LEKSYKON PRZYRODNICZY/* ZIOŁA I OWOCE LEŚNE LEKSYKON PRZYRODNICZY Jurke Grau, Reinhard Jung, Bertram Munker Zioła i owoce LEŚNE Przekład i adaptacja Wtadystaw Matuszkiewicz A Świat Książki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut oryginału: Steinbachs Naturfuhrer: Beeren, Wildgemuse, Heilkrauter Ilustracje: Monika Hanel i Fritz Wendler Konsultacja naukowa: prof. Paul Bauer Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1983 © polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1996 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Zioła i owoce leśne: prof. Władysław Matuszkiewicz Redaktor serii i tomu Zioła i owoce leśne: Beata Lewandowska-Kaftan Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia Świat Książki, Warszawa 1996 ISBN 83-7129-274-0 Nr 1504 Spis treści Rumianek 7 Przedmowa 8 Przegląd symboli 10 Dzikie jagody (wprowadzenie) 12 Rośliny jagodowe - klucz do oznaczania 62 Dziko rosnące warzywa (wprowadzenie) 64 Dziko rosnące warzywa - klucz do oznaczania 162 Przyrządzanie dziko rosnących warzyw 164 Rośliny lecznicze (wprowadzenie) 168 Rośliny lecznicze - klucz do oznaczania 248 Wskazania lecznicze odnoszące się do roślin jagodowych i dzikich warzyw 261 Rośliny lecznicze z własnego ogrodu 264 Rośliny lecznicze z całego świata 266 Trujące rośliny lecznicze 268 Przegląd zastosowań roślin leczniczych 271 Praktyka ziołolecznictwa 272 Kuracje wiosenne 274 Mieszanki ziołowe 276 Esencje i maści 278 Kalendarz zbiorów 282 Terminy botaniczne 283 Wykaz gatunków 287 Autorzy fotografii Przedmowa Po lewej: suszone kwiaty dziurawca W niniejszym tomie zebrano i przedstawiono dość różnorodne pod względem botanicznym dziko rosnące rośliny, których owoce lub inne części są jadalne lub mogą być wykorzystywane w inny sposób. Podobnie jak w innych tomach naszej serii „Leksykon przyrodniczy" wzięto pod uwagę obszar Europy od Morza Śródziemnego na południu po daleką północ poza kołem polarnym. Czytelnik znajdzie tu zatem również rośliny, które nie należą do naszej ojczystej flory środkowoeuropejskiej. Książka obejmuje w końcu również takie rośliny, które u nas - z powodu ich rzadkości - nie powinny, albo nawet nie mogą już być zbierane, ale w innych krajach europejskich są zgoła pospolite i nie objęte ochroną. Oczywiście, zachowanie małych lokalnych populacji roślinnych zawsze ma pierwszeństwo przed ewentualną doraźną korzyścią zbieracza. Dane dotyczące częstości występowania gatunku odnoszą się - o ile inaczej nie zaznaczono - do Polski. W podziale tomu uwzględniono w pierwszym rzędzie aspekty praktyczne - książka ma być łatwa w użyciu - a dopiero w drugiej kolejności biologiczne zasady uporządkowania, które w większości tomów naszej serii określały kolejność gatunków. Tak więc jagody dzielą się na dwie duże grupy: jadalne i niejadalne. Obie grupy zestawiono według barwy owoców, a następnie według taksonomicznej przynależności do rodzin tak, że podobne gatunki zostały umieszczone obok siebie i są łatwo porównywalne. Dla pewnego odróżnienia owoców jadalnych od niejadalnych - częściowo nawet silnie trujących - koniecznego zwłaszcza w przypadku jagód, musiały zostać przedstawione także gatunki nie mające znaczenia użytkowego; opisano je w bardziej zwięzłej formie. Przeciwnie niż w przypadku jagód, gdzie możliwe jest przedstawienie prawie wszystkich gatunków, w przypadku dziko rosnących warzyw musi wystarczyć pewien wybór. Obejmuje on jednak prawie 100 gatunków roślin, które w naszym tomie są przedstawione stosunkowo wyczerpująco: każdy gatunek otrzymuje półstronicowy opis, który powinien wykluczyć pomyłki. Ponadto każdy gatunek przedstawiony jest za pomocą rysunku i jednej lub dwóch fotografii, co zapewnia szybkie rozpoznanie. Opis dzikiego warzywa rozpoczynają wskazówki dotyczące zbioru, a kończą zalecenia odnośnie jego przyrządzania. Dużo miejsca zajmuje tekst wprowadzający do roślin leczniczych. Chodzi przecież o to, aby zainteresowanemu miłośnikowi przyrody nie czynić pustych obietnic, tylko dostarczyć mu solidnych, naukowo zweryfikowanych i wypróbowanych w praktyce informacji o właściwościach leczniczych roślin. Na podstawie dodanego do opisu każdej rośliny przeglądu substancji czynnych i ich zastosowania Czytelnik otrzymuje wartościowe informacje o roślinnych środkach leczniczych, których sam nie zbiera, tylko kupuje w aptece lub drogerii. Kto chce w domu sam przygotowywać roślinne środki lecznicze, temu w rozdziale Praktyka ziołolecznictwa dostarczamy najważniejszych informacji. G.S. 7 Przegląd symboli używanych w książce Jagody według barwy owocu *k* *&* *łp *łp * Czerwone i brunatne, Niebieskie i czarne, Czerwone i brunatne, Niebieskie i czarne, Biate, jadalne, od str. 13 jadalne, od str. 31 niejadalne, od str. 43 niejadalne, od str. 53 niejadalne, str. 61 Dzikie warzywa według rodzin botanicznych I od str. 71 Of, Jaskrowate Krzyżowe Różowate od str. 83 od str. 85 od str. 93 Szczawikowate str. 105 Wiesiotkowate str. 107 Szorstkolistne str. 119 Wargowe od str. 121 Trędownikowate str. 125 Babkowate str. 127 Dzwonkowate od str. 131 Ślazowate str. 133 Złożone od str. 135 Paprotkowate str. 159 Liliowate Bagnicowate od str. 65 od str. 69 Pokrzywowate Rdestowate Komosowate Szartatowate Goździkowate od str. 73 od str. 75 od str. 79 od str. 81 .ł Gruboszowate Skalnicowate str. 99 str. 99 Baldaszkowate od str. 109 Koztkowate str. 129 Glony str. 161 Znaki [po nazwie gatunku]: Roślina w Polsce rzadka, zagrożona lub ginąca: !! Roślina w Polsce ustawowo chroniona: częściowo: lub całkowicie ** Zioła lecznicze według grup działania Zioła skuteczne przy chorobach reumatycznych - od str. 203 I System nerwowy Zioła uspokajające i wzmacniające system nerwowy - od str. 169 Zioła nasercowe i regulujące ciśnienie - od str. 207 II Środki wzmacniające Środki regenerujące i wzmacniające (tonizujące) - od str. 175 IX Układ krążenia Zioła skuteczne przy schorzeniach układu krążenia-od str. 211 Żołądek Zioła wzmacniające i uspokajające żołądek -od str. 179 Zioła na rany oraz tamujące krew - od str. 213 Jelit: Zioła przeciw wzdęciom i skurczom oraz przeczyszczające - od str. 185 XI Zioła działające na skórę i układ limfatyczny - od str. 221 Wątroba Zioła przeciwskurczowe - schorzenia wątroby i woreczka żółciowego - od str. 193 Zioła skuteczne przy schorzeniach dróg oddechowych - od str. 227 Zioła skuteczne przy schorzeniach nerek i pęcherza - od str. 197 XIII Zioła działające na układ hormonalny - od str. 241 9 Dzikie jagody Ponieważ ludzie prehistoryczni nie uprawiali jeszcze żadnych roślin i mogli tylko spożywać to, czego dostarczała im natura -ten etap rozwoju cywilizacji nazywa się kulturą łowców i zbieraczy. Nasi praprzodkowie żyli w ścisłej łączności z przyrodą: potrafili bardzo dobrze odróżniać rośliny jadalne od trujących. Jednak dla nas, ludzi współczesnych, bardzo silnie trująca wilcza jagoda wygląda tak samo apetycznie jak jadalna dzika czereśnia, a trujący czworolist prawie tak samo jak smaczna i zdrowa borówka czernica. Ptaki i inne dzikie zwierzęta nie ulegają natomiast pokusie, by skosztować jagód, które mogłyby być dla nich niebezpieczne. W naszych czasach, gdy nauki przyrodnicze swą wiedzę zdobywają empirycznie, a więc przez gromadzone doświadczenie i eksperyment, nie możemy już opierać się na kierowanym przez instynkt wykorzystywaniu przyrody; jesteśmy zmuszeni zdobywać naszą wiedzę ucząc się. Jeśli chcemy spożywać dzikie rośliny lub ich części, to musimy je najpierw rozpoznać, musimy na podstawie ich kształtu, wyglądu liści, kwiatów i owoców upewnić się o jaki gatunek chodzi i dopiero wtedy możemy rozstrzygnąć, czy mamy przed sobą coś jadalnego, niejadalnego, czy trującego. Dla laika może być w wielu przypadkach trudne lub zgoła niemożliwe pewne oznaczenie jakiegoś gatunku rośliny jedynie na podstawie jagód. Przykładem mogą być dwie rośliny z rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae), należące do tego samego rodzaju (Lonicera): wiciokrzew przewier-cień i wiciokrzew suchodrzew. Obydwie mają błyszczące czerwone jagody, które zewnętrznie różnią się między sobą prawie wyłącznie ich ułożeniem. Natomiast liście i kwiaty są łatwe do rozróżnienia, jak to pokazują dwie górne ilustracje na następnej stronie. Ilustracje owoców znajdują się na stronie 51. Zanim zbierze się lub zje dzikie jagody można na podstawie poniższych opisów - klucza do oznaczania - jasno i bez wątpliwości dowiedzieć się wszystkiego o odnośnej roślinie: w przypadku gatunków jadalnych - za pomocą wyczerpującego opisu oraz przedstawionych na rysunkach i fotografiach kwiatów, liści i owoców. Gatunki niejadalne są opisane krócej i przedstawione tylko w postaci owocującej, ale i wtedy dodany rysunek umożliwia jednoznaczne rozpoznanie. W naszym przewodniku nie sposób było uwzględnić jagody ogrodowe krzewów ozdobnych, tj. roślin uprawnych, z wyjątkiem kilku gatunków, niekiedy dziczejących. Nie nadają się do zbierania również mdłe i suche jagody obu krajowych gatunków irgi - kutnerowalej (Cotoneaster tomentosa) i zwyczajnej [C. integerrima). Podobnie jak w przypadku jarząba nie-szpulkowego (Sorbus chamaemespilus) chodzi tu o rzadko u nas występujące rośliny górskie względnie alpejskie, które powinny pozostawać nienaruszone na swoich stanowiskach. Wszak miłośnikowi przyrody, gdy zrywa jagody w naturalnym środowisku nie chodzi o plon, tylko o przyjemność znajdywania i zbierania dzikich owoców, nie podlegających zabiegom ogrodnika. W Europie Środkowej obszary o niezmienionej przyrodzie są niestety coraz mniejsze. Na górze po lewej: wiciokrzew przewiercień Na górze po prawej: wiciokrzew suchodrzew Na dole po lewej: irga kutnerowała Na dole po prawej: irga zwyczajna 10 Berberys zwyczajny (Berberis mlgaris) Berberysowate f Wygląd: Krzew o wysokości do 3 m z kanciastymi gałązkami i trójdzielnymi cierniami o długości do 2 centymetrów. Liście delikatnie kolczasto ząbkowane, odwrotnie jajowate do podłużno-eliptycz-nych, o długości od 3 do 6 cm, stojące w pęczkach na krótko-pędach. Kwiaty żółte z 3 płatkami korony wykształconymi jak działki kielicha i z 6 mio-downikami wyglądającymi jak płatki korony, zebrane w zwisające grona o długości do 5 centymetrów. Owoc jajowaty, podłużny albo cylindryczny jest wielonasienną, lśniącą czerwoną jagodą. Siedlisko: Słoneczne wzgórza, zarośla, świetliste lasy liściaste lub sosnowe, żywopłoty i zakrzewienia śródpolne, kamieniste i suche zbocza. Szczególnie chętnie na żyznych i wapiennych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Skan- Porzeczka alpejska (Ribes alpinum) My* Wygląd: Wielopostaciowy vL krzew o wysokości do około *JA? 2,5 m, bez kolców. Główne pę-A^gg-. dy są smukłe z brunatną korą, Jfyr^^ gałęzie mają korę szarą MSmjtfSik i dzielą się na brunatnawożół-^^pij^^^te gałązki, często zwisające. |W»*^Jm Liście ułożone skrętolegle, W ^Sr głęboko 3-5-klapowane; klapy H są zaostrzone lub tępe, grubo li piłkowane, nagie lub skąpo to owłosione, zwłaszcza z wierz- chu. Dolna strona błyszcząca, jakby otłuszczona. Ogonki liściowe gruczołowato owłosione, o długości równej połowie blaszki. Grona kwiatowe zawsze wzniesione. Zielonka-wożółte kwiaty zwykle zwieszają się dwustronnie. Przysadki lancetowate, gruczołowato orzęsione, dłuższe niż szypułki i kwiaty. Kwiaty męskie zebrane w 10-30-kwiatowe grona; rurka korony płasko miseczkowata, naga; pięć jajowatych do szeroko eliptycznych działek kielicha. Płatki korony i pręciki bardzo krótkie. 12 dynawii i na Wyspach Brytyjskich gatunek zadomowiony. W południowych i środkowych Niemczech występuje rzadko i w rozproszeniu, a w Westfalii osiąga północną granicę swego środkowoeuropejskiego zasięgu. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Godny uwagi jest mechanizm zapylania kwiatów: jeśli pełzający po kwiecie owad dotknie rozpostartych, bardzo wrażliwych na dotyk, nitek pręcików, to zaginają się one z trzaskiem do szyjki słupka, a równocześnie pylniki pękają. Zarówno odwiedzający kwiaty owad, jak i szyjka słupka zostają przy tym mocno „upudrowane" pyłkiem. Owoce: Kwaskowate w smaku, dość twarde jagody berberysu dojrzewają we wrześniu i w październiku. Można z nich przyrządzać smaczną marmoladę. Używane są również jako dodatek do herbaty, wódek i cukierków. Uwagi ogólne: W rejonach uprawy zbóż wytępiony, ponieważ jest pośrednim żywicielem rdzy zbożowej. W ogrodach liczne gatunki berberysu są sadzone jako krzewy ozdobne. Skalnicowate Kwiaty żeńskie zebrane w grona 2-5-kwiato-we, działki kielicha są bardzo małe, pręciki stromo wzniesione, a zalążnia duża i naga. Siedlisko: Gatunek rozproszony w świetlistych lasach, na zakrzewionych zboczach, w miejscach skalistych, ale także w wilgotniejszych lasach liściastych; w górach przeważnie w piętrach reglowych i na glebach wapiennych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, jednak na południu kontynentu tylko w górach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca. Małe, czerwone, wielonasienne owoce są śluzowate i mdłe w smaku; nie są wykorzystywane w przetwórstwie. Uwagi ogólne: Krzew wypuszczający wcześnie gęste gałęzie służy w ogrodach i parkach jako roślina żywopłotowa. Poziomka pospolita (Fragaria vesca) Różowate rSfc2i Wygląd: Roślina o wysokości Sclf^i 5-20 cm z długimi rozłogami, s--v^imuf kró,k'm grubym kłączem '\jmtYf i przyziemną rozetką liści. Li-f*fkr ście trójdzielne, z jajowato- ^*\ i A okrągławymi, grubo piłkowa-\f// nymi listkami, z których oba Zf boczne są siedzące, a śro-jł dkowy ma krótki ogonek. Na // wzniesionych prosto łodygach // wyrasta zwykle od 3 do 10 " kwiatów; płatki korony są bia- łe, działki kielicha w porze owocowania odstające lub odgięte w tył. Z dna kwiatowego, które po przekwitnieniu staje się mięsiste, powstaje owoc pozorny - powszechnie znany jako poziomka - a na nim znajdują się małe, błyszczące orzeszki - nasiona. Siedlisko: Lasy, słoneczne brzegi lasów i polany, zbocza i przydroża, zarośla; chętnie na glebach nieco wilgotnych, żyznych i gliniastych, na niżu i w górach (w Tatrach maksymalnie do 1710 m n.p.m.). Róża dzika (Rosa canina) \ Wygląd: Krzew o wysokości V 1-3 m, niekiedy jeszcze W^^JreW^ wyższy, z mocnymi, zakrzy- ^|||!|J||pr wionymi kolcami. Gałęzie ^^iflM Pros'° wzmesione lut) ^°~ ^88^rllP wat0 zwisające. Liście skrąto- ^3^ Mr ległe, nieparzystopierzaste A C z 5-7 obustronnie nagimi, ja-JM H jowatymi i ostro piłkowanymi ^ryiw listkami; ogonki liściowe W r nagie. Kwiaty niepachnące, ' lub tylko bardzo słabo, wyras- tają z pachwin liści zwykle pojedynczo, rzadko po 3 lub 4 razem. Różowo zabarwione do prawie białych płatki korony mają do 2 cm długości. Działki kielicha po okresie kwitnienia są odgięte w tył, odpadają przed porą dojrzewania. Jajowate, czerwone owoce pozorne mają 1,5 do 2 cm długości. Bardzo podobna róża zaroślowa (Rosa dume-torum) była dawniej uważana za drobny gatunek lub podgatunek róży dzikiej. Dzisiaj uznaje się ją za gatunek samodzielny, jakkolwiek 14 Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce pospolita w całym kraju, w górach po piętro kosówki. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Kwiaty są zapylane przez owady, a soczyste owoce pozorne są roznoszone przez zwierzęta, a częściowo także przez ludzi. Owoce: Okres dojrzewania - od czerwca. „0-woce" poziomki o średnicy 1-2 cm osiągają swój niezrównany aromat dopiero w pełni dojrzałości. Łatwo wtedy odpadają od kielicha. Dojrzałe poziomki zawierają wartościowe substancje mineralne, kwasy owocowe i rozpuszczalne węglowodany, przede wszystkim jednak obficie witaminę C: w 100 g „owoców" znajduje się 60 mg witaminy C. Poziomki nie tylko są uważane za wspaniały owoc leśny, ale znajdują również zastosowanie do wyrobu marmolad, kompotów lub kruszonów. Pomimo tego są one dzisiaj znacznie mniej zbierane, ponieważ wielkie „owoce" z hodowli ogrodowych są bardziej wydajne. Nie mają one jednak delikatnego aromatu dojrzałych poziomek leśnych. Różowate różni się ona od róży dzikiej tylko nielicznymi cechami. U róży zaroślowej listki są przynajmniej pod spodem na nerwach owłosione, a ogonki liściowe kutnerowate. Siedlisko: Brzegi lasów i przydroża, zarośla i żywopłoty, zakrzewienia śródpolne i suche zbocza. Chętnie na glebie luźnej i głębokiej. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na całym obszarze, w Karpatach tylko w niższych położeniach (w Tatrach maksymalnie do 1150 m n.p.m.). Okres kwitnienia: Prawie wyłącznie czerwiec (w Polsce czasami od połowy maja). Owoce: Dojrzewające od września owoce dzikiej róży zawierają obok kwasów owocowych, substancji mineralnych, cukrów, garbników i całego szeregu witamin - przede wszystkim obficie witaminę C. Zbiera się je, aby przyrządzać wyborną marmoladę. Można je stosować również do wyrobu wina. Suszone owoce róży dają aromatyczno-kwaskowatą domową herbatkę. Jako roślina lecznicza - patrz strona 258. Malina właściwa (Rubus idaeus { Różowate |ffij) Wygląd: Krzew cBEj o wysokości od 50 do ^ęS ^%/0^ ponacl 120 cm'z licz" ^^^Lś jgi? nymi drewniejącymi ^^^@^^^^ łodygami, stojącymi ffI,^K Prosto ^ zw'esza" T Ir ^§§1 jącymi się łukowato, zwykle opatrzonymi w delikatne kolce. Liście pierzaste, spodem biało kutnerowate, z wierzchu żywo zielone, z 3-5 jajowatymi, na górnej stronie pomarszczonymi listkami. Bardzo małe przylistki są wąsko lancetowate. Białe do różowo zabarwionych pięciokrotne kwiaty zebrane są w luźne groniasto-wiechowate kwiatostany. „Jagody" to czerwone owoce zbiorowe, które łatwo dają się oddzielać od stożkowatego dna kwiatowego; składają się one z licznych omszonych pestkowców - właściwych jagód. Siedlisko: Zarośla, lasy i ich okrajki, zręby, usypiska kamienne; chętnie na glebach wilgotnych, żyznych i zasobnych w azot. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. /rrffify. Wygląd: Trwałe roś- ^% liny z'e'ne rozc'ziei- ™||/L, nopłciowe, tworzące J^ĘĘSK\m^\ osobmki męskie fc?%ś|lij||gĘ/ i żeńskie. Co roku ^HL_5fn\/^ z kłącza wyrastają %MjMt \ niekolczaste jednoro-\ czne pędy, mające do 20 cm wysokości, z łuskowatymi przylist-kami jakby z papieru. Każdy pęd wytwarza dtugoogonkowe liście, niezbyt głęboko 5-7-kla-powe, u nasady sercowate, na brzegu karbowane do piłkowanych. Na dole przy ogonku liściowym stoją małe przylistki, zwykle zredukowane do łusek. Kwiaty rosną pojedynczo na końcach pędów, mają długość do 2 cm, 5 białych płatków korony i 5 o wiele mniejszch działek kielicha, zrośniętych u nasady. Kwiaty żeńskie mają tylko sterylne (niepłodne) pręciki. Siedlisko: Obszary torfowiskowe i wrzosowiska; w Polsce także bory bagienne. Rozmieszczenie: W wyższych szerokościach geograficznych wokół bieguna północnego. W Polsce bardzo pospolita na niżu i w górach aż do piętra kosówki, w Tatrach maksymalnie do 1780 m n.p.m.; często uprawiana. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec, często jeszcze dłużej. Owoce: Pora dojrzewania - od lipca. Także i dzisiaj maliny są chętnie i często zbierane, ponieważ są bardzo smaczne. Już w epoce kamiennej służyły prawdopodobnie za pożywienie. Jeśli chce się zbierać dzikie owoce, muszą być spożywane od razu, ponieważ maliny powinny być zbierane tylko jako dobrze dojrzałe, a wtedy nie mogą być długo przetrzymywane. Przyrządza się z nich syrop, sok, kruszon, wino owocowe i konfitury, a także lody i inne specjały. Jako ważne składniki owoców należy wymienić kwas cytrynowy i inne kwasy organiczne, witaminę C i różne rozpuszczalne węglowodany. Uwagi ogólne: W ziołolecznictwie mają znaczenie, obok owoców, także młode liście. Syrop z owoców nadaje wielu lekarstwom lepszy smak. Jako roślina lecznicza -patrz str. 248. Różowate W Europie - szczególnie w Skandynawii; południowa granica zasięgu przebiega w północnych Niemczech. W Polsce moroszka występuje reliktowo na nielicznych stanowiskach na Pojezierzach i w Karkonoszach; jest gatunkiem narażonym na wyginięcie, Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Owoce przypominają jeżynę: liczne niezrośnięte zalążnie tworzą owoc zbiorowy. Dojrzewanie przebiega powoli w ciągu roku, barwa zmienia się od żółtozielonej poprzez czerwień do lśniąco żółtopomarańczowej. Soczyste, kwaskowate, ale smaczne owoce zawierają dużo witaminy C i w Europie Północnej są chętnie zbierane. Dojrzałość owoców: Od końca sierpnia. Uwagi ogólne: Z powodu jednopłciowych kwiatów moroszka wyraźnie odbiega od innych pokrewnych gatunków jeżyn. W południowej części Europy Środkowej przeważnie wyginęła utrzymując się jeszcze tylko w Karkonoszach. Malina moroszka (Rubuschamaemorus)\\ * 16 17 Malina kamionka (Rubus saxatilis) czasem nawet do 50 cm. ćSsĘ^' Kłącze nie jest wydłużone roz-**SP% łogowato. Nie kwitnące pędy \J' wyrastają na powierzchnię W ziemi tworząc łuki, które *>**<%, f dotknąwszy wierzchołkiem r~^nw ®^y zakorzeniają się. Jedno-»&¦ I roczne, nie drewniejące łodygi MiiŁ, 1 kwiatonośne wyrastają prosto. n'*^ * Długoogonkowe, trójdzielne li- ście z odwrotnie jajowatymi listkami są na brzegu grubo piłkowane, po obu stronach zielone. Przylistki jaj o wato-el i ptycz ne. Kwiaty białe, około 1 cm wielkości, zebrane po 2-8, a nawet po 10 w luźne, nieco przysadziste baldacho-groniaste kwiatostany umieszczone na końcach pędów. Płatki korony wąskie, wyprostowane, z reguły krótsze od działek kielicha. Nieliczne szkarłatne lub jasnoczerwone pestkowce, słabo połączone, tworzą owoc zbiorowy. Wszystkie łodygi mają rozproszone, delikatne kolce. Malina tekszla (Rubus arcticus) §Hjfw I Wygląd: Wieloletnia Swi W$*M, roślina zielna podo- ssSMmJgff Dna do maliny ka- ^g2?flfiB|i- mionki, ale zwykle "Jiilink. j>&^ mmeisza: osiąga /MSm^ \\ wĘb wysokość 10-20 cm, Jlffi/ \| sSSl rzadzieinawet 30 cm' v rW^ i podziemnego, pełzającego kłącza wyrastają cienkie, proste lub podnoszące się, pozbawione kolców pędy, które już w pierwszym roku zakwitają. Skręto-ległe liście na ogonkach są trójklapowe do pięciodzielnych (podobne do liści poziomki) z jajowatymi, nieregularnie piłkowanymi listkami długości 2-6 cm, lekko owłosione lub łysiejące. Kwiaty o średnicy 1,5-2,5 cm, w liczbie 1-3, na długich szypułkach, tworzą kwiatostan. Działki kielicha w liczbie 5-7, są nagie lub gruczołowate, u nasady krótko zrośnięte. Płatków korony jest również 5-7; są one jajowate, barwy różowej, o długości 1-1,5 cm (czasami nawet nieco dłuższe); ich brzegi często bywają ząbkowane. Płatki korony są dłuż- Różowate Siedlisko: Głównie zarośla, młodniki i lasy mieszane, także lasy liściaste; rzadziej rośnie w sztucznych drzewostanach szpilkowych. Chętnie na miejscach skalistych, zwłaszcza w górach, gdzie malinę kamionkę można znaleźć (w Alpach) jeszcze na wysokości 2000, a nawet 2400 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do 1800 m n.p.m.. Występuje zwykle grupowo; preferuje gleby wapienne i próchniczne. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, jednak w Europie Południowej ogranicza się tylko do gór. W Niemczech bardzo rozproszona, chyba wyłącznie w terenach wapiennych, w wielu okolicach brak jej zupełnie. W Polsce występuje na całym obszarze aż po piętro kosówki; ku północnemu wschodowi jest coraz pospolitsza. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: W smaku podobne do porzeczek, są jednak nieczęsto zbierane i wykorzystywane, ponieważ mimo wszystko są dość rzadkie i nie występują masowo. Różowate sze od działek kielicha. Purpurowoczerwone pręciki stoją wyprostowane i w górze nieco się zakrzywiają; są one tak długie, jak szyjki niezrośniętych, owłosionych owocolistków. Siedlisko: Wrzosowiska i torfowiska, tundry dalekiej północy; chętnie rośnie również w miejscach cienistych. Rozmieszczenie: Północna Skandynawia: Finlandia, północna Szwecja, Norwegia. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion; kwiaty są zapylane przez owady. (Inne gatunki rodzaju Rubus częściowo tworzą owoce bezpłciowe, co prowadzi do powstawania rozlicznych, często tylko lokalnych, postaci). Owoce: Podobne do jeżyny owoce zbiorowe z 15-40 soczystymi ciemnoczerwonymi owockami częściowymi. Jadalne owoce mają bardzo przyjemny korzenny smak. Uwagi ogólne: Tekszla ma rozmieszczenie wokółbiegunowe i sięga na północ jeszcze dalej niż należąca do tego samego rodzaju moroszka. Jarząb pospolity, jarzębina (Sorbusaucuparia) Różowate Wygląd: Krzew lub drzewo do 8 m wysokości, często o wielu pniach, z jasnoszarą, gładką korą. Liście nieparzystopie-rzaste do 20 cm długości, skrętoległe; listki podłużno--lancetowate do eliptyczno--jajowatych, ostro piłkowane, ułożone w 4-9 parach, początkowo na dolnej stronie gęsto owłosione, później nagie. Kwiaty białe w wielokwiatowych, filcowata owłosionych podbaldachach, z płatkami korony długości 4-5 mm i z 2-4, przeważnie jednak z 3 szyjkami, o mocnym zapachu. Kuliste owoce pomarańczowo- do szkarłatnoczerwonych, mają do 1 cm średnicy, nieco błyszczące. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i szpilkowe, w górach aż do granicy lasu; rośnie szczególnie dobrze na glebach ubogich i kwaśnych, a więc ubogich w wapń. Często sadzona w ogrodach i na brzegach dróg, w górach także dla zabezpieczenia przed lawinami. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce rozpowszechniona i wszędzie pospolita, w górach aż po piętro kosówki. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: W stanie surowym jagody są prawie niejadalne z powodu zawartości garbnika. Nawet ptaki, jak się wydaje, jedzą je dopiero po pierwszym mrozie. Pomimo gorzkiego smaku owoce jarzębiny stosowano na wsi już w dawniejszych czasach jako środek przeciwko szkorbutowi, ponieważ są bogate w witaminy, przede wszystkim w witaminę C. Przerabiane są - często razem z innymi owocami - na przeciery, galaretki i marmolady. Na własny użytek wystarczają nieliczne owocostany, które najlepiej ścinać późną jesienią, gdy owoce przebyły już wiele nocy na mrozie i przez to stały się słodsze i bardziej miękkie. Owoce jarzębiny często dojrzewają na poboczach dróg i autostrad i nie powinno się ich tam zbierać do spożycia. Jako roślina lecznicza - patrz str. 258. Jarząb mączny, mąkinia (Sorbus aria) Różowate Wygląd: Krzew lub drzewo o wysokości 3-10, niekiedy nawet 15 m, często o wielu pniach. Forma wzrostu dość zmienna; wznoszące się gałęzie tworzą często nieregularne, szerokie korony. Kora jest ciemnoszara, gładka, płytko bruzdkowana. Liście podłuż-no-eliptyczne do jajowatych, nie podzielone, na ogonkach, o długości 5-12 cm i szerokości 5-8 cm, z wierzchu błyszcząco ciemnozielone, spodem gęsto owłosione białym kutnerem, na brzegu nieregularnie podwójnie piłkowane. Blaszka liścia opatrzona 11-14 parami nerwów, położonych bardzo blisko siebie. Białe kwiaty (o długości 1,5-2,0 cm), z płatkami korony wełnisto-kutnerowatymi u nasady i kutnerowato owłosionym kielichem, zebrane są w płaskie wiechy wielkości 8-10 centymetrów. Żółtawoczerwony lub szkarłatny, jajowa-tokulisty owoc, ma długość 8-15 milimetrów. Siedlisko: Słoneczne lasy bukowe i dębowe oraz lasy górskie, brzegi lasów i skaliste zbocza, na glebach płytkich, gliniastych i kamienistych, prawie wyłącznie na podłożu wapiennym, na niżu i w górach aż do piętra subalpejskiego. Bywa często sadzony wzdłuż dróg i ulic. Rozmieszczenie: Zachodnia, środkowa i południowa Europa z wyjątkiem niektórych części południowo-wschodniej Europy. W Polsce w reglu dolnym w Karkonoszach, w Tatrach i w Pieninach i bardzo rzadko na niżu. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Rozprzestrzenianie następuje za pośrednictwem różnych gatunków ptaków śpiewających (drozdy). Owoce: Okres owocowania zaczyna się w sierpniu. Ponieważ owoce są w smaku mdłe, a przede wszystkim mączyste, prawie nigdy nie bywają spożywane przez ludzi. Zbiera się je raczej jako karmę dla ptaków. Dawniej używano wysuszonych i zmielonych owoców jarząbu mącznego jako dodatku do wypieków. 20 •S^. * Głóg dwuszyjkowy (Crataegusoxyacantha) Różowate Wygląd: Krzew o wysokości 2-5 m, a niekiedy również drzewo wysokości 8-10, a nawet 12 metrów; może osiągać wiek do 500 lat i wtedy miewa pień o obwodzie 3-4 metrów. Gałązki często mają krót-kopędy przekształcone w ciernie o długości do 15 milimetrów. Liście w zarysie jajowate lub odwrotnie jajowate, u nasady ucięte, tylko w przedniej połówce lekko 3-5-klapowe, o nierównomiernie piłkowanych odcinkach. Przylist-ki piłkowano wcięte. Białe kwiaty o średnicy 10-15 mm, o mocnym zapachu, na nagich szy-pułkach, z przynajmniej 2, rzadziej 3 szyjkami zebrane w prosto wzniesione podbaldachy. Owoc pozorny często tylko niewyraźnie kanciasty, z 2 pestkami. Drugi gatunek tego rodzaju, głóg jednoszyjkowy, różni się od swego krewniaka następującymi cechami: liście są głęboko podzielone, w zarysie trójkątne, z 3-5 ostrymi, zagiętymi ku przodowi klapami, które są cało-brzegie lub na szczycie ząbkowane. Kwiaty są podobne, ale tylko z jedną szyjką, na owłosionych szypułkach. Kulisty, czerwony owoc wielkości 5-10 mm ma tylko jedną pestkę. Siedlisko: Świetliste zarośla, lasy liściaste i mieszane, także lasy zboczowe, gruzowiska, obrzeża lasów, żywopłoty, zakrzewienia śródpolne. Chętnie rośnie na suchych glebach wapiennych, gliniastych i ilastych. Rozmieszczenie: Głównie w zachodniej i środkowej Europie, na północy po południową Skandynawię, również na Wyspach Brytyjskich. W Polsce w zachodniej części niżu po Wyżynę Małopolską, Kujawy i Pomorze oraz na Roztoczu; głóg jednoszyjkowy - pospolity w całym kraju na niżu, rzadki w górach. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Mogą być zbierane w stanie dojrzałym, gdy są intensywnie czerwono zabarwione. Jadalne, ale w smaku mdłe i suche; z tego powodu rzadko znajdują zastosowanie. Jako roślina lecznicza -patrz str. 252 Jarząb brekinia, brzęk (Sorbus torminalis)** Różowate Wygląd: Drzewo o wysokości 3-15, wyjątkowo nawet do 20 m, z koroną w zarysie przeważnie jajowatą. Może osiągać wiek około 100 lat i obwód pnia ponad 1,5 metra. Popielatoszara lub ciemnoszara kora jest gładka lub podłużnie lekko bruzd-kowana. Młode gałązki są wełnisto owłosione. Białokutnerowate lub jedwabisto owłosione pączki są prawie czarne i mają grubość około 1 centymetra. Liście w zarysie szeroko jajowate, do 10 cm długości, z 3 lub 4 ostrymi, głęboko wciętymi klapami, z których najniższa para odstaje prawie prostopadle. Liście pod spodem nie są białe, tylko w młodości owłosione, z wiekiem łysiejące. Białe kwiaty wielkości 1-1,2 cm zebrane są w podbaldachy. Jajowaty owoc z początku jest żół-tawoczerwony, później skórzasto brunatny z kropkami. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane (grądy i świetliste dąbrowy). Preferuje gleby żyzne i gliniaste, prawie wyłącznie na wapieniu, w miejscach słonecznych i osłoniętych. Unika gleb piaszczystych i mokrych. Rozmieszczenie: Brak go w Europie Północnej na północ od Niemiec, poza tym w Irlandii i Holandii; występuje w pozostałej części Europy Zachodniej i Środkowej, na zachodzie nieco częściej. W Polsce tylko rzadko w zachodniej i południowej części kraju. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Owoce brekinii są wprawdzie bogate w witaminę C i po pierwszych mrozach stają się jadalne, ale w smaku są tak kwaśne i ciastowate, że prawie nie są spożywane lub w inny sposób używane. Uwagi ogólne: Naukowa nazwa gatunkowa torminalis znaczy „przeciw kolkom" i pozwala wnioskować o dawniejszym zastosowaniu tej rośliny jako leczniczej. 22 Pr m m *kWl J Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides)* Oliwnikowate k a os> . Wygląd: Krzew maty m mm Jf lub średniej wielkoś- ^kfflw Jy<*>L^ ° wysok°śc 3-6 m, ^ĘsffljŚp i\m\. Liście skręto- M^wjJr ległe, siedzące lub Jr 9m krótkoogonkowe, ró- wnowąskie i zaostrzone, na brzegu zwykle podwinięte, z wierzchu nagie i szarozielone, pod spodem srebrzystobiato owłosione. Niepozorne, brunatnawe kwiaty, jednoptcio-we i bez płatków korony, rozwijają się przed lub równocześnie z listnieniem. Męskie kwiaty mają po 4 pręciki i są zebrane w kotki w pachwinach liści; kwiaty żeńskie - kołozalą-żniowe z jedną tylko szyjką, wyrastają zwykle pojedynczo. Siedlisko: Wydmy nadbrzeżne, żwirowiska w dolinach rzek, piargi, brzegi rzek górskich. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, brak go jednak na południowym wschodzie. W Polsce na wydmach i piaszczystych urwiskach nad Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea) ? Wygląd: Wiecznie zielona płożąca się krzewinka wysokości 10-20, rzadko nawet ponad 30 centymetrów. Łodyga pełzająca lub podnosząca się, z zielonymi, kutnerowało owłosionymi gałązkami. Skrętoległe, jajowatookrągławe lub owalne liście są skórzaste i błyszczące, długości 1,0-2,5 centymetra. Od podobnych liści mącznicy różnią się tym, że od spodu są jasnobrunatno gruczołowato punktowane i mają lekko podwinięty brzeg. Kwiaty białe lub różowawe, z czterodzielną koroną, zebrane w szczytowe, zwisające grona. Owoce rozwijają się jako kuliste, lśniąco szkarłatne jagody. Siedlisko: Lasy sosnowe i świerkowe, torfowiska wysokie, wrzosowiska; preferuje gleby kwaśne i ubogie, unika wapnia. W górach występuje aż po piętro alpejskie. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Półno- 24 Bałtykiem; w wielu miejscach sztucznie sadzony i niekiedy dziczejący. Okres kwitnienia: Od marca do maja, głównie w kwietniu. Owoce: Pora dojrzewania najwcześniej od sierpnia, przeważnie we wrześniu i październiku. Po zapłodnieniu rozwija się z zalążni jajowaty orzech wielkości prawie 1 cm; obrasta go mięsista spęczniała, żółto- lub pomarańczowocze-rwona rurka kielicha. Ściśle biorąc rokitnik nie ma więc właściwych jagód, a tylko pestkow-cowate nibyjagody. Ponieważ łatwo można je zgnieść palcami, najlepiej obcinać te „jagody" o kwaśnym smaku nożyczkami. Chętnie używa się ich przede wszystkim z powodu bogactwa witamin. Przerabia się je na kompoty, soki i likiery owocowe. Jeden kilogram owoców zawiera około 5 g witaminy C. Dlatego sok rokitnika ma zastosowanie przy przeziębieniach jako środek wzmagający odporność. Wrzosowate cna, na południu aż po Pireneje, Apeniny i Półwysep Bałkański. W Polsce pospolita na niżu z wyjątkiem południowego wschodu oraz w górach aż po piętro hal. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Owocowanie brusznicy rozpoczyna się mniej więcej od lipca. Jagody wielkości 5-8 mm zbiera się w sierpniu, a często już w końcu lipca. Zawierają one obficie witaminę C, liczne kwasy organiczne, garbniki, jak również trochę prowitaminy A i substancji prze-ciwgnilnych. Brusznice mają smak lekko kwa-skowaty. Osłodzone cukrem przerabia się często na konfitury, marmoladę lub kompot. Poza tym od dawna są cenione jako dodatek do różnych potraw z dziczyzny. W Polsce zbiera się borówkę brusznicę na większą skalę. W Alzacji uzyskuje się z niej specjalny rodzaj wódki, „brusznicówkę". Mącznica lekarska (Arctoslaphylos uva-ursi) Wrzosowate i%i4lM Wygląd: Krzewinka wysokości s4 z re9u,y odwrotnie '^SSI/ jajowate, często również ło-patkowate. Krótkoogonkowe ' i skrętolegte wyrastają na zdrewniałych gałązkach i skupiają się na ich końcach w regularne pęczki. Liście mącznicy są catobrzegie i w przeciwieństwie do liści podobnej borówki brusznicy mają na dolnej stronie wgłębione siatkowate unerwienie, nie są gru-czołowato punktowane. Dzbaneczkowate, białe lub jasnoróżowe kwiaty mają czerwonawe ząbkowane brzeżki; są zebrane po 3-12 w szczytowe grona. Rozwijają się z nich później lśniąco czerwone jagody długości 5-8 milimetrów. Siedlisko: Na niżu suche, świetliste lasy sos- k^łt^l Wygląd: Wiecznie zie-JSjT pą łona krzewinka wy-rf \ sokości 10-30 cm 1/ z płożącymi się i peł- w|F zającymi, bardzo deli- ifc kJF katnymi, nitkowato OJI^ rozgałęziającymi się ^ łodygami, mogącymi osiągać długość do 80 centymetrów. Jajowate, zaostrzone, na brzegu podwinięte liście są z wierzchu lśniąco ciemnozielone, a od spodu popielato oszronione lub niebieskawozielone. Długość liści wynosi 3-8 mm, tylko rzadko dochodzi do 1 cm; są one najszersze w środku albo w dolnej trzeciej części. Zwisające kwiaty z różową koroną i jej czterema odgiętymi płatkami stoją pojedynczo na czerwonych i delikatnie owłosionych szypułkach długości 2-5 mm; zebrane po 2-4 tworzą szczytowy baldaszek. Owoc - jagoda o średnicy 0,5-1,5 cm - jest kulisty i czerwony, często także brunatno plamisty lub później całkiem brunatniejący. Siedlisko: Torfowiska wysokie i przejściowe, nowe i zarośla, wrzosowiska, kamieniste zbocza, suche brzegi rowów; w górach alpejskie zbiorowiska krzewinkowe do 2500 m n.p.m. (w Alpach). Wymaga gleby próchnicznej, ubogiej w wapń. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa oprócz południowego wschodu. W Niemczech występuje rzadko, na rozproszonych stanowiskach w Alpach i na północy kraju, ponadto sporadycznie na pogórzu i w Harcu, w północno-wschodniej Hesji i Frankonii oraz nad Jeziorem Bodeńskim. Jeszcze w poprzednim stuleciu była znajdowana w Westfalii, ale tam, jak i w wielu innych okolicach wyginęła i dzisiaj na nielicznych stanowiskach jest silnie zagrożona. W Polsce w północnej części niżu występuje często, w południowej - rzadko; w Karpatach bardzo rzadka. Okres kwitnienia: Od marca do lipca. Owoce: Jagody podobne do brusznic są wprawdzie jadalne, ale kwaśne i cierpkie w smaku; lubią je tylko nieliczni ludzie. Innego zastosowania nie mają. Jako roślina lecznicza - patrz str. 251. Wrzosowate torfiaste, jasne lasy. Głównie w skupieniach torfowców i na kępkach torfowisk wysokich, spotyka się w Alpach aż do 1800 m n.p.m. - prawie wyłącznie na mokrych i kwaśnych glebach torfowych. Rozmieszczenie: Europa Północna i Środkowa. W Polsce rozpowszechniony w większości regionów na niżu; w górach bardzo rozproszony. Wskutek niszczenia torfowisk wysokich żurawina staje się w Europie coraz rzadsza; częsta jest dziś już tylko w bezleśnych zbiorowiskach Skandynawii. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Zawierające witaminę C, cierpkokwaś-ne jagody nie są szczególnie smaczne na surowo. Naprawdę jadalne stają się dopiero wtedy, gdy przynajmniej raz zostały przemrożone. Z powodu rzadkości występowania żurawiny jej jagody nie powinny być już w Europie zbierane. W Polsce żurawina nie jest aż tak rzadka. W północno-wschodniej części kraju bywa zbierana na skalę gospodarczą i przerabiana na konfitury- znakomity dodatek do mięs. Żurawina błotna (Vacciniumoxycoccus = Oxycoccusguadripetalus) 26 Chróścina jagodna, drzewo poziomkowe (Arbutus unedo) Wrzosowate A Wygląd: Krzew lub ^^g niePa_ IIJfTW/'^ rzystopierzaste zwykle z 5 ja-Slliyiilk iowatoPoc"użnymi, delikatnie wl™ mM ząbkowanymi listkami, osią-Wm§ ^H gającymi długość od 5 do 10 Wjr ^ centymetrów. Białe kwiaty W z pięciodzielną kolistą ko- roną, zebrane są w parasolowate podbaldachy, zwykle z 5 promieniami głównymi. Lśniące czarne pestkowce, powszechnie znane jako „jagody dzikiego bzu", mają około 6-8 mm średnicy; zawierają po 3 chrząstkowate pestki. Siedlisko: Lasy łęgowe, wilgotne lasy liściaste i mieszane, okrajki lasu, zarośla, żywopłoty i zakrzewienia śródpolne, pastwiska, rumowiska, podwórza. Przede wszystkim na glebach żyznych i próchnicznych; do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; pospolity. dy są kuliste, gruczołowato punktowane i ukoronowane zeschniętym kielichem. Siedlisko: Rozproszona w lasach łęgowych i olsach, nad rzekami - zwykle na żyznych lub torfiastych glebach gliniastych; często uprawiana w ogrodach i zdziczała. Rozmieszczenie: Pierwotnie rozpowszechniona w północnej i wschodniej Europie aż do Azji. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Porzeczka czerwona Ribes rubrum (nazwa zbiorowa, ściśle: R. sch/echtendalii, odmiany dzikie) została wzięta w uprawę w XVI wieku, najpierw w Belgii i północnej Francji. Jej skrę-toległe liście są ciemnozielone, od spodu nieco jaśniejsze i miękko owłosione. Czerwone jagody zawierają wiele kwasu cytrynowego. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Dojrzewanie: Od czerwca do lipca. Od porzeczki czerwonej pochodzą liczne odmiany uprawne (Ribes rubrum) dojrzewające o różnych porach (także porzeczka biała z żółtawo-białymi owocami). Są one uważane za osobny gatunek; porzeczka zwyczajna (Ribes vulgare). Przewiertniowate Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Do rozprzestrzeniania przyczyniają się liczne gatunki ptaków, przede wszystkim drozdy, które nierzadko rozsiewają spożyte w pokarmie pestki także na wieżach i murach, gdzie te niezwykle żywotne rośliny sadowią się i wyrastają. Owoce: Jagód dzikiego bzu nie powinno się jeść na surowo, mogą one bowiem, szczególnie w stanie niedojrzałym, wywoływać objawy zatrucia. Zebrane na jesieni, w pełni dojrzałe owoce można przerabiać na sok (dobry środek przeczyszczający), przecier (idealny do wieloowocowej marmolady), chłodniki i wina o specyficznym smaku. Dziki bez zawiera znaczne ilości substancji mineralnych i witamin (również witaminy C). Uwagi ogólne: Kwiatostany dzikiego bzu smaży się w cieście naleśnikowym i płynnym tłuszczu na pyszne ciasteczka. Przepis na str. 163. Zarośla dzikiego bzu dobrze znoszą spaliny i pyły i dlatego uchodzą za „odporne na przemysł". Jako roślina lecznicza - patrz str. 259. 33 Jeżyna ostrężyna [Rubus fruticosus) Różowate i||||k. Wygląd: Krzew wĘBk o wysokości 50 do f ^j?*^'' H$!& rozmaitym pokroju. *«*/ aj^-f?P^ Łodygi mogą być peł-^Lmm^Y^ zające i płożące się, ^A- podnoszące się lub "r prosto wzniesione al- bo zwieszające się łukowato. Również forma kolców jest u poszczególnych gatunków bardzo zmienna. Nieparzystopierzaste 3—7-dziel-ne liście z jajowato zaostrzonymi listkami nierównej wielkości są nierzadko zimozielone. Kwiaty są białe lub słabo różowo zabarwione, z licznymi pręcikami i słupkami. Błyszczący czarny owoc zbiorowy, składający się z 20-50 małych owocków, po dojrzeniu odpada razem ze stożkowatym dnem kwiatowym. Podobna jeżyna popielica (Rubus caesius) różni się od swych krewniaków następującymi cechami: oszroniona łodyga ze szczecinkowatymi kolcami (na zielonej łodydze ostrężyny umieszczone są sztywne kolce); liście trójdzielne, grubo Śliwa tarnina (Prunus spinosa) Ife*. _^< Wygląd: Krzew o wy- v*m MiFi sokości 1-3 m, bardzo ^Ęj^Mggy ciernisty i bogato roz-\Tfv/ gałęziony, z ciemną V LWifcj, korą. Gałęzie za mło- yg$ \1» du zwykle filcowato-lL/ ^Hl aksamitnie owłosio-¦» ^ ne, z kłującymi cierniami na szczycie. Krótkoogonkowe, podłużnie odwrotnie jajowate liście, na brzegu podwójnie piłkowane, od 2 do 5 cm długości, rozwijają się dopiero po zakwitnieniu rośliny. Białe kwiaty z 5 podłużno-jajowatymi płatkami korony, do 6 mm długości, stoją na krótkich szypułkach przeważnie pojedynczo, ale wzajemnie zbliżone i rozdzielone są na całą długość gałązki. Kuliste pestkowce, o średnicy około 1 cm, są czarnoniebieskawo oszronione i mają zielony, kwaśny miąższ owocni, od którego pestka się nie oddziela. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i zarośla, zakrzewienia i żywopłoty, brzegi lasów i dróg, jak również słoneczne wzgórza, stoki skalne 34 i nierówno piłkowane, oba najniższe listki przeważnie siedzące; przylistki nie nitkowate, lecz lancetowate; niebiesko oszroniony owoc zbiorowy składa się z 5-20 większych owocków. Siedlisko: Lasy, zarośla, polany, okrajki lasów, ogrody, wrzosowiska, zręby. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Niemczech i w Polsce rozpowszechniona i wszędzie pospolita. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec. Owoce: Zbiera się je od lipca do września. Przeważnie bardzo smaczne, bogate w witaminę C jeżyny zaliczają się do najlepszych w kraju dzikich owoców. Spożywa się je na surowo lub przerabia na marmoladę, galaretki, kompot lub syrop, soki, wino i likiery. Sok jeżynowy jest nie tylko orzeźwiający i smaczny, ale także pomocny przeciw chrypce. Uwagi ogólne: Przeciwko przeziębieniom oraz niedyspozycjom żołądkowo-jelitowym przyrządza się z liści jeżyny - zmieszanych razem z liśćmi innych gatunków roślin - od dawna wypróbowaną niezawodną herbatkę. Różowate i ubogie pastwiska; najlepiej rośnie na glebach suchych i kamienistych; w średnio wysokich górach do około 700 m n.p.m., a w Tatrach nawet do 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, z wyjątkiem dalekiej północy. W Niemczech i w Polsce rozpowszechniona i na ogół pospolita, jednak w piaszczystych obszarach borów i wrzosowisk wyraźnie rzadsza. Okres kwitnienia: Marzec i kwiecień. Owoce: Dojrzewające we wrześniu pestkowce (tzw. tarki) zawierają garbniki, kwasy, barwniki, cukry i witaminę C. Mają smak cierpki i kwaśny. Mróz powoduje, że tarki stają się kruche i słodsze. Są zbierane do wyrobu wina, wódki i znakomitego likieru; są także przerabiane na przecier, marmoladę i sok. Uwagi ogólne: Tarnina jest ceniona jako roślina drzewiasta ważna dla ochrony ptaków, jako „pastwisko dla pszczół"; z jej wytrzymałego drewna wyrabia się laski. Jako roślina lecznicza - patrz str. 259. Wiśnia wonna [Primus mahaleb = Cerasus mahaleb) Różowate Wygląd: Silnie rozgałęziony krzew zrzucający liście na zimę, o wysokości 1-6 m albo mniejsze drzewo, które wyjątkowo może osiągać wysokość około 10, a najwyżej 12 metrów. Okrągławojajowate, nieco skórzaste liście są ciemnozielone, na brzegu krótko i tępo ząbkowane i mają długość około 4-8 centymetrów. Mają jakby nasadzony ostry wierzchołek i opatrzone są licznymi nerwami bocznymi. Białe kwiaty o średnicy 1 cm, dość kruche, na długich szypułkach zebrane są zwykle po 4-8, a nawet 12 w pod-baldachy. Łuski pączkowe kwiatostanu odpadają. Jajowaty owoc, wielkości mniej więcej grochu (5 mm), jest początkowo żółty, następnie ciemnoczerwony, a później czarny. Siedlisko: Słoneczne i skaliste zbocza, świetliste lasy (zaroślowe lasy z dębem omszonym). Wiśnia wonna dobrze rośnie tylko w miejscach ciepłych i osłoniętych. Lubi glebę suchą i gliniastą, również lessową i preferuje podłoże bogate w wapń. W południowych górach, przede wszystkim w Alpach Południowych, można ją spotkać w miejscach zacisznych jeszcze na wysokości 1500, a nawet 1700 metrów. Rozmieszczenie: Głównie Europa Południowa i niektóre południowe części Europy Środkowej; na północ od Alp tylko na nielicznych stanowiskach. W rozproszeniu występuje w Tyrolu, zdziczała rośnie także w Austrii. W Niemczech rzadko rozproszona w dolinie Górnego Renu i Dunaju oraz w dolinie AItmuhl. W Polsce hodowana tylko jako krzew ozdobny. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Owoce: Mało przydatne, ponieważ w smaku są zbyt cierpkie albo gorzkie. Niekiedy bywają przerabiane na likier. Uwagi ogólne: Ponieważ wiśnia wonna zawiera kumarynę, bywa gdzieniegdzie wykorzystywana w perfumerii. Jej drewna używano dawniej w pracach tokarskich, jak również w przemyśle zabawkarskim. Czeremcha amerykańska lub późnokwitnąca (Prunus serotina = Padus serotina) na fotografiach i Czeremcha zwyczajna (Prunus padus = Padus avium) Różowate Wygląd: Drzewo lub wielki krzew z pięknym czerwonym drewnem, wąską podłużną koroną, krótkimi poziomo odstającymi gałęziami i gęstym ulistnieniem. Gatunek szybko rosnący. W swojej ojczyźnie, Ameryce Północnej, osiąga do 30 m wysokości. Liście skręto-ległe, podłużno-lancetowate, zaostrzone, karbowano-piłko-wane, skórzaste. Górna strona lśniąco ciemnozielona, dolna jaśniejsza, na nerwie głównym owłosiona. Liście przebarwiają się w jesieni intensywnie żółto. Kwiaty w prosto wzniesionych, później przewieszających się gronach, mniejsze niż u czeremchy zwyczajnej. Jadalne, ale niezbyt smaczne czarnoczerwone owoce są wielkości grochu, z gładką pestką. Siedlisko: Najlepiej rośnie na próchnicznych, glebach, nie znosi gleb mokrych, niewrażliwa na spóźnione przymrozki i mrozy w zimie. Rozmieszczenie: Dziko w Ameryce Północnej, w Europie zdziczała z uprawy. Okres kwitnienia: Czerwiec; dojrzewanie owoców we wrześniu. Krajowa czeremcha zwyczajna (Prunus padus = Padus avium) jest wielkim krzewem lub drzewem do 10 m wysokości, Kora czarnosza-ra, później z popękaną korowiną, przy rozcieraniu ma zapach gorzkich migdałów. Rózgo-wate gałązki często zwieszające się. Skręto-ległe liście eliptyczne z długim wierzchołkiem, ostro piłkowane, nagie pod spodem niebiesko-zielone; jesienne ubarwienie czerwone lub żółte. Białe, mocno pachnące kwiaty zebrane w wielokwiatowe, zwisające grona, Kuliste pestkowce wielkości grochu są błyszcząco czarne, w smaku gorzkosłodkie. Siedlisko: Wilgotne równiny, łęgi nadrzeczne, do 1500 m n.p.m.; w Tatrach poniżej 1000 metrów. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Dojrzewanie owoców od lipca do sierpnia. 36 37 Morwa czarna (Morus nigra) # Wygląd: Masywne drzewo do 15 m wysokości, z gęstą koroną o krótkich gałęziach i brunatno-cze-rwonych gałązkach. Liście skrętoległe, na ogonkach, sercowa-to-jajowate, piłkowane, niekiedy także nieregularnie klapowane, do 15 cm długości i 10 cm szerokości, szczególnie na wierzchu szorstkie. Kwiaty małe, rozdzielnopłciowe, w kwiatostanach. Kwiaty męskie z 4 zielonkawymi, łuskowatymi, szorstkimi listkami okwiatu. Kwiaty żeńskie także z 4 listkami okwiatu i jedną górną zalążnią o 2 znamionach. Owocem są jednonasienne orzeszki. Kwiatostan w okresie owocowania wykształcony słabo maczugowato, bezszypułkowy. Na nim siedzą poszczególne kwiaty żeńskie, których listki okwiatu stają się soczyste i czarne. Tworzą one jadalny, podobny do jeżyny, zbiorowy owocostan. Słodkawe owoce są w smaku nie- Oliwka europejska (Olea europaea) ^g Wygląd: Wiecznie M l jiw zielone drzewo, o wy-| %^r sokości 2-10 m, z sę- JJI^INL, katym, zwykle po- J|pCi|/^k^ kręconym i krzywym J M ^^^ pniem i delikatną, w ^i słabo wykształconą W » koroną. Gałązki sza- re z lancetowatymi, całobrzegimi liśćmi, które z wierzchu są ciemnozielone, a spodem - srebrzysto błyszczące i osiągają długość 4-10 centymetrów. Korona kwiatu biaława, zrośnięta, z 4 rozchylonymi owalnymi łatkami i 2 wystającymi pręcikami; kwiaty zebrane w małe, wzniesione kłębki. Owoc jajowaty, mięsisty, zielony do czarnego, z jedną pestką; owoce wielkości mirabelki. Siedlisko: Rośnie głównie w zaroślach typu makia, na glebach suchych, kamienistych, gdzie występuje także forma dzika z pniem rozgałęziającym się od nasady (krzewiasto), mniejszymi owocami i okrągławymi, o połowę mniejszymi liśćmi. Bywa nazywana oleasłrem. Morwowate co mdłe i prawie nigdy nie bywają zbierane do spożycia. Kwiaty męskie są zebrane w kotki. Siedlisko: W terenach upraw; niekiedy w miejscach korzystnych dziczeje. Rozmieszczenie: Od Iranu po Kaukaz, w obszarze śródziemnomorskim zadomowiona, w cieplejszych częściach Europy Środkowej sadzona. Uwagi ogólne: Morwa biała (Morus alba) tworzy w porze dojrzewania białe lub różowe (do czerwonofioletowych) soczyste owoce zbiorowe, które poza tym są takie same, jak u morwy czarnej. Czerwone są owoce zbiorowe morwy czerwonej (Morus rubra). Morwa była zawsze uprawiana przede wszystkim jako pokarm dla gąsienic jedwabnika. Rozpowszechniła się w obszarze śródziemnomorskim dopiero wraz z hodowlą jedwabników. Oliwkowate Oliwka często jest sadzona. Już w starożytności była najważniejszym drzewem uprawnym południowej Europy. Spotyka się ją do wysokości 600-800 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całym obszarze śródziemnomorskim, gdzie oliwka jest powszechnie uważana za roślinę wskaźnikową klimatu śródziemnomorskiego. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Zapylana jest przez różne gatunki owadów, przy czym tylko jedna z dwóch komór zalążni tworzy oliwkę. Uprawianą oliwkę rozmnaża się bezpłciowo za pomocą odrostów i sadzonek. Owoce: Konserwowane w soli i w occie oliwki są spożywane w południowej Europie do wielu dań. Głównie jednak pozyskuje się z nich oliwę, której zawartość w dojrzałych owocach wynosi do 50 procent. Jako roślina lecznicza - patrz str. 252. 38 39 Borówka czarna (Vacciniummyrtillus) Wrzosowate f Wygląd: Silnie rozgałęziona krzewinka o wysokości 15-50 cm, z ostrokanciastymi, zielonymi gałązkami, zwykle wzniesionymi. Liście jajowate, zaostrzone, na brzegu delikatnie piłkowane i po obu stronach zielone, skrętoległe, na krótkich ogonkach. Kwiaty przeważnie pojedyncze, rzadziej po 2 w pachwinach liści; korona kulista lub dzwonkowata, około 5 mm szerokości, zielonkawoczer-wono nabiegta. Owocami są kuliste jagody wielkości 5-8 mm, które z zewnątrz są niebiesko-czarne - dlatego również używaną nazwą jest czarna jagoda - ale zawierają silnie barwiący czerwony sok. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i szpilkowe, zarośla, wrzosowiska, zbiorowiska krzewinko-we; chętnie na podłożu kwaśnym, piaszczystym, w górach - na kamienisto-gliniastym; do wysokości 2500 m n.p.m. Borówka bagienna (Vaccinium uliginosum) r Wygląd: Krzewinka o wysokości 20—100 cm z krokwiastymi szarobrunatnymi gałązkami. Całobrzegie liście na krótkich ogonkach, odwrotnie jajowate, od spodu niebieskozielone z wyraźnie występującym siatkowatym unerwieniem, mają do 2 cm szerokości i do 4 cm długości. Białe lub czerwonawe, dzbanuszkowate kwiaty zebrane są po 1-4 w szczytowych gronach. Niebiesko oszronione jagody, często bardziej gruszkowate niż kuliste, mają - w przeciwieństwie do podobnych czarnych borówek - bezbarwny sok. Siedlisko: Torfowiska wysokie, bory bagienne i zatorfione zarośla; alpejskie formacje do 2500 m n.p.m.; na glebach kwaśnych. Rozmieszczenie: Północna Europa oraz góry Europy Środkowej i Wschodniej. W Niemczech tylko w Alpach rozpowszechniona, na przedgórzu i w średnich górach występuje rzadko 40 Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na południu jednak występowanie ograniczone jest głównie do gór. Gatunek w Polsce rozpowszechniony i częsty aż po piętro alpejskie; w obszarach wybitnie wapiennych - rzadszy. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Znane pod regionalnymi nazwami borówek, czernic, czarnych jagód albo zgoła „jagód" owoce dojrzewają od lipca. Dawniej w wielu leśnych okolicach mieszkańcy wyruszali gromadnie późnym latem, aby zarobkowo zbierać jagody. Jeszcze dzisiaj są one zbierane na wielką skalę jako pożądany, bardzo wartościowy, dziki owoc. Szacuje się, że w dobrych latach zbiera się w Niemczech od 5000 do 10000 ton czarnych borówek. Przerabia się je na kompoty, marmolady, soki i wino. Pochodząca z Ameryki Północnej borówka ogrodowa (Vaccinium corymbosum) może dorastać 1,5 m wysokości. Jej owoce, wielkości grochu a nawet czereśni, mają sok nie barwiący na czerwono, jak u naszego dzikiego gatunku. Jako roślina lecznicza - patrz str. 250, Wrzosowate i w rozproszeniu, poza tym przeważnie brak. W Polsce w rozproszeniu, ale rozpowszechniona na całym niżu; w górach raczej w wyższych położeniach aż po piętro alpejskie. Skutkiem niszczenia torfowisk i utylizacji wilgotnych wrzosowisk borówka bagienna staje się w Europie Środkowej stopniowo coraz rzadsza. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Borówka bagienna i borówka czarna są wprawdzie do siebie podobne, ale nie równie często wykorzystywane. Jadalne, lecz mdłe w smaku jagody borówki bagiennej, jeśli się ich zjadło większą ilość, mogą wywoływać nudności, bóle głowy, torsje i zawroty głowy, a nawet stany oszołomienia. Te objawy zatrucia zjednały roślinie używaną również nazwę borówki pijanicy. Suszonych jagód borówki bagiennej można jednak używać do przyrządzania herbatki, stosowanej przeciw biegunce i schorzeniom pęcherza. Ponieważ dzisiaj istnieją lepsze środki przeciw tym dolegliwościom, powinno się zaniechać zbierania borówki bagiennej - także ze względów ochroniarskich. Cis pospolity (Taxus baccata)** Cisowate Przęśl (Ephedra distachya) Przęślowate Wygląd: Gęsty krzew albo drzewo o wysokości 5-15, niekiedy do 20 m. Wiecznie zielone, płaskie liście, szpilkowate, do 3 cm długości, z wierzchu ciemnozielone, od spodu matowe i żółtozielone. Kwiaty w pachwinach szpilek, rozmieszczone dwupiennie, męskie w małych żółtawych szyszkach, żeńskie - pojedynczo. Czarne nasiona otoczone są czerwoną, mięsistą osnówką, która jest jedyną nietrującą częścią rośliny. Siedlisko: Cieniste lasy górskie, skaliste zbocza; przeważnie na żyznych i wilgotnych glebach wapiennych, do 1800 m n.p.m. W Polsce również na niżu; górna granica występowania w Tatrach - 1300 m. Rozmieszczenie: Zachodnia i środkowa Europa, na północy do południowej Skandynawii. Okres kwitnienia: Marzec i kwiecień. Myszopłoch kłujący [Ruscus aculeatus) Liliowate Wygląd: Wiecznie zielony sztywny krzew, do około 1 m wysokości. Liście zredukowane; zamiast nich wyrastają na gałązkach ostro jajowate, skórzaste, liściokształt-ne pędy (fyllokladia). Na nich umieszczone są w pachwinach małych liści kwiaty na krótkich sypułkach. Są one małe, białawe i mają po 6 płatków korony. Zalążnia górna, po dojrzeniu tworzy lśniącą, koralo- woczerwoną, trującą jagodę. Siedlisko: Cieniste miejsca w luźnych zaroślach. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; zadomowiona w zachodniej Francji, w Belgii i Anglii. W Polsce niekiedy hodowana jako roślina ozdobna. Okres kwitnienia: Od stycznia do kwietnia. Uwagi ogólne: Gałązki i płaskopędy utrzymują przez długi czas swą zieloną barwę. Wygląd: Krzew mały lub średniej wielkości, silnie rozgałęziony. Gałązki zielone, rózgowate, z małymi, naprzeciwległymi, łuskowa-tymi liśćmi, które u nasady są parami połączone. Rośliny dwupienne, z kwiatami męskimi albo żeńskimi. Kwiaty żeńskie małe, połączone w szyszkowate kwiatostany; również kwiaty męskie w małych kwiatostanach na szypu-łkach. Listki okrywy kwiatów przy dojrzeniu stają się mięsiste i w końcu tworzą czerwoną jagodę pozorną; jest ona niejadalna. Siedlisko: Na suchych skalistych stokach. Rozmieszczenie: Europa Południowa, na północ po Francję, Szwajcarię i Węgry. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Nasiona przęśli nie są zamknięte w zalążni. Kolcorośl (Smilax aspera) Liliowate Wygląd: Pnącze trwałe, do 15 metrów wysokości. Pęd oskrzydlony, gładki lub rozmaicie kolczasto-szczeci-niasty. Liście skrętoległe, u nasady sercowate, lancetowate do prawie trójkątnych, suchoskórzaste. Ogonek różnie kolczasty, u nasady z dwoma wąsami. Kwiaty męskie i żeńskie rozdzielnie na różnych roś-1 linach, małe, zielonkawobiałe, zebrane w pęczki w pachwinach liści. Męskie z 6 pręcikami, żeńskie z trójkrotną górną zalążnia, która dojrzewając daje błyszczącą czerwoną do czarniawej jagodę. Siedlisko: Pnącze w zaroślach i w lasach. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski. Okres kwitnienia: Czerwiec, lipiec. Uwagi ogólne: Tropikalne kolcorośle dostarczają surowców dla różnych środków leczniczych. 42 Konwalia majowa (Convallaria majalis)* Liliowate Obrazki plamiste (Arum maculatum) Obrazkowate Wygląd: Roślina o wysokości 10-25 cm, z podziemnie pełzającym kłączem. Liście długości 10-20 cm, szeroko lancetowate, wyrastają zwykle po dwa, rzadziej po trzy, obok bezlistnej łodygi kwiatowej. Kwiaty białe, dzwone-czkowate, zwisające, zebrane w jednostronne grono na długiej łodyżce. Owoce dojrzewają jako kuliste, czerwono błyszczące jagody. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste; w Polsce głównie świetliste dąbrowy, bory mieszane i niektóre bory sosnowe. Rozmieszczenie: Prawie cała W Polsce w całym kraju na niżu w górach rzadka. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Trujące! Spożycie już paru jagód może spowodować śmierć. Europa, pospolita, Wygląd: Roślina o wysokości od 15 do ponad 30 cm, nie do pomylenia z innymi. Liście dtu-googonkowe, strzałkowate, często ciemnoplamiste, o długości 10-20 cm. Kwiaty małe, bez okwiatu, ułożone na kolbie, dołem żeńskie, powyżej męskie, a ponad nimi jeszcze - bezpłciowe. Cała kolba wraz z kwiatami otoczona jest podsa-dką przekształconą w pochwę, zielonkawobiałą, o długości 10-25 centymetrów. Siedlisko: Lasy łęgowe, wilgotne wielogatunkowe lasy liściaste i zarośla na żyznej glinie. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa. W Polsce rzadka, w zachodniej części kraju i w niższych położeniach w Karpatach. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Owoce: Trujące! jagody dojrzewają we wrześniu. Irga rozesłana (Cotoneaster horizontalis) Różowate Wygląd: Krzew zrzucający liście na zimę albo wiecznie zielony, około 50 cm wysokości. Gałęzie rozłożone poziomo i silnie rozgałęzione. Liście skrętoległe do 2 cm długości, prawie okrągłe lub szerokoeliptyczne, na szczycie ostre lub z nasadzonym kolczastym kończykiem. Liście całobrzegie, z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, pod spodem jaśniejsze i słabo owłosione; w jesieni przebarwiają się czerwono. Czerwone i białawe kwiaty wyrastają pojedynczo lub po 2 w pachwinach liści; 5 płatków korony, około 20 pręcików. Siedlisko: Słoneczne, kamieniste zbocza. Rozmieszczenie: Chiny, w Europie zdziczała. Okres kwitnienia: Maj, czerwiec. Owoce: Czerwone, kuliste jagody mączys-to-mięsiste, niejadalne, z 3 orzeszkami. Ostrokrzew kolczasty Ostrokrzewowate (llex aąuilolium) (Aguifoliaceae) Wygląd: Krzew lub drzewo o wysokości 2-10 m. Wiecznie zielone, skórzaste i jędrne liście są błyszczące, na brzegu ciernisto ząbkowane, 3-8 centymetrów długości. Kwiaty jednopłciowe, białe, przeważnie cztero-, rzadziej pięciokrotne; żeńskie kwiaty po 1-3,1 męskie licznie w pachwinach liści, Koralowocze-rwony pestkowiec jest kulisty do jajowatego. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i szpilkowe, zarośla; chętnie na glebach wilgotnych i kwaśnych. Często sadzony jako krzew ozdobny. Rozmieszczenie: W Europie Zachodniej i Południowej, na północy aż do południowej Norwegii. W Polsce dziko nie występuje; bywa sadzony jako krzew ozdobny. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Trujące! Działają silnie przeczyszczające 44 Trzmielina zwyczajna (Euonymus europaea) Trzmielinowate Y Wygląd: Krzew o wysokości 2-6 metrów. Młode gatązki zwykle czterokanciaste, często także oskrzydlone. Liście krzyżowo naprzeciwległe, jajo-wato-lancetowate, zaostrzone, delikatnie ząbkowane, około 4-10 cm długości. Kwiaty czterokrotne z podłużnymi, zielonkawobiałymi płatkami korony, skupione po 2-6 w pachwinach liści. Białe nasiona otoczone pomarańczowoczerwoną osnówką, która staje się widoczna po pęknięciu czerwonej, czworokanciastej torebki. Siedlisko: Lasy i ich okrajki, zarośla, żywopłoty i zakrzewienia śródpolne. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na całym niżu i w niższych piętrach w górach. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Trujące! Zjedzone w większych ilościach mogą spowodować śmierć. Wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum)** Wawrzynkowate & Wygląd: Krzew o wysokości aJSLj^ 30-150 cm z rózgowatymi, na ]Pfj(W|[, szczycie ulistnionymi gatąz-S»Jfflp kami. Jasnozielone liście, od-©¦"^Jf^ wrotnie podłużno-lancetowa-^Ui te, do 8 cm długości, rozwija-¦^WjL ją się dopiero po ukazaniu się &^HT^ kwiatów (z wyjątkiem pęcz-JJKyJn^ k°w ''^c' znajdujących się na SigSf końcach gałązek). Różowo vy jjj zabarwione kwiaty o silnym " zapachu siedzą zwykle po 3 w pachwinach opadłych jesienią, zeszłorocznych liści. Wszystkie części rośliny są trujące\ Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, także w górach, ziołorośla, piargi; w Tatrach do wysokości 1760 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce wszędzie na rozproszonych stanowiskach. Okres kwitnienia: Niekiedy w lutym, przeważnie w marcu i kwietniu, rzadko aż do maja. Owoce: Dla dzieci mogą być śmiertelne! Melia, perski bez Meliowate [Melia azedarach) (Meliaceae) tk Wygląd: Drzewo o wy- li sokości ponad 10 m. W^^**~ Liście bardzo zróżni-y^ cowane: dolne pod- f ^^^^ wójniepierzaste, gór-J0J ^^B^ ne słabiej podzielone, 'H^^^^ wielkie - od 20 do 50 ' cm długości. Kwia- ty delikatnie liliowe, pachnące, zebrane w luźne wiechy w pachwinach liści. Poszczególne kwiaty obupłciowe, pięcio- lub sześciokrotne, z 10—12 pręcikami zrośniętymi u nasady; powstająca w ten sposób rurka jest jednostronnie rozcięta. Zalążnia umieszczona jest na płaskim krążku miodnikowym. Owoc żółtawobrunatnoczerwony, niejadalny. Siedlisko: Na terenach uprawnych i w osiedlach. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; drzewo uprawiane we wszystkich cieplejszych regionach, pochodzi z południowej Azji. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Przestęp dwupienny [Bryonia dioica) Dyniowate * Wygląd: Roślina pnąca z szorstko owłosioną, łamliwą łodygą i burakowato zgrubiałym korzeniem. Za pomocą swoich nie-rozgałęzionych wąsów w kształcie sprężyny włosowej może osiągać długość 2-3 metrów. Liście na ogonkach, dłoniaste, z ca-łobrzegimi lub grubo piłkowanymi odcinkami. Kwiaty zielonkawe do żółtawobiałych; żeńskie kwiatostany prawie siedzące w pachwinach liści, kwiatostany męskie na szypułach. Siedlisko: Żywopłoty i zakrzewienia śródpolne, lasy łęgowe; chętnie na glebie wapiennej. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa. W Polsce rzadki, tylko jako zdziczały (z upraw ogrodowych). Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Owoce: Obok korzeni są to najbardziej trujące części rośliny; zatrucia mogą być śmiertelne. 47 Kalina koralowa (Yiburnum opulus)* Kalina hordowina Przewiertniowate (Wburnum lantana) Przewiertniowate Wygląd: Krzew o wysokości 2-4 metrów. Liście naprzeciwległe, w zarysie okrągła-we, trój- do pięciokla-powycli z zatokowo ząbkowanymi łatkami. Białe kwiaty zebrane w podbaldachy o szerokości do 10 cm. Wewnętrzne kwiaty, wielkości 0,5 cm, są dzwonkowate, płodne; zewnętrzne, o średnicy 2 cm, kolisto rozpostarte, bezpłodne - stanowią powabnie dla owadów. Owoc kulisty, o wielkości do 1 cm, czerwony. Siedlisko: Lasy łęgowe, wilgotne okrajki leśne i zarośla; gatunek wapieniolubny. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Niemczech rozpowszechniona i przeważnie pospolita; w Polsce pospolita w całym kraju. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Słabo trujące! Wywołują mdłości! Jako roślina lecznicza -patrz str. 257. Dziki bez koralowy (Sambucus racemosa) Przewiertniowate • Wygląd: Krzew ponad \ trzymetrowej wysokości. Rdzeń w łodydze i gałęziach żół-to-brunatny. Liście nieparzystopierzaste, obustronnie jasnozielone, z 3-7 podłużno--lancetowatymi, piłkowanymi listkami. Zie-lonkawożółte małe kwiaty zebrane są w jajowate lub stożkowate wiechy. Dojrzałe jagody są szkarłatnoczerwone. Siedlisko: Lasy górskie, okrajki leśne, polany, zręby; na glebach żyznych, ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Europa Środkowa, wtórnie zadomowiony także w Europie Północnej, W Polsce pospolity w Sudetach, Karpatach (po piętro kosówki) i na Podkarpaciu; poza tym prawdopodobnie tylko zdziczały. Okres kwitnienia: Od marca do maja. Owoce: Dojrzewają późnym latem. Jagody tru-jące tylko z powodu nasion, sok - jadalny. Wygląd: Krzew wysokości od 2 do pcw nad 4 m, z szaro filcowatymi gałązkami. Liście niepodzielone, jajowate, na brzegu ostro ząbkowane, pomarszczone, na spodniej stronie gęsto filcowate, 5-12 cm długości. Kwiaty białawe, wielkości 5 mm, zebrane w podbaldachy do 10 cm średnicy, są - w przeciwieństwie do kaliny koralowej - wszystkie jednakowo wykształcone. Jajowate pestkowce są początkowo czerwone, później czarne. Siedlisko: Ciepłolubne zbiorowiska murawo-wo-leśne, skaliste zbocza, zarośla i okrajki lasów; na miejscach ciepłych; w Alpach do wysokości 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na północy tylko wtórnie zadomowiona. W Polsce hodowana w parkach i ogrodach i niekiedy dziczejąca. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Śnieguiiczką koralowa (Symphoricarpos orbiculatus) Przewiertniowate Wygląd: Krzew o wysokości 2 do 3 m, prosto wzniesiony, sztywny, obficie rozgałęziony. Liście naprzeciwległe, prawie owalne, całobrzegie, z wierzchu ciemnozielone, od spodu jaśniejsze. W jesieni przebarwiają się na czerwono i wtedy opadają. Kwiaty dzwonkowate, małe, białe i lekko różowo nabiegłe, zebrane licznie w pachwinach liści. Owoce kuliste (ponad 5 mm średnicy), purpurowoczerwo-ne, pozostające długo na krzaku; są niejadalne. Siedlisko: W żywopłotach, niekiedy dziczejąca. Rozmieszczenie: Pochodzi ze wschodniej części Ameryki Północnej. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia, jagody dojrzewają późną jesienią. Uwagi ogólne: Śnieguiiczką koralowa jest spokrewniona z zadomowioną u nas śnieguiiczką białą (Symphoricarpos albus). 48 m wk Wiciokrzew suchodrzew [Lonicera xylosteum) Kwiaty na str. 11. Przewiertniowate Wygląd: Krzew o wysokości 1-3 metrów z miękko owłosionymi gałązkami. Liście z obu stron miękko owłosione, szeroko-owalne, o długości 3-6 cm, na spodniej stronie szarozielone. Na wspólnej szypułce długości 1-2 cm siedzą parami kwiaty - z początku białe, później żółte. Jagody, zawsze stojące ściśle jedna obok drugiej albo zrośnięte u nasady, są lśniąco szkarłatnoczerwone, Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, okrajki leśne, zarośla, żywopłoty i zakrzewienia śródpolne, płoty; lubi raczej suche, wapienne i pró-chniczne podłoże; występuje do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na niżu; w Sudetach i Karpatach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Trujące jagody wywołują torsje i biegunki. Wiciokrzew przewiercień (Lonicera caprifolium) Przewiertniowate Wygląd: Krzew wijący się, do 4 lub 6 m wy-' sokości. Liście naprzeciwległe; na pędach kwitnących najwyższa para liści jest u nasady tarczowato zrośnięta. Żółtawo-białe, często czerwonawo nabiegłe kwiaty zebrane są w główkowate okółki, każdy z nich jest podparty listkiem podsadkowym. Lśniąco czerwone, niejadalne jagody nie są między sobą zrośnięte. Siedlisko: Żywopłoty, lasy i zakrzewienia śródpolne; częściej sadzony w ogrodach jako krzew ozdobny. Rozmieszczenie: Pochodzi pierwotnie z południowo-wschodniej Europy; obecnie zadomowiony w licznych regionach Europy Zachodniej i Środkowej. W Polsce często hodowany i czasami dziczejący. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum)!! * * * Przewiertniowate Wygląd: Wijące się pnącze krzewiaste, o wysokości do 4, a nawet 6 metrów. Li-;ście naprzeciwległej dolne krótkoogonko-we, górne siedzące i nie zrośnięte między sobą, jajowato-lancetowate, odwrotnie jajowate, albo owalne, 4-10 cm długości. Kwiaty żółtawe, pachnące, do 5 cm długości, zebrane! w bezlistne główki na krótkich szypułkach. Owoce słabo trujące. Siedlisko: Okrajki leśne, lasy liściaste, mieszane i łęgowe. Rozmieszczenie: Głównie zachodnia i środkowa Europa, od południowej Skandynawii do środkowych Włoch i Grecji. W Polsce rzadko, prawie wyłącznie na Pomorzu, poza tym nieliczne stanowiska w zachodniej części kraju. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Psianka słodkogórz (Solanum duicamara) Psiankowate Wygląd: Półkrzew wysokości od 30 do ponad 200 cm z łodygą zdrewniałą u nasady, zwykle czepiający się, rzadko również płożący. Liście na ogonkach, jajowato--lancetowate, najwyższe często oszczepowate albo uszaste. Kwiaty fioletowe z 5 rozpostartymi płatkami, zebrane w wiechowate podbaldachy. Jagody jajowate, lśniąco szkarłatnoczerwone. Siedlisko: Lasy łęgowe, wilgotne zarośla i żywopłoty; na glebach bogatych w azot. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na całym niżu i w niższych piętrach w górach. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Owoce: Torsje, biegunka i kurcze to niektóre objawy, występujące po spożyciu trujących]*-gód. Są one w smaku początkowo gorzkie, ale potem słodkie (stąd nazwa!). 50 51 Czworolist pospolity (Paris guadrifolia) Liliowate JaSć Wygląd: Roślina o /Mm\ wysokości 10 do 40 ^^^^^^^^^^szczycie której znaj-^^"fiBaHiSrduje się jeden okótek ffflfij^ z 4 (rzadko 3 albo 5) ^kjW liśćmi. Eliptyczne li-*^ ście o długości do 10 cm mają siatkowate unerwienie, co jest wyjątkiem w rodzinie liliowatych; poza tym kwiat jest czterokrotny z ośmio- lub dziesięciolist-nym okwiatem. Jagoda, mniej więcej wielkości czereśni, może być ciemnoniebieska albo nawet czarna. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i łęgowe. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa z wyjątkiem południowego wschodu. W Polsce pospolity w całym kraju. Okres kwitnienia: Maj i ewentualnie czerwiec. Owoce: Jagody są trujące!, jak wszystkie części tej rośliny. Po ich spożyciu występują biegunki, kolki i zawroty głowy. Kokoryczka wielokwiatowa [Polygonatum multiflorum) Liliowate ^»^ Wygląd: Roślina o wysokości *5%||jj| 30-70 cm z łodygą w przekroju /ffiwjjjlf okrągłą i dwurzędowo skrę-J|||rkw toległymi liśćmi, które są roz-iMĘMfJ łożone w jednej płaszczyźnie. Jmfflm Jajowate lub owalne liście fTmmW mają 5-12 cm długości. Kwiaty vii rurkowato-dzwonkowate, bia-jmiJ łe, na brzegu zielonkawe, po ĘĘt 2-5 w pachwinach liści. Jago-Jf dy początkowo czerwone, póż-* niej czarnoniebieskie. Siedlisko: Cieniste lasy liściaste i mieszane; w Polsce przeważnie w grądach, na luźnych, próchnicznych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na północy aż do południowej Skandynawii. W Polsce wszędzie pospolita. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Zapylać je mogą tylko trzmiele, które mają długą rurkę gębową. Ciemnoniebieskie jagody są trujące! 52 Kokoryczka wonna (Polygonatum odoratum) Liliowati f Wygląd: Łodyga ostrokancia-sta, o wysokości 20-40 cml przeważnie łukowato zwieszająca się. Ustawione w dwu szeregach skrętoległe liście są szeroko eliptyczne do owalno-lancetowatych i z reguły nieco wzniesione ku górze. Kwiaty białe, pachnące (stąd nazwa), z rąbkiem na szczytach działek, do 2 cm długości; często pojedynczo, a czasami po dwa, w pachwinach liści. Jagody niebieskawoczarne, 6 mm w średnicy. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i mieszane (bu-j ki, dęby i in.), również bory mieszane i świeże bory sosnowe; kamieniste i zakrzewione zbocza. I Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce dość pospolita na niżu, rzadka w górach. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: trujące! Wawrzyn szlachetny (Laurus nobilis) Wawrzynowate ^SśS&Ę Wygląd: Wiecznie /wmsĘM zielony krzew lub /^^^^m drzewo, mogące osią-/|§|P^li§r 9aó wysokość ponad /«m!^0r 1" m i wiek powyżej ,wĘS0^ 100 lat. Liście lan- JP*^ cetowate, na brzegu f faliste, do 3 cm sze- rokości i do 10 cm długości, przy rozcieraniu dają silny aromatyczny zapach. Kwiaty żółte, zebrane po 4-6 w pachwinach liści; męskie z 8-12 pręcikami, żeńskie z jedną zalążnią i 2-4 niepłodnymi pręcikami. Siedlisko: Żywopłoty i zakrzewienia śródpolne, zbocza, częste drzewo ozdobne. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski aż do południowych Alp, głównie nad jeziorem Garda. Okres kwitnienia: Marzec i kwiecień. Uwagi ogólne: Znany także pod nazwą drzewo bobkowe. W starożytności wieńcami z wawrzynu byli odznaczani poeci i zwycięscy wodzowie. Jako roślina lecznicza - patrz str. 260. Czerniec gronkowy (Actaea spicata) Jaskrowate Wygląd: Roślina o wysokości 30-60 cm, bez liści odziomkowych. Długoogonko-we, podwójnie trójdzielne, pierzaste liście łodygowe osiągają długość od 20 do 30 centymetrów. Wydzielają ostry, nieprzyjemny zapach przy rozcieraniu w palcach. Małe, białe kwiaty zebrane są w gęste, jajowate grona. Owocem jest jagoda - początkowo zielona, następnie lśniąco czarna. Siedlisko: Cieniste lasy liściaste. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, jednak na zachodzie przeważnie w górach. W Polsce w całym kraju na niżu i w piętrze regla dolnego. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Trujące! Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Obficie produkowany pyłek przywabia przede wszystkim chrząszcze, pośredniczące w zapylaniu. Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica) Szakłakowate Wygląd: Krzew do 3 m wysokości albo drzewo do 8 m wysokości z czarniawą korą i prostymi lub wznoszącymi się gałęziami. Końce gałązek zwykle cierniste. Liście naprzeciwległe, długości 3-6 cm, okrągławe do szeroko-jajowatych, na brzegu delikatnie karbowano-piłkowane, z 3-5 parami nerwów, wybiegających łukowato w kierunku wierzchołka. Niepozorne, żółtawozielone, czterokrotne kwiaty zebrane są po 2-8 w kłębki w pachwinach liści. Niebiesko-czarne pestkowce są trujące! Siedlisko: Świetliste lasy, okrajki leśne, zakrzewienia śródpolne, stoki. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa. W Polsce wszędzie, rzadszy w niższych piętrach górskich. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Laurowiśnia wschodnia (Prunus laurocerasus) Różowate Wygląd: Krzew wiecznie zielony, do 6 m wysokości. Liście skrętoległe, duże, odwrotnie jajowate, piłkowane, nieopadające; przypominają wawrzyn - są skórzaste i lśniąco ciemnozielone. Kwiaty zebrane w wyprostowane grona, białe, z 5 płatkami korony i jedną jednona-sienną zalążnią. Owoc kulisty do jajowatego, czarny; pestka jajowata, zaostrzona. Owoce nie mają glikozydów kwasu pruskiego, są one jednak zawarte w otoczonych pestką nasionach, które z tego powodu są trujące. Siedlisko: Zarośla. Rozmieszczenie: Południowo-wschodnia część obszaru śródziemnomorskiego aż do Turcji; u nas uprawiana jako roślina ozdobna. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Na surowo liście są trujące. Kruszyna pospolita [Frangula alnus = Rhamnusfrangula)* Szakłakowate Wygląd: Krzew wysoki na 1-3 metrów z szarobrunatną korą mającą szaro-białe wałeczki korkowe, Liście skrętoległe, całobrzegie, okrągławe do ja-jowato-eliptycznych, 2-5 cm długości. Niepozorne, pięciokrotne kwiaty, zielonka-wobiałe, są zebrane po 2-10 w pachwinach liści. Kulisty pestkowiec ma 5-8 mm średnicy; początkowo czerwony, później ciemnoniebieski lub czarno-fioletowy. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i mieszane, okrajki leśne, lasy łęgowe i torfowiska, olsy i zarośla wierzbowe. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na całym niżu i w niższych piętrach górskich; w Tatrach do 900 m n. p. m. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Słabo trujące! Jako roślina lecznicza - patrz str. 249. 54 Ligustr pospolity [Ligustrum wlgare) Oliwkowate Wygląd: Gęsty krzew do 5 m wysokości. Liście naprzeciwległe, jajowato-lancetowate, catobrzegie i skórzaste, długości 5-8 cm, nierzadko przetrzymujące zimę w stanie zielonym. Matę, biate kwiaty o słodkim zapachu, z czterokrotną, płasko rozpostartą koroną, zebrane są w szczytowe wiechy 4-6 cm długości. Owocem jest okrągława, czarna jagoda. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i mieszane, okrajki leśne, zarośla, słoneczne zbocza, zakrzewienia na pastwiskach, lasy łęgowe. Rozmieszczenie: Prawie cała zachodnia i południowa Europa, na północy po południową Skandynawię. W Polsce w stanie dzikim rzadko, często sadzony (ulubiony krzew na żywopłoty) i niekiedy dziczejący. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec. Owoce: Silnie trujące!Powodują zapalenie jelit, kurcze i torsje. Bluszcz pospolity (Hedera helix)** Araliowate Wygląd: Wiecznie zielona, drewniejąca roślina (liana), pełzająca po ziemi albo wspinająca się za pomocą korzeni czepnych do 20 m wysokości. Liście pędów kwiatonośnych jajowato-rombowate i długo zaostrzone; liście pędów niekwitnących trój- lub pięcio-kątne klapowane i ustawione w dwu rzędach. Niepozorne, zielonkawe kwiaty zebrane w pojedyncze, półkuliste baldachy. Kuliste owoce czerwonawofioletowe, później ciemnobrunatne a na koniec niebiesko-czarne. Siedlisko: Lasy, skały, mury, ruiny. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce rozpowszechniony na niżu i w niższych piętrach górskich. Okres kwitnienia: Wrzesień i październik. Owoce: Silnie trujące! Dla dzieci śmiertelnie. Jako roślina lecznicza - patrz str. 255 Winobluszcz trójdzielny (Parthenocissus tricuspidata) Winoroślowate Wygląd: Zdrewniała roślina pnąca, osiąga wysokość wielu metrów. Liście al' wyrastają z węzłów, pojedynczo i wtedy naprzeciwko liścia stoi wąs czepny lub kwiatostan, albo wyrastają po dwa naprzeciwległe. Są dłoniastodzielne, zaostrzone, trzyklapo-we lub trzylistkowe, gładkie błyszczące, z wyraźnymi mocnymi ogonkami. Wąsy rozgałęzione, delikatne, na końcach mają płaskie tarczki przy-j czepne. Kwiaty małe, zielone, 4-5-krotne, w sub-j telnych wiechach. Małe, niebiesko-czarne lekko] oszronione jagody są niejadalne. Siedlisko: Okrajki lasów liściastych, przy domach i drzewach. Rozmieszczenie: Dziko w Azji Wschodniej, u nas zdziczały. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Winobluszcz pięciolist-kowy (Parthenocissus quinquefolia) ma liście dłoniasto złożone z 6-7 eliptycznymi listkami. Bażyna czarna (Empetrum nigrum) Bażynowate Wygląd: Krzewinka o wysokości 20-50 cm z płożącymi się pędami, mogącymi tworzyć rozległe dywany. Błyszczące, prawie siedzące liście, na spodniej stronie z głęboką podłużną bruzdą, są na brzegu zwinięte, szpilkowate, 3-4 razy dłuższe niż szersze. Niepozorne kwiaty, zabarwione różowo lub purpurowe, są je-dnopłciowe. Owocem jest czarno polyskująsy pestkowiec wielkości 5 mm, przypominający jagodę. Siedlisko: Torfowiska i wrzosowiska, alpejskie murawy, wydmy, lasy szpilkowe (zwłaszcza bory sosnowe); wymaga gleby kwaśnej, piaszczystej i luźnej. Rozmieszczenie: Europa Północna i Środkowa. W Polsce pospolita na wybrzeżu, nie-| rzadka na pojezierzach i w wyższych piętrach Sudetów i Karpat. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Niejadalne. Si '^SflflT Kim WJ, 9 Y Jagody niejadalne Dereń świdwa (Cornus sanguinea) Wiciokrzew czarny Dereniowate (Lonicera nigra) Przewiertniowate Wygląd: Krzew o wysokości 2-5 m z brunatnozielonymi, często czerwonawo nabieg-tymi gałązkami, które w jesieni i zimą są krwistoczerwone. Liście jajowate, obustronnie zielone, długości od 5 do 8 cm, z trzema lub czterema, a często pięcioma parami nerwów. Białe, czterokrotne kwiaty zebrane są w płaskie podbaldachy. Kuliste, niebiesko-czarne pestkowce przypominają jagody. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, zarośla, okrajki lasów, i zakrzewienia śródpolne. Rozmieszczenie: Europa Zachodnia i Środkowa. W Polsce wszędzie rozpowszechniony, również w niższych piętrach górskich. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Uważane są za niejadalne. Nasiona mogą być przerabiane na olej wykorzystywany przy produkcji mydła. Wiciokrzew błękitny [Lonicera coerulea) Przewiertniowate Wygląd: Krzew o wysokości 1,0-1,5 lub nawet 2 metrów. Liście jajowatookrągła-we do podłużnych, 2 do ponad 5 cm długości. Kwiaty wielkości 1,5 do 2 cm zawsze po dwa na jednej wspólnej szypułce o długości najwyżej 1 cm; zalążnie i owoce każdej pary kwiatów są całkowicie lub co najmniej prawie całkowicie zrośnięte ze sobą. Owocami są czarno-niebiesko oszronione jagody; prawdopodobnie trujące! Siedlisko: Wilgotne lasy górskie, torfiaste bory szpilkowe, zbiorowiska krzewinkowe, krzewin-kowe torfowiska wysokie, piętro kosówki; unika podłoża wapiennego. Rozmieszczenie: Europa Północna i góry Europy Środkowej. W Polsce w stanie dzikim nie występuje. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec. Wygląd: Krzew o wysokości 1-2 m, wyprostowany, nagi. Liście jajowato-podłuż-ne do szerokojajo-watych, zwykle krótko zaostrzone. Bla-j doróżowe lub biała-, we kwiaty umieszczone są po dwa na wspólnej szypułce długości 2-4 cm. Jagody czarne, niebieskawo oszronione. Siedlisko: Lasy górskie, lasy w parowach, lasy mieszane obszarów górskich, zarośla, luźne skupienia krzewów; chętnie na glebach wilgotnych i ubogich w wapń; w górach do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa, jednak tylko w wyższych położeniach i górach. W Niemczech występuje w rozproszeniu w Apach i średniogórzach. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. .Owoce: Jagody, prawdopodobnie trujące, wywołują zwykle silne torsje i biegunkę. Dziki bez hebd (Sambucus ebulus) Przewiertniowate Wygląd: Roślina zielna, o wysokości 50-200 cm, o odrażającym zapachu. Liście pierzaste z delikatnie piłkowanymi, lancetowatymi listkami; przylistki podobne do liści, lancetowate, pitkowane. Kwiaty małe, białe lub różowo zabarwione, z czerwonymi pylnikami, zebrane w podbaldachy o wielkości 7-10 centymetrów. Owoc kulisty, wielkości 4 mm, czarny. Siedlisko: Polany leśne, zręby, zarośla; chętnie na glebach wilgotnych, kamienistych. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa, w południowej Skandynawii i na Wyspach Brytyjskich zadomowiony. W Polsce dość częsty w południowej części kraju. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Owoce: Trujące! Jako roślina lecznicza - patrz str. 260. 58 59 Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna)** Psiankowate Psianka czarna (Solanum nigrum) Psiankowate Wygląd: Roślina o wysokości 50-150 cm, bogato rozgałęziona. Liście całobrzegie, jajowate, długości do 15 cm, w obrębie kwiatostanu zbliżone parami, przy czym zawsze jeden liść jest większy niż drugi. Kwiaty pojedyncze w pachwinach liści, z dzwonkowatą koroną długości 2,0-2,5 cm, zabarwioną z zewnątrz brunatnofioletowo a wewnątrz żółtozielo-no. Owocem jest czarno błyszcząca jagoda. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, zręby. Chętnie na glebach wapiennych. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa. W Polsce dość częsta na Podkarpaciu i w niższych piętrach Karpat i Sudetów; rzadko na wyżynach. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Owoce: Jagody są tak trujące, że już 3 lub 4 sztuki mogą być dla dzieci śmiertelne. Jemioła pospolita (Wscum album) Gązewnikowate Wygląd: Wiecznie zielony krzew o wysokości 20-80 cm, który jako półpasożyt rośnie na drzewach. Skórzaste, lancetowate do łopatkowatych liście zebrane są zawsze po dwa na końcach widlastych gałązek. Kwiaty niepozorne, żółtawe w siedzących, szczytowych podbaldachach. Owoc jest podobny do jagody (owoc pozorny), zależnie od podgatunku i rośliny gospodarza różnej wielkości, zabarwiony biało albo żółtawo. Siedlisko: Zależnie od podgatunku - na drzewach liściastych oraz na szpilkowych. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa, na północy aż do południowej Skandynawii. W Polsce wszędzie, miejscami pospolita. Okres kwitnienia: Od marca do maja. Rozmnażanie: Trujące jagody są roznoszone głównie przez drozdy. Jako roślina lecznicza - patrz str. 253. Wygląd: Roślina o wysokości 10 do 60 cn^ z rozgałęzionymi łoH dygami, które nie są. jak u podobnej psia nki żółtej, owłosione gęsto, a nawet kutne-rowato, lecz wydajaj się prawie nagie albo co najwyżej luźno owłosione. Liście, zatokowo ząbkowane lub całon brzegie, są trójkątnie jajowate do lancetowaJ tych. Białe kwiaty z płasko rozpostartą pięcio płatkową koroną są zebrane w luźne kwiato stany. Dojrzałe jagody są zwykle czarne, rza^ dziej także zielonkawożółte. Siedlisko: Gruzowiska, ogrody, pola uprawne; chętnie na zasobnych w azot glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polscel wszędzie pospolita, rzadsza w wyższych położeniach. Okres kwitnienia: Od czerwca do październi-i ka. Owoce: Trujące! Śnieguliczka biała (Symphoricarpos albus = S. rivularis) Przewiertniowate Wygląd:Krzew o wysokości 1-3 m, nagi, z cienkimi, czwo-rokanciastymi gałązkami. Liście niebieskawozielone, sze-rokoowalne do okrągławoeli-ptycznych, około 4 cm długości, pojedyncze lub kla-j powane. Zabarwione różowo, dzwonkowate kwiaty (około 5 mm) , zebrane są w szczytowe nibykłosy. Owocami są kuliste, białe jagody z woszczynowato-piankowatym miąższem. Siedlisko: Często sadzona w ogrodach i jako żywopłot. Rozmieszczenie: Pochodzi z Ameryki Północnej. Od dawna spotyka się ją jako roślinę uprawną lub zdziczałą w wielkiej części Europy Środkowej, w tym także w Polsce. Obecnie całkowicie zadomowiona, ale jeszcze stosunkowo rzadka w naturalnym środowisku. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. 60 Dziko rosnące warzywa Pop Naturalne kompleksy przyrodnicze w krajach wysoko uprzemysłowionych mogą pozostać zachowane tylko wtedy, gdy ludzie będą kultywować żywy i pozytywny stosunek do środowiska naturalnego. Znawcy ziół na pewno jeszcze nigdy nie przyczynili się do wytępienia lub zagrożenia jakiegoś gatunku roślin. Kto naprawdę stara się dzikie rośliny poznać i kto je wykorzystuje w celach niezarobkowych - ten jest im również przychylny. Chroni się to co się ceni. Żadnej z naszych krajowych dziko rosnących roślin wykorzystywanych jako sałatka lub jarzyna nie można masowo spożywać lub sprzedawać; nie grozi im zatem wytępienie. Dzikie rośliny, które znajduje się pojedynczo lub tylko w małych grupach, powinny być pozostawione, aby nie naruszyć równowagi w ich siedliskach. Większość przedstawionych poniżej roślin jadalnych rośnie w wielu miejscach masowo i obficie, jak na przykład uporczywy chwast ogrodowy podagrycznik, gorczyca polna (ognicha), różne gatunki łobody i ostrożenia, krwawnik, mniszek, różne gatunki babki czy pokrzywy. Tym roślinom chyba nigdy nie zagrozimy, nawet przy regularnym ich zbieraniu, na żadnym z ich kosmopolitycznych siedlisk. Nasza seria leksykonów przyrodniczych obejmuje gatunki ogólnoeuropejskie również z obszaru śródziemnomorskiego. Niektóre dzikie rośliny tego ciepłego regionu klimatycznego są tam z dawien dawna używane jako jarzyny, osiągają jednak na południe albo na północ od Alp i Karpat naturalną granicę swego rozmieszczenia. Dlatego są one u nas rzadkie lub brak ich zupełnie, nawet bez ingerencji człowieka. Na przykład, czosnek grzebieniasty należy w Niemczech i w Polsce do botanicznych 62 wej na górze: mlecz; na dole: czosnek niedźwiedzi skarbów i jest u nas całkowicie chroniony. Żaden prawdziwy miłośnik przyrody niej będzie go tu zrywał i jadł, podczas gdy w południowej Europie jest on użytkowany! tak, jak inne gatunki rodzaju Allium - bez zagrożenia dla swojego gatunku. Ponieważ nasze leksykony przyrodnicze ukazują się także w krajach Europy Południowej, nie] można było pominąć takich roślin, której tam słusznie są używane jako dzikie warzywa. Przy zbieraniu dziko rosnących warzyw celowe jest pobieranie ich części po trochuj z wielu roślin tak, aby mogły one dalej rosnąć nawet po intensywnym zbiorze liści. Nie dotyczy to niektórych roślin wystę-j pujących masowo, jak choćby mniszek. W jego przypadku wycina się nożem młodą rozetkę liściową nawet z małą częścią korzenia, co w żadnym razie nie niszczy tej: żywotnej rośliny, a przeciwnie, pobudza do] niezwłocznego odrastania z silnego korzenia palowego. Większość dzikich warzyw zbiera się wiosną i wczesnym latem. Tkanki roślinne są wtedy jeszcze soczyste i delikatne, zawierają stosunkowo dużo białka, podczas gdy w pełni lata i jesienią stają się one sztywniejsze i bardziej suche. W tym czasie wiele roślin wytwarza łodygi, zdolne do uniesienia swoich kwiatostanów i owocostanów. Łatwo strawne związki cukrowe i białkowe zielonych tkanek roślinnych przekształcają się wtedy w tkankę wzmacniającą z niestrawnego błonnika. Na wiosnę mamy największe zapotrzebowanie na świeżą zieleń z jej witaminami, związkami mineralnymi i mikroelementami i wtedy mamy także najsilniejszą potrzebę kontaktu z budzącą się przyrodą. Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) Liliowa' Wygląd: Roślina trwała o wysokości 50 cm, która - szczególnie po przekwitnieniu - wyraźnie pachnie, czosnkiem. Cebula bardzo wąska, podłużna, do 6 cm długości, przeważnie bez cebul przybyszowych lub tylko z bardzo nielicznymi. Błony cebulowe przezroczyste, białawe lub żółtawe, na koniec zanikające, z wyjątkiem paru szczecin. Łodyga wyprostowana, zwykle trójkanciasta, pełna, tylko u dołu ulistniona. Liście odziomkowe (w liczbie 2-3), na długich ogonkach, płaskie, elipty-czno-lancetowate, zaostrzone, u nasady zwężające się w ogonek, „odwrócone", tzn. górną stroną zwrócone ku ziemi. Kwiaty białe w płaskich, luźnych, 6-20-kwiatowych nibybalda-chach; 2-3 listki okrywy mniej więcej tak długie jak szypułka, jajowate, podłużne, wcześnie opadające. Szypułki wzniesione, proste, około 2 cm długości. Sześć działek okwiatu, w dwu okółkach; lancetowate, zaostrzone, odstającą Pręciki w liczbie sześciu są o połowę krótsze od działek okwiatu; połączone tylko u nasady. ZalaJ żnia górna, z trzech owocolistków. Szypułki owoców poniżej torebki są silnie nabrzmiałe. I Siedlisko: Rozproszony, ale rośnie w wielkie! skupieniach, w cienistych i bogatych w prócłij nicę lasach liściastych, w łęgach, parowach, nad strumieniami Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, rzadka w obszarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca. I Zastosowanie: Młode liście zebrane przed kwitnieniem nadają się, drobno posiekane, do sałal tek, sosów, zup i jarzyn. Ich czosnkowy smali jest łagodniejszy niż u czosnku ogrodowego i spożywany w umiarkowanych ilościach nie wywołuje przykrego zapachu. Również większą liście czosnku niedźwiedziego pozostają aż doi kwitnienia tak mięsiste i delikatne, że można je spożywać jako surówkę witaminową. Dla ochrony dzikiego czosnku należy z każdej rośliny pobierać tylko 1-2 liście. Czosnek złotożółty (Allium moly) Liliowate Wygląd: Roślina trwała, do 35 cm wysokości, łodyga wyprostowana, kanciasta. Cebula prawie kulista, do 2,5 cm średnicy, z suchą łupiną. Liście odziomkowe, podłużno--lancetowate do lancetowatych, z wyraźnym nerwem na spodzie, szarozielone. Żółte, zewnątrz zielonkawo znaczone kwiaty zebrane są ™ w wielokwiatowe, kanciaste lub koliste nibybaldachy o średnicy do 7 cm, które albo wcale nie zawierają cebulek, albo - jednak rzadziej - mają nieliczne kwiaty i wykształcają cebulki. Okrywa dwuklapowa, krótsza niż szypułki, trwała. Szypułki wyprostowane, do 35 mm długości, ale nierówne. Okwiat w kształcie gwiazdy; jego 6 działek jest ułożonych w dwu okółkach: 3 zewnętrzne są eliptyczne, wewnętrzne - odwrotnie lancetowate, spiczaste. Pręcików 6, krótszych od okwiatu, nitki pręcików żółte, pojedyncze. Zalążnia gór- 64 na, trójkomorowa, niekanciasta. Torebka otw czona przylegającymi przetrwałymi listkami okwiatu. Siedlisko: Cieniste skały górskie. Rozmieszczenie: Południowo-Zachodnia Francja i wschodnia Hiszpania. Okres kwitnienia: Maj. Zastosowanie: Młodych liści, drobno posieka-] nych używa się tak jak innych ziół czosnkowa-tych jako przyprawy do sałatek, zup i potra z jarzyn. Cebula, o silnym zapachu czosnku używana jest tak jak czosnek. Uwagi ogólne: Obok wielu innych spokrewnio nych gatunków, kwitnących różowo, ciemnoczerwone a także niebiesko, szczególnie czo snek złotożółty spotyka się w ogrodach jako roślinę ozdobną. Najbardziej znanymi ga-j tunkami uprawnymi są jednak cebula kuchen na (Allium cepa), czosnek pospolity (A. sali-vum), por czyli czosnek zimowy (A. porrum), uchodzący za najłagodniejszy gatunek, szczypiorek (trybulka) (A. schoenoprasum) oraa szalotka (A. ascalonicum). ^¦¦^¦¦¦¦1 65 Czosnek grzebieniasty (Allium carinatum)!! Liliowat Wygląd: Roślina trwała, do 60 cm wysokości. Cebule z łuską podłużnie włóknistą, zwykle ciemno zabarwioną. Łodyga wyprostowana, obła. Liście wąsko lub szeroko równo-wąskoeliptyczne, prawie płaskie, z wierzchu słabo rynien-kowate, z tępym wierzchołkiem; brzeg gładki lub bardzo delikatnie ząbkowany, spód liścia z 3-5 wydatnymi nerwami. Kwiaty różowe do ciemnofioleto-wych są zebrane w dość duże, luźne, wielokwiatowe nibybaldachy, które zwykle zawierają także cebulki. Czasami rozwijają się w bal-dachach tylko cebulki, a kwiatów brak. Okrywa dwuklapowa, zwykle dłuższa niż baldach. Szy-pułki są cienkie, do 4 cm długości, zwisające. Działki okwiatu, w liczbie 6, ułożone w dwu okółkach, są odwrotnie jajowate, zaokrąglone, na wierzchołkach zagięte ku sobie, z ostrym grzbietem. Pręcików 6, prawie dwa razy tak długich jak okwiat. Zalążnia górna, z 3 owoc listków. Owocem jest torebka, Siedlisko: Na kamienistych, zakrzewionych miejscach, na brzegach lasów i dróg, na wrz sowiskach i torfowych łąkach; w górac, dochodzi do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Rozproszony w Europie Po| łudniowej i Zachodniej; w Europie Środko rzadki, na północy do południowej Szw i Wysp Brytyjskich. W Polsce bardzo rza tylko w Bielinku nad Odrą, na Śląsku i w okol j cach Krakowa. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Zastosowanie: Jak czosnek niedźwiedź: W Europie Środkowej, nie wolno go zbierać. Uwagi ogólne: Takie samo zastosowanie m czosnek warzywny (Allium oleraceum), któr go liście są półobłe, a z wierzchu rynienkow te; jego białawozielone lub brunatnoczeij wonawe działki okwiatu są prawie tak sama długie jak pręciki. Typowy zapach wszystkicrl tych gatunków pochodzi od eterycznego olejk: czosnkowego. Zielistka czerwona lub wiechowata (Asphodelus ramosus) Liliowat Wygląd: Roślina trwała do 1,5 metra wysokości, z krótkim kłączem i mięsisto zgrubiałymi korzeniami w kształcie buraków. Łodyga jest wyprostowana, pełna, bezlistna, przeważnie bardzo bogato rozgałęziona, przy czym gałązki boczne są mniej więcej takiej samej długości jak pęd główny. Wszystkie liście są odziomkowe, wąskoliniowa-te, do 40 cm długości i około 3 cm szerokości, płaskie, na szczycie zaostrzone, z lekko zaznaczonym kilem; u nasady błoniasto obejmują łodygę. Liczne białawe lub lekko różowe kwiaty zebrane są w bardzo gęstych szczytowych wiechach. Przysadki trwałe, bladozielone lub skórkowate, później brunatniejące. Szy-pułki podzielone na człony. Lejkowato odstające działki okwiatu w liczbie 6, mają do 20 mm długości i są lancetowate lub wąskojajowate, tępe. Pręcików jest 6, długich, ich nitki u nasa- dy są rozszerzone. Zalążnia górna z nitkowa szyjką. Owoc jest torebką podzieloną na prze; grody, jajowatą, do 14 mm długości, z 6 czar-J nymi nasionami. Siedlisko:Słoneczne, kamieniste zbocza, świe^ listę lasy, górskie wrzosowiska. Rozmieszczenie: Południowo-Zachodnia Europ" na wschód aż do południowo-zachodniej Grecjij Okres kwitnienia: Maj. Zastosowanie: Roślina już od czasów starożytnych wysoko ceniona, zarówno w lecznictwie, jaj do spożycia; używane mogą być nasiona, łodyg^ i bulwy. W Grecji z bulw pozyskuje się cukier. Uwagi ogólne: Zielistka czerwona, jest współ minana przez Homera jako roślina z ogrodów) Hadesu. Bulwy korzeniowe zielistki białej (As phodelus albus) są użytkowane tak, jak wyż opisanego gatunku. Zawarty w nich obfity ślu jest wykorzystywany jako środek klejący. Zi listka biała ma kwiatostany nierozgałęzion albo tylko bardzo słabo i krótko rozgałęzion W wielu regionach uważana jest za symb żałoby. 66 Szparag krzewiasty lub ostrolistny (Asparagus acutilolius) Liliowate Wygląd: Trwata roślina krzewiasta, dołem drewniejąca, z grubym, mięsistym kłączem, z którego wyrastają odroślą pokryte spiralnie ułożonymi liśćmi łuskowatymi. Łodygi są kanciaste i rozgałęzione, boczne gałązki kutnerowało owłosione. Łodygi mają tylko małe, wąskie, łus-kowate liście; z ich pachwin wyrastają gałęziaki; są one sztywne i równowąsko obłe. Szypułki kwiatów stoją u nasady gatęziaków. Kwiaty są małe i niepozorne, przeważnie osobno męskie i żeńskie. Okwiat jest dzwonkowaty, sześciodzielny, wcześnie opadający. Sześć pręcików jest u nasady zrośniętych z okwiatem. Szyjki krótkie z 3 odstającymi znamionami. Owocem jest kulista, skąpo nasienna czerwona jagoda, czarno pomarszczone nasiona są kulisto ściśnięte. Siedlisko: W zaroślach i na zakrzewionych stokach skalnych. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski. Okres kwitnienia: Maj. Zastosowanie: Młode pędy jako jarzyna - „szparagi". Z korzeni sporządzano leczniczy syrop szparagowy. Nasiona służyły niekiedy także za surogat kawy. Uwagi ogólne: Szparag był wysoko ceniony i uprawiany już przez starożytnych Egipcjan, w Europie Środkowej chyba dopiero od XVI wieku. Najbardziej znany jest szparag lekarski (Asparagus otticinalis) z wieloma odmianami uprawnymi. Ale również dziko rosnące w obszarze śródziemnomorskim dzikie szparagi mogą być jedzone i mają bardzo wyraźny smak, np. szparag cienkolistny (Asparagus te-nuifolius), który niekiedy występuje w ogrodach jako roślina ozdobna, oraz bardzo podobny do szparaga lekarskiego szparag nadmorski (Asparagus maritimus), w smaku nieco gorzkawy, z szorstką i bardziej zdrewniałą łodygą. Jako roślina lecznicza - patrz str. 252 Świbka morska (Triglochin maritimum) Bagnicowate Wygląd: Roślina trwała, silna, do 75 cm wysokości, o zapachu podobnym do chloru. Krótkie, grube i poziomo leżące lub skośnie podnoszące się kłącze pokryte jest pochwami odpadłych liści i nie tworzy rozłogów. Prosto wzniesiona, mięsista łodyga miewa do 4 mm grubości. Wszystkie liście są odziomkowe, wąskoliniowate do półcy-lindrycznie rynienkowatych, trawiaste, mięsiste, do 4 mm grubości, u nasady pochwiasto rozszerzone. Małe zielonkawe kwiaty są obu-płciowe i zebrane w gęste, wielokwiatowe, szczytowe grona. Szypułki kwiatowe do 4 mm długości, krótsze od owocu. Działek okwiatu 6, ustawionych w dwu okółkach; ku górze działki stają się lekko czerwonawe. Pręcików sześć. Podłużne owocolistki w liczbie sześciu z sześcioma małymi, nabrzmiałymi znamionami są jednonasienne; rozpadają się na 6 owoców częściowych. Owocki wzniesione, podłużnie jajowate, do 6 mm długości, u nasady zaokrąglone, a na szczycie nieco ściśnięte. Siedlisko: Na rozproszonych stanowiskach, ale gromadnie na słonych łąkach i na wybrzeżu; pojedynczo w głębi kraju. Rozmieszczenie: Rozpowszechniona na półkuli północnej i południowej. W Europie na południe aż po Portugalię, północne i środkowe Włochy i Bułgarię; nie występuje na wyspach atlantyckich; ogólnie raczej w regionach umiarkowanych i zimniejszych. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Młode liście zbiera się przed kwitnieniem, ich smak jest mdłosłony, ale po gotowaniu znika swoisty zapach. Jest bardzo smaczną jarzyną, podobną w smaku do szpinaku. Również owoce mogą być wykorzystywane: Indianie Ameryki Północnej spożywają je prażone. Z powodu zawartego w nich węglanu sodu używano tej rośliny w Europie Południowej do pozyskiwania sody. 68 Dzikie warzywa Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) Pokrzywowate Wygląd: Trwała, nie-rozgałęziona, gromadnie rosnąca bylina, różnej wysokości (od 30 cm do ponad 1 m), zależnie od siedliska. Kwiaty męskie i żeńskie wyrastają na różnych osobnikach; takie gatunki nazywa się dwupiennymi. Liście o krótkich ogonkach umieszczone są naprzeciwległe na czworo-kanciastej łodydze. Blaszka liściowa jest spiczasto jajowata do sercowatej, grubo ząbkowana, przylistki u nasady ogonka liściowego są wąskie. Kwiaty tworzą częściowe kwiatostany w pachwinach górnych liści. U roślin męskich są one skierowane skośnie ku górze, u żeńskich po zapłodnieniu zwisają w dół. Niepozorne poszczególne kwiaty mają długie szypułki. Kwiaty męskie zawierają po 4 pręciki, stojące przed listkami okwiatu, mniej więcej równej wielkości. Kwiaty żeńskie mają listki okwiatu niejednakowej wielkości. Zalążnia górna z pędzelkowatym znamieniem; przy dojrzewaniu owocu zostaje otoczona długimi listkami okwiatu. Cała roślina jest pokryta włoskami parzącymi. Siedlisko: Typowy chwast. Zwykle rośnie w wielkich skupieniach na glebach bogatych w azot. Na przydrożach, przy płotach, polankach leśnych, nad brzegami wód; w górach aż do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Na całej półkuli północnej. Okres kwitnienia: Od czerwca do listopada. Zastosowanie: Młode pędy jako szpinak, w zu- ] pach ziołowych i na surowo (po sparzeniu !) ze świeżymi ziołami. Na świeżo lub suszona może być stosowana jako herbatka. Uwagi ogólne: Pokrzywa zwyczajna jest z dawien dawna wielorako użytkowaną rośliną. Obok jej zastosowania jako dzikiego warzywa i rośliny leczniczej miała ona znaczenie, jeszcze w XVIII wieku, jako roślina włóknodajna (muślin z włókien tkanki łodygi). Jako roślina lecznicza - patrz str. 252. Pokrzywa żegawka (Urtica urens) Pokrzywowate Wygląd: Roślina zielna jednoroczna, prosto wzniesiona lub podnosząca się, do 60 cm wysokości. Całkowicie porośnięta włoskami parzącymi. Łodyga czwo-rokanciasta. Liście naprzeciwległe, szczególnie dolne - długoogonkowe, z lancetowatymi przylistkami. Blaszka liściowa ma kształt eliptyczny do spiczasto jajowatego, na brzegu jest dość głęboko pitkowana. Kwiaty zebrane w kwiatostany częściowe w pachwinach górnych liści. Kwiaty są małe, jasnozielone, roz-dzielnopłciowe, ale występują na tej samej roślinie. Zwykle na jednej roślinie jest więcej kwiatów żeńskich niż męskich. Kwiat składa się tylko z 4 listków okwiatu, pokrytych od wewnątrz szczecinkami. W kwiatach męskich 4 pręciki stoją nadlegle w stosunku do listków okwiatu, są mniej więcej równej wielkości. Kwiaty żeńskie charakteryzują się listkami okwiatu o niejednakowej wielkości. Zalążnia z długim, pędzlowatym znamieniem jest górna i zawiera tylko jedno nasienie. Owoc jest osłonięty przez długie listki okwiatu. Siedlisko: Roślinę tę spotyka się przeważnie na zachwaszczonych powierzchniach w pobliżu osiedli ludzkich. W miejscach bogatych w związki pokarmowe (np. w miejscach wypasu bydła) występuje ona aż do piętra alpejskiego. Potrzebuje mniej wilgoci niż pokrzywa zwyczajna. Rozmieszczenie: Na całej półkuli północnej, preferuje jednak cieplejsze obszary i dlatego jest częstsza w obszarze śródziemnomorskim. W Polsce wszędzie rozpowszechniona. Okres kwitnienia: Od maja do listopada, na południu przez cały rok. Zastosowanie: Świeże liście mogą być stosowane jako jarzyna, tak jak szpinak. Uwagi ogólne: Jest używana (tak jak pokrzywa zwyczajna) jako roślina lecznicza przeciw reumatyzmowi, nie ma jednak zastosowania jako roślina włóknodajna. 70 Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa) Rdestowa Wygląd: Trwała, mocna bylina, do 100 cm wysokości. Kłącze rozgałęzione, z licznymi liśćmi odziomkowymi. Łodyga prosto wzniesiona, podłużnie bruzdkowana, ulist-niona, naga. Liście na wyraźnych ogonkach, strzałkowate, z dużą blaszką, nieco mięsiste. Przylistki u nasady ogonka liściowego, przejrzysto-bło-niaste, porozcinane, obejmujące pęd pochwowato. Ogonki liściowe zmniejszają się stopniowo w górę pędu. Kwiatostan na szczycie pędu, gałęzisty, wysmukły, czerwonawy. Kwiaty jednopłciowe, małe i niepozorne. Kwiaty męskie z podwójnym okwiatem złożonym z 6 zielonkawoczerwonych listków i również 6 pręcików, zestawionych parami. Kwiaty żeńskie także z sześciokrotnym okwiatem. Wewnętrzne działki okwiatu powiększają się, szczególnie w okresie owocowania i ściśle osłaniają owoc; są one okrągłe i u nasady mają małe nabrzmienie. Zalążnia z 3 dużymi, pędź Ikowatymi znamionami, owoc jednonasiennj (orzech), trójkanciasty, po dojrzeniu czarny. Siedlisko: Spotyka się go regularnie na upr wianych łąkach, w wilgotniejszych zachwas czonych miejscach, na pastwiskach i n brzegami rzek. Rozmieszczenie: Na całej półkuli północne głównie w Europie Środkowej; w Europie P łudniowej rzadziej. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Przede wszystkim jako jarzynJ na zupę, ale również bywa stosowany jaki sałatka i gotowany jak szpinak. Nadają się do tego młode liście i młode wierzchołki pędowi najlepiej przed kwitnieniem. Uwagi ogólne: Kwaśny smak szczawiu pochol dzi od zawartego w nim kwasu szczawiowego! który ogranicza używanie go w większych ilościach. Szczaw polny (Rumex acetosella) z suchych siedlisk na glebach ubogich w wapi może być używany w podobny sposób. Jako roślina lecznicza -patrz str. 254. Rdest wężownik (Polygonum bistorta) Rdesto Wygląd: Trwała, wysmukła bylina, prawie do 1 m wysokości. Nasadowa, podziemna część pędu wężowato skręcona, gruba, z rozłogami. Z tej osi wyrastają bocznie nieroz-gałęzione pędy kwiatowe. Liście odziomkowe i łodygowe są podłużno-jajowate; te pierwsze na ogonkach, drugie - zwykle siedzące, skrętole-głe. Blaszka liściowa może mieć długość nawet ponad 10 cm, na brzegu jest falisto karbowana, naga, z wierzchu ciemnozielona, pod spodem niebieskozielona. Liście u nasady mają pochwę, która obejmuje łodygę, wybiega w długi szczyt i jest zamknięta. Kwiaty małe, przeważnie lśniąco różowe, zebrane w gęste szczytowe kłosy do 8 cm długości. Kwiaty są obupłciowe. Okwiat składa się z 5 różowo zabarwionych, rzadko białych, małych (do 3 mm), eliptycznych działek. Pręcików 8, wyrastających ponad okwiat. Zalążnia górna, wyraźnie trójkanciasta i gładka, z t ma znamionami. Owoc lśniąco brunatny, dłuż-] szy od trwale pozostających listków okwiatu. Siedlisko: Roślina higrofilna - na mokrych żyz nych łąkach, nad brzegami potoków, w bogatyc, w związki pokarmowe miejscach wilgotnych. Rozmieszczenie: W umiarkowanej części Eurazji i Ameryki Północnej. Na południu tylkij w górach. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Młode liście i łodygi są używaj ne jak szpinak. Uwagi ogólne: Kłącze intensywnie wypuszcza! jące rozłogi sprzyja gromadnemu występowa niu rośliny na odpowiednich siedliskach. Te, wegetatywny sposób rozmnażania zapewni równocześnie trwałe utrzymywanie się jej n łąkach kośnych, z których wyprzeć ją moż tylko susza. Rdest wężownik bywa używan głównie jako pasza zielona, ponieważ jeg suche liście szybko się rozkładają. Kwiatyl bardzo obfite w nektar, zyskują znaczenie jakcj pokarm dla pszczół. 72 Komosa strzałkowata (Chenopodium bonus-henricus) Komosowate f Wygląd: Roślina trwała, do 80 cm wysokości, początkowo słabo (mącznisto) oproszona na biato, bezwonna, z wie-lodzielnym, mięsistym białym korzeniem palowym. Słabo rozgałęzione, łukowato podnoszące się łodygi są kanciaste. Liście skrętoległe, o długich ogonkach, w pączku złożone wzdłuż środkowego nerwu, są początkowo mącznisto przyprószone, później ciemnozielone. Blaszki liściowe są trójkątne do oszczepowatych, ca-łobrzegie jajowate, bez oszczepowatych kątów, na brzegu zatokowo ząbkowane. Małe, zielonkawe, niepozorne kwiaty zebrane są w pęczkowate kłosy, te zaś grupują się w szczytową, często zwieszającą się wiechę, tylko w dolnej części ulistnioną. Kwiaty są obupłciowe albo jednopłciowe żeńskie. Okwiat 3-5-działkowy, działki w nasadzie zrośnięte między sobą, podłużno-lancetowate, z przodu Wygląd: Jednoroczne zioło, V\ zależnie od życiowych warun- ^Jii ków bardzo różnej wysokości ^sg) (od paru centymetrów do /30^s\| 2 m), prosto wzniesione lub JmĘ[)$ nieco wiotkie. Rozmaicie roz- ffnęJ K gałęzione, biało oproszone, (mW" t z 'ekkim aromatycznym zaPa_ pr ' chem. Łodyga płasko kan-jB^j&kei ciasta, a powyżej rozgałęzień fKrSjII często czerwono plamista. Li-Og^fp ście skrętoległe, szczególnie dolne niebieskozielone, blaszka liściowa ma kształt wąsko lub szerzej romboidalny i jest przynajmniej półtora raza tak długa jak szeroka, do 8 cm długości, grubo i różnorodnie ząbkowana lub klapowana, ogonek zawsze krótszy od blaszki. Kwiaty małe i skupione w gęste pęczki, które są ułożone na pędzie w postaci kłosa, wiechy lub baldachogrona. Niepozorny okwiat składa się z 5 (rzadziej 4) działek, zwykle biało oproszonych, zrastających się u nasady, eliptycznych, zielonka- przeważnie rozszerzone i klapowało lub siecznie ząbkowane, błoniasto obrzeżone, na grzbiecie ze słabo zaokrągloną zielną linią grzbietową. Pręcików 5, u nasady wolnych; w poszczególnych kwiatach rzadko wszystkie są wykształcone. Krótka, gruba szyjka ma 2-5 szydlastych, kosmato brodawkowatych znamion. Owoc na wpół zakryty i odpadający wraz z okrywą kwiatową, prosto wzniesiony, ciemnobrunatny do czarnego, jego powierzchnia z rozmaitymi rowkami i zagłębieniami. Siedlisko: Głównie w pobliżu osiedli ludzkich, na glebach żyznych i bogatych w azot. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wyjątkiem wschodu i niektórych rejonów południowych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do października. Zastosowanie: Młode liście i łodygi przed kwitnieniem nadają się na zupy ziołowe i jarzyny podobne do szpinaku. Młode pędy można spożywać jak szparagi. W Anglii znane jako „szpinak szparagowy", przy czym pędy są hodowane w ciemności i wypłonione. Komosowate wych jasno obrzeżonych, z tępym kantem n grzbiecie. Działki przylegają ściśle do dojrz; tego owocu. Pręcików przeważnie 5; one rów nież są w nasadzie pierścieniowato połączone. Zalążnia ma jedną krótką szyjkę, zwykle z dwoma znamionami. Nasiona są małe, czarne, z różnorodnie rzeźbioną powierzchnią. Siedlisko: Częsta jako chwast na polach ziemniaczanych i buraczanych, mniej licznie w uprawach zbożowych. Często w miejscach bogatych w azot. Rozmieszczenie: Spotyka się wszędzie w umiarkowanych rejonach-Europy, w obszarze śródziemnomorskim rzadziej. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Można używać gotowaną jak szpinak. Dawniej przerabiano także nasiona z żytem na tzw. „chleb głodowy". Uwagi ogólne: Roślina wielopostaciowa, bardzo zróżnicowana zależnie od siedliska i regionu. Nasiona jej dojrzewają w ciągu 14 dni; pojedyncza roślina wytwarza ponad 10000 nasion. Komosa biała (lebioda) (Chenopodium album) 74 Loboda oszczepowata (Atriplex hastatum) Komosowal Wygląd: Roślina jednoroczna do 1 m wysokości, od nasady w górę odstająco rozgałęziona, za młodu mączysto oproszona, później łysiejąca. Liście normalnie naprzeciwległe, na ogonkach. Blaszka liściowa trójkątna i oszczepowata, z kątami nieco wyciągniętymi, całobrzega lub ząbkowana, spiczasto kolczasta. Kwiatostan niewyraźny na końcu pędu, składa się z licznych, oddalonych jeden od drugiego, pęczków kwiatów. Kwiaty małe i niepozorne, jednopłciowe, ale w pęczkach stojące razem obok siebie. Kwiaty żeńskie bez okwia-tu, ale otoczone dwoma trójkątno-romboidalny-mi podkwiatkami. Kwiaty męskie bez podkwiat-ków, z 3-5 małymi, u nasady słabo zrośniętymi działkami okwiatu i tak samo stykającymi się w nasadzie 3-5 pręcikami. Zalążnia z boku spłaszczona. Podkwiatki na dojrzałym owocu powiększone. Nasiona małe, brunatne. Siedlisko: Preferuje siedliska wilgotne, zaso ne w azot, często także zasolone. Można znaleźć nad rowami i brzegami cieków, ą śmietniskach i na wpół suchych gruntach mul stych. Na wybrzeżu aż do strefy zalewani przez morze. Rozmieszczenie: Europa i na całej półkuli pi nocnej, wszędzie jednak tylko w niższych pi łożeniach. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie; Daje się używać zarówno ni surowo jako sałatka, jak również gotowani jako jarzyna podobna do szpinaku. W Europil Wschodniej przyrządza się z tej rośliny rodzaj kiszonki. Uwagi ogólne: Gatunek wielopostaciowy, zaleJ żnie od siedliska. Blisko spokrewniona łobod| ogrodowa (Atriplex hortense) różni się okrąg] ławymi podkwiatkami. Jest ona bardzo zasobj na w witaminę C i szczególnie w starożytnośJ była uprawiana jako roślina warzywna. W Pol] sce spotyka się ją jeszcze czasami w uprawi| oraz tu i ówdzie zdziczałą. Soliród zielny (Salicornia herbacea = S. europaea aggr.) Komosowal Wygląd: Roślina jedno- lub wieloletnia, naga, wyglądająca prawie szklisto, o różnej wysokości, przeważnie jednak do 30 centymetrów. Łodyga podnosząca się lub prosto wzniesiona, węźlasto podzielona na człony, regularnie rozgałęziona naprzeciwległe, zależnie od siedliska zielona, żółtawa, lub często także czerwono nabiegła. Liście naprzeciwległe, łuskowate i parami zrośnięte pochwia-sto, na węzłach przylegające do łodygi, jak tępo dwudziałkowy kołnierz. Kwiatostan jest zwartym kłosem. Kwiaty zawsze po trzy ułożone w trójkąt, płaskie, zagłębione w oś pędu, małe, obu-płciowe. Okwiat zrośnięty u nasady, trój- lub czterodzielny, mięsisty. Pręcików 1 albo 2; zalążnia z 1 albo 2 znamionami. Przy dojrzeniu owoców okwiat w kształcie wieczka oddziela się od dna kwiatowego, nasiona wypadają i na pędzie pozostają dołeczkowate zagłębienia. 76 Siedlisko: Roślina pionierska, najlepiej rośnil na silnie zasolonych glebach szlamowycl (nad morzem). W głębi lądu na solniskach. I Rozmieszczenie: W Europie na wybrzeżacl z glebami marszowymi, przynajmniej okresoj wo odsłoniętymi. W głębi lądu sporadycznie] bardziej rozpowszechniona w solniskowyc| obszarach południowo-zachodniej Azji. Okres kwitnienia: Sierpień i później. Zastosowanie: Marynowany, jako sałatka i ja ko jarzyna na zupę. Uwagi ogólne: W Europie Środkowej występ ją trzy gatunki, bardzo trudne do rozróżnieni ponieważ obok cech dziedzicznych równii warunki środowiska mają silny wpływ na pi stać roślin. Wszystkie trzy można użytkowi w podobny sposób. Soliród odgrywa ważni rolę przy osuszaniu płaskich wybrzeży mon kich. Z reguły jest to pierwsza roślina, któn rozpoczyna zasiedlenie. Dawniej skupienii solirodu były nadmiernie wykorzystywane di pozyskiwania potażu. Solanka kolczysta [Salsolakali)\\ t Wygląd: Roślina jednoroczna, o wysokości 25-60 cm, rzadziej do 1 m, naga lub z rzadka szorstko owtosiona. Łodyga luźno rozgałęziona, zielna, szarozielona (na południu także żółtawa), niekiedy czerwonawo nabiegta. Liście, z wyjątkiem dolnych naprzeciwległych, skrętoległe, wąskoszydlaste, płaskie lub okrągłe w przekroju, nieco kłujące, do 4 cm długości. Przysadki niepozornych kwiatów, zebranych po 1-3, są odstające. Kwiaty obupłciowe, mniejsze od dwu długich podkwiatków, wybiegających na szczycie w szczecinkę; są one zebrane w luźne kłosowa-te kwiatostany. Płatki korony zielonkawe, po 5 lub rzadziej po 4, jajowato zaostrzone, nie opadające i po przekwitnieniu z coraz wyraźniejszym poprzecznym kantem. Pręcików zwykle 5, zrośniętych u nasady pierścieniowato. Znamiona dłuższe od szyjki, załążnia płasko kulista. Szarłat zielonkawy (Amaranthus Imdus) t Wygląd: Roślina jednoroczna, do 80 cm wysokości. Łodygi zielonkawe, białawe albo czerwonawe, płożące się lub prosto wzniesione. Liście są zielone lub czerwonawe, na środku często z jasną albo ciemną plamą, z białymi nerwami na spodniej stronie. Długość ogonków liściowych jest o połowę mniejsza od długości blaszki; jest ona rombowata do okrągławojajowatej, na szczycie tępa lub wycięta, u nasady klinowato zwężona, na brzegu często falista. Kwiaty wyrastają w pachwinach liści w gęstych kłębkach albo tworzą szczytowy, gęsty kłos, mniej lub bardziej bezlistny. Podkwiatki jajowate z szeroką nasadą, spiczaste, biało obłonione o długości najwyżej połowy długości okwiatu. Męskie i żeńskie kwiaty są trójkrotne, o działkach podłużno-równowąskich do łopatkowatych. Załążnia górna, jednokomorowa. Owoc sze- Komosowati Siedlisko: Na zasolonych piaszczystych wybrzeżach; niekiedy także jako chwast na nil zasolonych piaszczystych glebach w głębi lądu. Rozmieszczenie: Rozpowszechniona w całej Europie (a także w obszarach tropikalnych) na odpowiednich siedliskach, na pótnocy jednał ograniczona tylko do wybrzeży. Centrum zaJ sięgu leży w Azji. W Polsce przede wszystkim na wybrzeżu Bałtyku; ponadto miejscami nad] większymi rzekami i niekiedy jako roślina rui deralna. Gatunek ekspansywny. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Młode rośliny zbiera się na wiosnę i używa jako jarzynę lub sałatkę; są one zasobne w sole metali alkalicznych. Uwagi ogólne: Gatunek jest podzielony na trzi podgatunki, z których dwa występują równie! w Europie Środkowej, a trzeci (o liściach barJ dziej żółtawych) w obszarze śródziemnomorsl kim. Wszystkie podgatunki są używane jednał kowo. Dawniej spalano tę roślinę na popiół w celu pozyskania potażu i sody. Szarłatowatl rokoelipsoidalny, ściśnięty, słabo pomarszczony bez zielonych nerwów, z cienką skórką, nieregularnie pękający. Nasiona soczewkowa-] te, błyszcząco brunatnoczarne. Siedlisko: W cieplejszych rejonach na polaclj uprawnych; rozproszony. Rozmieszczenie: Pochodzi z krajów tropikalj nych i miejscami zadomowił się, głownia w Europie Południowej. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. I Zastosowanie: We Włoszech, Francji i innych] krajach liście spożywa się jako jarzynę, zwykł le przyrządzoną jak szpinak. Nasiona są użył wane tak jak jagły. Uwagi ogólne: Rodzina szarłatowatych jesł rozmieszczona przede wszystkim w Amerycel i Afryce. W Europie występują tylko gatunki zadomowione albo przejściowo zawleczonej Niektóre uprawiane jako rośliny ozdobne, npj szarłat zwisły (Amaranthus caudatus). DwS gatunki z kwiatostanami wyprostowanymi [Ą cruentus i A. hypochondriacus) należą do nart starszych roślin uprawnych. 78 Lepnica rozdęta (Silene inflata =S. venosa =S. vulgaris) Goździkowate ^ Wygląd: Trwała, krzaczasta |jL? roślina około 60 cm wyso-Jfcjs kości, u nasady nieco dre-jlx) wniejąca, z mięsisto grubym korzeniem. Łodygi przeważ-I yi nie prosto wzniesione i roz- w //! 9a,?zione. na9ie lub dołem )[ II) owłosione, często szaro- lub yjj niebieskozielone, skrętolegle w I) ulistnione, Niebieskozielone r liście, do 12 cm długości, są '/ jajowate do lancetowatych, nagie i na brzegu orzęsione; górne znacznie mniejsze, często łuskokształtne. Obupłciowe lub jednopłciowe kwiaty zebrane są w widlas-to rozgałęziony kwiatostan z odcinkiem końcowym zwykle zawiniętym. Kielich jajowaty do kulistego, rozdęty, bladozielonkawobiały, często czerwonawo nabiegły, z 20 dobrze widocznymi nerwami połączonymi siatkowata; jest on trwały i ma krótkie trójkątne działki. Płatki korony białawe, rzadko z różowym odcieniem, dwudzielne, bez przykoronka. Zalążnia górna Gwiazdnica pospolita (Stellaria media) Wygląd: Ziele jednoroczne, niekiedy także dwuletnie, do 30 cm wysokości (często niższe), pokrywające powierzchnię. Łodyga cienka, leżąca lub podnosząca się, obła, rozmaicie owłosiona, bogato rozgałęziona, przy zetknięciu z glebą korzeniąca się. Liście naprzeciwległe, spiczasto-jajowate, dolne na ogonkach, górne siedzące, nagie lub słabo orzęsione. Kwiaty w luźnych nibybaldachach. Szypułki kwiatowe po przekwitnieniu odgięte w tył, później znów wyprostowane. Kwiaty małe, do 5 mm średnicy, z tępo jajowatymi, jasno obrzeżonymi działkami kielicha i mniej więcej takiej samej wielkości białymi płatkami korony, z których każdy jest głęboko podzielony na dwa języczkowate odcinki. Pręcików 3-5 (niekiedy więcej), u nasady z gruczołami miodnikowymi, w górze z mętnie fioletowymi pylnikami. Kulista zalążnia ma 80 z trzema szyjkami. Torebka o długości do 14 mm, na trzonku, prawie kulista, z 6 ząb-: kami, otoczona kielichem. Siedlisko: Często na suchych łąkach, na bogatych w wapń rumowiskach, na terenach upra-j wnych; dochodzi aż do pięter wysokogórskich; w Tatrach maksymalnie do 1970 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Młode liście i pędy są zbierane na zupę, sałatki i jarzynę przygotowywaną podobnie jak kapusta albo szpinak. Korzenie! stosowano dawniej w lecznictwie. Roślina chętnie zjadana przez zwierzynę. Uwagi ogólne: Z powodu różnic siedliskowych niektóre cechy tej rośliny, jak forma wzrostu, wykształcenie korzeni i liści, są bardzo zmienne. Nazwa rodzajowa „lepnica" odnosi się do' kleistego gruczotowatego owłosienia górnych; odcinków łodygi u wielu gatunków. Goździkowate 3 szyjki odstające łukowato. Owocem jest torebka dłuższa niż kielich, otwierająca się 6 klapami. Nasiona małe, nerkowate, brunatne do czarnych. Siedlisko: Wszędzie Na gruzowiskach i te-i renach zachwaszczonych, na polach i w ogrodach. Dochodzi aż do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Chwast pochodzenia eura-, zjatyckiego rozpowszechniony na całym świe-j cie. Okres kwitnienia: Kwitnie przez cały rok, z wy-1 jątkiem najsurowszych miesięcy zimowych. I Zastosowanie: Dzięki łagodnemu smakowi nadaje się do zastosowania w zupach, jako jarzyna, a także jako sałatka. Od marca możnaj zbierać młode i świeże pędy. Uwagi ogólne: Niekiedy występują rośliny, u których brak listków kwiatowych. Jak wszyst-! kie chwasty, tak i gwiazdnica jest wskaźnikiem! obfitości azotu. Może ona kwitnąć i owocować prawie przez cały rok. Obok zastosowania jako dzikie warzywo gwiazdnica służy także ja-j ko karma, m.in. dla drobiu. Dzikie warzywa Ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna) Wygląd: Roślina trwała, wielołodygowa, do 30 cm wysokości, fz nitkowatymi korzeniami i mięsistymi bulwami korzeniowymi w kształcie maczugi. Łodygi leżące, często korzeniące się lub podnoszące, rozgałęzione, skrętolegle ulistnione; w pachwinach liści często tworzą się podłużne, białe bulwki. Mięsiste, błyszczące liście są trawiasto zielone, szeroko sercowato-nerkowate, z karbowanym brzegiem, nagie. Długie ogonki liściowe wyrastają z szerokiej pochwy. Wielkie złotożó-łte kwiaty stoją pojedynczo szczytowo, na długich szypułkach. Trzy listki okwiatu tworzą rodzaj kielicha, są zielone, jajowate; liście miodnikowe, w liczbie 8-12, są mniej więcej dwa razy dłuższe, mają typ płatków korony i są wąskojajowate, błyszczące, z długą łuską nektarową. Pręciki liczne, żółte. Siedlisko: Często, w wilgotnych i cienistycl miejscach, na łąkach, nad brzegami potoków w sadach, zaroślach, i żyznych lasach liściaa tych. Rozmieszczenie: Europa. Okres kwitnienia: Od marca do maja. Zastosowanie: Zbiera się pączki kwiato i młode liście przed kwitnieniem; później cie stają się ostre, a nawet trujące. Używa się ich do przyrządzania zup ziołowych i pikan: nych sałatek oraz na jarzynę. Pączki kwiat we marynowane w occie są dobrą przypraw, do mięs. Zawierające skrobię bulwki korzei niowe i rozmnóżki powinny być natomiasj zbierane dopiero po kwitnieniu. Gotuje się jako jarzynę. Uwagi ogólne: Jaskier rozłogowy (Ranuncul. repens) z pełzającymi rozłogami, trójdzieln mi liśćmi i trójklapowymi, nieregularnie zą kowanymi listkami, jest także jadalny. Jako roślina lecznicza -patrz str. 254. Knieć błotna, kaczyniec, kaczeniec (Caltha palustris) Wygląd: Trwała roślina błotna z silnym korzeniem, do 30 (60) cm wysokości. Zielona łodyga wewnątrz pusta, naga, u nasady często czerwono nabiegła, pełzająca i korzeniąca się albo podnosząca się, ku górze obficie rozgałęziona i wielokwiatowa. Liście okrągławo-serco-wate, karbowane lub ząbkowane; odziomkowe na długich ogonkach, łodygowe są na ogół nieco mniejsze i stopniowo mają coraz krótsze ogonki aż wreszcie stają się siedzące. Kwiaty wielkie, do 5 cm średnicy, koloru żółtka, błyszczące, spodem często zielonkawe. Działki o-kwiatu w liczbie 5, jajowate, ku podstawie na trzoneczkach, bez miodników. Pręciki liczne, z żółtymi pylnikami. Zalążni 5-8 z krótką szyjką. Owocem są mieszki rozpostarte gwiaździście, wielonasienne, z krótkim dzióbkiem, poprzecznie żyłkowane, prosto wzniesione lub zgięte. Siedlisko: Częsta i rozpowszechniona w mie scach wilgotnych, w olsach i łęgach, w zaro lach, na bagiennych łąkach, nad rowami i pr strumieniach, stawach itp.; w górach aż p piętro alpejskie. Rozmieszczenie: Większa część Europy, rza ko jednak w regionie śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od marca do czerwca, rząd ko jeszcze raz od lipca do października. Zastosowanie: Kaczyniec należy do pier szych zwiastunów wiosny, ale nie wolno je jego liści, ponieważ zawierają szkodliwy dl zdrowia alkaloid. Także bydło nie je tej m liny. Nadające się do spożycia okrągław -czworokanciaste pączki kwiatowe marynuj* się w słonej wodzie, occie albo oliwie. Jakd namiastkę kaparów można w podobny sposóS marynować także pączki kwiatowe mniszka) żarnowca i owoce nasturcji. Uwagi ogólne: Kaczyniec stanowi wielop stadową grupę taksonomiczną; zmiennymi c chami są głównie: forma wzrostu i wielkoś rozmiar liści oraz kształt mieszków jako owoc Jaskrowat Rzodkiew świrzepa (Raphanus raphanistrum) Krzyżowe f Wygląd: Jednoroczna roślina zielna z cienkim, wrzecionowatym korzeniem. Łodygi osiągają wysokoć 15-150 cm, są prosto wzniesione i wężykowato pogięte, rozgałęzione i zielono ulistnione, na ogół - zwłaszcza u nasady - szorstko owłosione i niebieskawo oszronione. Liście odziomkowe i dolne łodygowe mają ogonki, są lirowato pierzaste z jednym wielkim odcinkiem końcowym oraz z 4-5 zwiększającymi się ku szczytowi odcinkami bocznymi; te są jajowate, tępe lub zaostrzone i nieregularnie ząbkowane. Górne liście wyrastają skrętolegle, są podłużnie lancetowate i ostro ząbkowane, zwykle nie podzielone i ku nasadzie zwężają się w ogonek. Wielkie kwiaty, często zwisające, zebrane po 15-25 w szczytowe, luźne grona bez podsadki, są jasnożółte do białych, albo fioletowe. Cztery działki kielicha stoją wyprostowane w górę, s—^/^~7\ Wygląd: Jednoroczne f^jSffisy a ziele c'0 ®cm wys0_ \^$§j^\ jf§ kości, z cienkim ko-(/$§L¦ y/fw rżeniem palowym; na Kl^ 1/1 bardzo ciepłych i su-Z> /// chych stanowiskach 6? \^J^ świeża zieleń rośliny ¦^ często przybiera na górnej powierzchni odcień fioletowy. Łodyga prosto wzniesiona, zwykle rozgałęziona i ulist-niona, przeważnie u nasady szorstko owłosiona i ku górze łysiejąca. Liście do 20 cm długości, zazwyczaj szorstko owłosione; dolne odwrotnie jajowate, na ogonkach, lirowato pierzaste z wielkim, nieregularnie ząbkowanym odcinkiem końcowym; górne liście mniejsze, krót-koogonkowe lub siedzące, jajowato-podłużne, przeważnie nie podzielone, ale ostro i nieregularnie ząbkowane. Kwiaty średniej wielkości, siarkowożółte do białych, stoją na krótkich szy-pułkach w gęstych szczytowych kwiatostanach, rozciągających się po kwitnieniu. Działki kielicha cztery, poziomo odstające, zwykle nagie, są podłużnie eliptyczne, tępe, mają długość 5-10 mm, u nasady workowato wzdęte i często purpurowo nabiegłe. Cztery płatki korony opatrzone paznokciami są prawie dwa razy dłuższe od kielicha. Pręcików jest sześć: dwa krótkie i cztery długie. Zalążnia górna, dwukomo-I rowa, szyjka długości 4 mm z drobnym znamieniem. Szypułki owoców odstające w górę, o długości 1-3 cm. Owocem jest prosto wzniesiona łuszczyna przewęzista; dolny człon jest mały i bez nasienia, dalej łuszczyna jest rów-nowąska z 2-10 komorami nasiennymi, a kończy się krótkim dzióbkiem. Siedlisko: Częsty chwast upraw polnych, unikający wapiennego podłoża. Rozmieszczenie: Pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego, rozpowszechniona w całej Europie, z wyjątkiem dalekiej północy. Okres kwitnienia: Czerwiec-październik. Zastosowanie: Zebrane przed kwitnieniem młode liście i pędy, obgotowane w osolonej wodzie są spożywane jako jarzyna lub pikantny dodatek. Nasiona można przerabiać na musztardę. Krzyżowe po rozkwitnięciu z podwiniętymi brzegami. Cztery płatki korony, prawie dwa razy tak długie jak kielich. Pręcików sześć, dwa krótkie i cztery długie. Zalążnia górna, dwukomorowa, siedząca. Szypułki owoców odstające, krótkie i ku górze zgrubiałe. Łuszczyna poziomo odstająca, albo nawet odgięta w dół, smukła, mniej więcej do 4 cm długości, klapy owocu sklepione, z 3-5 wyraźnymi nerwami, nad nasieniem uwypuklone w postaci garbu. Siedlisko: Rozpowszechniony chwast pól uprawnych, szczególnie w zbożach jarych, ale także w ogrodach, przy drogach i na rumowiskach. Rozmieszczenie: Pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego, zadomowiona w całej Europie. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Młode liście na jarzynę. Uwagi ogólne: Nasiona gorczycy jasnej (Sina-pis alba) zawierają wiele oleju, którego jakość równa się najlepszym olejom jadalnym. Łuszczyna gorczycy jasnej jest szczeciniasto owłosiona, a dzióbek bocznie ściśnięty. Jako roślina lecznicza - patrz str. 263. Gorczyca polna (ognicha) (Sinapis anensis) #rs «# **¦ ier- * if ii Dzikie warzywa Vj& Jmm K4/ fi » Rukiew wodna (Nasturtium olficinale) Krzyżowe Wygląd: Roślina zwykle żyjąca w wodzie, trwała, naga lub tylko skąpo owłosiona, o wysokości 60—100 centymetrów. Łodygi rozgałęziają się, są puste wewnątrz, w dolnej części pełzające i tworzące liczne korzenie przybyszowe, w górnej części podnoszące się lub pływające. Liście są ustawione skrętolegle, pierzaste, ostre w smaku. Odcinki liści - u dolnych 1-3, u górnych 5-9 lub więcej - są okrągłe lub szerokojajowate, Kwiatostan na szczycie pędu oraz w pachwinach liści, kwiaty białe do przebarwionych na liliowo, pylniki żółte. Cztery płatki korony z długimi paznokciami, prawie dwa razy tak długie jak cztery odstające działki kielicha. Zaląznia dwukomorowa, górna. Luszczyna wzniesiona, prosta lub zgięta, na 13-18 mm długości. Siedlisko: Wody płynące, źródła; uprawy. Rozmieszczenie: Prawie na całym świecie. W Europie na północy po Szkocję, południową Szwecję i mniej więcej do 55° szer. geogr. półn. w Rosji. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Młode zioło jest w smaku gorzkie i aromatyczne, nadaje się jako dodatek do sałatek, przyprawa do twarożku lub wprost do nakładania na chleb. Nasiona są używane tak jak czarny pieprz. Rukiew była znana jako środek przeciw szkorbutowi. Jest zalecana przy witaminowych kuracjach wiosennych. Uwagi ogólne: Rukiew ma różne formy wzrostu. Postać płytkich wód: łodyga zielna, licie j nadwodne z 3-4 parami odcinków pierzastych. Postać głębokich wód: obła pływająca łodyga, zwykle nie kwitnąca, liście tylko z 1-2 parami odcinków. Dojrzała do kwitnienia postać młodociana: tylko z liśćmi nie podzielonymi. Postać lądowa: łodyga zielna, liście nie podzielone, najwyżej z 1-2 parami odcinków pierzastych. Jako roślina lecznicza - patrz str. 254. Gorczycznik pospolity (Barbaraea wlgaris) Krzyżowe Wygląd: Roślina jednoroczna lub trwała, naga, zielna, do 1 m wysokości, o smaku pieprzycy. Łodyga prosto wzniesiona, ulistniona i rozgałęziona. Liście ciemnozielone i błyszczące, ustawione skrętolegle na łodydze. Liście odziomkowe różyczkowe, liro-wato pierzaste, z 2-5 parami bocznych podłużnych odcinków i jajowatookrągławym od-odcinkiem końcowym; najwyższe liście obejmują łodygę, są nie podzielone, z ząbkowanym brzegiem. Małe, żółte kwiaty stoją w szczytowych, bezpodsadkowych, zwartych gronach, które rozciągają się po kwitnieniu. Działek kielicha cztery, zewnętrzne u nasady workowato rozdęte. Cztery płatki korony z paznokciami, prawie dwa razy tak długie jak kielich. Pręcików sześć: dwa krótkie i cztery długie. Gruczoły miodnikowe. Zaląznia dwukomorowa, górna. Luszczyny czworokanciaste, prosto odstające, na cienkich, 4-6-milimetrowych szypułkach, klapy owocu z nerwem środkowym, szyjka o długości 2-3 mm, znamię lekko dwuklapowe. W każdej komorze jeden rząd nasion. Siedlisko: Lubi gleby wilgotne; często na łą- j kach, polach uprawnych, nad brzegami, na j glebach piaszczystych i żwirowatych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa z wyjątkiem kilku grup wysp (Azory, Baleary, Sardynia, Kreta i Spitzbergen). Zastosowanie: Pora zbioru od zimy do wiosny. Młode liście są na wiosnę wspaniałą, łagodną, nieco gorzką sałatką. Liści zebranych zimą używa się po ugotowaniu jako jarzyny. Uwagi ogólne: Gorczycznik wiosenny (Barbaraea verna) z południowo-zachodniej Europy, którego górne liście łodygowe są także pierzaste, a łuszczyny bardzo cienkie (niewiele grubsze od szypułek), odznacza się przyjemniejszym i łagodniejszym smakiem i z tego powodu bywa użytkowany, a nawet uprawiany, szczególnie we Francji i w Anglii. Tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris) Krzyżów Wygląd: Zioło jedno- lub zwykle dwuletnie, wielopostacio-we, o wysokości do 50 (100) cm, z wrzecionowatym, drewniejącym korzeniem. Łodyga pojedyncza albo odstająco rozgałęziona, delikatnie bru-zdkowana. Liczne liście odziomkowe ułożone w postaci rozetki, na ogonkach, wąsko podłużne, nie podzielone lub ząbkowane do pierzastych, z odcinkami, które mogą być szeroko podłużnie ząbkowane albo wąsko zaostrzone. Liście łodygowe skrętoległe, siedzące, szerokimi uszkami obejmujące łodygę, nie podzielone do pierzastodzielnych. Najwyższe liście łodygowe są wąsko podłużne i całobrzegie. Kwiatostan graniasty, bez podsadek, początkowo gęsto ścinięty i wyglądający jak baldach, który w czasie owocowania silnie wydłuża się w grono; szypułki odstające. Małe, białe kwiaty nie mają zapachu. Cztery działki kielicha odstają prosto, cztery płatki korony (rzadk ich brak) są mniej więcej dwa razy tak długidj jak działki kielicha, odwrotnie jajowate, zwężone w krótki paznokieć. Pręcików sześć 2 krótkie i 4 długie, zalążnia dwukomorowa, górna, szyjka krótka z płaskim znamieniem, Bardzo charakterystyczny owoc jest wielo nasienną łuszczynką, trójkątny lub odwrotni sercowaty, ściśnięty, zwykle dłuższy niż sze szy, siatkowało żyłkowany, z wąskim rąbkiem prostym lub lekko sklepionym; w każdej komorze do 12 nasion. Siedlisko: Rozpowszechniony chwast towarzy szący osiedlom ludzkim. Rozmieszczenie: Cała Europa. Okres kwitnienia: Zależnie od okolicy - przezj cały rok. Zastosowanie: Młode liście rozetkowe spoży< wa się jako sałatkę lub jarzynę. Uwagi ogólne: Nasiona są używane tak jak gorczyca, wyciska się z nich także dobrz palący się olej. Jako roślina lecznicza -patrz str. 254. Modrak morski (Crambe maritima) Krzyżów Wygląd: Bujna, trwała roślina, naga, o wysokości 30-75 cm, z burakokształtnym, wielo-dzielnym korzeniem i wyprostowaną łodygą, rozgałęzioną od nasady. Jest ona mięsista, obła i gładka, o średnicy 2-3 cm, Również liście są mięsiste, wielkie, niebieskozielone, zatokowo ząbkowane do nieregularnie pierzastych. Dolne liście mają długość do 60 cm, są dtugoogonkowe, jajowato-podłużne, z 4-5 odcinkami, pofalowane. Ku górze liście stają się węższe, najwyższe są lancetowato równo-wąskie. Wybitne, graniaste kwiatostany, w czasie owocowania silnie rozpostarte, mają wielkie, białe kwiaty na odstających szypu-łkach. Cztery działki kielicha odstają, są podłużne z szerokim, białym, błoniastym rąbkiem, o długości 3-3,5 mm; tylko wewnętrzne mają u nasady woreczkowate wydęcie. Płatków korony 4, o długoci 6-10 mm, odwrotnie 88 jajowatych, u nasady krótko klinowato zwężonych, paznokcie zielonkawe. Pręcików sześć; 2 krótkie i 4 długie, te ostatnie w górnej część' opatrzone ząbkowatym wyrostkiem. Pylniki ż łte; miodniki. Zalążnia górna, dwukomorow dwuczłonowa, bez szyjki, znamię płaski Owocem jest łuszczyna przewęzista, prost wzniesiona na odstającej szypułce; doln! człon w kształcie trzonka, 1-4 mm długości, beznasienny; górny - jajowaty lub okrągławy, 7-12 mm długości, jednonasienny, niepękają-j cy, twardy i grubościenny, Siedlisko: Plaże, wydmy pierwotne i wydmij białe; w Polsce dotychczas nie odnaleziony. Rozmieszczenie: Wybrzeża Bałtyku, Atlantyk" i Morza Czarnego; często uprawiany. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Zupełnie młode pędy dają deli katną potrawę podobną do szparagów. Młod liście są używane jako jarzyna. Uwagi ogólne: W Europie Środkowej roślin chroniona - nie wolno jej zbierać. W Angli i Francji uprawiana jako warzywo. Pieprzycznik przydrożny (Cardaria draba) Krzyżowe .^aate^j. Wygląd: Żółtawozie-.^^^^^^^p' łona bylina, o wyso-ywĘ$gffix%F kości 15-90 cm, naga ¦^SĘT ~ lub skąpo owłosiona, >^|L^^ z długim korzeniem ^§ĘL palowym, który przez ^m liczne rozgałęzienia tworzy górne pędy boczne; służą one do rozmnażania wegetatywnego. Łodyga prosto wzniesiona, ku górze rozgałęziona, lekko kanciasta i zwykle krótko owłosiona, podobnie jak liście. Są one podłuż-no-eliptyczne, łukowato ząbkowane. Liście dolne na ogonkach z klinowatą nasadą; więdną jeszcze przed kwitnieniem. Górne liście są bezogonkowe, obejmujące łodygę, z sercowa-to-strzałkowatą nasadą. Małe, białe, pięknie pachnące kwiaty stoją w gęstych podbal-dachach bez podsadek. Cztery działki kielicha, skośnie odstające, tępe, z szerokim rąbkiem błoniastym, Cztery płatki korony, około dwa razy dłuższe od kielicha, z paznokciami; blaszka płatków odwrotnie jajowata. Pręcików Rzeżucha łąkowa (Cardaminepratensis) t Wygląd: Trwała, wieloposta-ciowa roślina zielna, niebieskawo oszroniona, o wysokości od 20 do 70 cm, z krótkim pełzającym kłączem. Prosto wzniesione, zwykle nie rozgałęzione łodygi są puste, mniej lub bardziej obłe i delikatnie bruzdkowane. Liście wykształcają się w rozmaitej postaci, są skąpo owłosione, często mają rozmnóżki. Liście odziomkowe układają się w rozetkę, mają długie ogonki i 1-7 par pierzastych odcinków bocznych; te ostatnie są jajowatookrągławe do nerkowatych z wielkim trójklapowym odcinkiem końcowym; liście łodygowe tylko na krótkich ogonkach lub siedzące z równowąskimi odcinkami. Kwiaty białe lub bladofioletowe z ciemniejszym żyłkowaniem stoją na długich, odstających szypułkach i zebrane są w pozbawione podsadek zwarte grona, wydłużające się w czasie owocowania. Działki kielicha żół- 90 sześć, dwa krótkie i cztery długie, pojedyncze. Sześć gruczołów miodnikowych, boczne są w kształcie półksiężyca. Zalążnia górna, dwukomorowa z 2-4 zalążkami. Graniaste owocostany są luźne, wydłużone, z długimi, odstającymi szy-pułkami. Sercowato wzdęte łuszczynki nie ot-l wierają się, są bez rąbka, z długą szyjką. Łuszczynki często zawierają tylko jedno nasienie, mniej więcej jajowate i słabo ściśnięte, gładkie, brunatne, w stanie wilgotnym śluzowate. Siedlisko: Głównie w obszarach suchych i ciepłych, na rumowiskach, przy brzegach dróg, na nasypach kolejowych - rozproszony, ale występujący w dużych grupach. Rozmieszczenie: Pochodzi prawdopodobnie z Europy Południowej, ale dzisiaj jest rozpowszechniony jako chwast prawie w całej Europie; w Alpach dochodzi do 2000 m n.p.m. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Zioło o ostrym smaku, służy jako korzenna przyprawa do sałatek i twarożku ziołowego. Pikantne nasiona są używane jak pieprz. Krzyżowe tawozielone, z białym błoniastym rąbkiem, o długości 3-4 mm. Płatki korony o długości 4,8-10 mm, z paznokciami; 6 prostych pręcików: 2 krótkie i 4 długie, pylniki żółte, 4 gruczoły miodnikowe. Zalążnia dwukomorowa, górna. Łuszczyna - do 40 mm długości - jest wąska, przedłużona o 1-2-milimetrową szyjkę z szerokim znamieniem. Szypułki owoców w górę odstające, w czasie owocowania zgrubiałe. Nasiona jajowato-podłużne, żółtobrunat-ne, w stanie wilgotnym nie są śluzowate. Siedlisko: Rozpowszechniona na wilgotnych i świeżych łąkach, w lasach łęgowych i wielogatunkowych liściastych, również na torfowiskach niskich i górskich łąkach. Rozmieszczenie: W Europie Środkowej szeroko rozpowszechniona; w Alpach dochodzi do 2600 m n.p.m. Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca. Zastosowanie: Młode liście, pędy i pączki używa się na surowo w sałatkach; w smaku są lekko gorzkie. 12772275 Warzucha lekarska (Cochlearia officinalis) Krzyżów f Wygląd: Wiecznie zielone, dwu- lub wieloletnie zioło, do 50 cm wysokości, zwykle nieco mięsiste, nagie. Wrzecionowaty, włóknisty korzeń wypuszcza liczne łodygi, również nie kwitnące. Łodygi są podnoszące się lub prosto wzniesione, kanciaste, bruz-dkowane, ulistnione, często rozgałęzione. Liście odziomkowe zebrane w luźne rozetki mają długie ogonki, są nerkowate, z powyginanym brzegiem; liście łodygowe są raczej jajowate ze skąpo grubo ząbkowanym brzegiem, najwyższe obejmują łodygę. Wielkie, białe, pachnące kwiaty są zebrane w luźne, początkowo nieco zwisające, grona na długich szypułkach. Cztery działki kielicha są wą-skoeliptyczne z białym błoniastym rąbkiem. Cztery płatki korony na trzonkach, podłużne, odwrotnie jajowate; sześć żółtych pręcików. Boczne żyłki listków kwiatowych pozostają # Wygląd: Silnie rozrośnięta, bardzo wie-lopostaciowa, często żółtawozielona półró-życzkowa bylina, do 50 cm wysokości. Z pełzającego, krótko rozgałęzionego kłącza o aromatycznym zapachu przypominającym goździki wyrasta płoną różyczka liści. Prosto wzniesione lub podnoszące się łodygi wyrastają z pachwin liści odziomkowych, są nagie lub kosmato owłosione, ale nigdy jedwabisto połyskujące. Dość sztywne liście są okrągławonerkowate, klapowane i nawet w stanie dojrzałym jeszcze nieco pofałdowane; 9-11-klapowane odcinki są zaokrąglone i nieregularnie spiczasto ząbkowane. Dolna strona liścia, podobnie jak ogonki liściowe, jest gęsto odstająco owłosiona. Liście łodygowe są tylko nieznacznie mniejsze niż odziomkowe, ale ich przylistki są ząbkowane. Niepozorne, małe, zielone, obupłciowe kwiaty ze- wolne albo zbiegają się w sieć po obu str nach linii środkowej. Łuszczynki na odsta jących szypułkach, jajowate do kulistych, za okrąglone po obu stronach, z krótką, trwał? pozostającą szyjką. Czerwonobrunatne n siona są okrągławe, nieco ściśnięte. Siedlisko: Na wilgotnych zasolonych glebacl na wybrzeżu i w głębi lądu, i na glebac torfiastych i wapiennych. Rozmieszczenie: Na wybrzeżach północno-z chodniej Europy oraz w górach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwc formy górskie - do sierpnia. Zastosowanie: Świeże liście mają smak ost podobny do rzodkwi i są używane na surow! z dużą ilością śmietany jako sałatka, gotów ne jako jarzyna, a w małych ilościach ja pikantna przyprawa do wszelkiego rodzaju p traw. Dzięki wysokiej zawartości witamin C warzucha była uważana za skuteczny śf dek przeciw szkorbutowi; chętnie była stos wana w kuracjach wiosennych - z nasion wyj ciskano leczniczą esencję warzuchową. Różowa brane są w kwiatostan, często wybitnie wieloJ kwiatowy. Szypułki są mniej lub bardziej n; gie. Cztery działki kielicha pozostają zwykł krótsze niż kubeczkowate dno kwiatowe (hył pancjum), cztery listki przykieliszka z koli krótsze niż kielich; płatków korony brak. Siedlisko: Częsty i rozpowszechniony ni wrzosowiskach, świeżych i wilgotnych łąkach! w zaroślach i lasach, a w górach również n skałach w piętrze alpejskim. Rozmieszczenie: Środkowa i zachodnia Eur pa, po południową Szwecję na północy i śro kową Grecję na południu. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Zbiera się młode liście, który używa się na surowo do sałatek i jarzyn or jako przyprawę; suche liście, również roślii kwitnących, dają herbatkę leczniczą o wieloj rakim zastosowaniu. Uwagi ogólne: W środku liści znaleźć możn rankiem błyszczącą kroplę wody, zbierają się z kropelek, wydzielanych na brzegu liści Jako roślina lecznicza - patrz str. 257. Przywrolnik pospolity (Alchemilla vulgaris agg.) 80 Krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis) Rózowatd Wygląd: Prosto wzniesiona, naga, półrozetkowa bylina, do 1 m wysokości, z ciemnobrunatnym, silnym, rozgałęzionym korzeniem opatrzonym grubymi włóknami. Łodyga prosta, górą widlasto rozgałęziona i nieco ulistniona, , wewnątrz pusta, bruzdkowa-1 na i nieco błyszcząca, podobnie jak górna powierzchnia liści. Liście na długich ogonkach, z błoniastymi, częściowo przyrośniętymi przylistkami, nieparzystopierzaste, z 3-7 parami listków. Listki mają długość do 5 cm, są na ogonkach, jajowate lub jajowato-podłużne, u nasady sercowate, z każdej strony przynajmniej z 12 ostro spiczastymi ząbkami. Liście łodygowe, w liczbie 3-4, są mniejsze i mają tylko 3-4 pary listków. Niepozorne, małe, obu-płciowe kwiaty zebrane są w prosto wzniesione na długich szypułkach gęste, kuliste lub walcowate główki o długości 1-3 centymetrów. Cztery działki kielicha są tępe, ciemnobrun noczerwone; brak zewnętrznego kielisz i płatków korony. Cztery pręciki mają czerw-ne, odstające nitki prawie tak długie jak lich, a pylniki małe i żółte. Zalążnia jest doh szyjka ma pędzelkowate znamię. Powi szone, czworokanciaste i wąsko oskrzydlou' gładkie i suche dno kwiatowe osłania pr-dojrzewaniu orzeszek. Siedlisko: Na suchych i wilgotnych łąk - bardzo rozpowszechniony aż po piętro i alpejskie. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z w jątkiem północy; w regionie śródziemnomo kim występuje wyłącznie w górach. Okres kwitnienia: Od czerwca do wrześ - października. Zastosowanie: Zbiera się młode liście i p-przed kwitnieniem; nadają się one na jarzy sałatkę lub zupy ziołowe. W Alzacji krwiśc! wchodzi w skład wiązek ziół, poświęcan w kościołach w święto Wniebowzięcia. Krwiściąg mniejszy (Sanguisorba minor) Różo Wygląd: Prosto wzniesiona, naga albo owłosiona bylina półrozetkowa o wysokości do 1 m z silnym, drewniejącym kłączem. Łodygi jedna lub wiele, prosto wzniesione lub podnoszące się, cienkie, obłe lub kanciaste, owłosione co najwyżej w dolnej części rozgałęzione i ulistnione, często nabiegłe ciemnoliliowo. Liście nieparzystopierzaste z 3--12 parami listków. Są one okrągławe do eliptycznych, mniej więcej jednakowej wielkości, nagie, sieciowato unerwione, grubo ząbkowane z 3-9 ząbkami po każdej stronie. Przylistki małe, w większości zrośnięte z ogonkami liściowymi. Główki kwiatowe są liczne i mają długie szypułki; są okrągławe do jajowatych o średnicy 1-3 cm. Kwiaty otwierają się w kwiatostanie od dołu ku górze, przy czym dolne są zazwyczaj męskie, środkowe obupłciowe, a najwyższe przeważnie żeńskie. Szypułki kwiatowe są krótkie, każda z jeJ przysadką i dwoma podkwiatkami. Kielich kształt pucharu; cztery działki zabarwione t natnoczerwono odpadają po przekwitnie Brak zewnętrznego kieliszka i korony kwia wej. Siedlisko: Rozproszony na suchych łąk" i kamienistym podłożu, na nasypach i przyd żach, tylko sporadycznie osiąga piętro su" pejskie. Rozmieszczenie: Pochodzi z obszaru śródz mnomorskiego; rozpowszechniony w Euro aż po południową Szwecję i środkową Rosj Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca. Zastosowanie: Korzenie i liście o świeżym < matycznym zapachu dostarczają dobrej ja ny. Liście mogą być przyrządzane jak szpi lub sałata, a szczególnie są lubiane jako p prawa, do zup, ogórków, wina albo brandy. Uwagi ogólne: Krwiściąg mniejszy jest bar zmienny, szczególnie pod względem wielk ci, formy wzrostu oraz wyglądu powierzc dna kwiatowego. 94 Kuklik zwisły (Geum rivale) Różowate jM&^u Wygląd: Bylina pół-I^sJy/iAf^t rozetkowa z krótkim, ^^]\y^^^9 grubym, ciemnobru-X^^^^^^* natnym, a wewnątrz ^^Sś^p białoczerwonawym 2?&^&f kłączem. Łodygi ma- łf ją wysokość mniej więcej do 50 cm, są prosto wzniesione lub podnoszące się, gru-czołowato owłosione, w górze rozgałęzione i często czerwonobrunatno nabiegłe. Rozetko-we liście mają długie ogonki i są nierównomiernie lirowato pierzaste z 3-6 parami nierównych odcinków. Końcowy odcinek jest duży, głęboko wcięty lub klapowany. Górne liście łodygowe są już tylko trójdzielne. Przylistki liści odziomkowych są zrośnięte z ogonkiem liściowym tworząc pochwę. Bladożółte lub różowo zabarwione kwiaty stoją w 3-5-kwia-towych, zwieszających się główkach na długich, gruczołowato owłosionych szypułkach. Przylegające działki kielicha, w liczbie pięciu, są brunatnoczerwone, trójkątno-lancetowate, Kuklik pospolity (Geum urbanum) \\ A ywi Wyfl'^ Półrozetko- u mhlf^^ wa' owtosiona bylina Vi fflsfjlE^ z P'on3 rozetN I iści \i\ iil*§r z'mui3c3' °^° 1>3 m ^^^*^^sls, wysokości, z krótkim, {PjT ^§5^ z przodu zgrubiałym, lA\ walcowatym kłączem; »» jest ono obrączko- wane, brunatnożółtawe, wewnątrz barwy mięsa do lila. Łodygi wyrastają z pachwiny liścia odziomkowego, są prosto wzniesione, często na dole łukowate, cienkie, niewyraźnie kanciaste, rozgałęzione i ulistnione. Liście odziomkowe mają krótkie ogonki, są przerywane, lirowato-pierzaste, z 1-5 parami niejednakowych, podwójnie grubo piłkowanych odcinków i jednym dużym, okrągtawym, głęboko klapowanym odcinkiem końcowym. Liście łodygowe są duże, 1-5-dzielne lub trójczęścio-we, z wielkimi, okrągtawo-nerkowatymi, nieregularnie ząbkowanymi przylistkami. Lśniąco żółte kwiaty na długich, prosto wzniesionych, gruczołowato owłosionych szypułkach są ze- 96 długo zaostrzone i gruczołowato owłosionej - podobnie, jak 5 równowąskich, krótszych listków przykieliszka. Prosto wzniesione płatki korony są mniej więcej tak długie jak kielich, u nasady zwężone, odwrotnie sercowate, długo utrzymujące się. Szyjka szczytowa. Owłosione owocki mają na szczycie hakowatą resztę szyjki i siedzą na opatrzonym trzonkiem dnie kwiatowym. Siedlisko: Rozpowszechniony w lasach łę-j gowych i bagiennych, na wilgotnych, zasobnych w próchnicę łąkach, nad źródliskami, brzegami cieków i na torfowiskach niskich; w górach dochodzi do piętra subalpejskiego. Rozmieszczenie: Większa część Europy; brak go w regionie śródziemnomorskim, na wszystkich wyspach i na Nizinie Węgierskiej. Okres kwitnienia: Od kwietnia-maja do lipca,] rzadko ponownie kwitnący w jesieni. Zastosowanie: Kuklik zwisły jest używany podobnie do kuklika pospolitego jako jarzyna liściowa. Wartość użytkowa i działanie lecznk cze są mniejsze niż u kuklika pospolitego. Różowate brane w luźne kwiatostany o nielicznych kwiatach. Działki kielicha trójkątno-podłużne, zaostrzone, później odgięte w tył, listki przykieliszka mniej więcej o połowę krótsze, wąskolan-cetowate i obustronnie owłosione. Płatki korony okrągławo-podłużne, u nasady prawie nie zwężone, płasko odstające i szybko opadające. Owłosione owocki stoją bez szypułek w kulistych gtówkach. Siedlisko: Często na siedliskach wilgotnych, w lasach, zakrzewieniach, przy murach i na: wysypiskach. Rozmieszczenie: Większa część Europy, z wy-l jątkiem skrajnej północy. Okres kwitnienia: Od maja do października. Zastosowanie: Młode, zebrane wiosną liście używane jako sałata albo po obgotowaniu w osolonej wodzie - jako jarzyna. Korzenie zbiera się w jesieni albo na wiosnę na korzenną przyprawę. Uwagi ogólne: Gorzkim w smaku korzeniom przypisywano niegdyś wartość leczniczą. Jako roślina lecznicza - patrz str. 249. Rozchodnik purpurowy [S. purpureum = Sedum telephium)!! Gruboszowa' ^gjg|jjj||^ Wygląd: Zioło wielo- JSkkĘbĘs^ le,nie> bardzo oka-^^^^^^fe zate, do 60 cm wyso-\kff]F®Ęk k°^c'' z korzeniem yffif w kształcie buraka ftsJW i skrętoległymi liść- \Mę mi. Pęd prosto wznie- ^*^ siony, nie rozgałęzio- ny lub gałęzisty w górnej części. Liście płaskie, grubawe, lancetowate, na brzegu ząbkowane, w nasadzie zwężone, o długości 2-7 cm, żywo zielone. Kwiaty małe, gwiazdkowa-te, gęsto skupione w wiechowatych kwiatostanach. Pojedyncze kwiaty jaśniej lub ciemniej purpurowoczerwone, z 5 wąskimi, niezrośnię-tymi płatkami korony i 10 pręcikami. Działki kielicha małe, niepozorne, w nasadzie nieco skupione. Nie wykształca się jednolita zaląż-nia, jest podzielona na 5 owocolistków. Owocami są suche, pękające mieszki. Siedlisko: Suche i wilgotne, niezbyt cieniste, często kamieniste miejsca na brzegach cieków i na skraju lasów i zarośli. —.fg Wygląd: Delikatne SZffijWM zioło o wysokości do r^^Cm®!sx ®cm'trwate w częś" ^^%M^^x ciach podziemnych, y'-~:Mgm tworzące luźne dar-I 'pwE nie> z rozetk? 'iści JĘW\j^P u nasady i podziem-lĘ//f^A^~' nymi rozłogami. Łodyga prosto wzniesiona, z nielicznymi, skrętoległymi liśćmi, trójkanciasta, naga lub skąpo owłosiona. Liście nerkowate, na długich ogonkach; szczególnie dolne - grubo karbowane, o nasadzie sercowatej; blaszka liściowa ma ponad 2 cm długości i jest tak samo szeroka lub jeszcze szersza. Liście łodygowe wyraźnie mniejsze i tylko na krótkich ogonkach; wszystkie liście skąpo owłosione i intensywnie zielone. Kwiaty, zebrane w jednej płaszczyźnie w podbaldach, są małe i otoczone żółtozielonymi przysadkami, podobnymi do liści. Kwiaty małe, tylko z 4 krótkimi, jajowatymi działkami kielicha, bez płatków korony. Wewnątrz kwiatu znajduje się 8 krótkich pręcików oraz żółty Rozmieszczenie: Europa Środkowa do SkarJ dynawii, w obszarze śródziemnomorskim -Iko w najbardziej północnych częściach, Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Młode, soczyste liście o smakr korzennym dodaje się do sałatek ziołowych! Użyte same są zbyt ostre w smaku. Mnie nadają się na jarzynę gotowaną. Uwagi ogólne: Podobny z wyglądu jest używa-i ny w ten sam sposób rozchodnik wielki (Są dum maximum), który wyróżnia się żółtawo] zielonymi kwiatami i niebiesko oszronionymi^ liśćmi. Niekiedy bywa uprawiany, jednali w Europie Środkowej nie w każdym roku dc-J chodzi do kwitnienia. Nie kwitnących pędó tworzącego darnie rozchodnika ościstego (S dum reflexum) z grubymi, małymi liśćmi kol: czasto zakończonymi w kształcie igieł, złot-żółtymi kwiatami i płatkami korony o wiel dłuższymi, niż kielich - używa się jako sałatę albo dodatku do zup ziołowych. Występuj w Europie Środkowej i Północnej na siedli" kach suchych i żwirowatych. Skalnicowat miodnik w kształcie krążka. Zalążnie na wp zrośnięte z dnem kwiatowym, prawie doln z 2 szyjkami. Dojrzały owoc jest jednokomor wą torebką. Siedlisko: W miejscach cienistych i wilgotnyc często w pobliżu rzek lub potoków. Rozmieszczenie: W Europie Środkowej i PółJ nocnej przekracza górną granicę drzew. Bral| jej w Europie Południowej. Okres kwitnienia: Od marca do maja. Zastosowanie: Delikatne zioło używane je jako sałata. Na wilgotnych stanowiskach moż być zbierane już bardzo wcześnie. Uwagi ogólne: Podobna śledziennica naprz ciwlistna (Chrysosplenium oppositifolium) m zasięg bardziej zachodni i lekko przesunie na południe. Szczególnie we Francji roślina jest używana jako sałata. Mimo braku płatkó korony śledziennica jest zapylana przez ow dy. Wabi je nektar, wytwarzany wewnąt kwiatu, jak również płaski, rozłożysty kwiat stan, w którym żółtawe przysadki przejęły fu keję płatków korony. Śledziennica skrętolistna [Chrysosplenium alternifolium) 98 Rutwica lekarska (Galega officinalis) Motylkowa Wygląd: Trwała roślina zielna, do 1 m wysokości, intensywnie zielona, naga lub skąpo owłosiona, z długim korzeniem palowym i krótkim kłączem o wielu głowiastych rozgałęzieniach. Liczne prosto wzniesione, zwykle nie rozgałęzione łodygi, są wewnątrz puste, bruzdkowane, ulistnio-ne skrętolegle. Liście krótko-ogonkowe, nieparzystopierza-ste, zwykle z 11-17 parami odcinków. Odcinki eliptyczne do lancetowatych, zaokrąglone lub zaostrzone, z wyraźnym kolcem na końcu. Małe przylistki są wolne, półstrzałkowate. Nieco zwisające kwiaty zebrane są w wielokwiatowe, długoszypułkowe grona, wyrastające z pachwin liści. Szypułki są cienkie, z dwoma trwałymi, szydlastymi przysadkami. Kielich jest dzwonkowato zrośnięty, z 5 szydlastymi ząbkami dłuższymi niż rurka. Motylkowate kwiaty mają 5 płatków korony; są one białe, z wyjąt- kiem niebieskawego żagielka, który jest ta długi, jak tępa łódeczka; skrzydełka pozostają! nieco krótsze. Pręcików jest 10, wszystkie zr śnięte. Nagie, czerwonobrunatne strąki stój skośnie wzniesione. Siedlisko: Na wilgotnych łąkach, nad brzega rzek, preferuje żyzne i ciepłe gleby; uprawiaj na jako roślina pastewna i ozdobna, częst: dziczejąca. Rozmieszczenie: Przeważnie w regionac wschodniej, środkowej i południowej Europy. Okres kwitnienia: Od lipca-sierpnia aż do jej sieni. Zastosowanie: Młode liście są spożywanJ w krajach południowej Europy jako sałata. D wniej roślina ta uchodziła za ulubiony środę leczniczy przy gorączce, dżumie i ukąsz niach jadowitych wężów. Uwagi ogólne: Nazwą „ruta" (rutwica) okre" lano dawniej wszystkie rośliny, o podziel nych liściach; przypisywano im wielką mol leczniczą i czarodziejską. Jako roślina lecznicza - patrz str. 251. Groszek bulwiasty (Lathyrus tuberosus) Motylkowa! Wygląd: Trwała, zielna roślina pnąca, naga lub prawie naga, z pełzającymi podziemnymi rozłogami i zgrubiałymi bulwami korzeniowymi wielkości orzecha laskowego. Łodyga płożąca się lub pnąca, do około 1,2 m długości, czworokanciasta, ale nie oskrzydlona. Ogonki liściowe są kanciaste, liście z jedną parą pierzastych odcinków, wybiegające w tęgi, rozgałęziony wąs. Odcinki liściowe eliptyczne lub podłużne, tępe albo z krótkim szpicem, słabo unerwione równolegle. Przylistki mniej więcej tak długie, jak ogonki liściowe, wąsko jednostronnie strzałkowate. Wielkie, karminowoczerwone, pachnące kwiaty wyrastają w 2-7-kwiatowych, luźnych gronach w pachwinach liści. Lancetowate przysadki są tak samo długie, jak szypułki kwiatowe. Kielich dzwonkowato zrośnięty, z 5 ząbkami niejednakowej wielkości. Żagielek kwiatów motylkowatych ma szerokość większą niż d gość, wycięty, skrzydełka są krótsze, obejmuj jące silnie zgiętą łódeczkę, Z 10 pręcików 9 jest zrośniętych w rynienkę, szyjka z górnej strony puszysto owłosiona. Siedlisko: Na polach zbożowych, przydrożac" wałach nadrzecznych i kolejowych; gatune ciepłolubny, rośnie dostępnie na ciężkich glej bach na podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: Cała Europa z wyjątkie skrajnej północy i południa. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Zastosowanie: Bulwy korzeniowe są twardi ciemnobrunatne; zawierają skrobię i cukiei Spożywane na surowo mają cierpki smak, gol towane są przyrządzane na różne sposobi jak kartofle albo prażone, jak kasztany. Możni z nich uzyskiwać także dobry olej jadalnjj W lecznictwie stosuje się je przy czerwonej i biegunkach. Uwagi ogólne: Bulwy korzeniowe osiągają Pj tną wielkość w trzecim lub czwartym roku i pj oddzieleniu wyrastają w nową roślinę. 100 Dzikie warzywa #f^ &*%_ * ftlfc % im Koniczyna łąkowa (Trifoliumpratense) Motylkowat s& Wygląd: Trwała roś- L&&\ lina zielna, wielopo- $f^|) staciowa, mniej lub l|||/ bardziej białawo /<#rg|l|ss^ owłosiona, z silnie jś^ww*F^^ rozwiniętym bardzo Ęffllipy Y^^ĘHk długim korzeniem pa- \ ^»M |QWym j |jCZnymj fo. rżeniami bocznymi. Skrócony pęd główny otacza rozetka liści; z ich pachwin wyrastają prosto wzniesione łodygi o wysokości do 50 centymetrów. Często są one tylko krótko rozgałęzione, bruzdkowane do kanciastych, nieco ściśnięte, owłosione i czerwono nabiegle. Trójdzielne liście są długoogonkowe, najwyższe liście łodygowe - prawie siedzące. Listki na krótkich ogonkach są odwrotnie jajowate, po-dłużno-lancetowate lub prawie okrągłe, z obu stron zaokrąglone i na szczycie lekko wycięte, pod spodem owłosione, z wierzchu często łysiejące, lśniąco zielone z jaśniejszymi albo czerwonawobrunatnymi plamkami, na brzegach orzęsione. Przylistki trójkątne, zakończo- Groszek nadmorski (Lathyrus maritimus v^ y\ Wygląd: Trwała roś- N^k *\y lina zielna, na ogół \%y^" naga, ale czasem \\ również owłosiona. \Vk Łodygi przeważnie ^|||\ płożące się lub pod- <||?^^ noszące, do około 40 cm długości są obłe, skąpo owłosione, zwłaszcza w dolnej części delikatnie czerwonobrunatno plamiste, od nasady rozgałęzione i skrętolegle ulistnione. Liście krótkoogonkowe, trójdzielne. Listki odwrotnie jajowate do lancetowatych, na szczycie spiczasto wybiegające, na brzegu orzęsione, na bardzo krótkich ogonkach lub siedzące. Przylistki jajowate, spiczaste albo zaokrąglone. Wielkie siarkowożółte kwiaty stoją pojedynczo w pachwinach liści na szyputkach o długości do 15 cm, znacznie przerastających liście. Kielich zrośnięty rurkowato-dzwonko-waty; rurka delikatnie czerwonawo plamista. Działek kielicha 5, równej wielkości; są one krótsze od rurki, wąskolancetowate, na brze- ne cienkim ostrym szpicem, górne - szerok zrośnięte z ogonkiem liściowym. Kwiaty kar minowo- lub mięsistoczerwone, rzadziej żółtawe lub białe, zebrane są w wielokwiatowe. kuliste lub jajowate główki. Kielich rurk wato-dzwonkowaty, często czerwono nabiegły 10-nerwowy, przylegająco owłosiony; najna szy ząbek jest wyraźnie dłuższy. Płatki korony kwiatów motylkowych zrośnięte nasadą i prę-l cikami w rurkę zawierającą nektar. Strąk jajowaty ze zgrubiałym szczytem i cienką skórką. Siedlisko: Rozpowszechniona na żyznych łąkach, polach, w świetlistych lasach, na glebach zasobnych w substancje odżywcz" i o dobrym drenażu; w Alpach rośnie naw" powyżej 3000 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkie skrajnej północy. Okres kwitnienia: Od maja do września, a nieraz do późnej jesieni. Zastosowanie: Młode liście są przyrządzan jako jarzyna, mniej więcej tak jak szpinak. Motylkowat' gu orzęsione. Kwiaty motylkowe, do 30 mm długości, z wielkim (zwracającym uwagę), sterczącym, odwrotnie jajowatym lub serco-watym żagielkiem, ozdobionym u nasady czerwonawymi żyłkami. Znacznie krótsze skrzydełka obejmują zgiętą łódeczkę. Pręciki są zrośnięte w zwartą rurkę, szyjka na szczycie jed-i nostronnie błoniasta, utrzymująca się przy' dojrzewaniu owocu. Strąk w przekroju kwadratowy, do 5 mm długości, czworokanciasty, nagi z gładkimi skrzydełkami owocu. Siedlisko: Na wilgotnych łąkach i nad rowami na glebach zasobnych w wapń; w Alpach d chodzi do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południ wa, na północy po południową Szwecję. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Młode strąki i nasiona dajaj smaczną jarzynę. Uwagi ogólne: Groszek czerwony (Tetragonolfc bus purpureus) z prosto wzniesionymi łodyga mi i ciemnoczerwonymi, parzysto ustawionymi kwiatami - jest tak samo chętnie spożywany. = Tetragonolobus maritimus) 102 Portulaka pospolita (Portulaca oleracea) Portulakowa Wygląd: Roślina jednoroczna, naga, mięsista o wysokości około 30 cm. Łodygi, rozgałęzione od nasady, są płożące lub podnoszące się, błyszczące i często czerwono nabiegłe. Mięsiste, błyszczące ciemnozielone liście są ułożone skrętolegle, w górnej części prawie naprzeciwległe; są skupione, siedzące, podłużnie odwrotnie jajowate z klinowatą nasadą. Przylistki szczeciniaste. Małe, białe lub żółtawe, szybko przemijające kwiaty wyrastają pojedynczo lub po dwa, trzy, przeważnie szczytowo na widlastych gałązkach albo w pachwinach liści. Kielich dwudzielny zaopatrzony w tępą stępkę, po przekwitnieniu odpadający. Płatków korony zwykle pięć, odwrotnie jajowatych, u nasady lekko zrośniętych, pręcików 7-12. Zalążnia półdolna, je-dnokomorowa, szyjka 3-6-dzielna, nitkowata. Puszka odwrotnie jajowata, otwierająca się wieczkiem; czarne nasiona są nerkowate i p kryte krótkimi brodawkami. Siedlisko: Pierwotnie hodowana jako roślin uprawna, zdziczała i w wielu miejscach zad mówiona. Rozmieszczenie: Głównie w południowej i śr dkowej Europie. Okres kwitnienia: Od lipca do października. Zastosowanie: Cała roślina, o smaku lekk słonym, zbierana przed kwitnieniem jest używana do sałatek, jarzyn albo zup ziołowych. Liście marynowane w soli albo occie (możną również użyć wina) nadają się na przetwory zimowe. Używana przy stanach zapalnych i jako środek przeciw szkorbutowi. Uwagi ogólne: Podgatunek portulaki o masyw-J niejszej, wyprostowanej formie wzrostu (PoĄ tuląca oleracea ssp, sativa) jest uprawiany] jako warzywo. Portulaka wielkokwiatowa (Pi grand/flora) jest lubianą rośliną ozdobną. Ga-J tunki należące do tej rodziny są rozmieszczc-J ne głównie w zachodniej i andyjskiej część Ameryki. Szczawik zajęczy (Oxalis acetosella) Szczawikowatei Wygląd: Roślina trwała, słabo owłosiona, o wysokości około 15 cm, z poziomo pełzającym, delikatnym kłączem o nieograniczonym wzroście; jest ono pokryte podobnymi do ząbków, czerwonawymi, mięsisto zgrubiałymi resztkami odpadłych liści. Liście odziomkowe, na ogonkach do 10 cm długości, trójlistkowe, przypominające koniczynę. Listki na bardzo krótkich ogonkach, od spodu nabiegłe ciemnoczerwono, są odwrotnie sercowate, wycięte, nagie lub na dolnej stronie skąpo owłosione. Ogonki liściowe owłosione, u nasady mięsisto rozszerzone. Przylistki małe, jajowate, spiczaste. Kwiaty pojedynczo na skąpo owłosionych, dłuższych od liści szypułkach, wyrastających przy ziemi z pachwiny liści. Działek kielicha pięć, wolnych, podłużnie jajowatych, tępych, z zewnątrz owłosionych; płatków korony pięć, białych lub różowych, z fiole- towymi żyłkami i żółtą plamą u nasady, od-l wrotnie jajowatych, w nasadzie między sobą lekko zrośniętych. Pręcików dziesięć; wewnętrzne są krótsze od pięciu nitkowatych szyjek. Późniejsze kwiaty mają krótsze szypułki, często są bez płatków, pozostają zamknięte i sąj samopylne. Zalążnia górna. Siedlisko: Rozpowszechniony w wilgotnych bogatych w próchnicę lasach liściastych i szpi Ikowych, w zaroślach, na torfowiskach, na sta! rych pniakach drzew; w górach dochodzi aśj do piętra subalpejskiego. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, n^ południu rzadziej. Okres kwitnienia: Kwiecień, maj; tu i ówdziej kwitnie powtórnie w jesieni. Zastosowanie: Liście o kwaskowatym smakuj zbierane są na wiosnę jako dodatek do sała-j tek, zup ziołowych i jarzyn. Dzieci zjadają chętnie liście (i kłącza) na surowo dla orzeźj wienia. Liście można konserwować z cukrem na zimę. W większych ilościach są one jednaj trujące. »-.' , "^h Dzikie warzywa Dzikie warzywa Wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis) Wiesiołkowate € Wygląd: Roślina dwuletnia, o wysokości 1,5 m, mniej lub bardziej owłosiona, z mięsistym korzeniem w kształcie buraka. W pierwszym roku wypuszcza tylko przylegającą do ziemi rozetkę liści. Prosto wzniesiona ulistniona łodyga rozgałęzia się tylko w górnej części; jest ona kanciasta, ogru-czolona i skąpo owłosiona, plamista. Liście odziomkowe są podłużne, odwrotnie jajowate, tępe, zwężone w długi ogonek, często czerwono nabiegłe. Odstające, czysto zielone liście łodygowe na bardzo krótkich ogonkach są skąpo owłosione, podłużnie lancetowate z małym szpicem i delikatnie ząbkowanym brzegiem. Wielkie, żółte, pachnące kwiaty wyrastają pojedynczo z pachwin liści prosto wzniesionego kwiatostanu; otwierają się wieczorem, dolne zawsze przed górnymi, i więdną następnego poranka. Cztery lancetowate, dłu- -* Wygląd: Roślina trwała, do ij\ 2,0 (2,5) m wysokości z gru- Jf/fWW bym drewniejącym kłączem. jtffpĄ, ^ Pączki pędowe, założone ^JJv\ u nasady zeszłorocznego pę- LCSli|^ du i chronione gęstymi łusko- ^^ptjj watymi liśćmi, zimują pod \ WW ziem^iz nicn wyrastają pros- \ ifwflfe '° wzniesi°ne łodygi, gęsto \ »W5? skrętolegle ulistnione i rza- ^/w^^~ dko rozgałęzione. Łodygi są t8 obłe lub lekko kanciaste, czę- sto czerwono nabiegłe. Liście podobne do wierzbowych lub tylko krótkoogonkowe są wiotkie, lancetowate, do 3,5 cm długości, spodem niebieskozielone, z dobrze rozwiniętymi nerwami bocznymi, na brzegu podwinięte i opatrzone bardzo małymi ząbkami. Listki podkwiatowe mają szydlaste ostrze. Bardzo liczne, duże, purpurowoczerwone, rzadko białe kwiaty zebrane są w długie, szczytowe, piramidalne grona; pączki kwiatowe zwisające. Cztery równowąskolancetowate, z ze- go zaostrzone działki kielicha osiągają dwie trzecie długości rurkowato przedłużonego dna kwiatowego; w pączku są one przyciśnięte do] siebie, później odgięte w tył. Cztery odwrotnie! jajowate lub sercowate płatki korony, na krótkich i szerokich trzoneczkach, są znaczniej dłuższe od ośmiu pręcików; zalążnia jest doi-! na, szyjka czteroczęściowa. Siedlisko: Nasypy kolejowe, przydroża, brzegp rzek, żwirownie i piaskownie, kamieniołomy^ i mury; w górach aź do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Pierwotnie zawleczon z Ameryki Północnej, obecnie rozpowsz-chniony prawie w całej Europie. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: W jesieni lub na wiosnę, zanim wyrośnie pęd kwiatowy, zbiera się korzenia i przyrządza je na wiele sposobów: gotowanej i pocięte jako sałatkę albo tak jak żywokost na jarzynę. Liście są niejadalne. Uwagi ogólne: Do bardzo szybkiego rozprze] strzenienia się tego gatunku przyczyniło si' chyba również używanie go jako warzywa. Wiesiołkowat wnątrz czerwonawe działki kielicha są prawie tak długie jak korona. Cztery płatki korony, ni trzoneczkach, są odwrotnie jajowate do okrągi ławych, dolne nieco mniejsze niż górne. Pręcików osiem, nachylonych ku sobie. Zalążnia dolna. Szyjka początkowo zgięta w dół, zna mię czteroczęściowe. Torebka długa i wąska często czerwonawa, pękająca wzdłuż osi śr dkowej owocolistków. Liczne gładkie, podłuż ne nasiona z pęczkiem włosków na czubku. I Siedlisko: Gromadnie na przydrożach, zrębao leśnych i pogorzeliskach, na piaszczystyclj i skalistych zboczach, na nasypach kolejowyc' w górach dochodzi do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Cała Europa, na południ rzadsza. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Młode liście przyrządza się j ko sałatkę albo jako jarzynę podobną do kap sty. Młode, nieco słodkawe odroślą i pęd zebrane przed kwitnieniem i przyrządzone ja szparagi, dają wyborną, pożywną jarzynę. Li cie suszy się i gotuje jako herbatkę. Wierzbówka kiprzyca (Epilobium angustifolium) Mikołajek polny (Eryngium campestre) Baldaszkowate Wygląd: Roślina trwała, podobna do ostu, żółtawozielona; dzięki rozpostartym jak krokwie gałęziom wydaje się często półku-listo krzaczasta. Brunatne kłącze jest grube w kształcie pala, zdrewniałe, z obrączkami. Prosto wzniesiona łodyga, wysoka na 70 (100) cm, jest ulistniona, gruba i delikatnie żłobkowana. Liście są sztywne, skórzaste, o długości 5-20 cm, blaszka obustronnie białawo siatkowata unerwiona. Liście odziomkowe, często wieloletnie, u młodej rośliny jeszcze nie podzielone, podłużne, u roślin kwitnących długo-ogonkowe, w zarysie mniej więcej szerokoja-jowate, dłoniasto-pierzaste lub dwu- do trzykrotnie podzielonych. Kwiaty białawe lub bla-dozielonkawe, w 15-kwiatowych baldachach, zacieśnionych do prawie kulistych główek na szypułach. Szczytowe baldachy są 3-6-pro-mieniowe; przerastające je promienie boczne jeszcze wielokrotnie baldachowato rozgałęzione. Listków pokrywy 5-7, równowąski lancetowatych, pojedynczych lub opatrzonycl 1-2 parami kolców i 1 kolcem końcowym; rów-nowąskie listki pokrywki są całobrzegie z wy. jątkiem najbardziej zewnętrznych, któn kończą się długim kolcem. Zalążnia dolna Siedlisko: Suche, kamieniste, jałowe I przydroża. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Eun pa. W Polsce tylko w południowej części niżu Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Pędy na wiosnę można spoż wać jako sałatę; słodkawe, o ostrym korzei nym smaku korzenie - jako pożywną jarzym Uwagi ogólne: Takie samo zastosowanie mi mikołajek płaskolistny (Eryngium planum). Mi kolajek nadmorski (Eryngium maritimum), n powszechniony na wybrzeżu, jest roślii chronioną. Suche osobniki mikołajka polnego! oddzielają się od korzeni jesienią i są wtedy toczone po polu przez wiatr jako „biegacze"! rozsypując przy tym nasiona. Ammi visnaga Baldaszkowate Wygląd: Roślina jednoroczna lub dwuletnia, tęga, rozgałęziona, naga, do wysokości 1 m, z korzeniem w kształcie marchwi. Liście skrętoległe, dolne pojedynczo pierzaste, górne nawet potrójnie pierzaste. Odcinki zawsze wąsko podłużne do szpilkowatych, całobrzegie, zaostrzone. Podwójne baldachy są wielkie i wielopromienne (mniej więcej do 150). Promienie w czasie kwitnienia odstające, cienkie i już od nasady rozszerzone i zgrubiałe, w czasie owocowania wyprostowane w górę, grube, sztywne i zdrewniałe; owocostan gniazdowato ściągnięty. Listki pokrywy 1-2-krotnie pierzaste i prawie tak długie jak promienie, pokrywki nie podzielone. Kwiaty białe do żóttawobiatych, obuptciowe, kielich bez ząbków. Płatki korony nierównej wielkości, odwrotnie jajowate, głęboko wcięte, z odgiętym w tył środkowym odcinkiem. Zaląż- 108 nia dolna. Owoc o długości 2-2,5 mm, szeroj kojajowato-eliptyczny, prawie tak samo długj jak szeroki, z boków słabo ściśnięty. Siedlisko: Na terenach zagospodarowany przez człowieka. Rozmieszczenie: Głównie obszar śródziemni morski; w Polsce nie występuje. Okres kwitnienia: Lipiec-pażdziernik. Zastosowanie: Korzenie tej rośliny możni przyrządzać jak marchew. Zdrewniałe promie] nie baldachów są w krajach południowycl i bliskowschodnich bardzo popularne jako wy kałaczki o korzennym smaku. Ammi jest taks starą egipską rośliną leczniczą, której działanie silnie rozszerzające naczynia zostało pol twierdzone wynikami współczesnych badań, Dziś jest ona znów uprawiana. Uwagi ogólne: Owocostan jest podobny Ą owocostanu marchwi. Swoisty mechanizm rozj siewania jest przystosowany do kii matuj suchego: promienie baldachów zamykają si< w czasie suszy a rozkładają się przy deszczij i wtedy rozsypują owoce. 109 Biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxitraga) Baldaszkowate Wygląd: Roślina trwała z przyziemną rozetką liści, osiągająca wysokość do 60 cm, rzadko naga, przeważnie gęsto puszysto owłosiona, a w ogóle bardzo wieloposta-ciowa pod względem wielkości, podziału liści, owłosienia i barwy kwiatów. Korzeń wrzecionowaty, rozgałęziony, obrączkowaty, o nieprzyjemnym, ostrym kozłowym zapachu. Łodyga prosto wzniesiona, obła, wewnątrz pełna, delikatnie żeberkowana, rozgałęziona, w górnej części prawie bezlistna. Dolne liście na długich ogonkach, nieparzystopie-rzaste, z 3-7 parami listków; są one siedzące, nie podzielone, jajowate z karbowanym lub ząbkowanym brzegiem. Górne liście dwukrotnie pierzaste z równowąskimi odcinkami, siedzące na nieco skórzastych pochwach. Balda-chy o 6-25 promieniach, małe, pokrywy i pokrywek brak lub występują tylko sporadycznie. Kwiaty małe, białe, żółtawobiałe, rzadko różo we lub czerwonawe, obupłciowe i męskie. Rąl bek kielicha bez ząbków. Płatki korony odwro tnie jajowate, na szczycie lekko wycięte z od giętą łatką. Zalążnia dolna, szyjka w czas kwitnienia krótsza od kwiatu. Siedlisko: Przeważnie na suchych, słonecznych, ubogich stanowiskach: na łąkach, pagór kach, kamienistych stokach i rumowiskach. Rozmieszczenie: Większa część Europy z jątkiem jej południowych krańców i wysp. Okres kwitnienia: Od czerwca-lipca do p ździernika. Zastosowanie: Przede wszystkim młode liści słodkawo-ostre w smaku, mają zastosowań jako przyprawa do zup, sosów oraz jako jar na - zwłaszcza w kuchni śródziemnomorski Uwagi ogólne: Takie samo zastosowanie znacznie większy biedrzeniec wielki {Pimpinella maior), którego łodyga jest ulistni aż do góry i który w porze kwitnienia twórz boczne płonne rozetki. Jako roślina lecznicza - patrz str. 255. Fenkuł (koper) włoski (Foeniculum capillaceum = F. vulgare) Baldaszkowatg Wygląd: Bylina dwuletnia lub trwała, u nasady często drewniejąca, do 2,0 (2,5) m wysokości, naga, morskozielona, ku górze niebieskawo oszroniona, o przyjemnym korzennym zapachu. Korzeń wrzecionowaty, białawy. Łodygi prosto wzniesione, bujnie rozgałęzione, obłe, delikatnie że-berkowane, starsze wewnątrz puste. Liście 3-4-krotnie pierzaste są w zarysie trójkątno-podłużne, pojedyncze odcinki są nitkowate, zakończone spiczasto i zazwyczaj nie wszystkie układają się w jednej płaszczyźnie. Dolne liście są ogonkowe, średnie i górne - siedzące na pochwie liściowej o długości do 6 cm, wąsko wzniesionej z błoniastym rąbkiem. Wielkie baldachy złożone, do 15 cm średnicy, z 12-15 promieniami niejednakowej długości. Zwykle brak pokrywy i pokrywek, Małe żółte kwiaty są obupłciowe, obfitują w nektar. Płatki korony jed- nakowe, szerokojajowate, na szczycie z węższą, zagiętą łatką (kończykiem). Siedlisko: Wybrzeża w regionie środzie, nomorskim; poza tym w uprawie lub zdziczały Rozmieszczenie: Dziko w południowej i potu dniowo-zachodniej Europie. W Polsce upra-j wiany w ogrodach. Okres kwitnienia: Od lipca do października. Zastosowanie: Od dawna znany jako roślin korzenna, warzywna i lecznicza. Młode łodyg^ i liście są spożywane jako jarzyna. Owoce używane również jako przyprawa kuchenn do marynat. Uwagi ogólne: Różne formy kopru włoskiego sal w obszarze śródziemnomorskim w rozmaity] sposób wykorzystywane: fenkui warzywny cebulowy, którego dolne pochwy liściowe sl zgrubiałe, jest uprawiany jako warzywo; z fenj kułu oślego lub pieprzowego spożywa się łodygi i liście; owoce fenkułu korzennego dostarczaj! słodkiego oleju fenkułowego, a owoce fenkui^ maślanego - eterycznego olejku fenkułowego. Jako roślina lecznicza -patrz str. 250. 110 Czechrzyca grzebieniowa (Scandix pecten-veneris) Baldaszkowa 'Wygląd: Jednoroczna, wielo-postaciowa roślina zielna o zapachu kolendry, do 50 cm wysokości, z cienkim, jasno zabarwionym, wrzecionowatym korzeniem i jedną lub wielu łodygami. Są one prosto wzniesione lub podnoszące się, rozgałęzione, obłe, delikatnie żeberkowane, prawie nagie albo z odstającymi, sztywnymi włosami. Dolne liście na długich ogonkach, pochwy liściowe wąskie z białym błoniastym brzegiem; górne liście siedzące na krótkich, nieco wzdętych pochwach, orzęsionych na brzegach. Blaszka liściowa 2-3-krotnie pierzasta, z równowąskimi, spiczastymi odcinkami, często jedynie z rozproszonymi szczecinkami. Baldachy tylko 1-2-promieniowe, wskutek przerośnięcia z liśćmi pozornie naprzeciwległe. Pokrywy brak lub występuje rzadko i sporadycznie; listki pokrywki liczne, pojedyncze lub nieregularnie podzielone, karbowano-ząbkowane, częst odstająco owłosione i biało błoniasto obrzeż ne. Kwiaty są małe, białe, obupłciowe lub męskie; ząbków kielicha brak. Płatki koron! podłużne z odgiętą w tył łatką (kończykiem zewnętrzne często większe, promienist Zalążnia dolna, owoc zwykle wielki i mocn o długości 15 do 80 mm, z długim dzióbkiem. Siedlisko: Najchętniej na glebach wapiennych^ Rozmieszczenie: Pochodzi z regionu śródziemnomorskiego. W Polsce bardzo rzadka. Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca; niekie dy kwitnie powtórnie w listopadzie i grudniu. Zastosowanie: Młode liście, o słodkawym i o trym smaku, używane są jako jarzyna. Rośli z dawien dawna znana w lecznictwie. Uwagi ogólne: Prosto stojące owoce tej w liny są charakterystyczne i przypominają owoce iglicy (Erodium). Połówki dzióbka owoci^ przy dojrzewaniu skręcają się sprężyście i skakują od siebie. Szczeciniaste owłosienia] dzióbka sprzyja rozprzestrzenianiu prze zwierzęta. Marchewnik anyżowy (Myrrhis odorata) Baldaszkowat Wygląd: Trwała, miękko owłosiona bylina, o wysokości 1-¦2 m i aromatycznym zapa-jchu anyżu. Korzeń gruby, brunatny, sękaty i wielogłowy. Łodyga prosto wzniesiona, wewnątrz pusta, obła, ku górze rozgałęziona, gałęzie często stojące w okółkach, nagie albo - zwłaszcza na węzłach - kosmato owłosione. Liście duże, miękkie, za młodu szarofilcowato kosmate, w zarysie trójkątne, 2-4-krotnie pierzaste z jajowato-lance-towatymi, głęboko ząbkowanymi odcinkami; dolne liście na ogonkach, górne siedzące na wyraźnych pochwach liściowych, mniejsze i słabiej podzielone. Baldachy są płaskie, 4-20-promieniowe, pokrywy brak; 5-7 orzęsionych listków pokrywki. Szczytowe baldachy mają zwykle kwiaty obupłciowe i męskie, później rozkwitające baldachy boczne - przeważnie tylko męskie. Szypułki kwiatów obupłcio- 112 wych są gęsto krótko owłosione, kwiatów męskich- nagie. Rąbek kielicha niewyraźny, płatki korony białe, na zewnętrznym brzegu kwiato| stanu nieco większe, promieniste; zalążni dolna. Owoc stoi na wyprostowanych, przyci niętych do siebie trzoneczkach; jest on cierni nobrunatny i błyszczący, 15-25 mm długościj jajowato-podłużny w kształcie dzioba, z wyraj źnymi żebrami szczeciniaste owłosionymi Siedlisko: Alpejskie łąki leśne, poza tym zdz czały z upraw, na wysypiskach, przy płotac' chętnie na glebach o podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: Alpy, Pireneje, Apeniny i z chodnia część Półwyspu Bałkańskiego. W Pol sce w Sudetach i na przedgórzu; zdziczahl z upraw i całkowicie zadomowiony. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Z powodu przyjemnego zapac i anyżowego smaku młode liście są cenione ko jarzyna i przyprawa. Liście, owoce i kórz nie stosowano dawniej w lecznictwie weteryn ryjnym i w medycynie ludowej. Dlatego rośli ta była uprawiana w ogrodach. Podagrycznik pospolity (Aegopodiumpodagraria) Baldaszkowi Wygląd: Trwała roślina zielna o wysokości do 1 m, prawie naga (króciutkie owłosienie jest widoczne tylko pod lupą), z długimi, cienkimi, bujnie rozrastającymi się pod ziemią rozłogami; kłącze grubości źdźbła, w węzłach lekko zgrubiałe. Łodyga prosto wzniesiona, w górze obficie rozgałęziona, wewnątrz pusta, kanciasto żebrowana. Liście odziomkowe mają długie ogonki; są one trójkanciaste, dłuższe od blaszki. Blaszka liścia w zarysie trójkątna nie podzielona albo pojedynczo trojsieczna, u średnich i górnych liści łodygowych podwójnie trójdzielna, z ogonkowymi, jajowato-podłużnymi, ząbkowanymi odcinkami o długości 4-8 mm. Odcinki boczne pierwszego rzędu są często tylko podwójnie klapowane; przypominają kozią raciczkę. Najwyższe, mniejsze liście siedzą na pochwach liściowych i są tylko pojedynczo trój- dzielne lub nie podzielone. Dość duże baldacli mają 10-20 promieni jednakowej długości ków pokrywy i pokrywek zazwyczaj brak. Kwial białe, rzadko różowe lub czerwonawe, obupłcii we lub męskie, (te szczególnie na baldacha bocznych). Kielich bez ząbków, płatki koroi odwrotnie sercowate. Siedlisko: Przy żywopłotach, w lasach i zaroi lach, na gruncie wilgotnym, nad ciekami wa nymi; w ogrodach uprzykrzony chwast. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie n powszechniony, rzadszy na południu. Okres kwitnienia: Zależnie od położenia od maja do września. Zastosowanie: Jako jarzyna podobna do szpil naku; preferowane są młode liście, łodygi i ogonki liściowe, zbierane przed kwitnieniem Starsze liście mają smak podobny do piętn] szki i służą raczej jako przyprawa. Zwłaszczl w północno-zachodnich Niemczech roślina I należy do tzw. ziół dziewięciorakich i zbiera™ jest na „zieloną zupę". Jako roślina lecznicza - patrz str. 252. Pasternak zwyczajny (Pastinaca sativa) Baldaszkowi Wygląd: Roślina dwuletnia, o wysokości 60-100 cm, mniej lub bardziej owłosiona, z wybitnym zapachem marchwi. Korzeń jest białawy, w kształcie buraka. Łodyga prosto wzniesiona, w górnej części rozgałęziona, najwyższe gałęzie okółkowe lub naprzeciwległe, kanciaste, bruzdkowane lub delikatnie żłobkowane i miękko kosmato owłosione. Liście skrętoległe błyszczą z wierzchu i zwykle są pojedynczo pierzaste. Poszczególne odcinki - w 3-7 parach z jednym, często trójwrębnym, odcinkiem końcowym - są jajowate do podługowatych, na brzegu nieregularnie karbowane. Ogonki liściowe delikatne, niewyraźne krótkie u najwyższych liści. Lśniąco żółte kwiaty zebrane są w dość płaskie bal-dachy złożone, średniej wielkości, z 5-12 promieniami nierównej długości, baldach szczytowy jest często większy od przerastają- 114 cych go baldachów bocznych. Listki póki i pokrywek odpadają. Kwiaty małe, pięciokro obupłciowe, ale zwłaszcza w baldachach bi nych, częściej wyłącznie męskie. Zalążnia na. Owoc szerokoeliptyczny i silnie ściśni o długości 5-7 mm, z szerokimi skrzydełkami. Siedlisko: Łąki, przydroźa, rowy, wysypisl szczególnie chętnie na suchych do umiarl^ wanie wilgotnych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkiel obszarów arktycznych; na północy przeważnij jako roślina uprawna. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Grube mięsiste korzenie są od starożytności uznane za jadalne. Przeważ używane są korzenie roślin jednorocznych, ranę jesienią i wczesną zimą. Smakiem przy! minają marchew, są jednak bardziej słodka' przyrządza się je tak jak marchew. Świeżył korzeni i młodych pędów używa się jako prawy. Gorzki smak korzeni można złagod przez obgotowanie w osolonej wodzie. Wai odżywcza pasternaku jest większa niż march' -me; Barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium) Baldaszkowate fih/WrL Wygląd: Roślina dwuletnia i-*~L~\\rj0*? ^b krótko żyjąca bylina o nie-\i^4\fefi<^ przyjemnym zapachu, od 30 Ky§^jL3|^ do 150 cm wysokości. Prosto ${yhr*&!*^ wzniesiona łodyga ma 4-20 if^M'fTPh\ mm grubości, jest bruzdkowa-^^**lu^X^p na, szczeciniasto owłosiona, fku górze silnie rozgałęziona, skrętolegle ulistniona. Pochwy liściowe silnie rozdęte. Dolne liście do 60 cm długości, na długich ogonkach, pierzaste z 5-9 parami wielkich, szerokojajowa-tych, zwykle głęboko wrębnych odcinków; są one szerokie lub wąskie, tępe lub zaostrzone, z wierzchu miękko do sztywno szczeciniasto owłosione albo nagie. Wielkie, płaskie balda-chy złożone, do 20 cm średnicy, mają 15-20 promieni. Promienie nierównej długości, kanciaste. Listki pokrywy nieliczne lub brak ich zupełnie, listki pokrywek przeważnie obecne, wąskie. Kwiaty białe, rzadziej różowe lub zie- Trybula leśna (Anthriscus sylvestris) ^Wf, Wygląd: Silnie zbu- ^jjftft dowana, dwuletnia ^SJIJM lub trwała, wielopo- ^^» stadowa roślina, '^SSw^??'' o wysokości do 1,5 ^mRJSmuśmlfci (2,1) m, onieprzyjem-^<&wp$p^* nym, słodkawym za-w pachu. Mocny korzeń palowy, gruby i rozgałęziony, pierścieniowato zgrubiały. U nasady zakładają się liczne pączki boczne, które szybko rozrastają się w silnie ukorzenione rośliny. Łodyga prosto wzniesiona, wewnątrz pusta, kanciasto bruzdkowa-na, w dolnej części szczeciniasto owłosiona, ku górze silnie rozgałęziona, górne gałęzie często naprzeciwległe lub okółkowe. Liście bardzo zmienne pod względem wielkości i postaci, 2-3-krotnie pierzaste. Odcinki na brzegu przylegające orzęsione, zakończone szpiczastym kolcem. Obupłciowe lub męskie kwiaty, zebrane w 4-15-promieniowe baldachy na długich szypułach, są matowo białe, zielonkawe albo żółtawe. Baldachy na szczytach łodyg 116 lonkawe, zwykle obupłciowe, zewnętrzne' z częściowo powiększonymi płatkami korony. Niepozorne ząbki kielicha szeroko trójkątne,! krótkie. Zalążnia dolna, owłosiona. Siedlisko: Roślina rozpowszechniona na niżu, na łąkach, przydrożach i brzegach lasów. Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkiem najbardziej północnych regionów i obszaru śródziemnomorskiego. Okres kwitnienia: Od czerwca do październik ka, w łagodniejszym klimacie nawet w styczniu; po skoszeniu często kwitnie czerwonawo. Zastosowanie: Młode liście i pędy zbiera się przed kwitnieniem i gotuje w osolonej wodzie.; Spożywa się je jako sałatkę lub jarzynę, mają one łagodny smak. Korzenie służyły na Kam-! czatce do produkcji cukru i wina. Z pustych łodyg dzieci robią rozmaite zabawki. Uwagi ogólne: Roślina wielopostaciowa, wykształca różne formy geograficzne. Dotknię-j cie może wywoływać zaczerwienienie skóry.l Jest niezwykle efektowną rośliną ozdobną. Baldaszkowate i gałęzi, często ułożone okółkowo i przed kwit-; nieniem zwieszające się. Promienie baldachóW; nagie, pokryw zwykle brak, pokrywki liczne, po-j dłużnie owalne, o długości promieni baldachów, na końcach długo zaostrzone i w tył odgięte. Kielich bez ząbków, płatki korony nierównej wielkości, odwrotnie jajowate, u góry z krótką, szeroką łatką (kończykiem) tylko nieznacznie] odgiętą w tył, u nasady ściągnięte klinowato.! Zalążnia dolna. Owoc do 10 mm długości, wąs-kojajowaty, podłużny, gładki lub ze szczecinias-' tymi guzami, z bardzo krótkim dzióbkiem. Siedlisko: Na żyznych, wilgotnych, zacienionych glebach w zaroślach i żywopłotach, w ogrodach, w górach - aż do piętra subalpejskiego. Rozmieszczenie: W północnej i środkowej Europie, w obszarze śródziemnomorskim tylko] w górach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do sierpnia. Zastosowanie: Korzenie i liście są używana] jako jarzyna, ale korzenie, mające ostry smak,; należy przed użyciem obgotować w osolonej] wodzie, ponieważ mogą być szkodliwe. Miodunka plamista (Pulmonaria officinalis) Szorstkolistne f Wygląd: Szorstko owłosiona roślina trwała z poziomo pełzającym, dość cienkim kłączem. Pędy kwiatowe o o wysokości do 30 cm pojawiają się w marcu prawie równocześnie z przyziemną rozetką, są świeżo zielone, z rzadka szczeciniasto owłosione, nie rozgałęzione i skrętolegle ulistnione. Rozwijające się w porze kwitnienia i owocowania letnie liście rozetkowe są wyraźnie biało plamiste, albo też bez plam, do 10 cm długości, jajowate, zaostrzone, u nasady słabo sercowate, nagle zwężone w nieoskrzydlony ogonek o długości do 15 cm, często zimujące. Blaszka pierzasto unerwiona, z wierzchu bardzo gęsto szorstko owłosiona, od spodu niebieskozielonkawa i słabiej owłosiona. Liście łodygowe jajowate do lancetowatych, dolne - z oskrzydlonymi krótkimi ogonkami, górne - siedzące. Różowe, a później fioletowe kwiaty zebrane w szczytowe, wie- Farbownik lekarski (Anchusa officinalis) A~%I1 * Wygl^: Roślina trwała, rza- /a&ĘmW ^ko dwuletnia, szorstko owło- ffMfflW siona> do 80 cm wysokości, fflil|r 4 z silnym, wielogłówkowym |fa|r A korzeniem palowym o czarnej pil /S korze. Prosto wzniesiona, mmi Jim mocna tody9a iest ^p° mili ' ff kancias,a' obficie ulistniona, "Ml y.% zwyk'e nie rozgałęziona. Li-wl ,/w ście spiralne, lancetowate, golf; rne równowąskie, obejmujące »» łodygę; zaostrzone, przeważnie catobrzegie, często faliste i obustronnie owłosione. Kwiaty karminowoczerwone, rzadziej białe albo żółte, później ciemnoniebies-ko-fioletowe, zebrane w gęste, wielokwiatowe, piramidalne skrętki podwójne, umieszczone szczytowo i w pachwinach liści, wydłużające się po przekwitnieniu. Szypułki kwiatowe bardzo krótkie, w czasie owocowania jednak do 5 mm długości. Przysadki tak długie jak kielich albo dłuższe. Kielich podzielony do połowy lub prawie do nasady na 5 lancetowatych, lokwiatowe wierzchotki dwuramienne, gęsto pokryte długimi, gruczołowatymi włoskami. Szypułki krótkie, u owoców - do 6 mm długości. Kielich rurkowato-dzwonkowaty, mniej więcej do 1/3 podzielony na 5 ząbków, silnie owłosiony, później powiększony i nieco rozdęty, ząbki trójkątne, proste, często niebiesko nabiegłe. Korona kwiatowa lejkowata, naga, z pierścieniem włosów w rurce. Pięć pręcików, przyrośniętych w środku i nie wystających z rurki. Zaląźnia górna, z dwóch owocolistków, szyjki nierównej długości. Orzeszki jajowate, prosto wzniesione, słabo miękko owłosione, później nagie. Siedlisko: W wilgotnych, świetlistych lasach liściastych, rzadziej - szpilkowych, w zaroślach, na cienistych zboczach, na glebach zarówno ubogich jak i bogatych w wapń. Rozmieszczenie: Od południowej Szwecji i Holandii do północnych Włoch i Bułgarii. Okres kwitnienia: Od marca do czerwca. Zastosowanie: Młode liście rozetkowe są używane do sałatek, jako jarzyna lub do zup. Jako roślina lecznicza -patrz str. 255 Szorstkolistne spiczastych, szorstko owłosionych działek, w czasie owocowania przedłużony. Korona kwiatów 5-krotna, lejkowata. Prosta, biała rurka długości kielicha albo dłuższa. U nasady blaszki płatka znajduje się pięć osklepek; są to trójkątnie jajowate, na brzegu grubo broda-wkowate łuski w rodzaju przykoronka, zamykające gardziel korony. Pręciki w liczbie pięciu przyrośnięte w górnej połówce rurki korony; sięgają aż do osklepek. Zaląźnia górna, z dwu owocolistków, rozpadająca się na cztery jedno-nasienne orzeszki. Orzeszki skośnie jajowate, do 4 mm długości, nabrzmiałe i delikatnie bro-dawkowate, jasnobrunatne. Siedlisko: Powszechny na polach, przydro-żach, suchych murawach i wysypiskach. Rozmieszczenie: Duża część Europy; nie występuje jednak na skrajnej północy, częściowo na zachodzie i w obszarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Przed kwitnieniem zbiera się młode liście i wierzchołki pędów jako jarzynę, szczególnie popularną w Irlandii i Szwecji. ^ 'wm, Dzikie warzywa ^ i 119 Czyściec błotny (Stachys palustris) Wargow Wygląd: Trwała roślina zielna, prosto wzniesiona, prawie bez zapachu, o wysokości 30 do 120 cm, mniej lub bardziej owłosiona, ale bez gruczołów. Przeważnie jesienią rozwijają się białawe rozłogi, bulwko-wato zgrubiałe. Łodygi pojedyncze albo rozgałęzione, do 6 mm grubości, kanciaste, uli-stnione krzyżowo naprzeciwległe. Podłużne do lancetowatych, krótko owłosione liście zbiegają ostro ku szczytowi, nasadę mają sercowatą, a brzeg delikatnie karbowany; dolne są krótkoogonkowe, najwyższe - siedzące tylko nieco mniejsze. Prawie siedzące, jasnopurpurowe kwiaty stoją w 5-10-kwiatowych nibyokółkach, zebranych w pozorne kłosy - dołem luźne, górą bardzo zagęszczone. Kielich rurkowaty, dzwonkowato zrośnięty, 6-8 mm długości, niegruczołowaty, ząbków 5, równych, mniej więcej tak długich jak rurka korony. Korona kwiatowa 12-15 mm, dwu- wargowa, puszysto owłosiona, rurka prosta, g* rna warga prosta i słabo sklepiona, dolna dwaj razy dłuższa, trójdzielna, ciemno znaczonaj Cztery pręciki zgięte w dół, przednie dłuższe r tylne. Zalążnia górna, rozłupki odwrotnie ja' jowate. Siedlisko: Rozpowszechniony na wilgotnym podłożu, w rowach, nad rzekami, również jakd chwast na polach; na glebach ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, w obszarze śródziemnomorskim rzadko. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Zgrubiałe mięsiste rozłogi'-korzeniowe są nieco mączyste i mają dobry smak; przyrządza się je jak ziemniaki lub szparagi, szczególnie chętnie spożywane w grudniu' lub styczniu. W Anglii roślina uprawiana. Uwagi ogólne: Blisko spokrewniona jest tzw. bulwa japońska (Stachys sieboldii) z liśćmi ca-łobrzegimi i rozłogami zgrubiałymi podobnymi do sznura pereł; są one białawe, miękkie i łatwo strawne. Gatunek ten w roku 1887 został sprowadzony do Francji. Głowienka wielkokwiatowa [Prunelta grand/flora) Wargowe Wygląd: Trwała roślina zielna, do 60 cm wysokości, skąpo biało i miękko owłosiona, z grubawym, mniej lub więcej wydłużonym kłączem. Łodyga podnosząca się i przeważnie nie rozgałęziona, żłobkowana. Liście na pędach nie kwitnących ułożone w rozetkę, na kwitnących w 2-6 parach, eliptyczne do eliptyczno-podłu-żnych, całobrzegie lub karbowane, wyraźnie długoogonkowe; blaszka liściowa 3-5 cm długości, słabo owłosiona. Kwiaty 5-krotne, 20-25 mm długości, ciemno-fioletowe do czerwonofioletowych, rzadko różowe albo białe, przeważnie w 6-kwiatowych nibyokółkach, zebranych w gęste, główkowate, szczytowe kłosy. Przysadki nerkowa-to-sercowate, spiczasto zbiegające, na brzegu biało błoniasto orzęsione. Kielich dwuwar-gowy, rurkowato-dzwonkowaty, działki z wyraźną linią grzbietową (kantem), na wardze gór- nej prawie jednakowe, na wardze dolnej szero-kolancetowate, krótko orzęsione. Rurka korony dłuższa od kielicha, lekko zgięta, biaława, z pierścieniem włosów. Górna warga korony odstająca, sklepiona; dolna warga krótsza, 3-łatkowa, środkowa łatka na brzegu postrzępiona. Pręcików 4, mniej więcej jednakowej wielkości, z za-j okrąglonym wyrostkiem pod szczytem. Rozłupki podłużne, ok. 2 mm długości. Siedlisko: Suche murawy i brzegi lasów, chętnie na glebach wapiennych; rozpowszechniona przede wszystkim na południu. Rozmieszczenie: Europa z wyjątkiem skrajnej północy i wysp. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia, sporadycznie jeszcze później. Zastosowanie: Młode liście i pędy używane są, razem z innymi dzikimi ziołami, na surowo lub gotowane do sałatek, zup i jako jarzyna. Uwagi ogólne: Bardzo podobna, ale mniejsza głowienka pospolita [Prunella wlgaris) charakteryzuje się, prostą rurką korony; ma zastosowanie takie jak głowienka wielkokwiatowa. 120 -. L Dzikie warzywa ¦%L «f WL'nr> M! ,-wm i?i Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea) Wargowe «ł Wygląd: Trwałe, aro- r^7;Ę^e;^k matycznie pachnące r^^9tS^^^ zioło, prawie nagie M^^^mr^W^ alD0 owłosione, z wią- ^ęLĘ0^W&Ęw zkowymi korzeniami. \^"^W^} W Pędy ptonne wiecz" *¦—Q2Jy^r M nie zielone, pełzają- m ce i korzeniące się w węzłach; łodygi kwiatonośne podnoszące się lub prosto wzniesione, rozgałęzione, do około 50 cm wysokości, przeważnie niższe, po przekwitnieniu wypuszczają nadziemne rozłogi o długości powyżej 1 metra. Liście krzyżowo naprzeciwległe, z wierzchu ciemnozielone, często czerwonawe, siatkowato unerwione, nerkowate do okrągławo sercowatych, tępe lub lekko zaostrzone, z karbowanym brzegiem, na ogonkach; na pełzających pędach ogonki dłuższe. Nibyokołki 2-5-kwiatowe, wyrastają w pachwinach liści. Przysadki szczeci-niaste. Kwiaty wyraźnie na szypułkach, niebie-skofioletowe, rzadko czerwonawe, z czerwonawymi punktami na dolnej wardze. Kielich Szałwia łąkowa (SaMa pratensis) a Wygląd: Trwała, aromatyczna «m|> bylina półróżyczkowa, wyso- JSxja^ kości do 100 cm, matowo cie- fltllitlik mnozie'ona' w 9orneJ cz3ści <|ig||iy§ lepko gruczołowato owłosio- na' cio,em ^ez 9ruczo'°w' sĘ^[ĘM[z drewniejącym, bardzo lillliPlif ^m korzeniem palowym. VĘ&ih$S%$ Łodyga prosto wzniesiona, ^^ifySS? przynajmniej pod wierzchoł-w^^ kiem silnie rozgałęziona, wewnątrz pusta, czworokan-ciasta, żłobkowana i odstająco owłosiona. Liście pojedyncze, w większej części różyczkowe, na długich ogonkach, jajowate do po-długowatych z sercowatą nasadą; brzeg karbowany albo ząbkowany, blaszka liściowa od spodu siatkowato unerwiona i pomarszczona, odstająco owłosiona lub łysiejąca. Nieliczne liście łodygowe są mniejsze, siedzące. Kwiaty na krótkich szypułkach, lśniąco ciemnoniebieskie do niebieskofioletowych, stoją w pachwinach przysadek w 4-6-kwiatowych nibyokó- 122 rurkowaty, zrośnięty dzwonkowato, słabo dwu-wargowy, szorstko owłosiony, często opatrzony małymi, żółtymi gruczołami. Korona zrosłc-płatkowa, 2-wargowa, 2-4 razy dłuższa od kielicha, naga lub słabo owłosiona. Rurka korony prosta, na końcu wybrzuszona i brodata; warga górna płaska, dolna 3-łatkowa. Pręciki 4, tylne dłuższe, stojące równolegle pod górną wargą, pylniki w stosunku do siebie pod kątem prostym. Zalążnia górna. Owoc otoczony kielichem; rozłupki gładkie, żółtawe. Siedlisko: Łąki, lasy i otwarte tereny na wilgotnym podłożu, niekiedy na murach i drzewach. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w obszarze śródziemnomorskim raczej w górach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca, często także jesienią. Zastosowanie: Jako dodatek do zup, jarzyn i potraw z ziemniaków, do sałatek lub potraw z twarogu; powinien być zbierany na wiosnę. Kwiaty mogą wzbogacać tzw. poncz majowy (zaprawiany marzanką). Jako roślina lecznicza -patrz str. 255. Wargowe łkach, zebranych w mniej lub więcej rozgałęzione kwiatostany. Kwiaty 5-krotne, obu-płciowe lub żeńskie. Kielich 7-11 mm długości, 2-wargowy, dzwonkowaty, z wydatnymi nerwami, owłosiony lub gruczołowaty, dolna warga wyraźnie dłuższa od górnej. Korona kwiatów obupłciowych 20-30 mm długości, rurka dłuższa niż kielich, bez pierścienia włosów, górna warga sierpowata spłaszczona, dolna warga odgięta w dół, 3-wrębna. Kwiaty żeńskie mniejsze. Dwa pręciki. Zalążnia górna z długą szyjką. Rozłupki przy dojrzewaniu obrośnięte przez kielich, pod wpływem wilgoci pokrywają się śluzem. Siedlisko: Roślina typowa dla suchych, słonecznych stanowisk, często na glebach wapiennych; na suchych łąkach, przy brzegach dróg i zarośli. Rozmieszczenie: W całej Europie, na północy po Anglię, północne Niemcy i środkową Rosję-Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia, sporadycznie do października. Zastosowanie: Świeże lub suszone liście stosowane są jako przyprawa do mięs i ryb. y JHJ Dzikie warzywa Ał- \ -#-< M Ijsr ¦ ¦ Mm. «*, i 0-rz -io-* Jasnota biała (Lamium album) Wargow Wygląd: Wyniosła bylina bez nieprzyjemnego zapachu, o wysokości 20-80 cm, u nasady luźno rozgałęziona, mniej lub bardziej owłosiona, dołem łysiejąca i często fioletowo nabiegła, z krótkim kłączem i rozgałęzionymi rozłogami, korzeniącymi się pod ziemią. Łodyga czworokanciasta, gru-bawa, ulistniona krzyżowo. Liście na ogonkach, obustronnie luźno owłosione, jajowate do jajowato-podłużnych, spiczasto zaostrzone, z ostro piłkowanym lub karbowano-piłko-wanym brzegiem, powierzchnia liści sieciowa-to pomarszczona. Najwyższe liście, często bardziej zaostrzone, mają krótsze ogonki. Wielkie, żółtawobiałe siedzące kwiaty mają symetrię grzbiecistą i rosną w gęstych, 6-16-kwiato-wych nibyokółkach, ułożonych piętrowo. Kielich dzwonkowato zrośnięty, z rzadka owłosiony, u nasady często fioletowy; działek kieli- cha pięć, mniej więcej tak długich jak rurk korony, spiczastych. Pięć zrośniętych płatka korony tworzy rurkę zagiętą ku górze, w wnątrz opatrzoną skośnym pierścieniem wł sów. Górna warga całobrzega albo lekko kar bowana; warga dolna nieco dłuższa i na bocz nych łatkach ma 2-3 małe ząbki. Pręciki przednie dłuższe od tylnych, pylniki brodatej Zalążnia górna. Rozłupki trójkątne. Siedlisko: Często przy drogach, płotach, żywopłotach, w lasach i na wysypiskach, preferują glebę żyzną, nawożoną. Rozmieszczenie: Duże części umiarkowanej strefy Europy, z wyjątkiem południa. Okres kwitnienia: Ód kwietnia do październikaj często drugie kwitnienie jesienią aż do zimy. Zastosowanie: Młode liście i pędy cenione są jako sałatka i jarzyna, szczególnie w Szwecji i w północnych Niemczech. Z ugotowanych na miękko korzeni robi się sałatkę. Z ziela pozys-j kiwano żółty barwnik, któremu przypisywana moce czarodziejskie. Jako roślina lecznicza - patrz str. 257. Przełącznik bobowniczek (Yeronica beccabunga) Trędownikowatff Wygląd: Roślina trwała, naga, soczysta, do 50 cm wysokości. Łodygi początkowo pełzające po ziemi zakorzeniają się często w węzłach i wtedy podnoszą się; obłe i nagie. Liście grube, błyszczące i nagie, na ogonkach, okrągławojajowate do szerokoeli-ptycznych, tępe, prawie całobrzegie albo lekko karbowane do ząbkowanych. Jasno- lub ciemnoniebieskie kwiaty zebrane w luźne, skośnie odstające grona, wyrastające z pachwin liści; około trzykrotnie dłuższe od położonego naprzeciw liścia. Równowąskie przysadki mniej więcej półtora do dwóch razy tak długie jak szypułki kwiatowe. Kielich 4-dziel-ny, w czasie owocowania mniej lub bardziej odgięty w tył. Korona kolista, do 7 mm średnicy, z bardzo krótką rurką; cztery płatki korony prawie jednakowej wielkości, najwyższy nieco większy. Pręciki dwa z daleko wystają- cymi nitkami, zalążnia górna. Torebka z dwa owocolistków, umieszczona na poziomo od stających szypułkach, sercowata, prawie kulij sta, z krawędziami wąsko oskrzydlonymi. Siedlisko: Rozpowszechniony i częsty nad [ tokami, rowami, źródliskami, aż do przed rza Alp; niejednokrotnie osiąga nawet piętra alpejskie. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Młode łodygi i liście, te ostał nie zbierane także jeszcze z rośliny kwitnącej Również używa się na surowo jako sałatę lul do kanapek, gotowane jako jarzynę - na ogól chętnie zmieszane z innymi ziołami w celij złagodzenia gorzkiego smaku. Uwagi ogólne: Forma wodna bobowniczka rnl bogato rozgałęzione, unoszące się w wodzi łodygi z małymi, prawie siedzącymi i L łobrzegimi liśćmi. Przetacznik wodny (Veron^ ca anagallis-acuatica) często ma łodygi obfl cie rozgałęzione; ma on takie samo zastoso wanie jak przetacznik bobowniczek. 124 195 Babka zwyczajna (Plantago maior) Babkowa Wygląd: Roślina wieloletnia, do 30 cm wysokości, bardzo zmienna zależnie od właściwości gleby, z przyziemną rozetką liści prawie całkiem przylegającą do gleby i z krótkim, włóknistym kłączem. Blaszka szerokojajowata, całobrzega albo skąpo ząbkowana, naga albo słabo owłosiona, z 5-7 równoległymi nerwami, ogonki liściowe mniej więcej długości blaszki. Z pachwin liści wyrastają prosto wzniesione, bezlistne, obłe i skąpo owłosione łodygi kwiatonośne, podobnej długości jak liście, a także jak gęste, podłużnie walcowate szczytowe kłosy kwiatowe. Kwiaty niepozorne, małe żółtawozielone, 4-krotne, złożone z kielicha i rurkowatej korony, z czterema długimi pręcikami i górną zalążnią. Jajowata puszka zawiera zwykle 8 owalnych, kanciastych, brunat-nawych nasion. Łupina nasienna pęcznieje i ślu-zowacieje pod wpływem wilgoci, dlatego przy- czepia się, na przykład do stóp ludzi i zwierz-Siedlisko: Często na zwięzłych, wydeptyw nych, ale także żyznych glebach, na droga i wysypiskach. Rozmieszczenie: Cała Europa. Okres kwitnienia: Od czerwca do październik Zastosowanie: Świeże, młode liście, podobn! jak babki lancetowatej, są używane jako sał ta lub jarzyna, suszone jako herbatka. Bab zwyczajna jest rozpowszechnionym ludowy środkiem leczniczym, działa między inny przy ukłuciach przez owady, wrzodach i z chnięciach. Uwagi ogólne: Podobna do babki zwyczajn jest babka średnia {Plantago media) na ilustra na str. 127 po lewej stronie u dołu. Bardzo kr" koogonkowe liście są szerokoeliptyczne, zao rzone, 5-9-nerwowe, bardzo długi pęd kwia nośny obły i gładki, znacznie dłuższy od li krótki, kłosowaty kwiatostan przy dojrzewani owoców wydłuża się przeszło dwukrotni" Zastosowanie tej rośliny jest podobne jak innyc gatunków. Babka lancetowata (Plantago lanceolata) Babkowa Wygląd: Roślina trwała, bardzo zmienna, do 50 cm wysokości, z przyziemną rozetką liści i mocnym włóknistym korzeniem. Liście, skierowane skośnie w górę, są lancetowate do równowąsko-lancetowatych, stopniowo przechodzące w szeroki ogonek, u nasady wełnisto owłosiony. Blaszka liściowa z 3-7 równoległymi nerwami, naga albo przylegają.00 owłosiona, całobrzega lub skąpo ząbkowana. Z pachwin liści wyrastają prosto wzniesione, bezlistne, 5-bruzdkowe, przylegająco owłosione łodygi kwiatonośne, znacznie większe od liści. Niepozorne kwiaty zebrane w kuliste lub krótko walcowate, gęste, szczytowe kłosy, rozkwitające partiami od dołu ku górze. Nagie, brunatne przysadki długo zaostrzone z suchym błoniastym brzegiem, u nasady białawe. Kielich suchy i błoniasty, 4-krotny, ale 3-dzielny: tylne działki wolne, a 2 przednie zroś- 126 nięte - wszystkie z orzęsioną linią grzbietową.; Brunatnawobiala korona kwiatu, do 3 mm długości, z nagą rurką. Cztery białawe nitki pręci-l ków z żółtymi pylnikami są nawet trzykrotnie! dłuższe niż korona. Zalążnią górna. Dwu-nasienna puszka owocu jajowata, nasiona p" dłużne, żółtobrunatne do czarniawych. Siedlisko: Często na łąkach, trawnikach, wysy piskach i przydrożach; aż do przedgórza Alp. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Młode, zebrane przed kwitnie-; niem, nieco gorzkawo śluzowate liście, gruntownym umyciu i usunięciu nerwów, spodem łykowatych (por. obciąganie „nici" z f soli) - są używane na surowo jako sałata, do] potraw z twarogu, albo gotowane jako jarzyna lub dodatek do zup ziołowych; często mieszane z innymi, łagodniejszymi ziołami. Wyciśnięty ze świeżych liści tzw. „sok babkowy" jest: uważany za środek przeciwko kaszlowi. Jako roślina lecznicza -patrz str. 256. I* Babka średnia Babka lancetowata 197 Roszpunka warzywna (Valerianella olitoria = V. locusta) Kozłkowata Wygląd: Jednoroczne ziele, do okoto 30 cm wysokości, z przyziemną rozetką liści. Łodyga prosto wzniesiona, prawie od nasady widlasto rozgałęziona, nie tworząca kwiatów w widłach poniżej główek kwiatowych, kanciasta, naga, tylko na kantach lekko owłosiona. Liście odziomkowe łopatkowate, łodygowe - naprzeciwległe, odwrotnie jajowato-lanceto-wate do lancetowatych, w nasadzie z dwoma tępymi ząbkami. Wszystkie liście przeważnie ca-łobrzegie, nagie, albo na brzegu lekko orzęsio-ne. Małe, niebieskawe, grzbieciste kwiaty zebrane w zwartych, główkowatych nibybaldachach na końcu rozgałęzionych łodyg. Podłużne, zielone przysadki nie są orzęsione ani obrzeżone. Kielich 1-5 -działkowy, zarówno w porze kwitnienia, jak i owocowania, bardzo słabo rozwinięty. Korona kwiatowa lejkowata, bez ostrogi, tylko u nasady lekko wybrzuszona, 3 pręciki. Zalążnia dolna, trójkrotna, ale tylko 1 komora zawiera nasiona. Owocem jest orzeszek, dd 5 mm długości, przeważnie z boku nieco ściśnięty, krótko i szeroko zaostrzony słabo rozwiniętym rąbkiem kielicha. Siedlisko: Na trawnikach, przydrożach, na! sypach kolejowych, na polach i w ogrodach,; w zaroślach, na glebach gliniastych; równieżj doliny alpejskie. Rozmieszczenie: W całej Europie, z wyjątkiem skrajnej północy. W Polsce w zachodniej i śr dkowej części Niżu i na Pogórzu, na wscho dzie - bardzo rzadka. Okres kwitnienia: W kwietniu i maju oraz w lipcu i sierpniu. Zastosowanie: Młode rozetki przed wypuszczeniem łodyg kwiatowych wczesną wiosną lub jesienią używa się głównie jako sałatę, rzadziej do zup lub jako jarzynę (przyrządzaną podobnie jak szpinak). Uwagi ogólne: Roszpunka uprawiana jest bardzo chętnie w ogrodach. Jej uprawa znana jest dopiero od XVII wieku. Wysiewa się ją jesienią. Ostrogowiec czerwony (Centranthus ruber) Kozłkowate Wygląd: Trwała, prosto wzniesiona, wysokości do 1 m, naga roślina zielna, z krótkim, zdrewniałym korzeniem. Łodyga ulistniona naprzeciwległe, obła. Niebieskozielone liście nagie, dolne - krótkoogonko-we, szerokojajowate lub lancetowate, tępe, z nielicznymi ząbkami; średnie i górne - siedzące, u nasady zwężone albo sercowate, całobrzegie. Małe, purpurowe, rzadziej białe lub różowe kwiaty zebrane są w wielokwiatowe wiechy, początkowo bardzo gęste. Kielich jest górny, pię-ciodziałkowy, w czasie kwitnienia zwinięty. Korona kwiatowa grzbiecista, talerzykowata, rurka do 10 mm długości, wąska, u nasady wydłużona w cienką ostrogę; płatków 5 nierównej wielkości, 1 skierowany w górę, pozostałe 4 - w dół. W rurce korony 1 pręcik, zalążnia dolna, trójkrotna, z tylko 1 komorą płodną, szyjka wystaje z rurki korony początkowo tylko nieznacznie, później - do 6 milimetrów. Jednonasienna nie-łupka jest zwieńczona działkami kielicha, które wyrastają w pierzasto owłosione, u nasady lekko zrośnięte promienie. Siedlisko: Miejsca słoneczne i gorące, na mu-j rach i w szparach skał, uprawiany w ogrodach i niekiedy zdziczały lub zadomowiony. (W Polsce podejmowane kilkakrotnie próby uprawy ostrogowca jako rośliny ozdobnej nie powiodły się z powodu wymarzania). Rozmieszczenie: Dziko w krajach śródziemnomorskich, sporadycznie do Irlandii i Anglii. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Młode liście spożywane są jako bardzo dobra sałata szczególnie chętnie na Sycylii; można je przyrządzać tak jak roszpunkę. Uwagi ogólne: Takie samo zastosowanie ma ostrogowiec wąskolistny (Centranthus angusti-folius), który spotyka się aż do południowego Tyrolu. U ostrogowcow nektar mieści się; w długiej ostrodze, dostępnej tylko przez rurkę kwiatową, a zatem tylko dla owadów o długiej trąbce, jak motyle i pszczoły. 128 Dzikie warzywa Dzwonek jednostronny (Campanula rapunculoides) Dzwonkowa Wygląd: Roślina trwała, do 1 m wysokości, z pełzającymi, cienkimi, obłymi rozłogami podziemnymi i wiązkowymi korzeniami. Prosto wzniesione, zwykle nie rozgałęzione łodygi są ulistnione skrętolegle, nagie lub krótko szorstko owłosione, o tępych kantach. Liście zwykle krótko owłosione i pod spodem zielone, dolne ogonkowe sercowato-trójkątne, ostre, karbowane, najniższe w porze kwitnienia często już zwiędłe. Górne liście łodygowe na krótkich ogonkach, jajowato-podłużne, lancetowate, spiczaste, nieregularnie ząbkowane. Niebieskofioletowe, rzadziej białe dzwonkowate kwiaty, stojące na bardzo krótkich szypułkach w pachwinach liści malejących ku górze, tworzą jednostronne, szczytowe grono. Kielich rurkowato zrośnięty; jego podłużnie-równowąskie działki, w liczbie pięciu, są ostre i odgięte w tył, nagie lub orzęsione. Korona kwiatowa dzwon- kowato lejkowata, do 3 cm długości, prawie d połowy pięcioklapowa, z nagimi końcami płat ków. Pięć wolnych pręcików. Zalążnia dolna szyjka owłosiona. Torebka na długiej szypułc prawie półkulista, otwiera się u nasady trzem dziurkami. Podłużne nasiona są lekko wzdęte Siedlisko: Rozpowszechniony w uprawach i n polach, na miejscach zakrzewionych i kami nistych, sięga aż do przedgórza Alp. Rozmieszczenie: Cała Europa; nie występuj w obszarach arktycznych i najbardziej wysu niętych na południe. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Zbiera się młode liście prze kwitnieniem, korzenie w jesieni albo na wiosnę.: Liście dostarczają znakomitej sałaty, podobnej w smaku do roszpunki. Korzeń ma słodkawy ła] godny smak; gotuje się go i bierze wraz z liśćmi do sałatki albo przyrządza się tak, jak wiesiołka.! Uwagi ogólne: Charakterystyczne dla całej: grupy naczynia (przewody) mleczne w or-j ganach wegetatywnych powodują, że liście] i korzenie tych roślin są szczególnie smaczne.] Dzwonek pokrzywolistny (Campanula trachelium) Dzwonkowate Wygląd: Roślina trwała, do 1 m wysokości, z grubym korzeniem w kształcie buraka. Nie rozgałęziona, skrętolegle ulistniona łodyga jest prosto wzniesiona, ostro kanciasta i sztywno owłosiona. Dolne liście mają długie ogonki, mniej więcej dwa razy dłuższe niż sercowato-jajowata blaszka; górne liście są siedzące, jajowato-lanceto-wate do lancetowatych. Wszystkie liście są podobne do pokrzywy, szorstko owłosione i grubo podwójnie piłkowane. Niebieskofioletowe lub jasnoniebieskie, wielkie, promieniste, dzwonkowate kwiaty mają krótkie szypułki i wyrastają pojedynczo albo po trzy w pachwinach górnych liści łodygowych, zebrane w szczytowe grono. Każda szypułka ma u nasady dwa podkwiatki. Kielich rurkowato zrośnięty, górny, pięć działek kielicha - jajowatych, podłużnych, spiczastych, odgiętych 130 w tył, na brzegu kosmatych, w każdej zatoce] kielicha z wystającym fałdem. Korona kwiatu dzwonkowato lejkowata, do 4 cm długościj z pięcioma jajowatymi i orzęsionymi działkaj mi. Pręcików pięć, wolnych; nitki pręcikói u nasady nieco rozszerzone i owłosione. Żalą żnia dolna, szyjka owłosiona. Torebka okrą ława, otwierająca się bocznymi porami. Siedlisko: Często w zaroślach i świetlistyc lasach, na skraju winnic, na miejscach zakrz wionych i kamienistych; aż do przedgórza Alp, Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Liście dają dobrą jarzynę, g towane korzenie - sałatkę. Roślina ta uchodzi ła dawniej za zioło lecznicze stosowane przeciw bólom gardła. Uwagi ogólne: Podobnie smaczne i popularna. są; dzwonek rapunkut (Campanula rapunculus)! ogrodowy dzwonek średni (C. medium), dzw nek szczeciniasty (C. trachelium), dzwonek brzoH skwiniolistny (C. persicifolia), dzwonek alpejsM (C. alpina), dzwonek szerokolistny (C. latifolia) Zerwa kłosowa (Phyteuma spicatum) Dzwonkowat Wygląd: Roślina trwała, zielna, z sokiem mlecznym, do 80 cm wysokości, z mięsistym, grubym, burakowatym korzeniem. Prosto wzniesione, nie rozgałęzione łodygi są nagie i skrętolegle ulistnione. Dolne liście na długich ogonkach, tępe albo spiczaste, sercowate, mniej więcej tak długie jak szerokie, często czarnobrunatno plamiste. Liście łodygowe mają krótsze ogonki i są węższe, najwyższe są lancetowate, siedzące; wszystkie liście są nagie. Kłos kwiatowy jest początkowo prawie kulisty, później cylindryczny, do około 6 cm długości, u nasady otoczony równowąskimi podsadkami. Żółtawobiałe, rzadko jasnoniebieskie, wielkie, siedzące kwiaty, lekko pachnące wanilią, są przed rozkwitnięciem zakrzywione w kształcie szponów. Działek kielicha jest pięć wąskich, do nasady wolnych. Korona kwiatu jest rurkowato-cylind- ryczna, głęboko pięcioklapowa. Nitki pręcikó u nasady rozszerzone; cienkie równowąskie pylniki są pomiędzy sobą zrośnięte i wysypują pyłek do wewnątrz na miotlaste włoski szyjki. Zalążnia dolna, dwukomorowa, szyjka z dwoma cienkimi, zwiniętymi w tył znamionami. Siedlisko: Głównie w lasach liściastych, ale także świerkowych i zaroślach, na każdej glebie; formy kwitnące niebiesko często przekr czają wysokość 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Rozpowszechniona w środkowej Europie aż do południowej Anglii, południowej Norwegii, środkowych Włoch i zachodnie; Rosji; nie występuje na Półwyspie Iberyjskim. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Młode liście mogą być spożywane jako sałata albo jak jarzyna podobna do kapusty. Szczególnie lubiany jest jednak mięsisty korzeń mający kształt marchwi; jako substancje zapasowe zawiera on węglowodany. Uwagi ogólne: Wiele innych (używanych w Niemczech) nazw tej rośliny nawiązuje do tego, ż jest jadalna albo odnosi się do jej kształtu. Ślaz zaniedbany (Malva neglecta) Ślazowate Wygląd: Roślina jednoroczna lub wieloletnia, przeważnie z płożącymi, poza tym jednak podnoszącymi się łodygami o długości 30-50 cm. Liście w zarysie okrągławe, rzadziej również sercowate lub ne-rkowate, z 3-5 zaokrąglonymi odcinkami wrębów, na brzegu ząbkowane; górne liście są najwyżej do dwu trzecich dłoniasto wcięte. Kwiaty różowe lub bladoliliowe do białawych, zebrane w pęczki w pachwinach liści; głęboko wycięte płatki korony o długości 8-10 mm są 2-3 razy dłuższe niż kielich, u nasady po obu stronach gęsto szczeciniasty. Szypułki owoców odgięte w dół, roztupki tylko słabo zmarszczone lub gładkie, na krawędziach wyraźnie zaokrąglone. Siedlisko: Miedze, przydroża, nasypy kolejowe, wysypiska, korony dróg i ulic, mury, nieużytki. Lubi glebę zasobną w azot i dlatego chętnie rośnie na kompostowniach, w zdziczałych ogrodach i na polach; występuje niekiedy nawet pomiędzy kamieniami bruku. W górach dochodzi do 1900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Gatunek! w Niemczech rozpowszechniony, miejscami nawet częsty, w niektórych regionach jednak1 tylko na rozproszonych stanowiskach. W Pol Isce bardzo pospolity na całym niżu i w niż-j szych piętrach Sudetów i Karpat. Okres kwitnienia: Na ogół od czerwca do września, nierzadko jednak aż do listopada. Zastosowanie: Młode liście i pędy zbiera się' przed kwitnieniem i spożywa jako sałatkę lubi jarzynę, suszone liście na herbatkę. Dziecij jedzą płaskie, jeszcze świeże owoce na surcH wo. Kwiaty zbiera się tylko w suche dni; zaj wierają one bardzo dużo śluzu i dlatego są) używane w lecznictwie. Uwagi ogólne: Roślina znana także pod licz-] nymi innymi nazwami o lokalnym zasięgu. Jako roślina lecznicza - patrz „Dziki ślaz" n str. 230. 132 wt^m \' ,i a \ ^ Dzikie warzywa 133 Stokrotka pospolita (Bellisperennis) Złożon Wygląd: Trwała, niska roślina rozetkowa, do 15 cm wysokości. Łodyga prosto wzniesiona, bezlistna, obła, z jednym jedynym koszyczkiem kwiatowym. Wszystkie liście odziomkowe, jednonerwowe, jajowate, z szerokim oskrzydlonym ogonkiem, grubo ząbkowane i luźno owłosione. Koszyczek jest kwiatem pozornym, podobnym do kwiatu; składa się z bardzo licznych małych kwiatów pojedynczych. U podstawy koszyczka wyrastają w jednym rzędzie zielone, języczkowate łuski okrywy naśladujące kielich. Zewnętrzny szereg w kwiatostanie tworzą liczne białe, spodem w różnym stopniu purpurowo zabarwione, częściowo pokrywające się, brzeżne kwiaty języczkowe. Przechodzą one w krótką rurkę, siedzącą na dolnej zalążni i nie mają pręcików. Centralna część koszyczka składa się z licznych żółtych, pięciodziałkowych, obu- płciowych kwiatów rurkowatych, zebranych w tarczowaty utwór. Wewnątrz zawierają one 5 pręcików, złączonych w rurkę, a u nasady - dolną zalążnię bez narządów lotnych. Zaląż-nię tworzą małe owoce. Siedlisko: Na łąkach i w parkach - często, na skutek rozmnażania wegetatywnego - również w skupieniach. Niekiedy aż do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Wszędzie w Europie środkowej i w zachodniej części Europy Południowej, tam jednak w górach i na wybrzeżu. Okres kwitnienia: Od marca do listopada. Zastosowanie: Młode liście można przyrządzać na różne sposoby. Służą one zarówno na surowo jako sałata, jak i gotowane - jako jarzyna - i uważane są za bardzo zdrowe. Marynowane pączki kwiatowe dostarczają przyprawy. Uwagi ogólne: Od gatunku dzikiego pochodzą formy ogrodowe z większymi, bardziej czerwonymi koszyczkami. Gatunek ten zadomowił się obecnie w strefach umiarkowanych Ameryki. Jako roślina lecznicza - patrz str. 255 Złocień właściwy (Leucanthemum vulgare) Złożone Wygląd: Trwała roślina zielna, do 1 m wysokości, prawie naga, ciemnozielona. Łodyga prosto wzniesiona, pojedyncza lub rozgałęziona. Liście skrętoległe, mocne, łysiejące, grubo ząbkowane do wrębnych, w zarysie języczkowate; dolne na ogonkach, górne siedzące. Koszyczki pojedynczo na końcach łodygi lub na gałęzi bocznej, do 6 cm szerokości, zwracające uwagę wielkością, u nasady z kielichowatą okrywą z dachówkowato ułożonych, ciemniejszych na brzegu łusek. Na brzegu koszyczka przeważnie 20 białych języczkowatych, na szczycie trójzębnych kwiatów żeńskich do 2 cm długości. W centrum koszyczka liczne, ostro pachnące, obupłciowe, złotożółte kwiaty rurkowate. Są one pięciodziałkowe, z pręcikami i zalążnią. Zalążnia zawsze dolna, w kwiatach brzeż-nych - ze zredukowanym organem lotnym w formie koronki. Owoc do 3 mm długości, brunatnawy. Siedlisko: Masowo na łąkach, na nasypach kolejowych i podobnych siedliskach; w górach aż do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Występuje prawie w całej Europie, zawleczony do Ameryki Północnej. Okres kwitnienia: Od maja do października. Zastosowanie: Pędy w młodym stanie mogą być spożywane jako sałata albo, wraz z \Ą nymi ziołami, przyrządzane tak jak szpinak. Uwagi ogólne: W tym gatunku można wyróżnić liczne formy lokalne, które jednak nie wykazują żadnych różnic w zastosowaniu. Złocień jest mało ceniony jako roślina pastewna, ponieważ wypiera bardziej wartościowe rośliny łąkowe, a sam dostarcza gorszej paszy. W wyższych partiach górskich roślina ta ma często czerwony nalot. Dawniej ten gatunek miał pewne znaczenie w medycynie ludowej jako środek przeciwko przeziębieniom i do leczenia ran. Koszyczki mogą być stosowane tak, jak koszyczki rumianku, ale działanie ich jest słabsze. MHtt ¦ Dzikie warzywa v / ^m . 3 %m ł^JŚŹ W, \\ 9* 135 Bylica piołun {Artemisia absinthium) Złóż Wygląd: Wieloletnia roślina o wysokości ponad 1 m, u nasady zdrewniała i krzaczasto rozgałęziona. W Europie Środkowej często wymarzająca aż do ziemi. Łodyga prosto wzniesiona, względnie ukośnie odstająca, srebrzystoszaro owłosiona, z gruczołami olejkowymi w formie punktów, rozgałęziona. Liście skrętoległe, gęsto rozmieszczone, szarozielone, obustronnie filcowato owłosione, jednak nieco słabiej na stronie górnej. Liście odziomkowe długości 25 cm są trzykrotnie pierzastodzieine; połowę ich długości stanowi ogonek. Liście łodygowe ku górze coraz mniejsze, mniej podzielone i siedzące. Odcinki liściowe wąskie. Koszyczki liczne, na krótkich szypułkach, zebrane w wiechę, zwisające, kuliste, do 4 mm szerokości, u nasady z szarozielonymi kutnerowatymi łuskami okrywy, przypominającymi kielich. Kwiaty jednego koszyczka wszystkie jednakowo wykształcone, żółte, rurkowate, pięciodzi siedzące na szorstko owłosionym dnie kos ka. Kwiaty brzeżne żeńskie, a tarczkow - obupłciowe. Zalążnia dolna, w czasie ow-wania cylindryczna, nieco ponad 1 mm dług Siedlisko: W miejscach suchych, kamienisty przy płotach, murach; w górach dochodzi 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Szczególnie w suchszych t szarach Eurazji; w Europie Środkowej - tylko w rejonach z mniejszą ilością opadów. Okres kwitnienia: Ód lipca do września. Zastosowanie: Jako korzenna przyprawa zup ziołowych. Należy stosować umiarkś wanie z powodu gorzkiego smaku, większ| ilości mogą działać szkodliwie. Uwagi ogólne: Piołun jest rośliną leczniczą] Odgrywał dawniej wielką rolę jako decydują składnik napojów alkoholowych (Absynt W tym zastosowaniu odkryto jego szkodli działanie, co w końcu doprowadziło zmniejszenia jego uprawy. Jako roślina It nicza - patrz str. 248. Estragon (Artemisia dracunculus) Złożo Wygląd: Smukła bylina o wysokości ponad 1 m, u nasady obficie rozgałęziona z kłącza, prawie krzaczasta, o swoistym aromatycznym zapachu. Łodyga wielokrotnie rozgałęziająca się, szczególnie w górnej części. Liście skrętoległe, wąskie, od 2 do 10 cm długości, całobrzegie, rzadziej trójkończyste, lekko błyszczące. Koszyczki kwiatowe zebrane w licznych wiechach w górnej części łodygi. Koszyczki zwisające, prawie kuliste, małe (do 3 mm długości) tworzące pozorny kwiat z niewielu pojedynczych kwiatów, białawe, a pod koniec kwitnienia czerwonawe; kielichowate łuski okrywy u ich nasady mają okrajek różnej szerokości. Wszystkie kwiaty są jednakowo wykształcone, rurkowate, pięcio-działkowe, żółtawe. Kwiaty brzeżne są tylko żeńskie, natomiast centralne obupłciowe, nie tworzące jednak owoców. Zalążnia jest dolna, w czasie owocowania nie przekracza 1 m długości, nie ma narządów lotnych. Siedlisko: Nad brzegami rzek. Rozmieszczenie: Gatunek pochodzący pierwej tnie z Rosji; w Europie, zwłaszcza w cieplej szych okolicach, zdziczały z uprawy. Okres kwitnienia: Od sierpnia do październik Zastosowanie: Młode części rośliny prz rządzą się, tak jak rukiew, na sałatę; poza ty używa się szczególnie do przyprawiania oct Uwagi ogólne: Najlepsze odmiany upraw kwitną rzadko i przeważnie są rozmnaża wegetatywnie przez odkłady. Te formy szczególnie preferowane, ponieważ rośli nie kwitnące są z reguły bardziej aromaty ne. Estragon zawdzięcza swój aromat olejko eterycznym, których zawartość maleje pr suszeniu. Pewne znaczenie miał estragon t że jako roślina lecznicza. Nalewki używa przeciw przeziębieniom i bólom zębów, ró nież przy zwalczaniu szkorbutu. 136 Dzikie warzywa Jr^ $ -%$& "M' ,$>' M vtm*m W _lfW łęziona roślina dwuletnia mr^iY^P z k°rzen'em w kształcie bura-TyMyM ka. Łodyga prosto wzniesio-«^Wi>^^ na, z krótkimi gałęziami, szty-3ep|(y 1Si toległe, eliptyczne, nieregu-^ lamie głęboko ząbkowane, na brzegu z kolczastymi trójkątnymi łatkami; szczególnie młode liście są pajęczynowato wełniste. Liście odziomkowe bardzo duże i mocne, liście łodygowe zbiegają nasadą wzdłuż łodygi i przechodzą w jej oskrzydlenia. Koszyczki wielkie, na końcach gałęzi. Każdy koszyczek z okrywą złożoną z łusek, dołem jajowatych, zakończonych mocnym żółtym kolcem i - zwłaszcza na górze - silnie odstających. Dno koszyczka mięsiste, z plastrowatymi zagłębieniami, bez plewinek. Poszczególne t Wygląd: Silnie rozrośnięta roślina wieloletnia do ponad 1,5 metra wysokości, z mocnym kłączem, w pierwszym roku tworząca tylko płonne rozetki. Łodyga prosto wzniesiona, rozgałęziona i pajęczynowato we-łniście owłosiona. Liście wielkie, po stronie górnej zielone, po stronie dolnej mniej lub bardziej biało kutnerowate. Liście odziomkowe na ogonkach i nie podzielone, liście łodygowe przeważnie siedzące, pierzastodzielne z odcinkami również pierzastodzielnymi i zakończonymi żółtymi kolcami. Koszyczki na gałęziach pojedyncze, bardzo duże, u nasady z kulistą okrywą, złożoną z bardzo szerokich, siedzących, mniej lub bardziej zaostrzonych łusek, w środku przewężonych i z mięsistym wnętrzem w dolnej części. Kwiaty wszystkie jednakowe, obu-płciowe, rurkowate, lśniąco niebieskie, pięcio-działkowe. Dno koszyczka mięsiste, bez plewi- kwiaty wszystkie jednakowo wykształconej obupłciowe, jasnopurpurowoczerwone, rurko] watę, pięciodziałkowe. Zalążnia dolna, w czaJ sie owocowania około 5 mm długości, płasko czworokanciasta, u góry z odpadającym, w na] sadzie zrośniętym, puchem lotnym. Siedlisko: Na przydrożach, wysypiskach, nasyl pach kolejowych i przy żywopłotach. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie doi południowej Skandynawii; na północy tylko, rozproszone stanowiska. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Nieco gorzkie korzenie, a takża młode odroślą, przyrządza się jako jarzynę. Wielkie koszyczki nadają się w młodym staniej do przyrządzania tak jak karczochy. Podobnie] spożywane jest mięsiste dno koszyczka, której zawiera zamiast skrobi znacznie zdrowszą dlal diabetyków inulinę. Uwagi ogólne: Dawniej wyciskano z owocówj olej; puch lotny przędzono. W medycynie ludowej stosowano tę roślinę jako środek wzmac-1 niający żołądek oraz przeciw wrzodom. Złożone nek. Zalążnia dolna, puch lotny pierzasty. Siedlisko: Ciepłe, żyzne gleby. Rozmieszczenie: Około 10 gatunków; są to rośliny obszaru śródziemnomorskiego, W Europie Środkowej występują wyjątkowo jako rośliny uprawne na ciepłych siedliskach. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Zastosowanie: Spożywane jest mięsiste dno kwiatowe oraz nasadowe wewnętrzne części łusek okrywy. U wielu odmian można spożywać także wnętrze trzonka koszyczka. Uwagi ogólne: Karczochy są uprawiane już o starożytności. Obecnie istnieje wiele różnyc odmian, u których preferowane są różne właściwości. Tak więc u licznych form koszyczki mogą być za młodu spożywane w całości, u innych wykorzystuje się tylko szczególnie wielkie dno koszyczka, jeszcze inne mają specjalnie mięsiste łuski okrywy. Gatunki dzikie odznaczają się kolczastymi łuskami okrywy i mogą być wykorzystywane w taki sam sposób jak formy uprawne. Jako roślina lecznicza - patrz str. 263. Karczochy hiszpańskie (Cynara cardunculus) 138 Dzikie warzywa ^ 139 Oset zwisły (Carduus nułans) Złożone Wygląd: Dwuletnia roślina zielna do ponad 1 m wysokości, z korzeniem w kształcie wąskiego buraka. Łodyga prosto wzniesiona, pojedyncza lub w górze rozgałęziona, zwłaszcza w dolnej części wełnisto owłosiona i, tak jak i boczne gałęzie, opatrzona zbiegającymi w dół wąskimi, kolczastymi żebrami w rodzaju skrzydełek. Liście skrętole-głe, wąskie, głęboko podzielone, poszczególne odcinki spiczasto ząbkowane, z wierzchu łysiejące, pod spodem na nerwach z wełnistymi włoskami. Liście odziomkowe na ogonkach, przy czym blaszka liściowa przechodzi w ogonek stopniowo; liście łodygowe bez ogonków, blaszka w nasadzie zbiega stopniowo w płaskie żebra łodygowe. Koszyczki kwiatowe duże, do ponad 5 cm długości, prawie kuliste, zwisające. U nasady otoczone są licznymi łuskami okrywy, opatrzonymi od- giętym kolcem; wewnętrzne łuski często są purpurowo podbarwione i pajęczynowatr> owłosione. Dno koszyczka gęsto obsadzone łuskowatymi, jasnymi plewinkami. Zalążniaj dolna, w czasie owocowania z białymi, dd 2 cm długości, włoskami puchu lotnego. Siedlisko: Preferuje siedliska suche, wysypis-j ka, przydroża, pastwiska, ugory. Rozmieszczenie: W Europie do południowej] Skandynawii. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Dno koszyczków, a także okorowane, rdzeniowe części łodyg mogą być, pd ugotowaniu, spożywane. Uwagi ogólne: W Europie występuje kilka pod-j gatunków ostu zwistego; wszystkie one mogą być użytkowane w ten sam sposób. Od blisko spokrewnionego rodzaju ostrożeń (Cirsiumi oset różni się plewinkami na mięsistym dniej koszyczków oraz niepierzastym puchem loj tnym owoców. Ostrożeń głowacz (Cirsium eriophorum) Złożon Wygląd: Dwuletnia roślina zielna, ponad 1,5 m wysokości, z korzeniem w kształcie wąskiego buraka. Łodyga prosto wzniesiona, przeważnie silnie rozgałęziona, wełnisto owłosiona, bez kolców. Liście skręto-ległe, podłużnie jajowate, głęboko pierzas-todzielne, z podwiniętym brzegiem, z wierzchu kolczasto owłosione, spodem biało kut-nerowate. Liście odziomkowe niewyraźnie ogonkowe, odcinki dwułatkowe, kolczaste. Liście łodygowe, przeważnie obejmujące łodygę dwoma spiczastymi uszkami, mają 1—2-dziel-ne, lancetowate łatki boczne, opatrzone żółtym kolcem. Koszyczki wielkie, pojedynczo na szczytach gałęzi. Każdy koszyczek ma u nasady kulistą okrywę z wąskich, odstająco odgiętych, sztywnych i spiczastych łusek, w górnej części pajęczynowato owłosionych. Poszczególne kwiaty są jednakowo wykształ- cone, obupłciowe, długości ponad 3 cm, rurkcn watę, pięciodzielne, niebieskawoczerwone dej purpurowych. Zalążnia dolna, w porze owocoi wania długości 6 mm, lekko podłużnie żeberj kowana, na szczycie z delikatnym, błysz-j czącym puchem lotnym z pierzastych włoskowi Siedlisko: Na glebach zasobnych w azot, na zboczach, suchych pastwiskach i zrębach. Rozmieszczenie: W Europie Środkowej aż do południowego skraju Alp. W Polsce tylko w Ka rpatach Zachodnich i w okolicach Przemyśla. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Młode pędy i nie rozwinięte p czki koszyczków spożywa się jako jarzynę. Uwagi ogólne: Młode koszyczki stosowane s jak karczochy. Jest to słuszne, oprócz om wianych tu gatunków, również w odniesieni do ostrożenia błotnego {Cirsium palustr - rośliny wilgotnych siedlisk, z małymi, sk pionymi koszyczkami - oraz do ostrożeni krótkolodygowego {Cirsium acaule), z koszy czkami siedzącymi, bez łodygi. 140 Ostrożeń warzywny (Cirsium oleraceum) Złożone Wygląd: Trwała roślina zielna, do 1,5 m wysokości, z silnie rozwiniętym kłączem. Łodyga prosto wzniesiona, przeważnie pojedyncza, albo - rzadziej - rozgałęziona, bruzdko-wana, wewnątrz pusta, luźno owłosiona. Liście skrętoległe, mniej lub więcej jajowate, jasnozielone, na brzegu opatrzone niezbyt sztywnymi kolcami, podzielone na różną głębokość, ząbkowane, łysiejące. Liście siedzące na łodydze często obejmują ją sercowato. Koszyczki kwiatowe średniej wielkości, mniej więcej do 3 cm, zebrane po kilka na końcu pędu, prawie tutkowato otoczone i zamknięte kilkoma żółtawozielonymi lub bladymi podsadkami. Poszczególne koszyczki u swej nasady otoczone licznymi, wąskimi, prawie nie kłującymi listkami, tworzącymi walcowatą okrywę. Dno koszyczka bez łuskowatych plewinek. Kwiaty jednakowo wykształcone, obupłciowe, Ostrożeń kolczasty (Cirsium spinosissimum) Wygląd: Trwała roślina zielna, przeważnie mniej niż 1 m wysokości, z masywnego kłącza rozgałęziająca się często w formie szerokiego krzaka. Łodyga prosto wzniesiona, pojedyncza lub rzadko nieco rozgałęziona, żółtawo-zielona albo często trochę czerwonawa, łysiejąca. Liście skrętoległe, gęsto stojące, żółtozielone, słabo wełnisto owłosione, w zarysie lancetowate, głęboko pierzastodzielne, z zatokowoząbkowanymi, kolczastymi odcinkami. Dolne liście z niewyraźnym ogonkiem, górne - z nasadą sercowato obejmującą łodygę. Koszyczki kwiatowe licznie skupione na szczycie łodygi, otoczone licznymi, większymi od nich, wąskimi, kolczastymi, bladymi podsadkami. Okrywa koszyczków walcowata złożona z wielu lancetowatych, skierowanych ku górze listków, wyraźnie kolczasto zakończonych. Dno koszyczka bez 142 żółtawobiałe, z pięciodzielną rurką korony. Za-lążnia dolna, w porze owocowania 4 mm długo-' ści, szara, niewyraźnie kanciasta, z puchem! lotnym, składającym się z pierzastych, dołem zrośniętych, włosków. Siedlisko: Zawsze na glebach wilgotnych, torfowiska, brzegi potoków, mokre łąki; aż do piętra alpejskiego, występuje zawsze w wiel-j kich skupieniach. Rozmieszczenie: Głównie w Europie Środkowej do południowej Skandynawii; brak! w Anglii i obszarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. I Zastosowanie: Młode liście są delikatne i w smaku uderzająco przypominają kapustę;] przyrządza się z nich gotowaną jarzynę. Dno] koszyczka jest używane, zwłaszcza we wschodniej Europie, jako jarzyna. Uwagi ogólne: Ostrożeń warzywny swoimi zwracającymi uwagę, blado osłoniętymi, główkami kwiatów już z daleka wskazuje na mokre siedliska. Złożone i ------------------------------------------- plewinek. Kwiaty wszystkie jednakowe, żółta-1 wobiałe, obupłciowe, z pięciodziałkową rurką j korony. Zalążnia dolna, w porze owocowania I 4 mm długości, brunatna, w górze z opadają-1 cym puchem kielichowym złożonym z pierzas-B tych włosków. Siedlisko: Na pastwiskach, wokół szałasów! halnych, na wilgotnych terenach w piętrze al-B pejskim pomiędzy 1300 a 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Gatunek ograniczony do Alp-I Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Jędrne, grube korzenie gotujeB się i spożywa jako jarzynę. Uwagi ogólne: W Apeninach i Pirenejach wy-B stępują podobne gatunki, o takim samym za-B stosowaniu. Omawiany gatunek jest łatwy doB rozpoznania po obfitych kolcach (stąd wywoB dzi się jego łacińska nazwa: „spinosissimtiSĘ znaczy: „bardzo kolczasty") i żółtawozielonejB barwie. W Alpach pozostaje on na halach p"B spędzie bydła często jako jedyna wysokorosłal roślina. Ostrożeń lancetowaty (Cirsium vulgare = C. lanceolatum) Złożone Wygląd: Roślina dwuletnia do około 1,5 m wysokości, górą przeważnie rozgałęziona, z wąsko burakowatym rozgałęzionym korzeniem. Łodyga prosto wzniesiona, skutkiem zbiegających liści kolczasto oskrzydlona, kędzie-rzawo-wetnisto owłosiona. Liście skrętoległe, w zarysie wąskojajowate, z wierzchu kolczasto owłosione, spodem rozmaicie biało wełniste. Liście odziomkowe głęboko pierzasto klapowane z odcinkami pojedynczymi lub dwudzielnie kolczasto ząbkowanymi. Liście łodygowe całkowicie lub częściowo aż do najbliższego liścia zbiegające po łodydze, pierzasto klapowane, z odcinkami pojedynczymi lub trójdzielnymi, zakończonymi żółtym kolcem. Koszyczki na szczytach gałęzi pojedynczo, długości do około 5 centymetrów. Poszczególne koszyczki u nasady z kulistą okrywą z wąskich, listków odgiętych na zewnątrz, zakończonych na szczycie brunatnym względnie żółtym kolcem. Kwiaty wykształcone jednakowo, rurkowate, pięciodział-kowe, mniej więcej do 3 cm długości, jasno-1 purpurowe. Zalążnia dolna, w porze owo-B cowania do 4 mm długości, u góry z puchem I lotnym z białych pierzastych włosków. Siedlisko: Na miejscach przejściowo pozba-1 wionych roślinności, na przydrożach, wysypiskach, w miejscach słonecznych. Rozmieszczenie: Rozpowszechniony w całej Europie i zawleczony do krajów zamorskich. Okres kwitnienia: Od lipca do października. Zastosowanie: Młode pędy i jeszcze nie roz-l kwitłe koszyczki przyrządza się jako jarzynę. Uwagi ogólne: Ostrożeń jest to rodzaj składający się z około 120 gatunków, występujących w Europie Środkowej, obszarze śródziemnomorskim i w południowej Rosji. Obok osto-watej postaci szczególnie charakterystyczne są pierzaste włoski puchu lotnego, odróżniające ten rodzaj od blisko spokrewnionego rodzaju Carduus. Cykoria podróżnik (Cichorium intybus) Złożone Wygląd: Przeważnie wieloletnia roślina zielna z przewodami mlecznymi, wysokości często do 1,5 m, rozgałęziona w formie krokwi. Korzenie wąsko burakowate. Łodyga kanciasta, sztywna, 1 naga lub szczeciniasta. Liście skrętoległe, podłużne, nierówno grubo wcinano-piłkowa-ne, z odcinkami prawie trójkątnymi. Dolne liście na ogonkach, górne coraz wyraźniej siedzące, niepodzielone i oszczepowate. Koszyczki kwiatowe liczne, pojedynczo lub w małych grupach, na końcach gałęzi albo bocznie siedzące, u nasady z licznymi (podobnymi do kielicha) listkami okrywy. Zewnętrzne listki okrywy jajowate i odstające, wewnętrzne wąskie i przyległe. Pojedyncze kwiaty w koszyczku stosunkowo nieliczne, wszystkie jednakowo wykształcone, obupłciowe, języczkowate z 5 ząbkami na końcu, jasnoniebieskie (niekie- dy także różowe albo białe), z 5 pręcikami i jedną 2-dzielną, niebieskawą szyjką. Zalążnia dolna, w czasie owocowania dwu- do pi ciokanciasta, około 3 mm długości, jasnobru-natna do czarniawej. Siedlisko: Na brzegach dróg (nazwa!), na miejscach kamienistych i na polach. Dochodzi aż do piętra reglowego. Rozmieszczenie: W całej Europie i zawleczo-i na w inne części świata. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Prażony (palony) korzeń jesl używany jako namiastka kawy. Młode liścia odziomkowe są cenione, szczególnie w zachc-j dniej Europie, jako jarzyna i składnik sałatek. Uwagi ogólne: Do tego samego rodzaju należy wzięta w uprawę endywia (Cichorium e divia), którą łączy z cykorią podróżnikiem ni co gorzki smak. Zwłaszcza w zachodniej Eur pie istnieją odmiany uprawne podróżnik u których - zależnie od zastosowania - pref rowane jest tworzenie liści albo korzeni. Jako rosi i na lecznicza - patrz sir. 25 i. 144 Hiszpański złoty oset (Scolymus hispanicus) Złożone Wygląd: Roślina zielna dwu-lub wieloletnia z przewodami mlecznymi, do 80 cm wysokości, w różnym stopniu owłosiona. Łodyga z przerywanymi, kolczastymi skrzydłami, rozgałęziona. Liście skręto-ległe, podłużne, dolne głęboko pierzastodzielne, miękkie, słabokolczaste i z długim ogonkiem. Liście łodygowe twardsze, lancetowate do jajowatych, łukowato pierzastodzielne, kolczaste, z mniej lub bardziej zgrubiałym brzegiem. Koszyczki skupione na końcu pędu, z okrywą około 2 cm wysokości złożoną z wąskich, spiczastych, nagich lub słabo owłosionych listków okrywy. Poszczególne kwiaty złotożółte, wszystkie jednakowej postaci, obupłciowe języczkowa-te, na końcu pięcioząbkowe; dno koszyczka z łatwo odpadającymi wąskimi łuskami. Zalążnia dolna, w czasie owocowania do 5 mm długości, maczugowata i nieco spłaszczona, lekko zroś- nięta z łuskami dna koszyczka, w górnej czę z nielicznymi sztywnymi szczecinkami. Siedlisko: W miejscach zachwaszczonych, na otwartych suchych siedliskach. Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzenion w południowej Europie aż po północno-zacłr dnia Francję. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia Zastosowanie: Ceniony jako jarzyna korzeniowa, zwłaszcza w południowej Europie. Uwagi ogólne: Omawiany gatunek jest jedn z roślin dzikich, które wielokrotnie były upr wiane, jednak nie wyhodowano ulepszonyc odmian. W obszarze śródziemnomorskim występują jeszcze dwa inne, rzadsze gatunki, o których zastosowaniu jednak nic nie wiadomo. Do grupy złożonych, których koszyczki mają tylko kwiaty języczkowate, zalicza się także sałatę głowiastą z jej różnymi odmiana mi. Ta grupa złożonych języczkowych zawier praktycznie tylko rośliny zielne. Obok budo pojedynczego kwiatu charakteryzuje się on obecnością soku mlecznego. Łopian większy (Arctium lappa) Złożon Wygląd: Roślina dwuletnia od 1 do 2 m wysokości z grubo 1 mięsistym korzeniem. Łodyga prosto wzniesiona, bogato rozgałęziona, gruba, z rdzeniem, bruzdkowana, często czerwonawa, wełnisto owłosiona. Liście są skrętoległe, na ogonkach, spiczasto-jajowate, krostowato ząbkowane do całobrzegich, z wierzchu luźno owłosione, spodem szaro filcowate. Liście odziomkowe mają blaszkę do 50 cm długości i ogonek do 30 cm długości. Na łodydze liście są ku górze coraz mniejsze. Koszyczki kwiatowe ułożone w luźnych kwiatostanach prawie w jednej płaszczyźnie; kuliste, wielkości ponad 3 centymetry. Poszczególne koszyczki gęsto otoczone licznymi wąskimi listkami okrywy, orzęsionymi na brzegu, a na szczycie opatrzonymi żółtym hakiem; odstają one we wszystkich kierunkach. Kwiaty jednego koszyczka są wszystkie obupłciowe i mają pięciodziałkową purpurowoczerwoną rurkę korony. Szyjka maj czarny wieniec włosków. Zalążnia dolna, w czasie owocowania jajowata, ponad 0,5 cm długości, czarna, pomarszczona, z wielorzędowym włosowatym puchem lotnym. Siedlisko: Na przydrożach, na wysypiskach. Rozmieszczenie: Rozpowszechniony w całej Eih ropie do południowej Skandynawii i zawleczono daleko poza ten obszar. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Korzenie, a także młode liści i pędy, można przyrządzać jako jarzynę. Uwagi ogólne: Łopian jest znany szczególni? dzięki swemu charakterystycznemu mechaniz-' mowi rozsiewania. Listki okrywy masowo wczepiają się swymi hakowatymi końcami w ubrani i skórę ludzi i zwierząt. Rozprzestrzenienie si łopianu prawie po całym świecie może być wyjaśnione przez ten bardzo skuteczny sposób rozsiewania. Łopian jest przystosowany do gleb za sobnych w azot i właśnie dlatego spotyka się g"! zawsze w pobliżu osiedli ludzkich. Jako roślina lecznicza - patrz str. 255. AAP. Zółtlica drobnokwiatowa (Galinsoga pamflora) ZłOŻO: Wygląd: Roślina jednoroczna, dość różnej wysokości, silnie przerastająca glebę korzeniami. Łodyga prosto wzniesiona, przeważnie bujnie rozgałęziona, zielona, mniej więcej obta, prawie naga. Liście naprzeciwległe, mało owłosione, świeżo zielone, spicza-sto-jajowate z rynienkowatym ogonkiem, górne prawie bez ogonków, grubo ząbkowane. Koszyczki bardzo liczne; każdy zawiera jeden kwiat pozorny: utwór podobny do kwiatu, lecz złożony ze stosunkowo nielicznych małych kwiatów pojedynczych. U nasady koszyczka umieszczone są zielone, przypominające kielich, podsadki: 3 zewnętrzne małe, 5 wewnętrznych - większe, jajowate, nieco ogruczolone; razem tworzą półkulistą okrywę. Normalnie pięć brzeżnych kwiatów jest białych z krępym trójłatkowym języczkiem; u nasady mają krótką rurkę i dolną zalążnię, pręcików brak. Kwiaty rurkowe pięciolatkowi żółte, obupłciowe. Zalążnia u góry opatrzorl białymi frędzlowatymi łuskami (pappus), któr u kwiatów brzeżnych wykształcone są w zn cznym stopniu szczątkowo. Owoce (bezbt3 Imowe niełupki, achaenium) czarne, klinowJ te, u kwiatów brzeżnych - sklepione, u rurk:' wych - kanciaste. Siedlisko: Częsty chwast w ogrodach, na polach ornych i na wysypiskach. Rozmieszczenie: Jako chwast występuje pr wie na całym świecie, w środkowej Europi częściej niż w obszarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od czerwca do listopada. Zastosowanie: Młode liście i łodygi można n wiele sposobów używać jako jarzynę i sałatę] Uwagi ogólne: Roślina ta, pochodząca z Arna ryki Południowej, jest jednym z najbardziej ekspansywnych chwastów, dziś o skrajnie poszerzonym zasięgu. Bardzo podobna zółtlica owłosiona (Galinsogć quadriradiata = G. ci/iata) jest silniej owł siona i w taki sam sposób użytkowana. Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) Zloźonel Wygląd: Trwała roślina zielna o aromatycznym zapachu, do ok 1 m wysokości, od nasady krzaczasto rozgałęziona. Łodyga prosto wzniesiona, przeważnie pojedyncza, gęsto uli-stniona, luźno wełnisto owłosiona. Liście skrętoległe, w zarysie języczkowate, podwójnie lub potrójnie pierzasto klapowane, z krótkimi odcinkami, luźno owłosione. Koszyczki stosunkowo małe, zebrane w płaską, baldachokształtną wiechę (podbaldach). U podstawy koszyczków wyrastają krótkie, prawie łuskowate podsadki, złączone w kieli-chowatą okrywę. Na brzegu koszyczka normalnie 5 białych (rzadziej czerwonawych), trój-ząbkowych, języczkowatych kwiatów żeńskich. W środku koszyczka kilka obupłciowych kwiatów rurkowych z pięciołatkową brudno białą koroną i 5 pręcikami. U wszystkich kwiatów zalążnia dolna i bez organów lotnych. Siedlisko: Na terenach otwartych, na łąkach? w świetlistych lasach, na wysypiskach i polaclj Rozmieszczenie: Cała Europa i daleko w głąi Azji. Zawleczona również do Ameryki Półnodj nej i Australii. Okres kwitnienia: Od czerwca do październiki Zastosowanie: Młode liście są używa-w twarogu ziołowym, maśle ziołowym, do zup| a często także jako jarzyna. Z powodu obfit zawartości olejków eterycznych krwawnik aromatyczny posmak. Uwagi ogólne: Krwawnik kichawiec (Achil< ptarmica), z większymi kwiatami języczko mi i wąskimi nie podzielonymi liśćmi, spo'" się najczęściej na siedliskach wilgotnych, torfowiska, wilgotne łąki, brzegi potoków. J młode liście można spożywać jak sałatę, tunki podobne do krwawnika pospolitego użytkowane w podobny sposób. U wszy gatunków małe koszyczki kwiatowe ski się w zwarte kwiatostany i sprawiają wra wielkich kwiatów pojedynczych. Jako roślina lecznicza - patrz str. 253. Podbiał pospolity (Tussilago farfara) Złożo Wygląd: Roślina zielna, z trwatą okrytą łuskami todygą podstawową. Jej okres kwitnienia przypada przed listnieniem. Ukazujące się na wiosnę pędy tatowe mają wysokość okoto 15 cm, tworzą po jednym koszyczku, są owłosione wełnistymi kosmykami i pokryte niepozornymi, czerwonawymi lub zielonymi łuskowatymi liśćmi. Koszyczki kwiatowe początkowo prosto wzniesione, zwieszają się pod koniec okresu kwitnienia. Osiągają szerokość około 1 cm i mają u nasady dzwonkowatą, przypominającą kielich okrywę z jednego szeregu równowąs-kich, często czerwonawych podsadek, niewyraźnie oddzielonych od łuskowatych liści. Po przekwitnieniu listki okrywy są odgięte w tył. Poszczególne koszyczki kwiatowe zawierają na brzegu złotożółte wąskie kwiaty języczkowe, a w środku kwiaty rurkowe. Wszystkie kwiaty umieszczone są na pustyni w środku dnie koszyczka. Zalążnie dolne, w po-rze owocowania podłużne, długości do 1cm] z długimi białymi włoskami puchu lotnego, j Liście są duże, z blaszką do ponad 20 cni średnicy, okrągławe 5-10-kątne z krótkimi zą| bkami, pod spodem biało filcowate, z wierzch] łysiejące. Ogonek liściowy dłuższy od blaszki] bruzdkowany, często czerwono nabiegły. Siedlisko: Na zawierających wapń, często will gotnych gruzowiskach, na nadbrzeżach! w żwirowniach, na świeżych obrywach ziemi i torach lawin. Rozmieszczenie: W całej Europie. Okres kwitnienia: Pierwsza roślina kwitnąca na wiosnę - od lutego do kwietnia. Zastosowanie: Młode liście po sparzeniu spożywane są jako jarzyna. Uwagi ogólne: Podbiał jest uważany za uciążJ liwy chwast. Silnie rozgałęzione kłącza powodują gromadne występowanie tej rośliny, i Jako roślina lecznicza -patrz str. 256. Lepiężnik różowy [Petasites officinalis = P hybridus) Złożone Wygląd: Trwała roślina zielna z masywnym, rozgałęzionym kłączem. Kwitnienie przed wykształceniem liści. Na wiosnę pierwsze tworzą się pędy kwiatowe. Mają one około 30 cm wysokości i w czasie dojrzewania owoców mocno rosną na wysokość; są czerwonawe, wewnątrz puste, grube, wełnisto owłosione, pokryte licznymi, często wiotkimi łuskami. Rośliny rozdzielnoptciowe: oznacza to wykształcanie w osobnych kwiatostanach kwiatów i koszyczków żeńskich albo męskich. Kwiatostany męskie zasychają szybko po kwitnieniu. Przy zakwitaniu koszyczki początkowo stoją gęsto skupione, później kwiatostany rozluźniają się. Koszyczki męskie mają długość do 8 mm, żeńskie są mniej więcej o połowę mniejsze, mają u nasady wąskie, kielichowate, czerwonawe listki okrywy. Kwiaty są rurkowate, pięciodziałkowe, w różnym stop- 150 niu brudnoczerwone. Zalążnia dolna, w cza owocowania cylindryczna, z białymi włoskai lotnymi. Liście asymilujące pojawiają się po kwitnieniu. Ich blaszka jest bardzo duża, do 60 cm średnicy, okrągławo-sercowata, krótko ząbkowana, z wierzchu zielona, spodem początj kowo wełnisto owłosiona, później łysiejąca] Ogonek liściowy jest okrągławo-kanciasty, dd 1 m długości. Siedlisko: Na wilgotnych brzegach rzek i potoj ków, także na miejscach okresowo mokrych. Rozmieszczenie: W całej Europie. Zastosowanie: Młode liście mogą być przyrzaj dzane jako jarzyna; z powodu gorzkiego sm ku muszą być mocno obgotowane. Uwagi ogólne: Lepiężnik jest starą rośliną 10 czniczą. Uważany jest za uciążliwy chwas trudny do zwalczenia z powodu swego roz nietęgo kłącza. Kozibród łąkowy (Tragopogonpratensis) Złożone f Wygląd: Zioło dwu- lub wieloletnie, średnio wysokie, z obfitym sokiem mlecznym. Korzeń palowy brunatny, wrzecionowaty. Łodyga prosto wzniesiona, pojedyncza lub słabo rozgałęziona, szarozielona, początkowo puszysto owłosiona, później naga. Liście skrętoległe, trawiaste, szeroką nasadą wpółobej-mujące łodygę, równo-wąskie, zaostrzone. Koszyczki kwiatowe wielkie, do 6 cm średnicy, pojedynczo albo po kilka na pędzie; ich szypuły w górze nieco zgrubiałe. Koszyczki złożone z około 40 pojedynczych kwiatów, tworząc pozorny kwiat, u nasady mają zwykle 8 wąskich, przypominających kielich, listków okrywy do 3 cm długości, mniej więcej tak długich, jak pojedyncze kwiaty. Poszczególne kwiaty duże, jasno- do złotożółtych, obupłciowe, wszystkie jednakowego kształtu, w czasie kwitnienia szeroko Wygląd: Trwała niska roślina zielna, do 30 cm wysokości, z masywnym, czarnym kłączem. Łodyga prosto wzniesiona, z 1 koszyczkiem, lub - rzadziej - rozgałęziona i wielokoszyczkowa, naga, bezlistna lub z nielicznymi łu-skowatymi liśćmi. Normalne liście asymilujące zebrane w przyziemną rozetkę, lancetowate do równowąskich, spiczaste, z nasadą po-chwowatą i niewyraźnie wykształconym ogonkiem. Koszyczki małe, otwierające się tylko na słońcu, u nasady z wąskimi, błoniasto obrzeżonymi i czarno plamistymi listkami okrywy długości do 3 centymetrów. Poszczególne kwiaty wykształcone wszystkie jednakowo, obupłciowe, języczkowate, niewiele dłuższe od pokrywy, zakończone 5 krótkimi ząbkami. Zalążnia dolna, w porze owocowania prawie 1 cm długości, żeberkowana, w górze z włoskami lotnymi, dwa razy od niej dłuższymi. Siedlisko: Torfowiska i ubogie łąki. rozłożone, języczkowe. Zalążnia dolna, w porze owocowania do 2 cm długości, brunatna, z długim wąskim dzióbkiem, żeberkowana, na górze z pierzastym, brudnobiałym puchem lotnym, j Siedlisko: Łąki wilgotne do suchych, raczej mało nawożone, Rozmieszczenie: Rozpowszechniony w Europie Środkowej, ku północy i na południu obszaru śródziemnomorskiego coraz rzadszy. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Roślina o bardzo wielostronnym zastosowaniu. Korzenie przyrządza się jak wężymord, młode pędy dają potrawę podobną do szparagów, zawierające cukier liście mogą być spożywane na surowo, albo gotowane jak szpinak. Uwagi ogólne: Gatunki rodzaju kozibród, zwracają uwagę nietypowymi dla tej rodziny trawiastymi liśćmi. Tragopogon porrifolius, o jeszcze większych koszyczkach, brudnopur-purowo zabarwionych, jest pokrewnym gatunkiem z obszaru śródziemnomorskiego, o pol dobnym zastosowaniu. Złożone Rozmieszczenie: Europa Południowa i Południowo-wschodnia, w Europie Środkowej dziś stał się bardzo rzadki. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Zastosowanie: Korzeń można używać tak, jak hodowanego w ogrodach wężymordu. Na dole po prawej: Wężymord stepowy (Sc rzonera purpurea) ma węższe liście, zawsz jeden pęd słabo rozgałęziony z kilkoma liśćm oraz większe koszyczki z pachnącymi, liliowy mi kwiatami. Ten gatunek, mający podobn zastosowanie, w południowo-wschodniej Euroj pie pospolity, u nas - rzadki i zagrożony i dla-j tego powinien być całkowicie chroniony. Sco\ rzonera hispanica, wężymord czarny korze pochodzi z południowo-zachodniej części o szaru śródziemnomorskiego, sięgając d południowej części Europy Środkowej, tu jedj nak jest wszędzie rzadki i dlatego nie powij nien być użytkowany. Był także tu uprawiany] istnieje kilka odmian słabo przekształconych Jego łodygi są ulistnione z licznymi koszyc kami i żółtymi kwiatami. Wężymord drobnokwiatowy (Scorzonera pamflora) 152 V\ li Dzikie warzywa V ¦^fflSŁ Wężymord stepowy 153 Goryczel jastrzębcowaty (Picris hieracioides) Złożone /7% Wygląd: Zależnie od warun- yjfeP ków środowiska zioło wysoko fjfef/ wyrośnięte (do 1,5 metra), mdA przeważnie wieloletnie, Fł/ft z s0^m mlecznym. Łodyga wTa prosto wzniesiona, niejedna- >3Kc_ z sokiem mlecznym- Łodyga ^gaf-fer wyrasta prosto z dość grube- JSĘĘEF 9° kłącza, w górnej połowie T^Jf^S^ skośnie rozgałęziona, żeber- JP%3p^ kowana, naga. Liście skrę- /S^yĘsą^ toległe, nagie, niebieskozie- WligfMf^ l°ne> głęboko pierzastodziel- vw- Prosto wzniesione ^Kflg lub podnoszące się ^8tj łodygi są kanciaste i owłosione, a często silnie rozgałęzione. Jajowate liście na ogonkach grubo i regularnie piłkowano-karbowane, silnie pachną cytryną. Kwiaty białe, żółtawo-białe albo niebieskawe, po 3-6 jednostronnie w pachwinach liści; trójdzielna warga dolna z wielkim i szerokim odcinkiem środkowym, górna warga płasko sklepiona Siedlisko: Przeważnie uprawiana, dawniej częsta w ogródkach; dziko rosnąca lub zdziczała bywa spotykana w lasach i na polach. Rozmieszczenie: Ojczyzną jest wschodnia część obszaru śródziemnomorskiego i Azja Mniejsza; zadomowiła się także w pozostałej części Europy Południowej i miejscami w Europie Środkowej; w Polsce hodowana w ogro- 172 Wargowe dkowej powszechnie uprawiana jako roślina lecznicza i aromatyczna (do 1400 m n.p.m.), w Polsce niekiedy uprawiana w ogródkach. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejek eteryczny z substancjami czynnymi, szczególnie octan linalolu, wolny linalol, żywica, garbniki. Zastosowanie i działanie: Jako środek uspokajający; poprawia zapach mieszanek leczniczych; zewnętrznie poprawia ukrwienie; także jako dodatek do kąpieli (50 g krótko zagotować), odpręża przy migrenach. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores La-vandulae): 1 LH jako napar; olejek eteryczny (Oleum Lavandulae aethericum): 3-5 kr wewnętrznie i zewnętrznie; również jako dodatek do kąpieli: 10-20 kr; WLH: Lavandula officinalis (świeże kwiaty); spagyrik. Lawenda jest chętnie dodawana wraz z kozłkiem, tymiankiem i chmielem do poduszek ziołowych, które przy bezsenności podkłada się pod poduszkę. Termin zbioru: Od lipca do września. Wargowi dach i niekiedy dziczejąca. Ulubiona roślina na herbatki i przyprawy, należy do stałego zestawu ziół w ogródkach przydomowych. Zi-motrwała, tworzy mocno rozrośnięte pędy, z których przez całe lato można zbierać liście. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z cytralem, cytronelalem, linalolem i gera-niolem; garbniki. Zastosowanie i działanie: Środek uspokajający, wzmacniający nerwy i orzeźwiający, prze-ciwskurczowy, wiatropędny i przeciwwymio-tny, szczególnie podczas menstruacji i przy migrenie. Wódka melisowa (Spiritus melissae) jest znanym środkiem przy nerwicowych nudnościach i zaburzeniach żołądkowych. Przyrządzanie i stosowanie: Liście melisy, możliwie świeże (!), (Folia Melissae): 2 Ui jako napar; olejek melisowy (Oleum Melissae aethericum): do wcierania albo 2 LH dodać do kąpieli. WLH: Melissa officinalis (świeże liście); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia. k3b&m 173 Kozieradka pospolita (Trigonella foenum-graecum) Motylkowate Wygląd: Jednoroczna, silnie pachnąca roślina o wysokości 10-50 cm z mocnym, palowym korzeniem. Pędy prosto wzniesione albo leżące na ziemi. Liście ogonkowe, trójdzielne, na końcach odcinków ząbkowane. Bladożółte kwiaty z koroną o długości 1,8 cm, u nasady tioletową; pojedynczo lub po 2 w pachwinach liści. Strąki do 10 cm długości, sterczące w górę, proste lub nieco zakrzywione z dzióbkiem długości 2-3 centymetrów. Siedlisko: Zwykle uprawiana na polach, w Europie Południowej często występuje także zdziczała. Rozmieszczenie: Pochodzi z południowo-za-chodniej Azji i wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego; zadomowiona w Europie Południowej i Środkowej. Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca. Substancje zawarte w roślinie: 30-40% substancji śluzowych, 30% białka, witamina C, alkaloid trygonelina, kwas nikotynowy, cholina, sapogeniny. Zastosowanie i działanie: Wewnętrznie, wypróbowany środek wzmacniający, szczególnie przy dłuższych, osłabiających organizm chorobach i w stanach wyczerpania; pobudza apetyt. Zewnętrznie: środek zmiękczający i gojący przy czyrakach, wrzodzie kości goleniowej (ulcus cruris), obrzękach limfatycz-nych, ropniach (okład z papki); do płukania przy bólu gardła; do kąpieli przy swędzeniu skóry. Przyrządzanie i stosowanie: Nasiona (Semen Foenu graecl): wewnętrznie łyżeczkę od herbaty świeżo zmielonych, zewnętrznie 3 ŁS zagotować w wodzie na papkę i przykładać na gorąco w lnianym woreczku. WLH: Foenum graecum (dojrzałe nasiona); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do września. Arcydzięgiel litwor (Archangelica oflicinaiis = Angelica archangelica) Baldaszkowate Wygląd: Okazała roślina do 2 m wysokości, z łodygą o smaku korzennym, pustą w środku, która u dołu może być grubości ramienia. Ogonki liściowe okrągłe, wewnątrz puste, z rozdętymi pochwami liściowymi. Liście jasnozielone, 2- lub 3-krotnie pierzaste, górne często pojedynczo pierzastodzielne; odcinki liściowe pod spodem nagie. Kwiaty zielonkawe w baldachach o 20-40 promieniach; szypuły baldachów tylko w górnej części szorsto owłosione. Siedlisko: Brzegi rzek, wilgotne łąki i lasy, szuwary, zarośla wierzbowe; gleby bogate w azot. Rozmieszczenie: Północna i środkowa Europa, zadomowiony w znacznej części Europy Zachodniej i Południowo-Wschodniej; w Polsce dziko w Sudetach i Karpatach; gdzieniegdzie na niżu, przeważnie zdziczały. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: W całej roślinie, a głównie w korzeniu: olejek eteryczny, kwas angelikowy, angelicyna, imperatoryna, kwas walerianowy, gorycze, żywice, woski. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum, co znaczy, że ma działanie ogólnie wzmacniające nerwy, regenerujące, osiągane przez wzmocnienie żołądka; przy chudnięciu, braku apetytu, wzdęciach; łagodnie wykrztuśny. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Radix Angelicae): 1/2-1 LH jako napar; wyciąg: 20 kropli olejku (Oleum Angelicae aethericum): 3-5 kr wewnętrznie, 5-15 kr zewnętrznie do wcierania (poprawia ukrwienie). WLH: Angelica archangelica (suszony korzeń); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do października, korzenie od września do października. Dzięgiel leśny (Angelica s/7/esfr/ś) Przyrządzanie i stosowanie: Nasiona (Semen Angelicae silvestris): 5 ŁS zmielone do kąpieli przy porażeniach mięśni (według Pumpe). WLH: Angelica silvestris, spagyrik. 174 Gorysz miarz (Imperatoria ostruthium = Peucedanum ostruthium) Baldaszkowate Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-60 cm, nierzadko nawet do _ 1 m wysokości, z że-' berkowaną łodygą, pustą w środku. Liście 10-30 cm długości, podwójnie trój-dzielniepierzaste, z odcinkami szerokojajo-watymi, szerokości 4-7 cm, na brzegu piłko-wane lub wcięte. Kwiaty białe lub różowo zabarwione, zebrane w baldachy o 20-50 promieniach; pokryw brak, pokrywki nitkowate. Siedlisko: Łąki, ziołorośla, lasy, zarośla olszowe, skały, brzegi potoków; chętnie na glebie wilgotnej; w górach, głównie na wysokości 1400-2800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Podgórza i góry Europy Środkowej, północna część Europy Południowej; zadomowiony na Wyspach Brytyjskich i w Skandynawii; w Polsce w Sudetach nad potokami, poza tym bardzo rzadko zdziczały. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z 95% terpenów, pochodne kumaryny, tłuste oleje, żywice, garbniki. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum (patrz arcydzięgiel). Stosowany przy chronicznych zaburzeniach żołądkowo-jelitowych i dolegliwościach wątroby; środek ogólnie wzmacniający. Remedium dWinum - boski środek leczniczy sławnego Hoffmanna (1660-1742), który sporządził znane krople Hoffmanna, środek ogólnie wzmacniający. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Imperatoria): 1 ŁH jako zimny wyciąg. WLH: Imperatoria (świeży korzeń); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja, od września do października. Drapacz lekarski (Cnicus benedictus) Złożone Wygląd: Roślina jednoroczna o wysokości 10—40 cm, ze sztywno wzniesioną łodygą, dołem szczeciniasto owłosioną, pięciokątną i silnie rozgałęzioną. Liście głęboko pił-kowane do pierzastowręb-nych, kolczasto obrzeżone, górne obejmujące łodygę, przeważnie podłużnie lancetowate. Żółte kwiaty rurkowate w szczytowych koszyczkach, otoczonych wielkimi, kolczastymi podsa-dkami. Zewnętrzne listki okrywy z długim kolcem, wewnętrzne - z długimi, pierzastymi kolcami. Siedlisko: Pola, ugory; głównie na glebach suchych, często piaszczystych. Rozmieszczenie: Pierwotnie dziko na wschodzie oraz w obszarze śródziemnomorskim, obecnie rzadko zadomowiony w Europie Środkowej; w Niemczech bardzo rzadko zdziczały z upraw; w Polsce nie występuje. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec. Substancje zawarte w roślinie: knicyna, gorycz, garbnik, olejek eteryczny, żywice, fla-wony, w popiele - sole potasu i magnezu. Zastosowanie i działanie: Choroby żołądka i jelit; dolegliwości wątroby i woreczka żółciowego; środek wzmacniający przy osłabieniu nerwów i anemii; zewnętrznie na rany (anty-biotyczne działanie olejku przeciw gronko-wcom). Przy zbyt dużych dawkach mogą wystąpić biegunka i wymioty. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Car-dui benedicti): 1 LH jako napar; ekstrakt: 2 g; WLH: Carduus benedictus (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do sierpnia. 176 ¦sssSWSr Środki | wzmacniające Ziota lecznicze ' '""'t'd*Sfe* Tatarak zwyczajny [Acorus calamus) Obrazkowate Wygląd: Roślina wieloletnia, do ponad 1 m wysokości, z grubym, zwykle silnie rozgałęzionym i pełzającym kłączem, które, podobnie jak i liście, przy roztarciu wydziela aromatyczny zapach. Łodyga trójkanciasta, spłaszczona i rynienkowata. Liście mieczowate, na brzegach faliste, 5-20 mm szerokości. Zie-lonkawożółte, drobne kwiaty w walcowatych kolbach (do 8 cm długości), tylko pozornie umieszczonych bocznie u nasady pochwy liściowej. Siedlisko: Brzegi stawów, starorzecza, podmokłe rowy, szuwary wód stojących i płynących; żyzny muł. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; pierwotnie dziko w Azji Wschodniej, ale już w XVI wieku był u nas uprawiany jako roślina lecznicza, zdziczał i od tego czasu zadomowił się. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca; w Po- Rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria) Wygląd: Wieloletnia roślina fod 30 do ponad 100 cm wysokości z pojedynczą lub górą rozgałęzioną, szorstko owłosioną łodygą, Liście przerywano nieparzystopierzaste, z grubo ząbkowanymi dużymi i małymi odcinkami, pod spodem na całej powierzchni krótko, szorstko owłosione. Kwiaty 5-krotne, z żółtymi, nieznacznie wyciętymi płatkami korony, zebrane w długie, wielokwiatowe grona; zewnętrzne szczecinki kielicha prosto odstające, wewnętrzne zagięte do środka; dno kwiatowe głęboko bruzdkowane, wkrótce po przekwitnięciu zwieszające się w dół. Siedlisko: Przydroża, skarpy, suche stoki i murawy, łąki, brzegi lasów, zarośla, świetliste lasy; chętnie na glebach luźnych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Niemczech rozpowszechniony, ale nie wszędzie jednakowo pospolity; w Polsce pospolity na Isce od maja do lipca. Rozmnażanie: Tylko wegetatywnie, ponieważ w naszym klimacie nasiona nie dojrzewają. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z azaronem, kamfora, gorycze glikozydowe z 2% akoryny; cholina; 30% skrobii, cukier, witamina C, aneuryna, saponiny, żywice. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum (patrz arcydzięgiel str. 174), w stanach wyczerpania, krzywicy, szczególnie w połączeniu z niedomaganiem żołądka i jelit, braku apetytu; zewnętrznie do płukania ust i do kąpieli. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Calami): 1 LH jako zimny wyciąg; olejek [Oleum Calami aethericum): 2-5 kr; Spiritus Calami do wcierania; jako dodatek do kąpieli dodawać 100 g; nieobierane, rozdrobnione kłącze tataraku: 200 g zagotować i dodać do kąpieli; działa wzmacniająco oraz przeciw spuchniętym gruczołom szyi (skrofuloza). WLH: Acorus calamus (suszone kłącze); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do maja, od września do października. Różowate całym niżu i w niższych partiach górskich. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Rozmnażanie: Przywabia zapylające owady nadzwyczaj obficie produkowanym pyłkiem. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne, gorycze glikozydowe, garbniki, kwasy roślinne, około 10% substancji nieorganicznej (np. krzemionki). Zastosowanie i działanie: Gorzki wyciąg (środek wzmacniający) działający na woreczek żółciowy; skuteczny również przy biegunce: działa ściągająco na błony śluzowe; do płukania gardła przy zapaleniu gardła; zwiększa odporność. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Agrimoniae): 1 LH jako napar, do płukania gardła - 1 LS; WLH: Agrimonia (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do września. 178 Krzyżownica górska [Polygala amara) Krzyżownicowate Wygląd: Roślina wieloletnia osiągająca wysokość 10-20 cm, z łodygami podnoszącymi się lub wyprostowanymi, nie rozgałęzionymi. Dolne liście zebrane w rozetkę, odwrotnie jajowate, przy żuciu mają gorzki smak. Górne liście mniejsze, podłużnie klinowate. Kwiaty czerwonawoniebies-kie lub niebieskie, o długości 3|5—6,5 mm są zebrane w luźnym, szczytowym kwiatostanie. Zewnętrzne listki kielicha odstają poziomo, w przeciwieństwie do podobnej krzyżownicy gorzkawej (Polygala amarella), u której są skierowne skośnie ku przodowi, a kwiaty osiągają długość tylko 2-3 mm. Siedlisko: Murawy półsuche, suche i wilgotne łąki, hale, stoki i zarośla; do wysokości 2600 m n.p.m.; rośnie tylko na glebach wapiennych. Rozmieszczenie: Głównie góry Europy Śro- dkowej i Południowej; w Polsce w Karpatach i na Wyżynie Małopolskiej. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia; w Polsce od czerwca do sierpnia. Uwagi ogólne: A.P. Dinand, znany autor książek zielarskich i były redaktor Związku Kneip-powskiego, zaleca zagotować 90 g korzenił w 1/2 I wina i stosować jako lekarstwo pr; śluzowatych biegunkach. Substancje zawarte w roślinie: krystaliczni gorycz polygalaamaryna, senegina i kwas pi ligalowy (saponin); olejek eteryczny, garbniki, cukier. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum (patrz arcydzięgiel, str. 174) i środek wykrztuś-ny przy kaszlu (według Kneippa); zwięks; laktację (środek pomocniczy). Przyrządzanie i stosowanie: ziele (Herba Poły-galae amarae): 1 LH jako zimny wyciąg na 1/2 godz. przed jedzeniem. WLH: Polygala amara (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do lipca. Centuria pospolita, tysiącznik (Centaurium umbellatum = C. minus) Goryczkowate Wygląd: Roślina zwykle jednoroczna, o wysokości 10-50 cm, z przyziemną rozetką liści jajowatych lub owalnych, długości do 5 centymetrów. Liście łodygowe węższe i ostre, podłużnie jajowate do jajowato-lancetowatych, przeważnie 5-nerwowe. Łodyga prosto wzniesiona, dopiero w górze rozgałęziona z kwiatostanem typu podbaldach. Kwiaty różowoczerwone, prawie siedzące, korona 5-krotna, rurka korony do 1,5 cm długości, po rozkwitnięciu dłuższa od kielicha. Siedlisko: Murawy suche i półsuche, łąki, zarośla, brzegi lasu, polanki, suche zbocza; chętnie na glebach piaszczystych; do wysokości 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na północy do południowej Skandynawii; w Polsce pospolita na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od lipca do września. 180 Uwagi ogólne: W średniowieczu sądzono, że chroni przed demonami i czarownicami. Substancje zawarte w roślinie: Gorycz erytro-centauryna (we wszystkich częściach rośliny, szczególnie w łodydze), gencjanina, gencjopi-kryna i inne gorycze; olejki eteryczne, cukier. Zastosowanie i działanie: Wewnętrznie: Tonicum amarum (patrz arcydzięgiel str. 174) przy braku apetytu, dolegliwościach żołądka (niedokwasowość); środek wspomagający przy leczeniu wątroby i dróg żółciowych oraz przy cukrzycy (Diabetes mellitus); działa mobilizująco na mechanizmy obronne organizmu (leukocytoza), dlatego przez Sebastiana Kneippa był podawany przy gorączkach i chorobach infekcyjnych. Zewnętrznie: środek na ra-j ny. Przyrządzanie i stosowanie: Liście, łodyga i kwiaty (Herba Centaurii; korzeń podlega ochronie): 1 ŁH jako napar; ekstrakt: 0,2 g (odpowiada około 1/4 LH); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata) Bobrkowatd Wygląd: Roślina wieloletnia o wysokości 15-30 cm, z grubym, daleko pełzającym kłączem. Trójlistne liście podobne do koniczyny (stąd nazwa) z listkami odwrotnie jajowatymi, dochodzącymi do 4-7 cm długości; wszystkie liście odziomkowe na długich ogonkach. Kwiaty białe lub czerwonawe z krótko lejkowatą koroną, której brodate łatki odgięte są do tyłu. Kwiaty zebrane w wyprostowane, gęste grono. Owoc kulisty. Siedlisko: Torfowiska, bagniste łąki, wysychające stawy, rowy, brzegi jezior; chętnie na glebach nieco kwaśnych, torfowych; do wysokości 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, w Europie Południowej głównie w górach, poza tym brak; w Polsce rozpowszechniony w całym kraju. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Uwagi ogólne: Bywa także nazywany: trójliśij lub koniczyna błotna. Substancje zawarte w roślinie: Meniantyna (glikozyd goryczowy), tłusty olejek, cholesteryJ na, gencjanina, garbniki, żywice, cholina, sal ponina. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarurk (patrz arcydzięgiel str. 174) przy niedomagaj niach żołądka; środek przeciwgorączkow i przeciw bólom głowy. Menyanthes stosowa] ny jest w homeopatii przy bólach czubka głoi wy, leczonych przez ucisk, które związane są z zimnicą kończyn. Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia folii febrini): 1 ŁH jako zimny wyciąg 1/2 god przed jedzeniem; ekstrakt: 0,2 g (około ŁH). WLH: Menyanthes (świeża kwitnąca roś-| lina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września. Bylica pospolita (Artemisia vulgaris) Złożon Wygląd: Roślina wieloletnia 60—120 cm, czasami nawet do 1,5 m wysokości z bogato rozgałęzioną łodygą, bez rozłogów. Długoogonkowe liście odziomkowe pierzaste, długości 5-8 centymetrów. Liście łodygowe pierzaste lub 2-kro-tnie pierzaste, z odcinkami lancetowatymi, głęboko pił-kowanymi (szczególnie u górnych liści), wpółobejmujące łodygę, spodem biało wełniste, z wierzchu - ciemnozielone. Jajowate, żółte koszyczki kwiatowe zebrane w wielką, szeroko rozgałęzioną wiechę. Zewnętrzne listki okrywy szeroko błoniasto obrzeżone i filcowate, jajowate. Siedlisko: Brzegi dróg i ulic, nasypy kolejowe, wysypiska, brzegi potoków, nieużytki, zarośla; chętnie na glebach zasobnych w azot; do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce pospolita w całym kraju. Okres kwitnienia: Od lipca do października w Polsce do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz ne z cyneolem i absyntolem; garbniki i goryj cze. Zastosowanie i działanie: W Niemczech zwana „przyprawą gęsiej pieczeni" (podobnie, estragon - Artemisia dracunculus), a zate ma działanie wzmacniające żołądek i żółcioj pędne; również środek pomocniczy przy padaj czce i innych drgawkach; przy zaburzeniac' menstruacji (działa pobudzająco). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba , temisiae): 1 LH jako zimny wyciąg; WLH: Art misia vulgaris (świeże kłącze); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do października. 189 Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla) Złożone Wygląd: Roślina jednoroczna, 15-50 cm wysokości, o silnym, swoistym zapachu. Łodyga naga, prosto wzniesiona, galęzista. Liście 2- lub 3--krotnie pierzaste, z równową-skimi, ostrymi odcinkami. Koszyczki kwiatowe na długich szypułach ze złotożółtymi kwiatami rurkowatymi i białymi kwiatami języczkowaty-mi, które wkrótce po zakwitnięciu odginają się do dołu. Najpewniejszą cechą rozpoznawczą jest stożkowate i puste dno koszyczka, które u podobnej maruny bezwonnej (Tripleurospermum inodorum = Matricaria inodora) jest półkuliste i pełne. Siedlisko: Nieużytki, pola zbożowe; na glebach żyznych i bogatych w azot; do 1300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Pochodzi ze wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego; dziś w całej Europie; w Polsce pospolity po niższe położenia górskie. Okres kwitnienia: Od maja do września; w Polsce - do lipca. Substancje zawarte w roślinie: 1% olejków eterycznych z chamazulenem, bizabolol, flawonoi-dy, oksykumaryna, substancje śluzowe i gorycze. Zastosowanie i działanie: Ważny środek rozkurczowy i przeciwzapalny przy zapaleniach błony śluzowej żołądka, skurczach i zapaleniach jelit oraz przy nudnościach; ogólnie u-spokajający; przy zaburzeniach menstruacji; także zewnętrznie, przy zapaleniach skóry, egzemach. Nie należy stosować przy stanach zapalnych oczu; patrz świetlik str. 218. Do parówek przy zaziębieniach górnych dróg oddechowych; dezodoryzujący dodatek do kąpieli. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Chamomillae): 1-2 LH jako napar wewnętrznie, przy bólach żołądka jako zimny wyciąg (więcej substancji śluzowych); wyciąg rumiankowy: 15-25 kr; olejek rumiankowy (Oleum Chamomillae aethericum): 5 kr; WLH: Chamomilla (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do lipca. Czarnuszka siewna (Nigella sativa) Jaskrowate Wygląd: Roślina jednoroczna, 20-40 cm wysokości, liście 2-lub 3-krotnie pierzaste, podzielone na nitkowate odcinki. Kwiaty stoją pojedynczo, z 5 białawymi działkami okwiatu, bez podsadek; zaląż-nie zrośnięte aż do szczytu, z wyprostowanymi szyjkami. U podobnej czarnuszki polnej (Nigella an/ensis) zalążnie w liczbie 3-5 są zrośnięte tylko do połowy, mieszki gładkie, a nie pokryte szorstkimi gruczołami, jak u czarnuszki siewnej. Siedlisko: Uprawiana w ogrodach, można ją znaleźć zdziczałą na miejscach kamienistych i na polach. Rozmieszczenie: Pierwotnie Azja Zachodnia; uprawiana w wielu częściach Europy, szczególnie na południu. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Jako roślina ozdobna znana jest czarnuszka damasceńska l Nigella damas-cena); ma ona okrywę z włosowato pociętych przysadek. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne i tłuste, nigellon (działa rozkurczowo), garbniki i gorycze, karwon. Zastosowanie i działanie: Przy nudnościach (jak kminek i koper włoski, dlatego tak jak i one stosowana jako przyprawa do chleba); poprawia laktację; moczopędna. Przyrządzanie i stosowanie: Nasiona (Semen Nigellae sativae): 1 ŁH zmielona -jako napar. WLH: Nigella damascena (świeże nasiona). Termin zbioru: Od maja do września. ni Żołądek '** '¦<*L*: iv Jelita Zioła lecznicze ¦Ot**v 185 Kolendra siewna (Coriandrum satiwm) Baldaszkowate iggx||^-v Wygląd: Roślina jed-A iJ\\VT»r noroczna, 20-60 cen- P^^sjI lyA*L. Szczególnie niedoj-rfr^M^&^ rzałe owoce' ale *A IHnr^ takze ^w'eze ro^i_ vWk §"&%(¦ n^' ma'ą niePrzyie" J I r\ ^ mny pluskwiany zapach. Liście odziomkowe nie podzielone, karbowane, szybko więdnące. Liście łodygowe 2-, 3-krotnie pierzaste, dolne - z jajowatymi, górne - z równowąskimi odcinkami. Kwiaty białe lub jasnoróżowe, w baldachach o 3-5 promieniach. W przeciwieństwie do owoców wielu innych baldaszkowatych, owoce kolendry nie rozpadają się na 2 owocki częściowe. Siedlisko: Uprawiana na polach; zdziczała na wysypiskach i w skupieniach chwastów. Rozmieszczenie: Pierwotnie Azja Zachodnia i północna Afryka, wcześnie jednak zadomowiona we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego i w Europie Południowej, dzisiaj rzadko spotyka się zdziczałą w Europie Pięciornik gęsi (Potentilla anserina) /fBjWfty Wygląd: Nisko rosnąca, wielo-SsfflĘm&l letnia roślina z cienkimi, peł-^ĘĘmjB? zającymi, często czerwonawo ^HPr nabiegłymi łodygami, które 'g korzenią się w węzłach i mo- gą osiągać długość do 80 1 centymetrów. Liście odziom- § kowe do 20 cm długości, wie- Jf lokrotniepierzaste, z głębo- f ko piłkowanymi odcinkami, z wierzchu zielone, pod % spodem biało jedwabiście owłosione. Kwiaty pojedyncze, złotożółte, na długich szypułkach, około 2 cm szerokości, wyrastają z pachwin liści. Siedlisko: Wysypiska, drogi, brzegi, pastwiska, wygony, nasypy kolejowe, nieużytki; chętnie na zbitej glebie gliniastej, bogatej w azot i substancje pokarmowe; do ponad 2000 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do wysokości 1120 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, z wyjątkiem części południowo-wschodniej. W Niem- 186 Środkowej w miejscach o łagodnym klimacie. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec; w Polsce, od maja do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz-j ne z koriandrolem, borneolem i węglowodora-j mi; 15% protein, 20% tłustych olejów, sitoste-ryna, cukier. Zastosowanie i działanie: Przeciw wzdęciom' i jako środek rozkurczowy przy dolegliwościach żołądka i jelit; przy dolegliwościach serca spowodowanych przez ucisk skutkiem wzdęcia jelita grubego (tzw. zespół Roemhel-' da); poprawia laktację; poprawia smak potraw; przyprawa. Wszystkie herbatki prze-j ciwwzdęciowe zawierają koper wioski, koleń-drę, kminek, anyżek, miętę pieprzową, melisę i kozłek. Przyrządzanie i stosowanie: Owoce kolendry! (Fructus Coriandn): 1/2 LH zemleć i przygotować napar; spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do września. Różowate czech i w Polsce wszędzie bardzo pospolity. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Uwagi ogólne: Znany także pod nazwami: srebrnik, gęsiówka, drabinki, dziewicze ziele. Substancje zawarte w roślinie: Około 6% garbnika kwasu elagowego, kwercetyna i kwer-cytryna, kwasy organiczne, steryny i gorycze. Zastosowanie i działanie: Środek rozkurczowy, działa przede wszystkim na mięśnie, gładkie, zwłaszcza na mięsień oddźwiernik; żołądka (według Kneippa) i na macicę (bóle menstruacyjne). Ksiądz Kneipp zalecał szczególnie przy skurczach żołądka u niemowląt podawać pięciornik gęsi zagotowany w mleku (ewentualnie z rumiankiem). Również przy biegunkach ze skurczami. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele {Herba An-serinae): 1-2 LH jako napar, pić na gorąco. WLH: Potentilla anserina (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. mMw* 187 Pięciornik kurze ziele (Potentilla erecta) Różowate Wygląd: Roślina wieloletnia, 10-30 cm wysokości, z masywnym, nieregularnie bulwiastym kłączem i płożącą się lub podnoszącą, ale nie korzeniącą łodygą. Liście odziomkowe trójdzielne, z obustronnie nagimi, klinowatymi odcinkami, które są grubo ząbkowane i mają wystający ząbek końcowy; liście łodygowe 5-dzielne z palczasto wciętymi przylistkami. Żółte, jednocentymetrowe, czte-rodzielne kwiaty wyrastają pojedynczo z pachwin liści na końcu rozwidlonych gałązek. Siedlisko: Łąki, wrzosowiska, torfowiska niskie, świetliste lasy liściaste, mieszane i szpilkowe; zarówno na glebach suchych, jak i wilgotnych, a nawet mokrych; w górach rośnie nawet do wysokości 2500 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do 1568 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cata Europa; w Polsce rozpowszechniony i wszędzie pospolity. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia; w Polsce - do września. Uwagi ogólne: Znany również pod nazwą pięciornik kurzyślad. Substancje zawarte w roślinie: Do 25% kwasu garbnikowego tormentylowego, do 90% garbników katechinowych, żywica, guma, szczawian wapnia, tormentol. Zastosowanie i działanie: Dobry środek przy biegunce, dzięki dużej zawartości garbników; zewnętrznie przy zapaleniach błony śluzowej jamy ustnej. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Tormentillae): 2 LH jako wywar (5 minut) wewnętrznie i do płukania gardła; esencja i Tinc-tura Tormentilia. 30 kr wewnętrznie nie rozcieńczane do pędzlowania błony śluzowej jamy ustnej, 5% (roztwór wodny) do leczenia ran (zewnętrznie), 20% - do płukania gardła. WLH: Tormentilia (świeże kłącze); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja, od września do października. Lepiężnik biały (Petasites albus) Złożone Wygląd: Roślina trwała, zielna, w porze kwitnienia do 35 cm wysokości, w czasie owocowania do ponad 50 cm wysokości, bardzo podobna do lepięż-nika różowego (patrz str. 150). Brudnobiałe kwiaty języczkowate i rurkowate zebrane w koszyczki kwiatowe tworzące początkowo zwarte, później luźne graniaste kwiatostany. Owocostan wznosi się ponad wyrastające szybko do pokaźnych rozmiarów, sercowatookrą-gławe, biało filcowate od spodu liście. Siedlisko: Wilgotne lasy, brzegi potoków; w górach do wysokości 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; głównie w górach, brak na północnym zachodzie; w Polsce pospolity w Sudetach i Karpatach, ponadto na Śląsku, Wyżynie Małopolskiej i Lubelskiej, w okolicach Warszawy i na Pomorzu. Okres kwitnienia: Od marca do maja. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z seskwiterpenami petazyną i izopetazyną, alkaloid, pektyny, inulina, heliantenina, garbniki i gorycze, substancje śluzowe. Zastosowanie i działanie: Środek rozkurczowy jelit, dróg żółciowych i oddechowych; biologiczny środek przeciwbólowy; środek przeciw dyskrazji (dyskrazja = nieprawidłowy skład krwi i płynów ustrojowych), np. przy raku lub reumatyzmie; lepiężnik, pokrzywa i niektóre inne rośliny mają działanie silnie oczyszczające i odtruwające. Działanie uśmierzające ból i uspokajające (neuroanalgetyczne) jest wykorzystywane także przy bólach rakowych (wtedy podawany w dużych dawkach). Przygotowanie i stosowanie: Kłącze i liście (Rhizoma et Folia Petasites): 1 LH jako napar. WLH: Petasites (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja, od września do października. 188 iv Jelita Zioła ecznicze 189 Bodziszek cuchnący (Geranium robertianum) Bodziszkowate Wygląd: Roślina je--i dnoroczna, 20-50 1 I cm wysokości; na- \ Jl zwana z powodu ^L,J!» nieprzyjemnego za- "^8jlB pachu. Łodyga dość ^gHpr często nabiegła ""^1 czerwonawo, gru- • czolowato owłosio- na; liście 3-, 5-krotnie pierzaste, z podwójnie pierzastowrębnymi odcinkami, odstająco owłosionymi. Kwiaty zwykle po 2 na szypule, z różowymi płatkami korony o długości 9-13 mm, z których każdy ma 3 podłużne prążki. Rozłupki 2-klapowe, z długim dzióbkiem. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i szpilkowe, lasy górskie, wysypiska, kamieniołomy, mury, skały, rumowiska; chętnie na wilgotnych glebach, zawierających azot i na miejscach cienistych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce wszędzie rozpowszechniony i bardzo pospolity. Szczaw alpejski (Rumex alpinus) M$MśLtft-i. Wygląd: Wieloletnia ^^m^^śKky, roślina zielna, może ^^^K||M^\ na żyznej glebie ^^^^Kjte^M^a osiągać wysokość %rS|||rai&§iSJ) dorosłego męzczyz- i^OĘzĘĘS^ ny. Dolne, serco- ^H2iF^V wa'e ''^c'e docho-^> dzą do 50 cm długości i do 25 cm szerokości; długie ogonki liściowe wyrastają z papierowatych pochew liściowych; skrętoległe liście łodygowe są lancetowate, ogonki liściowe często czerwonawe z rowkiem na górze, brzegi liścia faliste. Niepozorne, zielonkawe kwiaty tworzą długą, dość gęstą wiechę, owoce mają po obu stronach po 1 błoniastym brzeżku. Siedlisko: Góry, chętnie i bardzo licznie w miejscach wypasu bydła; wskaźnik azotu; poza tym występuje rzadko i w rozproszeniu. Rozmieszczenie: Europa Południowo-Wschodnia i Środkowa, zadomowiona na Wyspach Brytyjskich; do 2500 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do 1600 m n.p.m. 190 Okres kwitnienia: Od maja do października, w Polsce do września. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Owoce są rozprzestrzeniane przez „urządzenie katapul-tujące". Substancje zawarte w roślinie: Garbniki, gera-nina (gorycz), olejek eteryczny. Zastosowanie i działanie: Biegunka przy nieżytach żołądka i jelit, także przy krwawych biegunkach i zapaleniach jelit (po uprzednim badaniu lekarskim); zewnętrznie przy ranach i chorobach skóry; przy podagrze. Przygotowanie i stosowanie: Ziele (Herba Ge-ranii Robertianii): 2 LH jako zimny wyciąg, 1 LS do zastosowania zewnętrznego (świeża roślina). WLH: Geranium Robertianum (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Przy ostrej biegunce zaleca się zastosować 1-2 dni diety z utartym jabłkiem i 1 łyżką stołową gliny leczniczej Luvos „Ultra" co 2 godziny. Patrz także str. 268 i 275. Termin zbioru: Od kwietnia do sierpnia. Rdestowate Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Kłącze zawiera taninę, a także olejki eteryczne i glikozydy antracenowe. Zastosowanie i działanie: Jako środek przeczyszczający ma działanie podobne do rabarbaru; dawniej często używany; przy niezbyt długim stosowaniu nie ma działań ubocznych. Liście nie mają działania leczniczego. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Rhapontici montam) 2 LH krótko obgotować, pić rano i wieczorem 2 filiżanki. Termin zbioru: Od marca do kwietnia, od września do października. Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior] Oliwkowate Wygląd: Drzewo o wysokości 10—40 m, mogące osiągnąć wiek ponad 200 lat i obwód pnia około 3 metrów. Liście i naprzeciwległe, do 30 cm długości, nieparzystopierzaste, h 9-13, ale przeważnie 11 podłużnie lancetowatymi, zaostrzonymi listkami, które są od spodu owłosione na nerwie głównym. Pączki czarne albo czarnobrunatne. Kwiaty, ukazujące się przed Iistnieniem, nie mają płatków korony, są zielonkawe, zebrane w niepozorne, prosto odstające do góry, wielokwiatowe wiechy. Owoc oskrzydlony. Siedlisko: Lasy łęgowe i inne lasy liściaste na żyznym i wilgotnym podłożu, także nad brzegami i przy drogach, do 1400 m n.p.m.; często sadzony w pobliżu osiedli. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce rozpowszechniony i pospolity. Okres kwitnienia: W kwietniu i maju. Substancje zawarte w roślinie: Rutyna i kwer-cetyna, olejki eteryczne, mannit, dekstroza, guma, żywice, kumaryna. Zastosowanie i działanie: Zaparcia; zespół reumatyczny, odwodnienie (przez nerki i jęli-; ta), środek przeciwgorączkowy; kora jesionu stosowana była dawniej przeciwko febrze w zastępstwie kory chinowej. Zazwyczaj zaparcia nie są traktowane dość poważnie, albo działalność jelit jest nadal osłabiana przez długotrwałe stosowanie środków przeczyszczających zawierających liście senesowe. Przyrządzanie i stosowanie: Kora (wartościowsza) i liście (Cortex et Folia Fraxiw): 2 LH jako zimny wyciąg, który należy następnie krótko zagotować. WLH: Fraxinus exce/sior(śme-. ża kora). Termin zbioru: Od maja do lipca. Dymnica pospolita (Fumaria ofliclnalis) Makowate Wygląd: Roślina jednoroczna, naga, niebieskozielono oszroniona. Łodyga o wysokości 10-30 cm, rozgałęziona, z po-dwójniepierzastymi liśćmi, których lancetowate odcinki mają 2-3 mm szerokości. Różowo zabarwione, na szczycie ciemnoczerwone kwiaty z zieloną linią grzbietową, zebrane po 10-20 w luźne grona. Działki kielicha węższe niż 3 razy od nich dłuższe rurki korony kwiatowej, mające 5-8 mm długości. Siedlisko: Pola, ogrody, wysypiska, winnice, ugory; chętnie na glebach gliniastych. Dochodzi do wysokości 1500 m n.p.m.; w Tatrach tylko do 750 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce pospolita na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od kwietnia do października; w Polsce od maja do września. Uwagi ogólne: W Polsce występują ponadto: dymnica szerokodzialkowa, dymnica różowa i dymnica drobnokwiatowa. Substancje zawarte w roślinie: Fumaryna, alkaloid związany z kwasem fumarowym; żywice, substancje śluzowe i gorycze, cholina, fla-wonoidy. Zastosowanie i działanie: Środek oczyszczają cy krew przez regulację dopływu żółci (pobudzanie przy zbyt niskiej, hamowanie przy zbyt, wysokiej produkcji żółci), dzięki czemu poma-, ga przy chronicznych zaparciach, co z koleij jest warunkiem wstępnym wyleczenia chroni-f cznych chorób skóry. Przy migrenie spowod wanej zaburzeniami wydzielania żółci. Zewnę-j trznie przy liszajach. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Fi mariae): 1 LH jako nalewka; wyciąg: 20 ekstrakt: 15 kr. WLH: Fumaria officinalis 5-1 kr (świeża, kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do lipca. 192 J-, >\k *«* ' Mięta pieprzowa (Mentha xpiperita) Wargowe Wygląd: Roślina wieloletnia, do 80 cm wysokości, powstała ze skrzyżowania mięty nadwodnej i mięty zielonej. Mocno i aromatycznie pachnąca. Liście podłużnie jajowate do lancetowatych, na wyraźnych ogonkach, z przodu zaostrzone, na brzegu piłkowane, pod spodem słabo owłosione, poza tym, jak i łodyga, nagie. Różowo zabarwione kwiaty w gęstych ktosokształtnych kwiatostanach, osiągających długość 4-6 cm, u dołu często poprzerywane. Tworzy liczne rozłogi. Siedlisko: Uprawiana na plantacjach i w ogrodach, tu i ówdzie dziczejąca, przy czym dziczejące egzemplarze szybko znowu wracają do form rodzicielskich. Rozmieszczenie: W całej Europie uprawiana. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec; w Polsce do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Około 1,25% olejku eterycznego, który zawiera 50-90% mentolu i 5-20% mentonu; garbniki i gorycze. Zastosowanie i działanie: Wzmaga wytwarzanie żółci w komórkach wątroby i opróżnianie woreczka żółciowego (działanie cholagogi-czne i cholaretyczne); działa dezynfekująco przy zaburzeniach trawienia z biegunką, (spowodowanych nadmierną fermentacją węglowodanów, tzw. dyspepsją fermentacyjną); zalecana także przy mdłościach; skuteczna przy wzdęciach; w mieszankach z innymi roślinami poprawia ich smak; zewnętrznie - kojąca i uśmierzająca ból (jako olej). U niemowląt może dochodzić do duszności na skutek nadmiernego wdychania mentolu (na przykład z maści przeciwkaszlowej). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Menthae piperitae): 1 LH jako napar; nalewka: 20-30 kr; olejek (Oleum Menthae piperitae aet-hericum): 1-2 kr; listki mięty pieprzowej (Rotu-lae Menthae piperitae). WLH: Mentha piperita (świeża, kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Ukwap dwupienny (Antennaria dioica) Złożone Wygląd: Roślina wieloletnia, 5-20 cm wysokości, z rozłogami i podnoszącą się lub prosto wznoszącą się, nie rozgałęzioną łodygą. Lo-patkowate lub odwrotnie jajowate liście odziomkowe zebrane w rozetkę; równowąskolancetowate, z przodu zaostrzone liście łodygowe przylegają do łodygi; wszystkie liście z wierzchu owłosione albo nagie, pod spodem biało wełnisto-fil-cowate, a poza tym jednonerwowe. Roślina dwupienna, stąd nazwa. Kwiaty rurkowate zabarwione różowo lub purpurowoczerwone, w małych koszyczkach, zebranych po 3-12 w szczytowe podbaldachy; wyrostek na listkach okrywy biały lub czerwony. Kwiatostany prawie białe, żółtawobiałe, żółte, bladoróżowe do głęboko czerwonych. Nadają się także na suche bukiety. Siedlisko: Wrzosowiska, bory sosnowe, półsu- che murawy, ubogie hale, suche zarośla; chętnie na glebach piaszczystych, ubogich w wapń; do 2400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na południu - tylko w górach; w Polsce pospolity na całym niżu i w górach aż po piętro kosówki. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Substancje, zawarte w roślinie: Kwiaty czerwone: garbniki i gorycze, olejki eteryczne i żywice, fitosteryna, kwasy aerosolowe. Kwiaty żółte: oprócz wyżej wymienionych składników, chelichryzon, karotenoidy, flawonoidy, kumaryna, glikozydy i skopoletyna. Zastosowanie i działanie: Żółciopędny, przy chronicznych schorzeniach dróg żółciowych i kamieniach żółciowych; łagodny środek przy schorzeniach nerek i pęcherza. Przyrządzanie i stosowanie: Stosuje się przeważnie kwiaty żółte (Gnaphalium arenarium, Flores Stoechados): 1-2 LH jako napar; WLH: Gnaphalium arenarium (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do lipca. 194 ~SfaV Ostropest plamisty (Silybum marianum) Złożone W. Wygląd: Roślina dwuletnia, fSraL 50—150 cm wysokości, z moc- W|/ I nymi łodygami, pojedynczymi JW/lf. lub rozgałęzionymi. Liście bły-Mw szcząco zielone, białoplamis-eSmI U te' podłużno-jajowate, zatoko-'jl|||l * wo-wrębne, z żółtymi kolcami. ^Itj » Purpurowe lub czerwonofio-l||if' letowe kwiaty, zebrane w po-^^ jedynczych koszyczkach, 4-5 'W cm długości. Zewnętrzne listki ™ okrywy z długimi cierniami. Siedlisko: Dziko rosnący spotykany na przydro-żach, wysypiskach, pastwiskach i nieużytkach; przeważnie na glebach suchych i kamienistych. Rozmieszczenie: W całym obszarze śródziemnomorskim, częsty w południowej Francji; zadomowiony w Europie Środkowej i na Wyspach Brytyjskich. W Polsce przeważnie w ogrodach, rzadko zdziczały - tylko na obszarze o łagodnym klimacie. Okres kwitnienia: Od czerwca do września; w Polsce od lipca do sierpnia. Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale) Wygląd: Roślina wieloletnia, aa. tt $ silnie ' aroma'ycznie pachną-nL \ JSfc ca' z °'niekie- ^»y||» dy nawet 30 cm, Y^iww^^ z ^a^' czworo-\ \ź) y^ kanciastą łodygą. NOpS-^ Ciemnozielone, lan- Vł cetowate i zaost- rzone liście, z szorstkim brzegiem i linią grzbietową, zebrane są po 6-8 w okótkach. Biate kwiaty z czwórdzielną, lejkowatą korona, której odcinki są rozłożone, zebrane w podbaldachy na długiej szypule. U bardzo podobnej, ale o wiele większej przytulii leśnej (Galium silvaticum) łodyga jest obła, a białe kwiaty zebrane w bardzo luźną wiechę. Owoce pokryte haczykowato zagiętymi szczecinkami. Świeży, aromatyczny smak młodej, żywo zielonej marzanki - także podczas kwitnienia - powoduje, że jest ona bardzo popularnym dodatkiem do majowego kruszonu. Siedlisko: Cieniste, bogate w zioła lasy bukowe lub inne lasy liściaste, rzadziej w lasach Wilżyna ciernista (Ononis spinosa)* f Wygląd: Roślina wieloletnia, u nasady zdrewniała, z podnoszącymi się, lub prosto wznoszącymi się ciernistymi gałązkami, 20-50 cm, czasem nawet do 1 m wysokości. Pędy nie obumierają na zimę, mają 1 lub 2 rzędy włosków. Dolne liście trójkrotne, siedzące lub na krótkich ogonkach, z jajowatymi lub okrągławo-owalnymi, ząbkowanymi odcinkami, górne liście przeważnie pojedyncze. Różowo zabarwione kwiaty z koroną do 2,5 cm długości, po 1-3 w pachwinach liści, tworzą razem luźne grona. Siedlisko: Łąki, przydroża, ubogie murawy wapienne, murawy półsuche, zbocza; lubi glebę gliniastą, umiarkowanie suchą, zawierającą wapń lub kamienistą. Rozmieszczenie: Głównie Europa Środkowa, na północy do południowej Skandynawii; w Polsce w zachodniej części niżu rozpowszechniona. 198 szpilkowych; chętnie na glebach żyznych i wilgotnych; do 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce nierzadka na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca. Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd kuma-rynowy, asperulozyd, monotropeina, garbniki i gorycze, kwasy roślinne. Zastosowanie i działanie: Lekko napotna i moczopędna, łagodny środek uspokajający; pomaga przy schorzeniach wątroby i dróg żółciowych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Asperulae): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Asperula odorata (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do czerwca. Motylkowate Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec; w Polsce od czerwca do września. Substancje zawarte w roślinie: Oleje tłuste, mniej olejku eterycznego, cukier, skrobia, guma, żywica, białko, garbniki, fitosteryna, saponiny. Zastosowanie i działanie: Środek silnie odwadniający, najsilniej działa na początku, dlate-l go po tygodniu stosowania należy zrobić dłuH gą przerwę; skuteczna przy skłonności do twon rżenia kamieni nerkowych i pęcherzowych i przy piasku w moczu. Interesujące są badania profesora Jarekky z Brunszwiku, który od-j krył, że skuteczne są tylko wilżyny, zawierają-j ce saponinę, która nie występuje u wszystkich okazów. Roślina nie powinna być gotowana. 1 Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (RadiĄ Ononides): 1-2 LH jako zimny wyciąg. WLHJ Ononis spinosa (świeża kwitnąca roślina)! spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia, oi września do października. «¦¦- M^*i *~% * • «a? Nerki; Pęcherz Ziota lecznicze PJ >r '-4* mm i * ' P \ 199 Wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris) €L Wygląd: Płożąca się lub pod-&C nosząca krzewinka, o wyso-AjS kości 20-100 cm, obficie roz-JyF gałęziona. Liście szpilkowate, % Wh 1—35 mm długości, ułożone \ hf dachówkowato w 4 rzędach. \|T Kwiaty zwisające, z zielonym, i iiab &$l 4-działkowym kielichem ze-Fff Jr wnętrznym i przypominają-f / Jf cym P'a"*' korony czerwo-M^^ no-liliowym lub bladofioleto- * wym kielichem; podłużno- -dzwonkowata korona z 4 zrośniętych płatków; w jednostronnych gęstych kwiatostanach. Siedlisko: Wrzosowiska, gdzie rozległe skupienia tej rośliny mogą być utrzymane tylko przez wypas owiec, jak ma to miejsce w Niemczech w Liineburger Heide, albo na jeszcze większą skalę na Wyżynie Szkockiej. Suche lasy, torfowiska; na ubogich, kwaśnych glebach, do wysokości 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, oprócz południowego wschodu. W Niemczech i w Pol- Nawłoć pospolita (Solidago virga-aurea) f Wygląd: Roślina wieloletnia, prosto wzniesiona, przeważnie 20-80 cm wysokości. Pod-gatunek rozpowszechniony w wysokich górach; ma tylko 5-25 cm wysokości. Gałęzie rózgowate, z podłużno-elip-tycznymi, piłkowanymi liśćmi, przechodzącymi w oskrzydlony ogonek, górne liście węższe. Złotożółte koszyczki kwiatowe, szerokości 1,0-1,5 cm składają się z wewnętrznych kwiatów rurkowatych i zewnętrznych, znacznie od nich większych, kwiatów języczkowatych; wiecha z reguły obficie rozgałęziona na wszystkie strony i prosto wzniesiona. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i szpilkowe, wrzosowiska, pastwiska, chętnie także na przydrożach, polankach i zrębach. W Polsce występuje na glebach luźnych lub gliniastych, zawierających wapń. W Alpach dochodzi do wysokości 2500 m n.p.m. 200 Wrzosowate sce rozpowszechniony i bardzo pospolity. Okres kwitnienia: Od lipca do września; w Polsce sierpień i wrzesień. Substancje zawarte w roślinie: arbutyna, hydrochinon; kwercytryna i myrycytryna (glikozydy flawonowe), garbniki. Zastosowanie i działanie: Przy zapaleniu pęcherza (łagodniejszy niż liście mącznicy); odwadniający, wspomagający przy chorobach reumatycznych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Eri-cae): 2 LH gotować przez 5 min. WLH: EricĄ (świeże kwitnące gałązki); spagyrik. Termin zbioru: Od sierpnia do października. Uwagi ogólne: Zdrewniałe i dlatego włóknis-to-elastyczne rośliny wrzosu bywały dawniej na wsi związywane na trwałe miotły. W porze kwitnienia, w dużych skupiskach roślina ta jest ozdobą krajobrazu. Kwiaty wrzosu dostarczają dobrego pokarmu dla pszczół. Złożone Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce rozpowszechniona i w wielu miejscach bardzo pospolita. Okres kwitnienia: Od lipca do października; w Polsce do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne, saponiny (przed kwitnieniem), rutyna, kwercytryna, astragalina, nikotyfloryna, garbniki, kwas nikotynowy. Zastosowanie i działanie: Ważny środek odwadniający przy chorobach nerek, szczególnie przy ostrym i chronicznym zapaleniu nerek (środek działający na miąższ nerkowy; komórki miąższowe to komórki czynne). Nawłoć ma bezpośrednie działanie wzmagające wydolność nerek, co jest wykorzystywane w leczeniu skąpomoczu. Rutyna, kwercytryna i inne substancje zawarte w roślinie poprawiają ukrwie-nie nerek i żył kończyn dolnych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Soli-daginis): 2 LH jako zimny wyciąg. WLH: Solidago virgaurea (świeże kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do października. f * Nerki Pęcherz Zioła lecznicze śfU W '/¦' ,f\V Turzyca piaskowa (Carex arenaria) Turzycowate f Wygląd: Roślina wieloletnia, 10—40 cm wysokości, z daleko pełzającymi podziemnymi rozłogami, przy czym pędy tworzą nierzadko proste szeregi. Mocna, prosto wzniesiona łodyga, ostro trójkanciasta. Sztywne, rynienkowate, rów-nowąskie liście w czasie kwitnienia są zaledwie tak długie, jak łodyga, albo nieco krót-I sze; pochwy liściowe brunat- ne. Niepozorne kwiaty zebrane w kłoski, które zebrane po 6-16 tworzą gęstą, kłosowatą wiechę o długości 4-6 cm; dolne kwiaty są wyłącznie żeńskie, górne - wyłącznie męskie, środkowe - mieszanej płci. Siedlisko: Wydmy, suche bory sosnowe, wrzosowiska, murawy piaskowe i inne piaszczyste miejsca. Rozmieszczenie: Głównie wybrzeża Europy Zachodniej, w głębi lądu bardzo rzadko lub brak jej zupełnie. W Niemczech rozpowszech- r Wygląd: Drzewo do 25 m wysokości. Młode, lśniąco czerwo-nawobrunatne gałązki zwisłe i prawie nagie, z brodawkowa-tymi gruczołami żywicznymi (stąd nazwa). Trojkątno-rombowate, długo zaostrzone liście, u nasady szerokoklinowawate, z nieza-okrąglonymi kątami bocznymi, na brzegu ostro, podwójniepiłkowane. U podobnej brzozy omszonej (Betula pubescens) liście są owłosione w kątach nerwów, krótko zaostrzone, jajowate do okrągławojajowatych, z sercowa-tą nasadą i zaokrąglonymi kątami bocznymi. Kwiaty męskie w zwisających kotkach, po 2-4 na końcu zeszłorocznych gałązek, kwiaty żeńskie w krótszych kotkach, w porze kwitnienia prosto wzniesionych. Siedlisko: Lasy, torfowiska, wrzosowiska, kamieniołomy, ubogie pastwiska. Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce, roz- niona na wybrzeżach Morza Północnego i Bałtyku; w Polsce pospolita tylko na wybrzeżu Bałtyku, poza tym bardzo rzadko w głębi lądu. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Substancje zawarte w roślinie: Krzemionka w popiele, saponiny, skrobia, żywica, olejek eteryczny, cukier i substancje śluzowe. Zastosowanie i działanie: Odflegmiająca przy kaszlu; środek oczyszczający krew przy reumatycznych zaburzeniach przemiany materii, stosowana także do leczenia chorób skóry, na przykład chronicznej egzemy. Przygotowanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Caricis): 1 LS gotować przez 10 min; spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia, od września do października. powszechniona i wszędzie pospolita. Także sadzona. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Substancje zawarte w roślinie: Saponiny, olejki eteryczne, garbniki, żywice, w korze - olejek zawierający salicylan metylu, kwas betuli-nowy. Zastosowanie i działanie: Środek odwadniający, również oczyszczający przy reumatyzmie, pomocny przy chronicznym reumatyzmie stawów; smoła brzozowa - zewnętrznie przy chorobach skóry i inwazjach pasożytów. Sok brzo zowy jest zawarty w wielu kosmetykach do włosów. Pryzgotowanie i stosowanie: Liście (Folia Be-tulae): 1 LS jako zimny wyciąg; smoła z drewna brzozowego (Pix Betulina/Oleum Rusci): 10% - do wcierania. WLH: Betula pendila i alba (sok młodych brzóz na wiosnę); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja. Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa = B. pendula) Brzozowate 202 Wiązówka błotna (Filipendula ulmaria) Różowate Wygląd: Roślina wieloletnia, prosto wzniesiona, z kanciastą łodygą 1,0-1,5 m wysokości. Liście przerywano--pierzaste, z 2-5 parami wielkich, jajowatych odcinków, na brzegu podwójniepiłkowa-nych. Żółtawobiałe, małe kwiaty, intensywnie pachnące, zebrane w podbaldachy o wielu promieniach. U podobnej wiązówki bulwkowej (Filipendula hexapetala =F.vulgaris), która osiąga wysokość tylko 30-80 cm, cienka, obła lub słabo bruzdkowana łodyga ma przerywano--pierzaste liście z więcej niż 20 parami głęboko wciętych odcinków i kwiaty różowe lub białe w wielokwiatowych wiechokształtnych podbaldachach. (Ten drugi gatunek rośnie na suchych murawach). Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, szuwary, brzegi rzek i potoków oraz inne podmokłe miejsca. Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce, rozpowszechniona i wszędzie bardzo pospolita. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia; w Polsce do lipca. Uwagi ogólne: Nazywana także kropidłem. Dojrzałe nasiona o spiralnie skręconym kształcie, na jesieni łatwo obsypują się z podbal-dachów; można ich używać do karmienia ptaków w zimie. Roślina ta tworzy często na swoich licznych siedliskach wielkie skupienia. Substancje zawarte w roślinie: Gaulteryna, wolny kwas salicylowy, olejek eteryczny, heliotropina, wanilina (substancja zapachowa), terpeny. Zastosowanie i działanie: Środek przeciwreumatyczny, dzięki kwasowi salicylowemu uśmierza ból; ma poza tym działanie napotne i moczopędne (usuwanie pozostałości przemiany materii). Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Spiraeae): 1-2 ŁH jako zimny wyciąg. WLH: Spiraea ulmaria (świeży korzeń); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do października. Topola osika (Populus tremula) Wierzbowate Wygląd: Drzewo o wysokości 5-20 m, na północy i południowym wschodzie Europy nawet do 35 m, z prostym pniem i żół-tobrunatną, gładką korą, która z wiekiem pęka podłużnie. Zwisające, prawie okrągłe lub jajowate liście, na brzegu grubo i nieregularnie ząbkowane, na długich, spłaszczonych ogonkach. Kwiaty zebrane w długie, zwisające kotki, dwupienne, łuski kotek na brzegu silnie owłosione. Zielonkawobrunatne, długoogon-kowe owoce w postaci dwuklapowych torebek są dość smukłe. Maksymalny wiek drzewa - około 100 lat. Siedlisko: Świetliste lasy mieszane i brzegi lasów; chętnie na glebie wilgotnej, próchnicznej. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce rozpowszechniona i pospolita. Okres kwitnienia: Od lutego (w Polsce - od marca) do kwietnia. Substancje zawarte w roślinie: Fenyloglikozy-dy - salicyna i populina, olejki eteryczne z hu-mulonem i kariofilenem, glikozyd flawonowy chryzyna, kwasy, garbniki, żywice. Zastosowanie i działanie: Pomaga przy chorobach reumatycznych (podagra), schorzeniach pęcherza i prostaty; zewnętrznie jako maść na rany i hemoroidy. Przyrządzanie i stosowanie: Pączki (Gemmae Populi): 1 LH jako zimny wyciąg; zewnętrznie: maść (Unguentum Populi). WLH: Populus (liczne gatunki, świeża kora i liście); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia. 204 Wierzba biała (Salixalba) Wierzbowate Wygląd: Krzew lub drzewo do 20 m wysokości o spękanej korze. Korona silnie rozgałęziona, zwykle z prosto wzniesionymi gałęziami, które jednak z wiekiem mogą się zwieszać; młode gałązki zwykle czerwonobrunatne. Lancetowate, na obu końcach zwężające się liście, do 10 cm długości i do 2 cm szerokości, na brzegu drobno, gruczołkowato piłkowane, pod spodem zawsze gęsto jedwabiście owłosione, z wierzchu - tylko za młodu, później łysiejące; poruszane wiatrem liście błyszczą srebrzyście. Kotki prosto wzniesione ku górze, do 7 cm długości, smukłe i cylindryczne (u bardzo podobnej wierzby kruchej, Salix fragilis, są grubo walcowate i mają do 5 cm długości). Roślina dwupienna. Siedlisko: Brzegi rzek i jezior, skraj lasu, lasy łęgowe, łąki; najchętniej na niżu. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa, na północy częściowo zadomowiona; w Polsce bardzo pospolita. Szybko rosnące wierzby białe dzisiaj często zajmują narażone na zalewanie siedliska dawnych lasów łęgowych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Substancje zawarte w roślinie: glikozyd salicy-na, salichrozyd, salikortyna, 10% garbników, żywice, szczawiany, enzym salikaza. Zastosowanie i działanie: Uśmierza ból i obniża gorączkę; szczególnie przy chorobach reumatycznych i bólach newralgicznych. Przyrządzanie i stosowanie: Kora (CortexSall-cis): 1 LH jako zimny wyciąg i następnie zagotować. WLH: Salix alba (świeża kora); spagy-rik. Termin zbioru: Od marca do lipca. Żarnowiec zwyczajny (Sarothamnus scoparius) Motylkowate Wygląd: Prosto wzniesiony, silnie rozgałęziony rózgowaty krzew z zielonymi, 5-kancias-tymi gałązkami w kształcie rózeg, do 2,5 m wysokości. Małe, nikłe liście, zwykle trój-krotne, górne często nie podzielone, eliptyczne; wiele gałązek w ogóle nie ma liści. Wielkie kwiaty długości 2,0-2,5 cm, z żywo żółtą do złotożółtej koroną, występują pojedynczo albo po dwa; szyjka spiralnie zwinięta, bardzo długa; owłosione strąki mają od 3 do 5 cm długości. Siedlisko: Polany, zręby, brzegi lasów, wrzosowiska, łąki górskie, zbocza; unika wapienia. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa, na północy do południowej Skandynawii, brak w Europie Południowo-Wschodniej; w Polsce dziko nad Bałtykiem, w zachodniej części niżu i na pogórzu Sudetów i Karpat; poza tym wysiewany na paszę dla zwierzyny i zdziczały. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Uwagi ogólne: Z gałązek sporządzano dawniej na wsi miotły (stąd nazwa). Gatunek ten ma małe wymagania w stosunku do gleby i klimatu; dlatego bywa często stosowany do obsadzania kwaśnych gleb piaszczystych - także w parkach i ogrodach ozdobnych - gdzie nie udaje się sadzenie drzew (ogródki wrzosowiskowe). Z powodu swojej ograniczonej transpi-racji żarnowiec zadowala się bardzo małą ilością opadów. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloid spar-teina; flawony: skoparozyd, genisteina, witek-syna i inne, kumaryna, tyramina. Zastosowanie i działanie: Normalizuje rytm serca przy tachykardii (zbyt szybkim tętnie), arytmii; działania na macicę przy krwawieniach (skonsultować się z ginekologiem I). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele [Herba Sa-rothamni scoparii): 1 LH jako napar. WLH: Spartium scoparium (świeże kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do czerwca. 206 "~ 207 Lak pospolity (Cheiranthus cheiri) IJI Wygląd: Roślina dwu- I i iii lub wieloletnia, 20- ^fcfflJi ffli "80 cm wysokości, ^^Ssnff/i& stabo zc|rewn'ata u '^s^m8mJS' nasady. Liście wąs- J^ĘsMę^^. kie, podłużno-lance-y lii ^^< towate, całobrzegie, sztywne, z widełko-watymi włoskami. Kwiaty wielkie, silnie pachnące, ze złotożółtymi płatkami korony, które - szczególnie u odmian uprawnych - mogą być także brunatne lub pomarańczowoczerwo-ne i osiągać długość do 2,5 centymetra. Odstające w górę, owłosione łuszczyny mają 2,5-6,0 cm długości i są ściśnięte od strony grzbietu. Kwiaty w gęstych gronach. Siedlisko: Mury, ruiny, skały, na glebach kamienistych, często w pobliżu domów. Jako roślina ozdobna uprawiany również w ogrodach. Istnieje wiele odmian ogrodowych; mogą być one używane tak, jak gatunek dziki. Rozmieszczenie: Pierwotnie dziko w Europie Serdecznik pospolity {Leonurus cardiaca) %\ (l Wygląd: Wieloletnia roślina, \)|?|\Yv\ 50—150 cm wysokości, z moc- \!sJnXr\ nymi, gałęzistymi łodygami. K^M7 Liście odziomkowe, 3-7- ^S a przeważnie 5-dłoniastosie- \ czne, grubo ząbkowane, ku ^\ \ górze stopniowo coraz mniej- $wUV » sze< 9°rne liście łodygowe ^?K®«L trójklapowe. Liczne bladoró- ^3^^S żowe kwiaty wargowe tworzą XĘfrjiĘ~ ulistniony, kłosokształtny ^ kwiatostan, składający się z wielu nibyokółków; korona kwiatowa dłuższa od kielicha. Siedlisko: Przydroza, wysypiska, suche pastwiska, zbocza, stare mury i ruiny, przy płotach i ogrodzeniach; chętnie na glebach ciepłych, bogatych w azot. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Niemczech rozproszony lub rzadki, w wyższych położeniach coraz rzadszy. Na północ od Alp nie powinno się serdecznika zbierać, ponieważ z reguły nie tworzy on tu wielkich skupień, 208 Krzyżowi Południowo-Wschodniej; obecnie zadomo-B wioną i zdziczała także w innych okolicach¦ Europy Południowej, a nawet w pewnych częś- ^B^ ciach Europy Środkowej i Zachodniej. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd chei-BT rantyna, glukoiberyna, olejki eteryczne, kwer-B cetyna, mirozyna, garbnik. Zastosowanie i działanie: Działanie uspokaja- I jące przy czynnościowych zaburzeniach se-B rca, szczególnie w połączeniu z chorobami I wątroby i przewodów żółciowych; łagodnie B przeczyszczający i wzmagający menstruację. I Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Che-W ot): 1 LH jako napar; szczególnie skuteczne I na serce są nasiona (Semen Cheiri): 1 LH jako I zimny wyciąg. WLH: Cheiranthus cheiri (świe- I ża roślina). Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Po lewej: odmiana uprawna Wargowe a miejscami jest zagrożony. W silnie nasłonecznionych obszarach uprawy winorośli występuje liczniej. W Polsce pospolity na całym niżu i na pogórzu. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Uwagi ogólne: Nieprzyjemnie pachnąca roślina znana jest także pod nazwami Iwie serce, lwi ogon i gęsia stopa. Substancje zawarte w roślinie: Gorycz leonu-ryna, stachydryna, betonicyna, glikozydy, garbniki, żywice, cholina, olejek eteryczny. Zastosowanie i działanie: Uspokajające działanie na serce przy nerwicowych zaburzeniach serca ze stanami lękowymi; przy schorzeniach serca w związku z nadczynnością tarczycy. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele [Herba Leo-nuri): 2 LH jako zimny wyciąg. WLH: Leonurus cardiaca (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia. i& t ^-. VIII Serce Zioła lecznicze HE Pm ono Nostrzyk żółty [Melilotus officinalis) Motylkowate Wygląd: Roślina dwuletnia, od 30 do ponad 100 cm wysokości. Liście trójlistko-we z podłużnymi, nieregularnie ząbkowanymi odcinkami, z których każdy ma po 8--14 par bocznych nerwów. Kwiaty żółte w gronach o długości 4-10 cm; łódeczka krótsza niż skrzydełka. Strąki nagie, opatrzone niewyraźnymi, poprzecznymi zmarszczkami. Podobny nostrzyk wyniosły (Melilotus altissimus) różni się od nostrzyka żółtego następującymi cechami: wysokość do 1,5 m, odcinki liści z 8-14 parami nerwów bocznych, kwiaty w gronach 2-6 cm długości, łódeczka tak długa, jak skrzydełka, strąki z rzadka krótko owłosione, pomarszczone i czarne. Siedlisko: Wysypiska, przydroża, kamieniołomy, wydmy, nieużytki; do 2000 m n.p.m, Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce wszędzie rozpowszechniony i przeważnie pospolity. Okres kwitnienia: Od maja do września; w Polsce od lipca do października. Substancje zawarte w roślinie: Glikozydy ku-marynowe (melilotyna i inne), olejki eteryczne z kumarynami, garbniki, substancje śluzowe, żywice, cholina, flawonoidy. Zastosowanie i działanie: Środek wzmacniający żyły: wzmaga odporność naczyń włosowatych, poprawia ukrwienie, odciąża głowę i kończyny (przy zastojowych bólach głowy), zapobiega za-j krzepom przez zmniejszenie krzepliwości krwi; ważny środek w leczeniu schorzeń naczyń lim-fatycznych; zewnętrznie - jako okład z papki przy chorobach reumatycznych i dodatek do kąpieli. Uwagi ogólne: Przy dziedzicznych chorobach żył można wiele osiągnąć przez wczesne li czenie. Pomagają także na przykład zimna woda, masaże szczotką, okłady z twarożku,! ruch na świeżym powietrzu. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Me-lilotii): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Melilo-1 tus officinalis (świeże liście i kwiaty); spagyrik.' Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Ruta zwyczajna (Ruta grai/eolens) Rutowa Wygląd: Roślina trwała, sztywna, naga, do 50 cm wysokości, o mocnym aromatycznym, długo utrzymującym się zapachu. Łodyga rozgałęziona, liście skrę-toległe, 2-3-krotnie pierzaste, niebieskozie-lone, z mniej lub bardziej jajowatymi, małymi odcinkami. Kwiatostan luźny, wiechowaty. Kwiaty żółte, szczytowe - pięciodzielne, boczne-czterodzielne. Płatki korony łyżeczkowato wklęsłe, punktowane, na brzegu nieregularnie ząbkowane i faliste. Działki kielicha ostrolan-cetowate. Torebka owocu naga, 4-5-łatkowa, szyjki skierowane ku sobie. Siedlisko: Suche, słoneczne zbocza. Rozmieszczenie: Dziko na Półwyspie Bałkańskim; w krajach śródziemnomorskich, a niekiedy również w Europie Środkowej zdziczała z upraw. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z pinenem, limonem, cyneolem i rutyną, kumaryny, sawinina, alkaloidy. Zastosowanie i działanie: Przeciwdziała krwawieniom, szczególnie siatkówki oka; również przy zapaleniach żył i po udarach; wzmacnia oczy przy wyczerpaniu; środek wzmagający menstruację (nie używać w czasie ciąży). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia R' tae): 1 LH jako zimny wyciąg; olejek (Oleu. Rutae aethericum);. 10% olejek do wcierani WLH: Ruta (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do lipca. 210 Kasztanowiec zwyczajny [Aesculus hippocastanum) Kasztanowcowate Wygląd: Okazałe drzewo, 5-30 m wysokości, z szarobrunatną korą, która z wiekiem łuszczy się cienkimi płatami. Korona wysoko sklepiona, gęsto rozgałęziona, Długoogonkowe liście palczasto złożone z 5-7 odwrotnie jajowatymi, ku nasadzie klinowato zwężonymi listkami, które są nieregularnie piłkowane i mogą osiągać długość do 25 centymetrów. Pączki wielkie, żywiczno-lepkie. Białe kwiaty, żółto i czerwono plamiste, zebrane w wysoką, prosto wzniesioną wiechę. Owoce grubo kolczaste, do 6 cm średnicy, zwykle z 2 czerwonobrunatnymi nasionami. Siedlisko: U nas nie rośnie dziko. Rozmieszczenie: J.go ojczyzną są Bałkany. Dzisiaj sadzony i zadomowiony także w znacznej części Europy Zachodniej i Środkowej. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Substancje zawarte w roślinie: Glikozydy kempferolowe i flawonowe: rutyna i kwercety-na; escyna (glikozyd saponinowy), cholina, pochodne puryny, eskulina (glikozyd kumaryno-wy) i eskuletyna, kwasy garbnikowe. Zastosowanie i działanie: Ważny środek wzmacniający żyły przy żylakach (varikosis) i hemoroidach działający poprzez wzmożenie szybkości obiegu krwi; krew staje się „bardziej płynna" (zmiana lepkości i obniżenie krzepliwości), a naczynia - rozkurczone; dlatego stosowany również przy zaburzeniach tętnicowych krwiobiegu - zastój żyły wrotnej i wynikające z tego bóle grzbietu. Zewnętrznie jako maść przeciwdziałająca zapaleniom żył. Przyrządzanie i stosowanie: Owoce (Fructus Aesculi): 2-3 razy dziennie po jedzeniu proszek - na końcu noża. Ekstractum Aesculi fluidum albo Ekstractum Hippocastani: 10—| —15 kr po jedzeniu. WLH: Aesculus (świeże, wyłuskane nasiona), Aesculus hippocastanum e floribus (świeże kwiaty), Aesculinum (glikozyd kory); spagyrik. Termin zbioru: Od sierpnia do września. Przelot pospolity (Anthyllis vulneraria) Motylkowate Wygląd: Roślina wieloletnia, 15-30 cm wysokości, z łodygami często pokładającymi się, przeważnie jednak podnoszącymi \ł się lub prosto wzniesionymi, z palowym korzeniem. Liście odziomkowe pojedyncze, długoogonkowe, w czasie kwitnienia często już zanikłe; liście łodygowe siedzące, pierzaste, z owalno-lancetowatymi odcinkami; odcinek końcowy znacznie większy od pozostałych. Kwiaty jasnożółte lub pomarańczowożół-te z koroną o długości 1-2 cm, zebrane w gęsty, główkowaty kwiatostan; kielich kosmato filcowało owłosiony, po przekwitnieniu rozdęty, 13-16 mm długości. Gatunek ten jest wybitnie wielopostaciowy i tworzy podgatunki, na przykład w piętrze alpejskim albo na wybrzeżu morskim, gdzie przelot zasiedla nadbrzeżne wydmy piaszczyste (ssp. maritima). Siedlisko: Suche łąki, słoneczne zbocza, mu- rawy, kamieniołomy, przydroża, ugory, przeważnie na glebach wapiennych; do wysokości 3000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce rozpowszechniowy w południowej części kraju, występowanie na północy niepewne. Okres kwitnienia: Od maja do września; W Polsce-do września. Substancje zawarte w roślinie: Saponina garbnikowa: barwniki: antocjan i inne. Zastosowanie i działanie: Zewnętrznie - do leczenia ran; wewnętrznie - jako środek oczy-j szczający krew. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Anthylli): 1 ŁH jako napar, 1 LS jako napar do. okładów i płukania, szczególnie dobry jesl świeży sok; spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia. 212 ^^"- Układ krążenia Zankiel zwyczajny (Sanicula europaea) Baldaszkowate ¦gjjjśt Wygląd: Roślina wie- ^?j?r loletnia, tylko w gó- *-k v* rze s,a')0 roz9at?" ¦4J\>Ekli ^M ziona' 2^" cm wy" 5t\\ l %d5 sok°ści- Li^c'e °^' ^^Łf^w ziomkowe zimozielo-^ŚpffSL ne, dtoniasto 3-5- 7^ '^*^ -dzielne, odcinki klinowate grubo zazębione, długoogonkowe -w przeciwieństwie do prostszych, mniejszych i prawie siedzących liści łodygowych. Białe lub jasnoróżowe kwiaty siedzące lub na krótkich szypułkach zebrane w główkowate, gęste baldaszki. Owoc kulisty lub jajowaty, gęsto kolczasty. Krótkie, brunatne kłącze obrośnięte cienkimi, nitkowatymi korzeniami. Siedlisko: Cieniste mieszane lasy liściaste, przede wszystkim bukowe, ale także dębowe, rzadziej - mieszane lasy szpilkowe; chętnie na wilgotnych glebach gliniastych zasobnych w wapń; do wysokości 1600 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do 1160 m n.p.m. Na silnie zacienionych glebach leśnych żan- Rdest ptasi (Polygonum aviculare) s^9^ Wygląd: Jednoroczna roślina (Sjf z rozgałęzionymi łodygami ^9 o długości ponad 50 cm, pło- Ji^ żącymi się lub wzniesionymi. » i Liście skrętoległe, krótko- W0 ogonkowe, eliptyczno-lance- ffŁffi Ą towate, 0,5-3,0 cm długości, ""^^jIIf na głównych pędach - nawet ¦T) ^Ife do 5 cm, bardzo wielopo-ylśjm ^( staciowe. Kwiaty czerwonawe rajS? lub zielonawe, z płatkami i» o długości tylko 2-3 mm, ze- brane po 1-3 a nawet 5 w pachwinach liści. Tworzy liczne formy. Siedlisko: Wysypiska, pola, drogi, brzegi ulic, także między brukiem ulicznym; chętnie na glebach zawierających azot. W górach do 2300 m n.p.m.; w Tatrach najwyższe stanowisko 1045 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce rozpowszechniony i pospolity. Silnie rozgałęziający się chwast ogrodowy. Jako roślina azotolubna zasiedla także śmietniki. kieł stanowi nierzadko jedyne zioło kwitnące wczesnym latem. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Niemczech na ogół rozproszony, w obszarach o podłożu wapiennym nawet pospolity; w Polsce dość pospolity po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Substancje zawarte w roślinie: Około 12% saponiny, garbniki i gorycze, olejki eteryczne, kwas rozmarynowy, alantoina i cukier. Zastosowanie i działanie: Środek gojący rany i tamujący krew (szczególnie - płuca, wspomagający przy gruźlicy); stosowany wewnętrznie i zewnętrznie. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Sa-nicu/ae): 2 LH jako napar. WLH: Sanicula europaea (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do czerwca. Rdestowate Okres kwitnienia: Od maja do września; w Polsce od czerwca do października. Uwagi ogólne: Rdest ptasi ma wiele nazw ludowych, na przykład świńska trawa, wróble języczki, drutowiec, bzdziorst. Substancje zawarte w roślinie: Rozpuszczalna i nierozpuszczalna krzemionka, garbniki (4%), glikozydy flawonowe, kwasy, witamina C, żywice, substancje śluzowe, olejki eteryczne. Zastosowanie i działanie: Wspomagający przy krwawieniach macicy, żołądka, jelit i płuc; środek uzupełniający leczenie gruźlicy i chronicznych schorzeń dróg oddechowych; zewnętrznie do leczenia ran, szczególnie źle gojących się. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Pr lygoni amularls): 2 LH jako zimny wyciąg, następnie krótko zagotować. WLH: Polygonum aviculare (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września. 214 215 Barwinek pospolity (Vinca minor)** Toinowate Wygląd: Roślina wieloletnia, 10-20 cm wysokości, u nasady nieco zdrewniała, z daleko pełzającymi łodygami, korzeniącymi się w węzłach; łodygi kwiatonośne podnoszące się lub prosto wzniesione, pędy płonne płożące się. Liście zimozielone, na przeciwległe, skórzaste i błyszczące, eliptyczne do szerokolancetowatych. Kwiaty jasnoniebieskie, z talerzykowatą koroną, której działki są skręcone w lewo, pojedynczo w pachwinach liści. Siedlisko: Lasy liściaste, zarośla; także w lasach mieszanych, bardzo rzadko w szpilkowych; chętnie na zawierającej wapń, luźnej glebie gliniastej; do 1000 m n.p.m. Często spotykany także jako roślina ozdobna w ogrodach i na cmentarzach. Trwała roślina okrywowa, tworzy gęsty dywan zimozielonych liści, z wcześnie zakwitającymi kwiatami. Odmiany uprawne można stosować podobnie jak gatunek dziki. Rozmieszczenie: Europa Południowa i Środkowa, na północy po Danię; w Polsce pierwotnie rozpowszechniony na niżu i w niższych położeniach górskich, dziś w wielu miejscach wyniszczony. Okres kwitnienia: Od marca do czerwca; w Polsce do maja. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloid winka-mina, garbniki, gorycz wincyna. Zastosowanie i działanie: Środek tamujący krew (z nosa, z macicy - skonsultować z lekarzem!); zewnętrznie i wewnętrznie przy schorzeniach skóry; poprawia ukrwienie głowy i mięśnia sercowego. U ludzi starszych zaburzenia ukrwienia głowy są często przyczyną zaburzeń snu. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Vin-cae minoris): 1 LH jako napar. WLH: Minca minor (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od lutego do czerwca. Żywokost lekarski (Symphytum officinale) Szorstkolistne Wygląd: Roślina wieloletnia, szorstko owłosiona, 30-100 cm wysokości, z głęboko sięgającym korzeniem palowym. Łodyga u dołu obficie rozgałęziona. Liście odziomkowe w wielkich pękach; lancetowate liście łodygowe o długości do 25 cm są skąpo owłosione, górne zbiegające po łodydze aż do następnego liścia. Kwiatostan początkowo spiralnie zwinięty, rozwija się wraz z otwieraniem się kwiatów. Korona do 1,5 cm długości, bardzo różnie zabarwiona: przeważnie purpu-rowofioletowa, ale także biała, żółta, czerwona, fioletowa lub niebieska. Siedlisko: Łąki, rowy, zbocza, przydroża, wysypiska, brzegi potoków, lasy łęgowe; na glebach zasobnych w azot, do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Uwagi ogólne: Bywa nazywany także koszty-wal lub żywy gnat. Jest uprawiany w ogrodach. Młode liście można spożywać lub przyrządzać z nich herbatkę, a starsze, wielkie liście stosuje się do przetworów mlecznych. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloidy, cholina, alantoina, substancje śluzowe, konsolidy-na, garbniki, inulina i cukier. Zastosowanie i działanie: Ważny środek leczący ropiejące rany, stosowany także przy krwotokach, zapaleniach żył, złamaniach kości i stanach zapalnych. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń i ziele (Radix cum Herba Symphyti): 1-2 LH jako zimną nalewkę wewnętrznie* i zewnętrznie, także okłady z papki. WLH: Symphytum (świeży korzeń i świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do czerwca, od września do października. * Stosowanie wewnętrznie jest obecnie kwestionowane; z powodu szkodliwych alkaloidów ostrzega się przed stałym zażywaniem. 216 ¦^ 217 Świetlik wyprężony (Euphrasia stricta) Trędownikowate Wygląd: Roślina jednoroczna, 10—20 cm wysokości, z todygą zwykle wyprostowaną lub łukowato podnoszącą się, rozgałęzioną już od nasady na boczne pędy. Liście naprzeciwległe, nagie, jajowate, z każdej strony z 3-6 spiczastymi zębami, w porze kwitnienia często już zwiędłe lub opadłe. Kwiaty białe lub bia-świetiik takowy to-fioletowe z żółtą plamą na trójłatkowej wardze dolnej. Jest półpasoży-tem, który ssawkami wrasta w korzenie traw i pobiera z nich pokarm. Siedlisko: Ubogie łąki i pastwiska, suche zbocza, wrzosowiska, zakrzewione stoki, brzegi lasów, łąki torfowe, przydroża; chętnie na glebach piaszczystych. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa. W Polsce rozpowszechniony i pospolity. Okres kwitnienia: Od maja do września; W Polsce od lipca do października. Uwagi ogólne: Podobny świetlik łąkowy (Euphrasia rostkoviana) ma delikatniej pił-kowane, gruczołowato owłosione liście, wyraźnie większe kwiaty i mniej rozchylone pędy boczne. W lecznictwie stosuje się oba gatunki. Substancje zawarte w roślinie: Liczne glikozydy, na przykład aukubina, olejki eteryczne, garbniki i gorycze, żywice. Zastosowanie i działanie: Ważny środek przy chorobach oczu: zapaleniach spojówek i brzegów powiek, jęczmieniu, także środek wspomagający przy leczeniu zapalenia rogówki (keratitis) i zmętnienia źrenicy. Wskazówka: przy zapaleniach zewnętrznych części oka nie używa się rumianku, który w tych przypadkach dodatkowo podrażnia, choć poza tym jest dobrym środkiem leczniczym przy wszystkich stanach zapalnych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Eu-phrasiae): 1 ŁH jako zimny wyciąg wewnętrznie, zewnętrznie do przemywania oczu. WLH: Euphrasia (cała świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do października. Starzec Fuchsa (Senecio fuchsii) Złożone Wygląd: Roślina wieloletnia, 60—150 cm wysokości. Liście lancetowate, delikatnie pił-kowane, nagie lub prawie nagie, średnie i górne-nie rozszerzone u nasady, z reguły 5 razy tak długie, jak szerokie. Żółte koszyczki kwiatowe zebrane w baldacho-watą wiechę, każdy z 5-15 kwiatami rurkowatymi i 5 ję-' zyczkowatymi. U podobnego starca gajowego (Senecio nemorensis) średnie i górne liście łodygowe, siedzące szeroką nasadą, są przeciętnie 3 razy tak długie, jak szerokie, pod spodem owłosione; koszyczki kwiatowe z 15-20 kwiatami rurkowatymi i 5-8 kwiatami języczkowatymi. Siedlisko: Cieniste, wilgotne górskie lasy mieszane, zręby, polanki; do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie Europa Środkowa i północna część Europy Południowej; w Polsce w Sudetach i Karpatach bardzo pospolity, na niżu rzadki, poza tym: Śląsk, Wyżyna Małopolska, Nizina Sandomierska, Wyżyna Lubelska. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloidy, se-necyna, senecionina, jakobina, rutyna, wit. C. Zastosowanie i działanie: Środek tamujący krew, przede wszystkim przy krwawieniach macicznych (zbyt silna menstruacja, krwawienia okresu przekwitania, krwawienia mięśniaka; także przy bolesnej menstruacji lub jej] braku; zawsze należy skonsultować się z ginekologiem). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Se-i necionis): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Se-necio jacobaea i Senecio aureus (starzec złoty), (preparaty świeżych roślin z kwiatami); spagyrik. Z powodu alkaloidów, nie uważanych już dziś za nieszkodliwe, obecnie ostrzega się przed ich stałym zażywaniem. Termin zbioru: Od lipca do września. ^'*fc ¦¦ • » Mb* fluf /rw «ti j^**s< ^mt Nagietek lekarski [Calendula officinalis) Złożone Wygląd: Roślina jednoroczna, do 30 a nawet 70 cm wysokości, z prosto wzniesioną, filcowata owłosioną łodygą. Liście skrę-toległe, delikatnie owłosione, łopatko-wate, słabo ząbkowane albo całobrzegie; u podobnego nagietka polnego [Calendula ar-vensis) są one podłużno-lancetowate. Kwiaty języczkowate, żółtopomarańczowe (u nagietka polnego - jasnożółte), w dużych koszyczkach o średnicy 2-5 cm (u nagietka polnego - najwyżej 2 cm). Owocostany prosto wzniesione (u nagietka polnego - zwieszone), wszystkie owoce oskrzydlone. Siedlisko: U nas prawie wyłącznie w ogrodach jako roślina ozdobna (nagietek ogrodowy), albo w uprawach, niekiedy także zdziczały. Rozmieszczenie: Ojczyzną nagietka jest prawdopodobnie obszar śródziemnomorski. Zadomowiony występuje dzisiaj na znacznych obszarach Europy Środkowej i Zachodniej, także na Wyspach Brytyjskich. Okres kwitnienia: Od czerwca do września; w Polsce - do października. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne, kalendyna, glikozydy, karotenoidy, fitoste-ryna, żywice, tłuszcze, woski. Zastosowanie i działanie: Ważny środek leczący rany: działa zmiękczająco i zapobiega stwardnieniom blizn, wspomający przy trudno gojących się ranach. Środek stosowany przy schorzeniach żył, a także układu limfatyczne-go, przy opuchnięciach i zapaleniach tkanek limfatycznych; pomocniczy przy raku; reguluje bolesne miesiączkowanie. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty [Flores, Calendulae): 1 LH jako napar; maść [Unguen-tum Calendulae): 10-20%. WLH: Calendula (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września. Fiołek trójbarwny (Viola tricolor) Fiołkowate Wygląd: Roślina jednoroczna, 10—30 cm wysokości, z rozgałęzioną łodygą, podnoszącą się lub prosto wzniesioną. Liście na ogonkach, jajowato--lancetowate lub sercowate, z pierzasto kłapowatymi przy-listkami, które zwykle mają karbowany odcinek szczytowy. Kwiaty z reguły trójbarwne (żółte, kremowe, fioletowe) zwykle ponad 1,5 cm długości. Różnią się tym od kwiatów bardzo podobnego fiolka polnego [Viola anensis), którego kwiaty mają tylko 1,0-1,5 cm - dawniej był on uważany za podgatunek fiołka trójbarwnego, dziś jednak stanowi osobny gatunek. Siedlisko: Pola, ugory, łąki, wydmy, przydroża, nasypy kolejowe; rośnie do wysokości 2700 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do wysokości 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce, rozpowszechniony i pospolity. 220 Okres kwitnienia: Od maja do października; w Polsce od kwietnia do października. Uwagi ogólne: Nazywany bywa także bratek zwyczajny. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne, wiolokwercetyna, saponiny, wiolanina, wiolotysyd, garbniki i substancje śluzowe, wiolorutyna. Zastosowanie i działanie: Środek oczyszczający krew, między innymi przez działanie odwadniające, szczególnie przy dolegliwościach skóry, egzemach niemowląt, kiedy to karmiąca matka powinna pić fiołkową herbatkę. Przy chorobach skóry medycyna naturalna często jest skuteczniejsza, ponieważ traktuje skórę jako organ uczestniczący w ogólnej przemianie materii i stosuje nie tylko maści, ale proponuje także działania regulujące i oczyszczające. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele [Herba Vio-lae tricoloris): 1 LH jako zimny wyciąg wewnętrznie i zewnętrznie. Spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. r * * * \ , * 221 Lipa drobnohstna (Tilia cordata) Lipowate Wygląd: Drzewo do okoto 30 m wysokości, Liście sercowate, na brzegu pitkowane, o długości do 6 a najwyżej 8 cm, z wierzchu matowociemno-zielone, pod spodem niebieskozielone, w kątach nerwów owłosione rudo lub brunatno, poza tym po obu stronach nagie. (U podobnej, nieco rzadszej lipy szero-kolistnej, Tilia p/atyphyllos, liście mają długość do 10 lub 12 cm, są krótko owłosione, a pod spodem w kątach nerwów - z białymi pęczkami włosków). Kwiaty pięciokrotne, żół-tawobiałe, zebrane po 5—1 i w zwisających podbaldachach. Owoc kruchy, o cienkiej łupinie, niewyraźnie kanciasty, okrągławy. Siedlisko: Dziko rośnie przede wszystkim w mieszanych lasach liściastych, w rejonach o łagodnym klimacie, do 1000 m n.p.m.; w Tatrach najwyższe stanowisko 1180 m n.p.m. Często sadzona w alejach. Rozmieszczenie: Europa Południowa i Środkowa, rzadziej w Europie Zachodniej. W Polsce pospolita na całym niżu. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec, przeciętnie o 2 tygodnie później niż lipa szerokolistna. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z farnesolem; glikozydy flawonowe, kwer-cytryna, tilrosit, garbniki, saponiny, tokoferol, śluz roślinny. Zastosowanie i działanie: Środek napotny przy przeziębieniach, przez co wzmaga ogólne oczyszczanie przez skórę. Ksiądz Sebastian Kneipp stosował napar także do parówek. Działanie zwiększające odporność zostało udokumentowane przez amerykańskich pediatrów: w porównaniu z terapią antybiotykami, dzieci leczone herbatką z kwiatu lipowego zdrowiały 10-krotnie szybciej (!). Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores 77-liae): 2 LH jako napar; węgiel (Carbo Tiliae): węgiel przy biegunkach. WLH: Tilia europaea (świeże kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do lipca. Dąb szypułkowy (Ouercus robur) Bukowate Wygląd: Drzewo o wysokości ponad 40 m, z mocno spękaną korą i szeroko rozłożonymi, potężnymi konarami. Podłużne, asymetryczne liście, u nasady sercowate z uszkami, 5-12 cm długości, na bardzo krótkim ogonku. (U podobnego dębu bezszypułkowego - Ouercus sessil/s = Ouercus petraea - liście mają ogonki 1-3 cm długości i są szerokojajowate i symetryczne, poza tym - u nasady klinowate). Kwiaty męskie w luźnych, zwisających kotkach, niepozorne, zielonkawe. Kwiaty żeńskie niepozorne, w 6-dzielnej odkrywie, stoją po 2-5 w pachwinach liści. Owoc gładki, jajowaty (żołądź), w szyszkowatej miseczce. Siedlisko: Lasy łęgowe i grądy przede wszystkim w dolinach rzek. W Polsce ma bardzo szeroką skalę siedlisk, oprócz wymienionych - także w dąbrowach świetlistych, tzw. kwaś- nych dąbrowach i w borach mieszanych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na całym niżu, w Karpatach i Sudetach dochodzi do 600-700 m n.p.m. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Substancje zawarte w roślinie: Kora: kwas garbnikowy dębowy i kwas elagowy, kwercyna i kwercetyna, lawulina, pektyna, skrobia; żołędzie: dodatkowo kwas cytrynowy i tłusty olej. Zastosowanie i działanie: Ważny środek ściągający, stosowany zewnętrznie przy egzemach, chronicznych wrzodach goleni (ulcus cruris), hemoroidach, upławach, podrażnieniach oczu; wewnętrznie przy chronicznych biegunkach i zbyt silnej menstruacji. Przyrządzanie i stosowanie: Kora (Cortex Ouercus): 1 LH jako zimny wyciąg, po czym krótko zagotować (1 LH wewnętrznie, 2 LS - zewnętrznie); 500 g wywaru do kąpieli; 10% jako maść lub woda do ust. WLH: Ouercus e cortice (świeża kora młodych gałęzi) i Ouercus glandibus (owoce z łupiną); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia. P Orzech włoski [Juglans regla) Orzechowate Wygląd: Drzewo do 25 m wysokości, z szarą, później podłużnie spękaną korą i kulistą koroną. Liście pierzaste, z 7-9 odwrotnie jajowatymi lub eliptycznymi całobrzegimi odcinkami, które mogą osiągać długość do 15 cm; pod spodem owłosione tylko w kątach nerwów. Kwiaty męskie, ukazujące się wraz z młodymi liśćmi, zebrane w zwisające kotki o długości 5-15 cm; kwiaty żeńskie po 2-3 szczytowo. Owocem jest pestkowiec z zieloną, gładką łupiną, 4-5 cm długości. Siedlisko: Lasy liściaste w rejonach o łagodnym klimacie. Rozmieszczenie: Ojczyzną orzecha jest Europa Południowo-Wschodnia i Azja Południowo-Zachodnia. W wielu miejscach Europy Południowej, Środkowej i Zachodniej jest sadzony i zadomowiony. W Niemczech i w Polsce występuje tylko jako roślina uprawna. Orzech włoski jest- szczególnie w pierwszych latach - nie całkiem mrozoodporny i może przemarznąć w mroźne noce. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Pochodzący z Ameryki Północnej orzech czarny bywa także sadzony w lasach. Substancje zawarte w roślinie: Garbnik, olejek eteryczny, gorycze, chinon, juglon. Zastosowanie i działanie: Środek oczyszczający krew przy chorobach skóry, także zewnętrznie; chętnie jest stosowany u dzieci, zarówno jako środek wzmacniający, jak też przy opuchnięciu węzłów limfatycznych. Przyrządzanie i stosowanie: Liście [Folia Juglandis): 2 LH jako zimny wyciąg wewnętrznie, 2 LS - zewnętrznie; Extractum Juglandis Folii (liście): 0,3 g; maść; Extractum Juglandis Nu-cis (owoce): do farbowania włosów; olej (Oleum Juglandis): tłusty olej do stosowania zewnętrznego. WLH: Juglans (świeże łupiny owoców i liście); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia. Trędownik bulwiasty (Scrophularia nodosa) Trędownikowate Wygląd: Roślina wieloletnia, 50-100 cm wysokości, z nie oskrzydloną, ostro czworo-kanciastą łodygą. Liście naprzeciwległe, ogonkowe, ja-jowato-lancetowate, podwójnie piłkowane. Kwiaty z brud-nobrunatną koroną, dwuwar-gowe, u nasady zielonkawe, w szczytowych, wiechowatych kwiatostanach. Korzeń bulwiasto zgrubiały. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i szpilkowe, olsy i łęgi, zarośla, rowy, brzegi, zręby. Rośnie szczególnie chętnie na wilgotnych, luźnych glebach gliniastych do 1700 m n.p.m.; w Polsce tylko po regiel dolny. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec; w Polsce do sierpnia. Uwagi ogólne: Oprócz trędownika bulwiastego, występuje również trędownik skrzydlaty; pozostałych kilka gatunków występuje rzadko. Substancje zawarte w roślinie: Pochodne ste-reoidu (saponiny); glikozydy flawonowe, skro-fularyna, kwas cynamonowy. Zastosowanie i działanie: Środek na skrufuły (chroniczny obrzęk węzłów limfatycznych, szczególnie u dzieci) i przy wypryskach skórnych (na przykład egzema twarzy). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele z korzeniami (Radix cum Herba Scrophulariae): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Scrophularia nodosa (świeża roślina). Herbatka na schorzenia limfatyczne, którą można zamówić u aptekarza: Fol. Juglandis 20,0 (liście orzecha włoskiego) Hb. Scrophulariae 10,0 (ziele trędownika) Flor. Calendulae 10,0 (kwiaty nagietka) Fol. Rosmarini 10,0 (liście rozmarynu) Hb. Urticae 20,0 (ziele pokrzywy) Rad. c. Hb. Taraxaci ad 100,0 (korzeń mniszka z zielem) m. f. spec. 1 LH/filiżankę, 4 filiżanki dziennie. Termin zbioru: Od kwietnia do sierpnia. 224 Płucnica islandzka (Cetraria islandica)* Porosty Wygląd: Roślina nie-kwitnąca, o wysokości kilku centymetrów, poduszkowata, rosnąca powoli. Piecha nieregularnie drzewkowato rozgałęziona, sztywna, szarozielona, łuskowata, z brunatnawymi, mi-seczkowatymi owocnikami. Siedlisko: Otwarte, niezbyt ocienione siedliska, wrzosowiska, torfowiska. Większe skupienia znajdują się w Europie Środkowej przede wszystkim w górach. Rozmieszczenie: W całej Europie miejscami pospolity, na południu jednak tylko w wyższych położeniach, na północy aż po Arktykę. Uwagi ogólne: Porosty są efektem symbiozy glonów z grzybami, przy czym główna masa plechy jest tworzona przez grzyb, w który wrastają glony jako pojedyncze komórki albo jako krótkie łańcuchy komórek. Ta wspólnota życio- wa odznacza się wytwrzaniem specjalnych substancji i wielką odpornością. Substancje zawarte w roślinie: Śluz z 20% licheniny i 80% izolicheniny; kwasy, cetraryni-na, kwas useninowy, witaminy A i B, jod, mikroelementy. Zastosowanie i działanie: Środek łagodzący uporczywe kaszle, usuwający śłuz przy chronicznych i trudnych do usunięcia katarach. Dzięki śluzowi i goryczom wykazuje działanie ochronne przy nieżycie żołądka; poza tym pobudza apetyt. Zewnętrznie jako okłady przy trądziku. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Lichen is-landicus): 1-2 LH jako napar. WLH: Cetraria islandica (suszony porost). Skrzyp polny (Eguisetum anense) Skrzypy Wygląd: Roślina wieloletnia; na wiosnę - z żółtobrunat-nymi, członowatymi pędami, nie rozgałęzionymi, z kłosem zarodnikowym; w lecie - z zielonymi, płonymi pędami, które są bruzdkowate i okółkowo rozgałęzione, do 0,5 cm grubości i do 50 cm długości; trój kątno-l ancetowate ząbki pochew mają długość połowy rurki pochwowej. Siedlisko: Pola, (gdzie ta roślina jest uważana za uciążliwy chwast), obrzeża łąk, przydroza i brzegi rowów, stoki, nasypy kolejowe; szczególnie na glebach wilgotnych i gliniastych. Rozmieszczenie: Cała Europa, W Polsce rozpowszechniony i wszędzie pospolity. Dojrzałość zarodników: Od marca do kwietnia; W Polsce do maja. Uwagi ogólne: Z powodu dużej zawartości kwasu krzemowego roślina nie jest zjadana przez zwierzynę i bydło. Dawniej czyszczono nią naczynia cynowe. Wywar ze skrzypu polnego (zielone ziele) stosowany jest w ogrodach do spryskiwania roślin przeciwko chorobom grzybowym (np. rdza i mączniak). Podobny srzyp błotny (Equisetum palustre) nie powinien być stosowany. Substancje zawarte w roślinie: 5% ekwisetoni-ny (saponina), ekwisetyna, żywice, tłuszcze, gorycze, około 5% kwasu krzemowego. Zastosowanie i działanie: Najważniejszy surowiec roślinny kwasu krzemowego; przy chronicznych bronchitach i jako środek pomocniczy w leczeniu gruźlicy płuc; łagodnie odwadniający przy zapaleniach pęcherza; wewnętrznie także jako środek wzmacniający tkankę łączną; zewnętrznie jako środek na rany, ponieważ tamuje krwawienia (dodatek do kąpieli). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Equ-iseti): 2-3 LH jako zimny wyciąg, który należy natychmiast gotować przez 10 min; zewnętrznie (także na parówki) 3-4 LS. WLH: Equise-tum arvense (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. 226 Mak polny [Papaver rhoeas) Makowate Wygląd: Roślina jednoroczna, niezbyt przyjemnie pachnąca, z białym sokiem mlecznym; dochodzi do 30, a nawet 80 cm wysokości. Łodyga, liście i szypułki kwiatowe szczeci-niasto owłosione - przyle-gająco albo odstająco (bardzo zmienny pod względem owłosienia). Liście siedzące, głęboko pierzastodzielne, z ząbkowanymi odcinami. Kwiaty pojedyncze, na długich szypułkach, ze szkarłatnoczerwonymi płatkami korony, u nasady często z czarną plamą, dochodzące do 4 cm długości; nitki pręcików ciemnołioletowe; tarczowate znamię z 8—12, często 10 promieniami znamieniowymi, zachodzącymi na siebie brzegami. Torebka odwrotnie jajowata, u nasady zaokrąglona, około 2 razy tak długa, jak szeroka. Siedlisko: Dawniej głównie na polach, dzisiaj raczej na wysypiskach i ugorach oraz przy drogach; chętnie rośnie na żyznych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Rozproszony prawie w całej Europie. W Polsce pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od maja do lipca; W Polsce - do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloidy (re-adyna, reagenina), barwnik rearubina, śluz, antocjany (bez alkaloidów opium). Zastosowanie i działanie: Kaszel z chrypką (pharyngitis) - łagodny środek uspokajający, szczególnie dla dzieci. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Rhoeados): 1 LH jako napar; także jako syrop (Sirupus Rhoeados): kilka ŁH dziennie; spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do sierpnia. Fiołek wonny (Viola odorata) Fiołkowate Wygląd: Roślina wieloletnia, 5-10 cm wysokości, z korzeniącymi się rozłogami. Wszystkie liście na długich ogonkach w przyziemnej rozetce, delikatnie owłosione, pod spodem często błyszczące; blaszka liściowa sercowato-jajowata lub okrągławo-nerkowata, na brzegu słabo karbowana; przy-listki jajowate, zaostrzone, przeważnie ca-łobrzegie. Kwiaty z koroną ciemnofioletową, rzadko również różową albo białą i z prostą ostrogą tej samej barwy, silnie pachnące - stąd nazwa. Siedlisko: Luźne lasy i brzegi lasów, zarośla, zakrzewienia śródpolne, brzegi potoków, przy-droża; chętnie na glebach żyznych; do wysokości 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Pierwotnie ograniczony do Europy Południowej, dziś można go znaleźć prawie w całej Europie. W Polsce rozpowsze- chniony na niżu i w niższych położeniach górskich, na północy tylko zdziczały. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia; w Polsce - do maja. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloid wioli-na, saponiny, olejki eteryczne, wiolorutyna, kwasy roślinne, cukier, wiolutosyd (ester metylowy kwasu salicylowego). Zastosowanie i działanie: Rozpuszcza śluz przy kaszlu z silnym wydzielaniem śluzu i chroni błony śluzowe przy suchym kaszlu [Bronchitis sicca). Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Rhizoma Violae odoratae): 1 LH jako zimny wyciąg; można stosować także całą roślinę. WLH: Vio-la odorata (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia. 228 Prawoślaz lekarski (Althaea officinalis) Ślazowate ffffljtó^V Wygląd: Roślina ^^^^B^^^) wieloletnia, 60-150 ^sĘBKmjĘS^Ęi cm wysokości, z łody- ^vC^w:' s^rŹy 9ą 9ęst0 owtosion3 ^^^j^f^ filcowatymi kosmka- ^ĘSęB9 mi. Liście 3-5-klapo- ^Bp we, górne raczej trój- ^* kątnojajowate i tylko słabo 3-5-wrębne, na brzegu nieregularnie karbowane; po obu stronach szarozielone i aksamitnie owłosione. Kwiaty białe, czerwonawe lub czerwonofioletowe, 3-5 cm szerokości, w skąpokwiatowych gronach, wyrastających w pachwinach liści, z 5-9 zrośniętymi u nasady listkami kielicha. Środowisko: Rowy, wilgotne łąki, przede wszystkim na glebach zasolonych (roślina będąca wskaźnikiem zasolenia). Rozmieszczenie: Głównie Europa Południowa i Południowo-Wschodnia, na wybrzeżach Europy Wschodniej, na południowych wybrzeżach Anglii, Irlandii i Szwecji oraz sporady- Ślaz dziki (Malva silvestris) j^KfbdrjSSa Wygląd: Roślina dwu-jSSJl^TO lub wieloletnia, od 20 ^^SsfłfpKl^ t'°120 cm wysokości' r*Ł3tF7p^§tfz płożącymi się łody-^^^^^^^^gami. Liście okrąg- i$sL!\\\^ *awe' 5-7"wrCt>ne> na ^"^J \ brzegu karbowane. W Kwiaty, wyrastające po 2-6 w pachwinach liści, z płatkami korony gęsto orzęsionymi u nasady, są zabarwione na różowo-fioletowo i mają przeważnie 3 ciemne prążki. Są one 3-4 razy dłuższe od kielicha. Szypułki owoców nie są odgięte w tył, jak u ślazu zaniedbanego (Malva neglecta), tylko prosto wzniesione lub odstające; rozłupki o ostrym brzegu są zwykle owłosione. Siedlisko: Przydroża, wysypiska, mury, zakrzewienia, płoty, ugory; chętnie na glebach zasobnych w azot; do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na północy do południowej Skandynawii. W Polsce pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich. 230 cznie także w Europie Środkowej. W Polsce rzadko na niżu. Okres kwitnienia: Od lipca do września; w Polsce - do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Śluz (10-20%), olejek eteryczny i tłusty olej, pektyna, fitoste-ryna, asparagina, lecytyna, garbniki oraz kwas jabłkowy. Zastosowanie i działanie: Dzięki zawartości śluzu jest środkiem łagodzącym przy kaszlu, nadającym się także do płukania gardła; ochrona błony śluzowej przy podrażnieniach żołądka (w działaniu przypomina płucnicę). Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Radix AIthaeae): 1-2 LH jako zimny wyciąg; liście i kwiaty (Folia et Flores AIthaeae): 1 LH-1 LS jako wywar (także do płukania gardła). WLH: AIthaeae (świeży korzeń). Aby uzyskać śluz, zalecane jest przygotowanie zimnego wyciągu. Aptekarze przygotowują także syrop z prawoślazu. Termin zbioru: Od marca do kwietnia. Ślazowate Okres kwitnienia: Od maja do września; w Polsce od lipca do września. Substancje zawarte w roślinie: Malwina (glikozyd antocjanowy, barwi się z kwasami na jas-noczerwono, z zasadami - na jasnozielono), garbniki, substancje śluzowe. Zastosowanie i działanie: Śluz działa osłania-jąco przy bronchicie i podrażnieniach żołąd-kowo-jelitowych; zewnętrznie przy wilgotnych egzemach. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Malvae): 1 LH jako zimny wyciąg. Liście (Folia Malvae): 1 LS jako zimny wyciąg do użytku zewnętrznego. WLH: Malva sylvestris (świeża, kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września. 231 Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum) Baldaszkowate Wygląd: Roślina jednoroczna, delikatnie ' owłosiona, od 30 do ponad 50 cm wysokości. Korzeń wrzecionowaty. Łodyga obła, żłobkowana, w górnej części rozgałęziona. Dolne liście na długich ogonkach, nie podzielone, okrągławosercowate, na brzegu ząbkowane; liście łodygowe 1-3-krotnie pierzastosieczne, ku górze coraz delikatniej podzielone. Kwiaty żółtawobiałe, w balda-chach o 7-15 promieniach, przeważnie bez pokrywy lub tylko z jednym listkiem. Miękko owłosiony owoc, pachnący anyżkiem, jest gru-szkowaty, szarozielony i ma 5 mm długości. Siedlisko: U nas tylko w uprawie ogrodowej. Rozmieszczenie: Ojczyzną anyżu jest wschodnia część obszaru śródziemnomorskiego. Dziko rośnie on w Egipcie, Syrii, Grecji i na Cyprze. W innych częściach Europy Południo- wej jest uprawiany i niekiedy dziczeje. W Niemczech uprawiany, rzadziej zdziczały, ale tylko w okolicach o bardzo łagodnym klimacie, na przykład w obszarach uprawy winorośli. W Polsce hodowany w ogrodach i czasem przejściowo dziczejący. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z anetolem, tłuste oleje, kumaryna, kwasy, cholina. Zastosowanie i działanie: Środek rozkurczowy przy wzdęciach; rozpuszczający śluz przy kaszlu; zwiększa laktację; ogólnie poprawia smak mieszanek ziołowych. Przyrządzanie i stosowanie: Owoce (Fructus Anisi): 1/2 LH jako zimny wyciąg, krótko zagotować; olejek eteryczny (Oleum Anisi aetheri-cum): 2-3 kr. WLH: Anisum (dojrzałe owoce); spagyrik. Działanie podobne do kopru włoskiego. Termin zbioru: Od lipca do września. Kasztan jadalny (Castanea sativa) Bukowate Wygląd: Drzewo do 20 m wysokości, z masywnym pniem o korze podłużnie spękanej, oliwkowobrunatnej. Liście podłużno-łancetowate, skó-rzaste, do 18 cm długości, na brzegu ciernisto piłkowane, w wyraźnymi nerwami. Żółtawe kwiaty w wyprostowanych kotkach o długości 12-20 cm, męskie bardzo liczne, żeńskie tylko po 2-3 u nasady kotki, ze wspólną łuskowatą miseczką owocową, która w stanie dojrzałym jest pokryta gęstymi kolcami i pęka tworząc 2-4 klapy. Orzechy gładkie, półkuliste, lśniącobrunatne. Siedlisko: Lasy liściaste (także w górach), w ciepłych miejscach, na glebach kwaśnych, ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Europa Południowa. Zadomowiony w pozostałej części Europy oprócz skrajnej północy. W południowo-zachodnich Niemczech występuje jako drzewo leśne; w Polsce hodowany w parkach; we wschodniej części kraju często wymarza. Okres kwitnienia: Czerwiec; w Polsce od czerwca do sierpnia. Uwagi ogólne: Kasztan jadalny bywa nazywany przez botaników również Castanea vesca albo Castanea vulgaris. Podobno po raz pierwszy napisał o nim Grek Nikandros, który żył w II wieku p.n.e. Wspomina on tessalskie miasto Kastaneia, od którego, jak mniema Nikandros, kasztan został nazwany. Bardziej prawdopodobne jest jednak, że to miasto zostało nazwane od kasztana, ponieważ drzewa te rosły tam bardzo licznie. Substancje zawarte w roślinie: Saponiny, garbniki elagenowe, pektyna. Zastosowanie i działanie: Lekko rozkurczający i wykrztuśny, stosowany zwłaszcza u dzieci (drażniący kaszel). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Cas-taneae): 2 LH jako zimny wyciąg; ekstrakt: 20 kr. WLH: Castanea vesca (świeże liście). Termin zbioru: Od maja do czerwca. 232 ^ 233 Mydlnica lekarska (Saponaria officinalis) Gożdzikowate 'Wygląd: Roślina wieloletnia, przeważnie nie rozgałęziona, z kłączem o grubości palca. Łodyga o wysokości 30-70 cm, prosto wzniesiona, pokryta delikatnym puchem, tworząca roziogi. Liście naprzeciwległe, podłużnie lan-. cetowate do eliptycznych, i trójnerwowe, ostro zakończone, na brzegu szorstkie, 5-10 cm długości. Kwiaty wielkie, w gęstych, szczytowych pęczkach; płatki korony białe lub bladoróżowe, słabo wycięte na brzegu, z 2 ząbkami w gardzieli. Kwiaty słabo pachnące. Siedlisko: Przydroża, wysypiska, zakrzewienia, rumowiska, zarośla, piaszczyste brzegi albo żwirowe łachy w dolinach rzek, lasy łęgowe. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; brak jej w Alpach. W Polsce rozpowszechniona na całym niżu. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Substancje zawarte w roślinie: Około 5% sa-porubiny (saponina), środek hamujący rozwój grzybów, tłuszcz. Zastosowanie i działanie: Środek wykrztuśny przy kaszlu, odwadniający i napotny przy chorobach skóry. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Radix Saponaria): 1 ŁH jako zimny wyciąg albo wywar. WLH: Saponaria (suszony korzeń); spagy-rik. Mydlnica jest dobrym przykładem oczyszczającego błony śluzowe działania saponin. Patrz str. 166. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Szanta zwyczajna (Marrubium vulgare) Wargow ćnMj&k W HE 1 v V\^- Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-60 lub nawet 80 cm wysokości, z czworokanciastą, białowełnisto owłosioną łodygą. Liście okrągławe do jajo-wato-eliptycznych, początkowo gęsto białowełniste, później łysiejące; dolne - do 35 mm długości, na długich ogonkach; ku górze coraz mniejsze, a ogonki coraz krótsze. Kwiaty białe w gęstych nibyokó-łkach, umieszczone w kątach liści; dziesięć zagiętych w tył, hakowatych ząbków kielicha, na szczycie nagich. Cała roślina ma zapach podobny do tymianku. Siedlisko: Suche zbocza i pastwiska, przydroża, ubogie łąki, nieużytki, wysypiska, zakrzewienia. Rozmieszczenie: Głównie Europa Południowa i Środkowa, zadomowiona także w części Europy Północnej. Na północy Niemiec brak, poza tym bardzo rzadka i zagrożona wygi- nięciem. W Polsce roślina ruderalna nierzadka na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Ód czerwca do sierpnia; w Polsce - do września. Substancje zawarte w roślinie: Glikozydowa gorycz marubina, olejki eteryczne, śluz, żywice, woski, garbniki. Zastosowanie i działanie: Środek rozpuszczający śluz przy katarach; wspomagający przy astmie; żółciopędny - stosowany przy chorobach wątroby; wzmaga apetyt; lekko pobudza miesiączkowanie. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Mar-rubii): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Marrubium vulgare (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do września. 234 Poziewnik piaskowy (Galeopsis segetum) Wargowe Wygląd: Rodzina jednoroczna, owłosiona, z wyraźnie czworokanciastą łodygą, u nasady często czerwonawo na-biegłą, od 10 do ponad 30 cm wysokości. Liście ogonkowe, jajowate do owalnolan-cetowatych, brzegiem tępo ząbkowane, górne - gruczołowato, puszyście owłosione. Kwiaty zebrane po 4-8 w nibyokółkach, z żółtawobia-łą koroną o długości 2-3 cm; warga dolna opatrzona 2 pustymi, ząbkowatymi wyrostkami i czerwono-fioletowym rysunkiem. Siedlisko: Żwirowiska, rumowiska, kamieniołomy, przydroza, zarośla, pola, miejsca piaszczyste. Rozmieszczenie: Głównie zachodnia część Europy Środkowej i Europa Zachodnia, zadomowiony na Wyspach Brytyjskich. W Niemczech, prócz południowego wschodu, rozpo- wszechniony, miejscami nawet pospolity. W Polsce gatunek nie notowany. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: 5-10% soli mineralnych z rozpuszczalnym kwasem krzemowym; fitosteryna, tłuszcz, garbnik, pektyna, saponina. Zastosowanie i działanie: Surowiec roślinny dostarczający kwasu krzemowego do leczenia chronicznych schorzeń dróg oddechowych; przy chorobach śledziony oraz anemii (ma podobny skład mineralny jak krew). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Galeopsis): 2 LH jako zimny wyciąg albo wywar. WLH: Galeopsis (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Ternim zbioru: Od lipca do sierpnia. Ożanka nierównoząbkowa (Teucrium scorodonia) Wargowe Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-70 cm wysokości, z rozłogami glebowymi, nieprzyjemnie pachnąca. Liście na ogonkach, pomarszczone i po obu stronach krótko i miękko, wełnisto owłosione, podobne do liści szałwii, jajowate, z sercowatą nasadą, na brzegu karbowane, 3-7 cm długości. Zielonkawożółte kwiaty zebrane w jednostronne nibyokółki; kielich hełmiasty, dwuwargowy, z szeroko okrągławą, pojedynczą wargą górną i czterodzielną wargą dolną. Siedlisko: Lasy (dąb, sosna), przydroza, polanki, zagajniki, wrzosowiska; unika wapnia. Rozmieszczenie: Głównie w Europie Środkowej i Zachodniej, na północy po południową Skandynawię, na południu - Jugosławię, północne Włochy i południową Francję. W Polsce rzadko, dziko tylko na Pomorzu Zachodnim i Dolnym Śląsku, dalej na wschód bardzo rza- dka - znanych jest zaledwie kilka stanowisk - zapewne zdziczała. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejek eteryczny, skorodyna i marubina (gorycze), kwasy ursolowy i rozmarynowy, flawony kempferolo-we, cholina i saponina. Zastosowanie i działanie: Środek wzmacniający i wspomagający przy gruźlicy (szczególnie jąder i kości), wykrztuśny przy chronicznym zapaleniu oskrzeli (szczególnie przy chorobach wieku podeszłego); stosowany także przy chronicznym katarze. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Teu-crii scorodoniae): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Teucrium scorodonia (świeże kwitnące ziele); podobnie ożanka czosnkowa (Teucrium scordium): ziele (Herba Scordii): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Scordium (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do września. 236 Macierzanka piaskowa (Thymusserpyllum) Wargowe Wygląd: Wieloposta-ciowy gatunek zbiorowy. Roślina wieloletnia, od 5 do 30 cm wysokości, z płożącymi się lub podnoszącymi, często korzeniącymi się łodygami, u nasady zazwyczaj nieco zdrewniała. Liście krzyżowo naprzeciwległe, płaskie, odwrotnie jajowate do równowąskoeliptycz-nych, w przeciwieństwie do uprawnego tymianku właściwego (Thymus vulgaris) nie są od dołu białofilcowate. Kwiaty różowoczerwo-ne do czerwonofioletowych, zebrane na końcach łodyg i w pachwinach liści w kuliste główki lub krótkie kłosy. Cała roślina, a szczególnie kwiaty i roztarte liście, wydzielają silny, przyjemny korzenny zapach. Siedlisko: Przydroża, zbocza, murawy kserote-rmiczne, murawy stepowe, pastwiska, wygony, rzadkie lasy; chętnie na glebach piaszczystych; do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Niemczech rozpowszechniona, częściowo nawet pospolita (mimo to umieszczona jest tam na czerwonej liście gatunków zagrożonych). W Polsce bardzo pospolita na całym niżu. Okres kwitnienia: Od maja do października; w Polsce od czerwca do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z p-cymolem, tymolem, pinenem, karwak-rolem; garbniki, flawony. Zastosowanie i działanie: Środek łagodnie wy-krztuśny przy kaszlu oraz wzmacniający żołądek; zewnętrznie do kąpieli sprzyjających lepszemu ukrwieniu i ogólnie wzmacniających (szczególnie dla przeziębionych lub osłabionych dzieci). Tymianek właściwy (patrz str. 262) działa bardzo podobnie, ale silniej. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Ser-pylli): 1/2-1 ŁH jako napar. WLH: Thymus serpyllum (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września. Dziewanna wielkokwiatowa (Yerbascum thapsiforme = V. densiflorum) Trędownikowate Wygląd: Roślina dwuletnia, od 30 do 200 cm wysokości, z mocną łodygą weł-niście owłosioną. Liście żółtozielone, ja-jowato-podłużne, na brzegu drobno karbowane, zbiegające aż do kolejnego niższego liścia, z obu stron wełnisto owłosione. Pachnące kwiaty o średnicy 3,5-5,5 cm (stąd nazwa), w pęczkach po 2-5, tworzą długie, gru-czołowato owłosione grono. Siedlisko: Wysypiska, przydroża, żwirownie, nasypy kolejowe, brzegi lasów, zręby; chętnie na miejscach słonecznych i ciepłych, na glebie kamienistej, zawierającej azot; do wysokości 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południowa. W Polsce rozpowszechniona na niżu, rzadka na pogórzu. Okres kwitnienia: Od lipca do września; w Polsce-do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Ksantofile, hesperydyna, śladowe ilości olejków eterycznych, saponiny, gorycze, cukrzan, substancje śluzowe, żółte barwniki glikozydowe (np. kro-cetyna). Zastosowanie i działanie: Środek rozpuszczający śluz i wykrztuśny przy katarach górnych dróg oddechowych (szczególnie w związku z bólami newralgicznymi) oraz przy kaszlach z chrypką (nieżyty krtani). Dziewanna łączy osłaniające i ochronne działanie swoich substancji śluzowych z oczyszczającym i wykrztu-śnym działaniem saponin. Szczególnie skuteczna przy chronicznych katarach. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Verbasci): 1-3 LH jako zimny wyciąg. WLH: Verbascum (świeże ziele). Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia. 238 Oman wielki (Inula helenium) Złożone Wygląd: Okazała roślina wieloletnia z bulwiasto zgrubiałym kłączem, od 60 do 200 cm wysokości. Łodyga sztywno wzniesiona, bruzd-- kowana, wełnisto owłosiona, ; tylko w górnej części rozgałęziona. Liście jajowato-serco-wate, delikatnie karbowano--ząbkowane, pod spodem szarofilcowate, dolne - na długich ogonkach, górne - obejmujące łodygę. Koszyczki kwiatowe o średnicy 6-7 cm, stoją pojedynczo albo są zebrane w luźną baldachokształtną wiechę, z licznymi, wąskimi, żółtymi kwiatami języcz-kowatymi; wewnętrzne, łopatkowate liście okrywy na szczycie rozszerzone. Owoc z 4 wyraźnymi żebrami. Wielkie kwiaty wabią pszczoły i bardzo liczne gatunki motyli. Siedlisko: Łąki, lasy, zakrzewienia, zarośla nadbrzeżne, przypłocia; chętnie na glebach wilgotnych. Rozmieszczenie: Jego ojczyzną jest obszar śródziemnomorski. Poza Europą Południową obecnie zadomowiony także w Europie Środkowej i Zachodniej. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich, tylko zdziczały. Okres kwitnienia: Od lipca (w Polsce - od sierpnia) do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne, 20-40% inuliny (patrz nazwa łacińska), haliantenina, żywice, pektyny, fitomelany, pochodne sitosteryny. Zastosowanie i działanie: Środek uśmierzający kaszel i wykrztuśny, pomocniczy przy astmie, chronicznym podrażnieniu żołądka i jelit, do leczenia zaburzeń menstruacji (bolesne miesiączki lub brak miesiączkowania); środek pomocniczy przy cukrzycy. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Helenii): 1 LH jako zimny wyciąg; ekstrakt: 10 kr. WLH: Inula helenium (świeży korzeń): spa-gyrik. Termin zbioru: Od marca do maja, od września do października. Kokornak powojnikowy (Aristolochia clematitis) Kokornakowate Wygląd: Roślina wieloletnia, o wysokości 30-70 cm, z prosto wzniesioną, nie rozgałęzioną łodygą, często zgiętą to w jedną, to w drugą stronę, ale nie wijącą się. Liście okrągławe, u nasady głęboko ser-cowate, długoogonkowe, od 6 do 12 cm długości. Kwiaty siarkowożółte, nieregularnie lejkowate, z rurką kwiatową u góry rozszerzoną w jajowaty języczek u dołu wybrzuszoną; w czasie kwitnienia, zebrane po 2-8 w pachwinach liści w wiązki stoją do góry, później zwisają. Owoc gruszkowaty, zwisający. Roślina o nieprzyjemnym zapachu. Siedlisko: Winnice, brzegi dróg i ulic, zarośla, przypłocia, wilgotne lasy, lasy łęgowe; tylko w ciepłych rejonach. Rozmieszczenie: Ojczyzną jest Europa Południowa, obecnie w wielu miejscach Europy Środkowej zdziczał lub zadomowił się; dość rzadki. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca, często także później. Substancje zawarte w roślinie: Kwas aristolo-chiowy, olejki eteryczne, żywica, garbniki i gorycze. Zastosowanie i działanie: Ważny środek regulujący przy zbyt słabej menstruacji i ogólnych zaburzeniach miesiączkowania; stosowany wwnętrznie i zewnętrznie przy zapaleniach żył, trudno gojących się ranach, ropniach, przetokach; ogólnie wzmacniający odporność (przez wzmożenie fagocytozy, czyli działalności leukocytów). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Aris-tolochiae): 1 LH jako napar, do stosowania zewnętrznego bierze się 1 LS; także korzenie (Radix Aristolochiae): krótko zagotować. Roślina niedawno (1981) została usunięta z aptek. Termin zbioru: Od maja do września. 240 h*Ę | C~*r lik ik*M XIII 1 Hormony ^ " 'V Li Ziota lecznicze ¦ "mm fi^M t :¦ ł™ ¦ 241 Werbena pospolita (Verbena officinalis) Werbenowate M ^\ a Wygląd: Roślina jed- }|t, ^1 4a noroczna, od 30 do 80 ttJl. r>jfl W cm wysokości, z czwo-^^^^wF rokanciastą łodygą *-Ćś\^ w ' Praw'e bezlistnymi J3=||"5=|lJ' gałęziami; dołem ~~~ź%fiw drewniejąca. Liście ** UJ naprzeciwległe, lan- cetowate, grubo karbowane lub pierzastodzie-Ine, środkowe - trójdzielne z dużą łatką końcową, na brzegach i na nerwach szorstko owłosione. Małe, jasnofioletowe kwiaty ze słabo dwuwargową koroną, mają do 5 mm szerokości i są zebrane w rózgowate, gęsto ogru-czolone kłosy, które w porze owocowania osiągają 10-25 cm długości. Cztery czerwono-brunatne rozłupki. Siedlisko: Przydroża, wysypiska, brzegi, pastwiska, chętnie na glebach zawierających azot, również na ubogich murawach krzemianowych; do wysokości 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, zadomowiona w Skandynawii. Występuje wpraw- Rozmaryn lekarski [Rosmarinus officinalis) f^^e*- Wygląd: Gęsty i obfi-Qm - cie rozgałęziony jj||||g^ krzew, wiecznie zie-Sm lony. 30-150 cm (w$$§'m wysokości, o silnym J^ws* zapachu. Liście sie-^^^ dzące, równowąskie, ^%j. z podwiniętymi brzegami, z wierzchu lśniące, intensywnie zielone, pod spodem biało kutnerowato owłosione; 1,0-3,5 cm długości. Kwiaty bladoniebieskie do jasnofioletowych, z dwuwargową koroną; pręciki i szyjka długie, wystające; korona dłuższa niż kielich. Gatunek zmienny. Siedlisko: Spotykany głównie z zaroślach typu makii, poza tym na innych suchych, kamienistych i zakrzewionych miejscach, przede wszystkim w pobliżu wybrzeża, na skałach i suchych zboczach. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; zadomowiony w północnych obszarach Europy Południowej. Ponieważ rozmaryn nie jest zimoodporny, próby zadomowienia i uprawy 242 dzie w całych Niemczech, ale tylko w rozproszeniu lub rzadko. W Polsce rozproszona na całym niżu i pogórzu. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia; W Polsce od czerwca do września. Uwagi ogólne: Niegdyś przypisywano werbenie moce czarodziejskie. Roślina miała chronić przed zranieniem żelazną bronią; dlatego wojownicy nosili ją pod pancerzami w czasie bitwy. Substancje zawarte w roślinie: Gorycz, garbnik powodujący zielenienie żelaza, werbenali-na, inwertyna, emulsyna, śluz. Zastosowanie i działanie: Środek wzmagający menstruację przy zbyt słabym krwawieniu, zwiększający laktację, ogólnie wzmacniający w stanach osłabienia, podczas rekonwalescencji przy anemii; wspomagający przy chorobach skóry oraz padaczce. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Ver-benae): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Ver-bena officinalis (świeżo kwitnące ziele); spa-gyrik. Termin zbioru: Od czerwca do lipca. Wargowe w Europie Środkowej zawiodły, z wyjątkiem korzystnych stanowisk w Austrii i Szwajcarii. W Polsce tylko jako roślina doniczkowa. Okres kwitnienia: Przez cały rok. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z około 25% cyneolu, 15% borneolu, 8% kamfory i innych estrów borneolowych, terpenów i terpenolów, 8% garbników, flawony, saponiny, kwasy, sitosteryna, betulina. Zastosowanie i działanie: Środek rozgrzewający; wewnętrznie i zewnętrznie jako środek regulujący system nerwowy; przy zaburzeniach krążenia (chronicznie zimne ręce i nogi), także u osób starszych; zbyt słaba i bolesna menstruacja (także w formie nasia-dówek). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Ros-marini): 1 LH jako napar; olejek eteryczny (Oleum Rosmarini aethericum): 3 kr wewnętrznie, 30-50 kr do kąpieli. 10% - do wcierania. WLH: Rosmarinus officinalis (suszone liście); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. XIII Hormony a* \ & •. ***** *¦ Zioła lecznicze s 0f0>\ ji ;v*w; Y\ :t - •**SdFi Wir" T.i»r«? . 11 Lebiodka pospolita (Origanum vulgare) Wargowe Wygląd: Roślina wieloletnia, fod 20 do 60 cm wysokości, o przykrym zapachu. Łodyga prosto wzniesiona, prawie obła, owłosiona. Krótkoogon-kowe, jajowate liście, krzyżowo naprzeciwległe, są całobrzegie lub słabo ząbkowane, gruczołowato punktowane. Kwiaty purpurowo-czerwone lub różowo zabarwione, rzadko białe, zebrane w wiechy lub podbaldachy umieszczone szczytowo lub bocznie na długich szypułach. Wyróżnia się dwa podgatunki, z których uprawna lebiodka zimowa (Origanum prismaticum) odznacza się kwiatostanem o zarysie długopiramidal-nym, który u podgatunku dziko rosnącego jest mniej lub bardziej kulisty i gęstokwiatowy. Siedlisko: Dziko rośnie na słonecznych okraj-kach lasów i w zaroślach, w luźnych lasach sosnowych i dębowych, na suchych murawach i zboczach. Konitrut błotny (Gratiola officinalis) t Wygląd: Roślina wieloletnia, I l A naga od 15 do 40 cm wysoko- vm /i śc'' '"iśc'e ^rzVz0W0 naPrzeci" |/i wległe, siedzące, lancetowato N Hf zaostrzone, na brzegu krótko yk \wF A ale ostro piłkowane, trój- lub \t\\\ M Pi?ci°nerwowe' Kwiaty poje-Wml (tli dyncze, na długich szypuł-IH ni 'ac'1'z białawą koroną, czer-\mll wonawo żyłkowaną lub z cze-WMff rwonawym brzeżkiem, rurka itr korony żółtawa; 1 cm dłu- gości. Kwiaty w pachwinach liści; działki kielicha równowąskie. Siedlisko: Wilgotne łąki, rowy, szuwary wód stojących lub bardzo wolno płynących, bagna, drobne zbiorniki wodne; chętnie na glebach mułowych; przeważnie na niżu. Rozmieszczenie: Na znacznych obszarach Europy, oprócz Europy Północnej i Wysp Brytyjskich. W Niemczech stał się bardzo rzadki i występuje tylko na niewielu stanowiskach. W dalszym ciągu zanika i jest zagrożony wyginię- O/l/l Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na całym obszarze po piętro kosówki. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne (0,1-0,4%) z węglowodorami monoterpen-tynowymi, tymol, garbniki i gorycze. Zastosowanie i działanie: Środek rozkurczowy przy zaburzeniach menstruacji i nadpobudliwości, jak nimfomania (chorobliwie wzmożony popęd płciowy u kobiety) i onanizm (masturbacja, samogwałt); środek ogólnie wzmacniający, szczególnie wzmacniający żołądek i przeciwdziałający wzdęciom. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Ori-gani): 1 LH jako napar. WLH: Origanum vul-gare (świeże, kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do września. Trędownikowate ciem. W Polsce rozproszony na niżu i pogórzu. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Glikozydy: gra-cjotoksyna, gracjolina; olejki eteryczne, gorycze, garbniki, żywice i saponiny. Zastosowanie i działanie: Środek pobudzający menstruację przy słabym miesiączkowaniu lub jego braku (skonsultować z lekarzem!); dzięki działaniu oczyszczającemu możliwe jest także stosowanie przy zadawnionych wysypkach skórnych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Gra-tiolae): 1 raz na końcu noża lub 1/2 LH jako napar; przy przekroczeniu tej dawki możliwe są wymioty. WLH: Gratiola (świeże ziele); spagyrik. Konitrut jest uważany za jeden z najskuteczniejszych środków regulujących miesiączkowanie; ważne jest jednak właściwe dawkowanie. Termin zbioru: Od maja do lipca. ^ 245 Karbieniec pospolity {Lycopus europaeus) Wargowe ^v^y^[l Wygląd: Roślina wie- <=^fh&<^<^ loletnia od 20 do 100 ^\fU§> cm wysokości, z długi-v)m^1E5 mi podziemnymi roz-Vj\\A%^.a togami. Łodyga z licz-^\\XJ nymi gałęziami, rza-^M dziej - nie rozgatęzio-N na. Liście szeroko-lancetowate do eliptycznych u nasady pierzas-toklapowane, do 4 cm szerokości i do 10 cm długości, na brzegu piłkowane lub głęboko ząbkowane. Kwiaty w nibyokółkach zebrane w pachwinach górnych liści; korona kwiatowa biała; ząbki kielicha dłuższe, niż rurka kielicha. Siedlisko: Brzegi, rowy, potoki, stawy, olsy, turzycowiska, szuwary i inne miejsca zabag-nione lub błotniste; chętnie na glebach okresowo zalewanych; do 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od lipca do września. f Wygląd: Niekwitnący, oliwko-wozielony, skórzasty wodorost morski. Przyczepiająca się za pomocą tarczki przyczepnej, płaska (z zaznaczonym podłużnym żebrem środkowym), widlasto rozgałęziona, krzaczasta plecha; szerokość kilka centymetrów, długość do 1 metra. Obok żebra środkowego umieszczone są parami w dość regularnych odstępach pęcherzyki wypełnione powietrzem, mniej więcej kształtu fasoli, które umożliwiają glonowi unoszenie się w wodzie. Na końcu rozgałęzień umieszczone są maczugo-wate, pęcherzykowato znaczone zgrubienia, zawierające mikroskopijnej wielkości organy rozrodcze glonu. Siedlisko: Na skałach w strefie przypływu i odpływu, często zostaje oderwany i wyrzucony na brzeg. Rozmieszczenie: Rozpowszechniony w Morzu Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd lyko-pina, olejek eteryczny, garbniki, kwas galusowy. Zastosowanie i działanie: Działa skutecznie na tarczycę; obieg jodu i wydzielanie tyrok-syny (hormon tarczycy) zostają w naturalny sposób obniżone przy (stwierdzonej!) nadczynności tarczycy i wynikających z tego schorzeniach, jak palpitacje serca, pocenie się i ogólny niepokój. Przyrządzanie i stosowanie: Cała roślina, liście działają skuteczniej niż korzeń (Herba Ly-copi europaei): 1 ŁH jako napar. Skuteczne jest tylko świeże ziele! WLH: Lycopus europaeus (świeże kwitnące ziele); tak samo stosuje się karbieniec wirginijski. WLH: Lycopus yirginicus (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Środek roślinny przy nadczynności tarczycy: Mutellon / dr Klein. Termin zbioru: Od lipca do września. Północnym i Bałtyku, (w całej północnej części Atlantyku); brak go w Morzu Śródziemnym. Uwagi ogólne: Roślina bardzo bogata w jod. Substancje zawarte w roślinie: Jodki, bromki i inne sole; jod występuje tu w połączeniach organicznych i jest o wiele lepiej przyswajalny niż w związkach nieorganicznych (zawartość waha się: w Morzu Północnym 0,1 %, w Bałtyku 0,04 %); poza tym kwas alginowy, fukoi-dan, fukosteryna, laminaran, karotenoidy. Zastosowanie i działanie: Dobry środek przy występowaniu wola i otyłości, przy niedoczynności tarczycy (ważne jest właściwe rozpoznanie choroby!); środek wspomagający przy ar-teriosklerozie (zwapnieniu naczyń krwionośnych); również przy obrzęku śluzakowatym (choroba będąca następstwem niedoczynności tarczycy). Przyrządzanie i stosowanie: Cała roślina (Fucus vesiculosus): 1 LH krótko zagotować. WLH: Fucus vesiculosus (suszony wodorost pęcherzykowaty); spagyrik. Morszczyn pęcherzykowaty (Fucus vesiculosus) Brunatnice 246 tey. 247 DODATEK - INNE ROŚLINY LECZNICZE Wskazania dotyczące roślin jagodowych i dzikich warzyw W rozdziałach „Jagody" i „Dzikie warzywa" omówiono gatunki, które należy również uznać za rośliny lecznicze. Aby uniknąć dublowania ilustracji nie przytoczono tych gatunków powtórnie w części poświęconej roślinom leczniczym. Dane na temat zawartości i działania tych roślin podajemy poniżej bez opisu botanicznego i bez fotografii - można je znaleźć na odpowiednich stronach. Podział na grupy według działania jest taki sam jak w części obejmującej gatunki roślin leczniczych z dodaniem działów: Va Trzustka (Pankreas) i XIV Odporność. III Rośliny wzmacniające i uspokajające żołądek Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum] Patrz str. 64 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eteryczny ze związkami siarki, glikozyd (allicyna) i obficie witamina C. Zastosowanie i działanie: Bardzo podobne do czosnku: przeczyszcza jelita w fermentacyjnych biegunkach, skuteczny przy podrażnieniach jelit, przy robaczycy i w chorobach spowodowanych niedostatkiem witaminy C. Przyrządzanie i stosowanie: Świeże liście czosnku niedźwiedziego jako uzupełnienie sałatek, świeży sok z maślanką, kilka LH - LS dziennie. WLH: Allium ursinum, spagyrik. Cebula kuchenna (Allium cepa) w małych dawkach pobudza perystaltykę jelit (ruch własny jelit), ale hamuje ją przy spożywaniu większej ilości. Bylica piołun (Artemisia absinthium) Patrz str. 136 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eteryczny z tujonem, absyntol, azulen; absyntyna (mieszanka goryczy), flawony, lakton, żywice, kwasy garbnikowe i witamina C. Zastosowanie i działanie: Przy niedokwasocie żołądka, braku apetytu, środek działający na przewody żółciowe, na przykład przy schorzeniach po operacjach woreczka żółciowego, wzdęciach i kurczach spowodowanych wzdęciem. Przyrządzanie i stosowanie: Cała roślina (Her-ba Absinthii): 1/2 do 1 LH jako napar, przed posiłkami 1 filiżanka; Oleum Absinthii aetheri-cum: 5 kr przed posiłkami. WLH: Absinthium (świeże kwiaty i liście); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. IV Rośliny działające przy wzdęciach, rozkurczowe i przeczyszczające Malina właściwa (Rubus idaeus] Patrz str. 16 i ilustracje po prawej stronie. Substancje zawarte w roślinie: Liście: garbniki, flawony, witamina C (800 mg%), cukier i śluz. Zastosowanie i działanie: Środek ściągający przy biegunce i w leczeniu ran. Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Rubi idael): 1 LS jako zimny wyciąg. (Tak samo: liście jeżyny = Folia Rubi fruticosi). Sfermentowane liście obu gatunków uchodzą za smaczną namiastkę herbaty. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica) Patrz str. 54 Substancje zawarte w roślinie: Glikozydy ant-rachinonowe, frangulina, flawony, garbniki i gorycze, saponiny, enzymy, emodyna. Zastosowanie i działanie: Przy zaparciach, szczególnie u dzieci (łagodne działanie, dlatego w przeciwieństwie do liści senesowych może być dłużej stosowany). 94R Przyrządzanie i stosowanie: Ostrożnie ze świeżymi jagodami! Już 20 sztuk może wywołać biegunkę z wymiotami. Jagody, względnie owoce (Fructus Rhamni catharticae rec): 2 LH jako zimny wyciąg, następnie krótko zagotować; syrop (Sirupus Rhamni catharticae): 1 LH dla dzieci, dorośli - 2 LS. WLH: Rhamnus cathartica (świeże jagody); spagyrik. Termin zbioru: Od sierpnia do października. Kruszyna pospolita (Frangula alnus = Rhamnus trangula)* Patrz str. 54 Substancje zawarte w roślinie: Frangulina (powstaje z glukofrangulin przez składowanie kory przynajmniej przez rok), fyzycjon, chryzo-fanol, alkaloidy i garbniki. Zastosowanie i działanie: Chroniczne zaparcia, szczególnie przy osłabieniu jelit, ale także przy kurczach związanych z zaparciem stolca. Świeża kora pobudza wymioty. Ogólnie środki przeczyszczające powinny być używane najwyżej przez parę tygodni, ponieważ w przeciwnym razie stan jelit pogarsza się zamiast poprawić. Przyrządzanie i stosowanie: Kora przechowywana przez rok (Cortex Frangulae): 1-2 LH jako zimny wyciąg, po czym krótko zagotować; wyciąg (Ekstract Frangulae): w południe i wieczorem po 20 kr. WLH: Frangula (świeża kora); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do czerwca. Kuklik pospolity (Geum urbanum) Patrz str. 96 Substancje zawarte w roślinie: Eugenol, olejek eteryczny (tylko w suchym korzeniu), 30% garbników, gorycze, żywice, cukry. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum (patrz arcydzięgiel, str. 174) z działaniem przy biegunce dzięki dużej zawartości garbników; olejek goździkowy przy zapaleniach dziąseł i błony śluzowej jamy ustnej, również przy bólach zębów do doraźnego łagodzenia bólu. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń z zielem (Radix cum Herba Gei urbani albo Carophylla-tae): 1 LH jako zimny wyciąg; olejek goździkowy Po lewej: liście maliny, po prawej: liście jeżyny ?4Q (Oleum Caryphyllatae aethericum): 4-8 kr rozcieńczyć 1 LS wody, przy bólach zębów - nie rozcieńczone. WLH: Geum urbanum (suszony korzeń); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do sierpnia. Fenkul włoski (koper włoski) (Foenlculum capillaceum = F. vulgare) Patrz str. 110 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eteryczny (okoto 5%) sktada się w okoto 50% z aneto-lu; poza tym: fenchon, terpeny oraz tłusty olej, skrobia, cukier. Zastosowanie i działanie: Przeciwdziałający wzdęciom, rozkurczający przy kurczach brzucha, (szczególnie u dzieci); rozpuszczający śluz i łagodzący podrażnienia przy kaszlu; zwiększający laktację; zewnętrznie przy zapaleniach spojówek i zmęczeniu oczu (do płukania oczu). Przyrządzanie i stosowanie: Nasiona (Fructus Foeniculi): świeżo zmielone 1 LH jako napar; olejek (Oleum Foeniculi aethericum): mniej więcej 3 kr; dla dzieci nadaje się miód fen-kułowy (Mel Foeniculi): zażywać łyżeczką herbacianą. Koper włoski jest bardzo podobny w swoim działaniu do anyżu. WLH: Foenlculum (dojrzałe nasiona); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do sierpnia. V a Rośliny stosowane przy cukrzycy Borówka czarna (Vaccinium myrtillus) Patrz str. 40 Substancje zawarte w roślinie: Owoce: 7% garbników, cukier, kwasy jabłkowy i cytrynowy, 12% pektyny, wysuszone owoce zawierają 30% cukrzanu (mieszanina równych części glukozy i fruktozy). Liście: 8% garbników, fla-wony, kwasy (kwas kawowy), kwercetyna i glikozydy. Świeże liście zawierają myrtillinę. Zastosowanie i działanie: Suszone owoce: środek przy biegunce; świeże owoce wywołują biegunkę! Świeże liście: zażywane wewnętrznie - środek pomocniczy w leczeniu cukrzycy (dia-betes mellituś), (Ostrożnie! Przy dłuższym używaniu zachodzi niebezpieczeństwo zatrucia hydrochinonem); zewnętrznie: środek ściągający w egzemach i zapaleniach błony śluzowej ust. Ugory: koper wioski, na dole: borówka Przyrządzanie i stosowanie: Owoce (Fructus Myrtilli): kilka LH dziennie żuć lub ubić w moździerzu i zagotować; liście: (Folia Myrtilli): 1 LS jako wywar, zewnętrznie i wewnętrznie. WLH: Vaccinium myrtillus (świeże dojrzałe jagody); również: Myrtillus e folia (ze świeżych liści); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do września. Rutwica lekarska (Galega officinalis) Patrz str. 100 Substancje zawarte w roślinie: Galegina, pe-ganina, galuteolina i inne glikozydy flawono-we, garbniki i gorycze, saponiny, tłuste oleje. Zastosowanie i działanie: Środek pomocniczy w leczeniu cukrzycy; poza tym poprawia laktację u karmiących matek. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Galega): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Galega officinalis (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do lipca. Cykoria podróżnik (Cichorium intybus) Patrz str. 144 Substancje zawarte w roślinie: Świeży korzeń: około 12% inuliny, intybina, kwasy garbnikowe, oleje tłuste i olejki eteryczne, żywice, pektyny, cholina. Zastosowanie i działanie: Środek żółciopędny w zastoju żółci i kamieniach żółciowych; wspomagający przy cukrzycy; z powodu zawartości goryczy również wzmacniający żołądek. Przyrządzanie i stosowanie: Świeży korzeń (Radix Cichorii): 1/2 ŁH krótko zagotować. WLH: Cichorium intybus (świeży korzeń); spagyrik. Termin zbioru; Od maja do czerwca, od września do października. Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) Patrz str. 158 Substancje zawarte w roślinie: Taraksacyna (najwięcej we wrześniu), taraksantyna, lewuli-na (najwięcej w październiku) i inne karoteno-idy, cholina, skrobia, która przy dłuższym przechowywaniu przekształca się w cukier owocowy (fruktozę), saponina, wosk, białko, cukier, inulina (najwięcej w sierpniu). Liście zawierają wiele witamin, kwas krzemowy i mikroelementy. Zastosowanie i działanie: Produkcja żółci i wspomaganie jej przepływu (działanie cho-lagogiczne i choleretyczne). Ważny środek przy leczeniu reumatyzmu (wymagane jest dłuższe zażywanie), ponieważ mniszek oprócz działania żółciopędnego pobudza również pracę nerek. Środek wspomagający przy cukrzycy (inulina). Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń z zielem (Radix cum Herba Taraxaci): 1 LH jako zimny wyciąg; Ekstrakt. 10-20 kr. WLH: Taraxacum (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do października. VI Rośliny działające na nerki i pęcherz Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi)* Patrz str. 26 Substancje zawarte w roślinie: Około 10% ar-butyny, 30% garbników, olejek eteryczny, żywica, kwercytryna, fenole. Zastosowanie i działanie: Środek dezynfekujący pęcherz (niszczy zarazki) przy ostrym zapaleniu dolnych dróg moczowych (mocz musi mieć odczyn alkaliczny, w przeciwnym razie środek nie działa; patrz str. 275). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia uva-ursi): 1-2 LH jako zimny wyciąg i potem gotować przez 15 min (ewentualnie zmieszać z liśćmi brusznicy i wrzosu); nie stosować zbyt długo, ponieważ wtedy można się obawiać podrażnień żołądka i zatrucia hydrochinonem. Na początku kuracji mocz zabarwia się na brunatno i odbarwia się w miarę poprawy. Extract Uva-ursi tluidum. 1/2 LH rano i w południe. WLH: Uva-ursi(świeże liście); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do lipca. Jałowiec pospolity (Juniperus communis) Patrz str. 30 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eteryczny, juniperyna, cukrzan, garbniki i gorycze. Zastosowanie i działanie: Środek działający na miąższ nerkowy, wspomagający przy chorobach skóry, reumatyzmie; zewnętrznie przy bólach stawów. 251 Przyrządzanie i stosowanie: Nibyjagody (Fruc-tus Juniperi): 1 LH jako napar; olejek (Oleum Juniperi aethericum): 2-3 kr, 5% do wcierania; zagęszczony sok (Succus Juniperi inspissa-tus): wiele LH dla wzmocnienia. Termin zbioru: Jesień. Szparag ostrolistny {Asparagus acutifolius) Patrz str. 68 Substancje zawarte w roślinie: Kwas asparaginowy (powoduje, że mocz ma charakterystyczny zapach merkaptanu metylowego), saponiny, rutyna, garbniki, sole potasu i fluoru. Zastosowanie i działanie: Moczopędny przy powstawaniu kamieni (pęcherz i nerki), puchlinie wodnej, zapaleniu pęcherza. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Asparagi): 1 LH jako napar; również szparagi jako jarzyna i woda szparagowa. WLH: Asparagus officina/is (świeże pędy); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. VII Rośliny skuteczne w chorobach reumatycznych Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) Patrz str. 70 Substancje zawarte w roślinie: Trucizna pokrzywowa (podobna do kwasów żywicznych), sekretyna (enzym), histamina, acetylocholina, kwasy octowy i mrówkowy, glukokinina, chlorofil, karotenoidy, witamina C i kwas krzemowy. Zastosowanie i działanie: Ułatwia przemianę materii, poprzez wzmożone wydzielanie przez nerki, szczególnie w chorobach reumatycznych; środek oczyszczający krew, stosowany przeciwko dyskrazji (nieprawidłowy skład krwi); w łuszczycy (Psoriasis vulgaris)\ działanie wspomagające w terapii rakowej; zewnętrznie - do odciągania przez skórę (okłady); fitohormonalne działanie nasion wzmacniające ludzi starszych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Urti-cae): 1 LS (możliwie na świeżo) jako zimna nalewka; zewnętrznie: świeże ziele, na przykład przy artretyzmie, (nacierać stawy); nasiona: 1-2 LS zażywać codziennie. WLH: Urtica dioica (świeże ziele z korzeniami i kwiatami); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do sierpnia. OKO Podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria) Patrz str. 114 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eteryczny. Zastosowanie i działanie: Wspomagające w chorobach reumatycznych (podagra, art-retyzm). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Ae-gopodii podagrariae): 1 LH jako napar albo świeży jako dzikie warzywo z pokrzywą i szpinakiem (młode rośliny). WLH: Aegopodium podagraria (świeża, kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do czerwca. VIII Rośliny działające na serce i regulujące ciśnienie krwi Głóg dwuszyjkowy (Crataegus oxyacantha) Patrz str. 22 Substancje zawarte w roślinie: Kwas kratego-lowy, witeksyna, rutyna, hiperozyd, cholina, aminy, flawony. Zastosowanie i działanie: Wzmacnia serce u osób starszych, poprawia zaopatrzenie w krew naczyń wieńcowych (Angina pectoris), skuteczny przy osłabieniu mięśnia sercowego po chorobach infekcyjnych; działanie wspomagające przy niewystarczającej reakcji na terapię naparstnicową; pomaga przy zaburzeniach rytmu serca i łagodnie reguluje ciśnienie krwi; także przy astmie sercowej. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty i owoce (Flores et Fructus Crataegi): 1-2 LH jako zimny wyciąg; Extract Crataegi fluidum: 10 kr. WLH: Crataegus oxyacantha, także Crataegus monogyna (głóg jednoszyjkowy), ze świeżych owoców pozornych lub ze świeżych liści i kwiatów; spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września. Oliwka europejska (Olea europaea) Patrz str. 38 Substancje zawarte w roślinie: Liście: oleoro-peina i oleozyd (glikozydy), kwasy organiczne, woski, guma, fenole; olej: 70% glicerydy kwasu olejowego, 25% glicerydy kwasów palmitynowego i stearynowego, cholesteryna i fitoste-ryna, lecytyna. Zastosowanie i działanie: Obniża ciśnienie krwi poprzez rozszerzanie naczyń (liście), działa żółciopędnie; podstawowy składnik różnych maści (oliwa). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Ole-ae): 2 LH jako zimny wyciąg; Olej (Oleum olivarum). WLH: Olea europaea (świeże liście). Termin zbioru: Liście od marca do maja. Jemioła pospolita (Viscum album) Patrz str. 60 Substancje zawarte w roślinie: Wiskotoksyna (glikoproteina), aminokwasy aromatyczne, cholina, acetylocholina, kwas y-aminomasłowy. Zastosowanie i działanie: Łagodnie obniża ciśnienie krwi (właściwie reguluje, tzn. zbyt niskie ciśnienie krwi zostaje również lekko podwyższone), szczególnie przy arteriosklerozie (miażdżycy, zwapnieniu tętnic) i zawrotach głowy; jemioła podawana w zastrzykach jest środkiem ogólnie poprawiającym odporność; działa pobudzająco przy artretyzmie (degeneracja stawów) i wspomagająco przy raku (hamuje wzrost nieprawidłowych komórek). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Visci albi): 1 LH jako zimny wyciąg; Ekstrakt: 10-20 kr. WLH: Viscum album (świeże liście i jagody); spagyrik. Termin zbioru: Od stycznia do grudnia. IX Rośliny działające na układ krążenia Myszopłoch kłujący (Ruscus aculeatus) Patrz str. 42 Substancje występujące w roślinie: Ruskogem- na i neoruskogenina (są to stereoidowe saponiny), garbniki i gorycze, olejek eteryczny. Zastosowanie i działanie: Dobry środek przy hemoroidach, żylakach i chronicznych wrzodach na goleni (ulcus cruris); przy zapaleniu żył. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Rusci aculeati): 1 LH jako zimny wyciąg, potem krótko gotować; ekstrakt: 2 x 10-20 kr po jedzeniu. WLH: Ruscus aculeatus (świeże kłącze); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia, od września do października. Po prawej: suszone kwiaty krwawnika Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) Patrz str. 148 Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z kamforą, limonami i cyneolem; achillina (gorycz), proazuleny i chamazulen, garbniki, inulina, żywica, asparagina, fitosteryna, kwasy. Zastosowanie i działanie: Wzmacnia system naczyniowy: poprawia ukrwienie rąk i nóg (żylaki), również mięśnia sercowego (Angina pectoris); tamuje krew przy krwawieniach z nosa, ust, dróg oddechowych, jelita (hemoroidy), pochwy i pęcherza (zbadać!); łagodnie wzmaga menstruację. Tonik goryczowy (patrz arcy-dzięgiel, str. 174) przy braku apetytu; dzięki azulenom ma działanie podobne do rumianku, tzn. przeciwzapalne i rozkurczowe przy podrażnieniach żołądka, wzdęciach i kurczach jelit. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Mil-lefolii): 1 LH jako napar, do kąpieli (kąpiele rąk i stóp) 2-5 LS; Extractum Millefolii fluidum: 10-20 kr. WLH: Millefolium (świeże ziele z kwiatami); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września. 253 X Środki na rany i tamujące krwawienie Tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris) Patrz str. 88 Substancje zawarte w roślinie: Cholina, proli-na, acetylocholina, tyramina, histamina, dios-mina, alkaloidy, flawonoidy, olejki eteryczne, witamina C, garbniki. Zastosowanie i działanie: Ważny środek tamujący krew, szczególnie przy krwawieniach macicznych (skonsultować z lekarzem!), zbyt silnej menstruacji, mięśniakach, przy krwawieniach z nosa, ust, nerek, pęcherza i dróg oddechowych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Bur-sae Pastoris): 2 LH jako zimny wyciąg (dziennie do 4 filiżanek); wyciąg: 20-30 kr (4 razy dziennie); najlepszy jest świeży sok: 20-30 g dziennie. WLH: Thlaspi bursa-pastoris (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od lutego do października. XI Środki na skórę i układ limfatyczny Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa) Patrz str. 72 Substancje zawarte w roślinie: Kwas szczawiowy i szczawiany, hyperozyd, witamina C, 5% garbników, gorycze. Zastosowanie i działanie: Surowiec roślinny do uzyskiwania witaminy C oraz środek oczyszczający krew przy anemii i wypryskach skórnych. Przyrządzanie i stosowanie: Cała roślina (Herba Rumicis acetosae): 1 LH jako napar, świeży sok i uzupełnienie sałatek. Z powodu zawartości kwasu szczawiowego nie należy go zażywać przy skłonności do tworzenia kamieni szczawianowych (to samo odnosi się do szpinaku, rabarbaru i szczawiku zajęczego). WLH: Rumex acetosa (świeży korzeń). Termin zbioru: Od marca do sierpnia. Ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna) Patrz str. 82 Substancje zawarte w roślinie: Witamina C i saponiny. Zastosowanie i działanie: Surowiec do uzyskiwania witaminy C, stosowany również przy chorobach skóry. 254 Liście ziarnoplonu przed kwitnieniem Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Fica-riae): 2 LH jako zimny wyciąg, świeży sok przy kuracjach wiosennych i jako uzupełnienie sałatek. WLH: Ranunculus ficaria (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od lutego do kwitnienia. Rukiew wodna (Nasturtium oflicinale) Patrz str. 86 Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd gor-czyczny glikonasturcyna, olejek eteryczny z rafanolem; żelazo, jod, witamina C. Zastosowanie i działanie: Jako surowiec do pozyskania witaminy C oraz do oczyszczania krwi przy chorobach skórnych i zapaleniach błony śluzowej ust; ogólnie zwiększa odporność. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Nas-turtii): możliwie jako świeży sok 60-100 g dziennie z 1/2 do 1 I maślanki; również jako sałatka (uzupełnienie). WLH: Nasturtium aqua-ticum (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do września. Stokrotka pospolita (Bellisperennis) Patrz str. 134 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eteryczny i tłusty olej, garbnik i gorycz, cukier, śluz, białko, żywica, kwasy, antoksantyna i flawony. Zastosowanie i działanie: Wewnętrznie i zewnętrznie przy ranach i krwawieniach; przy chorobach skórnych do oczyszczania krwi; rozpuszcza śluz przy zapaleniu oskrzeli. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Bellidis) również cała roślina: 1 LH jako napar wewnętrznie i zewnętrznie, świeży sok, dzikie warzywo. WLH: Bellis perennis (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do sierpnia. Łopian większy (Arctium lappa) Patrz str. 146 Substancje zawarte w roślinie: 40-50% inuli-ny, fitosteryna, śluz, olejki eteryczne, poliace-tylen z inhibitorami przeciwko bakteriom i grzybom; garbnik, proteina. Zastosowanie i działanie: Przy chorobach skóry zewnętrznie jako okład i wewnętrznie jako środek oczyszczający krew - działanie lekko odwadniające i napotne. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Radix Bardanaealbo Radix Arctii Lappae): 2 LH jako zimny wyciąg, następnie zagotować, albo jako proszek (2 razy dziennie na koniec noża). WLH: Arctium lappa (świeży korzeń). Termin zbioru: Od sierpnia do października. XII Rośliny skuteczne przy schorzeniach dróg oddechowych Bluszcz pospolity (Hedera helix)** Patrz str. 56 Substancje zawarte w roślinie: Hederaheliksy- na, heliksyna, hederagenina, garbniki, kwasy. Zastosowanie i działanie: Rozkurczowe przy kokluszu i duszącym kaszlu. Przyrządzanie i stosowanie: Drewno i liście (Lignum et Folia Hederae helix): 1 LH jako zimny wyciąg i wywar. WLH: Hedera helix (świeże pędy); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do czerwca. Biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxifraga) Patrz str. 110 Substancje zawarte w roślinie: 0,4% olejków eterycznych, 0,5% pimpinelina (lakton), berga-pten, kumaryna, garbniki, żywice, saponiny. Zastosowanie i działanie: Przy zapaleniach górnych dróg oddechowych z kaszlem - środek wykrztuśny; wzmacniający żołądek; łagodnie zwiększający menstruację. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (RadixPi-mpinellae): 1 LH jako zimny wyciąg, następnie zagotować; ekstrakt: 10 kr. WLH: Pimpinella alba (świeży korzeń): 5-10 kropli. Termin zbioru: Korzeń wieloletni: od marca do kwietnia; korzeń świeży: od września do października. Miodunka plamista (Pulmonaria officinalis) Patrz str. 118 Substancje zawarte w roślinie: 5% substancji śluzowych i 7% garbników, tłuszcze, fitosteryna, cukrzan, saponiny, kwas krzemowy. Zastosowanie i działanie: Środek wytwarzający śluz i wykrztuśny, dlatego stosowany przy kaszlu i zapaleniach górnych dróg oddechowych; dzięki zawartości kwasu krzemowego wzmacnia tkanki. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Pul-monariae): 1 LS jako zimny wyciąg. WLH: Pulmonaria officinalis (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do czerwca. Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea) Patrz str. 122 Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne, garbniki, gorycz glechomina, saponiny, żywice, woski, aminokwasy. Zastosowanie i działanie: Choroby dróg oddechowych, chroniczny kaszel, niedomagania płuc; zewnętrznie jako środek leczący rany. Przyrządanie i stosowanie: Ziele (Herba Gle-chomae): 1 LH jako napar. WLH: Glechoma hederaceum (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja. 255 Powyżej: babka średnia, po prawej: kwiaty podbiału Babka lancetowata (Plantago lanceolata) Patrz str. 126 Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd auku-bina, substancje śluzowe, garbniki, kwas krzemowy, witamina C, substancje mineralne, antybiotyki, fenole. Zastosowanie i działanie: Katar górnych dróg oddechowych (środek tworzący śluz i przeciwdziałający stanom zapalnym), dzięki zawartości kwasu krzemowego - wzmacnia tkankę łączną (leczenie uzupełniające przy gruźlicy); zewnętrznie również do leczenia ran. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Plan-taginis lanceolatae): 2 LH jako zimny wyciąg albo napar; ekstrakt płynny: 20-40 kr. WLH: Plantago lanceolata (świeża roślina); bardzo podobnie, ale słabiej, działa także babka zwyczajna (Plantago maior): ziele (Herba Plantaginis maionś): 2 LH jako zimny wyciąg albo napar. WLH: Plantago maior (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do lipca. Podbiał pospolity (Tussilago farfara) Patrz str. 150 Substancje zawarte w roślinie: Kwaśne substancje śluzowe z 30% fruktozy, 25% gala-ktozy, 20% glukozy, 15% arabinozy, 6% kwasów uronowych; śladowe ilości olejków eterycznych, gorycze glikozydowe, garbniki, inulina. Zastosowanie i działanie: Środek rozpuszczający śluz przy chronicznym kaszlu; wspomagający przy wzdęciach i pylicy; działanie ściągające dzięki zawartości garbników, dlatego jest stosowany przy zapaleniach i katarach błony śluzowej ust i gardła; zewnętrznie jako środek leczący rany oraz schorzenia żył. Przyrządzanie i stosowanie: Liście i kwiaty (Folia et Flores Farfarae): 1-2 LH jako napar wewnętrznie, 1 LS do krótkiego gotowania jako środek ściągający; świeże liście nakładać jako środek leczący rany. WLH: Farfara (świeże liście); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do lipca. 256 XIII Rośliny działające na układ hormonalny Kalina koralowa (Yibumumopulus)* Patrz str. 48 Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd wi-burnina. Zastosowanie i działanie: Bolesne menstruacje, skurcze (bóle w krzyżu); zagrożenie poronieniem (Abortus imminens). Przyrządzanie i stosowanie: Kora (Cortex Vi-burni prunifolii): 1 LH jako zimny wyciąg; Ex-tract Viburni prunifolii fluidum: 20 kr. WLH: Yibumum prunifolium (świeże owoce). Termin zbioru: Od maja do lipca. Przywrotnik pospolity (Alchemilla wlgaris) Patrz str. 92 Substancje zawarte w roślinie: Garbniki podobne do taniny, glikozydy garbnikowe (grupa kwasu elagowego), fitosteryna, kwas salicylowy w śladowych ilościach. Zastosowanie i działanie: Ważny środek toni-zujący dla kobiet, wewnętrznie i zewnętrznie stosowany przy białych upławach i zaburzeniach menstruacji; zewnętrznie również jako środek leczący rany. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Al-chemiilae): 1 LH jako zimny wyciąg, następnie krótko gotować; do stosowania zewnętrznego używa się 1 LS surowca. WLH: Alchemilla wlgaris (świeże, kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do sierpnia. Kalina koralowa Jasnota biała (Lamium album) Patrz str. 124 Substancje zawarte w roślinie: Około 5% garbnika, olejek eteryczny, saponiny, alkaloid la-miina, śluz, cholina, aminy (histamina, metyla-mina, tyramina), glikozydy flawonowe. Zastosowanie i działanie: Środek wspomagający przy zaburzeniach menstruacji (stosowanie zewnętrzne i wewnętrzne) i upławach (fluor al-bus) - dzięki działaniu garbnika; środek "wzmacniający (tonicum) macicę u młodych dziewcząt. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Lamii albi): 1-2 LH napar - zewnętrznie (w kombinacji z podobnymi surowcami roślinnymi) jako nasiadówka. WLH: Lamium album (świeże liście i kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do września. Po lewej: przywrotnik w marcu 257 XIV Rośliny zwiększające odporność Róża dzika (Rosa canina) Patrz str. 14 Substancje zawarte w roślinie: Witamina C (500-1400 mg%), kwasy owocowe, karoteno-idy, wanilina, lecytyna, olejek eteryczny i tłusty olej, kwas krzemowy, pektyna. Zastosowanie i działanie: Surowiec dostarczający witaminy C (ważny przy szkorbucie i zwiększaniu odporności); środek łagodnie moczopędny i przeczyszczający. Witamina C jest przez organizm znacznie lepiej wykorzystywana, jeśli zostaje wprowadzona łącznie z naturalnymi substancjami towarzyszącymi (np. występującymi w „owocach" dzikiej róży - niż jako chemicznie czysty kwas askorbinowy. Przyrządzanie i stosowanie: Całe nibyowoce róży (Fructus Cynosbati cum Semine): 2 LH jako zimny wyciąg, natychmiast zagotować; stosować tylko świeże „owoce", ponieważ su- Róża dzika; po prawej u góry: jarzębina 258 szone prawie już nie zawierają witaminy Cl WLH: Rosa canina (świeże płatki korony); spa- gyrik. Termin zbioru: Od sierpnia. Jarząb pospolity (jarzębina) (Sorbus aucuparia) Patrz str. 20 Substancje zawarte w roślinie: Sorbina, kwas parasorbinowy, kwas jabłkowy, cukier, wosk, olejek eteryczny, antocjan, 60-120 mg% witaminy C w świeżym owocu. Zastosowanie i działanie: Surowiec do uzyskiwania witaminy C stosowany w szkorbucie, podatności na infekcje, zmęczeniu wiosennym; łagodnie moczopędny i przeczyszczający (jednak tylko przygotowany na świeżo; przez gotowanie dezaktywizuje się przeczyszczający kwas parasorbinowy i przecier raczej przeciwdziała biegunce). Przyrządzanie i stosowanie: Świeże owoce (Fructus Sorbi): 1 LH zimnej nalewki (bardzo gorzka!), świeży sok, przecier. Spagyrik. Termin zbioru: Wrzesień. Dziki bez czarny (Sambucus nigra) Patrz str. 32 Substancje zawarte w roślinie: Kwiaty: olejek eteryczny, garbnik, sambunigryna, cholina, żywica, kwas jabłkowy, winowy i walerianowy. Korzeń i kora: żywice (przeczyszczające), garbniki, alkaloid. Jagody: olejki eteryczne z terpenami, garbniki, antocjany, witamina C. Zastosowanie i działanie: Kwiaty: działanie napotne, również odwadniające, zwiększające odporność. Kora i korzeń: działanie silnie odwadniające i przeczyszczające. Jagody: środek przeciwbólowy (sok), szczególnie przy newralgii nerwu kulszowego, reumatyzmie i newralgii nerwu trójdzielnego (podrażnienie nerwu twarzy) i w terapii rakowej (antocjany). Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Sambuci): 1 LS jako napar (ewentualnie z kwiatem lipowym). Kora i korzeń: szczególnie małe gałązki i pędy (do grubości kciuka) obrać ze skóry (około 25 g) i gotować 10 min w 1/4 I wody, pić przed południem. Jagody: najlepiej wycisnąć na świeżo, przecedzić (pe- stki powodują wymioty), zażywać rano i w południe 20 g soku w 10 g portwajnu. WLH: Sambucus nigra (świeże liście i kwiaty), Sambucus e cortice (kora), Sambucus e floribus. Śliwa tarnina (Primus spinosa) Patrz str. 34 Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd nit-rylowy, amygdalina, związki kumaryny (flawo-ny i garbniki). Zastosowanie i działanie: Środek oczyszczający krew (przez działanie przeczyszczające i moczopędne, według Sebastiana Kneippa), wzmacniający, szczególnie po chorobach, pobudzający przemianę materii przy reumatyzmie, zwiększający ogólną odporność. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Prunispinosae): 1 LH jako napar. Owoce (Fructus Pruni spinosae): podaje się jako przecier lub sok. WLH: Prunus spinosa (świeże kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Kwiaty: od marca do maja; owoce: od września do listopada. Kwitnący dziki bez czarny 259 Wawrzyn szlachetny [Laurus nobilis) Patrz str. 52 Substancje zawarte w roślinie: Do 3% olejków eterycznych z cyneolem, terpenami, gera-niolem; 30% tłustych olejów (stosowane do sporządzania maści), gorycze, skrobia i cukier. Zastosowanie i działanie: Zewnętrznie do łagodnego leczenia podrażnień skóry, przy zaburzeniach ukrwienia, kaszlu i schorzeniach skóry; również przy chorobach reumatycznych; wewnętrznie - jako przyprawa. Przyrządzanie i stosowanie: Liście i owoce (Folia et Fructus Lauri): 1 ŁS wywaru; lepiej wyciśnięty olej (Oleum Lauri expressum). WLH: Laurus nobilis (świeże liście); spagyrik. Termin zbioru: Liście - w lecie, owoce - jesienią. Dziki bez hebd (Sambucus ebulus) Patrz str. 58 Substancje zawarte w roślinie: Korzeń: garbniki i gorycze, saponiny; jagody: olejki eteryczne, gorycze, garbniki, sambucjanina (barwnik) i witamina C. Zastosowanie i działanie: Środek odwadniający i napotny przy przeziębieniach z gorączką; także przy chorobach nerek i pęcherza. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Rada Ebuli): 1 ŁS jako zimny wyciąg, potem krótko zagotować. Jagody: gotowane albo suszone, około 2-3 g (1 ŁH-1 LS), działają także przeczyszczające WLH: Sambucus ebulus (świeże dojrzałe jagody); spagyrik. Termin zbioru: Korzeń w marcu i październiku, jagody po dojrzeniu od września. Poniżej: owoce wawrzynu w październiku 260 Rośliny lecznicze z ogrodu Niektóre nasze rośliny warzywne i przyprawowe wykazują też działanie lecznicze i dlatego od dawna są stosowane także w lecznictwie. Kapusta biała (Brassica oleracea) zawiera zasady i witaminę „U" (uleus = wrzód). Świeży sok pomaga przy nad-kwasocie żołądka oraz wrzodach żołądka i dwunastnicy. Stosuje się go przez 2-3 tygodnie pijąc codziennie 1/2 do 1 litra. Wśród roślin przeciwdziałających wzdęciom należy na pierwszym miejscu wymienić występujący u nas także dziko kminek zwyczajny (Carum cant), którego owoce zawierają olejek eteryczny i tłusty olej. Działa on także znakomicie przy wszelkich kurczach jelit. Anyżek, koper włoski i kolendra zostały już omówione; dalszymi roślinami są: bazylia pospolita (Ocimum basilicum) i koper ogrodowy (Anethum graveolens). Te przyprawy działają również na laktację u przyszłych i karmiących matek. Chrzan pospolity (Armoracia lapathifolia lub rusticana) zawiera różne substancje pobudzające. Okładami z chrzanu można leczyć kaszel, a także dolegliwości reumatyczne. Wewnętrznie chrzan działa pobudzająco na żołądek przy braku apetytu, oczyszczająco przy niedomaganiach jelit i lekko pobudzająco na nerki. Czosnek pospolity (Allium sativum) tak, jak i dziki czosnek niedźwiedzi, zawiera olejki eteryczne ze związkami siarczków, a ponadto allicynę, która działa na jelita dezynfekująco i bakteriostatycznie. Zawiera również witaminy (A, B, C), enzymy, cholinę, rodonaty obniżające ciśnienie krwi, inulinę i antybiotyki roślinne. Czosnek podaje się przy biegunce, zapaleniu jelit i jako środek przeciw robakom; zapobiegawczo i wspomagająco - także przeciwko miażdżycy i (zwykle z tym zwią- Biala kapusta zanemu) podwyższonemu ciśnieniu krwi. Związki siarkowe są wydzielane po kilku godzinach przez skórę i błony śluzowe. Jeśli tego charakterystycznego zapachu nie ma (jak przy niektórych gotowych preparatach), to znaczy, że środek nie działa. Jedynie pierwszy zapach z żołądka daje się złagodzić bez szkody. Czosnek powinno się stosować możliwie w stanie świeżym. W celu przygotowania lewatywy skutecznej przy rozstroju jelit należy rozgnieść 5-10 ząbków, krótko zagotować i pozwolić naciągnąć przez 5 min pod przykryciem. Szparag lekarski (Asparagus officinalis) zawiera kwas asparaginowy, który nadaje moczowi zapach merkaptanu metylowego oraz saponiny, garbniki, rutynę, sole potasu i fluoru. Jako jarzyna albo pity jako wywar szparag działa moczopędnie, zapobiega tworzeniu kamieni nerkowych i pęcherzowych, a także pomaga 261 --------------------------------------------------------- przy zapaleniach pęcherza. Seler zwyczajny (Apium graveolenś) ma działanie odwadniające i jest łagodnym afrodyzjakiem, zatem wskazany jest przy impotencji wynikający z ogólnego osłabienia. Również trybula ogrodowa (An-thriscus cerefolium) wzmaga lekko wydzielanie moczu, podobnie jak pietruszka zwyczajna {Petroselinum hortense = P. satiwm), której olejek eteryczny zawiera apiol i apiinę; poza tym jest ona bogata w witaminę C. Niezupełnie nieszkodliwy apiol (najbardziej skoncentrowany w nasionach) może podrażniać błony śluzowe żołądka i jelit. Przy długotrwałym stosowaniu w większych dawkach obciążone zostają także wątroba i nerki. Przy próbach aborcji dokonanych za pomocą nasion pietruszki dochodziło podobno do przypadków śmiertelnych. Natomiast stosowana zwyczajnie jako przyprawa pietruszka słusznie jest ceniona jako źródło witamin i środek pobudzający I nerki. Nasiona dyni (Cucurbita pepo) mogą być stosowane zapobiegawczo we wczesnych stadiach powiększenia prostaty - ułatwiają one odprowadzenie wody. W celu przygotowania kuracji przeciw robakom miele się 250 g pestek dyni i miesza z mlekiem Nasiona dyni na papkę, którą zjada się rano, na czczo. Po 3 godzinach zażywa się na przeczyszczenie 2 LS oleju rycynowego. Dorośli muszą niekiedy zwiększać ilość pestek z dyni. Buraki zwyczajne [Beta vu!gahs) zawierają czerwony barwnik - antocjan, który zabarwia na czerwono mocz i stolec, oraz glikozyd - betainę, która ma bezpośrenie działanie na komórki miąższu wątroby. Świeży sok stosowany jest od dawna w biologicznym leczeniu raka, ponieważ w istotny sposób poprawia zaopatrzenie w tlen komórek organizmu. Zażywa się go przez wiele miesięcy - codziennie 1/2 I soku rozcieńczonego litrem maślanki. Tymianek właściwy (Thymus wlgaris) jest ważnym środkiem przeciwkaszlo-wym. Działa rozkurczowo przy ostrym I i chronicznym zapaleniu oskrzeli i ułatwia | odksztuszanie śluzu. Jego olejek eterycz- ny z tymolem dezynfekuje i zabija bakterie w błonach śluzowych dróg oddechowych, jelit i dróg moczowych. Kąpiele z tymianku przy przyziębieniach i kokluszu poprawiają ukrwienie i wzmacniają. Napar przyrządza się z 1 LH ziela na 1/4 I wody; w aptece można dostać ekstrakt płynny (10-20 kr jako dawka) albo olejek eteryczny (Oleum Thymi aethericum): 3 kr wewnętrznie, na przykład do herbatki na kaszel, 10% roztwór do wcierania albo 1-2 g (około 1 LH) jako dodatek do kąpieli. Można również 40-60 g świeżego lub suszonego ziela tymianku zalać 1 I wrzącej wody, pozostawić do naciągnięcia pod przykryciem przez 5 min i dodać do kąpieli. Po kąpieli (około 10-15 min przy temp. 39-40°C) należy wziąć zimny prysznic i położyć się do łóżka dla wypocenia (nie osuszając się płaszczem kąpielowym). Dziki tymianek działa nieco słabiej. Nasturcja ogrodowa (Tropaeolum majuś) zawiera dużo witaminy C oraz olej benzy-lowo-gorczycowy, który wzmacnia ogólną odporność organizmu, zwłaszcza przy długotrwałym kaszlu i stanach zapalnych dróg moczowych oraz pochwy. Przygotowuje się świeży sok z całej rośliny (łącznie z nasionami) i zażywa 20-30 g dziennie. Ponieważ sok jest dość ostry w smaku, najlepiej pić go po jedzeniu z maślanką lub sokiem owocowym. Można również przyrządzać herbatkę z 2 LH krótko gotowanych nasion. Rukiew wodna (Nasturtium officina-le) i pieprzyca siewna (Lepidium sativum) działają podobnie, ale słabiej. Gorczyca jasna (Sinapis alba) i gorczyca czarna (Sinapis nigra) zawierają olejki eteryczne i tłuste oleje, alkaloid i śluz. Stosowane wewnętrznie pobudzają czynności żołądka i wspomagają trawienie - np. tłustych potraw; zewnętrznie służą jako środki podrażniające skórę przy reumatyzmie i zapaleniu oskrzeli oraz używane są do kąpieli (np. moczenie stóp w mączce gorczycznej inicjuje kurację napotną przy przeziębieniu). Miele się świeże nasiona, rozrabia z wodą na papkę i po 15-20 minutach przykłada na skórę. W aptekach można kupić olejek eteryczny lub spirytus gorczyczny do wcierania. Krajowa gorczyca polna (ognicha) (Sinapis anensis) zawiera około jednej trzeciej ilości wyżej wymienionych substancji czynnych (opis rośliny na str. 84). Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus) pochodzi z krajów śródziemnomorskich i często jest uprawiany w południowej i południowo-zachodniej Europie (w Polsce tylko w szklarniach). Zawiera gorycz cynarynę, liczne enzymy, garbniki i prowitaminę A. Jest dobrym środkiem przy schorzeniach wątroby i układu żółciowego, wzmaga wydzielanie moczu i działa wspomagająco przy leczeniu cukrzycy. Nasturcja 263 0 Dziki gatunek karczoch hiszpański (Cyna-ra cardunculus) ma podobne działanie [opis rośliny na str. 138). Szałwia lekarska (Salvia officinalis) zawiera olejek eteryczny z tujonem, cyneolem, kamforą i goryczami, poza tym garbniki. Jest ona w krajach śródziemnomorskich rodzimą rośliną dziką. Wydatnie hamuje wydzielanie potu, np. przy niedomaga-niach tarczycy albo w okresie przekwita-nia, ma również właściwości estrogenne (powoduje tworzenie folikuliny) i pomaga przy zbyt słabej, nieregularnej lub bolesnej miesiączce. Szałwia jest wypróbowanym środkiem do płukania ust i gardła przy zapaleniach błony śluzowej jamy ustnej i gardła. Z 2 LH liści przyrządza się zimną nalewkę; w aptece można dostać płynny ekstrakt (dawka 30-50 kr) i olejek eteryczny (dawka 3-5 kr). Szałwia łąkowa (Salvia pratensis) rośnie dziko również w Europie Środkowej. Może być używana zastępczo, ale jej działanie jest znacznie słabsze (patrz str. 122). Rośliny lecznicze z całego świata W przyrodolecznictwie stosuje się - obok opisanych w tym tomie europejskich roślin leczniczych - wiele gatunków pochodzących z innych kontynentów. Dla uzupełnienia naszego opracowania wymieniamy tu kilka „obcych" roślin, które znane są również u nas, a nawet stały się popularne. Męczennica (Passiflora incarnata) zawiera m.in. alkaloid, który działa rozkurczowo, lekko przeciwbólowo i nasennie. Stosowana jest chętnie w stanach niepokoju nerwowego, również w okresie prze-kwitania. Z ziela bierze się 1 LH jako zimną nalewkę albo zażywa homeopatyczną esencję (10-20 kr 3-5 razy dziennie). Matę (llex paraguaiensis), pochodzi z Brazylii, stosowana również jako namiastka herbaty lub kawy; zawiera kofeinę 264 i wywołuje krótkotrwałe podniecenie (1 LH jako napar). Orzech Cola (Cola vera albo acuminata) należy do tej samej grupy, ponieważ także zawiera kofeinę, poza tym teobrominę i dlatego działa pobudzająco przy wyczerpaniu, osłabieniu krążenia i po chorobach. Z płynnego ekstraktu zażywa się jako dawkę 20-30 kropli. Kora chinowa (Cinchona succiruba) uchodzi za środek ogólnie regenerujący po chorobach, porodach, utracie krwi; pobudza żołądek i obniża gorączkę. Korę (1/2 LH na 1/4 I) gotuje się 5 minut na małym ogniu. W aptece dostępnych jest również wiele preparatów, jak: tinktura chinowa (20 kr jako dawka), płynny ekstrakt (20 kr), syrop (po łyżeczce herbacianej) lub wino chinowe (po kieliszku likierowym). Korzeń żeń-szeń (Panax gin-seng) stał się bardzo sławny. Stosuje się tylko surowce najwyższej jakości (koreańskie) jako skuteczny środek wzmacniający i regenerujący. Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra), jej korzeń zawiera m.in. kwas glicyryzynowy, cukier i żywice. Bywa chętnie stosowana do poprawy smaku mieszanek ziołowych, ponadto działa ochronnie na błonę śluzową żołądka i jelit, np. przy wrzodach żołądka. Rozpuszcza śluz przy nieżycie oskrzeli. Zagotowuje się krótko 1 LH lukrecji albo zażywa oczyszczony sok (1/2 LH 2 razy dziennie przed jedzeniem) lub gotowe sztabki lukrecjowe. Nie powinno się zażywać lukrecji dłużej niż przez tydzień, w przeciwnym razie mogą wystąpić obrzęki twarzy, rąk i nóg. Liście haronga (z krzewiastego drzewka Haronga madagascariensis z Madagaskaru) stały się znane jako środek działający na trzustkę przy ogólnym osłabieniu fermentacji ze wzdęciami i biegunkami. Działalność trzustki słabnie zwykle stopniowo po pięćdziesiątym roku życia; ha- Po lewej: liść i kwiaty szałwii lekarskiej ronga i podobne surowce roślinne stanowią biologiczną alternatywę dla zażywanie enzymów (czysta substytucja). Liście są rzadko stosowane; używa się raczej gotowych preparatyów albo esencji homeopatycznych. Kora drzewa jambul (Syzygium jambola-num) z południowo-wschodniej Azji uważana jest za środek pomocniczy przy cukrzycy starczej. Stosuje się korę (1 LH zimnej nalewki), płynny ekstrakt (20 kr) albo esencję. Również poterium (Poterium spinosum) zawiera glukokininy, które wpływają na poziom cukru we krwi. Jest oczywiste, że z przepisanej przez lekarza insuliny nie wolno rezygnować na własną rękę. (20 kr esencji przed jedzeniem). Wschodnioazjatycki miłorząb dwuklapowy (Ginkgo bi/oba) jest wypróbowanym środkiem do poprawienia krążenia tętniczego i dlatego ma zastosowanie przy skurczu naczyń w nogach (Claudicatio intermit-tens), „nodze palacza", przy uszkodzeniach naczyń z powodu cukrzycy (często połączone z niebezpieczeństwem chronicznych wrzodów goleni), także przy zaburzeniach ukrwienia głowy spowodowanych zwapnieniem naczyń w podeszłym wieku. Rzadko używa się liści, raczej sięga się do esencji lub gotowych preparatów. Oczar wirginijski (Hamamelis virginiana) zawiera około 0,5% olejków eterycznych, 3% hamamelitaniny, garbnik glikozydo-wy, cholinę i woski. Oczar był używany już przez Indian jako środek leczący rany. Przyrządza się liście (1 LH wywaru wewnętrznie, 1 LS wywaru zewnętrznie), korę (1 LH wywaru) i owoce (przeważnie przemysłowo). Oczar jest składnikiem maści na schorzenia żył, bardzo pomocnym przy zapaleniach, hemoroidach, jako środek leczący rany i przy wszystkich chorobach skóry, zażywany również wewnętrznie. Echinacea purpurea i L angustifo/ia, dwa 265 gatunki północnoamerykańskiej jeżówki okazały się jednymi z najważniejszych środków podnoszących ogólną odporność organizmu. Jeżówka zawiera obok olejku eterycznego glikozyd echinakozyd, echi-nacynę, inulinę, żywicę, betainę. Wpływa na poziom properdyn i tworzenie fibrobla-stów organizmu. Dlatego ma zastosowanie (wewnętrzne) przy wszelkich zapaleniach, zaziębieniach, chorobach chronicznych i ropniach; zewnętrznie - przy ranach, chorobach skóry, chronicznych wrzodach na goleni i ropniach. Ważne jest, żeby przerabiane były świeże rośliny, dlatego stosuje się esencje homeopatyczne lub gotowe preparaty (10-30 kr jako dawka). Tę piękną roślinę można uprawiać także we własnym ogrodzie. Trujące rośliny lecznicze Poniżej wspomnimy o kilku silnie działających roślinach, które mogą być poprawnie zastosowane tylko przez fachowca, i dlatego w aptekach wydawane są wyłącznie na receptę. Nie wolno leczyć się tymi surowcami roślinnymi na własną rękę! Mak lekarski (Papaver somniferum) uprawiany jest w Turcji, Persji, Egipcie i Chinach. O ile znajdujące się w maku opium lub heroina jako surowce są bardzo niebezpiecznymi narkotykami, o tyle alkaloidy (morfina, papaweryna, kodeina, tebaina) mają błogosławione działanie w medycynie przy najcięższych bólach, na przykład przy raku. Kodeina wchodzi w skład wielu środków na kaszel. Poza tym różne preparaty są używane z powodzeniem przy najcięższych biegunkach (czerwonka i dur brzuszny), a także jako środki antydepresyjne. Indyjski korzeń wężowy {Rauwolfia se-rpentina) zawiera alkaloid rezerpinę, która jest znakomitym środkiem obniżającym ciśnienie krwi, a oprócz tego ma wyraźne działanie uspokajające i antydepresyjne. Kulczyba (Strychnos nux-vomica), indyjskie drzewo, zawiera - obok substancji towarzyszących - silnie trujący alkaloid strychninę i przy poprawnym dozowaniu jest środkiem biodynamicznym przy wyczerpaniu nerwowym; poza tym jest bardzo pomocna przy porażeniach parali-tycznych. Nux vomica uchodzi za bardzo ważny lek homeopatyczny. Pokrzyk wilcza jagoda {Atropa belladonna) zawiera liczne alkaloidy, jako najważniejszy - atropinę, która zwłaszcza w pełnym wyciągu z rośliny jest pierwszorzędnym środkiem rozkurczowym układu trawienia, stosowana przy bólach miesiączkowych, w okulistyce do rozszerzania źrenicy, przy astmie i chorobie Parkinsona. Ponieważ apetycznie wyglądające, podobne do wiśni jagody wciąż bywają zjadane (zwłaszcza przez dzieci!) nierzadkie są wypadki śmiertelne. Suchość w ustach, bicie serca, rozszerzone źrenice, pragnienie i wysypka na skórze wskazują z pewnością na zatrucie wilczą jagodą. Pierwsza pomoc: spowodowanie wymiotów, płukanie żołądka, podanie taniny, węgla i soli gorzkiej; dla pobudzenia serca - czarna kawa, a poza tym silny środek przeczyszczający, np. olej rycynowy. Naparstnica wełnista (Digitalis lanata) i naparstnica purpurowa (Digitalis purpu-rea) zawierają niezwykle skuteczne glikozydy, które mają zastosowanie przy ciężkiej niewydolności serca, szczególnie jeśli równocześnie występuje zbyt szybki puls (tachykardia) i rozszerzenie serca. Roślina jest silnie trująca; znane są wypadki zatrucia już przez samo dotknięcie. Konwalia (Convallaria majalis) zawiera glikozydy, które są stosowane przy lekkiej lub średniej niewydolności serca, szczególnie przy zbyt powolnym pulsie i przy nadwrażliwości na naparstnicę; poza tym przy zaburzeniach ukrwienia mózgu. 266 Z afrykańskich lian z rodziny toinowatych (Strophantus gratus, S. kombe) uzyskuje się glikozyd strofantynę, która wstrzyknięta dożylnie może być środkiem ratującym życie przy ostrym ataku serca (np. zawał). Krajowcy stosują Strophantus gratus jako bardzo skuteczną truciznę do zatruwania strzał. Przy opisie krajowych roślin leczniczych pomijaliśmy (na ogół) gatunki chronione, a w znacznym stopniu także rzadkie. Bardzo znaną i w medycynie ludowej słusznie wysoko cenioną rośliną jest arnika górska (Arnica montana). Ponieważ rośnie ona najchętniej na ubogich, nienawo-żonych, kwaśnych lub zatorfionych łąkach i pastwiskach, stała się rzadka i jej zbiór jest zakazany. Jako surowiec leczniczy arnika jest jednak dostępna w aptekach. Roślina ta zawiera olejek eteryczny, ar-nicynę (podrażniającą skórę), inulinę, fla- Powyżej: arnika (zakaz zbioru); Po lewej: naparstnica purpurowa, krajowa roślina trująca won arnikowy (arnicerynę), taninę i inne kwasy roślinne. Arnika jest ważnym środkiem tonizującym naczynia krwionośne (tętniczne i żylne), działa zapobiegawczo przeciw udarowi i jest stosowana w jego leczeniu uzupełniającym, a także przy zwapnieniu naczyń (miażdżyca). Używana zewnętrznie jest dobrym środkiem leczącym rany, zmiażdżenia i stany zapalne - także zapalenia stawów i krwotoki. Arnika wchodzi w skład wielu leków nasercowo-krążenio-wych, stosuje się ją także, wśród innych środków, w biologicznej terapii rakowej, dzięki odkryciu wstrzymującego tumory działania tej rośliny. Dozowanie rozpoczynać trzeba ostrożnie - najlepiej według fachowych wskazówek - ponieważ mogą wystąpić podrażnienia żołądka (arnicyna !), a zewnętrznie reakcje skóry. 267 Przegląd działań leczniczych Wiele roślin leczniczych jest skutecznych w leczeniu różnych dolegliwości. Nasz podział na grupy działania (l-XIII), podany przy opisach gatunków, mógł uwzględnić tylko główne zastosowanie rośliny. Poniższe tabele pozwalają na wielokrotne wymienianie poszczególnych roślin leczniczych i dają przez to szerzej ujęty przegląd terapeutycznego zastosowania gatunków. Uwzględniono przy tym również rośliny lecznicze z „Dodatku"; a zatem również gatunki pozaeuropejskie, które w formie gotowych preparatów są dostępne w aptekach. Wykrzyknikiem (!) oznaczono rośliny trujące I + II Rośliny działające na system nerwowy Arcydzięgiel str. 174 Chmiel str. 170 Drapacz lekarski str. 176 Dziurawiec str. 168 Gorysz miarz str. 176 Głóg str. 252 Korzeń wężowy (!) str. 266 Kozieradka str. 174 Kozłek str. 168 Kulczyba (!) str. 266 Lawenda str. 172 Lebiodka pospolita str. 244 Mak lekarski (!) str. 266 Marzanka wonna str. 198 Matę str. 264 Męczennica str. 264 Melisa str. 172 Morszczyn str. 246 Orzech cola str. 265 Owies str. 170 Pokrzyk wilcza jagoda (!) str. 266 Rozmaryn str. 242 Rumianek str. 184 Serdecznik str. 208 Tatarak str. 178 Werbena str. 242 Żeń-szeń str. 265 III Rośliny działające na żołądek Arcydzięgiel str. 174 Bazylia str. 261 Bobrek str. 182 Bylica pospolita str. 182 Centuria pospolita str. 180 Chrzan str. 261 Cykoria str. 144 Czosnek niedźwiedzi str. 248 Czosnek pospolity str. 261 Drapacz lekarski str. 176 Gorczyca str. 263 Gorysz miarz str. 176 Haronga str. 265 Kminek str. 261 Koper ogrodowy str. 261 Kora chinowa str. 265 Krwawnik str. 148 Krzyżownica str. 180 Kulczyba (!) str. 266 Lebiodka pospolita str. 244 Lubczyk str. 196 Macierzanka str. 238 Melisa str. 172 Pięciornik gęsi str. 186 Płucnica str. 226 Rumianek str. 184 Rzepik str. 178 Tatarak str. 178 Tysiącznik str. 180 IV Rośliny działające na żołądek i jelita Przy stanach zapalnych Czosnek niedźwiedzi str. 248 Czosnek pospolity str. 261 Drapacz lekarski str. 176 Dąb str. 222 Kapusta biała str. 261 Kuklik str. 249 Lukrecja str. 265 Oman str. 240 Owies str. 170 Ślaz dziki str. 230 Pięciornik gęsi str. 186 Prawoślaz str. 230 Rumianek str. 184 Przy biegunce Bodziszek cuchnący str. 190 Borówka czarna str. 250 Dąb str. 222 Kuklik str. 249 Mak lekarski (!) str. 266 Pięciornik kurze ziele str. 188 Rzepik str. 178 Przy wzdęciach Arcydzięgiel str. 174 Bazylia str. 261 Biedrzeniec anyż str. 232 Bylica piołun str. 248 Czosnek pospolity str. 261 Fenkuł włoski str. 250 Kminek str. 261 Kolendra str. 186 Koper ogrodowy str. 261 Koper włoski str. 250 Lebiodka pospolita str. 244 Lebiodka zimowa str. 244 Melisa str. 172 Mięta pieprzowa str. 194 Rumianek str. 184 Przy zaparciach Dziki bez czarny str. 259 Jesion str. 192 Konitrut str. 244 Kruszyna str. 249 Lak str. 208 Szczaw alpejski str. 190 V Rośliny żółciopędne Bylica piołun str. 248 Centuria pospolita str. 180 Cykoria str. 251 Drapacz lekarski str. 176 Dymnica str. 192 Krwawnik str. 253 Lak str. 208 Marzanka wonna str. 198 Mięta pieprzowa str. 194 Mniszek str. 251 Ostropest plamisty str. 196 Rzepik str. 178 Tysiącznik str. 180 Na wątrobę Burak zwyczajny str. 262 Karczoch zwyczajny str. 263 Mniszek str. 251 Ostropest plamisty str. 196 Przy cukrzycy Borówka czarna str. 250 Centuria pospolita str. 180 Cykoria str. 251 Karczoch zwyczajny str. 263 Mniszek str. 251 Oman str. 240 Poterium str. 265 Rutwica str. 251 Tysiącznik str. 180 VI Rośliny działające na nerki i pęcherz Brzoza str. 202 Czarnuszka siewna str. 184 Dziki bez hebd str. 260 Jałowiec str. 251 Lubczyk str. 196 Marzanka wonna str. 198 Mniszek str. 251 Mącznica str. 251 Nawłoć pospolita str. 200 Pietruszka str. 262 Pokrzywa zwyczajna str. 252 Róża dzika str. 258 Seler str. 262 Skrzyp str. 226 Wilżyna str. 198 Wrzos str. 200 VII Rośliny stosowane przy reumatyzmie Brzoza str. 202 Jemioła str. 253 Jesion str. 192 Mniszek str. 251 Osika str. 204 Podagrycznik str. 252 Pokrzywa zwyczajna str. 252 Topola osika str. 204 Turzyca piaskowa str. 202 Wierzba biała str. 206 Wiązówka str. 204 Wrzos str. 200 VIII + IX Rośliny działające na serce i układ krążenia Arnika str. 267 Barwinek str. 216 Czosnek pospolity str. 261 Głóg str. 252 Jemioła str. 253 Kasztanowiec str. 212 Konwalia (!) str. 266 Korzeń wężowy (!) str. 266 Krwawnik str. 253 Lak str. 208 Miłorząb str. 265 Myszopłoch str. 253 Nagietek lekarski str. 220 Naparstnica (!) str. 266 Nostrzyk lekarski str. 210 Oczar str. 265 Oliwka str. 252 Rozmaryn str. 242 Ruta zwyczajna str. 210 Serdecznik str. 208 Strophantus str. 266 Żarnowiec str. 206 X + XI Rośliny do stosowania zewnętrznego (Kąpiele, leczenie ran i in.) Arnika str. 267 Babka lancetowata str. 256 Babka zwyczajna str. 256 Bodziszek str. 190 Dziurawiec str. 168 Dąb str. 222 Fenkuł włoski str. 250 Fiołek wonny str. 228 Jałowiec str. 251 Jeżówka str. 266 Kokornak str. 240 Koper włoski str. 250 Krwawnik str. 253 Lawenda str. 172 Lebiodka zimowa str. 244 Macierzanka str. 238 Malina właściwa str. 248 Nagietek lekarski str. 220 Nostrzyk lekarski str. 210 Oczar wirginijski str. 265 Osika str. 204 Owies str. 170 269 Pięciornik kurze ziele str. 188 Podbiał str. 256 Przelot pospolity str. 212 Przywrotnik str. 257 Rdest ptasi str. 214 Rumianek str. 184 Skrzyp polny str. 226 Stokrotka str. 255 Szałwia str. 264 Ślaz dziki str. 230 Świetlik str. 218 Tatarak str. 178 Topola osika str. 204 Tymianek właściwy str. 238, 262 Żankiel zwyczajny str. 214 Żywokoststr. 216 XII Rośliny działające na układ oddechowy Arcydzięgiel str. 174 Babka lancetowata str. 256 Biedrzeniec anyż str. 232 Biedrzeniec mniejszy str. 255 Bluszcz str. 255 Bluszczyk kurdybanek str. 255 Dziewanna wielkokwiatowa str. 238 Fenkuł włoski str. 250 Fiołek wonny str. 228 Kasztan jadalny str. 232 Koper włoski str. 250 Krzyżownica górska str 180 Krzyżownica gorzkawa str. 180 Lepiężnik biały str. 188 Lukrecja str. 265 Macierzanka str. 238 Mak lekarski (!) str. 266 Mak polny str. 228 Miodunka plamista str. 255 Mydlnica lekarska str. 234 Oman str. 240 Ożanka nierównoząbkowa str. 236 Podbiał str. 256 Poziewnik piaskowy str. 236 Prawoślaz str. 230 Płucnica islandzka str. 226 Ślaz dziki str. 230 Rdest ptasi str. 214 Skrzyp polny str. 226 Szanta zwyczajna str. 234 Szałwia lekarska str. 264 Szałwia łąkowa str. 264 Turzyca piaskowa str. 202 Tymianek właściwy str. 238, 262 XIII Rośliny wpływające na gospodarkę hormonalną Regulujące miesiączkowanie Bylica pospolita str. 182 Dziurawiec str. 168 Kokornak str. 240 Konitrut błotny str. 244 Krwawnik str. 253 Lak pospolity str. 208 Lubczyk str. 196 Nagietek lekarski str. 220 Oman str. 240 Rozmaryn str. 242 Ruta zwyczajna str. 210 Szanta zwyczajna str. 234 Werbena pospolita str. 242 Przy nieregularnej i bolesnej miesiączce Jasnota biała str. 257 Kalina koralowa str. 257 Krwawnik str. 253 Lawenda str. 172 Lebiodka pospolita str. 244 Melisa str. 172 Oman str. 240 Pięciornik gęsi str. 186 Pokrzyk wilcza jagoda (!) str. 266 Przywrotnik str. 257 Rumianek str. 184 Starzec Fuchsa str. 218 Starzec gajowy str. 218 Szałwia lekarska str. 264 Szałwia łąkowa str. 264 Hamujące krwawienie przy zbyt silnej miesiączce (Lekarz!) Barwinek str. 216 Dąb str. 222 Krwawnik str. 253 Pięciornik kurze ziele str. 188 Rdest ptasi str. 214 Starzec Fuchsa str. 218 Starzec gajowy str. 218 Tasznik pospolity str. 254 Żarnowiec str. 206 Działające na tarczycę Karbieniec pospolity str. 246 Kozłek str. 168 Morszczyn str. 246 Serdecznik str. 208 Ogródek ziołowy 270 Praktyka ziołolecznictwa Przy zbieraniu roślin kierujemy się przede wszystkim dojrzałością pożądanej części rośliny. Na przykład pewne korzenie są zbierane przed lub w czasie „budzenia się" rośliny, natomiast inne - w jesieni, gdy cała „siła rośliny" ponownie skoncentrowana jest właśnie w korzeniu. Jeżeli potrzebujemy ziela, a zatem liści i łodyg, to należy dawać pierwszeństwo młodej, świeżej roślinie. Tak na przykład pierwsze, młode liście pokrzywy mogą służyć jako zdrowe uzupełnienie sałatki, podobnie mniszka i wielu innych dzikich ziół. Natomiast wielkie liście pokrzywy w jesieni dadzą się wykorzystać co najwyżej jako herbatka, ponieważ stały się twarde i suche. Dojrzały, wyrośnięty liść mniszka ma bardzo ostry smak i nie da się go jeść jako sałatki, podczas gdy właśnie jego gorycze są bardzo pożyteczne jako środki lecznicze przy chorobach reumatycznych i chorobach wątroby, woreczka żółciowego i trzustki. Mając do czynienia z konkretną chorobą, która wystąpiła nagle, musi się wziąć to, czego dostarcza właśnie pora roku, albo sięgnąć do surowca z apteki (np. suszone części roślin). Kto jednak znajduje przyjemność w planowym zbieraniu, może sobie zestawić własny zapas ziół leczniczych. Jeśli próbujemy zbierać zioła po raz pierwszy w życiu, jesteśmy z reguły zaskoczeni, jak wiele roślin leczniczych rośnie w najbliższym otoczeniu. Pomaga przy tym znajomość typowych siedlisk, gdzie roślina wzrasta możliwie bez wpływu nawozów sztucznych i pestycydów. Zawsze należy brać pod uwagę wielkość populacji roślin, której przecież nie wolno zniszczyć lub wyeksploatować całkowicie, choćby lokalnie. Pojemnikami do zbierania mogą być kosze, torby z materiału lub z papieru, ale nie torebki plastikowe, w których rośliny nie mogą oddychać. Prawie zawsze należy dawać pierwszeństwo świeżym roślinom. Również do przyrządzenia herbatek znakomicie nadają się świeże rośliny, bo nawet przy najbardziej ostrożnym suszeniu traci się część składników, na przykład lotne olejki eteryczne. Świeży, wyciśnięty, prze-filtrowany sok, może być utrwalony alkoholem - zależnie od surowca 45% do 60% - zabieg ten jest często stosowany przy sporządzaniu esencji homeopatycznych. Niemniej jednak suszenie jest chyba bezspornie najstarszym i ulubionym sposobem przechowywania ziół leczniczych. Materiał przeznaczony do suszenia nie może być narażony na zbyt wysokie temperatury, bezpośrednie promieniowanie słoneczne i wilgoć. Nawet suchy surowiec podlega jeszcze w pewnym stopniu przemianie materii. Dlatego nie powinien on być przechowywany w zamknięciu, bez dostępu powietrza. Torebki papierowe albo kartonowe pudełka nadają się do tego najlepiej. Rośliny lecznicze jako materiał suszony lub przygotowane w innej postaci mogą być przechowywane latami. Ich siła działania maleje jednak z czasem. Zaleca się wszystkie surowce zaopatrzyć w datę i starać się zużyć w ciągu jednego lub półtora roku. Na herbatki lecznicze rośliny powinno się zbierać i suszyć co roku od nowa. Kto sam zajmuje się roślinami leczniczymi, musi wiedzieć, że nie zawsze chodzi tu o niewinne i całkowicie bezpieczne substancje. Nigdy nie wolno zwiększać dawkowania, raczej zmniejszyć dawkę, ponieważ doświadczenie wykazuje, że decyduje w pierwszym rzędzie nie ilość, tylko jakość rośliny, tącznie z dokładnym przestrzeganiem częstości zażywania. Z reguły okazuje się skuteczne zażywanie substancji roślinnych małymi porcjami, rozłożone na wiele godzin. Przed południem należy zażywać środki na serce i nerki, po południu - środki uspokajające, działające na wątrobę i pobudzające trawienie. Tak samo ważne, jak znajomość roślin jest właściwe rozpoznanie choroby czy dolegliwości. Samodzielne leczenie można prowadzić po uprzednim badaniu i konsultacji z lekarzem. Środkami roślinnymi leczy się najczęściej następujące rodzaje dolegliwości: - Choroby reumatyczne z wydzielaniem przez naturalne narządy odtruwające: jelita, nerki, skóra. - Schorzenia skóry: stosowanie zewnętrzne, wewnętrzne i wydzielanie przez nerki i jelito. - Choroby przewodu pokarmowego - ziołolecznictwo jest alternatywą dla szkodliwego długotrwałego leczenia środkami przeczyszczającymi. - Wspomagające leczenie w chorobach serca i układu krążenia. Przy wytrwałym stosowaniu ziołowych terapii następuje złagodzenie nawet cięższych stanów chorobowych. Również u osób starszych można poprawić wydolność serca (np. głóg). - Nerki i pęcherz na ogół dobrze reagują na środki roślinne. I tu jednak ważne jest dokładne rozpoznanie choroby przez lekarza. - Rośliny lecznicze (na przykład dziurawiec) mają często korzystny wpływ na zaburzenia psychiczne. Również zaburzenia snu dają się skutecznie leczyć za pomocą roślin leczniczych. Oczywiście i tutaj ważne są wskazówki lekarza lub terapeuty. 272 - Choroby przeziębieniowe, z gorączką lub bez, bólem gardła, katarem, kaszlem itp.; nie powinny być zwalczane jedynie objawy, które są przecież tylko oznaką choroby. Leczenie biologiczne zmierza do podniesienia odporności i do pobudzenia przemiany materii przez zastosowanie zmienności zimno/ciepło, jak na przykład w terapii Kneippa. Od dawna uznane są kuracje napotne, na przykład rozpoczynane przez kąpiele nóg w mączce gorczycz-nej, wzmacniane herbatką lipową lub z dzikiego bzu czarnego, a kończące się okładami w łóżku. Parówki z szałwii, tymianku, rozmarynu i innych roślin zawierających olejki eteryczne są skuteczne przy chorobach dróg oddechowych i zatok. Wiosenne kuracje dzikimi ziołami Wiosenne zmęczenie zwraca nam uwagę, że nasz organizm domaga się oczyszczenia. Wiosenna kuracja świeżymi ziołami łączy się dodatkowo z przyjemnością zbierania i ruchem na świeżym powietrzu. Młode rośliny zawierają w sobie całą moc i świeżość wiosny - a nic nie kosztują. Mamy dwie możliwości, aby wykorzystać rośliny możliwie świeże i nie uszkodzone. Zebrany materiał, odpowiednio rozdrobniony, może służyć jako uzupełnienie sałatek. W tym celu w rachubę wchodzą przede wszystkim młode, łagodne zioła, jak: mniszek, stokrotka i jej liście, czosnek niedźwiedzi (ostrożnie! nie pomylić z liśćmi trującej konwalii: liście czosnku niedźwiedziego wydzielają intensywny zapach czosnku), babka, szczaw, przywrotnik, dziurawiec, podbiał, krwawnik, zarodnikonośne pędy skrzypu i pokrzywa (która nie parzy - drobno posiekana i w oliwie sałatkowej lub innym płynie). Na początku radzimy sto- sować te rosimy z umiarem, ponieważ wszystkie dzikie zioła mają smak raczej mocny i ostry, a wiele nawet intensywnie gorzki. Druga możliwość zapewnia jeszcze intensywniejsze działanie: samodzielne przyrządzanie świeżych soków. Wchodzi tu w rachubę zasadniczo każda młoda dzika roślina, która nie jest trująca, bardzo gorzka albo rzadka, zagrożona czy wręcz chroniona. Warto pozyskiwać sok z pokrzywy. Po pierwsze, jest ona bardzo pospolita, po drugie - pokrzywa ma wyjątkowo dużą wartość leczniczą (patrz str. 252). Jest ona bowiem dobrym środkiem regulującym przemianę materii, odtruwającym wątrobę i oczyszczającym krew poprzez nerki i skórę. Pokrzywa odgrywa w medycynie naturalnej ważną rolę w leczeniu reumatyzmu i jest używana jako środek wspomagający w terapii raka i przy innych przewlekłych chorobach. Oprócz wyżej wymienionych roślin, które także mogą być używane do wyciskania, można brać pod uwagę: dzięgiel i arcydzięgiel (gorzkie), bie-drzeniec (gorzki), rukiew wodną (ostra), przetacznik, werbenę, pięciornik gęsi, poda-grycznik (lokalnie nadzwyczaj pospolity), dąbrówkę, bluszczyk kurdybanek, marzankę, tasznik, pędy chmielu, miodunkę, rzepik, zia-rnopłon wiosenny (ostry, używać jak najmłodszych liści przed kwitnieniem), jasnotę białą i purpurową, tysiącznik (gorzki), fiołki, a w małych ilościach - pączki klonu, brzozy, dębu, dzikiego bzu, lipy, drzew szpilkowych (cis jest bardzo trujący!) i głogu. Ogólna zasada przyrządzania soków: największy udział przypada ziołom łagodnym, mniejszy - gorzkim i ostrym, które stanowią tylko uzupełnienie. Oczywiście, przerabiane powinny być rośliny świeże. Najkorzystniejszy jest codzienny zbiór. Można jednak przygotowywać również sok na 3-4 dni i zamrażać w postaci lodowych kostek. Rozmarznięte kostki powinno się zużyć możliwie szybko i nie gotować. Świeży sok powinien być silnie rozcieńczony. Jako uzupełnienia można użyć wody źródlanej, wody mineralnej, mleka i jego kwaśnych produktów, jak maślanka, jogurt, kefir i zsiadłe mleko. Szczególnie kwas mlekowy prawoskrętny stanowi korzystny dodatkowy składnik leczniczy, który przeciwdziała procesom gnilnym w jelitach. W pierwszym tygodniu zażywa się dziennie nie więcej niż 2 łyżki stołowe soku i rozcieńcza przynajmniej 10 łyżkami stołowymi wody lub innego płynu. Dawka może być zwiększana w odstępach tygodniowych o 1-2 łyżek stołowych. Przeciętna dzienna porcja wynosi około 5 łyżek stołowych soku, który rozcieńcza się w proporcji 1:5 (albo 1:6). Jeśli dobrze znosi się kurację, można nieco przekroczyć ilość 5 łyżek stołowych. Przejściowe zjawiska, takie jak biegunka - bardzo korzystna z punktu widzenia intensywnego oczyszczania jelit, swędzące wysypki skórne (pokrzywa), bóle głowy i inne zjawiska nie powinny być powodem do niepokoju - są to zwykle następstwa intensywnych procesów odtruwania. Takie „stany kryzysowe" należą do normalnego obrazu kuracji oczyszczającej. W takim przypadku należy zmniejszyć ilość soku o 1-2 łyżek stołowych, aż objawy ustąpią. Osoby o wrażliwym żołądku zażywają swoją dawkę dzienną 3 razy po posiłkach, w poszczególnych przypadkach nawet bardziej rozcieńczoną. Na ogół zaleca się świeży sok zażywać 15 minut przed jedzeniem albo małymi łykami przez cały dzień. Korzystne oddziaływanie rozwija się i potęguje w ciągu kuracji, która powinna być prowadzona przynajmniej przez 2 tygodnie, a nawet wiele miesięcy. Mieszanki ziołowe (© = Esencje) Potrzebne surowce roślinne powinny być zbierane w stanie dzikim tylko z takich gatunków, które występują pospolicie. We wszystkich innych przypadkach sięga się do bogatej oferty aptek i sklepów zielarskich. Dają one gwarancję, że posiadane przez nie rośliny lecznicze i ich surowce zostały przygotowane i przechowywane fachowo. Dla każdego miłośnika przyrody jest również oczywiste, że na przykład kory dębowej lub brzozowej nie obiera się z żyjących drzew, tylko kupuje w specjalistycznym sklepie, chyba że nadarzy się okazja zebrać ją ze zwalonego już drzewa. Niektóre z naszych propozycji zawierają także surowce roślinne z innych części świata, dostępne w aptekach i zielarniach. W herbatkach ziołowych o zamierzonym działaniu leczniczym zwykle jedna roślina stanowi podstawę mieszanki. Można ją uzupełniać dwoma lub trzema podobnie działającymi roślinami, a w razie potrzeby wzbogacać o dalsze dodatki, jak: koper włoski, mięta pieprzowa, lukrecja, głóg i inne, aby osiągnąć pożądany smak. Z przedstawionych w tej książce roślin leczniczych można przyrządzić wiele wariantów zalecanych tu herbatek leczniczych. Liczbę roślin można także zwiększyć, ale nie powinno się zbyt wielu surowców starać zestawić jako „środek na wszystko". Ostrożny wybór, a także dozowanie dostosowane do własnych potrzeb decydują o sukcesie. Przy zaburzeniach snu wskutek przemęczenia nerwowego: korzeń kozłka 30 g kwiaty lawendy 10 g szyszki chmielowe 10 g 2 LH zimnej nalewki krótko gotować z 1/41 wody i zostawić do naciągnięcia pod przykryciem na 10 minut. Ten sposób przyrządzania, o ile nie podano inaczej, odnosi się także do następnych herbatek, 274 Jako kąpiel: 50 g-70 g kwiatów lawendy krótko zagotować w 1-2 I wody, odcedzić i dodać do wody kąpielowej. Podobnie korzeń kozłka: 100 g na 31 wody zagotować i pod przykryciem dalej gotować przez 5 min na małym ogniu. Przy stanach depresyjnych: dziurawiec 40 g korzeń kozłka 40 g liście melisy 10 g kwiat rumianku 10 g Preparat alkoholowy, który można zamówić u aptekarza: Hyperforat 50,0 Ol. Melissae D, 10,0 Valeriana © 30,0 Passiflora © ad 100,0 Stosowanie: 3 razy po 30 kropli przed jedzeniem. Herbatka pobudzająca żołądek przy ogólnym osłabieniu, na przykład po chorobie: drapacz lekarski 10 g korzeń arcydzięgla 15 g gorysz miarz 15 g owoce kopru włoskiego (rozgniecione) 10 g Przy chorobach żołądka: bylica piołun 30 g kwiaty rumianku 10 g biedrzeniec anyż - owoce 5 g korzeń lukrecji 5 g Naciąga przez 5 minut. Przy wzdęciach: owoce kopru włoskiego (rozgniecione) 10 g owoce kminku (rozgniecione) 10 g owoce kolendry (rozgniecione) 10 g liście mięty pieprzowej 10 g centuria (tysiącznik) 10 g Przy biegunce: pięciornik kurzyślad 10 g bodziszek cuchnący 10 g kuklik 10 g kora dębowa 10 g tymianek właściwy 10 g Gotować na słabym ogniu 5 minut. Przy zaparciu (stosować nie dłużej niż 3-4 dni): kora jesionu 10 g kora kruszyny 10 g owoce szakłaku 10 g kora dzikiego bzu czarnego 10 g W południe i wieczorem wypić filiżankę przed jedzeniem. Herbatka na wątrobę: owoce ostropestu 20 g ziele dymnicy 10 g ziele mniszka z korzeniem 10 g liście mięty pieprzowej 10 g W południe i wieczorem wypić filiżankę przed jedzeniem. Herbatka na woreczek żółciowy, na przykład przy częstym uczuciu gniecenia pod prawym łukiem żebrowym (skonsultować się z lekarzem): ziele dymnicy 10 g korzeń lepiężnika 10 g liście mięty pieprzowej 10 g ziele bylicy piołun 10 g pięciornik gęsi 10 g 2 ł_H zalać 1/4 I wrzącej wody, pozwolić naciągnąć pod przykryciem przez 3 min na gorącej łaźni wodnej, pić na gorąco małymi łykami możliwie 20 min przed jedzeniem. Dwa przykłady herbatki na reumatyzm: pączki osiki 15 g kwiaty wiązówki 10 g kora jesionu 10 g owoce dzikiej róży 15 g korzeń mniszka z zielem 20 g owoce jałowca, rozgniecione 10 g kora wierzbowa 20 g ziele pokrzywy 20 g liście brzozowe 10 g liście mięty pieprzowej 20 g Wypróbowanym leczeniem reumatyzmu jest kąpiel w kwiecie siennym: 50-300 g kwiatu siennego gotuje się w odpowiednio dużym garnku z 4 I wody przez około 15 minut. Należy odcedzić i wlać do wody kąpielowej. Dodanie niewielkiej ilości olejku tymiankowego wzmacnia działanie. Natychmiast wcierać olejek dziurawcowy i godzinę leżeć w łóżku. Herbatka moczopędna na nerki: ziele nawłoci pospolitej 20 g korzeń wilżyny 10 g kora dzikiego bzu czarnego 10 g korzeń mniszka 10 g 1-2 LH zimnej nalewki krótko gotować i pozwolić naciągnąć pod przykryciem przez 5 minut. Herbatka przy zapaleniach dróg moczowych: liście mącznicy 20 g liście borówki brusznicy 10 g ziele wrzosu 10 g skrzyp polny 10 g Zimna nalewka przez noc; krótko, mocno rozgrzać, odcedzić i pić 2 filiżanki dziennie z 2 szczyptami sody oczyszczonej (kwaśny węglan sodu). Patrz również nasturcja, str. 263. Ważne jest rozgrzewanie nóg (zmiennocieplne moczenie nóg, nasiadówka z rozmarynem, skrzypem i liśćmi mącznicy). Do zapobiegania i wypłukiwania drobniejszych kamieni nerek i pęcherza: korzeń mniszka z zielem 10 g korzeń marzany barwierskiej 20 g [Ruina tinctorum) ziele pokrzywy 15 g ziele nawłoci pospolitej 15 g Należy wypić 3-5 filiżanek od rana do godziny 15.00. Skuteczna herbatka wspomagająca serce w starszym wieku: owoce głogu 20 g kwiaty głogu 30 g kwiaty arniki 5 g ziele serdecznika 25 g ziele jemioły 20 g korzeń kozłka 10 g Ta mieszanka da się także użyć jako wino lecznicze: w aptece należy się zaopatrzyć w 1 I zaczynu winnego (Złoty Muskat, Xe-res), wsypać do niego 100 g tej mieszanki i pozostawić na 1 tydzień. Zaczynem należy codziennie potrząsać, a na koniec dokładnie wycisnąć przez lnianą szmatkę. Również tutaj ważna jest ogólna reguła, że najwięcej treści mają świeże rośliny. Dawkowanie: rano i w południe 1 kieliszek likierowy po jedzeniu. Przy niskim ciśnieniu krwi i braku energii: liście rozmarynu 20 g liście matę 10 g owoce dzikiej róży 10 g gorysz miarz 10 g Dziennie 3 filiżanki; dodatkowo: zmienny prysznic (gorący i zimny), ruch na świeżym powietrzu, szczotkowanie skóry, liście rozmarynu (50 g zagotować z 1 I wody i wlać do pełnej kąpieli). Wypróbowana herbatka na kaszel, szczególnie na duszący kaszel (także przy kokluszu): ziele tymianku 20 g liście bluszczu 10 g ziele rosiczki* 10 g owoce kopru włoskiego (rozgniecione) 5 g owoce biedrzeńca anyżu (rozgniecione) 5 g 2 LH naparu pozwolić naciągać pod przykryciem przez 5 minut, 3 razy po 1-2 filiżanki, pić drobnymi łykami przez cały dzień z cukrem krystalicznym. * tylko w handlu specjalistycznym; wszystkie krajowe gatunki rosiczki są chronione! Przy chronicznym nieżycie oskrzeli: liście babki lancetowatej 10 g skrzyp polny 10 g liście i kwiaty podbiału 20 g płucnica islandzka 10 g kwiaty głogu 10 g korzeń lukrecji 20 g 3 filiżanki dziennie, po 2 tygodniach 1 tydzień przerwy; w tym tygodniu można pić następującą mieszankę: korzeń omanu 20 g miodunka 10 g korzeń pierwiosnki lekarskiej** 10 g (Primule officinalis) owoc kopru włoskiego 10 g 2 LH zimnej nalewki na 1/4 I wody, 3 filiżanki dziennie. ** tylko w handlu specjalistycznym; wszystkie krajowe pierwiosnki są całkowicie lub częściowo chronione! Zastosowania zewnętrzne: Okłady z arniki: (patrz także str. 267, arnika) przy skaleczeniach, ropiejących ranach, siniakach i zapaleniach żył: 2 LH do 1 LS kwiatów arniki zalać 1/41 wrzącej wody, pozwolić naciągnąć przez 10 minut, kwiaty wycisnąć. Zanurza się czystą szmatkę lnianą w tym naparze i nakłada się ją letnią w różnych miejscach. Przykrywa się ręcznikiem frotte. Można również łączyć wywar z korzenia żywokostu (10-20 g na 1/41, gotować 5 min) z arniką, rumiankiem, korą dębu i kwiatami nagietka (korzeń i korę gotować, kwiaty zalać). Esencje i maści Poniżej zostanie opisane proste postępowanie spagyryczne (wegług Helmuta Finsterlina, zmienione). „Spago" (po grecku) znaczy rozdzielać, „ageiro" - łączyć. Roślina jest przy tym poddawana rozkładowi w wielu etapach, to znaczy w poszczególnych etapach pracy uzyskuje się składniki rozpuszczalne w wodzie, rozpuszczalne w alkoholu i zawarte w popiele, a następnie łączy się je w jedną esencję. Zaletą w stosunku do innych metod przygotowania jest lepsze, bardziej intensywne, wy- korzystanie całego surowca. Ten proces, przedstawiony tu w swojej najprostszej postaci, sięga aż do tradycji średniowiecznej alchemii. Esencje: Pierwszym procesem jest maceracja, a efektem zimny wyciąg wodny. Używa się do tego czystego, ciemnego szkła (aby uniemożliwić fermentację i działanie promieni słonecznych) i zalewa wodą rozdrobnione, świeże rośliny. Naczynie przechowuje się przez 2-3 dni w temperaturze 15°, a najwyżej 20°, codziennie wstrząsając zawartością. Następnie cedzi się przez grubo tkany materiał i pozostałość roślinną starannie wyciska. Do uzyskanego wyciągu wodnego dodaje się nieco alkoholu (45-60%) w stosunku mniej więcej 20:1 i zamkniętą mieszaninę przechowuje się w lodówce. Pozostałość roślinną należy zalać 35-60--procentowym alkoholem i odstawić na 2-3 dni, codziennie wstrząsając. Następnie znowu odcedzić, wycisnąć i zmieszać ze sobą oba wyciągi. Aby móc dodać do esencji również składniki mineralne i inne zawarte w popiele, pozostałość rośliną należy wysuszyć. Połowa zostaje natychmiast sproszkowana w moździerzu, a drugą połowę praży się ostrożnie na otwartej blasze pieca lub na suchej patelni, aż przekształci się w popiół (przy zbyt wysokiej temperaturze zachodzi niebezpieczeństwo spalenia!). Teraz zagotowuje się popiół z proszkiem w minimalnej ilości wody, studzi i całość łączy się z esencją. Jeśli mamy części rośliny twardsze niż kwiaty (na przykład nasiona, łodygi, korzenie, korę, drewno), to po sporządzeniu wyciągu alkoholowego 2/3 wyciśniętej pozostałości roślinnej należy zagotować w małej ilości wody, znowu wycisnąć i wystudzony wywar dodać do mieszanki wodno-alkoholowej. Pozostałą 1/3 suszyć i spopielać razem z resztą. Z popiołem postępuje się tak, jak to opisano wyżej. Maści: O jakości maści decyduje jej dobre wchłanianie przez skórę. Jako podstawy maści z naturalnych substancji używa się najczęściej: - 5 części oliwy z oliwek albo na zimno wyciskanego oleju słonecznikowego, - 4 części topionego masła, - 1 części wosku pszczelego. W ten podkład dają się wmieszać esencje, olejki eteryczne, proszki roślinne, wyciągi i inne preparaty. Przykład: Maść dziurawcowa - wypróbowana na rany, oparzenia, nerwobóle i bóle reumatyczne. Używa się kwiatów, mogą być także małe ilości innych części rośliny. Jedną trzecią zebranego materiału suszy się na papierze w ciepłym, zacienionym miejscu. Z drugiej części przyrządza się esencję, albo ewentualnie wyciąg. Trzecią część (świeże, rozdrobnione kwiaty), zalane 5 częściami oliwy wystawia się w białej flaszce szklanej wprost na słońce (na przykład na parapet). W ciągu 1-3 tygodni oliwa wyciąga czerwony barwnik (hyperycynę) - całość staje się ciemnoczerwona. Pozostałość wyciska się przez szmatkę. Teraz można ostrożnie rozgrzać masło; na powierzchni osadza się przy tym biała piana, która zawiera łatwo psujące się substancje białkowe i musi być wielokrotnie zbierana. W tym tłuszczu (nie śmie on przypalić się) rozpuszcza się wosk pszczeli i natychmiast dodaje wysuszone kwiaty, które w tym celu zostały roztarte w moździerzu na proszek. Przez to osiąga się lepsze połączenie. Tę mieszaninę (bardzo dobrze wymieszaną !) studzi się. Ogrzewanie i studzenie powtarza się jeszcze 2-3 razy, aż tłuszcz osiągnie różowe zabarwienie. Teraz starannie miesza się oliwę z podstawą maści i dodaje esencję w stosunku 10:1 (podstawa do esencji). Na przykład 50 g maści zawiera wtedy 5 g esencji. W końcu wszystko znowu dobrze się miesza (trwałość około 1,5 roku). Kalendarz zbioru ziół leczniczych (roślin dziko rosnących) Gatunki zagrożone lub chronione w Europie Środkowej nie zostały uwzględnione na tej liście Nazwa polska___________________Nazwa łacińska____________________Str. Arcydzięgiel litwor i dzięgiel leśny Angelica archangelica Babka lancetowata Barwinek pospolity Biedrzeniec anyż Biedrzeniec mniejszy Bluszcz pospolity Bluszczyk kurdybanek Bodziszek cuchnący Borówka czarna Brzoza brodawkowata Bylica piołun Bylica pospolita Chmiel zwyczajny Cykoria podróżnik Czosnek niedźwiedzi Drapacz lekarski Dymnica pospolita Dziewanna wielkokwiatowa Dziki bez czarny Dziki bez hebd Dziurawiec pospolity Dąb szypułkowy Fiołek trójbarwny Fiołek wonny Głóg dwuszyjkowy Plantago lanceolata Vinca minor Pimpinella anisum Pimpinella saxifraga Hedera helix Glechoma hederaceum Geranium robertianum Yaccinium myrtillus Betula pendula Artemisia absinthium Artemisia vulgaris Humulus lupulus Cichorium intybus Allium ursinum Cnicus benedictus Fumaria officinalis Yerbascum densiflorum Sambucus nigra Sambucus ebulus Hypericum perforatum Cłuercus robur Viola tricolor Viola odorata Crataegus oxyacantha 174 126 216 232 110 56 122 190 40 202 136 182 170 144 176 192 238 32 58 168 222 220 228 22 * Kwiaty Ł Liście ¦ Z I II III IV V -ty ¦¦:¦-¦¦ A AV« iele V Korzeń % Owoc ¦ Kora VI VII VIII IX X XI XII *•¦ ¦* *• Gorczyca polna + czarna + biała Sinapis arvensis + S.nigra + S.alba 84/263 ;s;s:s« «#iiiB5 Gorysz miarz Imperatoria osthrutium 176 »#»» ' ¦¦¦¦Y¦¦ Jarzębina Sorbus aucuparia 20 • Jasnota biała Lamium album 124 8S*W mmmm :.......:...............m Jemioła pospolita Viscum album 60 «H ** Jesion wyniosły Fraxinus excelsior 192 ¦ A mmmm. Kalina koralowa Viburnum opulus 48 Karbieniec pospolity Lycopus europaeus 246 ¦ smm. Kasztan jadalny Castanea sativa 232 ¦¦¦¦¦¦¦¦¦ A ¦¦-:¦ mmmm Kasztanowiec zwyczajny Aesculus hippocastanum 212 męm Kokornak powojnikowy Aristolochia clematitis 240 :¦ :¦ :¦....... mmmmm Kolendra siewna Coriandrum satiyum 186 mma • mmmm ssss: Koper włoski Phoeniculum vulgare 110 .#«» mmmm Kozieradka pospolita Trigonella foenum-graecum 174 Q MMI Kozłek lekarski Valeriana officinalis 168 sssssa «*. +........... Siśiśiśiśiśisś Kruszyna pospolita Rhamnus frangula 54 ¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦ ¦ Krwawnik pospolity Achillea millefolium 148 ¦ Krzyżownica gorzka Polygala amara 180 ¦ Kuklik pospolity Geum urbanum 96 ¦Y Lak pospolity Cheiranthus cheiri 208 *• Lawenda wąskolistna Lavandula angustifolia 172 : * H Lebiodka pospolita Origanum vulgare 244 ¦ Lepiężnik różowy i biały Petasites hybridus i albus 150/188 ty :,: :$¦ ¦¦¦¦¦¦¦ mm Lipa drobnolistna Tilia cordata 222 * Lubczyk ogrodowy Levisticum officinale 196 «#"» mmmmm awf Łopian większy Arctium lappa 146 # Macierzanka piaskowa Thymus serpyllum 238 »*« Mak polny Papaver rhoeas 228 mmmm * * wieloletnie ulistnione wierzchołki gałązek na wiosnę Nazwa polska Nazwa łacińska Str. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Malina + jeżyna Rubus idaeus + R.fruticosus 16/34 A . Marzanka wonna Galium odoratum 198 ¦ Melisa lekarska Melissa officinalis 172 ¦ Mięta pieprzowa Mentha x piperita 194 ¦ Miodunka plamista Pulmonaria officinalis 118 ¦ Mniszek pospolity Taraxacum officinale 158 ¦V Morszczyn Fucus vesiculosus 246 ¦ Mydlnica lekarska Sapponaria officinalis 234 ¦ ¦ ------ Myszoploch klujący Ruscus aculeatus 42 ¦Y m$w ¦Y Nagietek lekarski Calendula officinalis 220 * Nawloć pospolita Solidago virga-aurea 200 ¦ ....... BSSS Nostrzyk żółty Melilotus officinalis 210 .#,... Oliwka europejska Olea europaea 38 A Oman wielki Inula helenium 240 V , „i •¦¦ˇ Ostropest plamisty Silybum marianum 196 :>. • Owies zwyczajny Avena sativa 170 ¦ Ożanka nierównoząbk. Teucrium scorodonia 236 *¦ Pięciornik gęsi Potentilla anserina 186 ¦ Pięciornik kurzyślad Potentilla erecta 188 ¦#» ˇ Płucnica islandzka Cetraria islandica 226 ¦ WM Podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria 114 ¦ ¦ Podbiał pospolity Tussilago farfara 150 ::*>*•• Pokrzywa zwyczajna i żegawka Urtica dioica + urens 70 > ¦ ..;:: Poziewnik piaskowy Galeopsis segetum 236 ¦ Przelot pospolity Anthylis yulneraria 212 ¦ Przywrotnik Alchemilla vulgaris 92 ¦ ¦ Rdest ptasi Polygonum aviculare 214 ¦ mxmm Rozmaryn lekarski Rosmarinus officinalis 242 A # .+ .. Rumianek pospolity Matricaria chamomilla 184 • Ruta zwyczajna Ruta grayeolens 210 4 Rutwica lekarska Galega officinalis 100 Rzepik pospolity Agrimonia eupatoria 178 mm ¦ Skrzyp polny Equisetum arvense 226 Si> Starzec Fuchsa Senecio fuchsii 218 Stokrotka pospolita Bellis perennis 134 «** ....... Szaklak pospolity Rhamnus cathartica 54 Szałwia lekarska i łąkowa Salvia officinalis + S.pratensis 122/264 :>¦ Szczaw zwyczajny Rumex acetosa 72 ¦ Szparag ostrolistny Asparagus acutifolius 68 isśsśś V Ślaz dziki Malva sylvestris 230 *A Śliwa tarnina Prunus spinosa 34 • '...... ' Świetlik wyprężony Euphrasia stricta 218 mm ; *,.,.- Tasznik pospolity Capsella bursa-pastoris 88 ¦ i:mź- ¦ Topola osika Populus tremula 204 mm mmmm mm ¦ Trędownik bulwiasty Scrophularia nodosa 224 :*fr Turzyca piaskowa Carex arenaria 202 mm V mm wLm Ukwap dwupienny Antenaria dioica 194 * Werbena lekarska Verbena officinalis 222 ¦ Wiązówka błotna Filipendula ulmaria 204 mm *» ssst:;:::;:::::::;:::;:: tmmmm Wierzba biała Salix alba 206 A :::::::::::::::::::::::::: Wilżyna ciernista Ononis spinosa 198 V ,,ą ¦ Wrzos zwyczajny Calluna vulgaris 200 :::* ,,,,.. Ziarnopłon wiosenny Ficaria verna 82 S!S*» Żankiel zwyczajny Sanicula europaea 214 B ¦ :::. Żarnowiec miotlasty Sarothamnus scoparius 206 ,,*¦., Żywokost lekarski Symphytum officinale 216 Y '•ˇ . Terminy botaniczne baldach - parasolowaty kwiatostan baldaszek - baldach II rzędu: szczytowe, małe baldachy jako promienie bal-dachu głównego dolny (kwiat) - zalążnia stoi poniżej nasady kielicha i korony drobny gatunek- lokalnie wykształcony podgatunek lub rasa dwukomorowy - zalążnia dzieli się na dwie komory nasienne dwupienny - kwiaty męskie i żeńskie rosną na różnych roślinach górny (kwiat) - zalążnia stoi powyżej nasady kielicha i korony jednopienny - ta sama roślina tworzy kwiaty męskie i żeńskie kwiaty języczkowate - kwiaty w kwiatostanach roślin złożonych, które mają brzeg rozszerzony w krótszy lub dłuższy języczek kwiaty nijakie - bez pręcików i słupków, nie tworzące owocu kwiaty rurkowate - kwiaty w kształcie rurki w kwiatostanie złożonych; ich brzeg korony nie rozszerza się w języczek listki podkwiatowe - listki w pobliżu kwiatów, odmienne od zwykłych liści miodnik - gruczoł wydzielający nektar nieparzysty-liść złożony ma odcinek końcowy odcinek końcowy-najbardziej zewnętrzny listek częściowy na osi liściowej w liściach nieparzystopierzastych okrywa - listek u nasady baldacha parzysty - odcinki liścia pierzastego tworzą pary, nie ma odcinka końcowego paznokieć - dolna, silnie zwężona część płatka korony pokrywka - listek u nasady baldaszka przysadka - liść, często łuskowaty, z którego pachwiny wyrastają kwiaty puch kielichowy - organ lotny z włosów lub szczecinek na owocach (w rodzinie złożonych) siedzący - bez ogonka skrzydełka - dwa boczne płatki korony w kwiatach motylkowych szczytowy- na końcu łodygi uszko - mały, łatkowaty wyrostek w pachwinie - w kącie między liściem a łodygą workowaty - rozszerzony w postaci worka wycięty - mający zagłębienia na brzegu liści lub płatków korony z paznokciem - forma płatka korony z silnie zwężoną nasadą (na przykład u goździków) żagielek - górny płatek korony w kwiatach motylkowych Autorzy fotografii J. Apel: str. 29 g.p., 39 d.p., 47 g.p., 47 d.p., 61 g.l., 71 d, 77 d.l., 87 g.l, 88 d., 89 d., 93 g.l., 93 d.l., 111 g.l., 145 d., 175 d., 179 g., 197 g.t., 203 g.p, 205 g.l, 213 g.l, 221 d, 223 d.l, 235 g.p, 237 d.l, 239 g.p, 241 d.; Bio-lnfo: Synatzschke str. 17 g.l.; Grossmann str. 25 g.l.; Toenges 65 g.p.; Jorek str. 137 d.; Horstmann str. 161 d.; R. Cramm: str. 35 g.l, 35 g.p, 109 d, 131 d.p., 143 g, 147 g, 173 g.l, 183 d.p, 189 g, 247 d.; Dr J. Grau: str. 79 g.p, 85 d.p, 105 g.; H. J. Hagę: str. 203 g.l.; R. Haslberger: str. 21 g.p, 31 d.p, 45 d.l, 47 d.l, 61 d.l, 67 d.l, 105 d.p, 133 g.p, 141 d, 171 g.l, 179 d.p, 211 g, 219 g.; H. Heppner: str. 41 g.l, 53 g.l, 87 g.p, 105 d.l, 117 g.l, 207 g.l, 229 g.p.; W. Irsch: str. 145 g, 151 d.l, 207 d.p.; G. Kalden: str. 135 g, 169 d.l, 201 g.; W. Layer: str. 15 g, 47 g.l, 151 d.p, 197 g.p, 239 d.p.; Archiwum Ilustracji J. Lin-denburger: Jacana/Rene Volert str. 19 d.p.; JacanaA/iard str. 53 d.p.; Jacana/Kónig sir. 185 d.l, 185 d.p.; Agencja Ilustracyjna Mauritius: Kohlhaupt str. 51 d.l.; B. Miinker: str. 91 d, 99 d, 149 d, 185 g.p, 201 d.l, 217 d.p.; H. Partsch: str. 17 d.l, 135 d, 231 d.; M. Pforr: str. 13 g.l, 15 d.p, 23 g.p, 27 d.p, 35 d.p, 57 g.l, 81 d.p., 115 d.p., 127 d.l., 171 d, 203 d.p, 239 d.l.; W. Pilz: str. 171 g.p, 187 g.l.; Dr E. Pott: str. 25 g.p, 27 d.l, 31 g.l, 35 d.l, 69 g, 83 d, 95 g.p, 131 g, 143 d, 151 g.l, 161 g, 183 g, 193 g.l, 225 g.p, 229 g.l.; G. Quedens: sir. 41 d.p.; H. Reinhard: str. 13 g.p, 29 d.l, 45 g.l, 49 d.p, 53 g.p, 55 d.l, 59 g.l, 73 d, 89 g.p, 109 g, 119 d„ 121 d, 199 g.l, 207 d.l, 217 di, 221 g, 235 g.l, 243 g.l, 233 g.p.; G. Riidel: str. 117 d.l.; Dr. F. Sauer: str. 77 d.p.; S. Seidl: str. 21 d.p, 29 d.p., 37 g.l, 49 g.p, 55 g.l, 65 d, 205 d.p, 211 d, 223 g.p.; W. Schacht: str. 19 d.l, (Skróty; d. - na dole, d.l. - na dole po lewej, d.p. -lewej, g.p. - na górze po prawej). 23 g.l.; H. Schrempp: str. 13 d.p, 19 g.l, 19 51 g.p, 21 d.l, 23 d.p, 27 g.l, 29 g.l, 31 d.l, 33 33 g.l, 33 g.p, 37 g.p, 39 g, 39 d.l, 41 g.p, 41 33 d.l, 43 g.p, 43 d.p, 49 g.l, 51 g.l, 51 g.p, 51 ), d.p, 53 d.l, 55 g.p, 55 d.p, 57 g.p, 57 d.l, 59 , 153 g, 153 d.l, 153 d.p, 155 g, 155 d, 157 g, H. 157 d, 159 d, 173 d, 175 g, 177 g, 181 g, 187 I, g.l, 187 g.p, 191 d, 193 d.p, 195 g, 195 d.l, }, 197 d, 203 d.l, 205 d.l, 207 g.p, 209 g.p, 209 59 d, 213 d, 215 g, 215 d, 217 g.l, 223 g.l, 225 ), d.p, 227 d.p, 229 d, 231 g.p, 233 g, 235 d, n- 237 g.l, 239 d.l, 241 g, 243 d.l, 243 d.p, 245 >.; g, 245 d, 247 g.; Schuhmacher: str. 31 g.p, 43 ir. d.l, 45 d.p, 119 g.p, 141 g.p, 169 d.p, 209 g.l, ri- 225 g.l, 227 d.l, 233 d.l, 233 d.p.; K. Schwam- 31 mberger: str. 45 g.p, 97 g, 103 g.; G. Stein- H. bach: str. 13 d.l, 17 g.p, 21 g.l, 89 g.l, 115 g.l, ir. 115 g.p, 117 g.p, 127 d.p, 189 d.l, 189 d.p, 199 I, d„ 205 g.p.; G. Synatzschke: str. 17 d.p, 33 d.p, 59 37 d.p, 43 g.l, 57 d.p, 67 d.p, 171 g.p.; H. It: Wohler: str. 15 d.l.; K. Wolfstetter: str. 23 d.l, 37 i, d.l, 49 d.l, 69 d, 79 g.l, 81 d.l, 83 g, 107 d„ j, 113 g.l, 117 d.p, 131 d.l, 159 g, 169 g.l, 179 11 d.l, 181 d, 183 d.l, 191 g, 193 d.l, 195 d.l, 201 19 d.l, 213 g.p, 219 d, 223 d.p, 231 g.l, 237 g.p, )9 237 d.p.; K. Wothe: str. 27 g.p, 61 d.p, 81 g, 85 J1 d.l, 93 d.p, 95 g.l, 95 d.l, 107 g, 173 g.p, 177 17 d, 187 d, 199 g.p, 225 di; H. Zettl: str. 103 d, l\ 193 g.p, 217 g.p.; G. Ziesler: str. 25 d.p, 25 d.l.; )5 ilustracja w tytule wewnętrznym; S. Seidl; ilust- I, racje części ogólnej: G. Steinbach. . - na dole po prawej, g. - na górze, g.l. - na górze po Wykaz gatunków Achillea millefolium 146,253 Achillea ptarmica 146 Acorus caiamus 178 Actaea spicata 54 Aegopodium podagraria 114 Aesculus hippocastanum 212 Agrimonia eupatoria 178 Alchemilla migam 92 Allium ascaionicum 64 4#tM carinatum 66 ANim cepa 64 ,4///um moly 64 4///um oleraceum 66 ^///um poram 64 Mum saf/Vs/um lanceolatum 144 C/Vs/um oleraceum 142 C/rs/um pa/usfre 140 Cw/om spinosissimum 142 C/rs/um w/03re 144 Cis pospolity 42 0?/cus benedictus 176 Cochlearia officinalis 92 Co/a acuminata 265 Co/a /era 265 Comailaria majalis 44 Coriandrum sativum 186 Cornus maj 28 Cornt/s sanguinea 58 Cotoneaster horiiontalis 44 Cotoneaster integerrima 10 Cotoneaster tomentosa 10 Crambe maritima 88 Crataegus oxyacantha 22 Cucurbita pepo 262 Cykoria podróżnik 144, 251 Cyna/a cardunculus 138, 263 Cynara scolymus 263 Czarnuszka damasceńska 184 Czarnuszka polna 184 Czarnuszka siewna 184 Czechrzyca grzebieniowa 112 Czeremcha amerykańska 36 Czeremcha zwyczajna 36 Czerniec gronkowy 54 Czerwona lilia górska 66 Czosnek grzebieniasty 66 Czosnek niedźwiedzi 64 Czosnek pospolity 64,261 Czosnek zielonawy 66 Czosnek żółty 64 Czworolist pospolity 52 Czyściec błotny 120 Czyściec japoński 120 Daphne mezereum 46 Dąb bezszypułkowy 222 Dąb szypułkowy 222 Dereń świdwa 58 Dereń właściwy 28 Digitalis ianata 266 Digitalis purpurea 266 Drabinki 186 Drapacz lekarski 176 Drzewo poziomkowe 28 Dymnica drobnokwiatowa 192 Dymnica pospolita 192 Dymnica różowa 192 Dymnica szerokodziałkowa 192 Dynia zwyczajna 262 Dzięgiel leśny 174 Dziewanna wielkokwiatowa 238 Dziewicze ziele 186 Dziki bez hebd 58 Oziki bez koralowy 48 Dziki bez czarny 32,163,259 Dzikie wino 56 Dziurawiec pospolity 168 Dzwonek alpejski 130 Dzwonek brzoskwiniolistny 130 Dzwonek jednostronny 130 Dzwonek ogrodowy 130 Dzwonek pokrzywol istny 130 Dzwonek rapunkuł 130 Dzwonek szczeciniasty 130 Dzwonek szerokolistny 130 Ecninacea angustifolia 266 284 Echinacea purpurea 266 Empetrum nigrum 56 Endywia 144 Ephedra distachya 42 Epilobium angustifolium 106 Eguisetum anense 226 Eryngium amethystinum 108 Eryngium campestre 108 Eryngium maritimum 108 Eryngium ptanum 108 Estragon 136 Euonymus europaea 46 Euphrasia rostkoviana 218 Euphrasia stricta 218 Farbownik lekarski 118 Fenkuł włoski 110 Ficaria vema 82, 254 Filipendula hexapetala 204 Filipendula ulmaria 204 Filipendula vulgaiis 204 Fiołek polny 220 Fiołek trójbarwny 220 Fiołek wonny 228 Foeniculum capiiiaceum 110 Foeniculum vulgareWQ Fragaria vesca 14 Frangula ainus 54 Fraxinus excelsiot 192 Fucus vesicuiosus 246 Fumaria ollicinaiis 192 Galega officinalis 100 Galeopsis segetum 236 Gaiinsoga ciiiata 148 Galinsoga parviflora 148 Gaiinsoga guadriradiata 148 Gaiium odoratum 198 Gaiium sikaticum 198 Geranium robertianum 190 Geum rivale 96 Geum urbanum 96,249 Gęsia stopa 208 Gęsiówka 186 Ginkgo biioba 265 Glechoma hederacea 122,255 Glycyrrhiza glabra 265 Głowienka pospolita 120 Głowienka wielkokwiatowa 120 Głóg dwuszyjkowy 22 Głóg jednoszyjkowy 22 Gorczyca jasna 84,263 Gorczyca polna 84.263 Gorczycznik pospolity 86 Gorczycznik wiosenny 86 Goryczel jastrzębcowaty 154 Gorysz miaż 176 Gratiola officinalis 244 Groszek bulwiasty 100 Groszek czerwony 102 Gwiazdnica pospolita 80 Hamamelis virginiana 265 Haronga 265 Haronga madagascariensis 265 Hedera heiix 56 Heracleum sphondyiium 116 Hippophae rhamnoides 24 Hiszpański złoty oset 146 Humulus lupulus 170 Hypericum pertoratum 168 llex aquifolium 44 ilex paraguaiensis 264 Impeiatoiia ostruthium 176 Inula helenium 240 Irga kutnerowała 10 Irga rozesłana 44 Irga zwyczajna 10 Jambul 265 Jarząb brekinia 22 Jarząb mączny 20 Jarząb nieszpułkowy 10 Jarząb pospolity 20 Jarzębina 20 Jaskier rozłogowy 82 Jasnota biała 124,257 Jałowiec pospolity 30 Jemioła pospolita 60,253 Jesion wyniosły 192 Jeżówka 266 Jeżyna ostrężyna 34 Jeżyna popielica 34 Juglans regia 224 Juniperus communis 30 Kaczyniec 82 Kalina hordowina48 Kalina koralowa 48 Kapusta warzywna 261 Karbieniec pospolity 246 Karczoch hiszpański 138, 263 Karczoch zwyczajny 263 Kasztan jadalny 232 Kasztanowiec zwyczajny 212 Kminek zwyczajny 261 Knieć błotna 82 Kokornak powojnikowaty 240 Kokoryczka wielokwiatowa 52 Kokoryczka wonna 52 Kolcorośl 42 Kolendra siewna 186 Komonica skrzydlatostrąkowa 102 Komosa biała 74 Komosa strzałkowata 74 Koniczyna błotna 182 Koniczyna łąkowa 102 Konitrut błotny 244 Konwalia majowa 44 Koper ogrodowy 261 Koper włoski 110 Kora eh i nowa 265 Korzeń wężowy 266 Kozibród łąkowy 152 Kozieradka pospolita 174 Kozłek lekarski 168 Kruszyna pospolita 54 Krwawnik kichawiec 148 Krwawnik pospolity 148, 253 Krwiściąg lekarski 94 Krwiściąg mniejszy 94 Krzyżownica górska 180 Krzyżownica gorzka 180 Krzyżownica gorzkawa 180 Kuklik pospolity 96,249 Kuklik zwisły 96 Kulczyba 266 Lactuca perennis 154 Lactuca virosa 154 Lak pospolity 208 Laminaria digitata 160 Laminaria saccharina 160 Lamium album 124, 257 Lathyrus tuberosus M Laurowiśnia wschodnia 54 Laurus nobilis 52, 260 Lavandula angustifolia 172 Lawenda wąskolistna 172 Lebioda 74 Lebiodka majeranek 244 Lebiodka pospolita 244 Leonurus cardiaca 208 Lepidium sativum 263 Lepiężnik biały 188 Lepiężnik różowy 150 Lepnica rozdęta 80 ieucanthemum vulgare 134 Lemticum officinale 196 Ligustr pospolity 56 Ligustrum vulgare 56 Liście haronga 265 Lipa drobnolistna 222 Lipa szerokolistna 222 Listownica cukrowa 160 Listownica palczasta 160 Litwor 174 Lonicera caprifoiium 10, 50 Lonicera coeruiea 58 Lonicera nigra 58 Lonicera periclymenum 50 Lonicera xyiosteum 10,50 Lotus siiiguosus 102 Lubczyk ogrodowy 196 Lukrecja gładka 265 Lwi ogon 208 Lwie serce 208 Lycopus europaeus 246 Łoboda ogrodowa 76 Loboda oszczepowata 76 Łopian większy 146 Macierzanka piaskowa 238 Mahonia aąuifoiium 30 Mahonia ostrolistna 30 Mahonia pospolita 30 Mak lekarski 266 Mak polny 228 Malina kamionka 18 Malina moroszka 16 Malina tekszla 18 Malina właściwa 16 Malva neglecta 132, 230 Malva syivestris 230 Marchewnik anyżowy 112 Marrubium vuigare 234 Maruna bezwonna 184 Marzanka wonna 198 Matę 264 Matricaria chamomilla 184 Matricaria inodora 184 Mącznica lekarska 26 Melia 46 Melia azedarach 46 Melitotus altissimus 210 Melilotus officinalis 210 Melisa lekarska 172 Melissa officinalis 172 Mentha x piperita 194 Menyanthes trifotiata 182 Męczennica 264 Mięta nadwodna 194 Mięta pieprzowa 194 Mięta zielona 194 285 Mikołajek ametystowy 108 Mikołajek nadmorski 108 Mikołajek polny 108 Mikołajek płaskolistny 108 Miłorząb dwuklapowy 265 Miodunka piamista 118, 255 Mlecz kolczasty 156 Mlecz polny 156 Mlecz zwyczajny 156 Mniszek pospolity 158, 251 Modrak morski 88 Moroszka 16 Morszczyn pęcherzykowaty 246 Morus alba 38 Morus nigra 38 Morus rubra 38 Morwa biała 38 Morwa czarna 38 Morwa czerwona 38 Mydlnica lekarska 234 Myrrbis odorata 112 Myszopłoch kłujący 42 Nagietek lekarski 220 Nagietek polny 220 Naparstnica purpurowa 266 Naparstnica wełnista 266 Nasturcja ogrodowa 263 Hasturtium officinale 86,254 Nawłoć pospolita 200 Nigella amnsis 184 Nigella damascena 184 Nigella satm 184 Nostrzyk wyniosły 210 Nostrzyk żółty 210 Obrazki plamiste 44 Ocimum basilicum 261 Oczar wirginijski 265 Oenotbera biennis 106 Ognicha 84,263 Olea europaea 38 Oliwka europejska 38 Oman wielki 240 Ononis spinosa 198 Onopordon acanthium 138 Origanum prismaticum 244 Origanum vulgare 244 Orlica pospolita 158 Orzech Cola 265 Orzech czarny 224 Orzech włoski 224 Osika 204 Ostrogowiec czerwony 128 Ostrogowiec wąskolistny 128 Ostrokrzew kolczasty 44 Ostropest plamisty 196 Ostrożeń błotny 140 Ostrożeń głowacz 140 Ostrożeń kolczasty 142 Ostrożeń krótkołodygowy 140 Ostrożeń lancetowaty 144 Ostrożeń warzywny 142 Ostrożeń zwisły 140 Owies zwyczajny 170 Oxaiis acetoselia 104 Oxycoccus guadripetalus 26 Oxycoccus guadripetalus 26 Ożanka nierównoząbkowa 236 Padus avium 36 Padus serotina 36 Panax gin-seng 265 Papaver rhoeas 228 Papaver somnilerum 266 Paris guadrifoiia 52 Parthenocissus guinguefolia 56 Parthenocissus tricuspidata 56 Passiflora incarnata 264 Pasternak zwyczajny 114 Pdstinaca sativa W Perski bez 46 Petesites albus Mi Petasites hybridus 150 Petasites officinalis 150 Petroselinum hortense 263 Petroselinum sativum 263 Peucedanum ostrutbium 176 Pbyteuma spicatum 132 Picris hieracioides 154 Pieprzyca siewna 263 Pieprzycznik przd rożny 90 Pietruszka zwyczajna 263 Pięciornik gęsi 186 Pięciornik kurze ziele 188 Pięciornik kurzyślad 188 Pimpinella anisum 232 Pimpinella major110 Pimpinella saxifraga 110 Piołun 136 Plantago ianceolata 126 Planłago major 126 Plantago media 126 Płucnica islandzka 226 Podagrycznik pospolity 114 Podbiał pospołity 150,256 Pokrzyk wilcza jagoda 60 Pokrzywa zwyczajna 70, 252 Pokrzywa żegawka 70 Polygala amara 180 Polygala amarella 180 Poiygonatum multiflorum 52 Polygonatum odoratum 52 Polygonum aviculare 214 Polygonum bistorta 72 Populus tremuia 204 Popłoch pospolity 138 Por 64 Portulaca grandiflora 104 Portulaca oleracea ssp. sativa 104 Portulaca oleracea 104 Portulaka pospolita 104 Portulaka wielkokwiatowa 104 Porzeczka alpejska 12 Porzeczka czarna 32 Porzeczka czerwona 32 Porzeczka zwyczajna 32 Potentilla anserina 186 Potentilla erecta 188 Poterium 265 Poterium spinosum 265 Poziewnik piaskowy 236 Poziomka pospolita 14 Prawoślaz lekarski 230 Prunella grandiflora 120 Prunella wlgaris 120 Prunus laurocerasus 54 Prunus mabaieb 36 Prunus padus 36 Prunus serotina 36 Prunus spinosa 34 Przelot pospolity 212 Przestęp dwupienny 46 Przełącznik bobowniczek 124 Przetacznik bobownik 124 Przetacznik wodny 124 Przęśl dwukłosowa 42 Przytulią leśna 198 Przywrotnik zwyczajny 92 Psianka czarna 60 Psianka kosmata 60 Psianka słodkogórz 50 Pteridium aouilinum 158 Puimonaria officinalis 118,255 Quercus petraea lit Ouercus robur 222 duercus sessiiis 222 Ranunculus repens 82 Raphanus rapbanistrum 84 Rauwolfia serpentina 266 Rdest ptasi 214 Rdest węzownik 72 Hbamnus cathartica 54 Rbamnus frangula 54 Ribes alpinum 12 Ribes nigrum 32 Ribes rubrum 32 Ribes scblechtendalii 32 Ribes \/ulgare 32 Rokitnik zwyczajny 204 Rosa canina 14, 258 Rosa dumetorum 14 Rosmarinus officinalis 242 Roszpunka warzywna 128 Rozchodnik ościsty 98 Rozchodnik purpurowy 98 Rozchodnik wielki 98 Rozmaryn lekarski 242 Róża dzika 14,258 Róża płotowa 14 Rubus arcticus 18 Rubus caesius 34 Rubus cbamaemorus 16 Rubus fruticosus 34 Rubus idaeus 16 Rubus saxatilis 18 Rukiew wodna 86,254 Rumex acetosa 72, 254 Rumex acetoselia 72 Rumex alpinus 190 Rumianek pospolity 184 Ruscus aculeatus 42 Ruta graveolens 210 Ruta zwyczajna 210 Rutwica lekarska 100 Rzepik pospolity 178 Rzeżucha łąkowa 90 Rzodkiew świrzepa 84 Salicomia europaea 76 Salicornia herbacea 76 Saiix alba 206 Salix fragilis 206 Salsola cali 78 Salvia officinalis 264 SalviapratensisM2,264 Sambucus ebulus 58 Sambucus nigra 32,163, 259 Sambucus racemosa 48 Sanguisorba minor 94 Sanguisorba officinalis 94 Sanicula europaea 214 Saponaria officinalis 234 Sarothamnus scoparius 206 286 Sałata jadalna 154 Sałata jadowita 154 Sałata trwała 154 Sałatka morska 160 Scandix pecten-veneris 112 Scolymus bispanicus 146 Scorzonera bispanica 152 Scorzonera parviflora 152 Scorzonera purpurea 152 Scropbularia nodosa 224 Sedum maximum 98 Sedum purpureum 98 Sedum reflexum 98 Sedum telepbium 98 Seler zwyczajny 262 Senecio fuchsii 218 Senecio nemorensis 218 Serdecznik pospolity 208 Siiene inflata 80 Silene wnosa 80 Siiene wlgaris 80 Silybum marianum 196 Sinapis alba 84, 263 Sinapis arvensis 84, 263 Skrzyp polny 226 Smilax aspera 42 Solanka kolczysta 78 Solanom dulcamara 50 Solanum luteum 60 Solanum nigrum 60 Solidago wga-aurea 200 Soliród zielny 76 Soncbus arvensis 156 Soncbusasper 156 Soncbus oieraceus 156 Sorbus aria 20 Sorbus aucuparia 20 Sorbus cbamaemespiius 10 Sorbus torminalis 22 Srebrnik 186 Stacbys palustris 120 Stacbys sieboldii 120 Starzec Fuchsa 218 Starzec gajowy 218 Sfe//ar/a media 80 Stokrotka pospolita 134 Stropbantus gratus 266 Strophantus kombe 266 Strycbnos nux-vomica 266 Suchodrzew 10, 50 Sympboricarpos albus 48, 60 Sympboricarpos orbiculatus 46 Sympboricarpos riwlaris 60 Sympbytum officinale 216 Syzygium jambolanum 265 Szakłak pospolity 54 Szalotka 64 Szanta zwyczajna 234 Szarłat tępolistny 78 Szarłat zwisły 78 Szałwia lekarska 264 Szałwia łąkowa 122, 264 Szczaw alpejski 190 Szczaw polny 72 Szczaw zwyczajny 72, 254 Szczawik zajęczy 104 Szczypiorek 64 g cienkolistny 68 g krzewiasty 68 Szparag lekarski 68 Szparag nadmorski 68 Szparag ostrolistny 68 Ślaz dziki 230 Ślaz zaniedbany 132,230 Śledziennica naprzeciwlistna 98 Śledziennica skrętolistna 98 Śliwa tarnina 34 Śnieguliczka biała 48,60 Śnieguliczka koralowa 48 Świbka morska 68 świetlik wyprężony 218 Świetlik łąkowy 218 7araxacum officinale 158, 251 Tarnina 34 Tasznik pospolity 88,254 Tatarak zwyczajny 178 Taxus baccata 42 Jetragonolobus maritimus 102 Jetragonolobus purpureus 102 Jeucrium scorodonia 236 Tbymus seipyiium 238 Jhymus wlgaris 268 filia cordata 222 lilia piatypbyllos 222 Toinowate 266 Topola osika 204 Tragopogon pomfolius 152 Jragopogon pratensis 152 Trędownik bulwiasty 224 Jrifolium pratense 102 Triglocbin maritimum 68 Jrigonella pboenum-graecum 174 Tripleurospermum inodorum 184 Trójliść 182 Jropaeolum majus 263 Trybuła leśna 116 Trymbulka 64 Trzmielina zwyczajna 46 Turzyca piaskowa 202 Jussilago farfara 150,256 Tymianek właściwy 238,268 Tysiącznik 180 Ukwap dwupienny 194 Ulva lactuca 160 Urtica dioica 70,252 Urtica urens 70 Vaccinium corymbosum 40 Vaccinium myrtilfus 40 Vaccinium oxycoccus 26 Vaccinium uliginosum 40 yaccinium vitis-idaea 24 Waleriana officinalis 168 yalerianella locusta 128 Verbascum densiflorum 238 Verbascum tbapsiforme 238 Werbena officinalis 242 Veronica anagatlis 124 yeronka aguatica 124 Veronica beccabunga 124 Viburnum lantana 48 Viburnum opulus 48 yinca minor 216 Viola arvensis 220 Viola odorata 228 Viola tricolor 220 yiscum album 60, 253 Warzucha lekarska 92 Watka 160 Wawrzyn szlachetny 52, 260 Wawrzynek wilczełyko 46 Werbena pospolita 242 Wężymord czarny korzeń 152 Wężymord drobnokwiatowy 152 Wężymord stepowy 152 Wiązówka bulwkowa 204 Wiązówka błotna 204 Wiciokrzew błękitny 58 Wiciokrzew czarny 58 Wiciokrzew pomorski 50 Wiciokrzew przewiercień 10, 50 Wiciokrzew suchodrzew 10,50 Wierzba biała 206 Wierzba krucha 206 Wierzbówka kiprzyca 106 Wiesiołek dwuletni 106 Wilcza jagoda 60 Wilżyna ciernista 198 Winobluszcz pięciolistkowy 56 Winobluszcz trójdzielny 56 Wiśnia wonna 36 Wrzos zwyczajny 200 Zerwa kłosowa 132 Ziarnopłon wiosenny 82, 254 Zielistka biała 66 Zielistka czerwona 66 Zielistka wiechowata 66 Zioło Maggi 196 Złocień właściwy 134 Żankiel zwyczajny 214 Żarnowiec miotlasty 206 Żeń-szeń 265 Żółtlica drobnokwiatowa 148 Zółtlica owłosiona 148 Zółtokorzeń 66 Żurawina amerykańska 26 Żurawina błotna 26 Żywokost lekarski 216 Ć-KJ I LEKSYKON PRZYRODNICZY To seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków. ES Drzewa H Grzyby H Ptaki lądowe ES Minerały H Ssaki ES Ptaki wodne H Motyle ES Zioła i owoce leśne ? Ryby morskie Seria obejmuje następujące tytuły: ? Skamieniałości ? Gady i płazy ? Ryby słodkowodne ? Owady ? Gwiazdy ? Tereny wilgotne ? Trawy ? Życie i przeżycie LEKSYKON PRZYRODNICZY 0 Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla miłośników przyrody ¦ Szczegółowe opisy europejskich gatunków dziko rosnqcych owoców, warzyw oraz ziół ¦ Kolorowe fotografie okazów wszystkich omawianych gatunków ¦ Rysunki ułatwiające rozpoznawanie roślin ¦ Opisy właściwości leczniczych poszczególnych gatunków, sposób przyrządzania leczniczych mikstur, naparów, maści i zasady ich stosowania ¦ Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków ISBN 83-7129-274-0 Opisy 252 gatunków, 355 kolorowych fotografii, 352 rysunki ISBN 83-7129-274-0 Nr 1504 9788371292743