tytu�: "Klucz do Biblii" autor: Herinkton Przedmow� opatrzy� Rolland de Voux OP
 Instytut Wydawniczy Pax
 Warszawa 1997
 Tytu� orygina�u Key to the Bible (C) by Alba House, Staten Island, N. Y. 1975 (C) by Rev. Wilfred Harrington, O P, 1975 (C) for the Polish translation by J�zef Marz�cki, Warszawa 1995 Orygina� zosta� opatrzony nast�puj�cymi pozwoleniami w�adz ko�cielnych I-II Nihil obstat: Very Rev. Gilbert J. Graham OP, Censor Librorum Imprimatur: t Most Rev. Cletus F. O'Donnell JCD Administrator, Archdiocese of Chicago III Nihil obstat: Rev. Bernard O'Riley OP, Rev. Augustine Rock OP Censores Deputati Imprimatur: t Most. Rev. John P. Cody DD, Archbishop of Chicago May 25, 1966 Projekt ok�adki i stron tytu�owych Jerzy Grzegorkiewicz Redaktor wznowienia Zofia Olszewska Indeks sporz�dzili Cyprian Wilanowski W�adys�aw Zaremba Redaktor techniczny Ewa D�bnicka ISBN 82-211-0277-8
 Nota od wydawcy Wilfrid J. Harrington, autor znany ju� naszemu Czytelnikowi z wydanej w Instytucie Wydawniczym Pax w 1977 r. Teolog����ii biblijnej, w latach 1965 -1966 opublikowa� w Chicago w The Priory Press trzytomowe Wprowadzenie do Pisma �wi�tego. W latach 1974-1975 dzie�o to, zrewidowane przez Autora, zosta�o wydane jako trzy oddzielne broszurowe tomy przez Alba House Communications w Canfield, Ohio. Niniejszy przek�ad zosta� dokonany z tego wydania: poszczeg�lne cz�ci odpowiadaj� trzem tomom orygina�u. Przedmow� i S�owo wst�pne do tomu I potraktowali�my jako wprowadzenie do ca�ej pracy.
 Spis tRe�ci
 S�owo wst�pne Przedmowa Wykaz skr�t�w Cz�� pierwsza: Objawienie: Biblia Rozdzia� I: S�owo pisane Ksi�gi Biblii Formowanie si� Biblii Stary Testament Nowy Testament Pisma biblijne w porz�dku chronologicznym Rozdzia� II: Natchnienie biblijne i prawda Pisma �wi�tego Fakt natchnienia biblijnego Natchnienie w Biblii Objawienie w Bibli Teologia natchnienia Prawda Pisma �wi�tego Rozdzia� III.~ Interpretacja Pisma �wi�tego S�owo Boga do ludzi Formy literackie Lud s�owa Biblia w Ko�ciele Rozdzia� IV: Kanon Pisma �wi�tego Kanon i kanoniczno�� Ksi�gi deuterokanoniczne i apokryficzne Tworzenie si� kanonu Historia kanonu Starego Testamentu Historia kanonu Nowego Testamentu Natura kanoniczno�ci Rozdzia� V.~ Krytyka biblijna
 Krytyka tekstowa Krytyka werbalna Warianty mimowolne Warianty umy�lne Krytyka zewn�trzna Krytyka wewn�trzna Krytyka literacka J�zyk Kompozycja Analiza tre�ci ksi�gi Konieczno�� wy�ledzenia �r�de� Forma literacka Geneza utworu �wiadectwo zewn�trzne �wiadectwo wewn�trzne Krytyka historyczna Rozdzia� VI: Zarys historii Izraela �wiat pocz�tk�w Izraela �wiat staro�ytny w trzecim tysi�cleciu przed Chr. Mezopotamia Egipt Palestyna W przededniu ery patriarch�w Mezopotamia Egipt Palestyna Era patriarch�w Mezopotamia Egipt Hetyci Habiru Palestyna Patriarchowie Exodus i podb�j T�o historyczne Egipt Ludy morskie Kanaan Exodus Podb�j Okres S�dzi�w T�o historyczne Amfiktionia Okres S�dzi�w Sytuacja polityczna w pocz�tkach okresu S�dzi�w Izraelici Kananejczycy i podzia� Izraela Filistyni Transjordania S�dziowie Otniel Ehud Reakcja kananejska Medianici Transjordania Niebezpiecze�stwo filisty�skie Powstanie monarchii Instytucja monarchii Tradycje Tradycja antymonarchiczna (1 Sm 8; 10,17-24; 12) Tradycja monarchiczna (1 Sm 9; 10,1-16; 11) Panowanie Saula Panowanie Dawida (ok. 1010-970) Wojna o niepodleg�o�� Pa�stwo Dawida Zaburzenia wewn�trzne Nast�pstwo tronu Panowanie Salomona (ok. 970-931) Pa�stwo Salomona Administracja kr�lestwa Wielkie budowle Odwrotna strona medalu Podzielona monarchia Roz�am (1 Krl 12; 2 Krn 10) Historyczne t�o podzielonej monarchii Asyria Egipt Damaszek Babilon Kr�lestwo Izraela Dynastia Jeroboama Jeroboam I (931-910): 1 Krl 12,20 - 14,20; por. 2 Krn 13
 Nadab (910-909): 1 Krl 15,25-32 Dynastia Baszy Basza (909-886): 1 Krl 15,33 -16,7 Ela (88~885): 1 Krl 16,8-14 Zimri (885
 Dynastia Omriego Omri (885-874): 1 Krl 16,23-28 Achab (874-853): 1 Krl 16,19 - 22,40 Ochozjasz (853-852): 1 Krl 22,52 - 2 Krl 1,18 Jehoram (852-841 ): 2 Krl 3,1 - 10,17 Dynastia Jehu Jehu (841-814): 2 Krl 10,28-36 Jehoachaz (81~798): 2 Krl 13,1-9 Jehoasz (798-783): 2 Krl 13,10-13 Jeroboam II (783-743): 2 Krl 14,23-29 Zachariasz (743): 2 Krl 15,8-12 Szallum (743): 2 Krl 15,13-16 Dynastia Menachema Menachem (743-738): 2 Krl 15,17-22 Pekachiasz (738-737): 2 Krl 15,23-26 Pekach (737-732): 2 Krl 15,27-31 Ozeasz (732-724): 2 Krl 17,1-4 Kr�lestwo Judy Roboam (931-913): 1 Kr1,14,21-31; 2,Krn 10-12, Abijam (913-911): 1 Krl I5,1-8; 2 Krn 13 Asa (911-870): 1 Krl 15,9-24; 2 Krn 14-16 Jozafat (870-848): 1 Krl 22,41-51; 2 Krn 17-20 Jehoram (848-841): 2 Krl 8,16-24; 2 Krn 21 Ochozjasz (841): 2 Krl 8,25 - 9,29; 2 Krn 22,1-9 Atalia (841-835): 2 Krl II; 2 Krn 22,10 - 23,11 Joasz (835-796): 2 Krl 12; 2 Krn 24 Amazjasz (796-781): 2 Krl 14,1-22; 2 Krn 25 Ozjasz (Azariasz) (781-740): 2 Krl 15,1-6; 2 Krn 26 Jotam (740-736): 2 Krl 15,32-38; 2 Krn 27 Achaz (736-716): 2 Krl 16; 2 Krn 28 Ezechiasz (716-687): 2 Krl 18-20; 2 Krn 29-32 Relacja asyryjska Relacja biblijna Manasses (687-642): 2 Krl 21,1-18; 2 Krn 33,1-20 Amon (642~40): 2 Krl 21,19-26; 2 Krn 21-25 Jozjasz (640-609): 2 Krl 22,1 - 23,30; 2 Krn 34-35 Jehoachaz (609): 2 Krl 23,31-35; 2 Krn 36,1-4 Jehojakim (609-597): 2 Krl 23,36 - 24,6; 2 Krn 36,5-8 Jehojakin (597): 2 Krl 24,8-17; 2 Krn 36,9-10 Sedecjasz (597-587): 2 Krl 24,18 - 25,7; 2 Krn 36,11-13 Po upadku Jerozolimy Wygnanie i odbudowa gminy T�o historyczne Ostatnie lata pa�stwa babilo�skiego Powstanie Persji Juda po 587 r. Wygna�cy w Babilonie Odbudowa gminy Dzie�o Nehemiasza i Ezdrasza T�o historyczne Chronologia ksi�g: Ezdrasza i Nehemiasza Nehemiasz Ezdrasz Kolonia elefanty�ska Od Ezdrasza do Antiocha IV T�o historyczne Koniec imperium perskiego Aleksander Wielki Nast�pcy Aleksandra �ydzi pod rz�dami Ptolemeuszy �ydzi pod rz�dami Seleucyd�w �ydowska diaspora Powstanie machabejskie i dynastia hasmonejska T�o historyczne: od Antiocha IV do Antiocha VII (175-129) Powstanie machabejskie (1,2 Mch; Dn) Prze�ladowanie ze strony Antiocha IV �wi�ta wojna (167-164) Ekspedycje karne (164-163) Niepowodzenia i chwila wytchnienia (162) Wojna w sprawie Alkimosa (161-159) Chwila wytchnienia (159-152) R�wnowaga si� (152-143) Niezale�no�� Dynastia hasmonejska Jan Hyrkan I, arcykap�an (134-104) Aristobulos I, arcykap�an i kr�l (104-103) Aleksander Jannaj, arcykap�an i kr�l (103-76) Aleksandra, kr�lowa (76-67) Aristobulos II arcykap�an i kr�l (67-63) Jan Hyrkan II, arcykap�an i etnarcha (63-40) Antygonos, arcykap�an i kr�l (40-37) Rozdzia� VII., Zarys historii czas�w nowotestamentowych �wiat grecko-rzymski Cesarstwo rzymskie Kierunki filozoficzne Epikureizm Stoicyzm
 Kierunki religijne Religie misteryjne Kult cesarzy �wiat �ydowski Palestyna pod w�adz� Rzymian Dynastia herodia�ska Herod Wielki (37-4 przed Chr.) Synowie Heroda Agryppa I, kr�l (41-44 po Chr.) Agryppa II Rzymscy prokuratorzy Wojna �ydowska i jej nast�pstwa �ydowskie sekty religijne Faryzeusze i saduceusze Faryzeusze Saduceusze Uczeni w Pi�mie Sanhedryn Esse�czycy Inne grupy Zeloci Herodianie Samarytanie �ydowska diaspora Chronologia �ycia Jezusa Narodziny Jezusa Dzia�alno�� publiczna �mier� Jezusa Epoka apostolska Gmina jerozolimska Dwunastu Starsi Piotr Jakub "brat Pana" Dwie grupy Rozw�j Ko�cio�a Jerozolima Judea i Samaria Kra�ce ziemi �w. Pawe�: chronologia i podr�e misyjne Chronologia Chronologiczne wskaz�wki z historii �wieckiej Prokonsulat Galliona w Achai Odwo�anie Feliksa i mianowanie Festusa Chronologiczne wskaz�wki w Nowym Testamencie Nawr�cenie Paw�a Epizody pochodz�ce z okresu nawr�cenia Narodziny Paw�a Podr�e misyjne Pierwsza podr� misyjna: wiosna 45 - wiosna 49 (Dz 13-14) Druga podr� misyjna: jesie� 49 - jesie� 52 (Dz 15,36 -18,22) Trzecia podr� misyjna: wiosna 53 - wiosna 58 (Dz 18,23 - 21,16) Podr� do Rzymu (jesie� 60 - wiosna 61) i lata ko�cowe Tabela chronologiczna Cz�� druga: Obietnica: Stary Testament Rozdzia� I: Pentateuch Pentateuch jako ca�o�� Geneza Pentateuchu Cztery tradycje Tradycja jahwistyczna Tradycja elohistyczna Tradycja kap�a�ska Tradycja deuteronomiczna Podsumowanie Formowanie si� tradycji Formowanie si� Pentateuchu W�a�ciwo�ci tradycji Jahwista Historia pierwotna Tradycja patriarsza Tradycja Moj�eszowa Elohista Deuteronomista Tradycja kap�a�ska Pos�annictwo Pentateuchu Doktrynalne aspekty Pentateuchu Teologia histor����ii pierwotnej Kap�a�ska historia pierwotna Historia pierwotna jahwisty Exodus Przymierza Przymierze z Noem Przymierze z Abrahamem Przymierze na Synaju Prawo
 Rozdzia� II.��y�� Historia deuteronomiczna Sumienie narodu Ksi�ga Powt�rzonego Prawa Historia deuteronomiczna Ksi�ga Jozuego Ksi�ga S�dzi�w Ksi�gi Samuela Ksi�gi Kr�lewskie Zako�czenie Rozdzia� III: Ksi�gi profetyczne Ruch prorocki Nazwa Grupy prorockie Wczesne grupy prorockie "Synowie proroccy" Prorocy instytucjonalni, czyli zawodowi Prorocy klasyczni Prorocy z powo�ania Pisma profetyczne Prorok i proroctwo Psychologia proroka Kryterium prawdziwego proroka Literatura profetyczna Kompozycja ksi�g Ksi�gi profetyczne w porz�dku chronologicznym Prorocy VIII w. Amos Prorok Ksi�ga Pos�annictwo Ozeasz Prorok Pos�annictwo Izajasz 1-39 Prorok Ksi�ga Pos�annictwo Micheasz Prorok Ksi�ga Pos�annictwo Prorocy VII w.i pocz�tku VI w. Sofoniasz Prorok Ksi�ga Pos�annictwo Nahum Prorok Ksi�ga Pos�annictwo Habakuk Prorok Ksi�ga Pos�annictwo Jeremiasz Prorok Ksi�ga Pos�annictwo Apendyks: Lamentacje Prorocy doby wygnania Ezechiel Ksi�ga Pos�annictwo Deutero-Izajasz Autorstwo i data Pos�annictwo Cierpi�cy s�uga Jahwe Prorocy VI w. Izajasz 5(r66 Autorstwo Pos�annictwo Aggeusz Prorok Pos�annictwo Zachariasz 1-8 Prorok Pos�annictwo Prorocy V w. Izajasz 34-35; 24-27 Izajasz 34-35: "Ma�a Apokalipsa" Autorstwo i data Idee Izajasz 24-27: "Wielka Apokalipsa" Autorstwo i data Idee Malachiasz Autorstwo i data Pos�annictwo Abdiasz Autorstwo Pos�annictwo Prorocy IV w. Joel Autorstwo i data Pos�annictwo Zachariasz 9-14 Autorstwo i data Pos�annictwo Mesjanizm Rozw�j idei mesjanicznej Og�lne oczekiwanie mesjaniczne Mesjanizm dynastyczny Mesjanizm osobowy Mesjanizm bez Mesjasza Mesjasz Rozdzia� IV. Literatura m�dro�ciowa M�dro�� Wschodu M�dro�� Izraela Geneza m�dro�ci w Izraelu Istota i formy m�dro�ci w Izraelu Ksi�ga Przys��w Struktura Przys��w Pos�annictwo Ksi�ga Hioba Podzia� Autorstwo i data Problem Hioba Kohelet (Eklezjastes) Autorstwo i data �wiatopogl�d Koheleta Syrach Autorstwo i data Tekst i wersje Kompozycja i plan Doktryna Ksi�ga M�dro�ci Autorstwo i data Plan Forma literacka Midrasz W Starym Testamencie W literaturze rabinicznej Formy midraszu Halacha Hagada Doktryna M�dro�� Bo�a �r�d�o m�dro�ci Personifikacja m�dro�ci Jezus i m�dro�� Pie�� nad Pie�niami Ksi�ga Autorstwo i data Interpretacja Pos�annictwo Rozdzia� V: Psalmy Klasyfikacja psalm�w Psalmy b�agalne Psalmy b�agania indywidualnego Sitz im Leben Bliskie niebezpiecze�stwo �mierci Choroba Fa�szywe oskar�enie Psalmy b�agania wsp�lnotowego Psalmy dzi�kczynne Psalmy dzi�kczynienia indywidualnego Psalmy dzi�kczynienia narodowego Hymny pochwalne Psalmy kr�lewskie Psalmy Syjonu Psalmy kr�lowania Jahwe Inne grupy Psalmy m�dro�ciowe Psalmy liturg����ii deuteronomicznej Modlitwy r�ne Doktrynalne aspekty psalm�w Starotestamentowe poj�cie dzi�kczynienia Kr�lowanie Jahwe Rozdzia� VI: Historia Kronikarza Pierwsza i druga ksi�ga Kronik Ksi�ga Tytu� Data Forma literacka Cel Kronik Ezdrasz i Nehemiasz Chronologia Ojciec judaizmu Pos�annictwo Kronikarza Rozdzia� VII: Ksi�gi Machabejskie Pierwsza ksi�ga Machabejska Druga ksi�ga Machabejska Rozdzia� VIII: Pisma Rut Ksi�ga Pos�annictwo Jonasz Pos�annictwo Tobiasz Pos�annictwo Baruch Pos�annictwo Daniel Ksi�ga Forma literacka Hagada Peszer midrasz Apokalipsa Autor Uzupe�nienia Uzupe�nienie rozdzia�u 3 Rozdzia�y 13-14 Teologia histor����ii Syn cz�owieczy (Dn 7,13-14) Estera Forma literacka Pos�annictwo Judyta Pos�annictwo Apendyks: Warto�� i autorytet Starego Testamentu Napotkane trudno�ci Niepo��dany Stary Testament Poziomy znaczeniowe w Starym Testamencie Chrze�cija�ska interpretacja Starego Testamentu W stron� rozwi�zania trudno�ci Pos�uga teolog����ii biblijnej Stary Testament - ksi�ga, na kt�r� czekano Cz�� trzecia: Wype�nienie: Nowy Testament Rozdzia� I: Formacja Ewangel����ii synoptycznych S�owa i czyny Jezusa Powiedzenia (logia) Opowie�ci Tradycja apostolska Nauczanie Krytyka form Ewangel����ii synoptycznych Przedsynoptyczne jednostki literackie Liturgia Nauczanie misyjne Didache Fakt i interpretacja w tradycji Demitologizacja Ewangel����ii Ewangeli�ci Krytyka redakcji Tradycja i redakcja R�ne p�aszczyzny redaktorskie R�ne sytuacje �yciowe Problem synoptyczny Fakt Zgodno�ci R�nice Problem W stron� rozwi�zania Teoria dwu �r�de� Nowa teoria Dokumenty podstawowe Dokumenty po�rednie Ewangelie Rozdzia� II: Ewangelia �w. Marka Autorstwo, przeznaczenie i data �wiadectwo tradycji Styl Marka Schematyzacja Dwoisto�� Okre�lenie czasu lub miejsca: wyra�enia dwustopniowe Podw�jne pytania i antytetyczne paralelizmy Oratio obliqua i oratio recta Ewangelia Plan Cel Ewangel����ii Marka Tajemnica mesjaniczna Rozdzia� III: Ewangelia �w. Mateusza Autorstwo, przeznaczenie i data Plan Struktura �rodowisko Mateusza Wsp�lnota, czyli Ko�ci�, u Mateusza Kazanie na G�rze Wielkie polecenie, Mt 28,18-20 Rozdzia� IV Ewangelia �w. �ukasza
 Autorstwo, przeznaczenie i data Plan S�uga s�owa Historyk Ewangelista Cel Pos�annictwo �ukasza Uniwersalizm Zbawca Bogaci i ubodzy Modlitwa, rado��, pok�j Rozdzia� V. Dzieje Apostolskie. . . . . . . . . .. . .409 Autor i data Cel i zakres Plan �r�d�a 1,12- 15,35 15,36- 28,29 Mowy Historyczno�� Doktryna Kerygmat Duch �wi�ty Rozdzia� VI.~ Listy Paw�owe Listy Nowego Testamentu List zwyk�y a list-episto�a J�zyk i styl Paw�a Pierwszy i drugi list do Tesaloniczan Pierwszy list do Tesaloniczan Ko�ci� w Tesalonice Cel i streszczenie listu Plan Drugi list do Tesaloniczan Cel i streszczenie Plan Listy wi�ksze List do Galat�w Ko�ci� w Galacji Plan Okoliczno�ci napisania listu i streszczenie Pierwszy list do Koryntian Ko�ci� w Koryncie Plan listu Okoliczno�ci napisania listu i streszczenie Drugi list do Koryntian Okoliczno�ci napisania listu i data Plan Streszczenie List do Rzymian Ko�ci� rzymski Okoliczno�ci napisania listu i data Plan Streszczenie Listy wi�zienne List do Filipian Ko�ci� w Filippi Integralno�� Miejsce powstania i data Plan List do Filemona List do Kolosan Ko�ci� w Kolosach Autorstwo i data Plan Pseudonimowo�� Streszczenie B��dy Kolosan List do Efezjan Przeznaczenie listu Autorstwo Plan Streszczenie Doktryna Kosmiczne zwierzchnictwo Chrystusa Ko�ci� Misterium Listy pasterskie Wsp�lne cechy list�w pasterskich Autorstwo B��dy Organizacja Ko�cio�a Styl i s�ownictwo Pierwszy list do Tymoteusza Plan Streszczenie List do Tytusa Plan Streszczenie Drugi list do Tymoteusza Plan Streszczenie List do Hebrajczyk�w Okoliczno�ci napisania listu Autorstwo, pochodzenie i data Struktura literacka Plan Wzorzec my�lowy Rozdzia� VI: Listy powszechne List �w. Jakuba Okoliczno�ci napisania listu Streszczenie Pierwszy list �w. Piotra Okoliczno�ci napisania listu Autorstwo Streszczenie List �w. Judy Cel Autorstwo Streszczenie Drugi list �w. Piotra Cel Autorstwo Streszczenie Rozdzia� VIII: Pisma �w. Jana Czwarta Ewangelia Autorstwo Etap 1 Etap 2 Etap 3 Etap 4 Etap 5 Specjalny charakter Ewangel����ii �w. Jana Stosunek do synoptyk�w Zarys Ewangel����ii Ruch my�lowy Tradycja Janowa Teologia Janowa S�owo Wiara Duch Trzy listy �w. Jana Pierwszy list �w. Jana Plan Cel Pos�annictwo Drugi i trzeci list �w. Jana Apokalipsa �w. Jana Autorstwo Forma literacka Cel Plan Interpretacja Listy Wizje prorocze Cz�� I: Ko�ci� i Izrael (4-11) Cz�� II: Ko�ci� i Rzym poga�ski ( 12,1 - 20,15) Cz�� III: Nowe Jeruzalem (21,1 - 22,5) Nota od wydawcy Indeks imion w�asnych, nazw etnicznych i geograficznych S�owo wst�pne Biblia jest ksi�g� zar�wno historyczn�, jak i doktrynaln�, zawieraj�c� objawienie, jakiego B�g udzieli� ludziom przez w�asne czyny i s�owa. Biblia opowiada histori� naszego zbawienia, stopniowego ods�aniania Bo�ego planu odkupienia poprzez oba Testamenty czy Przymierza, najpierw w Starym Przymierzu, zawartym mi�dzy Bogiem a Izraelem i podtrzymywanym przez Boga mimo niewierno�ci Jego Ludu Wybranego, nast�pnie za� w Nowym Przymierzu, dost�pnym ca�ej ludzko�ci i przypiecz�towanym krwi� syna tego ludu, kt�ry by� tak�e Synem Bo�ym. Ponadto Biblia ukazuje, jak ka�dy cz�owiek musi zawrze� to Przymierze i trwa� w nim, osi�gaj�c w ten spos�b swe osobiste zbawienie. M�wi te� nam, co musimy wiedzie� o Bogu i cz�owieku oraz co musi cz�owiek czyni�, aby go B�g zaakceptowa�. To s�owo Bo�e jest przeznaczone dla ka�dego z nas, takjak by�o przeznaczone dla naszych dalekich przodk�w w wierze. Jest �r�d�em naszej wiary, podobnie jak i ich wiary. Aby dotrze� do cz�owieka i przekaza� pos�annictwo zbawienia, s�owo to "wcieli�o si�", tak jak S�owo Bo�e sta�o si� cia�em dla zbawienia cz�owieka. Boskie s�owo sta�o si� "Ksi�g�" czy raczej "Ksi�gami" Bibl����ii. I jak S�owo wcielone wzi�o na siebie nasz� ca�� ludzk� kondycj�, z wyj�tkiem grzechu, tak te� s�owo Bo�e podlega�o uwarunkowaniom ludzkiej mowy, z wyj�tkiem b��du. Przekazywali je ludzcy autorzy, w kt�rych Boskie na- tchnienie nie t�umi�o �adnej z cech, przynale�nych im jako ludziom ich w�asnej epoki, w�asnego �rodowiska i w�asnej kultury. Te cechy charakterystyczne s� odmienne u ka�dego natchnionego autora, r�ni� si� tak�e od naszych w�a�ciwo�ci. Spisywanie ksi�g Starego i Nowego Testamentu odbywa�o si� na przestrzeni tysi�clecia; ostatni� z tych ksi�g napisano niemal dwa tysi�ce lat temu. W ci�gu tych trzech tysi�cy lat oblicze �wiata wielokrotnie si� zmienia�o. B�g m�wi� do staro�ytnych Izraelit�w j�zykiem ich czas�w, przemawiaj�c inaczej do tych, kt�rzy wyw�drowali z Egiptu wraz z Moj�eszem, inaczej za� do powracaj�cych z wygnania wraz z Ezdraszem. Jezus m�wi� do �yd�w swej doby. My za� r�nimy si� zar�wno od staro�ytnych Izraelit�w, jak i od �yd�w z czas�w Chrystusa. Pisarze biblijni, kt�rzy otrzymali i przekazywali �wi�te pos�anni- ctwo, byli Semitami, my�l�cymi i m�wi�cymi na spos�b semicki. Nasz spos�b my�lenia nie jest ten sam co ich; u�ywamy te� innych termin�w. Ko�ci� zosta� ustanowiony przez Boga jako stra�nik i interpretator s�owa~ lecz Biblia, uwa�ana za ksi�g� zawieraj�c� to s�owo, nie uchroni�a si� od dodatk�w, kt�re maj� wp�yw na przekazywanie wszelkiego ludzkiego tekstu. By�a przepisywana, a kopi�ci mylili si� lub wprowadzali zmiany. By�a t�umaczo- na, a t�umacze nie zawsze byli dok�adni. By�a wyk�adana, a komentatorzy nie zawsze j� dobrze rozumieli. Pomimo tego wszystkiego pos�annictwo Bibl����ii jest wiecznotrwa�e i zachowuje wa�no�� dla wszystkich ludzi wszelkich czas�w oraz miejsc. W istocie rzeczy Biblia zawsze by�a najcz�ciej czytan� ksi��k� na �wiecie, a ludzie najrozmaitszego pochodzenia znajdowali na jej stronicach nauk� prawdy oraz regu�� �ycia. I w�a�nie dlatego, �e pochodzi ona od Boga, ma uniwersaln� ludzk� warto�� oraz niesie w sobie �ask� �wiat�a dla wszystkich ludzi dobrej woli. Niemniej sama tajemnica Boskiego pos�annictwa oraz odmienno�� czas�w i poj�� tych, kt�rzy pierwsi j� przekazywali, i tych, kt�rzy j� dzisiaj otrzymuj�, stanowi� powa�n� trudno��. Biblia objawia swe pe�ne bogactwo jedynie dzi�ki po��czonej pracy egzegety i teologa, a skoro bogactwo Bibl����ii jest niewyczerpal- ne, zadanie to nigdy si� nie zako�czy. B�dzie si� zawsze podejmowa�o wysi�ki, aby znale�� czystszy tekst lub wierniejsze t�umaczenie czy te�, aby lepiej j� zrozumie� przez osadzenie jej na nowo w ludzkim kontek�cie, w jakim zosta�a najpierw spisana, oraz aby bardziej zg��bi� jej Boskie znaczenie przez �wiat�o wiary. Jak rozmy�lania nad �yciem i czynami Jezusa nigdy nie wy�wietl� ca�ej tajemnicy Jego osoby, tak te� badania nad Bibli� nigdy ca�kowicie nie wyczerpi� tre�ci Bo�ego s�owa. Studia biblijne s� obowi�zkiem ka�dego badacza, kt�ry wykorzystuje Pismo �wi�te w rozwijaniu w�asnej teolog����ii czy te� szuka w nim duchowego pokarmu oraz kt�ry b�dzie je g�osi� wiernym. S� one tak�e interesuj�ce dla laik�w, kt�rzy rozsmakowali si� w Pi�mie �wi�tym na skutek o�ywienia biblistycznego naszych czas�w i kt�rzy teraz uczestnicz� g��biej w Liturg����ii S�owa w wyniku niedawnych reform. Obie grupy trzeba wprowadzi� w te studia, wskazuj�c im w�a�ciwy spos�b odczytywania Bibl����ii. Dla obu tych grup w�a�nie ojciec Harrington napisa� niniejsze dzie�o o �wiadectwie objawienia. Prawdziw� przyjemno�ci� jest m�c powiedzie�, i� zrealizowa� swoje zamierzenie w spos�b godny podziwu. Jasno naszkicowa� m�dre teologiczne wprowadzenie do ca�ej Bibl����ii. Wykorzys- ta� najlepiej ugruntowane wnioski wsp�czesnych bada� wprowadzaj�c nas w ksi�gi zar�wno Starego, jak i Nowego Testamentu. Czytelnicy przekonaj� si� bez trudu, jak te twierdzenia ustalone przez biblist� harmonizuj� z nauk� Ko�cio�a, stra�nika Bibl����ii. Post�puj�c za tym przewodnikiem b�d� si� posuwa� od ksi�g Obietnicy do ksi�g Wype�nienia, a to pisane s�owo da im lepsz� znajomo�� S�owa wcielonego, "Jezusa Chrystusa, ogniska obu Testament�w, Starego jako jego nadzieja, Nowego jako jego wzorzec, obu za� jako ich j�dro" (Pascal). Roland de Vaux OP Harvard University
 Przedmowa Po kilku latach do�wiadcze� dydaktycznych jestem bardziej ni� kiedykolwiek �wiadomy, �e cierpimy na brak angloj�zycznego wprowadzenia do Bibl����ii, kt�re mog�oby stanowi� podstaw� kursu biblistyki dla studiuj�cych Pismo �wi�te. Zarazem za� nie ma �adnej w pe�ni zadowalaj�cej pracy, kt�r� mo�na by poleci� zainteresowanym laikom. By�oby zarozumia�o�ci� utrzymywanie, �e wprowa- dzenie niniejsze zaspokoi obie potrzeby czy bodaj jedn� z nich, lecz jest ono pr�b� sprostania tym potrzebom. Jest zamierzone jako podr�cznik, kt�ry dostarczy studiuj�cym wiadomo�ci podstawowych, a profesorowi pozostawi troch� wi�cej czasu na zaj�cie si� samym wyk�adaniem tekstu Bibl����ii, co jest jego istotnym zadaniem. Poniewa� jest pomy�lane jako "samot�umacz�ce si�" - przynajmniej w du�ym stopniu - ufam, i� pos�u�y tak�e jako "samouczek" tym, kt�rzy nie mog� korzysta� z wyk�ad�w profesora. Takie przynajmniej s� moje cele i tylko czas poka�e, czy uda�o si� je osi�gn��, czy te� nie. M�wi�c, �e nie rozporz�dzamy �adn� stosown� prac�, nie lekcewa�� wspania�ego Guide to the Bible.' Ale przyzna� trzeba -jak s�dz�- �e praca ta mo�e raczej zdezorientowa� studenta, kt�ry woli bardziej tre�ciwe i sys- tematyczne przedstawienie sprawy. �w Guide (czy francuski orygina� Initiation Biblique) zosta� wyparty przez obszern� dwutomow� Introduction a la Bible~ - zapewne najlepsze wprowadzenie do Bibl����ii pi�ra uczonych katolickich. Czytelnik szybko zauwa�y, i� znalaz�em w tej znakomitej pracy mocne oparcie. Mog� chyba rzec, �e w konsekwencji niniejsze wprowadzenie do Bibl����ii przedstawia wiernie pogl�dy niekt�rych naj�wietniejszych biblist�w doby obecnej. Najwa�niejsz� cz�� tego wprowadzenia obejmuj� rozdzia�y II-VI cz�ci pierwszej, kt�re omawiaj� kwestie natchnienia, bezb��dno�ci oraz sens�w biblijnych. W rozdzia�ach tych pod��a�em wy��cznie - tym si� zadowalaj�c - za uczonym, kt�ry jest uznanym autorytetem w tej dziedzinie: ojcem Pierre Benoit OP, profesorem Ecole Biblique i redaktorem "Revue Biblique". Ojciec Benoit stworzy� na przestrzeni wielu lat, imponuj�c� syntez�. S�dz�, �e najkorzystniej- szym podej�ciem-alternatyw� by�aby tu prezentacja i ocena r�nych pogl�d�w - b�dzie przed�o�enie czytelnikom tej syntezy. Mog� oni by� pewni, �e ka�de zdanie zosta�o starannie wypracowane przez mistrza. Inne rzetelne opinie znajd� si� w Apendyksie i b�d� zasygnalizowane w przypisach oraz bibliografii. Pozostaje mi podzi�kowa� ojcu Thomasowi C. Donlanowi OP z The Priory Press, kt�ry zam�wi� t� prac�; bez jego propozycji i zach�ty nigdy bym si� jej nie podj��. Winien te� jestem szczeg�ln� wdzi�czno�� swoim kolegom, ojcom Liamowi G. Walshowi OP oraz Thomasowi P. McInerneyowi OP, profesorom St. Mary's College, Tallaght, Irlandia, za staranne przeczytanie mojego r�kopisu oraz cenn� krytyk� i sugestie. Dzi�kuj� tak�e ojcu Kevinowi A. Lynchowi CSP, kt�ry zezwoli� mi �askawie na swobodne wykorzystanie materia�u zawartego w What as the Bible?, pracy opublikowanej przez The Paulist Press i chronionej prawem autorskim przez Towarzystwo Misyjne �wi�tego Paw�a Aposto�a. Cz�� Pierwsza Objawienie: Biblia Rozdzia� I S�owo pisane Bibli� mo�na okre�li� jako zbi�r pism, kt�re Ko�ci� uzna� za natchnione; cz�sto zbi�r ten nazywa si� tak�e Pismem �wi�tym, Ksi�gami �wi�tymi, a zw�aszcza Testamentem. S�owo "Biblia" przysz�o do nas z greki poprzez �acin�. Greckie wyra�enie brzmi ta biblia ("ksi�gi"); w p�niejszej �acinie zapo�yczone s�owo biblia (neutrum pluralis w grece) wzi�to za �aci�ski rzeczownik rodzaju �e�skiego w liczbie pojedynczej, znacz�cy "ksi�ga". St�d dla nas Biblia jest Ksi�g� par excellence. Cho� w�a�ciwie Bibli� mo�na rozwa�a� jako jedno wielkie dzie�o - dzie�o boskiego Autora-jednak z ludzkiego punktu widzenia nie jest ona jak�� ksi�g�; nie jest nawet t� jedyn� ksi�g�; jest bowiem zbiorem ksi�g czy -jeszcze lepiej - literatur� pewnego ludu, Ludu Wybranego, ludu Bo�ego. Jest to - jak zobaczymy - bardzo wa�ne spostrze�enie, fakt, kt�ry musimy wzi�� pod uwag�, je�li mamy osi�gn�� w�a�ciwe rozumienie Biblii. Stwierdzamy, �e Pismo �wi�te dzieli si� na dwie cz�ci: m�wimy o Starym Testamencie i Nowym Testamencie. S�owo "testament" jest przybli�onym t�umaczeniem greckiego diatheke; wskazuje ono zasadnicz� cech� objawienia: jest to przymierze czy uk�ad, kt�ry B�g zawar� z wybranym przez siebie ludem, ludem Izraela. Uk�ad ten (po hebrajsku berith), kt�ry odnawiano niejednokrot- nie, by� tak�e kontraktem, gdy� r�wnie� lud przyj�� pewne warunki, zw�aszcza za� obowi�zek wierno�ci jedynemu prawdziwemu Bogu. Stary Testament jest histori� tego ludu w �wietle przymierza, w znacznej cz�ci histori� niewierno�ci z jego strony, nieuchronnie poci�gaj�cej za sob� s�uszn� kar� - oraz nieza- chwianej wierno�ci ze strony Boga. Zamys� Boga, odkupienie rodzaju ludzkiego, mia� by� wype�niony przez zes�anie Jego Syna na �wiat. Przyj�cie Syna Bo�ego wyznaczy�o w spos�b naturalny pocz�tek nowej ery. B�g zawar� nowy i ostateczny uk�ad, przypiecz�- towany krwi� Chrystusa, z nowym ludem - wywodz�cym si� wszak�e bezpo- �rednio ze starego - Ko�cio�em. Nowy Testament m�wi o wype�nieniu Bo�ego planu. Plan ten jednak uwidacznia� si� od samego pocz�tku, gdy� Testamenty, cho� odmienne, s� �ci�le ze sob� powi�zane. Stary Testament prowadzi i przygotowuje - a jest to Bo�e przygotowanie - do Nowego. Stary Testament mo�na w�a�ciwie w pe�ni zrozumie� jedynie w �wietle wype�nienia. Ksi�gi Biblii �ydzi - bardzo roztropnie - stosowali elastyczny podzia� swej Biblii: m�wili o Prawie, Prorokach oraz (innych) Pismach. Prawo, kt�re w ich ocenie zajmowa�o dostojne miejsce, sk�ada�o si� z pi�ciu ksi�g Moj�eszowych, zwanych Pentateu- chem. W�r�d Prorok�w wymieniali oni nie tylko ksi�gi, kt�re nazywamy pro- fetycznymi, lecz tak�e ksi�gi Jozuego, S�dzi�w, Samuela oraz Kr�lewskie, zwane przez nich Pierwszymi Prorokami. Co istotne, nie zaliczali oni Daniela do Pro- rok�w ( jak my to czynimy), ale umieszczali go w trzeciej grupie, Pismach, obejmu- j�cej pozosta�e ksi�gi. Wiele przemawia za tym podzia�em hebrajskim, zw�aszcza za� fakt, �e nie usi�uje on (a szczeg�lnie odnosi si� to do Pism) podci�ga� r�nych ksi�g pod z g�ry okre�lone kategorie. Mo�emy go ja�niej ukaza� w ten spos�b: Prawo (torah): Pentateuch Pierwsi: od Jozuego do Kr�l�w Prorocy (nebiim) P�niejsi: Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel oraz 12 Prorok�w Mniejszych 1. Psalmy, Przys�owia, Hiob - Pisma "wielkie" 2. Pie�� nad Pie�niami, Rut, Lamentacje; Pisma (kethubim) Kohelet (Eklezjastes), Estera - "zwoje" 3. Daniel, Ezdrasz, Nehemiasz, pierwsza i druga ksi�ga Kronik Pocz�wszy od XIII w. katolicy dzielili Stary Testament na ksi�gi historycz- ne, dydaktyczne i profetyczne. Podzia� ten jest dogodny i w zasadzie dobrze okre�la og�lny charakter r�nych ksi�g; nie wolno go jednak posuwa� zbyt daleko, poniewa� w pewnych wypadkach mo�e si� okaza� ca�kiem zwodniczy. Przydatne wszak�e b�dzie sporz�dzenie wykazu ksi�g biblijnych zgodnie z tym podzia�em. 1. Historyczne: Pentateuch (ksi�gi: Rodzaju, Wyj�cia, Kap�a�ska, Liczb, Powt�rzonego Prawa); ksi�gi Jozuego, S�dzi�w, Rut; pierwsza i druga Samuela; pierwsza i druga Kr�lewska; pierwsza i druga Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza, Tobiasza, Judyty, Estery; pierwsza i druga Machabejska. Nale�y zauwa�y�, �e w Wulgacie i Douay*: * Angielski katolicki przek�ad Pisma �wi�tego, dokonany w latach 1578-1610 (przyp. t�um.). ksi�gi pierwsza i druga Samuela = pierwsza i druga Kr�lewska, ksi�gi pierwsza i druga Kronik = pierwsza i druga Paralipomenon, ksi�gi Ezdrasza, Nehemiasza = pierwsza i druga Ezdrasza, lecz nazwy podane w powy�szym wykazie uznaje si� teraz niemal powszechnie. Zauwa�my dalej, �e skoro ksi�gi pierwsza i druga Samuela = pierwsza i druga Kr�lewska w Douay, to pierwsza i druga Kr�lewska w powy�szym wykazie = trzecia i czwarta Kr�lewska w Douay. 2. Dydaktyczne (i poetyckie): ksi�gi: Hioba, Psalm�w, Przys��w, Koheleta (Eklezjastesa), Pie�� nad Pie�niami, M�dro�ci, Syracha (Eklezjastyk). 3. Profetyczne: Czterech Prorok�w Wi�kszych: Izajasz, Jeremiasz (z dodaniem Lamentacji oraz Barucha), Ezechiel, Daniel. Dwunastu Prorok�w Mniejszych: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Haba- kuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz. W katolickich wersjach Biblii wiele z tych nazw wyst�puje w rozmaitej pisowni, a to samo odnosi si� do wi�kszo�ci innych imion w�asnych. Przyczyna tego jest prosta. Imiona w�asne w Douay s� oparte na Wulgacie, kt�ra z kolei przyj�a greckie formy nazw, jakie wyst�puj� w wersji Starego Testamentu znanej jako Septuaginta. Wersja kr�la jakuba (1611) i wszystkie nast�pne wersje protestanckie przyswoi�y sobie hebrajsk� form� nazw. Zgodno�� w tej kwestii by�aby bardzo po��dana, i u katolik�w wzmaga si� stale tendencja do przyj�cia form hebrajskich. Nowy Testament dzieli si� te� czasami - na wz�r Starego - na ksi�gi historyczne, dydaktyczne i profetyczne. Oto one: I. historyczne: cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie; 2. dydaktyczne: listy �w. Paw�a: do Rzymian, pierwszy i drugi do Koryntian, do Galat�w, do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, pierwszy i drugi do Tesaloniczan, pierwszy i drugi do Tymoteusza, do Tytusa, do Filemona; list do Hebrajczyk�w; listy powszechne: jakuba, pierwszy i drugi Piotra, pierwszy, drugi i trzeci Jana, Judy; 3. profetyczne: Apokalipsa. Formowanie si� Biblii Stary Testament Formowanie si� Starego Testamentu by�o przewlek�ym procesem. Historia �wi�ta zaczyna si� od dokonanego przez Boga powo�ania Abrahama gdzie� w XIX w. przed Chr., a pocz�tki Starego Testamentu, tradycje utworzone wok� patriarch�w, si�gaj� w swym zarodku do Abrahama, cz�owieka boskich obietnic, i do jego bezpo�rednich potomk�w. Ale to w�a�nie Moj�esz, urodzony przyw�dca i prawodawca, przeku� w XIII w. pstrokaty t�um uchod�c�w w nar�d, zapocz�tkowa� pot�ny ruch religijny i da� impuls do powstania wielkiego literackiego dzie�a, kt�re jest izraelskim - ostatecznie za� Bo�ym - darem ludzko�ci. Pentateuch nosi pi�tno Moj�esza, lecz dzie�o to - jakim je znamy - przybra�o sw� ostateczn� posta� w wiele wiek�w po Moj�eszu: w VI czy te�, prawdopodobniej, w V w. przed Chr. Literatura profetyczna zacz�a si� od Amosa i Ozeasza w VIII w. i zako�czy�a si� na Joelu i Zachariaszu (9-14) w IV w. przed Chr. Ksi�gi historyczne ci�gn� si� od Jozuego (opartego na tradycjach si�gaj�cych XIII w. przed Chr.) do pierwszej ksi�gi Machabejskiej, napisanej mniej wi�cej na pocz�tku I w. Wiek V, b�d�cy �wiadkiem ostatecznego uformowania Przys��w i powstania ksi�gi Hioba, by� z�otym wiekiem literatury m�dro�ciowej, lecz sam ruch rozpocz�� si� za czas�w Salomona w X w., ksi�ga M�dro�ci za� ukaza�a si� zaledwie p� wieku przed Chrystusem. Wystarcza to - cho�by si� nawet nic nie m�wi�o o z�o�onej genezie poszczeg�lnych ksi�g - by wykaza�, i� kszta�towanie si� Starego Testamentu by�o powolne i zawi�e. Musimy sobie u�wiadomi�, �e wi�kszo�� ksi�g Starego Testamentu jest dzie�em wielu r�k, dzie�em, kt�re wzrasta�o w ci�gu d�ugiego okresu, by� mo�e ca�ych stuleci. Wszyscy, kt�rzy wsp�pracowali w tworzeniu ka�dej ksi�gi, czy sformu�owali jej tre��, czy te� dodali po prostu pewne szczeg�y, byli natchnieni. Wi�kszo�� z nich by�a zupe�nie nie�wiadoma tego, �e jest pobudzona przez Boga; st�d te� i my rozwa�ymy na razie tylko ludzki aspekt Biblii, rozpatruj�c j� jako zbiorowy wysi�ek, dzie�o ca�ego ludu, kt�ry z�o�y� w Biblii - na przestrzeni wiek�w - skarby swej tradycji. Jest to literatura pewnego ludu, wpleciona w jego histori�. Przedstawimy pokr�tce t� literack� dzia�alno��; w ten spos�b uzys- kamy pogl�d na Stary Testament, kt�ry bardzo nam u�atwi jego rozumienie.' Du�a cz�� Starego Testamentu opiera si� na tradycji ustnej. Ta jego cz��, kt�ra zapocz�tkowuje nasz� Bibli� - Pentateuch do Samuela - opiera si� na wielu ustnych tradycjach, ze�rodkowanych g��wnie wok� patriarch�w, Moj- �esza, Jozuego, s�dzi�w, Samuela, Dawida, p�niej za� - w ksi�gach Kr�l�w - Eliasza i Elizeusza. Tradycje te, jeszcze zanim je zapisano, stanowi�y prawdziw� literatur�. Literatura jest zasadniczo form� sztuki; drugorz�dne znaczenie ma fakt, �e literatura zosta�a po wi�kszej cz�ci napisana, poniewa� jest ona g��wnie spraw� s��w i mowy (zapisanych lub nie). Cho�, jak zobaczymy, znane nam dzisiaj ksi�gi biblijne przybra�y ostateczny kszta�t stosunkowo p�no, wyznacza to jedynie pr�g definitywnego spisania tradycji, kt�re zacz�o si� - i w wielu wypadkach osi�gn�o pe�ny rozw�j - przed wieloma wiekami. Czas powstania jakiej� ksi�gi biblijnej nie jest zwykle �adn� wskaz�wk� co do czasu powstania materia�u zawartego w tej ksi�dze; gdy za� m�wimy o "trady- cjach", nie wykluczamy mo�liwo�ci - a nawet pewno�ci - �e wiele z nich spisano by� mo�e ca�kiem wcze�nie. W rzeczywisto�ci - jak zobaczymy - p�niejsza literacka dzia�alno�� w Izraelu polega�a w wielkiej mierze na powt�rnym ' Trudno na og� ustali� czas powstania jakiej� ksi�gi biblijnej. Daty podane w tym rozdziale s� zawsze przybli�one. Istnieje jednak - w pewnych granicach - wyra�na jednomy�lno�� w tej sprawie w�r�d czo�owych katolickich biblist�w doby obecnej. redagowaniu wcze�niejszych pism. �adn� miar� nie ignorujemy wi�c ani nie pomniejszamy wk�adu poprzednich stuleci, gdy umieszczamy pocz�tek literatu- ry biblijnej - �ci�le rozumianej - w czasach Salomona. W obliczu agresji filisty�skiej, kt�ra w po�owie XI w. zburzy�a izraelsk� amfiktioni� (konfederacj� dwunastu klan�w zjednoczonych w przymierzu z Jahwe), Izrael przejawi� po raz pierwszy ch�� zorganizowania si� na zasadzie monarchii. Wbrew pierwotnej obietnicy Saul zawi�d� Izraelit�w, lecz idea monarchii przetrwa�a. Ponownie wyst�pi� z ni� Dawid, kt�ry zdo�a� za�o�y� kr�lestwo, a nawet skromne imperium; sytuacj� tak� utrzyma� i wykorzysta� j ego syn Salomon. Dla uporania si� z zarz�dzaniem kr�lestwem i imperium powsta�a warstwa skryb�w, ludzi wykszta�conych. W archiwach trzymano kr�lewskie roczniki; rejestrowano te� i przechowywano w nich dokumenty wagi pa�stwowej. Stanowi�o to surowy materia� prawa historycznego. Na samym pocz�tku pokojowego panowania Salomona (ok. 970-931) pewien wyj�tkowo utalentowany pisarz stworzy� prozatorskie arcydzie�o Starego Testamentu, histori� dworu Dawidowego: rozdzia�y 9-20 drugiej ksi�gi Samuela i rozdzia�y 1-2 pierwszej ksi�gi Kr�lewskiej. Inny �wczesny pisarz, chyba nie mniej literacko uzdolniony i obdarzony wnikliwszym umys�em, opieraj�c si� na starych tradycjach napisa� teologi� historii, kt�ra stanowi jeden z czterech g��wnych w�tk�w Pentateuchu.' Dawid (ok. 1010-970), kt�rego bieg�o�� jako poety jest poparta licznymi dowodami, by� autorem niekt�rych psalm�w. Tworz� one j�dro Psa�terza. Ca�e to dzie�o, bior�ce od niego sw�j pierwotny impuls, zosta�o mu tradycyjnie przypisane. Podobnie literatur� m�dro�ciow�, kt�ra rozwin�a si� w nast�pnych stuleciach, przypisywano Salomonowi, przys�owiowemu m�drcowi, kt�ry da� pocz�tek temu ruchowi u Hebrajczyk�w lub przynajmniej stworzy� odpowiedni dla niego klimat. Po �mierci Salomona kr�lestwo zjednoczone przez Dawida rozpad�o si� i Izrael (czyli kr�lestwo p�nocne) oraz Juda pod��a�y odt�d odr�bnymi drogami. Po podziale politycznym nast�pi�a schizma religijna i jedynie kr�lest- wo judzkie pozosta�o wierne nie tylko dynastii Dawidowej, lecz czystszej formie autentycznej religii. W Izraelu jeden coup d'etat nast�powa� po drugim, a kult Jahwe - w schizmatyckich �wi�tyniach w Betel i Dan - by� bardzo ska�ony obcymi wp�ywami. Ksi�gi Kr�lewskie daj� nam r�wnoleg�� religijn� histori� tych dwu kr�lestw. To w�a�nie w Izraelu pojawili si� Eliasz i Elizeusz, or�downicy Jahwe; wok� nich wyros�y tradycje, kt�re znajdujemy w ksi�gach Kr�lewskich: od rozdzia�u 17 ksi�gi pierwszej do rozdzia�u 1 ksi�gi drugiej (Eliasz) oraz w rozdzia�ach 2-13 ksi�gi drugiej (Elizeusz). R�wnie� w Izraelu, za rz�d�w Jeroboama II (783-743), pe�nili sw� misj� pierwsi z tzw. "pisz�cych" prorok�w, Amos i Ozeasz, jakkolwiek Amos by� Judejczykiem. Prawie w tym samym czasie przybra� ostateczny kszta�t inny w�tek tradycji Pentateuchu, analogiczny do tradycji z Pentateuch jest po��czeniem przynajmniej czterech r�nych tradycji; analiza literacka wyodr�bni�a te cztery w�tki. jahwistycznej, kt�ra rozwin�a si� w Judzie. Ta tradycja p�nocna - b�d�ca w swej ostatecznej formie dzie�em elohisty, jak nazywamy teraz tego autora - stawiaj�c czo�o nadu�yciom w kulcie Jahwe rozpowszechnionym w Izraelu, by�a, co zrozumia�e, bardziej konserwatywna ni� ta druga, wysuwaj�c jako sw�j idea� religi� Exodusu i pustyni. Wkr�tce po Amosie i Ozeaszu pojawili si� w Judzie prorocy Izajasz i Micheasz. Jednak�e tylko pierwsz� cz�� ksi�gi Izajasza (tj. rozdz.1-39)-i to nawet nie ca��-mo�na przypisa� temu wielkiemu prorokowi z VIII w. Sam Izajasz m�wi nam o uczniach, kt�rzy gromadzili si� wok� niego (8,16). To w�a�nie oni og�osili jego proroctwa; natchnieni pisarze, kt�rzy p�niej wzbogacili dzie�o swego mistrza, pochodzili z tej samej szko�y, trwaj�cej przez stulecia. Tymczasem dawa�o si� ju� odczu� straszne niebezpiecze�stwo asyryjskie i dni kr�lestwa p�nocnego by�y policzone. Samaria, jego stolica, wpad�a w r�ce Sargona II w 721 r. przed Chr.; ludno�� kraju, zgodnie z asyryjsk� polityk�, zosta�a deportowana. Izrael jako odr�bna jednostka pa�stwowa znikn�� ze sceny historii. Przed ostateczn� tragedi� niekt�rzy ludzie religijni, kt�rzy dostrzegali zapowied� katastrofy, zbiegli do Judy, unosz�c ze sob� swe �wi�te tradycje. W wyniku tego za rz�d�w Ezechiasza (71fr687) po��czono ze sob� dwa najwcze�niejsze w�tki Pentateuchu (tradycje jahwistyczn� i elohistyczn�). Inn� spu�cizn� P�nocy, jaka znalaz�a si� w tym samym czasie w Jerozolimie, by�a prawodawcza cz�� Deuteronomium (kodeks deuteronomiczny, Pwt 12-26). Mia�o to wywrze� znaczny i dalekosi�ny wp�yw-leczjeszcze nie teraz. Wielka pot�ga, kt�ra zniszczy�a Izrael, zagra�a�a tak�e Judzie, lecz ta ostatnia, w wielkiej mierze dzi�ki wysi�kom Izajasza, zdo�a�a przetrwa�. W sto lat p�niej Asyria, b�d�ca pozornie w szczytowym momencie swego rozwoju, upad�a i znikn�a z dramatyczn� nag�o�ci�. W kr�tkim okresie upadku Asyrii, zanim m�g� si� umocni� jej nast�pca-imperium nowobabilo�skie, Juda zyska�a chwil� wytchnienia, i m�ody pobo�ny kr�l Jozjasz (640-609) by� w stanie zapocz�tkowa� reform� religijn�. Jednym z pierwszych zada� by�a restauracja �wi�tyni - kt�ra znajdowa�a si� w mocno zaniedbanym stanie - i w czasie prac renowacyjnych odkryto "ksi�g� Prawa" (2 Krl 22,8-10). By� to kodeks deuteronomiczny, sprowadzony do Jerozolimy przez uchod�c�w z Izraela przed stu laty i z�o�ony w �wi�tyni, potem za� zignorowany i w ko�cu zapomniany. Teraz, wychodz�c znowu opatrzno�ciowo na jaw, sta� si� statutem reformators- kim i zosta� og�oszony w formie mowy Moj�esza; ta pierwsza redakcja dzie�a odpowiada rozdzia�om 5-28 naszego Deuteronomium. By�o ono p�niej przeredagowane podczas wygnania, kiedy to dodano inne mowy Moj�esza, jedn� na pocz�tku, drug� za� przy ko�cu. Deuteronomium (czy, �ci�lej m�wi�c, jego pierwsza redakcja) da�o impuls do bardzo donios�ej pracy literackiej. Pogl�d deuteronomiczny by� g��boko religijny i uderzaj�co jednoznaczny: nar�d wznosi� si� lub upada� na skutek swej wierno�ci lub niewierno�ci Jahwe i Jego Prawu. Histori� Ludu Wybranego mierzono t� miar�, a w rezultacie otrzymywano odpowied� na k�opotliwy problem. Problem wygl�da� nast�puj�co: z jednej strony by�y Bo�e obietnice, kt�re nie mog�y zawie��, z drugiej za� jedna katastrofa po drugiej spada�a na nar�d - Izrael znikn��, a Juda zaledwie utrzymywa�a si� przy �yciu. Deuterono- mi�ci ( jak mo�emy dogodnie ich okre�la�) widzieli bardzo wyra�nie, �e ca�e to z�o spad�o na nich, poniewa� lud trwa� uparcie w niewierno�ci wzgl�dem swego Boga; by�a to jedna jasna lekcja wynikaj�ca z ich historii. Przyst�pili do redagowania starszych tradycji historycznych, traktuj�c je ze swego szczeg�lne- go religijnego punktu widzenia. Dbali jednak o to, by nie zniekszta�ci� materia�u, i przeprowadzali sw� tez� albo za pomoc� skromnych wstawek, albo te� wprowadzaj�c charakterystyczny uk�ad. Na przyk�ad w ksi�dze S�dzi�w dzie�em tych redaktor�w jest cykl niewierno�ci, kary, skruchy oraz wybawienia, w jaki uj�ta jest historia ka�dego z wielkich s�dzi�w. Za panowania Jozjasza opracowano ksi�gi Jozuego, S�dzi�w, Samuela i Kr�lewskie, wraz z Deterono- mium (rozdz. 5-28) jako wprowadzeniem. Drug� ksi�g� Kr�lewsk� i ksi�g� Powt�rzonego Prawa skompletowano w czasie wygnania (587-538), a na pocz�tku tego okresu zredagowano po raz drugi (i ostatni) histori� Jozuego i kr�l�w. Prorocy Sofoniasz i Nahum dzia�ali za rz�d�w Jozjasza; Habakuk by� troch� p�niejszy ni� Nahum, obaj za� byli wsp�cze�ni Jeremiaszowi. Po przedwczesnej �mierci Jozjasza (609) kr�lestwo Judy zd��a�o szybko do zag�ady; jego ostatnie tragiczne lata znalaz�y odbicie w osobie i �yciu Jeremiasza. Przestrogi tego wielkiego proroka przesz�y nie zauwa�one - z wyj�tkiem faktu, �e by� za nie prze�ladowany - ale po jego �mierci wywar�y g��boki wp�yw. Jego or�dzie spisa� i og�osi� oddany mu ucze� Baruch. W 587 r. przed Chr. Jerozolima wpad�a w r�ce Nabuchodonozora, jak to zapowiada� dobitnie Jeremiasz, a jej mieszka�c�w deportowano do Babilonu. Musia�o to wydawa� si� ko�cem, lecz w niezg��bionym zamy�le Bo�ym wygnanie mia�o by� tyglem, w kt�rym religia Jahwe zosta�a oczyszczona z wszelkich nieczysto�ci; oznacza ono tak�e decydu- j�cy moment w formowaniu si� Biblii. R�wnolegle z ruchem deuteronomicznym istnia� inny pr�d, kt�rego reprezen- tantem jest Prawo �wi�to�ci (Kp� 17-26). Pr�d ten czerpa� inspiracj� z pogl�du warstwy kap�a�skiej, k�ad�cej nacisk na �wi�to�� Jahwe oraz przedstawiaj�cej nar�d jako lud kap�a�ski, kt�rego ca�e �ycie by�o liturgi�. Ezechiel, kt�rego wraz z innymi Judejczykami wywieziono do Babilonu jaki� czas przed upadkiem Jerozolimy, prawdopodobnie w 598 r. przed Chr., by� najwybitniejszym reprezentantem tej szko�y; natomiast wsp�czesny mu Jeremiasz trzyma� si� bardziej linii Deuteronomium. Podczas wygnania kap�ani, odci�ci teraz od �wi�tyni i jej kultu, zwr�cili si� do starych tradycji, zw�aszcza za� do prawodawstwa Moj�eszowego, i zredagowali oraz przedstawili je z wybitnie kultowego punktu widzenia. Niemal ca�e prawodawstwo od ksi�gi Rodzaju do ksi�gi Liczb nale�y do tej tradycji, cho� zawiera ponadto du�y materia� narracyjny; po wygnaniu za� w�a�nie kap�ani nadali Pentateuchowi jego ostateczn� posta�. Nie wszystkich mieszka�c�w kr�lestwa judzkiego deportowano; pewna garstka pozosta�a, i od czasu do czasu przychodzili oni p�aka� nad ruinami �wi�tyni. W�a�nie w tych okoliczno�ciach ukszta�towa�y si� Lamentacje. Uznaje si� powszechnie, �e nie jest to dzie�o Jeremiasza, cho� w Wulgacie jemu przypisuje si� ten utw�r - w przeciwie�stwie do Biblii hebrajskiej. Czas powstania proroctwa Barucha, umieszczonego bezpo�rednio po Lamentacjach w Wulgacie, jest niepewny. W Babilonie podtrzymywa� wygna�c�w na duchu anonimowy prorok, p�ny, lecz autentyczny ucze� Izajasza; jego dzie�o, u�o�one w latach poprzedzaj�cych 538 r. przed Chr. (gdy Cyrus Wielki, zdobywszy Babilon, pozwoli� �ydom wr�ci� do Palestyny), jest zawarte w proroctwie Izajasza 4~55. Rozdzia�y te stanowi� teologiczny (i poetycki) szczyt Starego Testamentu. Tu� po powrocie do Jerozolimy inni cz�onkowie szko�y Izajasza dodali do tego proroctwa rozdzia�y 5(r66. I nie koniec na tym: w V w. rozdzia�y 34-35 i 24-27 zamkn�y ostatecznie to dzie�o, kt�re zacz�o si� w VIII w. Ale wraz z Deutero-Izajaszem ( jak nazywamy nieznanego autora Iz 40-55) ruch prorocki osi�gn�� sw�j punkt kulminacyjny; b�dzie teraz stopniowo zamiera� - by znikn�� w IV w. - a� przyjdzie czas wype�nienia. Pierwsi z wygna�c�w powr�cili z Babilonu do Jerozolimy w 538 r. przed Chr.; �wi�tynia i miasto zosta�y ostatecznie odbudowane. Rzecznikami tego dzie�a odbudowy byli Aggeusz i Zachariasz (jedynie Za 1-8 nale�y do tego okresu). Wtedy to - najp�niej na pocz�tku V w. - ustalono ostatecznie tre�� Prawa. Deuteronomium, poniewa� uzupe�nia�o relacj� o Moj�eszu, zosta�o oddzielone od wielkiego utworu historycznego (Jozue - Kr�lowie) i do��czone do pierwszych czterech ksi�g Biblii. Tak powsta� Pi�cioksi�g. Ma�� ksi�g� Rut napisano prawdopodobnie wkr�tce po powrocie (cho� by� mo�e pojawi�a si� jeszcze przed wygnaniem). Ostatni z prorok�w: autor(rzy) Izajasza 34-35, 24-27, Malachiasz, Abdiasz, Joel oraz autor rozdzia��w 9-14 ksi�gi Za- chariasza, wyst�pili w V i IV w. W�wczas te�, zw�aszcza w V w., znajdowa� si� w rozkwicie inny typ literatury: literatura m�dro�ciowa. Nie by�o to bynajmniej czym� zupe�nie nowym, gdy� ju� za rz�d�w Salomona praktyczny pogl�d na �wiat znalaz� wyraz w przypo- wie�ciach i sentencjach kieruj�cych �yciem codziennym. "Przez >>m�dro��<< nale�y rozumie� nie tylko encyklopedyczn� wiedz� o wszystkim pod s�o�cem, lecz tak�e zwi�z�e okre�lenie wszelkich form ludzkiego post�powania, szczeg�l- nie za� umiej�tno�� bycia sko�czonym d�entelmenem. Umiej�tno�� t�, nie- odzown� do osi�gania udanej kariery, praktykowano ca�e stulecia w Egipcie."3 W Izraelu jednak ta praktyczna m�dro�� czerpa�a zawsze - przynajmniej w pewnym stopniu - natchnienie z wiary w Jahwe; tendencja ta nasili�a si� po wygnaniu. W V w. przybra�a ostateczny kszta�t ksi�ga Przys��w (kt�rej cz�ci si�gaj� jeszcze czas�w Salomona), a wkr�tce potem pojawi�o si� poetyckie arcydzie�o Biblii: ksi�ga Hioba. Ksi�ga Hioba nie jest bynajmniej jedynym poetyckim utworem w Biblii. Przede wszystkim mamy tu psalmy; niekt�re z nich u�o�y� niew�tpliwie Dawid, liczba ta za� stale wzrasta�a. Budowa drugiej �wi�tyni (po powrocie z wygnania) i przywr�cenie kultu �wi�tynnego da�o nowy impuls do uk�adania tych liturgicznych poemat�w i do adaptacji starszych psalm�w. Jest bardzo praw- dopodobne, �e do ko�ca IV w. skompletowano Psa�terz w znanej nam dzisiaj postaci. W tym�e wieku ukaza�a si� Pie�� nad Pie�niami. Pi�miennictwo historyczne nie sko�czy�o si� wraz z wygnaniem; okres restauracji, zdominowany przez postacie Ezdrasza i Nehemiasza, znalaz� tak�e swego historyka. Ksi�gi pierwsza i druga Kronik, Ezdrasza i Nehemiasza (cztery ksi�gi w naszej Biblii) tworz� w istocie tylko jeden tom, dzie�o jednego autora, kt�rego zwiemy dla wygody Kronikarzem. W pierwszej cz�ci tego utworu (1, 2 Krn) autor korzysta w wielkiej mierze z ksi�g Samuela i Kr�lewskich. W drugiej cz�ci opiera si� na pami�tnikach Ezdrasza i Nehemiasza oraz na innych dokumentach tego okresu. R�nice mi�dzy pierwsz� i drug� ksi�g� Kronik a ksi�gami Samuela i Kr�lewskimi s� wyra�ne, podczas bowiem gdy te ostatnie s� histori� religii, Kronikarz napisa� teologi� historii. Sk�aniaj�c si� ku deuteronomistom, uwypukli� on religijne pos�annictwo w historii swego ludu: korzysta� jednak z tego materia�u o wiele swobodniej ni� oni. Pisa� dla swych wsp�czesnych, wykazuj�c im raz jeszcze, �e istnienie narodu zale�y od jego wierno�ci Bogu; chcia� koniecznie, �eby jego nar�d by� �wi�t� wsp�lnot�, w kt�rej mog�yby si� wreszcie wype�ni� obietnice dane Dawidowi. Dzie�o to zosta�o napisane w IV w., tu� przed panowaniem Aleksandra Wielkiego. Nieco wcze�niej, w czasach Ezdrasza, wbrew ciasnemu pogl�dowi nacjonalistycz- nemu, autor ksi�gi Jonasza - �wietny satyryk - podkre�la� uniwersaln� Opatrzno�� Bo��. A prawie w tym samym czasie autor ksi�gi Tobiasza w spos�b przypominaj�cy form� wsp�czesnej powie�ci wys�awia� Opatrzno�� Bo�� kieruj�c� losami poszczeg�lnych ludzi. W 333 r. przed Chr., wraz z podbojem Syrii i Palestyny przez Aleksandra, zacz�� si� w Judzie okres grecki. Dla �yd�w, a w ka�dym razie dla tych. kt�rzy byli wierni swym tradycjom, oznacza�o to nie asymilacj� greckiej kultury - jak dzia�o si� gdzie indziej - lecz op�r wobec greckiego sposobu �ycia. Wskazywa� na to mo�e chyba wy�onienie