Marcel Mauss Sposoby pos�ugiwania si� cia�em Poj�cie sposob�w pos�ugiwania si� ciatem [...] �nawyki" zmieniaj� si� oczywi�cie zale�nie od jednostki i jej sposob�w na�ladowania innych, ale przede wszystkim zmieniaj� si� w zale�no�ci od spo�e- cze�stw, wychowania, konwenans�w, mody i presti�u. Mamy tu do czynienia z technikami i dzie�em zbiorowego i indywidualnego rozumu praktycznego, a nie, jak si� zazwyczaj s�dzi, z dusz� i jej zdolno�ciami na�ladowczymi. [...] Dochodz� do wniosku, �e je�eli chcemy mie� jasny pogl�d na takie fakty, jak bieganie, p�ywanie itp., to musimy zamiast jednego punktu widzenia � me- chanicznego i fizycznego, kt�ry reprezentuje anatomiczna i fizjologiczna teoria chodzenia, lub psychologicznego czy socjologicznego � przyj�� wszystkie trzy. Albowiem konieczny jest w�a�nie �w potr�jny punkt widzenia, punkt widzenia �cz�owieka ca�o�ciowego". Trzeba uwzgl�dni� jeszcze inny zesp� fakt�w. Wychowanie ma widoczny wp�yw na wszystkie elementy sztuki pos�ugiwania si� ludzkim cia�em. Poj�cie wychowania mog�o nak�ada� si� na poj�cie na�ladownictwa. Wszystkie dzieci, i te, kt�re maj� szczeg�lnie du�e zdolno�ci na�ladowania, i te, kt�re je posiadaj� w znacznie mniejszym stopniu, otrzymuj� takie samo wychowanie. Proces na�la- dowania przebiega na zasadzie presti�u. Zar�wno dziecko, jak i cz�owiek doros�y na�laduje czyny, uwie�czone powodzeniem, kt�re powiod�y si� osobom ciesz�- cym si� ich zaufaniem i maj�cym pewien autorytet. Nawet czyn wy��cznie biolo- giczny, dotycz�cy w�asnego cia�a, narzuca si� z zewn�trz, z g�ry. Zesp� ruch�w sk�adaj�cych si� na owe dzia�ania jednostka przejmuje z czynu wykonywanego przed jej oczyma, albo przez ni� razem z innymi osobami. Element spo�eczny zawiera si� w�a�nie w poj�ciu presti�u, jaki w oczach jednostki na�laduj�cej ma osoba wykonuj�ca czyn nakazany, autoryzowany i wy- pr�bowany. W akcie na�ladowania, kt�ry nast�puje p�niej, s� ju� elementy psychologiczne i biologiczne. Ca�o�� jest zatem uwarunkowana przez te trzy elementy po��czone w spos�b nierozdzielny. 185 MARCEL MAUSS Wszystko, o czym m�wi�em, �atwo da si� powi�za� z pewn� grup� in fakt�w. W ksi��ce Elsdona Besta, kt�ra dotar�a do nas w 1925 roku, znajduj godny uwagi dokument na temat sposobu chodzenia kobiet Maorys�w (N Zelandia). (Prosz� nie m�wi� mi, �e s� to plemiona prymitywne; uwa�am, �e pewnymi wzgl�dami przewy�szaj� Celt�w i German�w.) �Kobiety tubylcze pr muj� pewien gait (okre�lenie angielskie jest znakomite): polega on na siln} Jednocze�nie lu�nym ko�ysaniu biodrami, kt�re nam si� wydaje niezgrabne, jest nadzwyczaj podziwiane przez Maorys�w. Matki tresuj� (autor u�ywa s�( drill) c�rki w tym sposobie chodzenia, kt�ry nazywa si� onioi. S�ysza�em matki m�wi�y do c�rek (t�umacz�): �Dlaczego nie robisz onioi�, kiedy ja dziewczynka to zaniedbywa�a". Jest to nabyty, a nie naturalny spos�b chodzer W og�le w�r�d doros�ych �spos�b naturalny" chyba nie istnieje, [...j [...] Pope�niali�my wszyscy, ja tak�e, przez wiele lat podstawowy b��d, uwa. j��, �e technika wyst�puje tylko tam, gdzie jest narz�dzie. Trzeba by�o powr�t do poj�� staro�ytnych, do Plato�skich danych na temat techniki, tam, gdzie PIati m�wi� o technice w muzyce, a w szczeg�lno�ci w ta�cu, i rozszerzy� to poj�cj Technicznym nazywam tradycyjne dzia�anie skuteczne (nie r�ni si� ono pc tym wzgl�dem od dzia�ania magicznego, religijnego i symbolicznego). Trzeba, l" by�o ono tradycyjne i skuteczne. Nie ma techniki i nie ma przekazywania, je�e nie ma tradycji. W�a�nie przekazywanie technik, i to prawdopodobnie dr�g przekazu ustnego, r�ni przede wszystkim cz�owieka od zwierz�t. Cia�o jest pierwszym i najbardziej naturalnym narz�dziem cz�owieka. Albi dok�adniej: pierwszym i najbardziej naturalnym przedmiotem technicznym i za razem �rodkiem technicznym cz�owieka Jest jego cia�o. [...J Zasady klasyfikacji sposob�w pos�ugiwania si� cia�em W zwi�zku z poj�ciem sposob�w pos�ugiwania si� cia�em zarysowuj� si� od razu dwie sprawy: sposoby te mo�na podzieli� i odr�ni� zale�nie od p�ci i wie- ku. l. Podzia� sposob�w pos�ugiwania si� cia�em w zale�no�ci od p�ci (a nie po prostu podzia� pracy mi�dzy p�ciami) Sprawa jest godna uwagi. [...J We�my na przyk�ad pod uwag� spos�b zaciska- nia pi�ci. M�czyzna zazwyczaj zaciska pi�� kciukiem na zewn�trz, kobieta 186 chowa kciuk wewn�trz d�oni; by� mo�e dlatego, �e nikt jej tego nie uczy�, ale jestem pewien, �e nawet gdyby usi�owano j� nauczy�, nie by�oby to dla niej �atwe. Uderzenie pi�ci�, sam zamach u kobiety jest s�aby. Wszyscy wiemy, �e kiedy kobieta rzuca kamieniem, nie tylko sam rzut jest s�aby, ale robi to inaczej ni� m�czyzna � nie poziomo, tylko zawsze pionowo. By� mo�e zachodzi tu przypadek dw�ch rodzaj�w uczenia. Istnieje bowiem spo�ecze�stwo m�czyzn i spo�ecze�stwo kobiet, [...j 2. Odmiany sposob�w pos�ugiwania si� cia�em w zale�no�ci od wieku Dziecko kuca naturalnie. My nie potrafimy ju� kuca�. Uwa�am to za niedo- rzeczno�� i ni�szo�� naszych ras, naszych cywilizacji i spo�ecze�stw. A oto przy- k�ad. Przebywa�em na froncie z Australijczykami (bia�ymi). Mieli nade mn� istotn� przewag�. Kiedy wypada� nam post�j w b�ocie, mogli oni siada� na w�as- nych pi�tach, odpocz��, a ,,b�ocko", jak wtedy m�wiono, pozostawa�o pod ich pi�tami. Ja musia�em tkwi� w pozycji stoj�cej w moich buciorach, po kolana w wodzie. Pozycja kuczna jest moim zdaniem wa�na i warto j� zachowa� u dziecka, najwi�kszym b��dem jest odzwyczaja� je od kucania. Jest to postawa, kt�r� zachowa�a ca�a ludzko��, pr�cz naszych spo�ecze�stw. [...] 3. Klasyfikacja sposob�w pos�ugiwania si� cia�em w uzale�nieniu od sprawno�ci Sposoby te mog� by� klasyfikowane ze wzgl�du na ich sprawno��, ze wzgl�- du na wynik tresury. Tresura � niczym konstruowanie maszyny � jest poszuki- waniem i nabywaniem sprawno�ci. Tutaj chodzi o sprawno�� cz�owieka. Sposoby pos�ugiwania si� cia�em s� zatem ludzkimi normami stosowanymi do tresury ludzi. Post�powanie stosowane wobec zwierz�t ludzie dobrowolnie stosuj� do siebie i do swoich dzieci. W�a�nie dzieci by�y zapewne pierwszymi istotami tresowanymi, nawet jeszcze przed zwierz�tami, kt�re trzeba by�o najpierw ob�a- skawi�. Wobec tego mo�na by techniki pos�ugiwania si� cia�em, spos�b ich przekazywania przyr�wna� do tresury oraz uporz�dkowa� je ze wzgl�du na sku- teczno��. Tutaj wy�ania si� bardzo wa�ne dla socjologii i dla psychologii poj�cie zr�cz- no�ci [...] MARCEL MAUSS 4. Przekazywanie formy sposob�w pos�ugiwania si� cia�em Pozostaje jeszcze ostatni punkt widzenia. Skoro uznali�my nauczanie sposo- b�w za spraw� podstawow�, to mo�emy je klasyfikowa� ze wzgl�du na charakter tej edukacji i tresury. I oto otwiera si� nowe pole studi�w: na wychowanie fizycz- ne w ka�dym okresie �ycia i u obu p�ci sk�ada si� nieprzebrana ilo�� szczeg��w jeszcze nie dostrze�onych, a kt�re nale�y podda� obserwacji. Wychowanie dziec- ka przepojone jest tym, co nazywamy szczeg�ami, ale s� to szczeg�y istotne. We�my np. problem obur�czno�ci: nie mamy dobrych obserwacji dotycz�cych ruch�w prawej i lewej r�ki ani te� dok�adnego rozeznania w tym, jak si� ich nauczyli�my. Na pierwszy rzut oka rozpoznamy pobo�nego muzu�manina; nawet kiedy w r�ku trzyma widelec i n� (co si� rzadko zdarza), b�dzie robi� r�ne przedziwne wysi�ki, byle tylko pos�ugiwa� si� praw� r�k�. Za nic w �wiecie nie dotknie jedzenia lew� r�k� ani okre�lonych cz�ci swego cia�a praw�. Nie wystar- czy znajomo�� fizjologii ani psychologii asymetrii ruchowej u cz�owieka. �eby zrozumie�, dlaczego wykonuje takie, a nie inne gesty, trzeba pozna� tradycje, kt�re narzucaj� takie w�a�nie gesty. [...] Biograficzne wyliczenie sposob�w pos�ugiwania si� cia�em Dla obserwatora zupe�nie inna klasyfikacja jest nie tyle bardziej logiczna, ile �atwiejsza. Jest to proste wyliczenie. Mia�em nawet zamiar przedstawi�, tak jak to robi� profesorowie ameryka�scy, seri� tabelek, ale wystarczy po prostu �ledzi� powoli lata cz�owieka, normaln� biografi� jednostki, �eby uporz�dkowa� sposoby pos�ugiwania si� cia�em, kt�rymi ona rozporz�dza lub kt�rych j� nauczono. l. Sposoby rodzenia i po�o�nictwa [...] Sposoby zachowania si� w czasie porodu s� bardzo rozmaite. Dzieci� Budda urodzi�a jego matka, Maja, wyprostowana i przywi�zana do drzewa. Uro- dzi�a w pozycji stoj�cej. Znaczna cz�� kobiet w Indiach rodzi tak dotychczas. To, co my uwa�amy za rzecz normaln�, �e por�d odbywa si� w pozycji le��cej na plecach, nie jest ani troch� bardziej normalne od innych pozycji, np. na czwo- rakach. Znamy takie techniki porodu, kiedy dziecko zostaje chwycone b�d� przez matk�, b�d� przez tych, kt�rzy jej pomagaj�; przewi�zanie i przeci�cie p�powiny; zabiegi wok� matki, zabiegi wok� dziecka. Oto szereg istotnych kwestii. Inne: 188 SPOSOBY POS�UGIWANIA SI� CIA�EM wyb�r dziecka, porzucanie kalek, zabijanie bli�ni�t � to sprawy decyduj�ce w historii rasy. W historii staro�ytnej, jak i w innych cywilizacjach, uznanie dziecka jest wydarzeniem zasadniczym. 2. Sposoby zwi�zane z okresem dzieci�stwa Wychowanie i �ywienie dziecka. Postawy dw�ch zwi�zanych ze sob� istot: matki i dziecka. Przyjrzyjmy si� dziecku: ssanie, noszenie itp. Sprawa noszenia jest bardzo wa�na. Dziecko noszone przez matk� bezpo�rednio na ciele przez dwa albo trzy lata ma zupe�nie inny stosunek do niej ni� dziecko nie noszone, zupe�nie inny z ni� kontakt ni� dziecko u nas. Wisi jej na szyi, na ramieniu, siedzi okra- kiem na biodrze. Jest to wa�na gimnastyka, istotna dla ca�ego �ycia tego cz�o- wieka. A dla matki jest to tak�e gimnastyka, tyle �e innego rodzaju. Wydaje si� wr�cz, �e tutaj rodz� si� stany psychiczne, kt�re w naszych warunkach ca�kowicie znikn�y z okresu dzieci�stwa. To kontakty mi�dzy p�ciami i kontakty sk�ry. Odstawienie od piersi. Karmienie trwa d�ugo, na og� dwa lub trzy lata. Obowi�zek karmienia, czasem nawet obowi�zek karmienia zwierz�t. Bardzo d�ugo trwa, zanim kobieta straci pokarm. Odstawienie od piersi zwi�zane jest z rozmna- �aniem. W okresie karmienia rozmna�anie jest wstrzymane. Ludzko�� mo�na podzieli� na ludzi z ko�yskami i na ludzi bez ko�ysek. Bo- wiem istniej� pewne techniki pos�ugiwania si� cia�em, kt�re zak�adaj� koniecz- no�� u�ywania narz�dzi. Ko�yska jest u�ywana prawie przez wszystkie ludy zamieszkuj�ce obie p�kule p�nocne, ludy z region�w andyjskich, a tak�e przez pewn� cz�� ludno�ci Afryki �rodkowej. W tych dwu ostatnich grupach u�ywanie ko�yski zbiega si� ze zniekszta�ceniem czaszki (co ma, by� mo�e, powa�ne kon- sekwencje fizjologiczne). Dziecko od��czone od piersi. Potrafi je�� i pi�, umie chodzi�; �wiczy si� jego wzrok, s�uch, poczucie rytmu, formy i ruchu, cz�sto dla ta�ca i muzyki. Przyjmuje ono poj�cia i nawyki gi�tko�ci i oddychania. Przybiera pewne postawy, kt�re cz�sto s� mu narzucane. 3. Sposoby okresu m�odzie�czego Przede wszystkim mo�na je obserwowa� u m�czyzny. Mniej wa�ne u dziew- cz�t w spo�ecze�stwach, kt�rymi interesuje si� etnologia. Inicjacja � wa�ny moment w kszta�ceniu cia�a. Na podstawie sposobu, w jaki nasi synowie i c�rki s� wychowywani, wyobra�amy sobie, �e nabywaj� tych samych manier i postaw i �e otrzymuj� wsz�dzie takie samo wychowanie. Przekonanie to jest b��dne ju� 189 MARCEL MAUSS u nas, a ca�kowicie fa�szywe w odniesieniu do spo�ecze�stw tzw. prymitywnyci- Co wi�cej, opisujemy fakty, jakby wsz�dzie i zawsze istnia�o co� w rodzaji szko�y, podobnej do naszej, kt�ra rozpoczyna od razu opiek� i przyuczanie dziec ka do �ycia. Z regu�y jest odwrotnie. Na przyk�ad we wszystkich czarnych spo�e cze�stwach wychowanie ch�opc�w wzmaga si� w okresie pokwitania, podcza, gdy wychowanie dziewcz�t pozostaje, je�li mo�na tak powiedzie�, tradycyjne. Ni< ma szk� dla kobiet. Szko�� dla nich s� matki, u nich, poza sytuacjami wyj�tko wymi, pobieraj� wykszta�cenie i wprost od nich wychodz� za m��. Ch�opiec wchodzi do spo�ecze�stwa m�czyzn, gdzie uczy si� zawodu, a przede wszystkirr uczy si� by� �o�nierzem. Wszak�e zar�wno dla kobiet, jak i dla m�czyzn mo- mentem decyduj�cym jest okres dojrzewania. Wtedy ucz� si� ostatecznie sposo- b�w pos�ugiwania si� cia�em, kt�re zachowaj� przez ca�e doros�e �ycie. 4. Sposoby doros�ych Z�by sporz�dzi� wykaz tych technik, postarajmy si� prze�ledzi� r�ne mo- menty w ci�gu dnia, kt�ry wype�niaj� skoordynowane ruchy i chwile bezruchu. Mo�emy odr�ni� sen i czuwanie, w nim za�: spoczynek i aktywno��. A. Sposoby spania. Ca�kowicie nies�uszne jest przekoanie, �e pozycja le��ca jest czym� naturalnym. W czasie wojny nauczy�em si� spa� wsz�dzie, np. na stosie kamieni, ale ka�da zmiana ��ka przyprawia�a mnie o bezsenno��; dopiero na drugi dzie� mog�em pr�dko zasn��. Mo�na rozr�ni� spo�ecze�stwa, kt�re nie u�ywaj� niczego do spania, �pi� �na ziemi", i inne, kt�re u�ywaj� do tego r�nych sprz�t�w. �Cywilizacja 15 stopnia szeroko�ci" � o kt�rej m�wi Graebner � wyr�nia si� mi�dzy innymi tym, �e ludzie tamtejsi �pi� opieraj�c kark na podp�rce. Podp�rka to cz�sto totem, czasem rze�bione postacie kucaj�cych m�czyzn albo zwierz�t totemicznych. S� ludy znaj�ce mat� i ludy nie znaj�ce jej (Azja, Oceania, cz�� Ameryki). S� ludy zna- j�ce poduszk� i nie znaj�ce jej. S� ludy, kt�re uk�adaj� si� do snu ciasnym kr�- giem wok� ogniska, a nawet i bez ogniska. S� r�ne prymitywne sposoby roz- grzewania si�, rozgrzewania st�p. Mieszka�cy Ziemi Ognistej � kt�rzy �yj� w rejonie bardzo zimnym � umiej� rozgrza� sobie nogi tylko, kiedy �pi�, za jedyne przykrycie u�ywaj�c sk�ry (guanaco). Zdarza si� tak�e spanie w pozycji stoj�cej. Masajowie mog� spa� stoj�c. Ja sam w g�rach spa�em stoj�c. Spa�em cz�sto na koniu, czasem nawet w marszu: ko� by� bardziej inteligentny ni� ja. Dawni historycy najazd�w przedstawiaj� nam Hun�w i Mongo��w �pi�cych na koniach. I to prawda, �e ich wojownicy we �nie nie przerywali pochodu. Istniej� sposoby u�ywania przykrycia. I znowu: ludy znaj�ce przykrycie i nie znaj�ce go. Istnieje te� hamak oraz spos�b spania w pozycji wisz�cej. 190 SPOSOBY POS�UGIWANIA SI� CIA�EM Oto wiele praktyk, kt�re s� jednocze�nie technikami pos�ugiwania si� cia�em i kt�re maj� znaczne konsekwencje i skutki biologiczne. Wszystko to mo�e i po- winno by� obserwowane w terenie, nie znamy jeszcze mn�stwa tych spraw. B. Czuwanie: sposoby odpoczynku. Odpoczynek mo�e by� odpoczynkiem ca�kowitym albo chwil� wytchnienia; mo�e si� odbywa� le��co, siedz�co, w kucki itp. Prosz� spr�bowa� przykucn��. Zobaczycie, jak� tortur� by�by dla was np. posi�ek maroka�ski, podany z zachowaniem ca�ego rytua�u. Spos�b siadania jest spraw� podstawow�. Mo�na odr�ni� ludzko�� kucaj�c� i ludzko�� siedz�c�, a w�r�d niej ludy znaj�ce �awk� i ludy jej nie znaj�ce, ludy znaj�ce krzes�o i ludy go nie znaj�ce. Rzecz ciekawa, we wszystkich okolicach 15 stopnia szeroko�ci geograficznej p�nocnej i na r�wniku na obu kontynentach rozpowszechnione s� drewniane sto�ki, kt�rych nogi przedstawiaj� kucaj�ce postacie. S� ludy, kt�re znaj� sto�y, i ludy, kt�re ich nie znaj�. St�, grecka trapezu, wcale nie jest po- wszechnie u�ywany. Na ca�ym Wschodzie normalnie u�ywa si� do dzi� dywanu lub maty. Wszystko to jest do�� skomplikowane, poniewa� w trakcie odpoczynku odbywaj� si� posi�ki, tocz� si� rozmowy itp. Niekt�re spo�ecze�stwa przyjmuj� posi�ki w osobliwych pozycjach. Ca�a Afryka w dorzeczu Nilu i pewna cz�� okolic Czadu, a� do Tanganiki, jest zamieszka�a przez ludy, kt�re przy pracy na roli dla odpoczynku u�ywaj� szczude�. S� inni, kt�rzy z powodzeniem odpoczy- waj� na jednej nodze, bez oparcia, inni wreszcie opieraj� si� na kiju. Na techniki odpoczynku sk�adaj� si� takie istotne cechy r�nych cywilizacji, bardzo rozpow- szechnione, obejmuj�ce ca�e rodziny lud�w. Psychologom wydaje si� to wszystko ca�kiem naturalne: nie wiem, czy zgodz� si� ze mn�, ale ja s�dz�, �e te pozycje przyjmowane w sawannie, wi��� si� z wysoko�ci� traw, z funkcj� pasterzy, war- townik�w itd., s� mozolnie nabywane i przekazywane poprzez wychowanie. Odpoczywacie w spos�b czynny, na og� estetyczny, tak wi�c cz�sto nawet taniec jest odpoczynkiem itp. Wr�cimy jeszcze do tego. C. Sposoby dzia�ania, ruchu. Z samej definicji odpoczynek� to brak ruchu, ruch � to brak odpoczynku. Oto proste wyliczenie. Ruchy ca�ego cia�a: czo�ganie, deptanie, chodzenie. Ch�d: postawa pionowa ca�ego cia�a przy chodzeniu, oddychanie, rytm marszu, machanie r�kami, �okcia- mi, wysuwanie naprz�d tu�owia albo wysuwanie na przemian lewej i prawej strony cia�a (my jeste�my przyzwyczajeni do wysuwania ca�ego cia�a od razu). Stopy na zewn�trz, stopy do wewn�trz. �artuje si� z �kaczego chodu". Jest to stosowany w wojsku niemieckim spos�b wyci�gania n�g do maksimum. M�- czy�ni z p�nocy, o d�ugich nogach, maj� szczeg�lne upodobanie do mo�liwie najd�u�szego kroku. Z braku takich �wicze� wielu spo�r�d nas, we Francji, ma iksowate nogi. Oto jeden z przyk�ad�w swoisto�ci, kt�re wynikaj� jednocze�nie z rasy i mentalno�ci jednostkowej i z mentalno�ci zbiorowej. Najdziwniejsze s� takie techniki, jak techniki p�obrotu. P�obr�t angielski jest tak r�ny od nasze- go, �e nauczenie si� go wymaga wielu �wicze�. 191 MARCEL MAUSS Bieganie. Pozycja n�g, pozycja r�k, oddychanie, magia biegu, wytrzyma�o��. W Waszyngtonie widzia�em wodza Bractwa Ognia Indian Hopi, kt�ry przyby� wraz z czterema lud�mi, by protestowa� przeciw zakazowi u�ywania w czasie obrz�d�w pewnych alkoholi. By� to na pewno najlepszy biegacz �wiata, zrobi� 250 mil bez postoju. Wszystkie ludy Pueblo s� przyzwyczajone do wielkich wyczyn�w fizycznych wszelkiego rodzaju. Hubert, kt�ry ich widzia�, przyr�w- nywa� ich budow� do budowy japo�skich atlet�w. Ten sam Indianin by� niepo- r�wnanym tancerzem. Dotarli�my w ko�cu do sposob�w wypoczynku czynnego, kt�re nie maj� charakteru wy��cznie estetycznego, ale polegaj� tak�e na grze cia�a. Taniec. S�uchali�cie, by� mo�e, wyk�ad�w von Hombostela i Curta Sachsa. [...] Przyjmuj� ich podzia� na taniec w spoczynku i taniec czynny. Nale�y te� odr�nia� taniec m�czyzn i taniec kobiet, cz�sto s� one przeciw- stawne. Wreszcie trzeba wiedzie�, �e taniec obj�tych par jest wytworem nowoczesnej cywilizacji europejskiej. Tutaj wida�, jak sprawy, kt�re w naszych oczach ucho- dz� za ca�kowicie naturalne, maj� historyczny charakter. Poza nami s� zreszt� przedmiotem zgorszenia na ca�ym �wiecie. Przechodz� teraz do technik bardziej z�o�onych, mi�dzy innymi takich, kt�re s� funkcj� pe�nionego zawodu. Skakanie. Na naszych oczach zachodz� przeobra�enia techniki skoku. Daw- niej wszyscy skakali�my prosto z trampoliny i do tego prosto na twarz. Na szcz�cie to si� ju� sko�czy�o. Obecnie, na szcz�cie, skacze si� bokiem. Skok w dal, wzwy� i w g��b. Skok z miejsca, skok o tyczce. [...] Wol� przesta� m�wi� na ten temat. Rozmaito�� tych technik nie ma ko�ca. Wspinaczka. Musz� wyzna�, �e kiepsko wspinam si� na drzewo, lepiej mi to idzie w g�rach lub w�r�d ska�. Pochodzi to z r�nicy wychowania, a tym samym z r�nicy metody. Wszystkie, jak si� to m�wi, ludy prymitywne, wspinaj� si� na drzewo przy pomocy pasa, kt�ry obejmuje pie� drzewa razem ze wspinaj�cym si� � to jest metoda podstawowa. My w og�le nie mamy w u�yciu takiego pasa. Widujemy pracownik�w telegrafu wspinaj�cych si� na hakach, ale bez pasa. Warto by ich tego nauczy�. Historia metod alpinistyki jest bardzo ciekawa, w ci�gu mego �ycia alpini- styka poczyni�a bajeczne post�py. Schodzenie. Nic tak nie przyprawia o zawr�t g�owy jak widok Kabyla, kt�ry schodzi w trepach. Jak potrafi si� utrzyma� i nie pogubi� tych swoich trep�w? Usi�owa�em si� temu przyjrze�, usi�owa�em robi� tak samo, ale nadal tego nie rozumiem. Nie pojmuj� zreszt� i tego, jak nasze kobiety potrafi� chodzi� na tak wysokich obcasach. Tak wi�c nale�y wszystko obserwowa�, a nie tylko por�wnywa�. 192 SPOSOBY POS�UGIWANIA SI� CIA�EM P�ywanie. [...] Nurkowanie, p�ywanie, u�ywanie dodatkowych przedmiot�w: belek, desek itd. Jeste�my �wiadkami rozwoju �eglugi. By�em jednym z tych, kt�rzy krytykowali ksi��k� de Rouge o Australii, m�wi�em, �e to plagiat, by�em przekonany, �e s� tam powa�ne niedok�adno�ci. Wraz z innymi autorami uwa�a- �em za bajk� ich opowiadanie: widzieli jakoby kawalkady olbrzymich ��wi morskich ci�gnione przez Niol Niol (Australia Zachodnia). Ot� teraz mamy znakomite fotografie, kt�re pokazuj� nam ludzi siedz�cych okrakiem na takich ��wiach. Podobnie rzecz si� mia�a z opowiadaniem o kawa�ku drewna, kt�re s�u�y�o do p�ywania, o czym m�wi Rattray opisuj�c Aszanti. Co wi�cej, z ca�� pewno�ci� odnosi si� to do tubylc�w z prawie wszystkich lagun Gwinei, Porto- -Novo i z naszych kolonii. Ruchy wymagaj�ce si�y. Pchanie, ci�gni�cie, podnoszenie. [...] Miotanie, wyrzucanie w g�r�, rzut poziomy itd. Spos�b trzymania w palcach rzucanego przedmiotu jest wa�ny i ma wiele odmian. Trzymanie. Trzymanie w z�bach. Trzymanie palcami n�g, pod pach� itd. Badania nad ruchami mechanicznymi s� w pe�ni. Idzie tu o tworzenie sprz�- �e� mechanicznych z cia�em. [...] Kiedy pos�uguj� si� pi�ci�� tym bardziej, �e ju� w okresie czwartorz�du cz�owiek mia� ,,uderzenie pi�ci�" � sprz�enie jest sformowane. W tym miejscu nale�y wymieni� splatanie r�k, sztuczki kuglarskie, atletyk�, akrobacj� itd. Musz� wyzna�, �e mia�em i zawsze b�d� mia� wiele podziwu dla prestidigitator�w, gimnastyk�w itd. D. Sposoby zabieg�w wok� cia�a. Szorowanie, mycie, namydlanie. To sprawy zupe�nie �wie�e. To nie staro�ytni wynale�li myd�o, oni go bynajmniej nie u�ywali. To Galowie. Jednocze�nie, ca�kiem niezale�nie, ca�a Ameryka �rodkowa i cz�� Po�udniowej (po�udniowo-wschodniej) namydlaj� si� pewnym rodzajem drzewa z Panamy, brazil � st�d nazwa pa�stwa. Piel�gnowanie ust. Spos�b kas�ania i plucia. Przytocz� w�asn� obserwacj�. Pewna dziewczynka nie umia�a spluwa� i dlatego ci�ko przechodzi�a ka�dy katar. Chcia�em zrozumie� dlaczego i dowiedzia�em si�, �e w miasteczku jej ojca, w Berry, a zw�aszcza w jego rodzinie nikt nie umia� spluwa�. Nauczy�em j� tego. Dawa�em jej cztery sous za jedno spluni�cie. Poniewa� marzy�a o rowerze, na- uczy�a si� odpluwa�. By�a pierwsz� osob� w rodzinie, kt�ra zdoby�a t� umiej�t- no��. Higiena potrzeb naturalnych. Tu m�g�bym wylicza� fakty w niesko�czo- no��. E. Spos�b konsumowania. Jedzenie. Przypominaj� sobie pa�stwo anegdot� o szachu perskim powt�rzon� przez H�ffdinga. Zaproszony przez Napoleona III szach jad� palcami; cesarz nalega�, by u�y� z�otego widelca. �Pan nawet nie wie, jakiej si� pozbawia przyjemno�ci" � odpowiedzia� szach. 193 �-�-� <� �*<�-. '.��a-:, MARCEL MAUSS U�ywanie i nieu�ywanie no�a. Wielki b��d pope�ni� Mac Gee, kt�r dzi�, �e Seri (w pobli�u wyspy Magdaleny w Kalifornii) byli najbardzif tywnymi lud�mi, bowiem nie umieli pos�ugiwa� si� no�em. Oni prze� przy jedzeniu nie u�ywali no�a. Picie. Bardzo przyda�oby si� uczy� dzieci pi� wprosi ze �r�d�a, ze sto b�d� z r�nych uj�� wody, uczy� je pi� do dna. F. Sposoby reprodukcji. Nic nie jest bardziej technik� ni� pozycje s seksualnego. Bardzo niewielu autor�w ma odwag� m�wi� na ten ten Rozwa�my na przyk�ad tak� pozycj� stosunku seksualnego: kobieta zawie� przerzucaj�c kolana przez �okcie m�czyzny. Jest to technika typowa dla Pacyfiku, od Australii a� w g��b Peru, przechodzi nawet przez Cie�nin� B ale trzeba powiedzie�, �e jest bardzo rzadko spotykana gdzie indziej. W�r�d sposob�w stosunk�w seksualnych s� normalne i anormalne. Dot genitali�w, mieszanie oddech�w, poca�unki itp. W tej dziedzinie sposoby i J no�� seksualna s� �ci�le ze sob� zwi�zane. G. Istniej� wreszcie sposoby r�nego rodzaju zabieg�w, Jak masa� iti do�� tego. Rozwa�ania og�lne By� mo�e zagadnienia og�lne wydadz� si� bardziej interesuj�ce ni� s wyliczenie technik, na kt�rym, jak s�dz�, nieco za d�ugo si� zatrzyma�em. Z tego, co m�wi�em o sposobach pos�ugiwania si� cia�em, jasno wynika wsz�dzie spotykamy si� z fizjo-psycho-socjologicznymi konstrukcjami zespOi dzia�a�. Dzia�ania te s� bardziej lub mniej zwyczajowe, bardziej lub mniej wieczne w �yciu jednostki i w hierarchii spo�ecze�stwa. Posun��bym si� nawet dalej: jedn� z przyczyn, dla kt�rych dzia�ania te �atwiej przyswajane przez jednostk�, jest fakt, �e s� przyj�te przez lub w in autorytetu spo�ecznego. Przypominam sobie, �e jako kapral tak oto ukazywa�a sens �wicze� szyku i marszu czw�rkami. Zakazywa�em maszerowania w kn i formowania szyku dw�jkowego, po czym wydawa�em oddzia�owi rozk, przej�cia mi�dzy dwoma drzewami rosn�cymi na placu �wicze�. Pchali si� jede na drugiego. Wtedy zdali sobie spraw�, �e to, co im kazano robi�, nie by�o tak: g�upie. W ka�dym zespole ludzi �yj�cych w grupie wyst�puje co� w rodzaj uczenia si� poruszania si� w szyku zwartym. W ka�dym spo�ecze�stwie wszyscy wiedz� i powinni wiedzie� oraz uczy� si� jak maj� post�powa� w okre�lonych warunkach. Naturalnie �ycie spo�eczne nit jest wolne od g�upoty i anormalno�ci. B��d mo�e by� uznany za zasad�. We .<?� SPOSOBY POS�UGIWANIA SI� CIA�EM francuskiej marynarce dopiero od niedawna uczy si� marynarzy p�ywania. Ale przyk�ad i rozkaz � oto zasada. Wszyskie te fakty maj� zatem powa�ne przyczy- ny socjologiczne. Mam nadziej�, �e przyznacie mi s�uszno��. Sk�din�d, poniewa� to s� ruchy cia�a, wymagaj� one udzia�u ogromnego aparatu biologicznego i fizjologicznego. Jaka jest grubo�� psychologicznego ko�a z�batego? Powiedzia�em celowo �ko�a z�batego". Comte'ysta powiedzia�by, �e nie ma przedzia�u mi�dzy tym, co spo�eczne, a tym, co biologiczne. Mog� powie- dzie� tylko tyle, �e fakty psychologiczne uwa�am za rodzaj z�batki, nie za przy- czyny, opr�cz moment�w tworzenia czy przeobra�ania. Przypadki inwencji, formu�owania zasad s� bardzo rzadkie. Przypadki przystosowania nale�� do psy- chologii indywidualnej. Na og� s� one kszta�towane przez wychowanie, a w ka�dym razie przez okoliczno�ci �ycia we wsp�lnocie, przez kontakt. [...] Interwencja �wiadomo�ci nast�puje dzi�ki spo�ecze�stwu, nie za� interwencja spo�ecze�stwa dzi�ki nie�wiadomo�ci. To dzi�ki spo�ecze�stwu istnieje pewno�� gotowych ruch�w, przewaga tego, co �wiadome, nad emocj� i nie�wiadomo�ci�. To w wyniku pos�ugiwania si� rozumem francuska marynarka b�dzie zmusza�a marynarzy do nauki p�ywania. St�d ju� tylko krok do problem�w bardziej filozoficznych. Nie jestem pewien, czy zwr�cili pa�stwo uwag� na to, co wskaza� m�j przy- jaciel Granet w swoich wielkich poszukiwaniach na temat technik taoizmu, tech- nik pos�ugiwania si� cia�em, zw�aszcza za� dotycz�cych oddychania. Podobne fakty spotykamy w Indiach, dowiedzia�em si� o tym studiuj�c sanskryckie teksty joga. S�dz�, �e nawet na dnie wszystkich naszych stan�w mistycznych kryj� si� techniki pos�ugiwania si� cia�em dotychczas nie badane, kt�re by�y znakomicie przebadane w Chinach i Indiach od czas�w najdawniejszych. Powinny by� prze- prowadzone takie socjo-psycho-biologiczne badania mistyki. My�l�, �e �rodki biologiczne s� tak�e niezb�dne do tego, by wej�� w stan ���czno�ci z Bogiem". S�dz� wreszcie, �e pomimo i� technika g��bokich wdech�w itp. jest podstawo- wym faktem tylko w Indiach i Chinach, to jest ona znacznie og�lniej roz- powszechniona. W ka�dym razie mamy po temu �rodki, by zrozumie� wiele fakt�w, kt�rych do tej pory niepodobna by�o zrozumie�. Fragmenty komunikatu Marcela Maussa przedstawionego w Towarzystwie Psychologicz- nym. 17 maja 1934 roku. Pierwodruk w t. 32 �Journal de Psychologie" z 1936 roku, w��czony do Sociologie et anthropolo^ie z 1950 roku jako cz�� sz�sta. Przedruk przek�adu Marcina Kr�la wed�ug wydania polskiego: Marcel Mauss, Socjologia i antropniogia, PWN. Warszawa 1973, s. 538-566. Przypisy pomini�to. Marcel Mauss Poj�cie osoby, poj�cie �ja" I. Osoba [...] Czeka mnie nie lada zadanie, mam przecie� wyja�ni�, jak jedna z kate- gorii umys�u ludzkiego � jedna z tych idei, kt�re uwa�amy za wrodzone � powstawa�a, a potem rozszerza�a si� w ci�gu wielu stuleci i poprzez zmienne koleje losu; wreszcie, jak dzi� jeszcze jest chwiejna, delikatna, cenna i wymaga wci�� dalszego opracowania. Rzecz tyczy si� poj�cia �osoby", idei �ja". [...] Jest to temat z zakresu historii spo�ecznej. Jak to si� dzia�o, �e w ci�gu wielu wiek�w, w licznych spo�ecze�stwach, powoli wypracowywa�o si� ju� nie samo poczucie �ja", ale poj�cie, kt�re ludzie tworzyli na jego temat. Pragn� tutaj pokaza� ci�g form, jakie to poj�cie przybiera�o w rozmaitych ludzkich spo�eczno�ciach w zale�- no�ci od ich praw, religii, zwyczaj�w, struktur spo�ecznych i mentalno�ci. [...] II. �Indywiduum" i miejsce �osoby" Indianie Pueblo [...] u Indian Pueblo spotykamy poj�cie osoby, jednostki przynale�nej do klanu, lecz wyodr�bnionej z niego ju� w trakcie obrz�d�w przez swoj� mask�, tytu�, pozycj�, rol�, w�asno��, nie�miertelno�� i ponowne pojawienie si� na ziemi we wcieleniu w jednego z potomk�w o tej samej pozycji, imionach, tytu�ach, prawach i funkcjach. 223 MARCEL MAUSS Indianie z P�nocnego Zachodu Ameryki [...J wszyscy Indianie, a Kwiakiutlowie w szczeg�lno�ci, stworzyli ca�y sy; spo�eczny i religijny, zaspokajaj�cy zar�wno osoby, jak i grupy spo�eczne d; wymianie na wielk� skal� praw, uprawnie�, d�br, ta�c�w, obrz�d�w, przywilt i pozycji. Widzimy wyra�nie, Jak z klas i klan�w wy�aniaj� si� �osoby ludzi kt�re z kolei daj� pocz�tek gestom aktor�w w przedstawieniu. Wszyscy akti to tutaj, teoretycznie, wszyscy wolni ludzie. Przedstawienie ma jednak nie t; estetyczny charakter. Jest religijne, a zarazem kosmiczne, mitologiczne, spo�ec i osobowe. Ot�, na przyk�ad u Zuni, ka�da jednostka w ka�dym klanie ma jec a nawet dwa imiona, na ka�d� por� roku, �wieckie (lato) (WiXsa) i �wi�te (zi. (IaXsa). Kiedy wodzowie i rodziny staj� naprzeciw siebie w niezliczonych i ko�cz�cych si� potlaczach [...] imiona te zostaj� rozdzielone mi�dzy odr� rodziny, �tajne stowarzyszenia" i klasy uczestnicz�ce w obrz�dach. Ka�dy h dysponuje dwiema pe�nymi seriami imion w�asnych, czy raczej imion, je' jawn�, drug� sekretn�, te� nie prost�. Bo imi� jednostki, podobnie jak nazwi; szlachcica, zmienia si� z jej wiekiem i w zwi�zku z pe�nieniem funkcji odpowi nich do wieku. [...] jako �upy wojenne zdobywa si� pozycj�, w�adz�, funkcj� religijn� . estetyczn�, taniec i w�asno��, parafernalia i sk�ry w formie os�on, prawdzi sk�rzane �tarcze"; wszystko to mo�e by� u�ywane w tera�niejszych i przysz�) potlaczach. Wystarczy zabi� ich w�a�ciciela albo zagarn�� jedno z jego akce; ri�w s�u��cych do obrz�du, szat�, mask�, by odziedziczy� jego imiona, d�b jego urz�dy, jego przodk�w, jego osob� w pe�nym sensie tego s�owa. Tak u/ skuje si� pozycje, dobra, prawa osobiste i jednocze�nie ich indywidualny chan ter. [...J Godny r�wnie� uwagi jest fakt, �e u Kwakiutl�w (i u ich najbli�szych kr�' nych Heiltsuk, Bellacoola itd.) ka�dy moment �ycia jest nazwany i uosabia� przez nowe imi�, nowy tytu�, odpowiedni dla dziecka, m�odzie�ca, doros�eg starca (dotyczy m�czyzn i kobiet). Dalej, Kwakiutl posiada imi� jako wojown (naturalnie nie dotyczy to kobiet), jako ksi��� i ksi�na, jako w�dz i �ona wod2 imi� odpowiednie do danego �wiata (dotyczy m�czyzn i kobiet) i odpowiedn do roli wykonywanej w obrz�dzie, imi� na czas wycofania si� z �y� publicznego, imi� jako cz�onek spo�eczno�ci fok (ludzie starzy nie prze�ywa ekstazy ani op�tania, nie s� za nic odpowiedzialni, nie maj� �adnych zysk� pr�cz tego, kt�re wi��� si� ze wspomnieniem przesz�o�ci). Wreszcie nazwy m� r�wnie� �tajne stowarzyszenia", do kt�rych oni nale�� (nied�wiedzie � cz�ste kobiet, kt�re s� w�wczas prezentowane przez swoich m�czyzn i syn�w, wilk Hamatse (kanibale), itd.). Imiona maj� tak�e: dom wodza (jego dachy, s�up; POJ�CIE OSOBY, POJ�CIE �JA" drzwi, ozdoby, belki, otwory, w�� z podw�jn� g�ow� i twarz�), od�wi�tne cz�no, psy. [...] talerze, widelce, �y�ki, wszystko jest oznaczone, o�ywione, jest cz�ci� persona w�a�ciciela [familia oraz res jego klanu. [...] Australia [...] Oto kilka spostrze�e� dotycz�cych Australii. [...] Klan, w swoim ludzkim aspekcie, jest owocem reinkarnacji licznych i stale odradzaj�cych si� w klanie duch�w (tak si� rzeczy maj� u Arunta, Loritja, Kakadu itd.). U Arunta i Loritja duchy te bardzo precyzyjnie odradzaj� si� w trzecim pokoleniu (dziadek� wnuk) i w pi�tym, kiedy przodek i praprawnuk nosz� to samo imi�. Jest to tak�e wynik skrzy�owania potomstwa w linii �e�skiej z lini� m�sk�. Mo�na te� na przyk�ad poprzez rozdzia� imion w�r�d jednostek, klanu i klasy ma��e�skiej (osiem klas u Arunta) bada� zwi�zki tych imion z wiecznymi przodkami, z ratapa1, zwi�zki wyst�puj�ce w chwili pocz�cia, kiedy to p�ody i dzieci wydobywaj� si� na �wiat�o dzienne, a tak�e zwi�zki mi�dzy imionami ratapa a imionami doros�ych (w szcze- g�lno�ci imionami zwi�zanymi z funkcjami pe�nionymi w obrz�dach klanowych i plemiennych). Technika przeprowadzania tych podzia��w nie ogranicza si� do ich roli religijnej, idzie tu tak�e o okre�lenie prawnej pozycji jednostki, jej miejsca w plemieniu i w jego obrz�dach. Zatem, chocia� dla powod�w, kt�re wkr�tce si� ujawni�, m�wi�em przede wszystkim o spo�eczno�ciach sta�ych masek (Zuni, Kwakiutlowie), nie nale�y zapomina�, �e sporadyczne u�ywanie masek w Australii i gdzie indziej, to po prostu obrz�dy niesta�ych masek. Cz�owiek wytwarza sobie w tych spo�ecze�- stwach narzucon� osobowo��, prawdziw� w obrz�dzie, udawan� w grze. Jednak mi�dzy malowaniem g�owy, cz�sto tak�e cia�a, a szat� czy mask� wyst�puje tylko r�nica stopnia, a nie funkcji. W obu przypadkach wszystko prowadzi do eksta- tycznego wyobra�enia przodka. [...] Przejd�my od poj�cia indywiduum do poj�cia osoby i poj�cia �ja". ' Ratapa � w wierzeniach Arunt�w �embriony dzieci" przebywaj�ce na drzewach, ska�ach, w wodzie itp., maj�ce zawsze ten sam totem, co totem przodka zwi�zanego z danym miejscem (np. na gumowcu zawsze znajduj� si� ratapy maj�ce za totem kangura); gdy w pobli�u znajdzie si� kobieta nale��ca do klasy matrymonialnej, do kt�rej zwyk�y nale�e� matki owych ratap, w�wczas jedna z ratap przenika przez biodro do �ona tej kobiety; tym sposobem u Arunt�w kobiety zachodz� w ci���; urodzone dziecko ma ten sam totem, co przodek, na kt�rego mistycznym �onie przebywa�o wcze�niej jako ratapa (przyp. red. tomu). 225 MARCEL MAUSS III. Persona �aci�ska Wiadomo, jak klasyczne jest �aci�skie poj�cie persona: maska, maska tragi na, maska obrz�dowa i maska przodka. Powsta�o ono w pocz�tkach cywiliza �aci�skiej. [...J Spo�r�d wielkich i bardzo starych spo�ecze�stw, kt�re pierwsze u�wiadom sobie poj�cie persona, dwa wynalaz�y je, by tak rzec. One te� rozwi�za�y definitywnie w ostatnich wiekach przed nasz� er�. Ich przyk�ad jest pouczaj�c s� to Indie brami�skie i buddyjskie oraz staro�ytne Chiny. Indie Wydaje si�, �e Indie s� najstarsz� cywilizacj�, w kt�rej pojawi�o si� poj�� jednostki, jej �wiadomo�ci, co wi�cej, poj�cie �ja", ahamkara, �kszta�towanie ja i okre�lenie �wiadomo�ci indywidualnej; aham = �ja" (jest to identyczne s��w indoeuropejskie co ego). S�owo ahamkara jest oczywi�cie s�owem technicznyn wykszta�conym przez szko�� jasnowidz�w, kt�rzy byli ponad wszelkimi z�udz� niami psychologicznymi. Filozofia sankhja, kt�ra bezpo�rednio poprzedza�a buc dyzm, zwraca�a uwag� na z�o�ony charakter rzeczy i duch�w (sankhja znacz dok�adnie z�o�ono��), uwa�a�a , �e �ja" ma charakter rzeczy iluzorycznej. Bud dyzm w pierwszym okresie swojej historii uzna� �ja" za element daj�cy si� od dzieli� i usun�� ze skandho1, mnichom za� zaleca� jego unicestwienie. Chiny [...] Imiona, forma �ycia jednostki, jej �oblicze" (my r�wnie� zaczynamy tak si� wyra�a�) s� wyznaczane przez kolejno�� narodzin, pozycj� i gr� klas spo�ecz- nych. Indywidualno�� jednostki to jej ming, jej imi�. Chiny zachowa�y archaiczne poj�cia. Jednocze�nie nada�y indywidualno�ci charakter bytu wiecznego i nie daj�cego si� roz�o�y�. Imi�, ming, to rzeczownik zbiorowy, to rzecz przyby�a '" Sanskryckie skand/w, palijskie khunciha = zesp�l; w buddyzniie wszystkie elementy, z jakich sk�ada si� ziemska osobowo��, kt�re zatem mog� by� mylnie uznane za prawdziwe �ja", grupuj� si� w pi�� ,,zespo��w", agregat�w: cielesno��, uczucie, postrze�enia, dyspozycje i �wiadomo��; gdy ��dza po��czy si� z tymi �zespo�ami", staj� si� one w�wczas �zespo�ami chwytania" (upadana- skandha); wed�ug szlachetnej prawdy o cierpieniu, to w�a�nie owe pi�� �zespo��w chwytania" jest �r�d�em cierpienia (przyp. red. tomu). POJ�CIE OSOBY, POJ�CIE �JA" sk�din�d, nosi� je odpowiedni przodek i otrzyma je potomek aktualnego posiada- cza. [...] IV. Persona Rzymianie, poprawniej m�wi�c Latynowie, w przeciwie�stwie do Hindus�w i Chi�czyk�w, jak si� zdaje ustalili ju� cz�ciowo poj�cie osoby � persona. [...] Wydaje mi si�, �e pierwotny sens s�owa oznacza� wy��cznie �mask�". Postfactum pojawi�o si� wyja�nienie �aci�skich etymolog�w, stwierdzaj�ce, ze persona pocho- dzi od per/sonare, maska, przez (per), kt�r� przechodzi g�os (aktora). [...] Benve- niste powiedzia� mi, �e by� mo�e wywodzi si� ono (tj. s�owo persona) z zapo�y- czenia przez Etrusk�w z greckiego 7tp�oco7iov (perso). Jakkolwiek by by�o, zasadniczo sama instytucja masek, a w szczeg�lno�ci masek przodk�w, pochodzi z Etrurii. Cywilizacja Etrusk�w by�a cywilizacj� masek. [...] Samnici, Etruskowie, Latynowie tak naprawd� �yli jeszcze w atmosferze, kt�r� dopiero co opu�cili�my: personae, maski i imiona, przywileje i jednostkowe uprawnienia do obrz�d�w. St�d do poj�cia osoby jest tylko jeden krok. Nie zosta� on mo�e wykonany od razu. S�dz�, �e legendy takie, jak legenda o konsulu Brutusie i jego synach, o wyga�ni�ciu prawa ojca do zabijania syn�w, do zabijania sui, oznaczaj� uzyska- nie przez syna persona, nawet za �ycia ojca. My�l�, �e decyduj�ca by�a rewolta plebsu i uzyskanie � po synach rodzin senatorskich � pe�ni praw miejskich przez wszystkich plebejskich cz�onk�w gentes. Gdyby wszyscy obywatele rzym- scy byli wolnymi lud�mi, wszyscy mieliby persona cywiln�, niekt�rzy uzyskaliby personae religijn�. [...] Obywatel rzymski ma prawo do nomen, do praenomen i cognomen, kt�re mu zostaje nadane przez jego gens. Imi� oddaje np. porz�dek narodzin przodk�w, kt�rzy je nosili: Primus, Secundus itd. Nazwisko (nomen-numen) u�wi�cone przez gens. Cognomen, przydomek (surname), na przyk�ad Naso, Cicero itd. Senatus- -consulte postanowi� (zdarza�y si� na pewno nadu�ycia), �e nie wolno po�ycza�, przyw�aszcza� sobie imienia cudzej gens. Cognomen ma inn� histo��, dosz�o do tego, �e mieszano cognomen, przydomek, kt�ry mo�e nosi�, z imago, mask� z wosku, odlewu twarzy nie�yj�cego przodka Ttp�ocoTtoy i przechowywan� w skrzyd�ach rodzinnego domu. U�ywanie tych masek i statuetek przez d�ugi czas by�o zarezerwowane dla rodzin patrycjuszowskich i w rzeczywisto�ci tylko formalnie zosta�o rozszerzone na plebs. To uzurpatorzy, cudzoziemcy przy- w�aszczyli sobie cognomina, kt�re do nich nie nale�a�y. [...] 227 MARCEL MAUSS Senat rzymski a� do ko�ca uwa�a�, �e sk�ada si� z okre�lonej liczby patr reprezentuj�cych osoby, wizerunki ich przodk�w. W�asno�� simulacra i imagin jest atrybutem persona. Obok tego, s�owo persona, sztuczne indywiduum, maska i rola w kome( i tragedii, chytro�� i hipokryzja, obce �ja" � rozwija�o si� w odr�bnym kierunk Ustalono jednak osobowy charakter prawa i persona sta�a si� synonimem pra^ dziwej natury jednostki. Ustali�o si� tak�e prawo do persona. Tylko niewolnicy nie byli nim obj�� Servus non habet personom. Niewolnik nie ma osobowo�ci. Nie ma swoje^ cia�a, przodk�w, nazwiska, cognomen, w�asnych d�br. [...] V. Osoba: P"akt moralny [...j post�p to przede wszystkim zas�uga stoik�w, kt�rych woluntarystyczn; osobowa moralno�� mog�a wzbogaci� rzymskie poj�cie osoby [...J Do sens prawnego dodany zostaje sens moralny, sens bycia �wiadomym, niezale�nym wolnym i odpowiedzialnym. �wiadomo�� moralna wprowadza �wiadomo�� di jurydycznej koncepcji prawa. Do funkcji, do godno�ci, do powinno�ci, do pra\ dodana zostaje osoba moralnie �wiadoma. [...] Od codziennego u�ycia w �acinie s�owo uzyska�o w ko�cu to znaczenie u Grek�w, u Diodora z Sycylii, u Lukiana u Dionizosa z Halikarnasu i �wiadomo�� samego siebie sta�a si� udzia�em os�b' moralnej. Epiktet zachowuje jeszcze znaczenie dw�ch podobizn, kt�rymi posi�ko wa�a si� ta cywilizacja, kiedy pisze (cytuje te s�owa Marek Aureliusz): �wyrze�bi swoj� mask�", �upozuj swoje indywiduum", sw�j �typ" i sw�j �charakter"; propo nuje w ten spos�b zabieg, kt�ry u nas sta� si� rachunkiem sumienia. Renan do strzeg� znaczenie tego momentu w rozwoju Ducha. Poj�ciu �wiadomo�ci brakowa�o jeszcze silnej podstawy metafizycznej. To mc ono do zawdzi�czenia chrze�cija�stwu. VI. Osoba chrze�cija�ska Chrze�cijanie wyczuwaj�c w osobie moralnej si�� religijn� uczynili z niej istot� metafizyczn�. Poj�cie, jakie mamy na temat osoby ludzkiej, jest wci�� poj�ciem zasadniczo chrze�cija�skim. Wystarczy prze�ledzi� �wietn� ksi��k� POJ�CIE OSOBY, POJ�CIE �JA" Schlossmana3. Widzia� on � lepiej ni� inni � przej�cie poj�cia persona, cz�o- wieka nale��cego do okre�lonego stanu, do poj�cia cz�owieka po prostu, do poj�cia osoby ludzkiej. [...] Kasjodor powiedzia� przecie� precyzyjnie: persona � substantia rationalis individua (Ps. VII). Osoba to substancja racjonalna, niepodzielna i indywidualna. Nie uczyni� jednak z tej racjonalnej substancji indywidualnej tego, czym jest ona obecnie, tzn. �wiadomo�ci i kategorii. Jest to dzie�em d�ugiej pracy filozof�w. [...] VII. Osoba, byt psychiczny [...] Poj�cie osoby musia�o by� poddane jeszcze jednej transformacji, by sta� si� tym, czym jest teraz od prawie p�tora wieku, tzn. kategori� �ja". Nie jest ono bynajmniej poj�ciem pierwotnym, wrodzonym, jasno wyrytym, od Adama i Ewy, w g��bi naszej istoty. Niemal a� do dzisiaj kszta�tuje si� ono, wyja�nia, uto�samia ze znajomo�ci� siebie, ze �wiadomo�ci� psychologicz�. D�ugotrwa�a praca Ko�cio�a, ko�cio��w, teolog�w, filozof�w scholastycznych, filozof�w epoki Odrodzenia � t�pionych przez Reformacj� � przyczyni�a si� do op�nienia, stworzy�a przeszkody w powstaniu poj�cia, kt�re dzisiaj uwa�amy za ca�kowicie jasne. Mentalno�� naszych przodk�w a� do XVII wieku, a nawet do ko�ca XVIII wieku by�a op�tana przez pragnienie wyja�nienia, czy dusza jedno- stki jest substancj�, czy te� substancjalno�� jest jednym z jej atrybut�w; czy jest natur� cz�owieka, czy jest jedn� z dwu jego natur; czy jest jedna i nieroz��czna, czy te� podzielna i roz��czna; czy jest wolna � absolutne �r�d�o dzia�ania, czy te� jest okre�lona i przykuta przez przeznaczenie do innych cel�w. Pytano si� z niepokojem, sk�d pochodzi, kto j� stworzy� i kto ni� rz�dzi. [...] Problem osoby, kt�ra jest tylko �wiadomo�ci�, znalaz� rozwi�zanie nie u kar- tezja�czyk�w, lecz w innym �rodowisku. Trudno przeceni� znaczenie sekt religij- nych w XVII i XVIII wieku dla ukszta�towania my�li politycznej i filozoficznej. One w�a�nie postawi�y kwesti� wolno�ci indywidualnej, �wiadomo�ci indywidual- nej, prawa do bezpo�redniego porozumienia, bezpo�redniej ��czno�ci z Bogiem, prawa do bycia swoim w�asnym kap�anem, do posiadania Boga wewn�trznego. Idee braci morawskich, purytan�w, wesleyan�w, pietyst�w sformowa�y podstaw�, 3 �Persona" nuci Tip�oconoy im Recht wid im Christlichen Dogma, Leipzig 1906. Henri Levy-Bruhl powiedzia� mi ju� do�� dawno temu o tej pracy i w ten spos�b ogromnie u�atwi� moje badania. [..,] 229 MARCEL MAUSS na kt�rej opar�o si� poj�cie: osoba � ja, ja � �wiadomo��, a to w�a�nie j zasadnicza kategoria. Sta�o si� to niezbyt dawno temu. Potrzeba by�o Hume'a, kt�ry zrewolucjo; zowa� wszystko (po Berkeleyu, kt�ry zapocz�tkowa�), aby zosta�o powiedzia� �e w duszy s� zawarte tylko stany �wiadomo�ci, �percepcje". Hume jednak 2 waha� si� przed u�yciem poj�cia �ja" jako podstawowej kategorii �wiad mo�ci. [...J Dopiero u Kanta poj�cie to otrzyma�o precyzyjn� form�. [...J Kant postaw � nie rozwi�zuj�c jej � kwesti� �ja", das Ich, jako kategorii. Fichte by� tym, kt�ry odpowiedzia�, �e ka�dy fakt �wiadomo�ci jest fakte; �ja", i kt�ry stworzy� nauk� i dzia�ania dotycz�ce �ja". Ju� Kant ze �wiadomo�� indywidualnej, ze �wi�tego charakteru osoby ludzkiej uczyni� warunek Rozum Praktycznego. Fichte uczyni� z niej nie tylko kategori� �ja", tak�e warunek �wic domo�ci i nauki, warunek Czystego Rozumu. Odt�d rewolucja w umys�ach ju� si� sta�a, ka�dy z nas ma swoje �ja", eehi Deklaracji Praw, kt�re poprzedzi�y Kanta i Fichtego. VIII. Wnioski Od zwyk�ego przebierania si� do maski, od indywiduum do osoby, od na- zwiska do jednostki, za� od niej do bytu o warto�ci metafizycznej i moralnej, od �wiadomo�ci moralnej do bytu �wi�tego, st�d do podstawowej formy my�li i dzia- �ania � oto ca�a historia, [...j Fragmenty odczytu Marcela Maussa opublikowanego pierwotnie w tomie 68 �Journal of the Royal Athropological Institute" z 1938 roku, w��czonego do Sociologie et anthropolo- gie z.1950 roku jako cz�� pi�ta. Przedruk przek�adu Marcina Kr�la wed�ug wydania polskiego: Marcel Mauss, Socjologia i antropologia. Warszawa 1973, s. 487-525. Tytu�, zgodny z tytu�em orygina�u � pochodzi od redakcji; z wyj�tkiem jednego fragmentu pomini�to przypisy.