Gordon Serfontein TWOJE NADPOBUDLIWE DZIECKO Poradnik dla rodzic�w Prze�o�y� Jacek Jankowski Tytu� orygina�u THE HIDDEN HANDICAP Pr�szy�ski i S-ka SA WARSZAWA 1999 Wydanie I Konsultacja merytoryczna Krystyna Zieli�ska ISBN 83-7180-539-X Ksi��k� niniejsz� dedykuj� mojej �onie Barbarze, kt�ra pomog�a mi w zrozumieniu wielu problem�w zwi�zanych z zaburzeniami koncentracji uwagi, a tak�e moim dzieciom: Sebastianowi, Susanne, Dorianowi, Christianowi i Arabelli, kt�rzy wiele mnie nauczyli. Przedmowa Moje zainteresowanie problemem trudno�ci w uczeniu si� wynika z wy- konywanego przeze mnie zawodu, a moje w�asne bolesne do�wiadcze- nia jeszcze je pog��bi�y. Rodzice noworodka nie zdaj� sobie sprawy, �e ich dziecko kiedy� mo�e mie� powa�ne k�opoty w nauce, z prawdopodobie�stwem wynosz�cym 1:10. Dziecko mo�e mie� problemy z przeliterowaniem wyraz�w, czytaniem, pisaniem, pami�ci�, organizacj� pracy, matematyk�, koncentracj�, j�zykiem. Co gorsza, wszystkie te problemy s� zwykle zwi�zane z bardzo trudnym za- chowaniem dziecka. Mimo du�ej obecnie wiedzy na ten temat, wielu uczni�w boryka si� w szkole z bolesnymi problemami, kt�rych przyczyny nie s� jeszcze znane. Nie jest sprawiedliwe to, �e niekt�re dzieci musz� w�o�y� dwa razy wi�cej pracy, aby osi�gn�� przynajmniej po�ow� sukcesu swoich koleg�w. W do- datku do takiego dziecka przyczepia si� etykietk� leniucha bez motywacji, z kt�rym s� same k�opoty wychowawcze, i postrzega je jako osob� nie umie- j�c� �y� w spo�ecze�stwie. �ycie rodzic�w takich dzieci r�wnie� nie jest �atwe. Nie wiemy, co dzieje si� z naszym ukochanym dzieckiem; jeste�my zasypywani lawin� drobia- zgowych �wicze�, kt�re musimy z nim wykonywa�. Zaczynamy zajmowa� si� diet�, uczuleniem, za�ywaniem witamin, noszeniem barwionych socze- wek (Wed�ug jednej z teorii, wyja�niaj�cej przyczyny dysleksji, trudno�ci z czytaniem mo�na usun�� lub przynajmniej zmniejszy� poprzez zmian� koloru liter i ich t�a. W tym celu na czas czytania zak�ada si� dyslektycznemu dziecku kolorowe soczewki, zmieniaj�ce barw� widzenia, (przyp. t�um.) ), �wiczeniami ga�ek ocznych, �wiczeniami ruchowymi i organizacj� ko- repetycji. Wszystkie te dzia�ania mog� pom�c w rozwi�zaniu pewnej cz�ci problemu, ale w pojedynk� stanowi� niepe�n� odpowied�. Powoduj� ponad- to, �e ca�a uwaga zostaje skupiona na dzieci�cych s�abo�ciach i niepowodze- niach. Doro�li potrafi� przetrwa� dzi�ki skrywaniu s�abo�ci i uwypuklaniu swoich umiej�tno�ci. Nasze dzieci maj� te same potrzeby i musz� umie� cie- szy� si� sukcesami, je�li chc� by� szcz�liwe i silne emocjonalnie. Moim zdaniem, trudno�ci w uczeniu si� to problem bardzo z�o�ony, po- niewa� sukces w szkole w ogromnym stopniu zale�y od zachowania, moty- wacji, uczucia szcz�cia, szacunku i rodzicielskiej presji. Rodzice czuj� si� zagubieni, potrzebuj� szerszego spojrzenia na dziecko i u�wiadomienia sobie, jak problem dziecka wp�ywa na ca�� rodzin�. Rodzicom tym gor�co polecam ksi��k� doktora Serfonteina, kt�ra moim zdaniem jest lepsza od wszystkich innych wydanych uprzednio na ten temat. Znam Gordona od 10 lat i wci�� zdumiewa mnie jego ogromna znajomo�� tematu oraz jego umiej�tno�� rozumienia i pomagania rodzinom. Rodzice dostrzeg�, �e ich dzieci zosta�y opisane z niezmiern� dok�adno�ci�, i nie b�- d� mieli cienia w�tpliwo�ci, �e autor wykazuje zrozumienie i ch�� pomocy. Na samym ko�cu chcia�bym podzieli� si� refleksj�, jak wielu rodzic�w jest bliskich odkrycia przyczyn swoich szkolnych niepowodze�. Szko�a cz�sto kojarzy si� nam z poczuciem braku sukcesu, ale dzi�ki temu autorowi mo�e- my uchroni� nasze dzieci przed podobnymi negatywnymi prze�yciami. Dr Christopher Green, ordynator Oddzia�u Rozwoju Dziecka, The Children's Hospital, Camperdown, Sydney Spis tre�ci Przedmowa Wprowadzenie 1. Co tkwi w nazwie? 2. Co to za dziecko? * Koncentracja uwagi * Poziom aktywno�ci * Pop�dliwo�� * Koordynacja * Pami�� kr�tkotrwa�a * Nieust�pliwo�� * Inne cechy emocjonalne * Model snu * Apetyt * Mowa * Podsumowanie 3. Sk�d to si� bierze? - Do czego to prowadzi? 4. Zwracanie uwagi 5. Aktywno�� - za du�o czy za ma�o? 6. Impulsywno�� - czy to mnie dotyczy? 7. Koordynacja - chwianie si� i guzdranie 8. Mowa 9. Pami�� kr�tkotrwa�a - jednym uchem wpada, drugim wypada 10. Problemy osobiste - czarne czy bia�e? * Nieust�pliwo�� * Poszanowanie w�asnej godno�ci * Depresja * Niedojrza�o�� socjalna 11. Sen i apetyt 12. Trudno�ci w uczeniu si� 13. Podstawowe umiej�tno�ci - tradycyjne trzy R * Trudno�ci w czytaniu (dysleksja) * Literowanie * Pisanie * Zdolno�ci matematyczne 14. Szko�a 15. Diagnoza i wykrywanie 16. Sposoby dzia�ania Terapia behawioralna * Nauczanie wyr�wnawcze - zaanga�owanie rodzic�w * Terapia mowy i j�zyka * Terapia zaj�ciowa * Kontrola dietetyczna * Leczenie farmakologiczne * Efekty dzia�ania * Skutki uboczne 17. Umiej�tne post�powanie i inne trzy R (rutyna, regularno��, repetycja) 18. Specyficzne zachowania Zaburzenia behawioralne * Nag�e wybuchy z�o�ci * Agresja * Poszanowanie w�asnej godno�ci * Impulsywno�� * Zaburzenia czasu koncentracji uwagi * Ocena farmakoterapii 19. Zaburzenia koncentracji uwagi i rodzina nuklearna * Ojciec i matka * Matka * Ojciec * Rodze�stwo 20. Ch�opiec to ojciec m�czyzny Dodatek. Wskaz�wki praktyczne oraz zabiegi terapeutyczne I. Trudno�ci ze s�yszeniem * Odbi�r s�uchowy i rozumienie mowy * Rozr�nianie za pomoc� s�uchu * Pami�� s�uchowa II. Trudno�ci z widzeniem 777 * Odbi�r za pomoc� wzroku * Rozr�nianie za pomoc� wzroku * Pami�� wzrokowa III. Trudno�ci w poruszaniu si� * Koordynacja motoryki du�ej * Koordynacja motoryki ma�ej * Wizerunek cia�a IV. Problemy z po�o�eniem w przestrzeni V. Problemy z orientacj� lewo/prawo VI. Nadpobudliwo�� VII. Rozpraszanie si� oraz kr�tki czas koncentracji uwagi Podzi�kowania Wprowadzenie Wszyscy rodzice troszcz� si� o rozw�j swoich dzieci i wychowuj� je tak, aby gdy dorosn� mog�y poradzi� sobie z trudno�ciami �ycia. Dzieciom, kt�re maj� w por�wnaniu ze swoimi r�wie�nikami nier�wne szans� na star- cie w doros�e �ycie/ okazujemy nie tylko wsp�czucie, ale i konkretn� pomoc, np. w o�rodkach rehabilitacyjnych. Innymi s�owy, dzieci w widoczny spos�b upo�ledzone, np. niewidome, nies�ysz�ce, cierpi�ce na m�zgowe pora�enie dzieci�ce lub umys�owo upo�ledzone, wywo�uj� w nas wsp�czucie, staramy si� im ul�y� w ich ci�kim losie, by mog�y radzi� sobie i cieszy� si� pe�ni� �y- cia. Dziecko maj�ce trudno�ci w uczeniu si�, zdaniem wielu os�b, nie ma �ad- nych problem�w ani wad. Normalnie wygl�da, bawi si� z dzie�mi z s�siedz- twa i nie ma k�opot�w z mow�, wzrokiem ani ze s�uchem. W zwi�zku z tym, wi�kszo�� z nas uwa�a, �e takie dziecko nie jest wcale upo�ledzone i nie wy- maga szczeg�lnej troski. Prezentuje ono jednak tzw. ukryt� u�omno��. Mimo �e s�owo "u�omno��" ma wyd�wi�k pejoratywny, u�ycie go w tym wypadku wydaje si� wyj�tkowo trafne. Je�li przez u�omno�� rozumiemy ograniczenie prawid�owego rozwoju dziecka, to dziecko maj�ce trudno�ci w uczeniu si� lub cierpi�ce na rozwojowe zaburzenia zachowa� jest w po- dobnym stopniu upo�ledzone jak dziecko z jakimikolwiek innymi zaburze- niami rozwoju. Jako ojciec dziecka z tego rodzaju ukryt� u�omno�ci� jestem �wiadomy od- rzucenia poj�cia rozwojowych trudno�ci w nauce i zaburze� zachowania przez pewne grupy ludzi, szczeg�lnie nauczycieli i lekarzy. Dla wi�kszo�ci z nich te dzieci nie s� upo�ledzone, lecz jedynie w nieodpowiedni spos�b uczone, wychowywane czy trzymane w ryzach. Tak wi�c nieszcz�liwie si� sk�ada, �e ludzie kt�rzy w pierwszej kolejno�ci powinni przyj�� z pomoc�, nie uznaj� problemu takich dzieci. Napisa�em t� ksi��k�, aby podzieli� si� do�wiadczeniem nie tylko ojca, ale i lekarza, kt�ry ma do czynienia z dzie�mi dotkni�tymi tego rodzaju zaburze- niami rozwoju i z ich rodzicami borykaj�cymi si� z problemami swoich po- ciech. Mam r�wnie� nadziej�, �e moje przemy�lenia trafi� do szerszego gro- na odbiorc�w, m.in. do nauczycieli i lekarzy, aby lepiej zrozumieli stan, w kt�rym znajduje si� du�y odsetek naszych dzieci. Rozwojowe trudno�ci w uczeniu si� i zaburzenia zachowania nie s� r�w- nie� dostrzegane przez rz�dz�cych pa�stwami. Je�li znaliby oni przyczyny tych przypad�o�ci, przeznaczono by niezb�dne �rodki finansowe na pomoc tym dzieciom. Jednak nawet w krajach rozwini�tych, z niezrozumia�ych wzgl�d�w, nie wdra�a si� odpowiednich program�w i udogodnie�, kt�re pomog�yby wychowa� dzieci z tego rodzaju problemami na pe�nowarto�cio- wych obywateli. Programy zapobiegawcze przynios�yby r�wnie� korzy�ci w postaci redukcji koszt�w zwi�zanych ze zwalczaniem przest�pczo�ci, po- niewa� wi�kszo�� dzieci z problemami wychowawczymi staje si� m�odocia- nymi przest�pcami lub nieletnimi kryminalistami. Celem tej ksi��ki jest dotarcie do jak najszerszego kr�gu rodzic�w, lekarzy i innych zainteresowanych, dlatego te� szczeg�owe informacje zosta�y przedstawione w bezpo�redni spos�b. Zwracam si� do wszystkich rodzic�w, krewnych, nauczycieli i lekarzy bo- rykaj�cych si� z problemami dzieci maj�cych trudno�ci w nauce i przejawia- j�cych zaburzenia w zachowaniu: mam nadziej�, �e ksi��ka ta da lepszy wgl�d w problemy, z jakimi spotykaj� si� dzieci przez wi�ksz� cz�� swoje- go �ycia. Mam nadziej�, �e podpowie, jak pom�c waszym dzieciom. Je�li bo- wiem nie b�d� mia�y wsparcia ze strony swoich rodzic�w lub opiekun�w, to do kogo maj� si� zwr�ci�? ROZDZIA� 1 Co tkwi w nazwie? Dwa pytania, kt�re zadaj� sobie rodzice dzieci maj�cych wkr�tce rozpocz�� nauk� w szkole, brzmi�: "Czy to odpowiednia szko�a dla mojego dziec- ka?" oraz "Czy moje dziecko jest gotowe, aby p�j�� do szko�y?". Odpowiedzi na te pytania bowiem b�d� mia�y ogromne znaczenie dla przysz�ej edukacji dziecka w szkole podstawowej i �redniej. Od pierwszych dni w przedszkolu dziecko napotyka nowe sytuacje, z kt�- rymi musi sobie poradzi�. Musi si� nauczy� przebywa� w grupie innych dzieci, zaj�� si� sob�, bez pomocy ze strony wychowawcy. Musi si� te� nauczy� wsp�y� z innymi dzie�mi i z wychowawc�, stosuj�c kulturowe i socjalne narz�dzia, kt�rymi uczono je pos�ugiwa� si� w domu. Dla wielu dzieci g��wnym problemem oka�e si� rozstanie z rodzin�. Niekt�re b�d� to bardzo prze�ywa�y. Przez ca�y okres edukacji dziecko zetknie si� z r�nymi systemami warto�ci i w r�ny spos�b b�dzie postrzegane. B�dzie si� uczy�o nawi�zywa� kontakty z kolejnymi nauczycielami i z kolegami z klasy. Wi�kszo�� dzieci potrafi si� odnale�� w nowym otoczeniu i zintegrowa� ze �rodowiskiem szkolnym. Inne maj� problemy wynikaj�ce z odmienno�ci kul- turowej lub zaburze� osobowo�ciowych. Mog� to by� problemy przej�ciowe, kt�re same si� rozwi���, niekt�re jednak pog��bi� si� w miar� przechodzenia dziecka z klasy do klasy. Innym czynnikiem utrudniaj�cym integracj� dziec- ka ze �rodowiskiem szkolnym s� problemy domowe, takie jak choroba, �mier� bliskiej osoby lub rozw�d rodzic�w. W niekt�rych przypadkach dziecko staje si� ofiar� nieodpowiedniego lub z�ego systemu nauczania, z czym musi radzi� sobie samo. Wi�kszo�� dzieci ko�czy szko�� podstawow� z zadowalaj�cym wynikiem. Niekt�re jednak maj� znaczne trudno�ci i nie radz� sobie z nauk�. Przyjmuje si�, �e uk�ad nerwowy dziecka ucz�szczaj�cego do przedszkola jest rozwini�ty w stopniu pozwalaj�cym mu na pe�ne wykorzystanie swoich umiej�tno�ci poznawczych. W szkole podstawowej dziecko powinno nabie- ra� bieg�o�ci w czytaniu, literowaniu, pisaniu, umiej�tno�ciach matematycz- nych oraz w mowie. Aby to wszystko osi�gn��, jego uk�ad nerwowy musi by� odpowiednio dojrza�y. Niestety wiele dzieci, zw�aszcza ch�opc�w, nie osi�ga odpowiedniego stopnia dojrza�o�ci we wczesnym dzieci�stwie i dlatego nie s� gotowi do p�j- �cia do szko�y w tak m�odym wieku. Niedojrza�o�� okolic m�zgu odpowie- dzialnych za procesy poznawcze (lub nauk�), nie pozwala im naby� podsta- wowych umiej�tno�ci w oczekiwanym stopniu. Ta niedojrza�o�� rozwoju jest zazwyczaj dziedziczona, mo�na j� prze�ledzi� u innych cz�onk�w rodziny. Dlatego oczywisty jest fakt, �e trudno�ci w uczeniu si� lub odpowiednim za- chowaniu si� w szkole, mog� mie� dwie przyczyny. Po pierwsze - problemy �rodowiskowe prowadz�ce do zaburze� w uczeniu si� lub zachowaniu, po drugie - niedojrza�o�� obszar�w m�zgu odpowiedzialnych za nauk�. Ze wzgl�du na dwie g��wne przyczyny trudno�ci w uczeniu si� wygodnie jest podzieli� dzieci dotkni�te tymi problemami na dwie grupy: te, kt�rych nie- dojrza�o�� jest pochodzenia �rodowiskowego, oraz te, u kt�rych jest to niedoj- rza�o�� o pod�o�u rozwojowym. Naturalnie obydwie grupy b�d� mia�y pew- ne cechy wsp�lne, ale post�powanie z ka�d� z nich jest odmienne. Z grup� dzieci z zaburzeniami �rodowiskowymi powinien pracowa� psy- cholog zajmuj�cy si� problemami rozwojowymi, psychiatra lub psycholog specjalizuj�cy si� w problemach edukacji. Dzieci z niedojrza�o�ci� rozwoju powinny mie� kontakt z lekarzem, korepetytorem, logoped�, psychoterapeu- t�, a nawet z dietetykiem. Ta ksi��ka skoncentruje si� przede wszystkim na dzieciach z zaburzenia- mi pochodzenia rozwojowego. Medycznym terminem stosowanym przez ostatnie dziesi�� lat, a opisuj�- cym zaburzenia rozwoju zwi�zane z uczeniem si� i zachowaniem, jest termin "zaburzenia koncentracji uwagi". "Specyficzne zaburzenia zwi�zane z ucze- niem si�" to termin edukacyjny nadawany problemom zwi�zanym z rozwo- jem. Terminem tym okre�la si� wszelkie trudno�ci w nauce, a wi�c dysleksj�, dyskalkuli�, dysgrafi� i dysfazj�. Zosta� on wybrany z tego powodu, �e w og�lnym odbiorze ma mniejszy �adunek emocjonalny i mniejszy wy- d�wi�k pejoratywny. Niekt�rzy jednak opisuj�c "specyficzne zaburzenia zwi�zane z uczeniem si�", u�ywaj� terminu "dysleksja rozwojowa". Termin "zaburzenia koncentracji uwagi" jest o tyle niefortunny, �e opisu- je chorob�, definiuj�c jeden objaw (chocia� najbardziej znacz�cy). Zaburzenia te dzieli si� r�wnie� na zaburzenia z nadaktywno�ci� i bez nadaktywno�ci. Powszechnie uznaje si�, �e zesp� ten nie jest zbyt cz�stym schorzeniem, cho� jego wyst�powanie waha si� w granicach 5-20% u wszystkich ch�op- c�w. Jest to przypad�o�� dotykaj�ca g��wnie ch�opc�w - oko�o 90% dzieci bo- rykaj�cych si� z tym problemem to ch�opcy. Postrzeganie zespo�u zaburze� koncentracji uwagi jako wyst�puj�cego je- dynie w ci�gu ostatniego stulecia jest b��dne. Cho� badania nad trudno�cia- mi w uczeniu si� i zaburzeniami zachowania by�y prowadzone do�� inten- sywnie w ci�gu ostatnich pi��dziesi�ciu lat, zainteresowanie zdolno�ci� ludz- kiego umys�u do uczenia si� oraz czynnikami determinuj�cymi zachowanie si�ga czas�w staro�ytnej Grecji. Stwierdzenie Hipokratesa, �e "m�zg jest sie- dliskiem ludzkiej inteligencji, za� serce siedliskiem duszy cz�owieka", stano- wi bezpo�rednie ogniwo ��cz�ce pogl�dy staro�ytnych ze wsp�czesnym ro- zumieniem funkcji m�zgu, o kt�rym wiemy, �e oczywi�cie jest siedliskiem inteligencji, ale r�wnie� pe�ni wiele innych zada�. Pod koniec XIX wieku neurolodzy i neurochirurdzy interesowali si� funk- cjonowaniem m�zgu. Badali ludzi, kt�rzy przeszli wylew krwi do m�zgu, w wyniku czego utracili zdolno�� komunikowania si�, a wi�c przestali m�- wi�, pisa� i rozumie� mow�. Utrata poszczeg�lnych funkcji zosta�a nast�pnie skojarzona z uszkodzeniem r�nych okolic m�zgu, co pozwoli�o na g��bszy wgl�d w dzia�anie tego z�o�onego organu. Na pocz�tku obecnego stulecia pewien brytyjski pediatra opisa� grup� dzieci maj�cych trudno�ci w uczeniu si�. Podejrzewano, �e ich k�opoty s� wy- nikiem zaburze� proces�w my�lowych zachodz�cych w m�zgu. Nast�pnie w latach 40. dw�ch lekarzy, dr Strauss oraz dr Lehtinen, opisa�o grup� dzie- ci z trudno�ciami w uczeniu si� oraz zaburzeniami zachowania, u kt�rych podejrzewano uszkodzenie m�zgu. W latach 60. powsta� termin "minimalne uszkodzenie m�zgu" opisuj�cy problem dzieci maj�cych trudno�ci w uczeniu si�, rozwojowe zaburzenia za- chowania, koordynacji oraz mowy. Uznano, �e maj� miejsce dziedziczne za- burzenia rozwojowe w procesach neurochemicznych dotykaj�ce okre�lonych cz�ci m�zgu. Terminu "minimalne uszkodzenie m�zgu" u�ywano nast�p- nie przy opisywaniu dzieci z zaburzeniami rozwojowymi w uczeniu si� i za- chowaniu. W latach 70. dokonano odkrycia, �e u dzieci z "minimalnymi uszkodzenia- mi m�zgu" wyst�powa�y zaburzenia funkcjonowania r�nych neuroprze- ka�nik�w w rejonach m�zgu odpowiedzialnych za funkcje poznawcze (lub za proces uczenia si�). Powr�c� do tego tematu w jednym z kolejnych roz- dzia��w, teraz zasygnalizuj� jedynie, �e dzieci te w fazie rozwoju mia�y nie- dob�r chemicznych substancji przeka�nikowych, niezb�dnych do przenosze- nia informacji mi�dzy kom�rkami w r�nych cz�ciach m�zgu. Ostatnio termin "minimalne uszkodzenie m�zgu" zosta� zamieniony na "zaburzenia koncentracji uwagi". Sta�o si� tak przede wszystkim dlatego, �e wi�kszo�� rodzic�w dzieci z takimi problemami nies�usznie uzna�a termin "minimalne uszkodzenie m�zgu" jako oznaczaj�cy zniszczenie kom�rek m�- zgowych. Jakiegokolwiek by�my jednak terminu nie u�yli, zaburzenie jest wci�� takie samo. Punkty kluczowe * Dzieci rozpoczynaj�ce nauk� w szkole musz� sprosta� nowym wyzwaniom socjalnym. * Nauk� w szkole dzieci powinny podejmowa� na odpowiednim dla swojego wieku poziomie rozwoju psychicznego. * Trudno�ci w nauce maj� dwa zasadnicze �r�d�a: 1. Przeszkody �rodowiskowe 2. Niedojrza�o�� rozwojowa * Rozwojowe trudno�ci w nauce s� spowodowane zaburzeniami koncentracji uwagi, wyst�puj�cymi wcze�niej pod nazw� "mini- malnych uszkodze� m�zgu". ROZDZIA� 2 Co to za dziecko? Rozdzia� ten w spos�b skr�towy opisuje dzieci cierpi�ce na zaburzenia kon- centracji uwagi. Dok�adniej powr�c� do poszczeg�lnych zagadnie� w dal- szych rozdzia�ach. Zesp� zaburze� koncentracji uwagi mo�na podzieli� na dwie podgrupy charakterystycznych objaw�w. Do jednej podgrupy nale�� dzieci z zabu- rzeniami koncentracji uwagi, u kt�rych wyst�puje wi�kszo�� objaw�w, m.in. problemy ze skupieniem uwagi i pami�ci� kr�tkotrwa�� oraz nadak- tywno��, impulsywno��, niski pr�g tolerancji na frustracj�, a tak�e brak d��enia do kompromisu. Dzieci nale��ce do drugiej podgrupy wykazuj� jedynie problemy zwi�zane z koncentracj� uwagi, pami�ci� kr�tkotrwa�� lub percepcj�. Maj� mniej problem�w z zachowaniem i z regu�y nie odsta- j� od reszty r�wie�nik�w. R�ni� si� jedynie tym, �e z powodu k�opot�w zwi�zanych z zaburzeniami koncentracji uwagi nie robi� post�p�w w na- uce. Koncentracja uwagi Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi maj� k�opoty ze skupieniem uwagi przez d�u�szy czas. Inaczej m�wi�c, maj� trudno�ci w skupieniu i utrzymaniu uwagi na okre�lonym zadaniu od momentu jego rozpocz�cia a� do zako�czenia. Bardzo �atwo doprowadzi� je do rozproszenia jakimkolwiek bod�cem, np. ha�asem czy poruszeniem si�. Powa�ne zaburzenia koncentra- cji uwagi mog� prowadzi� do zamy�lania si� w ci�gu dnia i wy��czania si�, co sprawia, �e wydaje si�, �e dziecko �yje we w�asnym �wiecie. Powszechnie m�wi si� o tych dzieciach, �e my�l� o niebieskich migda�ach, lub, �e s� z in- nej planety. Poziom aktywno�ci W por�wnaniu ze swoimi r�wie�nikami, wiele z tych dzieci, o ile nie wi�k- szo��, charakteryzuje si� wzmo�on� ruchliwo�ci�. Cz�sto s� niespokojne, nerwowe i nie mog� usiedzie� w jednym miejscu przez d�u�sz� chwil�. Te, u kt�rych powy�sze objawy s� nasilone, opisywane s� jako dzieci z nadmier- n� pobudliwo�ci� lub dzieci hiperaktywne. Pop�dliwo�� Du�y procent dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, a zw�aszcza te z nadmiern� pobudliwo�ci�, ma sk�onno�ci do impulsywno�ci i pop�dliwo- �ci. Cz�sto nie zatrzymuj� si� one nawet na chwil�, aby pomy�le� o konse- kwencjach i skutkach swoich dzia�a�; zazwyczaj te� nie zastanawiaj� si� nad tym, co robi� w danej chwili. W rezultacie maj� problemy zar�wno z zacho- waniem, jak i z uczeniem si�. Nie potrafi� my�le� systematycznie, planowa� i organizowa� swoich codziennych zaj��. Ich pop�dliwo�� mo�e prowadzi� np. do k�amstwa czy kradzie�y, a nawet do wi�kszych wykrocze�. Koordynacja Jednym z dawniej u�ywanych okre�le� opisuj�cych zaburzenia koordyna- cji by� syndrom niezdary. Zaburzenie to dotyczy takich umiej�tno�ci rucho- wych jak wi�zanie sznurowade�, zapinanie guzik�w, opanowanie trudnej sztuki pisania. Niepowodzenia w opanowaniu tych umiej�tno�ci frustruj� dziecko. Zdarzaj� si� r�wnie� problemy z tzw. du�� motoryk�, kt�re op�- niaj� osi�gni�cie pierwszego symbolu samodzielno�ci, jakim jest jazda na ro- werze. Dzieci z zaburzeniem koordynacji maj� problemy ze skakaniem na jednej nodze, skakaniem na skakance lub podskakiwaniem, trudno�� sprawia im r�wnie� kopanie lub �apanie pi�ki. Pami�� kr�tkotrwa�a Os�abienie pami�ci kr�tkotrwa�ej okazuje si� najwi�ksz� przeszkod� w uczeniu si�. Pami�� kr�tkotrwa�a jest to zdolno�� do zachowywania w pa- mi�ci nowo pozyskanych informacji na kilka godzin, dni lub tygodni. Pami�� d�ugotrwa�a to zapami�tywanie informacji na okres miesi�cy lub lat. Nowa wiedza musi by� zachowana w pami�ci do czasu, gdy cz�owiek zetknie si� z ni� po raz kolejny. W�wczas wcze�niejsza informacja zostaje wzmocniona i przes�ana do pami�ci d�ugotrwa�ej. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi maj� szczeg�lne trudno�ci z zachowaniem w pami�ci informacji s�u- chowej (lub s�ownej). W konsekwencji, gdy ucz� si� czego� ponownie, nie do- chodzi do wzmocnienia wcze�niej zas�yszanych wiadomo�ci, poniewa� nie mog� ich sobie przypomnie�. Nieust�pliwo�� Wiele dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi charakteryzuje si� nieela- styczn� osobowo�ci�. S� nieust�pliwe w swoim post�powaniu i nie akceptu- j� �adnych zmian w �rodowisku. Wszelkie odst�pstwa od rutyny mog� wy- wo�ywa� wybuchy z�o�ci lub prowadzi� do hu�tawki nastroj�w. Pr�g radze- nia sobie z frustracjami jest u tych dzieci ni�szy, co pot�guje jeszcze bardziej ich nieust�pliwo��. Inne cechy emocjonalne Dzieci nadmiernie pobudliwe maj� szczeg�lne tendencje do pewnych agresywnych zachowa� i generalnie, bardziej ni� inne dzieci, s� nara�one na niebezpiecze�stwa czyhaj�ce ze strony otaczaj�cego �rodowiska. Gdy co� im zagra�a, wycofuj� si� lub pr�buj� dominowa�, cz�sto okazuj�c agresj�. Dzie- ci te wyr�nia pewna powierzchowno�� uczu� i nie potrafi� wyci�ga� wnio- sk�w z w�asnych do�wiadcze�, co prowadzi do os�abienia poczucia pewno- �ci siebie. Brak wiary w siebie wynika r�wnie� z zahamowania rozwoju poszanowania w�asnej godno�ci. W skrajnych przypadkach brak pewno�ci siebie mo�e prowadzi� do uczu� paranoicznych. Model snu Niegdy� uwa�ano, �e u dzieci nadmiernie pobudliwych wyst�puj� zabu- rzenia snu. Nie jest to ca�a prawda, poniewa� wiele dzieci nadpobudliwych �pi bardzo twardo. Jednak wyst�puj� u nich pewne znamienne cechy. Te dzieci, kt�re �pi� twardo, du�o m�wi� przez sen lub prze�ywaj� koszmary senne, a czasem nawet lunatykuj�. Inne maj� k�opoty z za�ni�ciem lub cz�sto budz� si� w nocy. Jeszcze inne to ranne ptaszki, kt�re od 5-6 rano s� ju� na nogach. Apetyt U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi wyst�puj� zak��cenia apetytu. Niekt�re maj� wzmo�ony apetyt lub pragnienie. Wynika to z potrzeby uzu- pe�niania ogromnych pok�ad�w energii, zu�ywanych w ci�gu ca�ego dnia. Inne jedz� ma�o lub grymasz� w czasie jedzenia, okazuj�c z regu�y swoje pre- ferencje co do konsystencji po�ywienia. Z mojego do�wiadczenia wynika, �e wi�kszo�� dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi od wczesnego dzieci�- stwa cierpi na pewnego rodzaju zaburzenia apetytu. Mowa Kolejn� cech� wyr�niaj�c� dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi jest op�nienie rozwoju mowy wyrazistej. W pierwszym roku �ycia u tych dzie- ci mowa rozwija si� prawid�owo, zahamowania nast�puj� dopiero wraz z po- jawieniem si� struktur zdaniowych. Wiele dzieci ma te� k�opoty z artykula- cj�. Trudno�ci z wymow� powoduj� problemy j�zykowe w szkole zwi�zane z m�wieniem, czytaniem czy pisaniem. Podsumowanie Przedstawiono powy�ej g��wne objawy wyst�puj�ce u dzieci z zaburze- niami koncentracji uwagi. Nie u ka�dego dziecka b�d� wyst�powa�y wszyst- kie te objawy, ale z pewno�ci� pojawi si� wi�kszo�� z nich na wy�szym lub ni�szym poziomie jako cz�� problem�w rozwojowych. Punkty kluczowe G��wnymi cechami zaburze� koncentracji uwagi s�: kr�tki czas koncentracji uwagi, podwy�szony poziom aktywno�ci, impulsywno��, brak koordynacji, s�aba pami�� kr�tkotrwa�a, nieust�pliwo��, zmniejszenie poszanowania w�asnej godno�ci, k�opoty w relacjach z r�wie�nikami, k�opoty ze snem, zmiany apetytu, zaburzenia mowy. Nie u wszystkich dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi wyst�puj� wszystkie wymienione wy�ej objawy. ROZDZIA� 3 Sk�d to si� bierze? - Do czego to prowadzi? Skoro problemy rozwojowe s� tak powszechne, zastan�wmy si�, co je wywo�uje? Podobnie jak w przypadku wszelkich innych problem�w zwi�- zanych z dzie�mi i tym razem instynkt kieruje nasze obserwacje do okresu ci��y i pierwszych tygodni po narodzeniu dziecka. Badania dowiod�y, �e zapadalno�� na zaburzenia koncentracji uwagi nie jest wi�ksza u dzieci z ob- ci��aj�cym wywiadem oko�oporodowym w por�wnaniu z tymi, kt�re rodzi- �y si� bez wi�kszych problem�w. Na podstawie bada� prowadzonych na bli�ni�tach dowiedziono, �e je�li u jednego z bli�ni�t dwujajowych wyst�puj� zaburzenia koncentracji uwagi, to prawdopodobie�stwo, �e drugie z bli�ni�t r�wnie� urodzi�o si� z tymi za- burzeniami wynosi tylko 19% (troch� wi�cej ni� �rednia w populacji). Nato- miast je�li jedno z bli�ni�t jednojajowych obci��one jest dziedzicznie zabu- rzeniami koncentracji uwagi, to istnieje prawie 100% prawdopodobie�stwo rozpoznania tego samego zespo�u u drugiego. Powy�sze fakty, jak r�wnie� obserwacje krewnych wykazuj�cych pewne cechy tego zespo�u, doprowadzi�y do stwierdzenia, �e jest to zaburzenie o pod�o�u genetycznym. Dziedziczenie odbywa si� przede wszystkim w linii m�skiej. U dziewczy- nek r�wnie� wyst�puje ryzyko wyst�pienia zaburze� koncentracji uwagi, jednak przytrafia im si� to znacznie rzadziej. S� natomiast nosicielkami ma- teria�u genetycznego odpowiedzialnego za powstanie tego rodzaju zaburze�. Aby u�atwi� zrozumienie podstaw problemu, chcia�bym por�wna� prac� kom�rki m�zgowej do pracy akumulatora samochodowego. Jak wszyscy wiemy, akumulator sk�ada si� z elektrody dodatniej i ujemnej. Elektrody te s� umieszczone w skrzynce zawieraj�cej p�yn akumulatorowy. Od elektrody dodatniej do elektrody ujemnej przez p�yn akumulatorowy przep�ywa iskra, kt�ra nast�pnie prowadzi do wytworzenia pr�du. Gdy brakuje p�ynu aku- mulatorowego, �adna iskra nie przep�ynie, (patrz rysunek I.) Kom�rka m�zgowa ma budow� bardzo zbli�on� do budowy akumulatora sa- mochodowego - wn�trze kom�rki wype�nione jest p�ynem. Kom�rka ma za za- danie przes�a� przychodz�c� informacj� z jednego ko�ca na drugi, a nast�pnie wys�a� j� do kolejnych kom�rek. Informacja jest przesy�ana za pomoc� p�ynu chemicznego, znajduj�cego si� we wn�trzu kom�rki. P�yny te s� nazywane neu- roprzeka�nikami, a ten, kt�ry odpowiada za zaburzenia koncentracji uwagi to dopamina. Neuroprzeka�niki s� wytwarzane przez same kom�rki. Rysunek 2 obrazuje podstawow� struktur� chemiczn� uk�adu neuroprze- ka�nika. Nadchodz�ca informacja wywo�a uwolnienie substancji neuroprze- ka�nikowej do przestrzeni mi�dzy dwiema kom�rkami m�zgowymi. Nast�p- nie substancja przeka�nikowa w�druje do kolejnej kom�rki, gdzie przyczepia si� do b�ony zewn�trznej. W wyniku tego przyczepienia druga kom�rka zostaje pobudzona, a informacja w�druje z tej kom�rki do nast�pnej. Kiedy neuroprzeka�nik spe�ni swoje zadanie, jest rozk�adany, a nast�pnie wydalany z organizmu wraz z moczem. Tak jak w ka�dym systemie lub spo�ecze�stwie, tak i tutaj istnieje instytu- cja policji. W przestrzeni mi�dzy dwiema kom�rkami znajduje si� wiele en- zym�w, kt�re dzia�aj� jak policjanci. Kontroluj� one ilo�� p�ynu neuroprze- ka�nikowego wydzielanego do tej przestrzeni. Je�li dojdzie do wytworzenia zbyt du�ej ilo�ci neuroprzeka�nika, wtedy enzymy niszcz� go, aby utrzyma� jego ilo�� na sta�ym poziomie. Jest to naturalny system sprawdzaj�cy, kt�ry istnieje we wszystkich �ywych kom�rkach. U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi w obszarach m�zgu dotkni�- tych chorob� pojawiaj� si� niedojrza�e kom�rki m�zgowe. Dochodzi do wy- produkowania niewystarczaj�cej ilo�ci neuroprzeka�nika i dlatego przesy�a- nie informacji mi�dzy kom�rkami jest os�abione. Poza tym system policyjny dzia�a zbyt szybko i substancje neuroprzeka�nikowe, gdy tylko dostan� si� do przestrzeni mi�dzykom�rkowej, natychmiast s� rozk�adane przez enzy- my. Prowadzi to do znacznego obni�enia ilo�ci neuroprzeka�nika wydziela- nego do przestrzeni mi�dzykom�rkowej. W konsekwencji, dochodzi do prze- rwania przekazywania informacji mi�dzy kom�rkami okolic dotkni�tych chorob�. Cho� taka sytuacja w m�zgu istnieje ju� przy urodzeniu dziecka, objawy pojawiaj� si� dopiero w okresie niemowl�cym. Rozmaite cechy nasilaj� si� wraz z wiekiem i s� najwyra�niejsze w wieku wczesnoszkolnym. Od 14. ro- ku �ycia, a wi�c w szkole �redniej, objawy zaczynaj� ust�powa�. Okazuje si�, �e w tym wieku okolice m�zgu dotkni�te schorzeniem wchodz� w faz� doj- rzewania, co prowadzi do zwi�kszenia ilo�ci uwalnianego neuroprzeka�ni- ka. Okre�la si� to cz�sto jako faz� "przerwania", a o dzieciach m�wi si� w�w- czas, �e "wyrastaj� z choroby". Jednak u pewnych ludzi problemy z koncentracj� uwagi, pop�dliwo�ci� i nadmiern� pobudliwo�ci� trwaj� a� do osi�gni�cia wieku doros�ego. Ko�cowy efekt tych zaburze� zale�y od post�powania z osobnikiem w dzieci�stwie. Dzieci, kt�re nie by�y w �aden spos�b leczone ani odpowied- nio traktowane, b�d� mia�y problemy emocjonalne r�wnie� w dojrza�ym wieku, a ich wcze�niejsze trudno�ci w uczeniu si� utrudni� osi�gni�cie suk- ces�w zawodowych. Punkty kluczowe Zaburzenia koncentracji uwagi s� dziedziczone. * Podstawowym problemem Jest niedob�r substancji neuroprze- ka�nikowych w m�zgu. * Kom�rki m�zgowe dotkni�te zaburzeniem s� niedojrza�e. * Dojrzewanie nast�puje w wi�kszo�ci przypadk�w w p�nym okresie m�odzie�czym. ROZDZIA� 4 Zwracanie uwagi Charakterystyka os�abienia uwagi pozwoli�a na nadanie temu zespo�owi wsp�czesnej nazwy. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi maj� nie- zmiennie pewne problemy z koncentracj� lub uwag�. Pomi�dzy uwag� a koncentracj� bowiem jest znacz�ca r�nica. Uwaga jest to �wiadomo��, jak� dziecko ma w stosunku do swojego oto- czenia, oraz czujno�� w stosunku do zmieniaj�cej si� rzeczywisto�ci. Koncen- tracja to zdolno�� dziecka do skupiania si� nad jedn� szczeg�ln� cech� �rodo- wiska oraz kierowanie uwagi i proces�w my�lowych wy��cznie na t� w�a�nie cech�. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi maj� zar�wno problemy z uwag�, jak i z koncentracj�, ale mog� mie� r�wnie� k�opoty tylko z jedn� z nich. Dzieci z problemami koncentracji uwagi �atwo jest wyprowadzi� z r�wno- wagi. Reaguj� nawet na najmniejszy ha�as w klasie. Nerwowo�� lub niepok�j jest cz�sto cech� ich zachowania, kt�ra mo�e przeszkadza� innym dzieciom. Dzieci, maj�ce trudno�ci z koncentracj�, s� fantastami. Pomimo �wiadomo- �ci zmian w swoim otoczeniu, maj� problemy z koncentracj� nad aktualnym zagadnieniem. Z regu�y zamy�laj� si� nad czym�, co jest dla nich bardziej in- teresuj�ce, na przyk�ad nad popo�udniowymi zaj�ciami sportowymi lub nad- chodz�c� prywatk�, a nie nad tym, o czym si� m�wi w danej chwili w klasie. W �yciu odk�adaj� wszystko na p�niej i zazwyczaj to, co mogliby zrobi� dzi- siaj, robi� dopiero jutro. Maj� k�opoty z rozpocz�ciem wykonywania polece- nia, jak r�wnie� z jego zako�czeniem. Kariera szkolna tych dzieci pe�na jest nie zako�czonych projekt�w. Jedna z najcz�stszych skarg nauczycieli dotyczy tego, �e dzieciom tym potrzeba du- �o czasu, �eby rozpocz�� lub uko�czy� zadanie, je�li w og�le jakiegokolwiek zadania si� podejm�. Dziesi�ciominutowa praca domowa zajmuje im dwie do trzech godzin, poniewa� w mi�dzyczasie oddaj� si� fantazjom. Dziecko, kt�re nie rozprasza si� �atwo, ale lubi pofantazjowa�, nie b�dzie si� niczym wyr�nia�o w klasie. Wiele takich dzieci siedzi cicho, nie zwraca- j�c na siebie uwagi i nie przeszkadzaj�c w prowadzeniu lekcji. S� ca�kowicie szcz�liwe, gdy po lekcjach mog� si� odpr�y� i odda� bardziej interesuj�cym zaj�ciom my�lowym. W przypadku dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi �atwo jest zauwa�y� jego ucieczki my�lowe, gdy� wykazuje ono roz- targnienie i nerwowo��. W domu fantasta nie b�dzie reagowa� szybko na polecenia rodzic�w, po- niewa� my�lami jest gdzie indziej. U m�odszych dzieci jest to tak nasilone, �e rodzice mog� pomy�le�, �e ich dziecko jest g�uche. Gdy po badaniu okazuje si�, �e s�uch jest prawid�owy, rodzice wpadaj� w jeszcze wi�ksze zak�opota- nie. Problemy u tych dzieci pojawiaj� si� g��wnie w zwi�zku z ich s�ab� zdol- no�ci� s�uchania, ale wiele z nich nie potrafi r�wnie� obserwowa� - cz�sto pa- trz� na co� i wcale tego nie widz�. Dziecko, kt�re �atwiej ulega rozproszeniu, w domu zajmuje si� coraz to no- wymi czynno�ciami i ani przez chwil� nie usiedzi spokojnie w miejscu. B�- dzie niespokojne w czasie ogl�dania telewizji i mo�e przybiera� r�ne dziw- ne pozy na pod�odze lub na ��ku, wyprowadzaj�c cz�sto z r�wnowagi in- nych domownik�w. Niedob�r koncentracji uwagi w przypadku tych dzieci jest niepe�ny. Rze- czywi�cie, na pewnym etapie, zesp� ten nazwano "selektywnymi zaburze- niami koncentracji uwagi". Silna motywacja pomaga im koncentrowa� si� i utrzymywa� uwag� na poprzednim zainteresowaniu. Jednak obiekty zain- teresowania nie s� zbyt liczne i raczej s�abo ugruntowane. W ko�cu, nawet je- �li dziecko bardzo si� czym� zainteresuje, to jego uwaga zaczyna si� os�abia�, a wielokrotna ekspozycja danego przedmiotu prowadzi w rezultacie do nie- doboru uwagi, podobnie jak ma to miejsce w innych dziedzinach. Punkty kluczowe * Uwaga to �wiadomo�� otoczenia i zmian w nim zachodz�cych. * Koncentracja to zdolno�� do skupienia si� nad jedn� specyficzn� cech� w �rodowisku. * Zaburzenia koncentracji uwagi to zaburzenia zar�wno uwagi, jak i koncentracji. * Problemy z koncentracj� uwagi prowadz� do roztargnienia i zde- nerwowania. * Problemy z koncentracj� prowadz� do fantazjowania. ROZDZIA� 5 Aktywno�� - za du�o czy za ma�o? Termin "zesp� dziecka nadmiernie pobudliwego" to wcze�niejsza nazwa zaburze� koncentracji uwagi. Jednym z objaw�w zaburze� koncentracji uwagi jest wzmo�ony stan aktywno�ci ruchowej, kt�ry jednak nie zawsze wyst�puje. Niewielka grupa dzieci natomiast charakteryzuje si� zmniejszon� aktywno�ci� ruchow� (grupa hypoaktywna). Pierwsze objawy wzmo�onej aktywno�ci ruchowej widoczne s� w okresie niemowl�cym lub w pierwszych latach �ycia. Rozw�j ruchowy u takiego dziecka jest zaawansowany i gdy tylko nauczy si� ono chodzi�, porusza si� b�yskawicznie. Rodzice maj� sporo zaj�cia z dzieckiem biegaj�cym z k�ta w k�t. Pr�dko��, z jak� porusza si�, oraz towarzysz�ca mu impulsywno�� sprawia, �e dzia�a szybciej ni� my�li. Bliski zwi�zek mi�dzy impulsywno�ci� a nadmiern� pobudliwo�ci� da� nazw� zespo�owi zaburze� wyst�puj�cych u dzieci - zaburzenia hyperkinetyczno-impulsywne. Owa nadmierna pobudliwo�� nie pozwala dzieciom usiedzie� spokojnie. Nieustannie dotykaj� rozmaitych rzeczy, stale co� poruszaj�c lub kr�c�c. Na- wet w starszym wieku, mo�emy zaobserwowa�, �e stale poruszaj� nogami, stopami, ramionami, d�o�mi, wargami lub j�zykiem. Rodzice bardzo aktywnych dzieci musz� unika� kupowania do domu przedmiot�w, kt�re mog�yby stanowi� zagro�enie dla dziecka. Jednocze�nie musz� liczy� si� z tym, �e ka�dy przedmiot mo�e zosta� zniszczony przez ich dziecko. Problem z nadaktywno�ci� dziecka wyst�puje r�wnie� poza do- mem. Szczeg�lnie wyczerpuj�ce s� zakupy w supermarketach. P�ki pe�ne puszek s� rajem dla dziecka nadmiernie pobudliwego. Wyprawy po zakupy ko�cz� si� cz�sto irytacj� zar�wno rodzic�w, jak i dziecka. W momencie rozpocz�cia szko�y dziecko nadmiernie pobudliwe ma pro- blemy z dostosowaniem si� do zaj�� grupowych, woli indywidualnie wyko- nywa� r�ne czynno�ci. Coraz bardziej aspo�eczne zachowanie prowadzi do pogorszenia kontakt�w z r�wie�nikami, cz�sto te� dochodzi do nasilania si� nadmiernej pobudliwo�ci. Czas nauki w szkole podstawowej charakteryzuje si� ci�g�ym odczuwa- niem niepokoju i zdenerwowania. Dziecko nie mo�e przez chwil� usiedzie� spokojnie w jednym miejscu. Musi wstawa� i chodzi� po klasie, chocia� wca- le nie zamierza by� niepos�uszne i nie chce celowo przeszkadza� w lekcji. Je- go potrzeba ruchu fizycznego ma tu pod�o�e psychiczne. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, kt�re nie s� nadmiernie pobu- dliwe, s� po prostu niespokojne i nerwowe. Stale szuraj� krzes�ami, bawi� si� linijkami lub kredkami czy te� otwieraj� i zamykaj� szkolne torby. Wi�kszo�� z nich mog�aby by� uwa�ana za niesforne. Z drugiej strony dziecko hypoaktywne jest bardziej wyciszone w dzieci�- stwie, preferuje siedz�cy tryb �ycia, jest bardziej senne i nie zainteresowane zabawami ruchowymi. Jest zadowolone, gdy mo�e sobie spokojnie posie- dzie�, ale przejawia problemy z koncentracj�. �atwiej przychodzi mu nato- miast skupienie uwagi. Dzieci te s� wi�kszymi fantastami. Na szcz�cie oko�o 12. roku �ycia zmniejsza si� nadmierna pobudliwo�� dziecka, a w wieku m�odzie�czym nadaktywno�� mo�e wyst�powa� na prze- mian z obni�eniem aktywno�ci. Z mojego do�wiadczenia wynika, �e nad- mierna pobudliwo�� u kilkuletnich dzieci przechodzi w obni�on� aktywno�� u 12-latka. Innymi s�owy, ruchliwe istoty przeradzaj� si� w �lamazary. Du�a cz�� dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, gdy osi�gnie wiek doros�y, wci�� ma podwy�szony poziom aktywno�ci i t� w�a�nie aktywno�� jest w stanie konstruktywnie ukierunkowa�. Nadmierna aktywno�� mo�e by� subiektywnie postrzegana. W du�ej mie- rze zale�y od atmosfery panuj�cej w domu oraz od zachowania innych cz�on- k�w rodziny. W rodzinie, w kt�rej panuje spok�j, dziecko tylko troch� �yw- sze, ale nie bardziej od swoich r�wie�nik�w, przez cz�onk�w swojej rodziny b�dzie uwa�ane za nadmiernie aktywne. Z kolei w rodzinie, w kt�rej wszy- scy s� bardzo aktywni, zaj�ci i o�ywieni, dziecko ze zwi�kszon� aktywno�ci� ruchow� nie b�dzie zwraca�o na siebie szczeg�lnej uwagi. Znam dzieci, kt�- rych rodzice przejmowali si� ich osi�gni�ciami w nauce i ich koncentracj�, natomiast nie zwracali uwagi na ich poziom aktywno�ci, poniewa� nie r�ni� si� on w znacz�cy spos�b od ich w�asnego poziomu aktywno�ci. Wzmo�ona aktywno�� staje si� problemem, kiedy przeszkadza pozosta�ym cz�onkom ro- dziny lub innym osobom w otoczeniu dziecka. Punkty kluczowe * Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mog� by� nadmiernie pobudliwe (takich jest wi�kszo��) lub mniej pobudliwe. * Nadmiernie pobudliwe (nadaktywne) dzieci s� stale w ruchu, z nielicznymi momentami uspokojenia w ci�gu dnia. * Mniej pobudliwe (hypoaktywne) dzieci s� guzdra�ami, kt�rym rzadko cokolwiek si� udaje. * Ocena poziomu aktywno�ci dziecka mo�e dokonywa� si� przez por�wnanie z innymi dzie�mi w rodzinie. ROZDZIA� 6 Impulsywno�� - czy to mnie dotyczy? Impulsywno�� jest cech� utrudniaj�c� �ycie dzieciom z zaburzeniami kon- centracji uwagi. Najcz�ciej wyst�puje u dzieci z nadmiern� pobudliwo�ci�. Dziecko impulsywne jest porywcze, a jego maksyma to "zr�b, zanim po- my�lisz". Przyk�adem mo�e by� dziecko przebiegaj�ce przez drog� bez roz- gl�dania si� lub skacz�ce z drzewa, bo my�li, �e jest Supermanem i nie zasta- nawia si� nad konsekwencjami swojego czynu. W m�odszym wieku dzieci te nie zdaj� sobie sprawy z gro��cych im niebezpiecze�stw i s� same dla siebie, a r�wnie� dla otoczenia, najwi�kszym zagro�eniem. W badaniach przepro- wadzonych w australijskim Children's Hospital w Sydney wykazano, �e naj- cz�ciej ulegaj� wypadkom impulsywni ch�opcy w wieku 2-10 lat z zaburze- niami koncentracji uwagi. Impulsywno�� po��czona ze zwi�kszon� aktywno�ci� ruchow� wystarcza, aby rodzice takiego dziecka znale�li si� w szpitalu dla psychicznie chorych. Dzieci te bowiem charakteryzuje ogromna szybko�� i zr�czno��. Nadmierna pobudliwo�� w po��czeniu z brakiem jakiegokolwiek skr�powania w dzia�a- niu powoduj�, �e robi� to, co im przyjdzie w danej chwili do g�owy. To s� te dzieci, kt�re wk�adaj� palce do wentylatora pod��czonego do pr�du lub k�ad� d�onie na rozgrzanej kuchni, albo te� pij� dla zabawy herbat� prosto z imbry- ka, co ko�czy si� powa�nymi oparzeniami jamy ustnej. Znam dzieci skacz�ce z balkon�w, chodz�ce po dachach lub wysokich murach. Znam przypadek, �e dziecko zamkn�o matk� w kurniku, gdy ucieka�a przed pi�� elektryczn�. Wyst�puj� r�wnie� �agodniejsze postacie impulsywno�ci, przejawiaj�ce si� dezorganizacj� pracy, z�ym planowaniem zaj�� czy zdawaniem si� na �ut szcz�cia. Reprezentuj�cy t� grup� zawsze si� spiesz� i zawsze si� sp�niaj�, przychodz� w niew�a�ciwe miejsce, nie maj� ze sob� potrzebnych rzeczy. Impulsywno�� daje o sobie zna� w czasie egzamin�w w szkole. Dziecko, pragn�c jak najszybciej zacz�� odpowiada� na pytania, nie czyta dok�adnie polece�. Prowadzi to cz�sto do niezrozumienia tematu i w efekcie do b��d- nych odpowiedzi. Powy�szy opis dotyczy wi�kszo�ci dzieci na przestrzeni ca�ego ich �ycia, poniewa� z powodu w�asnej porywczo�ci wyci�gaj� b��dne wnioski i nie zmieniaj� swojego post�powania. Dzieci impulsywne niejednokrotnie s� niecierpliwe i nietolerancyjne. Oczekiwanie na cokolwiek przychodzi im z trudem, a brak natychmiastowe- go przyzwolenia ze strony rodzic�w wywo�uje wybuch gniewu. Uniemo�li- wienie realizowania pragnie� prowadzi do k��tni, star� z rodzicami i uporu. Widzia�em wiele dzieci nie tak impulsywnych, cho� oczywi�cie niecierpli- wych, b�d�cych �ywymi przyk�adami przys�owia: "spiesz si� powoli". Dla lepszego zobrazowania dzieci impulsywnych opisz� te, kt�re przycho- dz� do mojego gabinetu i kt�re prosz�, aby si� rozebra�y, a przy tym r�wnie� zdj�y buty. S� zbyt niecierpliwe, aby rozwi�za� sznurowad�a przed zsuni�- ciem but�w, ci�gn� wi�c za nie mocno, �eby jak najszybciej je rozsznurowa�, a to prowadzi do powstania sup��w. Gdy nie uda im si� rozwi�za� sznuro- wade�, zrzucaj� buty z n�g, jak najdalej potrafi�, i biegn� do wagi, bym m�g� ie zwa�y� i zmierzy�. Po zbadaniu wracaj� na swoje krzes�o i same si� ubie- raj�. Jednak i tym razem nie wystarcza im cierpliwo�ci, by rozsup�a� spl�ta- ne sznurowad�a i wr�czaj� buty rodzicom. S� jednak zawiedzione, kopi� bu- ty, kln� i z�orzecz�, a nawet wini� wszystkich obecnych w gabinecie za to, �e na sznurowad�ach powsta�y sup�y. Punkty kluczowe * Impulsywno�� prowadzi do "skakania, zanim si� popatrzy". * Impulsywno�� jest g��wn� przyczyn� wypadk�w w�r�d ch�opc�w, * Dezorganizacja jest cz�st� cech� impulsywno�ci. * Wiele impulsywnych dzieci jest r�wnie� niecierpliwych. ROZDZIA� 7 Koordynacja - chwianie si� i guzdranie Koordynacj� mo�na podzieli� na trzy obszary: motoryk� du��, motoryk� ma�� oraz koordynacj� oko/d�o� i oko/stopa. Motoryka du�a jest to zdolno�� dziecka do koordynacji ruch�w powodo- wanych prac� du�ych mi�ni i wykonywania rozmaitych czynno�ci. W wy- niku tej koordynacji dziecko uczy si� chodzi�, biega�, skaka�, je�dzi� na ro- werku, balansowa� i podskakiwa� na jednej lub dw�ch nogach. Koordynacja motoryki ma�ej polega na rozwini�ciu umiej�tno�ci wykony- wania drobnych ruch�w, umo�liwiaj�cych precyzyjne czynno�ci, takie jak ustawianie wie�y z klock�w lub budowanie z klock�w lego, zapinanie guzi- k�w i wi�zanie sznurowade�, a w ko�cu nauk� pisania. Koordynacja oko/d�o� lub oko/stopa pozwala dziecku na ruchy d�oni i st�p w powi�zaniu ze wzrokiem. U�atwia to takie czynno�ci, jak �apanie, rzucanie lub kopanie pi�ki, pos�ugiwanie si� rakiet� tenisow�, a tak�e ma znaczenie w rozwijaniu umiej�tno�ci pisania. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi bardzo cz�sto maj� problemy z jednym lub z kilkoma z tych obszar�w koordynacji. Wi�kszo�� ma oczywi- �cie pewne trudno�ci z motoryk� ma��, a w zwi�zku z tym z nauk� pisania. W skrajnych przypadkach jedynie pismo drukowane tych dzieci jest czytel- ne. Ciekawy jest fakt, �e niekt�re dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi lepiej radz� sobie z pismem drukowanym ni� z pisanym i odwrotnie. Trud- no jest przewidzie�, kt�remu dziecku �atwiej b�dzie u�ywa� pisma drukowa- nego, a kt�remu pisanego. Wprawdzie pisownia niekoniecznie musi by� ar- cydzie�em, jednak dziecko musi naby� bieg�o�ci w szybkim i zrozumia�ym wyra�aniu swoich my�li w formie pisemnej. Trudno�ci z koordynacj� motoryki du�ej wyst�puj� nieco rzadziej. Dzieci maj�ce trudno�ci z koordynacj� motoryki du�ej s� zwykle niezdarne, mniej sprawne, maj� problemy z opanowaniem takich czynno�ci jak jazda na rowe- rze czy deskorolce, a nawet sprawne bieganie. Zak��cona koordynacja oko/d�o� przysparza dziecku dodatkowych pro- blem�w przy przepisywaniu tekstu z tablicy. Ma ono r�wnie� k�opoty w uprawianiu sport�w z u�yciem pi�ki. Dla ch�opca niezdarno�� jest nie tylko problemem szkolnym, ale r�wnie� utrudnia mu funkcjonowanie w grupie. Wi�kszo�� z nich gdy gra w pi�k� na boisku szkolnym lub w parku ko�o domu, chce si� pokaza� z jak najlepszej strony. Ka�dy, kt�ry nie mo�e si� w��czy� do gry i dor�wna� poziomem ko- legom, jest cz�sto w brutalny spos�b wy��czany nie tylko z danej gry, ale i z innych zabaw. Terapia zaj�ciowa zwykle wp�ywa na popraw� koordyna- cji. Poprawa mo�e nast�pi� r�wnie� w okresie dojrzewania, nie wcze�niej jednak ni� ok. 10-12. roku �ycia. Warto jest jak najszybciej zapisa� dziecko na kurs terapii zaj�ciowej, by oszcz�dzi� mu, w miar� mo�liwo�ci/odrzucenia przez r�wie�nik�w. Nale�y pami�ta�, �e nie wszystkie dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi maj� problemy z koordynacj�. Niekt�re z nich s� bardzo rozwini�te ruchowo. Widzia�em wiele dzieci, kt�re niew�tpliwie mia�y zaburzenia kon- centracji uwagi, a potrafi�y starannie rysowa� i wykonywa� precyzyjne szki- ce. Widzia�em te� wiele dzieci bardzo utalentowanych sportowo, kt�re bez trudu potrafi�y przej�� po r�wnowa�ni, kontroluj�c ka�dy sw�j ruch. Punkty kluczowe * Wyr�nia si� trzy g��wne formy koordynacji: 1. Motoryka du�a 2. Motoryka ma�a 3. Oko/stopa i oko/d�o� * Wi�kszo�� dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi ma problemy przynajmniej z jedn� z powy�szych. * Brak sukces�w w dziedzinie sportu mo�e prowadzi� do proble- m�w spo�ecznych, zw�aszcza u ch�opc�w. ROZDZIA� 8 Mowa Szacuje si�, �e u ok. 60% dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi wyst�- puj� pewne zaburzenia we wczesnym rozwoju mowy. Cho� w pierwszym roku �ycia jej rozw�j przebiega prawid�owo, to w dalszym etapie rozw�j mo- wy wyrazistej jest op�niony. Zwykle dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi tworz� specyficzny s�ow- nik mowy s�yszanej i mog� zrozumie� to, co m�wi� cz�onkowie rodziny lub in- ne osoby, z kt�rymi maj� kontakt. Zdolno�� dziecka do wypowiadania si� jest cz�sto op�niona. Tworzenie zda� z�o�onych z dw�ch czy trzech s��w nast�pu- je zwykle p�niej, dopiero oko�o 3. roku �ycia. Widzia�em wiele dzieci maj�cych izolowane op�nienie mowy do 5.-6. roku �ycia, zanim nie pojawi�a si� mowa wyrazista, co mog�o by� spowodowane zaburzeniami koncentracji uwagi. Rodzice dziecka z izolowanym op�nieniem rozwoju mowy b��dnie s�- dz�, �e ich pociecha ma przyro�ni�ty j�zyk. Przyro�ni�cie j�zyka dotyczy dzieci, kt�re maj� bardzo kr�tkie w�dzide�ko, czyli pasmo tkanki pod j�zy- kiem. U wi�kszo�ci ludzi, w�dzide�ko le�y z ty�u i przymocowuje j�zyk do dna jamy ustnej. Niekt�re dzieci rodz� si� z w�dzide�kiem wysuni�tym do przodu, co ogranicza ruchy wykonywane przez j�zyk (Bywaj� tak kr�tkie w�dzide�ka, �e uniemo�liwiaj� unoszenie j�zyka do g�ry. Wtedy g�oski wy- magaj�ce pionizacji j�zyka (ruch do g�ry) nie s� wymawiane prawid�owo, na przyk�ad l, r, sz, �, cz, dz. (przyp. t�um.)). Nie ma to jednak zwi�zku z zaburzeniami koncentracji uwagi. Trudno�ci z mow� to nie tylko niemo�no�� wytworzenia pewnych d�wi�- k�w i zg�osek, lecz r�wnie� op�nienie w konstruowaniu odpowiednich zda� i w�a�ciwej sk�adni. U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi wyst�- puje ryzyko pojawienia si� ci�g�ych trudno�ci w wypowiadaniu pewnych s��w i budowaniu zda�. Dziecko maj�ce takie problemy cz�sto m�wi "kama- ron" zamiast "makaron", "mlemoniada" zamiast "lemoniada" oraz "pi�ka �a- p�" zamiast "�api� pi�k�". Mowa jest jedn� z wy�szych funkcji charakterystycznych dla cz�owieka i oczywi�cie odr�niaj�c� nas od zwierz�t. Zdolno�� komunikowania si� za pomoc� mowy wyr�nia nas w �wiecie przyrody. Dzi�ki niej mo�emy prze- kazywa� sobie wzajemnie nasze my�li. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi s� w grupie zwi�kszonego ryzyka wyst�pienia problem�w z mow� i pos�ugiwaniem si� j�zykiem. K�opoty z mow� zaczynaj� si� zwykle w okre- sie przedszkolnym, natomiast problemy z j�zykiem ujawniaj� si� przewa�nie w okresie szko�y podstawowej. Zaburzenia j�zyka pisanego to przede wszystkim brak umiej�tno�ci wy- ra�ania my�li na pi�mie. Wypracowania dziecka z tym problemem s� zwy- kle bardzo konkretne, tre�ci przekazywane dos�ownie, w telegraficznym skr�cie. Niewielka cz�� problem�w zwi�zanych z mow� wyst�puje w postaci j�- kania si�. Chodzi tu o j�kanie wynikaj�ce z zaburze� pami�ci kr�tkotrwa�ej dziecka. Dziecko, wyra�aj�c my�l, ma problemy z utrzymaniem w pami�ci jej poszczeg�lne elementy na tyle d�ugo, aby wypowiedzie� j� w ca�o�ci. Cz�sto, dochodz�c do ko�ca procesu my�lowego, przekonuje si�, �e zapomnia�o, o czym m�wi�o na pocz�tku, i pr�buje jeszcze raz sformu�owa� swoj� my�l. W wi�kszo�ci przypadk�w terapia mowy pomaga zlikwidowa� problem, a cz�sto dochodzi do samoistnego jego ust�pienia. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e dziecko z powa�nymi zaburzeniami mowy lub j�zyka b�dzie w grupie zwi�kszonego ryzyka powstania specyficznych trud- no�ci w nauce, zar�wno w czytaniu, pisaniu, jak i literowaniu. Obecnie nie ma dowod�w na to, �e u dziecka z zaburzeniami mowy lub j�- zyka wyst�pi izolowany problem z matematyk�. Wielu specjalist�w podkre- �la, �e o�rodek mowy jest zlokalizowany w lewej p�kuli m�zgu, natomiast o�rodek odpowiedzialny za obliczenia matematyczne znajduje si� w prawej p�kuli. Punkty kluczowe * U wielu dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi wyst�puj� pew- nego rodzaju zaburzenia mowy lub j�zyka, do kt�rych nale��: 1. Op�nienie rozwoju mowy 2. K�opoty z artykulacj� 3. Problemy ze struktur� zdania 4. Nieprawid�owe uk�adanie d�wi�k�w * Trudno�� stanowi r�wnie� pisemne wyra�anie my�li. ROZDZIA� 9 Pami�� kr�