalę. W Alzacji uzyskuje się z niej specjalny rodzaj wódki, „brusznicówkę". Mącznica lekarska (Arctoslaphylos uva-ursi) Wrzosowate i%i4lM Wygląd: Krzewinka wysokości <WJ» ^" cm z Pł°żącymi się f^JĘttjr ' często ukorzeniającymi się \HH gałązkami, które daleko pe- ^rl &k tza'ą ' s'<Lltkiem ,e9° często IfclJiP^ powodują powstawanie roz-SfePw^ ległych darni. Liście dość gru-Bl jjl be, skórzaste, długości 15-20 ^Sffll/JP^ mm> s4 z re9u,y odwrotnie '^SSI/ jajowate, często również ło-patkowate. Krótkoogonkowe ' i skrętolegte wyrastają na zdrewniałych gałązkach i skupiają się na ich końcach w regularne pęczki. Liście mącznicy są catobrzegie i w przeciwieństwie do liści podobnej borówki brusznicy mają na dolnej stronie wgłębione siatkowate unerwienie, nie są gru-czołowato punktowane. Dzbaneczkowate, białe lub jasnoróżowe kwiaty mają czerwonawe ząbkowane brzeżki; są zebrane po 3-12 w szczytowe grona. Rozwijają się z nich później lśniąco czerwone jagody długości 5-8 milimetrów. Siedlisko: Na niżu suche, świetliste lasy sos- k^łt^l Wygląd: Wiecznie zie-JSjT pą łona krzewinka wy-rf \ sokości 10-30 cm 1/ z płożącymi się i peł- w|F zającymi, bardzo deli- ifc kJF katnymi, nitkowato OJI^ rozgałęziającymi się ^ łodygami, mogącymi osiągać długość do 80 centymetrów. Jajowate, zaostrzone, na brzegu podwinięte liście są z wierzchu lśniąco ciemnozielone, a od spodu popielato oszronione lub niebieskawozielone. Długość liści wynosi 3-8 mm, tylko rzadko dochodzi do 1 cm; są one najszersze w środku albo w dolnej trzeciej części. Zwisające kwiaty z różową koroną i jej czterema odgiętymi płatkami stoją pojedynczo na czerwonych i delikatnie owłosionych szypułkach długości 2-5 mm; zebrane po 2-4 tworzą szczytowy baldaszek. Owoc - jagoda o średnicy 0,5-1,5 cm - jest kulisty i czerwony, często także brunatno plamisty lub później całkiem brunatniejący. Siedlisko: Torfowiska wysokie i przejściowe, nowe i zarośla, wrzosowiska, kamieniste zbocza, suche brzegi rowów; w górach alpejskie zbiorowiska krzewinkowe do 2500 m n.p.m. (w Alpach). Wymaga gleby próchnicznej, ubogiej w wapń. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa oprócz południowego wschodu. W Niemczech występuje rzadko, na rozproszonych stanowiskach w Alpach i na północy kraju, ponadto sporadycznie na pogórzu i w Harcu, w północno-wschodniej Hesji i Frankonii oraz nad Jeziorem Bodeńskim. Jeszcze w poprzednim stuleciu była znajdowana w Westfalii, ale tam, jak i w wielu innych okolicach wyginęła i dzisiaj na nielicznych stanowiskach jest silnie zagrożona. W Polsce w północnej części niżu występuje często, w południowej - rzadko; w Karpatach bardzo rzadka. Okres kwitnienia: Od marca do lipca. Owoce: Jagody podobne do brusznic są wprawdzie jadalne, ale kwaśne i cierpkie w smaku; lubią je tylko nieliczni ludzie. Innego zastosowania nie mają. Jako roślina lecznicza - patrz str. 251. Wrzosowate torfiaste, jasne lasy. Głównie w skupieniach torfowców i na kępkach torfowisk wysokich, spotyka się w Alpach aż do 1800 m n.p.m. - prawie wyłącznie na mokrych i kwaśnych glebach torfowych. Rozmieszczenie: Europa Północna i Środkowa. W Polsce rozpowszechniony w większości regionów na niżu; w górach bardzo rozproszony. Wskutek niszczenia torfowisk wysokich żurawina staje się w Europie coraz rzadsza; częsta jest dziś już tylko w bezleśnych zbiorowiskach Skandynawii. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Zawierające witaminę C, cierpkokwaś-ne jagody nie są szczególnie smaczne na surowo. Naprawdę jadalne stają się dopiero wtedy, gdy przynajmniej raz zostały przemrożone. Z powodu rzadkości występowania żurawiny jej jagody nie powinny być już w Europie zbierane. W Polsce żurawina nie jest aż tak rzadka. W północno-wschodniej części kraju bywa zbierana na skalę gospodarczą i przerabiana na konfitury- znakomity dodatek do mięs. Żurawina błotna (Vacciniumoxycoccus = Oxycoccusguadripetalus) 26 Chróścina jagodna, drzewo poziomkowe (Arbutus unedo) Wrzosowate A Wygląd: Krzew lub ^^g <ki<zm do 10 m wy-J0<jgl sokości z czerwono-jfFimw brunatną korą. Liście j|*§|lly skrętolegte, gęsto JSjpiiF stojące, błyszczące, IJ0*0^ jajowate, nagie, skó- rzaste, ząbkowane, wiecznie zielone. Kwiaty zebrane w zwisające, 40-kwiatowe grona. U podstawy zielonka-wobiałej, mocnej, kulistej, wewnątrz owłosionej korony kwiatowej umieszczonych jest 5 małych, łuskowatych działek kielicha. Korona jest w dolnej części szeroka, zwęża się ku górze, a na końcu rozszerza tworząc 5 łatek. Wewnątrz korony zamkniętych jest 10 pręcików przyrośniętych do jej dna; są one u dołu rozszerzone i owłosione, otwierają się na szczycie dwoma dziurkami i mają ogonek. Za-lążnia górna, pięciokrotna. Siedlisko: Na kwaśnym podłożu w zaroślach typu makia lub lasach twardolistnych, na skalistych zboczach. Dereń właściwy (Cornusmas) rJff\ ^v Wygląd: Krzew lub ^Ipv jfife.. ma,e drzewo ° *y_ ł«R fillk sokości 2-6, rzadziej W rewii nawet " metr°w' I} llfl^ft Wzniesione gałęzie I tAL^al li\f s^ początkowo 1 jiifh^illf Przy'e9'e owłosione, ^^^ ^f później nagie. Krót-koogonkowe, naprzeciwległe liście długości 5-10 cm są jajowato-eliptyczne, długo zaostrzone, pod spodem w kątach nerwów biało wełnisto owłosione; rozwijają się dopiero po kwiatach. Czterokrotne żółte kwiaty zebrane są w proste baldachy, które u nasady mają 4 żółtozielone, szeroko jajowate listki okrywy. Zwisający pestkowiec, długości do 2 cm, jest jajowaty i lśniąco szkarłatny. Siedlisko: Słoneczne, suche zarośla i lasy liściaste, chętnie na glebach bogatych w wapń, gliniastych i skalistych. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa. Na południu Niemiec rozproszony i rzadki, na północy nie występuje lub tylko 28 Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski i Europa Zachodnia (wzdłuż wybrzeży Atlantyku) aż do Irlandii. Okres kwitnienia: Od stycznia do marca. Owoce: Brodawkowate jagody, o wielkości czereśni, w pełni dojrzałości zabarwiają się żywo czerwono i przypominają wielkie, jędrne poziomki. Średnica owocu do 2 centymetrów. W smaku są mączysto słodkie, rzadko jednak są spożywane na surowo. Stosuje się je do przyrządzania likierów i win owocowych. Uwagi ogólne: Owoce dojrzewają bardzo powoli i często pozostają na drzewie jeszcze w porze kwitnienia następnej generacji kwiatów. W korzystnych warunkach drzewo kwitnie już późną jesienią. Przetrwanie w makii, często pustoszonej przez pożary, drzewo to zawdzięcza wielkiej łatwości odrastania z odbitek korzeniowych. Gałązki i liście zawierają, jak u naszych dębów, dużo kwasu garbnikowego; dlatego używa się ich w garbarniach. Dereniowate rzadko jako zdziczały. W Polsce dziko nie występuje; często bywa hodowany w parkach i ogrodach. Okres kwitnienia: Nierzadko już w lutym, głównie jednak w marcu i kwietniu. Rozmnażanie: Kwiaty są zapylane w pierwszym rzędzie przez pszczoły, a także przez motyle dzienne i ćmy sówki. Rozprzestrzenianie nasion odbywa się przede wszystkim za pośrednictwem ptaków śpiewających. Owoce: Pora owocowania rozciąga się od pełni lata do późnej jesieni. Świeżo zebrane owoce derenia nie każdemu smakują, z powodu zawartości garbników. Kto ich nie lubi jako dzikiego owocu, powinien spróbować owoców przerobionych na marmoladę, galaretkę, albo na kompot czy sok. Dawniej dereń był zbierany znacznie częściej niż dzisiaj. Na wschodzie jego owoce są także jeszcze dzisiaj wysoko cenione. Przyrządza się tam z nich tak zwany sorbet (po persku: trunek), orzeźwiający mrożony napój z sokiem owocowym. *: & ?9 Jałowiec pospolity (Juniperus communis) Cyprysowate Wygląd: Krzew płożący się, podnoszący albo prosto wzniesiony. Z reguły osiąga wysokość 1-3 metrów, jednak w wielu obszarach wrzosowisk i borów, np. w Borach Tucholskich lub w Puszczy Piskiej, może wyrastać jako drzewo o wysokości 10, a nawet 15 metrów. Okazy prosto wzniesione przyjmują zwykle kolumnową postać. Zebrane po 3 w okółku, odstające i kłujące szpilki mają długość pomiędzy 6 a 21 milimetrów. Krzew rzadko tylko jednopienny, przeważnie dwupienny. Kwiaty męskie zebrane licznie w pachwinach liści albo na końcu krótkich gałązek. Kwiaty żeńskie po zapłodnieniu rozwijają z trzech górnych łusek nasiennych mięsiste szyszkojagody, które jednak dopiero w drugim, lub nawet trzecim roku dojrzewają jako niebieskoczarne owoce pozorne. Siedlisko: W pierwszym rzędzie wrzosowiska, poza tym pastwiska owiec, świetliste bory szpilkowe, torfowiska, wygony i suche zbocza. Rośnie przeważnie na glebach piaszczystych, ubogich i suchych, mniej więcej do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Niemczech występuje w rozproszeniu i tylko miejscami jest pospolitszy. W ostatnich dziesięcioleciach staje się coraz rzadszy wskutek zaniku pasterstwa owiec i następnie zalesiania dawnych pastwisk sosną i świerkiem. W Polsce pospolity w całym kraju, z wyjątkiem kresów południowo-wschodnich; na niżu i w niższych położeniach górskich; w Tatrach do wysokości 1561 m n.p.m. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Nibyjagody są rozprzestrzeniane przez ptaki, głównie przez kwiczoły, które dlatego w (niemieckim) języku ludowym są nazywane „ptakami jałowcowymi", a sam jałowiec bywa określany jako „krzew kwiczołowych jagód". (W języku polskim nie ma takich skojarzeń). Jako roślina lecznicza - patrz str. 251. Mahonia pospolita lub ostrolistna (Mahonia aquifolium) Berberysowate Wygląd: Wiecznie zielony krzew o wysokości 50-150 cm z gałązkami bez cierni. Twarde, skórzaste nie-parzystopierzaste liście z 5-9 zatokowymi, ciernisto ząbkowanymi listkami, z wierzchu lśniąco ciemnozielone, od spodu jasnozielone, za młodu niekiedy także czerwonawe; każdy jajowaty listek ma 4-8 cm długości. Złotożółte kwiaty z 6 płatkami korony, zebrane są w mniej lub bardziej wyprostowane wiechowate kwiatostany, osiągające długość 5-8 centymetrów. Nitki pręcików kwiatów mahonii są, tak jak u blisko spokrewnionego berberysu, wrażliwe na dotyk. Jeśli zostają poruszone przez odwiedzającego kwiat owada wówczas zginają się szybko w kierunku szyjki, ale po krótkim czasie powracają do swego położenia wyjściowego. Jako owoce rozwijają się kuliste jagody, początkowo zielone, później niebieskie do niebiesko-czarno oszronionych. Siedlisko: Miejsca zakrzewione; u nas przeważnie sadzona w ogrodach i parkach jako krzew ozdobny; chętnie na glebach nieco wilgotnych, żyznych, ale ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Mahonia pochodzi z zachodniej części Ameryki Północnej. Zadomowiona w różnych regionach zachodniej, środkowej i południowo-wschodniej Europy. W Niemczech i w Polsce prawie wyłącznie jako krzew parkowy lub ogrodowy, bardzo rzadko również zdziczały. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Owoce: Zebrane późnym latem jagody, chętnie jedzone przez ptaki, można przerabiać na galaretki lub kompoty owocowe, jednak prawie nie są one stosowane. Mahonia służy u nas w pierwszym rzędzie za krzew ozdobny, sadzony ze względu na swoje piękne kwiaty. Jagody dostarczają ważnego środka hemostatycznego. Uwagi ogólne: Dawniej używano kwiatów mahonii jako surowca w barwiarstwie - nadawały wełnie złotożółtą barwę. Ponadto próbowano tinkturą tej rośliny leczyć choroby skóry. 30 Porzeczka czarna (Ribes nigrum) Skalnicowate V,a .a. Wygląd: Raczej pro- swm^ krzew bez kolców, do ^^^^ŚM^^ °'<oło 2 m wysok°ści; ^^^^gpM^ff wydziela nieprzyjem- Ą=WgĘ&i§Ę^ ny, ostry, pluskwiany ^