WPROWADZENIE DO STUDIÓW NAD ROSJĄ PODRĘCZNIK AKADEMICKI Pod redakcją Lucjana Suchanka WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Seria: Prace Katedry Rosjoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. 7. (dawniej Prace Katedry Literatury i Kultury Rosyjskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego) Książka finansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Studiów Regionalnych, Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych oraz centralnej rezerwy na badania własne © Copyright by Lucjan Suchanek & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2004 Ali rights reserved RECENZENT Andrzej Nowak PROJEKT OKŁADKI I STRON TYTUŁOWYCH Marcin Bruchnalski OPRACOWANIE REDAKCYJNE Renata Włodek KOREKTA Dorota Janeczko ІШ Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 83-233-1835-2 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Karmelicka 27/4, 31-131 Kraków tel. (012) 423-31-87, tel./fax (012) 423-31-60 Dystrybucja: ul. Bydgoska 19 C, 30-056 Kraków tel. (012) 638-77-83, (012) 636-80-00 w. 2022 fax (012) 423-31-60, (012) 636-80-00 w. 2023 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: BPH PBK SA IW/O Kraków nr 62 1060 0076 0000 3200 0047 8769 /и^ЪЦющ SPIS TREŚCI Lucjan Suchanek, Czym jest rosjoznawstwo?....................................................................... 7 GEOGRAFIA, HISTORIA, JĘZYK, WYZNANIA Zygmunt Szot, Geografia Rosji............................................................................................ 11 Mieczysław Smoleń, Historia Rosji...................................................................................... 43 Aleksy Awdiejew, Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji.................................... 93 Hanna Kowalska, Prawosławie w Rosji................................................................................ 111 Andrzej Dudek, Inne wyznania w Rosji................................................................................ 127 KULTURA Hanna Kowalska, Kultura bizantyńsko-prawosławna..........................................!............... 143 Hanna Kowalska, Zmiany kulturowo-cywilizacyjne w XVII i XVIII wieku........................... 159 Lidia Liburska, Kultura rosyjska 1800-1861....................................................................... 173 Anna Raźny, Kultura rosyjska 1861-1917. Od „materializmu antropologicznego" do bol- szewizmu......................................................................................................................... 189 Katarzyna Duda, Kultura radziecka i postradziecka............................................................. 203 LITERATURA Lucjan Suchanek, Literatura rosyjska XI-XVUI wieku......................................................... 223 Lidia Liburska, Literatura rosyjska 1800-1861.................................................................... 237 Anna Raźny, Literatura rosyjska 1861-1917. Realizm i modernizm.................................... 257 Katarzyna Duda, Literatura rosyjska XX wieku.................................................................... 277 SZTUKA, TEATR, FILM, MUZYKA Małgorzata Smorąg Różycka, Sztuka rosyjska...................................................................... 295 Lidia Liburska, Teatr rosyjski............................................................................................... 317 Katarzyna Duda, Film rosyjski.............................................................................................. 333 Aleksy Awdiejew, Muzyka rosyjska..................................................................................... 339 FILOZOFIA, NAUKA, SZKOLNICTWO Joachim Diec, Rosyjska myśl filozoficzna i polityczna.......................................................... 353 Andrzej Dudek, Nauka rosyjska........................................................................................... 369 Joachim Diec, Szkolnictwo w Rosji.................................................................,..................... 377 ROSJA WSPÓŁCZESNA- POLITYKA I SPOŁECZEŃSTWO Lucjan Suchanek, Emigracja rosyjska XXwieku.................................................................. 387 Marek Czajkowski, Konstytucja i system polityczny Federacji Rosyjskiej........................... 397 Marek Czaj ko wski, Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej...................................... 411 Paweł Burek, Partie i organizacje polityczne w Rosji.......................................................... 421 Joachim Diec, Gospodarka Rosji.......................................................................................... 429 Aleksy Awdiejew, Rosyjskie środki masowego przekazu..................................................... 441 Indeks osób........................................................................................................................... 453 1 CZYM JEST ROSJOZNAWSTWO? Rosjoznawstwo - to nowa dyscyplina, w skali Polski unikatowa. W Rosji zaczyna się dopiero kształtować pod nazwą rossijewiedienije. Idzie ona dalej niż popularne na Zachodzie Russian studies, ma bowiem ambicję całościowego prezentowania Rosji. Jako odrębna specjalność uniwersytecka pojawiła się na Uniwersytecie Jagiellońskim, na nowo otwartym Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych. Prowadzi ją działająca tu Katedra Rosjoznawstwa - również jedyna tego typu jednostka naukowo--dydaktyczna w Polsce. Rosjoznawstwo to nie tylko nowa oferta studiów, które od razu spotkały się z dużym zainteresowaniem. To także gałąź nauki - integralna wiedza o Rosji, jakiej nie daje żadna z dotychczas istniejących dyscyplin, one bowiem ukazują z reguły jeden aspekt Rosji. Rosjoznawstwo natomiast obejmuje swym zasięgiem Rosję jako całość. Zaznajamia z geografią Rosji, z językiem rosyjskim i językami używanymi na jej terytorium, z dominującą tu religią prawosławną i innymi tradycyjnymi konfesjami, z bogatą historią kraju i jego dniem dzisiejszym, z emigracją z kulturą i literaturą sztuką, teatrem, filmem, muzyką, z filozofią i myślą polityczną, z nauką i szkolnictwem, z systemem politycznym oraz polityką zagraniczną i bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, a także z działającymi tu partiami politycznymi, ze środkami masowego przekazu. Jest więc rosjoznawstwo dziedziną interdyscyplinarną. Ogląd Rosji dokonywany zostaje z perspektywy kulturoznawcy, filologa, historyka, historyka sztuki, politologa, socjologa, religioznawcy, geografa, specjalisty od nauk o cywilizacji i dziejów idei. Dlatego w oddawanej do rąk czytelnika książce piszą specjaliści z różnych dziedzin nauki. Większość z nich zatrudniona jest w Katedrze Rosjoznawstwa UJ, inni z nią współpracują, prowadząc zajęcia zgodne z ich zainteresowaniami. Dla kogo przeznaczona jest napisana przez nas książka? Adresatów jest wielu -przede wszystkim studenci rosjoznawcy, ale także studenci innych kierunków, a więc filologowie-rusycyści, kulturoznawcy, politologowie, historycy. Wszyscy znajdą w niej wiedzę, która pozwoli poszerzyć ich horyzonty poznawcze. Jednak nie tylko oni. Książka dzięki swej bogatej zawartości i przystępnej formie wykładu może być pożyteczna dla wszystkich interesujących się Rosją, będzie przydatna także dla dziennikarzy. Pozwala bowiem poznać ten kraj z szerokiej perspektywy -jest kompendium, jakiego nie ma dotąd na polskim rynku wydawniczym. Przyjdzie z pomocą także kandydatom na studia rosjoznawcze i te kierunki, na których Rosja jest przedmiotem nauczania. Wszystkich zainteresowanych rosjoznawstwem na Uniwersytecie Jagiellońskim zapraszamy na stronę internetową Katedry Rosjoznawstwa: rosjoznawstwo@sigma. wsmip.uj.edu.pl Zamieszczony tu został obszerny katalog-informator o studiach rosjoznawczych wraz z charakterystyką wszystkich przedmiotów wchodzących w skład programu stu- . 8 CZYM JEST ROSJOZNAWSTWO? diów. Kandydat na rosjoznawstwo zapoznać się może z warunkami rekrutacji na studia dzienne, zaoczne i prowadzone w języku angielskim i rosyjskim Russian Graduate Studies. Znajdują się tu także dane o pracownikach naukowych Katedry Rosjoznaw-stwa, o Kole Naukowym Rosjoznawców, o różnych formach aktywności Katedry. J GEOGRAFIA HISTORIA JĘZYK WYZNANIA GEOGRAFIA ROSJI Położenie i granice. Rosja, będąca od końca 1991 r. oddzielnym suwerennym państwem, jest największym powierzchniowo państwem świata. W kwietniu 1992 r. rosyjskie państwo wielonarodowościowe przyjęło nazwę Federacja Rosyjska. Powierzchnia tego euroazjatyckiego państwa wynosi 17 075,4 tys. km , to jest dwukrotnie więcej niż powierzchnia Australii i prawie tyle co powierzchnia Ameryki Południowej. Terytorium Rosji rozciąga się we wschodniej części Europy i północnej części Azji (41° 12' a 81° 49' N i 19° 38' E a 169° 40' W), przy czym rozgraniczenie kontynentów jest umowne; geografia fizyczna zalicza do Europy góry Ural, w geografii ekonomicznej natomiast do europejskiej części Rosji zalicza się również okręg przemysłowy Uralu, sięgający na wschód dość daleko poza te góry. Na europejską część państwa przypada 25% powierzchni, a na ogromną azjatycką część określaną potocznie Syberią aż 75%. Ogromne rozmiary tego euroazjatyckiego państwa, a zwłaszcza jego rozciągłość równoleżnikowa, spowodowały istnienie na jego terytorium aż 11 stref czasowych. Oficjalnym czasem jest czas moskiewski odpowiadający czasowi słonecznemu na południku 45° dł. geogr. wsch. Na wschód od strefy czasu moskiewskiego rozciąga się 10 dalszych stref, przy czym różnica czasu pomiędzy Moskwą a Półwyspem Czukoc-kim wynosi 10 godzin. Kiedy na zachodzie kraju zapada wieczór, na wschodnich rubieżach rozpoczyna się już nowy dzień. Na lądzie Rosja graniczy obecnie z 14 państwami, tj.: Norwegią, Finlandią, Estonią Łotwą Białorusią Ukrainą Gruzją Azerbejdżanem, Kazachstanem, Mongolią, Chinami, Koreą Północną oraz na terenie enklawy kaliningradzkiej z Polską i Litwą. Oprócz tego Rosja sąsiaduje przez cieśninę Beringa ze Stanami Zjednoczonymi, a przez cieśniny La Perouse'a i Kunaszir - z Japonią Długość granic wynosi 58,6 tys. km, w tym lądowych 14,3 tys. km, morskich 44,3 tys. km. Północne i wschodnie granice wytyczono na wodach Morza Arktycznego i Oceanu Spokojnego, 12 mil morskich (22,7 km) od brzegu. Ustanowiono ponadto ekonomiczną strefę wód rosyjskich o szerokości 200 mil morskich (ok. 370 km). Ustrój i podział administracyjny. Rosja jest republiką federacyjną. Na jej czele stoi prezydent. Nowa konstytucja przyznaje głowie państwa wyjątkowy zakres władzy. Prezydent może rządzić za pomocą dekretów bez zgody parlamentu, a w sytuacjach krytycznych sam podejmować decyzje. Jest zwierzchnikiem sił zbrojnych i może zarządzić stan wyjątkowy lub wojenny. Głowa państwa proponuje deputowanym kandydata na premiera rządu. Zgromadzenie Federacji (Parlament) składa się z dwóch izb ustawodawczych: Rady Federacji (178 deputowanych) i Dumy Państwowej (450 deputowanych). W Rosji działa legalnie 30 partii o różnych opcjach politycznych. W obu izbach parlamentu zasiadają także posłowie niezależni. 12 ZYGMUNT SZOT Obecny podział administracyjny Rosja w zasadzie odziedziczyła po dawnym ZSRR. Podział ten wprowadzono ok. 1935 r. Podstawową jednostką pierwszego rzędu jest obwód. W Rosji jest ich obecnie 49. Istnieją też 2 miasta wydzielone na prawach obwodu (Moskwa i Petersburg) oraz 6 tzw. krajów - dużych powierzchniowo jednostek w obszarach, które w okresie tworzenia tych jednostek uznano za słabiej rozwinięte gospodarczo. Szczególną formą jednostki administracyjnej na szczeblu obwodu są republiki autonomiczne, tworzone na obszarach zamieszkiwanych przez mniejszości narodowe. Obecnie, w nowych warunkach ustrojowych, liczba republik autonomicznych wynosi 21 (należy do nich 16 byłych republik autonomicznych i 5 byłych obwodów autonomicznych), a ich autonomia w porównaniu z okresem ZSRR znacznie wzrosła, doszło też do podziału dawnej autonomicznej republiki Czeczeńsko-Inguskiej w północnym Kaukazie na Czeczenię i Inguszetię. Dla zapóźnionych cywilizacyjnie ludów dalekiej Północy utworzono jeszcze jedną formę ograniczonej autonomii - tzw. okręgi autonomiczne, podległe władzom obwodów lub krajów, których jest razem 10. Obwody, kraje, republiki autonomiczne i okręgi autonomiczne dzielą się z kolei na rejony - odpowiednik powiatów. W 2001 r. było ich w Rosji 1863. Regiony gospodarcze. W publikacjach radzieckich i rosyjskich dawno już przyjęto podział Rosji na 12 wielkich regionów gospodarczych, wydzielonych ze względu na określone wspólne cechy gospodarki współczesnej i historycznego rozwoju, zwartość terytorialną oraz wewnętrzną spójność gospodarki i powiązania komunikacyjne. Są to następujące regiony gospodarcze: 1. W Europie: -Centralny, Centralno-Czarnoziemny, Wołżańsko-Wiacki - zaliczane w geografii fizycznej do Rosji Centralnej, - Północno-Zachodni i Północny tworzące Rosję Północną, - Północnokaukaski noszący nazwę Rosji Południowej, -Powołża pokrywający się z Powołżem, - Uralski, czyli Ural, -Enklawa Kaliningradzka nosząca w geografii fizycznej tę samą nazwę. 2. W Azji: - Zachodniosyberyjski odpowiadający Syberii Zachodniej, - Wschodniosyberyjski tożsamy z Syberią Wschodnią - Dalekiego Wschodu przyjmujący nazwę Daleki Wschód. Rosja Centralna obejmuje łącznie 916 tys. km2 i 45 min osób, Rosja Północna odpowiednio 1663 tys. km2 i 13 min, Rosja Południowa 355 tys. km2 i 17 min, Powołże 536 tys. km2 i 17 min, Ural 824 tys. km2 i 20 min, Enklawa Kaliningradzka 15 tys. km2 i 1 min, Syberia Zachodnia 2427 tys. km2 i 15 min, Syberia Wschodnia 4123 tys. km2 i 9 min, Daleki Wschód 6216 tys. km2 i 8 min mieszkańców. W pierwszej kadencji rządów prezydenta Putina wprowadzono nowy, alternatywny podział regionalny. Wydzielono 7 okręgów federalnych, których granice pokrywają się z granicami okręgów wojskowych. Wydzielono więc następujące okręgi: Centralny, Północno-Zachodni, Południowy, Nadwołżański, Uralski, Syberyjski i Dalekowschodni. Geografia Rosji 13 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE Rzeźba terenu. Ukształtowanie powierzchni terytorium Rosji cechuje przewaga nizin w zachodniej (europejskiej) i środkowej (zachodniosyberyjskiej) części państwa. We wschodniej części natomiast, na wschód od rzeki Jenisej, dominują obszary górskie. Zachodnia europejska część Rosji mieści się niemal całkowicie w obrębie wielkiej Niziny Wschodnioeuropejskiej, zwanej przez geografów rosyjskich Równiną Rosyjską, sięgającej od Polesia po góry Ural. Krystaliczna tarcza prekambryjska Płyty Rosyjskiej pokryta jest utworami paleozoicznymi, mezozoicznymi i kenozoicznymi. W południowej części Niziny rozciągają się południkowo wysoczyzny pokryte lessem: Wyżyna Środkoworosyjska i Wyżyna Nadwołżańska, między którymi leży Nizina Ocko--Dońska. W kierunku południowym rosyjska część Niziny Wschodniorosyjskiej obejmuje dorzecza Donu Kubania oraz graniczy na przestrzeni ok. 800 km z górami Wielkiego Kaukazu, przez które biegnie granica państwowa Rosji z Gruzją i Azerbejdżanem. Tu, w pobliżu granicy z Gruzją, znajduje się najwyższy szczyt górski Rosji - Elbrus (5642 m n.p.m.). Rzeźba północnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej ukształtowała się głównie pod wpływem działalności lodowca. Znajdują się tu leżące przeważnie równoleżnikowo wzgórza morenowe: Wyżyna Wałdajska, Wyżyna Smoleńsko-Moskiewska i najdalej na wschodzie - Uwały Północne. Najdalej na północ wysuniętą część Niziny Wschodnioeuropejskiej stanowi Nizina Dwińsko-Peczorska, podzielona niewysokimi kaledońskimi górami Timan. Inne pozostałości zlodowaceń to rozległe Pojezierze Karelskie w północno-zachodniej części Niziny Wschodnioeuropejskiej. Półwysep Kolski nie należy już do Niziny, lecz jest częścią Półwyspu Skandynawskiego. Jest to silnie zrównany przez erozję, zwłaszcza przez lodowiec skandynawski, obszar starych wzniesień. Najwyższe wzniesienie znajdujące się u nasady półwyspu -Góry Chibińskie - sięgają prawie 1200 m n.p.m. Od wschodu Nizina Wschodnioeuropejska jest ograniczona przez góry Ural - stary, 2000-kilometrowy, ciągnący się południkowo górotwór hercyński. Składa się on z trzech części: północnej, środkowej i południowej. Najwyższa jest część północna, sięgająca prawie 1900 m n.p.m. (Narodnaja), a najniższa - środkowa, nieprzekraczają-ca na ogół 500 m n.p.m., tworząca rodzaj bramy komunikacyjnej łączącej europejską część Rosji z Syberią. Na wschód od Uralu leży olbrzymia (ponad 2 min km2) i niemal zupełnie płaska Nizina Zachodniosyberyjska, w centralnej części silnie zabagniona. Na południowy wschód od niej leży, należąca do Rosji, najwyższa część gór Ałtaju - starego górotworu kaledońskiego. W rosyjskiej części Ałtaj rozgałęzia się palczasto na kilka pasm, a najwyższym szczytem jest Biełucha (4506 m n.p.m.). Na wschód od rzeki Jenisej rozciąga się aż do Pacyfiku rozległy obszar zwany krainą górską Syberii Wschodniej. W jej południowej części, łącząc się z Ałtajem, przebiegają stare kaledońskie łańcuchy Sąjanu Zachodniego, Sajanu Wschodniego oraz góry Tannu Oła; między nimi leży rozległa Kotlina Tuwińska. Na północ od Sajanów ciągnie się bardzo rozległa Wyżyna Środkowosyberyjska, zbudowana z prekambryj-skich utworów krystalicznych. 14 ZYGMUNT SZOT Południową część Syberii Wschodniej zajmują łańcuchy górskie wypiętrzone w mezozoiku: Bajkalskie, Barguzińskie, Jabłonowe, Borszczowoczne, przedzielone głębokimi zapadliskami tektonicznymi. W jednym z takich zapadlisk znajduje się najgłębsze jezioro świata- Bajkał (1620 m). Na obszarze rosyjskiego Dalekiego Wschodu znajduje się również wiele systemów górskich pochodzenia mezozoicznego. Na południu należą do nich góry: Burejskie i Sichote Alin', na północy zaś wielki łuk górski, złożony z Gór Wierchojańskich i Pogórza Kołymskiego, przecięty ukośnie przez łańcuch Gór Czerskiego (do 3147 m n.p.m.). Między Górami Wierchojańskimi a Wyżyną Srodkowosyberyjską rozciąga się rozległe obniżenie, zwane Równiną Jakucką lub Kotliną Leny. Na północ od Gór Czerskiego leży Nizina Kołymsko-Indygirska, sięgająca do Morza Wschodniosyberyjskie-go. Wzdłuż wschodniego wybrzeża kontynentu azjatyckiego ciągnie się pas młodych gór trzeciorzędowych, do których należą: góry Koriackie, góry półwyspu Kamczatka, łańcuch Wysp Kurylskich oraz pasma górskie wyspy Sachalin. Góry Kamczatki i Ku-ryli odznaczają się silną działalnością wulkaniczną. Jest to jedyny rejon Rosji, w którym istnieją czynne wulkany i gejzery. Najwyższym szczytem górskim tych obszarów jest wulkan Kluczewska Sopka na Kamczatce (4750 m n.p.m.). Górzysty charakter Syberii Wschodniej jest dodatkowym czynnikiem hamującym rozwój tych obszarów, obok tak poważnych czynników negatywnych, jak surowy klimat, wieczna marzłoć, a także występujące na Kamczatce i Kury lach trzęsienia ziemi. Na wybrzeżach Kamczatki i Kuryli zagrożenia stanowią tzw. tsunami - kilkudziesięciometrowe fale morskie, powstałe w wyniku podmorskich trzęsień ziemi. Klimat. Na obszarze Rosji warunki klimatyczne kształtują się - poza oddziaływaniem szerokości geograficznej - pod wpływem dwóch podstawowych czynników. Jednym z nich jest Ocean Atlantycki, drugim zaś wielka masa lądowa kontynentu azjatyckiego. Trzeci czynnik - Ocean Spokojny - modyfikuje klimat tylko na ograniczonym obszarze Dalekiego Wschodu. Cechą charakterystyczną klimatu Rosji jest na ogół jego znaczny kontynentalizm. W części europejskiej jest on łagodzony przez wpływ Oceanu Atlantyckiego, zwłaszcza Prądu Zatokowego. Prąd ten opływa północne wybrzeże Półwyspu Kolskiego, a jego oddziaływanie wyraża się m.in. w fakcie niezamarzania portu w Murmańsku (zamarzają natomiast położone o wiele dalej na południe porty w Archangielsku i Petersburgu). Dzięki wpływowi Atlantyku temperatury zimowe w większej części terytorium Rosji rosną ku zachodowi. I tak np. izoterma stycznia -6°C przebiega mniej więcej od jeziora Pejpus do ujścia Wołgi, izoterma -15°C - od Nowej Ziemi do Orenbur-ga, izoterma -25°C - wzdłuż rzeki Jenisej. Dodatnie średnie temperatury stycznia występują w Rosji tylko na małym skrawku wybrzeża czarnomorskiego (w okolicach Soczi), osłoniętym przez Kaukaz od napływu zimnych mas powietrza z północy. W północno-wschodniej części Syberii izoterma stycznia -30°C tworzy ogromny łuk, wewnątrz którego znajduje się obszar o powierzchni ok. 5 min km o bardzo chłodnych zimach. W obrębie „podkowy", jaką tworzą Góry Wierchojańskie i Pogórze Kołymskie, średnie temperatury stycznia wynoszą przeważnie poniżej -40°C, a w rejonie osady Ojmiakon nad górnym biegiem Indygirki aż -56°C (absolutne minimum -71 °С) - są to najniższe temperatury na półkuli północnej. Geografia Rosji 15 Odmienna sytuacja występuje na obszarze przylegającym do Pacyfiku, gdzie daje się już odczuć wpływ azjatyckich monsunów. Temperatury stycznia są tu wyższe niż w głębi Syberii. Izotermy lipca w Rosji układają się, z grubsza biorąc, równoleżnikowo. Na wyspach polarnych (np. Ziemia Północna) średnia temperatura lipca wynosi zaledwie 3°C. Ważna z gospodarczego punktu widzenia jest izoterma lipca 10°C, wyznaczająca w przybliżeniu północną granicę lasów. Ważną gospodarczo izotermą lipca jest izoterma 17°C, która wyznacza w przybliżeniu zasięg uprawy zbóż na dużą skalę. Przebiega ona mniej więcej od okolic Petersburga do środkowego biegu Obu, dalej do okolic Jakucka, skąd znów skręca gwałtownie w kierunku dolnego Amuru. Izoterma lipca 20°C, określana jako granica ciepłego lata, przebiega od okolic Woroneża, przez Samarę, do przedgórzy Ałtaju. Na południe od tej linii jest już możliwa uprawa na dużą skalę takich roślin, jak np. słonecznik. Średnia temperatura lipca powyżej 25°C odnotowywana jest w Rosji tylko na niewielkim obszarze w pobliżu ujścia Wołgi. Ilość opadów jest na ogół mało zróżnicowana. W europejskiej Rosji i Syberii Zachodniej wynosi ona na ogół 500-750 mm, malejąc ku wschodowi. Na terenie Syberii Wschodniej maleje do 200-300 mm, co jednak nie ma istotnego znaczenia dla wegetacji roślin ze względu na niewielkie parowanie. Do wyraźnie wilgotnych obszarów należy czarnomorskie wybrzeże Kaukazu (rejon Soczi) oraz Kamczatka, gdzie duże opady przynosi monsun letni; w obu tych rejonach roczna suma opadów przekracza 1500 mm. Jedynym obszarem wyraźnie suchym w obecnych granicach Rosji jest rejon ujścia Wołgi do Morza Kaspijskiego, gdzie spada rocznie tylko niewiele ponad 300 mm opadów. Stosunki wodne. Morza otaczające Rosję wchodzą w skład: 1. Atlantyku w tradycyjnym rozumieniu z Morzami: Bałtyckim, Czarnym i Azow-skim (zatoka Morza Czarnego). Morza te mają dla gospodarki Rosji szczególne znaczenie, gdyż stanowią najkrótsze szlaki łączące europejską Rosję z krajami zachodniej i południowej Europy. 2. Mórz polarnych (Morza: Barentsa, Białe, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosybe-ryjskie, Czukockie); z mórz tych większe znaczenie gospodarcze mają tylko Barentsa i Białe, a zwłaszcza południowa część Morza Barentsa, która nie zamarza (wpływ Prądu Zatokowego) i stanowi dogodną drogę morską na otwarty Atlantyk. Pozostałe morza polarne są dostępne dla żeglugi, i to tylko dzięki lodołamaczom, najwyżej przez 2-3 miesiące w roku. 3. Pacyfiku z Morzami: Beringa, Ochockim i Japońskim, z których najważniejsze jest Morze Japońskie (najłatwiej dostępne, zamarzające tylko na krótki okres i to nie każdego roku) ze względu na znaczenie handlu z Japonią i innymi szybko rozwijającymi się gospodarczo krajami tej części świata. Większa część, bo 70% powierzchni Rosji należy do zlewisk mórz polarnych. Do zlewiska Pacyfiku należy 20% powierzchni państwa, 8% przypada na obszar bezodpływowy dorzecza Wołgi (należący do zlewiska Morza Kaspijskiego), pozostałe 2% na zlewiska mórz atlantyckich. Większość rzek Rosji wykazuje okresowe wahania stanu wód, związane zwłaszcza z wiosennymi powodziami w okresie topnienia śniegów. Zjawiska powodzi letnich 16 ZYGMUNT SZOT występują tylko na Dalekim Wschodzie i są spowodowane dużymi opadami wywołanymi przez monsun letni. Na wykorzystanie rzek w istotnym stopniu wpływa okres ich zamarzania. Niemal wszystkie rzeki Rosji zamarzają. W przypadku rzek płynących przez obszary o cieplejszym klimacie (np. dorzecze Kubania, rzeki południowej części rosyjskiego Dalekiego Wschodu) jest to zjawisko krótkotrwałe i nie występuje co roku. Wielkie rzeki syberyjskie natomiast, zwłaszcza w dolnych odcinkach, są zamarznięte nawet ponad 8 miesięcy w roku, co utrudnia i poważnie ogranicza żeglugę. Specyficznym zjawiskiem jest zamarzanie rzek do dna, co zdarza się w przypadku mniejszych rzek Syberii Wschodniej. Najdłuższymi rzekami azjatyckiej części Rosji są: Ob z Irtyszem (5410 km), Amur z Arguniem (4444 km), Lena (4400 km) i Jenisej (4092 km), a w częs'ci europejskiej Wołga (3531 km) - najdłuższa rzeka Europy. W Rosji jest ponad 200 tys. jezior. Najwięcej jezior znajduje się w obszarach polo-dowcowych w północno-zachodniej części Rosji europejskiej (Pojezierze Karelskie). Liczne małe jeziora występują też w strefie tundrowej, zwłaszcza w dolnych częściach dorzeczy Indygirki i Kołymy. Specyficznym typem jezior są jeziora śródgórskie, niekiedy duże, stanowiące naturalne zbiorniki wodne o ogromnym nieraz znaczeniu dla gospodarki narodowej. Największym tego typu zbiornikiem jest Bajkał. Na Nizinie Nadkaspijskiej występują jeziora słone, będące pozostałością większego zasięgu Morza Kaspijskiego. Zasolenie jezior bezodpływowych obniża ich znaczenie dla gospodarki. Największym jeziorem jest Morze Kaspijskie (371 000 km2), do którego oprócz Rosji mają dostęp: Azerbejdżan, Kazachstan, Turkmenistan i Iran. Kolejne z największych jezior to: Bajkał (31 500 km2), Ładoga (17 700 km2) i Onega (9720 km2). Lodowce w Rosji zajmują ok. 60 tys. km2, z czego ogromna większość przypada na Arktykę - częściowo zlodowacone wyspy Ziemi Północnej, Ziemi Franciszka Józefa i Nowej Ziemi (wyspa północna). Kilka dużych lodowców, o łącznej powierzchni ponad 1 800 km2, znajduje się w Wielkim Kaukazie; mniejsze występują też m.in. w Ałtaju, Sajanach, górach Stanowych i na Kamczatce. Z wód podziemnych na uwagę zasługują duże zasoby wód artezyjskich zalegających na znacznych głębokościach na obszarze Niziny Zachodniosyberyjskiej. Na Kamczatce występują źródła gorące. Jedynym w swoim rodzaju zjawiskiem jest skupienie gejzerów (tzw. Dolina Gejzerów) we wschodniej części Kamczatki. Bagna zajmują w Rosji prawie 2 min km2 (najwięcej na Nizinie Zachodniosyberyjskiej). W europejskiej Rosji znaczne kompleksy bagien znajdują się w górnej części dorzecza Wołgi i nad Oką (Mieszczera); na tych terenach powierzchnia bagien maleje na skutek osuszania. Wielkie obszary bagien powstały też w tundrze, między dolnymi odcinkami Indygirki i Kołymy. Stosunki wodne w Rosji zostały w ostatnich dziesiątkach lat w wielu miejscach zakłócone przez działalność gospodarczą człowieka, zwłaszcza budowę sztucznych zbiorników wodnych. Utworzono na wielkich rzekach Rosji całe systemy kaskad energetycznych, którym towarzyszyło spiętrzenie ogromnych niekiedy zbiorników. Należą do nich m.in. na Wołdze: Rybiński (4580 km2), Niżegorodzki (dawniej Gorkowski -1590 km2), Samarski (dawniej Kujbyszewski - 6450 km2), Wołgogradzki (3117 km2); na Donie: Cymlański (2700 km2); na Kamie: Kamski (1915 km ); na Angarze: Bracki (5470 km2); na Jeniseju: Krasnojarski (2000 km2). Łączna powierzchnia tych zbiorników na obszarze Rosji wynosi ok. 80 tys. km2. Geografia Rosji 17 Gleby. Na północy, wzdłuż wybrzeży Morza Arktycznego, ciągnie się pas gleb tundrowych, często nasiąkniętych wodą od samej powierzchni. Pod ich warstwą zalega zmarzły grunt (wieczna zmarzlina). Miąższość gleb jest niewielka i zawierają one mało związków organicznych. Na południe od gleb tundrowych ciągnie się szeroka strefa gleb bielicowych i bagiennych, które rozwinęły się pod tajgą. Dalej, już na obszarze lasów liściastych, wykształciły się szare gleby leśne. Trzecią wielką i znaczącą strefą jest pas czarnoziemów. Utworzyły się one na terenie stepów i zawierają 4-12% humusu. Na południe od czarnoziemów znajduje się strefa gleb kasztanowych - dużo uboższych w humus i z pewnym stopniem zasolenia. Są to gleby suchych stepów i półpu-styń. Gleby w obszarach górskich cechuje mała miąższość i duża szkieletowość. Strefy wegetacyjne. Na obszarze Rosji można wyróżnić 6 zasadniczych stref (nie licząc form przejściowych): tundrową, leśną, leśno-stepową, stepową, półpustynną i tzw. subtropikalną, z których praktyczne znaczenie mają tylko cztery pierwsze. Rozciągająca się na najdalszej północy strefa tundry obejmuje rozległe obszary pozbawione drzew, z roślinnością złożoną z mchu tundrowego i różnorodnych porostów. Dalej na południe tundra przechodzi w lasotundrę z luźno stojącymi, często karłowatymi drzewami (modrzew lub brzoza); jest to tzw. riedkolesie. Granica lasotundry i lasów jest dość płynna i przebiega w przybliżeniu w okolicach koła podbiegunowego. W Syberii Wschodniej lasy sięgają na północ w pobliże równoleżnika 70°, a na Półwyspie Czukockim południowa granica tundry wysuwa się daleko na południe. Roślinność tundrowa pokrywa też północną część Uralu, Wyżynę Środkowosyberyjską i góry północno-wschodniej Syberii (Wierchojańskie, Czerskiego, Pogórze Kołymskie). Tundra i lasotundra zajmują łącznie ponad 25% powierzchni Rosji. Jedyną rozwiniętą gałęzią rolnictwa jest ekstensywna hodowla reniferów. Na południe od strefy tundrowej rozciąga się strefa leśna, obejmująca blisko 60% powierzchni Rosji (wliczono tu także moczary, grzęzawiska, torfowiska, piaski, łąki i inne użytki niepokryte lasem). W strefie tej skupia się ponad 80% wszystkich lasów kraju. Rozróżnia się tu właściwą strefę tajgi i strefę lasów mieszanych. Strefa tajgi rozciąga się mniej więcej na północ od linii biegnącej od jeziora Ładoga do okolic Jekaterinburga na Uralu, a następnie do okolic Nowosybirska i gór Ałtaju. Dominują tu lasy iglaste. Tajga stanowi największy rezerwuar zasobów leśnych na półkuli północnej. Na południe od tajgi rozciąga się strefa lasów mieszanych. Południowa jej granica przebiega od górnego Donu, przez okolice Kazania, do środkowego Uralu. W Syberii Zachodniej strefa lasów mieszanych niemal nie występuje, pojawia się natomiast w granicach Rosji jeszcze na Dalekim Wschodzie - w górach Sichote Alin' i na Sa-chalinie. W Kraju Nadmorskim rosną lasy mieszane złożone z gatunków drzew typowych dla pobliskich regionów Chin, Korei i Japonii, znane jako tzw. tajga ussuryjska. W odróżnieniu od tajgi ciągnącej się zwartym pasem na przestrzeni kilku tysięcy kilometrów, lasy mieszane w europejskiej Rosji występują na ogół w formie wysp otoczonych przez tereny uprawne. W obrębie strefy leśnej ponad 85% powierzchni lasów zajmują drzewostany iglaste. Blisko połowę powierzchni lasów strefy stanowi modrzew. Tajga modrzewiowa jest typowa dla całej wschodniej części Syberii na wschód od Jeniseju. Na obszarze strefy leśnej zalegają przeważnie różnego rodzaju gleby bielicowe i piaszczyste, które w strefie lasów mieszanych wykorzystuje się pod uprawę ziemniaków i lnu. W strefie tej istnieją też duże możliwości hodowli bydła. 180° Ryc. 1. Przyrodnicze uwarunkowania osadnictwa: 1 - skrajnie nieprzyjazne, 2 - nieprzyjazne, 3 - mało przyjazne, 4 - przyjazne, 5 - najbardziej przyjazne Geografia Rosji 19 Na południe od strefy leśnej rozciąga się dość wąskim pasem strefa leśno-stepowa, odznaczająca się znacznie lepszymi, w porównaniu ze strefą leśną, warunkami glebowymi. Dominują tu czarnoziemy i zbliżone do nich rodzaje gleb. Rosnące tu niegdyś lasy liściaste, głównie dębowe, zostały w znacznym stopniu zniszczone przez człowieka, co na niektórych obszarach, np. w Regionie Centralno-Czarnoziemnym, wywołało niekorzystne skutki w postaci silnej erozji gleb. Ponad 40% powierzchni tej strefy stanowią grunty orne. Rozwinięta jest uprawa takich roślin, jak pszenica, burak cukrowy, kukurydza. Południowa granica strefy leśno-stepowej przebiega mniej więcej przez Woroneż -Samarę - Omsk do przedgórzy Ałtaju. Dalej na południe ciągnie się strefa stepowa, której cechą jest niemal zupełny brak roślinności drzewiastej, poza sporadycznie występującymi (np. na Powołżu) fragmentami lasów sosnowych i dębowych oraz sztucznie zasadzonymi pasami leśnymi wzdłuż większych rzek (Don, Wołga), służącymi jako ochrona przed suchymi wiatrami wiejącymi z pustyń Azji Środkowej. Dominują gleby czarnoziemne i kasztanowe. Ziemie strefy stepowej stanowią najważniejszy pod względem rolniczym obszar Rosji. Grunty orne zajmują tu ponad połowę powierzchni. Główną uprawą jest pszenica, a w dorzeczu Kubania duże znaczenie ma też kukurydza i słonecznik. Strefa stepowa obejmuje dorzecza Donu i Kubania, następnie przecina środkowy bieg Wołgi i ciągnie się pasem w południowej części Syberii Zachodniej, aż do przedgórzy Ałtaju. Obszary stepowe występują również w Syberii Wschodniej na wschód od Bajkału, przylegając do granicy z Mongolią. Europejska część strefy stepowej Rosji została wykorzystana rolniczo już w XVIII i XIX w., a w Syberii Zachodniej duże obszary stepów wzięto pod uprawę dopiero na początku drugiej połowy XX w. Naturalna roślinność stepowa zachowała się tylko fragmentarycznie w rezerwatach przyrody. Strefa półpustyń w Rosji niemal nie występuje. Można do niej zaliczyć tylko półpu-stynne obszary tzw. stepów kałmuckich na południe od ujścia Wołgi. Strefa subtropikalna jest w Rosji reprezentowana jedynie przez niewielki skrawek czarnomorskiego wybrzeża Kaukazu w okolicy Soczi. Rosną tu lasy liściaste typu śródziemnomorskiego. Uprawia się tu nieznaczną liczbę roślin podzwrotnikowych (mandarynki, herbata). Ochrona przyrody i parki narodowe. Problemy skażenia środowiska naturalnego i jego ochrony należą w Rosji do szczególnie skomplikowanych. Złożyły się na to z jednej strony ogromne rozmiary inwestycji z czasów ZSRR, z drugiej zaś lekceważący stosunek władz do problemów ekologicznych. Niekorzystny wpływ na otoczenie wywarła wówczas rozbudowa przemysłu, prowadzona z reguły bez jakichkolwiek norm ochrony środowiska. Zakłady przemysłowe o wysokim stopniu szkodliwości (np. huty żelaza, huty aluminium, zakłady chemiczne) budowano bez urządzeń odpylających, lokując często dzielnice mieszkalne nowo powstałych miast w ich bezpośrednim sąsiedztwie. W rezultacie takie ośrodki hutnicze, jak Czelabińsk, Magnitogorsk, No-wokuźnieck czy np. ośrodek przemysłu chemicznego Ufa, należą do miast o najwyższym skażeniu powietrza na świecie. Wielkich spustoszeń dokonał przemysł celulozo-wo-papierniczy - jego ścieki zanieczyściły wiele czystych poprzednio rzek syberyjskich. Nie uniknęło tego nawet jezioro Bajkał, chociaż tu, pod naciskiem światowej opinii publicznej, podjęto dość skuteczne środki zabezpieczające. Ścieki przemysłowe 20 ZYGMUNT SZOT i komunalne (w szybko rozwijających się miastach nie budowano z reguły oczyszczalni) zanieczyściły znacznie wiele dużych rzek, zwłaszcza Wołgę. Szczególnie katastrofalne następstwa miało budownictwo hydroenergetyczne ZSRR, prowadzone na olbrzymią skalę, często bez uwzględnienia opinii specjalistów. Najbardziej widocznym tego rezultatem była katastrofa ekologiczna Jeziora Aralskiego w obrębie dawnego ZSRR, spowodowana przez nadmierny pobór wody z zasilających go rzek - Syr-Darii i Amu-Darii. Nadmierne korzystanie z wód Wołgi spowodowało obniżenie poziomu Morza Kaspijskiego (od 1940 r. o przeszło 2 m). Koncepcje uzupełnienia tego braku wód przez budowę kanałów, łączących Wołgę z Wyczegdą i Pe-czorą, nie zostały nigdy zrealizowane. Nadmierny pobór wód z Donu i Kubania spowodował, że w miejsce wód z tych rzek do Morza Azowskiego zaczęła napływać silnie zasolona woda z Morza Czarnego, w następstwie czego wyginęły ryby, a uległo niemal całkowitemu zniszczeniu rozwinięte wcześniej rybołówstwo. Na rzekach budowano nieraz z przesadnym rozmachem wielkie zbiorniki wodne, gdyż w warunkach ustrojowych ZSRR ziemia praktycznie nic nie kosztowała. Przykładem może być zalanie ponad 4,5 tys. km2 nizin nad górną Wołgą wodami olbrzymiego Zbiornika Rybińskiego czy budowa zapór na środkowej Wołdze pod Samarą i Saratowem, która spowodowała zatopienie kilkuset tysięcy hektarów bardzo urodzajnych czarnoziemów. Niemało zniszczeń wywołała budowa linii kolejowych i rurociągów, w szczególności w strefie tundry, gdzie naturalna regeneracja szkód w środowisku następuje bardzo powoli. Wiele szkód spowodowała budowa sieci rurociągów, łączących złoża ropy i gazu na Nizinie Zachodniosyberyjskiej z europejską Rosją. Specyficznym przypadkiem katastrofy ekologicznej było zamienienie ok. 1960 r. obu wysp Nowej Ziemi w poligon do prób z bronią nuklearną. W rezultacie wyspy te stały się na niemożliwy do przewidzenia okres martwym pustkowiem, nienadającym się do żadnego wykorzystania. Niezależnie od opisanych zjawisk należy stwierdzić, że w okresie ZSRR podejmowano także próby ochrony szczególnie cennych, z przyrodniczego punktu widzenia, rejonów przez tworzenie rezerwatów przyrody - na proporcjonalnie większą skalę niż w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo. Aktualnie na terenach Rosji istnieje 78 rezerwatów przyrody i 22 parki narodowe. Największym rezerwatem przyrody jest rezerwat o powierzchni 18 tys. km2, obejmujący deltę Leny, z przyległymi regionami, z typowym środowiskiem tundry. Do większych rezerwatów należą: Kronocki na Kamczatce (9770 km2) z wulkanami i unikatową w Rosji słynną Doliną Gejzerów, Ałtajski (8638 km2) obejmujący Jezioro Tieleckie i przyległe obszary górskie, Peczor-sko-Iłycki (7213 km2) w dorzeczu Peczory. Specyficzna flora i fauna tzw. tajgi ussu-ryjskiej jest zachowywana w rezerwacie Sichotealińskim (3101 km2), a tajgi syberyjskiej - w rezerwacie Barguzińskim (2482 km2) w Syberii Wschodniej. Dla ochrony środowiska naturalnego obszarów górskich Kaukazu utworzono dwa duże rezerwaty: Kaukaski (2625 km2) i Teberdy (834 km2). Do małych, ale znanych na świecie, należy rezerwat Ilmeński na Uralu, w obrębie którego występuje wyjątkowo skomplikowana budowa geologiczna z dużą różnorodnością minerałów. W 1997 r. na terenie Rosji powierzchnia obszarów chronionej przyrody wynosiła 938 900 km , co stanowi 5,5% powierzchni kraju. Geografia Rosji 21 LUDNOŚĆ Osadnictwo w Rosji. W długim i skomplikowanym procesie historycznym zasiedlania obecnego terytorium Rosji czynnikiem decydującym była ekspansja polityczna państwa rosyjskiego i będąca jej konsekwencją ekspansja migracyjna. Stanowiła ona podstawę rosyjskiej ekspansji terytorialnej. Terytorium Rosji Centralnej (dzisiejsze regiony: Centralny, Centralno-Czarnoziemny i Wołgo-Wiacki) zasiedlane było przez Słowian już od VIII w. n.e., stanowiąc płn.-wsch. peryferie Rusi Kijowskiej. Po wojnach mongolsko-tatarskich w XIII w. powstaje tu nowe centrum ziem ruskich z głównym ośrodkiem Moskwą wokół której rozpoczyna się terytorialne powiększanie państwa rosyjskiego. W XV-XIX w. jego powierzchnia zwiększyła się dziesięciokrotnie. Na początku XX w. Imperium Rosyjskie obejmowało już ponad 22 min km2 i tak było aż do rozpadu Związku Radzieckiego z końcem 1991 r. Ubogie pod względem rolniczym ziemie Centralnej Rosji już z końcem średniowiecza nie były w stanie wyżywić szybko rosnącej liczby ludności. Ekspansja kierowała się w pierwszej kolejności na ziemie słabo zaludnione, gdzie nie istniały silne organizacje państwowe, a więc na wschód. Już w połowie XVI w. osadnictwo rosyjskie przekroczyło Wołgę, a przekroczenie Uralu w 1581 r. („pochód Jermaka") otworzyło drogę do opanowania Syberii. Dzięki znikomemu zaludnieniu Syberii przez miejscowe ludy osadnicy rosyjscy opanowali ją bardzo szybko (w ciągu XVII w.). W kierunku południowym kolonizacja rosyjska posuwała się w głąb strefy stepowej pod osłoną umocnionych linii osadnictwa wojskowego. Już w XVII w. przekroczyła ona obecne granice Rosji, wchodząc na ziemie Ukrainy. W tym samym mniej więcej czasie doszła do przedgórzy Kaukazu. W drugiej połowie XIX w. zniesienie pańszczyzny w Rosji stało się bodźcem do bardziej nowoczesnych akcji kolonizacyjno--migracyjnych. Zasiedlono wówczas obszary wzdłuż Amuru i Ussuri, przejęte od Chin w 1860 r. Budowa kolei transsyberyjskiej na przełomie XIX i XX w. spowodowała migrację kilku milionów ludzi na urodzajne stepowe ziemie południowej części Niziny Zachodniosyberyjskiej i Pogórza Kazachskiego. W okresie istnienia ZSRR obraz rozmieszczenia ludności zmienił się przede wszystkim w wyniku powstania nowych ośrodków miejsko-przemysłowych tworzonych na bazie osadnictwa przymusowego w bezludnych okręgach polarnych. Większość z nich powstała w okresie stalinowskim z obozów pracy przymusowej. W Jatach 30. XX w. powstały one głównie dzięki wydobyciu surowców mineralnych: Norylsk (rudy niklu i miedzi), Murmańsk (fosforyty i port), Peczora (węgiel), zgrupowanie osiedli w górnej części dorzecza Kołymy (złoto). Charakter normalnych miast uzyskały dopiero w połowie lat 50., gdy przymusowy tryb zaludniania zastąpiono bodźcem materialnym. W latach 60., już dzięki istnieniu osadnictwa dobrowolnego, powstały skupiska ludności w północnej części Niziny Zachodniosyberyjskiej, w rejonach eksploatacji ropy naftowej i gazu ziemnego oraz w zachodniej Sacha-Jakucji, gdzie wydobywano diamenty. Całkowitym bezludziem - pozbawionym stałych osiedli - pozostaje do dziś północna część półwyspu Tajmyr oraz archipelagi Ziemi Północnej i Ziemi Franciszka Józefa, gdzie istnieją tylko stacje polarne ze zmieniającymi się załogami. Od 1961 r. bezludna jest też Nowa Ziemia, którą zamieniono na poligon doświadczalny eksplozji atomowych. Ponowne zasiedlenie nie wchodzi w ogóle w rachubę z powodu silnego skażenia radioaktywnego. Ryc. 2. Deportacje narodów w byłym ZSRR (w latach 1936-1949) Geografia Rosji 23 Po II wojnie światowej zasiedlono od nowa terytoria włączone do Federacji Rosyjskiej, których poprzedni mieszkańcy zostali wysiedleni albo opuścili je sami: północna część Prus Wschodnich (obwód Kaliningradzki), rejony przejęte od Finlandii oraz południowa część Sachalinu i Wyspy Kurylskie. Istnieją też miasta - niezaznaczone na mapach - w których mieszkają wraz z rodzinami naukowcy i wysokiej klasy technicy, pracujący w dziedzinach związanych z podbojem kosmosu i przemysłem lotniczym. Głównie jednak opracowywano, produkowano i składowano w nich seryjne głowice jądrowe, wzbogacano oraz przeobrażano uran i pluton w paliwo nuklearne, utylizowa-no lub składano odpady radioaktywne. Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne (ryc. 3). Ze względu na trudne warunki klimatyczne obszarów północnych prawie 95% ludności Rosji zamieszkuje w południowej części kraju, na południe od linii biegnącej od jeziora Ładoga przez górną Kamę, środkowy Ob, północny kraniec Bajkału, Góry Stanowe do Morza Ochockiego. Na kontynencie europejskim obejmującym ok. 25% terytorium Rosji zamieszkuje 78% ogółu ludności, natomiast w azjatyckiej części kraju stanowiącej 75% powierzchni zamieszkuje tylko 22% ludności. Ponad połowa ludności Rosji koncentruje się na obszarze zajmującym ok. 13% powierzchni kraju, ograniczonym od wschodu i północy przez rzekę Wołgę oraz linię kolejową Moskwa - Petersburg. W północno-wschodniej części europejskiej Rosji, w dorzeczu Dwiny i Peczory, gęstość zaludnienia spada poniżej 1 osoby/km2. Bardzo duża koncentracja ludności o charakterze przemysłowym znajduje się po obu stronach gór Uralu. Dalej na wschód, na terenie Syberii, ludność skupia się głównie w pasie ziem zdatnych do osadnictwa rolniczego, biegnących wzdłuż kolei transsyberyjskiej. Pas ten, w którym występuje zagęszczenie rzędu 20-40 osób/km2, zwęża się w kierunku wschodnim. W Syberii Zachodniej jego szerokość sięga kilkuset kilometrów, a nad Amurem i Ussuri nie przekracza nawet kilkudziesięciu kilometrów. Na wielkich obszarach tajgi i tundry, rozciągających się na północ od tego pasa, gęstość zaludnienia jest bardzo mała i wynosi 1-2 osoby/km2. Wśród olbrzymich pustych obszarów rozrzucone są „oazy" górniczo--przemysłowe, powstałe w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Tak więc, średnia gęstość zaludnienia Rosji (8 osób/km2) w żadnej mierze nie odzwierciedla stanu rzeczywistego. Rozwój demograficzny Rosji w XX w. przebiegał ze znacznymi zakłóceniami. Przyczyną ich były dwie wojny światowe, wojna domowa w latach porewolucyjnych, a także posunięcia władz państwowych w okresie stalinowskim - kolektywizacja rolnictwa, której następstwem była klęska głodu w 1933 г., oraz masowe represje niszczące całe grupy społeczne i narodowościowe. Pierwszy spis ludności w 1897 r. wykazał na obecnym terytorium Rosji 67,5 min osób. Do wybuchu I wojny światowej liczba ta wzrosła do 89,9 min, a spis przeprowadzony przez władze ZSRR w 1926 r. objął 92,7 min osób. Dane dotyczące rozwoju demograficznego w okresie stalinowskim są rozbieżne. Spis ludności w 1939 r. wykazał 108,4 min osób. W następstwie olbrzymich strat spowodowanych przez II wojnę światową liczba ludności Rosji w 1950 r. zmalała do 101,4 min. W 1989 r. Rosja liczyła 147 min mieszkańców, a w 2002 r. już tylko 145,2 min, co daje jej 1. miejsce w Europie i 6. na świecie. 1 Moskwa 2 Sankt-Petersburg 3 Rostów nad Donem 4 Wołgograd 5 Niżni Nowogród 6 Samara 7 Kazań 8 Ufa 9 Perm 10 Czelabińsk 11 Jekatierinburg 12 0msk 13 Nowosybirsk Ryc. 3. Gęstość zaludnienia i miasta powyżej 1 min mieszkańców w Federacji Rosyjskiej w 2001 r. Geografia Rosji 25 Ruch naturalny ludności w Rosji carskiej, a także w okresie międzywojennym, wykazywał wiele cech typowych dla tzw. prymitywnego modelu reprodukcji - dużą rozrodczość przy wysokiej stopie zgonów. Jeszcze z końcem XIX w. stopa urodzeń wynosiła 48%o, a zgonów aż 35%o, co było wynikiem masowej śmiertelności ludności, zwłaszcza wsi. Po katastrofach demograficznych okresu stalinowskiego i II wojnie światowej przyrost naturalny ludności Rosji był w porównaniu z resztą Europy stosunkowo wysoki i np. w 1960 r. osiągnął 15,8%o. Następne lata przyniosły jednak postępujący spadek przyrostu, który spotęgował się jeszcze w latach rozpadu ZSRR; od 1991 r. liczba zgonów przewyższa w Rosji liczbę urodzeń. Zjawisko to ma skomplikowane źródła psychologiczne i społeczne. Złożyły się na nie takie czynniki, jak ogólna stagnacja gospodarcza, nadmierne zatrudnianie kobiet i tak zbytnio obciążonych kłopotami życia codziennego, trudności mieszkaniowe. Rozpad ZSRR spowodował ponadto utratę dotychczasowych skromnych gwarantowanych przez państwo przywilejów socjalnych ludności. Dodatkowymi przyczynami rosyjskiego kryzysu demograficznego są: wysoka śmiertelność niemowląt (15%o), deficyt środków medycznych i lekarstw, skażenia chemiczne, podwyższona radioaktywność, odbijająca się na rozwoju płodów i aborcje, których liczba przekracza przeszło dwukrotnie liczbę porodów. Przyrost naturalny spadł z 2,3%o w 1990 r. do -5,l%o w 2002 r. Jeśli ten kryzys demograficzny utrzyma się, to w 2020 r. w Rosji żyć będzie zaledwie 85 min Rosjan, którzy staną się tylko względną większością w swoim kraju. Na tym tle wyróżniają się jedynie rejony zamieszkane przez ludność muzułmańską lub ludy azjatyckie, których wspomniany kryzys faktycznie nie dotknął. Struktura ludności według pici i wieku jest w Rosji, podobnie jak wszędzie na świecie, odbiciem procesów zachodzących w ruchu naturalnym ludności. Charakterystyczna dla Rosji deformacja struktury ludnościowej według płci wyraża się w przewadze kobiet; w 2001 r. na 100 mężczyzn przypadało 113 kobiet. Zaznacza się proces demograficznego starzenia się ludności. Udział ludności