WPROWADZENIE DO STUDIÓW NAD ROSJĄ PODRĘCZNIK AKADEMICKI Pod redakcją Lucjana Suchanka WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Seria: Prace Katedry Rosjoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. 7. (dawniej Prace Katedry Literatury i Kultury Rosyjskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego) Książka finansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Studiów Regionalnych, Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych oraz centralnej rezerwy na badania własne © Copyright by Lucjan Suchanek & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2004 Ali rights reserved RECENZENT Andrzej Nowak PROJEKT OKŁADKI I STRON TYTUŁOWYCH Marcin Bruchnalski OPRACOWANIE REDAKCYJNE Renata Włodek KOREKTA Dorota Janeczko ІШ Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 83-233-1835-2 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Karmelicka 27/4, 31-131 Kraków tel. (012) 423-31-87, tel./fax (012) 423-31-60 Dystrybucja: ul. Bydgoska 19 C, 30-056 Kraków tel. (012) 638-77-83, (012) 636-80-00 w. 2022 fax (012) 423-31-60, (012) 636-80-00 w. 2023 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: wydaw@if.uj.edu.pl Konto: BPH PBK SA IW/O Kraków nr 62 1060 0076 0000 3200 0047 8769 /и^ЪЦющ SPIS TREŚCI Lucjan Suchanek, Czym jest rosjoznawstwo?....................................................................... 7 GEOGRAFIA, HISTORIA, JĘZYK, WYZNANIA Zygmunt Szot, Geografia Rosji............................................................................................ 11 Mieczysław Smoleń, Historia Rosji...................................................................................... 43 Aleksy Awdiejew, Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji.................................... 93 Hanna Kowalska, Prawosławie w Rosji................................................................................ 111 Andrzej Dudek, Inne wyznania w Rosji................................................................................ 127 KULTURA Hanna Kowalska, Kultura bizantyńsko-prawosławna..........................................!............... 143 Hanna Kowalska, Zmiany kulturowo-cywilizacyjne w XVII i XVIII wieku........................... 159 Lidia Liburska, Kultura rosyjska 1800-1861....................................................................... 173 Anna Raźny, Kultura rosyjska 1861-1917. Od „materializmu antropologicznego" do bol- szewizmu......................................................................................................................... 189 Katarzyna Duda, Kultura radziecka i postradziecka............................................................. 203 LITERATURA Lucjan Suchanek, Literatura rosyjska XI-XVUI wieku......................................................... 223 Lidia Liburska, Literatura rosyjska 1800-1861.................................................................... 237 Anna Raźny, Literatura rosyjska 1861-1917. Realizm i modernizm.................................... 257 Katarzyna Duda, Literatura rosyjska XX wieku.................................................................... 277 SZTUKA, TEATR, FILM, MUZYKA Małgorzata Smorąg Różycka, Sztuka rosyjska...................................................................... 295 Lidia Liburska, Teatr rosyjski............................................................................................... 317 Katarzyna Duda, Film rosyjski.............................................................................................. 333 Aleksy Awdiejew, Muzyka rosyjska..................................................................................... 339 FILOZOFIA, NAUKA, SZKOLNICTWO Joachim Diec, Rosyjska myśl filozoficzna i polityczna.......................................................... 353 Andrzej Dudek, Nauka rosyjska........................................................................................... 369 Joachim Diec, Szkolnictwo w Rosji.................................................................,..................... 377 ROSJA WSPÓŁCZESNA- POLITYKA I SPOŁECZEŃSTWO Lucjan Suchanek, Emigracja rosyjska XXwieku.................................................................. 387 Marek Czajkowski, Konstytucja i system polityczny Federacji Rosyjskiej........................... 397 Marek Czaj ko wski, Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej...................................... 411 Paweł Burek, Partie i organizacje polityczne w Rosji.......................................................... 421 Joachim Diec, Gospodarka Rosji.......................................................................................... 429 Aleksy Awdiejew, Rosyjskie środki masowego przekazu..................................................... 441 Indeks osób........................................................................................................................... 453 1 CZYM JEST ROSJOZNAWSTWO? Rosjoznawstwo - to nowa dyscyplina, w skali Polski unikatowa. W Rosji zaczyna się dopiero kształtować pod nazwą rossijewiedienije. Idzie ona dalej niż popularne na Zachodzie Russian studies, ma bowiem ambicję całościowego prezentowania Rosji. Jako odrębna specjalność uniwersytecka pojawiła się na Uniwersytecie Jagiellońskim, na nowo otwartym Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych. Prowadzi ją działająca tu Katedra Rosjoznawstwa - również jedyna tego typu jednostka naukowo--dydaktyczna w Polsce. Rosjoznawstwo to nie tylko nowa oferta studiów, które od razu spotkały się z dużym zainteresowaniem. To także gałąź nauki - integralna wiedza o Rosji, jakiej nie daje żadna z dotychczas istniejących dyscyplin, one bowiem ukazują z reguły jeden aspekt Rosji. Rosjoznawstwo natomiast obejmuje swym zasięgiem Rosję jako całość. Zaznajamia z geografią Rosji, z językiem rosyjskim i językami używanymi na jej terytorium, z dominującą tu religią prawosławną i innymi tradycyjnymi konfesjami, z bogatą historią kraju i jego dniem dzisiejszym, z emigracją z kulturą i literaturą sztuką, teatrem, filmem, muzyką, z filozofią i myślą polityczną, z nauką i szkolnictwem, z systemem politycznym oraz polityką zagraniczną i bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, a także z działającymi tu partiami politycznymi, ze środkami masowego przekazu. Jest więc rosjoznawstwo dziedziną interdyscyplinarną. Ogląd Rosji dokonywany zostaje z perspektywy kulturoznawcy, filologa, historyka, historyka sztuki, politologa, socjologa, religioznawcy, geografa, specjalisty od nauk o cywilizacji i dziejów idei. Dlatego w oddawanej do rąk czytelnika książce piszą specjaliści z różnych dziedzin nauki. Większość z nich zatrudniona jest w Katedrze Rosjoznawstwa UJ, inni z nią współpracują, prowadząc zajęcia zgodne z ich zainteresowaniami. Dla kogo przeznaczona jest napisana przez nas książka? Adresatów jest wielu -przede wszystkim studenci rosjoznawcy, ale także studenci innych kierunków, a więc filologowie-rusycyści, kulturoznawcy, politologowie, historycy. Wszyscy znajdą w niej wiedzę, która pozwoli poszerzyć ich horyzonty poznawcze. Jednak nie tylko oni. Książka dzięki swej bogatej zawartości i przystępnej formie wykładu może być pożyteczna dla wszystkich interesujących się Rosją, będzie przydatna także dla dziennikarzy. Pozwala bowiem poznać ten kraj z szerokiej perspektywy -jest kompendium, jakiego nie ma dotąd na polskim rynku wydawniczym. Przyjdzie z pomocą także kandydatom na studia rosjoznawcze i te kierunki, na których Rosja jest przedmiotem nauczania. Wszystkich zainteresowanych rosjoznawstwem na Uniwersytecie Jagiellońskim zapraszamy na stronę internetową Katedry Rosjoznawstwa: rosjoznawstwo@sigma. wsmip.uj.edu.pl Zamieszczony tu został obszerny katalog-informator o studiach rosjoznawczych wraz z charakterystyką wszystkich przedmiotów wchodzących w skład programu stu- . 8 CZYM JEST ROSJOZNAWSTWO? diów. Kandydat na rosjoznawstwo zapoznać się może z warunkami rekrutacji na studia dzienne, zaoczne i prowadzone w języku angielskim i rosyjskim Russian Graduate Studies. Znajdują się tu także dane o pracownikach naukowych Katedry Rosjoznaw-stwa, o Kole Naukowym Rosjoznawców, o różnych formach aktywności Katedry. J GEOGRAFIA HISTORIA JĘZYK WYZNANIA GEOGRAFIA ROSJI Położenie i granice. Rosja, będąca od końca 1991 r. oddzielnym suwerennym państwem, jest największym powierzchniowo państwem świata. W kwietniu 1992 r. rosyjskie państwo wielonarodowościowe przyjęło nazwę Federacja Rosyjska. Powierzchnia tego euroazjatyckiego państwa wynosi 17 075,4 tys. km , to jest dwukrotnie więcej niż powierzchnia Australii i prawie tyle co powierzchnia Ameryki Południowej. Terytorium Rosji rozciąga się we wschodniej części Europy i północnej części Azji (41° 12' a 81° 49' N i 19° 38' E a 169° 40' W), przy czym rozgraniczenie kontynentów jest umowne; geografia fizyczna zalicza do Europy góry Ural, w geografii ekonomicznej natomiast do europejskiej części Rosji zalicza się również okręg przemysłowy Uralu, sięgający na wschód dość daleko poza te góry. Na europejską część państwa przypada 25% powierzchni, a na ogromną azjatycką część określaną potocznie Syberią aż 75%. Ogromne rozmiary tego euroazjatyckiego państwa, a zwłaszcza jego rozciągłość równoleżnikowa, spowodowały istnienie na jego terytorium aż 11 stref czasowych. Oficjalnym czasem jest czas moskiewski odpowiadający czasowi słonecznemu na południku 45° dł. geogr. wsch. Na wschód od strefy czasu moskiewskiego rozciąga się 10 dalszych stref, przy czym różnica czasu pomiędzy Moskwą a Półwyspem Czukoc-kim wynosi 10 godzin. Kiedy na zachodzie kraju zapada wieczór, na wschodnich rubieżach rozpoczyna się już nowy dzień. Na lądzie Rosja graniczy obecnie z 14 państwami, tj.: Norwegią, Finlandią, Estonią Łotwą Białorusią Ukrainą Gruzją Azerbejdżanem, Kazachstanem, Mongolią, Chinami, Koreą Północną oraz na terenie enklawy kaliningradzkiej z Polską i Litwą. Oprócz tego Rosja sąsiaduje przez cieśninę Beringa ze Stanami Zjednoczonymi, a przez cieśniny La Perouse'a i Kunaszir - z Japonią Długość granic wynosi 58,6 tys. km, w tym lądowych 14,3 tys. km, morskich 44,3 tys. km. Północne i wschodnie granice wytyczono na wodach Morza Arktycznego i Oceanu Spokojnego, 12 mil morskich (22,7 km) od brzegu. Ustanowiono ponadto ekonomiczną strefę wód rosyjskich o szerokości 200 mil morskich (ok. 370 km). Ustrój i podział administracyjny. Rosja jest republiką federacyjną. Na jej czele stoi prezydent. Nowa konstytucja przyznaje głowie państwa wyjątkowy zakres władzy. Prezydent może rządzić za pomocą dekretów bez zgody parlamentu, a w sytuacjach krytycznych sam podejmować decyzje. Jest zwierzchnikiem sił zbrojnych i może zarządzić stan wyjątkowy lub wojenny. Głowa państwa proponuje deputowanym kandydata na premiera rządu. Zgromadzenie Federacji (Parlament) składa się z dwóch izb ustawodawczych: Rady Federacji (178 deputowanych) i Dumy Państwowej (450 deputowanych). W Rosji działa legalnie 30 partii o różnych opcjach politycznych. W obu izbach parlamentu zasiadają także posłowie niezależni. 12 ZYGMUNT SZOT Obecny podział administracyjny Rosja w zasadzie odziedziczyła po dawnym ZSRR. Podział ten wprowadzono ok. 1935 r. Podstawową jednostką pierwszego rzędu jest obwód. W Rosji jest ich obecnie 49. Istnieją też 2 miasta wydzielone na prawach obwodu (Moskwa i Petersburg) oraz 6 tzw. krajów - dużych powierzchniowo jednostek w obszarach, które w okresie tworzenia tych jednostek uznano za słabiej rozwinięte gospodarczo. Szczególną formą jednostki administracyjnej na szczeblu obwodu są republiki autonomiczne, tworzone na obszarach zamieszkiwanych przez mniejszości narodowe. Obecnie, w nowych warunkach ustrojowych, liczba republik autonomicznych wynosi 21 (należy do nich 16 byłych republik autonomicznych i 5 byłych obwodów autonomicznych), a ich autonomia w porównaniu z okresem ZSRR znacznie wzrosła, doszło też do podziału dawnej autonomicznej republiki Czeczeńsko-Inguskiej w północnym Kaukazie na Czeczenię i Inguszetię. Dla zapóźnionych cywilizacyjnie ludów dalekiej Północy utworzono jeszcze jedną formę ograniczonej autonomii - tzw. okręgi autonomiczne, podległe władzom obwodów lub krajów, których jest razem 10. Obwody, kraje, republiki autonomiczne i okręgi autonomiczne dzielą się z kolei na rejony - odpowiednik powiatów. W 2001 r. było ich w Rosji 1863. Regiony gospodarcze. W publikacjach radzieckich i rosyjskich dawno już przyjęto podział Rosji na 12 wielkich regionów gospodarczych, wydzielonych ze względu na określone wspólne cechy gospodarki współczesnej i historycznego rozwoju, zwartość terytorialną oraz wewnętrzną spójność gospodarki i powiązania komunikacyjne. Są to następujące regiony gospodarcze: 1. W Europie: -Centralny, Centralno-Czarnoziemny, Wołżańsko-Wiacki - zaliczane w geografii fizycznej do Rosji Centralnej, - Północno-Zachodni i Północny tworzące Rosję Północną, - Północnokaukaski noszący nazwę Rosji Południowej, -Powołża pokrywający się z Powołżem, - Uralski, czyli Ural, -Enklawa Kaliningradzka nosząca w geografii fizycznej tę samą nazwę. 2. W Azji: - Zachodniosyberyjski odpowiadający Syberii Zachodniej, - Wschodniosyberyjski tożsamy z Syberią Wschodnią - Dalekiego Wschodu przyjmujący nazwę Daleki Wschód. Rosja Centralna obejmuje łącznie 916 tys. km2 i 45 min osób, Rosja Północna odpowiednio 1663 tys. km2 i 13 min, Rosja Południowa 355 tys. km2 i 17 min, Powołże 536 tys. km2 i 17 min, Ural 824 tys. km2 i 20 min, Enklawa Kaliningradzka 15 tys. km2 i 1 min, Syberia Zachodnia 2427 tys. km2 i 15 min, Syberia Wschodnia 4123 tys. km2 i 9 min, Daleki Wschód 6216 tys. km2 i 8 min mieszkańców. W pierwszej kadencji rządów prezydenta Putina wprowadzono nowy, alternatywny podział regionalny. Wydzielono 7 okręgów federalnych, których granice pokrywają się z granicami okręgów wojskowych. Wydzielono więc następujące okręgi: Centralny, Północno-Zachodni, Południowy, Nadwołżański, Uralski, Syberyjski i Dalekowschodni. Geografia Rosji 13 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE Rzeźba terenu. Ukształtowanie powierzchni terytorium Rosji cechuje przewaga nizin w zachodniej (europejskiej) i środkowej (zachodniosyberyjskiej) części państwa. We wschodniej części natomiast, na wschód od rzeki Jenisej, dominują obszary górskie. Zachodnia europejska część Rosji mieści się niemal całkowicie w obrębie wielkiej Niziny Wschodnioeuropejskiej, zwanej przez geografów rosyjskich Równiną Rosyjską, sięgającej od Polesia po góry Ural. Krystaliczna tarcza prekambryjska Płyty Rosyjskiej pokryta jest utworami paleozoicznymi, mezozoicznymi i kenozoicznymi. W południowej części Niziny rozciągają się południkowo wysoczyzny pokryte lessem: Wyżyna Środkoworosyjska i Wyżyna Nadwołżańska, między którymi leży Nizina Ocko--Dońska. W kierunku południowym rosyjska część Niziny Wschodniorosyjskiej obejmuje dorzecza Donu Kubania oraz graniczy na przestrzeni ok. 800 km z górami Wielkiego Kaukazu, przez które biegnie granica państwowa Rosji z Gruzją i Azerbejdżanem. Tu, w pobliżu granicy z Gruzją, znajduje się najwyższy szczyt górski Rosji - Elbrus (5642 m n.p.m.). Rzeźba północnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej ukształtowała się głównie pod wpływem działalności lodowca. Znajdują się tu leżące przeważnie równoleżnikowo wzgórza morenowe: Wyżyna Wałdajska, Wyżyna Smoleńsko-Moskiewska i najdalej na wschodzie - Uwały Północne. Najdalej na północ wysuniętą część Niziny Wschodnioeuropejskiej stanowi Nizina Dwińsko-Peczorska, podzielona niewysokimi kaledońskimi górami Timan. Inne pozostałości zlodowaceń to rozległe Pojezierze Karelskie w północno-zachodniej części Niziny Wschodnioeuropejskiej. Półwysep Kolski nie należy już do Niziny, lecz jest częścią Półwyspu Skandynawskiego. Jest to silnie zrównany przez erozję, zwłaszcza przez lodowiec skandynawski, obszar starych wzniesień. Najwyższe wzniesienie znajdujące się u nasady półwyspu -Góry Chibińskie - sięgają prawie 1200 m n.p.m. Od wschodu Nizina Wschodnioeuropejska jest ograniczona przez góry Ural - stary, 2000-kilometrowy, ciągnący się południkowo górotwór hercyński. Składa się on z trzech części: północnej, środkowej i południowej. Najwyższa jest część północna, sięgająca prawie 1900 m n.p.m. (Narodnaja), a najniższa - środkowa, nieprzekraczają-ca na ogół 500 m n.p.m., tworząca rodzaj bramy komunikacyjnej łączącej europejską część Rosji z Syberią. Na wschód od Uralu leży olbrzymia (ponad 2 min km2) i niemal zupełnie płaska Nizina Zachodniosyberyjska, w centralnej części silnie zabagniona. Na południowy wschód od niej leży, należąca do Rosji, najwyższa część gór Ałtaju - starego górotworu kaledońskiego. W rosyjskiej części Ałtaj rozgałęzia się palczasto na kilka pasm, a najwyższym szczytem jest Biełucha (4506 m n.p.m.). Na wschód od rzeki Jenisej rozciąga się aż do Pacyfiku rozległy obszar zwany krainą górską Syberii Wschodniej. W jej południowej części, łącząc się z Ałtajem, przebiegają stare kaledońskie łańcuchy Sąjanu Zachodniego, Sajanu Wschodniego oraz góry Tannu Oła; między nimi leży rozległa Kotlina Tuwińska. Na północ od Sajanów ciągnie się bardzo rozległa Wyżyna Środkowosyberyjska, zbudowana z prekambryj-skich utworów krystalicznych. 14 ZYGMUNT SZOT Południową część Syberii Wschodniej zajmują łańcuchy górskie wypiętrzone w mezozoiku: Bajkalskie, Barguzińskie, Jabłonowe, Borszczowoczne, przedzielone głębokimi zapadliskami tektonicznymi. W jednym z takich zapadlisk znajduje się najgłębsze jezioro świata- Bajkał (1620 m). Na obszarze rosyjskiego Dalekiego Wschodu znajduje się również wiele systemów górskich pochodzenia mezozoicznego. Na południu należą do nich góry: Burejskie i Sichote Alin', na północy zaś wielki łuk górski, złożony z Gór Wierchojańskich i Pogórza Kołymskiego, przecięty ukośnie przez łańcuch Gór Czerskiego (do 3147 m n.p.m.). Między Górami Wierchojańskimi a Wyżyną Srodkowosyberyjską rozciąga się rozległe obniżenie, zwane Równiną Jakucką lub Kotliną Leny. Na północ od Gór Czerskiego leży Nizina Kołymsko-Indygirska, sięgająca do Morza Wschodniosyberyjskie-go. Wzdłuż wschodniego wybrzeża kontynentu azjatyckiego ciągnie się pas młodych gór trzeciorzędowych, do których należą: góry Koriackie, góry półwyspu Kamczatka, łańcuch Wysp Kurylskich oraz pasma górskie wyspy Sachalin. Góry Kamczatki i Ku-ryli odznaczają się silną działalnością wulkaniczną. Jest to jedyny rejon Rosji, w którym istnieją czynne wulkany i gejzery. Najwyższym szczytem górskim tych obszarów jest wulkan Kluczewska Sopka na Kamczatce (4750 m n.p.m.). Górzysty charakter Syberii Wschodniej jest dodatkowym czynnikiem hamującym rozwój tych obszarów, obok tak poważnych czynników negatywnych, jak surowy klimat, wieczna marzłoć, a także występujące na Kamczatce i Kury lach trzęsienia ziemi. Na wybrzeżach Kamczatki i Kuryli zagrożenia stanowią tzw. tsunami - kilkudziesięciometrowe fale morskie, powstałe w wyniku podmorskich trzęsień ziemi. Klimat. Na obszarze Rosji warunki klimatyczne kształtują się - poza oddziaływaniem szerokości geograficznej - pod wpływem dwóch podstawowych czynników. Jednym z nich jest Ocean Atlantycki, drugim zaś wielka masa lądowa kontynentu azjatyckiego. Trzeci czynnik - Ocean Spokojny - modyfikuje klimat tylko na ograniczonym obszarze Dalekiego Wschodu. Cechą charakterystyczną klimatu Rosji jest na ogół jego znaczny kontynentalizm. W części europejskiej jest on łagodzony przez wpływ Oceanu Atlantyckiego, zwłaszcza Prądu Zatokowego. Prąd ten opływa północne wybrzeże Półwyspu Kolskiego, a jego oddziaływanie wyraża się m.in. w fakcie niezamarzania portu w Murmańsku (zamarzają natomiast położone o wiele dalej na południe porty w Archangielsku i Petersburgu). Dzięki wpływowi Atlantyku temperatury zimowe w większej części terytorium Rosji rosną ku zachodowi. I tak np. izoterma stycznia -6°C przebiega mniej więcej od jeziora Pejpus do ujścia Wołgi, izoterma -15°C - od Nowej Ziemi do Orenbur-ga, izoterma -25°C - wzdłuż rzeki Jenisej. Dodatnie średnie temperatury stycznia występują w Rosji tylko na małym skrawku wybrzeża czarnomorskiego (w okolicach Soczi), osłoniętym przez Kaukaz od napływu zimnych mas powietrza z północy. W północno-wschodniej części Syberii izoterma stycznia -30°C tworzy ogromny łuk, wewnątrz którego znajduje się obszar o powierzchni ok. 5 min km o bardzo chłodnych zimach. W obrębie „podkowy", jaką tworzą Góry Wierchojańskie i Pogórze Kołymskie, średnie temperatury stycznia wynoszą przeważnie poniżej -40°C, a w rejonie osady Ojmiakon nad górnym biegiem Indygirki aż -56°C (absolutne minimum -71 °С) - są to najniższe temperatury na półkuli północnej. Geografia Rosji 15 Odmienna sytuacja występuje na obszarze przylegającym do Pacyfiku, gdzie daje się już odczuć wpływ azjatyckich monsunów. Temperatury stycznia są tu wyższe niż w głębi Syberii. Izotermy lipca w Rosji układają się, z grubsza biorąc, równoleżnikowo. Na wyspach polarnych (np. Ziemia Północna) średnia temperatura lipca wynosi zaledwie 3°C. Ważna z gospodarczego punktu widzenia jest izoterma lipca 10°C, wyznaczająca w przybliżeniu północną granicę lasów. Ważną gospodarczo izotermą lipca jest izoterma 17°C, która wyznacza w przybliżeniu zasięg uprawy zbóż na dużą skalę. Przebiega ona mniej więcej od okolic Petersburga do środkowego biegu Obu, dalej do okolic Jakucka, skąd znów skręca gwałtownie w kierunku dolnego Amuru. Izoterma lipca 20°C, określana jako granica ciepłego lata, przebiega od okolic Woroneża, przez Samarę, do przedgórzy Ałtaju. Na południe od tej linii jest już możliwa uprawa na dużą skalę takich roślin, jak np. słonecznik. Średnia temperatura lipca powyżej 25°C odnotowywana jest w Rosji tylko na niewielkim obszarze w pobliżu ujścia Wołgi. Ilość opadów jest na ogół mało zróżnicowana. W europejskiej Rosji i Syberii Zachodniej wynosi ona na ogół 500-750 mm, malejąc ku wschodowi. Na terenie Syberii Wschodniej maleje do 200-300 mm, co jednak nie ma istotnego znaczenia dla wegetacji roślin ze względu na niewielkie parowanie. Do wyraźnie wilgotnych obszarów należy czarnomorskie wybrzeże Kaukazu (rejon Soczi) oraz Kamczatka, gdzie duże opady przynosi monsun letni; w obu tych rejonach roczna suma opadów przekracza 1500 mm. Jedynym obszarem wyraźnie suchym w obecnych granicach Rosji jest rejon ujścia Wołgi do Morza Kaspijskiego, gdzie spada rocznie tylko niewiele ponad 300 mm opadów. Stosunki wodne. Morza otaczające Rosję wchodzą w skład: 1. Atlantyku w tradycyjnym rozumieniu z Morzami: Bałtyckim, Czarnym i Azow-skim (zatoka Morza Czarnego). Morza te mają dla gospodarki Rosji szczególne znaczenie, gdyż stanowią najkrótsze szlaki łączące europejską Rosję z krajami zachodniej i południowej Europy. 2. Mórz polarnych (Morza: Barentsa, Białe, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosybe-ryjskie, Czukockie); z mórz tych większe znaczenie gospodarcze mają tylko Barentsa i Białe, a zwłaszcza południowa część Morza Barentsa, która nie zamarza (wpływ Prądu Zatokowego) i stanowi dogodną drogę morską na otwarty Atlantyk. Pozostałe morza polarne są dostępne dla żeglugi, i to tylko dzięki lodołamaczom, najwyżej przez 2-3 miesiące w roku. 3. Pacyfiku z Morzami: Beringa, Ochockim i Japońskim, z których najważniejsze jest Morze Japońskie (najłatwiej dostępne, zamarzające tylko na krótki okres i to nie każdego roku) ze względu na znaczenie handlu z Japonią i innymi szybko rozwijającymi się gospodarczo krajami tej części świata. Większa część, bo 70% powierzchni Rosji należy do zlewisk mórz polarnych. Do zlewiska Pacyfiku należy 20% powierzchni państwa, 8% przypada na obszar bezodpływowy dorzecza Wołgi (należący do zlewiska Morza Kaspijskiego), pozostałe 2% na zlewiska mórz atlantyckich. Większość rzek Rosji wykazuje okresowe wahania stanu wód, związane zwłaszcza z wiosennymi powodziami w okresie topnienia śniegów. Zjawiska powodzi letnich 16 ZYGMUNT SZOT występują tylko na Dalekim Wschodzie i są spowodowane dużymi opadami wywołanymi przez monsun letni. Na wykorzystanie rzek w istotnym stopniu wpływa okres ich zamarzania. Niemal wszystkie rzeki Rosji zamarzają. W przypadku rzek płynących przez obszary o cieplejszym klimacie (np. dorzecze Kubania, rzeki południowej części rosyjskiego Dalekiego Wschodu) jest to zjawisko krótkotrwałe i nie występuje co roku. Wielkie rzeki syberyjskie natomiast, zwłaszcza w dolnych odcinkach, są zamarznięte nawet ponad 8 miesięcy w roku, co utrudnia i poważnie ogranicza żeglugę. Specyficznym zjawiskiem jest zamarzanie rzek do dna, co zdarza się w przypadku mniejszych rzek Syberii Wschodniej. Najdłuższymi rzekami azjatyckiej części Rosji są: Ob z Irtyszem (5410 km), Amur z Arguniem (4444 km), Lena (4400 km) i Jenisej (4092 km), a w częs'ci europejskiej Wołga (3531 km) - najdłuższa rzeka Europy. W Rosji jest ponad 200 tys. jezior. Najwięcej jezior znajduje się w obszarach polo-dowcowych w północno-zachodniej części Rosji europejskiej (Pojezierze Karelskie). Liczne małe jeziora występują też w strefie tundrowej, zwłaszcza w dolnych częściach dorzeczy Indygirki i Kołymy. Specyficznym typem jezior są jeziora śródgórskie, niekiedy duże, stanowiące naturalne zbiorniki wodne o ogromnym nieraz znaczeniu dla gospodarki narodowej. Największym tego typu zbiornikiem jest Bajkał. Na Nizinie Nadkaspijskiej występują jeziora słone, będące pozostałością większego zasięgu Morza Kaspijskiego. Zasolenie jezior bezodpływowych obniża ich znaczenie dla gospodarki. Największym jeziorem jest Morze Kaspijskie (371 000 km2), do którego oprócz Rosji mają dostęp: Azerbejdżan, Kazachstan, Turkmenistan i Iran. Kolejne z największych jezior to: Bajkał (31 500 km2), Ładoga (17 700 km2) i Onega (9720 km2). Lodowce w Rosji zajmują ok. 60 tys. km2, z czego ogromna większość przypada na Arktykę - częściowo zlodowacone wyspy Ziemi Północnej, Ziemi Franciszka Józefa i Nowej Ziemi (wyspa północna). Kilka dużych lodowców, o łącznej powierzchni ponad 1 800 km2, znajduje się w Wielkim Kaukazie; mniejsze występują też m.in. w Ałtaju, Sajanach, górach Stanowych i na Kamczatce. Z wód podziemnych na uwagę zasługują duże zasoby wód artezyjskich zalegających na znacznych głębokościach na obszarze Niziny Zachodniosyberyjskiej. Na Kamczatce występują źródła gorące. Jedynym w swoim rodzaju zjawiskiem jest skupienie gejzerów (tzw. Dolina Gejzerów) we wschodniej części Kamczatki. Bagna zajmują w Rosji prawie 2 min km2 (najwięcej na Nizinie Zachodniosyberyjskiej). W europejskiej Rosji znaczne kompleksy bagien znajdują się w górnej części dorzecza Wołgi i nad Oką (Mieszczera); na tych terenach powierzchnia bagien maleje na skutek osuszania. Wielkie obszary bagien powstały też w tundrze, między dolnymi odcinkami Indygirki i Kołymy. Stosunki wodne w Rosji zostały w ostatnich dziesiątkach lat w wielu miejscach zakłócone przez działalność gospodarczą człowieka, zwłaszcza budowę sztucznych zbiorników wodnych. Utworzono na wielkich rzekach Rosji całe systemy kaskad energetycznych, którym towarzyszyło spiętrzenie ogromnych niekiedy zbiorników. Należą do nich m.in. na Wołdze: Rybiński (4580 km2), Niżegorodzki (dawniej Gorkowski -1590 km2), Samarski (dawniej Kujbyszewski - 6450 km2), Wołgogradzki (3117 km2); na Donie: Cymlański (2700 km2); na Kamie: Kamski (1915 km ); na Angarze: Bracki (5470 km2); na Jeniseju: Krasnojarski (2000 km2). Łączna powierzchnia tych zbiorników na obszarze Rosji wynosi ok. 80 tys. km2. Geografia Rosji 17 Gleby. Na północy, wzdłuż wybrzeży Morza Arktycznego, ciągnie się pas gleb tundrowych, często nasiąkniętych wodą od samej powierzchni. Pod ich warstwą zalega zmarzły grunt (wieczna zmarzlina). Miąższość gleb jest niewielka i zawierają one mało związków organicznych. Na południe od gleb tundrowych ciągnie się szeroka strefa gleb bielicowych i bagiennych, które rozwinęły się pod tajgą. Dalej, już na obszarze lasów liściastych, wykształciły się szare gleby leśne. Trzecią wielką i znaczącą strefą jest pas czarnoziemów. Utworzyły się one na terenie stepów i zawierają 4-12% humusu. Na południe od czarnoziemów znajduje się strefa gleb kasztanowych - dużo uboższych w humus i z pewnym stopniem zasolenia. Są to gleby suchych stepów i półpu-styń. Gleby w obszarach górskich cechuje mała miąższość i duża szkieletowość. Strefy wegetacyjne. Na obszarze Rosji można wyróżnić 6 zasadniczych stref (nie licząc form przejściowych): tundrową, leśną, leśno-stepową, stepową, półpustynną i tzw. subtropikalną, z których praktyczne znaczenie mają tylko cztery pierwsze. Rozciągająca się na najdalszej północy strefa tundry obejmuje rozległe obszary pozbawione drzew, z roślinnością złożoną z mchu tundrowego i różnorodnych porostów. Dalej na południe tundra przechodzi w lasotundrę z luźno stojącymi, często karłowatymi drzewami (modrzew lub brzoza); jest to tzw. riedkolesie. Granica lasotundry i lasów jest dość płynna i przebiega w przybliżeniu w okolicach koła podbiegunowego. W Syberii Wschodniej lasy sięgają na północ w pobliże równoleżnika 70°, a na Półwyspie Czukockim południowa granica tundry wysuwa się daleko na południe. Roślinność tundrowa pokrywa też północną część Uralu, Wyżynę Środkowosyberyjską i góry północno-wschodniej Syberii (Wierchojańskie, Czerskiego, Pogórze Kołymskie). Tundra i lasotundra zajmują łącznie ponad 25% powierzchni Rosji. Jedyną rozwiniętą gałęzią rolnictwa jest ekstensywna hodowla reniferów. Na południe od strefy tundrowej rozciąga się strefa leśna, obejmująca blisko 60% powierzchni Rosji (wliczono tu także moczary, grzęzawiska, torfowiska, piaski, łąki i inne użytki niepokryte lasem). W strefie tej skupia się ponad 80% wszystkich lasów kraju. Rozróżnia się tu właściwą strefę tajgi i strefę lasów mieszanych. Strefa tajgi rozciąga się mniej więcej na północ od linii biegnącej od jeziora Ładoga do okolic Jekaterinburga na Uralu, a następnie do okolic Nowosybirska i gór Ałtaju. Dominują tu lasy iglaste. Tajga stanowi największy rezerwuar zasobów leśnych na półkuli północnej. Na południe od tajgi rozciąga się strefa lasów mieszanych. Południowa jej granica przebiega od górnego Donu, przez okolice Kazania, do środkowego Uralu. W Syberii Zachodniej strefa lasów mieszanych niemal nie występuje, pojawia się natomiast w granicach Rosji jeszcze na Dalekim Wschodzie - w górach Sichote Alin' i na Sa-chalinie. W Kraju Nadmorskim rosną lasy mieszane złożone z gatunków drzew typowych dla pobliskich regionów Chin, Korei i Japonii, znane jako tzw. tajga ussuryjska. W odróżnieniu od tajgi ciągnącej się zwartym pasem na przestrzeni kilku tysięcy kilometrów, lasy mieszane w europejskiej Rosji występują na ogół w formie wysp otoczonych przez tereny uprawne. W obrębie strefy leśnej ponad 85% powierzchni lasów zajmują drzewostany iglaste. Blisko połowę powierzchni lasów strefy stanowi modrzew. Tajga modrzewiowa jest typowa dla całej wschodniej części Syberii na wschód od Jeniseju. Na obszarze strefy leśnej zalegają przeważnie różnego rodzaju gleby bielicowe i piaszczyste, które w strefie lasów mieszanych wykorzystuje się pod uprawę ziemniaków i lnu. W strefie tej istnieją też duże możliwości hodowli bydła. 180° Ryc. 1. Przyrodnicze uwarunkowania osadnictwa: 1 - skrajnie nieprzyjazne, 2 - nieprzyjazne, 3 - mało przyjazne, 4 - przyjazne, 5 - najbardziej przyjazne Geografia Rosji 19 Na południe od strefy leśnej rozciąga się dość wąskim pasem strefa leśno-stepowa, odznaczająca się znacznie lepszymi, w porównaniu ze strefą leśną, warunkami glebowymi. Dominują tu czarnoziemy i zbliżone do nich rodzaje gleb. Rosnące tu niegdyś lasy liściaste, głównie dębowe, zostały w znacznym stopniu zniszczone przez człowieka, co na niektórych obszarach, np. w Regionie Centralno-Czarnoziemnym, wywołało niekorzystne skutki w postaci silnej erozji gleb. Ponad 40% powierzchni tej strefy stanowią grunty orne. Rozwinięta jest uprawa takich roślin, jak pszenica, burak cukrowy, kukurydza. Południowa granica strefy leśno-stepowej przebiega mniej więcej przez Woroneż -Samarę - Omsk do przedgórzy Ałtaju. Dalej na południe ciągnie się strefa stepowa, której cechą jest niemal zupełny brak roślinności drzewiastej, poza sporadycznie występującymi (np. na Powołżu) fragmentami lasów sosnowych i dębowych oraz sztucznie zasadzonymi pasami leśnymi wzdłuż większych rzek (Don, Wołga), służącymi jako ochrona przed suchymi wiatrami wiejącymi z pustyń Azji Środkowej. Dominują gleby czarnoziemne i kasztanowe. Ziemie strefy stepowej stanowią najważniejszy pod względem rolniczym obszar Rosji. Grunty orne zajmują tu ponad połowę powierzchni. Główną uprawą jest pszenica, a w dorzeczu Kubania duże znaczenie ma też kukurydza i słonecznik. Strefa stepowa obejmuje dorzecza Donu i Kubania, następnie przecina środkowy bieg Wołgi i ciągnie się pasem w południowej części Syberii Zachodniej, aż do przedgórzy Ałtaju. Obszary stepowe występują również w Syberii Wschodniej na wschód od Bajkału, przylegając do granicy z Mongolią. Europejska część strefy stepowej Rosji została wykorzystana rolniczo już w XVIII i XIX w., a w Syberii Zachodniej duże obszary stepów wzięto pod uprawę dopiero na początku drugiej połowy XX w. Naturalna roślinność stepowa zachowała się tylko fragmentarycznie w rezerwatach przyrody. Strefa półpustyń w Rosji niemal nie występuje. Można do niej zaliczyć tylko półpu-stynne obszary tzw. stepów kałmuckich na południe od ujścia Wołgi. Strefa subtropikalna jest w Rosji reprezentowana jedynie przez niewielki skrawek czarnomorskiego wybrzeża Kaukazu w okolicy Soczi. Rosną tu lasy liściaste typu śródziemnomorskiego. Uprawia się tu nieznaczną liczbę roślin podzwrotnikowych (mandarynki, herbata). Ochrona przyrody i parki narodowe. Problemy skażenia środowiska naturalnego i jego ochrony należą w Rosji do szczególnie skomplikowanych. Złożyły się na to z jednej strony ogromne rozmiary inwestycji z czasów ZSRR, z drugiej zaś lekceważący stosunek władz do problemów ekologicznych. Niekorzystny wpływ na otoczenie wywarła wówczas rozbudowa przemysłu, prowadzona z reguły bez jakichkolwiek norm ochrony środowiska. Zakłady przemysłowe o wysokim stopniu szkodliwości (np. huty żelaza, huty aluminium, zakłady chemiczne) budowano bez urządzeń odpylających, lokując często dzielnice mieszkalne nowo powstałych miast w ich bezpośrednim sąsiedztwie. W rezultacie takie ośrodki hutnicze, jak Czelabińsk, Magnitogorsk, No-wokuźnieck czy np. ośrodek przemysłu chemicznego Ufa, należą do miast o najwyższym skażeniu powietrza na świecie. Wielkich spustoszeń dokonał przemysł celulozo-wo-papierniczy - jego ścieki zanieczyściły wiele czystych poprzednio rzek syberyjskich. Nie uniknęło tego nawet jezioro Bajkał, chociaż tu, pod naciskiem światowej opinii publicznej, podjęto dość skuteczne środki zabezpieczające. Ścieki przemysłowe 20 ZYGMUNT SZOT i komunalne (w szybko rozwijających się miastach nie budowano z reguły oczyszczalni) zanieczyściły znacznie wiele dużych rzek, zwłaszcza Wołgę. Szczególnie katastrofalne następstwa miało budownictwo hydroenergetyczne ZSRR, prowadzone na olbrzymią skalę, często bez uwzględnienia opinii specjalistów. Najbardziej widocznym tego rezultatem była katastrofa ekologiczna Jeziora Aralskiego w obrębie dawnego ZSRR, spowodowana przez nadmierny pobór wody z zasilających go rzek - Syr-Darii i Amu-Darii. Nadmierne korzystanie z wód Wołgi spowodowało obniżenie poziomu Morza Kaspijskiego (od 1940 r. o przeszło 2 m). Koncepcje uzupełnienia tego braku wód przez budowę kanałów, łączących Wołgę z Wyczegdą i Pe-czorą, nie zostały nigdy zrealizowane. Nadmierny pobór wód z Donu i Kubania spowodował, że w miejsce wód z tych rzek do Morza Azowskiego zaczęła napływać silnie zasolona woda z Morza Czarnego, w następstwie czego wyginęły ryby, a uległo niemal całkowitemu zniszczeniu rozwinięte wcześniej rybołówstwo. Na rzekach budowano nieraz z przesadnym rozmachem wielkie zbiorniki wodne, gdyż w warunkach ustrojowych ZSRR ziemia praktycznie nic nie kosztowała. Przykładem może być zalanie ponad 4,5 tys. km2 nizin nad górną Wołgą wodami olbrzymiego Zbiornika Rybińskiego czy budowa zapór na środkowej Wołdze pod Samarą i Saratowem, która spowodowała zatopienie kilkuset tysięcy hektarów bardzo urodzajnych czarnoziemów. Niemało zniszczeń wywołała budowa linii kolejowych i rurociągów, w szczególności w strefie tundry, gdzie naturalna regeneracja szkód w środowisku następuje bardzo powoli. Wiele szkód spowodowała budowa sieci rurociągów, łączących złoża ropy i gazu na Nizinie Zachodniosyberyjskiej z europejską Rosją. Specyficznym przypadkiem katastrofy ekologicznej było zamienienie ok. 1960 r. obu wysp Nowej Ziemi w poligon do prób z bronią nuklearną. W rezultacie wyspy te stały się na niemożliwy do przewidzenia okres martwym pustkowiem, nienadającym się do żadnego wykorzystania. Niezależnie od opisanych zjawisk należy stwierdzić, że w okresie ZSRR podejmowano także próby ochrony szczególnie cennych, z przyrodniczego punktu widzenia, rejonów przez tworzenie rezerwatów przyrody - na proporcjonalnie większą skalę niż w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo. Aktualnie na terenach Rosji istnieje 78 rezerwatów przyrody i 22 parki narodowe. Największym rezerwatem przyrody jest rezerwat o powierzchni 18 tys. km2, obejmujący deltę Leny, z przyległymi regionami, z typowym środowiskiem tundry. Do większych rezerwatów należą: Kronocki na Kamczatce (9770 km2) z wulkanami i unikatową w Rosji słynną Doliną Gejzerów, Ałtajski (8638 km2) obejmujący Jezioro Tieleckie i przyległe obszary górskie, Peczor-sko-Iłycki (7213 km2) w dorzeczu Peczory. Specyficzna flora i fauna tzw. tajgi ussu-ryjskiej jest zachowywana w rezerwacie Sichotealińskim (3101 km2), a tajgi syberyjskiej - w rezerwacie Barguzińskim (2482 km2) w Syberii Wschodniej. Dla ochrony środowiska naturalnego obszarów górskich Kaukazu utworzono dwa duże rezerwaty: Kaukaski (2625 km2) i Teberdy (834 km2). Do małych, ale znanych na świecie, należy rezerwat Ilmeński na Uralu, w obrębie którego występuje wyjątkowo skomplikowana budowa geologiczna z dużą różnorodnością minerałów. W 1997 r. na terenie Rosji powierzchnia obszarów chronionej przyrody wynosiła 938 900 km , co stanowi 5,5% powierzchni kraju. Geografia Rosji 21 LUDNOŚĆ Osadnictwo w Rosji. W długim i skomplikowanym procesie historycznym zasiedlania obecnego terytorium Rosji czynnikiem decydującym była ekspansja polityczna państwa rosyjskiego i będąca jej konsekwencją ekspansja migracyjna. Stanowiła ona podstawę rosyjskiej ekspansji terytorialnej. Terytorium Rosji Centralnej (dzisiejsze regiony: Centralny, Centralno-Czarnoziemny i Wołgo-Wiacki) zasiedlane było przez Słowian już od VIII w. n.e., stanowiąc płn.-wsch. peryferie Rusi Kijowskiej. Po wojnach mongolsko-tatarskich w XIII w. powstaje tu nowe centrum ziem ruskich z głównym ośrodkiem Moskwą wokół której rozpoczyna się terytorialne powiększanie państwa rosyjskiego. W XV-XIX w. jego powierzchnia zwiększyła się dziesięciokrotnie. Na początku XX w. Imperium Rosyjskie obejmowało już ponad 22 min km2 i tak było aż do rozpadu Związku Radzieckiego z końcem 1991 r. Ubogie pod względem rolniczym ziemie Centralnej Rosji już z końcem średniowiecza nie były w stanie wyżywić szybko rosnącej liczby ludności. Ekspansja kierowała się w pierwszej kolejności na ziemie słabo zaludnione, gdzie nie istniały silne organizacje państwowe, a więc na wschód. Już w połowie XVI w. osadnictwo rosyjskie przekroczyło Wołgę, a przekroczenie Uralu w 1581 r. („pochód Jermaka") otworzyło drogę do opanowania Syberii. Dzięki znikomemu zaludnieniu Syberii przez miejscowe ludy osadnicy rosyjscy opanowali ją bardzo szybko (w ciągu XVII w.). W kierunku południowym kolonizacja rosyjska posuwała się w głąb strefy stepowej pod osłoną umocnionych linii osadnictwa wojskowego. Już w XVII w. przekroczyła ona obecne granice Rosji, wchodząc na ziemie Ukrainy. W tym samym mniej więcej czasie doszła do przedgórzy Kaukazu. W drugiej połowie XIX w. zniesienie pańszczyzny w Rosji stało się bodźcem do bardziej nowoczesnych akcji kolonizacyjno--migracyjnych. Zasiedlono wówczas obszary wzdłuż Amuru i Ussuri, przejęte od Chin w 1860 r. Budowa kolei transsyberyjskiej na przełomie XIX i XX w. spowodowała migrację kilku milionów ludzi na urodzajne stepowe ziemie południowej części Niziny Zachodniosyberyjskiej i Pogórza Kazachskiego. W okresie istnienia ZSRR obraz rozmieszczenia ludności zmienił się przede wszystkim w wyniku powstania nowych ośrodków miejsko-przemysłowych tworzonych na bazie osadnictwa przymusowego w bezludnych okręgach polarnych. Większość z nich powstała w okresie stalinowskim z obozów pracy przymusowej. W Jatach 30. XX w. powstały one głównie dzięki wydobyciu surowców mineralnych: Norylsk (rudy niklu i miedzi), Murmańsk (fosforyty i port), Peczora (węgiel), zgrupowanie osiedli w górnej części dorzecza Kołymy (złoto). Charakter normalnych miast uzyskały dopiero w połowie lat 50., gdy przymusowy tryb zaludniania zastąpiono bodźcem materialnym. W latach 60., już dzięki istnieniu osadnictwa dobrowolnego, powstały skupiska ludności w północnej części Niziny Zachodniosyberyjskiej, w rejonach eksploatacji ropy naftowej i gazu ziemnego oraz w zachodniej Sacha-Jakucji, gdzie wydobywano diamenty. Całkowitym bezludziem - pozbawionym stałych osiedli - pozostaje do dziś północna część półwyspu Tajmyr oraz archipelagi Ziemi Północnej i Ziemi Franciszka Józefa, gdzie istnieją tylko stacje polarne ze zmieniającymi się załogami. Od 1961 r. bezludna jest też Nowa Ziemia, którą zamieniono na poligon doświadczalny eksplozji atomowych. Ponowne zasiedlenie nie wchodzi w ogóle w rachubę z powodu silnego skażenia radioaktywnego. Ryc. 2. Deportacje narodów w byłym ZSRR (w latach 1936-1949) Geografia Rosji 23 Po II wojnie światowej zasiedlono od nowa terytoria włączone do Federacji Rosyjskiej, których poprzedni mieszkańcy zostali wysiedleni albo opuścili je sami: północna część Prus Wschodnich (obwód Kaliningradzki), rejony przejęte od Finlandii oraz południowa część Sachalinu i Wyspy Kurylskie. Istnieją też miasta - niezaznaczone na mapach - w których mieszkają wraz z rodzinami naukowcy i wysokiej klasy technicy, pracujący w dziedzinach związanych z podbojem kosmosu i przemysłem lotniczym. Głównie jednak opracowywano, produkowano i składowano w nich seryjne głowice jądrowe, wzbogacano oraz przeobrażano uran i pluton w paliwo nuklearne, utylizowa-no lub składano odpady radioaktywne. Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne (ryc. 3). Ze względu na trudne warunki klimatyczne obszarów północnych prawie 95% ludności Rosji zamieszkuje w południowej części kraju, na południe od linii biegnącej od jeziora Ładoga przez górną Kamę, środkowy Ob, północny kraniec Bajkału, Góry Stanowe do Morza Ochockiego. Na kontynencie europejskim obejmującym ok. 25% terytorium Rosji zamieszkuje 78% ogółu ludności, natomiast w azjatyckiej części kraju stanowiącej 75% powierzchni zamieszkuje tylko 22% ludności. Ponad połowa ludności Rosji koncentruje się na obszarze zajmującym ok. 13% powierzchni kraju, ograniczonym od wschodu i północy przez rzekę Wołgę oraz linię kolejową Moskwa - Petersburg. W północno-wschodniej części europejskiej Rosji, w dorzeczu Dwiny i Peczory, gęstość zaludnienia spada poniżej 1 osoby/km2. Bardzo duża koncentracja ludności o charakterze przemysłowym znajduje się po obu stronach gór Uralu. Dalej na wschód, na terenie Syberii, ludność skupia się głównie w pasie ziem zdatnych do osadnictwa rolniczego, biegnących wzdłuż kolei transsyberyjskiej. Pas ten, w którym występuje zagęszczenie rzędu 20-40 osób/km2, zwęża się w kierunku wschodnim. W Syberii Zachodniej jego szerokość sięga kilkuset kilometrów, a nad Amurem i Ussuri nie przekracza nawet kilkudziesięciu kilometrów. Na wielkich obszarach tajgi i tundry, rozciągających się na północ od tego pasa, gęstość zaludnienia jest bardzo mała i wynosi 1-2 osoby/km2. Wśród olbrzymich pustych obszarów rozrzucone są „oazy" górniczo--przemysłowe, powstałe w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Tak więc, średnia gęstość zaludnienia Rosji (8 osób/km2) w żadnej mierze nie odzwierciedla stanu rzeczywistego. Rozwój demograficzny Rosji w XX w. przebiegał ze znacznymi zakłóceniami. Przyczyną ich były dwie wojny światowe, wojna domowa w latach porewolucyjnych, a także posunięcia władz państwowych w okresie stalinowskim - kolektywizacja rolnictwa, której następstwem była klęska głodu w 1933 г., oraz masowe represje niszczące całe grupy społeczne i narodowościowe. Pierwszy spis ludności w 1897 r. wykazał na obecnym terytorium Rosji 67,5 min osób. Do wybuchu I wojny światowej liczba ta wzrosła do 89,9 min, a spis przeprowadzony przez władze ZSRR w 1926 r. objął 92,7 min osób. Dane dotyczące rozwoju demograficznego w okresie stalinowskim są rozbieżne. Spis ludności w 1939 r. wykazał 108,4 min osób. W następstwie olbrzymich strat spowodowanych przez II wojnę światową liczba ludności Rosji w 1950 r. zmalała do 101,4 min. W 1989 r. Rosja liczyła 147 min mieszkańców, a w 2002 r. już tylko 145,2 min, co daje jej 1. miejsce w Europie i 6. na świecie. 1 Moskwa 2 Sankt-Petersburg 3 Rostów nad Donem 4 Wołgograd 5 Niżni Nowogród 6 Samara 7 Kazań 8 Ufa 9 Perm 10 Czelabińsk 11 Jekatierinburg 12 0msk 13 Nowosybirsk Ryc. 3. Gęstość zaludnienia i miasta powyżej 1 min mieszkańców w Federacji Rosyjskiej w 2001 r. Geografia Rosji 25 Ruch naturalny ludności w Rosji carskiej, a także w okresie międzywojennym, wykazywał wiele cech typowych dla tzw. prymitywnego modelu reprodukcji - dużą rozrodczość przy wysokiej stopie zgonów. Jeszcze z końcem XIX w. stopa urodzeń wynosiła 48%o, a zgonów aż 35%o, co było wynikiem masowej śmiertelności ludności, zwłaszcza wsi. Po katastrofach demograficznych okresu stalinowskiego i II wojnie światowej przyrost naturalny ludności Rosji był w porównaniu z resztą Europy stosunkowo wysoki i np. w 1960 r. osiągnął 15,8%o. Następne lata przyniosły jednak postępujący spadek przyrostu, który spotęgował się jeszcze w latach rozpadu ZSRR; od 1991 r. liczba zgonów przewyższa w Rosji liczbę urodzeń. Zjawisko to ma skomplikowane źródła psychologiczne i społeczne. Złożyły się na nie takie czynniki, jak ogólna stagnacja gospodarcza, nadmierne zatrudnianie kobiet i tak zbytnio obciążonych kłopotami życia codziennego, trudności mieszkaniowe. Rozpad ZSRR spowodował ponadto utratę dotychczasowych skromnych gwarantowanych przez państwo przywilejów socjalnych ludności. Dodatkowymi przyczynami rosyjskiego kryzysu demograficznego są: wysoka śmiertelność niemowląt (15%o), deficyt środków medycznych i lekarstw, skażenia chemiczne, podwyższona radioaktywność, odbijająca się na rozwoju płodów i aborcje, których liczba przekracza przeszło dwukrotnie liczbę porodów. Przyrost naturalny spadł z 2,3%o w 1990 r. do -5,l%o w 2002 r. Jeśli ten kryzys demograficzny utrzyma się, to w 2020 r. w Rosji żyć będzie zaledwie 85 min Rosjan, którzy staną się tylko względną większością w swoim kraju. Na tym tle wyróżniają się jedynie rejony zamieszkane przez ludność muzułmańską lub ludy azjatyckie, których wspomniany kryzys faktycznie nie dotknął. Struktura ludności według pici i wieku jest w Rosji, podobnie jak wszędzie na świecie, odbiciem procesów zachodzących w ruchu naturalnym ludności. Charakterystyczna dla Rosji deformacja struktury ludnościowej według płci wyraża się w przewadze kobiet; w 2001 r. na 100 mężczyzn przypadało 113 kobiet. Zaznacza się proces demograficznego starzenia się ludności. Udział ludności w wieku 0-14 lat zmalał z 23,1% wl989 r. do 17,7% w 2001 r. W tym samym okresie udział osób w wieku powyżej 60. lat wzrósł z 15,3% do 18,6%. Masowa migracja ludności ze wsi do miast spowodowała, że proces starzenia się ludności jest szczególnie zawansowany na wsi. Przeciętnie trwanie życia mężczyzn wynosiło w 2000 r. 59,9 lat, a kobiet 72,4 lata. Dla porównania w Polsce dane te wynosiły odpowiednio 69,7 lat i 76 lat. Struktura zatrudnienia ludności Rosji w znacznym stopniu ukształtowała się pod wpływem polityki gospodarczej byłego ZSRR. Nastąpił masowy odpływ siły roboczej z rolnictwa do rozbudowującego się przemysłu, który wchłaniał masy ludzi praktycznie bez ograniczeń. Rezultatem tego było nadmierne zatrudnienie w przemyśle, natomiast udział tzw. gałęzi nieprodukcyjnych pozostał - mimo pewnego wzrostu - nadal znikomy. Towarzyszy mu nienotowany w świecie stopień feminizacji niektórych gałęzi gospodarki, np. handlu. Zatrudnienie ogółem spadło z 75,3 min osób wl990 r. do 60,4 min w 1999 r. Osobnym problemem jest wzrost bezrobocia. W 1992 r. liczba bezrobotnych wynosiła 3,9 min osób (tj. 5,2% ludności aktywnej zawodowo), a w 2000 r. wzrosła do 7,5 min osób (tj. 10,4% ludności aktywnej zawodowo) i niestety nadal rośnie. Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo zatrudnia ok. 12% ogółu pracujących, przemysł 38%, a usługi 50%. 26 ZYGMUNT SZOT Mniejszości narodowe, których żyje tu ponad 100 narodowości, stanowią wprawdzie tylko 20% ludności państwa, co jednak w liczbach bezwzględnych stanowi blisko 29 min osób. Mniejszości narodowe można podzielić na dwie grupy: 1) żyjące w poszczególnych regionach ludy rdzenne, tworzące „wyspy etniczne" w otoczeniu rosyjskim, 2) grupy o charakterze napływowym (Ukraińcy, Niemcy, Żydzi, Ormianie, Polacy i in.), przemieszani z Rosjanami. Powołże i sąsiednie obszary zamieszkują Tatarzy (razem z żyjącymi w rozproszeniu 5,5 min) i Baszkirzy (1350 tys.), wyznający islam. Na północ od nich żyją Czuwasze (1,8 min), Mordrini (1,1 min), Udmurtowie (720 tys.), Maryjczycy (640 tys.). Rejon Północnokaukaski zamieszkują m.in. Czeczeńcy (900 tys.), Karbardyńcy (390 tys.), Ingusze (220 tys.) i 10 narodowości określanych jako ludy Dagestanu (1750 tys.). W północnej części Rosji europejskiej żyją: Komi (340 tys.) i Karelowie (125 tys.). Na terenie Syberii i Dalekiej Północy żyje ponad 30 narodowości, m.in. Buriaci (420 tys.), Jakuci (380 tys.), Tuwińcy (210 tys.), Chakaso-wie, Ałtajczycy, Neńcy (zwani dalej Samojedami), Ewenkowie. Spośród mniejszości o charakterze napływowym najliczniejsi są Ukraińcy (4,3 min) i Białorusini (1,2 min). Liczba ludności polskiego pochodzenia wynosi 200 tys. osób. Po kilkudziesięcioletnim okresie programowej laicyzacji ocena liczebności grup religijnych jest niesłychanie trudna. Określenie przynależności do danej religii czy Kościoła utrudnia brak badań w tym zakresie, spisy ludności bowiem nie uwzględniały tej problematyki. Po rozpadzie ZSRR pojawiły się w Rosji oznaki odrodzenia religijnego. Prawdopodobnie ok. 60% ludności Rosji jest związane z prawosławiem, jeśli nie przez bezpośrednie wyznanie, to przez tradycję rodzinną, 20% stanowią wyznawcy innych religii, 20% ateiści. Według źródeł watykańskich w Rosji jest ponad 1,5 min katolików, natomiast patriarchat Cerkwi prawosławnej Moskwy i Wszechrusi podaje liczbę ok. 0,5 min. Urbanizacja. W europejskiej Rosji miasta zaczęły powstawać z końcem pierwszego tysiąclecia naszej ery. Formowały się one wzdłuż wielkiej drogi handlowej łączącej Skandynawię z Bizancjum. Na stromym brzegu, przy ujściu rzeki Nieglinnej do rzeki Moskwy założono w 1156 r. gród warowny - Moskwę. Dzięki centralnemu położeniu na Nizinie Wschodnioeuropejskiej w 1263 r. Moskwa została stolicą Księstwa Moskiewskiego. W czasie zjednoczenia ziem rosyjskich stała się ich głównym ośrodkiem i stolicą państwa rosyjskiego do 1712 r. Kolonizacja Syberii spowodowała powstanie w XVII w. wielu miast tworzonych pierwotnie jako ośrodki obronne („ostrogi"). W podobny sposób powstały w tym czasie liczne miasta w stepowej strefie europejskiej Rosji. Na północy nad bagnistym ujściem Newy do Zatoki Fińskiej Morza Bałtyckiego rozpoczęto w 1703 r. budowę ośrodka portowego nad Bałtykiem, przeznaczonego w 1712 r. na stolicę Imperium Rosyjskiego - Petersburga. Bardzo szybki rozwój miast nastąpił w okresie forsowanej industrializacji w latach 30. ubiegłego stulecia. W 2001 r. w miastach mieszkało 105,6 min osób, tj. 73% ogółu ludności Rosji. Prawa miejskie uzyskują miejscowości liczące powyżej 12 tys. mieszkańców, w których ponad 85% ludności utrzymuje się ze źródeł pozarolniczych. Jednostki osadnicze o znacznym odsetku ludności pozarolniczej, ale nieosiągające wymaganej liczby mieszkańców, otrzymują status osiedli typu miejskiego. W przypadku starych, historycznych miast odstępuje się od tej zasady. Większość miast znajduje się w europejskiej części Rosji, na południe od 60° szer. geogr. płn. i na zachód od 60° dł. geogr. Geografia Rosji 27 wsch. W azjatyckiej części Rosji największa koncentracja miast występuje jedynie w południowej części regionu Zachodnio-Syberyjskiego oraz w międzyrzeczu górnych biegów Obu i Jeniseju. W 2002 r. było 168 miast liczących ponad 100 tys. mieszkańców (skupiały ponad 70% ludności miejskiej), a 13 przekraczało 1 min mieszkańców: Moskwa (10,4 min w 2002 г.; 8,9 min w 1989 г.), Petersburg (4,7 min w 2002 г.; 5 min w 1989 г.), Nowosybirsk, Niżny Nowogród, Jekatierinburg, Samara, Omsk, Kazań, Czelabińsk, Rostów nad Donem, Ufa, Wołgograd i Perm. Na zakończenie należy zaznaczyć, że granica tzw. „Północy" jest granicą lokalizacji ogromnej większości miast. Leżące poza nią miasta i mniejsze jednostki osadnicze można nazwać „oazami" związanymi z przemysłem wydobywczym, drzewnym i z hodowlą. Migracje. Migracje wewnętrzne zawsze odgrywały w Rosji ogromną rolę - ponad 80% powierzchni kraju zostało zasiedlone dopiero w ostatnich kilku stuleciach (proces zasiedlania Syberii zapoczątkowany był pod koniec XVI w.). Budowa kolei transsyberyjskiej na przełomie XIX i XX w. przyczyniła się do spotęgowania masowych ruchów migracyjnych o charakterze kolonizacji rolniczej. Okres istnienia ZSRR przyniósł dalsze natężenie ruchów migracyjnych. Rozpoczął się okres masowego przepływu ludności ze wsi do miast. Na ogromną skalę rozwinięto przymusowe przesiedlenia ludności. Po rewolucji przeprowadzano je na skalę niespotykaną nigdzie indziej na świecie. W okresie stalinowskim, w latach 1930-1952, objęły one wielomilionowe rzesze ludności (ok. 20 min), w tym całe narody przesiedlone na odległość tysięcy kilometrów (ryc. 4), w większej części na obszary o bardzo surowych warunkach klimatycznych (tundra, tajga, suche stepy, półpustynie). Akcje te miały właściwie charakter eksterminacyjny, gdyż ogromna większość przesiedlonych zginęła z głodu, zimna i chorób. Tylko podczas transportu oraz w pierwszych dniach i tygodniach przesiedlenia ginęło ok. 30% deportowanych. Więźniowie zgrupowani w obozach koncentracyjnych budowali kanały i kombinaty metalurgiczne, pracowali w kopalniach. Przesiedlenia stalinowskie stworzyły skomplikowaną sytuację społeczną i polityczną. Wywoływały one i wywołują nadal różnorodne napięcia między poszczególnymi narodami Federacji Rosyjskiej. Konsekwencją przymusowych migracji była częściowa lub całkowita zmiana struktury narodowościowej zasiedlanych obszarów. Po napaści ZSRR na Polskę 17 IX 1939 r. i aneksji 46% przedwojennego terytorium (178 tys. km2) ok. 1,1 min Polaków zostało wysiedlonych (głównie w 1940 r.) ze swoich miejsc zamieszkania (ze swojej ojcowizny) do Kazachstanu, na Syberię i do północnej Rosji. Różne źródła polskie podają niekiedy liczbę o wiele wyższą. Pierwsze masowe przesiedlenia rozpoczęły się już w 1936 r. - wywieziono wówczas ok. 50 tys. członków mniejszości polskiej z prawobrzeżnej Ukrainy do Kazachstanu. Polacy ci nie mieli prawa wyboru obywatelstwa i repatriacji do Polski aż do końca istnienia ZSRR. Na ziemiach należących przed wojną do Polski miejsce Polaków i Żydów, mieszkających przede wszystkim w miastach, zajęła ludność ukraińska i białoruska. W obwodach: lwowskim, stanisławowskim (dziś iwanofrankowskim), tarnopolskim, czernio-wieckim i na Zakarpaciu pojawili się Rosjanie, których przed wojną w ogóle tam nie było. 2,8 nilu 6,0 min i szer. strzałki = 2 min osób 1 Azerbejdżan 2 Armenia 3 Białoruś 4 Gruzja 5 Kazachstan 6 Kirgizja 7 Łotwa 8 Litwa 9 Mołdawia 10 Tadżykistan 11 Turkmenistan 12 Uzbekistan 13 Ukraina 14 Estonia 1 mm szer. strzałki = 50 tys. osób 397 imigracja do Rosji w tys. osób 114 emigracja z Rosji w tys. osób Ryc. 4. Migracje między Federacją Rosyjską a krajami WNP i nadbałtyckimi (w latach 1990-1996) Geografia Rosji 29 Łagodniejszą, ale także przymusową formą migracji wewnętrznych był powszechnie obowiązujący system nakazów pracy dla absolwentów szkół ponadpodstawowych i wyższych. Pewną formą migracji wymuszonej - podczas II wojny światowej - była ewakuacja ok. 25 min osób z obszarów zagrożonych na tereny Uralu, Powołża i Syberii Zachodniej. Po zakończeniu działań wojennych znaczna część tej ludności wróciła do swoich miejsc zamieszkania. Migracje zewnętrzne miały w Rosji na ogół ograniczone znaczenie. Przed I wojną światową z Rosji carskiej emigrowała do Stanów Zjednoczonych dość znaczna liczba osób złożona w ок. У* z rosyjskich i polskich Żydów. W okresie międzywojennym i przez kilkanaście lat po II wojnie światowej ZSRR był krajem praktycznie izolowanym od świata. Indywidualne przekraczanie granicy było niemal niemożliwe. Po II wojnie światowej dokonano masowego, międzypaństwowego „transferu" ludności z Polską, umożliwiając wyjazd w nowe granice Polski ok. 2 min Polaków w zamian za 480 tys. Ukraińców z terenu Polski oraz małą liczbę Białorusinów i Litwinów. Dodatkowa repatriacja w latach 1955-1959 objęła jeszcze ok. 250 tys. Polaków. Bezpośrednio po wojnie wymieniono też niewielką liczbę ludności z Czechosłowacją (po ok. 30 tys. osób). Pewne otwarcie granic ZSRR nastąpiło dopiero w latach 70., gdy wyjechało ok. 300 tys. Żydów, z czego mniej więcej połowa do Izraela. Masowa emigracja rozpoczęła się dopiero w ostatnich latach istnienia ZSRR. W latach 1987-1990 wyemigrowało na stałe 835 tys. osób, z czego z Rosji 182 tys. Emigracja obejmuje obecnie praktycznie głównie dwie narodowości: Żydów i Niemców. Wyjazdy Rosjan na stałe są nieliczne. Pewną nowością natomiast stała się po 1990 r. imigracja chińska z północno-wschodnich prowincji Chin (Heilongjiang i Jilin) do południowej części Kraju Nadmorskiego (100-200 tys. osób). W 1993 r. emigracja zagraniczna objęła 483 028 osób, imigracja zaś 923 280 osób; saldo było więc dodatnie i wynosiło +440 252 osoby. Współczynnik salda migracji na 1000 ludności wynosił 3,0. W 2000 r. migracje zagraniczne bardzo wyraźnie osłabły; z Rosji wyemigrowało 145 720 osób, przybyło 359 330 osób; saldo, nadal dodatnie, wynosiło +213 610 osób; współczynnik salda migracji na 1000 ludności zmniejszył się do 1,4. GOSPODARKA Ogólna charakterystyka gospodarki. Wraz z rozpadem Związku Radzieckiego Rosja zyskała szansę realizacji radykalnych reform w gospodarce kraju, których efektem ma być odrodzenie ekonomiczne i rozwój gospodarki narodowej. Dokonywane zmiany są głębokie i wielokierunkowe, zakładające m.in. ścisłą współpracę integracyjną z państwami WNP. Z inicjatywy Federacji Rosyjskiej 12 suwerennych państw (z 15 byłych republik radzieckich) utworzyło organizację pod nazwą Wspólnota Niepodległych Państw. Przez okres istnienia ZSRR obecne terytorium Rosji pozostawało w składzie państwa związkowego, będąc jego najważniejszym ogniwem. Rosja, wraz z pozostałymi зо ZYGMUNT SZOT republikami, stanowiła poligon doświadczalny dla eksperymentów ekonomiczno--społecznych, przeprowadzanych tu na skalę niespotykaną nigdzie indziej na świecie. Totalitarne państwo radzieckie z gospodarką centralnie zarządzaną odrzucało wszystko, co wiązało się z gospodarką rynkową. Wiele idei, celów i zasad przyjmowanych w centralnym systemie sterowania ulega dziś przewartościowaniu na rzecz nowych, nawiązujących do reguł gospodarki rynkowej i kryterium efektywności produkcji, usług, rozwoju lokalnego, regionalnego czy krajowego. W konsekwencji przekształceniu ulegają dotychczasowe powiązania kooperacyjne, produkcyjne, informacyjne i inne, które w istotny sposób wpływają na podejmowanie określonych decyzji. Wykształca się w ten sposób nowy układ gospodarki przestrzennej, tworzący określone warunki dla działalności różnego typu podmiotów gospodarczych i instytucji, zachowań ludności, struktur lokalnych, regionalnych, krajowych, a nawet międzynarodowych. Według aktualnych ocen rosyjskich, współczesna gospodarka Rosji wymaga: radykalnych reform ekonomicznych, przejścia do gospodarki rynkowej, przezwyciężenia głębokiego kryzysu ekonomicznego prowadzącego ostatecznie do stabilizacji rozwoju gospodarczego i społecznego wzrostu znaczenia rynku konsumenta, zwiększenia produkcji materialnej z wiodącą rolą przemysłu, oparcia się na własnych zasobach przyrodniczych i olbrzymich zasobach siły roboczej, przyciągania obcego kapitału (inwestorów) w celu rozwoju zarówno gospodarczego, jak i społecznego, aktywizacji uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy i międzynarodowych kontaktach gospodarczych. W dotychczasowych działaniach gospodarka rosyjska (wcześniej radziecka) traktowana była aprzestrzennie. W sposób aprzestrzenny rozważano produkcję, konsumpcję, zatrudnienie, inwestycje, wzrost gospodarczy czy politykę gospodarczą. Szeroko rozwinięty system dotacji do działalności produkcyjnej wielu wyrobów, a także zaniżone ceny energii, ziemi, transportu, prac, doprowadziły do traktowania przestrzeni jako bytu jednorodnego, nie uwzględniając w niej czynnika kosztu pokonywania odległości fizycznych. Baza surowcowa i przemysł. Rosja zajmuje jedno z czołowych miejsc w świecie pod względem zasobów mineralnych, a w szczególności energetycznych: np. w zasobach gazu ziemnego 1. miejsce w świecie (30% zasobów światowych), ropy naftowej 6. miejsce w świecie (13% zasobów światowych). Większość zasobów energetycznych i rud metali znajduje się na Syberii i Dalekim Wschodzie. W ostatnich latach -już po rozpadzie ZSRR - zostały odkryte nowe złoża, zarówno na lądzie, jak i na szelfie przybrzeżnych mórz północnych. Zasobne i zróżnicowane złoża surowców mineralnych pozwalają na wszechstronny rozwój przemysłu przetwórczego. Jednakże mimo znacznych rozmiarów produkcji przemysłowej Rosja ustępuje Stanom Zjednoczonym, Japonii, Niemcom, Wielkiej Brytanii, Francji oraz większości innych wysoko rozwiniętych krajów o mniejszych globalnych rozmiarach produkcji, ale dużych w przeliczeniu na jednego mieszkańca, także w zakresie poziomu nowoczesności przemysłu. Dotyczy to przede wszystkim struktury produkcji, stosowanych technologii wytwarzania, jakości produkowanych dóbr oraz wartości produkcji na 1 mieszkańca. W Federacji Rosyjskiej bowiem czynnikiem wpływającym na strukturę produkcji przemysłowej jest nadal wielkość kraju i jego bogata baza surowcowa. Geografia Rosji 31 Ropa naftowa i gaz ziemny. Złoża ropy i gazu skoncentrowane są w kilku dużych zagłębiach: Timano-Peczorskim (zasoby 1,2 mld t i 0,68 Tm , 80 złóż), Wołżańsko--Uralskim (zasoby 3 mld t ropy i 0,7 Tm gazu), Przykaspijskim, Północno-kaukaskim, Mangyszłackim, Bałtyckim, Zachodniosyberyjskim (300 złóż ropy i gazu; zasoby ropy oceniane na ok. 60 mld baryłek, gazu na 40 Tm ), Leno-Tunguskim, Leno-Wilujskim i Ochockim. Na złoża Zachodniosyberyjskie przypada 73% zasobów ropy naftowej i gazu, na Wołżańsko-Uralskie 8%, na Timano-Peczorskie 7%, a reszta wydobywana jest w pozostałych zagłębiach. Najmniejsze znaczenie mają zagłębia Północnokauka-skie, a także Przykaspijskie i Bałtyckie. Rosja dysponuje dużymi zasobami tego surowca na szelfie kontynentalnym, dotąd niewykorzystywanymi. Mimo spadku wydobycia w latach 90. Rosja jest drugim na świecie producentem ropy naftowej (po Arabii Saudyjskiej) z udziałem 9,4%, tj. 323 min t. Przemysł wydobywczy ropy i gazu ziemnego prowadzi eksploatację 840 pól naftowych, wykorzystując 148 tys. odwiertów. Posiada sieć rurociągów magistralnych o długości ok. 66 tys. km. Daje zatrudnienie (łącznie z przedsiębiorstwami pomocniczymi) 900 tys. pracowników. Przetwórstwo ropy naftowej jest słabo rozwinięte. W Rosji czynnych jest 28 rafinerii, o łącznej zdolności przetwórczej 300 min t rocznie. Są one w większości przestarzałe, a ich średnia wydajność sięga 64% (w rafineriach zachodnich ok. 80%). Węgiel kamienny w ostatnich dziesięcioleciach stracił wprawdzie na znaczeniu na korzyść gazu ziemnego i ropy, niemniej jego rola w gospodarce Rosji pozostaje nadal znacząca. Eksploatacja prowadzona była w 245 kopalniach głębinowych i 66 odkrywkowych, które dysponowały łączną zdolnością wydobycia 373 min t/rok (wykorzystaną w 46%, tj. 170 min t). Udział kopalń odkrywkowych w wydobyciu wahał się w granicach 55-60%. Do większych zagłębi węgla kamiennego zalicza się: Zagłębie Kuźnieckie (wydobycie 102 min t) Zagłębie Peczorskie (18 kopalń, wydobycie 21 min t), Zagłębie Donieckie - wsch. (już rosyjska) część (46 czynnych kopalń, wydobycie 20 min t) Zagłębie Południowojakuckie, Zagłębie Kiziełowskie (14 kopalń, wydobycie ponad 2 min t), Zagłębie Irkuckie. Na Rosję przypada ok. 4% światowego wydobycia węgla (6 miejsce w świecie). Węgle brunatne aktualnie eksploatowane w Rosji należą do węgli wysokiej jakości. Są to węgle twarde, o wartości opałowej 14-21 MJ/kg. Największe wydobycie tego surowca występuje w Zagłębiu Kuźnieckim (35%), Zagłębiu Kańsko-Aczińskim (14%), Zagłębiu Peczorskim (8%) i na Dalekim Wschodzie (6%). W wydobyciu węgla brunatnego Rosja zajmuje 2. miejsce w świecie (90 min t; 10% wydobycia światowego)- Dużymi zagłębiami oczekującymi na zagospodarowanie są: Tunguskie, Tajmyrskie, Bureińskie, Zyriańskie (węgiel kamienny), Zejskie (węgiel brunatny) i Leńskie (węgiel kamienny i brunatny). Dla potrzeb energetyki jądrowej eksploatowane są złoża uranu na Dalekim Wschodzie (Łastoczka), na Zabajkalu (Strelcowskie i Tułukujarskie - tworzą zagłębie uranowe o zasobach ok. 0,2 min t), a w części europejskiej Zagłębie Stawropolskie. 32 ZYGMUNT SZOT Energetyka. W przetwórstwie energetycznym, poza wcześniej omówionymi surowcami (ropa naftowa, węgiel kamienny i brunatny, torf), jako pierwotne źródła energii są wykorzystywane: siła wód, wiatru oraz pierwiastki promieniotwórcze (marginalne znaczenie ma drewno, odpady organiczne itp.). W 2000 r. elektrownie rosyjskie wyprodukowały blisko 880 TWh. Większość energii jest wytwarzana w elektrowniach cieplnych. Elektrownie wodne należą do zakładów czystych ekologicznie. Największe zakłady hydroenergetyczne wybudowano m.in. na Wołdze, Kamie, Angarze, Jeniseju, Obie, Irtyszu. Istnieją również elektrownie jądrowe, ale koszt produkcji 1 kWh jest w nich dwukrotnie wyższy niż w nowych elektrowniach cieplnych. Surowce metaliczne i przetwórstwo. Wydobycie rud metali, podobnie jak prawie wszystkich pozostałych surowców, zmniejsza się od kilku lat. Hutnictwo rosyjskie -wobec braku lub niedostatku niektórych uszlachetniaczy potrzebnych w produkcji stali - zmuszone jest do ich importu. Większość znanych zasobów rud żelaza występuje na obszarze Kurskiej Anomalii Magnetycznej (77%). Tutaj skupia się również 32% potencjału produkcyjnego rosyjskiej metalurgii. Spośród uszlachetniaczy stali znaczącą pozycję ma nikiel. Zasoby rud niklu szacuje się na 6,6 min t, tj. 14% zasobów światowych. Wydobycie wynosi 270 tys. t (1. miejsce w świecie; 25% światowego wydobycia). Największe złoża znajdują się w okolicach Norylska oraz w północnej Syberii (gdzie występują wraz z innymi metalami, jak miedź, kobalt i platyna) i na Półwyspie Kolskim. Zakład przeróbczy Zapolar-ny na Półwyspie Kolskim może dostarczyć w ciągu roku 450 tys. t koncentratu o zawartości 6% czystego niklu. Eksploatowane rudy należą do polimetalicznych. Obok niklu, którego jest najwięcej, pozyskuje się również inne metale, w tym kobalt. Rosja dostarcza 6,4% światowej produkcji górniczej kobaltu i ok. 8% produkcji metalurgicznej. Podstawowym źródłem miedzi są bogate złoża koło Norylska, zawierające % obecnych zasobów miedzi Rosji; stąd pochodzi ponad połowa produkcji górniczej i hutniczej tego metalu. Pozostała część pochodzi ze złóż na Uralu. Najbogatsze i największe jest złoże Udokańskie (ok. 18 min t czystej miedzi) we wschodniej Syberii, którego eksploatacja - z udziałem kapitału zagranicznego - przewidziana jest w niedalekiej przyszłości. W światowych zasobach rud cynku i ołowiu Rosja nie odgrywa większej roli. W produkcji cyny Rosja zaliczana jest do grupy większych światowych producentów, chociaż jej zasoby stanowią tylko ok. 4% zapasów ogólnoświatowych. Złoża cyny znajdują się w Chinganie koło Birobidżanu, koło Komsomolska nad Amurem, w Kraju Nadmorskim na Czukotce, w płn.-wsch. Jakucji (największe złoże okruchowe Tirechtiach). Huty cyny znajdują się w Rawdzie na Uralu, Podolsku pod Moskwą i Nowosybirsku. Zasoby boksytów oceniane są na ok. 250 min ton, ich wydobycie (4,8 min t) stanowi 4,3% wydobycia światowego, a produkcja aluminium w 1998 r. wynosiła 3 min t (13,2% produkcji światowej). Złoża boksytów występują na obszarze Kurskiej Anomalii Magnetycznej, w rejonie Tychwin-Onega, w górach Timan, na wschodnim skłonie Uralu, w Sałairze, nad Jenisejem i Angara. Eksploatuje się je na Uralu i nad północną częścią jeziora Onega (eksploatacja podziemna). W produkcji magnezu Rosja zajmuje 2. miejsce w świecie (13% produkcji światowej). Największe zakłady przetwórcze znajdują się w Bereżnikach na Uralu i w Soli-kamsku. Aż 70% z ogólnej produkcji kierowana jest na eksport, w tym znaczna część do Stanów Zjednoczonych. Geografia Rosji 33 Kopaliny berylu eksploatowane są ze złoża Małyszewskiego na Uralu. Udział rosyjskich zasobów tego metalu w zasobach światowych był znaczący i wynosił ok. 11%. Przetwarzanie berylu i litu na surowce jądrowe i mikroelektroniczne odbywa się w Nowosybirsku. Planuje się uruchomienie polimetalicznego złoża (Li, Cs, Ge) Tisul w Zagłębiu Kuźnieckim. Wydobywana kopalina ma być wzbogacana w Pyszmie i Tomsku. Udział Rosji w światowych zasobach złota oceniany jest na ponad 7%. Wydobycie wynosi 123 t (6. miejsce na świecie). Rozpoznane zasoby szacuje się na 3100 t. Eksploatowane są w płd.-wsch. części Uralu, w Sajanach, Jenisejskim Krażu, Zabajkalu, Kraju Amurskim (dorzecze Giluju i Tindy), Jakucji, Magadanie i na Czukotce. Znaczne ilości złota otrzymuje się jako produkt uboczny przy rafinacji miedzi, niklu i ołowiu. W produkcji srebra w ostatnich kilku latach nastąpił spadek. Uzyskuje się je przy eksploatacji złóż polimetalicznych. Złoża srebra znajdują się w Dukat koło Magadanu i nieco mniejsze koło Mieczta i Tidit. Spore ilości srebra pozyskiwane są w Norylsku przy eksploatacji złóż miedzi. Wydobycie wynosi 123 tony (6. miejsce w świecie). W zakresie produkcji platynowców (złoża na Uralu i w okolicy Norylska) Rosja zajmuje drugie miejsce w świecie po Republice Południowej Afryki. Najwięcej pozyskuje się najtańszego z platynowców - palladu. Przyszłe tereny eksploatacji to Wyspy Szantarskie na Morzu Ochockim. Surowce chemiczne. Siarka występuje na obszarze środkowego biegu Wołgi w pobliżu Kujbyszewa (złoża Aleksiejewka i Wodino) i Saratowa oraz w strefie Cieśniny Kerczeńskiej. Jednym z większych rejonów występowania złóż fosforytów jest rejon Murmańska. Eksploatuje się tu aktualnie 6 z 10 odkrytych złóż. ich zasoby oceniane są na 240 min t P2O5 (wszystkich złóż na 537 min t). Średnia zawartość P2O5 w tych złożach wynosi 14%. Przy obecnym poziomie wydobycia wystarczą one na ponad 80 lat. Większe złoża soli kamiennej leżą na Uralu w okolicach Solikamska, w Ujsoliu Syberyjskim nad Angara i łlecku koło Orenburga, natomiast bogate złoża soli potasowej znajdują się na północnym wybrzeżu Morza Kaspijskiego (okręg Emby) i w pobliżu Solikamska. Przemysł metalurgiczny. Hutnictwo żelaza w Rosji koncentruje się na trzech obszarach. Pierwszy z nich - dysponujący największym potencjałem - to Region Uralski. Znaczna część produkcji na tym obszarze pochodzi z dużych kombinatów, m.in. Ma-gnitogorska, Niżnego Tagiłu, Czelabińska i Nowotroicka. Produkowane tu wyroby hutnicze są wysokiej jakości. W regionie tym wytwarza się też znaczne ilości ferrosto-pów i wytapia metale używane jako uszlachetniacze stali. Drugim obszarem rozwiniętego hutnictwa jest Region Centralny, dysponujący zakładami w większości zmodernizowanymi, z największą hutą o pełnym cyklu produkcyjnym w Czerepowcu i mniejszymi, m.in. w Moskwie, Tulę i Lipiecku. Kolejny, trzeci obszar hutnictwa żelaza to Syberia z największymi ośrodkami w Kuźniecku i Nowokuźniecku. Huty żelaza w 2000 r. dostarczyły 59 min t stali. Tylko '/з stali wytworzona była nowoczesną metodą konwertowo-tlenową. Górnictwo i hutnictwo żelaza Rosji są mało rentowne z powodu odległych dostaw surowców. Huty miedzi znajdują się w pobliżu miejsc wydobycia surowca m.in. w Krasnouralsku i Miednogorsku. Z kolei hutnictwo alumi- 34 ZYGMUNT SZOT nium ciąży ku miejscom produkcji taniej energii elektrycznej. Do hut dostarcza się koncentratu, jakim jest tlenek aluminium. Największa huta aluminium na świecie (produkująca ponad 600 tys. t/rok) znajduje się w Bracku nad Angara. Przemysł maszynowy i metalowy. Przemysł maszynowy, zajmujący się produkcją ciężkich maszyn i urządzeń, a więc zużywający dużo surowca, skupia się wokół ośrodków hutniczych, np. zakłady Uralmasz w Jekaterinburgu, fabryki maszyn w Nowosybirsku i Irkucku. Z kolei przemysł wytwarzający środki transportu rozwija się w pobliżu ośrodków dysponujących wysokowykwalifikowaną siłą roboczą. Do dużych ośrodków przemysłu samochodowego należą m.in.: Moskwa (ZIŁ, AZLK), Niżny Nowogród (GAZ), Ulianowsk (UŁAZ), Togliatti. Lokomotywy spalinowe wytwarzane są w ośrodkach, które wcześniej zajmowały się produkcją lokomotyw parowych, np. w Briańsku, Kałudze, Murowie, Ludinowie. Duże znaczenie mają zakłady wytwarzające maszyny i urządzenia dla rolnictwa, np. traktory produkowane są w Wołgogradzie, Czelabińsku, Władymirze, Lipiecku, a kombajny zbożowe w kilku dużych ośrodkach, m.in. w Rostowie, Omsku, Krasnojarsku. W ostatnich latach zaznaczył się znaczny spadek produkcji we wszystkich branżach tej gałęzi przemysłu. Przemysł chemiczny. Przemysł petrochemiczny występuje w rejonach wydobycia surowców wzdłuż wielkich rurociągów i w portach. Przemysł włókien sztucznych koncentruje się przede wszystkim w centralnej Rosji, a do głównych ośrodków przemysłu mas plastycznych należą m.in.: Kazań, Nowokujbyszewsk, Wołgograd, Tiumeń, Kemerowo. Do większych ośrodków przemysłu gumowego należą: Togliatii, Wołżskij, Niżniekamsk, Omsk, Czajkowsk. Przemysł drzewno-papierniczy. Rosja posiada bogatą bazę surowcową, służącą rozwojowi przemysłu drzewno-papierniczego. Większość zasobów leśnych (tajga) znajduje się we wschodnich, często trudno dostępnych rejonach kraju. Przy kompleksowej przeróbce surowca za najlepsze miejsca do lokalizacji zakładów drzewnych uznaje się styk spławnych rzek i linii kolejowych. Do takich ośrodków należą m.in. Saratów, Wołgograd. Zakłady znajdujące się w pobliżu rynków zbytu opierają produkcję na surowcach dostarczanych niekiedy z odległych miejsc. W 2000 r. Rosja wyprodukowała 158 hm grubizny, co stanowiło 4,7% produkcji światowej. Udział tego kraju w światowej produkcji celulozy oraz papieru i tektury był znacznie mniejszy. Duże ośrodki celulozowo-papiernicze europejskiej części Rosji grupują się na obrzeżu tajgi, w pasie od Petersburga po środkowy Ural. Wiele zakładów powstało w obwodzie permskim, Karelii, Regionie Wołżańsko-Wiackim, Archangielsku. Duże kombinaty celulozowo-papiernicze pracują na Syberii (Krasnojarsk, Brack, Bajkalsk) i Dalekim Wschodzie (Amursk). Przemysł spożywczy. W produkcji mięsa przodują zakłady regionów: Północnokauka-skiego (20%), Uralskiego, Powołża, Centralnego i Zachodniosyberyjskiego. Dostarczają one ogółem ponad 70% krajowej produkcji. Spożycie mięsa w Rosji w ostatnich latach znacznie zmalało (spadek hodowli, zubożenie społeczeństwa). Problem ten dotyczy także innych branż przemysłu spożywczego. Przemysł rybny jest związany w znacznej mierze z połowami ryb morskich. Największe skupiska zakładów przetwórczych znajdują się nad Morzami: Barentsa (Mur- Geografia Rosji 35 mańsk), Białym (Archangielsk, Biełomorsk), Kaspijskim (rejon delty Wołgi) oraz na wybrzeżach Sachalinu i Kamczatki. Część ryb morskich jest transportowana w głąb kraju i tam jest poddawana obróbce (wędzenie, marynaty, sałatki) lub przekazywana do handlu w stanie nieprzetworzonym. Przetwórstwo ryb słodkowodnych rozwinęło się nad Bajkałem i większymi rzekami syberyjskimi (Ob, Lena, Irtysz). Najwięksi producenci różnego rodzaju konserw grupują się na obszarze regionów: Powołża, Północnokaukaskiego i Centralno-Czarnoziemnego. Przemysłowa działalność produkcyjna w 1992 r. skupiała w Rosji 61,1 tys. przedsiębiorstw i zatrudniała ponad 20 min osób, podczas gdy w 1999 r. liczba przedsiębiorstw wzrosła do 158 tys., a zatrudnienie zmalało do 13 min osób. Zaznacza się więc już korzystna zmiana wzrostu małych przedsiębiorstw prywatnych i bardziej racjonalne wykorzystywanie siły roboczej. Obecnie zakłada się, że w miarę rozwoju gospodarki rynkowej udział przedsiębiorstw prywatnych będzie się zwiększał, z równoczesnym zmniejszaniem się przedsiębiorstw państwowych. Wśród przedsiębiorstw przewidzianych do przekształceń własnościowych najwięcej jest zakładów przemysłu lekkiego oraz należących do przemysłu maszynowego i metalowego. W przedsiębiorstwach państwowych liczba zatrudnionych sukcesywnie maleje na skutek redukcji zarówno pracowników administracyjnych, jak i robotników. W 1999 r. wartość produkcji przemysłowej wynosiła 2995 mld rubli, z czego 60% przypadło na cztery regiony gospodarcze: Centralny (20%), Uralski (20%), Zachodnio-syberyjski i Powołże (20%). Przemysł Rosji wyróżniał się do niedawna wysokim stopniem koncentracji produkcji. Około 2% przedsiębiorstw (z liczbą zatrudnionych powyżej 5 tys. osób) wytwarzało ponad 40% produkcji przemysłowej i ponad 50% wartości. Nadmierna wielkość przedsiębiorstw i duża koncentracja produkcji istnieje przede wszystkim w przemyśle ciężkim (hutnictwo żelaza, elektroenergetyka, przemysł maszynowy i petrochemia). Obecnie najbardziej aktualnym problemem przestrzennej organizacji gospodarki narodowej Rosji jest zwrócenie szczególnej uwagi w stronę europejskiej części, gdzie zgromadzony jest produkcyjno-techniczny i intelektualny potencjał kraju. Do tej pory przeważała tendencja przyspieszonego rozwoju ekonomicznego regionów wschodnich. Regiony te, oczywiście, zachowują swoje znaczenie dzięki wyjątkowo bogatym zasobom różnorodnych bogactw mineralnych, a w szczególności paliwowo-energetycznych. Stabilizację i ożywienie gospodarcze w części europejskiej (oczywiście razem z Uralem) mają zapewnić - w pierwszej kolejności - stare regiony przemysłowe. Równolegle z nimi wyjście z obecnego kryzysu mają zapewnić bieguny wzrostu w postaci wolnych stref ekonomicznych. Są to obszary, w których stworzono szczególnie przyjazne warunki rozwoju działalności gospodarczej dla inwestorów zagranicznych i rodzimych poprzez liberalne przepisy eksportowo-importowe, podatkowe, celne, walutowe i bankowe. Zakłada się 45-50% udziału przedsiębiorstw prywatnych w tych strefach. Aktualnie powołano do życia 15 wolnych stref ekonomicznych: „Jantar" (obwód Kaliningradzki), Petersburg, Wyborg (Vyborg - port w Zatoce Fińskiej przy granicy z Finlandią), „Sadko" (w obwodzie nowogrodzkim), Szeremietiewo, Wnukowo i Zachodni Port Lotniczy w Moskwie, Zelenograd (na płn.-zach. od Moskwy), „Kuzbas" (w obwodzie kemerowskim, w Regionie Zachodniosyberyjskim), Ałtaj, Górny Ałtaj, „Europejski Obwód Autonomiczny", Dauria (w obwodzie czytyj-skim w Regionie Wschodniosyberyjskim), Nachodka, Sachalin. Tymczasem z wyjąt- 36 ZYGMUNT SZOT kiem Kaliningradu, Nachodki i Sachalinu pozostałe 12 wolnych stref ekonomicznych istnieje tylko formalnie. W przyszłości wolne strefy ekonomiczne mają stać się także modelowymi strefami ekologiczno-ekonomicznymi. Rolnictwo należy w Rosji do słabo rozwiniętych dziedzin gospodarki. Kraj ten posiada 9,2% gruntów ornych świata, a dostarcza zaledwie 3,6% zbiorów zbóż, 1,9% mięsa, 6,4% mleka (2001 г.). Przywrócenie prywatnej własności ziemi stworzyło formalne podstawy do tworzenia indywidualnych gospodarstw, proces ten przebiega jednak w Rosji bardzo wolno, bo we władaniu gospodarstw farmerskich znajduje się mniej niż 10% ziemi. Nadal podstawowe znaczenie mają duże gospodarstwa zespołowe, funkcjonujące obecnie w formie spółek bądź towarzystw akcyjnych. Istnieją też ciągle niewielkie gospodarstwa działkowe (tzw. działki przyzagrodowe należące do członków kołchozów i sowchozów), z których pochodzi ok. 20% produkcji rolnictwa. Poziom technicznego wyposażenia rolnictwa rosyjskiego należy do najniższych w Europie. Liczba traktorów wynosiła 1,2 min sztuk. Na jeden traktor przypadało 175 ha użytków rolnych, w tym 109 ha gruntów ornych, natomiast na każdy z 408 tys. kombajnów przypadało 135 ha zbóż. Liczba użytkowanych maszyn rolniczych systematycznie spada. Obniżyło się także - do 26 kg/ha - zużycie nawozów sztucznych. Jest to jeden z najniższych wskaźników w Europie. W Rosji nawadnia się zaledwie 5 min ha, podczas gdy zabiegów tych wymaga ok. 60 min ha gruntów ornych i 74 min ha (95% ogółu) użytków zielonych. Na erozję narażonych jest blisko 50 min ha użytków rolnych. Ogólny areał użytków rolnych obejmuje ponad 210 min ha, co stanowi 12,5% powierzchni kraju. Większość ziem wykorzystywanych w rolnictwie znajduje się w części europejskiej (ok. 75%), niemniej tylko w dwóch regionach Rosji użytki rolne stanowią wysoki procent powierzchni ogólnej: w Centralno-Czarnoziemnym - 65% i Północnokaukaskim - 44%. W innych regionach ten odsetek jest znacznie niższy i waha się od 32% na Powołżu do 24% na Uralu. Najmniej użytków rolnych występuje na Dalekim Wschodzie i w Syberii Wschodniej, gdzie zajmują zaledwie 1% powierzchni ogólnej. Nieco więcej (ok. 7%) ma ich Syberia Zachodnia, dzięki wielkim inwestycjom przeprowadzonym w latach 1954-1960 na terenie północnego Kazachstanu, południowego Uralu i Kraju Ałtajskiego, które doprowadziły do zagospodarowania dużych obszarów stepowych, z przeznaczeniem pod uprawę zbóż. W ogólnej powierzchni użytków rolnych największy udział mają grunty orne -61,7% (129,8 min ha), a następnie użytki zielone - 36,3% (76,2 min ha). Mały obszar zajmują natomiast uprawy trwałe (m.in. sady, winnice, chmielniki) - 4,4 min ha (2,1%). Wśród użytków zielonych przeważają pastwiska położone w różnych częściach kraju, obejmujące różne pod względem użytkowym tereny: od bardziej wydajnych pastwisk stepowych Zachodniej Syberii, po skrajnie ekstensywne pastwiska tundrowe, wykorzystywane do wypasu reniferów. Produkcja roślinna. Z roślin uprawnych w Rosji największe znaczenie miały zawsze zboża. Pszenicę uprawia się w 4 regionach: w Centralno-Czarnoziemnym, w dorzeczach Donu i Kubania, na środkowym Powołżu i w stepowym pasie Syberii Zachodniej. Zbiory pszenicy w 2001 r. wynosiły 39,4 min t, a w 2002 r. były jeszcze wyższe. Tak wysokich zbiorów nie było nigdy, przez cały okres istnienia Federacji Rosyjskiej w obrębie ZSRR. Jęczmień uprawia się na obszarze całego kraju, najwięcej w Regionie Geografia Rosji 37 Północnokaukaskim. W 2001 r. zebrano 17 min t (1. miejsce i 13% zbiorów światowych). Największy areał żyta znajduje się w Regionie Centralnym, gdzie przeważają słabe gleby bielicowe. Zbiory żyta w 2001 r. wynosiły 5,7 min t (1. miejsce i 25% zbiorów światowych). Powierzchnia uprawy owsa zmniejszyła się, zbiory także, i w 2001 r. wynosiły 6,1 min t (1. miejsce i 23% zbiorów światowych). Kukurydza, gryka, proso i ryż uprawiane są głównie w dorzeczu Kubania. Ziemniaki uprawiane są w całym kraju, głównie w gospodarstwach działkowych i przydomowych ogrodach. W 2001 r. zajmowały one 3,3 min ha, a zbiory wynosiły 33 min t (2. miejsce w świecie po Chinach). Plony ziemniaków są niskie i rzadko przekraczają 100q/ha (w Polsce ok. 190 q/ha). Uprawa buraków cukrowych skupia się w Regionie Centralno-Czarnoziemnym (75%), dalsze 25% zbiorów przypada na Region Północnokaukaski. W 2001 r. zebrano 12,5 min t; plony są niskie i wynoszą 160 q/ha (w Polsce 358q/ha). Wśród roślin oleistych największe znaczenie ma słonecznik uprawiany głównie na nizinnych obszarach między ujściami Donu i Kubania, a także na środkowym Powołżu i w Kraju Ałtajskim. Zbiory nasion słonecznika wynoszą w ostatnich latach 2,5-3 min t. Na uprawę soi przypada niewielka powierzchnia. W uprawie roślin włóknistych podstawowe znaczenie ma nadal len, jednakże powierzchnia jego upraw bardzo zmalała, a zbiory spadły z 54 tys. t w 1995 r. do 33 tys. t w 1999 r. Ograniczono też uprawę konopi. Głównymi rejonami uprawy lnu są górne części dorzecza Wołgi i Dniepru, a konopi - północne Powołże. Zbiory warzyw są dość stabilne i wynoszą ok. 10 min t rocznie. W strukturze produkcji dominuje kapusta (4,7 min t), a dalej pomidory i marchew. Plony warzyw należą do najniższych w Europie. Z owoców podstawowe znaczenie mają jabłka stanowiące 80% wszystkich zbiorów. Produkcja owoców skupiona jest głównie w Regionie Północnokaukaskim. Na północnym Kaukazie uprawia się winorośl, a w okolicy Soczi znajdują się niewielkie plantacje herbaty. Hodowla. Problemem rolnictwa w Rosji jest nie tylko postępujący spadek pogłowia krów, ale także ich bardzo niska mleczność. Pogłowie bydła w 2001 r. wynosiło 27 min. Bardzo duży spadek pogłowia nastąpił także w przypadku trzody chlewnej i owiec; w 2001 r. wynosiło ono odpowiednio 17,6 min i 26 min sztuk. Zmniejszyła się więc także produkcja wełny. Od kilku lat nie ulega zmianom pogłowie koni - 2,4 min, kóz -3 min oraz hodowanych ekstensywnie w strefie tundry reniferów - 2 min sztuk. Leśnictwo. Lasy stanowią jedno z największych bogactw naturalnych Rosji. Zajmują 6,3 min km2, co stanowi 37% ogólnej powierzchni kraju. Większość, bo ponad 80% zasobów leśnych, przypada na rosyjską tajgę. Pod względem gatunkowym przeważają drzewa iglaste, takie jak modrzew syberyjski (ok. 45% powierzchni leśnej tajgi), sosna (18%) i świerk syberyjski (ok. 12%). W dorzeczu Obu i Jeniseju rośnie limba, a w górach Ałtaju -jodła. Z drzew liściastych najpowszechniej na terenie Rosji występuje brzoza (centralna część Rosji europejskiej oraz dorzecze Obu i Jeniseju). Warunki eksploatacji tajgi są trudne i dlatego jeszcze na początku lat 70. ok. 60% drewna pozyskiwano z lasów europejskiej części Rosji (głównie Region Północno--Zachodni i Ural). Po rozpadzie ZSRR produkcja drewna zaczęła spadać. W 1971 r. na obecnym terytorium Rosji pozyskiwano 353 hm3 drewna, w 2000 r. natomiast tylko 38 ZYGMUNT SZOT 158 hm (spadek o prawie 45%). Stanowiło to zaledwie 5% światowej produkcji drewna, podczas gdy udział Rosji w powierzchni leśnej świata przekracza 20%. W pozyskiwanym w Rosji drewnie stosunkowo duży udział (prawie 77% ogólnej produkcji) ma drewno użytkowe wykorzystywane do produkcji tarcicy i opakowań, a także w przemyśle meblarskim, dlatego udział Rosji w światowej produkcji drewna użytkowego jest dość wysoki i wynosi 7%. Głównym sposobem zagospodarowywania pozyskiwanego drewna jest produkcja tarcicy (20 hm3 w 2000 г.), mniejsze natomiast znaczenie ma produkcja celulozy oraz papieru i tektury. Rybołówstwo. Rosja ma bardzo korzystne warunki rozwoju rybołówstwa - położenie w pobliżu bogatych łowisk morskich i dużą ilość wód śródlądowych, z których w czasach przedrewolucyjnych pochodziło ponad 3A ogółu złowionych ryb. Rola łowisk śródlądowych - dotyczy to zwłaszcza Morza Kaspijskiego i rzek położonych w europejskiej części Rosji -jest niewielka (7% połowów), ponieważ uległy one ogromnemu zanieczyszczeniu. Dlatego głównymi łowiskami są wody Pacyfiku (rejon Kuryli, Kamczatki) oraz Morza Barentsa. Od kilku lat wzrasta znaczenie połowów na północnym Atlantyku. W 1999 r. złowiono w Rosji 4141 tys. t ryb, co stanowiło 4,5% połowów światowych. Od 1990 r. nastąpił ich spadek o 45%. Regres dotyczył głównie łowisk na Oceanie Spokojnym, które dostarczają 60% połowów. Na 2. miejscu pod względem ilości złowionych ryb znajdują się łowiska atlantyckie. Transport. Rozległa powierzchnia kraju oraz bardzo nierównomierne rozmieszczenie potencjału demograficznego i gospodarczego sprawiły, że sieć transportowa wykazuje duże zróżnicowanie na obszarze Rosji. W przewozach ładunków dominuje transport kolejowy, na który przypadało w 1997 r. 35% ogółu przewiezionej masy towarowej. 2. miejsce zajmował transport rurociągowy (30%), 3. zaś transport samochodowy (29,5%). W przewozach ładunków transportem kolejowym (ponad 1373 mld tono-km w r. 2000) Federacja Rosyjska zajmuje 2. miejsce w świecie (po USA), a w przewozach pasażerów (ok. 167 mld pasażero-km) czwarte miejsce (po Chinach, Indiach i Japonii). Należy jednakże zauważyć, że w latach 1992-1999 na skutek ciężkiego kryzysu społeczno-ekonomicznego ogólny tonaż przewiezionych towarów zmniejszył się prawie o 61%, a przewozy pasażerów o 56%. Długość linii kolejowych Rosji w 1999 r. wynosiła 86 031 km (2. miejsce w świecie po USA), w tym zelektryfikowanych 40 293 km. Najbardziej obciążoną linią kolejową jest Magistrala Transsyberyjska, w szczególności na odcinku od Omska do Nowosybirska (ponad 100 min tono-km na km długości). Magistrala Transsyberyjska jest najdłuższym na świecie (9300 km) szlakiem kolejowym. Istnieje ponadto 65 tys. km tzw. resortowych linii kolejowych. Są to resortowe linie przemysłowe, wojskowe, handlowe i inne mające własne linie i bocznice, nieprzeznaczone do użytku publicznego. Transport samochodowy. Publiczne drogi samochodowe w Rosji liczyły w 1999 r. 525 tys. km, a przewozy ładunków wyniosły 21 mld tono-km oraz 200 mld pasażero--km. W stosunku do lat poprzednich zaznacza się znaczny spadek. Śródlądowy transport wodny ma niewielki udział w przewozach towarowych (4%). Jeszcze mniejszą rolę w transporcie ładunków spełnia transport morski (2%). Załadunek w 2000 r. wynosił tylko 8,3 min t (w Polsce 31,5 min t), wyładunek 0,8 min t (w Polsce 15,8 min t). Geografia Rosji 39 Transport lotniczy. Ogólnie długość tras wewnętrznych wynosi 900 tys. km; zewnętrznych ponad 200 tys. km. Rosyjskie linie lotnicze przewożą rocznie ok. 30 min osób. Ważną rolę odgrywa lokalny transport lotniczy na obszarach północnych. Trasy obsługiwane są przez niewielkie samoloty kursujące zazwyczaj co kilka dni. Transport specjalny. Najdłuższą sieć rurociągową stanowią gazociągi (150 tys. km), następnie ropociągi (65 tys. km) oraz przewody do transportu produktów naftowych (20 tys. km). W organizacji przestrzennej transportu i gospodarki rosyjskiej szczególna rola przypada węzłowi moskiewskiemu, w Moskwie skupiają się bowiem wszystkie główne szlaki transportu lądowego (12 promieniście rozchodzących się dróg szybkiego ruchu) i powietrznego (4 duże porty lotnicze) o znaczeniu krajowym, a także szlaki o zasięgu międzynarodowym. Moskwa jest też ważnym węzłem śródlądowych dróg wodnych. Z moskiewskiego węzła kolejowego - całkowicie zelektryfikowanego - rozchodzi się 11 szlaków kolejowych dla dalekobieżnych pociągów krajowych i międzynarodowych, połączonych w aglomeracji miejskiej linią obwodową. Z kilkunastu dworców 9 wykorzystuje się na potrzeby ruchu pasażerskiego, a 7 spośród nich to dworce końcowe. Handel zagraniczny. Rozpad ZSRR w 1991 r. i załamanie się scentralizowanego systemu gospodarczego spowodowały gwałtowny spadek obrotów w handlu zagranicznym Rosji o 50%. Dopiero w 1994 r. nastąpił wzrost obrotów do 101 mld USD, a dodatnie saldo wynosiło ponad 24 mld USD. W 2000 r. import znowu nieco zmalał (do 34 mld), ale eksport nadal wzrastał i osiągnął ponad 103 mld USD, a więc dodatnie saldo osiągnęło 69 mld USD. Przedmiotem eksportu są głównie paliwa mineralne, smary, materiały pochodne oraz produkty przetwórstwa przemysłowego (86,5%), inne surowce z wyjątkiem paliw (6%) oraz maszyny i urządzenia. Importuje się głównie produkty przetwórstwa przemysłowego, maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy (75%) oraz towary rolno-spożywcze (17,2%). Eksport kierowany jest głównie do krajów WNP, Niemiec, Chin, Włoch, Wielkiej Brytanii i Holandii. Wzrasta w szybkim tempie eksport do krajów Azji Południowo-Wschodniej. Najwięcej towarów Rosja importuje z Niemiec (blisko 30% całego importu), ze Stanów Zjednoczonych (10--13%), z Chin (10%), Wielkiej Brytanii, Włoch, Austrii i Holandii. Turystyka. Surowy klimat na całym niemal terytorium Rosji i mały dostęp do ciepłych mórz i ograniczają możliwość rozwoju turystyki wypoczynkowej o charakterze międzynarodowym, niemniej jednak Rosja dysponuje olbrzymim potencjałem walorów krajoznawczych (przyrodniczych i kulturowych), a także uzdrowiskowych. Dobrze wykształconą funkcję turystyczną ma Region Centralny, którego najwyższą wartością są walory krajoznawcze. Głównym obszarem turystycznym jest tu przede wszystkim Wyżyna Wałdajska z licznymi jeziorami (m.in. Selinger, Wsierug i Wielje). Okolice Moskwy stanowią region koncentracji ruchu weekendowego. Funkcję międzynarodowego centrum turystyki pełni przede wszystkim Moskwa - od dawna wielki ośrodek kultury ogólnonarodowej z historyczną zabudową Kremla, Placu Czerwonego, z cerkwią Wasyla Błogosławionego, Galerią Tretiakowską i panoramą „Bitwy pod Borodino". Obecnie nowoczesna zabudowa Moskwy dorównuje europejskim metropoliom. Dużą atrakcję turystyczną stanowi szlak tzw. Złotego Pierścienia Rosji, obejmujący stare rosyjskie miasta z zachowanymi zabytkami architektury i sztuki XII--XVII w. Międzynarodowym centrum turystyki jest Petersburg - stanowiący wspa- 40 ZYGMUNT SZOT niały zespół urbanistyczny, będący także jednym z centrów muzealnych Europy. Posiada 40 placówek muzealnych ze słynnym Ermitażem na czele. Dodatkowego uroku dodają miastu „białe noce" i unikatowe zorze polarne. Najlepiej rozwinięte funkcje wypoczynkowe i uzdrowiskowe istnieją w strefie czarnomorskiej i Regionie Północno-kaukaskim. W strefie czarnomorskiej główną miejscowością turystyczną jest Soczi, największe kąpielisko rosyjskie tworzące wraz z innymi miejscowościami na przestrzeni 145 km nadmorską aglomerację wczasowo-uzdrowiskową, o znaczeniu międzynarodowym. Spośród istniejących w Rosji ponad 150 uzdrowisk klimatycznych i balneologicznych koło 50 zlokalizowanych jest w Regionie Północnokaukaskim. Od XIX w. najbardziej znanymi w Rosji uzdrowiskami balneologicznymi są: Mineralnyje Wody, Jessentuki, Kisłowodzk, Żelaznowodzk i in. Dużą atrakcją turystyczną na skalę światową jest podróż najdłuższą linią kolejową na świecie - Magistralą Transsyberyjską z Moskwy do Władywostoku. Coraz bardziej popularny staje się park narodowy na Kamczatce, obejmujący wulkany i dolinę gejzerów. Na terenie Rosji znajduje się 16 obiektów przyrodniczych i kulturowych wpisanych na Światową Listę Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO (dane z 26 VI 2002 г.). Brak infrastruktury turystycznej lub jej niski standard obok znanych zagrożeń wynikających z rozchwiania sytuacji politycznej i społecznej stanowią główne bariery szybszego rozwoju turystyki międzynarodowej. Mimo to lista turystów zagranicznych przybywających do Rosji wzrasta; w 1998 r. przybyło 15,8 min osób, a w 2000 r. -21,2 min osób, co stawia Rosję na 7. miejscu w świecie. Wpływy z turystyki zagranicznej wynoszą tylko 7 mld USD, toteż udział turystyki w tworzeniu dochodu narodowego jest znikomy. W 2002 r. i 2003 r. nastąpił spadek liczby turystów zagranicznych o kilka milionów osób i spadek dochodów do 4,2 mld USD w 2002 r. Wzrosły natomiast wydatki Rosjan na turystykę międzynarodową z 7 mld USD w 1999 r. do ponad 12 mld USD w 2002 r. Geografia Rosji 41 BIBLIOGRAFIA 1. P. Eberhardt, Geografia ludności Rosji, Warszawa 2002. 2. Geografia gospodarcza Rosji, red. Z. Szot, Warszawa 1996. 3. A. Maryański, Przemiany ludnościowe w ZSRR, Warszawa-Kraków 1995. 4. Rosja [w:] Przeglądowy atlas świata, Europa, cz. 2, Kraków 2000. 5. Z. Szot, Przestrzenna organizacja gospodarki narodowej Federacji Rosyjskiej w drugiej połowie lat 90. [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG nr 3, Warszawa-Kraków-Rzeszów 2001. 6. Z. Szot, Osadnictwo w Rosji, Geogr. w Szk., R. 53, nr 4. 7. Z. Szot, Rola transportu kolejowego w kształtowaniu przestrzeni geograficznej Federacji Rosyjskiej [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, Kraków 2000. 8. Z. Szot, Przymusowe migracje wewnętrzne w Rosji, Rocz. Nauk.-Dydak. WSP Kraków, z. 198, Pr. Geogr. 17, 1998. 9. Z. Szot i in., Rosja [w:] Encyklopedia geograficzna świata, t. V: Europa, Kraków 2000. 10. Z. Szot, Walory turystyczne Rosji [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna, w druku. HISTORIA ROSJI RUŚ KIJOWSKA Rosjanie są potomkami Słowian wschodnich, zajmujących początkowo tereny położone nad środkowym biegiem Dniepru. W VII w. na tych terenach zaszły znaczne przemiany gospodarcze, które polegały na przejściu od rolnictwa wypaleniskowego do ornego, czego konsekwencją był m.in. rozpad wspólnoty rodowej, powstanie indywidualnej własności ziemi i związany z tym proces rozwarstwienia społecznego, co warunkowało wytworzenie się na tym obszarze w późniejszym okresie organizacji typu państwowego. Jednocześnie ludność wschodniosłowiańska rozprzestrzeniała się z obszarów położonych nad środkowym Dnieprem w kierunku stepów czarnomorskich oraz na północ, aż do Zatoki Fińskiej. W rezultacie tej ekspansji liczne plemiona wschodniosłowiańskie zasiedliły całe dorzecze Dniepru, Dniestru, górnego Niemna i Dźwiny, a także innych rzek aż po Zatokę Fińską i jezioro Ładoga, a na wschodzie po dorzecze górnej Wołgi. Zamieszkując tak rozległe tereny, plemiona te musiały różnić się między sobą zarówno pod względem języka, struktury społecznej, jak i poziomu gospodarczego. Można przypuszczać, że późniejszy podział na Rosjan, Ukraińców i Białorusinów został zapoczątkowany w tej wczesnej fazie rozwoju. Na początku IX w. wśród plemion wschodniosłowiańskich występowały już pewne ośrodki typu państwowego. W połowie IX w. na ziemiach ruskich istniały właściwie dwa takie ważne ośrodki polityczne - jeden wokół Kijowa, drugi wokół Nowogrodu Wielkiego. Mniej więcej w tym samym czasie na tych terenach zaczęły się pojawiać drużyny wareskie („Wikingowie szwedzcy"), które w poszukiwaniu łupów lub z chęci nawiązania kontaktów handlowych najpierw dotarły w okolice Nowogrodu Wielkiego, a stamtąd szlakami wodnymi do Dniepru. Ostatecznym celem ich wędrówek był Konstantynopol - największy i najbogatszy wówczas ośrodek miejski w Europie. Ale niejako „po drodze" Waregowie przejęli władzę w Nowogrodzie w 862 г., zakładając tam dynastię, nazwaną od Ruryka, jednego z ich wodzów, Rurykowiczami, która rządziła na Rusi niemal do końca XVI w. Tę właśnie datę (862) można uznać za początek państwa staroruskiego. Niektórzy historycy wywodzą nazwę „Ruś" od Waregów, chociaż inni twierdzą że pochodzi ona od starosłowiańskiego terminu geograficznego. Jeśli imię założyciela dynastii znane jest tylko z latopisu i część historyków uważa Ruryka za postać legendarną to kolejni władcy byli już niewątpliwie postaciami historycznymi. Według Powieści minionych lat Ruryk zmarł w 879 г., а jego następcą został Oleg (879-912), który dokonał połączenia księstwa nowogrodzkiego z Kijowem, a przy pomocy wojowników wareskich narzucił swoje zwierzchnictwo innym plemionom wschodniosłowiańskim. Po Olegu tron przeszedł na syna Ruryka, Igora (912— -945), po którym, ze względu na małoletniość jego syna Swiatosława, regencję prze- 44 MIECZYSŁAW SMOLEŃ jęła wdowa po nim, księżna Olga. Była ona pierwszą władczynią Rusi, która podczas pobytu w Konstantynopolu w 957 r. przyjęła chrzest, co oczywiście nie oznaczało jeszcze chrystianizacji całej Rusi. Po dojściu do pełnoletności Swiatosław przejął władzę. Okres jego panowania (964-972) upłynął pod znakiem nieustannych wojen z sąsiadami. Rozbił państwo Chazarów nad Donem, ujarzmił Wiatyczów nad Oką i wyprawił się na Bułgarów naddunajskich, przyłączając część ich terytorium do swego państwa. Jednak druga próba opanowania Bułgarii zakończyła się konfliktem z Bizancjum, a w rezultacie jego klęską i śmiercią z rąk Pieczyngów, działających w porozumieniu z Konstantynopolem. Jeszcze przed wyruszeniem na Bułgarię Swiatosław powierzył swoim synom władzę w najważniejszych centrach państwa: Jaropełka osadził w Kijowie, Władimira w Nowogrodzie, a Olega na ziemi Drewlan. Podział ten doprowadził do kilkuletnich walk między braćmi, z których zwycięsko wyszedł, wspomagany przez sprowadzonych w tym celu ze Skandynawii Waregów, Władimir (978-1015). Za panowania Władimira zwanego Wielkim lub Świętym i jego następcy Jarosława Mądrego Ruś Kijowska przeżywała okres swojej największej świetności. Po objęciu tronu kijowskiego Władimir przyłączył do Rusi Grody Czerwieńskie i Przemyśl, uderzył na plemiona Wiatyczów, zmuszając je do płacenia daniny, a następnie podbił ziemie Jaćwingów i Radymiczów oraz w 985 r. Bułgarów nadwołżań-skich. Jednak najbardziej doniosłym wydarzeniem było przyjęcie chrztu przez Władimira i jego drużynę w 988 r. W związku z ustalonymi wcześniej związkami państwa staroruskiego z Bizancjum Ruś Kijowska, w odróżnieniu np. od Polski, przyjęła chrześcijaństwo w obrządku wschodnim, przez co znalazła się w kręgu kultury bizantyńskiej, która w X w. przeżywała swój rozkwit. Przyjęcie przez Ruś chrześcijaństwa w obrządku greckim na zawsze oderwało ją od łacińskiej Europy, zwłaszcza po wielkiej schizmie z 1054 r. Utworzona została metropolia kijowska, uzależniona od patriarchy konstantynopolitańskiego. Za Jarosława Mądrego powstało w Kijowie wiele wspaniałych budowli sakralnych, m.in. sobór św. Zofii czy też pierwszy klasztor zwany Ławrą Pieczerską, który przez kilka wieków był ważnym ośrodkiem życia religijnego i kulturalnego na Rusi. Niemałą rolę w chrystianizacji Rusi odegrali - obok Greków - duchowni bułgarscy, którzy przynieśli literaturę słowiańską i początki piśmiennictwa słowiańskiego (cyrylica). Po śmierci Władimira nastąpił czteroletni okres szczególnie okrutnych walk bratobójczych, co spowodowało nawet interwencję w Kijowie w 1018 r. władcy polskiego Bolesława Chrobrego w interesie jego zięcia, jednego z synów Władimira - Swiato-połka. W drodze powrotnej Chrobry zagarnął Grody Czerwieńskie, przyłączając je ponownie do Polski. Ostatecznie jednak z walk wewnętrznych o tron kijowski zwycięsko wyszedł Jarosław (1019-1054). Na okres panowania tego władcy przypadł największy rozwój Rusi Kijowskiej, stąd jego przydomek „Mądry". W 1031 r. Jarosław Mądry, wykorzystując trudną sytuację, w jakiej znalazł się Mieszko II w związku z uwikłaniem się w walkę z cesarstwem niemieckim, ponownie zajął Grody Czerwieńskie. Pomimo to stosunki polsko-ruskie wkrótce znowu uległy poprawie, czego dowodem były małżeństwa zawierane pomiędzy Piastami a Rurykowiczami, a przede wszystkim pomoc, jakiej Jarosław udzielił Kazimierzowi Odnowicielowi w jego walce o ponowne scalenie państwa polskiego. Rozwój gospodarczy ziem ruskich następował powoli i stopniowo już za władców poprzedzających panowanie Władimira Wielkiego i Jarosława Mądrego. Książęta ci nawiązali bliskie stosunki handlowe z Bizancjum (np. w latach 913 i 944) i innymi Historia Rosji 45 państwami ościennymi oraz terenami nieznajdującymi się pod ich władzą. Wtedy też na ziemiach ruskich zaczął się kształtować ustrój wczesnofeudalny z charakterystycznym podziałem na dwa stany: feudałów (bojarów) i chłopów. Pochodzenie bojarów było dwojakie: jedna ich część wywodziła się od dawnych wielmożów plemiennych, druga od członków drużyny książęcej, obdarzonych książęcymi nadaniami ziemskimi. Oprócz obowiązku udziału w wyprawach wojennych przy boku księcia, pełnili oni również funkcje sądowe i zajmowali się ściąganiem danin. Najbardziej zaufani z nich wchodzili w skład rady przybocznej, przy pomocy której książę sprawował władzę. Głównym źródłem dochodów władcy kijowskiego były daniny składane przez ludność i kary sądowe. Ważnym źródłem dochodów były też łupy wojenne i daniny ściągane z podbitych plemion. Ludność chłopska dzieliła się na dwie podstawowe kategorie: wolnych i niewol-nych. Wolni chłopi nazywani byli smerdami. Ta kategoria chłopów, posiadających własne samodzielne gospodarstwa, była w zaniku już w XI w. W tym czasie proces uzależnienia smerdów od wielkiej własności był już daleko posunięty. Płacili oni panom rentę w formie renty odrobkowej i naturalnej. Smerdowie popadali często w zależność feudalną z powodu długów, wskutek czego stawali się chłopami poddanymi. Niewolni nosili nazwę chołopów. Początkowo rekrutowali się głównie z jeńców wojennych, których osadzano na roli. Później tę kategorię ludności wiejskiej w coraz większym stopniu zaczęli zasilać ci chłopi, którzy sprzedali się panu za pieniądze. Podstawą gospodarki Rusi była uprawa roli, hodowla, rybołówstwo i bartnictwo. Oprócz rolnictwa duże znaczenie miało rzemiosło, które koncentrowało się w miastach. W X w. na Rusi Kijowskiej było ponad 20 znaczniejszych miast, a w następnym stuleciu ich liczba wzrosła ponad dwukrotnie. Największymi miastami były Kijów i Nowogród Wielki, ale oprócz nich do znaczniejszych należały również: Czernihów, Połock, Rostów, Smoleńsk i Suzdal. Z rozwojem miast wiązał się rozwój handlu, a miarą rozwoju wymiany handlowej może być fakt pojawienia się pod koniec X w. -obok monety bizantyńskiej i arabskiej - monety ruskiej. ROZBICIE DZIELNICOWE Zarówno Władimir, jak i Jarosław musieli się liczyć z tendencjami odśrodkowymi, grożącymi jedności państwa. Obaj wszakże zdołali po ciężkich walkach objąć władzę, odsunąć pretendentów do tronu i umocnić jedynowładztwo. Po śmierci Jarosława Mądrego doszło jednak do podziału państwa między jego synów, z zachowaniem zwierzchniej władzy w ręku najstarszego z nich - seniora. Jednak tendencje odśrodkowe nasilały się nadal, a ich rezultatem było zlikwidowanie w 1097 r. zasady senioratu. Zapoczątkowane w XI w. rozdrobnienie feudalne spotęgowało się po upadku autorytetu kijowskiej władzy wielkoksiążęcej w 1132 r. Już w końcu XII w. na terenie dawnej Rusi Kijowskiej istniało wiele niezależnych księstw i terytoriów. Do nich należały пр.: księstwo kijowskie, czernihowskie, halicko-wołyńskie, smoleńskie, rostowsko--suzdalskie i inne. Tendencje odśrodkowe reprezentowały obok księstw także miasta, z których np. Nowogród i Psków przekształciły się w niezależne feudalne republiki miejskie. Już w XII w. wystąpiły wśród niektórych książąt tendencje do narzucenia 46 MIECZYSŁAW SMOLEŃ swej władzy innym. Ośrodek podobnych tendencji zjednoczeniowych przesunął się z Kijowa, który stracił swe gospodarcze i polityczne znaczenie, ku północy. Zanim jednak do tego doszło, jeszcze w Kijowie, w okresie panowania Władimira Monoma-cha (1113-1125), nastąpiło na pewien czas wzmocnienie roli tej dzielnicy. Postać tego księcia jest jednym z symboli rosyjskiej państwowości (istnieje pojęcie „czapka Mo-nomacha", symbolizujące koronę carską). Także po śmierci Monomacha jego syn Mstisław rządził tam żelazną ręką (1125-1132), ale był to już ostatni okres jedności Rusi - po jego śmierci w 1132 r. nasiliły się walki wewnętrzne, a rozdrobnienie ziem ruskich osiągnęło szczyt. Państwo staroruskie rozpadło się na trzy główne dzielnice oraz na wiele drobnych księstw, wśród których znalazło się także księstwo kijowskie, które zeszło do roli mało znaczącej prowincji. Natomiast głównymi dzielnicami stały się: na południowym zachodzie księstwo halicko-włodzimierskie, ziemia nowogrodzka i księstwo włodzimiersko-suzdalskie, obejmujące północno-wschodnie obszary Rusi. Z wielu względów najważniejsza rola przypadła temu ostatniemu księstwu, gdzie pierwotnie, tj. po śmierci Jarosława Mądrego, władzę sprawował jego syn Wsiewołod (1054-1093), a po nim synowie Monomacha - wspomniany już Mstisław (1093-1125; później, jak wyżej powiedziano, rządził w Kijowie) i Jurij Dołgoruki (1125-1157), któremu przypisuje się założenie Moskwy (1147). W 1149 r. Dołgoruki zdobył Kijów, gdzie już po jego śmierci władzę przejął jego syn Andriej Bogolubski (1157-1174), który w 1169 r. wydał Kijów na łup swoim wojskom, niszcząc miasto doszczętnie, w rezultacie czego sprowadził je do roli jednego z wielu podrzędnych ośrodków dzielnicowych. Przyjąwszy tytuł wielkiego księcia, nie osiadł w Kijowie, lecz założył nową siedzibę we Włodzimierzu nad Klaźmą. Po jego śmierci, w związku z walkami wewnętrznymi, które przez dwa lata trapiły północno-wschodnie rejony Rusi, w 1176 r. władzę w księstwie włodzimierskim objął Wsiewołod Wielkie Gniazdo, panujący do 1212 r. Był on jednym z bardziej znaczących książąt ruskich okresu rozbicia dzielnicowego. Jego zasługą było umocnienie księstwa pod względem politycznym i ekonomicznym oraz ekspansja osadnictwa ruskiego dalej na wschód, w kierunku tzw. „Zalesia". Po jego śmierci doszło do sześcioletniej wojny o władzę, w rezultacie której tron włodzimierski objął Jurij II (1218-1238), który zginął w walce z Mongołami. Ważnym ośrodkiem w tym czasie było księstwo nowogrodzkie, głównie z uwagi na fakt, że krzyżowało się w nim wiele dróg handlowych wiodących od Bałtyku do Morza Czarnego, a także szlaki prowadzące na wschód wzdłuż rzeki Wołgi. Przybywali tu kupcy z krajów niemieckich (Hanza), a także ze Skandynawii. W związku z tym w Nowogrodzie Wielkim w XII w. powstał specyficzny ustrój, nieznany na pozostałych obszarach Rusi - republika bojarsko-kupiecka - której najwyższym organem był wiec wybierający księcia, wojewodę i biskupa. Jednak podstawowym problemem księstwa była kwestia permanentnego braku żywności, stąd głównym jej dostawcą było z natury rzeczy księstwo włodzimierskie, co w jakimś stopniu uzależniało jedno państwo od drugiego. Władza książąt włodzimierskich w stosunku do Nowogrodu była ograniczona i sprowadzała się tylko do funkcji zwierzchnictwa wojskowego. W pierwszej połowie XII w. Nowogród uzależnił od siebie Psków, drugie ważne centrum han-dlowo-rzemieślnicze północno-zachodniej Rusi. Innym obszarem, być może mniej ważnym z punktu widzenia całości ziem ruskich, była Ruś Halicko-Włodzimierska, teren, który ze względu na swoje „peryferyjne" położenie w sąsiedztwie Polski i Węgier narażony był na ingerencję tych państw w swoje sprawy wewnętrzne. Z tej głównie przyczyny Ruś Halicko-Włodzimierska nie mogła Historia Rosji 47 więc aspirować do wiodącej roli w ówczesnym układzie terytorialnym (i politycznym) ziem ruskich. Na początku XIII w. w księstwie nastąpił okres walk wewnętrznych, co starali się wykorzystać Węgrzy i Polacy. Wkrótce jednak nastąpił najazd Mongołów, a lokalny władca Daniel zmuszony został uznać ich zwierzchnictwo, aczkolwiek na tronie książęcym utrzymał się do 1264 r. Rozdrobnienie feudalne ziem ruskich doprowadziło nie tylko do powstania licznych księstw dzielnicowych, ale także powstania mających trwalsze znaczenie terytoriów o odmiennych strukturach gospodarczo-politycznych. Były to: upadająca Ruś Kijowska (późniejsza Ukraina), nowa, prężna Ruś „Zaleska" („Wielkorus" - kolebka późniejszej Rosji), południowo-zachodnia Ruś Czerwona (halicko-włodzimierska) i północno-zachodnie terytorium Wielkiego Nowogrodu, a także obszary zachodnie sąsiadujące z Litwą, które zaczęto nazywać Białą Rusią. ZIEMIE RUSKIE POD PANOWANIEM MONGOŁÓW W pierwszej połowie XIII w. Ruś doznała straszliwej klęski wskutek najazdu Mongołów albo -jak ich nazywano na Rusi - Tatarów. W 1223 r. książęta ruscy pokonani zostali przez „Tatarów" w bitwie nad rzeką Kałką, lecz wtedy jeszcze najeźdźcy nie rozciągnęli swojego zwierzchnictwa nad krajem. Dopiero po śmierci twórcy imperium mongolskiego Czyngis-chana w 1227 г., i po podziale jego imperium podjęty został program planowej ekspansji na Ruś przez Chanat Kipczacki, czyli Złotą Ordę, mającą swą stolicę w Saraju (Seraju) nad Wołgą, na czele której stał wówczas Batu-chan. W 1236 r. Tatarzy rozbili państwo Bułgarów nadwołżańskich, a w następnym roku zaatakowali ziemię suzdalską i riazańską. W 1240 r. zdobyli i zniszczyli Kijów, a potem Ruś Halicką (w następnym roku najechali Węgry i Polskę, zadając w 1241 r. w bitwie pod Legnicą klęskę rycerstwu śląskiemu). Efektem wypraw tatarskich na Ruś, podjętych w latach 1236-1242, było podbicie przez Złotą Ordę prawie całego kraju (z wyjątkiem terytorium nowogrodzkiego) i narzucenie zwierzchnictwa książętom ruskim. Podbój Rusi przez Mongołów pociągnął za sobą fatalne skutki pod wieloma względami. Przede wszystkim krainy ruskie znajdujące się na szlaku najazdów tatarskich zostały zrujnowane gospodarczo. Zahamowane zostały też procesy zjednoczeniowe, które zaczęły się w okresie wcześniejszym. Tatarzy narzucili ludności ruskiej olbrzymie daniny i powinności, które egzekwowali przez swoich „baskaków", choć do spraw wewnętrznych raczej się nie mieszali. Jednemu z książąt ruskich, zwykle temu, który był najsilniejszy (i z tego tytułu mógł pełnić funkcję pośrednika między pozostałymi władcami ruskimi a chanem), nadawali jarłyk, czyniąc go odpowiedzialnym za wywiązywanie się wszystkich książąt ze swych świadczeń. Jednym z pierwszych, który go otrzymał (w 1252 г.), był książę włodzimierski Aleksandr Newski. Odtąd jarłyk związany był z tytułem i godnością wielkiego księcia włodzimierskiego, co dawało mu przewagę w kraju wobec innych książąt dzielnicowych. Książęta włodzimierscy zaczęli się tytułować „wielkimi książętami włodzimierskimi i całej Rusi". Później, prowadząc politykę osłabiania Rusi przez podsycanie waśni wewnętrznych, Mongołowie nadawali jarłyk dowolnie różnym książętom. Wywoływało to zaciekłe spory i rywalizacje między książętami ubiegającymi się o jarłyk, a wraz nim o księstwo włodzimierskie. 48 MIECZYSŁAW SMOLEŃ Jak już powiedziano, jednym z najsilniejszych książąt ruskich w tym czasie był Aleksandr Newski, który jeszcze jako książę nowogrodzki (1236-1252) stanął w obliczu niebezpieczeństwa najazdu Szwedów, Duńczyków i Niemców (Zakon Kawalerów Mieczowych) na nadbałtyckie tereny Rusi. Newskiemu udało się odeprzeć najeźdźców (przydomek „Newski" otrzymał Aleksandr po bitwie nad rzeką Newą w 1240 г., kiedy to pokonał Szwedów, którzy starali się opanować ziemię nowogrodzką). Następnie Newski, już jako książę włodzimierski, gdzie panował do śmierci, tj. do 1263 г., uzależnił od siebie Perejesław, Twer i Nowogród. W trakcie walk ze Szwecją i Krzyżakami na Rusi pojawiły się dwa nowe księstwa: twerskie i moskiewskie. To drugie wyodrębniło się w 1276 г., kiedy Newski nadał je swojemu synowi Danielowi (1276-1303), a po jego śmierci rządził w nim syn Daniela Jurij (1303-1325). Za ich panowania tereny księstwa moskiewskiego powiększyły się o Kołomnę, Perejesław i Możajsk. Wkrótce między Twerem a Moskwą rozpoczęła się rywalizacja o jarłyk i tytuł wielkoksiążęcy, który nadal wiązał się z księstwem włodzimierskim. W końcu, mimo początkowej przewagi Tweru, zwycięsko z tej walki wyszła Moskwa, głównie dzięki sprytowi i bezwzględności tamtejszego księcia Iwana Kality (1325-1340), który w 1328 r. otrzymał od chana tatarskiego jarłyk na wielkie księstwo, co praktycznie oznaczało również objęcie księstwa włodzimierskiego. Od tej pory rozpoczął się okres jednoczenia ziem ruskich przez wielkich książąt moskiewskich. Ośrodkiem jednoczenia stała się Moskwa, do której Iwan Kalita przeniósł z Włodzimierza stolicę metropolii ruskiej Cerkwi prawosławnej, która pierwotnie znajdowała się w Kijowie, a potem, po jego upadku, we Włodzimierzu. Decydujące znaczenie dla dalszego rozwoju państwa miało wyzwolenie go spod władzy tatarskiej, chociaż był to proces długotrwały. Najpierw w 1380 r. wnuk Iwana Kality, Dmitrij Donskoj (Doński), zadał dotkliwą klęskę Tatarom w bitwie na Kuliko-wym Polu, co zapoczątkowało rozkład Złotej Ordy. Dalsze procesy zjednoczeniowe doprowadziły do narzucenia przez wielkich książąt moskiewskich w ciągu XIV i XV w. swego zwierzchnictwa innym wielkim księstwom. Wasilij I (1389-1425) przyłączył do Moskwy księstwo niżno-nowogrodzkie, a Iwan III Srogi (1462-1505) w 1474 r. księstwo rostowskie; rozciągnął on też władzę nad Nowogrodem (1478), a w 1485 r. opanował księstwo twerskie. W 1480 r. Iwan III pobił także Tatarów i ostatecznie uniezależnił swe państwo od Złotej Ordy. Jednocześnie, w związku z postępującym procesem „zbierania ziem ruskich" wokół Moskwy, następowało stopniowe „odpadanie" od Rusi niektórych obszarów zawojowanych kiedyś przez Mongołów. I tak, w 1437 r. nad środkową Wołgą wyodrębnił się Chanat Kazański, potem Chanat Astrachański (1464), a w 1475 r. Chanat Krymski. Po zrzuceniu jarzma mongolskiego proces jednoczenia ziem ruskich został zakończony dopiero w czasach panowania Wasilija III (1505--1533), kiedy do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego przyłączono Psków i Riazań. Poza granicami pozostały tylko zachodnie ziemie ruskie, które w XIV w. popadły w zależność od Litwy i Polski (księstwo halicko-włodzimierskie). Historia Rosji 49 PAŃSTWO MOSKIEWSKIE W XVI W. Po zrzuceniu jarzma tatarskiego nastąpił okres umacniania się jednoczonego, a następnie zjednoczonego państwa moskiewskiego. Były to czasy panowania ostatnich Rurykowiczów: Wasilija III, Iwana IV Groźnego (1533-1584) i Fiodora I (1584--1598). Pod koniec XV w. Moskwa prowadziła dwie zwycięskie wojny z Litwą (1492-1494 i 1500-1503) o księstwa wierchowskie i czernichowskie. Kolejne dwie wojny z Litwą stoczył Wasilij III i w rezultacie pierwszej, w 1510 г., zajął ziemię pskowską, a w trakcie drugiej, w 1514 г., Smoleńsk. Wreszcie w latach 1517-1521 do księstwa moskiewskiego została przyłączona cała ziemia riazańska, co oznaczało zakończenie procesu jednoczenia Rusi. Jak mówią niektórzy historycy - „od tego momentu rozpoczynają się dzieje państwa rosyjskiego". W przeciwieństwie do państw Europy zachodniej, w której po okresie rozdrobnienia feudalnego kształtowały się państwa narodowościowo jednolite, w Europie środkowej i wschodniej powstawały państwa wielonarodowe, w których poszczególne narodowości zachowywały swoją odrębność narodową, jak np. w Polsce, na Litwie i Węgrzech. Dotyczyło to również Moskwy (właściwie Rosji, gdzie rządy objęli Wiel-korusini, jak z czasem zaczęto nazywać mieszkańców terenów księstwa w odróżnieniu od „Małorusinów" - „Małorosji", tj. mieszkańców byłej Rusi Kijowskiej - później Ukrainy!), gdyż w jej granicach znalazły się również inne narodowości, nie zawsze tożsame z Rosjanami pod względem etnicznym i kulturalnym (może lepiej - kulturowym - a więc także m.in. pod względem rasowym, historycznym, religijnym i językowym). Nie chodzi tu tylko o byłych najeźdźców - Tatarów - ale o ekspansję Rosji na dalekie, niesłowiańskie ziemie wschodnie, która właściwie rozpoczęła się już w XVI w. Właśnie w końcu XVI w. panowanie rosyjskie sięgało już za Ural, a w XVII w. doszło do Morza Ochockiego. Tymczasem wielkie obszary ziem zamieszkanych przez dawnych Słowian wschodnich (prawosławnych Rusinów), położone na zachód od zjednoczonego państwa moskiewskiego, znajdowały się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski. To zrodziło określone problemy i od czasów panowania Iwana W Groźnego na wiele lat wytyczyło kierunek rosyjskiej „polityki zagranicznej", która tak tragicznie odbiła się później na losie Polski. Drugim charakterystycznym rysem było to, że jeszcze długo po zjednoczeniu w Rosji zaznaczały się silne tendencje odśrodkowe, reprezentowane przez arystokrację (bojarów). Wynikało to z faktu, że zjednoczone państwo moskiewskie powstało przez wchłonięcie księstw o znamionach monarchii wczesnofeudalnych, w których nie do końca ukształtowany został ustrój stanowy. Zatem dążenia rosnącej w siłę władzy centralnej szły w kierunku osłabienia znaczenia bojarów. Najważniejszy etap tych wewnętrznych rozgrywek przypadł na panowanie urodzonego w 1530 r. Iwana IV Groźnego, syna Wasilija III i Litwinki Heleny Glińskiej. Po śmierci ojca w 1533 г., za czasów regencji matki, Iwan, jako trzyletni następca tronu moskiewskiego, dorastał w atmosferze intryg i walk o wpływy najznamienitszych wówczas rodów bojarskich w Rosji - Bielskich i Szujskich, którzy opowiadali się, wbrew intencjom Glińskiej, za braćmi Wasilija, Andriejem i Jurijem, jako tymi, którzy (jeden z nich) powinni objąć tron moskiewski. Tragiczna śmierć matki - prawdopodobnie otrutej - w 1538 r. oraz ciągłe walki klik bojarskich o władzę, w trakcie których mordowano się wzajemnie, osadzano w więzieniach i klasztorach, zsyłano w dalekie rejony Rosji (z walk tych 50 MIECZYSŁAW SMOLEŃ zwycięsko wyszli Szujscy), w drastyczny sposób wpłynęły na kształtowanie się psychiki młodego władcy Iwana. W 1547 r. Iwan koronował się na cara, jednak pierwszy rok jego samodzielnych rządów nie należał do pomyślnych, gdyż w Moskwie wybuchło kilka wielkich pożarów oraz bunt ludności przeciwko władzy bojarów. Po opanowaniu sytuacji Iwan przystąpił do przeprowadzenia niezbędnych reform w państwie, w czym wspomagała go tzw. Wybrana Rada, złożona z jego najbliższych doradców, wśród których największymi wpływami cieszyli się książę Andriej Kurbski, dworianin (szlachcic) Aleksiej Adaszew i pop Silwiester. Należy dodać, że młody car w celu umocnienia swej władzy i rozbicia potęgi bojarów oparł się głównie na drobniejszej, przez siebie tworzonej i od siebie uzależnionej szlachcie (dworianstwie) oraz na siłach społecznych miast i Cerkwi. W tych też okolicznościach w 1549 r. pojawiła się nowa instytucja - Sobór Ziemski, który przez blisko sto lat, do połowy XVII w., miał odgrywać znaczną rolę, przede wszystkim w obszarze stanowienia prawa. Jednym z jego pierwszych aktów prawnych był uchwalony w 1550 r. „Sudiebnik", który stanowił uporządkowany zbiór praw, także w odniesieniu do ludności chłopskiej, oraz przyczynił się do zreformowania sądownictwa. W 1551 r. specjalny sobór przeprowadził reformę Cerkwi i uchwalił „Sto-gław" (sto rozdziałów), który zunifikował obrzędy cerkiewne, wprowadził jednolity panteon świętych i uregulował kwestię posiadłości duchownych. Pewne reformy przeprowadzono również w dziedzinie centralnej administracji państwowej, unowocześniając system istniejących już od XV w. urzędów resortowych - prikazów. Bardzo ważna była również reforma wojskowa. Utworzono regularne oddziały tzw. „strzelców" uzbrojonych w broń palną oraz określono obowiązki wojskowe szlachty proporcjonalnie do ilości posiadanej ziemi. Zreformowano też system pobierania podatków państwowych, starając sieje ujednolicić i uzależnić od wielkości nadziału ziemi. Iwan IV był w zasadzie monarchą absolutnym, jednakże bojarzy mieli jeszcze znaczny wpływ na życie polityczne, zajmowali bowiem wysokie stanowiska na dworze i w administracji państwowej. Nie mieli oni ściśle określonych dążności konstytucyjnych, ale uważali za niezbędne, aby car zasięgał ich rady i rządził poprzez nich. Aspiracje bojarów z biegiem czasu wzrastały dlatego niezbyt chętnym okiem patrzyli oni na centralistyczne dążenia władcy. Zresztą taka sytuacja wytworzyła się już w XV w., zwłaszcza w okresie panowania Iwana III, kiedy bojarzy ostro występowali przeciwko wprowadzaniu nowych, bizantyńskich zwyczajów na dworze moskiewskim. Ich wpływ zwiększył się za Wasilija III, a w szczególności, o czym wspomniano wyżej, podczas małoletniości Iwana IV. Wskutek tego, już po utrwaleniu się jego władzy, zaczął narastać antagonizm między wzrastającymi ambicjami cara a dążeniami bojarów (równocześnie narastał konflikt między nim a Wybraną Radą). W tej sytuacji Iwan zdecydował się podjąć walkę na śmierć i życie z bojarami, która znana jest pod nazwą „opricz-niny" (1564-1572). Opriczniną w przeciwieństwie do „ziemszczyny", określono część terytorium państwa, i to najbardziej urodzajną z której przymusowo wysiedlono bojarów, by osiedlić ich w innych okręgach (tzw. ziemszczynach), a ich ziemie rozdać dworianom, tj. szlachcie, albo -jak ich w czasach Iwana zaczęto nazywać - „dzieciom bojarskim" w „pomiestije" („pomiestija", w odróżnieniu od bojarskich „wotczyn", były to ziemie nadawane przez książąt, a później carów, w „wieczyste użytkowanie" za zasługi i służbę państwową które mogły być, według uznania nadającego, odebrane, natomiast „wotczyny" - „ojcowizny", stanowiły dobra rodowe z prawem spadkobrania i sprzedaży, a więc - można rzec - stanowiły pełną własność). Opriczniną polegała na Historia Rosji 51 bezwzględnej, wręcz „terrorystycznej" walce z bojarami, których „opricznicy" (w historiografii uważa się, że byli oni pierwowzorem późniejszej policji politycznej, rosyjskiej, a zwłaszcza sowieckiej) pod byle pretekstem mordowali, konfiskując ich majątki, jako rzeczywistych i domniemanych wrogów cara. Wielu z ówczesnej elity bojarskiej, celem ratowania życia, musiało szukać schronienia za granicą, jak np. jeden z byłych najbliższych współpracowników Iwana, książę Andriej Kurbski, który schronił się na Litwie. Opricznina niewątpliwie podważyła siłę ekonomiczną, i co za tym idzie, także polityczną rosyjskiego bojarstwa, ale przecież nie do końca je zniszczyła, co uwidoczniło się choćby w okresie panowania Fiodora, a przede wszystkim w czasach tzw. „Wielkiej Smuty". W dziedzinie stosunków zewnętrznych panowanie Iwana IV Groźnego odznaczało się dalszym poszerzaniem stanu posiadania państwa moskiewskiego. W 1552 r. zdobyty został Chanat Kazański, a w 1556 r. Chanat Astrachański. W 1581 r. rozpoczęto penetrację zachodniej Syberii, wyprawiając się na tamtejszy chanat, który został ostatecznie opanowany i włączony do Rosji kilkanaście lat po śmierci Iwana - w 1598 r. 'Nie zdecydował się natomiast Iwan uderzyć na Chanat Krymski, który stanowił duże zagrożenie dla Rosji. Osobną sprawą była kwestia Inflant, które Iwan zdecydował się podbić, aby uzyskać szerszy dostęp do wybrzeży Bałtyku. Nie było to jednak proste, gdyż obszar ten, będący siedzibą Zakonu Inflanckiego (powstałego po połączeniu się Zakonu Krzyżackiego z Zakonem Kawalerów Mieczowych), znajdował się w polu zainteresowania Polski, Litwy, Szwecji, a nawet Danii. W 1558 r. rozpoczęła się wojna o Inflanty, która trwała 25 lat. Pierwsze lata wojny były pomyślne dla cara moskiewskiego. Wojska rosyjskie zajęły Narwę i Dorpat oraz dotarły w okolice Rygi i Rewia (dzisiejszy Tallin). Przestraszony postępami Rosjan, jak również działaniami Danii i Szwecji, z których pierwsza zajęła wyspę Ozylię, a druga opanowała część Estonii, wielki mistrz Zakonu Inflanckiego, Kettler, zawarł dwa układy z Polską (w 1559 i 1561 г.), która pierwotnie, w zamian za protektorat, zobowiązała się do udzielenia pomocy wojskowej Zakonowi, a następnie, już po jego sekularyzacji, przejęła (wraz z Litwą) w posiadanie jego terytorium z wyjątkiem Kurlandii, która stała się dziedzicznym lennem wielkiego mistrza. Wskutek tego wojna o Inflanty stała się wojną polsko-rosyjską. Iwanowi IV udało się jeszcze zająć Połock w 1563 г., jednakże od tego momentu szala zwycięstw zaczęła się przechylać na stronę Polaków (klęski Rosjan nad rzeką Ułą i pod Orszą w 1564 г.). Gdy w 1569 r. zawarto w Lublinie unię polsko-litewską, w rezultacie której powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, Iwan IV Groźny stanął w obliczu niezwykle silnego rywala, któremu na dłuższą metę nie był w stanie się przeciwstawić, zwłaszcza że wewnątrz państwa toczyła się swoista „wojna domowa" z bojarami (opricznina), a w 1571 r. chan krymski Dewlet Girej I napadł na Moskwę i spalił ją, co car uznał za rezultat intryg opozycji bojarskiej. Pewnym wytchnieniem dla Iwana była sytuacja, jaka powstała w Polsce po śmierci króla Zygmunta Augusta w 1572 r. (na sejmie elekcyjnym zgłoszono nawet kandydatu-t^ Iwana lub jego syna Fiodora na tron Polski) i w czasie krótkiego panowania Henryka Walezego. Mimo to w wojnie o Inflanty nie udało mu się zyskać zdecydowanej przewagi. W 1576 r. Stefan Batory objął tron Polski, a dwa lata później ruszyła wielka ofensywa polsko-litewska w kierunku Inflant, w trakcie której padł Połock (1579), Wielkie Łuki (1580), a następnie siły Batorego przystąpiły do oblężenia Pskowa (1581). W tej sytuacji Iwan IV musiał przyjąć niekorzystne dla państwa moskiewskie- 52 MIECZYSŁAW SMOLEŃ go warunki pokoju. Na mocy rozejmu zawartego na 10 lat z Rzeczypospolitą w Jamie Zapolskim (niedaleko Pskowa) w 1582 r. Moskwa zrzekła się całych Inflant, Wieliża i Połocka. W 1583 r. Iwan IV podpisał także rozejm ze Szwecją rezygnując z Narwy oraz miast nad Zatoką Fińską. Panowanie Iwana IV Groźnego miało duże znaczenie dla Rosji, w tym okresie bowiem kończyło się dzieło konstruowania organizacji państwa, kodyfikowania prawa, powstawania nowych instytucji, z których najważniejszą był Sobór Ziemski, rodzaj przedstawicielstwa stanowego. Generalnie jednak bilans rządów tego cara był dla Rosji bardzo niekorzystny: nie powiodła się próba opanowania wybrzeży Bałtyku, a okres terroru antybojarskiego przyczynił się do upadku gospodarczego kraju i wyludnienia znacznych jego obszarów. Po śmierci Iwana IV Groźnego wyniszczone gospodarczo państwo moskiewskie zaczęło przejawiać oznaki głębokiego kryzysu politycznego i ekonomicznego. Tron objął jego drugi syn, niedorozwinięty umysłowo Fiodor (pierwszy syn Iwana IV z pierwszego małżeństwa, też Iwan, został przez ojca zabity w przystępie gniewu w 1581 г., a w 1591 r. w tajemniczych okolicznościach zginął, chory na padaczkę, najmłodszy syn Iwana IV Groźnego z siódmego małżeństwa - Dmitrij, którego śmierć, być może niesłusznie, w większości publikacji przypisuje się inspiracji byłego opricz-nika Iwana IV - Borisa Godunowa). Z powodu upośledzenia nowego cara rządy nad krajem przejęła faktycznie Rada Regencyjna, w której najpierw wiodącą rolę odgrywał jego wuj Nikita Zacharjin, a po jego śmierci w 1586 r. wspomniany Boris Godunow, szwagier Fiodora poprzez małżeństwo z jego siostrą. Godunow okazał się ambitnym i utalentowanym politykiem i wkrótce stał się faktycznym „wielkorządcą kraju". To on np. był głównym inicjatorem ustanowienia w 1589 r. patriarchatu w Moskwie, dzięki czemu Rosyjska Cerkiew Prawosławna ostatecznie uniezależniła się od patriarchatu konstantynopolitańskiego. Także na arenie międzynarodowej Godunow odniósł wiele sukcesów. Zwycięsko zakończył wojnę ze Szwecją w latach 1590-1595, w rezultacie której Rosja odzyskała utracone wcześniej grody w rejonie Zatoki Fińskiej. W polityce wewnętrznej, działając w interesie szlachty, w 1597 r. pozwolił na wydanie ustawy zezwalającej na ściganie chłopów przez 5 lat za zbiegostwo. Był to istotny krok w rozwoju ustawodawstwa rosyjskiego zmierzającego do przywiązywania chłopów do ziemi i osoby swojego pana. Po bezpotomnej śmierci Fiodora I, na którym wygasła dynastia Rurykowiczów, Sobór Ziemski wybrał na cara w 1598 r. właśnie Borisa Godunowa, który panował do 1605 r. ROSJA W XVII W. Po objęciu tronu Boris Godunow rozprawił się z wrogo do niego nastawioną książęcą rodziną Romanowów, którzy widzieli w nim uzurpatora. Byli oni spokrewnieni z pierwszą żoną Iwana IV Groźnego, Anastazją Romanowną Juriewą. W 1601 r. Godunow skazał Fiodora Romanowa na zesłanie do klasztoru, gdzie ten przybrał imię Filaret. W polityce wewnętrznej Godunow, sam bojarzyn, chociaż z pośledniego rodu, prowadził politykę wybitnie antybojarską, ale używał mniej gwałtownych środków niż car Iwan. Bojarowie jednak, szczególnie utytułowani książęta, potomkowie Ruryka Historia Rosji 53 i Giedymina, mieli jeszcze znaczne wpływy. Pomijając Dumę Bojarską (ciało doradcze cara powstałe jeszcze w XV w.), której znaczenie jako reprezentacji bojarów w czasach Iwana IV znacznie zmalało, nadal rozporządzali oni znacznymi środkami materialnymi. Na początku XVII w. antagonizm między poszczególnymi stanami znacznie się zaostrzył, do czego przyczyniła się klęska nieurodzaju w latach 1601-1603, która spowodowała ogromny głód i epidemie chorób (odnotowywano także liczne przypadki ludożerstwa, zresztą nie pierwsze i ostatnie w historii tego kraju), co w efekcie doprowadziło do buntów wygłodzonej ludności. Wprawdzie Godunow próbował ratować sytuację rozdawnictwem zboża z zasobów państwowych, a także pozwolił chłopom na opuszczanie posiadłości dotkniętych klęską nieurodzaju, to jednak z uwagi na fakt, że właściciele ziemscy na terenach najbardziej dotkniętych głodem sami zaczęli wypędzać poddanych ze swoich majątków, byle ich nie karmić, spowodował, że rozporządzenie o „dobrowolnym wychodźstwie" zostało anulowane. To wszystko doprowadziło do wzrostu napięcia w całym kraju. Z jednej strony burzyli się dworianie (szlachta), reprezentujący interesy warstwy służącej państwu, a jednocześnie obawiający się wzrostu pozycji bojarów, z drugiej zaś włościanie, którzy coraz silniej odczuwali nowe porządki wzmacniające poddaństwo przybierające coraz cięższe formy. Z uwagi na pogłębiający się kryzys gospodarczy swoje niezadowolenie zaczęli manifestować także kupcy i rzemieślnicy. Jednym słowem, Rosja zaczęła wchodzić w okres „Wielkiej Smuty", tj. głębokiego kryzysu ekonomicznego, zamieszek wewnętrznych, walk o tron i obcych interwencji, które trwały do 1613 r. W takich okolicznościach, w 1604 г., na scenie politycznej Rosji pojawił się Dmitrij I Samozwaniec (a właściwie Griszka Otriepiew, bo tak brzmiało jego prawdziwe nazwisko), prawdopodobnie były dworzanin Romanowów, który w czasie rozprawy Godunowa z tym rodem schronił się do jednego z moskiewskich klasztorów, przywdziewając habit zakonny. Człowiek ten, podający się za cudem ocalałego w 1591 r. carewicza Dmitrija, najpierw pojawił się na dworze polskiego księcia Adama Wiśniowieckie-go, a następnie wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszcha, który wydał za niego swoją córkę Marynę. Mając poparcie magnatów polskich (ale nie - przynajmniej oficjalnie - króla Rzeczypospolitej), Dmitrij, pod koniec 1604 г., na czele oddziału złożonego głównie z Kozaków, przekroczył granicę rosyjską i skierował się na Moskwę. Nie dotarł do niej jednak i pobity przez oddziały rosyjskie wycofał się do Putywla. Tymczasem w kwietniu 1605 r. w Moskwie zmarł nagle Boris Godunow (w literaturze historycznej można napotkać tezę, że został zamordowany!), co umożliwiło Dmitrijowi zajęcie Moskwy przy polskiej pomocy. Panowanie jego było niedługie, bo w połowie 1606 r. Dmitrij zginął zamordowany, a na tron bojarzy powołali jednego ze swoich -kniazia Wasilija Szujskiego (1606-1610). Wywołało to niezadowolenie dworianstwa, które nie chciało dopuścić do wzmocnienia władzy bojarów. Jednocześnie wybuchło powstanie chłopskie pod wodzą Iwana Bołotnikowa, które zostało stłumione przez wojska carskie w 1607 r. Tymczasem w Tuszynie pod Moskwą pojawił się drugi Dmitrij Samozwaniec (w którym Maryna rzekomo rozpoznała swojego męża), a wojska polskie zajęły Moskwę. W jej okolicach pojawiły się również wojska szwedzkie wezwane przez Szujskiego w celu wspomożenia go w walce z siłami samozwańca, który, pokonany, zginął w Kałudze w 1610 r. (po jego śmierci dowództwo nad wojskami samozwańca przejął ataman Iwan Zarudzki; w jego obozie znalazła się również Maryna Mniszchówna, z którą razem kontynuowali walkę przeciwko prawowitej władzy aż do 1614 г.). Dla Polski opowiedzenie się Szwedów po stronie Szujskiego było powo- 54 MIECZYSŁAW SMOLEŃ dem do oficjalnej wojny z Rosją której szczytowym momentem, po zajęciu Smoleńska, była bitwa pod Kłuszynem w lipcu 1610 г., wygrana przez Polaków. Przyspieszyło to upadek Szujskiego, który został zdetronizowany i zesłany do klasztoru. Władzę w Moskwie przejął następny przedstawiciel bojarstwa, Fiodor Mstisławski, z którym Polacy rozpoczęli pertraktacje, zabiegając o tron moskiewski dla polskiego królewicza Władysława. Polacy weszli do Moskwy, Kreml obsadziła załoga polska, a Władysław, na podstawie obustronnej umowy (która nigdy nie weszła w życie), zaczął używać tytułu cara. Obecność Polaków na Kremlu, zajęcie przez Szwedów Nowogrodu Wielkiego w 1611 г., а przede wszystkim ogólny chaos w państwie, który najbardziej dawał się we znaki szlachcie, kupiectwu, rzemieślnikom i bogatszej części włościan wywołał pragnienie „powrotu do porządku". Za tym „porządkiem" wypowiedziały się również miasta północne, północno-wschodnie oraz miasta położone na wschodnich i południowych krańcach państwa. Pomoc warstwom średnim okazywało także duchowieństwo. Na początku 1612 r. na wschód od Moskwy wybuchło wielkie powstanie pod wodzą kupca Kuźmy Minina i księcia Dmitrija Pożarskiego, które przerodziło się w swoiste „pospolite ruszenie" społeczeństwa rosyjskiego, doprowadzając w końcu do wyswobodzenia kraju od obcych wojsk. Po zdobyciu przez powstańców Moskwy zebrał się Sobór Ziemski, który wybrał na cara Rosji syna Filareta, Michaiła Romanowa (1613-1645). Założyciel nowej, „rodzimej", bo rosyjskiej dynastii Romanowów, car Michaił miał 16 lat, kiedy obejmował tron, stąd przez pewien czas w jego imieniu krajem rządziła faktycznie jego matka, a potem, ze względu na nieudolność cara, od 1619 r. ojciec Filaret (który po powrocie z niewoli polskiej po rozejmie w Dywilinie w 1619 г., do której dostał się w 1610 г., piastował również godność patriarchy do 1633 г., tj. do swojej śmierci). Tymczasem sytuacja była trudna. Kraj był wyniszczony, wewnątrz działały resztki dawnej opozycji (Zarudzki i Mniszchówna), a na zewnątrz pozostawał niezakończony jeszcze konflikt z Polską i Szwecją. Jeżeli rozprawa z Zarudzkim i Mniszchówna nie nastręczyła nowej władzy większych problemów, gdyż w 1614 r. zostali oni schwytani (Zarudzki zginął w męczarniach w trakcie tortur, Maryna zaś zmarła niedługo potem w więzieniu, a jej synka powieszono), to już rokowania ze Szwecją trwały dosyć długo i zakończyły się dopiero w 1617 г., kiedy w Stołbowie zawarto bardzo niekorzystny dla Rosji traktat pokojowy, w rezultacie którego praktycznie straciła ona dostęp do Bałtyku. W tym samym roku na Rosję wyruszyła nowa wyprawa polska podjęta w celu osadzenia na tronie moskiewskim królewicza Władysława. Wszelako nie osiągnęła ona Moskwy, a negocjacje zakończyły się dopiero w 1619 r. w Dywilinie podpisaniem rozejmu na 14 i pół roku oraz pozostawieniem przy Polsce Smoleńska i ziemi czernihowsko-siewierskiej. Ponieważ polski królewicz Władysław nadal używał tytułu cara, a głównie dlatego, iż postanowienia rozejmu w Dywilinie były dla strony rosyjskiej niekorzystne, Rosja (Filaret), korzystając z sytuacji, jaka powstała w Polsce po śmierci Zygmunta III Wazy w 1632 г., postanowiła wszcząć z nią wojnę przed upływem okresu rozejmu. Wojska rosyjskie starały się zdobyć Smoleńsk, ale bez rezultatu. Zresztą w tej wojnie od samego początku przewaga była po stronie polskiej. W zawartym w 1634 r. pokoju w Polanowie potwierdzone zostały wszystkie zdobycze Rzeczypospolitej, uzyskane poprzez rozejm w Dywilinie. Jedynym „sukcesem" strony rosyjskiej był fakt, że po Polanowie, Władysław IV, już wówczas król Rzeczypospolitej, zrezygnował z pretensji do tronu moskiewskiego, a car Michaił został uznany przez Polskę. Historia Rosji 55 „Wielka Smuta" oraz wojny z Polską i Szwecją doprowadziły gospodarkę rosyjską do ruiny oraz osłabiły prestiż i siłę władzy monarszej. W sferze ekonomicznej rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej pozwolił w przeciągu kilkunastu lat podźwignąć się z upadku i pod tym względem Rosja zaczęła odzyskiwać siły. Oczywiście, wiązało się to ze wzrostem znaczenia ekonomicznego i politycznego szlachty, co z kolei „obiektywizowało" pogarszanie się położenia ludności włościańskiej. Z drugiej zaś strony, podporą władzy monarszej Michaiła był Sobór Ziemski, który obradował prawie nieustannie, zajmując się nie tylko stanowieniem praw, omawianiem kwestii wojen i pokoju, lecz także bieżącymi sprawami dotyczącymi rządzenia państwem, zwłaszcza po śmierci Filareta w 1633 r. Znaczenie tej instytucji w historii Rosji zaznaczyło się m.in. tym, że -już po śmierci Michaiła - uchwaliła ona w 1649 r. tzw. „Sobornoje Ułożeni-je", w którym pomieszczono regulacje dotyczące prawa państwowego, karnego, majątkowego i sądownictwa w ogóle, a przede wszystkim przepisy przywiązujące chłopów do ziemi i osoby swojego pana. Od tej strony „Ułożenije" w sensie prawnym zamknęło wielosetletni proces kształtowania się systemu poddańczego w Rosji. „Sobornoje Ułożenije" pozostało jedynym rosyjskim kodeksem, oczywiście w jego części cywilnej, którego przepisy obowiązywały aż do 1832 r. Pomimo wzrostu znaczenia Soboru Ziemskiego w pierwszej połowie XVII w. po 1653 r. soborów już nie zwoływano, głównie z tej przyczyny, że szlachta rosyjska, która była dominującą siłą w soborach w XVII w., utrwaliła swoją pozycję ekonomiczną i społeczną w państwie, a chłopi zostali całkowicie poddani jej władzy. Odtąd w jej interesie leżało wzmacnianie centralnej władzy państwowej, która ewoluowała w kierunku absolutyzmu i mogła doprowadzić do dalszego osłabiania znaczenia bojarów. Następcą Michaiła Romanowa na tronie rosyjskim został jego syn Aleksiej (1645--1676), aczkolwiek, podobnie jak w przypadku jego ojca, przynajmniej przez pewien czas faktyczną władzę sprawował ktoś inny, a mianowicie wychowawca młodego cara, bogaty i wpływowy bojar Boris Morozów. Pierwsze lata panowania Aleksieja nie były łatwe - w 1648 r. najpierw w Moskwie, a potem w kilku innych miastach wybuchły tzw. „bunty solne", których powodem było wprowadzenie podatku od soli. Po stłumieniu buntów zwołany został wspomniany Sobór Ziemski, który uchwalił „Sobornoje Ułożenije". W latach 60. XVII w. Rosja ponownie stała się widownią rozruchów społecznych z powodu drożyzny wywołanej wprowadzeniem do obiegu kiepskiej monety miedzianej („bunty miedziane"). Wzrastające potrzeby państwa budującego podstawy władzy absolutnej wymagały coraz większych ofiar w ludziach i pieniądzach, co głównie odbijało się na masach chłopskich. Doprowadzane do ostateczności nierzadko podrywały się do walki. Jednym z większych takich zrywów był słynny bunt kozacko-chłopski pod wodzą Stienki Razina (1667-1671). Był on skierowany przeciwko szlachcie, bojarom i urzędnikom, jednak nie przeciw carowi. Chwilami przybierał większe rozmiary, lecz stosunkowo prędko został stłumiony krwawymi środkami. Niezadowolenie mas istniało jednak nadal i przybierało różne formy. Oprócz mniejszych i większych buntów, przejawiało się również w powstawaniu sekt religijnych, ucieczkach z miejsca pobytu w lasy i stepy na dalekich krańcach państwa. Chłop rosyjski, choć przywiązany do ziemi, uciekał od panów, podatków i wojska. Ułatwiały to wielkie przestrzenie państwa, niezgłębione lasy i ogromne syberyjskie rówrymy. Najbardziej przedsiębiorcze żywioły spośród ludu wiejskiego znajdowały tam faktyczną wolność, gdyż państwo nie mogło rozciągnąć nad nimi praktycznie żadnej kontroli. Fakt ten miał ogromną doniosłość 56 MIECZYSŁAW SMOLEŃ w społeczno-politycznym rozwoju Rosji. Gdyby bowiem najbardziej przedsiębiorcze, i - co należy podkreślić - awanturnicze elementy nie uciekały od życia społeczno--państwowego Rosji, nie kolonizowały dalekich i pustych przestrzeni, lecz pozostały w swym dotychczasowym otoczeniu i stanęły na czele mas, mogłyby przydać ich walce z istniejącym stanem rzeczy większej siły, a także lepszej organizacji. Powyższe warunki w dużym stopniu prowadziły do swego rodzaju korzystnej dla całości Rosji i jej interesów selekcji społecznej dla istniejącego ustroju społeczno-politycznego, gdyż elementy względnie słabsze, bardziej bierne, pozostawały na miejscu, a bardziej przedsiębiorcze i energiczne uchodziły poza zasięg władzy. W rezultacie w przeciągu XVII w. żywioły rosyjskie „rozprzestrzeniły" się na ogromne obszary zarówno na południe, jak przede wszystkim na wschód. Jedną z najbardziej ekspansywnych pod tym względem „nacji" byli oczywiście Kozacy - ludność, która pierwotnie złożona głównie ze zbiegłych chłopów (także szlacheckich banitów) z terenów „Moskwy", Polski, Bałkanów, a nawet Turcji, zasiedlała „ziemie niczyje" na „okrainach" Rzeczypospolitej, W. Księstwa Moskiewskiego i Turcji, tworząc specyficzne organizacje o charakterze wojskowym. Dostając się stopniowo pod władzę Rosji, w miarę rozszerzania jej granic, spełniali ważną rolę w obronie kresowych obszarów państwa rosyjskiego. W XVII w. Kozacy zasiedlali już dorzecze Donu i Dońca oraz tereny położone nad rzekami Terek, Jaik (obecnie Ural) i, od czasów Iwana IV Groźnego, docierali nawet na Syberię. Kozacy jednak nie byli jedynymi, którzy kolonizowali Syberię, ponieważ ekspansja w tym kierunku w XVII w. realizowana była głównie przez żywioł rosyjski. Jeszcze za panowania Michaiła, posuwając się stopniowo na wschód i uzależniając od siebie bardzo prymitywne, koczownicze plemiona, Rosjanie założyli Jeni-sejsk (1619), Krasnojarsk (1628), Jakuck (1632). W następnych latach ekspansja rosyjska osiągnęła Morze Ochockie, gdzie w 1649 r. powstał Ochock. Mniej więcej w tym samym czasie Rosjanie dotarli także do Amuru i jeziora Bajkał, nad którym w 1652 r. powstał Irkuck. Innym problemem wewnętrznym Rosji w czasach panowania Aleksieja była sytuacja w Cerkwi. Już w XVI w. w Wielkim Księstwie Moskiewskim powstał konflikt pomiędzy duchownymi, którzy występowali przeciwko posiadaniu przez Cerkiew wielkich majątków i nie zgadzali się z rolą jaką ona odgrywała w sprawach doczesnych i świeckich, a oficjalną hierarchią. Wszelako hierarchia, dysponując w sferze moralnej narzędziem „herezji", a w sferze fizycznej poparciem cara, łatwo rozprawiła się z dysydentami, przygotowując jednak grunt pod schizmę, która nastąpiła w drugiej połowie XVII w. Dla skostniałej Cerkwi schizma ta, inaczej niż reformacja w Kościele zachodnim, w warstwie intelektualnej była zjawiskiem bardzo prymitywnym, a jednym z jej następstw był problem „starowierców". W 1653 r. patriarcha Nikon wydał zarządzenie nakazujące korektę dotychczasowych obrzędów i rytuałów, które - według greckich teologów - uległy zniekształceniom dokonanym zarówno z powodu upływu czasu, jak i wskutek przenoszenia ich z Grecji do Kościoła ruskiego. Wśród spraw, które stały się zarzewiem sporów, znalazły się m.in. kwestie, czy należy się żegnać dwoma czy trzema palcami oraz jak powinno być pisane w cyrylicy imię Jezus. Nikon przy pomocy greckich i kijowskich mnichów przeprowadził reformę, odwołując się do wzorów greckich. Od tej pory należało się żegnać trzema palcami, „alleluja" zaś śpiewać trzy razy, a nie dwa, jak przedtem na Rusi. Z tekstów modlitewnych usunięto niektóre słowa, jakich nie było w greckich pierwowzorach. Procesje w cerkwiach miały kroczyć w kierunku przeciwnym do pozornego ruchu słońca, a w pisowni imienia Iisus Historia Rosji 57 (Jezus) nakazano stosowanie dwóch liter „i". Wprowadzono też kilka innych, mniej istotnych zmian. Tych, którzy nie zaakceptowali reformy, protestowali przeciwko mieszaniu się scholarów zagranicznych w rosyjską tradycję i zachowali stary obrządek, nazwano „starowiercami" (staroobrzędowcami lub raskolnikami od rosyjskiego słowa „raskoł" - rozłam) i prześladowano przez następne stulecia. Politykę zagraniczną Aleksieja zdominowała kwestia ukraińska. Wzniecone w 1648 r. przez Bohdana Chmielnickiego wielkie powstanie kozackie na Ukrainie przeciwko Rzeczypospolitej, początkowo, mimo jego starań, nie uzyskało wsparcia politycznego i wojskowego ze strony Rosji. Dopiero ustabilizowanie sytuacji wewnętrznej w kraju, sukcesy powstańców i ujawniona przy tej okazji słabość Rzeczypospolitej ośmieliły Aleksieja, który zdecydował się spełnić prośby Chmielnickiego i udzielić mu pomocy. Zwołany w 1653 r. ostatni już w historii Rosji Sobór Ziemski zgodził się na przyłączenie do niej obszarów opanowanych przez Chmielnickiego. W styczniu 1654 r. rada starszyzny kozackiej zebrana w Perejasławiu uznała zwierzchnictwo cara i złożyła mu przysięgę na wierność. Przejście Ukrainy Zadnieprzańskiej pod panowanie rosyjskie doprowadziło do wybuchu wojny polsko-rosyjskiej, która ze względu na najazd Szwedów na Rzeczypospolitą w 1655 r. (a obawiała się ich również Rosja), została przerwana w 1656 r. rozejmem w Niemierzy (niedaleko Wilna). Jednocześnie Rosja włączyła się do wojny przeciwko Szwecji, ale bez większego powodzenia i w 1661 r. zmuszona była podpisać z nią pokój w Kardis (na pograniczu Inflant i Estonii), który terytorialnie niczego jej nie przyniósł. Tymczasem w 1657 r. zmarł Chmielnicki, a nowy hetman kozacki Iwan Wyhowski zawarł z Polską w 1658 r. ugodę w Hadziaczu (okolice Połtawy), na mocy której Ukraina stawała się trzecim członem Rzeczypospolitej i uzyskiwała szeroką autonomię. Doprowadziło to do wznowienia wojny polsko--rosyjskiej, która zakończyła się w 1667 r. rozejmem w Andruszowie (pod Smoleńskiem), na mocy którego bardzo już osłabiona Polska utraciła Ukrainę Zadnieprzańską oraz na dwa lata Kijów (który już nigdy nie wrócił do Polski), a także ziemię smoleńską i czernihowsko-siewierską. Po śmierci Aleksieja tron Romanowów objął jego 15-letni, chorowity syn Fiodor (1676-1682). Jeszcze w 1676 г., wskutek knowań hetmanów ukraińskich skłaniających się ku Turcji, doszło do wojny rosyjsko-tureckiej zakończonej pokojem w Bakczysa-raju w 1681 г., który ani Rosji, ani Turcji nie przyniósł żadnych korzyści terytorialnych. W stosunkach wewnętrznych zaś zlikwidowano tzw. „miestniczestwo" (hierarchię dostojeństw), ujednolicono podatki i usprawniono działanie urzędów terenowych. Śmierć Fiodora stworzyła sytuację, w której do tronu pretendowali dwaj młodsi synowie Aleksieja: Iwan i Pietr (dalej: Piotr), każdy z innej matki. Jednakże obaj byli jeszcze niepełnoletni, a przy tym Iwan wykazywał oznaki niedorozwoju umysłowego. Ponieważ jeden i drugi mieli swoich protektorów, rychło doszło do walk wewnętrznych, które zakończyły się polubownie - obaj zostali ogłoszeni przez Dumę Bojarską carami, a władzę w ich imieniu miała sprawować ich starsza siostra Sofija (Zofia). Rządziła ona Rosją wraz ze swoim faworytem Wasilijem Golicynem przez siedem lat. Była to osoba bardzo energiczna, o dużych ambicjach politycznych, która od początku regencji dążyła do zdobycia pełni władzy i usunięcia braci. Najpierw jednak musiała opanować bunt strzelców i pozbyć się naczelnika prikazu strzeleckiego Iwana Cho-wańskiego, który został zamordowany. Na zewnątrz niepomyślnie dla Rosji zakończyła się wojna z Chinami o kraj nad Amurem. Na mocy traktatu w Nerczyńsku z 1685 r. ziemie te przypadły Chinom. Następnie Sofija, po kilkuletnich pertraktacjach, doprowa- 58 MIECZYSŁAW SMOLEŃ dziła do podpisania w 1686 r. wieczystego traktatu z Polską (zwanego u nas pokojem Grzymułtowskiego od nazwiska szefa delegacji polskiej), który potwierdzał warunki rozejmu andruszowskiego. Był właściwie jedyny sukces Sofiji w obrębie polityki zagranicznej, ponieważ dwie wyprawy jej faworyta księcia Golicyna na Krym w 1687 i 1689 r. zakończyły się niepowodzeniem. To właśnie niepowodzenia w polityce zagranicznej przesądziły o tym, że plan Sofiji zmierzający do dokonania przewrotu i pozbycia się braci spalił na panewce, a ona sama została pozbawiona władzy i zamknięta w klasztorze. Golicyna skazano na zesłanie. Tymczasem Piotr, jako jeden z carów, pozostawiwszy zaufanym bojarom sprawy wewnętrzne, sam doskonalił się w rzemiośle wojskowym oraz zajmował się szkoleniem powierzonych mu żołnierzy zorganizowanych w dwa pułki - siemionowski i preobrażeński (nazwane tak od miejscowości pod Moskwą gdzie przebywał). Interesował się także żeglugą która stała się jego pasją. W 1695 r. wojska rosyjskie podjęły nieudaną wyprawę ładowana należący do Turcji Azow leżący u ujścia Donu do Morza Azowskiego. W 1696 r. zmarł Iwan i Piotr stał się jedynowładcą chociaż faktycznie rządził za niego wuj Lew Naryszkin. W tym samym 1696 r. Rosja ponowiła wyprawę na Azow, który - tym razem zaatakowany od lądu i morza - skapitulował i dostał się w ręce rosyjskie. W następnym roku młody car, incognito, jako zwykły uczestnik „wielkiego poselstwa", pod nazwiskiem Michajłowa, wyruszył na zachód Europy (m.in. do Prus, Holandii i Anglii), gdzie zapoznał się z organizacją polityczną gospodarką tych państw i - mając na względzie rozwój przemysłu stoczniowego w Rosji, którego ta praktycznie nie posiadała - z budową okrętów. Myślał też o zawiązaniu koalicji antytureckiej z państwami zachodnimi, plany te jednak spełzły na niczym. W tej sytuacji Piotr powziął myśl o zawiązaniu koalicji przeciwko Szwecji, głównym bowiem jego pragnieniem było uzyskanie przez Rosję dostępu do morza: bądź do Morza Czarnego, bądź do Bałtyku. W drodze powrotnej do Rosji przez Wiedeń i Polskę Piotr I spotkał się z ówczesnym królem Rzeczypospolitej Augustem II Mocnym w Rawie Ruskiej (1698), gdzie wstępnie omówiono plan wojny ze Szwecją której celem miało być zdobycie Inflant. Jednak pod wpływem wieści o buncie formacji strzeleckich w Moskwie, który, jak się okazało, został zainspirowany przez Sofiję (mimo odosobnienia w klasztorze), postanowił jak najszybciej powrócić do kraju. Zanim przybył do Moskwy bunt został uśmierzony, wszelako car zarządził dodatkowe śledztwa a na jego uczestników spadły okrutne represje. Formacje strzeleckie zostały rozwiązane. Sofija natomiast, pozostając w klasztorze, została postrzyżona na mniszkę, ale przynajmniej zachowała życie. ROSJA W CZASACH PANOWANIA PIOTRA I WIELKIEGO Po powrocie z Zachodu i opanowaniu sytuacji w stolicy, Piotr I (1682-1725) najpierw zawarł pokój z Turcją a następnie, wespół z Danią i Augustem II jako elektorem saskim, przystąpił do wojny ze Szwecją (Polska formalnie nie wzięła udziału w pierwszej fazie wojny). Była to tzw. III wojna północna, która trwała 21 lat. Jednak wojska szwedzkie z pomocą Anglii i Holandii najpierw wyeliminowały z walki Duńczyków, po czym rozbiły wojska rosyjskie pod Narwą i skierowały się na ziemie polskie, po- Historia Rosji 59 zbawiając Augusta Ii tronu, na którym osadzili Stanisława Leszczyńskiego. Zaangażowanie się króla szwedzkiego Karola XII w sprawy polskie wykorzystał Piotr I do podniesienia sprawności bojowej swojego wojska, które zaczęło odnosić sukcesy w Inflantach. W 1703 r. u ujścia Newy Rosjanie zaczęli budowę nowego miasta, które nazwano Sankt Petersburgiem (pierwotnie miał to być punkt obronny przed Szwedami i ważny port bałtycki). Budowa od samego początku nabrała ogromnego tempa (pociągnęła też ogromną liczbę ofiar, gdyż wiele osób zmarło z powodu wyczerpania i chorób), o czym może świadczyć fakt, że już w 1712 r. do St. Petersburga przeniesiono stolicę kraju (Moskwa pozostała „stolicą koronacyjną" carów rosyjskich, Petersburg stolicą polityczną). W czasie gdy Karol XII uwikłany był w sprawy polskie, Rosjanie zdobyli Narwę i Dorpat (1704) i dopiero po zawarciu pokoju z Augustem II w Altranstadt w 1706 r. oraz po jego rezygnacji z tronu polskiego król szwedzki mógł wyprawić się na osamotnioną teraz Rosję. W 1708 r. Szwedzi znaleźli się na Ukrainie, zachęceni przez hetmana kozackiego Iwana Mazepę, który obiecał im pomoc. Karol XII wprawdzie zawarł przymierze z Mazepą, ale niewiele mu to dało, gdyż za hetmanem opowiedziała się niewielka część Kozaków. W rezultacie, kiedy wiosną 1709 r. Szwedzi przystąpili do oblężenia Połtawy, Piotr I zadał im dotkliwą klęskę, a sam Karol XII, ranny, schronił się w Turcji, którą namówił do wojny z Rosją. W 1711 r. siły rosyjskie zostały otoczone przez Turków nad Prutem, jednak car, dzięki łapówkom, zdołał nakłonić wezyra do zawarcia pokoju w 1713 г., na mocy którego Rosja zwróciła Turcji Azow i Zaporoże, ale dzięki temu uniknęła wojny na dwa fronty. Właśnie na froncie szwedzkim Rosjanie zaczynali odnosić coraz więcej sukcesów, co ostatecznie zmusiło Szwedów do podjęcia rokowań, które zakończyły się podpisaniem pokoju w Nystad w 1721 r. Na mocy pokoju Rosja otrzymała całe Inflanty i Estonię oraz wybrzeże Zatoki Fińskiej aż po Wyborg, natomiast zajęta przez Rosję w czasie wojny Finlandia powróciła do Szwecji. Rosja wyszła z wojny północnej jako potęga europejska (notabene w toku wojny Piotr I wprowadził swe wojska również do Polski i starał się ją uzależnić m.in. przez popieranie prawosławia przeciw unitom czy narzucenie swego pośrednictwa w sporze Augusta II Mocnego z konfederacją tarnogrodzką). Wkrótce po wojnie ze Szwecją Rosja zdobyła kosztem Persji w 1722 r. Derbent na zachodnim brzegu Morza Kaspijskiego oraz na mocy pokoju zawartego w Petersburgu w 1723 r. także jego południowe wybrzeże (które wszakże w 1732 r. musiała zwrócić Persji). W obszarze stosunków wewnętrznych Piotr I Wielki zreformował prawie wszystkie dziedziny życia państwa i społeczeństwa od obyczajowości, pisma i kalendarza poczynając, a na ustroju politycznym i gospodarce kończąc. Dążąc do unowocześnienia Rosji, Piotr I starał się wprowadzić obyczaje zachodnie, m.in. przez przymus golenia bród, zakaz noszenia długich szat czy nakaz udziału kobiet w przyjęciach towarzyskich. Ale przecież nie to było najważniejsze. Istotne było np. to, że 1 stycznia 1700 r. wprowadzono w Rosji kalendarz juliański, tj. w miejsce liczenia lat od „stworzenia świata" przyjęto datację od narodzin Chrystusa. Należy wszelako zaznaczyć, że używany jeszcze wówczas przez protestantów kalendarz różnił się od nowszego, gregoriańskiego tym, iż różnica między nimi w XVIII w. wynosiła 11 dni wstecz w kalendarzu juliańskim i z każdym następnym wiekiem powiększała się o 1 dzień. Za panowania Piotra zmieniono również pismo, wprowadzając w 1708 r. tzw. grażdankę -uproszczoną wersję cyrylicy. Jednak najważniejsze reformy dotyczyły systemu zarządzania państwem i wojskiem. W tej materii działania Piotra I zmierzały do maksymal- 60 MIECZYSŁAW SMOLEŃ nego scentralizowania władzy w rękach władcy. Jednym z jego pierwszych posunięć było podzielenie państwa w 1708 r. na osiem guberni, na czele których stanęli gubernatorzy wyznaczani przez cara; te zaś dzieliły się na prowincje i dystrykty. Ważną reformą było utworzenie w 1711 r. - w miejsce Dumy Bojarskiej - Senatu Rządzącego, który był organem doradczym władcy i sprawował zastępczo rządy w czasie jego nieobecności. Zlikwidowano też prikazy, wprowadzając w to miejsce 10 „kolegiów", a więc rodzaj późniejszych ministerstw, które stały się centralnymi instytucjami resortowymi funkcjonującymi pod ścisłym nadzorem panującego. W 1720 r. w miastach utworzono magistraty z burmistrzem na czele i dokonano podziału ludności miejskiej na dwie kategorie: „regularną" i „podłą". W obrębie pierwszej znaleźli się kupcy, rzemieślnicy i tzw. „wolne zawody" (np. lekarze), a w drugiej ludzie „bez zawodu", tj. głównie najemni robotnicy; ta właśnie kategoria zaczęła się rodzić w związku z rozwojem w tym czasie produkcji manufakturowej w Rosji. W obszarze gospodarki Piotr I był zwolennikiem uznawanego jeszcze wówczas na Zachodzie merkantylizmu - popierał rozbudowę manufaktur i komunikacji, starał się również o rozwój handlu. Jednocześnie wprowadził skomplikowany i niezwykle drobiazgowy system podatkowy (także od długości bród i szat), co, oczywiście, budziło powszechne niezadowolenie także uprzywilejowanej części społeczeństwa. W każdym razie w jego wyobrażeniach miało to zapewnić bogacenie się kraju drogą rozwoju i ochrony rodzimego przemysłu, m.in. przez protekcyjną politykę celną. Niezwykle doniosłą reformą Piotra I była reforma wojskowa, która po raz pierwszy w historii tego kraju (i w zasadzie w historii Europy) wprowadziła regularny pobór rekruta, ustanawiała stałą, regularną, jednolicie umundurowaną armię lądową i marynarkę wojenną (służba w wojsku stała się bezterminowa, a praktycznie dożywotnia). Tworzono również tzw. „pułki gwardyjskie" - elitarne jednostki złożone w większości z synów szlacheckich, dla których stały się one później wstępem do lukratywnej kariery, nie tylko wojskowej. W zasadzie wszystkie reformy Piotra I Wielkiego były podporządkowane wzmacnianiu podstaw państwa absolutystycznego, którego ostoją od wielu dziesiątków lat, była - popierająca ten kierunek rozwoju - szlachta. Tymczasem za jego rządów szlachta, nie tracąc uprzywilejowanej pozycji, a nawet w porównaniu z bojarami zyskując, choćby przez prawne zrównanie pomiestji i wotczyn (1714), została obarczona obowiązkiem dożywotniej służby państwowej, bądź w wojsku, bądź w służbie cywilnej. Nie budziło to jej zadowolenia. A właśnie kwestie „służby państwu" regulowała szczegółowo „tabela rang" wydana w 1722 r. „Tabela rang" (14 rang), objęła cały system służby cywilnej i wojskowej. Była ona całkowitym przeciwieństwem zniesionego w 1682 r. „miestniczestwa", gdyż promowała także osoby z nizin społecznych, pod warunkiem, że wykazywały się zdolnościami i pracowitością. Mogły one też, po osiągnięciu ósmej rangi, otrzymać szlachectwo osobiste (nieprzechodzące na rodzinę i potomstwo). Reformy Piotra objęły również Cerkiew prawosławną. Do czasów Nikona Cerkiew nieraz odgrywała rozstrzygającą rolę w sprawach państwowych, a po jego reformie, szukając oparcia we władzy świeckiej w walce ze starowiercami, straciła swoje dotychczasowe wpływy. W rezultacie doprowadziło to do zniesienia przez Piotra I w 1718 r. urzędu patriarchy (od 1700 r. urząd ten nie był obsadzony) i powołania w to miejsce Świątobliwego Synodu w 1721 r. Była to instytucja kierowana przez osobę świecką, tzw. oberprokuratora wyznaczanego przez cara, co ostatecznie poddało Cerkiew ścisłej Historia Rosji 61 kontroli państwa. Ważnym wydarzeniem, które znacząco oddziaływało później na stosunki wewnętrzne i zewnętrzne Rosji, jak również na prestiż panującego, było przyjęcie przez Piotra Iw 1721 r. tytułu imperatora. W ten sposób Rosja stała się cesarstwem. Reformy Piotra I, przeprowadzone z wielkim pośpiechem, były w istocie bardzo jednostronne i miały raczej charakter techniczno-wojskowo-biurokratyczny. Przeszczepił on do Rosji zasadnicze struktury ówczesnego ustroju zachodniego - monarchię biurokratyczną i wojskową, społeczeństwo stanowe itd., ale narzucił je siłą, jak przystało na samodzierżcę, społeczeństwu zacofanemu i prymitywnemu, czyli krajowi pozbawionemu prawdziwego społeczeństwa obywatelskiego w sensie zachodnim. Pomimo iż reformy Piotra I napotkały silny opór społeczeństwa rosyjskiego - od arystokracji po chłopów - to jednak, odpowiadając interesom państwa i będąc wynikiem obiektywnych konieczności, generalnie były one rozwijane (chociaż nie wszystkie) także po jego śmierci. ROSJA W LATACH 1725-1762 Piotr I Wielki zmarł w 1725 г., nie zdążywszy ustanowić swojego następcy. Wprawdzie w 1722 r. wydał ustawę o sukcesji, jednak ze względu na brak, w jego mniemaniu, odpowiedniego kandydata, kiedy przyszła śmierć, nie zdołał już wymówić imienia swojego sukcesora. Najsilniejsza z koterii dworskich osadziła na tronie jego ostatnią żonę, Jekatierinę I - 1725-1727. Z kolei po jej śmierci carem został Piotr II (1727— -1730), 11-letni wnuk Piotra I. Oczywiście, jako dziecko nie mógł on sprawować władzy samodzielnie, dlatego ponownie do głosu doszła oligarchia magnacka (bojarska), głównie książęce rodziny Golicynów i Dołgorukich. Po zmarłym na ospę Piotrze II, na którym zresztą skończyła się męska linia Romanowów, tron objęła, z poparciem Golicynów i Dołgorukich, córka brata Piotra I, księżna kurlandzka - Anna Iwanowna (1730-1740). W tym też czasie powstała wśród części arystokracji rosyjskiej (głównie Dołgorukich) śmiała myśl ograniczenia władzy carskiej przez narzucenie nowej władczyni tzw. „kondycji", w myśl których najwyższym organem rządzącym miała stać się Najwyższa Tajna Rada. Wkrótce jednak Anna, mając poparcie szlachty, dla której największym zagrożeniem była właśnie arystokracja, odrzuciła te warunki i ponownie w Rosji zatriumfowało samowładztwo, dochodząc do szczytu samowoli, czego najlepszym przykładem były rządy jej faworyta, bałtyckiego Niemca, Ernsta Birona („biro-nowszczyzna") i jego współziomków, np. H. Ostermana czy feldmarszałka B. Miini-cha. Najwyższa Tajna Rada została zlikwidowana, a w jej miejsce najważniejszym organem państwa stał się urząd doradczy i wykonawczy carycy - tzw. Gabinet. Wiele osób spośród opozycji arystokratycznej było represjonowanych, w tym przede wszystkim skazana na zesłanie rodzina Dołgorukich. Natomiast w dowód „wdzięczności" za poparcie jej dążeń Anna ograniczyła m.in. obowiązek służby wojskowej dla szlachty, skracając ją do 25 lat. W sferze stosunków zewnętrznych Anna, głównie dzięki „swoim" Niemcom, odniosła pewne sukcesy. W wojnie z Turcją (1735-1739) wojska rosyjskie opanowały Krym, zdobyły Azow, jednak, na mocy pokoju w Belgradzie, bez prawa budowy forty- 62 MIECZYSŁAW SMOLEŃ fikacji w tym porcie. Rosja zdobyła także tereny po obu stronach dolnego Dniepru, wszelako bez dostępu do Morza Czarnego (nie udało się jej utrzymać zajętego na początku wojny Krymu). W trakcie rządów Anny Rosja umocniła się także w Kurlandii (lennie Rzeczypospolitej) oraz bezpośrednio wmieszała się w sprawy polskie, kiedy w czasie wojny o sukcesję po śmierci Augusta II interwencja wojsk rosyjskich zdecydowała o wprowadzeniu na tron polski Augusta III (1733) i odsunięciu wybranego przez większość szlachty na króla Rzeczypospolitej Stanisława Leszczyńskiego. Po śmierci Anny nowym władcą Rosji został Iwan VI (1740-1741), wnuk siostry Anny, Jekatieriny, który w chwili koronacji liczył zaledwie kilka miesięcy życia. Miał on, jak zostało ustalone, legitymizować regencję Birona na następne lata. Ponieważ jednak regencja Birona oznaczała kontynuację znienawidzonych w Rosji rządów Anny, oficerowie gwardii dokonali przewrotu, doprowadzając do pozbawienia korony Iwana VI, zesłania Birona i wyniesienia na tron córki Piotra I - Jelizawiety (1741--1762). Ta rozpoczęła swoje rządy od usunięcia panoszących się na dworze Niemców, w tym Ostermana i Miinicha, rozwiązała „Gabinet", przywracając formalnie znaczenie Senatu, aczkolwiek i w jej przypadku władzę faktycznie sprawowali faworyci - Alek-siej Razumowski i jego brat Kiriłł, z pochodzenia Kozacy, z których ten pierwszy został podniesiony do najwyższych godności państwowych, drugi zaś w 1746 r. został prezydentem założonej w 1725 r. Akademii Nauk, a w 1750 r. hetmanem Ukrainy lewobrzeżnej. Sprawami wewnętrznymi zajął się Piotr Szuwałow, zewnętrznymi zrazu Aleksiej Czerkasski, potem jego imiennik Biestużew-Riumin, a w końcu Michaił Wo-roncow. Za panowania Jelizawiety nastąpiło dalsze rozszerzenie przywilejów szlacheckich i utrwalenie poddaństwa chłopów. Szlachta otrzymała wyłączność prawa władania ziemią wraz z zamieszkałymi na niej chłopami oraz możliwość zsyłania swoich poddanych za nieposłuszeństwo, kradzieże i inne przestępstwa na Syberię. W czasach panowania Jelizawiety Rosja prowadziła wojnę ze Szwecją (1741--1743), w rezultacie której uzyskała południowo-wschodnią część Finlandii, a także początkowo odnotowała pewne sukcesy w wojnie siedmioletniej (1756-1763) przeciw Prusom Fryderyka II, kiedy wojska rosyjskie dotarły aż do Brandenburgii. W trakcie tej wojny Jelizawieta zmarła, a jej następca, Piotr III, pochodzący z niemieckiej rodziny książąt holsztyńskich (po kądzieli Romanow jako syn Anny, siostry imperatorowej Elżbiety, gorący zwolennik Fryderyka II) wycofał się z wojny. Piotr III nie rozumiał i nienawidził Rosji. Ożeniony z pochodzącą z Prus (urodzoną w Szczecinie) niemiecką księżną Sophią Anhalt-Zerbst, w sprawach państwowych od początku poddał się jej woli, zwłaszcza że sam w żadnym razie nie był zdolny do rządzenia państwem (chociaż za jego krótkiego panowania wydany został ważny „manifest" znoszący obowiązek służby państwowej szlachty). Sophia, która okazała się nadzwyczaj utalentowaną w obszarze polityki osobą, a w sprawach państwowych, po przejściu na prawosławie i po przyjęciu imienia Katarzyna, od początku poczuła się przywiązaną do swojej nowej ojczyzny, rychło zrozumiała potrzebę czasu i pozbywszy się męża (który prawdopodobnie z jej inspiracji został zamordowany przez oficerów gwardii podczas pijackiej libacji), sama objęła tron Romanowów jako caryca Jekatierina II (dalej: Katarzyna II, 1762-1796). Historia Rosji 63 IMPERIUM ROSYJSKIE ZA KATARZYNY II Przejmując tron rosyjski Katarzyna nie miała żadnych formalnych podstaw do rządzenia Rosją, gdyż prawowitym sukcesorem był w zasadzie jej syn Paweł urodzony w 1754 r. Z tego względu jej pierwsze kroki zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zewnętrznej, były bardzo ostrożne, co wynikało z faktu, że caryca nie była jeszcze pewna nastrojów w społeczeństwie. Wewnątrz państwa utrzymała „manifest o wolności szlacheckiej" i wstrzymała wykonanie dekretu o sekularyzacji majątków cerkiewnych, a na zewnątrz wycofała się z porozumienia zawartego przez Piotra III z Prusami oraz z przygotowań do wojny z Danią w interesie księstwa holsztyńskiego. Jednak już po dwóch latach rządów, w 1764 г., przeprowadziła konfiskatę majątków cerkiewnych, co poważnie osłabiło Cerkiew (hierarchia cerkiewna została przeniesiona na pensję państwową), a znacznie poszerzyło stan posiadania państwa. W 1766 r. jako władczyni „oświecona" Katarzyna powołała komisję celem opracowania nowego kodeksu praw, który, według założeń, miał zrównać wszystkich mieszkańców Imperium wobec prawa. Z działalności komisji, oczywiście, nic nie wyszło, gdyż wydanie takiej regulacji nie byłoby zgodne z ustawą z 1765 г., mówiącą o możliwości zsyłania przez właścicieli ziemskich swoich chłopów na katorgę bez wyroku sądowego oraz z dekretem z 1767 r. zakazującym poddanym wnoszenia skarg na swoich panów. Zresztą w 1768 r. obrady komisji przerwano ze względu na wybuch wojny z Turcją, a po wojnie już nigdy ich nie wznowiono. Za czasów Katarzyny II przeprowadzono również kilka ważnych reform. W 1775 r. np. dokonano nowego podziału terytorialnego Rosji, zwiększając liczbę guberni do pięćdziesięciu. Zreformowano również sądownictwo, ustanawiając sądy powiatowe dla szlachty oraz odrębne sądy dla chłopów państwowych. Jedną z najważniejszych regulacji Katarzyny było wydanie w 1785 r. tzw. „Złotej karty swobód" dla szlachty, która potwierdzała jej wszystkie dotychczasowe przywileje. Szlachta była więc wolna od służby państwowej, podatków i kar cielesnych, miała własne sądownictwo oraz prawo własności ziemi i chłopów. Otrzymała też rodzaj samorządu terytorialnego, którego organami stały się zebrania szlacheckie wybierające marszałków szlachty. Wydany w tym samym roku przywilej dla miast przewidywał ustanowienie Dumy Miejskiej, a ludność miejska została podzielona na sześć kategorii, z których każda miała odrębne prawa. Wzrost znaczenia szlachty, jeszcze przed 1785 г., oczywiście musiał się odbić negatywnie na położeniu chłopów, co zaowocowało wzrostem niezadowolenia mas chłopskich i licznymi buntami, z których największe rozmiary przybrało powstanie Jemieliana Pugaczowa (1773-1775). Wielki bunt Pugaczowa, który poruszył masy wielu guberni, był wyrazem protestu Kozaków, żołnierzy i chłopów przeciwko uciskowi starszyzny kozackiej i szlachty. Pugaczow domagał się wolności i ziemi, co stanowiło tradycyjne postulaty ruchów chłopskich w Rosji. Nie osiągnął on jednak celu i bunt został okrutnie zdławiony. Bezpośrednim rezultatem upadku powstania Pugaczowa było ograniczenie swobód kozackich i - jakby przy okazji - zlikwidowanie resztek Siczy Zaporoskiej oraz przesiedlenie zamieszkujących ją Kozaków na Kubań. Bardzo aktywną, a nawet agresywną politykę prowadziła Katarzyna II w obszarze stosunków zewnętrznych, głównie wobec słabnącej coraz bardziej Polski. Już wkrótce po objęciu rosyjskiego tronu ingerowała w sprawy polskie, najpierw zmuszając księcia kurlandzkiego (syna króla polskiego Augusta III) do oddania tronu przywróconemu do 64 MIECZYSŁAW SMOLEŃ łask В ironowi (w 1795 r. Kurlandia została przyłączona do Rosji), a potem, po śmierci Augusta III, na sejmie elekcyjnym poparła kandydaturę, zresztą swojego byłego kochanka, Stanisława Augusta Poniatowskiego, który został królem Rzeczypospolitej. Kiedy jednak okazało się, że Poniatowski rzeczywiście dąży do naprawy i wzmocnienia państwa polskiego, wówczas pod pretekstem obrony praw szlachty niekatolickiej nie tylko wymusiła przywrócenie jej praw politycznych w Polsce, ale także spowodowała, że w 1767 r. znaczna część szlachty polskiej (głównie przecież katolickiej) uznała ją za gwarantkę tzw. „praw kardynalnych" (wolna elekcja, liberum veto, przywileje szlacheckie). Ingerencja Katarzyny w sprawy polskie doprowadziła do zawiązania w 1768 r. przez część patriotycznie nastawionej szlachty polskiej tzw. konfederacji barskiej wymierzonej i przeciwko Poniatowskiemu, i przeciwko Rosji. W 1772 r. konfederacja upadła, głównie za sprawą wojsk rosyjskich, wszelako jej zawiązanie stało się jedną z przyczyn wojny rosyjsko-tureckiej (1768-1774). Turcja, wypowiadając wojnę, chciała zapobiec nadmiernemu wzmocnieniu się Rosji w ogóle, a przede wszystkim w rejonie Morza Czarnego, tj. w jej obszarze posiadania. Wojna ta jednak była pomyślna dla Rosji. Pokonani Turcy zgodzili się na pokój (w Kuczuk-Kainardżi), który przyznawał Rosji tereny położone nad Morzem Czarnym między Dnieprem a Bohem (Krym uzyskał niezależność od Turcji), prawo fortyfikacji Azowa i swobodę przepływu rosyjskich statków handlowych przez cieśniny Bosfor i Dardanele. Jeszcze w czasie tej wojny z inicjatywy Prus doszło do pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. między Rosję, Prusy i Austrię. Rosja otrzymała wschodnią część Białorusi oraz tzw. polskie Inflanty z Dyneburgiem. W 1783 r. Rosja przyłączyła do swojego terytorium Krym (i oczywiście Chanat Krymski), co stało się powodem następnej wojny z Turcją (1787-1792), w rezultacie której na mocy pokoju w Jassach w 1792 r. całe północne wybrzeże Morza Czarnego znalazło się w granicach Imperium Rosyjskiego. Właśnie zakończenie wojny z Turcją umożliwiło Katarzynie II ponowne zajęcie się sprawą polską, zwłaszcza że w Rzeczypospolitej 3 V 1791 r. sejm (Sejm Czteroletni) uchwalił Konstytucję i zaaprobował projekty reform, które mogły doprowadzić do ponownego wzrostu znaczenia Polski, m.in. przez likwidację „praw kardynalnych", co oznaczało osłabienie znaczenia szlachty i magnatów. Katarzyna nie chciała na to pozwolić. Zawiązana w 1792 r. magnacka konfederacja targowicka (zresztą ukartowana w Petersburgu) odwołała się do pomocy wojsk rosyjskich, co skończyło się drugim rozbiorem Polski w 1793 r. W rozbiorze tym wzięły udział Prusy i Rosja, której „przypadły" tereny Ukrainy prawobrzeżnej, Podole i wschodnia Białoruś. W 1794 r. w okrojonej Polsce wybuchło powstanie narodowe pod wodzą Tadeusza Kościuszki, które zakończyło się klęską, a sam Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej (uwolniony przez znienawidzonego syna Katarzyny i jej następcę - Pawła I). Po stłumieniu powstania, w 1795 r. Rosja, Prusy i Austria dokonały trzeciego rozbioru Polski, w rezultacie którego Rzeczypospolita znikła z mapy Europy. Rosja uzyskała zachodnią część Białorusi, zachodnią część Wołynia oraz Litwę i Kurlandię. Zaangażowanie się w Polsce odciągnęło nieco Katarzynę od spraw europejskich, tj. głównie od wydarzeń, które rozgrywały się we Francji. Do chwili wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 r. była ona, przynajmniej deklaratywnie, wielką zwolenniczką myśli oświeceniowej, liberalnej. Natomiast po wybuchu rewolucji we Francji, przestraszona, stała się jej przeciwniczką i starała się zapobiegać rozwojowi myśli Historia Rosji 65 liberalnej w Rosji. Co więcej - rozpoczęła przygotowania do wojny z rewolucyjną Francją, w czym przeszkodziła jej niespodziewana s'mierć w 1796 r. NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX W. Po śmierci Katarzyny II tron rosyjski objął jej syn Pawieł (dalej: Paweł), który panował w latach 1796-1801, kiedy to w nocy z 11 na 12 marca padł ofiarą spisku i został zamordowany przez wyższych oficerów gwardii, którymi kierował generał-gubernator St. Petersburga Piotr Pahlen (w spisek wtajemniczony był najstarszy syn i następca Pawła, Aleksandr, aczkolwiek prawdopodobnie nie przypuszczał, że zakończy się on śmiercią ojca). Za Pawia I w dziedzinie polityki wewnętrznej zasadniczym celem jego działalności była maksymalna centralizacja i drobiazgowe określenie kompetencji instytucji rządowych. Towarzyszył temu obowiązek dyscypliny i przestrzegania prawa. Na szlachtę spadł cały ciężar finansowania administracji terenowej i sądownictwa, jak również niektórych przedsięwzięć publicznych oraz obowiązek służby woskowej i płacenia podatków. Jeżeli dodamy do tego przywrócenie stosowania kar cielesnych wobec tych przedstawicieli szlachty, którzy zostali skazani za przestępstwa kryminalne i poważne ograniczenie samorządu szlacheckiego, to otrzymamy katalog najważniejszych ingerencji Korony w przywileje i prawa szlacheckie. Takie działania musiały rodzić sprzeciw. Nie mniej szkodliwe dla pozycji Pawła były jego reformy wojskowe i stosunek do gwardii. Z jednej strony te reformy wzorowane na modelu pruskim zapewniły bardziej klarowną organizację catej struktury rosyjskich sil zbrojnych, opartą na hierarchicznym podporządkowaniu i ślepym posłuszeństwie żołnierzy, ale z drugiej strony pozbawiły oficerów arbitralnej władzy nad nimi. W armii wprowadzono też szczegółowy system sprawozdawczości i rachunkowości w służbach zaopatrzeniowych, który w poważnym stopniu przyczynił się do ograniczenia kradzieży żywności i malwersacji funduszy, tak rozpowszechnionych wśród wojskowego establishmentu w czasach Katarzyny II. Paweł I nie wykazywał również żadnych skłonności, tak jak jego matka, do szczególnego, uprzywilejowanego traktowania gwardii. Oficerowie gwardii poczuli się dotknięci sprowadzeniem ich do statusu żołnierzy, zakazem noszenia kosztownych, paradnych mundurów, które zastąpiono uniformami skrojonymi na wzór pruski, a nade wszystko wprowadzeniem surowej dyscypliny obowiązującej każdego żołnierza - od szeregowca po marszałka polnego. O ile zatem w czasach Pawła I bezstronność, z jaką wymagano dyscypliny w armii, mogła być przyjęta przez zwykłych żołnierzy z pewnym rodzajem satysfakcji, o tyle oficerowie, szczególnie wyżsi, poczuli się głęboko upokorzeni, ponieważ w ich mniemaniu podrywało to ich autorytet w oczach niższych stopniem. Polityki zagranicznej Pawła I nie cechowała już taka wewnętrzna spójność i logika, jak w przypadku reform wewnętrznych. Z jednej strony car głosił wolę prowadzenia polityki pokojowej, ale z drugiej, deklarując się jako zdecydowany wróg rewolucji francuskiej, jego marzeniem było zjednoczenie pod swoim przywództwem wszystkich przeciwników „modnych systemów filozoficznych" i zorganizowanie krucjaty celem zniszczenia „hydry rewolucyjnej". W 1798 r. Rosja przystąpiła więc do koalicji anty- 66 MIECZYSŁAW SMOLEŃ francuskiej, by w następnym roku, po klęsce połączonych sił rosyjsko-austriackich w Szwajcarii, wycofać się z niej i stanąć po stronie Napoleona Bonaparte, kiedy ten obalił Dyrektoriat i w jego miejsce ustanowił konsulat. W St. Petersburgu odebrano to jako odrzucenie przez Paryż zasad rewolucji jakobińskiej i krok w stronę restauracji monarchii. W grudniu 1800 r. Rosja przystąpiła, obok Szwecji, Prus i Danii, do „ligi zbrojnej neutralności" powołanej w celu „obrony wolności mórz" i nakierowanej głównie przeciwko Anglii. Generalnie można powiedzieć, że posunięcia Pawła I w sferze polityki wewnętrznej i zewnętrznej nie były sprzeczne z interesami kraju; były to raczej zmiany bardziej w formie niż treści. Wszelako zmiany te wzbudziły głębokie niezadowolenie dwóch podpór reżimu carskiego - szlachty i armii, zwłaszcza oficerów gwardii. W tych głównie środowiskach rodziły się opinie o niezdolności cara do sprawnego zarządzania Imperium, czego przyczyną miała być rzekomo choroba psychiczna cara. To właśnie zarzut o chorobie psychicznej Pawła posłużył spiskowcom za główny motyw jego zabójstwa, chociaż w rzeczywistości kierowało nimi wyłącznie osobiste wyrachowanie, żądza zachowania lub zdobycia „ciepłych posad", co przy zmiennym charakterze cara było raczej trudne. ALEKSANDR I - LIBERAŁ CZY KONSERWATYSTA? Aleksandr I (1801-1825) objął tron rosyjski w podobny sposób i w podobnych okolicznościach jak jego babka Jekatierina II. Wychowany i wykształcony w duchu oświecenia, tuż po przejęciu rosyjskiego tronu wierzył w możliwość pogodzenia oświeconego liberalizmu z absolutyzmem. Pierwsze próby reform, zainteresowanie zagadnieniami konstytucjonalizmu czy wiele innych deklaracji uznaje się za dowód jego liberalizmu. Natomiast jako główne dowody konserwatyzmu Aleksandra podaje się zwykle zmianę zespołu doradców, ustanowienie tajnej policji i surowej cenzury, sabotowanie własnych liberalnych rozporządzeń i reform oraz ustanowienie kolonii wojskowych. Objęcie władzy przez Aleksandra zostało przyjęte w kołach dworskich, rządowych i wojskowych z dużymi nadziejami. Jedną z pierwszych decyzji nowego imperatora było przywrócenie pełnego samorządu szlacheckiego i formalne zwolnienie szlachty z obowiązku służby państwowej, wprowadzonego przez Pawła I, reorganizacja administracji państwowej przez utworzenie ministerstw w miejsce kolegiów (1802), odpowiedzialnych bezpośrednio przed carem, i Komitetu Ministrów do koordynowania ich działalnością. W 1803 r. wydano dekret „o wolnych oraczach", na mocy którego szlachta mogła, według własnego uznania, nadać wolność osobistą i niewielki nadział ziemi poddanym chłopom. Bardziej istotne znaczenie miały reformy w dziedzinie oświaty i szkolnictwa, ustanawiające pięć typów szkół: parafialne, powiatowe, guber-nialne (gimnazja), licea i uniwersytety. W 1809 r. jeden z doradców Aleksandra - Michaił Speranski - wystąpił z projektem reformy ustrojowej, opartym na zasadzie trójpodziału władz, z którego po odrzuceniu go przez cara pozostała tylko Rada Państwa, utworzona w 1810 r. do opiniowania projektów ustaw przed zatwierdzeniem ich przez imperatora oraz do kontrolowania całego aparatu państwowego. Historia Rosji 67 Wraz z upadkiem Speranskiego wszystkie próby reform ustrojowych w Rosji zostały praktycznie zakończone. Popadanie w mistycyzm, chorobliwa religijność, zaabsorbowanie wojną z Napoleonem, a następnie zaangażowanie się w tworzenie nowego porządku międzynarodowego i gaszenie ognisk rewolucyjnych w Europie nie pozostawiały carowi wiele czasu na zajmowanie się polityką wewnętrzną. W takich okolicznościach w jego otoczeniu coraz większą rolę zaczęły odgrywać osoby o poglądach zdecydowanie reakcyjnych. Jedynym pozytywnym akcentem w tym ponurym okresie było zniesienie poddaństwa chłopów w Kurlandii, Inflantach i Estonii w latach 1816-1819, ale dokonano tego bez nadania im ziemi, co w krótkim czasie doprowadziło do pauperyzacji chłopstwa. Ogólnie rzecz biorąc, w Rosji Aleksandra I, szczególnie w drugim okresie jego panowania, istniał uderzający kontrast pomiędzy wyrażaną przez cara wolą rządów prawa a arbitralnością rosyjskiej praktyki administracyjnej. Jednym słowem, Aleksandr I nie dostrzegał autonomicznej potęgi swojej biurokracji oraz rezultatów niesprawiedliwości i przemocy, jakie rodziła, wierząc, że kraj jest administrowany mądrze i sprawiedliwie, co mijało się z rzeczywistością. ROSJA WOBEC WOJEN NAPOLEOŃSKICH W przebiegu epopei napoleońskiej Rosja odgrywała ważną rolę; początkowo, po przykrych doświadczeniach i ciężkich stratach, zdobyła nawet na pewien czas pozycję międzynarodowej supremacji, jakiej nigdy nie posiadała w przeszłości ani też nie miała już osiągnąć w przyszłości. Najpierw jednak, korzystając z przerwania działań wojennych między Napoleonem a koalicją antyfrancuską, w 1801 r. podporządkowała sobie Gruzję Wschodnią, a potem Zachodnią. Stało się to przyczyną wojen z Persją (1804--1813) i Turcją(1806-1812), które zakończyły się zwycięstwem Rosji; w ich rezultacie znaczna część Transkaukazji i Besarabia znalazły się w rękach rosyjskich. Wszelako już w 1805 r. powstała kolejna koalicja antyfrancuska, do której przyłączyła się również Rosja. Wraz z upadkiem koalicji pokonana Rosja została zmuszona do podpisania w lipcu 1807 r. traktatu pokojowego z Francją w Tylży nad Niemnem (jednym z rezultatów tego traktatu było utworzenie przez Napoleona z ziem II i III zaboru pruskiego Księstwa Warszawskiego). W latach 1808-1809 Rosja prowadziła jeszcze zwycięską wojnę ze Szwecją, a w jej wyniku Imperium Rosyjskie powiększyło się o tereny Finlandii i Wyspy Alandzkie. Otrzymały one nazwę Wielkiego Księstwa Finlandzkiego i szeroką autonomię z własną konstytucją i parlamentem. Narzucona w Tylży przez Napoleona konieczność przestrzegania blokady Anglii przynosiła Rosji ogromne straty ekonomiczne. Faktem jest także, że Rosja nie przestrzegała jej zbyt ściśle. Obu władców różniła też głęboko sprawa polska i kiedy w kwietniu 1812 r. car rosyjski zażądał wycofania wojsk francuskich z Księstwa Warszawskiego i Prus stało się oczywiste, że wojna między Rosją a Francją jest nieunikniona. 24 VI 1812 r. Napoleon na czele swojej wielkiej armii wkroczył do Rosji, ale nie udało mu się zastosować tam swojej zwykłej strategii, tj. rozbić szybko wojsk przeciwnika i podyktować warunków. Klęska Napoleona w Rosji miała swoje dalsze konsekwencje: car Aleksandr uznał za stosowne ścigać jego zdziesiątkowaną, 68 MIECZYSŁAW SMOLEŃ głodną i przemarzniętą armię, przyłączając się następnie do nowej koalicji antyfrancuskiej. Wojny napoleońskie znalazły swój finał na kongresie wiedeńskim (IX 1814 - VI 1815), na którym jedną z czołowych ról odgrywał Aleksandr I. Decyzjami kongresu ustalono nowy porządek polityczno-terytorialny w Europie, którego jednym z elementów było utworzenie Królestwa Polskiego z własnym sejmem i konstytucją, połączonego unią personalną z Rosją. Inną ważną decyzją, wszelako podjętą już po zakończeniu obrad kongresu, było podpisanie z inicjatywy Aleksandra I we wrześniu 1815 r. tzw. Świętego Przymierza przez Rosję, Austrię i Prusy, skierowanego głównie przeciwko wszelkim ruchom postępowym, demokratycznym i narodowowyzwoleńczym w Europie. Ostatnie dziesięciolecie panowania Aleksandra I cechowała - zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej - przewaga pierwiastków konserwatywnych, a nawet reakcyjnych. Na zewnątrz były to gorączkowe próby tłumienia wszelkich ruchów wolnościowych w ramach Świętego Przymierza i w imię przyjętej na kongresie wiedeńskim zasady legitymizmu. Wewnątrz prowadzono bezkompromisową walkę z wszelkimi przejawami niezależnego myślenia i działania. Właśnie w owej reakcyjnej polityce wewnętrznej i zewnętrznej Aleksandra I należy upatrywać przyczyn powstania i rozwoju ruchu dekabrystowskiego w Rosji, nawiązującego do idei rewolucji francuskiej, a wymierzonego w reżim Aleksandra I i bezpośrednio w jego osobę. Dekabryści bowiem zamierzali dokonać zamachu na Aleksandra i zaprowadzić w Rosji porządki konstytucyjne, bądź w postaci ustroju republikańskiego, bądź monarchii parlamentarnej. Wybuch powstania zaplanowano na maj 1826 г., wszelako nieoczekiwana śmierć Aleksandra I w listopadzie 1825 r. skłoniła ich do podjęcia akcji 14 XII 1825 г., w dzień, kiedy wojsko miało złożyć przysięgę na wierność nowemu carowi, Nikołajowi I. Jednak nieprzygotowane i nieudolnie przeprowadzone powstanie zakończyło się całkowitą klęską, a najego organizatorów i uczestników spadły surowe represje. NA SZCZYTACH ABSOLUTYZMU W czasach panowania Nikołaja I (1825-1855) rosyjski, dziewiętnastowieczny absolutyzm osiągnął szczyt rozwoju. Dominującą cechąjego rządów były represje i militaryzm, chociaż z drugiej strony był to także okres doniosłych osiągnięć twórczych zarówno w obszarze rosyjskiej kultury, jak i w dziedzinie gospodarki i postępu technicznego. Polityka wewnętrzna i zagraniczna Nikołaja I była logiczną konsekwencją tego, co stworzył Aleksandr I, aczkolwiek nie ulega wątpliwości, że decydującym wydarzeniem, które najmocniej rzutowało na sposób rządzenia Rosją, było powstanie dekabrystów. Zanim jednak Nikołaj ujawnił swoje oblicze reakcyjnego samodzierżcy, pierwsze lata jego panowania nie zapowiadały się najgorzej. W tym okresie podjęto pierwsze działania zmierzające do usprawnienia systemu rządzenia, rozpoczęto żmudne prace nad kodyfikacją prawa, a nawet starano się ulżyć doli chłopów państwowych. W tym czasie utrzymywały się też względnie dobre stosunki pomiędzy władzą a inteligencją twórczą, nastąpiło zelżenie cenzury, a policja polityczna nie była jeszcze nazbyt dokuczliwa. Jednak kiedy przyszedł 1830 г., а wraz z nim rewolucja lipcowa we Francji, Historia Rosji 69 powstanie wrześniowe w Belgii, a przede wszystkim powstanie listopadowe w Królestwie Polskim i wybuch epidemii cholery w 1831 г.- „miodowy" okres rządów Nikołaja dobiegł końca. Strach cara przed rewolucją zdeterminował politykę Rosji na następne 25 lat. Przystąpiono do intensywnej rusyfikacji Polaków, a w samym Imperium do prześladowania mniejszości narodowych. Po 1848 г., w związku z Wiosną Ludów w Europie, Mikołaj I jeszcze bardziej uwstecznił swoją politykę. W przeciwieństwie do swoich „kuzynów" ze Świętego Przymierza, władców Prus i Austrii, car rosyjski nie tylko stanowczo sprzeciwił się wszelkim ustępstwom wymuszonym presją rewolucyjną ale jeszcze wysłał swoje wojska do tłumienia powstań na Wołoszczyźnie w 1848 r. i na Węgrzech w 1849 г., umożliwiając tym samym dynastiom ottomańskiej i habsburskiej odzyskanie ich stanu posiadania. Na koniec przyszła niechciana wojna krymska, która wykazała zupełną niemoc Rosji Nikołaja I - mocarstwa, które okazało się rzeczywiście niczym więcej, jak tylko „kolosem na glinianych nogach". W okresie panowania Nikołaja I w stosunkach wewnętrznych najważniejsza rola przypadła aparatowi policyjnemu, zreorganizowanemu i rozbudowanemu w 1826 г., kiedy utworzono Korpus Żandarmów i Trzeci Oddział Kancelarii Jego Cesarskiej Mości, będący najwyższym organem tajnej policji. W 1828 r. powołano Główny Urząd Cenzury do kontrolowania publikacji, aczkolwiek w tym czasie nie stosowano jej jeszcze nazbyt rygorystycznie. Dopiero z upływem lat przepisy o cenzurze ulegały zaostrzeniu, aż doszło do tego, że w 1848 r. powołano Tajny Komitet do spraw kontroli tekstów drukowanych, którego działalność (istniał do 1855 r.) nazwano „erą terroru cenzury". Po wstrząsie lat 1830-1831 reakcyjne posunięcia dotknęły także oświatę i szkolnictwo. Już w 1831 r. zmniejszono о Уз limity przyjęć do uniwersytetów, a w 1835 r. ustawami o okręgach szkolnych i nowym statucie uniwersyteckim praktycznie zlikwidowano autonomię uniwersytetów oraz wprowadzono wiele ograniczeń w programach nauczania. W okresie panowania Nikołaja I ukształtowały się też dwa prądy intelektualne -tzw. „zapadnicy" i słowianofile. Pierwsi byli zapatrzeni na Zachód, drudzy na tradycję rosyjską. Swoistym fenomenem tego czasu w Rosji była prawdziwa eksplozja talentów literackich i poetyckich, jak np. Puszkina, Lermontowa czy Gribojedowa. Podobnie jak na płaszczyźnie intelektualnej, tak i na płaszczyźnie gospodarczej nie brakowało oznak, że gorset samodzierżawia staje się zbyt ciasny. Nasilały się ruchy chłopskie na wsiach, a w miastach postępowa młodzież studencka organizowała się w małe kółka konspiracyjne, w których dyskutowała o sprawach przyszłej walki o postęp. Do Rosji powoli zaczęły docierać osiągnięcia rewolucji przemysłowej, czego wyrazem była np. budowa pierwszych linii kolejowych i kanałów wodnych. Politykę zagraniczną Rosji w czasach Nikołaja I zdominowała tzw. „kwestia wschodnia", tj. dążenie do zdobycia kontroli nad cieśninami czarnomorskimi i ochrony ludności chrześcijańskiej (prawosławnej) w Turcji. Wszystko zaczęło się w 1826 r. od zmuszenia Turcji, w rezultacie tzw. konwencji akermańskiej, do przyznania autonomii Mołdawii, Wołoszczyźnie i Serbii. Tego samego roku Rosja została wciągnięta w wojnę z Persją, która zakończyła się w lutym 1828 r. przyłączeniem do Rosji Armenii. Wkrótce po kampanii perskiej Rosja wypowiedziała wojnę Turcji, kiedy ta złamała konwencję akermańską. Podpisany w 1829 r. pokój w Adrianopolu przyznał Rosji kontrolę nad deltą Dunaju i terytoria na Kaukazie z długim pasem wybrzeża Morza Czarnego. Turcja też ponownie zgodziła się przyznać autonomię Mołdawii, Wołoszczyźnie i Serbii, a nawet Grecji. 70 MIECZYSŁAW SMOLEŃ W 1830 r. w Królestwie Polskim wybuchło powstanie listopadowe jako reakcja na łamanie przez carat postanowień konstytucji z 1815 r. (Rosja konstytucji nie miała!). Sejm polski zdetronizował Nikołaja I jako króla i powołał Rząd Narodowy, co stało się przyczyną wojny polsko-rosyjskiej. Jednak wskutek niezdecydowania i braku wiary dowódców sił królewiackich w zwycięstwo osamotnione siły polskie uległy po niemal rocznej walce przeważającym pod względem liczby żołnierzy i jakości uzbrojenia wojskom rosyjskim. Powstanie upadło, a konstytucję zastąpiono w 1832 r. Statutem Organicznym. W 1833 r. Rosja, ze względu na zagrożenie Turcji ze strony Egiptu, zawarła z nią traktat w Unkiar-Iskelessi, w którym potwierdzono ważność wszystkich dotychczasowych układów między obu państwami, a ponadto St. Petersburg obiecał Turcji pomoc w przypadku agresji na nią ze strony jakiegokolwiek państwa. Turcja zaś ze swej strony obiecała zamknąć cieśniny czarnomorskie dla flot wojennych innych państw, co wywołało niezadowolenie zwłaszcza Anglii i Francji, które zaczęły wywierać na nią nacisk polityczny. Kiedy w 1839 r. wybuchła wojna między Turcją a Egiptem i Turcja zaapelowała o pomoc do wszystkich mocarstw europejskich (wbrew traktatowi w Unkiar-Iskelessi), Rosja, Anglia, Prusy i Austria podpisały w 1840 r. tzw. konwencję londyńską, która zastąpiła opiekę i gwarancje Rosji dla Turcji wspólną opieką sygnatariuszy konwencji, a następnie, w 1841 г., drugą konwencję londyńską w sprawie neutralności cieśnin czarnomorskich. W ten sposób Rosja straciła uprzywilejowaną pozycję w tym rejonie, z czym nie mogła się pogodzić i co nieuchronnie musiało doprowadzić do następnego konfliktu z Turcją, który „zaowocował" wojną krymską. Bezpośrednią przyczyną wojny krymskiej były spory między Rosją a Francją o tzw. „miejsca święte" w Palestynie w granicach imperium tureckiego, nad którymi opiekę sprawowało na zmianę duchowieństwo katolickie i prawosławne. Gdy w 1853 r. sułtan turecki rozstrzygnął ten spór na korzyść Paryża, Rosja wystosowała ultimatum wobec Turcji, żądając oddania jej pod opiekę wszystkich prawosławnych poddanych tureckich, a więc także tych na Półwyspie Bałkańskim. Turcja nie mogła się na to zgodzić, doszło więc do wojny rosyjsko-tureckiej (1853-1856), zwanej wojną krymską (ponieważ główne działania wojenne toczyły się właśnie na Krymie), w której przeciwko Rosji wystąpiły również Francja i Anglia. W czasie walk o Sewastopol w lutym 1855 r. zmarł Nikołaj I, co w obozie aliantów rozbudziło nadzieje na rychłe zakończenie wojny. Jednak nowy car Aleksandr II nie chciał kapitulować i dopiero groźby ze strony Austrii zmusiły go do podjęcia rokowań pokojowych, które zakończyły się w Paryżu podpisaniem traktatu w marcu 1856 r. Na mocy traktatu paryskiego Rosja została zobowiązana do korekty granicy Besarabii na korzyść Mołdawii oraz do oddania Turcji delty Dunaju. Państwa europejskie przejęły opiekę nad ludnością chrześcijańską w Turcji i ogłosiły neutralność Morza Czarnego, co oznaczało zakaz dla Rosji (i Turcji) utrzymywania na jego wodach flot wojennych, zabroniono im także budowania fortyfikacji na wybrzeżach czarnomorskich. Choć warunki traktatu paryskiego nie były dla Rosji zbyt uciążliwe, to jednak klęska w wojnie krymskiej odsłoniła podstawowe słabości samodzierżawia typu mikoła-jowskiego, miała więc jedną „odkupiającą" cechę - przekonała ostatecznie nawet konserwatywne środowiska rosyjskie, że głębokie reformy wewnętrzne w Imperium nie mogą być już dłużej odkładane. Historia Rosji 71 MODERNIZACJA IMPERIUM Aleksandr II (1855-1881) jako car z zasady musiał być konserwatystą i autokratą, wszelako żaden z jego poprzedników i następców nie zrobił tak wiele dla swoich poddanych, ile uczynił właśnie on. Jednak „reformatorskie" nastawienie Aleksandra nie przeszkodziło mu w utrzymywaniu surowego reżimu policyjnego w kraju i zsyłaniu tysięcy ludzi na Syberię bez formalnego wyroku sądowego. Zresztą gwoli prawdy, jego najważniejsze reformy wewnętrzne zostały wymuszone obiektywną koniecznością zrodzoną w wyniku klęski Rosji w wojnie krymskiej. W swoim rozumieniu Aleksandr musiał je przeprowadzić, by uniknąć w kraju rewolucji chłopskiej. Z jednym się wszakże nie zgodził, a mianowicie z ograniczeniem samodzierżawia i ustanowienia rządu „przedstawicielskiego". Najważniejszym wydarzeniem z czasów Aleksandra II było zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów za wykupem w 1861 r. Akt ten wymusił dalsze zmiany w wielu dziedzinach życia w Rosji. W 1863 r. przywrócono autonomię uniwersytetów; w 1864 r. wydano ustawę o ziemstwach, które stały się organami samorządu terytorialnego w powiatach i guberniach oraz przeprowadzono reformę sądownictwa, znosząc sądy stanowe, a w ich miejsce powołując czterostopniowy system instytucji sądowniczych, wprowadzono jawność przewodów sądowych, niezawisłość sędziów i prawo oskarżonego do obrony. W 1865 r. złagodzono cenzurę. W 1870 r. powołano instytucje samorządowe w miastach - dumy miejskie o podobnych kompetencjach, jak ziemstwa na wsiach. Cały cykl reform zamykała reforma wojskowa z 1874 г., wprowadzająca powszechny obowiązek służby wojskowej i skracająca czas służby do 6 lat w wojskach lądowych i 7 lat w marynarce wojennej. Reforma uwłaszczeniowa nie rozwiązała jednak problemów wsi rosyjskiej: wielu chłopów nie było stać na wykup nawet minimalnego, określonego ustawą nadziału ziemi. Właśnie w obronie najbiedniejszych wystąpili tzw. narodnicy {naród - w jęz. ros. lud), którzy widzieli możliwość budowy socjalizmu w Rosji dzięki oparciu się na chłopstwie z pominięciem kapitalistycznej fazy rozwoju gospodarczego. Głównymi ideologami narodnictwa rosyjskiego byli: Michaił Bakunin, Piotr Ławrow i Piotr Tka-czow. 1 III 1881 r. największa i najbardziej znana organizacja narodnicka „Wola Ludu" dokonała udanego zamachu na życie cara. Tragiczna śmierć tego imperatora zahamowała podjęty kurs na stopniowe, pokojowe przekształcanie Rosji w państwo prawa, spychając ją w otchłań reakcji. Zamachu na Aleksandra II dokonał zrusyfikowany Polak żydowskiego pochodzenia Ignacy Hryniewiecki, który, również ugodzony odłamkami rzuconej w cara bomby, zmarł kilka godzin po akcji. Polacy zresztą zawsze stanowili problem dla rosyjskich carów, zwłaszcza że coraz natarczywiej zaczęli domagać się co najmniej rozszerzenia autonomii politycznej Królestwa Polskiego, która została drastycznie ograniczona po upadku powstania listopadowego. Nieustępliwe, twarde stanowisko St. Petersburga w tej kwestii doprowadziło do wybuchu powstania w styczniu 1863 r. Po stłumieniu powstania carat zlikwidował resztki autonomii Królestwa poprzez zniesienie urzędu namiestnika i włączenie jego terenów w skład Imperium Rosyjskiego. Nastąpiły aresztowania, zesłania, konfiskaty majątków oraz dalsza rusyfikacja administracji i szkolnictwa (w 1864 r. uwłaszczono chłopów). 72 MIECZYSŁAW SMOLEŃ W polityce zagranicznej Rosja Aleksandra II dążyła przede wszystkim do rewizji traktatu paryskiego z 1856 г., poszukując dla tej sprawy sojuszników. Wszelako po nieudanej próbie porozumienia z Francją, głównie na tle kwestii polskiej, zaczęła rozglądać się za kimś innym. Po wybuchu powstania styczniowego w Królestwie Polskim takim naturalnym sojusznikiem wydawały się oczywiście Prusy, z którymi Rosja podpisała układ o wspólnych działaniach przeciwko powstańcom. Dążąc do zjednoczenia Niemiec pod swoją egidą, porozumienie z Rosją było Prusom bardzo na rękę. Kilka lat później, mając zapewnioną neutralność Rosji (układ w Ems), Prusy uderzyły na Francję (1870) i szybko ją rozgromiły. Rosja z kolei uznała wybuch wojny famcusko--pruskiej za dogodny moment do wypowiedzenia klauzuli o neutralności Morza Czarnego i wkrótce odzyskała prawo fortyfikacji jego wybrzeży i utrzymywania na nim floty wojennej. Od tej chwili Rosja zaczęła uprawiać aktywną politykę czarnomorską i bałkańską, co z kolei zaniepokoiło Austrię. Ta jednak, pod naciskiem Prus, które obawiały się porozumienia rosyjsko-francuskiego, zgodziła się na podpisanie w 1873 r. w Wiedniu trójstronnego układu (Austria, Prusy i Rosja) zwanego sojuszem trzech cesarzy. Wszelako wkrótce St. Petersburg - kiedy zorientował się, że zjednoczone Niemcy (już jako cesarstwo) dążą do hegemonii w Europie - począł szukać innego sojusznika. Do dalszego ochłodzenia stosunków rosyjsko-niemieckich doszło na tle zwycięskiej dla Rosji wojny z Turcją (1877-1878), zakończonej pokojem w San Stefa-no, który znacznie wzmacniał jej pozycję w rejonie Kaukazu i Bałkanów. Wywołało to z kolei zaniepokojenie Austro-Węgier i Niemiec, a przede wszystkim Anglii, zakończone kongresem w Berlinie, który zmienił warunki pokoju w San Stefano na niekorzyść Rosji i jej podopiecznych - Księstwa Bułgarskiego, Macedonii (która powróciła do Turcji) oraz Bośni i Hercegowiny, które znalazły się pod okupacją Austro-Węgier. W tej sytuacji jedynym rozwiązaniem dla Petersburga było zbliżenie z Francją. Jednak początek lat 80. zmienił sytuację polityczną w Europie, kiedy Anglia podjęła próbę opanowania cieśnin czarnomorskich, co zresztą nie tylko dla Rosji, pozostającej od czasów kongresu berlińskiego w ponownej izolacji, stało się szczególnie niebezpieczne. Za Aleksandra II dokonał się też praktycznie podbój Azji Środkowej (1865-1885). Do Rosji przyłączono wówczas tereny dzisiejszego Kazachstanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu. Opanowywanie terenów Turkmenii zakończyło się dopiero pod koniec XIX w. W 1867 r. Rosja, potrzebując pieniędzy na budowę kolei żelaznych, sprzedała Alaskę Stanom Zjednoczonym za sumę nieco ponad 7 min dolarów, nie mając pojęcia o bogatych złożach złota, które później odkryto na jej terenie. POWRÓT REAKCJI Śmierć Aleksandra II w rezultacie zamachu terrorystycznego i objęcia sukcesji przez Aleksandra III otworzyły nowy, niechlubny rozdział w rosyjskiej historii. W zasadzie jedynym „osiągnięciem" Aleksandra III było to, że przez cały okres jego panowania udało mu się utrzymać Rosję z dala od wojen, a wewnątrz kraju nastąpił wyraźny rozwój gospodarczy, zwłaszcza rozwój produkcji fabrycznej. Ale i w tym przypadku nie było to osobistą zasługą imperatora, ponieważ rozkwit gospodarczy Rosja zawdzięczała korzystnemu układowi stosunków międzynarodowych, a rewolucja przemysłowa, Historia Rosji 73 która dokonała się w tym czasie, była rezultatem reform przeprowadzonych przez Aleksandra II. Już w swoich pierwszych enuncjacjach programowych Aleksandr III zapowiedział przeprowadzenie reform (a raczej kontrreform), których celem miało być usprawnienie administracyjnej i policyjnej kontroli państwa nad społeczeństwem. Najpierw manifestem z 29 IV 1881 r. położył kres „konstytucyjnym" eksperymentom Aleksandra II (właściwie jego ministra - Loris-Mielikowa), a 14 VIII tegoż roku zatwierdził uchwałę Komitetu Ministrów „o środkach ochrony porządku państwowego i ładu społecznego". Uchwała ta rozszerzała kompetencje władz administracyjnych i policji, a zwłaszcza założonej wtedy tajnej policji - Ochrany - stając się prawdziwą „konstytucją", wedle której Rosja rządziła się aż do upadku caratu; na niej też wzorowało się ustawodawstwo represyjne ery stalinowskiej w ZSRR. W stosunkach wewnętrznych jedynymi jaśniejszymi dokonaniami Aleksandra III były dwa dekrety wydane na początku jego panowania, a mianowicie dekret z grudnia 1881 r. o likwidacji czasowego zobowiązania chłopów (ale też jednocześnie o przymusowym wykupie przez nich nadziałów ziemskich) oraz dekret z maja 1882 r. o likwidacji podatku pogłównego i utworzeniu Banku Włościańskiego. Jednak już wkrótce, bo w sierpniu 1882 г., drastycznie zaostrzono cenzurę, a dwa lata później ograniczono autonomię uniwersytetów i podwyższono opłaty za naukę. Pod koniec lat 80. jeszcze bardziej zaostrzono kurs w polityce wewnętrznej. Najpierw ograniczono kompetencje sądownictwa (np. przez ograniczenie zasady niezawisłości i nieusuwalności sędziów, jawności rozpraw sądowych i kompetencji ławy przysięgłych), a następnie wydano ustawę o naczelnikach ziemskich, wyłącznie szlacheckiego pochodzenia (lipiec 1889 г.), którzy stali się przedstawicielami władzy terenowej, łączącymi w swoich rękach funkcje administracyjne i sądownicze. W ten sposób powrócono do dawnego systemu dwustopniowych rządów nad ludnością chłopską przez lokalnych biurokratów i posiadającą szlachtę. W czerwcu 1890 car zatwierdził ustawę o ziemstwach, a dwa lata później o miastach. Pierwsza polegała m.in. na zmianie systemu wyborczego do ziemstw przez podział na dwie kurie - szlachecką i wiejską (wprowadzono też wysoki cenzus wyborczy), a druga odbierała prawa wyborcze ludności mniej zamożnej i w ogóle ograniczała kompetencje dum miejskich. W warunkach surowego reżimu policyjnego, zwłaszcza na przełomie lat 80. i 90., w Rosji stało się praktycznie niemożliwe kontynuowanie działalności rewolucyjnej. Czołowi działacze Woli Ludu albo zginęli, albo przebywali w więzieniach lub na zesłaniu. Pomimo to grupka tych, którzy pozostali na wolności, 1 marca 1887 r. podjęła próbę zamachu na Aleksandra, która nieomal zakończyła się powodzeniem. Na okres panowania Aleksandra III przypada też nasilenie rusyfikacji narodów podbitych przez carat. Dotyczyło to zwłaszcza Królestwa Polskiego, w którym wprowadzono język rosyjski do wszystkich szkół, urzędów i sądownictwa, z całą bezwzględnością tępiąc wszelkie przejawy polskości. Represje wewnątrz Imperium dotknęły także Żydów, dla których stworzono w guberniach zachodnich tzw. „strefę osiedlenia", dokąd przenoszono ich z innych terenów Rosji. W polityce zagranicznej Rosja Aleksandra III już w 1881 r. podpisała z Niemcami porozumienie o neutralności, co oznaczało, że Rosja zachowa neutralność w przypadku konfliktu niemiecko-francuskiego, a Niemcy i Austro-Węgry w przypadku wojny ro-syjsko-angielskiej lub rosyjsko-tureckiej. W 1887 r. Rosja podpisała z Niemcami „układ o reasekuracji", który zapewniał wzajemną neutralność w przypadku konfliktu 74 MIECZYSŁAW SMOLEŃ z trzecim państwem, co jednak nie odnosiło się do wojny rosyjsko-austriackiej lub niemiecko-francuskiej. Porozumienie to z góry skazane było więc na niepowodzenie i wywołało niezadowolenie, zwłaszcza Niemiec, które wkrótce podniosły cło na zboże rosyjskie i wydały zakaz przyjmowania przez Bank Rzeszy rosyjskich papierów wartościowych. St. Petersburg odpowiedział na to ustawą zabraniającą cudzoziemcom, głównie w guberniach zachodnich, posiadania nieruchomości, co godziło przede wszystkim w kolonistów niemieckich. Na tym tle rychło doszło z obu stron do manifestowania niezadowolenia, a nawet wrogości. W tej sytuacji Rosja poczęła szukać możliwości zbliżenia z Paryżem; pierwszym efektem tych zabiegów było udzielenie Rosji przez Francję pożyczek, które stanowiły wstęp do przyszłego sojuszu między obu państwami. Najpierw, w 1892 г., Francja i Rosja podpisały tajną konwencję wojskową która została ratyfikowana przez St. Petersburg w 1893 r. W ten sposób zaczął konstytuować się w Europie drugi obok trójprzymierza blok wojskowy, który nabrał realnych kształtów za panowania następcy zmarłego w październiku 1894 r. Aleksandra III -Nikołaja II. OSTATNIE LATA ROSJI CARSKIEJ - REWOLUCJA ROSYJSKA Nikołaj II (1894-1917), najstarszy syn Aleksandra III i ostatni car Rosji, obejmując tron Romanowów, w zasadzie nie miał określonego programu polityki wewnętrznej i w pierwszych latach swojego panowania starał się kontynuować dotychczasowy sposób sprawowania władzy. Jednak zaburzenia studenckie z przełomu wieków, kryzys ekonomiczny z lat 1901-1903, który wywołał wystąpienia chłopów i robotników oraz otwarte żądania ziemstw w sprawie stworzenia jakichś instytucji przedstawicielskich, zmusiły Nikołaja do zapowiedzi nadania instytucjom samorządu terenowego większej samodzielności. Jednocześnie carat, chcąc wzmocnić swoją pozycję i odwrócić uwagę społeczeństwa od trudności wewnętrznych przez „zjednoczenie" go z państwem wokół idei narodowej, w 1904 r. sprowokował wojnę z Japonią o wpływy w Chinach i Korei, licząc na szybkie zwycięstwo. Wszelako wojna ta już na samym początku przerodziła się w pasmo klęsk rosyjskiej armii i floty, co jeszcze bardziej podminowało atmosferę w kraju, zwłaszcza że szeroką kampanię antywojenną i antyrządową podjęła opozycja polityczna od liberałów po skrajnych radykałów. Początek XX w. w Rosji był okresem kształtowania się i rozwoju trzech partii politycznych - przyszłych konstytucyjnych demokratów (kadetów), „neonarodnickich" socjalistów-rewolucjonistów (eserowców) i marksistowskich socjaldemokratów (mieńszewików i bolszewików). Wśród ówczesnej rosyjskiej opozycji politycznej dominującą rolę odgrywali właśnie liberalni kadeci domagający się wprowadzenia w Rosji systemu parlamentarnego, a przynajmniej Monarchii konstytucyjnej. Przegrana w wojnie z Japonią stała się główną przyczyną wybuchu rewolucji w Rosji w 1905 r. Zaczęła się ona od „krwawej niedzieli" 9 (22) I, kiedy St. Petersburg stał się areną brutalnie stłumionej przez siły rządowe demonstracji mieszkańców miasta, domagających się nadania krajowi konstytucji (pojawiły się również bardziej radykalne Historia Rosji 75 żądania). Wydarzenie to postawiło na nogi cały kraj: w krótkim czasie wszystkie ważniejsze klasy społeczeństwa zjednoczyły się przeciw samowładztwu, żądając zwołania Zgromadzenia Narodowego (Dumy Państwowej). Z jednej strony trwały strajki robotników i bunty chłopskie politycznie mieszczące się w programie żądań liberalnych, a z drugiej postępowała organizacja polityczna klas średnich. Jej celem było wymuszenie na monarchii zwołania Konstytuanty, a potem objęcie przywództwa w tym zgromadzeniu. Przez cały ten czas wezwania do strajków, buntów w wojsku i marynarce wychodziły od liberałów, socjaliści natomiast „płynęli na fali wydarzeń" i ani nie kierowali ruchem, ani nie narzucali mu swoich haseł. W sumie w ciągu ośmiu miesięcy nie doszło do ogólnonarodowego powstania zbrojnego, lecz jedynie do skoordynowanego, pokojowego nacisku na monarchię wszystkich wymienionych grup w celu wymuszenia na niej zwołania Zgromadzenia Narodowego. Nacisk ten przybrał na sile we wrześniu-październiku 1905 г., przyjmując postać strajku generalnego. Postawiony w przymusowej sytuacji Nikołaj II, nie będąc przy tym pewny swojego wojska, ogłosił 17(30) X „Manifest" zapowiadający przyznanie poddanym „niewzruszonych praw obywatelskich" i zwołanie Dumy z kompetencjami ustawodawczymi. Była to tylko zapowiedź, na którą kadeci przystali warunkowo, traktując ją jako etap na drodze do ustanowienia w Rosji prawdziwej Konstytuanty. Po ogłoszeniu Manifestu Październikowego od kadetów oddzieliło się prawe skrzydło - tzw. „październikowcy", którym wystarczały zapowiedzi cara. Poczęło również słabnąć poparcie dla liberałów ze strony mas pracujących. W tych okolicznościach monarchia poczuła się mocniejsza, odzyskując przy tym kontrolę nad wojskiem, co sprawiło, że na początku 1906 r. ogłosiła zasady nowego systemu politycznego, w którym car pozostawał władcą samowładnym z pełnią władzy wykonawczej, a władzę ustawodawczą miał dzielić z Dumą Państwową i Radą Państwa, która miała stanowić wyższą izbę parlamentu. Był to krok wstecz wobec zapowiedzi zawartych w Manifeście Październikowym. W tej sytuacji wybrana wkrótce w wyborach pośrednich I Duma Państwowa, do której najwięcej posłów wprowadzili kadeci, nie spełniła ich oczekiwań. Liberałowie przegrali swoją batalię o prawdziwy parlament w Rosji. Kiedy w lipcu 1906 r. car, korzystając ze swoich uprawnień, rozwiązał Dumę - wówczas posłowie kadeccy wyrazili bezskuteczny protest w postaci Manifestu Wyborskie-go, w którym wezwali ludność do akcji nieposłuszeństwa obywatelskiego. Była to wyraźna oznaka utraty przez liberałów poparcia społecznego. II Duma Państwowa, w której kadeci na płaszczyźnie politycznej i konstytucyjnej byli już znacznie słabsi, była wydarzeniem o niewielkim znaczeniu. Imperator pozwolił się zebrać II Dumie tylko dlatego, że ówczesny premier i minister spraw wewnętrznych Piotr Stołypin, który nie chciał dopuścić do wyborów, nie był pewien nastrojów panujących w całym kraju, przy czym trzeba dodać, że II Duma - w przeciwieństwie do I Dumy - nie miała szans na przekształcenie się w Konstytuantę. W 1907 r. wrzenie w kraju tak osłabło, a represje Stołypina okazały się na tyle skuteczne, że premier poczuł się dość silny, by w czerwcu tegoż roku podpowiedzieć carowi rozwiązanie Dumy (3 VI 1907). Ten akt uważa się za koniec pierwszej rewolucji rosyjskiej. W III Dumie zdecydowaną większość uzyskały (na podstawie nowej ordynacji) elementy konserwatywne, które były skłonne do współpracy z samo władztwem. Istotnym elementem rozładowania napięcia społecznego w kraju było również wprowadzenie przez Stołypina, jeszcze w 1906 г., reformy rolnej, która umożliwiała chłopom tworzenie na dogodnych warunkach silnych gospodarstw rolnych. Jednak błędem Sto- 76 MIECZYSŁAW SMOLEŃ łypina było to, że nie zrobił nic dla robotników, gdyż rozsądna polityka konserwatywna, jak podpowiadało doświadczenie historyczne z innych krajów Europy, winna łączyć represje wymierzone w partie rewolucyjne z polityką społeczną na rzecz robotników. Z tej głównie przyczyny, tj. z powodu braku właściwej polityki socjalnej na rzecz robotników, napięcie społeczne w Rosji wzmogło się w 1912 r. (już po śmierci Stoły-pina w rezultacie zamachu w 1911 г.), zwłaszcza po masakrze na górnikach w kopalniach złota nad Leną (kwiecień). Fala strajków, jaka potem nastąpiła, przycichła jesienią 1912 r. w czasie wyborów do IV Dumy, ale nie zamarła aż do wybuchu I wojny światowej. Zatem można powiedzieć, że w Rosji do 1914 r. nastąpiło fiasko rozwiązania liberalnego, a jednocześnie nie było dobrego rozwiązania konserwatywnego, w ten sposób sytuacja została praktycznie zablokowana. Tak więc kryzys 1911 r. w Rosji nie mógł powtórzyć schematu klasycznych rewolucji europejskich (np. Wielkiej Rewolucji Francuskiej z końca XVIII w.), ponieważ jej pierwsza faza już się odbyła i zawiodła. Dowodzi tego fakt, że kiedy w 1912 r. napięcie społeczne zaczynało wzrastać na nowo i osiągnęło szczyt wiosną 1914 г., wywołując poważny kryzys wewnętrzny, robotnicy i chłopi nie zwracali się już ku liberałom, lecz ku partiom rewolucyjnym. Duży wpływ na sytuację wewnętrzną Rosji Nikołaja II miało jej położenie międzynarodowe. Koniec XIX w. przyniósł nowy układ polityczny w Europie. Jeszcze wiatach 1879-1882 ukształtowało się trójprzymierze (Austro-Węgry, Niemcy i Włochy), a potem zaczęło formować się trójporozumienie, najpierw przez podpisanie sojuszu Rosji z Francjąw 1893 г., następnie porozumienia francusko-angielskiego z 1904 r. i wreszcie układu rosyjsko-angielskiego w 1907 r. W ten sposób w Europie powstały dwa antagonistyczne bloki, a konflikty między nimi stały się jedną z przyczyn wybuchu I wojny światowej w 1914 r. Przystąpienie Rosji do wojny rozładowało napięcie społeczne w kraju, przynajmniej na kilka miesięcy. Jednak wobec braku sukcesów armii rosyjskiej, zwłaszcza po przełamaniu frontu przez Austriaków w maju 1915 r. pod Gorlicami i po przejęciu przez Nikołaja II dowództwa nad armią oraz wzrastającego ciężaru prowadzonej wojny, odczuwanego przez społeczeństwo rosyjskie, sytuacja wewnętrzna w Rosji zaczęła się komplikować. Klęski na frontach i kłopoty gospodarcze w samej Rosji były przyczyną licznych strajków i innych zaburzeń wewnętrznych. Liberałowie w IV Dumie podjęli nieśmiałą agitację przeciwko monarchii i zaczęli domagać się rządu odpowiedzialnego przed krajem. Jednak Nikołaj II nie godził się na żadne ustępstwa. Impas, w którym Rosja znalazła się już w 1914 г., objawił się na nowo na początku 1917 г., pogłębiony przez dramatyczną sytuację wywołaną wojną i jej następstwami. W rezultacie wybuchł drugi kryzys, którego carat nie potrafił już opanować i Nikołaj II został zmuszony do abdykacji (2/15 III 1917 г.). Monarchia znikła, bo nie była zdolna rządzić, ale nie istniała też gotowa ją zastąpić sprawna opozycja liberalna. Kadeci z góry przegrali bitwę. Batalia miała się zatem rozegrać między siłami znacznie bardziej radykalnymi. Proces rewolucyjny 1917 r. w Rosji był niezwykle szybki - wszystko rozegrało się zaledwie w osiem miesięcy. Nie miał on jednak charakteru klasycznej rewolucji europejskiej, ruchu rozszerzającego się od monarchii ku reżimowi liberalnemu; była to niezwykle szybka rewolucja proletariacka, która nieustannie dryfowała na lewo i zakończyła się raptownym rozwiązaniem, prowadząc kraj od monarchii absolutnej do bolszewizmu. Owo nieprzerwane schodzenie na lewo miało charakter polityczny, a zasadniczym motywem tego procesu była kwestia wojny. Nie można powiedzieć, by w 1917 r. doszło w Rosji do rewolucji społecznej - ta przyszła później, w 1918 r. Historia Rosji 11 Zresztą tej radykalizacji nie podlegał cały kraj, przeżywała ją tylko klasa polityczna obu stolic i kilku wielkich miast. Był to wielki wstrząs, ale w istocie dotyczył jedynie wąskiej warstwy. Pierwszy Rząd Tymczasowy (jego skład ogłoszono 3 III 1917 г.), w którym z pozoru dominującą pozycję posiadali liberałowie (kadeci), przetrwał zaledwie dwa miesiące. Nie był to jeszcze rząd republikański, ale już niemieszczący się w ramach monarchii, którego zadaniem było zagwarantowanie ludowi rosyjskiemu swobód demokratycznych, a następnie wygranie wojny w celu obrony tej demokracji i - jakby „przy okazji" - zrealizowanie rosyjskich celów narodowych na Bałkanach i w rejonie cieśnin tureckich. Przez te dwa miesiące kadeci mieli złudzenie, że prowadzą wojnę patriotyczną, a więc skuteczniejszą i korzystniejszą dla rosyjskich interesów narodowych. Jednakże właśnie zadeklarowanie w kwietniu wobec aliantów (Anglii, Francji i USA) woli prowadzenia wojny „aż do zwycięskiego końca" wywołało pierwszy kryzys rządowy (5/18 V 1917 г.), w rezultacie którego wiodącą siłą w Rządzie Tymczasowym stali się, w miejsce kadetów, umiarkowani socjaliści - mieńszewicy i eserowcy, zarazem członkowie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich - drugiego ośrodka władzy w ówczesnej Rosji. Rada Piotrogrodzka uformowała się w dniach rewolucji lutowej i składała się w głównej mierze z mieńszewików i eserowców, bolszewicy natomiast stanowili w niej zdecydowaną mniejszość. Rady stanowiły zjawisko władzy równoległej, samorządnej, spotykane podczas każdej rewolucji jako rezultat spontanicznego ruchu warstw niższych (i średnich), które powstaje w sytuacji załamywania się społeczeństwa starego typu. Jednak ten rodzaj demokracji bezpośredniej, mającej reprezentować odrodzone społeczeństwo -jak pokazuje historia - nigdy nie był organizmem zdolnym do rządzenia. Dlatego jedną z przyczyn, dla których społeczeństwo rosyjskie w 1917 r. rozprzęgło się tak szybko, była właśnie owa dwuwładza: Rząd Tymczasowy i Rady. Ten pierwszy nie mógł skutecznie rządzić, bo nie miał realnej władzy, te drugie zaś były w sposób przyrodzony niezdolne do administrowania. Wynikiem tej sytuacji mogła być tylko anarchia. Ta próżnia polityczna stworzona przez anarchię i pogłębiona systemem radzieckim w pierwotnym znaczeniu tego słowa umożliwiła bolszewikom stworzenie w Rosji partii walki o władzę (później ojej utrzymanie). Po pierwszym rządzie tymczasowym nastąpiły dwa miesiące hegemonii umiarkowanych socjalistów - mieńszewików i eserowców na czele z Aleksandrem Kierien-skim. Polityka Kierienskiego, jako ministra wojny, poparta przez Radę Piotrogrodzka, sprowadzała się do kontynuowania polityki kadetów, tyle że pod innymi hasłami. Tym razem celem nie było odniesienie zwycięstwa narodowego, lecz obrona demokracji rosyjskiej przed kaizerowskimi Niemcami. Jednak fiasko Kierienskiego było jeszcze wyraźniejsze niż porażka kadetów, było to bowiem fiasko wojskowe: ofensywa Brusi-łowa (VI-VII 1917 r.) w Galicji Wschodniej zakończyła się zupełną klęską. Na płaszczyźnie wewnętrznej polityka Kierienskiego i umiarkowanych socjalistów polegająca na kontynuowaniu wojny i odłożeniu reform społecznych na czas po zwycięstwie pracowała na rzecz Lenina, który z pomocą Niemców wrócił do Rosji ze Szwajcarii w kwietniu 1917 r. Lenin trafniej wyczuł nastroje mas i jego stanowisko było proste: zakończyć wojnę, a władzę oddać Radom. Po klęsce ofensywy Brusiłowa bolszewicy 4(17) VII podjęli pierwszą próbę rebelii w stolicy, żądając przekazania władzy Radzie Piotrogrodzkiej. Ta jednak odmówiła spełnienia tego żądania, a resztki wiernych jeszcze rządowi oddziałów wojskowych szybko uporały się z puczystami. W tej sytuacji bolszewicy zwątpili przejściowo w Radę Piotrogrodzka, która podobnie jak Rząd 78 MIECZYSŁAW SMOLEŃ Tymczasowy, przez nią przecież zdominowany, tracąc kontakt z masami i nie wyrażając anarchistycznej siły ulicy, straciła autorytet w oczach mas. Wkrótce, 7(20) VII, Kierienski, zachowując tekę ministra wojny, objął urząd premiera Rządu Tymczasowego (po kadecie księciu Lwowie), rząd ten jednak miał już znacznie mniej władzy niż przed lipcem, borykając się dodatkowo z naciskami nie tylko z lewej, ale i z prawej strony. Właśnie z uwagi na nieskuteczność poczynań Rządu Tymczasowego, tym razem prawica, chcąc ustanowić silną władzę i skończyć z anarchią w społeczeństwie i wojsku, zorganizowała pucz generała Korniłowa (25 VIII/7 IX do 30 VIII/12 IX), który skończył się całkowitym niepowodzeniem. Losy korniłowszczyzny z jednej strony były świadectwem zupełnego rozkładu armii, a z drugiej dowodziły, że w Rosji nie było już prawdziwej prawicy, co oznaczało wyeliminowanie trzeciej możliwości: rozwiązania konserwatywnego. Tak więc od przełomu sierpnia i września 1917 r. Rosją zaczęła „rządzić" anarchia - wprawdzie Kierienskiemu udało się jeszcze dokonać rekonstrukcji rządu i zwołać tzw. Przedparlament, by nadać swojej władzy odrobinę prawowitości, ale były to już tylko działania pozorne, a kraj z zawrotną szybkością zaczął się staczać po równi pochyłej ku całkowitemu upadkowi. W takich okolicznościach bolszewicy, którzy zdążyli już otrząsnąć się z porażki lipcowej, zorganizowali swój następny spisek i 25 X (7 XI) 1917 r. w sposób zupełnie amatorski, nie napotykając praktycznie żadnego oporu, dokonali zamachu stanu i utworzyli swój rząd pod nazwą Rady Komisarzy Ludowych (RKL). KOMUNIZM WOJENNY Przez pierwsze miesiące po przejęciu władzy w Rosji bolszewicy praktycznie nie byli w stanie rządzić. Poza kilkoma dekretami „fasadowymi", jak np. przyjęcie nowej nazwy państwa (RSFRR) czy kalendarza gregoriańskiego, jedynymi osiągnięciami, które dokonały się z ich woli, było podpisanie z państwami centralnymi układu pokojowego w Brześciu Litewskim 3 III 1918 r. oraz wkrótce potem przeniesienie stolicy z Piotrogrodu do Moskwy. Wycofanie Rosji z wojny stwarzało bolszewikom szansę na zachowanie władzy, ale zostało okupione utratą prawie jednej trzeciej europejskiej części kraju. Jednak mimo zachowania władzy bolszewicy nie mieli wpływu na postępującą dezintegrację społeczną i gospodarczą kraju: na wsi zanarchizowane masy chłopstwa samowolnie likwidowały resztki wielkiej własności ziemskiej, a w mieście, w fabrykach, wprowadzana spontanicznie „kontrola robotnicza" przepędzała stare kadry kierownicze i techniczne, przejmując zarząd nad produkcją. Te dwa jednoczesne procesy doprowadziły do katastrofy gospodarczej, tj. do załamania się produkcji rolnej i przemysłowej oraz do zaniku rynku wewnętrznego. Dezintegracji społecznej i gospodarczej towarzyszyło słabnięcie bolszewickiego systemu kontroli politycznej nad obszarami, które pozostały pod ich władzą po pokoju brzeskim: w wielu rejonach Rosji coraz mocniej zaczęła zbrojnie występować przeciwko oficjalnej władzy opozycja wewnętrzna, ośmielona pomocą mocarstw zachodnich, z którą zrazu nie mogły sobie poradzić jednostki słabo uzbrojonej, niewyćwiczonej i źle dowodzonej Armii Czerwonej, która wtedy właśnie powstawała. W lipcu 1918 r. w Moskwie i kilku innych miejscowościach wybuchło powstanie lewicowych eserowców, byłych koalicjantów boi- Historia Rosji 79 szewików w RKL. Mimo upadku powstania w Moskwie, lewicowi eserowcy podjęli kilka spektakularnych aktów terrorystycznych, dokonując m.in. nieudanego zamachu na Lenina (30 VIII 1918 г.). Wszystkie te zajścia zmusiły wreszcie bolszewików do podjęcia kontrposunięć zmierzających do utworzenia realnego rządu nad tymi obszarami, w których zachowała się ich władza. Pierwsze kroki podjęte przez nich latem i jesienią 1918 r. stanowiły początek tego, co później zostało nazwane przez Lenina „polityką komunizmu wojennego". Te właśnie kroki, ustanawiające fundamenty komunizmu wojennego, utworzyły jednocześnie fundamenty nowego państwa sowieckiego. Rozpoczęto od zniesienia wyborów do rad delegatów i likwidacji wszystkich innych partii politycznych, co oznaczało ustanowienie państwa jednopartyjnego. Wymagało to także przebudowy partii bolszewickiej, która stała się partią monolityczną, prawdziwie leninowską, kierowaną w sposób odgórny, autokratyczny, która wszystkie niedostatki machiny gospodarczej i administracyjnej zaczęła nadrabiać ideologiczną demagogią. Partia ta, w warunkach „sprasowania społecznego", jakie wystąpiło w Rosji w 1918 г., stała się w istocie aparatem administracyjnym państwa, czerpiąc swoją siłę z głoszonej przez siebie ideologii socjalistycznej. Te wszystkie zmiany i przeobrażenia pozwoliły Leninowi na przystąpienie do budowy podstaw „systemu socjalistycznego" w Rosji, nazwanego później, jak wspomniano, „polityką komunizmu wojennego". Wobec tych wszystkich, którzy nie godzili się na te rozwiązania, 5 IX 1918 r. zadekretowano zastosowanie „czerwonego terroru", który realizowała powołana jeszcze w grudniu poprzedniego roku Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Sabotażem i Kontrrewolucją (WCzeKa) na czele z Feliksem Dzierżyńskim. Komisja ta natychmiast przystąpiła do masowej akcji represyjnej przeciwko prawdziwym i wyimaginowanym „wrogom klasowym", która pociągnęła za sobą kilkaset tysięcy ofiar ludzkich. Ogólnie rzecz biorąc, w obszarze gospodarki polityka komunizmu wojennego polegała na powszechnym upaństwowieniu, tj. na nacjonalizacji przemysłu, finansów i transportu oraz nałożeniu na chłopów przymusowych dostaw produktów rolnych dla państwa drogą rekwizycji zbrojnych. Te i inne, często przypadkowe rozwiązania, które zostały na bolszewikach wymuszone potrzebą chwili, zostały później podniesione przez ideologów reżimu do rangi „uniwersalnych i niepodważalnych praw socjalizmu". Polityka komunizmu wojennego przyniosła bolszewikom sukces tylko na frontach wojny domowej, w sferze gospodarczej natomiast, zarówno w przemyśle, jak i przede wszystkim w rolnictwie, zakończyła się całkowitą klęską. Przymusowe rekwizycje żywności, głównie zboża, wprowadzone oficjalnie dekretem RKL 111 1919 г., spowodowały dalszy spadek produkcji rolnej w kraju. Brak towarów pierwszej potrzeby i oznaki głodu wzbudziły niezadowolenie chłopów, które przejawiało się w spontanicznych aktach buntu i regularnych powstaniach ludności wiejskiej przeciwko władzy bolszewików. Pierwsza fala powstań chłopskich zalała kraj już w 1918 г., jednak największe ich natężenie przypadło na lata 1919-1920. Mimo iż przeciwko chłopom rzucono regularne oddziały wojska, to jednak - jak się okazało - konstruowane przez bolszewików państwo było jeszcze za słabe, by mogło ujarzmić niezliczone masy chłopstwa i zlikwidować jego autonomiczną siłę wyrażającą się zarówno w jego bycie, jak i swoistej organizacji. To właśnie opór wsi, bierny i czynny, zmusił bolszewików do rezygnacji z polityki komunizmu wojennego i zastąpienia jej tzw. Nową Polityką Ekonomiczną (NEP). 80 MIECZYSŁAW SMOLEŃ NOWA POLITYKA EKONOMICZNA Decyzja o wprowadzeniu NEP-u podjęta została na X zjeździe partii bolszewickiej w marcu 1921 г., kiedy z inicjatywny Lenina wprowadzono dla chłopów tzw. „podatek zbożowy" w miejsce przymusowych kontyngentów. Praktycznie było to wyrażenie zgody na wolny rynek nadwyżek zbożowych. W krótkim czasie zdenacjonalizowano także handel, początkowo drobny, potem hurtowy, a później dużą część przemysłu lekkiego; spółdzielnie zwrócono dawnym udziałowcom. Zatem u podstaw NEP-u od początku istniała podstawowa sprzeczność: z jednej strony bolszewicy zachowali stworzony w czasach komunizmu wojennego system monopartyjny („partię-państwo"), a z drugiej strony powrócili, mimo upaństwowienia niektórych kluczowych sektorów, do gospodarki rynkowej. W takiej sytuacji gospodarka rynkowa musiała wejść w konflikt z istniejącym systemem politycznym, ponieważ dopuszczenie wolnej gry rynkowej (pluralizm gospodarczy) wcześniej czy później musiało doprowadzić do pluralizmu społecznego, który mógłby znaleźć odbicie w pluralizmie politycznym, a na to partia nie mogła się zgodzić. Jednak w tym czasie wprowadzenie zasad wolnego rynku było konieczne ze względu na ogólny brak żywności i głód. Wszelako NEP zaczął przynosić odczuwalne dla ludności efekty dopiero w 1924 г., kiedy „nowa gospodarka" zaczęła działać na dobre. Po następnych trzech latach funkcjonowania NEP-u w 1927 r. osiągnięto poziom produkcji zbliżony do tego z 1913 r. (90% w przemyśle i 100% w rolnictwie). I w tym właśnie momencie zaczęły się ujawniać nieuniknione sprzeczności systemu. Kryzys wybuchł automatycznie; państwo, chcąc budować „socjalizm", przystąpiło do rozbudowy przemysłu ciężkiego kosztem przemysłu lekkiego i artykułów konsumpcyjnych, co spowodowało braki w zaopatrzeniu rynku. To z kolei musiało spowodować trudności z chłopstwem, które w ramach NEP-u, w warunkach gospodarki rynkowej, uzyskało możliwość wpływania na całą gospodarkę w razie niekorzystnej dla siebie koniunktury, choćby poprzez przetrzymywanie zboża w spichlerzach zamiast sprzedaży. Taka właśnie sytuacja wystąpiła w latach 1927-1929, co było głównym powodem, który skłonił system (i uosabiającego go wówczas Stalina) do uderzenia w chłopstwo poprzez powszechną kolektywizację rolnictwa. „REALNY SOCJALIZM" Powszechna kolektywizacja rolnictwa z lat 1930-1934 i pierwszy plan pięcioletni (1928-1933), który stworzył podstawy przemysłu ciężkiego w ZSRR, były w istocie „odgórną rewolucją" stalinowską, która wreszcie stworzyła społeczeństwo radzieckie w takiej postaci, w jakiej w zasadniczych zrębach przetrwało do końca istnienia tego państwa. Jednym z podstawowych elementów nowego systemu w gospodarce miało być planowanie. Zgodnie z założeniami za pomocą planu można było uzyskać wzrost produkcji środków produkcji, artykułów konsumpcyjnych i towarów rolniczych. Tych ostatnich w systemie gospodarki planowej miały dostarczyć gospodarstwa skolektywi-zowane, co było zasadniczą sprawą, zwłaszcza że oprócz taniej siły roboczej dla prze- Historia Rosji 81 mysłu skolektywizowana wieś miała dostarczyć takiej ilości produktów, które wystarczyłyby nie tylko do wyżywienia miast, ale by można było za nie sprowadzić z przeżywającej kryzys zagranicy urządzenia przemysłowe dla hut, kopalń itd. To była główna przyczyna, dla której Stalin zdecydował się na ogłoszenie powszechnej kolektywizacji rolnictwa. Rezultaty kolektywizacji były katastrofalne zarówno w aspekcie czysto ludzkim jak i ekonomicznym, ale dzięki niej państwo zapewniło sobie stałe i w zasadzie darmowe dostawy zbóż i innych produktów rolnych, nie płacąc za nie gotówką. W rzeczywistości jednak państwo zapłaciło za kolektywizację ogromną cenę: pomijając wielomilionowe ofiary ludzkie, z którymi władze sowieckie w ogóle się nie liczyły, produkcja żywności nie tylko nie wzrosła, ale trwale spadała, by w 1939 r. osiągnąć poziom z 1913 r. Była to jedna z największych katastrof gospodarczych XX w. Wszelako ostateczny wynik „rewolucji" stalinowskiej nie mieścił się na płaszczyźnie ekonomicznej czy demograficznej, lecz politycznej. Zniesienie prywatnej własności ziemi pozwoliło wprzęgnąć chłopa w panujący system powszechnego upaństwowienia, wskutek czego czynnik, który hamował dotąd rozwój potęgi ekonomiczno--militarnej państwa - czyli konieczność utrzymywania gospodarki rynkowej zdominowanej przez potrzeby chłopów - został wyeliminowany, i to radykalnie. Sytuacja ta była korzystna jeszcze z jednego powodu - teraz już nie trzeba było zajmować się przemysłem lekkim, lecz inwestować wszystkie środki w przemysł ciężki i sprzęt inwestycyjny. W ten sposób stworzono machinę, która wykorzystywała całe bogactwo narodowe na środki produkcji i nazwano ją „socjalizmem". Z gospodarczego punktu widzenia polegało to na prymacie przemysłu ciężkiego, co można było uzyskać tylko poprzez zniesienie gospodarki rynkowej i zastosowanie autorytarnej gospodarki planowej. Z kolei autorytarne planowanie oznaczało prymat polityki, a więc prymat państwa nad społeczeństwem i wreszcie prymat partii nad państwem. Tak więc w 1934 r. Stalin zakończył drugą tym razem udaną kampanię „komunizmu wojennego", zatem dokonał tego, czego nie zdołał zrobić Lenin - według swoich wyobrażeń zbudował „socjalizm". Jednak ów docelowy, idealny system ujawniał braki, które zrodziły pytanie - czy rzeczywiście jest to „socjalizm"? W tej sytuacji jedynym rozwiązaniem było obciążenie odpowiedzialnością za nie zdrajców, trockistów, „elementy burżuazyjne", zagranicznych agentów itd. Wszyscy oni mieli być zamieszani w monstrualny spisek zagrażający tym wielkim, nowym dokonaniom. Była to główna przyczyna tzw. Wielkich Czystek. Pretekstu do rozpętania kampanii terroru dostarczyło zabójstwo Siergieja Kirowa, dokonane 1 XII 1934 r. w Leningradzie (istnieją przypuszczenia, że dokonano tego na zlecenie Stalina). Przedmiotem terroru stało się całe społeczeństwo, jednak najbardziej spektakularne procesy pokazowe, które odbyły się w Moskwie w latach 1936-1938, dotyczyły prominentnych działaczy partyjnych, państwowych oraz wysokich dowódców wojskowych. Było to w istocie uderzenie w leninowski trzon partii. W jego rezultacie wymieniono prawie 80% kadr partyjnych, które zastąpiono ludźmi „wyhodowanymi" już w „socjalizmie" stalinowskim. Stara partia została zastąpiona nową całkowicie stalinowską dla której dzieło wodza było prawdziwym socjalizmem. W ten sposób cel został osiągnięty i osłonięty hermetyczną powłoką ideologicznego kłamstwa, by całość mogła funkcjonować. Wszelako skonstruowany w latach 30. w ZSRR system „realnego socjalizmu" (rządy jednej partii za pomocą terroru, przymusu i propagandy oraz centralnie sterowana gospodarka planowa), który w zasadniczej postaci przetrwał do 1990 г., u progu II wojny światowej był jeszcze bardzo słabą konstrukcją stąd Stalin, pragnąc uniknąć wojny, zawarł pakt 82 MIECZYSŁAW SMOLEŃ o nieagresji z Hitlerem. Kiedy w 1941 r. ZSRR został wciągnięty do wojny, kiedy wróg podszedł do bram Moskwy, a w następnym roku do Wołgi - cały system omal się nie załamał. Uratowała go błędna polityka Hitlera wobec społeczeństwa radzieckiego na obszarach okupowanych przez armie niemieckie, która skłoniła ludność ZSRR do wyboru „mniejszego zła" i opowiedzenia się po stronie Stalina oraz fakt, że ZSRR był krajem „głębokiego zaplecza", co z jednej strony sprawiło, że utrata wielkiego obszaru nie oznaczała jeszcze całkowitej klęski, a z drugiej pozwalało na nieprzerwaną produkcję zbrojeniową. POLITYKA ZAGRANICZNA (1917-1939) W polityce zagranicznej ZSRR z lat 1917-1939 można wyróżnić trzy zasadnicze okresy. Jeżeli lata 1917-1921 można by nazwać okresem „ofensywy rewolucyjnej", a lata 1921-1934 okresem „obronnego izolacjonizmu", to lata 1934-1939 były erą „eksperymentalnych sojuszy politycznych" ZSRR z państwami kapitalistycznymi. W pierwszym okresie bolszewicy podjęli akcję, opierając się na klasowej formule samostanowienia, podporządkowywania swojej władzy państw, które po upadku caratu wyłoniły się na obrzeżach Rosji. Odbywało się to według stałego schematu - miejscowe partie komunistyczne stawiały lokalnym władzom ultimatum, żądając oddania władzy, a przed upływem tego terminu, do danego kraju, na Kaukazie i w Azji, wkraczały oddziały Armii Czerwonej. Symbolem owego „zjednoczenia" było powołanie ZSRR 30 XII 1922 r. przez I Zjazd Rad oraz uchwalenie konstytucji nowego państwa w styczniu 1924 r. Generalnie w tym czasie w polityce zagranicznej bolszewicy kierowali się przekonaniem o nieuchronnym i szybkim rozwoju radykalnego procesu rewolucyjnego w Europie i Azji, co zresztą miało być warunkiem zbudowania socjalizmu w samej Rosji. Kiedy w 1919 r. zawiodły nadzieje na samoczynną rewolucję socjalistyczną nawet w Niemczech, bolszewicy starali się wzniecać, poprzez założoną właśnie Międzynarodówkę Komunistyczną (Komintern), ogniska rewolucyjne w różnych częściach Europy i świata. Innym sposobem miał być „eksport" rewolucji rosyjskiej na Zachód na bagnetach Armii Czerwonej. Kres tym wysiłkom położyła wojna z Polską w 1920 г., w wyniku której hasło - „po trupie Polski do rewolucji światowej" stało się nieaktualne. W następnym okresie ZSRR dopuszczał jednak możliwość „pokojowego współistnienia" ze światem kapitalistycznym, traktowanego od strony ideologicznej, jako swoista forma walki klasowej na arenie międzynarodowej. Zatem z tej głównie przyczyny charakterystyczną cechą polityki zagranicznej ZSRR w latach 20. i na początku lat 30., było jej negatywne nastawienie do „systemu wersalskiego", co wynikało z faktu, iż według Moskwy system ten stanowił barierę dla rozwoju światowego procesu rewolucyjnego. Stąd też dążenie do demontażu tego systemu i zastąpienie go układem, w którym ZSRR uzyskałby głos decydujący lub co najmniej współdecydujący, było podstawowym zadaniem sowieckiej dyplomacji przynajmniej do początku lat 30. Podobny cel stawiali sobie również Niemcy, z którymi Rosja Radziecka podpisała traktat w Rapallo w kwietniu 1922 г., а który stał się podstawą ścisłej współpracy pomiędzy obu państwami na następne lata, przerwanej na pewien czas po dojściu Hitlera do wła- Historia Rosji 83 dzy i wznowionej w latach 1939-1941. Wysunięcie w ZSRR na przełomie lat 1924/1925 tezy o możliwości „budowy socjalizmu w jednym kraju", a następnie przyjęcie programu industrializacji, mającego zapewnić krajowi samowystarczalność gospodarczą, co oznaczało przekreślenie nadziei na rychły wybuch rewolucji w którymś z krajów kapitalistycznych i stwierdzenie przejściowej stabilizacji systemu kapitalistycznego, w bieżącej polityce zagranicznej ZSRR zaowocowało ideą paktów o nieagresji i neutralności (np. z Polską w 1932 г.). Miały one zapewnić państwu bezpieczeństwo zewnętrzne i przekonać światową opinię publiczną o pokojowym charakterze polityki radzieckiej. Sytuacja zmieniła się po dojściu do władzy Hitlera, kiedy wzrost ambicji mocarstwowych Niemiec zniszczył starą równowagę sił na kontynencie i stworzył nowe realia polityczne w Europie. Były to wydarzenia, które zarówno w przypadku ZSRR, jak i innych państw europejskich musiały podziałać jednocząco. Już we wrześniu 1933 r. ZSRR zerwał współpracę wojskową z Niemcami, rok później wstąpił do Ligi Narodów, a w 1935 r. podpisał trójstronny układ z Francją i Czechosłowacją, jednak przedłużająca się procedura ratyfikacyjna układu w parlamencie francuskim, wobec zajęcia przez Niemcy Nadrenii w 1936 г., wzbudziła w Moskwie wątpliwości, czy w przypadku zagrożenia ze strony Niemiec ZSRR może liczyć na pomoc francusko--brytyjską. Zatem od 1936 r. do podpisania 23 VIII 1939 r. paktu o nieagresji z Niemcami (pakt Ribbentrop-Mołotow) Stalin rozważał dwie możliwości: albo sojusz z Francją i Anglią, albo sojusz z Hitlerem. Wszelako podczas gdy Francja i Anglia w najlepszym wypadku mogły zaproponować Moskwie niepewny sojusz, niepewną pomoc i pewną wojnę z Niemcami, to właśnie Niemcy dawały gwarancję uniknięcia wojny, oferowały wzajemne korzyści gospodarcze i wyrażały zgodę na zaanektowanie przez ZSRR obszarów położonych wzdłuż jego zachodniej granicy. Była to atrakcyjna oferta i Stalin, łudząc się, że stworzony przez niego w ZSRR system w ogóle może uniknąć próby wojny, postanowił z niej skorzystać. ZSRR W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ Mimo deklarowania zasad pokojowego współistnienia państw o odmiennych systemach społecznych ZSRR faktycznie nie wyrzekł się ani wojny, ani możliwości użycia siły w stosunkach międzynarodowych. To stanowisko Moskwy ujawniło się najdobitniej w 1939 г., kiedy przez podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow ZSRR stał się faktycznie współsprawcą wybuchu II wojny światowej i dokonał agresji na Polskę oraz Finlandię, a następnie w 1940 r. zajął Litwę, Łotwę i Estonię oraz Besarabię i północną Bukowinę. Mimo zwycięstwa wojna z Finlandią ujawniła słabość militarną ZSRR, co skłoniło władze radzieckie do podjęcia działań zmierzających do przezbrojenia wojsk i usprawnienia struktur dowodzenia. Na najwyższe stanowiska dowódcze powołano nowych ludzi. Zrezygnowano też z tytulatury rewolucyjnej w armii, wprowadzając stopnie wojskowe. Po kapitulacji Francji i zajęciu przez Niemców Danii, Holandii, Belgii i Luksemburga w Moskwie zaczęto zastanawiać się nad możliwością nawiązania kontaktów z Anglią i USA. Jednocześnie z obawy przed przedwczesnym konfliktem ZSRR, zgodnie z układem gospodarczym, nie przestał zaopatrywać Niemiec 84 MIECZYSŁAW SMOLEŃ w żywność i surowce strategiczne. W geście „przyjaźni" wydano Niemcom kilkuset niemieckich i austriackich antyfaszystów, a w samym ZSRR zaczęto zwalniać ze stanowisk kierowniczych w administracji państwowej i gospodarczej osoby pochodzenia żydowskiego. Traktując pakt o nieagresji jako wielkie osiągnięcie radzieckiej polityki zagranicznej, Stalin odrzucał możliwość zdrady Hitlera, a wszelkie ostrzeżenia o niebezpieczeństwie niemieckiej inwazji z niezrozumiałym uporem lekceważył. Z tej właśnie przyczyny atak niemiecki 22 VI 1941 r. zastał ZSRR zupełnie nieprzygotowanym do wojny. Ofensywa wojsk niemieckich została powstrzymana dopiero w listopadzie pod Moskwą, jednak punktem zwrotnym w niepomyślnym dla ZSRR przebiegu wojny była bitwa stalingradzka (VII 1942-11 1943) oraz bitwa na łuku kurskim (VII-VIII 1943), od której inicjatywa przeszła w ręce dowództwa radzieckiego, a rozpoczęta kontrofensywa Armii Czerwonej zakończyła się zdobyciem Berlina i kapitulacją Niemiec 9 V 1945 r. W obliczu niemieckiego najazdu Stalin wykorzystał odrodzenie się uczuć patriotycznych i religijnych społeczeństwa radzieckiego. We wrześniu 1943 r. doszło do oficjalnego pojednania państwa z Cerkwią. Jedną z przyczyn była konieczność stworzenia odpowiedniego wizerunku państwa wobec zachodnich sojuszników, których pomoc w postaci sprzętu wojskowego, zwłaszcza w krytycznych latach 1941 i 1942, odegrała pewną rolę. Innym gestem było rozwiązanie w 1943 r. Kominternu, co miało wytworzyć złudzenie, że Stalin zrezygnował z międzynarodowych celów komunistycznych. Od połowy 1943 r. polityka wewnętrzna zmierzała już wyraźnie do wzmocnienia systemu sprzed wojny i przywrócenia partii nadwerężonego na początku wojny autorytetu: w tym celu nasiliła się propaganda i represje, a na zapleczu toczącej się wojny trwało zaludnianie Gułagu. W miarę wyzwalania okupowanych przez hitlerowców terenów zaczęto przesiedlać całe narody oskarżone o kolaborację z Niemcami. Jednocześnie ZSRR utrwalał powiązania z partiami komunistycznymi oraz z tzw. armiami narodowowyzwoleńczymi w Europie Południowo-Wschodniej. Na konferencji w Teheranie Stalin zdołał uzyskać obietnicę otwarcia drugiego frontu w Europie Zachodniej, uznanie tzw. „linii Curzona" za przyszłą granicę z Polską oraz akceptację radzieckich dążeń do Królewca. Symbolem zgody państw zachodnich na zasięg radzieckiej dominacji w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej była konferencja w Jałcie (II 1945 г.), gdzie Stalin, m.in. w zamian za obietnicę wystąpienia przeciwko Japonii, uzyskał pełną akceptację aliantów na podporządkowanie sobie Polski i innych państw tego regionu. POWOJENNE „ZAMROŻENIE" Po wojnie w ZSRR nastąpił powrót do starych metod sprawowania władzy. Jednym z pierwszych obiektów ataku były „wpływy zachodnie", które rzekomo miały przeniknąć do ZSRR wraz z milionami żołnierzy radzieckich, powracających do kraju po zakończonej wojnie. Propagując szeroko „radziecki patriotyzm", totalnej krytyce poddano zachodnią literaturę, film, muzykę, technikę i wszelkie „burżuazyjne" osiągnięcia socjalne. W 1946 r. poważnie zaostrzono cenzurę - narzędzie, którym w ZSRR posługiwano się o wiele bardziej rygorystycznie niż w czasach carskich. W tym samym roku Historia Rosji 85 Stalin odrzucił również przyjęte podczas wojny kolegialne formy kierownictwa i jeszcze bardziej niż kiedykolwiek oparł swoją władzę na rozbudowanym aparacie terroru, podporządkowując go swojemu osobistemu sekretariatowi. W 1948 r. rozpoczęto walkę z tzw. kosmopolityzmem, który w istocie był zamaskowaną formą agresywnego antysemityzmu. Zaczęto prześladować Żydów biorących czynny udział w życiu politycznym, których po powstaniu państwa Izrael Moskwa zaczęła podejrzewać o sympatie do swojej nowej ojczyzny. Do najbardziej wstrząsających wydarzeń tamtych lat należała tzw. „sprawa lenin-gradzka". W 1949 r. Stalin skrytykował niektórych działaczy partyjnych, którzy nie zgadzali się z jego kursem przyjętym wobec Jugosławii. Większość z tych osób pochodziła z Leningradu. Wkrótce całą leningradzką organizację partyjną poddano represjom, doprowadzając do aresztowania i śmierci wielu funkcjonariuszy partyjnych i komsomolskich wysokiego szczebla, pracowników nauki i gospodarki. Czystki rozpoczęły się też wśród działaczy partyjnych w państwach satelickich ZSRR. Owa „zimna wojna" wewnątrz kraju i w państwach satelickich wkrótce nabrała charakteru globalnego. Do głównych przyczyn zaistnienia stanu „zimnej wojny" między Wschodem a Zachodem zalicza się ideologię, sprawę ustalenia stref wpływów na terenie Niemiec, niezadowolenie ZSRR z przyznanej mu kwoty reparacji wojennych, amerykańską propozycję pomocy krajom wyniszczonym przez wojnę (plan Marshalla) oraz przeszczepianie stalinowskiego modelu ustrojowego do państw tzw. demokracji ludowej. Jednym z ostatnich wydarzeń w życiu Stalina był XIX zjazd WKP(b), który odbył się w październiku 1952 r. Przyniósł on zmianę nazwy partii na KPZR, w miejsce sekretarza generalnego wprowadził stanowisko I sekretarza КС KPZR, a Biuro Polityczne zastąpił Prezydium КС. Wszystkie te zmiany odczytano jako przygotowanie do następnej czystki w partii, której przeszkodziła niespodziewana śmierć dyktatora. Według oficjalnej wersji Stalin zmarł wskutek wylewu krwi do mózgu 5 III 1953 r. ODWILŻ Wkrótce po śmierci Stalina w ZSRR rozpoczęła się walka o władzę między współpracownikami zmarłego dyktatora. Najpierw jednak wykonano kilka gestów mających świadczyć o odejściu władz od dotychczasowej polityki bezprawia i terroru. Walka o sukcesję po Stalinie rozegrała się między dwoma filarami systemu - kierowanym przez Berię resortem spraw wewnętrznych a aparatem partyjnym kontrolowanym przez Chruszczowa. Chruszczow zdobył sobie również poparcie wojska, co było jego głównym atutem. Właśnie z jego inicjatywy i przy pomocy wojska Beria został aresztowany, osądzony i stracony. Władzę objął Chruszczow, który we wrześniu 1953 r. został wybrany na I sekretarza КС KPZR, w lutym 1955 r. zmusił Malenkowa do ustąpienia ze stanowiska premiera, a następnie zreorganizował aparat bezpieczeństwa, powołując kontrolowany przez partię i rząd KGB. Przełomowym wydarzeniem w powojennej historii ZSRR był XX zjazd KPZR, który odbył się w lutym 1956 r. Wtedy to Chruszczow wygłosił przemówienie o zbrodniach Stalina, ograniczając się wszakże jedynie do zdemaskowania zbrodni popełnionych na niesłusznie oskarżonych członkach partii. Próba odejścia od stalinizmu miała 86 MIECZYSŁAW SMOLEŃ być zabiegiem kontrolowanym - tajnym i ograniczonym do rehabilitacji niesłusznie represjonowanych komunistów, wszelako takiego wydarzenia nie można było utrzymać w tajemnicy ani w kraju, ani za granicą. Kiedy na obrzeżach Imperium zorientowano się, że żelazny uścisk zelżał — najpierw w Polsce, a potem na Węgrzech wybuchły rozruchy, a w samym ZSRR poczęły budzić się z letargu niektóre środowiska inteligenckie i naukowe. W tej sytuacji trzeba było przywrócić porządek starymi metodami. Ostatnim działaniem w dążeniu Chruszczowa do jedynowładztwa było zdymisjonowanie w marcu 1958 r. Bułganina piastującego urząd premiera po Malenkowie i objęcie samemu tego stanowiska. Podczas swoich rządów Chruszczow starał się zreformować niemal wszystkie dziedziny życia państwa i społeczeństwa, ale w wielu obszarach jego „reformy" były połowiczne (próba decentralizacji planowania i zarządzania produkcją przemysłową i rolną oraz bardziej liberalny stosunek do produkcji na działkach przyzagrodowych), a w innych w ogóle się nie powiodły („zaorywanie ugorów" i narzucenie uprawy kukurydzy na obszarach, które pod względem klimatycznym i glebowym do tego się nie nadawały). Jednak inspirowany przez niego proces przemian przysporzył mu wielu wrogów, zwłaszcza wśród przywiązanej do swoich stanowisk i przywilejów biurokracji partyjnej i rządowej, co musiało wpłynąć na dalsze losy „odwilży" i jego własne. „Odwilż" w polityce zagranicznej ZSRR charakteryzowała się ograniczonym otwarciem na świat, którego główną cechą były tzw. „spotkania na szczycie". Pierwszym symptomem przemian w tej dziedzinie była pomoc Moskwy w zawarciu rozejmu w wojnie koreańskiej (27 VII 1953 r.) i podróż Chruszczowa w maju 1955 r. do Jugosławii z prośbą o przebaczenie za wieloletnią kampanię nacisków i oszczerstw (przywódcy radzieckiemu nie udało się jednak pozyskać Jugosławii do powołanego kilka dni wcześniej Układu Warszawskiego). W tym samym 1955 r. nastąpiły jeszcze dwa znamienne wydarzenia: podpisanie pokoju między ZSRR a Austrią, w rezultacie czego wojska radzieckie opuściły okupowaną część tego państwa z Wiedniem w zamian za gwarancję neutralności Austrii oraz wizyta delegacji radzieckiej w USA i Kanadzie w celu zapoznania się z amerykańskimi metodami stosowanymi w rolnictwie. Jednak zadeklarowanie polityki „pokojowego współistnienia" dla Kremla bynajmniej nie oznaczało przyjaźni ze światem kapitalistycznym, lecz tylko dopuszczało możliwość kompromisu i nawiązywania z nim wielostronnych kontaktów, głównie gospodarczych, w przekonaniu, że kraje kapitalistyczne z powodu sprzeczności wewnętrznych i antagonizmów klasowych będą musiały wejść na drogę budowy socjalizmu. Dano temu wyraz na XX zjeździe KPZR, który sformułował program w tym zakresie, kładąc nacisk na walkę ideologiczną z państwami kapitalistycznymi i nakładał na ZSRR obowiązek „niesienia pomocy ruchom narodowowyzwoleńczym" na całym świecie. Już wkrótce zaowocowało to ekspansją ideologiczną i polityczną ZSRR, zwłaszcza na obszarze tzw. „trzeciego świata". Najbardziej spektakularnymi przejawami tej polityki był mur berliński (VIII 1961 г.), konflikt z Chinami i kryzys kubański z października 1962 r. Chruszczowa odsunięto od władzy 13 X 1964 r. Wśród przyczyn tej „dymisji" najczęściej wymienia się błędy w polityce zagranicznej oraz sytuację w rolnictwie, jaka wytworzyła się wskutek jego „reform", ale rzeczywistym powodem upadku Chruszczowa był fakt, że swoimi reformami naraził na śmiertelne niebezpieczeństwo system, który ze swej natury był niereformowalny. Kiedy coś zaczyna się „psuć na górze" Historia Rosji 87 mocno scentralizowanego reżimu, wszystko może się w krótkim czasie zawalić. Tak przecież stało się na Węgrzech w 1956 г., gdzie reżim upadł z dnia na dzień, to samo omal nie stało się w Polsce. Wydarzenia te dowodnie wykazały, że istniała genetyczna sprzeczność między „destalinizacją" a leninizmem, tj. partią-panstwem zorganizowaną w myśl zasady centralizmu demokratycznego. Chruszczow nie dostrzegał tej sprzeczności, jednak II sekretarz КС KPZR Leonid Breżniew i jego najbliżsi współpracownicy, znając strukturę systemu, dobrze wiedzieli że rzecz idzie nie o „destalinizację", lecz o „deleninizację" (a ściślej o „desowietyzację") i dlatego nie mogli na to pozwolić. Nie można było budować socjalizmu od nowa i utrwalać go terrorem. Zadanie Breżniewa, jako następcy Chruszczowa, polegało więc na położeniu kresu reformatorskim zapędom swego poprzednika, które w 1956 r. (i rykoszetem w 1968 r. - wydarzenia w Czechosłowacji) zagroziły istnieniu Imperium w Europie Środkowo-Wschodniej, a także zagroziły trwałości samego ZSRR. EPOKA „ZASTOJU" Wraz z odejściem Chruszczowa zamknięta została postalinowska era „odwilży" w radzieckiej historii. Był to okres, podczas którego dokonało się przejście od klasycznego stalinizmu do breżniewowskiego „konformizmu", tj. do czegoś w rodzaju zliberalizowanego stalinizmu, w którym nie piętnowało się już Stalina, ale też się go nie potępiało. Pierwszym posunięciem nowych władz w polityce wewnętrznej był powrót do „kolektywnego kierownictwa", od którego Chruszczow odszedł w 1958 r. Jednak z upływem czasu pozycja Breżniewa ulegała stopniowemu wzmocnieniu i w 1976 r. w otoczeniu sekretarza generalnego (termin ten przywrócono 8 IV 1966 r.) pojawiły się wyraźne oznaki „kultu jednostki". W czerwcu 1977 r. Breżniew objął stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, łącząc w ten sposób dwie funkcje: szefa partii i głowy państwa. Generalnie czasy Breżniewa w ZSRR można nazwać okresem „biurokratycznej stabilizacji", kiedy tylko śmierć usuwała naczelnych biurokratów ze stanowisk. Kiedy w 1953 r. umarł Stalin, przeciętny wiek członków Prezydium КС wynosił 55 lat, a sekretarzy КС 52 lata, by do śmierci Breżniewa w 1982 r. wzrosnąć odpowiednio do 70 i 76 lat! W sprawach gospodarczych przez długi czas breżniewowskiemu kierownictwu wydawało się, że problemy, które były obsesją Chruszczowa, można po prostu zignorować. Jednak lekceważenie tych problemów doprowadziło do sytuacji, że zaczęły one występować ze zdwojoną siłą pod koniec lat 70. Szczególnie drastycznie spadła produkcja artykułów konsumpcyjnych i produkcja rolna. Wraz z pogłębiającym się kryzysem gospodarczym postępowało jałowienie oficjalnej ideologii, czemu próbowano przeciwdziałać, zaostrzając cenzurę i usztywniając politykę wydawniczą. To z kolei zrodziło sprzeciw rozbudzonej za Chruszczowa opozycji politycznej - dysydentów, których po procesach politycznych wprawdzie nie rozstrzeliwano, ale zsyłano do łagrów lub zamykano w szpitalach psychiatrycznych. Najbardziej znanymi radzieckimi dysydentami z czasów Breżniewa byli pisarz Aleksandr Sołżenicyn i fizyk Andriej Sacharow, którzy jednak w swoich poglądach na radziecką rzeczywistość znacznie się między sobą różnili, reprezentując dwa odrębne nurty opozycyjne. 88 MIECZYSŁAW SMOLEŃ W sferze stosunków zewnętrznych Breżniew starał się kontynuować zapoczątkowaną przez Chruszczowa politykę zagraniczną, chociaż z dużo większą ostrożnością. Przede wszystkim w drugiej połowie lat 60. ZSRR rozpoczął nową fazę rozbudowy swojego potencjału militarnego, głównie atomowego, co pozwoliło mu do 1969 r. osiągnąć parytet z USA pod względem międzykontynentalnych rakiet balistycznych. Kiedy to osiągnięto, kierownictwo radzieckie doszło do wniosku, że można już przystąpić do rozmów ze Stanami Zjednoczonymi na temat ograniczenia zbrojeń. W pierwszej połowie lat 70. podpisano więc wiele porozumień dotyczących kontroli i ograniczenia zbrojeń jądrowych. Ostatecznie doprowadziło to do zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) w Helsinkach i podpisania 1 VIII 1975 r. Aktu Końcowego, który składał się z porozumień dotyczących trzech grup problemów - tzw. koszyków. Pierwszy, polityczny, przypieczętował układ powojennych granic w Europie, drugi był umową o rozszerzeniu stosunków gospodarczych, trzeci dotyczył praw obywatelskich, w tym „prawa do swobodnej wymiany idei" (rychło między „Wschodem" a „Zachodem" powstał problem odmiennej interpretacji „praw obywatelskich"). Wkrótce po przejęciu władzy Breżniew starał się także przełamać impas w stosunkach z Chinami, wszelako pełną normalizację stosunków z tym krajem udało się Moskwie osiągnąć dopiero po śmierci Мао Tse-tunga w 1976 r. Wiele niepokoju wzbudził również na Kremlu rozwój wydarzeń w Czechosłowacji wiosną 1968 г., gdzie podjęto próbę naprawy systemu przez stworzenie „socjalizmu z ludzką twarzą". Zmusiło to ZSRR do interwencji zbrojnej w tym kraju w sierpniu tego samego roku, w której wzięły również udział wojska wszystkich krajów-członków Układu Warszawskiego z wyjątkiem Rumunii. Wtedy po raz pierwszy pojawiło się w zachodniej prasie określenie „doktryna Breżniewa", interpretowane jako zasada „ograniczonej suwerenności" państw bloku radzieckiego. W tym też czasie, zwłaszcza w latach 70., ZSRR rozszerzył swoją ekspansję, także wojskową, w krajach Trzeciego Świata (np. Afganistan -XII 1979 г.). Jednak już na początku lat 80. międzynarodowa pozycja ZSRR znacznie się skomplikowała. Od grudnia poprzedniego roku wojska radzieckie walczyły w Afganistanie i nic nie zapowiadało rychłego zakończenia wojny, a w stosunkach międzynarodowych zaczęły narastać tendencje zimnowojenne. Obawy Moskwy budził również wybór Ronalda Reagana na prezydenta USA. Jednak największy niepokój Kremla spowodowała sytuacja w Polsce i powstanie „Solidarności". W obliczu realnego niebezpieczeństwa rozszerzenia się polskiego przykładu na inne kraje „wspólnoty socjalistycznej" w Moskwie z dużą obawą rozważano możliwość interwencji zbrojnej w Polsce. Obawiając się reakcji polskiego społeczeństwa, kierownictwo radzieckie nie zdecydowało się jednak na wprowadzanie swoich wojsk do Polski, ograniczając się do pogróżek, szantażu i nacisku na władze polskie celem rozwiązania konfliktu własnymi siłami. Jakąż ulgę musiało zatem przynieść ekipie Breżniewa sprawne i skuteczne wprowadzenie przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego stanu wojennego w Polsce 13 XII 1981 r. Historia Rosji 89 OSTATNIA DEKADA W ostatnich latach rządów Breżniewa system radziecki wszedł w stadium ogólnego rozkładu i upadku. Leonid Breżniew zmarł 10 XI 1982 r. Kierownictwo partią przejął Jurij Andropow, były szef KGB, którego polityka wewnętrzna polegała na umacnianiu dyscypliny pracy i dyscypliny społecznej w ogóle, jakby to był jedyny sposób na pokonanie wszelkich trudności. Natomiast w polityce zagranicznej 15-miesięczny okres rządów Andropowa charakteryzował się dalszym narastaniem napięcia między Wschodem a Zachodem. Po Andropowie, który zmarł 9 II 1984 г., nowym szefem partii wybrano Konstantina Czernienkę. Rządy Czernienki stanowiły kontynuację poprzednich miesięcy zarówno w polityce wewnętrznej jak i zagranicznej. Po jego śmierci (10 III 1985 r.) władzę przejął 54-letni Michaił Gorbaczow. Gorbaczow rozpoczął swoje rządy od zmian personalnych zarówno w kierownictwie partii, jak i w rządzie. Natomiast w sferze polityki wewnętrznej jego zamiarem było kontynuowanie polityki swoich poprzedników, zwłaszcza Andropowa, co w sensie deklaratywnym miało oznaczać powrót do czysto leninowskich metod sprawowania władzy. Wszelako okazało się, że próba „odkurzenia" starych metod jest nierealna i tylko pogorszyła sytuację. W tych okolicznościach partia stanęła przed koniecznością szukania innego wyjścia z trudności. To był główny powód, dla którego Gorbaczow zadeklarował potrzebę pieriestrojki (przebudowy) i głasnosti (jawności). Głasnost' miała na celu głównie pozyskanie społeczeństwa dla reformatorskich poczynań Gorbaczowa, tj. ujawnianie ewentualnych przeciwników pieriestrojki. Pierie-strojka zaś najpierw miała dotyczyć gospodarki, a kiedy „przebudowa" w tej dziedzinie okazała się niemożliwa, wówczas Gorbaczow zdecydował się na pieriestrojką w „nadbudowie" pod hasłem „pluralizmu socjalistycznego", czego najbardziej spektakularnym przykładem było utworzenie nowego, nieco odpartyjnionego ciała - Zjazdu Deputowanych Ludowych. Jednak ta i inne próby usprawnienia rządzenia w zderzeniu z postępującym rozkładem gospodarki i zacofaniem technologicznym wobec Zachodu doprowadziły do wyzwolenia się niekontrolowanych procesów społecznych i politycznych oraz ruchów narodowościowych, których reżim nie był już w stanie okiełznać. Słabła ekspansywna siła państwa, czego przykładem było wycofanie się wojsk radzieckich z Afganistanu, utrata wpływów politycznych w krajach Trzeciego Świata, a przede wszystkim rozpad „Wspólnoty", co z kolei wzmocniło tendencje separatystyczne w samym centrum. Upadek reżimów komunistycznych w państwach „bloku" oraz rozwój wydarzeń wewnątrz kraju ostatecznie podważyły wiarę przywódców w skuteczność systemu. Powstała sytuacja, w której partia zmuszona została do wyrzeczenia się monopolu władzy (III 1990), a w to miejsce wprowadzono urząd prezydenta państwa, który wkrótce wyposażono w możliwość wydawania dekretów. Zmiany te miały zapobiec rozpadowi istniejących struktur, ale w istocie oznaczały one uznanie ostatecznej klęski leninowsko-stalinowskiej koncepcji partii-państwa, co musiało doprowadzić do jego upadku. Chcąc temu zapobiec, w sierpniu 1991 r. konserwatyści podjęli próbę puczu wojskowego, którego rychła klęska ostatecznie przesądziła o utracie władzy w kraju przez komunistów oraz, co oczywiste, przyspieszyła rozpad samego ZSRR, co nastąpiło w grudniu 1991 r. 90 MIECZYSŁAW SMOLEŃ FEDERACJA ROSYJSKA W miejsce rozwiązanego w Białowieży 8 XII 1991 r. ZSRR, jeszcze w grudniu tego samego roku powołano Wspólnotę Niepodległych Państw, w której Federacja Rosyjska przejęła wiodącą rolę. Zresztą związki pomiędzy poszczególnymi członkami Wspólnoty są dość luźnie i w niczym nie przypominają dawnego układu radzieckiego, chociaż w wielu państwach postsowieckich stacjonują wojska rosyjskie. Powołaniu WNP towarzyszyły bowiem przede wszystkim decyzje o problematyce wojskowo--strategicznej. W samej Rosji przy poparciu prezydenta Borisa Jelcyna, już na początku 1992 r. przystąpiono do reformowania gospodarki drogą „kuracji wstrząsowej", co z miejsca wywołało protesty społeczne i ośmieliło opozycję, także komunistów, do podjęcia walki z Jelcynem głównie na forum parlamentu - Zjazdu Deputowanych Ludowych, a następnie nowego ciała przedstawicielskiego - Dumy Państwowej. W warunkach pogarszającej się sytuacji gospodarczej i galopującej inflacji prezydent wystąpił o rozszerzenie swoich uprawnień, w wyniku czego jesienią 1993 r. doszło do walnej rozprawy między nim a parlamentem, a w rezultacie do rozpisania nowych wyborów do Dumy. Wbrew oczekiwaniom Jelcyna układ sił w nowym parlamencie jeszcze bardziej skomplikował rosyjską scenę polityczną, wszelako przyjęta nowa konstytucja znacznie wzmocniła władzę prezydenta. W lipcu 1996 r. odbyły się nowe wybory prezydenckie, w których ponownie zwyciężył Jelcyn. Jednakże wskutek postępującej choroby został on zmuszony do opuszczenia na dłuższy czas pałacu prezydenckiego, co z kolei zostało wykorzystane przez różnorakie koterie do walki o wpływy w rządzie i w otoczeniu chorego pryncypała. Odtąd przetasowania i roszady personalne w rządzie i administracji prezydenckiej trwały w zasadzie do połowy 1999 г., kiedy premierem został nikomu nieznany, były oficer KGB Władimir Putin. Po niespodziewanej rezygnacji Jelcyna z urzędu 31 XII 1999 r. Putin został p.o. prezydenta, a w rezultacie wyborów, które odbyły się 26 III 2000 г., stał się pełnoprawnym prezydentem Federacji Rosyjskiej. Od 1992 r. przemiany ustrojowe w Rosji polegały formalnie na ustanawianiu instytucji demokratycznych, w rzeczywistości jednak rodził się tam funkcjonujący do dzisiaj system oligarchiczny, powiązany z grupami kapitałowymi wywodzącymi się z nomenklatury partyjnej, aparatu wojskowego i milicyjnego działającymi w sposób mafijny. W takim systemie polityka sprowadza się do walki pomiędzy ugrupowaniami oligarchicznymi nastawionymi wyłącznie na obronę własnych interesów grupowych. W warunkach niejasnej struktury własności do niespotykanych rozmiarów rozrosła się korupcja, która stała się konstytutywnym elementem systemu. Szczególną okazję do robienia fortun, nie tylko wśród wojskowych, dostarczała (i dostarcza) wojna w Czeczenii (pierwsza z lat 1994-1996, druga od 1999 г.), która rozpoczęła się po zgłoszeniu przez tę maleńką republikę autonomiczną żądania niepodległości. W sferze stosunków zewnętrznych Federacja Rosyjska nie wypracowała jeszcze ostatecznych celów i zasad swojej polityki zagranicznej, ale da się wyróżnić trzy strategiczne zadania, które na obecnym etapie Moskwa stara się realizować: reintegracja na nowych podstawach politycznych i gospodarczych państw powstałych z byłych republik radzieckich, zapewnienie państwu bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego oraz przywrócenie Rosji realnego statusu supermocarstwa. Dwa pierwsze cele Rosja stara się osiągnąć poprzez układy o „kolektywnym bezpieczeństwie", tj. legali- Historia Rosji 91 zowanie obecności swoich wojsk w tych państwach, trzecie zaś, co jest znacznie trudniejsze mimo dysponowania potężnym arsenałem atomowym, polega na próbie odbudowania jej mocarstwowej pozycji w stosunkach międzynarodowych. BIBLIOGRAFIA 1. A. Andrusiewicz, Carowie i cesarze Rosji. Szkice biograficzne, Warszawa 2001. 2. L. Bazylow, Historia Rosji, Wrocław 1985. 3. M. Heller, Historia imperium rosyjskiego, Warszawa 2000. 4. M. Heller, A. Niekricz, Utopia u władzy, t. I-II, Wrocław 1989. 5. M. Malia, Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego Imperium Rosyjskiego 1917—1991, Warszawa 1998. 6. R. Pipes, Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994. 7. A. Podraża, M. Smoleń, Rosja. Encyklopedia historyczna świata, t. IX, Kraków 2001. 8. J. Smaga, Rosja w 20 stuleciu, Kraków 2001. 9. M. Smoleń, Stracone dekady. Historia ZSRR 1917-1991, Warszawa-Kraków 1994. 10. B. Zientara, Dawna Rosja. Despotyzm i demokracja, Warszawa 1995. JĘZYK ROSYJSKI I JĘZYKI INNYCH NARODOWOŚCI ROSJI Język rosyjski jest najbardziej rozpowszechnionym językiem słowiańskim. Według danych statystycznych na naszym globie uznaje ten język za język ojczysty ok. 170 min ludzi. Jeśli do tej liczby dodamy osoby, dla których język rosyjski jest językiem wyuczonym, liczba ta wzrasta do ok. 250 min. Jest jednym z oficjalnych języków ONZ, przez setki lat był i pozostaje językiem państwowym Rosji, podstawowym środkiem komunikacji językowej wielu narodów mieszkających na terenach tego największego pod względem obszaru geograficznego państwa. Język rosyjski jest obecnie jednym z najbardziej atrakcyjnych przedmiotów nauczania akademickiego w całej Europie, Azji i Ameryce ze względu na rolę, jaką odgrywa Rosja we współczesnym świecie, perspektywy rozwojowe tego kraju, a przede wszystkim ze względu na jego dorobek kulturowy, który w ciągu ostatnich 200 lat miał widoczny wpływ na rozwój cywilizacji europejskiej. Język rosyjski wywodzi się z rodziny dialektów indoeuropejskich, z których ok. 1000 lat przed naszą erą wyodrębnił się język protosłowiański. W ciągu wieków plemiona mówiące tym językiem zajęły obszerne terytoria w Europie Środkowej i przed VII w. n.e. rozpadły się na trzy pokrewne grupy językowe: Słowian zachodnich, mówiących dialektami, z których powstały obecnie istniejące języki: polski, dolnołużycki, górnołużycki, czeski, słowacki oraz wymarły język połabski; Słowian południowych, posługujących się dialektami, które rozwinęły się później w języki: serbski, chorwacki, słoweński, bułgarski i macedoński oraz Słowian wschodnich, mówiących dialektem wschodniosłowiańskim, z którego w wyniku złożonych procesów historycznych powstały języki: rosyjski, ukraiński i białoruski. Ze względu na terytorialną izolację od Europy Zachodniej oraz wyraźne wpływy ekspansywnych, starożytnych cywilizacji wschodnich Słowianie wschodni wyróżniają się swoją niepowtarzalną kulturą i mentalnością, zwyczajami i tradycjami odrębnymi od zwyczajów i tradycji pozostałych narodów słowiańskich. W VII-XIV w. n.e. używają oni dialektów tworzących wspólny dla tej grupy język staroruski. Ze względu na przeważnie ustny (niepiśmienny) charakter funkcjonowania tego języka badanie tego okresu jest utrudnione i dlatego wykorzystuje się rozmaite dane pośrednie. Za cechy najbardziej typowe dla mowy staroruskiej uważane są: pełnogłos, gdy ma miejsce pełna realizacja samogłosek w grupach spółgłoskowych, por. pol. „broda", ros. борода, pol. „mleko", ros. молоко itd., swobodny i ruchomy akcent dynamiczny, który nie tylko różnicuje formy gramatyczne, пр. волос mianownik 1. poj. „włos": волос dopełniacz 1. mn. „włosów", ale również znaczenie słów, пр.: мука „mąka": мука „męka" oraz zanik prasłowiańskich samogłosek nosowych, por. pol. „sąd" ros. суд, pol. „pięć" ros. пять. 94 ALEKSY AWDIEJEW Momentem kluczowym w rozwoju języka staroruskiego była chrystianizacja Rusi przez Władimira Wielkiego w 988 r. Spowodowała ona konieczność wprowadzenia do Kijowa, który był w tym okresie stolicą Rusi, ksiąg liturgicznych. Chociaż księgi te były napisane przez św. Konstantyna Kiriłła i Metodego w dialekcie staromacedoń-skim, ze względu na bliskość językową, łatwy do przyswojenia alfabet oraz ich wysokie walory literackie zostały szybko przyswojone i dały początek piśmiennictwu staro-ruskiemu. Przemożny wpływ tekstów starobułgarskich na staroruski język literacki znajdujemy w pierwszych pamiętnikach pisanych tym językiem: w Słowie o wyprawie Igora (koniec XII w.), w osiemnastowiecznym Słowie Daniiła Zatocznika oraz licznych staroruskich kronikach. Już pod koniec X w. Słowianie południowi mieli bardzo rozwinięte piśmiennictwo. Właśnie te księgi, które docierały na Ruś, były traktowane jako wzorce dla piśmiennictwa rodzimego. Powoli zaczynało się rozwijać na Rusi również piśmiennictwo świeckie, szczególnie w dziedzinie dokumentów prawnych. Do bardzo ciekawych zabytków staroruskich można zaliczyć również odkryte stosunkowo niedawno teksty pisane na korze brzozowej z okolic Nowogrodu, będące przykładem korespondencji handlowej i listów osobistych mieszkańców Rusi północnej. Cyrylica -alfabet przyjęty wraz z liturgicznymi tekstami starobułgarskimi - nazywany na cześć św. Kiriłła, jednego z autorów tych tekstów, do dziś jest używany w tekstach pisanych wszystkich języków wschodniosłowiańskich. Liczne zapożyczenia słownictwa i niektórych cech gramatycznych ze starobułgarskiego przez teksty starocerkiewne znajdujemy do dziś w rosyjskim języku literackim. Spowodowały one powstanie wariantów stylistycznych tych samych słów we współczesnym języku rosyjskim, пр. град : город, берег : брег, млечный : молочный, заградить : загородить itd. Wpływ języka cerkiewnego na pisany język rosyjski miał charakter wyjątkowy. Można powiedzieć, że do początku XIX w. istniały w Rosji praktycznie dwie odmiany języka: język pisany - oparty na tradycji cerkiewszczyzny i mówiony język rosyjski. Warstwa ludzi wykształconych mówiła często językiem „pisanym" w sytuacjach oficjalnych, używając jednocześnie rodzimego języka mówionego w sytuacjach nieoficjalnych. Zbliżenie tych dwóch odmian językowych, które zaczęło się dość wcześnie, kiedy do tekstów cerkiewnych zaczęło przenikać słownictwo i gramatyka języka ruskiego, miało jednak charakter bardzo powolny i znajdowało wielu przeciwników wśród konserwatystów związanych przede wszystkim z kręgami cerkiewnymi, w których mówienie językiem „pisanym" było codziennością. Umiejętność porozumiewania się pisaną odmianą ruszczyzny uważana była za oznakę wykształcenia, tylko lud mówił „podłym" językiem rodzimym. Rozbicie feudalne i najazdy tatarskie w XIII-XVI w. doprowadziły do rozpadu jedności staroruskiej i określiły odrębny rozwój każdego z trzech dialektów tej jedności. Początki języka rosyjskiego są związane z powstaniem Rusi Moskiewskiej, gdyż właśnie w dialekcie Moskwy powstawała większość dokumentów państwowych. Dialekt moskiewski był kompromisem między dwiema istniejącymi wówczas odmianami języka rosyjskiego -jego północnorosyjskim i południoworosyjskim wariantem. Łączył on północnorosyjską realizację spółgłosek z południoworosyjskim typem wymawiania samogłosek. Typowe dla dialektu moskiewskiego było tzw. „akanie", czyli realizacja „o" nieznajdującego się pod akcentem jako „a", twarda wymowa końcówki ,,-t" w formach czasowników typu: ходит, пишет itd., wybuchowa realizacja spółgłoski „g" (w dialekcie południowym do dziś zachowała się realizacja „g" zbliżona do „h"), wymowa ,,-ovo, -jevo" w deklinacji przymiotnikowej, por. великого, синего itd. Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji 95 Dialekt moskiewski w ciągu tych trzech wieków, szczególnie w tekstach oficjalnych, stał się najbardziej wpływowy, jednakże nie doprowadził do powstania jednego dla wszystkich literackiego języka rosyjskiego. Ówczesny język pisany, jak już mówiliśmy, znajdował się pod dużym wpływem cerkiewszczyzny, a żywy język ludowy był zróżnicowany i nie miał odmiany pisanej. Folklor rosyjski - opowieści epickie, baśnie i pieśni - przekazywane były w postaci ustnej. Język pisany Rusi Moskiewskiej tego okresu znajdował się pod wpływem wybitnych przedstawicieli Rusi Kijowskiej, na której obszarze rozwój piśmiennictwa osiągnął znacznie wyższy poziom. Ich kontakt z europejskimi ośrodkami kulturalnymi, a przede wszystkim z Polską, sprzyjał wzbogaceniu rosyjskiego słownictwa i kunsztu stylistycznego. Najbardziej znany wśród nich uczony i literat Simieon Połocki, Białorusin z pochodzenia, będący pod silnym wpływem kultury polskiej, wprowadził do rosyjskiego języka pisanego nowe formy i gatunki literackie polskiego renesansu. Od XVI w. zauważamy początek wzmożonych wpływów kultury europejskiej na rozwój języka rosyjskiego. Ekspansja Rosji ku wybrzeżu Morza Bałtyckiego za Iwana Groźnego spowodowała bezpośredni kontakt z Litwą i Polską, które można uważać za ówczesnych pośredników umożliwiających zapoznawanie się Rosjan z kulturą Europy. Właśnie przez język polski, w tamtych czasach bardzo popularny wśród elity rządzącej w Rosji, przedostało się do języka rosyjskiego słownictwo z dziedziny wojskowości, kultury materialnej, instytucji społecznych i geografii Europy, пр. музыка герб, сбруя, аптека, булка, бутылка, фальшивый, капитан, панцирь, танец, Париж, венгерский itd. Rzemieślnicy z Polski i Ukrainy, będącej w tym czasie w sferze oddziaływania kultury polskiej, szczególnie górnicy i budowniczowie, z dużym sukcesem pracowali w Rosji, co niewątpliwie sprzyjało takim zapożyczeniom. Również w tym okresie weszły do języka rosyjskiego wyrazy niemieckie, пр. стул, тюрьма, мастер, солдат itd. Wiek XVII - to okres ostatecznego kształtowania się narodu wielkoruskiego. Nastąpił koniec rozbicia dzielnicowego państwa, powstała scentralizowana administracja, realizująca cele „samodzierżawia". „Ukazy" (rozporządzenia) i „gramoty" (dokumenty prawne) administracji carskiej tego okresu wykazują dalsze wzbogacanie języka pisanego, który w sposób znaczny różnił się jeszcze od rosyjskiego języka mówionego. W 1619 r. pojawił się pierwszy elementarz rosyjski, który do XIX w. był podstawowym podręcznikiem przeznaczonym przede wszystkim do czytania tekstów cerkiew-nosłowiańskich. W drugiej połowie XVII w. nastąpił znaczny postęp również w rozwoju świeckiego piśmiennictwa rosyjskiego. Za panowania cara Aleksieja (1645— -1676) wyszło pierwsze rosyjskie czasopismo „Kuranty", przeznaczone przede wszystkim dla dworu i obejmujące swoją tematyką życie tego środowiska. Czasopismo to nie było wydawane regularnie, miało jednak duże znaczenie, ponieważ stanowiło jedno z pierwszych materiałów dających wyobrażenie o pisanym języku rosyjskim warstwy wykształconej w tym okresie historycznym. Był to oczywiście język zbliżony do tradycyjnej cerkiewszczyzny, ale zawierał nowe zjawiska językowe, typowe dla mowy codziennej ówczesnych rosyjskich warstw oświeconych. Uczony niemiecki tego okresu Henrich Rudolf, autor dzieła łacińskiego Grammatica russica, które się ukazało w 1696 г., podaje regułę językową typową dla tych warstw. Reguła ta, w pewnym uproszczeniu, zakładała, iż ludzie piśmienni dążyli do tego, by „mówić po rosyjsku", 96 ALEKSY AWDIEJEW ale „pisać po słowiańsku". „Im bardziej uczony, chce się wydawać człowiek - pisze Rudolf- tym więcej dodaje wyrazów cerkiewnosłowiańskich". Reformy polityczne i społeczne Piotra Wielkiego na początku XVIII w. spowodowały dalszy dynamiczny rozwój języka rosyjskiego. W 1708 r. wprowadzono nowy uproszczony alfabet, tzw. „grażdankę", usunięto z niego przestarzałe litery starobułgar-skie i znacznie zmodernizowano grafikę pozostałych liter, zbliżając je do formy ówczesnego łacińskiego pisma europejskiego. Od tego czasu starobułgarski alfabet występował tylko w tekstach prawosławnego obrządku religijnego, co spowodowało zasadniczy przełom w użyciu języka rosyjskiego. Po pierwsze, nastąpiło ostateczne oddzielenie języka cerkiewnego od „cywilnego" języka świeckiego, po drugie, nowe, wcześniej niespotykane formy komunikacji społecznej, wymagały nowego słownictwa i większego zbliżenia języka do praktyki mowy codziennej. Założenie w 1703 r. nowej stolicy Rosji, Petersburga, nie tylko zbliżyło kraj do Europy, lecz również doprowadziło do kontaktu języka ogólnego z jego północnymi dialektami, co spowodowało powstawanie istniejącej do dziś odmiany petersburskiego języka literackiego. Panowanie Piotra Wielkiego wywołało zasadnicze zmiany w życiu społecznym i kulturalnym Rosji. Po raz pierwszy w historii tego kraju pojawiła się klasa majstrów, rzemieślników i kupców wywodzących się z warstw niższych. Do Rosji zaproszono również wielu specjalistów zachodnich, wskutek czego nastąpił proces wzbogacenia języka przez zapożyczenia zachodniej terminologii naukowej, technologicznej i politycznej, przede wszystkim z języka holenderskiego i niemieckiego. Od 1714 r. ukazywała się pierwsza regularna gazeta rosyjska, która stała się poczytnym periodykiem w kręgach kulturalnych nowej stolicy i całej Rosji. Założenie w 1724 r. w Petersburgu Rosyjskiej Akademii Nauk przyczyniło się do dalszej kodyfikacji języka rosyjskiego, powstały również nowe formy literatury świeckiej. Pierwsza prawdziwie naukowa gramatyka języka rosyjskiego, która się ukazała w 1757 г., i inne prace na tematy literackie pierwszego z wybitnych rosyjskich uczonych, Michaiła Łomonosowa, były znacznym wkładem w wypracowanie rosyjskich norm językowych. Łomonosow był autorem teorii trzech stylów języka rosyjskiego. Styl wyższy, zbliżony do już istniejącego języka cerkiewnosłowiańskiego był przeznaczony do poezji i tekstów religijnych, średni - do poezji lirycznej, prozy i tekstów naukowych, niski zaś do użycia w komunikacji codziennej i „niskich" komediach. Dzięki autorytetowi autora teoria ta otworzyła perspektywę dalszego wzbogacania języka. Twórczość literacka samego Łomonosowa, a także późniejszych wybitnych twórców Dienisa Fonwizina, Aleksandra Radiszczewa i Gawriiły Dierżawina stanowią dowody takiego wzbogacania. W popularnych wówczas komediach znajdujemy przykłady żywego rosyjskiego języka potocznego. Przy czynnym udziale Łomonosowa i innych uczonych rosyjskich pojawia się również nowa terminologia naukowa, która umożliwiła nauczanie i uprawianie nauki w języku rosyjskim. Od drugiej połowy XVIII w. obserwujemy intensywny wpływ języka francuskiego na język ojczysty Rosjan. Stawał się on stopniowo językiem codziennym szlachty rosyjskiej i ludzi wykształconych. Otwiera dla nich możliwość poznania osiągnięć kultury europejskiej. Dwujęzyczny charakter wyższych warstw społecznych powodował wyraźne zmiany w rosyjskim myśleniu językowym, przyswojenie obcego słownictwa, idiomatyki i struktur składniowych. Francuskie zapożyczenia typu бюро, сюжет, тротуар, балет, визит itd., frazeologizmy typu быть не в своей тарелке, идея фикс są nadal czynnymi jednostkami języka rosyjskiego. Pojawiły się pierwsze tłuma- Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji 97 czenia literackie z francuskiego i pierwsze spisane zbiory rosyjskiej poezji ludowej. Wiatach 1789-1794 wyszedł sześciotomowy słownik języka rosyjskiego Akademii Nauk, zawierający 43 tys. haseł. Była to pierwsza poważna praca leksykograficzna, która zawierała niezwykle cenny materiał do badania historii języka rosyjskiego. Ten dynamiczny rozwój języka oraz jego modernizacja i przystosowanie do nowych potrzeb społecznych były wynikiem twórczego wysiłku całego wykształconego kręgu rosyjskich uczonych i literatów, wśród których pod koniec XVIII w. wybijał się Nikołaj Karamzin. Twórca pierwszej historii Rosji, płodny uczony i literat, dał przykład nowatorskiego, reformatorskiego podejścia do języka. Wzorując się przede wszystkim na europejskich tradycjach literackich, Karamzin przeniósł na grunt rosyjski nurt sentymentalizmu. Jego reforma językowa zmierzała do wyzwolenia języka pisanego z „martwej mowy" starocerkiewszczyzny i włączenia do niego żywego języka rosyjskiej codzienności. Od 1802 r. Karamzyn wydawał czasopismo „Wiestnik Europy", które stało się prawdziwą encyklopedią wiedzy o języku rosyjskim. Wprowadzono w nim nowoczesną terminologię, która przetrwała w języku do dzisiaj. Żywy, wyrazisty język tego czasopisma otworzył nową perspektywę rozwoju języka rosyjskiego. Pojawiły się neologizmy, powstałe pod wpływem wyrazów języków europejskich, które w tym czasie również przeżywały okres dynamicznego rozwoju. Niektóre z tych nowych wyrazów są obecne w języku rosyjskim do dziś, пр. склонность (z francuskiego inclinatioń), трогательный (z francuskiego touchant), рассеянный (z niemieckiego zerstreut) itd. Zwraca uwagę również lekki, żywy styl tego czasopisma, pozbawiony ciężkich i sztucznych konstrukcji tekstów w tradycji starosłowiańskiej. Wszystkie te czynniki spowodowały ostateczne ukształtowanie się pod koniec XVIII i na początku XIX w. rosyjskiego języka literackiego, który w tym okresie wygrał rywalizację z pisemną tradycją rusyfikowanego języka cerkiewnosłowiańskiego. Aby lepiej zrozumieć znaczenie opisanej reformy języka, wystarczy sobie uświadomić, iż nowe teksty literackie i publicystyczne z tego okresu jest w stanie zrozumieć każdy, kto zna współczesny język rosyjski. Natomiast rozumienie tekstów wcześniejszych wymaga specjalnego przygotowania językowego. Pierwsza połowa XIX w. to rozkwit literatury rosyjskiej, której wybitni reprezentanci - Aleksandr Puszkin, Michaił Lermontow, a później Nikołaj Gogol - osiągnęli nieznaną przedtem perfekcję w posługiwaniu się językiem rosyjskim, odkrywając jego bogate możliwości estetyczne. Pojawiają się różnorodne funkcjonalne style językowe literatury, publicystyki i nauki. Decydującą rolę odegrały przy tym regularne periodyki świeckie, a przede wszystkim miesięcznik „Sowriemiennik", założony przez Puszkina, adresowane do wykształconych odbiorców. W pierwszej połowie XIX w. Rosyjska Akademia Nauk zamierzała przeprowadzić kolejną reformę ortografii, która jednak spotkała się ze stanowczym oporem carskiej administracji. Polityka wewnętrzna caratu nie mogła dopuścić, by rzesze niepiśmiennych chłopów pańszczyźnianych, korzystając z ułatwionej ortografii, mogły wyjść poza ramy posłuszeństwa ustalone przez prawodawstwo. Zdarzały się przypadki okrutnych kar dla chłopów, którzy przekraczali dozwolone granice oraz zdobywali umiejętności czytania i pisania. W tym samym czasie zaczął się intensywny proces rusyfikacji narodów na terenach zdobytych przez Rosję w wyniku ekspansji. Wprowadzono cenzurę. Podstawowym zadaniem carskiej administracji było administrowanie tymi terenami i prowadzenie dokumentacji w urzędowym języku rosyjskim. Lokalne języki i kultury były przy tym ignorowane. W zasięgu tej ekspansji był również naród polski, 98 ALEKSY AWDIEJEW mieszkający w granicach Królestwa Polskiego. Rusyfikacja w postaci likwidacji szkół polskich i wprowadzenia nauczania w języku rosyjskim nasiliła się szczególnie po powstaniu styczniowym w 1864 r. Dopiero po rewolucji 1905 r. polski ruch narodowy zmusił carat do ustępstwa i przywrócenia nauczania w języku ojczystym. W drugiej połowie XIX w. obserwujemy dalszy rozwój literatury rosyjskiej. Utwory Iwana Turgieniewa, Fiodora Dostojewskiego, Lwa Tołstoja i Antona Czechowa stanowią szczytowe osiągnięcia literatury światowej. Przyczynili się oni także do kodyfikacji, rozwoju i wzbogacenia rosyjskiego języka literackiego. Pod wpływem realizacji teatralnych sztuk Antona Czechowa w teatrach moskiewskich wzorowa „wymowa moskiewska" stała się normą fonetyczną dla wszystkich mówiących po rosyjsku. Chociaż jeszcze w 1904 r. i później w 1912 г., Rosyjska Akademia Nauk przygotowywała projekt reformy ortograficznej, jego ostateczny wariant został zrealizowany dopiero w 1917 г., niedługo przed rewolucją październikową. Z alfabetu zostały wyeliminowane pozostałe przestarzałe litery alfabetu starosłowiańskiego, została również uproszczona pisownia gramatyczna. Reforma została entuzjastycznie przyjęta przez społeczeństwo; podkreślano пр., iż tylko dzięki zlikwidowaniu znaku twardego na końcu wyrazów można zaoszczędzić 70 stron w powieści Lwa Tołstoja Wojna i pokój. Rewolucja październikowa 1917 r. stała się następnym, przełomowym etapem w historii rozwoju języka rosyjskiego. Po pierwsze, zmiana ustroju politycznego, stylu rządzenia oraz reforma terytorialna spowodowały pojawienie się ogromnej liczby nowych słów i wyrażeń. Rozpowszechniła się mniej widoczna wcześniej moda na skróty nazw instytucji i stanowisk. Po drugie, cały przebieg rewolucji i wojny domowej, a później industrializacji kraju przyczynił się do totalnego wymieszania ludności w granicach powstałego ZSRR. Największa część mieszkańców z terenów wiejskich ciągnęła do miast, do nowych powstających miejsc pracy. Potrzeba rządzenia scentralizowanego i kontrolowania ideologicznego każdego obywatela Kraju Rad rodziła konieczność likwidacji prawie powszechnego analfabetyzmu, ponieważ bez dokumentacji pisemnej i planowania działalności kolektywów ludzkich funkcjonowanie społeczeństwa w nowych warunkach budowy komunizmu nie byłoby możliwe. Rząd radziecki podjął w 1919 r. dekret o likwidacji analfabetyzmu. Rozpoczęła się szeroka kampania nauczania ludzi dorosłych czytania i pisania, która trwała do 1921 r. w ciężkich warunkach głodu i wojny domowej. Sześcio- dziesięciotygodniowe kursy czytania i pisania były zorganizowane na terenie całego kraju, przede wszystkim w jego części europejskiej. Kampania ta miała często charakter czysto formalny i wkrótce po ukończeniu takich kursów ludzie z braku książek i potrzeby czytania stawali się wtórnymi analfabetami. W 1921 r. Lenin pisał o „półbarbarzyńskim, a często barbarzyńskim" pod względem piśmiennictwa Kraju Rad. Po śmierci wodza rewolucji Iosif Stalin kontynuował kampanię walki z analfabetyzmem w stylu operacji wojskowej, podczas której członkowie organizacji młodzieżowej Komsomołu nacierali na wrogów socjalizmu - \udzi niepiśmiennych. W ciągu 20 lat przed II wojną światową władzom pierwszego państwa socjalistycznego udało się osiągnąć to, do czego europejskie państwa rozwinięte dążyły przez całe wieki. Zgodnie z danymi statystycznymi liczba ludzi piśmiennych w Kraju Rad osiągnęła w 1939 r. wśród mężczyzn 93%, wśród kobiet -82% w porównaniu z odpowiednio 40% i 16% w Rosji w 1897 г., со, mimo zawyżonych danych, stanowi duże osiągnięcie. Nowi mieszkańcy radzieckich miast pod wpływem znajomości pisma i nowych warunków życia pozbywali się swej wymowy dialektalnej i poznawali normatywny, lite- Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji 99 racki język rosyjski, który stał się stopniowo podstawowym środkiem komunikacji. Rozwój szkolnictwa na poziomie średnim i wyższym przyczynił się do wzbogacenia terminologii naukowej i technicznej. W wyniku zmian warunków politycznych i represji władzy wobec starych przedstawicieli burżuazji i klas wykształconych znaczna liczba Rosjan, przede wszystkich inteligencji i szlachty rosyjskiej, była zmuszona do emigracji. W Europie Zachodniej i Ameryce pojawiły się w tym czasie znaczące ośrodki rosyjskiej kultury i języka, w których kontynuowali swą działalność naukową i literacką wybitni twórcy rosyjscy. Była ona oczywiście niedostępna w ZSRR. Lata 20.-30. w Kraju Rad to nowy burzliwy rozkwit literatury rosyjskiej. Powstawały wówczas liczne kawiarnie i kluby literackie, rozpowszechniły się widowiska i turnieje poetyckie. Tacy poeci, jak Siergiej Jesienin, Władimir Majakowski, Osip Mandelsztam, Anna Achmatowa, Marina Cwietajewa, a szczególnie Wielemir Chleb-nikow, wprowadzili do literatury twórczy stosunek do języka. Eksperymenty językowe stały się normą współczesnej rosyjskiej poezji, która, będąc coraz bardziej popularna wśród kręgów kulturalnych w ZSRR, wywierała duży wpływ na dalszy rozwój językowych środków wyrazu. Język takich pisarzy tego okresu, jak Michaił Bułhakow, Michaił Zoszczenko, Jurij Olesza, Andriej Płatonow, to prawdziwe świadectwo tej epoki w historii języka rosyjskiego. Mistrzowskie stylizacje, głębokość wyrazu, plastyczność opisów w tekstach tych twórców stwarzały wzorce dla dalszego rozwoju języka literatury rosyjskiej. Ten bardzo ciekawy i płodny okres dziejów współczesnego języka literackiego został w sposób sztuczny przerwany w drugiej połowie lat 30., po utworzeniu Związku Pisarzy Radzieckich i wprowadzeniu obowiązkowego dla wszystkich twórców kierunku zwanego realizmem socjalistycznym. Represje dla niepokornych poetów i pisarzy oraz poparcie dla uległych i zaufanych pseudotwórców doprowadziły do biurokratyza-cji procesu twórczego i długotrwałego upadku wartości języka literatury i dziennikarstwa. W tym okresie powstała również odmiana rosyjskiego języka politycznego i administracyjnego, opisana później jako „nowomowa". Ten swoisty sposób mówienia został stworzony pod wpływem rządzących biurokratów partyjnych i był mieszaniną patetycznych frazesów, haseł i niemal magicznych sformułowań gloryfikujących elitę partyjną i ideowe podwaliny komunizmu. Był on używany w oficjalnych dokumentach, publicystyce partyjnej, tekstach propagandy politycznej i przeznaczony do usprawiedliwienia przed społeczeństwem kolejnych decyzji rządu komunistycznego i wyjaśniania jego pozycji ideologicznej. Jak podkreślają badacze tego zjawiska, teksty nowo-mowy cechuje sztywność (wielokrotne powtórzenie tych samych sformułowań i wyrazów), anonimowość (brak cech indywidualnych), pseudonaukowość (pozorowanie rozważań naukowych) i patetyczność (wysoki, oficjalny styl). Ta odmiana języka była używana przede wszystkim jako narzędzie walki werbalnej z wrogiem wewnętrznym (przeciwnikami socjalizmu) oraz zewnętrznym (światowym kapitalizmem). Agresywny, „bojowy" charakter tekstów tego typu zawierał wiele słów i wyrażeń z dziedziny militarnej, w rodzaju „ataków" (ros. атака), „natarć"(ros. наступление), „kampa-nii"(ros. поход) і „zwycięstw" (ros. победа). W wystąpieniach publicznych biurokraci partyjni walczyli za pomocą tej odmiany języka z tymi, których nie mogli zniszczyć fizycznie. Język nabierał przy tym obrazowości i ostrości. Wszystkie środki niszczące były tutaj dopuszczalne, lecz najbardziej rozpowszechnionym chwytem były przezwi- 100 ALEKSY AWDIEJEW ska i stałe określenia. Jako magiczne etykiety pozwalały one wartościować wszystko i każdego bez podania jakiejkolwiek podstawy tej oceny. Tak więc „łańcuchowe psy kapitalizmu" (ros. цепные собаки капитализма), „wrogowie ludu" (ros. враги народа), „krwawy kat Tito" (ros. кровавый палач Тито) itd. samą nazwą miały dyskredytować tych, do których się odnosiły. Z kolei „świetlane dale komunizmu", „genialne myśli Lenina i Stalina", „nieomylna partia", „postępowa ludzkość" itd. nazywały to wszystko, co elita rządząca uważała za sprzyjające jej władzy totalitarnej. Powstała również sfera Jedynie słusznej" filozofii marksistowskiej, przedstawiającej ZSRR jako szczyt historycznego rozwoju ludzkości, pseudonaukowa „ekonomia socjalizmu" i inne swoiste dziedziny ideologiczne. Posługiwały się one stylem zbliżonym do nowomowy, gdyż za fasadą oklepanych frazesów i autorytarnych twierdzeń pozwalały ukryć słabość dowodów i miałkość założeń. Styl tego typu towarzyszył przemówieniom na ulubionych przez elitę partyjną niezliczonych rocznicach, akademiach, uroczystych posiedzeniach, paradach i defiladach, których przepych bizantyński miał udowodnić wyższość socjalizmu nad kapitalizmem, mądrość partii, a szczególnie jej kierownictwa. Uprawianie nowomowy stało się swoistym, wyuczonym rytuałem społecznym, przy którym wyrażanie swych własnych myśli nie było na miejscu, a możliwość samowyrażenia została zredukowana do „rozwijania" przekazanych z góry postulatów w zbliżonej do „oryginału" formie. Pojawienie się tej odmiany języka społecznego spowodowało polaryzację stylu oficjalnego i normalnego języka codzienności. Różnice te były zauważalne. Tak zwani „prości ludzie", nieumiejący mówić publicznie, na trybunach wyglądali jak przybysze z innego świata. Próby oswajania się z językiem biurokratycznym ówczesnych nowo przybyłych mieszkańców dużych miast dowcipnie opisuje w swych opowiadaniach wybitny satyryk rosyjski Michaił Zoszczenko, parodiując sposób mówienia tych zwolenników nowego systemu politycznego. Po II wojnie światowej w ZSRR wprowadzono obowiązkowe wykształcenie średnie. Ogólnie dostępna tania książka, rozwój radia, a w latach 60. powstanie telewizji sprzyjały podniesieniu poziomu kulturalnego ludności i normalizacji języka komunikacji codziennej. Została również przeprowadzona nowa reforma ortograficzna, która, chociaż w niewielkim zakresie, przybliżyła ortografię do realnego brzmienia języka. Jednak dalsza biurokratyzacja życia społecznego i ścisła kontrola publicystyki i literatury powodowały degradację publicznych odmian języka rosyjskiego, schematyzm i szarość stylistyczną. Okres powojenny, aż do 1956 r. - to trudny czas odbudowy kraju i represji politycznych, niesprzyjający rozwojowi myśli społecznej i środków językowych. Współczesny język rosyjski jest bardzo rozbudowanym i złożonym pod względem stylistyki systemem, który przyswoił sobie i zachował osiągnięcia rozwojowe ostatnich 300 lat. Jego podstawę stanowi język literacki, którym posługują się ludzie wykształceni w dużych metropoliach, szczególnie w Moskwie i Petersburgu. Ze względu na wielonarodowy charakter państwa i tradycje historyczne istnieje duża tolerancja językowa, jeśli chodzi o komunikację codzienną. Zauważalny jest podział na południowy typ wymowy, przede wszystkim z wymową „g" jako dźwięcznego „h" zamiast północnego zwartego „g", brakiem realizacji miękkiego „r"' i różnicami intonacyjnymi. Rosjanie rozróżniają także akcenty w języku rosyjskim ludzi pochodzących z Kaukazu i byłych republik azjatyckich. W związku z powszechnym wykształceniem i dużym wpływem środków masowego przekazu, a szczególnie radia i telewizji, stare rosyjskie Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji 101 dialekty uległy znacznej redukcji. Obecnie w obrębie dużych miast można mówić o marginalnym znaczeniu dla języka rosyjskiego tzw. „prostoriecia" (mowy ludzi niewykształconych). Pod względem stylistycznym język rosyjski jest realizowany jako odmiana mówiona i pisana. Odmiana ustnej mowy codziennej jest bardzo bogata pod względem eks-presywnym; jej wyrazista intonacja, dynamiczność i różnorodność pod względem wyrażania emocji jest zauważalna przez obserwatorów obcojęzycznych. Polacy np. odbierają zazwyczaj normalną rosyjską komunikację językową jako mowę o podwyższonym poziomie uczuciowym. Oficjalna odmiana języka mówionego niewiele się różni od stylu pisanego. Rosyjski język w odmianie pisanej znajduje się pod dużym wpływem tradycji literatury rosyjskiej, która przez wiele lat w warunkach społeczeństwa zamkniętego pełniła rolę niezależnej opinii publicznej, a pisarze i poeci byli prawdziwymi ulubieńcami narodu. Niespotykana popularność ówczesnej poezji rosyjskiej doprowadziła do tego, że spotkania poetyckie były organizowane na stadionach, a tomiki poetyckie sprzedawane dziesięciokrotnie drożej od ceny nominalnej. Plastyczność, wyrazistość i piękno języka rosyjskiej literatury były przyswajane i utrwalane również w warunkach komunikacji codziennej. Te walory językowe znajdujemy także w lepszych rosyjskich tekstach publicystycznych. Z pięknem języka literackiego kontrastują style rosyjskich tekstów naukowych i dokumentów biurokratycznych. Tak zwany styl naukowy, w szczególności w dziedzinach nauk społecznych, znajdował się pod dużym wpływem partyjnej nowomowy, która wnosiła do niego anonimowość, schematyczność i szarość. Prace naukowe w okresie schyłkowym komunizmu, dążąc w większości do źle pojętego obiektywizmu, charakteryzowały się kwiecistym, mętnym stylem i patetyczną, apodyktyczną logiką. Z kolei teksty rosyjskich dokumentów prawnych i biurokratycznych kontynuują tradycję starego języka oficjalnego, w którym forma i schematy słowne zastępują przejrzystość i precyzję treści. Upadek na początku lat 90. socjalizmu realnego i przejście całego kraju na kapitalistyczną drogę rozwoju sprawiło, że język rosyjski wszedł w okres dynamicznego rozwoju, spowodowanego radykalną zmianą warunków politycznych, gospodarczych i społecznych. Nowe zjawiska rzeczywistości, zmiana samej struktury społecznej, stylu życia, wprowadzenie nowoczesnych technologii zachodnich, komputeryzacja całego kraju - to wszystko sprzyjało pojawieniu się nowej leksyki, nie tylko w zakresie terminologii specjalistycznej, lecz również w komunikacji życia codziennego. Nastąpił burzliwy rozwój środków masowego przekazu, a szczególnie telewizji i Internetu. Aktywne włączenie się społeczeństwa w dialog polityczny i społeczny, pojawienie się reklamy i wolnego rynku wydawniczego w warunkach braku cenzury politycznej i obyczajowej otworzyło wcześniej regulowane granice użycia języka i wymieszanie jego istniejących odmian stylistycznych. Jeśli wcześniej, jak podkreślają specjaliści, normą języka były ograniczenia, to obecnie normą jest wolny wybór mówiącego, dialog, dynamiczność. Zauważono wzrost indywidualizacji w komunikacji językowej, przedstawiciele władzy zaprzestali czytania przemówień z kartki, poszerzyła się sfera kontaktów spontanicznych. Bezosobowego, oficjalnego spikera i dziennikarza w radiu i telewizji zastąpiła żywa osobowość, która nie boi się żartować i wyrażać własnych poglądów. Zmienia się sytuacja w komunikacji społecznej, powstaje wiele nowych, wcześniej niemożliwych gatunków mowy ustnej (dyskusje publiczne, rozmowy przy akrągłym stole, nowe typy wywiadów itd.). Niektórzy badacze współczesnego języka rosyjskiego - w związku z jego dynamiczną zmianą, brakiem normatywności użycia, 102 ALEKSY AWDIEJEW nieograniczoną twórczością językową mówiących - mówią o kryzysie lub nawet degradacji języka. Nie odpowiada to jednak rzeczywistości. Język rosyjski przeżywa obecnie rewolucyjne zmiany, których wymaga od niego nowa rzeczywistość. Powstał nawet termin „rosyjski newspeak" dla określenia nowego etapu rozwojowego tego języka. Najważniejszą zmianą która charakteryzuje współczesny język rosyjski, jest deak-tualizacja sensu słów, które funkcjonowały w warunkach realnego socjalizmu. Mówi się пр. о zmianie znaczeń takich leksemów jak партия, соревнование (współzawodnictwo), ответственный работник (pracownik na odpowiedzialnym stanowisku), установка (dyrektywa) itd. W rosyjskim języku mówionym powróciły do swego sensu dawnego takie czasowniki, jak давать (sprzedawać), выбросить (mieć w sprzedaży). Ogólnie rzecz biorąc, nastąpiła deideologizacja słownictwa w związku ze zniknięciem systemu jednopartyjnego i zmianą stosunków ekonomicznych. Straciły swój negatywny charakter takie słowa, jak бизнес, конкуренция, миллионер, собственник (właściciel), буржуа itd. Z kolei stare słowa w nowych warunkach przyjmują nowy, dotąd niespotykany sens. Takie leksemy jak крутой (bezwzględny, odważny, najlepszy), тусовка (spotkanie lub zjednoczenie ludzi), бомж (bezdomny) - to zupełnie nowe znaczenia słów, powstałe w nowych warunkach społecznych. Warunki obecne wymagały również nowych nazw dla nowych rzeczy i zjawisk. Najbardziej typowym środkiem poszerzenia słownictwa każdego języka są zapożyczenia. Nowe zapożyczenia we współczesnym języku rosyjskim przede wszystkim wchodzą do współczesnego języka z amerykańskiej wersji języka angielskiego. Nazwy i terminy angielskie ulegają szybkiej adaptacji (rusyfikacji) i upowszechnieniu, ponieważ docierają do mówiących przez radio, telewizję i Internet. Modne stają się angielskie nazwy sklepów, zakładów, firm i instytucji, typu: „Холдинг-Кампания", „Агенство круиз", „Снэк-бар" itd.. Do języka rosyjskiego weszły terminy ekonomiczne typu: бартер, брокер, инвестиция, дилер itd.; polityczne, typu: импичмент, лобби, брифинг itd.; społeczne, typu: шоу, презентация, хит-парад itd. Największa liczba zapożyczeń angielskich pojawiła się w dziedzinie komputeryzacji i Internetu. Dla każdego Rosjanina rodzime stały się słowa: компьютер, сайт, драйвер, дискета itd. Swojskimi stały się „tłumaczenia" z angielskiego typu: загрузить программу, компьютер висит itd. Tradycja zapożyczeń angielskich narodziła się jeszcze w latach 80. w rosyjskim żargonie młodzieżowym. Była ona motywowana zachwytem młodzieży rosyjskiej masową kulturą amerykańską a przede wszystkim filmem i muzyką popularną. Żargo-nizmy typu: мэн, мэнша (człowiek, kobieta), гирла (dziewczyna), ловить кайф (rozkoszować się), хайр (włosy), фейс (twarz) itd. były znane młodzieży jeszcze przed przewrotem politycznym w Rosji i prawdopodobnie stworzyły grunt do łatwiejszego przyswojenia masowych zapożyczeń angielskich w nowych warunkach politycznych i ekonomicznych, kiedy ta młodzież weszła w wiek dojrzały. Zatrwożona Duma w czerwcu 2002 r. przyjęła rządową ustawę o języku rosyjskim (prezydent podpisał ją w grudniu 2002 г.). Ustawa przewiduje walkę z obcymi wyrazami w środkach masowego przekazu i w reklamie, a także we wszystkich tekstach urzędowych, ogłoszeniach publicznych i innych dokumentach. Jak pokazuje praktyka, tego typu ograniczenia nie są efektywne, gdyż nie można za pomocą ustaw walczyć z żywiołem naturalnego języka. Proponowanie swojskich wyrazów w miejscu już przyjętych wyrazów интернет, сервер, дискета, мобилка, вебсайт, a nawet same- Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji 103 go компьютер może być odrzucone przez użytkowników języka bez żadnego usprawiedliwienia. Z purystami językowymi zawsze wygrywają potrzeby komunikacyjne mówiących. Ustawa przewiduje również powrót do alfabetu rosyjskiego tych języków republik autonomicznych, które po 1989 r. przeszły na alfabet łaciński. Drugim i podstawowym celem przyjętej ustawy jest przywrócenie językowi rosyjskiemu miejsca, jakie zajmował w czasach realnego socjalizmu, kiedy prawie wszyscy piśmienni obywatele ZSRR byli dwujęzyczni, a cała służba informacyjna i 90% środków masowego przekazu działały w języku rosyjskim. Zgodnie z opinią specjalistów, realizacja tej ustawy rozpoczyna nowy i ostateczny etap rusyfikacji mniejszości narodowych w Federacji Rosyjskiej, w którego wyniku zostanie zakończony proces ich asymilacji. Można się spodziewać, że taki cel w przyszłości może być osiągnięty. Przemawiają za tym duże możliwości rozwoju gospodarczego Rosji oraz wiodąca rola jej języka i kultury w tym obszernym regionie geograficznym. W okresie istnienia ZSRR polityka językowa rządu sprzyjała rusyfikacji narodów wchodzących w skład tego państwa. Język rosyjski był oficjalnym językiem całego państwa i jedynym środkiem komunikacji między przedstawicielami różnych narodów. Centralizacja administracyjna i polityczna wymagała czynnej znajomości języka rosyjskiego od wszystkich obywateli Kraju Rad, niezależnie od tego, jaki własny język i kulturę oni posiadali. Czynniki oficjalne programowo dążyły do tego, by język rosyjski stał się dla innych narodów „drugim językiem ojczystym". Bez znajomości rosyjskiego jakikolwiek awans społeczny, poważne studia, kariera wojskowa lub administracyjna nie były możliwe. Formalnie istniejące republiki narodowe posiadały w większości dość ograniczone środki na propagowanie i rozwój własnych kultur i języków. Chociaż w niektórych przypadkach tzw. małe narody tworzyły na podstawie cyrylicy swoje własne języki piśmienne, to dla niektórych narodów, reprezentujących stare kultury, przejście na cyrylicę miało charakter przymusowy. Na wielu uniwersytetach narodowych językiem wykładowym, szczególnie w dziedzinie nauk ścisłych, był język rosyjski, a w wojsku słabo znający ten język żołnierze byli dyskryminowani. Wszystkie próby walki o niezależność językową i kulturalną traktowano jako tendencje nacjonalistyczne i surowo zwalczano. W warunkach dużej ruchliwości populacji i w ramach planowego osiedlania wielu Rosjan było przemieszczanych do krajów nadbałtyckich i azjatyckich, w których w okresie władzy radzieckiej powstały duże obszary języka i kultury rosyjskiej. Liczne szkoły z wykładowym językiem rosyjskim już od dziecka wprowadzały obywateli tych republik do dominującej kultury rosyjskiej. W wyniku takiej polityki językowej w ciągu 70 lat nastąpiła znaczna degradacja użycia języków narodowych i związanych z nimi kultur. Komunikacja w tych językach z braku odpowiedniej terminologii została zepchnięta na poziom potrzeb codzienności. W sferach publicznych, polityce, nauce, a szczególnie w szkołach średnich i wyższych, dominował język rosyjski. Preferowane były przeważnie formy tzw. kultury ludowej, które miały być wizytówką poszczególnych republik i świadczyć o trosce przywódców o ich wszechstronny rozwój. Szczególnie ucierpiały na tym słowiańskie języki pokrewne - białoruski i ukraiński — których dawni liczni użytkownicy przeszli w ciągu kilku pokoleń na język rosyjski. W stopniu bardziej umiarkowanym rusyfikacja dotknęła również tzw. kraje demokracji ludowej, będące po II wojnie światowej pod kontrolą ZSRR. W 1969 r. została utworzona Międzynarodowa Asocjacja Wykładowców Języka i Literatury Rosyjskiej (MAPRJAL), której celem było koordynowanie nauczania języka rosyjskiego przede 104 ALEKSY AWDIEJEW wszystkim w tych krajach. Język rosyjski został w nich wprowadzony jako obowiązkowy w szkołach średnich i wyższych. Widoczny opór społeczeństw przed odgórnym nakazem nauczania nie uchronił ich języków od sporej liczby rusycyzmów, związanych przede wszystkim ze słownictwem biurokracji partyjnej i ideologii komunistycznej. W środowiskach partyjnych, milicyjnych i wojskowych w Polsce zostały np. przyswojone rosyjskie formy: „towarzysz" i „wy" z uszczerbkiem dla rodzimych „pan", „pani" i „państwo". W publicystyce, szczególnie politycznej, roiło się od wyrazów i konstrukcji żywcem zapożyczonych lub przetłumaczonych z rosyjskiej nowomowy. W 1974 r. w Moskwie powstał Instytut Języka Rosyjskiego im. Aleksandra Puszkina -specjalny instytut badawczy, zajmujący się problemami nauczania języka rosyjskiego obcokrajowców. Instytut ten istnieje do dziś i stworzył wiele cennych prac naukowych i dydaktycznych wspomagających nauczanie tego języka w różnych warunkach językowych. Po 1989 г., po upadku komunizmu i rozpadzie ZSRR, nowo powstałe państwa nadal borykają się z pozostałościami tej polityki językowej. Najbardziej typowym przykładem jest Ukraina, w której rywalizacja języka ojczystego z rosyjskim często nabiera charakteru konfrontacji politycznej. Po uzyskaniu niepodległości rząd przy poparciu społeczeństwa usiłował rozpocząć masowy ruch ukrainizacji, tak aby język ukraiński, jako narodowy i państwowy środek komunikacji, mógł odzyskać swą wiodącą pozycję w konfrontacji z ogólnie rozpowszechnionym językiem rosyjskim. Język ukraiński, jako drugi co do liczebności mówiących język słowiański, mający piękne tradycje kulturowe i literackie, w pełni zasługuje na taką rolę. Jednakże wysiłki rządu Ukrainy spotkały się z biernym oporem części społeczeństwa, dla którego język rosyjski od wielu lat był językiem ojczystym. Obecnie na całym terytorium Ukrainy istnieje dwujęzyczność rosyjsko-ukraińska. Ze względu na charakter tej dwujęzyczności kraj ten można podzielić na trzy strefy językowe. Jego wschodnia część (Donbas) i terytorium Krymu są zasadniczo rosyjsko-języczne, język ten występuje tutaj jako oficjalny środek komunikacji społecznej, język ukraiński zaś tylko w sferze rodzinno-domowych i przyjacielskich kontaktów codziennych. Na terytorium Krymu występują trzy języki narodowe: krymsko-tatarski, ukraiński i rosyjski, jednakże ten ostatni funkcjonuje jako oficjalny. W części zachodniej (Galicja) bardziej pielęgnowany jest język ojczysty. Nie może to przysłonić faktu, iż w dużych miastach nawet tej części kraju język rosyjski często daje się słyszeć na ulicach i w miejscach publicznych. W związku z dłuższym okresem rusyfikacji tego kraju codzienny język ukraiński nadal znajduje się pod silnym wpływem języka rosyjskiego, który, ze względu na bliskość obu języków, jest bardzo trudny do przezwyciężenia. Rynek medialny Ukrainy jest pod silnym wpływem mediów rosyjskich. Chociaż ukraińskie prawo prasowe wymaga, by przynajmniej 50% wszystkich publikacji w kraju ukazywało się w języku ukraińskim, wśród siedmiu dzienników i tygodników krajowych tylko trzy są ukraińskie, dwa wychodzą w języku rosyjskim, a pozostałe mają dwujęzyczne, odrębne edycje. Poza tym, oprócz rosyjskich wydawnictw specjalistycznych, na Ukrainę docierają dziesiątki innych rosyjskich gazet i czasopism dotowanych przez rząd rosyjski. W ukraińskich środkach masowego przekazu pracuje wielu dziennikarzy, dla których język ukraiński jest językiem wyuczonym, dlatego w tekstach prasowych, radiu i telewizji ukraińskiej pojawia się wiele błędów językowych. Pod koniec 1999 r. na Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji 105 Ukrainie wydano 18 min książek, ale w tym samym czasie ok. 25 min książek sprowadzono z Rosji. W wyniku długotrwałej interferencji języka rosyjskiego na całym terytorium kraju panuje tzw. „surżyk" - mieszana odmiana języka ukraińskiego na bazie języka rosyjskiego. Naturalny język ukraiński jest bardziej typowy dla tradycyjnej ludności wiejskiej, jest on jednak dość zróżnicowany ze względu na odmiany dialektalne. Dla większości wykształconych robotników z dużych miast ukraińskich język ukraiński pozostaje językiem wsi. Stwarza to barierę psychologiczną, która przeszkadza w użyciu tego języka w pracy zawodowej i komunikacji społecznej. Celem polityki językowej rządu ukraińskiego jest dalsza kodyfikacja i normalizacja języka narodowego, co jednak spotyka się z oporem ludności rosyjskojęzycznej i jest procesem trudnym i długotrwałym. Sytuacja językowa na Białorusi jest jeszcze bardziej złożona, gdyż większa część ludzi wykształconych uznaje język rosyjski za język ojczysty, a ruch narodowy, którego celem jest odzyskanie własnego języka, spotyka się z dużymi ograniczeniami z powodu prorosyjskiej orientacji rządu białoruskiego. Z tego powodu całe terytorium Białorusi prawdopodobnie dość długo pozostanie obszarem języka rosyjskiego. Zupełnie inna sytuacja zaistniała w niesłowiańskich, byłych republikach ZSRR. W niezależnych obecnie państwach nadbałtyckich, Łotwie, Litwie i Estonii, rządząca elita walczy o całkowite odrodzenie własnych języków. Przyjęto ustawy państwowe, zgodnie z którymi nieznajomość odpowiedniego języka narodowego uniemożliwia posiadanie obywatelstwa danego kraju, chociaż ok. 30% mieszkańców tych krajów to ludność mówiąca tylko językiem rosyjskim. Na tym tle powstają liczne konflikty między administracją a obywatelami, którzy przesiedlili się do tych krajów w okresie ZSRR, żyją w odrębnych enklawach i nie chcą uczyć się języków narodowych. Na tych terenach można się spodziewać w przyszłości znacznej redukcji użycia języka rosyjskiego. Władze postkomunistyczne w Mołdawii próbowały co prawda przywrócić język rosyjski jako obowiązkowy w szkołach podstawowych i średnich, lecz działania te spotkały się z mocnym oporem społeczeństwa tego kraju. W republikach azjatyckich byłego Związku Radzieckiego w latach 90. nastąpił powrót do starych feudalnych sposobów sprawowania władzy i wzrost nastrojów nacjonalistycznych. Jak pokazuje przykład sytuacji w Kazachstanie, język narodowy, oficjalnie preferowany, nie jest, jak na razie, w stanie konkurować z językiem rosyjskim w innych sferach komunikacji oprócz indywidualnych kontaktów codziennych. Powstałe napięcie społeczne między autochtonami i użytkownikami języka rosyjskiego rodzi niepokój tych ostatnich. Jeszcze bardziej napiętą sytuację językową można zaobserwować w innych byłych republikach azjatyckich - Kirgizji, Uzbekistanie i Tadżykistanie. Masowa reemigracja rosyjskojęzycznej ludności z tych terenów w wyniku wyraźnej dyskryminacji uszczupliła w tych krajach warstwę specjalistów i ludzi wykształconych. Zanikają tam ośrodki języka i kultury rosyjskiej, a młode pokolenie Azjatów nie mówi już w tym języku. W mniejszym stopniu odnosi się to również do byłych republik Kaukazu, Gruzji i Armenii, ale proces zanikania tam użycia języka rosyjskiego, choć wolniejszy, zakończy się prawdopodobnie w ciągu następnego dwudziestolecia. Z kolei w wyniku starej i nowszej emigracji z ZSRR na całym świecie pojawiły się duże enklawy ludności mówiącej po rosyjsku. Jak podają statystyki, w Ameryce Północnej i Kanadzie mieszka obecnie ponad milion użytkowników tego języka. Masowa 106 ALEKSY AWDIEJEW emigracja do Izraela w ostatnich 30 latach była przyczyną powstawania tam dużych ośrodków kultury rosyjskiej. Funkcjonują rosyjskie teatry, wydawnictwa i środki masowego przekazu. W samej Federacji Rosyjskiej, w której mieszka (zgodnie ze spisem powszechnym 1997 r.) 176 różnych grup etnicznych, nadal używa się języka rosyjskiego jako oficjalnego i powszechnego środka komunikacji. W republikach i obwodach autonomicznych zgodnie ze starą tradycją radziecką wszystkie dokumenty oficjalne są publikowane przede wszystkim w tym języku, funkcjonują średnie i wyższe szkoły, w których język rosyjski jest językiem wykładowym. W warunkach dużej różnorodności językowej i kulturowej narodów Federacji oraz ich rozproszenia w wyniku stałej migracji prowadzenie konsekwentnej polityki językowej jest znacznie utrudnione. Zgodnie z opinią specjalistów, można mówić obecnie o kryzysie języków narodowych, mimo to, że w drugiej połowie lat 90. wielu z nich (np. tatarski, kałmucki, osetyński, karaczajewski, bałkarski, inguszycki, wotiacki, ja-kucki, tuwiński, mordowski, awarski i inne) nadano statut języków oficjalnych. W warunkach powszechności rosyjskich środków masowego przekazu użytkownicy tych języków przestają myśleć, mówić, czytać i pisać w językach narodowych. Komunikacja za pomocą tych języków zaczyna się redukować do sfery rodzinno-domowej, zatracają one swój dynamizm, ich rozwój się zatrzymuje, zaczyna się proces obumierania. Sprzyja temu trwała dwujęzyczność, kiedy język narodowy konkuruje z językiem rosyjskim, który wypiera go ze sfery komunikacji społecznej, edukacyjnej i produkcyjnej. Mówi się o asymetrycznej dwujęzyczności, kiedy większość zna język rosyjski i posługuje się nim we wszystkich sferach komunikacyjnych, a tylko mniejszość używa języka narodowego w ograniczonych sferach codziennych kontaktów werbalnych. Sytuacja psychologiczna małych narodów, częściowo lub całkowicie pozbawionych politycznej i ekonomicznej niezależności, stawia języki narodowe w pozycji obniżonego prestiżu. Użycie własnego języka w innym otoczeniu etnicznym uważane jest za wstydliwe i niepożądane. Brakuje ośrodków propagandy własnej kultury i języka w poszczególnych formalnie autonomicznych republikach i obwodach, co powoduje odejście młodych pokoleń od swego podłoża etnicznego. Federalne ustawy o językach narodowych, jak pokazuje praktyka, nie są wystarczające, aby ten kryzys zatrzymać. Od drugiej połowy lat 90. nasilają się konflikty między Moskwą a poszczególnymi ośrodkami mniejszości narodowych na tle polityki językowej. Typowym przykładem takich konfliktów jest sytuacja językowa w republikach autonomicznych Federacji Rosyjskiej, gdzie ludność etniczna posługuje się językami grupy tureckiej rodziny ałtajskiej - w Tatarstanie, Baszkortostanie, Czuwaszji i Jakucji. Tatarzy -jedna z najliczniejszych mniejszości narodowych (ok. 3,8% ludności Rosji) - to naród o starej i znaczącej kulturze. Około 5 min użytkowników tego języka mieszka w różnych częściach Federacji. Największym skupiskiem przedstawicieli tego narodu jest Republika Tatarstan (stolica Kazań). W Europie Tatarzy pojawili się w XIII w. w wyniku ekspansji Czyngis-chana, założyciela państwa Złota Orda, które zajmowało wschodnią część Europy od średniego biegu Wołgi do Morza Kaspijskiego. W wyniku złożonych procesów etnogenetycznych, po upadku Złotej Ordy i w okresie istnienia Imperium Rosyjskiego, Tatarzy zachowali swą wspólnotę kulturową i język. W 1920 r. w ramach ZSRR powstała Tatarska Republika Autonomiczna. Po upadku ZSRR Tatarzy, tradycyjni wyznawcy islamu (sunnici), usiłowali wrócić do swych historycznych korzeni. Pod koniec lat 90. w Tatarstanie wprowadzono alfabet łaciński na Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji 107 wzór piśmiennictwa tureckiego, który już był używany wcześniej do 1939 г., kiedy stalinowski rząd radziecki zmusił ten naród do przejścia na grażdankę (alfabet rosyjski), ułatwiającą unifikację kulturową w ZSRR. Ponowne wprowadzenie alfabetu łacińskiego miało na celu nie tylko ułatwienie młodzieży uczenia się języków zachodnich, lecz przede wszystkim chodziło o zbliżenie tej kultury do źródeł kultury tureckiej. Zdaniem specjalistów alfabet ten jest najbardziej zbliżony do brzmienia języka tatarskiego. Jednakże okres dążenia do odbudowy własnej kultury w Tatarstanie, kiedy dzieci tatarskie uczyły się tureckiego i arabskiego, obecnie -jak się wydaje - zbliża się ku końcowi, ze względu na poważne ograniczenia administracyjne w polityce językowej wprowadzane w tej republice. Obumieranie języka tatarskiego w wyniku długotrwałej polityki rusyfikacji sprowadziło go do pozycji języka „kuchennego" lub Języka wiejskiego". W Tatarstanie liczba średnich szkół rosyjskich pięciokrotnie przewyższa liczbę szkół narodowych. Nawet w szkołach wyższych język tatarski jest obecny tylko na wydziałach filologicznych i teologicznych (studiach islamu). W środkach masowego przekazu najważniejsze wiadomości są podawane w języku rosyjskim. Jest tylko jeden program narodowy w telewizji, nadawany sześć godzin dziennie. Większość tytułów prasowych wychodzi w języku rosyjskim. Istnieją również dwujęzyczne wydawnictwa. Obieg prasy w języku narodowym jest znacznie mniejszy, ustępuje ona również jakościowo wydawnictwom w języku rosyjskim. W sklepach, na wystawach i w transporcie króluje język rosyjski. Jako język urzędowy język tatarski ma charakter fasadowy i nie odgrywa poważnej roli komunikacyjnej. Ruch narodowy odbudowy własnej kultury i języka spotyka się z biernością społeczeństwa, przyzwyczajonego do asymetrycznej dwuję-zyczności. Próby wprowadzenia języka narodowego do komunikacji publicznej stwarzają zauważalne trudności. W prasie, ekspozycjach muzealnych, napisach ulicznych, a nawet u wykładowców na uczelniach wyższych są często spotykane gramatyczne i fonetyczne błędy językowe. Rosjanie mieszkający w republice nie widzą konieczności studiowania miejscowego języka i uważają iż nie jest on w stanie sprostać wymogom współczesnej komunikacji. Sami Tatarzy często są zdziwieni, kiedy obcokrajowcy zwracają się do nich w ich własnym języku. W Baszkirii i Jakucji, gdzie mieszkańcy używają również odmian dialektu tureckiego, walka o własną tożsamość i język nadal trwa. W Republice Baszkortostan, najbardziej wielokulturowej enklawie Federacji Rosyjskiej o populacji wynoszącej ponad 4 min, mieszka ponad 100 narodowości, z których Baszkirzy, islamiści sunnici, stanowią 22% ludności, Tatarzy - ponad 28%, wreszcie Rosjanie, większość - ponad 39% wszystkich mieszkańców tej jednostki administracyjnej. Baszkirzy więc we własnej republice są mniejszością narodową. Od sierpnia 1994 r. republika ta otrzymała status terytorium „niepodległego". Był to początek nadal trwającej dyskusji o tym, jak ma wyglądać jedność narodowa i kulturowa Baszkirów. W odróżnieniu od Tatarstanu język baszkirski nie od razu został uznany za język oficjalny, przede wszystkim z powodu dużej liczby mieszkających w tej republice Tatarów, którzy chcieli, aby również język tatarski był jednym z uznanych języków oficjalnych. Ostatecznie język baszkirski wraz z językiem rosyjskim przyjęte zostały jako języki oficjalne. Republika Jakucka jest terytorium, na którym mieszka ok. 80 różnych narodowości: Jakuci - mówiący północną odmianą dialektu tureckiego, Evenkowie, których język należy do grupy tunguskiej języków ałtajskich, oraz Czukcze i Jukagirzy, posługujący się dialektami należącymi do paleo-syberyjskiej grupy językowej. Tradycyjnie również 108 ALEKSY AWDIEJEW w tym rejonie Federacji Rosyjskiej panuje dwujęzyczność i większość ludności oprócz swego języka narodowego dobrze zna język rosyjski. Pozycja języków narodów wschodniej Północy rosyjskiej jest najbardziej zagrożona - liczba użytkowników tych języków jest bardzo ograniczona, piśmiennictwo w tych językach jest słabo rozwinięte, np. w przypadku Jukagirów odmiana pisana ich języka była wprowadzona dopiero w 1983 r. Rozbieżność dialektalna uniemożliwia normalizację i utrwalenie tych języków, a tym bardziej ich nauczanie, dlatego właśnie język rosyjski był w tym rejonie podstawowym środkiem komunikacji społecznej, chociaż na początku XX w. taką funkcję pełnił język jakucki. Przybyli do tych regionów Rosjanie mieli orientację euro-centryczną i traktowali lokalne języki i kultury jako prymitywne, znajdujące się na niższym szczeblu rozwoju. Taka orientacja sprzyjała zanikowi lokalnych tradycji i unifikacji kulturowej tych narodów w kierunku kultury rosyjskiej. Zorganizowano np. szkoły-internaty dla dzieci mniejszości narodowych, w których były one wychowywane po rosyjsku w oderwaniu od własnych rodzin i tradycji. Specjaliści i przedstawiciele mniejszości narodowych nazywają ten proces ostateczną rusyfikacją po której nowe pokolenia małych narodów mogą zapomnieć swoją własną mowę i kulturę. Podobny kryzys języków narodowych można zauważyć w republikach autonomicznych, gdzie ludność używa języków grupy mongolskiej, czyli w Republice Kał-muckiej i Buriackiej. Kałmucy, wchodzący w skład Imperium Rosyjskiego od 1609 г., zajmują terytorium dolnego biegu Wołgi i Donu, większość z nich to buddyści. Tragiczna historia tego narodu - jego częściowa deportacja w latach 40., prześladowania polityczne i religijne doprowadziły do sytuacji, w której obecnie Kałmucja jest republiką bez własnego języka. Na całym terytorium republiki pozostało tylko 5 wsi, w których ten język jest używany na co dzień. Młode pokolenie Kałmuków posługuje się w 95% językiem rosyjskim, co może doprowadzić w przyszłości do całkowitego zaniku tego języka i starej, bogatej kultury. Specjaliści twierdzą, że proces ten może się zakończyć już za 50 lat. Rozpaczliwe wysiłki administracji, by ratować własną kulturę i język nie znajdują wielu entuzjastów wśród samych Kałmuków. W republice od 1993 r. funkcjonują tylko dwie szkoły podstawowe i gimnazjum w języku narodowym, język kałmucki jest rzadko używany w środkach masowego przekazu. Zorganizowanie nauczania na poziomach wyższych stwarza bardzo poważne trudności. W Republice Buriackiej mieszka ok. 240 tys. Buriatów, z których co czwarty nie zna swego języka narodowego. Proces zaniku języka buriackiego ma charakter przyspieszony, szczególnie wśród ludności miast, w których Rosjanie stanowią ok. 80% populacji. Nadanie temu językowi statusu języka oficjalnego na równi z językiem rosyjskim pozostaje prawem tylko na papierze. W komunikacji społecznej króluje język rosyjski. Podjęty przez administrację program odrodzenia własnego języka może, jak się wydaje, jedynie opóźnić degradację kultury narodowej, nie ma jednak, wobec obecnej polityki językowej Moskwy, większych szans na jej zachowanie, a tym bardziej dalszy rozwój. W nieco lepszej sytuacji etnicznej znajdują się w Rosji narody mówiące językami grupy ugrofińskiej (Karelowie, Maryjczycy, Komiacy, Udmurci, Mordwini i inni). Chociaż mniejsze języki tej grupy uznano za poważnie zagrożone (dialekty suomi, iżorski, wepski), to w nowych warunkach względnej niezależności administracyjnej oraz poparcia międzynarodowego ze strony państw europejskich, w których używa się języków pokrewnych (Estonia, Finlandia, Węgry), silniejsze grupy etniczne mają szansę na przetrwanie i odzyskanie swych języków i kultur. W Karelii, gdzie rdzenna lud- Język rosyjski i języki innych narodowości Rosji 109 ność stanowi ok. 10% populacji (ok. 125 tys.), tylko połowa uznaje język karelski za język ojczysty. Młodzież rzadko używa własnego języka. Ponieważ język fiński przez dłuższy czas pełnił w tym rejonie rolę języka literackiego, północna część Karelii, granicząca z Finlandią nadal używa go w formie pisemnej. Pod koniec lat 80. wprowadzono język karelski do szkół średnich. Nastąpił powrót do alfabetu łacińskiego, funkcjonują karelskie wydawnictwa, wychodzą dzienniki i czasopisma w tym języku. Szczególną troską jest objęte nauczanie języka narodowego dzieci. Trudna sytuacja językowa powstała w republikach Maryjskiej (Mari El), Komiac-kiej (Komi), Udmurckiej i Mordowskiej. Języki narodowe uznano tu jako państwowe wraz z językiem rosyjskim, chociaż ich status społeczny i sfery zastosowania są ograniczone. W praktyce ani władza wykonawcza, ani społeczeństwo nie są w stanie zatrzymać procesu powolnego obumierania języków narodowych. Wszystkie te języki zostały wpisane do indeksu UNESCO jako języki zagrożone. Jedynym z regionów Rosji, gdzie obowiązkowa dwujęzyczność nie spowodowała znacznej redukcji funkcji języków narodowych lub spowodowała ją w mniejszym stopniu, jest terytorium Północnego Kaukazu. Prawie wszyscy przedstawiciele wielu małych narodów mówiących językami grupy kaukaskiej (Czeczeńcy, Kabardyńcy, Czerkesi, Dagestańczycy, Ingusi i inni) uznają swój język narodowy za język ojczysty. Wzrost tożsamości narodowej tych narodów po upadku ZSRR sprzyjał (z wyjątkiem Czeczenii, na której terytorium trwają rujnujące działania wojskowe) umocnieniu roli własnych języków i tradycyjnej kultury. We wszystkich tych republikach język narodowy został uznany za język państwowy, a język rosyjski zaczyna schodzić na plan drugi, nawet w komunikacji publicznej. Języki narodowe zostały wprowadzone jako obowiązkowe w szkole średniej. Osoby nieznąjące języka narodowego nie mogą zgodnie z konstytucjami tych republik zajmować odpowiedzialnych stanowisk administracyjnych. Daje się zaobserwować znaczna emigracja ludności rosyjskiej z tych terenów wobec niesprzyjającej sytuacji psychologicznej i polityki władz lokalnych. Te wszystkie czynniki pozwalają mieć nadzieję na dalszy rozwój języków i kultur rdzennych narodów Północnego Kaukazu. Podsumowując przegląd sytuacji języków mniejszości narodowych Rosji, należy zaznaczyć, iż świadoma i konsekwentna rusyfikacja tych grup etnicznych doprowadziła wiele z nich do takiego stanu, który nawet przy radykalnych środkach zapobiegawczych skazuje je na powolne obumieranie do końca tego wieku. Cała historia ekspansywnej polityki językowej Imperium Rosyjskiego i jej kontynuatora ZSRR świadczy o dążeniu do całkowitej asymilacji tych narodów w ramach kultury i języka rosyjskiego. Sprzyjają temu różne, podejmowane w skali globalnej środki polityczne, ekonomiczne i administracyjne. Podstawowym krokiem w tym kierunku było sprowadzenie na te tereny administracji rosyjskiej i sprzyjanie osadnictwu rosyjskiemu, co doprowadziło do sytuacji, w której na rdzennych terenach autochtoni stanowią obecnie mniejszość populacji. Obowiązkowe wprowadzenie w latach 30. alfabetu rosyjskiego dla wszystkich bez wyjątku języków narodowych, nawet tych, które już od dawna miały swe piśmiennictwo, i wprowadzenie szkół w języku rosyjskim od poziomu początkowego, oderwały te grupy etniczne od ich historycznych źródeł kulturowych i wspomagały dalszą asymilację, wprowadzając asymetryczną dwujęzyczność. W przypadku większości mniejszych narodów nie stworzono takich warunków, aby mogły powstać szkoły wyższe w ich własnych językach. Wydziały, na których jest możliwość studiowania poszczególnych kultur i języków mniejszości, mają charakter по ALEKSY AWDIEJEW rezerwatów, gdyż wszystkie inne dziedziny nauki opanował język rosyjski, co zamyka drogę do rozwoju właściwej terminologii i frazeologii w językach narodowych. Na lokalnych uniwersytetach wykładali i nadal wykładają specjaliści nieznający języków narodowych. Propaganda wyższości cywilizacyjnej języka rosyjskiego doprowadziła do sprowadzenia w mentalności społeczeństwa własnych języków do roli języków „prowincjonalnych" i sprawiła, że młodzież nie dąży do poznawania i tworzenia własnej kultury. Wyrasta ona w atmosferze zdecydowanej przewagi rosyjskich środków masowego przekazu i rosyjskiego otoczenia w średnich i wielkich miastach. Chociaż w ostatnim okresie zauważalne są wysiłki zmierzające do nauczania dzieci ich własnych kultur i języków, nadal nauczanie to z niewielkimi wyjątkami obejmuje jedynie okres kształcenia podstawowego. Trudno więc mieć nadzieję, iż dzieci, dla których zresztą język rosyjski jest językiem pierwszym, będą w przyszłości aktywnymi użytkownikami swego języka narodowego. Odrodzenie i pielęgnowanie zanikających języków i kultur wymaga ogromnych wysiłków tych narodów, wskrzeszenia ich świadomości narodowej, a przede wszystkim dobrej woli władz Rosji i własnej administracji. BIBLIOGRAFIA 1. B. Comrie, The languages ofthe Soviet Union, Cambridge 1981. 2. А.И. Ефимов, История русского литературного языка, Москва 1967. 3. Красная книга языков народов России, ред. В. Нерознак, Москва 2000. 4. Language Planning in the Soviet Union, ed. M. Kirkwood, London 1989. 5. A.F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa 1989. 6. Д.Э. Розенталь, Практическая стилистика русского языка, Москва 1974. 7. Русский язык конца XX столетия, ред. Е.А. Земская, Москва 1996. 8. V. Solntsev, V. Mikhalchenko, Language Situation and Language Policy in the Russian Fede-ration: Present State and Prospects [w:] Language Problems of the Russian Federation and Foreign States, Moscow 1994. PRAWOSŁAWIE W ROSJI Ruś Kijowska przyjęła chrzest z Bizancjum w 988 r. za panowania wielkiego księcia kijowskiego Władimira. Jednak już wcześniej Księżna Olga- babka księcia Władimira została ochrzczona w Konstantynopolu w 957 r. Od tego momentu w Kijowie pojawili się liczniejsi chrześcijanie, choć już wcześniej, bo od 944 r. istniała świątynia p.w. proroka Eliasza. Wraz z chrztem i liturgią w języku staro-cerkiewno-słowiańskim upowszechniła się na Rusi chrześcijańska kultura bizantyńska: piśmiennictwo, architektura sakralna, ikona, życie monastyczne. W X w. założono siedem diecezji biskupich (Nowogród, Jarosław, Czernihów, Biełgorod, Włodzimierz Wołyński, Mukaczów-Użgorod. W XI w. powstało dalszych pięć, w XII w. - cztery, w XIII w. - kolejnych sześć diecezji. W 1035 r. Kijów stał się siedzibą metropolity. Chrześcijaństwo ruskie, oparte na liturgii, ukształtowane zostało pod wpływem monastycyzmu. Mnisi pełnili rolę misjonarzy. Pierwszym dokumentem mówiącym o ruskich klasztorach jest Słowo o zakonie i łasce Iłariona. Czytamy w nim, że: „Nad Dnieprem, pod Kijowem, za czasów Władimira, klasztory na górach założono i liczni mnisi w nich żyli". Książęta fundowali wówczas klasztory jako miejsca ostatnich lat swego życia oraz miejsca pochówku. Mieli wpływ na nominację ihumena. Tego typu klasztory zakładali też biskupi i stanowiły one na Rusi do XIII w. większość. Inną genezę miał klasztor kijowsko-pieczerski, który szybko zyskał znaczenie ogólnoruskie. Z niego wywodziła się większość biskupów ruskich w okresie państwa kijowskiego. Do połowy XIII w. na Rusi powstało 70 klasztorów, w większości fundowanych (ktytorskich), mieszczących się w grodach książęcych i w ich pobliżu oraz wzdłuż Dniepru. Prawosławie na Rusi, czerpiące z dorobku bizantyńskiego, ale także bułgarskiego i serbskiego, było czynnikiem państwowo i kulturotwórczym. Przejęło formy organizacyjne i tradycję z Bizancjum. Cechą charakterystyczną tej tradycji było głębokie przywiązanie do autorytetu Soborów Powszechnych, Ojców Kościoła oraz posłusznych woli Bożej świętych, których żywoty były powszechnie znane. Obecność ideału życia monastycznego w życiu świeckim, z jego stosunkiem do ascezy, grzechu, ojcostwa duchowego spowiednika, modlitwy, pracy i braterstwa sprawił, że Kościół na Rusi nie miał charakteru instytucji. Budował przestrzeń eschatologiczną, prowadzącą wiernych do zbawienia. Dużą rolę odgrywał także fakt, że, zgodnie z tradycją chrześcijaństwa bizantyńskiego, hierarchia duchowna wywodziła się z klasztorów, biskupi byli doświadczonymi ascetami, a duchowni diecezjalni zakładali rodziny przed przyjęciem święceń kapłańskich i wiedli życie podobne do życia swoich parafian. Biskupi ruscy podtrzymywali więź z Konstantynopolem i troszczyli się o jedność Rusi, jako prawosławnej przestrzeni znajdującej się między łacińskim katolicyzmem i islamem. Wpływali na polityczne decyzje wielkich książąt a także metropolitów, jak to można było zaobserwować w przypadku pozbawienia godności metropolity Izydora, 112 HANNA KOWALSKA który podpisał dokumenty unii florenckiej w 1439 г., wbrew negatywnej ocenie biskupów ruskich. Metropolici przyczynili się do wyzwolenia Rusi z niewoli tatarskiej i powstania państwa moskiewskiego. Państwowość moskiewska ściśle łączy się z autorytetem świętego metropolity Piotra, ihumena Siergieja z Radoneża i klasztoru Świętej Trójcy. W drugiej połowie XVI w. metropolita Makary w ścisłej współpracy z pierwszym carem moskiewskim Iwanem IV, zwanym Groźnym, dokonał scalenia prawosławnej kultury ruskiej, która podczas rozbicia dzielnicowego i niewoli tatarskiej uległa rozproszeniu. Sobór Stu Rozdziałów (Стоглавый Собор 1551) dokonał na prośbę cara ujednolicenia obrządku liturgicznego i obronił na ponad sto lat zasadę ścisłej współpracy (diarchii), jako obowiązującą w stosunkach państwa i Cerkwi na Rusi. W związku z nadzieją na przeniesienie ekumenicznego patriarchatu z Konstantynopola do Moskwy w połowie XVII w. zreformowano ruski obrządek liturgiczny, dostosowując go do obrządku greckiego. Sobór z 1666 r. unieważnił w związku z tym postanowienia soboru z 1551 г., który usankcjonował obrządek ruski. Wśród moskiewskiego duchowieństwa i wiernych znalazło się wielu przeciwników reformy oraz jej orędownika patriarchy Nikona. Car represjonował ich, oni zaś, nie chcąc ulec Antychrystowi, za jakiego uznali patriarchę Nikona, uciekali się do samospaleń. Wydarzenia te interpretowano w duchu apokaliptycznym. Na skutek tego w łonie Moskiewskiej Cerkwi Prawosławnej umocniła się schizma, która w rezultacie różnych okoliczności podzieliła zwolenników starego obrzędu na pozostających bez kapłanów i sakramentów (bezpopowców) oraz posiadających swój kościół z biskupem, rezydującym w Białej Krynicy na terenie Austro-Węgier. Rosyjska Cerkiew Prawosławna do końca XVII w. rozwijała się w sposób naturalny. Wyodrębniają się tu dwa okresy: metropolitalny od XI w. do 1589 г.; patriarszy od 1589 г., kiedy patriarcha Konstantynopola Jeremiasz II podniósł Moskwę do godności siedziby patriarchatu. Miało to miejsce to w przededniu przyłączenia zachodnio--prawosławnych diecezji do Rzymu na mocy unii brzeskiej (1596 г.). W tym okresie, mimo licznych dramatycznych momentów, nie obserwujemy dążeń do znaczącego ograniczenia roli Cerkwi w państwie. Nastąpiło to dopiero po śmierci patriarchy Adriana (1700), kiedy car Piotr I (1682-1725) zreformował Cerkiew na wzór protestancki. Zlikwidował patriarchat i Sobór oraz sądy cerkiewne. Zwierzchnictwo nad Cerkwią powierzył Świętemu Synodowi, kontrolowanemu przez świeckiego oberprokuratora. Rewolucyjne zmiany okresu synodalnego, który trwał do 1918 г., spowodowały przebudowę struktury parafialnej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Władza państwowa wpływała na warunki życia duchowieństwa, co spowodowało ukształtowanie się specyficznej kategorii społecznej. W odróżnieniu od okresu staroruskiego, kiedy każdy, kto umiał czytać, mógł przyjąć święcenia kapłańskie, a wspólnoty (общины) wybierały proboszczów (священник, батька) po reformie Piotra I wprowadzony został obowiązek ukończenia seminarium duchownego przed konsekracją a parafie objęto systemem etatyzacji. Tym samym zerwana została wielowiekowa więź pomiędzy strukturą Cerkwi i wspólnotą wiejską podstawowym ogniwem organizacji społecznej na Rusi. Charakter seminariów i program nauczania kształtował u absolwentów swoistą postawę, która wyróżniała ich w społeczeństwie. W seminariach duchownych kształcili się synowie duchownych, dążący do przejęcia parafii po ojcach. W ten sposób zaczęło kształtować się duchowieństwo parafialne, jako kategoria społeczna, rekrutująca się spośród tegoż duchowieństwa - jego potomstwa. W związku z powyż- Prawosławie w Rosji 113 szym duchowieństwo z czasem stało się grupą zamkniętą, którą trudno było porzucić, ale w której trudno było się także znaleźć. Władza państwowa prowadziła okresowo politykę zmniejszania liczby duchownych. Gardło seminariów można było poszerzać lub zwężać. Przyczyną reglamentacji był brak wykształconych ludzi w armii i administracji. Przekwalifikowaniu seminarzystów na oficerów towarzyszyło powoływanie się na przykład Lewitów, którzy chwytali za broń w sytuacji zagrożenia Izraela. Katarzyna II (1762-1796) np. rozkazała przenieść odpowiednią liczbę studentów moskiewskiej i kijowskiej akademii duchownej do akademii medycznej. W podobny sposób uzupełniano także nabór do Uniwersytetu Moskiewskiego i kadrę nauczycielską szkół. Istniała ścisła etatowa reglamentacja miejsc w parafiach, które były rewidowane zwłaszcza w czasie wojen. Kto nie miał etatu, wcielany był do wojska. Sekularyzacja dóbr cerkiewnych z 1764 r. spowodowała likwidację opodatkowania parafii na rzecz diecezji. Przeszły one na utrzymanie państwa. To wszystko działo się w momencie, gdy Synod wykazywał niedobór 12 626 kapłanów w parafiach. Drugą i najbardziej dotkliwą władzę nad wiejskim proboszczem sprawował szlachcic. Szlachectwo w dużej mierze pochodziło z nadania związanego ze służbą, która za panowania Katarzyny II przestała być obowiązkowa. Uwolnieni od obowiązków urzędnicy udali się więc do swoich wsi wraz z bagażem oświeceniowych przekonań. Nie miały one wiele wspólnego z poszanowaniem tradycji i Kościoła. Traktowali duchownych na równi z pańszczyźnianymi chłopami. Gardzili naukami cerkiewnymi i obrzędem, ironizowali z trudu duszpasterskiego. Prawosławne wartości kulturowe dla młodej inteligencji rosyjskiej i szlachty stały się niezrozumiałe. Wykształcenie zdobyte w seminariach duchownych traktowane było na równi z brakiem wykształcenia. Od czasów Piotra I prawodawstwo państwowe w stosunku do parafialnego duchowieństwa było niestabilne i odzwierciedlało indywidualną politykę carów (wojny, ekonomia). Piotr I rekwirował dzwony i naczynia liturgiczne na potrzeby wojenne. Caryca Anna Joannowna (1730-1740; wcześniej księżna kurlandzka) posunęła się nawet do żądania przysięgi na wierność od rosyjskiego prawosławnego duchowieństwa. Gdy spotkała się z odmową, ponieważ przysięganie komukolwiek innemu niż Bóg uznane było za świętokradztwo, duchowni, którzy odmówili złożenia przysięgi, ukarani zostali powołaniem synów (7 tys.) na wojnę z Turcją. Prócz tego caryca represjonowała duchownych sądownie i zsyłała ich na Syberię. Nieco odmienna była sytuacja na Ukrainie, gdzie proboszczowie szlacheckiego pochodzenia posiadali ziemię wraz z chłopami pańszczyźnianymi oraz prawo do produkcji alkoholu (винокурение), w związku z czym ich pozycja ekonomiczna czyniła ich niezależnymi. W XIX w. sytuacja Cerkwi w Imperium Rosyjskim uległa pewnej poprawie. Aleksander I (1801-1825) zniósł kary cielesne dla duchownych i ich żon oraz mnichów. Duchowni odpowiadali odtąd przed sądami państwowymi tylko za przestępstwa przeciw państwu. Kodyfikacja Mikołaja I porządkowała sprawę prawnych kompetencji Cerkwi. Zwalniała duchownych od służby w wojsku. Za panowania Mikołaja I (1825-1855) dotowano głównie parafie diecezji zachodnich: mińskiej, mohylewskiej i wołyńskiej. Pensja księdza wynosiła 100-180 rubli rocznie, jednocześnie musiał się on zrzec dochodów z posług. Połowa parafii przeszła wówczas na dotacje państwowe. Sytuacja jednak nie była dobra i kolejni carowie wprowadzali dalsze poprawki. 114 HANNA KOWALSKA W latach 60. publicystyka rosyjska przystąpiła do krytyki „państwowej kościelno-ści" i pisała o potrzebie powrotu do tradycji. Księża diecezjalni drukowali polemiczne artykuły w czasopismach: „Duch chrześcijaństwa" (Дух христианства) i „Nowości diecezjalne" (Епархиальные новости). Ich wypowiedzi świadczą o dobrym wykształceniu i wnikliwym rozumieniu ówczesnych stosunków społecznych. Problem kastowego charakteru rosyjskiego duchowieństwa z własną tradycją i osobnym systemem kształcenia znalazł odzwierciedlenie także w powieściach: N. Pomiałowskiego, N. Leskowa, A. Czechowa,. Na przełomie XIX i XX w. księża zaczęli organizować bractwa, niedzielne szkoły dla dorosłych, działali wśród robotników, w szpitalach, wśród biednych. Byli to: A. Gumilowskij, P. Prieobrażenskij, A. Nikolskij, A. Pokrowskij (potem biskup), W. Poletajew, św. Ioann z Kronsztadu. Do 1897 r. powstało 17 260 bractw charytatywnych. Te przedsięwzięcia łagodziły skrajne nastroje społeczeństwa rosyjskiego, zawierające się pomiędzy liberalizmem i radykalizmem. ZADANIA CERKWI W IMPERIUM ROSYJSKIM Zadaniem wyznaczonym Cerkwi w okresie synodalnym było czuwanie nad moralnością społeczeństwa. Jednak Cerkiew upaństwowiona nie mogła prowadzić własnej polityki i była uzależniona od postawy władcy. Usposobiony prozachodnio Aleksander I oparł oświatę wyłącznie na świeckich szkołach, w których zapoczątkowano naukę religii (закон Божий). Katechizm metropolity moskiewskiego Fiłarieta (Drozdowa) nie podobał się oberprokuratorowi - wychowankowi jezuitów, zwolennikowi katechizmu Piotra Mohyły. Rozkazał on także wprowadzenie nauki o predestynacji. Drugim ważnym elementem nowej roli Cerkwi, jako strażniczki moralności społecznej, stało się kazanie. Od czasów arcybiskupa Fieofana (Prokopowicza; początek XVIII w.) kazania przybrały publicystyczno-polityczny charakter, piętnowały ludowy obyczaj religijny zwany zabobonem, propagowały reformy Piotra I. Jednocześnie cenzura zabraniała krytykować w kazaniach posunięcia władz. W seminariach i akademiach duchownych uczono krasomówstwa (красноречъё). W XVIII w. caryce, przywykłe do kultury niemieckiej, dbały o rozpowszechnienie zwyczaju wygłaszania kazań. Zaczęto wówczas wydawać zbiory kazań. W XIX w. retorykę zastąpiła homiletyka - wzorowano się na Ojcach Kościoła. Jednak generalnie rozwój kaznodziejstwa hamował liturgiczny charakter religijności ludowej. Moralizatorstwo oraz przejawianie indywidualnego temperamentu kaznodziei nie było dobrze postrzegane, ponieważ podstawę liturgii prawosławnej stanowią: teologia dogmatyczna, wezwanie do pokuty i miłosierdzia oraz wizerunek świętych. Mimo iż w końcu XIX w. pojawiło się kilku utalentowanych kaznodziei: (A. Małow, M. Konstantinowski, W. Nordow), tysiące pielgrzymów ściągało do Kronsztadu, żeby uczestniczyć w liturgii sprawowanej przez o. Ioanna (1829-1908). Dla pielgrzymów stanowił on żywy przykład przemiany człowieka w obliczu obecności Boga w liturgii. Tłumy przyglądały się, jak Ioann się modli. Zdarzało się, że przemawiał, lecz mówił wyłącznie na temat pokuty. Koniec XIX w. przyniósł plagę nihilizmu i rewolucjonizmu, których potępienie znalazło wyraz w kazaniach tego okresu. Biskup Antoni Chrapowicki, nazywany księ- Prawosławie w Rosji \ \ 5 ciem Kościoła, który uznawał prawosławie, samodzierżawie i narodowość za niezbywalną wartość bytu narodowego Rosjan, a także głosił mistyczny związek prawosławia z carem i ludem rosyjskim, rewolucję nazywał „Smutą". W latach 90. zdefiniował rewolucyjną istotę rosyjskiego liberalizmu, prowadzącego Rosję ku katastrofie. Kosmopolityzm, niemożność rozróżnienia dobra i zła, była, według niego, rezultatem systemu edukacyjnego. 20 II 1905 г., w kazaniu wygłoszonym w Soborze Izaaka w Petersburgu, oskarżał rosyjską liberalną inteligencję o to, że pod wpływem pogańskiej kultury heretyckiego Zachodu rozpala nienawiść do Rosji. Ostrzegał przed nią naród. STARCZESTWO Po reformach XVII i XVIII w. oraz naruszeniu tradycyjnej struktury monastycznej w Rosji zaczęła się epoka poszukiwania drogi do Boga {богоискательство). Spośród 1201 klasztorów w 1701 г., w 1764 r. pozostało zaledwie 387. Prawdziwej drogi do zbawienia szukali zarówno staroobrzędowcy, jak i członkowie Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Poszukiwaniom drogi do Boga towarzyszył rozwój zwyczaju pielgrzymowania do pustelni i klasztorów. To reakcja na zeświecczenie życia w Rosji, na podział prawosławnej Rosji na dwie sfery: cerkiewną władzę oraz wiernych i prześladowane klasztory, niechętnie usposobione w stosunku do kultury zachodniej. Nastąpił zwrot w kierunku rodzimej tradycji, starcy - ojcowie duchowni zaczęli pełnić ważną funkcję społeczną. Pod koniec XVIII w. nastąpiło odrodzenie życia pustelniczego. Przyczynił się do tego Paisij Wieliczkowski, który w Mołdawii stworzył szkołę rosyjskiego star-czestwa. Starczestwo pojawiło się na Rusi wraz z rozwojem praktyki monastycznej, której celem było nauczenie nowicjuszy, co oznacza w codziennym życiu bycie chrześcijaninem. Starzec był przykładem jedności z Bogiem, wewnętrznego przeobrażenia. To doświadczony mnich, asceta, który kształtował wolę uczniów, wskazywał im drogę wśród pokus tego świata. Z własnego doświadczenia znał sposoby działania Szatana. Najczęściej nie miał święceń kapłańskich, choć wśród starców zdarzali się absolwenci wyższych uczelni, wysocy urzędnicy, oficerowie (Ignatij Brianczaninow), uczeni (Konstanty Zederholm) i biskupi (Fieofan Wyszenski). Starcy mogli przyjmować spowiedź, a kapłan udzielał rozgrzeszenia. Ihumen (przeor) nie ingerował w ich działania. Starcy składali śluby tzw. wielkiej schimy, która wymagała wyrzeczenia się świata i pełnienia funkcji пр.: ihumena czy biskupa. Starcy nosili specjalny strój z wyhaftowanymi symbolami męki Pańskiej. Duchowa siła starców sprawiała, że często ten, kto zwracał się do nich z jednym problemem, zostawał w pustelni na całe życie. Wielki rozkwit starczestwa przypada na drugą połowę XIX w., kiedy z jednej strony oświecone społeczeństwo rosyjskie przesiąknięte było liberalizmem i nihilizmem, a z drugiej rektorzy i profesorowie Petersburskiej Akademii Duchownej jak np. Iwan Janyszew, propagowali teologię protestancką. Ich religijność postrzegano jako zeświecczoną i moralizatorską, zbudowaną na dobrach doczesnych i doczesnym szczęściu. Do ascezy odnoszono się niechętnie a Janyszew przyrównywał ją do kwietyzmu. Prawdziwy ascetyzm to wysiłek rozumu i woli - twierdził. Tak pojmował on teologię moralną i tak ją wykładał. Podobny stosunek do etyki był obcy prawosławiu. Niezwy- 116 HANNA KOWALSKA kłe odrodzenie starczestwa odzwierciedlało potrzebę kroczenia inną drogą. Starcy uczyli, jak szukać realnie istniejących darów Ducha Świętego w świecie. Podjęli kilka nowych tłumaczeń patrystyki w celu odbudowania bizantyńskiej tradycji kontempla-cyjno-ascetycznej. Stąd kilka wydań patrystyki ascetycznej - Dobrotolubia. O roli starców świadczą także wędrówki wielkich rosyjskich pisarzy: Nikołaja Gogola, Fiodora Dostojewskiego, Władimira Sołowjowa do pustelni Opty. Nawet skłócony z Cerkwią Lew Tołstoj pojawił się tam nękany przedśmiertnym niepokojem. W PRZEDEDNIU REWOLUCJI Dane statystyczne pokazują że przed I wojną światową w Rosji żyło 117 min członków Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, a na jej ówczesnym terytorium państwowym istniało 67 diecezji zarządzanych przez 130 biskupów. Diecezje liczyły 50 tys. duchownych i diakonów, 48 tys. kościołów parafialnych. Cerkiew posiadała 35 tys. szkół podstawowych i 58 seminariów duchownych. W jurysdykcji Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej znajdowało się ponad tysiąc klasztorów, zamieszkałych przez 95 tys. mnichów i mniszek. W okresie przedrewolucyjnym założono więcej nowych klasztorów niż kiedykolwiek w historii Rosji. Rozwinęła się także działalność misyjna na Alasce, w Japonii, na Syberii i Dalekim Wschodzie. Był to okres niezwykłego ożywienia ruchu pielgrzymkowego do Palestyny i Bari we Włoszech, gdzie spoczywają relikwie czczonego przez Rosjan św. Mikołaja. Choć tradycja pielgrzymowania sięga w Rosji XI w., kiedy do Jerozolimy udał się ihumen Daniił, to w drugiej połowie XIX w. pielgrzymowanie do Ziemi Świętej upowszechniło się, a większość pielgrzymów stanowili chłopi (w latach 1895-1899 pielgrzymowało do Palestyny 18 515 chłopów). Pielgrzymi rozpoczynali podróż od modlitwy na grobach mnichów w Ławrze Kijowskiej. Rosyjska Misja Palestyńska, działająca od 1847 г., organizowała pobyt pielgrzymów w Jerozolimie, a Prawosławne Imperatorskie Towarzystwo Palestyńskie starało się o zniżki opłat podróżnych. W Jerozolimie założono w 1865 r. parafię rosyjską do której każdego roku już od lutego napływali pielgrzymi, pragnący spędzić Wielki Post w Ziemi Świętej. Wielki Post wraz z okresem szczególnej pokuty (говение) oraz święto Wielkiej Nocy (Пасха), stanowią centrum życia religijnego w prawosławiu. Jednak tradycyjna religijność chłopska stawała się coraz bardziej odległa od modelu wychowania narzucanego przez system oświaty i zachodnie wzorce. Panowanie Aleksandra III (1881-1894) przyniosło liberalną reformę szkolnictwa, która zaowocowała radykalizacją nastrojów na uniwersytetach rosyjskich. Chcąc wzmocnić konserwatywne poglądy wśród studentów i zahamować wzrost nihilizmu, sprawujący urząd ober-prokuratora Świętego Synodu na przełomie panowania Aleksandra III i Mikołaja II, Dmitrij Tołstoj, ułatwił dostęp do uniwersytetów absolwentom seminariów duchownych. Popełnił błąd, gdyż chorobą w równym stopniu dotknięci byli także seminarzyści. Wychowani w rodzinach wiejskich proboszczów byli uwrażliwieni na społeczną niesprawiedliwość i krytyczni wobec efektów reformy chłopskiej z 1864 r. Charakterystyczny jest fakt, że młodzież seminaryjna wzięła liczny udział w rewolucji październikowej. Następca Tołstoja, Konstantin Pobiedonoscew, pragnął uleczyć trudną sytuację, otwierając liczne nowe parafie. Niechętnie odnosił się do filozoficzno-religijnego od- Prawosławie w Rosji 117 rodzenia i negatywnie oceniał zjawisko nowego bogoiskatielstwa. Było ono charakterystyczne dla inteligencji rosyjskiej z przełomu wieków, która przeszła przez chorobę marksizmu (Siergiej Bułgakow, Siemion Frank, Piotr Struwe, Pawieł Fłorienski, Władimir Sołowjow, Lew Karsawin, Nikołaj Łosski). Szczególnie niepokoiły go nastroje panujące w Petersburskiej Akademii Teologicznej, kierowanej przez rektora biskupa Siergija (Stragorodzkiego). Część prawosławnych hierarchów podzielała ten pogląd, a arcybiskup Antonij (Chrapowickij) proponował, by zlikwidować seminaria i przygotowywać przyszłych duchownych w klasztorach, z dala od zarażonych ateizmem miast. Wolność, którą zwróciła chłopom reforma, sprzyjała licznym konwersjom na stary obrzęd, tym bardziej że w 1905 г., pod wpływem bogatych rodów kupieckich, związanych ze starym obrzędem (Trietiakowów, Morozowów, Mamontowów, Szczukinów, Riabuszyńskich, Guczkowów), ich Kościół został prawnie uznany. Nie wpłynęło to jednak na fakt, że niektóre z tych rodów przyczyniły się do sfinansowania rewolucji październikowej. Okres poprzedzający I wojnę światową charakteryzuje się także rozwojem idei tzw. chrześcijańskiego socjalizmu wśród duchowieństwa i mnichów. Sprzyjało temu duże zainteresowanie problematyką społeczną. W 1905 r. 32 petersburskich prawosławnych księży założyło Związek na Rzecz Odnowy Cerkwi (Союз Церковного Обновления). Liberalna inteligencja rosyjska, zrzeszona w Partii Konstytucyjnych Demokratów, która miała liczący się głos w składzie kolejnych Dum, reformowała państwo, zapominając o Cerkwi. Cerkiew pozostawała w całkowitej zależności od cara, a jej status nie został uregulowany nawet w momencie jego abdykacji w przededniu rewolucji bolszewickiej 1917 г., choć już od 1904 r. Święty Synod zabiegał o zwołanie Soboru. Usamodzielnienie Cerkwi od carskiej władzy hamował oberprokurator Pobiedono-scew, dostrzegając ratunek dla Rosji w zachowaniu ścisłego związku Cerkwi i tronu. Licząc na konserwatyzm większości hierarchów, rozesłał po diecezjach ankietę dotyczącą tego problemu. Jej wynik okazał się niezgodny z nadziejami oberprokuratora. Ukonstytuowany po rewolucji lutowej 1917 r. Rząd Tymczasowy 5 VIII zlikwidował system synodalno-prokuratorski. Utworzone zostało Ministerstwo do Spraw Wyznań na czele z Antonem Kartaszowem, docentem teologii. Rząd nakłonił imperatora Rosji Mikołaja II (1894-1917) do abdykacji, co sprawiło, że społeczeństwo straciło orientację. Cerkiew Rosyjska była zaś organizmem zbyt słabym, by skutecznie stawić czoło rewolucji liberalnej, a potem bolszewickiej. 15 VIII 1917 r. zwołany został pierwszy, po 217 latach, pełnoprawny Sobór Lokalny Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Członkowie Soboru reprezentowali zwolenników i przeciwników przywrócenia patriarchatu. Zwolennicy patriarchatu przeważali, choć wśród nich było wielu lewicujących, np. były marksista, prof. ekonomii, Siergiej Bułgakow i archimandryta Iłarion (Troicki). Mimo iż jednym z trzech kandydatów na tron patriarszy był zdecydowanie konserwatywny metropolita Antonij (Chrapowickij), w lutym 1918 г., w drodze losowania, wyłoniono umiarkowanego metropolitę moskiewskiego - Tichona (Bieławina), wiele lat kierującego diecezją w Ameryce Północnej. Jednocześnie soborowość przybrała demokratyczny kształt. Bardzo wymowny jest także fakt, że nowy statut parafialny został opracowany na podstawie statutu Cerkwi Ameryki Północnej. 118 HANNA KOWALSKA PO REWOLUCJI PAŹDZIERNIKOWEJ Po objęciu władzy przez bolszewików nastąpiły represje, które doprowadziły do szybkiej marginalizacji Cerkwi. Na mocy dekretu o ziemi z 8 XI 1917 r. Cerkiew wraz z duchowieństwem parafialnym została pozbawiona praw własności ziemskiej. Dekret z 11 XII odebrał Cerkwi pozostałą resztę szkół. Na mocy dekretu z 1919 r. otwarto relikwiarze, a ich zawartość przekazano do muzeów. W 1920 r. zlikwidowano 578 klasztorów. Gdy patriarcha starał się je uratować, przekształcając w rolnicze komuny (трудовые коммуны), został oskarżony o próbę budowy państwa kościelnego. W 1920 r. sytuację pogorszył Związek na Rzecz Odnowy Cerkwi (Союз Церковного Обновления). Ten ruch wewnątrzcerkiewny skierowany był przeciwko monastycznemu episkopatowi i patriarchatowi. Jego organizatorzy głosili socjalistyczne hasła społeczne, zawarte w programie archimandryty Siemionowa. Sprzyjał im Siergiej Bułga-kow i Nikołaj Bierdiajew. Program łączył hasła chrześcijańskiego socjalizmu i radykalizmu różnych odcieni. Odwoływano się w nim do personalistycznych ideałów Michajłowskiego i eserów. Ośrodkiem ruchu był Petersburg z częścią profesorów tamtejszej Akademii Teologicznej. Ruch skupiał w końcu lat 20. 9 tys. kleryków, mimo iż moralne oblicze przywódców było zbrukane współpracą z OGPU, a wierni odwrócili się od schizmatyków. Zjawisko to tłumaczy się wychowaniem kleryków rosyjskich w duchu heglizmu na przełomie XIX i XX w. Sprzyjało to akceptacji bolszewickiej rzeczywistości. Tendencje te splotły się z tradycją chrześcijaństwa społecznego w prawosławiu, posiadającego swe korzenie w przesłaniu Ojców Kościoła (Bazylego Wielkiego, Jana Złotoustego), idei życia wspólnotowego (общежителъства). Historycy tego okresu zwracają uwagę na pierwiastek postępowości w programie nauczania seminariów duchownych, gdzie na pierwszy plan wysuwała się etyka, homiletyka, apo-logetyka, oratoryka, filozoficzne podstawy światopoglądu chrześcijańskiego, brakowało zaś liturgiki, biblistyki, patrystyki, dogmatyki. Ponieważ ruch odnowy zaczął się rozpadać, bolszewicy w 1922 r. powierzyli GPU zorganizowanie alternatywnego Kościoła, który bardzo szybko został zdemaskowany jako agenturalny. •k-k-k W wojnie domowej Sobór i patriarcha starali się zająć pozycję neutralną, choć patriarcha cztery razy wystosował oficjalne potępienie konkretnych czynów bolszewików. W październiku 1919 r. patriarcha wraz z Synodem ogłosili lojalność obywatelską wobec nowej władzy. Jednak, gdy na skutek wojny domowej w Rosji zapanował głód, który stał się pretekstem do konfiskaty kościelnych i liturgicznych drogocenno-ści, Cerkiew zaprotestowała. Przyczyniło się do tego aresztowanie patriarchy oraz innych osób duchownych, co nastąpiło w 1922 r. Wcześniej, w latach 1918-1920, zginęło 42 tys. prawosławnych duchownych. Pierwszą ofiarą był zamordowany w 1918 r. metropolita kijowski Władimir. W kwietniu 1925 r. zmarł patriarcha Tichon. Trzej wyłonieni w tajnych wyborach kandydaci na tron patriarszy zostali aresztowani. Zasiadł na nim w 1927 r. metropolita Siergij (Stragorodzki) jako zastępca strażnika tronu patriarszego (заместитель местоблюстителя). Zatwierdzenie metropolity Prawosławie w Rosji 119 przez władze nastąpiło po przyjęciu deklaracji lojalności, w której zaprzeczano, jakoby Cerkiew była w państwie sowieckim prześladowana i wyrażano wdzięczność za opiekę nad nią. Metropolita Siergij skierował także do hierarchów rosyjskich na emigracji żądanie, by podpisali się pod deklaracją, co spowodowało zerwanie emigrantów z Patriarchatem Moskiewskim, nazywanym od tej pory sergiuszową herezją. Nadzieje na poprawienie statusu Cerkwi w Związku Sowieckim, wiązane z deklaracją, nie spełniły się. Wraz z likwidacją NEP-u (Новая Экономическая Политика) nasiliły się represje ekonomiczne. Duchowieństwo pozbawione zostało mieszkań i obłożone podatkami przewyższającymi dochody. Dzieci duchownych utraciły prawo do nauki w szkołach. Śpiew liturgiczny traktowano jako występ artystyczny z podatkowymi konsekwencjami. Za przekroczenie terminu uiszczenia opłaty podatkowej groziła kara zesłania do obozu pracy. Ateizacja życia w państwie sowieckim objęła także naukę i oświatę. W latach 1929-1930 przeprowadzona została czystka w Rosyjskiej Akademii Nauk. Skazano wówczas na długie więzienie w łagrach a niekiedy na śmierć uczonych, którzy nie zadeklarowali marksistowsko-materialistycznego światopoglądu. Znalazł się w tym gronie znany historyk Siergiej Płatonow i matematyk Dmitrij Jegorow. Nauczycielom natomiast narzucono rolę propagandzistów ateizmu. Kolejna fala represji zdziesiątkowała rosyjskie prawosławie w latach 1937-1939. Bezpośrednią przyczyną okazały się wyniki spisu powszechnego, z którego wynikało, że ponad 50% ankietowanych wierzy w Boga. Powstał wówczas Związek Wojujących Bezbożników, który ogłosił pięcioletni plan likwidacji religii. Spośród 30 tys. czynnych jeszcze w 1929 r. kościołów, w 1940 r. pozostało zaledwie 200 (nie biorąc pod uwagę zagarniętych polskich terenów). W analogicznym okresie spośród 200 czynnych biskupów pozostało 4, liczba obiektów sakralnych wniesionych do indeksu zabytków historycznych spadła z 7 tys. do 1 tys. Brak duchownych odbijał się na posłudze duszpasterskiej. Początkowo zaprzestano odprawiania liturgii w dni powszednie, później w niedziele, wreszcie w Święta Wielkanocne. W końcu pozostali wyłącznie diakoni, którzy nie mieli święceń kapłańskich. Oblicza się że w latach 30. 30-35 tys. księży prawosławnych przepadło bez wieści. Biorąc pod uwagę powtórną falę terroru, tym razem chruszczowowskiego, liczba ta wzrosła do 50 tys. W 1930 r. zamknięto Trojce-Siergijewską Ławrę, sanktuarium posiadające podobną rangę w Rosji, jak Jasna Góra w Polsce. W tych warunkach chrześcijanie prawosławni byli zmuszeni do odnowienia wczesnochrześcijańskiej tradycji Kościoła katakumbowego. Powodem był także sprzeciw części biskupów wobec lojalnego w stosunku do komunistycznej władzy metropolity Siergija (Stragorodzkiego). Ojcami założycielami Prawdziwie Prawosławnej Cerkwi (Истинно Православная Церковь) byli: arcyb. Andriej Ufimski, metrop. Iosif Piotrogrodzki, arcyb. Dimitrij Gdowski, bp Wiktor Wiacki oraz arcyb. Fieodor Wołokołamski. Oni konsekrowali tajnych biskupów, wyświęcali księży, odbywali katakumbowe sobory. Od imienia metropolity Iosifa, który był jednym z kandydatów na tron patriarchy po śmieci Ticho-na, Cerkiew katakumbową nazywano także josiflańską. Przyświecała jej zasada niepodporządkowania się ateistycznemu państwu. Piąty kanon tajnego Soboru w Ust'--Kutsku (1937 r.) głosił, że administracyjna jedność Cerkwi nie jest konieczna, wymagana jest jednomyślność. Profesor M. Nowosiełow, jako tajny biskup Mark, przewodniczył tzw. Koczującemu Soborowi w 1928 г., który potępił „sergianizm". Archiwa 120 HANNA KOWALSKA Cerkwi katakumbowej przechowywane były w kilku miejscach, a po upadku komunizmu w Rosji zostały opracowane i opublikowane przez biskupa Amwrosija. Po zlikwidowaniu klasztorów w latach 30. powstało wiele tajnych tzw. obszczin, które swoją działalność kościelną kamuflowały w różny sposób, np. zakładając sow-chozy. Najbardziej znany istniał na Kaukazie. Podziemne seminarium duchowne w Moskwie zostało wykryte w 1938 r. Jego rektor bp Bartolomeusz (Riemow) został rozstrzelany wcześniej, w 1936 r. Biskup Piotr, tajnie wyświęcony przez patriarchę Tichona, gdy wyszedł z więzienia w 1936 г., zamieszkał w Orenburgu w ziemiance i prowadził działalność duszpasterską wśród tysięcy wiernych. W 1943 r. założył tajny klasztor w Górach Tiań-Szań, gdzie przyjął śluby od trzystu mnichów. W 1951 r. klasztor został zauważony z helikoptera, tak więc wszystkich mnichów uwięziono. W miastach istniały też katakumbowe klasztory. Nie miały one swojej siedziby. Mniszki tych klasztorów zarabiały na życie pracą w szpitalach i zajmowały zwykłe mieszkania. W podziemiu służyli też wędrowni księża, odprawiający posługi duszpasterskie na wsiach. Z istnieniem Cerkwi katakumbowej związany jest ważny wątek współczesnej historii Rosji. Wojna niemiecko-sowiecka przyjęta została przez członków tej Cerkwi jako: „szansa dana przez Boga, by uwolnić się od bolszewickiego jarzma". Zmobilizowani do Armii Czerwonej katakumbowcy odmawiali złożenia przysięgi, za co byli rozstrzeliwani. Inni uciekali do oddziałów niemieckich na froncie. Poparcie Niemców było związane z ich sojuszem z Kozakami, którzy byli członkami Cerkwi katakumbowej. Niemcy obiecali im utworzenie protektoratu kozackiego - Kozakii. Na terenach zajętych przez Niemców życie religijne prawosławnych odradzało się, w szczególności w województwie orłowskim, briańskim i częściowo worone-skim, gdzie przed przybyciem Niemców doszło do powstań i likwidacji bolszewickiej administracji. Wraz armią niemiecką do Rosji wrócili emigranci okresu pore-wolucyjnego - prawosławni Rosjanie niemieckiego pochodzenia. Niemcy formowali bataliony rosyjskie, przeznaczone do walki z komunistyczną partyzantką. W województwie briańskim znany był batalion Woskobojnikowa-Kamińskiego. Batalion ten przekształcony został w 1942 r. w Rosyjską Armię Narodowo-Wyzwoleńczą (PO -HA). Działająca równolegle na tych terenach Rosyjska Armia Wyzwoleńcza gen. A. Własowa (POA) uznana została w środowisku katakumbowym za sowiecką prowokację „czerwonego generała". Wielu katakumbowców służyło w dywizjach SS „Brandenburg" i „Rutenia", najwięcej zaś w oddziałach kozackich. Walczyli po niemieckiej stronie w słynnych bitwach o Kursk i Orzeł w 1943 г., a także w bitwie o Charków, Wrocław i w Prusach Wschodnich. Tyły wycofujących się niemieckich wojsk osłaniały oddziały kozackie wraz z całymi prawosławnymi, katakumbowymi parafiami. Pojedyncze oddziały stawiały opór Armii Czerwonej jeszcze po 9 V 1945 r. W Kurlandii po odejściu Niemców uformowała się partyzantka składająca się w połowie z prawosławnych, w połowie zaś z luteranów - Łotyszy. Wydarzenia wojenne i stalinowskie wyroki po wojnie sprawiły, że Cerkiew kata-kumbowa wzbogaciła się o nowe grono świętych męczenników. Dokumenty świadczą o męczeńskiej śmierci na krzyżu, której poddani zostali ojcowie: Mojsiej, Fie-odor, Gierman, Aleksij, Wiktor, Irinarch i Pawieł z rozkazu radzieckich batalionów karnych. W radzieckiej strefie okupacyjnej w Niemczech stracono 100 duchownych i mnichów. Prawosławie w Rosji 121 Z napaścią Hitlera na Związek Sowiecki wiązał nadzieje także rosyjski hierarcha prawosławny, metropolita berliński i środkowo-europejski Serafim (Ladę). Berlińska metropolia prawosławna cieszyła się dużą przychylnością władz niemieckich w latach 30. Niemcy obiecywali metropolicie umożliwienie powrotu parafii rosyjskich do ojczyzny. Jednak niechęć katakumbowców do metropolity Serafima, w którym rozpoznano byłego biskupa „obnowleńców" z 1929 г., wpłynęła na zmianę niemieckiego nastawienia. Po wojnie członków RONA oraz ich rodziny czekał tragiczny los. Uciekając na Zachód wraz z Niemcami, nie spodziewali się, że alianci wydadzą ich w ręce Stalina. Sowiecka agentura przez długie lata wyszukiwała w całej Europie emigrantów tzw. II fali (невозвращенцы). Cerkiew katakumbowa nie przestała istnieć i działać, mimo że okoliczności wojenne zmusiły Stalina do ustępstw na rzecz Cerkwi hierarchicznej, a najsurowsze represje ustały. Sobór, który zebrał się 8 IX 1943 г., wybrał na tron patriarszy metropolitę Sier-gija. Stalin pragnął pokazać delegacji episkopatu Anglii uroczystą liturgię sprawowaną przez patriarchę moskiewskiego. Po wojnie, w czasach stalinowskich, na fali odnowy Cerkwi rozpoczęło działalność osiem seminariów duchownych, w tym jedno zaoczne, oraz dwie akademie wraz z jedną zaoczną. Do końca lat 50. wyświęcano 300 seminarzystów rocznie - łącznie w tym okresie do święceń przystąpiło 12 tys. alumnów. W 1946 г., podczas Wielkiego Postu, do komunii św. w głównym soborze Leningradu przystąpiło 400 tys. wiernych. Mimo to na terytorium ZSRR, które nie znajdowało się pod okupacją niemiecką, otwarto do 1947 r. zaledwie 200 kościołów. Jednocześnie Rada do spraw Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej niechętnie wydawała pozwolenia na otwarcie świątyń. Rządy Chruszczowa charakteryzują się administracyjnymi represjami w stosunku do Cerkwi, które od 1958 r. nasilają się. Władze obłożyły Cerkiew 81% podatkiem, co doprowadziło do likwidacji wielu parafii. Odebrano ziemię i budynki klasztorom nowo otwartym i istniejącym na zaanektowanych przez ZSRR terenach. Wymuszono wiekowe ograniczenia w przyjmowaniu do nowicjatu. Nastąpiło nasilenie antyreligijnej propagandy. Spośród 13 400 prawosławnych kościołów, czynnych do 1958 г., w 1965 r. pozostało zaledwie 8 tys. W latach 1957-1965 6 tys. duchownych odmówiono rejestracji. Władze państwowe doprowadziły do likwidacji kilku diecezji, 28 klasztorów i pustelni, ograniczyły działalność charytatywną. Zakazano przekazywania przez patriarchat dotacji na remonty klasztorów i parafialnych kościołów. Burzono kościoły w miastach i na wsiach. W 1961 r. parafialne komitety dwudziestu zastąpiono trójkami, podporządkowanymi miejscowym władzom, które przejęły parafialne finanse. Trójki te miały wpływ na wybór księży. Toczyły się liczne procesy duchowieństwa na skutek fałszywych oskarżeń o korupcję. Ponownie zabroniono używania dzwonów. Z tych powodów Cerkiew zajęła pozycję defensywną. Nie bez znaczenia jest także fakt, że do końca lat 60. nastąpiła pokoleniowa wymiana duchowieństwa łącznie z episkopatem. Byli to ludzie urodzeni i wychowani w czasach bolszewickich w rodzinach ateistycznych. O. Wsiewołod (Szpiller) dowodzi, iż fakt ten podnosi moralną i duchową rangę tego kleru, jednocześnie zauważa, że całkowicie obcy mu był aspekt instytucjonalnej i prawnej niezależności Cerkwi. Duchowni tego pokolenia byli przekonani, że w państwie może być tylko jedna władza i jedno prawo. Nie niepokoił ich fakt utraty podmiotowości prawnej przez Cerkiew w Rosji ani brak sądów kościelnych. O sytuacji prawnej Cerkwi w tym okresie świad- 122 HANNA KOWALSKA czy dobitnie fakt, że w 1962 r. Rada Najwyższa Rosyjskiej Federacji wprowadziła dodatkowo 29 nowych artykułów do prawa wyznaniowego z 1929 r. Objęto je zakazem publikacji, co oznaczało utajnienie. W 1962 r. w republikach autonomicznych Federacji Rosyjskiej działało 199 podziemnych parafii. Ogółem w RSFSR jedna czwarta działających parafii nie była zarejestrowana; przypuszcza się, że w ZSRR było ich 2,5 tys. Cerkiew katakumbowa wypra-cowała praktykę zaocznych chrzcin, pogrzebów, ślubów, a nawet korespondencyjnej spowiedzi. Do wyświęcenia duchownych przeznaczonych do podziemnej posługi najbardziej przyczynił się metropolita Nikodem, przewodniczący Wydziału do Spraw Kontaktów Zewnętrznych Patriarchatu Moskiewskiego, który demonstracyjnie deklarował lojalność w stosunku do władz radzieckich. (Wyświęcił nie mniej niż 150 duchownych). Po śmierci Chruszczowa, mimo oznak liberalizacji, patriarcha Aleksij nie poczynił żadnych starań, by odzyskać utracone parafie i seminaria duchowne. Po śmierci patriarchy komisja przygotowująca Sobór otrzymała dużą liczbę projektów dotyczących zmian wprowadzonych po 1961 r. Zawierały także krytykę postępowania hierarchów Cerkwi, szerzących idee ekumenizmu i socjalizmu, uznane przez autorów za heretyckie. Oskarżenia były kierowane głównie przeciwko metropolicie Nikodemowi. W czasach Breżniewa zdecentralizowano Urząd do Spraw Wyznań, co umożliwiało zróżnicowanie pozycji Cerkwi w poszczególnych diecezjach. W 1972 r. na terytorium ZSRR istniało 6850 zarejestrowanych parafii i 6180 duchownych. Z roku na rok wzrastała liczba wyświęcanych kapłanów, z czego jedna piąta miała inne, niż seminaryjne, wykształcenie. Zwiększyła się jednocześnie agenturalność w seminariach i akademiach oraz dbałość o lojalność kleryków, dlatego większą nadzieję pokładano w księżach, którzy nie kończyli seminariów. Władze nie dawały także zgody na ponowne otwarcie pięciu seminariów duchownych zamkniętych przez Chruszczowa. Nadal nie zezwalano na budowę nowych kościołów, dlatego rozbudowywano stare pod pretekstem remontów. Rok jubileuszu 1000-lecia chrztu Rusi (1988), przyniósł pewną poprawę w sytuacji Cerkwi. Już dwa lata później Patriarchat Moskiewski liczył ok. 40 min wiernych. Pojawiło się kilku młodych, niepokornych biskupów: losif bp Kazachstanu, Chryzostom bp kurski, Nikołaj bp niżegorodzki, Michał bp astrachański, losif bp rostowski i inni, których Wasilij Furow - przewodniczący Rady do Spraw Wyznań - charakteryzował jako fanatyków. W latach 1989-1993 otwarto 32 seminaria duchowne różnego szczebla. Powstały liczne szkółki niedzielne, dwanaście prawosławnych gimnazjów oraz Uniwersytet św. Jana w Moskwie. Sobór Lokalny zwołany w 1990 r. miał przełomowe znaczenie dla dalszych losów Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Na tym Soborze powołano nowego patriarchę. Został nim Aleksy II. Obradowano także nad nadaniem osobowości prawnej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej i kanonizacją męczenników za wiarę okresu sowieckiego. Władze państwowe zniosły obowiązek rejestracji duchownych i zlikwidowały Radę do Spraw Wyznań. Ważne święta kościelne ogłoszono świętami państwowymi. Są to: Boże Narodzenie, Wielki Piątek, Zwiastowanie NMP, Święto Epifanii. Ustanowiono prawo wolności sumienia. Przyznano Cerkwi prawo zwrotu nieruchomości. Wprowadzono lekcję religii do szkół jako przedmiot fakultatywny. Zrównano w prawach studentów seminariów duchownych ze studentami szkół państwowych. Wprowadzono zakaz angażowania instytucji państwowych oraz publicznych pieniędzy na rzecz ateistycznej propagandy. Prawosławie w Rosji 123 W 2001 r. w jurysdykcji Patriarchatu Moskiewskiego pozostawało 128 diecezji (w 1989 r. było ich 67), ponad 150 arcybiskupów, 17 500 kapłanów, 2 300 diakonów, 480 klasztorów (w 1980 r. było ich 18), ponad 19 tys. parafii (w 1988 r. było ich 6893). Działało 5 duchownych akademii (w 1991 r. były tylko 2), 26 wyższych seminariów duchownych (w 1988 r. - 3), 29 męskich niższych seminariów duchownych oraz 1 żeńskie, których do 1990 r. nie było w ogóle. Zostały otwarte dwa prawosławne uniwersytety oraz Instytut Teologiczny. Założono 28 szkół ikonograficznych. Ogółem w szkołach tych kształci się 6 tys. studentów. Została powołana specjalna placówka -Instytut św. Tichona, która zbiera dane o prześladowaniach za wiarę w czasach komunistycznych. Doniosłą rolę w odrodzeniu chrześcijaństwa rosyjskiego miała kanonizacja męczenników za wiarę okresu sowieckiego. Pierwsi męczennicy byli kanonizowani na Soborze Arcybiskupim w 1989 r. Dotychczas w związku z kanonizacją wydano pięć tomów żywotów nowomęczenników, a Synodalna Komisja do spraw Kanonizacji nadal bada napływające wnioski. W 1999 r. Rosyjska Cerkiew Prawosławna kanonizowała ostatniego imperatora Mikołaja II i zamordowanych członków carskiej rodziny. Według oficjalnych oświadczeń Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej opiera się ona w przypadku badania świętości na doświadczeniach kanonizacji pierwszych wieków chrześcijaństwa, kiedy to podstawowym kryterium było przelanie krwi za wiarę, ale także wyznawanie wiary ortodoksyjnej. W dokumencie podkreśla się, że nie można stosować prostej analogii między prawną sytuacją, w jakiej znajdowali się chrześcijanie w cesarstwie rzymskim, a zabójstwami dokonywanymi przez władze sowieckie bez wydawania wyroków lub na skutek wyroków niedotyczących wyznania. Ponieważ wyrzeczenie się wiary w obliczu śmierci nie chroniło przed nią skazanych, nie każdego zabitego można uznać za męczennika za wiarę. Dlatego Synodalna Komisja zobowiązana jest do dokładnego badania każdego przypadku. Określiła ona także kryteria, według których należy oceniać postawę ortodoksyjną. Po dziesięciu latach od momentu odzyskania wolności Rosyjska Cerkiew Prawosławna na Jubileuszowym Soborze w 2000 r. dokonała oceny własnej sytuacji. Patriarcha Aleksy II w swoim referacie podkreślił znaczenie misji Cerkwi we współczesnym zateizowanym świecie. Misja ta rozpoczęła się w momencie zetknięcia się z polityką państwowego ateizmu, który próbował zbudować mur pomiędzy wiarą, nauką, kulturą i wychowaniem. Śmierć męczenników oczyściła Kościół a tysiąclecie chrztu Rusi zapoczątkowało duchowe jej odrodzenie. Patriarcha nazwał je ponownym chrztem. Pomógł on w odrodzeniu: tradycji, misjonarstwa, dobroczynności, służby społecznej. Patriarcha zwrócił uwagę na zagrożenie tego odrodzenia z powodu procesów globali-zacyjnych zachodzących w świecie oraz władzy organizacji międzynarodowych. Sprawiają one, że na skali wartości korzyści materialne biorą górę nad duchowymi, co sprzyja sekularyzacji, kryzysowi moralności, rozkładowi osobowemu i społecznemu. Rodzi - zdaniem patriarchy - prostacki egoizm, niesprawiedliwość i agresję, zaciemniające Boży Obraz w człowieku. Dlatego nadrzędny cel Cerkwi upatruje on w ratowaniu ludzi przed upadkiem w nicość. Należy zacząć od duchowego oświecenia, przecierania ludziom drogi do Kościoła, skupienia uwagi na tych, którzy tej drogi nie znają. Na tym polu - zauważa Aleksij II - konieczna jest także współpraca z władzami państwowymi, czemu służy zakładanie prawosławnych szkół w diecezjach, powstanie szkół dla sióstr miłosierdzia w Moskwie i Smoleńsku, utworzenie wydziałów teologicznych w akademiach wojskowych. Ukonstytuował się też Związek Prawosławnych 124 HANNA KOWALSKA Nauczycieli, który działa na rzecz wydawania podręczników historii, literatury, etyki i konspektów dla nauczycieli. Organizacja dąży do ukształtowania państwowej szkoły, jako zorientowanej prawosławnie, zapewniającej prawosławne wychowanie. Dla lepszej oceny historii Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej Sobór powołał Specjalną Teologiczną Komisję. Jej zadaniem jest dokładna analiza wydarzeń ubiegłego stulecia, wyciągnięcie wniosków i interpretacja doświadczenia, jakie wynika z tragedii XX w. Badania mają uwzględniać kontekst historyczny całych dziejów chrześcijaństwa. Ocena przeszłości przeprowadzona w konfrontacji z istotą Przesłania ma na celu udzielenie wskazówek do budowania życia Cerkwi w przyszłości. Osobny rozdział w dziejach rosyjskiego prawosławia po rewolucji stanowi historia rosyjskiej Cerkwi na emigracji. Cerkiew zagraniczna (Церковь Зарубежная) stanowiła obok Patriarchatu Moskiewskiego (nazywanego zniewolonym) i Cerkwi kata-kumbowej, trzecią część tego samego Kościoła. Początkowo uformowały się dwa większe skupiska: w Sremskich Karłowcach w Serbii, odłam monarchistyczny z metropolitą kijowskim Antonim (Chrapowickim) na czele oraz w Paryżu, odłam bardziej liberalny, pod kierownictwem duchowym metropolity Ewłogija, początkowo współpracujący z metropolitą Moskiewskim Siergiejem. Na emigracji nie spieszono się z uregulowaniem kwestii jurysdykcji, której miał formalnie podlegać emigracyjny episkopat, gdyż w wielu kwestiach nie mógł się on porozumieć. Karłowczanie obwiniali Prawosławny Instytut Teologiczny w Paryżu, założony m.in. przez Siergieja Buł-gakowa, Nikołaja Bierdiajewa, Gieorgija Fłorowskiego, Antona Kartaszowa oraz wydawnictwo YMKA-press o związki z masonerią. Organizacja Cerkwi zagranicznej miała korporatywny charakter, a kolejne sobory potwierdzały, że jej autonomia jest ufundowana na postanowieniu patriarchy Tichona z 1920 r. Autonomia ta miała trwać do momentu wyzwolenia spod władzy komunistycznej. Po upadku Związku Radzieckiego nie doszło jednak do zjednoczenia. Jako przeszkodę wymieniano niechęć przyznania sie; do grzechu carobóstwa, brak pokuty i zwłoką w kanonizacji carskiej rodziny oraz męczenników okresu sowieckiego (новомученики). Spełnienie tych warunków nie spowodowało jednak ustanowienia eucharystycznej jedności, mimo iż patriarcha Aleksy II wystosował do Soboru Arcybiskupów Zagranicznych w 2001 r. wezwanie do wzajemnego wybaczenia. Brak jedności eucharystycznej nie jest jednak respektowany przez wiernych. Na początku 2004 r. rozpoczęły się rozmowy dwustronne, zapoczątkowujące zjednoczenie obu Kościołów. Cerkiew zagraniczna i Patriarchat Moskiewski różniły także w przeszłości doświadczenia współpracy ze światowym ruchem ekumenicznym. Znaczący udział emigrantów w dialogu ekumenicznym zaznaczył się jeszcze w latach 30., kiedy to w II konferencji zorganizowanej przez ruch ekumeniczny Wiara i Ustrój w Edynburgu (1937) wziął udział o. Gieorgij (Fłorowskij), przebywający na emigracji w Anglii. Fłorowskij był głównym referentem z ramienia prawosławnych przedstawicieli stowarzyszenia Wiara i Ustrój, przedstawiającym problem eklezjologiczny. Podkreślał, że różnice pomiędzy Kościołami chrześcijańskimi są fundamentalne i nie można ich postrzegać jako wynik różnicy zdań i nieporozumień historycznych. Pod koniec lat 50. o. Gieorgij zauważył wyraźną niekorzystną zmianę w postrzeganiu problematyki ekumenicznej w łonie Światowej Rady Kościołów. Obrady zdominowała wówczas problematyka społeczna. Amerykanizacja władz ŚRK ukierunkowała jej działania w stronę problemów światowych, rozważań na temat: Kościół a społeczeństwo, Kościół i problemy międzynarodowe. Uwaga uczestników skupiła się na możliwościach Prawosławie w Rosji 125 osiągnięcia społecznej sprawiedliwości w świecie, była wydarzeniem pozbawionym treści religijnej. Obrady nie różniły się od obrad ONZ. Znamienne jest, że Moskiewski Patriarchat włączył się żywo w ten ruch. Towarzyszyły temu równoległe działania Kościołów prawosławnych, mające na celu, przygotowanie do zwołania Świętego i Wielkiego Soboru Wschodniego Kościoła Prawosławnego. Początek przygotowań wiąże się z Konferencją na Rodos w 1961 r. Ważnym wątkiem przygotowań był stosunek prawosławia do rzymskiego katolicyzmu. Te dwa wydarzenia wpłynęły na wyodrębnienie z ogólnochrześcijańskiego dialogu ekumenicznego dialogu dwustronnego: prawosławno-katolickiego. Konferencja na Rodos została poprzedzona spotkaniem patriarchy moskiewskiego Aleksego I z Patriarchą ekumenicznym Atenagorasem w Stambule w 1960 r. Po tym spotkaniu w oficjalnym komunikacie rzecznika Moskiewskiego Patriarchatu, biskupa Nikodema (Rotowa) znalazło się sformułownie o niemożności powrotu do jedności prawosławia i katolicyzmu, jeśli Watykan nie odrzuci niektórych zasad, пр. о nieomylności papieża. Moskiewski Patriarchat jako pierwszy wypowiedział się wówczas negatywnie na temat swojej obecności w charakterze obserwatora na II Soborze Watykańskim. Gdy w 1962 r. do patriarchy Atenagorasa przybył wysłannik Watykanu -arcybiskup Willebrands z oficjalnym zaproszeniem, Synod w Stambule je odrzucił. Ku zaskoczeniu wszystkich na Soborze pojawiła się jednak delegacja Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W dokumencie Ocena Kościoła Katolickiego zredagowanym przez biskupa "Nikodema mowa jest o potrzebie obecności na Soborze, by neutralizować zbliżenie Konstantynopola z Rzymem, a także przeciwdziałać opinii o negatywnym stosunku Patriarchatu Moskiewskiego do Watykanu. Tego rodzaju postawa, ukierunkowana na grę polityczną, była niezrozumiała dla Fłorowskiego, który porzucił Światową Radę Kościołów w momencie, gdy przestała się ona zajmować problematyką eklezjologiczną i dogmatyczną. Obecne stanowisko Soboru Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej wobec problemu ekumenizmu uwarunkowane jest dodatkowo okolicznościami prowadzenia misji katolickiej i grekokatołickiej na terenach uznawanych przez patriarchat za jurysdykcję moskiewską. We współczesnym życiu prawosławnej Rosji daje się zaobserwować odbudowę wielu wątków tradycyjnej rosyjskiej myśli i kultury duchowej. We wpływowych środowiskach prawosławnych odżywają ideały Świętej Rusi i mesjanizmu rosyjskiego, którym towarzyszy postulat zrzucenia tradycji okcydentalizmu, zwanego chorobą rosyjskiej samoświadomości. Priorytet duchowych i moralnych wartości chrześcijańskich nad chciwością i zasadą imperialną wymieniany jest jako konieczność egzystencjalna narodu rosyjskiego. Współczesne państwo ma opinię uzależnionego od zasady imperialnej. Z tego nurtu wyrastają poglądy, zmarłego niedawno Metropolity Petersburskiego i Ładoskiego, loanna (Snyczewa), Igora Szafariewicza, Michaiła Nazarowa i Olega Płatonowa. Odwołują się oni do tradycji staroruskiej, antropologii prawosławnej i wiedzy o instytucjonalnym oraz pustelniczo-mistycznym obliczu prawosławia. Reprezentują pogląd, że nie można zrozumieć i opisać współczesności bez znajomości tzw. historycznego genotypu kultury, którego istnienie zaciemniają, co prawda, współczesne formy, ale go nie likwidują. W przeszłości wyrażał się on w chrystianizacji życia jednostki, a także społeczeństwa i państwa. Innym fenomenem współczesnej rosyjskiej kultury prawosławnej jest powrót do rozważań o człowieku w kontekście hezychazmu, który skupia uwagę na dziej otwór-czym pierwiastku, jakim jest człowiek spełniający cel swego istnienia. 126 HANNA KOWALSKA BIBLIOGRAFIA 1. В. Федоров, Русская Православная Церковь и государство. Синодальный период 1700--1917, Москва 2003. 2. А. Карташев, История Русской Церкви, Москва 2000, т. 1-2. 3. Н. Kowalska, Współczesne dzieje i problemy Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej [w:] Życie religijne i duchowość współczesnych Słowian, red. L. Suchanek, Kraków 2002, s. 7-25. 4. Д. Поспеловский, Пусская Православная Церковь в XX веке, Москва 1995. 5. Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, red. К. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999. 6. Протоиерей Владислав (Цыпин), Русская Церковь (1917-1925), Москва 1996. 7. Протоиерей Георгий (Флоровский), Пити русского богословия, Paris 1983. 8. Религия и общество. Очерки религиозной жизни современной России, Москва-Санкт Петербург 2002. 9. И. Смолич, История Русской Церкви 1700-1917, Москва 1996, т. 1-2. 10. И. Смолич, Русское монашество 998-1917, Москва 1998. INNE WYZNANIA W ROSJI W Rosji mieszkają wyznawcy wszystkich wielkich religii świata i niezliczonych sekt. W rosyjskiej praktyce politycznej i publicystyce funkcjonuje termin „religie tradycyjne", które uznaje się za część rosyjskiego dziedzictwa historycznego. Pojęcie to ma konotacje prawne, gdyż wobec objętych tą kategorią wspólnot wyznaniowych stosowane są odmienne procedury rejestracyjne. Status religii tradycyjnej, prócz prawosławia, mają następujące wyznania: islam, buddyzm i judaizm. Katolicyzm i wyznania protestanckie traktowane sąjako religie obce. Okres przymusowej ateizacji społeczeństwa i prześladowania za wiarę w czasach radzieckich dotknęły wszystkie religie występujące w Rosji. Rozbite zostały struktury Drganizacyjne, a te, które pozostały, w czasach radzieckich stały się instytucjami fasadowymi, o ograniczonej możliwości działania, ściśle podporządkowanymi władzy komunistycznej. Od okresu pieriestrojM można było zauważyć znaczną liberalizację solityki wyznaniowej państwa (pozwolenia na budowę nowych świątyń, rejestrowanie iowych wspólnot, zezwolenia na publikacje literatury i prasy religijnej). Po rozpadzie ZSRR wolność wyznania stała się faktem. Rozpoczęła się odbudowa struktur religijnych, zauważalne było znaczne zainteresowanie ludzi tą, do tej pory jostponowaną, sferą życia wewnętrznego oraz ich zupełne nieprzygotowanie do przy-ęcia religii. Upadek systemu komunistycznego ujawnił wielkie spustoszenia w świadomości religijnej Rosjan, i równocześnie wielki głód wiary, chęć poszukiwania własnej tożsamości i korzeni religijnych i potrzebę otwarcia na sacrum. Wolność religijna przyniosła też niepożądane zjawiska: większość wielkich religii w Rosji rozdzierana est gorszącymi sporami wewnętrznymi, rozłamami, walką o przywództwo toczoną niędzy hierarchami, którzy usiłują przeciągnąć na swoją stronę jak największą liczbę wyznawców, szukając przy tym poparcia i pomocy władz państwowych. Takie oko-iczności znamionują sytuację islamu, buddyzmu i judaizmu. Z kolei na sytuację kato-icyzmu wpływ ma napięcie w kontaktach Cerkwią. Dla władz państwowych ta sytuacja z jednej strony, w działaniach taktycznych, crótkookresowych, jest wygodna i korzystna, gdyż władza, jak za dawnych czasów, występuje w roli autorytetu i rozjemcy w sprawach religijnych, wspierając jedne ze zwalczających się stronnictw i osłabiając pozycję innych. Z drugiej jednak strony, ;kłócenie i rozłamy nie służą budowaniu spójnego społeczeństwa, co w działaniach iługookresowych stanowi poważne zagrożenie dla realizowanych planów wewnętrz-lego wzmocnienia państwa. Brak duchownych, zaczynające dopiero działalność szkoły kształcące rodzime du-;howieństwo i ogromne potrzeby finansowe sprawiają, że wszystkie z wymienionych wyznań korzystają z pomocy zagranicznej. Zjawisko to w przypadku niektórych religii buddyzm) nie wywołuje emocji. W przypadku innych wyznań zagraniczne kontakty )udzą różne reakcje: a) powodują niepokój władz państwowych, obawiających się ;tyczności rodzimych muzułmanów z fundamentalistycznymi ruchami islamskimi na 128 ANDRZEJ DUDEK świecie, b) przez wyznawców judaizmu traktowane są jako oręż w walce o rząd dusz w łonie danego wyznania, c) ewokują gniewne reakcje Cerkwi, oskarżającej Watykan o ingerencję na obszarze uznanym przez Patriarchat za „kanonicznie prawosławny". ISLAM Pod względem liczby wyznawców islam jest drugą po prawosławiu religią w Rosji. Według różnych szacunków liczba wyznawców Mahometa waha się od 12 do 20 min. Ogromną większość z nich stanowią sunnici. Azerowie mieszkający w Rosji są z reguły szyitami. Niewielka część Czeczeńców i Inguszów to zwolennicy wahabizmu -radykalnego odłamu islamu. Największymi skupiskami rosyjskich mahometan są Ta-tarstan, Baszkortostan, Udmurtia, Czuwaszja, północny Kaukaz, obwody: Astrachański, Permski, Niżegorodski, Jekaterynburski, a także Moskwa (niektóre szacunki podają, że na 10 min mieszkańców stolicy - 1 min to wyznawcy islamu), Petersburg oraz większe miasta Syberii. W niektórych jednostkach administracyjnych kraju (Dagestan, Czeczenia, Inguszetia, Kabardyno-Bałkaria, Karaczajewo-Czerkiesja) islam jest religią dominującą. W republikach Tatarstan i Baszkortostan religię tę wyznaje połowa ludności. W związku z tym na wspomnianych obszarach islam stanowi istotny czynnik identyfikacji narodowej i politycznej. Na niektórych częściach terytorium Rosji (Azja Środkowa, Zakaukazie) wyznawcy islamu pojawili się w VII w. W X w. na obszarach między środkową Wołgą i Kamą w wyniku wędrówek ludów powstało islamskie państwo - Bułgaria Wołżańsko--Kamska, założone przez plemię Protobułgarów - lud koczowniczy pochodzenia tureckiego. Mongołowie, którzy podbili Ruś w XIII w., początkowo wyznający buddyzm, w XIV w. przeszli na islam, przyczyniając się do jego rozpowszechnienia na wielkich obszarach Eurazji. Okres niewoli tatarskiej, a następnie wojny Rusi z Chanatem Kazańskim, Astrachańskim i Syberyjskim utrwaliły wrogie nastawienie Rusinów do wyznawców islamu. Czasy Iwana Groźnego to okres podboju i prześladowań Tatarów. Baszkirowie, chcąc uniknąć losu Tatarów zdecydowali się na zawarcie sojuszu z Rosją. Gwarancje swobód politycznych i religijnych, które otrzymali, nie zostały wypełnione, co prowadziło do buntów i powstań, krwawo tłumionych przez rosyjskie oddziały ekspedycyjne. Do połowy XVIII w. rosyjscy carowie stosowali wobec wyznawców islamu politykę izolowania, wypierania i ograniczania wolności religijnej, usiłując w ten sposób skłonić mahometan do asymilacji. Przykładem tego rodzaju działań może być przymusowy chrzest 10 tys. Baszkirów w latach 1738-1740. Wszyscy oni stali się chłopami pańszczyźnianymi, przypisanymi do swych „ojców chrzestnych" - carskich urzędników. Tego rodzaju działania wzmagały z kolei niechęć wyznawców Proroka do chrześcijan. Znacząca zmiana zaszła w okresie panowania Katarzyny II. Caryca sądziła, że islam to religia, którą można z powodzeniem wykorzystać do podboju i cywilizowania Azji. Decyzje carycy spowodowały, że wyznawcom islamu przywrócono wolności religijne (m.in. jednostkom wojskowym, w których służyli muzułmanie, przydzielono mułłów do sprawowania opieki duchowej nad żołnierzami). W 1789 r. w Orenburgu utworzone zostało Duchowe Zgromadzenie Muzułmańskie - rodzaj zwierzchniej wła- Inne wyznania w Rosji 129 dzy religijnej, z prawem prowadzenia szkolnictwa religijnego i działalności wydawniczej. Później siedzibą tego zgromadzenia została Ufa. Liberalizacja polityki wyznaniowej władz rosyjskich wobec Tatarów sprawiła, że spośród rosyjskich wyznawców islamu stali się oni narodem najbardziej zintegrowanym z Imperium Rosyjskim. Przed rewolucją 1917 r. Tatarzy kazańscy i krymscy mogli poszczycić się własną warstwą inteligencką i wysokim poziomem oświaty. Z kolei wyznawcy islamu na Kaukazie, walczący w pierwszej połowie XIX w. w obronie tożsamości i wolności (trwające 30 lat powstanie pod wodzą imama Szamila) stali się najbardziej nieprzejednanymi wrogami Rosji. Do 1917 r. w Rosji czynnych było ok. 30 tys. meczetów i 14 tys. szkół koranicz-nych. Po rewolucji bolszewickiej prześladowania religijne dotknęły także muzułmanów (zwłaszcza od połowy lat 20.). W rezultacie terroru stalinowskiego śmierć poniosło ok. 45 tys. duchownych islamskich. Zamknięto lub zniszczono większość meczetów (na początku lat 80. XX w. w ZSRR pozostało ich tylko 200). W czasie wojny niemiecko-radzieckiej kilka małych narodów islamskich (Tatarzy krymscy, Czeczeńcy, Ingusze, Karaczajowie, Bałkarowie, Mengrelczycy, Turcy rae-schetyńscy) pod zarzutem kolaboracji z wrogiem zostało w całości deportowanych na Syberię. Jednakże prześladowania nie przerwały istnienia islamu. Według szacunków ok. 50 min obywateli ZSRR stanowili muzułmanie o różnym stopniu gorliwości w wypełnianiu praktyk religijnych. Duchowi przywódcy islamu starali się znaleźć kompromis między nakazami Koranu i ideologią komunistycznego państwa. Pięć obowiązków muzułmanina (czytanie szahady, pięć obowiązkowych modlitw codziennych, post, hadż do Mekki i jałmużna) interpretowano elastycznie, dostosowując je do warunków życia w ateistycznym państwie. Mułłowie zachęcali młodych ludzi do wstępowania do Komsomołu i partii komunistycznej, gdyż, jak twierdzili, „przywódcy radzieccy, choć nie wierzą w Boga i w jego Proroka... stosują prawa podyktowane przez Boga i przez Proroka rozwinięte", a cele socjalizmu i cele islamu są zbieżne. O przetrwaniu i rozwoju islamu w warunkach radzieckich zadecydował też fakt, że społeczności islamskie były grupami raczej hermetycznymi, przez co mniej podatnymi na ideologizację i ate-izację świadomości. Czynnikiem sprzyjającym trwaniu tej religii mimo prześladowań był wysoki przyrost naturalny w zamieszkujących Rosję narodach islamskich. Ich cechę charakterystyczną stanowiła łącząca je świadomość „Ummy" - wspólnoty religijnej, która niejednokrotnie była silniejszym czynnikiem samoidentyfikacji, niż poczucie przynależności narodowej. W czasach radzieckich funkcjonowały 4 terytorialne przywództwa duchowe (muf-tiaty): w Ufie, Taszkiencie, Bujnaksku i Baku. Okres pieriestrojki znamionowała widoczna liberalizacja polityki wyznaniowej, czego efektem był dynamiczny wzrost oddawanych do użytku meczetów (w połowie lat 90. w Federacji Rosyjskiej czynnych było już 2350 meczetów). Rozpad ZSRR sprawił, że na obszarze FR znalazły się dwie centralne organizacje islamskie: Duchowe Zwierzchnictwo Muzułmanów Europejskiej Części ZSRR i Syberii (Духовное Управление Мусульман Европейской Части Советского Союза - ДУМЕС), na czele którego stał mufti Tałgat Tadżuddin oraz Duchowe Zwierzchnictwo Muzułmanów Północnego Kaukazu (Духовное Управление Мусульман Северного Кавказа - ДУМСК). Wkrótce jednak, w rezultacie wewnętrznych sporów i podziałów, pojawiło się wiele struktur kierowniczych, roszczących sobie prawo do przywództwa (w 2000 r. było ich ok. 60). Część z nich 130 ANDRZEJ DUDEK (w Tatarstanie i Baszkortostanie) ma charakter narodowy. Spośród ogólnorosyjskich organizacji najważniejsze znaczenie mają: Centralne Duchowe Zwierzchnictwo Muzułmanów Rosji i Europejskich Państw WNP (Центральное Духовное Управление Мусульман - ЦДУМЕР), uważające się za spadkobiercę orenburskiego Duchowego Zgromadzenia Muzułmańskiego z 1789 r. i traktujące jako kanoniczne terytorium swojej jurysdykcji całą europejską i syberyjską część Rosji, kraje bałtyckie, Białoruś, Ukrainę i Mołdowę. Na czele tej organizacji stoi Tałgat Taddżuddin, posługujący się tytułem najwyższego muftiego Rosji. W 1994 r. powstało opozycyjne wobec wspomnianego wyżej - Duchowe Zwierzchnictwo Muzułmanów Europejskiej Części Rosji (Духовное Управление Мусульман Европейской Части России - ДУМЕР), pod przewodnictwem muftiego Rawila Gajnutdina, tytułującego się głównym muftim Rosji (wcześniej był sekretarzem muftiego Tadżuddina). W 1995 r. zjazd ЦДУМЕР w Ufie pozbawił go godności duchownej za działalność rozłamową W 1997 r. powstało Duchowe Zwierzchnictwo Muzułmanów Azjatyckiej Części Rosji (Духовное Управление Мусульман Азиатской Части России - ДУМАЧР), kierowane przez imama Nafigullę Aszirowa. W 1996 r. powołana została do życia Rada Muftich Rosji, której Aszirow i Gajnutdin są współprzewodniczącymi. 24 IV 2003 r. w Niżnym Nowogrodzie odbyła się konferencja „Czynnik islamski w polityce rosyjskiej", zorganizowana pod patronatem administracji kremlowskiej. Wzięło w niej udział kilku skonfliktowanych imamów. Dzięki zabiegom Siergieja Kirijenki przy jednym stole udało się posadzić m.in. Tałgata Tadżuddina i Nafigullę Aszirowa. Rezultatem spotkania była wspólnie podpisana deklaracja, w której uczestnicy zobowiązali się do współdziałania dla dobra Rosji, duchowej jedności i do przeciwdziałania ekstremizmowi. Obecnie na terenie FR czynnych jest 4658 budynków różnego typu z przeznaczeniem kultowym, z czego 2884 zostały wzniesione w ciągu ostatnich 10 lat. Poszczególne zwierzchnictwa duchowe mają w swojej pieczy sieć szkolnictwa islamskiego - od szkół podstawowych po wyższe uczelnie, wydawnictwa i organy prasowe. W Moskwie działa Kolegium Islamskie i Moskiewski Uniwersytet Islamski. Wydawane są czasopisma: miesięcznik „Islam Minbare" („Trybuna islamu") i gazeta „Все об исламе". BUDDYZM W Rosji kilkuwiekowe tradycje ma tzw. „północna wersja" buddyzmu - mahajana. Wyznawcami tej religii w Rosji są przede wszystkim Kałmucy (na Powołżu) oraz Bu-riaci i Tuwińcy (mieszkający na obszarach położonych na południowy-zachód od Bajkału). Buddyści pojawili się w Rosji w XVI w., kiedy na wspomniane obszary przywędrowały mongolskie plemiona pasterskie. Pierwszy klasztor (dacan) Congolski powstał w 1730 r. Ukaz carycy Jelizawiety, wydany w 1741 r. nadał buddyzmowi status rosyjskiej religii państwowej w Buriacji. W 1761 r. ustanowione zostało stanowisko pandito hambolamy - duchowego zwierzchnika rosyjskich buddystów. Jako pierwszy tę godność piastował od 1764 r. przeor wspomnianego klasztoru - Damba-Darża Zajew, lama wykształcony w klasztorach tybetańskich. Rezydencję głównego lamy w latach 1809— 1938 r. stanowił dacan Tamczyński - na brzegu jeziora Gęsiego. Inne wyznania w Rosji 131 Każdy z klasztorów buddyjskich był także ośrodkiem naukowym, kształcącym w zakresie filozofii, medycyny tybetańskiej, sanskrytu i języków mongolskich oraz -centrum kultury, w którym wytwarzano przedmioty kultu, rzeźby, malowano obrazy, drukowano księgi. Wielkie zasługi dla rozwoju buddyzmu w Rosji położył lama Agwan Dordżijew (1853-1938), który był nauczycielem XIII dalajlamy. U cara Mikołaja II wyjednał zgodę na budowę świątyni buddyjskiej w Petersburgu. Pierwsze nabożeństwo odprawiono w niej w 1913 r. w celu uczczenia 300-lecia domu Romanowów. Buddyjscy duchowni negatywnie zareagowali na rewolucję październikową. La-mowie wzywali do oporu przeciw bolszewikom, wspierali białogwardyjskich dowódców (np. kałmucki lama Czymit Bałdanow ogłosił, że generałowie Aleksiejew i Dieni-kin to „zbawcy narodu kałmuckiego"). Lamowie burłaccy byli nagradzani orderami przez admirała Kołczaka. W 1919 r. podjęta została nieudana próba utworzenia buddyjskiego państwa- Wielkiej Mongolii, obejmującej Mongolię, Buriację, Tuwę i część Mandżurii. W latach 20. w środowiskach łamów buriackich toczyła się dyskusja, jaką postawę należy przyjąć wobec władzy radzieckiej. Ujawniły się wówczas dwa stanowiska: konserwatywne i reformatorskie. Wśród zwolenników drugiej orientacji znalazł się także Agwan Dordżijew, który przekonywał, że warunkiem przetrwania buddyzmu w ZSRR musi być symbioza z nową władzą, co nie powinno być trudne ze względu na bliskość „antyegoistycznych ideałów buddyzmu i komunizmu". Mimo że pierwszy wszechzwiązkowy zjazd buddystów radzieckich w 1927 r. był tryumfem orientacji reformatorskiej, nie uchroniło to buddystów przed prześladowaniami. Prowadzona przez władzę radziecką polityka kolektywizacji stała się pretekstem ataku na duchownych i klasztory. Zaczęły się aresztowania łamów, rekwizycje majątku klasztornego i grabież, połączona z dewastacją dorobku kultury buddyjskiej. Najtragiczniejszy w historii buddyzmu rosyjskiego był rok 1938, kiedy zamknięte zostały wszystkie klasztory, a większość łamów zesłano do łagrów. Kilka tysięcy duchownych zostało rozstrzelanych. Buddyjskie świątynie zostały zniszczone. Ich wyposażenie częściowo trafiło do muzeów, w większości jednak zostało bezpowrotnie utracone. Do tego momentu w Buriacji funkcjonowało 47 dacanów, w których przebywało ok. 10 tys. łamów, w Tuwie działało 19 klasztorów (tu noszą cne nazwę „chure") z 3 tys. mnichów, w Kałmucji - 28 klasztorów („churałów") z 3 tys. duchownych. W Kałmucji problem buddyzmu przestał istnieć w 1943 г., kiedy Stalin oskarżył cały naród kałmucki o kolaborację z Niemcami, w rezultacie czego wszystkich Kałmuków deportowano w głąb Syberii. W warunkach władzy radzieckiej zmianie uległy struktury organizacyjne wyznania. Na IX zjeździe buddystów rosyjskich w Moskwie w 1922 r. utworzone zostało Centralne Zwierzchnictwo Duchowe Buddystów RSFRR (Центральное Духовное Управление Буддистов РСФСР - ЦДУБ РСФСР). W 1946 г. instytucji tej nadano status wszechzwiązkowy, a rezydencją głównego lamy stał się buriacki dacan w miejscowości Iwołga. Od 1995 r. funkcję XXV Pandito hambolamy sprawuje Damba Aju-szejew. W 1997 r. dotychczasową strukturę Centralnego Zwierzchnictwa Duchowego Buddystów ZSRR (ЦДУБ СССР) przemianowano na Buddyjską Tradycyjną Sanghę Rosji (Буддийская Традиционная Сангха России). Decyzja ta usankcjonowała rozłam w strukturach kierowniczych buddystów rosyjskich. Zwierzchnictwu Damby Aju->zejewa podporządkowała się większość dacanów w Buriacji. Jego władzy nie uznała 132 ANDRZEJ DUDEK natomiast część duchownych buriackich i większość organizacji buddyjskich z innych regionów, tworząc Centralne Duchowe Zwierzchnictwo Buddystów Rosji (Центральное Духовное Управление Буддистов России), kierowane przez Nimażapana Iluchi-nowa, który również nosi tytuł pandito hambolamy. W kwietniu 2003 r. w Buriacji odbył się zjazd 150 delegatów z 30 klasztorów i wspólnot buddyjskich w Rosji. Zjazd potwierdził duchowe zwierzchnictwo Damby Ąjuszejewa nad Buddyjską Tradycyjną Sanghą Rosji. Damba Ajuszejew jest także członkiem Rady do Spraw Kontaktów z Organizacjami Religijnym przy Prezydencie FR. Po rozpadzie ZSRR zaobserwować można przejawy ożywienia religijnego zarówno w postaci budowy i restauaracji świątyń, jak i wzrostu zainteresowania buddyzmem potencjalnych wyznawców. Sprzyja temu także pomoc zagranicznych ośrodków buddyjskich. Dalajlama delegował do Rosji swojego przedstawiciela - lamę Czżampę Tinleya, którego zadaniem jest pomoc w odradzaniu tradycji buddyzmu tybetańskiego. Służy temu także działalność dwóch instytutów religijnych w Agińsku i Iwołdze, gdzie pod kierunkiem nauczycieli buriackich, tybetańskich i mongolskich kształci się 150 adeptów lamaizmu. W Kałmucji taką odnowieńczą działalność prowadzi lama Telo Rinpocze - Kałmuk pochodzenia amerykańskiego, wykształcony w tradycji buddyzmu tybetańskiego w Indiach. Stoi on na czele Zjednoczenia Buddystów Kałmucji. Od 1991 r. literaturę buddyjską w języku rosyjskim wydaje wydawnictwo „Nar-tang" (jest ono też wydawcą pisma „Буддизм России"). Prócz organizacji wyznawców buddyzmu tybetańskiego obecnie rejestrowane są także w Rosji wspólnoty innych rytów buddyjskich. W sumie na obszarze Federacji Rosyjskiej działa ponad 200 wspólnot tego wyznania, zrzeszających ok. 1,4 min wiernych. SZAMANIZM Na obszarach Azji północnej i środkowej wśród autochtonicznych ludów Syberii rozpowszechniona była jedna z najbardziej archaicznych form kultu religijnego - szamanizm. Jest to religia wyznawana przez dużą część ludności Buriacji i Tuwy, gdzie dominującym wyznaniem jest buddyzm. Poza tymi narodami, wyznawcami szamanizmu są Nieńcy, Ewenkowie, Ewenowie, Chakasowie, Ałtajczycy, Tunguzi, Kamczadałowie. Szaman (od ewenkijskiego saman - nawiedzony) to pośrednik w kontaktach między światem duchów i światem ludzi. Wtajemniczenie szamana to rezultat przekazu pokoleniowego i tradycji rodzinnej lub inicjacji człowieka niewtajemniczonego, w którym wspólnota odkryła predyspozycje do kontaktów z duchami (rolę takiego znaku mogą pełnić np. szczególne znamiona na ciele). Najważniejszym obrzędem sprawowanym przez szamana jest kamłanie (od tureckiego kam - czarownik). W obrzędzie tym szaman ubrany w specjalny strój ozdobiony kolorowymi skrawkami tkanin i metalowymi znakami w formie zwierząt, symbolizujących duchy - rytmicznie uderzając w bęben (nieodłączny element rytuału) - tańczy i śpiewa, wprawiając się w trans, w którym przepowiada przyszłość, odpędza złe duchy, szuka sposobu na uleczenie choroby. W niektórych tradycjach szamańskich do osiągania stanów ekstatycznych używane są wspomagająco środki halucynogenne. Inne wyznania w Rosji 133 Po rozpadzie ZSRR od lat 90. daje się zauważyć odrodzenie tradycji szamanizmu, wykorzenionego w czasach radzieckich lub sprowadzonego wówczas do roli atrakcji folklorystycznej, w formie spektaklu prezentowanego turystom odwiedzającym Syberię. Wśród Buriatów i Tuwińców zaobserwować dziś można zjawisko angażowania się ludności zarówno w obrzędy buddyjskie, jak i szamańskie kamłania. JUDAIZM Pierwsze ślady osadnictwa żydowskiego na obszarze dzisiejszej Rosji pojawiły się w I w. n.e. - na północnym wybrzeżu Morza Czarnego, w koloniach greckich. W VIII w. na terenach rozciągających się między Wołgą Dnieprem i Morzem Czarnym istniał Ka-ganat Chazarski - państwo koczowniczych ludów azjatyckich, wyznających judaizm. Chazarowie wojowali z sąsiadującymi plemionami słowiańskimi aż do 965 г., kiedy zostali pokonani przez księcia Swiatosława Igorowicza. Staroruska kronika Powieść lat minionych w zapisie pod datą 986 r. podaje, że książę Władimir Wielki, zastanawiając się nad wyborem wiary dla Rusi, wysłuchał także relacji wysłanników chazarskich o judaizmie. W 1470 r. w Nowogrodzie pojawili się kupcy żydowscy, należący do sekty odrzucającej wiarę w boskość Chrystusa, sakramenty i kult ikon. Zwolenników sekty nazywano Judaizantami" lub „żydowinami" („жидовствующие"). Uzyskali wpływy nawet wśród hierarchii prawosławnej (ich zwolennikiem był metropolita Zosima). Wykrycie tej herezji spowodowało prześladowania zwolenników sekty. Po rozbiorach Polski w granicach Imperium Rosyjskiego znalazło się blisko 2 min Żydów. Władze usiłowały przeciwdziałać ich przemieszczaniu się w głąb Rosji, czemu służyć miało tzw. prawo „pasa osiedlenia" („черта оседлости"), obowiązujące w latach 1791-1917. Koniec XVIII - początek XIX w. to czas sporów religijnych, między chasydami i mitnagdimami (tradycjonalistami), które nurtowały społeczność żydów rosyjskich. Władze państwowe sprzyjały rozwojowi chasydyzmu. Zabroniono kahałom prześla-Jowania zwolenników tej mistycznej orientacji w judaizmie. W 1796 r. rebe Schneur Zalman (1747-1812), twórca ruchu Chabad-Lubawicz -jednej z odmian chasydyzmu - na podstawie donosu, wysłanego do władz przez oponentów religijnych został iresztowany i osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej pod zarzutem szpiegostwa, bocznica oczyszczenia rabina z zarzutów i uwolnienia na polecenie Pawła I - 16 XI 1798 r. obchodzona jest jako święto wyznawców ruchu Chabad-Lubawicz. W XIX w. zmieniała się sytuacja wspólnot żydowskich w Rosji. W pierwszej po-owie stulecia, zwłaszcza za panowania Aleksandra I, przyjęto zliberalizowane regula-;je prawne wobec żydów: złagodzono rygory prawa o „pasie osiedlenia", dzieci ży-lowskie mogły uczyć się we wszystkich typach szkół, żydów nie dotyczyło prawo )ańszczyźniane, w oficjalnych dokumentach pogardliwe w języku rosyjskim słowo жид zostało zastąpione przez neutralne еврей, w 1817 r. zakazano bezpodstawnego iskarżania żydów o morderstwa rytualne. Ważny w historii żydów rosyjskich był 1844 г.: iowstały wówczas dwie szkoły rabinackie - w Wilnie i Żytomierzu oraz zlikwidowany :ostał system wspólnot kahalnych. Niezwykle dolegliwe dla członków wspólnot stały 134 ANDRZEJ DUDEK się przepisy o poborze do wojska, których celem było doprowadzenie do asymilacji Żydów. Od połowy XIX w. do 1921 r. przez południowo-zachodnie gubernie Imperium przetoczyła się fala pogromów, do których dochodziło na tle konkurencji ekonomicznej lub w związku z oskarżeniami o morderstwa rytualne. Szczególnie głośna była sprawa Mendla Beylisa, oskarżonego o zabicie prawosławnego chłopca w celu sporządzenia macy z jego krwi. Sędziowie przysięgli uwolnili Beylisa od zarzutów. Proces, który toczył się w latach 1911-1913 w Kijowie, przyciągnął uwagę światowej opinii publicznej. Na początku XX w. ważnymi ośrodkami życia religijnego żydów stały się Moskwa i Petersburg, w których wzniesiono duże synagogi, wydawano literaturę religijną w języku starohebrajskim, jidysz i rosyjskim. Przed I wojną światową żydowska społeczność Imperium liczyła ok. 6 min ludzi. W okresie władzy radzieckiej liczba wyznawców judaizmu była znikoma, co wiązało się powszechnymi w ZSRR prześladowaniami i utrudnieniami w praktykach religijnych. W 1927 r. władze skazały na śmierć za działalność antyradziecką przywódcę ruchu Chabad - rabina Icchaka Sznejersona. Wyrok zamieniono na 10 lat pobytu w łagrze na Wyspach Sołowieckich, a w 1928 r. rabina wydalono z ZSRR. Zamykanie synagog, trudności w zdobyciu żywności koszernej, brak literatury religijnej, brak szkół rabinackich oraz bardzo silne tendencje asymilacyjne wśród mniejszości żydowskiej - to przyczyny niskiego odsetka praktykujących (ok. 9%). Dziś na obszarze FR mieszka ok. 340 tys. Żydów (z czego 308 tys. stanowią Żydzi aszkenazyjscy). 30% tej populacji stanowią wyznawcy judaizmu, 15% to prawosławni, 5% - wyznawcy innych religii, 50% - bezwyznaniowi. W kraju działają obecnie dwa ośrodki, rywalizujące ze sobą o przywództwo duchowe. Jednym z nich jest Kongres Żydowskich Wspólnot i Organizacji Religijnych Rosji (Конгресс Еврейских Религиозных Организаций и Объединений России -КЕРООР), na czele którego stoi Adolf Szajewicz, posługujący się tytułem naczelnego rabina Rosji. Druga instytucja, młodsza, ale ciesząca się większą przychylnością władz \ гщт&Щік sponsorów, to Federacja Żydowskich Wspólnot Rosji (Федерация Еврейских Общин России - ФЕОР) kierowana przez Berła Lazara również używającego tytułu naczelnego rabina Rosji. 20 III 2001 г., decyzją prezydenta Putina, rabin Szajewicz usunięty został ze składu prezydenckiej Rady do Spraw Kontaktów z Organizacjami Religijnymi. Jego miejsce zajął rabin Lazar. Administracja prezydencka, tłumacząc powody tego kroku, podała, że „Pan Lazar to jedyny u nas rabin mający wszystkie międzynarodowe certyfikaty". Drugi powód wynikał z tego, iż reprezentuje on większość wspólnot żydowskich. Rabin Lazar urodził się w Mediolanie, w rodzinie chasydów. Studia rabinackie odbył w Nowym Jorku. Reprezentuje nurt Chabad-Lubawicz. Ma obywatelstwo amerykańskie i - od maja 2000 r. - rosyjskie. Kierowana przez niego ФЕОР, dzięki dotacjom m.in. takich ludzi, jak magnat diamentowy Lewi Lewajew (prezes koncernu „Izrael-Afryka", właściciel fabryk obróbki diamentów w Rosji), Roman Abramowicz, Boris Bieriezowski, Władimir Gusinski - budżet organizacji w 2000 r. wynosił 10 min dolarów (w tym samym czasie Kongres dysponował kwotą mniejszą niż milion dolarów). Spory między organizacjami, wzajemne oskarżenia (rabin Szajewicz nie uznaje legalności wyboru przewodniczącego ФЕОР), sprawiły, że w 1999 r. władze, chcąc przekazać wspólnocie żydów zwoje Tory, przechowywane w Centralnym Archiwum Państwowym, stanęły przed dylematem: roszczenia zgłosiły obie organizacje. W re- Inne wyznania w Rosji 135 zultacie z 61 zwojów 10 przekazano pod opiekę Kongresowi, a reszta dalej znajduje się w magazynach archiwalnych. W trakcie sporu w owej sprawie rabinowi Lazarowi zarzucano, że do swoich wspólnot przyjmuje tylko tych żydów, których matka była żydówką. Indagowany, odpowiedział, że trudno mówić o żydostwie według linii ojcowskiej - „w Rosji mamy do czynienia niezwykłą sytuacją: żydzi nie wiedzieli tu, że koniecznie trzeba żenić się z żydówkami, gdyż w przeciwnym wypadku dzieci nie będą żydami". O dysonansach między chasydami i zwolennikami tradycyjnego judaizmu świadczy też następująca wypowiedź rabina Szajewicza: „chasydzi będą mieć zwolenników w Rosji, dopóty, dopóki mają pieniądze. Większość żydów rosyjskich nigdy nie przyjmie idei chasydyzmu". Ważnymi centrami życia religijnego dla wyznawców judaizmu są dziś Moskwa i Petersburg. Działają tu przedszkola i szkoły żydowskie różnych szczebli (od niedzielnych - po wyższe uczelnie - m.in. Żydowski Uniwersytet w Petersburgu oraz w Moskwie - Uniwersytet Żydowski, Moskiewski Żydowski Instytut Humanistyczny) szkoły rabinackie, sąd rabinacki (w Moskwie). W stolicy mają swoje siedziby dwa zwalczające się zrzeszenia wspólnot żydowskich. Pod auspicjami ФЕОР ukazują się czasopisma: miesięcznik „Lehaim" (od 1991 г.), pismo „Alef (od 2000 r.) i tygodnik „Еврейское слово" (od 2000 г.). Kongres publikuje pismo „Вестник КЕРООР »Да«" i pismo „Шаги" (od 2000 г.). Wiele gazet wydają też wspólnoty lokalne. WYZNANIA PROTESTANCKIE Wyznawcy luteranizmu pojawili się w Rosji w XVI w. Pierwszy Kościół luterański w Moskwie powstał w 1565 r. Wielką życzliwością władców rosyjskich cieszyli się protestanci za panowania Piotra I i Katarzyny II. Regulamin Świętego Synodu - instytucji, powołanej do życia w wyniku reformy Cerkwi w 1721 г., w znacznej mierze opierał się na statutach wspólnot luterańskich. W połowie lat 60. XVIII w. Katarzyna II sprowadziła do Rosji i osiedliła na Powołżu członków protestanckiej sekty mennoni-tów, prześladowanych w Prusach. W 1819 ustanowiony został Generalny Konsystorz, sprawujący zwierzchnictwo nad wspólnotami luterańskimi w Rosji. Prezydentów Kon-systorza mianował car. W 1832 r. władze zatwierdziły statut Kościoła ewangelicko--luterańskiego. W 1928 r. władze radzieckie zamknęły najstarszy istniejący w Rosji luterański kościół pod wezwaniem św. Michała w Moskwie. Jego ostatni pastor został rozstrzelany w 1937 r. Kościół ewangelicko-luterański w Rosji liczy dziś 70 tys. wiernych, którym przewodzi biskup Georg Kretschmar, mający obywatelstwo niemieckie. Baptyści pojawili się w na Ukrainie w latach 60. XIX w. i stąd rozprzestrzenili się na Kaukaz i centralne gubernie rosyjskie oraz na Syberię. Zyskiwali wielu zwolenników wśród chłopstwa rosyjskiego. W 1884 r. odbył się pierwszy zjazd, na którym powołano do życia Związek Baptystów Rosyjskich. Do najwybitniejszych postaci ruchu należeli wybitni kaznodzieje i działacze kulturalni: Iwan Prochanow, Wasilij Pawłów iW. Fletler. Na I Światowym Zjeździe Baptystów w 1905 r. podano, że ich liczba w Rosji sięga 40 tys. (w tym 20 tys. Rosjan). W 1917 r. liczba wiernych tego wyznania sięgała 200 tys. 136 ANDRZEJ DUDEK W Rosji działa obecnie ok. 40 różnych odłamów protestantyzmu, zrzeszających ponad 1 min wyznawców. Według danych MSZ w FR najbardziej widoczne są dziś następujące wyznania protestanckie: ewangeliczni chrześcijanie-baptyści (zrzeszeni w Rosyjskim Związku Chrześcijan Baptystów, działającym pod przewodnictwem Ju. Sipko; wraz z baptystami działającymi poza Związkiem szacuje się, że z wyznaniem tym identyfikuje się ok. 200 tys. wiernych), chrześcijanie wiary ewangelicznej - pięćdziesiątnicy (zrzeszeni od 1991 r. w Związku Chrześcijan Wiary Ewangelicznej -Pięćdziesiątników w Rosji, na czele którego stoi bp Paweł Okara; liczą 85 tys. członków), chrześcijanie wiary ewangelicznej (zrzeszeni w Rosyjskim Związku Chrześcijan Wiary Ewangelicznej, któremu przewodzi bp Siergiej Riachowski; liczą 100 tys. wiernych), chrześcijanie - adwentyści dnia siódmego (zorganizowani w Zachodniorosyj-skim Związku Wspólnot Chrześcijan - Adwentystów Dnia Siódmego, który prowadzi filie misyjne: Wschodniorosyjską i Kaukaską. Prezydentem Związku Zachodniorosyj-skiego jest Wasilij Stolar) Wszystkie organizacje protestanckie prowadzą ożywioną działalność misyjną, oświatową, wydawniczą i dobroczynną. KATOLICYZM Pierwsze kontakty Rusi z chrześcijaństwem obrządku zachodniego miały miejsce w IX w. Św. księżna Olga w 859 r. poprosiła cesarza Ottona I o pomoc w erygowaniu biskupstwa w Kijowie. Przybyły w 861 r. Adalbert zastał u władzy syna Olgi Swiatosława, zainteresowanego w umacnianiu kultów pogańskich, co zmusiło biskupa do powrotu do Niemiec. Kroniki ruskie i niemieckie odnotowują także fakt pobytu św. Brunona z Kwerfurtu na ziemiach Wielkiego Księstwa Kijowskiego. Jadąc nawracać Pieczyn-gów, biskup zatrzymał się w Kijowie, gdzie z wielką życzliwością i atencją był goszczony przez księcia Władimira Wielkiego. Poza głoszeniem Słowa Bożego, św. Brunon na prośbę księcia Władimira, podjął się także zakończonej sukcesem misji, mającej na celu zawarcie pokoju z Pieczyngami. Wśród innych kontaktów obu obrządków na Rusi wymienić należy szerzący się do XII w. kult św. Klemensa Rzymskiego (papieża od 88 г.), szukanie poparcia u papieża Grzegorza VII przez książąt Izjasława i Jaropełka w czasie sporów o władzę po śmierci Jarosława Mądrego, międzykonfesyj-ne małżeństwa ruskich książąt. W dziejach relacji obu siostrzanych Kościołów kilka wydarzeń doprowadziło do usztywnienia stanowisk, a nawet zaognienia stosunków. Ważnym historycznym czynnikiem, który wpłynął na stosunek do katolicyzmu w Rosji, był rozłam w chrześcijaństwie w 1054 r. Główne różnice teologiczne między oboma wyznaniami dotyczą dogmatu o pochodzeniu Ducha Świętego (Kościół katolicki wierzy w pochodzenie Ducha Świętego „od Ojca i Syna" - jest to tzw. dogmat o „filioąue" - od odpowiedniego fragmentu w tzw. „trydenckim" wyznaniu wiary. Kościół prawosławny wierzy, że Duch Święty pochodzi od Boga Ojca. Kościół wschodni nie uznaje też ogłoszonych w Kościele katolickim dogmatów o niepokalanym poczęciu Najświętszej Marii Panny, o wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny (Kościół prawosławny inaczej interpretuje prawdę o zaśnięciu Matki Boskiej), dogmatu o czyśćcu i dogmatu o nieomylności papieża w sprawach wiary. Na Rusi po rozłamie 1054 r. postawa wobec katolicyzmu była Inne wyznania w Rosji 137 z reguły niechętna lub nawet wroga. Katolików nazywano na Wschodzie „łacinnikami" lub „heretykami". Ważnym epizodem w historii kontaktów katolicko-prawosławnych była działalność Juraja Kriżanicza - chorwackiego duchownego katolickiego, myśliciela i wizjonera, który w 1659 r. dobrowolnie przyjechał do Moskwy, oferując swą służbę carowi. Powierzono mu pracę nad słownikiem łacińsko-ruskim i gramatyką słowiańską. Wkrótce jednak popadł w niełaskę i został zesłany na Syberię, skąd pozwolono mu wrócić dopiero w 1677 r. Zginął w 1683 r. pod Wiedniem w walce z Turkami, pełniąc posługę kapelana wojsk polskich. Kriżanicza można uznać za protoplastę idei panslawistycznej, gdyż już w swoim czasie głosił pogląd o potrzebie zjednoczenia narodów słowiańskich pod przewodnictwem Rusi. Do XIII w. na Rusi były czynne 4 katolickie kościoły: w Kijowe (pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, założony przez irlandzkich benedyktynów, przy którym działała dominikańska misja kierowana przez św. Jacka), w Nowogrodzie (pod wezwaniem św. Piotra i św. Olafa) i w Ładodze. Sobór florencki, zakończony w 1439 г., podjął próbę pogodzenia Kościoła zachodniego i wschodniego, jednak na Rusi nie uznano zawartej na soborze unii, traktując ją jako zdradę prawosławia. Do szczególnego zaognienia stosunków katolicko-prawosławnych doszło w wyniku unii brzeskiej (1596), kiedy część hierarchii prawosławnej ze wschodnich kresów Rzeczypospolitej, pozostając przy rycie wschodnim, uznała dogmaty katolickie i zwierzchnictwo papieża. Powstały w wyniku tej decyzji Kościół unicki w następnych wiekach był obiektem politycznego nacisku, a w niektórych okresach - prześladowania ze strony władz rosyjskich. Okres zamętu na Rusi na początku XVII w. (tzw. „Wielka Smuta"), naznaczony walką o władzę po śmierci ostatniego z dynastii Rurykowiczów, polską interwencją na Rusi, bezskutecznym oblężeniem klasztoru Troicko-Siergiejewskiego (dla ruskiej duchowości ma on znaczenie porównywalne ze znaczeniem klasztoru jasnogórskiego dla tożsamości Polaków), a także zamordowaniem patriarchy Giermogiena w 1613 г., utrwalił wśród prawosławnych niechętny stosunek do katolicyzmu. Na lata 80. XVII w. przypadają początki organizacji struktur Kościoła katolickiego na Rusi. W 1684 r. regentka Sofia zgodziła się na przyjazd do Moskwy jezuitów (formalnie pełnić mieli funkcje kapelanów ambasady austriackiej) oraz na wzniesienie kościoła pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła (jego budowę rozpoczęto w 1698 г.). Papież Innocenty XI w liście apostolskim Ingentis sanę z 1684 r. zatwierdził pierwszą misję katolicką. Jezuici zaczęli organizować wspólnoty katolickie w Kijowie, Smoleńsku i Petersburgu. Prócz jezuitów działalność duszpasterską na początku XVIII w. prowadzili także franciszkanie, kapucyni i dominikanie. Wzrost liczby katolików w Rosji w XVIII w. spowodowany był głównie dwoma czynnikami: otwartością władców, którzy od czasów Piotra I zachęcali cudzoziemców do osiedlania się Rosji, oraz - w głównej mierze - imperialną polityką państwa, które przyłączało w wyniku wojen i zaborów nowe ziemie. Po rozbiorach Polski w granicach Imperium Rosyjskiego znalazło się 1 900 000 katolików. Od połowy XVIII w. (zwłaszcza w okresie panowania Katarzyny II) aż do lat 70. XIX w. stosunki rosyjsko-watykańskie przechodziły zmienne koleje losu, naznaczone napięciem i dramatycznymi zwrotami, spowodowanymi chęcią ingerowania carów w organizację i funkcjonowanie struktur i instytucji katolickich w Rosji. Władcy rosyjscy, podejmując niezgodne z katolickim prawem kanonicznym decyzje, traktowali je 138 ANDRZEJ DUDEK jako formę nacisku i element przetargowy z kontaktach z Watykanem. Taki charakter w 1773 r. miało samowolne erygowanie przez Katarzynę II tzw. „biskupstwa białoruskiego" ze stolicą w Mohylewie oraz udzielenie schronienia w Rosji skasowanemu przez papieża Klemensa XIV (1773 r.) Towarzystwu Jezusowemu. Jezuici - cieszący się przychylnością Katarzyny, Pawła I i Aleksandra I - otrzymali pozwolenie na prowadzenie działalności misyjnej i edukacyjnej (podlegała im m.in. akademia w Połocku i założone w Petersburgu elitarne Collegium Petropolitanum Paulinum, gdzie kształciły się dzieci arystokracji rosyjskiej). Kiedy papież Pius VII restytuował zakon w 1814 r. -jezuici przestali być potrzebni jako narzędzie gry politycznej i w 1815 r. wygnano ich z Moskwy i Petersburga, a w 1820 r. - z całego obszaru Imperium Rosyjskiego. Organizacja struktur kościelnych w Rosji usankcjonowana została przez papieża Piusa VI w 1783 r. Erygowano wówczas archidiecezję mohylewską- największą na świecie jednostkę administracji katolickiej, obejmującą swoim zasięgiem całą Rosję. Pierwszym zwierzchnikiem diecezji papież ustanowił biskupa Stanisława Siestrzeńce-wicza-Bohusza (wcześniej osadzonego już na tej stolicy przez Katarzynę). W 1847 r. zawarty został konkordat między Stolicą Apostolską a Cesarstwem Rosyjskim, porządkujący kwestie granic diecezji i wzmacniający władzę biskupią na obszarze diecezji. Na mocy tej umowy arcybiskup mohylewski stawał się zwierzchnikiem Petersburskiej Katolickiej Akademii Duchownej. Konkordat został zerwany przez Rosję w 1866 r. w związku z protestami Watykanu przeciw represjom wobec katolików w Polsce. Po powstaniu styczniowym zaborca dokonał kasaty wielu parafii i klasztorów. Na terenie Rosji zamknięte zostały wszystkie klasztory katolickie, a w 1868 r. podjęto nieudaną próbę zrusyfikowania języka nabożeństw. Zerwany konkordat to nie jedyny przypadek zaostrzenia kursu politycznego wobec Watykanu i katolików w Imperium Rosyjskim. Zmuszenie unitów do przejścia na prawosławie - wraz z formalną likwidacją struktur Kościoła unickiego, regulacje prawne traktujące konwersję z prawosławia jako akt równy zdradzie państwa (z konsekwencjami karnymi w postaci zesłania i konfiskaty majątku), cenzura katolickich publikacji religijnych i kazań, prawo o małżeństwach mieszanych (jeśli jeden z małżonków był prawosławnym, to taki związek musiał być zawarty w cerkwi, a dzieci z tego związku - wychowane w wierze prawosławnej) - to przykłady nietolerancyjnej polityki władz, zmierzających do upaństwowienia i podporządkowania sobie Kościoła katolickiego w Rosji. Mimo tak niesprzyjających warunków, od XVIII do początku XX w. doszło do kilku głośnych konwersji na katolicyzm. Ze względu na status społeczny konwertytów (z reguły byli nimi przedstawiciele wielkich rodów arystokratycznych lub wybitni intelektualiści) ich decyzje odbiły się głośnym echem w społeczeństwie, sprowadzając na zmieniających wyznanie represje polityczne i ostracyzm środowiska. Do najbardziej znanych rosyjskich konwertytów na katolicyzm należeli Zinaida Wołkonska, Sofija Swieczina, Michaił Łunin, Iwan Gagarin, Władimir Pieczerin, Aleksiej Golicyn, Aleksandr Razumowski, Stiepan Dżunkowski, Iwan Martynow, Wiaczesław Iwanow. Różne były motywy i powody zmiany wyznania: otrzymane w młodości wychowanie, długi pobyt za granicą okcydentalistyczny światopogląd, estetyczna fascynacja Rzymem, przekonanie, że jedynie prawdziwy jest Kościół rzymskokatolicki, a poza nim nie ma przyszłości dla Rosji, sprzeciw wobec rosyjskiego reżimu politycznego, chęć działania na rzecz zjednoczenia Kościoła wschodniego i zachodniego. Z reguły decyzje o zmianie wyznania były także opowiedzeniem się za zachodnim typem cywilizacji i wynikającym z niego aksjologicznym wzorcem kulturowym. Inne wyznania w Rosji 139 Po 19 П t. bolszewicy przystąpili do systematycznego likwidowania struktur Kościoła katolickiego w Rosji. 'W 1923 r. został aresztowany \ skazany na śmierć za „działalność kontrrewolucyjną" abp Jan Cieplak. Na skutek międzynarodowych protestów zamieniono ten wyrok na 10 lat więzienia, a w 1924 r. biskupa wydalono z Rosji. Prócz dwóch księży obcokrajowców, pracujących w kościołach w Moskwie i Leningradzie (pozostawiono je ze względu na personel zachodnich placówek dyplomatycznych), aresztowani zostali wszyscy kapłani katoliccy. Represje różnego typu objęły 475 księży - w tym 142 z nich rozstrzelano. Poza wspomnianymi dwiema świątyniami wszystkie pozostałe zamknięto lub przeznaczono na magazyny. W 1926 r. specjalny wysłannik Piusa XI - bp Michel d'Herbigny potajemnie konsekrował 4 biskupów i ustanowił 5 administratur apostolskich. Jednakże w połowie lat 30. ta próba restytucji struktur Kościoła została zniweczona przez aparat stalinowski: jeden z nowych biskupów (Aleksander Frison) został rozstrzelany, pozostałych aresztowano i zmuszono do wyjazdu. Odbudowa struktur kościelnych nastąpiła dopiero w 1991 r. w wyniku ustanowienia w Rosji przez Jana Pawła II czterech administratur apostolskich, a następnie podniesienia ich do rangi diecezji (11 II 2002 г.). Так więc opiekę nad katolikami w Rosji sprawują następujące jednostki: Archidiecezja Matki Boskiej (z siedzibą w Moskwie, administrowana przez abpa Tadeusza Kondrusiewicza), Diecezja Św. Klemensa (z siedzibą w Saratowie, kierowana przez bpa Klemensa Pickela), Diecezja Przemienia Pańskiego (z siedzibą w Nowosybirsku, z bpem Josefem Werthem), Diecezja św. Józefa (z siedzibą w Irkucku, kierowana przez bpa Kiriłła Klimowicza). Warto zwrócić uwagę, że w nazwach nowych diecezji świadomie uniknięto wyróżników terytorialnych, stosując w zamian nazwy świętych patronów dla uszanowania faktu, że gospodarzami terenu działania tych struktur są prawosławni. Przewodniczącym Konferencji Episkopatu Rosji jest abp Kondrusiewicz. Funkcję nuncjusza papieskiego pełni abp Antonio Mennini. Działalność Kościoła katolickiego w Rosji jest powodem oskarżeń ze strony Cerkwi, która zarzuca Watykanowi prozelityzm i ingerowanie w terytoria podległe jurysdykcji „kanonicznie prawosławnej". W taki sposób Patriarchat Moskiewski zinterpretował utworzenie diecezji. Napięcie w relacjach między oboma wyznaniami wzrosło po decyzji władz państwowych o wydaleniu lub niewpuszczeniu do Rosji duchownych katolickich (taki los spotkał poprzedniego administratora Diecezji św. Józefa - bpa Jerzego Mazura). Utrzymujące się napięcie i zdecydowany sprzeciw Patriarchatu są przeszkodą w przygotowaniu spotkania zwierzchników siostrzanych Kościołów i wizyty papieża w Rosji. Według informacji abpa Kondrusiewicza rosyjscy katolicy to dziś 600 tys. wiernych zarejestrowanych w parafiach (niektóre szacunki, biorące pod uwagę osoby nie-zarejestrowane, operują nawet liczbą dwukrotnie wyższą). Kształceniem duchownych zajmuje się działające w Petersburgu Wyższe Seminarium Duchowne pod wezwaniem Maryi Królowej Apostołów, natomiast przygotowanie katechetów jest zadaniem moskiewskiego Kolegium św. Tomasza z Akwinu. Katolicy w Rosji wydają kilkanaście gazet i czasopism (wśród nich tygodnik o zasięgu ogólnorosyjskim - „Свет Евангелия"). W Nowosybirsku działa katolicka telewizja „Kana". Istnieją także dwie katolickie rozgłośnie radiowe: w Petersburgu - Radio Maryja, w Moskwie - Radio Dar. 140 ANDRZEJ DUDEK BIBLIOGRAFIA 1. D.E. Arzt, Historical Heritage or Ethno-National Threat? Prozelytizing and the Muslim Umma of Russia, Emory University Law and Religion Programm, Copyright 1998, [internet:] http://www.law.emory.edu./EILR/special/arzt.html 2. Буддизм, его история и современное положение в России, [internet:] http://cl 18.narod.ru/cl 18/buddhismofrussia/ 3. С. Глушков, Заметки по истории лютеранства в России, [internet:] http://www. 1 utheran. ru/history2 .html 4. Islam na obszarzepostradzieckim, „Prace OSW", Warszawa, styczeń 2003. 5. Ф. Кандель, Очерки времен и событий из истории российских евреев, ч. I, Иерусалим 1988, ч. II, Иерусалим 1990. 6. E.S. Novik, Szamanizm syberyjski: obrzęd i folklor. Próba porównania struktur, przeł. I. Borowik, L. Parczewska, A. Szyjewski, Kraków 1993. 7. Odrodzenie Kościoła katolickiego w byłym ZSRR. Studia historyczno-demograficzne, Lublin 1993. 8. Протетстанты и католики в России. Справочная информация, распространенная Министерством иностранных дел, Российской Федерации 12.11.2002, [internet:] http://www.religare.ru/articlel032.htm. 9. А. Солженицын, Двести лем вместе. 1795-1995, ч. 1, Москва 2001. 10. В. Задворный, А. Юдин, История Католической Церкви в России. Краткий очерк, Москва KULTURA KULTURA BIZANTYŃSKO-PRAWOSŁAWNA Zrozumienie istoty kultury typu grecko-bizantyńskiego wymaga przede wszystkim zapoznania się z patrystyczną koncepcją człowieka, wyrosłą z licznych sporów, jakie miały miejsce w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Dotyczyły one sposobu istnienia Boga i świata. Kultura grecka we wschodniej części Cesarstwa bardzo szybko uległa chrystianizacji. Było to związane z faktem, że już w okresie hellenistycznym, na przełomie III i II w. przed Chrystusem, dzięki diasporze żydowskiej zamieszkującej grecką Aleksandrię, Grecy zapoznali się z Torą, czyli Starym Testamentem. Wpłynęło to w znacznym stopniu na wzmocnienie światopoglądu Greków, kształtowanego przez myśl platońską, która była jedną z wielu greckich koncepcji rzeczywistości, mówiących o istnieniu Idei Najwyższej. Należy podkreślić, iż motorem rozwoju kultury greckiej była chęć poznania Kosmosu, gdyż Grecy żywili przekonanie, że człowiek jest jego integralną częścią. Zrozumienie praw nim rządzących stanowiło drogę do poznania prawdy o człowieku, zdobycia umiejętności właściwego wykorzystania swego życia, zgodnie z miejscem zajmowanym w kosmicznej rzeczywistości. Dlatego też bizantyńscy Ojcowie Kościoła, nazywani też Ojcami Greckimi, stojąc już na fundamencie wiedzy zawartej w Ewangelii, próbowali zrozumieć stosunek nieśmiertelnej duszy ludzkiej do Boga i tym samym przezwyciężyć herezje wynikające z przywiązania do myśli platońskiej. Siedem pierwszych Soborów Powszechnych, które miały miejsce w Cesarstwie Bizantyńskim sformułowało podstawę dogmatyki chrześcijańskiej. Wpłynęła ona na skonkretyzowanie celów ludzkiego działania w obrębie kultury i cywilizacji. Poszczególne jej dziedziny, takie jak sztuka, kultura życia codziennego, kultura duchowa i religijna, prawnopaństwowa, stosunek do historii podporządkowane zostały celom, jakie Bóg - stwórca Kosmosu i człowieka wyznaczał człowiekowi. Duży wpływ na rozumienie roli człowieka w świecie miały dla twórców kultury bizantyńskiej ustalenia Soboru w Nikei w 325 r. Głosił on, że nie ma żadnej formy pośredniej między Bogiem i stworzeniem. Doktryna stworzenia Kosmosu z niczego - ex nihilo - uczyła, że podstawowym podziałem ontologicznym jest podział pomiędzy Bogiem i stworzeniem. Nie istnieje żadne pokrewieństwo między duszą i Bogiem, jak głosili platonicy. Dusza jest pokrewna ciału, bo podobnie jak ono została stworzona. Sobory Powszechne, podczas których sformułowano dogmat dotyczący Osoby Chrystusa, były z kolei podstawą teologii przebóstwienia, która także odegrała ważną rolę w definiowaniu człowieka jako twórcy kultury. Zgodnie z nią, Syn Boży poprzez Wcielenie przebóstwił człowieczeństwo i otworzył możliwość przebóstwienia konkretnych ludzi. Stan przebóstwienia całego człowieka jest stanem naturalnym; nie jest oderwaniem od świata, lecz doprowadzeniem człowieka do stanu w pełni naturalnego. 144 HANNA KOWALSKA Dogmat chrystologiczny oraz teologia przebóstwienia legły u podstaw teologii i dogmatu ikony. Przedstawiony na ikonach realny wizerunek Chrystusa, Matki Bożej, Apostołów oraz przebóstwionych świętych był przedmiotem czci. Dogmat ikony narzucał ascetyczne przygotowanie malarzom ikon i wymagał zachowania kanonu w sposobie ich malowania. Kolejnym ważnym elementem kultury bizantyńskiej, ukształtowanym w wyniku sporu z platonizmem, było życie monastyczne, a wraz z nim problem kontemplacji i mistyki. Asceci poświęcali swe życie całkowicie Bogu, w związku z czym istniało niebezpieczeństwo postrzegania ich jako tych, którzy są w stanie przeniknąć istotę Bożych tajemnic, jak to interpretowali przedstawiciele mistycyzmu platońskiego. Grzegorz z Nyssy, Ojciec kapadocki (IV w.) głosił, iż jedynie dlatego, że Bóg objawił ludziom samego siebie, możemy Go poznać. Kontemplacja zaś nie dostarcza ani wiedzy o Bogu, ani o rzeczach ludzkich, lecz o Bożym planie dotyczącym stworzenia (gr. oikonomid). Życie monastyczne odznaczało się prostotą praktyk duchowych. Pracy towarzyszyła recytacja z pamięci Psalmów i Ewangelii oraz nieustanna modlitwa. Ukoronowaniem antropologii ascetycznej w tradycji bizantyńskiej był tzw. saloizm, o czym wspominał już Makary Egipski w IV w. Saloizm miał swoją genezę w Liście św. Pawła do Koryntian, w którym czytamy: ,jeśli się kto sobie zda być mądrym między wami na tym świecie, niech się stanie głupim, aby się stał mądrym, albowiem mądrość tego świata głupstwem jest u Boga" (1K, IV10). Saloizm unaoczniał drogę do przebóstwienia poprzez dawanie świadectwa, że „głupstwo Krzyża" jest największą wartością. Zahartowany przez pustelnicze życie do walki z Szatanem mnich, kierował przeciw niemu oręż „głupoty w imię Chrystusa". Za jej pomocą pokonywał ludzką pychę rozumu, żądze, pospolite poczucie bezpieczeństwa, indywidualizm, egoizm, pokładanie nadziei we własne siły. Udzielony przez Boga dar niezwykłego widzenia otaczającej rzeczywistości był przyczyną działań mnicha, które szokowały otoczenie. Ruska cerkiew kanonizowała 36 jurodiwych do początku XVII w. Najbardziej znany jest błogosławiony Wasilij - patron soboru znajdującego się w centralnym miejscu Placu Czerwonego w Moskwie. Bizantyńska kultura monastyczna nie uległa zróżnicowaniu, jak to miało miejsce na zachodzie Europy, za to zyskała szeroki oddźwięk w praktyce życia społecznego. Klasztory były także centrami kultury, prowadziły szkoły, gromadziły biblioteki, zakładały pracownie malarstwa ikon, posiadały najlepsze szpitale. Ponadto zmonachizo-wane zostało życie kościelne. Od czasu Soboru pod kopułą (680 г., zakończenie Soboru Powszechnego V-VI) biskupi wywodzili się przeważnie z klasztorów, a wśród nich byli wybitni teologowie. Monastycyzm znalazł w chrześcijaństwie ruskim od samego początku (X w.) szeroki oddźwięk i rozwinął się zaskakująco szybko. Przyczyna leży z pewnością po stronie tradycji bizantyńskiej, która wypracowała system teologii praktycznej opartej na monastycznym, mistycznym doświadczeniu prawdy człowieczeństwa. To stało się na Rusi pomocne w ukierunkowaniu praktyki życia chrześcijańskiego poza klasztorem. Na Rusi ten typ doświadczenia miał większe znaczenie, gdyż nie dysponowała ona kulturą intelektualną, jaką mieli Grecy. Brak powszechnej, wynikającej z istnienia szkolnictwa umiejętności czytania sprzyjał oczekiwaniu, że zostanie zaprezentowany wzorzec życiowej postawy chrześcijanina. W XI w. założony został w Kijowie klasztor pieczerski, podporządkowany bezpośrednio patriarsze w Konstantynopolu. Do momentu zburzenia przez Batu-chana Kultura bizantyńsko-prawosławna 145 w 1240 r. pełnił on rolę ośrodka życia duchowego na Rusi. Pateryk kijowsko--pieczerski (XIII w.), opisuje historię klasztoru i życie mnichów. Do XIII w. pięćdziesięciu biskupów ruskich wywodziło się z tego klasztoru. W pierwszych trzech wiekach chrześcijaństwa na Rusi powstało 70 klasztorów, mieszczących się w grodach książęcych. Od drugiej połowy XII w. rozpoczęła się chrystianizacja Zawołża, gdzie zakładane były małe klasztory pustelnicze (ros. skity). Z czasem pojedyncze pustelnie rozrastały się, skity zamieniały się w pustynie. Tak powstały słynne średniowieczne pustynie: Siergieja z Radoneża czy starców zawołżańskich - znane centra ruskiego hezychazmu, a także dziesiątki klasztorów zawieszonych nad urwistymi brzegami rzek i jezior północnej Rusi aż po wyspy na Morzu Białym i Ural. Kulturowa rola klasztorów na tym terenie polegała na chrystianizacji plemion fińskich zamieszkujących te tereny, a także na kolonizacji rolniczej i miejskiej w XIV-XVT w. W każdym z trzech pierwszych wieków chrześcijaństwo na Rusi doczekało się wielkiego ascety: w XI w. św. Fieodosija i Antoniego, w XII w. św. Warłaama Hutynskiego, w XIII w. Awraamija Smoleńskiego. Na podstawie biografii i żywotów świętych mnichów okresu niewoli tatarskiej (XIII-XIV w.) można stwierdzić, że monastycyzm w tym okresie nabrał cech narodo-woruskich. Mnisi pochodzili przeważnie z rodzin książęcych, bojarskich lub kupieckich. Powstały wówczas liczne pustelnie w lasach na Północy: pustelnicy mieszkali często w szałasach i dziuplach. Żywili się suchym chlebem, który w specjalnie podwieszonych koszach zostawiali przejezdni. Post wysuszał ich ciała, co unaoczniają ikony. W ówczesnych klasztorach na pierwszy plan nie wysuwano reguły, lecz osobisty przykład i duchowe mistyczne doświadczenie świętego mnicha. Były one dla ruskiego człowieka drogowskazami życia. Kiedy przykład mniszego życia bladł w ciągu wieków, bladło też chrześcijaństwo ruskie. Życie świętych, opisywane w żywotach, stanowiło ważny element kształtowania chrześcijańskiego wzorca antropologicznego na Rusi. Zwłaszcza w pierwszych pięciu wiekach chrześcijaństwa odgrywało ono szczególną rolę. We wczesnej hagiografii ruskiej przeważają święci pokorni. Ten specyficznie ruski rodzaj pokornego męczeństwa reprezentują dobrowolnie poddający się śmierci z rąk brata książęta Boris i Gleb (ros. strastotierpcy). Rozbieżność, jaką można zaobserwować między hagiografią bizantyńską i ruską tłumaczy się różnicą w doświadczeniu kulturowo-cywilizacyjnym Grecji i Rusi. W działaniach świętych greckich widoczna jest przewaga elementu sztuki. Greccy święci to wybitni teologowie, święci ruscy natomiast reprezentowali czysto emocjonalne postawy wobec zła, objawiające się w skrajnej i nieubłaganej surowości lub pokorze. Cześć oddawana Borisowi i Glebowi jest dowodem także tego, że Kościół ruski dostrzegał świętość nie tylko w akcie dawania świadectwa prawdzie wiary, ale także w naśladującym Chrystusa akcie dobrowolnego oddania życia. Ich czyn wyprzedził i zastąpił teologiczną spekulację na temat istoty chrześcijańskiej miłości, wolności i zła. Boris i Gleb swoim męczeństwem unaocznili, czym jest zło. Ich cierpienie było wezwaniem do przeobrażenia, a postawa wobec planowanej zbrodni Światopełka stanowiła powtórzenie postawy Chrystusa wobec Judasza. Na teologii męczeństwa Borisa i Gleba oparł ideał swych rządów Jarosław Mądry, a książę Władimir Monomach nawiązał do niej w swoim testamencie. 146 HANNA KOWALSKA Cześć, jaką w Bizancjum otaczano pierwszego chrześcijańskiego cesarza - Konstantyna, dała początek apostolskiemu typowi hagiologii cesarskiej i książęcej. (Cesarz Konstantyn nazywał siebie trzynastym apostołem). Tradycja ruska znała dwa typy świętych władców: kontynuatorów tradycji apostolskiej i obrońców państwa chrześcijańskiego. Św. Olga, babka księcia Władimira, chrzciciela Rusi, pierwsza ruska władczyni - chrześcijanka i sam Władimir czczeni są jako równi apostołom. Kult Aleksandra Newskiego związany jest z obroną Rusi prawosławnej w XIII w. przed zakonem krzyżackim, reprezentującym wówczas papieża. Szczególną czcią, jako patron Rusi Moskiewskiej, otoczony był św. Siergiej z Ra-doneża, założyciel klasztoru Świętej Trójcy pod Moskwą. Skuteczne okazały się jego prośby o zwycięstwo księcia Dmitrija Iwanowicza Dońskiego nad wojskami tatarskimi w 1380 r. Jego wstawiennictwu zawdzięczał Wasilij III narodziny następcy tronu -Iwana IV. Św. Siergiej czczony jest na Rusi jako teolog (ros. bogosłow) w bizantyńskim znaczeniu tego słowa, czyli jako nauczający o Trójcy Świętej. Największym owocem jego nauki była namalowana przez ucznia świętego, Andrieja Rublowa, słynna ikona Świętej Trójcy. Siergiej wzbogacił w istotny sposób prawosławną duchowość rozumieniem wspólnoty chrześcijańskiej, opierając się na jedności Trójcy Świętej. Był pierwszym na Rusi ascetą, który szerzył ideał chrześcijaństwa kontemplacyjnego, oraz orędownikiem ziemi ruskiej, który widział ratunek dla Rusi w kontemplowaniu Trójcy Świętej. Doświadczeni asceci, jako ojcowie duchowni, sprawowali pieczę nad wiernymi. Dzięki nim wytworzyła się bogata tradycja spowiedniczo-pokutna na Rusi. Prawo kanoniczne zezwalało na swobodny wybór spowiednika, lecz praktyka życia klasztornego wpłynęła na zachowanie wierności spowiednikowi także przez ludzi świeckich. Sprzyjało to kształtowaniu wzorców duchowości i życia monastycznego wśród mieszkańców Rusi. Szczególnie istotnym rysem było odejście od zasady pokuty indywidualnej, a tym samym nawiązanie w praktyce pokutniczej do postawy Chrystusowej - pomocy innemu w niesieniu brzemienia pokuty i uczestniczenie w jego duchowym doskonaleniu: udziałowi żony w pokucie męża, solidarności pokutnej z najstarszymi członkami rodziny. Istotny był także fakt, że prawo kanoniczne nie narzucało spowiednikowi dokładnych norm postępowania wobec grzesznika, grzech przez to tracił kodyfikacyjny charakter i stawał się indywidualnym ciężarem każdego. Wpływ monastycy-zmu na sposób pojmowania problemów etycznych pozostawił głęboki ślad w kulturze ruskiej i rosyjskiej. Spowiedź wraz z pokutą nie była pojmowana jako jednorazowy indywidualny akt sakramentalny, lecz jako obrzęd, działanie prowadzące do zbawienia. Bardzo ważną rolę odgrywał tu Wielki Post, kiedy w szczególny sposób upowszechniano normy życia monastycznego, a każdy chrześcijanin, stosownie do swoich potrzeb, przechodził przez tygodniowy okres zwany gowienije. Praktyka ascetyczna umożliwiała poznanie natury grzechu z rozróżnieniem poszczególnych jego postaci: czynu, skłonności i myśli. Ojciec duchowny (ros. duchowny} otiec, gr. pneumatikos pater), podobnie jak to czynił ihumen (przeor) klasztoru w stosunku do mnichów, opierał swoje rady na osobistym doświadczeniu walki ze złem. Ojcowie duchowni brali odpowiedzialność za grzechy dzieci duchownych. Symbolizował to gest kończący spowiedź, kiedy spowiednik podnosił z klęczek pokutnika, kładąc jego prawą rękę na swojej szyi i wypowiadał słowa: „Pozostaw na barkach moich grzechy swoje, dziecię, i niech nie pamięta ci ich Chrystus Pan, kiedy przybędzie w chwale na Sąd Ostateczny". Kultura bizantyńsko-prawosławna 147 Nikt nie miał tak bliskiego i bezpośredniego kontaktu z życiem rodzinnym na Rusi, jak ojcowie duchowni. Oni też wpływali nie tylko na duchowy wymiar, ale także na kulturę życia codziennego. Wszystko to znalazło swój wyraz w kodeksie moralnym z XVI w., zatytułowanym Domostroj oraz w żywym do dzisiaj autorytecie starców. Najbardziej cenionymi ojcami duchownymi na Rusi, prócz Fieodosija Pieczerskie-go, jednego z założycieli Ławry Pieczerskiej, byli: Awraamij Smoleński, Kiriłł Bieło-zierski, Pafnutij Borowski, Josif Wołokołamski, Daniił Pieriejasławski. SZTUKA I LITERATURA Sztuka w tradycji bizantyńskiej ma swoje źródło w liturgii. Będąc centralnym miejscem spotkania człowieka z Bogiem, stała się ona także miarą sztuki. Architektura kościelna, ikonografia, śpiew i literatura liturgiczna wyznaczyły kierunek rozwoju wszelkiej twórczości. Nie bez znaczenia jest fakt, że pobożność wschodnia oparta na liturgii, ukształtowana została w klasztorach. Sztuka w kulturze bizantyńskiej, inaczej niż w starożytności, nie była postrzegana jako odrębna dziedzina. Pojęcie sztuki nie było przedmiotem filozoficznych rozważań. Jednak to właśnie z tradycji greckiej zaczerpnięto przekonanie, że utwory pisane, malarstwo, architektura mają znaczenie pośredniczące między człowiekiem i Bogiem. Wymienione dziedziny sztuki odnosiły człowieka do porządku Bożego i były jednym ze środków ukazujących cel ostateczny istnienia. Wszelkie czynności, mające na celu poprawianie stworzenia, były krytykowane. Piękno miało znaczenie ontologiczne - byt jest piękny. To piękno człowiek może tylko kontemplować. Podkreślano, że sztuka nie powinna rywalizować z przyrodą. Stworzenie świata pojmowano jako akt estetyczny. Bóg ukazywany był jako artysta świata. Poprzez wcielenie Jego obecność uświęciła ludzką egzystencję. To jest fundament, na którym sztuka chrześcijańska buduje patos swego wyrazu: wywyższa to, co duchowe i uduchowią to, co przyziemne. To było podstawą odrzucenia antycznego idealizmu, wywyższenia idei, ducha, rozumu i oddzielenia ich od materii i ciała. Postawa ta sprzyjała stosowaniu w sztuce antynomii, przeciwstawienia, kontrastu. Mądrości ludzkiej sztuka bizantyńska przeciwstawiła głupstwo Krzyża, podkreślała siłę Bożej słabości (Krzyż), wielkość Bożej małości - Dzieciątko, jedność Bożej wielości -Trójca Święta. Te antynomie mówiły o realiach Bożego bytu. Porzucono wówczas intelektualne metody postrzegania świata, człowieka, przyrody, Kosmosu i historii. Podstawowa różnica między estetyką antyczną i estetyką chrześcijańską miała ścisły związek z różnicą między antropologią antyczną i chrześcijańską. Chrześcijanin stał się człowiekiem, którego droga życiowa zyskała określony cel, był osobą obdarzoną niespotykanym dotychczas zakresem wolności i odpowiedzialności, które miały fundamentalny wpływ na istnienie człowieka (sojusz z Bogiem lub Szatanem). Drogi rozwoju sztuki chrześcijańskiej we wschodnim i zachodnim chrześcijaństwie kształtowały się odmiennie. Na Zachodzie zmienność form odzwierciedlała indywidualną drogę człowieka do Boga. Na Wschodzie stałość architektury i sztuki sakralnej odpowiadała kontemplacyjnemu skupieniu. Począwszy od wnętrza kopuły, gdzie przedstawiano wniebowstąpienie, chrzest (gr. epifania) lub Pantokratora - Boga stwa- 148 HANNA KOWALSKA rzającego i zbawiającego, poprzez tambur pod kopułą, na którym malowano proroków, po żagielki pod tamburem, przedstawiające ewangelistów - porządek malowideł w całym kościele był hierarchiczny, ukazywał związek rzeczywistości ziemskiej i niebiańskiej. Świątynia jest ukierunkowana ku wschodowi, co oznacza eschatologiczny wymiar wyznania wiary, modlitwę Kościoła, będącą oczekiwaniem na przyjście Chrystusa. Wyjście umieszczone na zachodzie oznacza ciemność. Ikonostas (ściana wypełniona ikonami, oddzielająca ołtarz od nawy głównej) pojawił się w świątyni w obecnym kształcie wraz ze zwycięstwem nad ikonoklazmem. Był i jest do dziś stałym elementem wnętrza cerkwi ruskich. Przedstawia historię opatrznościowej i zbawczej ingerencji Boga w historię. Obecny kształt ikonostasu w rosyjskiej cerkwi ukształtował się w XV w. W jego dolnej centralnej części widnieją królewskie wrota (brama niebieska), prowadzące do ołtarza znajdującego się za ikonostasem. Widnieją na nich ikony czterech ewangelistów a nad nimi scena zwiastowania. Po prawej stronie wrót widnieje ikona Chrystusa, po lewej ikona Theotokos (Matki Boga). Nad wrotami znajduje się ikona eucharystii (komunii Apostołów). W pierwszym rzędzie ikon przedstawione są osoby apostołów, w drugim rzędzie dwanaście świąt roku liturgicznego, w trzecim - ikony proroków, a w czwartym - patriarchów. Ikonostas zwieńcza ikona Deesis - Orędownictwo. Przedstawia ona Sąd Ostateczny. Centralną postacią tej ikony jest Chrystus z Ewangelią w rękach, Chrystus interpretator swoich słów, uosobienie Tradycji Kościoła. Świadkami Tradycji są wprowadzani przez aniołów apostołowie i święci. Druga ręka Chrystusa, błogosławiąca, oznacza miłosierdzie Chrystusa. Najwyższy Sędzia łączy sprawiedliwość z miłosierdziem. Matka i Jan Chrzciciel, stojący po obu stronach Chrystusa, łączą macierzyńską opiekę nad światem z dążeniem do najwyższej i jedynej Prawdy. (W języku greckim św. Jan Chrzciciel nosi przydomek prodromos - ten, który kroczy przed). W kulturze bizantyńskiej od czasów Konstantyna I (IV w.) ikona zaczęła służyć do głoszenia prawdy wiary i zwalczania herezji. Jej geneza sięga początków chrześcijaństwa, gdy Chrystus przekazał odbicie swego oblicza królowi Edessy - Abgarowi (mandylion, gr. Acheiropoietos, ros. Spass Nierukotwornyj). W VII w. Ikona ta była labarum, herbem Cesarstwa, a zarazem tarczą ochronną. Z początków chrześcijaństwa pochodzi też wizerunek Matki Bożej, namalowany, jak głosi podanie, przez ewangelistę - św. Łukasza. Sztuka bizantyńska powołała do życia wiele nowych tematów ikonograficznych: Starego i Nowego Testamentu, historii Kościoła i Cesarstwa, hagiogra-ficznych, moralnych i dogmatycznych. W IV w. Bazyli Wielki pisał, że cześć oddawana ikonie przechodzi na osobę świętego. Ikona odzwierciedlała theosis (gr.) - przebós-twienie, nowego człowieka, oczyszczoną za życia naturę. Sobór pod kopułą (680 г., zakończenie Soboru Powszechnego V-VI) wskazał na kompetencje i możliwości w sztuce i ustalił liturgiczną funkcję ikony. Sformułował definicję realizmu, który jest w stanie przekazać naukę dogmatu i przedstawić rzeczywistość duchową. W związku z tym nastąpiła zmiana w rozumieniu symbolu: przedstawienie powinno objawiać rzeczywistość duchową, przekazując wiernie wizerunek osoby lub wydarzenia, zgodnie z prawdą historyczną. Na Soborze ustanowiono także 102 kanony życia kościelnego, spośród których trzy dotyczyły świętej sztuki. Zgodnie z Kanonem 82 Stary Testament, zapowiadając przyszłe dobra, operował symbolami, Chrystus zaś stał się ich spełnieniem. Dlatego Sobór nałożył na Kościół obowiązek przedstawiania Chrystusa w ludzkiej postaci, osoby żyjącej w określonej epoce historycznej, a nie np. baranka. Kanon 100 był wyrazem dezaprobaty dla obrazów, które Kultura bizantyńsko-prawosławna 149 zajmują inteligencję i wzbudzają lubieżne myśli. Warto także wiedzieć, że Sobór V-VI sankcjonował obrządek wschodni i odrzucał zachodni. Ucierpiały na tym ikony, gdyż papież Sergiusz II odmówił podpisania uchwał soborowych, a tym samym ustalenia dotyczące ikony nie zostały przyjęte przez Kościół na Zachodzie. Wieki VIII i IX były okresem ikonoklazmu - walki z ikonami. Najbardziej ucierpieli wówczas mnisi - malarze i obrońcy ikon - których nazywano bałwochwalcami i wobec których stosowano represje. Emigrowali w związku z tym masowo na Cypr, do Syrii, Palestyny i Italii, a także szukali schronienia w klasztorach zakładanych wzdłuż górnego Dniepru. Prześladowania ustały dopiero za regencji cesarzowej Teodory (842-856) ikonodulki (czcicielki ikon). Ona to zwołała synod, który przywrócił kult ikony. Dla upamiętnienia tego wydarzenia prawosławie obchodzi święto ortodoksji w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu. Ikona przyszła na Ruś wraz z liturgią. Malarstwo ikonowe i ścienne rozwinęło się tam bardzo szybko i osiągnęło niezwykle wysoki poziom. Szczególną wartość artystyczną i teologiczną mają ikony Andrieja Rublowa, Dionisija i uczniów jego szkoły (XV w.). LITERATURA Bogata literatura bizantyńska, której kanon w słowiańskim tłumaczeniu przyswoiła Ruś, czerpała z dwóch źródeł estetyki. Greckiej estetyce literackiej zawdzięcza opracowanie struktury gatunkowej, stworzenie teoretycznych podstaw, zaś starotestamen-towej tradycji żydowskiej - bohatera zanurzonego w historię. Różnica polegała przede wszystkim na tym, że w Grecji literatura z czasem stała się autonomiczna w stosunku do kultu religijnego, z którego przecież wyrastała. Bohater grecki ewoluował w kierunku ponadczasowego indywiduum - modelu. Stary Testament natomiast zapełniają postacie, które są ludźmi z krwi i kości, wchodzą z sobą w nieoczekiwane związki, a ich działania i reakcje są nieprzewidywalne, dlatego w piśmiennictwie hebrajskim mamy do czynienia z osobowością. Także pojęcie autorstwa w rozumieniu greckim jest nieprzystawalne do kultury wyrastającej ze Starego Testamentu, jaką niewątpliwie jest kultura chrześcijańska. Piśmiennictwo hebrajskie, a później chrześcijańskie, późnoantyczne i średniowieczne, w tym także bizantyńskie i ruskie, operuje grupami tekstów, zbiorami, które wiąże jakiś autorytet, bez przypisywania komukolwiek bezwzględnego autorstwa. Różnica dotyczyła także rozumienia funkcji słowa. Słowo w literaturze greckiej było zjawiskiem estycznym - Grecy wyjęli słowo z historycznego kontekstu. W Starym Testamencie natomiast słowo pełni rolę świadectwa. Literatura w późnym antyku i średniowieczu ściśle dążyła do poznania realnie istniejącej rzeczywistości. Wiązała człowieka z Bogiem i istniejącym światem. Przykładem tego jest bogata bizantyńska historiografia, która stanowiła chrześcijańską interpretację wiedzy o dziejach świata, począwszy od jego stworzenia. Świadczy ona o tym, że średniowieczu obce było poczucie przejściowości w sensie epoki. Nawet swoich czasów nie traktowała jako nowej epoki w stosunku do pogaństwa, lecz jako kontynuację dziejów, zgodną z planem Bożym. Średniowiecze żyło przekonaniem o jedności 150 HANNA KOWALSKA ludzkich dziejów. Stary Testament, Ewangelie, Dzieje Apostolskie - to podstawa wiedzy o sensie historii i jej biegu. Warto podkreślić, iż historiografia, a także hagiografia, hymnografia liturgiczna i homiletyka były filarami literatury bizantyńskiej. One też bardzo szybko rozwinęły się w rodzimych literaturach narodów, pozostających w związku z kulturą bizantyńską. Pierwsza kronika ruska Powieść lat minionych podjęła wątek historii świata w momencie pojawienia się Słowian. Latopisarstwo ruskie rozwijało się dynamicznie i mimo związku z historiografią bizantyńską przybrało oryginalną formę. Sztuka w średniowieczu w ciągu piętnastu wieków nie ulegała większym przeobrażeniom. Zmiany zarysowały się wyraźniej dopiero w XIII w. w okresie podboju Cesarstwa Wschodniego przez krzyżowców z Zachodu oraz w XIV i XV w. - czasach Pale-ologów, w okresie zwanym „odrodzeniem Paleologów", mającym wpływ na odrodzenie zachodnioeuropejskie. Teologia i duchowość wschodniochrześcijańska nie zostały wówczas przybliżone zachodniej Europie. Zachód został ożywiony przez Bizancjum dzięki antykowi helleńskiemu w czystej postaci, filozofii Platona i Plotyna. W ten sposób Bizancjum, przed swoim upadkiem w XV w., łączyło się z zachodnią kulturą nie więzami chrześcijaństwa, lecz neopogaństwa. Wówczas to Grzegorz Palamas, biskup Tessaloniki, przypomniał istotną cechę estetyki chrześcijańskiej, polegającej na podkreśleniu, że sam fakt istnienia odbija Bożą doskonałość. A więc byt, istnienie, jest czymś najdonioślejszym w otaczającej rzeczywistości i na nim należy skupić swoją uwagę. Sposób istnienia jest natomiast kwestią drugorzędną. Taka estetyka zachęca do „kontemplacyjnego oglądu rzeczy zapełniających świat". Grzegorz Palamas związany był z hezychazmem, który wpłynął na rozwój antropologii wschodniochrześcijańskiej. Hezychazm to forma ascetycznego i mistycznego doświadczenia duchowego. Dopomógł on obronić chrześcijański wizerunek człowieka w sporze z renesansową filozofią religijną. Mistyka Grzegorza Palamasa była teologiczną odpowiedzią na umacniający się w okresie renesansu Paleologów neopogański antropocentryzm i platoński dualizm (duszy i ciała). Podobnie jak renesans, hezychazm dostrzegał wartość człowieka w obecnym w nim pierwiastku twórczym i samoświadomości, dzięki której człowiek może ten pierwiastek w sobie odnaleźć i nim się posłużyć. Podstawowa różnica między hezychazmem i renesansem polegała na odmiennym rozumieniu celu ludzkiej twórczości. Hezychazm upatrywał go w odsłonięciu obrazu Boga w człowieku, podczas gdy renesans podkreślał wartość autokreacji człowieka podczas tworzenia dzieł sztuki. W hezychazmie za przejaw najwyższej twórczości, której rezultat stanowiła przemiana człowieka, uważano ascetykę. Twórczy pierwiastek w człowieku, zgodnie z teologią hezychazmu, stanowi przejaw podobieństwa Bożego, które pozwala człowiekowi uwolnić się od determinizmu przyrody i wszelkiego fatalizmu. Z drugiej strony, wolność człowieka jest ograniczona, co przejawia się najdobitniej w fakcie, że nikt nie decyduje o swoim powołaniu do istnienia. Konsekwencją tego jest ograniczenie wolności twórczej człowieka. Podstawową ludzką czynność twórczą stanowi odkrywanie celu własnego istnienia. Człowiek nie dysponuje tu nieograniczoną wolnością, gdyż cel jego istnienia został wyznaczony przez Stwórcę. Dlatego Grzegorz Palamas pisze o posłuszeństwie twórczości, uzgodnieniu wolności twórczej z Bożą ekonomią. Według Palamasa każdy rodzaj ludzkiej twórczości - malowanie ikon, modlitwa, dobre czyny, jak również każda praca, której towarzyszyła myśl o Bogu - przybliża człowieka do przebóstwienia. Kultura bizantyńsko-prawosławna 151 Duży wpływ hezychazmu na życie duchowe i sztukę sakralną przypadał na IX-XIV w., a największym ośrodkiem jego rozwoju była Góra Athos. Stamtąd wywodzili się główni dogmatycy hezychazmu XIV w.: Grzegorz Synaita - twórca modlitwy Jezusowej, Mikołaj Kabasilas i św. Grzegorz Palamas. Na Rusi nurt ten rozwinął się w drugiej połowie XIV w. w postawie św. Siergieja z Radoneża i jego uczniów: Andrieja Rublowa - malarza ikon i fresków oraz Jepifanija Mądrego - hagiografa. ŚWIĘTE CESARSTWO Jednym z największych fenomenów kultury bizantyńskiej, jaki Ruś przejęła w spadku po Cesarstwie, był fakt, że źródłem doktryny istnienia państwa stał się dogmat wiary. Kościół tę doktrynę objaśniał i przechowywał. Najbardziej dojrzały kształt osiągnęła ona wraz z wykrystalizowaniem się dogmatu chrystologicznego i przybrała postać diarchii. Zgodnie z nią Kościół, zachowując swoją mistyczną sakramentalną niezależność, stanowi wraz z państwem niepodzielną całość, której elementy przywoływały wizerunek bogoczłowieczeństwa Chrystusa. Zanim doktryna osiągnęła sens diarchii, począwszy od czasów Justyniana (VI w.), jej podstawę stanowiła początkowo symfonia, odwołująca się przede wszystkim do patriarchalnej struktury w dogmacie o Trójcy Świętej. Przymierze cesarza Konstantyna z chrześcijanami na początku IV w. otwarło nowe perspektywy przed chrześcijańską filozofią i praktyką społeczną oraz chrześcijańskim państwem w porównaniu z dorobkiem w tej dziedzinie Cesarstwa Rzymskiego. Wyznanie Wiary - Credo stało się podstawową zasadą integracji społecznej, opartej na podstawach światopoglądowych. Dogmat o Trójcy Świętej wyznaczał racje współistnienia władzy: zwierzchnictwa cesarskiego i kościelnego. Prawo stało się narzędziem obrony rodziny i człowieka, bez względu na jego status społeczny. Dalej w tym kierunku szły nowelizacje prawa rzymskiego cesarzy Teodozjusza (IV w.) i Justyniana (VI w.). U źródeł tej postawy nie tkwiła chęć modernizacji imperium, lecz przemiana świadomości, w której zaistniały: człowiek, jako byt niezniszczalny, wcielony Bóg i Trójjedyny Bóg. Przyszły kształt państwa miały określić te wyznaczniki. Nie bez znaczenia było też założenie w IV w. nowej stolicy, Nowego Rzymu - Konstantynopola. Chrześcijaństwo jako podstawa ustroju Cesarstwa w pierwszym rzędzie zdjęło nimb świętości z osoby cesarza, państwa oraz przodków - fundamentów cywilizacji Rzymu okresu cesarskiego. Państwo i władca znaleźli się pod Bożą opieką. Podlegali także Bożemu osądowi. Cesarz otrzymywał sankcje władcy od Kościoła. 137 nowela Justyniana mówiła, że najwyższym prawem jest prawo kościelne, gdyż prowadzi do zbawienia. Nad wszystkim, co ziemskie, a więc nad państwem, władcą, Kościołem góruje Prawda, a nawet jeśli chwilowo dochodzi do głosu fałsz, to rozum nie zaprzecza istnieniu Prawdy. W Bizancjum i później na Rusi pojawiło się nowe powołanie do świętości. Była to świętość władcy, wynikająca ze współpracy z Wolą Bożą. Zauważmy, że cesarz był przedstawiany na ikonach w pozycji klęczącej przed Chrystusem, a armia bizantyńska nosiła tytuł „Miłującej Chrystusa". W świadomości potocznej granica między państwem i Kościołem była niedostrzegalna, mimo iż w sensie organizacyjnym Kościół był autonomiczny. 152 HANNA KOWALSKA Bułgaria i Serbia stanowiły pierwszą próbę odzwierciedlenia kultury i cywilizacji bizantyńskiej. To one stworzyły wzorzec kulturowy dla młodych państw chrześcijańskich, które poprzez chrzest wprowadzone zostały w obszar bizantyńskiej tradycji kultury państwa chrześcijańskiego. Od wieku już znajdowały się w obszarze wpływów Cesarstwa. Stworzyły cywilizacyjne pomosty i wypracowały językowe podstawy do przyjęcia treści chrześcijaństwa (liturgia grecka przetłumaczona została na macedońską odmianę języka bułgarskiego przez świętych Kiriłła i Metodego). Bliskość Chersonesu na Krymie spowodowała podniesienie kulturowo-cywilizacyjnego standardu Rusi Kijowskiej, który był w Х-ХІ w. znacznie wyższy niż w ówczesnym Krakowie. Nie bez znaczenia pozostawał fakt, że zachodnia Europa w tym okresie przeżyła świetność i upadek Świętego Cesarstwa Rzymskiego doby karolińskiej. Reforma, mająca na celu oddzielenie Kościoła od państwa, zapoczątkowana przez papieży Leona IX, Grzegorza VII i Urbana II, zaowocowała ideą wyższości władzy duchownej nad świecką. Papiestwo było wówczas prawdziwym kontynuatorem cywilizacji Cesarstwa na zachodzie Europy. Ono bowiem, a nie Cesarstwo, rozwinęło nauki prawne w celu ustanowienia racjonalnych podstaw do zarządzania Kościołem (dekrety Gracjana). Dążyło do stworzenia teokratycznego uniwersalnego ładu, który kontrastował z anarchią Europy feudalnej. Dopiero filozofia Św. Tomasza stworzyła intelektualne ramy współistnienia autorytetu władcy i papieża. Sytuacja ta odzwierciedla istotę różnicy między Zachodem i Wschodem w zawiłych problemach dotyczących Kościoła, prawa i władzy. W średniowiecznej Europie państwa bałkańskie i wschodnioeuropejska Słowiańszczyzna uznawały Konstantynopol za ośrodek chrześcijaństwa dla nowo ochrzczonych państw słowiańskich, w myśl zasady istnienia tylko jednego cesarstwa chrześcijańskiego. Pogląd ten umocnił się po 1054 г., kiedy nastąpił rozdział Kościoła wschodniego i zachodniego. Należy zaznaczyć, że nie zapobiegło to powstawaniu niezależnych patriarchatów w Bułgarii w X i XII w. oraz w Serbii w XIV w. Konstantynopol odnosił się jednak niechętnie do takiej samodzielności i przy nadarzającej się okazji likwidował te patriarchaty. Mieszkańcy Rusi zachowali większą lojalność w stosunku do Konstantynopola. Najwyższym autorytetem władzy na Rusi od czasu przyjęcia chrztu w 988 r. był nie tylko patriarcha, ale także cesarz wschodniorzymski. Dowodem na to jest Złota bulla cesarza Jana Kantakuzena, określająca zakres jurysdykcji metropolii ruskiej, która do 1461 r. pozostawała prowincją patriarchatu konstantynopolitańskiego. Wielki książę kijowski od momentu przyjęcia chrztu wszedł wraz ze swoim państwem w orbitę oddziaływania Cesarstwa. Jego zwierzchnikami zostali cesarz i patriarcha. Ruś po raz pierwszy zetknęła się z pojęciem władzy i prawa pochodzących od Boga. Biskupi pouczali o tym księcia Władimira. Opublikowany przez pierwszego ruskiego chrześcijańskiego władcę Ustaw cerkiewny głosi, że książę zrzeka się swojej nieograniczonej władzy na rzecz biskupów, by mogli sprawować pieczę nad chrześcijanami. Ustaw mówi także, że prawo chrześcijańskie posiada moc jedynie w tych grodach i wsiach, które przyjęły chrzest. Zapis ten świadczy o świadomości wielkiego księcia, iż prawo chrześcijańskie wykracza poza normę prawa pozytywnego i odzwierciedla zaangażowanie całego człowieka z duszą i ciałem po stronie moralności chrześcijańskiej w życie społeczne. Ten przykład doskonale ukazuje zjawisko ograniczenia autonomicznej władzy jako konsekwencję uznania zwierzchnictwa Kościoła. Prawo kanoniczne i religia prawosławna stanowiły genezę i fundament jedności Rusi. Prawo- Kultura bizantyńsko-prawosławna 153 sławie stało się osią patriotyzmu ruskiego, a potem rosyjskiego. Cesarsko-bizantyński wzorzec kulturowy sprawił, że w tradycji ruskiej nie naród czy państwo stały się wyznacznikami rosyjskości, lecz prawosławie. Przedstawiciele Kościoła na Rusi dążyli do ustanowienia w praktyce zasady ścisłej współpracy książąt z metropolitą i biskupami. Książęta w różnym stopniu przyswajali sobie bizantyński ideał władzy, czego dowodzi najlepiej okres rozbicia dzielnicowego i niewoli tatarskiej (XII-XIV w.). Duchowieństwo natomiast, o czym wspominają kroniki, starało się podtrzymać tradycję bizantyńską. Biskup Łuka Żydiata (XI w.) w homilii naucza szacunku do władzy książęcej, a Latopis kijowski, w rozdziale opisującym morderstwo dokonane na wielkim księciu Andrieju Bogolubskim (XII w.), przypomina chrystologiczny sens diarchii. Literatura staroruska dowodzi, że Kościół starał się przyswoić władcom Rusi bizantyński wzorzec diarchii. Metropolita kijowski Kiriłł (1249-1281) był autorem traktatu, w którym uzasadniał potrzebę praworządności władzy faktem, że dotyczy ona ludzi zbawionych przez Chrystusa. Niepraworządny władca niweczy czyn Chrustusowy przez zatwardzanie ludzkich serc. Książęta powinni być dla swoich poddanych uosobieniem prawdy tego świata. Ponadto byli oni zaangażowani także w wewnętrzną politykę Cesarstwa; jako przykład może posłużyć pomoc Jarosława Mądrego (XI w.) dla walczącego o tron cesarski Metochitesa. ISTOTA WPŁYWÓW MONGOLSKICH I POLSKO-LITEWSKICH Dwieście lat związku Rusi z imperium mongolskim (XIII i XIV w.) sprawiło, że doktryna diarchii zaczęła obumierać, w związku z czym zmieniła się pozycja, zarówno metropolity i Kościoła, jak i wielkiego księcia. Ten fakt był główną przyczyną kryzysu kultury ruskiej po odzyskaniu niezależności Rusi północno-wschodniej od Mongołów w XV w. Wówczas metropolia moskiewska, będąca częścią Kościoła Powszechnego, uznana została w wyniku upadku Konstantynopola za własność Państwa Moskiewskiego. Na skutek tego zaczął wyraźnie dominować układ polityczno--prawny, który zastąpił teologiczno-prawny układ dawnej diarchii w ramach Cesarstwa Bizantyńskiego. Analizując zmiany, jakie zaistniały w podstawowych dziedzinach ruskiej kultury i cywilizacji w okresie panowania Mongołów, dostrzegamy przede wszystkim odejście od ścisłej współpracy między metropolitą i wielkim księciem, a także rozwarstwienie się płaszczyzn chrześcijańskiej wizji wspólnoty społecznej i politycznej praktyki. Na Rusi zaznaczyła się wówczas sfera działania czysto politycznego, niezbędna w kontaktach z inną cywilizacją. Nawet jeśli w Ordzie pojawiał się władca usposobiony pro-chrześcijańsko, to tę jego cechę można było wyzyskać jedynie na poziomie cywilizacyjnym, tzn. preferencji politycznych i ekonomicznych. Wielki książę sprawował władzę z nadania chańskiego, otrzymując tzw. jarfyk. Mongołowie nie ingerowali w podstawy kultury ruskiej, narzucali natomiast pewne rozwiązania cywilizacyjne: podatki, wojsko, komunikacja drogo wo-pocztowa. Ich prawo Jassaku ingerowało w sprawy publiczne Rusi. 154 HANNA KOWALSKA Największe zasługi w podtrzymywaniu ciągłości rodzimej kultury chrześcijańskiej w tym okresie miał na Rusi Kościół. Powstanie Rusi Moskiewskiej w procesie jednoczenia ruskich księstw oraz wyzwalania się spod zależności mongolskiej zapoczątkował metropolita Fieognost (1328-1353). Był on wyrazicielem polityki cesarza Jana Kantakuzena - kontynuatora idei cesarstwa, budowanego w ścisłym religijnym związku z prawosławną Słowiańszczyzną. Jego następcy, zarówno Grecy, jak i Rusini, działali na rzecz jednoczenia Rusi wokół Kościoła i Moskwy. W 1461 r. Sobór biskupów ruskich po raz pierwszy erygował samodzielnie metropolitę, który otrzymał miano metropolity moskiewskiego i całej Rusi. W dokumencie, który powstał w związku z tym wydarzeniem, czytamy o upadku Konstantynopola (1453) i nadaniu Moskwie pierwszorzędnej roli w świecie chrześcijańskim. Światowe chrześcijańskie cesarstwo przestało istnieć, co wpłynęło na ustanowienie nowego porządku, w którym pojęcie diarchii nie miało już znaczenia. Od tego momentu na pierwszy plan w definiowaniu fundamentu władzy na Rusi Moskiewskiej wysuwano ciągłość dynastyczną i niezależność zawartą w słowie samodierżec. Formowaniu państwowości moskiewskiej na gruncie kilku, częściowo tylko ze sobą powiązanych dzielnic towarzyszyła potrzeba sanacji podstawowych państwowotwór-czych elementów kultury, takich jak autorytet władzy, oraz wszelkich instytucji i poczynań z nim zrodzonych. Bieg historii i zaistniałe w nim zmiany zmuszały jednocześnie do uwzględnienia tych czynników, jakie w obrębie systemu prawa, struktury władzy i administracji państwowej, wojska, finansów, stosunków państwa i Kościoła uległy przeobrażeniom na terenie oddzielnych księstw ruskich w okresie zależności od mongolskich ord, Litwy i Polski. Wówczas pojawiły się na Rusi nurty myślenia racjonalizujące religię, byt państwowy i władzę. Należy wziąć także pod uwagę fakt, że aspiracje państwowotwórcze Moskwy, Nowogrodu i Pskowa przeniosły akcent kulturotwórczy ku polityce, która jest dziedziną racjonalną. Ideał bizantyńskiej teokracji, założony u początków formowania się państwa kijowskiego pod wpływem mongolskiej i litewskiej hegemonii zaczął ustępować miejsca, najpierw działaniom podbudowanym myśleniem politycznym, a później teoriom politycznym, przekształcanym stopniowo w ideologie. Upadkowi Konstantynopola towarzyszyły jeszcze interpretacje zgodne z późnośredniowiecznym eschatologizmem. Świadczą o tym Listy mnicha Fiłofieja, w których wydarzenie to traktowane było jako brzemię misji dziejowej nałożone przez Boga na Ruś, upadek Cesarstwa zaś jako ustanie opatrznościowych działań Boga w związku z naruszeniem dogmatu przez podpisanie unii we Florencji (1439). W późniejszej historiografii Listom Fiłofieja nadano ideologiczne, hiliastyczne oblicze znane pod nazwą: teoria Moskwy III Rzymu. Natomiast dla Rusi drugiej połowy XVI w. dewiza Moskwy III Rzymu oznaczała przede wszystkim budowanie niezależnego bytu państwowego, nie zaś dosłownie rozumiane dziedzictwo cesarskie. Metropolita Makary koronował w 1547 r. Iwana IV nie na cesarza bizantyńskiego, jak to miało miejsce wcześniej w przypadku carów Serbii czy Bułgarii, ale na cara Rusi. XV i XVI w. na Rusi był okresem, kiedy uświadomiono sobie parcelacje Rusi między ośrodki o różnych podstawach cywilizacyjno-kulturowych. Jej prawo publiczne traciło jakiekolwiek znaczenie poza doktryną diarchii i nie przystawało do nowych okoliczności historycznych. Państwa sąsiednie natomiast rozwijały się zgodnie z zachodnioeuropejską kulturą polityczną opartą na rozdzieleniu Kościoła od państwa. Kultura bizantyńsko-prawosławna 155 Przykład pogranicza polsko-litewsko-ruskiego unaocznia skomplikowaną sytuację, wynikłą z podziału diecezji ruskich pomiędzy trzy państwa. Pod duchową i sądową opieką metropolity kijowskiego, który przebywał w Moskwie, pozostawali poddani Królestwa Polskiego i Litwy, gdzie panował inny system prawny i kultura ukształtowana pod wpływem łacińskim. Gdy Jagiełło przeszedł na katolicyzm, stracona została nadzieja na państwowy status prawosławia na Litwie, gdzie mieszkały liczne ruskie rody książęce. Jednocześnie upolitycznienie kultury w całej Europie pod wpływem ruchów emancypacyjnych sprawiło, że między poszczególnymi państwami chrześcijańskimi zaczęły rysować się coraz głębsze różnice kulturowe. Ażeby je pokonać, zaczęto myśleć o unii kościelnej. Promotorem tej idei była królowa Jadwiga Andegaweńska, żona Jagiełły. ZMIANY W OKRESIE CENTRALIZACJI MOSKIEWSKIEJ Wraz z poczynaniami centralistycznymi do kultury ruskiej zaczęły przenikać także obce rozwiązania cywilizacyjne. Były one odzwierciedleniem trudności spowodowanych transformacją struktury wewnętrznej państwa, jego rozrostem terytorialnym, niskim zaludnieniem i słabymi możliwościami zagospodarowania całego terytorium. Zmiany nie dotyczyły jeszcze wówczas statusu społecznego chłopów, zakresu ich wolności osobistej (upańszczyźnienie). Prawo nadal broniło własności prywatnej i niezawisłości sądowniczej Kościoła, jego praw do ulg podatkowych, a także wolności osobistej człowieka, starając się znaleźć rozwiązania kompromisowe. Taki model cywilizacyjny nie był jednak do utrzymania na dłuższą metę. Na skutek poczynań centraliza-cyjnych ustrój Rusi w XVI w. ulegał przekształceniu z patrymonialnego w biurokratyczny, gdzie dużą rolę odgrywał podział kompetencji, a w życiu społecznym wzrastał udział prawa. W XVI w. wykrystalizował się także charakterystyczny dla Rusi i Rosji stosunek do tradycji kultury. Ilustruje to dokument soboru biskupów, zatytułowany Stogław. Ujawnia on, że zmiany, jakie nastąpiły w dziejach, wpłynęły na zachwianie wcześniejszego poczucia ciągłości tradycji. Niestabilność polityczna stała się główną miarą zachowania tradycji. Stogław pokazuje, iż podstawowe prawa przestały być oczywiste. Utożsamianie obyczaju (np. noszenia określonego nakrycia głowy) z szeroko rozumianym prawem i wiarą świadczy o poczuciu zagrożenia rodzimej tradycji. Zwraca uwagę jeszcze jedna kwestia, która miała wpływ na zmiany zachodzące na Rusi w XV i XVI w. Dotyczy ona faktu, że Moskwa reprezentowała kulturę o rodowodzie bizantyńskim, ale centrum kultury chrześcijańskiej przesunęło się na Zachód. Najlepsi teologowie bizantyńscy mieszkali w Rzymie. Tam też zaczęto przewozić księgozbiory. Zniknęło zaplecze kultury i podupadł autorytet Patriarchatu w Konstantynopolu. Nieortodoksyjny - z punktu widzenia Moskwy - Kościół łaciński, podzielony i posługujący się w swojej teologii filozofią, stanowił dla wschodniego chrześcijaństwa wyzwanie i w pewnym sensie wzorzec. Ograniczanie władzy sądowniczej i stanu posiadania Kościoła ogarnęło wtedy całą Europę. Problemy państwa i Kościoła zaczęto rozpatrywać w kontekście etyki społecznej, politycznej i ekonomicznej. W konsekwencji władcy przystąpili do upaństwowienia Kościoła (Anglia, od XVII w. Rosja), 156 HANNA KOWALSKA Kościół zaś próbował bronić się, stosując metody wyznaczone przez nowoczesne państwo: prawne uzasadnienie własności i instytucjonalną separację. Drugim dokumentem, ilustrującym zmiany w kulturze ruskiej, zachodzące pod wpływem Zachodu, jest podręcznik etyki rodzinnej - Domostroj. Choć daje się on objaśnić w kategoriach tradycji prawosławnej duchowości ascetycznej, to reprezentuje jednocześnie dążenia zapożyczonego humanizmu renesansowego. Przejawia się to w takim ukazaniu porządku życia domowego, który odpowiadał zmieniającym się standardom cywilizacyjnym w Państwie Moskiewskim. Pracowitość, zapobiegliwość, gospodarność, operatywność handlowa, rozwijanie zdolności rzemieślniczych, uczenie młodzieży - to cechy krzewione przez Domostroj. Kultura Rusi Moskiewskiej stanowi ważne ogniwo w dziejach kultury Starej Rusi. Był to okres, w którym Ruś zetknęła się z europejską nowoczesnością. Wtedy to skrystalizowały się poglądy na istotę kultury i wyłoniły skrajnie jednoznaczne stanowiska wobec mnogości postaw, jakie reprezentował renesansowy świat. W XVI w. najja-skrawiej przejawiły się cechy ruskiej średniowiecznej cywilizacji i najwyraźniej brzmiały głosy o moskiewskiej sukcesji obowiązków Konstantynopola. Znaczenia nabrała świadomość tożsamości kulturowej. Zaczęto rozróżniać tradycję rodzimą, zbudowaną na podstawie tradycji chrześcijańsko-bizantyńskiej, oraz tradycję obcą. Na styku obu tradycji zrodziło się wiele poglądów eklektycznych, które dołączą do licznych, podobnych im, renesansowych tworów ludzkiej myśli. Kulturowej integracji wewnątrz Państwa Moskiewskiego i cywilizacyjnej z innymi państwami europejskimi towarzyszyło powstawanie nowych funkcji społecznych. Dużą rolę w tego rodzaju przemianach odgrywają zawsze prawodawcy, także kościelni, ale też wykształceni na nowych wzorcach humanizmu pisarze polityczni, których, w odróżnieniu od tych pierwszych, nie krępowały ograniczenia. Ich przedstawicielami na Rusi byli Iwan Pierieswietow, Andriej Kurbski, Fiodor Kuricyn. To oni, odwołując się często do odległych wzorców kulturowych i kierując się wyobraźnią, kreowali na kartach swoich utworów rzeczywistość współczesnym obcą, dziwną i niezgodną z ich trwałą świadomością. Źródłem tej niezgodności było przede wszystkim rozgraniczenie historii kościelnej i historii politycznej, a więc oddzielenie wiary od historii. I choć przeciwni tym tendencjom przedstawiciele ówczesnej kultury ruskiej odwoływali się do bizantyńskich źródeł wiedzy, to źródła te pochodziły także z okresu bizantyńskiego renesansu, który opierał się na pierwiastkach antycznych. W podsumowaniu należy zauważyć, że rozumienie kultury w kręgu wpływów bizantyńskich ewoluowało od początkowego rozumienia jej jako medium obecnego w historii i ułatwiającego chrześcijańskiej wspólnocie ludzkiej pozostanie w kontakcie z Bogiem, ku renesansowi, gdzie kultura zaczęła być pojmowana jako środek porozumienia między ludźmi w czasie i przestrzeni. Często też kulturę utożsamiano z uczono-ścią, gdyż obowiązująca wiedza uniwersytecka w Europie pozwalała porozumieć się ludziom różnych narodowości na gruncie uznawanego przez naukę obrazu świata. Kultura bizantyńsko-prawosławna 157 BIBLIOGRAFIA 1. S. Awierincew, Na skrzyżowaniu tradycji, przekł. D. Ulicka, Warszawa 1988, rozdz. Grecka „literatura" i bliskowschodnie „piśmiennictwo". 2. K. Chojnicka, Narodziny rosyjskiej doktryny państwowej, Kraków 2001. 3. H. Haussig, Historia kultury bizantyńskiej, Warszawa 1969. 4. I. Jazykowa, Świat ikony, Warszawa 1998. 5. O.M. Kanior OSB, Historia monastycyzmu chrześcijańskiego, t. 1, Starożytność (wiek Ш-УПГ), Kraków 1993. 6. H. Kowalska, Kultura staroruska ХІ-ХУІ. Tradycja i zmiana, Kraków 1998. 7. T. Łukaszczuk, Obraz święty - ikona w życiu, w wierze i w teologii Kościoła, Częstochowa 1993. 8. G. Mantzaridis, Przebóstwienie człowieka. Nauka świętego Grzegorza Palamasa w świetle tradycji prawosławnej, przekł. I. Czaczkowska, Lublin 1997. 9. H. Paszkiewicz, Powstanie narodu ruskiego, Kraków 1998. 10. (es. E. Przekop, Rzym - Konstantynopol Olsztyn 1987. * ZMIANY KU LTU ROWO-C YWI LIZAĆ YJ N E W XVII I XVIII WIEKU Począwszy od XVII w., następowała okcydentalizacja kultury ruskiej. Jej głównym promotorem była Rzeczpospolita. Działania w tej dziedzinie miały charakter dwu-płaszczyznowy: polityczny i konfesyjny. Polityka Rzeczypospolitej, ukierunkowana na zdobycie tronu moskiewskiego, wiąże się z pierwszym w dziejach Rusi złamaniem przysięgi złożonej następcy tronu i kilkunastoletnim okresem „Smuty" (zamętu). Dwaj wspierani przez polskich możnowładców samozwańcy realizowali wówczas polskie plany polityczne. Wojna polsko-rosyjska doprowadziła do kilkuletniego panowania Polski nad Moskwą. Oblężenie najważniejszego sanktuarium moskiewskiego - Ławry Troickiej, uwięzienie i zagłodzenie patriarchy Giermogiena oraz więzienie przez 8 lat w Polsce metropolity Filareta (ojca późniejszego cara Michaiła) były interpretowane jako próba katolicyzacji Moskwy. W piśmiennictwie tego okresu wyrażano opinię, że Opatrzność ukarała Moskwę za zdradę prawowitego następcy tronu, a ratunek przyszedł dzięki ortodoksyjnej postawie mnichów Ławry Troickiej oraz interwencji ruskich świętych. Głęboki kryzys państwa, a wraz z nim zagrożenie prawosławia, połączyły się od tego czasu w świadomości rosyjskiej z carobójstwem Dymitra Iwanowicza, brakiem wierności prawosławnemu monarsze i ekspansją katolicyzmu, kojarzonego przede wszystkim z Polską. Szczególnie carobójstwo interpretowane było jako wyzwanie rzucone Bożej Opatrzności. „Smuta", czego dowodzi samo określenie, oznaczała stan zaciemnienia ruskiej samoświadomości. Okres „Smuty" został poprzedzony konfesyjnym oddziaływaniem Polski. Wiąże się ono z faktem, że Ruś południowo-zachodnia, znajdująca się w granicach Litwy i Polski, w momencie podpisania unii lubelskiej (1569) znalazła się w całości pod panowaniem katolickiego monarchy. Był to okres wzmożonej aktywności Kościoła rzymskokatolickiego, skierowanej początkowo przeciwko protestantom na Litwie. Jezuici delegowani przez Rzym po soborze trydenckim, do zorganizowania szkolnictwa katolickiego, założyli na tych terenach sieć kolegiów. Zbiegło się to z intensywnym działaniem katolickiego biskupa Łucka - Bernarda Maciejowskiego (później prymasa Polski) na rzecz unii z prawosławiem ruskim. Zakończyło się ono w 1596 r. unią w Brześciu, do której przystąpiła większość biskupów prawosławnych zachodnich diecezji ruskich, pozostających dotąd w jurysdykcji kościelnej patriarchy konstantynopolitańskiego. Były to narodziny grekokatolicyzmu. Jego początkowe powodzenie spowodowane było dążeniem biskupów prawosławnych do zdobycia podobnych przywilejów politycznych (zasiadanie w Senacie), jakie mieli biskupi katoliccy. Ruska szlachta natomiast już od dawna przejmowała polską kulturę łacińską przechodziła na protestan- 160 HANNA KOWALS KA tyzm lub katolicyzm. Te oddolne tendencje nie wpłynęły jednak na uniknięcie konfliktu, który rozgorzał pomiędzy dwiema kulturami chrześcijańskimi: katolicką i prawosławną, i który nie słabnie do dziś. W Brześciu spotkały się dwie eklezjologie i dlatego w obrębie tych dwóch odmiennych nauk o Kościele problem unii brzeskiej jest interpretowany inaczej. W katolicyzmie i prawosławiu odmiennie postrzegana jest realizacja misji Kościoła w świecie. Roli czynnika świeckiego w prawosławiu nie uwzględnili katolicy i prowadzili rozmowy wyłącznie z episkopatem. Prawosławni zarzucali katolikom, że nie liczyli się ze zdaniem wiernych. Według katolików lud kościelny nie miał prawa głosu w sprawach dotyczących Kościoła. Ten pogląd wyraził wówczas król polski Zygmunt III, żądając od wiernych prawosławnych bezapelacyjnego podporządkowania się unijnym biskupom, stąd liczebny sprzeciw wobec unii ludu prawosławnego. Jego stanowisko znalazło wyraz w posłaniu księcia Konstantego Ostrogskiego, który w czerwcu 1595 г., gdy biskupi sprzyjali unii, wezwał do zachowania wiary i niepodporządkowania się unijnym biskupom. Zaistniały w związku z tym konflikt doprowadził do odbudowy prawosławnej hierarchii na tych terenach, aktywizacji prawosławnych bractw i powstania szkolnictwa na wzór łaciński. Pierwszą prawosławną szkołą nowego typu było Kolegium Słowiano--Greko-Łacińskie w Ostrogu, które zachowywało jeszcze resztki tradycji greckiej, dzięki greckim nauczycielom zaproszonym z Mołdawii. Wzór tej szkoły starały się później naśladować kolegia w Kijowie i Moskwie. Kolegium kijowskie, założone w 1620 r. przez Teofana, metropolitę jerozolimskiego, odnowił w 1631 r. Piotr Mohy-ła. Miało ono liczne filie: w Winnicy i za Dnieprem, w Nowogrodzie Siewierskim i Perejasławiu. Szkoły jezuickie oraz kształtowane na ich wzór szkolnictwo prawosławne kontynuowały zachodni, scholastyczny, uniwersytecki wzorzec na średnim lub półwyższym poziomie. Zasługa szkół polegała na jego upowszechnieniu. Ruś prawosławna nie znała świeckiego typu szkolnictwa. Tym łatwiej było jej zaakceptować kościelny model jezuickiego kształcenia, aczkolwiek z ducha był on całkowicie odmienny od tradycji kształcenia na Rusi zaczerpniętego z Bizancjum. Opierał się on w dużej mierze na greckiej paidei. Grecy wychodzili z założenia, że ukształtowany prawidłowo intelektualnie i moralnie człowiek podoła życiowym zadaniom. Chrześcijaństwo greckie za-asymilowało ten pogląd, wzbogacając go własną perspektywą antropologiczną i wiedzą o rzeczywistości. Do XVII w. nauka na Rusi odbywała się w klasztorach, nieliczni udawali się do Konstantynopola czy na Górę Athos. W drugiej połowie XVI w. w zachodnich prawosławnych diecezjach, podległych poprzez metropolitę kijowskiego patriarsze w Konstantynopolu, powstały liczne bractwa, których celem było m.in. kształcenie młodzieży w duchu prawosławia. Rozumowa i logiczna podstawa interpretacji wiary, która zaczęła obowiązywać w prawosławnych kolegiach pod wpływem szkolnictwa jezuickiego, była całkowicie obca tradycji prawosławnej. Profesura w tych szkołach, czy to grecka, czy rodzima, kształciła się w łacińskich szkołach i uniwersytetach oraz przejmowała scholastyczne metody. Dlatego też do literatury zachodnioprawosławnej przeniknęły elementy doktryny łacińskiej. Świadczy to, że autorzy ci stali się w jakiejś mierze, jako przedstawiciele prawosławnej metropolii kijowskiej, głosicielami poglądów łacińskich. Sam odnowiciel kolegium kijowskiego - Piotr Mohyła (1597-1647) studiował nauki filologiczne na Uniwersytecie Paryskim. Później podjął służbę w Polsce na dworze Zmiany kulturowo-cywilizacyjne w XVII i XVIII w. 161 hetmana Żółkiewskiego. W 1625 r. przyjął śluby zakonne w Ławrze Pieczerskiej. La-tynizował kulturę prawosławną, gdyż twierdził, że łacina jest językiem współczesnej teologii i polityki. Od jezuitów zapożyczył program nauczania, teatr, bractwa maryjne. W 1633 r. uzyskał przywilej od króla polskiego na założenie drukarni. Pierwszym rektorem kolegium kijowskiego był Silwiester Kosoj, absolwent Akademii Zamojskiej, późniejszy metropolita. Profesorowie, często odstępcy od unii, byli absolwentami szkół jezuickich, Akademii Zamojskiej, a nawet szkół protestanckich. Patriarchowie Konstantynopola szli wówczas na duże ustępstwa wobec Rzymu. Jednak patriarcha Lukaris, wcześniej przychylny Rzymowi, dostrzegł w ekspansji jezuitów, którzy otworzyli szkołę także w Konstantynopolu, oraz w unii brzeskiej poważne niebezpieczeństwo. Polskę wymienił w tym kontekście jako najpoważniejsze zagrożenie dla prawosławia. Unia brzeska i jej konsekwencje, polityczne aspiracje szlachty ruskiej w Rzeczypospolitej oraz szlacheckie aspiracje kozactwa były czynnikami, które wpłynęły na separatyzm ukraiński. Wiek XVII uważany jest w związku z tym za historyczny okres wyodrębnienia się narodu ukraińskiego i białoruskiego. Do tego czasu pojęcie „Ruś" miało charakter konfesyjny, nieetniczny, a nawet niepaństwowy. Ruś pojmowana była jako wspólnota chrześcijańska pozostająca pod zwierzchnictwem metropolii kijowskiej. Obejmowała ona różny element etniczny. W momencie, kiedy metropolia ruska podzieliła się w okresie powstawania Państwa Moskiewskiego, kultura w obu metropoliach zaczęła się różnicować. Z kulturowego punktu widzenia interesujące dla tego okresu jest znaczenie kozaczyzny. Na mapach XVII w. po raz pierwszy pojawiła się nazwa „Ukraina" w odniesieniu do terenów zaporoskiego kozactwa. Kozacy tworzyli różnoplemienną mieszaninę. Ich postawa polityczna i religijna stanowi przykład połączenia kwintesencji dwóch kultur: szlacheckiej wolności o charakterze anarchicznym i prawosławnej ortodoksji. W dziejach Rzeczypospolitej i Rusi omawianego okresu zlepek ten rodził niebezpieczne dla obu państw sytucje. Jednak o trwałości tej swoistej syntezy świadczy fakt, że wiążąc się trwale z prawosławną Rosją, Kozacy starali się zająć w Imperium Rosyjskim pozycję pozwalającą na zachowanie dużego marginesu niezależności. „Smuta" oraz wojny polsko-moskiewskie na początku XVII w. były w Moskwie momentem upadku nadziei, utraty wiary we własne siły. Zrodziła się doraźna potrzeba wzmocnienia państwa. Nie umiano znaleźć innej drogi, jak naśladowanie zachodnich wzorców. Potrzebie tej nie towarzyszył wówczas namysł nad duchowymi i umysłowymi właściwościami ludzi Zachodu, którzy stworzyli takie, a nie inne oblicze cywilizacji. Ruś nigdy nie była wolna od wpływów zachodnich. Jednakże przed XVII w., zwłaszcza w XVI w., kiedy wielcy książęta modernizowali państwo, Ruś Moskiewską ożywiały jeszcze soki rodzimej kultury. Przebudowywano Ruś własnymi siłami, tworząc nowy, ale własny porządek. W wyniku transformacji umacniano autorytet własnej tradycji, co rodziło wiarę we własne siły. Moskwa postrzegała siebie nawet jako twierdzę prawosławia na świecie. Klęski wojenne w XVII w. dowiodły, że cywilizacyjnie Zachód stoi wyżej i trzeba się od niego uczyć: centralizacji władzy, rozwijania miast, przemysłu, techniki, nowych metod finansowych. Źródła moskiewskie z XVII w. (Wriemiennik Iwana Timofiejewa) świadczą o wierze w to, że można przejąć zdobycze obcej cywilizacji, stawiając skuteczną zaporę przed przejęciem obcego modelu życia, wzorców etycznych, prądów umysłowych 162 HANNA KOWALSKA i estetycznych. Początkowo więc zaproszono specjalistów do spraw wojskowości, by zaczęli szkolenie regularnego wojska, które miało zastąpić oddziały konnej pomiestnej milicji. Po wojnie trzydziestoletniej sporo było chętnych szabel europejskich do służenia Moskwie. By zaradzić trudnościom ekonomicznym, wynajęto zagranicznych geologów, którzy zajęli się poszukiwaniem rudy. Zachodni fabrykanci otrzymywali koncesje na 20 lat, budowali huty i fabryki. Powstała wówczas sieć nowych manufaktur w okolicach Tuły, na północy w pobliżu kopalń i w Moskwie. Przez jakiś czas obcokrajowcy osiedlali się w Moskwie bez ograniczeń. Jednak po rozruchach protestantów patriarcha rozkazał rozebrać zbory znajdujące się w centrum miasta, a wkrótce (1652) za Jauzą pobudowano, zgodnie z niemieckim stylem architektonicznym, Nową Niemiecką Słobodę. Jednak w okresie panowania Aleksego Michajłowicza (1645-1676) najlepiej można było dostrzec, że okcydentalizacja kultury moskiewskiej przybrała polskie oblicze. Polska, jej kultura i język, jako najbardziej dostępna, bo słowiańska, zapanowała na carskim dworze. Wyższa kultura zachodnia docierała wówczas do Moskwy za pośrednictwem Polski, nie wspominając o licznych uroczystych poselstwach, balach, muzyce instrumentalnej, niemieckich trupach teatralnych i baletach. Car gromadził bibliotekę polskojęzyczną. Zaprosił dla swych dzieci nauczyciela - Simieona Potockiego - wykształconego w kolegiach jezuickich. Kierował on pobudowaną dla niego przy klasztorze spasskim szkołę. Inni duchowni także zakładali szkoły publiczne, nawet w małych miasteczkach (Borowsk). Kijowscy mnisi, a także pracownicy obcych placówek dyplomatycznych, przekładali łacińskie podręczniki i różnego rodzaju encyklopedie. Fiodor Rtiszczew, fundator klasztoru andriejewskiego, zaprosił z Kijowa 30 mnichów i płacił im za przekładanie łacińskich ksiąg oraz uczenie swoich dzieci. W 1684 r. w Moskwie powstała jezuicka szkoła i misja, działająca początkowo w środowisku niemieckim. Później uczyły się w niej dzieci Golicynów, Naryszkinów, Apraksinów i wielu innych rodzin moskiewskich. Wraz z uczonymi mnichami przeniknęła do Moskwy ukształtowana pod wpływem polskich wzorców poezja barokowa. Typowym dla architektury XVII w. stał się także barok. W Moskwie, w odróżnieniu od Kijowa, zapoczątkowały go budowle świeckie -pałaty bojarów, później przeniknął on do budownictwa sakralnego. Barok ten miał wiele cech renesansu, na co wskazuje wielopiętrowość, wewnętrzny racjonalny porządek bryły, traktowanie ściany jako płaskiej powierzchni, umiarkowana wielkość. Rozmiary pałacowych cerkwi dopasowane były do wymogów architektury parkowej. Kupcy i bojarzy budowali murowane siedziby w stylu baroku kijowskiego {pałaty zamiast choromow). Patriarcha Nikon zbudował na Kremlu w Moskwie kompleks architektoniczny, składający się z patriarszego pałacu i połączonej z nim cerkwi dwunastu apostołów. Wnętrza pałacu, wykańczane przez polskich i ukraińskich rzemieślników, mają renesansowy charakter. W soborze Wozniesienija wzniesiono wielopiętrowy barokowy ikonostas. Swoistym symbolem moskiewskiej kultury XVII w. był pobudowany przez patriarchę Nikona niedaleko Moskwy klasztor Zmartwychwstania - Nowa Jerozolima. Skopiowane zostały tam związane z życiem Chrystusa obiekty wraz ze świątynią Grobu Pańskiego. W rosyjskim malarstwie ikonowym w XVII w. obserwujemy kontynuację tendencji szesnastowiecznej, przejawiającej się w rozwoju wątków historycznych. Cechą dodatkową był element obyczajowy (np. ukrzyżowanie na tle wizerunku Jerozolimy, sceny Zmiany kulturowo-cywilizacyjne w XVII i XVIII w. 163 ze Starego Testamentu rozgrywają się w rosyjskim krajobrazie z udziałem miejscowych realiów), alegoryczność, odważne sceny (uwodzenie Józefa przez żonę Putyfara). W tym okresie w kulturze moskiewskiej pojawił się i rozpowszechnił świecki portret, co miało związek z tym, że na dwór cara i dwory bojarskie zapraszani byli liczni niemieccy i polscy portreciści, którzy malowali tzw. parsuny (od łac. persona), a do ich obowiązków należało szkolenie rosyjskich uczniów. Za ich pośrednictwem pewne elementy zachodniego stylu malarskiego przeniknęły do ikonografii. Portrety były bardzo modne nie tylko w środowisku dworskim i bojarskim, ale także wśród dostojników cerkiewnych. Do dziś zachowały się liczne świeckie portrety patriarchy Nikona, malowane przez niemieckich malarzy. Nowa metoda malowania ikon uwidoczniła się w malarstwie Simona Uszakowa, Josifa Władimirowa, Aleksandra Kazancewa, Nikity Pawłowca, Fiodora Zubowa, Siemiona Spiridonowa i innych. Polegała ona na stosowaniu światłocieni, ornamental-ności, kolorystyczności, zbieżnej perspektywy, nowego typu realizmu, który uwidaczniał się w dążeniu do wiernego odzwierciedlenia materialnej rzeczywistości i kopiowania natury. Ikona stała się świadectwem piękna świata. Ponadto inaczej realizowana była wielowątkowość. Wcześniej wątki przedstawiano piętrowo, teraz, z użyciem perspektywy, tworzyły jedną przestrzeń. Ikonę portretową z żywotem zastąpił sam żywot. Sfabularyzowana historia życia świętego wyparła wizerunek przebóstwionego oblicza. Jako pożądaną cechę malarza ikon Władimirów wymienia już nie świętość, ale mądrość. Szkoły: Stroganowów, Godunowów i Orużejnoj Pałaty reprezentują odrębne nurty artystyczne malarstwa ikonowego. Ikona - odzwierciedlenie prawdy dogmatycznej i wizerunek przebóstwionego człowieka ustąpiła w XVII w. miejsca ikonie, która stała się przejawem panujących tendencji artystycznych oraz przedmiotem produkcji rzemieślniczej. Z przedmiotu teologicznego przekształciła się w przedmiot artystyczny. W sztuce tego okresu zaznaczyła się barokowa maniera zdobnictwa, uwypuklania szczegółów. Barok, choć ze swej istoty dysponujący dużym potencjałem religijnej ekspresji, odwoływał się do zachodnioeuropejskiej tradycji historycznej, która nie znała dogmatu ikony. Rosyjska sztuka sakralna w XVIII i XIX w. pogłębiła swój związek z estetyką zachodnią i zatraciła swój głęboki teologiczny i kontemplacyjny charakter. Prawdziwa ikona odrodziła się dopiero na przełomie XIX i XX w. W związku z tym w XVII w. pojawiło się wiele krytycznych opinii o malowanych wówczas ikonach. Swój sprzeciw wobec innowacji głosili przede wszystkim staroobrzędowcy, którzy przestrzegali zasad staroruskiej hermenei - wzorców malowania ikon. Awwakum głosił, że Chrystus na nowych ikonach przypomina „brzuchatego tłustego Niemca". Nowego typu ikony niszczył także sam patriarcha Nikon. W drugiej połowie XVII w. kontrolę nad malowaniem ikon przejęli carscy ikono-grafowie zatrudnieni w warsztatach przy Zbrojowni (Orużejnaja Pałata). Podzieleni byli na grupy specjalizujące się w malowaniu poszczególnych elementów ikon. Czołowym artystą w tych warsztatach był Simon Uszakow. Elementy zachodnioeuropejskiego stylu życia obejmowały wówczas potrzebę nabywania wiedzy. Upowszechniali ją bojarzy, związani z dworem i dyplomacją. Dyplomata Afanasij Ordin-Naszczokin np. otoczył swego syna jeńcami polskimi, którzy zaszczepili w nim zainteresowanie Polską, w rezultacie czego uciekł on do Polski. Artiemij Matwiejew z kolei jako pierwszy otworzył w swojej siedzibie salon dyskusyjny, którego uczestniczką była jego żona. 164 HANNA KOWALSKA Wówczas też ponowiły swoje starania o moskiewskie opiekuństwo patriarchaty Konstantynopola i Jerozolimy, wspominano nawet o przeniesieniu patriarchatu ekumenicznego z Konstantynopola do Moskwy. Projekty założenia w Moskwie szkoły i drukarni greckiej nie mniej wpłynęły na ożywienie zainteresowania problemami teologicznymi niż unia brzeska i następstwa wojny z Polską. Ośrodkiem moskiewskiej kultury chrześcijańskiej była wówczas Ławra Troicka pod Moskwą. W latach 1666-1667 zebrał się w Moskwie miejscowy Sobór z udziałem patriarchów Kościołów Wschodu, który uznał wcześniej sprawowany na Rusi obrządek liturgiczny za niezgodny z kanonem greckim. Rzucił na wszystkich sprzeciwiających się reformie liturgicznej klątwę. Niegodzący się z tą decyzją Soboru zwolennicy starego obrzędu dowodzili, że greckie księgi, drukowane we Florencji i Francji, zawierają błędy. Filologowie - Kaptieriow, Dmitrijewski oraz teolog Gołubinski - przyznają, że większość wniesionych wówczas do ksiąg poprawek była nieuzasadniona i przyczyniła się do pogłębienia błędów. Niektórzy biskupi, część niższego duchowieństwa i klasztorów, z sołowieckim na czele, oraz sporo wiernych, w tym także bojarstwa, podkreślając ścisły związek pomiędzy obrzędem i dogmatem, opowiedziało się za wiernością tradycji. Chcąc wniknąć w istotę zjawiska starego obrzędu, nie można za punkt wyjścia przyjmować tezy, że prawosławie miało charakter normatywny. Kościół prawosławny nie działał na zasadzie autorytetu. Nosicielem autorytetu był cały lud Boży. Łatwiej więc niż w katolicyzmie wierni mogli przeciwstawić się Kościołowi w obronie zachowania liturgii, która stanowiła wówczas rzeczywiste centrum życia i fundament kultury. Ruska świadomość religijna nie stanowiła odpowiedniego gruntu dla normatywno--filologicznej argumentacji towarzyszącej rewizji tekstów liturgicznych. Kościół nie był również rozumiany jako instytucja podejmująca autorytatywnie decyzje w sprawach tradycji wiary, lecz jako ciało mistyczne, przeobrażone oblicze świata. Liturgia jest wyrazem owej kosmicznej przemiany. Zatem konserwatyzm staroobrzędowców nie polegał na potrzebie realizowania normy liturgicznej, lecz na głębokim przekonaniu, że zmieniona w wyniku reformy Nikona liturgia nie daje możliwości zbawienia. Reforma Nikona obudziła wśród obrońców obrzędu (staroobrzędowców) nastroje eschatologiczne. Niemałą rolę odegrała tu teoria Moskwy III Rzymu, zrodzona pod koniec XV w., potwierdzona - zdaniem staroobrzędowców - unią brzeską i soborem 1666-1667 r. Wydarzenia te interpretowane były jako dowody zwycięstwa Antychrysta. Skrajnie eschatologiczne nastroje podtrzymywane były przez radykalny odłam staroobrzędowców, którzy wyrzekli się kapłanów po męczeńskiej śmierci ostatniego biskupa - Pawła Kołomienskiego. Uważali oni, że Rosyjska Cerkiew Prawosławna po reformie pozbawiony został mocy sakramentalnej i w związku z tym separowali się od niego, tworząc własne wspólnoty kościelne. Sakralizacja kultury przednikoniańskiej wytworzyła fundamentalny stosunek do staroruskiej tradycji prawosławnej i sprawiła, że jej wzorce mogły w niezmienionej postaci przetrwać modernizację Piotra I. Najwybitniejszym przedstawicielem wczesnego okresu rozłamu był protopop Aw-wakum, autor słynnego żywota-autobiografii, jedynego w swoim rodzaju dzieła owych czasów. Ten przeciwnik świeckiej uczoności z dużą wprawą posługiwał się bogatą gamą barokowej poetyki. Utwór Awwakuma gloryfikuje heroizm, indywidualizm i buntowniczość. Awwakum przypomina charakterystyczną dla baroku postawę: atle-tha Christi. Zmiany kulturowo-cywilizacyjne w XVII i XVIII w. 165 Do najbardziej wymiernych osiągnięć kultury staroobrzędowców należy napisanie tysiąca oryginalnych utworów, opracowanie nowego zapisu nutowego dla śpiewu (tzw. znamiennej raspiew), stworzenie kolekcji piśmiennictwa i sztuki staroruskiej, założenie strogonowowskiej, jarosławskiej i nowogrodzkiej szkoły ikonografii. Nikt nie dysponował taką wiedzą na temat kultury staroruskiej, jak staroobrzędowcy. Dopomagała w tym organizacja życia społecznego staroobrzędowców, którzy tworzyli duże, dobrze zorganizowane i strzegące tradycji grupy. Zakładali wspólnoty rolne i korporacje kupieckie. Współczesne badania dotyczące skupisk staroobrzędowców w różnych częściach świata dowodzą, że zachowali oni tradycyjny, ruski porządek życia społecznego, oparty na surowych zasadach moralnych, uczciwości, pracowitości, przedsiębiorczości, wzajemnej pomocy w ramach wspólnoty, wywodzących się z szesnastowiecz-nej etyki Domostroju, Staroobrzędowcy zyskali sobie u historyków miano społeczności wyalienowanej z historii i świata kultury, ich postawę oceniano negatywnie jako tradycjonalizm, który zamykał im wrota do uczestnictwa w otaczającym życiu. Jednak spuścizna staroobrzędowców świadczy o tym, że byli oni zawsze poważnie zainteresowani współczesnością. Dokładnie ją obserwowali i analizowali, a w burzliwych polemikach rodziła się ich interpretacja znaków historii. Można więc wnioskować, że ich perspektywę obecności w świecie wolno określić jako eschatologiczną. W XVIII w. założono fundamenty pod rosyjską współczesność przedrewolucyjną. Kiełkowały wówczas zalążki idei tworzących późniejszą świadomość kulturową. Zmiany te zapoczątkował Piotr. Młodość carewicza przebiegała z dala od moskiewskiego Kremla, gdzie przyszli carowie zdobywali wiedzę i poglądy polityczne w duchu tradycji ruskiej państwowości. Zabrakło edukacji, podczas której carscy synowie zapoznawali się z politycznymi i moralnymi aspektami carskiej władzy. Miejsce Simieona Połockiego zajął holenderski nauczyciel inżynierii wojskowej. Wiedza i zainteresowania carewicza miały jednokierunkowy charakter. Piotr żywił resentyment w stosunku do duchowieństwa, bojarstwa i gwardii carskiej, w środowiskach tych dostrzegał przeciwników zaplanowanych przez niego zmian. Wierzył, że reforma biurokratyczna zdoła przemienić Rosję i upodobnić ją cywilizacyjnie do Zachodu. Utopijność planów Piotra I związana była z wiarą w to, że można uzbroić rosyjski naród i państwo w gotowe zachodnioeuropejskie mechanizmy mentalnosciowe i cywilizacyjne. Skończyło się na wzmożeniu wymagań w stosunku do społeczeństwa. Wydatki wojenne, budowa nowej stolicy, budowa systemu połączeń wodnych oraz kradzieże poborców podatkowych pochłaniały dwie trzecie budżetu. W systemie reform Piotrowych nowością nie była okcydentalizacja, która na gruncie moskiewskim miała pod koniec XVII w. wielu zwolenników, lecz sekularyzacja -rascerkowlenije. Z punktu widzenia wartości, na których zbudowana została cywilizacja ruska, było to działanie rewolucyjne. Podstawą tego działania było dokonanie rozłamu między państwem i Kościołem oraz państwem i społeczeństwem. Symbolem stało się zbudowanie nowej stolicy - siedziby imperatora, oddalonej od siedziby rosyjskiego kościoła - Moskwy oraz ważnych sanktuariów klasztornych, które stanowiły autorytet dla carów moskiewskich. Rozmnożeniu świeckich instytucji życia publicznego towarzyszyła likwidacja klasztorów, tradycyjnie spełniających w kulturze ruskiej 166 HANNA KOWALSKA wiele funkcji społecznych. Piotr powołał instytucje przeznaczone do kreowania świeckiej kultury. W masowej literaturze jego czasów promowano nowy typ bohatera, nie był to już święty, lecz obieżyświat, awanturnik, karierowicz. Nowe elity, rekrutujące się spośród zagranicznych fachowców oraz wykształconych na niemieckich uczelniach Rosjan, reprezentowały nowy typ mentalny, promowały wartości „humanistyczne". Umysłowość rosyjska kształtowana była wówczas pod wpływem niemieckiej, a później francuskiej i angielskiej myśli filozoficznej i społecznej (Leibnitz, Rousseau, Locke). Zmieniła się także definicja władzy, a wraz z nią doktryna państwowa. Umocniła się samowystarczalność władzy carskiej. Dokonało się to w wyniku likwidacji Patriarchatu Moskiewskiego, który istniał nieco ponad 100 lat. Doradca Piotra I, arcybiskup Nowogrodu Fieofan Prokopowicz wprowadził zasadę obieralności w Kościele oraz zlikwidował sądy kościelne. Najwyższą władzę sprawował oberprokurator, który mógł unieważnić każde postanowienie Synodu. Pierwszym jego prezydentem został rektor Akademii Kijowskiej, znany poeta, biskup Stefan Jaworski. Wiceprezydentami byli Fieofan Prokopowicz i Fieodosij Janowski. Zaprzestano też zwoływania Soborów. Cerkiew utraciła swoją autonomię. Grono doradców Piotra ł do spraw reformy Cerkwi składało się z pisarzy i du-chownych-kaznodziejów z kręgu Prokopowicza: tłumacz Gawriił Bużynski, orator Fieofił Królik, pisarz i rektor duchownych szkół Fieofiłakt Łopatinski. Reforma została przeprowadzona z udziałem biskupów, którzy rekrutowali się spośród mnichów kijowskich i byli zatwierdzeni przez Piotra I. Należy podkreślić, że Akademia Kijowska w czasie rządów rektorskich Fieofana Prokopowicza (1711-1716) została zreformowana w duchu protestanckim, a sam rektor głosił protestanckie poglądy na temat Kościoła i tradycji. Wpływy kijowskie sięgnęły także Akademii Moskiewskiej. Na skutek działalności Prokopowicza Cerkiew przekształciła się w ogniwo państwowej machiny biurokratycznej {gosudarstwiennaja cerkownost'). Areną działalności reformatorskiej uczonego biskupa było także prawo publiczne. Jego Prawda woli monarszej {Prawda woli monarszej) sankcjonowała dowolność w dziedziczeniu tronu rosyjskiego. Piotr I postrzegał jej rolę podobnie jak innych instytucji państwowych. Państwo przejęło pełnomocnictwa w dziedzinie prawa, oświaty, nauki, sztuki i obyczaju, kształtowania ustroju politycznego i społecznego oraz ustroju kościelnego. Program nauczania w sieci seminariów duchownych przeorganizowano tak, by teologia znalazła się na ostatnim roku. Tym sposobem ci, którzy zakończyli naukę, nie przyjmując święceń kapłańskich, przejmowani byli przez świeckie instytucje i wyższe szkoły zawodowe. Kościół otrzymał od państwa pewne obowiązki, ale wyłącznie w formie delegacji, państwo zaś samo określało ich zakres i zasięg. W 1723 r. car opublikował ukaz zezwalający na składanie ślubów zakonnych wyłącznie owdowiałym kapłanom i zwolnionym ze służby żołnierzom. Spośród 1201 klasztorów istniejących w 1701 r. w 1764 r. pozostało zaledwie 387. Piotr I zakazał mnichom posiadania książek, piór do pisania i papieru. Powołano także Urząd do spraw Klasztorów w celu administrowania życiem monastycznym. Znamienny był też ukaz nakazujący spowiednikowi łamanie tajemnicy spowiedzi. Z widoku publicznego miały zniknąć oznaki religijności, takie jak: kapliczki przydrożne, procesje z ikonami, celebrowanie święta Epifanii nad rzekami. Program tej swoistej reformacji rosyjskiej został opublikowany w dokumencie zatytułowanym Duchownyj riegłamient. Jego zawartość świadczy o pogardzie dla tradycji i chęci zerwania z nią o walce z monastycyzmem - twórcą i strażnikiem prawosławnej kultury. Zmiany kulturowo-cywilizacyjne w XVII i XVIII w. 167 Dwóchsetletni okres synodalny zmienił oblicze hierarchii cerkiewnej. Wcześniej episkopat rekrutował się spośród doświadczonych w ascezie mnichów, archimandry-tów ważnych klasztorów. W XVIII w. katedry obsadzane były przez rektorów akademii duchownych. Uczony episkopat kładł nacisk bardziej na umysłowe niż duchowe kształtowanie diecezjalnego kleru. Święceniom kapłańskim towarzyszył obowiązek ukończenia seminarium duchownego. Parafialni duszpasterze znaleźli się w trudnej sytuacji. Z jednej strony, nie znajdowali oni oparcia w obciążonych przez państwo administracyjnymi funkcjami biskupach, a z drugiej spotykali się z niechęcią dużej części liberalnej szlachty, ukształtowanej w atmosferze umysłowej Piotrowych urzędów i wojska. W tej sytuacji w środowisku parafialnego kleru, który na skutek polityki społecznej w ciągu 200 lat przekształcił się w zamknięty stan, oraz w środowisku chłopskim wytworzyły się warunki najbardziej sprzyjające pielęgnowaniu tradycyjnej kultury rosyjskiej. Zjawisko to zostało opisane w prozie drugiej połowy XIX w. Po reformach XVII i XVIII w. i naruszeniu tradycyjnej struktury monastycznej w Rosji zaczęła się epoka bogoiskatielstwa. Prawdziwej drogi do zbawienia szukali zarówno staroobrzędowcy, jak i członkowie Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Bogo-iskatielstwu towarzyszył zwyczaj pielgrzymowania do pustelni i klasztorów. Była to reakcja na zeświecczenie życia w Rosji, na podział prawosławnej Rosji na dwie sfery: władzę cerkiewną oraz wiernych i prześladowane klasztory, niechętnie usposobione do kultury zachodniej. Nastąpił zwrot w kierunku rodzimej tradycji; pustelnicy, nazywani starcami, zaczęli pełnić ważną rolę społeczną. Pod koniec XVIII w. nastąpiło odrodzenie życia monastycznego, do czego przyczynił się Paisij Wieliczkowski, który w Mołdawii stworzył szkołę rosyjskiego starczestwa. Oprócz likwidacji Patriarchatu car zlikwidował także Sobór Ziemski - przedstawicielstwo wszystkich stanów, które wraz z reprezentacją Cerkwi współrządziły państwem od czasów Iwana IV. Sobór był także organem prawodawczym, który w 1649 r. opracował Ułożenie Soborowe. Stanowi ono zwieńczenie prawodawstwa ruskiego, wzorowanego na bizantyńskim. Było ono syntezą prawa kościelnego, publicznego, cywilnego i sądowego. W tej syntezie odzwierciedlała się synteza władzy, od XVI w. reprezentowana właśnie przez Sobór Ziemski, który stanowił oryginalny dla kultury ruskiej krok ku wzmocnieniu idei diarchii poprzez włączenie do uczestnictwa w niej przedstawicieli prawosławnego ludu. Za panowania Piotra I państwo zaczęło rozciągać swoje wpływy na wszystkie dziedziny życia społecznego, kładąc podwaliny pod absolutyzm. Budowa Imperium Rosyjskiego oznaczała odwrotny proces w stosunku do tego, jaki można było zaobserwować w przypadku chrystianizacji imperium rzymskiego. Wraz z reformami Piotra I kończy się w kulturze ruskiej okres soborowy, w którym w ciągu pierwszych siedmiu wieków decydujący wpływ na losy Rusi wywierały miejscowe sobory biskupów i świeckich, a później także Sobory Ziemskie. Dziewiętnastowieczni historycy kultury rosyjskiej zinterpretują ten fakt, jako zgubne dla Rosji zboczenie z indywidualnej drogi rozwoju. Rosyjscy władcy XVIII w., choć spokrewnieni z dynastią Romanowów, byli związani rodzinnie z księstwami niemieckimi i ukształtowani w duchu racjonalizmu europejskiego. Z niewielkimi przerwami kontynuowali oni reformy Piotrowe. Szczególnie znamienne było dążenie do sekularyzacji dóbr klasztornych. Opustoszałe klasztory niszczały, księgi i ikony palili żołnierze. Na skutek tego spadła także drastycznie liczba seminariów i szkół duchownych. Ziemie klasztorne i chłopów dzierżawiących je caryca Katarzyna II rozdała wielmożom. Mnisi otrzymali, podobnie jak wcześniej urzędni- 168 HANNA KOWALSKA су, odpowiednią rangę według tabeli, wyznaczono im też określoną pensję. Ograniczono liczbę nowicjatów i zmniejszono liczbę etatów księży diecezjalnych. Na skutek rewolucyjnych zmian w XVIII w. nastąpił stopniowy upadek rolnictwa i gwałtowny wzrost cen. Jeśli ćwierć zboża w 1760 r. kosztowała 86 kopiejek, to w 1783 r. - 7 rubli. W 1787 r. w Rosji panował taki głód, że ludzie jedli liście, siano, słomę i mech, a lebioda osiągała cenę 4 rubli za ćwierć. Z tego surowca, dodając szklankę otrąb owsianych, pieczono chleb. Ludzie umierali z głodu, na wiosnę nie było czym obsiać ziemi w Małorosji, a mimo to nie czyniono nic, by temu zaradzić. (Relacja naocznego świadka, Aleksandra Szczerbatowa, O sostojanii Rosii w otnoszenii dienieg i chleba). Gdy na wiosnę 1787 r. caryca Katarzyna II udała się w podróż Wołgą po Rosji, jej minister Potiomkin budował na trasie sztuczne wsie, a lud udawał, że znakomicie mu się powodzi. Miał to być dowód na to, że władca oświecony rządzi zgodnie z zasadami rozumu, czym zapewnia dobrobyt społeczeństwu. Kryzys finansowy starano się pokryć wprowadzeniem w Rosji papierowego pieniądza, który nie miał pokrycia w złocie, cena jednego papierowego rubla spadła do 68 kopiejek, a rubli tych wydrukowano 150 min. Cena towarów gwałtownie wzrosła, co doprowadziło do inflacji. Powrócono do handlu wymiennego. Reformy Katarzyny objęły także Małorosję: podział na gubernie, pańszczyzna, sekularyzacja dóbr kościelnych, likwidacja wojsk kozactwa zaporoskiego. Część kozaków udała się na Kubań i utworzyła Wojsko Kozaków Czarnomorskich, część wyemigrowała do Turcji. Szlachta została przez carycę zwolniona z obowiązku jakiejkolwiek służby, dodatkowo zaś z podatków bezpośrednich. Otrzymała na własność 20 min chłopów, którzy przez Piotra I przywiązani byli tylko do ziemi. Od tego momentu car rosyjski zawęził reprezentację swej władzy do jednej klasy społecznej, która liczyła zaledwie 3 min osób. Zwolniona z obowiązków szlachta udała się do swoich wsi wraz z bagażem oświeceniowych przekonań. Starała się urządzić posiadłości na wzór dobrze funkcjonującego mechanizmu. Podobnie jak w całej Europie, także w Rosji zaczęła kształtować się inteligencja -ludzie oświeceni. Stworzyli oni nową intelektualną formację Europy. Inteligencja rozwijała się na wspólnej, choć zmieniającej się w czasie glebie. Charakteryzowało ją przekonanie o narodzinach nowego świata i kryzys świadomości lub sumienia. Inteligencja XVIII w. broniła postępu zdefiniowanego przez czasy, w jakich żyła. Charakterystyczną cechą towarzyszącą początkom inteligencji była wymiana pokoleń. Każde pokolenie nieco inaczej pojmowało rzeczywistość i głosiło własną prawdę o niej. Pokolenia były wychowankami określonych szkół. W Rosji pokolenie czasów Piotra I kończyło Akademię Kijowską pokolenie Karamzina - Uniwersytet Moskiewski, pokolenie Łomonosowa studiowało za granicą. Ludzie wykształceni na Rusi i w Rosji w XVII i XVIII w. byli nośnikami wyłącznie obcych wpływów kulturowych: polskiego baroku, francuskiego i niemieckiego klasycyzmu oraz oświecenia. Dwa ostatnie prądy zostały zaasymilowane wyłącznie przez te kręgi, które krytycznie odnosiły się do ruskiej tradycyjnej kultury. Narzucana przez Piotra I i jego otoczenie odgórna protestantyzacja Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej wpłynęła na radykalizację poglądów kręgów oświeconych. Sprzyjała rozwojowi masonerii w drugiej połowie XVIII w. Za pierwowzór rodzącej się inteligencji rosyjskiej uznaje się „uczoną drużynę" Fieo-fana Prokopowicza - obrońcy przemian Piotra I. Od tego momentu oświeceni Rosjanie Zmiany kulturowo-cywilizacyjne w XVII i XVIII w. 169 uczestniczą w wykreowaniu świeckiej kultury i odgrywają główną rolę w konflikcie między kulturą i wiarą. Czerpiąc wzorce z Zachodu, który wówczas, nie wykluczając katolickiej Francji, walczył z tradycyjnym eklezjalnym chrześcijaństwem, wykształceni Rosjanie w szczególny sposób wpływali na transformację kultury rosyjskiej. Niemałą rolę odegrał tu francuski jansenizm - opozycyjny w stosunku do Kościoła i nastawiony humanistycznie. Jego głównym ideowym wyrazicielem był arcybiskup Fenelon, autor popularnej i przetłumaczonej przez Wasyla Triediakowskiego Telema-chidy. Dzieło to, będące atakiem na życie klasztorne, głosi ideały pietyzmu, zgodnie z którymi podana została w wątpliwość nie tylko tradycja ascetyczna, ale także fundamenty tradycji kościelnej. Pozytywny program arcybiskupa zapowiadał ideę religijności masońskiej, oświeconej inteligencji. W Telemachidzie mowa jest o tym, że bardziej wartościowe są braterskie stosunki pomiędzy ludźmi na całym świecie niż konfesjo-nalna pobożność. Szczere uczucia i wartości społeczne stanowią prawdziwą religię. Głoszono także nowe rozumienie męstwa jako odwagi obrony oświeceniowych ideałów. Charakterystyczne dla tych czasów było pojawienie się w Europie oświeconego Kościoła oraz idei ekumenizmu. Ekumenizm rychło rozpłynął się w religii naturalnej, która eliminowała dogmatyczne chrześcijaństwo eklezjalne i przeciwstawiała Boga Kościołowi. Świadczą o tym dzieła: Szczerbatowa, Rozmowa o nieśmiertelności duszy czy Radiszczewa, O człowieku, jego śmiertelności i nieśmiertelności. Młoda inteligencja rosyjska zajęła się kreowaniem nowego obrazu godności Rosji i Rosjanina. Dawny ideał Świętej Rusi zastąpiła duma z Wielkiej Rosji. Istotę tego zjawiska możemy zaobserwować w odach Łomonosowa, Triediakowskiego, Dierżawi-na. Literatura drugiej połowy XVIII w. tworzy wizerunek Rosji jako państwa, które nie dba o rozwój ludzkiej godności. Nowikow w swoich czasopismach, Radiszczew w Podróży z Petersburga do Moskwy rozwijają społeczną odmianę humanizmu. Tym koncepcjom towarzyszyły narodziny „utopii nowego człowieka", a także pierwsze wpływy idei liberalnej, które przenikały do Rosji już w czasach Piotrowych. Obie rozwijały się w okresie politycznie zaprogramowanej dekonstrukcji hierarchii społecznej, niestabilności wszelkich norm. Wszystko, co kojarzyło się ze słowem sta-rina, przybierało negatywne znaczenie. Obowiązywało kryterium porównawcze z Europą Zachodnią, które dla inteligencji było stymulatorem przemian cywilizacyjnych i kulturowych. Inteligencja drugiej połowy XVIII w. pozostawała pod wpływami masonerii. Urzekając idealizmem społecznym i antropocentryzmem epoki oświecenia, odpowiadała na religijne zapotrzebowania ludzi oświeconych. Zasługą masonerii było zaszczepienie w kulturze rosyjskiej zachodniej filozofii religii, co sprzyjało narodzinom synkretycz-nego chrześcijaństwa (I. Łopuchin). Masoneria rosyjska propagowała oświeceniowe ideały sprawiedliwości społecznej za pośrednictwem czasopism. Lekarstwem na niesprawiedliwość społeczną wydawało się oświecenie i wykształcenie szlachty. Takie poglądy głosił na łamach swych czasopism: „Papli", „Malarza", „Trutnia" i „Sakiewki" Nikołaj Nowikow. Jako dzierżawca typografii uniwersyteckiej upowszechniał idee francuskiego i angielskiego oświecenia dzięki tłumaczeniom m.in.: Woltera, Rousseau, Diderota i Johna Locke'a. Masoneria działała też na terenie Uniwersytetu Moskiewskiego, który powstał w 1755 r. Pojawiły się tu prace z dziedziny filozofii przyrody, podważające dogmaty chrześcijańskie. Należała do nich dysertacja profesora Dmitrija Aniczkowa. Nauki społeczno-prawne wykładał uczeń Adama Smitha - Siemion Die- 170 HANNA KOWALSKA snicki. Mason Johann Georg Schwarz założył Seminarium Pedagogiczne. Powstały liczne biblioteki i tanie księgarnie. Z inicjatywy masonów w Petersburgu założono w 1775 r. pierwsze towarzystwo ubezpieczeniowe, a także szkoły wraz z przytułkami oraz inne organizacje filantropijne. Najszerszy oddźwięk idee oświeceniowe zyskały dzięki literaturze sentymentalnej, która operowała niezwykle prostymi, a zarazem oddziałującymi na sferę uczuć środkami. Pisarze sentymentaliści byli przekonani, że dzięki literaturze można doskonalić moralnie nie tylko jednostkę, ale całe społeczeństwo. Każdemu gatunkowi literackiemu wyznaczono inną rolę. Charakterystycznym dla oświecenia gatunkiem literackim była utopia {Podróż do Ziemi Ofirskiej Michaiła Szczerbatowa, Sen Aleksandra Sumaroko-wa, Szlachcic filozofem Nikołaja Chieraskowa). Wyrastała ona z krytyki współczesnego porządku społecznego skonstruowanego według zasad rozumu. Utopia odwoływała się do normy naturalnej, starała się dowieść, że w państwie absolutnym człowiek „naturalny" staje się człowiekiem cywilizowanym, co jest dla niego zgubne. Ideał stanowił człowiek świadomy swej wolności, żyjący w społeczeństwie egalitarnym, rządzonym na podstawie umowy społecznej, w którym lud jest suwerenem. Równie ważnymi gatunkami były: podróż, nowela i dramat. Teatr, działający w drugiej połowie XVIII w. na dwóch scenach publicznych (Petersburg, Moskwa), przywiązany był początkowo do repertuaru klasycystycznego. Poetyka klasycyzmu i specyfika środków wyrazu, którymi operował teatr, sprawiały, że pretendował on do rangi quasi-świątyni. Duże zmiany zachodziły wówczas w obrębie architektury i sztuk plastycznych. Najbardziej znaczącą postacią był Wasyl Bażenow. Zafascynowany masońskimi ideałami oświecenia, zaprojektował przebudowę moskiewskiego Kremla. Był to zespół architektoniczny z pałacem, placami i amfiteatrem, posiadającymi masońską symbolikę: dom Katarzyny miał symbolizować ideę nakazu. Kreml miał utracić swój historyczny i sakralny charakter i stać się centrum miejskiego życia. Projekt ten nie został zrealizowany, natomiast zbudowany przez Bażenowa, a później częściowo zburzony przez Katarzynę II kompleks pałacowy w Carycynie był całkowicie podporządkowany symbolice masońskiej; styl ten, bogato reprezentowany w ówczesnej Moskwie, określano mianem neogotyku. Parki krajobrazowe i parki-cmentarze służyły idei wyzwolenia człowieka z niewoli cywilizacji. Mogły symbolizować także wszechświat lub wzbogacone o elementy egipskie - świątynię. Tego rodzaju obiekty do dziś można oglądać w Pawłowsku, Carskim Siole, Gatczynie - w okolicach Petersburga. W malarstwie rozwinął się gatunek portretu intymnego, którym mieli zwyczaj obdarowywać się masoni na znak braterskiej wierności. Malowali je Aleksiej Łabzin, Fiodor Rokotow, Dmitrij Lewickij. Cechą tych portretów jest zagadkowość osób i przedmiotów. Artystyczne kształcenie młodzieży, początkowo za granicą a potem w założonej w Petersburgu Akademii Sztuki sprzyjało kształtowaniu wzorców estetycznych wspólnych dla całej Europy, co prowadziło do upodobnienia wyglądu miast rosyjskich do miast europejskich. Oświecenie rosyjskie kształtowało różne postawy światopoglądowe, spośród których najpopularniejszą był deizm. W kulturze zaczęła odgrywać ważną rolę filozofia jako mądrość, która uczy, jak żyć na świecie. O ile w pierwszej połowie XVIII w. królował racjonalizm zajmujący się rozwiązywaniem kwestii metafizycznych, to Zmiany kulturowo-cywilizacyjne w XVII i XVIII w. 171 w drugiej połowie stulecia zaznaczył się wpływ filozofii moralnej Jana Jakuba Rousseau. Kształtowały się podstawy rosyjskiego republikanizmu i tradycji wolnościowej (Aleksandr Radiszczew). BIBLIOGRAFIA 1. U. Cierniak, Literacki wymiar kultury religijnej staroobrzędowców, Częstochowa 1997. 2. E. Ермолин, Символы русской культуры X-XVIII в., Ярослав 1998. 3. U. im Hof, Europa Oświecenia, Warszawa 1995. 4. A. Jobert, Od Lutra do Mohyfy, Warszawa 1994. 5. H. Kowalska, Rosyjski wiersz duchowny i kultura religijna staroobrzędowców pomorskich, Warszawa- Wrocław-Kraków 1987. 6. X. Ковальска, Духовная и умственная перспектива рождения русской интеллигенции [w:] Inteligencja. Tradycja i Nowe czasy, red. H. Kowalska, Kraków 2001. 7. E. Поселянин, Очерки по истории русской церковной и духовной жизни в XVIII в., Москва 1998. 8. Русская мысль в век просвещения, ред. Н. Уткина, А. Сухов, Москва 1999. 9. Уния в документах, Минск 1997. 10. Г. Вернадский, Русское масонство в царствование Екатерины II, С. Петербург 1999. w KULTURA ROSYJSKA 1800-1861 W rozważaniach nad kulturą rosyjską XIX w. należy przyjąć określony zespół wyjściowych pojęć i twierdzeń. Kultura odnosi się do aktu istnienia człowieka, który poprzez jej tworzenie niejako urzeczywistnia samego siebie. W aspekcie metafizycznym kultura jest formą syntezy metafizycznych biegunów rzeczywistości - świata empirycznego i sfery bytu absolutnego. Badacze wyróżniają typ kultury otwartej wyłącznie na sferę Absolutu (sfera wieczności przekształca się w stały system wartości ziemskiego życia człowieka) oraz zorientowanej na sferę ziemską irracjonalne stawania się, czas (człowiek - byt przejściowy). Wypadkową tych skrajności jest tzw. kultura dysonansu, oparta na zasadzie przeciwieństwa metafizycznych biegunów rzeczywistości. Kultura dysonansu w szczytowym okresie swojego rozwoju odwołuje się do sfery ziemskiej, w jej bogactwie i różnorodności, zachowując przy tym półmityczną świadomość wyższej harmonii - Absolutu. Kultura rosyjska to typ kultury dysonansu, która obrazuje przenikanie się spolaryzowanych sfer rzeczywistości. Wyczulona świadomość istnienia człowieka pomiędzy sferą wieczności i skończoności (głębokie metafizyczne odczucie rozdarcia bytu) była szczególnie charakterystyczna dla rosyjskiego romantyzmu. Pod koniec pierwszej połowy XIX w. poprzez wytwory kultury przeziera człowiek oscylujący między uświadomieniem sobie świata jako krainy bezsensu i tęsknotą za „rajem ziemskim". W kształtowaniu się rosyjskiej kultury w XIX w. istotną rolę odegrało dążenie do europeizacji, w opozycji do prób utrwalenia struktur tradycyjnych prawosławno-bizan-tyńskich. Antytetyczność rodzimej kultury wobec kultury europejskiej miała swoje uwarunkowania historyczne. W XIX w., poczynając od pierwszych jego dziesięcioleci, pojęcia „Rosja" i „Zachód" miały nie tylko sens polityczny, geograficzny, socjologiczny, lecz były traktowane jako pewien szyfr, pozwalający rozwiązać w płaszczyźnie ludzkiego myślenia podstawowe problemy o znaczeniu filozoficznym, uniwersalnym. Termin „Zachód" oznaczał ukierunkowanie na pewien typ prawdy powszechnej, racjonalnej, która odnosi się zarówno do sfery życia, jak i rozstrzygnięć w planie konceptualnym. Termin „Rosja" wykluczał istnienie takiej prawdy, zawężając jej obecność do sfery samego życia. Od lat 30. rosyjska filozofia starała się wyjaśnić złożoność tego zjawiska. Charakteryzując rosyjską kulturę jako kulturę dysonansu, wielu badaczy odwołuje się do jej głębokich struktur - w kulturowo-historycznym i cywilizacyjnym rozwoju Rosji właśnie głębokie struktury warunkowały jedność kulturową. Zakładając, że kultura duchowa każdej wielkiej epoki historycznej, jej idee filozoficzne, poglądy i zwyczaje, prawo i moralność, sztuka i literatura tworzą jedność, historycy kultury wyczuwali związek między zmianami w dziedzinie estetyki, etyki, filozofii, religii jako zależność jednego szeregu od drugiego. Zmiany w szeregach różnorodnych wartości kulturowych zachodzą równocześnie, co wynika nie z jednostronnej zależności, lecz z faktu wspólnej podstawy życiowej (жизненное устремление). 174 LIDIA LIBURSKA Kulturolog Igor Kondakow uważa, że stosunek Rosji do Zachodu był ambiwalentny, kształtował się w wyniku wzajemnego nacisku. Nowy układ wprowadzony przez Piotra Wielkiego zmusił szlachtę, by to, co obce, stawało się normą. Aleksandr Achije-zer traktuje to zjawisko jako proces kulturowej inwersji, widoczny jeszcze na przełomie XVIII i XIX w. Naturalna osmoza obu kultur stała się możliwa w pierwszych dekadach XIX w., przy czym ówczesny stosunek do Europy wiąże się w przypadku Rosjan z próbą określenia podstaw bytu narodowego. Zapoczątkowany przez Piotra I proces europeizacji jako formalne przejęcia obcej kultury przestaje być naśladownictwem. Zewnętrzne przejawy cywilizacji europejskiej w Rosji stały się już faktem dokonanym, co w dużym stopniu sprzyjało zainteresowaniom Zachodem, równocześnie wydarzenia historyczne wywołały dojrzewanie narodowych potrzeb. Prawosławie wspierało państwo i jego aparat władzy, opcja na rzecz kultury bizan-tyńsko-prawosławnej zapewniała również w pierwszej połowie wieku zachowanie własnej identyczności w wymiarze kultury, w strukturach społecznych i politycznych, choć widoczny stawał się proces przełamywania idei prawosławia jako siły budującej i interpretacji objawienia przyjętego za podstawę ludzkiego działania. Jedność rosyjskiej tradycji kulturowej wyznaczona przez Imperium i prawosławie została poddana próbie już na przełomie XVIII i XIX w., kiedy nastąpił proces destrukcji „starej" kultury, co miało charakter pozytywny - wymiana starych idei i form na nowe. Generalnie, odmienność dwóch przeciwstawnych typów kultur: rosyjskiego - patriarchalno-kole-ktywistycznego i zachodniego - indywidualistycznego, kształtowała procesy rozwojowe Rosji i ich specyfikę. W ślad za Jurijem Łotmanem sądzimy, że europeizacja nie likwidowała całkowicie tego, co rosyjskie, dzięki czemu możliwe było spojrzenie na Rosję jakby „z zewnątrz". Do połowy XIX w. wyraźnie zaznacza się semiotyzacja „swojego" i „cudzego" w kulturze, podziały przebiegają ze względu na podstawy światopoglądowe, stosunek do historii, tradycji, z uwagi na status społeczny itd. Brak stabilności systemu społecznego, pewna asymetryczność struktur społecznych wpływały na stan konfrontacji, co współczesny politolog Aleksader Obołonski określa jako rezultat wielowiekowej walki i ewolucji dwóch genotypów myślenia: systemocentry-zmu i personocentryzmu. Personocentryzm reprezentowali liberałowie, skrzydło demokratyczne, a systemocentryzm - koła konserwatywno-zachowawcze. Wynikiem ich starcia była nie tylko walka ideowa, ale także walka filozoficzna, estetyczna, religijna, literacka. Rosyjska kultura dysonansu w konfrontacji z europejską uzyskała nowy impuls do rozwoju twórczego, stała się zdolna do wyrażania własnych zadań i tendencji rozwojowych. Zderzenie kultur prowadzi do dyfuzji idei, przeciwnicy bowiem, chociaż w różny sposób, rozwiązują te same problemy epoki; kultura rosyjska wchodząc w relacje z innymi kulturami (zwłaszcza europejski klasycyzm i romantyzm stworzyły podstawy duchowego i artystycznego jej rozwoju w pierwszej połowie XIX w.) wyraziła swoją odmienność. Zaznaczyły się także, w wyniku sporów pomiędzy słowianofi-lami i okcydentalistami, dywergencyjne procesy rozumiane jako skłonność do odmiennego kształtowania cech, właściwości. Zwycięstwo dywergencyjnych procesów w rosyjskiej elitarnej kulturze (w kulturze szlacheckiej) nie przyczyniło się jednak do jej kryzysu bądź upadku, przeciwnie, dzięki walce ideologicznej nastąpił wzrost dynamiki różnych dziedzin kultury. W walce przeciwieństw, w opozycji sensów i znaczeń rodziła się nowa jakość - rosyjska klasyka. Na przestrzeni XIX w. klasycy literatury, sztuki, filozofii, religii, nauki, polityki opanowali zdolność twórczej asymilacji, prze- Kultura rosyjska 1800-1861 175 jęli największe osiągnięcia kultury zachodniej i za cenę tej asymilacji zdobyli umiejętność tworzenia nowych oryginalnych form. Dążąc do określenia immanentnych praw rozwoju, cech typologicznych oraz przykładów konceptualizacji kultury rosyjskiej musimy zaznaczyć, że tradycyjny model, który realizuje się poprzez sferę symboliczną: język, sztukę, religię, filozofię, literaturę, moralność, ulega stopniowej ewolucji. Twórcą nowożytnego języka literackiego był Aleksandr Puszkin. W sztuce ścierały się odmienne systemy estetyczne, prawosławie stanowiło nadal, mimo sekularyzacji kultury rozpoczętej przez Piotra I, który odszedł od idei państwa i narodu związanej z prawosławiem, dominującą wartość oraz istotny składnik i określenie podporządkowania aksjologicznego, choć w latach 40. XIX w. zaznaczył się proces odchodzenia od teocentrycznego modelu świata w kierunku wizji antropocentrycznej. Wewnątrz kultury pojawiła się potrzeba duchowości antropologicznej - rezultat wyobcowania człowieka z historii i społeczeństwa, co znalazło wyraz w zmianie szkół filozoficznych, kierunków literackich, w sferze moralności. Poczynając od lat 40. ruch postępowo-rewolucyjny o proweniencji ateistycznej i materiali-stycznej, który wiązał się z raznoczyńcami (nowe pokolenie nieszlacheckiego pochodzenia), zaczął wyznaczać kierunek zmian w strukturze społecznej i mentalności zbiorowej pod wpływem zachodniego socjalizmu. W starciu z odmienną kulturą zachodnią, mimo wyraźnego szukania inspiracji w Europie, zwłaszcza silnej fascynacji radykalizmem, a następnie nihilizmem, dzięki czemu w połowie wieku zostało wyparte myślenie metafizyczne, racjonalistyczna pogarda dla historii i tradycji urastały do „nowej religii", prowadzącej do odrzucenia dotychczasowych autorytetów. O ile do XIX w. ukształtowały się najważniejsze podstawy kultury feudalnej: prawosławie, samodzierżawie, hierarchia stanowa, o tyle w pierwszej jego połowie widoczne jest burzenie tych podstaw, aż do nihilizmu, kiedy odrzucenie istniejącej kultury na zasadzie totalnej negacji nie zakłada zmiany starej formy na nową. W ramach struktury historycznej Rosja-Imperium kryją się mechanizmy zarówno odtwarzające kulturę przeszłości, jak i nowe, które wyznaczały jej dalszy rozwój, przede wszystkim antyfeudalna reforma 1861 r. Już od pierwszych dziesięcioleci XIX w. rozwijała się w społeczeństwie świadomość mającego nastąpić przełomu, zbliżania się do progu nowej formacji. Obserwacje historii kultury rosyjskiej w XIX w. prowadzą do wniosku, że dzieli się ona wyraźnie na dwa dynamiczne okresy - kultura przed reformą i po reformie włościańskiej - wyznaczone przez wydarzenia o charakterze historyczno--politycznym, społecznym, obyczajowym, mentalnościowym. W całej kulturalno--historycznej epoce, jaką stanowiła klasyczna rosyjska kultura dziewiętnastowieczna, przeprowadzenie reformy rolnej i likwidacja prawa pańszczyźnianego stanowią przykład załamania się modelu kulturowo-historycznego. Przełomowe znaczenie reformy jest porównywane przez badaczy do wydarzeń o takiej randze, jak: chrzest i powstanie scentralizowanego państwa, najazd Mongołów, powstanie państwa moskiewskiego, „Smuta", Raskoł, reformy Piotra I. Ponadto, w epokach przejściowych, a interesujący nas okres niewątpliwie do takich należy, tj. Rosja przed reformą i po reformie, rozwój kulturalno-historyczny poprzedzał zmiany cywilizacyjne. Warto zauważyć, że kultura i cywilizacja mogą być traktowane na zasadzie synonimicznej lub antynomicznej. Rozumienie kultury jako wartości rozłącznej od cywilizacji nastąpiło w wyniku kryzysu racjonalistyczno-oświeceniowej wizji rzeczywistości. Zdaniem Igora Kondakowa, rosyjskie oświecenie z jednej strony skupiało uwagę na ideach, z drugiej zaś te same idee wpływały na podział kultury i cywilizacji zgodnie ze spolaryzowanym charakte- 176 LIDIA LIBURSKA rem grup społecznych. Gwałtowne przejście od względnie całościowego (stan kumulacji) do dychotomicznego modelu wiązało się z wyraźną zmianą „kodu" cywilizacyjnego, ukierunkowaniem rozwoju historycznego, kulturowego, epokowego w XIX w. Reforma była najważniejszym wydarzeniem w świadomości Rosjan, zwłaszcza sposób, w jaki przeprowadzono zamianę „starego" na „nowe". Człowiek w okresie feudalizmu oczekiwał wyzwolenia z krępujących go więzów społeczeństwa stanowego. Od pierwszych dziesięcioleci XIX w. w Rosji obserwujemy rozwój ekonomii, wzrost wytwórczości, dużą rolę odgrywała też praca najemna. Stosunki towarowo--pieniężne przenikały do gospodarstw rolnych. Pojawiły się także inne oznaki rozkładu prawa pańszczyźnianego. Przyzwyczajenia feudalne szczególnie zagrażały sferze moralności, o czym pisze większość twórców dziewiętnastowiecznych. W Rosji reforma mogła nastąpić dzięki zaistnieniu „nowej" inteligencji jako ważnego czynnika rozwoju, warstwy po raz pierwszy w historii Rosji chronionej w sensie prawnym, co miało także wpływ na powstanie kultury alternatywnej. Narodziny rosyjskiej inteligencji jako „samoistnej" kategorii społecznej należy sytuować w czasach Nikołaja I, jest to pokolenie szlacheckie lat 30., 40. Takie zjawiska, jak emigracja polityczna, wolne wydawnictwa (wolna rosyjska typografia i „Колокол" Hercena wydawany w Londynie), walka z cenzurą, ukształtowanie się specyficznego języka literatury (język Ezopa) powstały jako wyraz opozycji wobec presji polityczno--administracyjnej, choć nieoficjalna kultura - wolnomyślicielstwo - wcześniej już stała się tradycją. Rozwijające się od drugiej połowy XVIII w. imperium szlacheckie znalazło się w połowie XIX w. w stanie kryzysu, kultura szlachecka - wobec nabrzmiałego problemu pańszczyzny - przyjęła postawę zachowawczą opowiadając się za moralno--politycznym doskonaleniem, ewolucją systemu pańszczyźnianego bądź likwidacją prawa pańszczyźnianego. Dramatyczny charakter antagonizmów, jakie pojawiły się w klasycznej kulturze, współistnienie odmiennych ideologicznych, a także estetycznych i artystycznych systemów pogłębił sprzeczności w nurcie inteligencji, choć przyjęła ona na siebie funkcję mediatywną starając się połączyć rosyjskich ideologów pod hasłem walki z niewolnictwem traktowanym jako naruszenie praw człowieka, podjęła także pogłębioną refleksję nad dziedzictwem narodowym. W rozważaniach na temat kultury należy uwzględnić dwa aspekty: historyczny i teoretyczny. W badaniach nad kulturą rosyjską w latach 1800-1861 w kontekście kulturotwórczych faktów i wydarzeń wskazuje się na Wojnę Ojczyźnianą 1812 г., powstanie dekabrystów czy kampanię krymską jako najważniejsze z nich. Kampania Napoleona odegrała istotną rolę w kształtowaniu wewnętrznej dynamiki dwóch komplementarnych elementów kultury - ludowości i narodowości. Rosyjskie Imperium jako forma zewnętrznej ekspansji - imperialna aktywność państwa - wpłynęło na przemiany zachodzące w świadomości ówczesnego społeczeństwa, zwłaszcza w obszarze kształtowania psychologii narodu, idei duchowego i politycznego posłannictwa Rosjan. Fundamentalne znaczenie przypada w tych procesach rozbudzeniu świadomości socjalno-politycznej, etycznej. Na fali ogólnonarodowego patriotyzmu nabrzmiewały problemy pańszczyzny, rosło niezadowolenie społeczne, częste wystąpienia anty-feudalne przybierały różne formy. Rozczarowanie rzeczywistością rosyjską zrodziło zjawisko wyjątkowe - próbę przekształcenia tej rzeczywistości podjętą przez część wykształconego społeczeństwa według obcych ideałów. Takie zadanie postawili sobie dekabryści, którzy wyszli z masonerii, co miało wpływ na ich wizję przekształcenia społeczeństwa i korespondowało z ideą moralnego samodoskonalenia. Dekabryści, Kultura rosyjska 1800-1861 177 podobnie jak w przypadku kampanii 1812 г., stanowili ważne ogniwo ruchu narodowego, kształtowanego dotąd przez ideę państwowości. Ruch dekabrystowski opierał się na doświadczeniu działalności konspiracyjnej w Europie Zachodniej, jego ideologia była niejednolita, tendencje konstytucyjno--monarchistyczne ścierały się z republikańskimi. W dekabrystowskim rozumieniu kultury występowała wyraźna troska i szacunek dla przeszłości, republikańskiej tradycji. Równocześnie dekabryści odwoływali się do idei burżuazji europejskiej, widząc drogę rewolucyjnych przemian. Klęska ruchu deka-brystowskiego, reprezentującego rosyjski liberalizm lat 20., świadczyła o zachodzących podskórnie procesach społeczno-kulturowych, które wyznaczały nowy styl walki między liberałami i konserwatystami, a także o nieprzygotowaniu społeczeństwa rosyjskiego do poważnych zmian na drodze zbliżenia Rosji z Zachodem i jej konsekwentnej modernizacji. Powstanie dekabrystów, którzy pragnęli ucieleśnić ideę wolności jako czyn rewolucyjny, zahamowało rozwój liberalizmu w Rosji. Kampania krymska 1853-1856 miała aspekt nacjonalistyczno-polityczny i podłoże religijne. Klęska wojny krymskiej ujawniła wszystkie słabe punkty Imperium, wewnętrzną słabość caratu, dystansowała Rosję od rozwiniętego przemysłu kapitalistycznego, ukazała mało sprawny system feudalno-biurokratyczny, konieczność głębszych przeobrażeń politycznych i społecznych. Spuścizna wojny pozostawiła trwały ślad. Aleksandr II został zmuszony do polityki częściowych ustępstw, nastąpił okres nadziei i aktywności społecznej, nazywany przez współczesnych „odwilżą". Reforma uwłaszczeniowa, a następnie ziemska i sądowa umożliwiła Rosji wkroczenie na drogę szybkiego rozwoju kapitalistycznego. Specyficzną cechą badanej epoki jest zachowująca dynamikę systemu (charakterystyczna dla poprzednich epok) zasada biegunowości, odczuwana jako kolizja pomiędzy państwem a jednostką. Georgij Fiedotow, zastanawiając się nad tym dylematem w wymiarze kulturowym, określił go: Imperium - Wolność. Opozycja, zderzenie przeciwstawnych interesów w wymiarze jednostka a władza kształtowało nie tylko myślenie polityczne. Znamienna dla rosyjskiej cywilizacji fundamentalna sprzeczność pomiędzy dążeniem do wolności i zachowaniem status quo prowadziła na gruncie rosyjskim do ostrej walki, warunkowała dychotomiczny charakter kultury. Tendencja dośrodkowa jako orientacja na narodowość i narodowe wartości ścierała się z tendencjami odśrodkowymi, zmierzającymi do rozmywania narodowej specyfiki, do wyjścia poza granice semantycznego rozumienia nacji; w tym kontekście rosyjskość może być uznana za antytezę europejskości. Kształtująca się świadomość tożsamości narodowej i odmienności kulturowej stworzyły podstawę do rozwoju klasycznego typu kultury rosyjskiej. Przy ocenie rosyjskiego samodierżawia w aspekcie kulturowym nie można zapominać, że autorytarne rządy, szczególnie Nikołaja I, odegrały paradoksalną rolę „katalizatora" w procesie dojrzewania rosyjskiej kultury, która uzyskała swoją kanoniczną formę. Równocześnie takie kategorie kulturalne, jak: prawosławie, ludowość, narodowość, słowiańskość, stały się fundamentami i nośnikami władzy. Myśl teoretyczna w pierwszej połowie XIX w. wypracowała ogólne pojęcia, czym jest kultura, a warto podkreślić, że kształtowanie tożsamości narodowej znajduje się w centrum jej zainteresowania. Powstały różne koncepcje historyzmu i narodu. Rola historii w kulturze, a ściślej historyczne i społeczne uwarunkowania elementów kulturalnych, w tym rozległa sfera duchowości, wskazuje, że dążenie do osiągnięcia nieza- 178 LIDIA LIBURSK.A leżności kulturalnej kryło dwie sprzeczne idee - dorównania w planie afirmacji modelom zachodnim; jednocześnie nastąpiło przejście od odtwarzania (naśladownictwa) do przetworzenia wzorców zachodnich bądź odrzucenie modelu zachodniego. W omawianej epoce rozwijały się filozoficzne i socjologiczne koncepcje kultury rosyjskiej, poczynając od Nikołaja Karamzina, następnie Piotra Czaadajewa, Aleksieja Chomiakowa, Iwana Kiriejewskiego, braci Aksakowów, Aleksandra Hercena, Kon-stantina Kawielina, do Wissariona Bielińskiego i jego kontynuatorów. W pierwszej połowie XIX w. problemy teorii i historii kultury nie stanowiły odrębnego zagadnienia. Wyraźny był historyczno-filozoficzny aspekt badań nad kulturą i cywilizacją- niemałą rolę odegrała myśl Schellinga i Hegla, czerpano z filozofii zachodniej przy rozstrzyganiu takich kwestii, jak ocena przeszłości, w tym stosunek do wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa, obrona tożsamości narodowej i odmienności kulturowej, prawa do rozwoju. Inaczej wyjaśniali podstawowe kategorie kultury przedstawiciele nurtu idealistycznego, inaczej racjonalistyczno-utylitarystycznego. Dwa wektory kulturalno-historycznego rozwoju Rosji w pierwszym ćwierćwieczu wyznaczały dwie wybitne osobowości: Nikołaj Karamzin i Aleksandr Puszkin, choć ich stanowiska wzajemnie się dopełniały. Karamzin reprezentuje tendencje dośrodko-we (koncentracja sił nacjonalnych, świadomość narodowej i kulturowej tożsamości oraz samoistności), Puszkin odśrodkowe; symbolizuje on także wielość odgałęzień kultury narodowej, jej otwartość, wieloznaczność. W utworach Karamzina sytuacja aktualna i historyczna Rosji stała się przedmiotem obserwacji publicystycznej i naukowej. Jako pisarz, historyk i reformator języka na przełomie wieków był ważną postacią w dziejach rosyjskiej kultury, nadał rosyjskiej historii estetyczny i etyczny wymiar, wskazując na narodową i kulturową wartość. Nikołaj Karamzin w Historii państwa rosyjskiego, w swojej refleksji nad Rosją i kształtowaniem się państwowości rosyjskiej, dał interpretację odmiennego rozwoju historyczno-kulturowego Rosji i Zachodu. Teza Karamzina, że państwowość rosyjska powstała w rezultacie dobrowolnego przywołania władzy, a nie drogą podboju jak na Zachodzie, odegrała ważną rolę w rosyjskiej historiozofii. Badacze uważają Karamzina za pierwszego klasyka rosyjskiej kultury nowych czasów, gdyż już w XVIII w. wyczuł on intuicyjnie to, co było konieczne dla rozwoju rosyjskiej kultury - podjął kwestię narodowej tożsamości. Za Karamzinem poszedł Puszkin, który rozwiązał nieco inny, choć decydujący dla Rosji problem, określony przez Dostojewskiego w słynnej mowie o Puszkinie jako wrażliwość na potrzeby wszechludzkie {всемирная отзывчивость). Poczynając od lat 20., rosyjska kultura zdobyła zdolność do przedstawiania własnymi środkami tematów i idei, kolizji i obrazów występujących w innych kulturach zachodnich, nie zmieniając przy tym swojej narodowej specyfiki. W odróżnieniu jednak od wielu kultur Europy, gdzie tworzenie klasyki narodowej było związane z początkiem epoki odrodzenia, w Rosji kultura klasyczna zaczęła się kształtować stosunkowo późno - wraz z procesem budzenia się świadomości narodowej, na przełomie XVIII i XIX w., stąd też problematyka narodowa zdominowała ówczesną myśl. W Epoce Puszkinowskiej stało się możliwe przejęcie samej kwintesencji europejskiej kultury, a nie tylko jej zewnętrznych form, nastąpiło bowiem odejście od naśladownictwa, by w nurcie życia rosyjskiego odnaleźć adekwatne wartości. Na podstawie twórczości Puszkina można wyjaśnić sens pojęcia „kultura dysonansu". Puszkin w formie artystycznej wyrażał cechę rosyjskiego charakteru narodowego jako współ- Kultura rosyjska 1800-1861 179 występowanie przeciwieństw: umiłowanie, kontemplacja sfery życiowej i równocześnie dążenie do wyższej harmonii - Absolutu. Zasada dysonansu stanowi punkt odniesienia analizy postawy poety - piewcy Imperium i Wolności. Są to pojęcia sprzeczne, wzajemnie się wykluczające, co znalazło odbicie w jego postawie konserwatysty i rewolucjonisty, utopisty i realisty zarazem. Puszkinowska wizja Imperium w aspekcie estetycznym podkreślała ład, porządek, uduchowioną moc i harmonię. Wolność traktował poeta jako rozumną wolę, w swoich utworach historycznych przeciwstawiał jej chaos, bezmyślny bunt (swobodę). Puszkin dokonał wielkiej syntezy, dzięki której literatura, a szerzej kultura, stała się zdolna do przedstawienia własnymi środkami wyrazu tematów występujących w innych kulturach, o czym świadczy jego liryka, pierwsza powieść w stylu europejskim Eugeniusz Oniegin oraz tzw. Matę tragedie. Uznany za twórcę języka artystycznego, zgodnie z klimatem historycznym swojej epoki naznaczonej indywidualizmem - owocem rewolucji francuskiej, która położyła fundamenty pod nowe koncepcje i podstawy życia społecznego i religijnego, Puszkin wyrażał dwie przeciwstawne tendencje, wnikając w różne sfery rzeczywistości, w realny, życiowy wymiar i jego bogactwo, w żywiołowe siły natury oraz w świat idealny jako odbicie wiecznych wartości, harmonii. Jego wiersze to fenomen w historii rosyjskiego języka i wersyfikacji. Puszkin stanowił centrum poetyckiej kultury epoki lat 20. zwanej też Epoką Puszkinowską, w której nastąpił proces indywidualizacji (przy czym indywidualizacja społeczna spowodowała osłabienie związków międzyludzkich, co z kolei przyczyniło się do spadku znaczenia obyczaju i tradycyjnych więzi) oraz racjonalizacja świadomości. Dążenie do uniwersalizmu, doskonałości, harmonii, spójnego systemu wyznawanych wartości i znaczeń miało w XIX w. filozoficzno-intelektualny charakter. Przełomowy moment w dziejach kultury rosyjskiej był związany z rozwojem filozofii. Od lat 20. XIX w. widoczna stała się zależność filozofii rosyjskiej od zachodniej, choć zdaniem współczesnych badaczy miała ona niezwykle twórczy charakter, nie prowadziła do epigoństwa, lecz twórczego kształtowania na podstawie zapożyczonych idei własnych, oryginalnych koncepcji, które stanowiły rozwinięcie najważniejszych tendencji filozofii zachodniej. Poczynając od lat 30. filozofia w Rosji stała się częścią integralną dziewiętnastowiecznej kultury, zajmując ważne miejsce z uwagi na jej kontakt z istniejącą rzeczywistością. Rozwój filozofii wiązał się z wypracowaniem języka, który wychodził poza ograniczenia kategorialne, dotyczył wszystkiego, co istnieje. Filozofia nie była wówczas uprawiana jako typ wiedzy autonomicznej, rozwijała się w symbiozie z innymi naukami humanistycznymi. Zaistnienie filozofii jako dziedziny kultury narodowej, w której nacja wyraża swój światopogląd, było możliwe, pojawił się bowiem system określonych pojęć i metod. Badacze sądzą że rozwojowi pewnego paradygmatu w kulturze odpowiada ukształtowanie się filozoficznego sposobu myślenia, np. paradygmat francuskiego klasycyzmu stworzony przez Согпеіііе'а i filozofia Kartezjusza czy propozycja Goethego i filozofia Leibniza. Na gruncie rosyjskim paradygmat artystyczny stworzony przez Puszkina znajduje swój ekwiwalent w filozofii Piotra Czaadajewa jako zjawisku obrazującym równoważenie się sił dośrodkowych i odśrodkowych w rosyjskiej kulturze. Dorobek Czaadajewa był niewielki, wywarł jednak olbrzymi wpływ na dalszy rozwój myśli filozoficznej. Fenomen Czaadajewa, który jak Platon marzył o mariażu filozofii z polityką i władzą - jego poglądy historiozoficzne dotyczące nie tylko przeszłości, ale i przyszłości Rosji - wskazywały drogę rozwoju kultury w XIX w. Polemiczny w sto- 180 LIDIA LIBURSKA sunku do koncepcji Karamzina i Puszkina Czaadajew poszukiwał sensu dziejów, odczytując w historii plan Boży. Traktował Zachód jako centrum kultury, w Rosji widział kulturalną peryferię, opowiadał się za połączeniem jej przyszłych losów z losami społeczności europejskiej {List 7). Koncepcja Czaadajewa wiąże się z dylematem, przed którym stanęli słowianofile i okcydentaliści, co stanowiło istotę ich polemiki. Wskazując na cechy rosyjskiej cywilizacji Czaadajew stwierdził, że Rosja nie należy ani do Wschodu, ani do Zachodu. Separatyzm Rosji wywołany polityczną i religijną odmiennością (przy czym chrześcijaństwo jest w jego ujęciu nie tylko systemem moralnym, krytyk podnosi także znaczenie uniwersalnych dziejotwórczych walorów religii chrześcijańskiej) spowodował brak nowoczesnego społeczeństwa. Żyjąc w teraźniejszości -bez przeszłości i przyszłości - w bezruchu, poza czasem, Rosja jest narodem koczowników, który tylko w sposób zewnętrzny naśladował inne narody, co prowadziło do tego, że każda nowa idea bez śladu wypierała starą, w rezultacie czego kultura rosyjska jest zapożyczona całkowicie i oparta na naśladownictwie. Izolacjonizm społeczny, brak doświadczenia, obok zachowania ustroju feudalnego, sprawiły, że opierając się na uniwersalistycznej koncepcji kultury, Czaadajew traktuje model rosyjski jako odchylenie od powszechnych praw rozwoju duchowego i moralnego rozwijających się narodów. Kultura rosyjska nie wpisuje się w system światowych norm, przeciwnie, dziedzictwo Europy jest nieobecne w życiu codziennym Rosjan. Rosyjska kultura nie ma charakteru historycznego - Rosja może stanowić jedynie odstraszający przykład. Mimo pesymistycznego spojrzenia na rzeczywistość rosyjską Czaadajew dąży do uchwycenia pewnej typologii kultur i cywilizacji, a także stara się wskazać miejsce Rosji w tym systemie, jej wyjątkowość, niepowtarzalność, choć w sensie negatywnym. Problem genezy i struktury rosyjskiej odmienności kulturowej podjęli słowianofile, którzy, uznając religię za podstawę kultury i cywilizacji, przeciwstawiali cywilizację rosyjską cywilizacji europejskiej jako kolebce kultury, przy czym Rosja, owa młodsza siostra, choć rozpoczyna swą edukację kulturalną od oświecenia, spożytkuje jego idee, stanie się zdolna do przewodzenia Europie, gdyż potrzebny jest jeden ośrodek, jeden naród, by Europa osiągnęła harmonię i jedność {Przegląd literatury rosyjskiej 1828 roku Iwana Kiriejewskiego). Słowianofile stawiali swój kult dla tradycji, wspólnoty gminnej jako formy bytu społecznego oraz prawosławia rosyjskiego ponad wartościami racjonalistycznymi, indywidualizmem, logiką. Według Iwana Kiriejewskiego (1806-1856), odmienny rozwój Rosji spowodowany brakiem klasycznego pierwiastka antycznego stawia ją poza koniecznością powtarzania drogi odbytej przez Zachód. W odpowiedzi Chomiakowowi (1839) podnosi problem trzeciej drogi rozwiązania bolesnego styku wrogich elementów cywilizacyjnych - zachodnich i rosyjskich. W traktacie O konieczności i możliwości nowych zasad filozoficznych przedstawia koncepcję człowieka wewnętrznego związanego z religią przy założeniu, że Kościół jest ideałem, do którego zmierza rozum wierzący. Dychotomia Rosja i Europa zarówno w planie genetycznym, jak i problemowym stanowi w ujęciu Kiriejewskiego kulturowo--historyczną projekcję treści filozoficznych - negatywnego i pozytywnego - w tym aspekcie, jaki podejmowała ówczesna epoka. Ta dychotomia jest możliwa do przezwyciężenia w przyszłej syntezie. Dla Kiriejewskiego nigdy nie istniał problem powrotu inteligencji na łono „prostego ludu" ani romantyczno-nostalgicznej restauracji staroru-skiej kultury. Ziarno „pozytywnej" filozofii w jej „rosyjskiej" wersji, okazało się w końcowym rezultacie ziarnem uniwersalnym - chrześcijańskim. Kultura rosyjska 1800-1861 181 Inny słowianofil, Aleksiej Chomiakow, w traktacie O starym i nowym (1839) swoją apologię dawnego bytu rosyjskiego, w którym upatruje początku wszelkiego dobra oraz odwołanie się do pamięci narodu i silnej władzy centralnej jako czynnika integrującego, wiąże z wiarą w przyszłość Rosji. Jego eklezjologia jest wizją Kościoła -organizmu pozainstytucjonalnego, bez określonej struktury zewnętrznej, to ciało Chrystusa przepojone duchem miłości, gdzie człowiek zachowuje swoją idealną wolność. Religia Chomiakowa - ponadindywidualna wspólnota świadomości, koncepcja ludu Bożego - stanowi świadectwo podjętej przez rosyjski laikat próby duchowej odnowy, jakiej nie dokonała ówczesna Cerkiew, a którą podjął także pod koniec XIX w. Lew Tołstoj. W Rosji Kościół prawosławny stał się Kościołem państwowym. W dyskusji nad modelem własnej kultury narodowej w latach 30.-40. XIX w. ukształtował się system poglądów dotyczących religii, państwa, narodu i relacji między narodami. Idea państwa narodowego przyjęła określony wyraz w koncepcji Siergieja Uwarowa, w jego słynnej triadzie z 1932 r. - prawosławie, samodzierżawie, ludowość. Te kategorie pojawiły się jako metoda określenia odrębności kulturowej. Była to jednak forma ideologii, wyrażająca się w egoizmie narodowym, wyolbrzymianiu zalet własnego narodu, jego szczególnej pozycji i wrogości wobec innych narodów. Dotychczasowe pojęcie narodu kształtowało się w obliczu wojny ojczyźnianej 1812 г., powstania dekabrystów, a postawy nacjonalistyczne zrodziły się w opozycji do powstania polskiego i ościennych narodów (sytuacja Słowian bałkańskich). W późniejszej historii Rosji także wojny imperialistyczne - zamykająca pierwszą połowę XIX w. kampania krymska - określały stan świadomości narodowej, formowanie się takich postaw, jak nacjonalizm, szowinizm, ksenofobia. Koncepcja Uwarowa państwa narodowego z podkreśleniem historycznej roli prawosławia i moralności chrześcijańskiej była istotną kwestią polityczną, miała realizować w praktyce „ideę Wielkiej Rosji". W relacji pomiędzy narodem i Cerkwią rola prawosławia w procesie wspierania państwa i jego aparatu władzy stała się narzędziem do osiągnięcia tych celów. Słowianofile, a zwłaszcza Chomiakow, przyczynili się nie tylko do odnowy duchowej, ożywienia świadomości narodowej, ale i do powstania idei zjednoczenia Słowian (idea ta wcześniej nurtowała także dekabrystów). Misja Rosji, którą Chomiakow zarówno w publicystyce, jak i w poezji stawia na czele Słowiańszczyzny, zakłada jej moralną wyższość i interesy tożsame z interesami ludzkości. Chomiakow problem przynależności religijnej traktował ponad przynależnością polityczną i plemienną. Myśl o wyższości plemion słowiańskich, do których należą przyszłe losy świata, była sprzeczna z podejściem do sprawy polskiej. W ogóle u słowianofilów słowiańskość jest identyfikowana z plemienną kulturą „świętej Rusi", pojawia się tendencja do wykazania obcości duchowej i kulturowej narodu polskiego wśród Słowian - jest to idea odmienności, obcości, rywalizacji, jaka wystąpiła wcześniej u Puszkina {Boris Godunow). Duchowe i polityczne posłannictwo Rosjan, mity historyczne, utożsamienie rosyjskości z prawosławiem odegrały ważną rolę w kształtowaniu świadomości narodowej i kulturowej w pierwszej połowie XIX w. Słowianofil Konstantin Aksakow w traktacie Podstawowe zasady historii Rosji powołuje się na dobrowolny sojusz Ziemi i Państwa, przy czym Ziemia oznacza pokojowy stan ludu, który nie zdradzał monarchy, pracował na roli, „wytwarzał Państwo". Z kolei monarcha strzegł życia Ziemi. Zasady życia ludu rosyjskiego w znaczeniu Ziemi i Państwa oraz ich wzajemna relacja zostały podważone przez Piotra I, kiedy Państwo wykroczyło poza swoje granice, wnosząc do organizacji domu i życia rodzin- 182 LIDIA LIBURSKA nego państwowego ducha. Lud jeszcze strzeże dawnych obyczajów i tradycji gminnych, zachowuje wewnętrzną zasadę wolności. Aksakow odwoływał się do przednaro-dowej kultury plemiennej. Słowianofilstwo rosyjskie odegrało ważną rolę kulturotwórczą. Przeciwstawną pozycję reprezentowali okcydentaliści, choć polemika wskazywała na wzajemne dopełnianie się tych dwóch kierunków myśli społecznej i filozoficznej. Ideowi oponenci potrzebowali się nawzajem, ich programy stanowiły materiał dostarczający argumentów w walce z przeciwnikiem, co odzwierciedlało binarną strukturę dziewiętnastowiecznej kultury rosyjskiej. Okcydentalizm przeciwstawiał tradycji rosyjskiej kulturę zachodniąjako alternatywę cywilizacyjną, broniąc systemu takich wartości, jak racjonalizm, indywidualizm, autonomia osobowości, oraz podejmował polemikę wokół zbędnych ludzi. Nie był zwartą doktryną, odwoływał się do rosyjskiej rzeczywistości przy równoczesnym otwarciu na zachodnie idee. Najwybitniejszy przedstawiciel myśli okcydentalistycznej lat 40. Wissarion Bieliński (1811-1848) dał wykładnię reform Piotra I, zwracając uwagę na racjonalizm w poczynaniach Piotra, nowoczesne spojrzenie na kształtowanie się narodu oraz dojrzałą ocenę kapitalistycznego postępu. Bieliński jako teoretyk i historyk procesu narodowego w Rosji podkreślał, że czynnikami procesu dziejowego jest jednostka i lud. Traktując ludowość jako jeden z komplementarnych elementów kultury, w artykule Czyny Piotra I, a także Przegląd literatury rosyjskiej 1846 roku wysunął tezę, że „społeczeństwo jest zawsze narodem, nawet wówczas kiedy jest dopiero ludem", tzn. narodem, który istnieje w możliwości. Rosja przed Piotrem Wielkim była jedynie ludem {народ) і stała się narodem {нация) dzięki ruchowi, który wprowadził do niej jej reformator. Bieliński opowiadał się za samoistno-ścią kultury rosyjskiej, choć ważną rolę odegrała w jej rozwoju „emancypacja cywilizacyjna" Zachodu. Wybitnym przedstawicielem myśli okcydentalistycznej był Aleksandr Hercen (1813-1870), który wierzył w uprzywilejowaną historycznie pozycję Rosji. Po doświadczeniach Wiosny Ludów przedstawił koncepcję rosyjskiego socjalizmu, gdzie chłopska wspólnota gminna miała się stać podstawą nowego ładu społecznego. Społeczna teoria Hercena łączyła pierwiastek okcydental i styczny ze słowianofilskim. U Hercena pojawia się kategoria osobowości jako nowa jakość antropologicznie zorientowanej koncepcji autora Z tamtego brzegu. O ile dla słowianofilów indywidualna wolność jest złem, które należy przezwyciężyć poprzez podporządkowanie mistycznej jedności Cerkwi, o tyle dla Hercena wolność jest metafizycznym Absolutem, w którym każdy człowiek uznaje swoją pełnię, nawet identyfikuje się z innymi; jest to sfera wszystkich wartości moralnych człowieka. Istotą sporu między słowianofilami i okcydentalistami był odmienny system wartości, determinujący życie indywidualne i społeczne. Dla słowianofilów bogactwo życia duchowego, które warunkuje rozwój każdej jednostki, zależy od udziału religii i Cerkwi w kulturze, stąd znaczenie soborowości rozumianej jako ponadindywidualna wspólnota ludzka, podczas gdy okcydentaliści rozwój sfery duchowej człowieka uzależniali od indywidualnej wolności. Rozwinęli myśl o rewolucyjnej drodze rozwoju Rosji, gdyż rzeczywistość w pierwszej połowie XIX w. daleka była od uznania prawa człowieka do wolności i niezależności. W istocie, rzeczywistość jaką przedstawiali okcydentaliści i słowianofile, stanowiła swego rodzaju konstrukcję modelową, w której romantyczna utopia łączyła się z utopią oświeceniową - co w pewnej mierze ich rozdzielało, ale i łączyło. Wiedli spór na temat dróg rozwojowych rosyjskiej kultury, аре- Kultura rosyjska 1800-1861 183 lując do tej samej rzeczywistości i narodowej specyfiki, z której byli na swój sposób niezadowoleni; konieczność jego rozwiązania zbliżała walczące strony. Wspólny przedmiot zainteresowań był ważniejszy niż różniący je sposób podejścia do problematyki. Walka słowianofilów z okcydentalistami podkreślała wyrazistość sporu filozoficznego i otwarty dialog. Z uwagi na niemożliwość rozstrzygnięcia sporu ideowego była odbiciem binarnego charakteru zachodzących procesów kulturalnych. Obok klasycznego układu: słowianofile i okcydentaliści, swego rodzaju występowanie par w odniesieniu do systemu artystycznego, filozoficznego, etyczno-religijnego daje się zauważyć w przypadku dziewiętnastowiecznych twórców, пр.: Karamzin - Czaadajew, Puszkin - Gogol, Niekrasow - Fiet, Tołstoj - Dostojewski, Leontjew - Sołowjow. Dążenie do przezwyciężenia wzajemnie wykluczających się koncepcji rozwoju kulturowego i społecznego wywołało organiczną potrzebę stworzenia „kultury środka", tj. płaszczyzny społeczno-kulturowych wyobrażeń, która redukuje przeciwieństwa — polaryzację społecznych nastrojów, interesów, wartości itd. Taka właśnie tendencja pojawiła się u klasyków realizmu rosyjskiego: Iwana Turgieniewa, Iwana Gonczarowa, Nikołaja Niekrasowa, Fiodora Dostojewskiego. W świetle duchowych poszukiwań nie sposób pominąć sporu wokół antynomii Wschód - Zachód w kontekście „rosyjskiej drogi", jako specyficznej możliwości pogodzenia chrześcijaństwa z socjalizmem. Dążenie do zbliżenia humanistycznych i chrześcijańskich źródeł światopoglądu rosyjskiej inteligencji zarysowuje się już w połowie XIX w. Jest to w pewnym stopniu nawiązanie do ideologii wolnego człowieka, nieskrępowanego we wszystkich sferach bytu. To typ „rosyjskiego Europejczyka" {русский европеец) mający swoje źródło w twórczości i biografii Aleksandra Puszkina. Rosyjski europejczyk wskazuje „trzecią drogę" w wiecznym sporze między słowianofilami i okcydentalistami. Ideologia rosyjskiego europeizmu pozwalała w sposób krytyczny spojrzeć na Zachód i Rosję, które stanowią dwie rodzime części Europy, jednakowo bliskie; stąd „rosyjski Europejczyk" w równym stopniu dążył do zmiany każdej z nich na lepsze. Nurt ten krytykował liberał Iwan Turgieniew. Pisarz miał zastrzeżenia co do dziewiętnastowiecznego rosyjskiego Europejczyka, który, jego zdaniem, zmieniał obiekt swojego uwielbienia, poglądy i przekonania, pisarz obwiniał go o brak duchowych i kulturowych podstaw, co groziło ideowym fanatyzmem. Turgieniew jako okcydentalista stawiał na przyszłość Rosji, wzorem była dla niego cywilizacja europejska. Nie wierzył jednak w doskonałe doktryny filozoficzne, społeczne i polityczne. Co więcej, uważał je za szkodliwe dla poszukującego w sferze duchowej, niechronionego przez żadne mechanizmy obronne rosyjskiego człowieka, który dopiero co został uwolniony od poddaństwa. Narodowi należy pozostawić wolność, pielęgnować jego dotychczasowe ideały społeczne i zasady moralne, nie narzucać mu obcych teorii, a takie są wszystkie społeczno-rewolucyjne doktryny przejmowane z Zachodu i przeszczepione na rosyjską narodową glebę. Ta problematyka znalazła wyraz w jego wielkich powieściach. Obok Iwana Turgieniewa do nurtu liberalnego należeli w latach 40. Timofiej Granowski (1813-1859), Konstantin Kawielin (1818-1855). Różne podsystemy, czy też komponenty kultury, wchodząc we wzajemne relacje w swoim rozwoju historycznym (np. religia ściśle związana z moralnością, etyką, sztuką czy literaturą, pozostaje także w relacjach z filozofią, przenika do polityki i sama ulega wpływom politycznym, co miało miejsce począwszy od lat 30.) tworzyły klasyczny model kultury. W pierwszej połowie wieku zarówno rosyjska historia kultury, jak i społeczna historia Rosji wskazywały na rolę dwóch podstawowych komponentów 184 LIDIA LIBURSKA - filozofii i literatury. Przekaźnikami kultury stały w tym okresie się różne środowiska, salony, grupy społeczne, kółka młodzieżowe, uniwersytety, teatr rosyjski. W pierwszej połowie XIX w. wraz z koncepcją kultury traktowanej jako przejaw najbardziej charakterystycznych właściwości społeczno-historycznego życia narodu wyraźnie zarysowuje się brak wiążących idei, podstaw aktywizujących wewnątrzkultu-rowe działania. Marzenie o spójności kulturowej, charakterystyczne dla wczesnego romantyzmu, do powstania dekabrystów, czyli zbliżenie różnych dziedzin aktywności życiowej i sztuki, nie zostało zrealizowane. Od końca lat 20., pomimo usiłowań wybitnych twórców, narastała tendencja do rozbicia sztuki. Widoczny brak synchronii w rozwoju poszczególnych rodzajów sztuki zaznaczał się poprzez występowanie podstawowych form, eklektyzm stylów, skłonność do wąskiego rozumienia własnej specyfiki, trzymania się kanonów. Kurczy się sfera wzajemnego oddziaływania literatury, malarstwa, muzyki, różnych dziedzin życia społecznego, politycznego, moralności. Model kultury szlacheckiej kształtował się pod wpływem myśli oświeceniowej, klasycyzmu i sentymentalizmu; podjęta w pierwszym piętnastoleciu XIX w. walka o język artystyczny - spór pomiędzy grupą Karamzina (Arzamas) i Szyszkowa (Biesiada Miłośników Słowa Rosyjskiego), określany jako walka na Parnasie - miała odniesienie do odgórnego wprowadzenia nowego stylu urzędowego (reformę języka urzędowego przeprowadził Speranski) oraz otrzymania wysokich stanowisk państwowych przez wybitnych profesorów i pisarzy. Estetyka romantyzmu w latach 20. wymagała wyjścia z nową problematyką na forum publiczne. Od początku wieku rozwój czasopiśmiennictwa wpływał na poziom życia umysłowego, a wraz z nim krytyki literackiej. W pierwszej dekadzie XIX w. wydawano 60 tytułów czasopism, tj. 5-6 czasopism rocznie, podczas gdy pisać i czytać umiało ok. 5% ludności. Ważne miejsce zajęły: „Вестник Европы" (1802-1830) wydawany przez Michaiła Kaczenowskiego, gdzie publikowano artykuły polityczne, literackie, utwory pisarzy obcych i rodzimych, oraz redagowany przez Siergieja Glinkę „Русский Вестник" czy „Сын Отечества" Nikołaja Griecza. Na ówczesne czasopiśmiennictwo wpływała cenzura czuwająca nad produkcją literacką. Ustawa o cenzurze została zatwierdzona w 1804 r. Styl nowego życia, sferę duchowości, mentalności, a także zainteresowania stricte literackie kształtowały czasopisma przeznaczone dla kobiet, пр. „Московский меркурий" о tematyce feministycznej, które prowadziło nawet dział „nowinki paryskie" na temat mody, „Журнал дла милых издаваемый молодыми людьми" oraz „Московский зритель" Aleksandra Szalikowa, pismo szczególnie propagujące czystość stylu językowego. Czasopisma kobiece przyczyniły się także do rozwoju poezji salonowej. Do połowy rządów Aleksandra I literatura i krytyka literacka miały swój rodowód arystokratyczny. Wymienić można takie nazwiska, jak: Musin Puszkin, książę Szachowskoj, Szalików, znany lingwista Aleksiej Szirinski-Szichmatow czy książę Piotr Wiaziemski, książę Odojewski, którzy w następnym dziesięcioleciu stworzyli słynną plejadę puszkinowską co nie pozostawało bez znaczenia dla problematyki podejmowanej na łamach ówczesnych wydawnictw. Krytyka dekabrystowska, „Мнемозина" Władimira Odojewskiego i Kiichelbeckera oraz w latach 1817-1825 „Сын Отечества" propagowały romantyzm. Po powstaniu dekabrystów i upadku czasopiśmiennictwa petersburskiego jego rolę przejęły pisma moskiewskie. Rozwijały się czasopisma związane z Uniwersytetem Moskiewskim, redagowane przez jego profesorów. Najważniejsze, „Московский Вестник" (1827--1830) Michaiła Pogodina, prowadziło walkę z brukowymi wydawnictwami Bułharina Kultura rosyjska 1800-1861 185 i Griecza w obronie romantyzmu, drukowało artykuły z zakresu literatury i idealistycznej filozofii niemieckiej oraz autorów rosyjskich (Puszkin). O represyjnym charakterze polityki kulturalnej w czasach nikołajowskich świadczyło zamknięcie w 1832 r. propagującego romantyzm miesięcznika „Европеец", wydawanego przez Iwana Kiriejewskiego, czy w 1834 czołowego organu romantyków -tygodnika „Московский Телеграф" (1825-1834) Nikołaja Polewoja, będącego sensu stricto czasopismem naukowo-literackim oraz zamknięcie pisma „Телескоп" (1831--1836) Nikołaja Nadieżdina, w którym opublikowano słynny List filozoficzny Czaada-jewa, a także wprowadzenie zakazu tworzenia nowych wydawnictw periodycznych. Rola czasopism o profilu społeczno-literackim i ideologicznym wzrosła w latach 40., co wiązało się z wejściem na arenę dziejową pokolenia raznoczyńców. Dwa miesięczniki wychodzące w Petersburgu: „Отечественные записки" w okresie współpracy Bielińskiego kierującego działem krytyki w latach 1839-1846 oraz „Современник", od 1847 r. pod kierownictwem Nikołaja Niekrasowa, stały się trybuną postępowej myśli społecznej, filozofii, literatury. Po 1855 r. kiedy do redakcji weszli Czernyszew-ski i Dobrolubow rozgorzała polemika wokół reformy. Różnice światopoglądowe i odmienne koncepcje reformy włościańskiej, zerwanie sojuszu politycznego rewolucyjnych demokratów z obozem szlacheckim w 1858 г., со przyniosło zaostrzenie sporów ideowych na łamach czasopisma i odejście wybitnych pisarzy liberałów na czele z Turgieniewem, świadczyło także o nabrzmiewających procesach społeczno-kulturowych. W latach 60. w życiu politycznym i literackim liczyło się czasopismo „Русское слово", kierowane przez radykalnych publicystów Grigorija Błagoswietłowa i Dmitrija Pisariewa, które po 1866 r. podzieliło los „Современника" - zostało zamknięte. Dziewiętnastowieczna tradycja kulturowa kształtowała się także w ruchach politycznych, środowiskach intelektualnych i artystycznych - salonach literackich, kółkach samokształceniowych, na gruncie działalności praktycznej. Torując drogę idei narodowej i filozofii, idee te były do 1820 r. źródłem inspiracji przy tworzeniu się mniej lub bardziej trwałych organizacji i stowarzyszeń (tajne stowarzyszenia powstały już w związku z kampanią 1812 г.), otwierano loże masońskie, powstała pierwsza organizacja spiskowa Związek Ocalenia (1816) oraz Towarzystwo Biblijne (1813). Z kolei dekabrystowskie organizacje spiskowe, a po upadku powstania salony Moskwy i Petersburga, gdzie przeniosło się życie intelektualne, pełniły ważną funkcję kulturotwórczą (salon Olejnikowa, Żukowskiego, Zinaidy Wołkonskiej, Awdotii Jełaginej, Karoliny Jaenisch, itd.). Studenckie kółka konspiracyjne, poczynając od kółka braci Kritskich (1827), które zostało zlikwidowane przez tajną policję, podobnie jak młodzieżowe kółko Nikołaja Sungurowa działające w Moskwie, były nośnikiem intelektualnym, pozwalały młodzieży tworzyć system filozoficzny służący uzasadnieniu społecznych rozwiązań. Również kółka samokształceniowe na Uniwersytecie Moskiewskim: Bielińskiego, Hercena, Ogariowa czy założone w 1832 r. przez Nikołaja Stankiewicza kółko poetyckie, którego członkami byli m.in.: Bieliński, Michaił Bakunin, Konstantin Aksakow, Wasilij Botkin, odegrały istotną rolę integrującą środowisko. Petersburskie stowarzyszenie Michaiła Butaszewicza-Pietraszewskiego zamyka etap tego typu działalności. Zaczyna się okres konspiracyjny, co w znacznej mierze determinowało funkcję ówczesnej literatury i krytyki, przy czym wzrosło niepomiernie znaczenie literatury. „Litera-turocentryzm" wyznaczał kierunek procesów rozwoju kultury w Rosji. 186 LIDIA LIBURSKA Śledząc dzieje rosyjskiej kultury w pierwszej połowie XIX w. łatwo zauważyć, że wraz z powstaniem koncepcji kultury jako wyrazu charakterystycznych właściwości życia narodowego w jego rozwoju historycznym i społecznym otwierała się możliwość rozwiązywania na poziomie różnych dziedzin kultury aktualnych zadań w ramach ich możliwości i specyfiki, zgodnie z ogólnonarodowym interesem kultury. Hasło jedności kulturowej - synteza sztuk - rozwijało się już we wczesnej fazie romantyzmu. Warto podkreślić, że niezależnie od tej tendencji w pierwszych dekadach wieku teatr rosyjski odgrywał pierwszorzędną rolę z uwagi na wysoki poziom ówczesnego dramatu, który odzwierciedlał podstawowe problemy epoki i stanowił dominującą formę twórczości artystycznej. Rozbicie sztywnych konwencji teatru literackiego Aleksandra Sumaro-kowa i zwrot ku tradycji szekspirowskiej związanej z zasadą teatralności sprzyjały także rozwojowi teatrów, w czym prym wiodły teatry imperatorskie - Teatr Aleksan-dryński w Petersburgu, Teatr Mały i Teatr Bolszoj w Moskwie. Od lat 20. występuje odwrotna tendencja - do rozbicia jedności sztuki. Teatr i inne dziedziny, jak muzyka, malarstwo czy na pewnym etapie literatura, są skłonne wąsko rozumieć potrzebę jej rozwoju, odwołują się głównie do kryteriów wypływających z ich własnej specyfiki. Brak synchronii w rozwoju poszczególnych dziedzin sztuki wywołuje stylowy eklektyzm, który charakteryzował lata 30.-40. Na przykładzie ówczesnego teatru rosyjskiego, który stracił znaczenie, jakie miał w pierwszych dekadach XIX w., można zauważyć, jak mocno utrwaliły się zasady profesjonalizmu. W ogóle relacje pomiędzy rodzajami sztuki, a na gruncie rosyjskim szczególnie pomiędzy teatrem i literaturą są wykładnikiem kultury artystycznej epoki, a nawet pozwalają zrozumieć dominujący typ kultury. Coraz większy wpływ na pozostałe dziedziny kultury wywiera literatura, w kolejnym dziesięcioleciu osiągając apogeum. Ponieważ literatura rosyjska od lat 40. pełniła przede wszystkim funkcję polityczną, publicystyczną, dominujące w niej tendencje przekładały się także na język teatru, malarstwa, muzyki. Początki szkoły narodowej w muzyce i malarstwie, podobnie jak i w teatrze (koncepcja teatru narodowego u Puszkina), wiążą się z romantyzmem. W twórczości muzycznej walka o uznanie nowych treści - choć muzyka przejmuje formę klasyczną- zaznacza się we wprowadzeniu wątków fantastycznych, baśniowych, historycznych, ludowych. Michaił Glinka (1804-1851), twórca narodowej szkoły w muzyce, był kompozytorem, związanym z teatrem, podobnie jak twórca teatralny Wierstowski. Glinka tworzył pieśni, utwory symfoniczne, opery, np. Iwan Susanin, Rusłan i Ludmiła (1842). Romantyzm w malarstwie przywraca należne miejsce zagadnieniom koloru i światła. Poczynając od Wasilija Tropinina (1776-1857), poprzez Aleksieja Wieniecianowa (1780-1847), twórcę scen rodzajowych z życia wsi rosyjskiej, np. Lato, do romantyka Michaiła Worobjewa (1787-1855), malarza odchodzącego od perspektywy liniowej, pogrążonego w żywioł przyrody oraz późnych romantyków: G. Czerniecowa (1802— -1865), K. Rabusa (1800-1857), czy wczesnej twórczości Iwana Ajwazowskiego (1817-1900), z jego poetyckim przeżywaniem świata, ówczesne malarstwo rosyjskie stworzyło wybitne dzieła krajobrazowe i historyczne. W połowie wieku nastąpiła ewolucja malarstwa pejzażowego, co widoczne jest u założyciela rosyjskiej szkoły pejzażowej Aleksieja Sawrasowa (1830-1897). Ówczesna problematyka bytu pojawiła się pod wpływem tendencji realistycznych, propagowanych przez tzw. szkołę naturalną. Jej założenia oddziaływały na rozwój ideologii demokratycznej, sztuki tendencyjnej. To zjawisko potwierdza ówczesny „literaturocentryzm". Kultura rosyjska 1800-1861 187 Fakt przejęcia przez literaturę funkcji propagandowej w walce przeciwstawnych sił: konserwatywnych i demokratycznych, opowiedzenie się za określoną opcją polityczną podkreślał wzrost opozycji pomiędzy kulturą szlachecką i kulturą raznoczyńców. Odmienny charakter kultury i świat wartości - normy estetyczne, moralne, polityczne, naukowo-poznawcze - upowszechniała inteligencja wywodząca się z niższych warstw społecznych zubożałej szlachty, duchowieństwa, urzędników, mieszczan, a później chłopstwa, co doprowadziło do zmiany priorytetów w procesie kształtowania kultury, miało daleko idące konsekwencje. Ideologia raznoczyńców kolejny raz, po powstaniu dekabrystów, obnażyła w społeczeństwie rosyjskim podskórne procesy, które wywołały walkę ideologiczną i kulturową. Niższy status społeczny, poziom życia materialnego i styl życia raznoczyńców prowadziły do nowych podziałów wewnątrz inteligencji na warstwę „wyższą" i „niższą". W relacji do rzeczywistości rosyjskiej raznoczyńcy przyjęli postawę nihilistyczną. Nihiliści propagowali naturalistyczną koncepcję i tele-ologiczną wizję świata, uwalniającą jednostkę od brzemienia obowiązku wobec Stwórcy. Wpływ ideologicznego myślenia był odczuwalny już w latach 40. W literaturze i sztuce zaznaczył się proces polityzacji, nastąpiła zmiana preferencji ideowych, wyraźne stały się antyduchowe i antymoralne tendencje. W ogóle w Rosji dzieła artystyczne, literackie i naukowe zaczęto traktować i oceniać ze względu na wartości utylitarne. Źródła negacji ówczesnej rzeczywistości tkwiły w braku zakorzenienia, wynikającym także z relacji dziedziczności w wymiarze historycznym, społecznym, kulturowym. Rosjanie dziedziczą nie w linii prostej, od ojców, lecz w pobocznej (przejmowanie spuścizny zachodniej). Na brak zakorzenienia wpłynęła też przejściowość charakteryzująca każdą epokę historyczną. Rosyjska inteligencja, zgodnie ze stanowiskiem Nikołaja Bierdiajewa, nie była społeczną ekonomiczną czy zawodową grupą - lecz grupą ideologiczną; łączyła ją wyłącznie idea, szczególnie idee o charakterze społecznym. Właśnie na podłożu ideologicznym rozwijały się w rosyjskiej kulturze „niecierpliwość ideowa i skrajny dogmatyzm". Bezglebie (zerwanie wszelkich więzi łączących ze środowiskiem społecznym i tradycjami) zrodziło polityczny radykalizm polegający także na przeniesieniu polityki w dziedzinę kultury. Ponadto postępował proces instrumentalizacji sfery kultury duchowej. Przedstawiciele nurtu radykalnego dążyli za wszelką cenę do zmian, do dyskredytacji oficjalnej ideologii i kultury. Rozłam duchowy i polityczna konfrontacja przebiegały równolegle z polaryzacją wszystkich kategorii kultury: oficjalnemu idealizmowi przeciwstawiono wulgarny materializm, apolitycznej, czystej sztuce prezentującej dziewiętnastowieczny estetyzm - sztukę użytkową i tendencyjną, naukom humanistycznym i metafizyce - nauki pozytywistyczne i doświadczenie empiryczne, szacunkowi wobec tradycji i autorytetom - nihilizm w jego wielu aspektach, tj. w dziedzinie polityki, prawa, filozofii, etyki i estetyki. Po reformie w latach 1860--1870 jako przeciwwaga zrodziła się kontrkultura przeniknięta rewolucyjnymi ideami, materializmem, ateizmem, nihilizmem. Pośród krytyków Michaił Bakunin, Nikołaj Czernyszewski, Nikołaj Dobrolubow i Dmitrij Pisariew zyskali sobie wielką popularność i wpływy, zwłaszcza wśród młodzieży. Było to pokolenie dzieci zastępujące pokolenie ojców. Wielki rosyjski spór o tradycję, który w pierwszej połowie wieku był sporem o rozumienie teraźniejszości, budującym tożsamość kulturową, prowadził do rozłamu społeczeństwa. Duch ateistycznego myślenia czy nawet moralnego terroru obowiązujących mód spowodował zanik pluralizmu form kulturo- 188 LIDIA LIBURSKA wych, a kategoria służebności i użyteczności społecznej wiązała się z próbą urzeczywistnienia idei socjalistycznej. Dziewiętnastowieczna refleksja nad mechanizmami kultury w odniesieniu do problematyki przeszłości i przyszłości Rosji, sytuacji społecznej, religijnej, roli inteligencji, kwestii wolności jednostki, ludu, narodu wiąże się z wyobrażeniami o kulturze jako wielkiej duchowej jedności, przy czym charakterystyczną cechą rosyjskiego myślenia o kulturze było jej podporządkowanie kwestiom ideologicznym, społecznym, politycznym i religijnym. BIBLIOGRAFIA 1. L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986. 2. L. Bazylow, Społeczeństwo rosyjskie w pierwszej połowie XIX wieku, Wrocław-Warszawa-Kra-ków-Gdańsk 1973. 3. Из истории русской культуры, т. 4 (XVIII-XIX века), Москва 1996, т. 5 (XIX век), Москва 1996. 4. В. Jegorow, Oblicza Rosji. Szkice z historii kultury rosyjskiej XIX wieku, przekl. D. i B. Żyłko-wie, Posłowie B. Żyłko, Gdańsk 2002. 5. И. Кондаков, Культура России, Москва 1999. 6. А. Оболонский, Драма российской политической истории: система против личности, Москва 1994. 7. Университет для России. Московский университет в александровскую эпоху, ред. В.В. Пономарева, Л.Б. Хорошилова, Москва 2001. 8. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofllstwa, Warszawa 1964. 9. A. Walicki, Rosyjska filozofia i myśl społeczna od oświecenia do marksizmu, Warszawa 1973. 10. В. Зеньковский, История русской философии: В 2 т., Ленинград 1991, т. 1, часть II, XIX век. KULTURA ROSYJSKA 1861-1917 OD „MATERIALIZMU ANTROPOLOGICZNEGO" DO BOLSZEWIZMU Rok 1861 nie stanowił początku nowej epoki w kulturze rosyjskiej, mimo że przyniósł reformę znoszącą poddaństwo i oznaczającą przełom w historii Rosji, nade wszystko zaś w jej stosunkach społecznych oraz strukturze ustrojowej. Reforma ta wywarła również duży wpływ na rozwój tendencji ideowych, determinujących nie tylko ówczesne życie polityczne, ale również myśl społeczną i filozoficzną. Spowodowała z jednej strony radykalizację postaw rewolucyjnych, z drugiej - umocniła tendencje zachowawcze, od umiarkowanych po skrajnie konserwatywne i nacjonalistyczne. Idee rewolucji weszły w program narodnictwa, realizowanego w dwóch fazach: oświeceniowej, obejmującej społeczną i rewolucyjną edukację chłopstwa, oraz spiskowej, opartej na anarchizmie i terrorze indywidualnym. Terrorystyczne narodnictwo przestało wpływać - pośrednio i bezpośrednio - na główne sfery życia w dziewiętnastowiecznej Rosji wraz ze śmiercią Aleksandra II, który zginął w 1881 r. w zamachu, zorganizowanym przez skrajne ugrupowanie tego ruchu. Rozpoczynający się w tym samym roku okres represji, jakie wszczął wobec działaczy narodnickich Aleksandr III, nie przyniósł jednak zmian decydujących o charakterze kultury. W literaturze panował nadal realizm, pozbawiony jedynie swej dawnej dynamiki. W sztuce natomiast, głównie zaś w malarstwie, zarówno estetyka, jak i tematyka realizmu zdobywały uznanie dopiero w latach 60. Ich triumf nastąpi w kolejnym dziesięcioleciu, dzięki twórczości i działalności wystawowej tzw. „pieriedwiżników". Dla charakteru i wymiaru ówczesnej kultury decydujące znaczenie miał fakt, iż idee kształtujące ją pod koniec lat 50. nie zanikły ani po 1861 г., ani po zamachu na Aleksandra II. Uległy jedynie pewnym modyfikacjom, zapewniając tym samym ciągłość kultury w sferze ideowej i aksjologicznej. Również wpływy filozoficzne pozostały te same, rysujący zaś później swą obecność na gruncie rosyjskim - w latach 80. - naturalizm nie stanowił wobec nich opozycji ani też opcji radykalnie nowej, gdyż wyrastał z założeń pozytywizmu. Pamiętać należy, że wprowadzone po 1881 r. na fali represji antynarodnickich zmiany mają jedynie charakter ograniczeń niektórych form kultury i dotyczą w największym stopniu oświaty i nauki. W tych dziedzinach dokonał się na początku lat 60. szybki rozwój, związany głównie z powstaniem w 1864 r. instytucji ziemstw. Kompetencji tych powiatowych i gu-bernialnych zebrań ziemskich podlegały nie tylko sprawy komunalne, gospodarcze i administracyjne, ale również zdrowie obywateli i oświata. Dzięki nim szybko powiększyła się nie tylko ogólna liczba szkół podstawowych i średnich, ale także świeckich, niepodlegąjących Świętemu Synodowi. Jednocześnie powstała znaczna liczba 190 ANNA RAŹNY tzw. szkół inorodczeskich, obejmujących nauczanie dzieci żydowskich i mahometań-skich. Mimo ogólnego wzrostu szkół o 10 tys. w latach 60. i 70. oraz powstania systemu tzw. szkół niedzielnych, przeżywających wielokrotnie zarówno tendencję wzrostową jak i zanikową, oświata nie uzyskała charakteru powszechnego. Nie obejmowała bowiem swym zasięgiem większości młodzieży w wieku szkolnym. Stanowiła jednak główne źródła rozwoju umysłowego społeczeństwa. Towarzyszył jej wzrost znaczenia oświaty dla dorosłych, przyjmującej różne formy. Ważną rolę na tym polu odegrał sektor oświatowy przy Towarzystwie Krzewienia Wiedzy Technicznej w Moskwie. Z inicjatywy tego sektora uruchomiono w wielu miastach Rosji kursy, prelekcje i wykłady publiczne z takich dziedzin, jak historia, nauki przyrodnicze, geografia, literatura. Duże znaczenie dla rozwoju umysłowego społeczeństwa miały również organizowane równolegle ze szkołami niedzielnymi kursy techniczne dla robotników, połączone z różnorodnymi prelekcjami. Oświatę dla dorosłych szerzyły, przeznaczone dla szerszych warstw, tzw. kopiejkowe publikacje „Biblioteki dla Samokształcenia" i innych wydawnictw, popularyzujących wiedzę, głównie humanistyczną i przyrodniczą. Jednocześnie zakładano przy różnych organizacjach i instytucjach ogólnodostępne biblioteki i czytelnie, powiązane z komitetami zwalczania analfabetyzmu. Rola ziemstw, zwłaszcza gubernialnych, w rozwoju oświaty i szkolnictwa była decydująca. Ministerstwo Oświaty decydowało natomiast o programach nauczania, kierunku kształcenia i wychowania. Niekiedy na decyzje tego organu władzy miały wpływ publiczne dyskusje programowe prowadzone z udziałem przedstawicieli różnych środowisk. Przykładem tego był toczący się od czasów Mikołaja I spór o nauczanie języków obcych w gimnazjach i liceach. Był to spór między zwolennikami języków starożytnych - greki i łaciny - i zwolennikami przedmiotów „realnych", matematyczno-przyrodniczych. Miał on charakter nie tylko pedagogiczno-dydaktyczny, ale również ideowy, system klasyczny hamował bowiem samodzielne myślenie i wolność intelektualną. W okresach walki z wolnomyślicielstwem z reguły umacniał on swą pozycję w rosyjskich gimnazjach i liceach. Takie umocnienie systemu klasycznego w latach 80. wynikało bezpośrednio z reakcji na terrorystyczne narodnictwo i zabójstwo Aleksandra II. Towarzyszyła mu podjęta przez Ministerstwo Oświaty antywolno-ściowa i antydemokratyczna polityka. Jej przejawem był m.in. słynny okólnik ministra tego resortu, Iwana Dielanowa, nazwany okólnikiem „o dzieciach kucharek" Zgodnie z nim, przyjmowanie uczniów do gimnazjów powinno obejmować tylko te dzieci, które mają „należyty nadzór domowy". W ten sposób usiłowano odciąć drogę do nauki tym, którzy takiego „nadzoru" nie mają, a więc dzieciom z niższych stanów społecznych. Wprawdzie zaleceń tych nie stosowano rygorystyczne, jednakże dopiero po rewolucji 1905 r. otwarto oficjalnie szkoły dla młodzieży ze wszystkich środowisk i stanów oraz wszystkich wyznań. Szkolnictwo wyższe rozwijało się mniej dynamicznie. Za Aleksandra II i jego następcy powstało niewiele nowych uniwersytetów i szkół wyższych. Były to m.in.: uniwersytet w Tomsku (1888), Instytut Technologiczny w Charkowie (1885), Instytut Kliniczny w Petersburgu (1890). Na pozycję uniwersytetów ujemny wpływ miały różnorodne ograniczenia ich samorządności, trwające do 1905 r. Najważniejszym z nich było ograniczenie z 1884 г., podporządkowujące uniwersytety władzy kuratorów. Odbijało się to przede wszystkim na naukach humanistycznych, podlegających nieustannej weryfikacji ideowej. Bez zakłóceń funkcjonowały natomiast wydziały prawne Kultura rosyjska 1861-1917 191 i lekarskie, których działalności władze nigdy nie kwestionowały. Dobrze rozwijały się także założone wcześniej uczelnie artystyczne: Akademia Sztuk Pięknych w Petersburgu, Szkoła Malarstwa i Rzeźby w Moskwie, słabą pozycję miały natomiast uczelnie techniczne. Było ich niewiele, a ponadto większość z nich koncentrowała się w Petersburgu. Oddzielne miejsce w systemie szkolnictwa wyższego zajmowały wówczas instytuty prowadzące działalność dydaktyczną. Były to m.in.: założony na początku wieku Instytut Języków Wschodnich w Moskwie, działający od 1867 r. Cesarski Instytut Historyczno-Filologiczny w Petersburgu, założony w 1877 r. - także w Petersburgu -Instytut Archeologiczny. W wielu miastach gubernialnych istniały akademie wojskowe; najwięcej z nich znajdowało się w Petersburgu. Stosunkowo niewiele było akademii duchownych, podlegających Świętemu Synodowi. Były to: Akademia Petersburska w Ławrze Aleksandra Newskiego, Akademia Moskiewska w Ławrze Troicko--Siergijewskiej oraz akademia w Kijowie i Kazaniu. Kształcenie kobiet w latach 60. i 70., a także w kolejnym dziesięcioleciu, napotykało spore trudności. Oficjalnie kobiety mogły od 1859 r. uczestniczyć w wykładach uniwersyteckich, jednakże nie miały prawa do dyplomów. Odpowiedzią na te ograniczenia było zakładanie różnorodnych kursów, które dawały kobietom określone uprawnienia zawodowe. Do najbardziej popularnych należały otwarte w Petersburgu Wyższe Kursy Medyczne dla Kobiet oraz Wyższe Kursy Nauczycielskie w Moskwie. Ideę kursów, podobnie jak samą emancypację kobiet, popierały nade wszystko środowiska narodnickie, lewicowe. Idea ta stała się m.in. przedmiotem zainteresowania Nikołaja Czernyszewskiego (1828-1889), który w powieści Co robić koncepcję „nowych ludzi" kieruje nie tylko pod adresem mężczyzn, ale również wykształconych i wyemancypowanych kobiet. Stawiając w centrum świata człowieka, a jednocześnie wysuwając tezę o wyższości życia biologiczno-umysłowego nad innymi formami istnienia, Czernyszewski wskazał na ważną dla jej przejawu zasadę: równości mężczyzn i kobiet. Problemy te były na tyle ważne, że nie omijali ich w swych najważniejszych utworach najwybitniejsi pisarze - Dostojewski i Tołstoj. Dostojewski przeciwstawił Wierze Pawłownie z powieści, kobiecie wyemancypowanej i przygotowanej do życia w epoce socjalizmu - Sonię Marmieładową, ukształtowaną na tradycji prawosławnej „córę Atosu". Tołstoj pokazał natomiast na przykładzie Anny Kareniny, iż ceną wyzwolenia z więzów tradycyjnej moralności może być dla kobiety utrata sensu i celu życia. W powiązaniu z oświatą i szkolnictwem problem emancypacji kobiet miał charakter przede wszystkim społeczny. Na gruncie narodnictwa nie stracił wymiaru społecznego, jednakże decydujące dla niego znaczenie miał aspekt moralny, wynikający z udziału kobiet w działalności rewolucyjnej, również terrorystycznej, i ich odpowiedzialności za nieetyczne metody walki, których przykładem był dokonany przez Wierę Zasulicz zamach na gubernatora Petersburga- Fiodora Triepowa. Ważną formę kultury i jednocześnie instrument jej kształtowania stanowiło czasopiśmiennictwo. W latach 60. i 70. nastąpił bujny jego rozwój spowodowany liberalizacją życia społecznego i kulturalnego po zniesieniu poddaństwa. Charakter czasopism był różnorodny, jednakże główne linie ich podziału miały wymiar ideowy. Niektóre z nich były związane z obozem Czernyszewskiego, inne służyły opcji konserwatywno--nacjonalistycznej. Tylko niektóre z nich miały charakter umiarkowany i jednocześnie liberalny. Organem radykalnych okcydentalistów zwalczających nie tylko słowianofil-stwo, ale również tradycję i ducha prawosławia, był założony w 1836 r. przez Puszkina „Sowriemiennik", redagowany od 1854 r. przez Czernyszewskiego i Nikołaja Dobro- 192 ANNA RAŹNY łubowa (1836-1861). Po śmierci Dobrolubowa i uwięzieniu Czernyszewskiego czasopismo utraciło swój bojowy profil. Jego rolę przejęło „Russkoje słowo", ukazujące się w Petersburgu w latach 1859-1866. Czołową rolę odgrywał w nim krytyk literacki, publicysta, przywódca rosyjskiego nihilizmu, Dymitr Pisariew (1840-1866). „Russkoje słowo" zasłynęło polemiką, jaką prowadziło z „Sowriemiennikiem" na temat przedstawionego w powieści Iwana Turgieniewa Ojcowie i dzieci (1861) konfliktu pokoleń. Na jego łamach Pisariew opublikował głośne artykuły apoteozujące bohatera tej powieści - Bazarowa oraz zaprezentowaną przez niego postawę nihilizmu kulturowego i etycznego. Były to: Bazarów (1862) i Realiści (1864). Za ich sprawą krytyczne wobec tradycji literackiej i kulturowej „Russkoje słowo" nabrało znaczenia trybuny rosyjskich nihilistów. Występując na jego łamach, Pisariew stawiał za wzór zarówno pisarzom, jak i tzw. postępowej inteligencji Bazarowa kierującego się pozytywistycznymi ideami etycznego utylitaryzmu. Jednocześnie głosi pochwałę nihilizmu, dzięki któremu jednostka może odrzucić krępujące ją w działaniu i życiu prywatnym zasady i normy. „Russkoje słowo" jako trybuna nihilizmu etycznego zasłużyło się również w utrwalaniu nihilizmu kulturowego. Pisariew dał temu wyraz w dwóch opublikowanych na jego łamach artykułach: Bieliński (1865) oraz Likwidacja estetyki (1865). W obydwu autor negował kulturę idealizmu; minimalizował znaczenie Puszkina i niemal jednocześnie podważał sens formułowania jakiejkolwiek estetyki. Do najbardziej znanych pism o charakterze konserwatywno-nacjonal i stycznym należały „Russkij wiestnik" i „Moskowskije wiedomosti", redagowane przez Michaiła Katkowa. W tym samym duchu, aczkolwiek w łagodniejszej formie wydawane były pisma słowianofilskie: „Russkaja biesieda", „Mołwa", „Parus", „Dien"'. Do ideologii słowianofilów zbliżone były czasopisma braci Dostojewski eh, propagujące ideologię tzw. poczwienniczestwa, oznaczającego powrót do chrześcijańskich ideałów religijno--etycznych, zachowanych przez chłopstwo (poczwa - gleba, fundament narodu i społeczeństwa). Były to ukazujące się w pierwszym pięcioleciu lat 60.: „Wriemia" i „Epo-cha". Tendencję wrogą wobec obozu demokratyczno-rewolucyjnego prezentowało kilka pism m.in.: „Russkaja riecz", „Gołos", „Biblioteka dla czteienija", a także liberalne „Otieczestwiennyje zapiski" do momentu przejęcia ich przez Niekrasowa w 1868 r. W rozwoju ówczesnego rosyjskiego życia umysłowego miały też udział emigracyjne inicjatywy wydawnicze Hercena: pismo „Kołokoł" oraz publikacje Wolnej Drukarni Rosyjskiej, docierające z Anglii do Rosji i kolportowane nielegalnie głównie w środowiskach inteligenckich. W literaturze lat 60. i 70. panował rozwijający się wcześniej realizm, który zadecydował o charakterze również kolejnego dziesięciolecia i wraz z nim stanowi główną fazę epoki określanej jego mianem. W latach 60. realizm ukształtował się pod wpływem estetyki Czernyszewskiego również jako kierunek artystyczno-estetyczny, a jednocześnie jako program ideowy. Uzyskał także znaczenie metody twórczej w przypadku, gdy autor traktował otaczającą go rzeczywistość jako źródło piękna, a zarazem zadań określających jego twórczość. Wszystkie te tendencje wpłynęły przede wszystkim na rozwój realizmu psychologicznego i socjologicznego. Literatura epoki realizmu wykraczała jednak poza te dwie dominujące wówczas linie jej rozwoju. Dzięki twórczości Fiodora Dostojewskiego i Lwa Tołstoja uzyskuje ona wymiar uniwersalny na gruncie antropologii, filozofii i religii. W twórczości tych dwóch autorów człowiek występuje jako podmiot nie tylko historii, ale również metafizyki i aksjologii. Historyczny, społeczny i polityczny kontekst jego życia i działania nie znikł, lecz stracił Kultura rosyjska 1861-1917 193 znaczenie czynnika determinującego. W ten sposób utwory Dostojewskiego i Tołstoja, nie negując tendencji socjologicznej i czysto psychologicznej w ówczesnej literaturze, otwierały drogę silnej tendencji filozoficzno-metafizycznej i religijnej (Dostojewski) oraz moralno-psychologicznej (Tołstoj). Tendencje te były silne również w latach 80., w epoce modernizmu zaś odegrały decydującą rolę w kształtowaniu w twórczości wielu autorów. Dlatego też z uwagi na wielowymiarowość literatury lat 1861-1917 epoka realizmu stanowiła wraz z epoką modernizmu spójną całość, której destrukcję przyniosła rewolucja bolszewicka. Przełom modernistyczny, który nastąpił na początku lat 90., nie stanowił radykalnej opozycji w stosunku do epoki realizmu. Nowe były w nim inspiracje filozoficzne i programy estetyczne. Przełom ten miał charakter immanentny, wynikający z nowego spojrzenia na istniejący już w kulturze religijny i metafizyczny wymiar istnienia oraz na sens sztuki. Odejście od rzeczywistości weryfikowalnej na gruncie nauk pozytywistycznych, zdeterminowanej historycznie, społecznie i ideologicznie, stało się na początku lat 90. nie tylko hasłem literatury, ale również filozoficzną i estetycznąjej zasadą. Towarzyszyła jej idealistyczna koncepcja świata oraz koncentracja twórcy na problemach metafizyki, religii, filozofii człowieka i psychologii. Początkowo temu przewartościowaniu literatury i zmianie akcentów towarzyszył głęboki pesymizm, inspirowany filozofią Artura Schopenhauera, czego świadectwem jest dekadentyzm i twórczość tzw. starszych symbolistów. Były one jednak zjawiskiem krótkotrwałym, ich miejsce zaś zajął symbolizm, nie tylko przezwyciężający postawy pesymizmu, ale również stwarzający warunki dla triumfu filozofii idealistycznej oraz dominującej obecności metafizyki i religii w literaturze. W epoce realizmu wielowymiarowości charakterystycznej dla literatury zabrakło w wielu dziedzinach sztuki. W najgorszej sytuacji znalazły się architektura i rzeźba. Pozbawione nowych inspiracji i wewnętrznej dynamiki, tkwiły w zastoju nie tylko w całej drugiej połowie XIX w., ale również w pierwszym i drugim dziesięcioleciu XX w. Cechował je eklektyzm artystyczny i bezideowość. Na tym tle bardzo dobrze wypadło malarstwo przeżywające bujny rozkwit. Przyczyniła się do tego w największym stopniu twórczość kilkunastu (14) malarzy skupionych w Artelu Wolnych Artystów, założonym przez Iwana Kramskoja w 1863 r. Gdy struktura organizacyjna Artelu uległa rozluźnieniu, wyłoniła się z niego grupa artystów ukierunkowana na organizowanie ruchomych wystaw. Tak powstało w 1870 г., Towarzystwo Objazdowych Wystaw Artystycznych, którego członków nazwano „pieriedwiżnikami" (artystami przemieszczającym/ się). Dużą rolę w kształtowaniu ich gustów estetycznych oraz realistycznego stosunku do rzeczywistości odegrał znany historyk sztuki i jednocześnie krytyk artystyczny Władimir Stasow. „Pieriedwiżnicy", zwani także itinerantami, nie wychodzili poza ramy realizmu, w ramach którego uprawiali malarstwo rodzajowe. Wielu z nich przejdzie na gruncie realizmu do sztuki portretu oraz malarstwa historycznego i pejzażowego. Do „pieriedwiżników" należeli m.in. Nikołaj Giej i Wasilij Pierow, uznany za najwybitniejszego przedstawiciela malarstwa rodzajowego. Sympatiami do idei rewolucyjnego narodnictwa wyróżniał się pośród pieriedwiżników Grigorij Miasojedow. W tematyce społecznej bliski Miasojedowowi był Konstantin Makowski, także itinerant. Poza grupą „pieriedwiżników" tworzył w duchu realizmu najbardziej utalentowany malarz rosyjski ostatnich dziesięcioleci XIX w. i początku XX w. -Ilja Riepin. Nieprzeciętny talent prezentowała również twórczość dwóch innych realistów: Wasilija Surikowa i Wiktora Wasniecowa. W kręgu „pieriedwiżników" pozo- 194 ANNA RAŹNY stawali: Iwan Ajwazowski, autor obrazów marynistycznych, oraz najwybitniejsi twórcy malarstwa pejzażowego: Aleksiej Sawrasow, Wasilij Polenow, Izaak Lewitan. Do stworzenia monumentalnego malarstwa narodowego dążył w swej twórczości Michaił Niestierow, piewca „świętej Rusi". W epoce modernizmu malarstwo rosyjskie rozwija się w ścisłym związku z najsilniejszymi ówczesnymi tendencjami zachodnimi. Kształtowało się ono, podobnie jak inne dziedziny sztuki modernistycznej, pod dużym wpływem stowarzyszenia artystycznego „Mir iskustwa" i wydawanego przez nie periodyku pod tym samym tytułem. Jako jeden z ważniejszych postulatów „Mir iskusstwa" wysuwał włączenie się rosyjskich twórców w życie artystyczne Europy. Owo włączenie się miało oznaczać zapoznanie się z najnowszymi tendencjami i wykorzystanie ich w twórczości rodzimej. Drogą proponowaną przez „Mir iskusstwa" wniknął do malarstwa rosyjskiego impresjonizm. Pod jego wpływem tworzyli: Walentin Sierow, Konstantin Korowin, Kon-stantin Somow. Nowe tendencje w malarstwie na przełomie wieków znalazły najpełniejsze odbicie w twórczości Michaiła Wrubela, podejmującego motywy antyczne, średniowieczne, folklorystyczne. Pod koniec pierwszego dziesięciolecia XX w. decydujące znaczenie dla malarstwa miał kubizm, reprezentowany przez Marca Chagalla, Kazimira Malewicza, Władimira Tatlina. Podobnie dynamicznie jak malarstwo rozwijała się w drugiej połowie XIX w. muzyka. Na początku lat 60. doszła do głosu nowa generacja kompozytorów, których twórczość odbiegała od monumentalnej opery i skłaniała się ku muzyce kameralnej, przenikniętej motywami psychologicznymi i filozoficznymi. Na uwagę zasługuje w tej dziedzinie ciekawy eksperyment organizacyjny i twórczy, polegający na utworzeniu przez pięciu kompozytorów zespołu twórczego, zwanego „Potężną gromadką" („Mo-guczaja kuczka") lub „Grupą pięciu" i „Kółkiem Bałakiriewa". W skład tego zespołu wchodzili: Milij Bałakiriew, Aleksandr Borodin, Cezar Cui, Modiest Musorgski i Nikołaj Rimski-Korsakow. Przez pewien czas kontakty z „Potężną gromadką" utrzymywał Piotr Czajkowski, najwybitniejszy rosyjski twórca operowy i autor słynnych symfonii. Na początku wieku pojawiły się nowe talenty: Aleksandr Skriabin - twórca symfoniczny zrywający z narodową tradycją w muzyce, utrwalaną przez „Potężną gromadkę", oraz Siergiej Rachmaninow - kompozytor, pianista i dyrygent. W dziedzinie teatru, rozwijającego się harmonijnie i równolegle wraz z literaturą w drugiej połowie XIX w., poważne zmiany dokonały się na przełomie wieków. Wiązały się one z Moskiewskim Teatrem Artystycznym (MChAT) oraz z teatrem Wiery Komisarżewskiej. Pierwszy, założony w 1898 r. przez Konstantina Stanisławskiego i Władimira Niemirowicza Danczenkę, realizował nowatorskie koncepcje realistycznego teatru psychologicznego, drugi natomiast dążył do przeszczepienia na grunt rosyjski założeń teatru symbolistycznego. Całkowicie nowe w kulturze zjawisko na początku XX w. stanowił film, który w Rosji zrobił szybko karierę. Już w połowie pierwszego dziesięciolecia rozpoczęto rodzimą produkcję filmów, dla których wyświetlania uruchomiono tysiące kin w całej Rosji. W produkcji tej przeważały filmy o tematyce historycznej oraz ekranizowana literatura rosyjska XIX w. Zarówno nowe, jak i tradycyjne formy sztuki, przeżywające głębokie przemiany, nie decydowały jednak o charakterze epoki i wymiarze kultury. Decydujące znaczenie miały tu idee filozoficzne, religijne, społeczne, polityczne oraz towarzyszące im wartości uniwersalne bądź antywartości, jak w przypadku rewolucyjnego narodnictwa. Kultura rosyjska 1861-1917 195 O charakterze epoki decydowały również oryginalne koncepcje historyczno-kulturowe, w których określone idee i wartości nabierały znaczenia kulturotwórczego. Przykładem tego była propozycja tzw. typów kulturalno-cywilizacyjnych Nikołaja Daniiewskiego czy też rosyjskiego neobizantynizmu u Konstantina Leontjewa. Jednakże najważniejsze znaczenie dla nowych sensów, jakie uzyskiwały określone idee w pojawiających się wówczas koncepcjach nie tylko kulturowych, ale również społecznych i ideolo-giczno-politycznych, miały związane z nimi tendencje filozoficzne oraz obecność kontekstu religijnego bądź jego brak. Te tendencje filozoficzne, które dominowały w omawianej epoce, wyrastały z opozycyjnych wobec siebie, fundamentalnych dla filozofii dziewiętnastowiecznej nurtów: materializmu ateistycznego, prowadzącego do darwinizmu i marksizmu oraz idealizmu, otwartego na wymiar metafizyczno-religijny. Filozofia pozytywizmu zajmowała oddzielne miejsce, wpływając w widoczny sposób nade wszystko na rozwój nauki, w szczególności prawa. Filozofia ta, głównie w postaci idei scjentyzmu i utylitaryzmu, odegrała natomiast ważną rolę w kształtowaniu mentalności inteligencji raznoczyń-skiego pochodzenia. Jej nosicielem w kulturze był bohater powieści Iwana Turgieniewa Ojcowie i dzieci - Bazarów. Naukowe podejście tego bohatera do otaczającej rzeczywistości oraz umiłowanie pożytecznego działania znalazły w Rosji wielu wyznawców, głównie wśród inteligencji. Jednakże najwięcej naśladowców znalazła nihili-styczna postawa Bazarowa, znajdująca swe odzwierciedlenie w negacji kultury budowanej na fundamencie idealistycznej filozofii. Bazarów dał początek nihilizmowi rosyjskiemu, który jako nurt ideowo-etyczny w poważnym stopniu wpłynął na ukształtowanie rewolucyjnej świadomości, a także na wysuniętą przez Czernyszewskiego koncepcję nowego człowieka. I w jednym, i w drugim przypadku wyrażona przez Bazarowa negacja wartości nie tylko estetycznych, ale również etycznych, religijnych i metafizycznych, stała się elementem fundamentalnym. Nihilizm Bazarowa odegrał rolę tak samo ważnąjak nihilizm Michaiła Bakunina, który już w latach 40. postulował konieczność sformułowania filozofii negacji jako wstępnej fazy rewolucyjnego działania. Bazarów nihilista, zdeterminowany przez idee pozytywizmu, stał się dla środowisk narodnickich wzorem etycznym do naśladowania, idee Bakunina natomiast, uzyskujące swój podstawowy wymiar na gruncie materializmu ateistycznego, przeniknęły do programów narodnickich, w szczególności anarchistyczno-terrorystycznych. Sam Bakunin zyskał w tych środowiskach dużą popularność jako buntownik, katorżnik, uciekinier, zwolennik rewolucji. Jego książka Państwowość i anarchia (1873) stała się biblią narodników, którzy pragnęli przyciągnąć lud rosyjski do rewolucji, wierząc w jego skłonność do buntu - „buntarstwo". Według Bakunina i jego narodnickich uczniów mogłaby owa skłonność popchnąć oświecone przez rewolucyjnych ideologów chłopstwo do walki z carskim systemem władzy i ustrojem społecznym Rosji. Miała to być jednocześnie walka o nowy typ władzy i nowy ustrój - socjalistyczny. Towarzysząca walce anarchia we wszystkich sferach życia została przyjęta przez działaczy rewolucyjnych i ideologów rewolucji jako ważny czynnik tych przemian. W ten sposób urzeczywistnić się miała słynna teza Bakunina, głosząca kreatywny charakter rewolucji i koncepcję rewolucjonisty - twórcy: „Radość niszczenia jest zarazem radością tworzenia". Idee kształtujące narodnictwo były związane z jednej strony z utylitaryzmem etycznym pozytywizmu i jego koncepcjami scjentystycznymi, z drugiej zaś z materializmem dziewiętnastowiecznym. Konkurowały one pomiędzy sobą i zdobywały uznanie rów- 196 ANNA RAŹNY nież poza ruchem rewolucyjnym, wpływając nie tylko na ideologiczny i polityczny kontekst kultury, ale także aksjologiczny. Do tych licznych idei należał porównywany z anarchizmem Bakunina jakobinizm Piotra Tkaczowa, stawiającego w rewolucji na spiskową mniejszość, którą według niego jest inteligencja. W jego ujęciu inteligencja jako owa mniejszość nie tylko stanowi elitę, ale również ma do wypełnienia szczególną misję wobec Rosji. Jest to misja zapoczątkowania rewolucji w ramach spisku, którego cel można urzeczywistnić poprzez terror indywidualny. Terror ten miał się stać -w koncepcji Tkaczowa - podstawowym sposobem walki rewolucyjnej, której zwieńczeniem byłoby zdobycie władzy. W koncepcji tej chłopstwo schodziło na plan dalszy, w przeciwieństwie do propozycji Bakunina, który kładł nacisk na jego upolitycznienie i bezpośredni udział w rewolucji. Tkaczow największe nadzieje wiązał z inteligencją, której przypisywał pełnienie misji nie tylko wobec ludu rosyjskiego, ale również wobec całej Rosji. Misyjność inteligencji w jego ujęciu nie ma jednak wielu cech wspólnych z mesjanizmem politycznym, a tym bardziej z mesjanizmem religijnym. Decydujące znaczenie ma bowiem dla niej ukierunkowanie na partykularne cele społeczno-polityczne, podczas gdy wymienione mesjanizmy aspirowały do uniwersalnej, ponadczasowej idei, sytuującej się w bądź w kontekście transcendencji i wartości absolutnych, bądź w kontekście historii i kultury. Ponadto nie dopuszczały w swych programach ani anarchizmu, ani terroru, stanowiących podstawowe sposoby działań rewolucyjnych. Sposoby te, obecne nie tylko w samym ruchu narodnickim, ale również w wielu sferach z nim związanych, kształtowały, podobnie jak idee, mentalność inteligencji narodnickiej, dzięki której rozwinęła się specyficzna kultura rewolucji. Obejmowała ona nie tylko programowo określoną działalność rewolucyjną oraz związaną z nią twórczość literacką, publicystyczną i artystyczną, ale również świadomość rewolucyjną, etykę, sposób bycia, specyficzne bohaterstwo, a nawet stosunek do śmierci. To, co łączyło poszczególne formy tej kultury, sprowadzało się do ideologii socjalizmu i rewolucji, wypierających ze wszystkich form życia i twórczości metafizykę i religię. Niszczący charakter tej ideologii najdobitniej uwydatnił się w etyce rewolucyjnej. Jej zapis został przedstawiony przez Siergieja Nieczajewa w Katechizmie rewolucjonisty (1869), określającym obowiązujące narodników zasady postępowania. Zasady te można sprowadzić do jednej fundamentalnej: cel uświęca środki. Oparty na niej „katechizm" odzwierciedla nihilistyczny stosunek do wartości duchowych i chroniącej je etyki chrześcijańskiej, w której nie ma miejsca na uświęcanie środków działania. Konflikt między rewolucyjnymi zasadami postępowania i chrześcijańskimi jest konfliktem tendencji ateistycznej z teistyczną, antymetafizycznej z metafizyczną, im-manentnej z transcendentną. Nie pozwala zatem wyprowadzać podobieństwa między etyką selektywną rewolucjonisty i etyką ascetyczną, wyrastającą z zasad chrześcijańskich. Pierwsza neguje bowiem wysokie wartości duchowe oraz etyczne w imię idei rewolucji i socjalizmu, druga natomiast nie neguje ich, lecz zaniedbuje w celu realizacji jednej wybranej wartości. Ponadto etyka ascetyczna wskazuje na metafizyczny wymiar wartości, z którym walczy etyka rewolucyjna. Podkreślał to m.in. Fiodor Dostojewski na przykładzie bohatera Biesów (1870), Piotra Wierchowieńskiego, rewolucjonisty, który w duchu nihilizmu negował wszystko, co zagrażałoby programowi rewolucji i socjalizmu. Na biegunie przeciwnym postawił zaś Makara Dołgorukiego z Młodzika (1875), pragnącego osiągnąć świętość na drodze ascetycznego samoograni-czenia. Kultura rosyjska 1861-1917 197 Kultura rewolucji, propagująca wartości i postawy umożliwiające realizację jej programu, nawiązuje do wzorów chrześcijańskich w celu jego aksjologicznej legitymizacji Nie nawiązuje jednak do ich trwałego, absolutnego i bezwzględnego fundamentu: do pierwiastka religijnego i metafizycznego. Zewnętrzne podobieństwo tych dwóch typów kultur zauważył również Dostojewski, prezentując jako twórcę raju na ziemi - Wielkiego Inkwizytora, który naśladuje Chrystusa i przypisuje sobie cierpienie dla dobra ludzkości. Na podobieństwa te wskazywali także współautorzy tomu Wiechi (1909), Siergiej Bułgakow i Siemion Frank. W artykule Bohaterstwo i heroizm Bułgakow zwracał uwagę na naśladownictwo chrześcijaństwa ze strony rewolucyjnej inteligencji. Naśladownictwo to jest najbardziej widoczne w postawie poświęcenia dla idei, prowadzącego do bohaterstwa i kierującego rewolucjonistę na drogę rewolucyjnej świętości. Świętość ta różni się od chrześcijańskiej tym, że nie doskonali wewnętrznie rewolucjonisty, przeciwnie - poprzez negację i destrukcję świata degeneruje go. Natomiast jego bohaterstwo nie ma nic wspólnego z chrześcijańskim heroizmem przede wszystkim dlatego, że jest osiągane na drodze do ziemskiego, nie zaś transcendentnego, religijnego celu. Z kolei Frank podkreślał charakterystyczny dla rewolucyjnej kultury krytycyzm względem wartości duchowych i ukierunkowanej na nie twórczości. Arogancja wobec takiej twórczości, jak również wobec bogactwa duchowego człowieka, idzie w parze nie tylko z negacją każdego typu bogactwa, ale również bogatych warstw społeczeństwa. Towarzyszy jej kult biedy i biednych, który nakłada się na spoczywający na rewolucjonistach-inteligentach obowiązek walki o szczęście upośledzonych społecznie warstw. Obok poświęcenia na drodze walki rewolucyjnej duże znaczenie dla tej kultury ma poświęcenie ideowe dla ludu, a w dalszej kolejności - narodu. Ten element etyki rewolucyjnej Frank traktował jako „religię absolutnego urzeczywistnienia szczęścia ludu". Nazywał ją również religią socjalizmu, opartego na nihilizmie moralnym. Nihilizm ten przejawiał się w destrukcji istniejącego porządku i nienawiści do środowisk z nim związanych. Fałszywa miłość do ludu i poświęcenie dla jego szczęścia kształtują charakterystyczny dla rewolucyjnych postaw moralizm, który przez swe nihilistyczne nacechowanie jest ukierunkowany nie tylko na destrukcję, ale również na nienawiść. Oznacza to pozbawienie rewolucyjnej kultury twórczego charakteru i uniwersalnego sensu. Świadectwem tego był zarówno sam program narod-nictwa i działalność narodnickich rewolucjonistów, jak i tworzona w kręgu tego ruchu literatura i publicystyka. W każdym przypadku widoczne było podporządkowanie programowym ideom ruchu, co w konsekwencji prowadziło do zanegowania wymiaru duchowego w człowieku i odejścia od urzeczywistniania wartości uniwersalnych, potwierdzających sens istnienia. Negację tego wymiaru zawierała także lansowana jednocześnie z etyką rewolucyjną materialistyczna filozofia człowieka. Ukształtował ją Czernyszewski na gruncie materializmu ateistycznego Ludwika Feuerbacha. Występując jako ideolog narodnictwa i teoretyk realizmu krytycznego, stanowiącego fundament narodnickiej literatury, podjął on próbę „rehabilitacji materii" w człowieku i głosił apologię życia pozbawionego transcendencji i religii. O ile w przypadku Bakunina i Tkaczowa etyka rewolucyjna nie miała bezpośredniego odniesienia do konkretnego systemu filozoficznego, a jedynie do ogólnie rozumianych pojęć i haseł materializmu, o tyle w przypadku Czernyszewskiego występował ścisły związek z antropologią materialistyczna Feuerbacha, nazywaną również materializmem antropologicznym. Był on skierowany za- 198 ANNA RAŹNY równo przeciwko filozofii idealizmu, jak i przeciwko centralnej dla chrześcijańskiej antropologii - idei Bogoczłowieczeństwa. Materializm antropologiczny stał się dla Czernyszewskiego punktem wyjścia w formułowaniu koncepcji „nowego człowieka", która odegrała ważną rolę nie tylko w kulturze rewolucji, ale również w wywodzącej się z niej cywilizacji radzieckiej -totalitarnej. Poprzez tę koncepcję materializm antropologiczny przekształcał się w antropologię materialistyczną. Zaprezentowana w powieści Czernyszewskiego Co robić koncepcja „nowego człowieka" ukazuje negatywne oblicze materialistycznej filozofii człowieka. Prowadzi on do idei człowieka jednowymiarowego, odrzucającego wertykalny kierunek istnienia i metafizyczny charakter wartości etycznych, które może on realizować - zdaniem Czernyszewskiego - tylko dzięki rozumnemu egoizmowi, kierującego życiem człowieka odcinającego się od wszelkiej transcendencji. Idea rozumnego egoizmu stała się w koncepcji Czernyszewskiego podstawowym czynnikiem dla nowej antropologii. Równie ważny był dla niej czynnik indywidualizmu, który podobnie jak rozumny egoizm wskazywał na człowieka jako najwyższą wartość i cel życia. Antropologia materialistyczną kształtowała w dużym stopniu świadomość rewolucyjną i kulturę rewolucji. Idea „nowych ludzi" pociągała głównie rewolucyjnie nastawioną inteligencję i młodzież studencką. Środowiska te wiązały z nią swój zlaicyzowany mesjanizm społeczny i historyczny, dążąc zarazem - poprzez wykorzystanie jego tradycyjnych form - do nadania idei rewolucji oraz socjalizmu cech quasi-religii. Na gruncie antropologii materialistycznej idea „nowych ludzi" prowadziła do nowej ontologii, której punktem wyjścia byłaby rola inteligencji przekształcającej dotychczasowy porządek istnienia. Podobnie jak idee rewolucji i mesjanizmu ważną rolę w formowaniu kultury rosyjskiej drugiej połowy XIX w. odegrała idea ludu w charakterze kategorii historyczno--społecznej oraz kulturowo-religijnej i kulturowo-aksjologicznej. Na gruncie narod-nictwa i kultury rewolucji lud jako kategoria pierwszego typu ma charakter mesjani-styczny: pełni rolę proletariatu, którego powołaniem i zadaniem jest rewolucja. Jest jednocześnie podmiotem i przedmiotem rewolucji. W ujęciu Aleksandra Hercena, będącego zarówno teoretykiem jak i ideologiem narodnictwa, lud miał ważne znaczenie historyczne. Rozczarowany Zachodem, odcinał się od powtarzających się w historii różnego typu mitów i wielu postaci wiary religijnej, głosząc jednocześnie nową koncepcję historiozoficzną. U jej podstaw leży nowy typ wiary - wiary w Rosję reprezentującą Słowiańszczyznę. Według Hercena zachodnią ideę, jaką jest socjalizm, urzeczywistnić może jedynie lud rosyjski, przechowujący ideał wspólnoty gminnej. Tylko ten typ ideału społecznego, będący formą ludowego komunizmu, stanowi gwarancję społeczną aksjologiczną i ideową realizacji socjalizmu. Koncepcja Hercena, określona mianem „rosyjskiego socjalizmu", jest wewnętrznie sprzeczna. Zakłada ona zachowanie wspólnoty gminnej jako ideału etycznego i kulturowego, jednocześnie zaś głosi jej społeczną i ideologiczną transformację, której miało towarzyszyć uzyskanie przez lud nowego statusu społecznego. W ramach tej transformacji na gruncie ideologii socjalizmu miał się zmienić również status wolnościowy jednostki: jej wyzwolenie z istniejących więzów społecznych. W koncepcji Hercena idea ludu odgrywała dodatkową historyczną rolę: łączyła dwie ukształtowane w latach 40. tendencje: słowianofilstwo i okcydentalizm. Była to jednocześnie próba połączenia poprzez ideę ludu dwóch utopii: konserwatywnej z antykapitalistyczną, jaką był socjalizm. Kultura rosyjska 1861-1917 199 Lew Tołstoj, uważany niekiedy za przedstawiciela konserwatywnego narodnictwa, odwołuje się do idei ludu w znaczeniu całkowicie odmiennym od rewolucyjnego. W czasie tzw. eksperymentu jasnopolańskiego, datowanego na koniec lat 50. i początek 60., pisarz zbliżał się do ludu poprzez nauczanie dzieci chłopskich w założonej specjalnie dla nich szkole oraz publikował w almanachu „Jasna Polana" wiele artykułów na temat stosunków między dworem i wsią. Zwracał jednocześnie uwagę na wartości duchowe i ideały etyczne, przechowywane przez lud i wysuwał koncepcję kształtowania na nich relacji społecznych między chłopstwem i ziemiaństwem na wzór tych, jakie istniały między nimi przed europeizacją Rosji. Ta koncepcja społeczna, nazwana przez samego Tołstoja „myślą ludową", przeciwna była nie tylko rewolucji, ale również inteligencji i jej roli w życiu społecznym. Pisarz kierował ją także przeciw reformom przygotowywanym przez otoczenie Aleksandra II, widząc w nich przejaw biurokratyzmu i oderwanie od rzeczywistości. Pomimo konserwatywnego ukierunkowania „myśl ludowa" Tołstoja nie miała słowianofilskiego charakteru. Brakowało jej nie tylko historiozoficznych i filozoficznych pierwiastków, ale również religijnych i kulturowych, a także przejścia do idei narodu, występującej w koncepcjach słowiano-filskich łącznie z ideą ludu. Bliższa słowianofilstwu była idea ludu w programie poczwienniczestwa, gdzie miała znaczenie kategorii kulturowo-etycznej i społeczno-religijnej. Ideologowie tej doktryny - Fiodor i Michaił Dostojewscy, Apołłon Grigoriew, Nikołaj Strachów -odwołują się do ludu jako fundamentu narodu rosyjskiego (lud to poczwa - gleba), będącego nosicielem chrześcijańskiego ideału etycznego oraz prawosławnej tradycji rosyjskiej. Według nich wartości te stanowią podstawę odrodzenia duchowego i moralnego, będącego koniecznością a zarazem jedynym skutecznym działaniem chroniącym Rosję przed rewolucją. Odrodzenie to winno objąć nade wszystko tych, którzy, europeizując się, odeszli od ideałów ludu, ulegli „wykorzenieniu", stali się „tułaczami" duchowymi. Idea ludu w programie poczwienników miała wyraźnie antyzachodnie znaczenie. Powrót wykorzenionych Rosjan do rodzimej „gleby" miał być z ich strony wyrazem porzucenia bądź negacji nowożytnych idei zachodnich. Ideę powrotu do „gleby" przedstawił w literaturze Dostojewski. Ukazał on bohaterów, którzy, wierząc w ideały ludu, wierzą jednocześnie w misję narodu rosyjskiego. Towarzyszący po-czwienniczestwu pisarza mesjanizm religijno-polityczny najdobitniej wyraził starzec Zosima w powieści Bracia Karamazow, głosząc pogląd: „W ludzie zbawienie Rosji". Elementy mesjanizmu religijnego i politycznego, połączone z ideą narodu, występowały w panslawistycznych koncepcjach kulturowych Danilewskiego i Leontjewa. W pracy Rosja i Europa (1869) Danilewski wysunął koncepcję rozwoju historycznego, opierając się na typach kulturalno-historycznych. Wyróżnił dziesięć takich typów, podkreślając, że odegrawszy już swoją rolę, hamują one dalszy rozwój Europy, która przeżywa swój zmierzch. W tej sytuacji ukształtowanie nowego typu kulturalno--historycznego stało się koniecznością. Dzieła tego może dokonać jedynie Rosja w oparciu o naród rosyjski i jego religię. Będzie to typ słowiański o charakterze rosyjskim. Typ ten w ostatecznym kształcie miałby charakter uniwersalny, wyrażający ideę „wszechludzkości", która obejmowałaby osiągnięcia innych kultur. W pierwszej fazie swego istnienia wyróżniałby się jednak swą odrębnością co przejawiałoby się w zerwaniu więzów z upadającą Europą, zdobyciu Konstantynopola i zjednoczeniu z Rosją bliskich jej duchowo narodów słowiańskich. W tej fazie ukształtowany przez Rosję nowy typ kulturalno-historyczny byłby więc przejawem nacjonalizmu rosyjskiego, 200 ANNA RAŹNY podobnie jak inne koncepcje panslawistyczne, które wyrażały interesy imperialne Rosji. Podstawowe dla tego typu kategorie: naród i religia nie zanikają na gruncie teorii Leontjewa, który w pracy Bizantynizm i Słowiańszczyzna (1875) nadał im nowe znaczenie, osadził je bowiem na gruncie cywilizacji bizantyńskiej, podkreślając, że Rosja jest jej wyjątkową spadkobierczynią. Jego zdaniem bizantynizm przejęty przez Moskwę zadecydował nie tylko o charakterze prawosławia rosyjskiego, ale również o rosyjskim systemie polityczno-społecznym i potędze ukształtowanego na nich państwa. Nowy typ kulturowy byłby więc rosyjskim neobizantynizmem, umożliwiającym Rosji całkowite odcięcie od kultury schyłkowej Europy i jednoczesne uzyskanie decydującego wpływu na rozwój historii. Idee panslawistyczne wywarły duży wpływ na umocnienie pierwiastków nacjonalistycznych w konserwatywnych koncepcjach politycznych, a także społecznych. O wpływie tym świadczy ich obecność m.in. w twórczości Dostojewskiego, nade wszystko w jego Dzienniku pisarza. Próbę przezwyciężenie nacjonalistycznych tendencji, wyrosłych z idei słowianofil-skich i panslawistycznych, podjął Władimir Sołowjow na gruncie chrześcijaństwa jako religii ponadnarodowej, uniwersalnej, umożliwiającej przełamanie antytezy Rosji i Europy oraz prawosławia i chrześcijaństwa zachodniego. Jego wpływ na kulturę rosyjską stał się jednym z czynników decydujących o epoce modernizmu. W epoce tej idee ludu i mesjanizmu oraz związane z nimi konserwatywno-nacjonalistyczne koncepcje narodu straciły swe znaczenie, choć nie zniknęły z obszaru kultury rosyjskiej. Ich miejsce zajęły idee oraz kategorie i wartości związane z nowymi inspiracjami filozoficznymi, zdecydowanie pomniejszającymi w kulturze rolę materializmu ateistycznego oraz materialistycznej antropologii. Były to wpływy z jednej strony filozofii Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego oraz idealizmu platońskiego, który zyskał w środowiskach intelektualnych i artystycznych sporą popularność na przełomie wieków. Z drugiej strony były to wpływy Sołowj owa, Lwa Szestowa, będącego obok Kierkegaarda inicjatorem egzystencjalizmu chrześcijańskiego, Nikołaja Fiodorowa prezentującego koncepcję teokosmizmu oraz wpływy grupy filozofów związanych z tzw. renesansem religijnym. Wpływy tej drugiej grupy filozofów umacniają nie tylko obecny dzięki twórczości Dostojewskiego religijny i metafizyczny wymiar rosyjskiej kultury, ale również rolę problematyki ontologicznej, epistemologicznej i aksjologicznej. Zagadnienia filozofii człowieka, poznania i etyki uzyskują w kulturze modernizmu swe pierwszorzędne znaczenie dzięki powiązaniu z kontekstem religii, metafizyki i psychologii, która również zyskuje na znaczeniu. Najsilniej tendencje te uwidoczniły się w literaturze nowego okresu, głównie zaś w twórczości dekadentów oraz w obrębie najbardziej znaczącego nurtu modernistycznego - symbolizmu. Niemałą rolę w ukształtowaniu religijno-metafizycznego i filozoficzno-aksjolo-gicznego wymiaru modernizmu odegrała twórczość Dostojewskiego, przeżywającego od połowy lat 90. wyraźny renesans. Przyczynił się do niego Sołowjow, przejmujący niektóre ideały autora Idioty, a nade wszystko jego krytycyzm wobec religijnych i eschatologicznych zagrożeń ze strony socjalizmu. Duże znaczenie dla głównych tendencji ideowych modernizmu miała także koncepcja tzw. „polityki chrześcijańskiej", którą wysunął Sołowjow już na początku lat 80. w pracy Wielki spór a polityka chrześcijańska. Sprowadza się ona do zniesienia podziałów w obrębie chrześcijaństwa oraz urzeczywistnianiu ideałów Cerkwi we wszystkich sferach życia. Programowe otwarcie na religię i metafizykę dokonało się nie tylko dzięki wymienionym wpływom, ale także dzięki ukierunkowaniu rosyjskiej filozofii na te dwie sfe- Kultura rosyjska 1861-1917 201 ry. Wybitną rolę w tym procesie odegrali czterej filozofowie, którzy wcześniej prezentowali w Rosji tzw. legalny marksizm: Nikołaj Bierdiajew, Siergiej Bułgakow, Piotr Struwe, Siemion Frank. Ich zwrot w kierunku wyznaczonym przez Dostojew-skiego i Sołowjowa miał decydujące znaczenie dla dominującej w modernizmie tendencji, określanej mianem renesansu religijnego, który został zanegowany i unicestwiony przez rewolucję bolszewicką. Świadectwem wpływu owego renesansu na kulturę modernizmu są występujące nie tylko w myśli filozoficznej i społecznej, ale również w literaturze i sztuce pierwiastki religijne i metafizyczne. Ważny był także wpływ religijnego odrodzenia na rozwój duchowości w środowiskach konserwatywnych, głównie inteligenckich, i twórczych. Wraz z nią kształtowała się mentalność ukierunkowana na wartości religijno-metafizyczne. Duże znaczenie dla tego procesu, a także dla kultury tej epoki, miał tom „Wiechi" {Вехи, 1909), zawierający artykuły 7 autorów: Bierdiajewa, Franka, Struwego, Bułgakowa, Michaiła Gierszenzona, Aleksandra Izgoje-wa, Bogdana Kistiakowskiego. Tom stanowił ocenę roli inteligencji rosyjskiej w ruchu narodnickim i w rewolucji 1905 r. Jak zauważają jego autorzy, akceptacja rewolucyjnej ideologii i utopii socjalizmu wynikała z przemian inteligenckiej świadomości i samoświadomości, prowadzących do zanegowania religii i transcendencji. Twórcy „Wiech" zwracają uwagę, iż aspekty: historyczny, socjologiczny, ideologiczny - odgrywają rolę ważnego kontekstu tych przemian. Autorzy wykazują że ich podstawąjest przyjęcie ateizmu jako nowej filozofii człowieka i nowej filozofii wartości. Ateizm został tu ukazany jako główny czynnik warunkujący narodziny rewolucyjnej ideologii i utopii socjalizmu, będących przejawem nie tylko zlaicyzowanej świadomości, ale również wiary w możliwość budowy Królestwa Bożego na ziemi bez Boga. Zdaniem „wiechowców" negacja Boga i transcendencji jako gwaranta dobra spowodowała degenerację inteligenckiej moralności, która znalazła swe odzwierciedlenie w nihilizmie etyki rewolucyjnej. Odrodzenie duchowe i moralne powinno dokonać się według nich na drodze powrotu do religii i metafizyki. Powrót ten został przez nich ukazany jako droga rozwoju Rosji. „Wiechi" określiły więc nie tylko filozoficzny i religijny wymiar rewolucji 1905 г., ale również rewolucji bolszewickiej, a następnie kierunek walki z komunistycznym totalitaryzmem na gruncie antropologii i kultury. BIBLIOGRAFIA 1. L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986. 2. J. Diec, Cywilizacje bez okien. Teoria Mikołaja Danilewskiego i późniejsze koncepcje monady-czych formacji socjokulturowych, Kraków 2002. 3. A. Dudek, Wizja kultury w twórczości Wiaczesława Iwanowa, Kraków 2000. 4. J. Kapuścik, Sens życia. Antropologiczne aspekty rosyjskiego renesansu duchowego XX wieku w świetle prawosławia, Kraków 2000. 5. A. Lazari, „Poczwienniczestwo ". Z badań nad historią idei w Rosji, Łódź 1988. 6. П. Милюков, Очерки по истории русской культуры, Москва 1994, т. 2. 7. A. Raźny, Myśl i czyn w świecie zniewolonego ducha [w:] Wizja człowieka i świata w myśli rosyjskiej, red. L. Suchanek, Kraków 1998. 8. W. Rydzewski, Filozofia polityczna rosyjskiego narodnictwa, Kraków 1988. 202 ANNA RAŹNY 9. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 2002. 10. H. Зернов, Русское религиозное возрождение XX века, Paris 1974. KULTURA RADZIECKA I POSTRADZIECKA I wojna światowa stworzyła sprzyjające warunki do zrodzenia się dwóch dwudziestowiecznych totalitaryzmowi nazizmu i komunizmu. Nieprzewidziane następstwa działań wojennych zaowocowały wykreowaniem państw, które w swych obywatelach chciały widzieć posłusznych niewolników. Zniszczona przez walki, nieodporna na populistyczne hasła Rosja stała się poligonem doświadczalnym służącym do wdrożenia w życie utopijnego eksperymentu. Przeszczepione z Zachodu, obce duchowi rosyjskiemu idee w połączeniu z odwieczną rosyjską skłonnością do pokory, przyniosły nieznany dotąd kataklizm oparty na budowaniu świetlanego jutra kosztem milionów istnień ludzkich. Celem nadrzędnym utopii komunistycznej stało się stworzenie nowego człowieka, zyskującego miano homo sovieticus albo homosos. W opracowaniach ideologicznych głoszono, iż stanowić on będzie najwyższą formę w rozwoju gatunku homo sapiens. Budując nową cywilizację i zakładając, że można zmienić naturę ludzką, sugerowano, iż realizowany jest „projekt naukowy". Wychodząc od organicystycznej tezy o socjogenezie jednostki, stworzono odpowiednie warunki, by człowiek przestał postępować tak, jak postępował dotąd, by zaczął myśleć, odczuwać i działać po nowemu. W porewolucyjnych koncepcjach ideologicznych, które stanowiły podstawę polityki klasowej w państwie radzieckim, wykorzystane zostały generalne tezy marksistowskiej antropologii filozoficznej. Doktryna marksizmu-leninizmu zaczęła odtąd pełnić funkcję opoki dla wyhodowanego w retorcie utopii uległego homunculusa. Punktem wyjścia dla tego aktu było głębokie przekonanie Marksa, że zastosowanie jego metody doprowadzi ludzkość do wielkiego kroku naprzód, w ziemski raj braterstwa i wolności. Ta część nauki Marksa została bodaj najgruntowniej sfalsyfikowana: wszędzie, gdzie zastosowano jego metodę, nie było ani śladu postępu w kierunku urzeczywistnienia marksowskich ideałów - przeciwnie, prowadziło to bez wyjątku do rządów tyrańskich i cierpienia ludzkiego na ogromną skalę. Teoria marksistowska, opierając się na błędnej przesłance, że człowiek jest bardzo plastyczny i w zmienionych warunkach łatwo ulega zmianie, zasadza się na stwierdzeniu, iż historyczny proces kształtowania się istoty ludzkiej nie został jeszcze zakończony. Człowiek nie wyszedł jeszcze z królestwa zwierząt, ponieważ między ludźmi trwa walka o byt jednostkowy, a człowiek nie kształtuje planowo swej historii i nie jest wolny, bo nie wykonał „skoku do królestwa wolności". Niemałą rolę odegrała w mark-sowskiej koncepcji człowieka także nauka o klasach i walce klas, która zrodziła w Rosji, nieznaną do tej pory na tak szeroką skalę, nienawiść i zachwianie stosunków interpersonalnych. Wraz z „walką klas", wykorzystywaną często do wyrównywania rachunku własnych, prywatnych krzywd, do słownika pojęć radzieckich weszły określenia „wróg ludu", „wróg klasowy" czy też „wróg obiektywny". Wiedziano, że pierw- 204 KATARZYNA DUDA szą rzeczą, o jaką należy zapytać aresztowanego w Rosji, jest: do jakiej klasy należy, jakie jest jego pochodzenie, kim jest z zawodu? - i odpowiedź na te pytania powinna decydować o losie aresztowanego. Apogeum walki z „nieprawomyślnymi" nastąpiło w czasie Wielkiego Terroru. Prokuratorzy republik otrzymywali stosy nakazów aresztowania i nie zwracali przy tym żadnej uwagi na nazwiska oskarżonych. W tym okresie „wrogowie" zaczęli pojawiać się w łonie samej partii: Stalin postanowił pozbyć się towarzyszy z leninowskiego zaciągu, aby w ten sposób dowolnie manipulować historią. Funkcjonariusze organów bezpieczeństwa, pozbawieni wszelkich hamulców moralnych, wynajdywali fantastyczne listy ofiar - nieistniejące grupy terrorystyczne na wsi czy dywersantów w zakładach przemysłowych. Do tego spisu dołączyli „sabotażyści", „szkodnicy", „kosmopolici"; kategoryzowane w ten sposób społeczeństwo uległo rozwarstwieniu i zatomizowaniu. Stalin stał na stanowisku, że zniesienie klas daje się osiągnąć nie w drodze wygasania walki klasowej, lecz w drodze jej wzmacniania, a „obumieranie państwa" nastąpi nie przez osłabienie władzy państwowej, lecz maksymalne jej wzmocnienie. Równocześnie, jakby za wskazaniem kalabryjskiego mnicha Tommaso Campanel-lego, kwitło donosicielstwo na wszystkich szczeblach społeczeństwa, gdyż w totalitarnym państwie komunistycznym, zorganizowanym na zasadzie przymusu, donos stawał się zjawiskiem socjologicznym i ideologicznym. Dzieje i skala donosów pokazują jak w państwie komunistycznym, gdzie uśmiercono Boga, uśmiercano człowieka. Związek Radziecki był chyba jedyną na świecie „cywilizacją", która wystawiła pomnik dziecku (Pawlik Morozów) za donos na własnego ojca i na tym przykładzie „wychowywała" całe pokolenia swych obywateli. Donosicielstwo stało się „wartością" etyczną jako pomoc narodowi radzieckiemu: dzieci donosiły na rodziców, uczniowie na nauczycieli, żony na mężów, sąsiedzi na sąsiadów, podwładni na przełożonych itd. Donoszono ze strachu, głodu, zawiści, lecz również w imię „idei" i z „obowiązku obywatelskiego". W antropologii marksistowsko-leninowskiej szczególne miejsce przypada religii. W myśl marksizmu-leninizmu religia była zawsze uważana za pewien rodzaj fałszywej nauki i choćby dlatego powinna wraz z postępem ludzkości zaniknąć. Równocześnie jednak religia należy do nadbudowy społeczeństwa wyzyskiwaczy. Jak to wyraził Lenin: każda klasa wyzyskiwaczy potrzebuje dwóch urzędników: kata, który będzie karał rewolucjonistów, i księdza, który by radził wyzyskiwanym, żeby nie dążyli do rewolucji: życie przemija, trzeba myśleć o „tamtej stronie". Patrząc w ten sposób, każda religia jest, według Marksa, „opium", znieczulającym wyzyskiwanych. Musi więc zniknąć wraz z nadejściem socjalizmu. Potępienie religii jest jedną z najgłębiej zarysowanych cech marksizmu-leninizmu. Zbiega się tu wiele przyczyn: ateistyczny humanizm, oświecenie i wspomniana nauka Marksa o opium dla ludu. Ponadto negacja religii jest głównym filarem marksizmu--leninizmu, co wiąże się z faktem, że każda prawdziwa religia jest w swej istocie odpowiedzią na egzystencjalne pytania człowieka, пр. о sens życia, śmierć, cierpienie. Komunista zaś nie skłania się do zadawania takich pytań, nie ma dla tych pytań zrozumienia, uważa je za „puste". Zapytany o sens ludzkiego cierpienia czy umieranie, marksista-leninista odpowie, że wraz z nadejściem komunizmu wszystko zostanie rozwiązane. A że komunizm sam „nadejść" nie mógł i okazało się, że trzeba go zbudować, niezwłocznie więc wyruszono na „podbój ducha". Rozpoczęły się trwające kilka dziesięcioleci prześladowania Cerkwi: zamykanie świątyń, konfiskaty przedmiotów kultu # I ' Kultura radziecka i postradziecka 205 na potrzeby rewolucji, aresztowania kapłanów, rewizje w czasie nabożeństw, wysyłanie duchownych do łagrów. Konflikt między Cerkwią i państwem radzieckim był nieuchronny, gdyż po dojściu do władzy partia komunistyczna stawiała sobie za cel nie tylko gospodarcze, polityczne i społeczne przekształcenie kraju. Celem jej był rząd dusz. Utożsamianie totalitarnego komunizmu ze stalinizmem, propagowane zwłaszcza przez tzw. lewicowych liberałów, wydaje się już dzisiaj „błędem poprawionym" i twierdzeniem fałszywym, niewymagającym dalszej weryfikacji. Choć wiadomo, iż w czasie rządów Michaiła Gorbaczowa próbowano wskrzesić heroiczny okres rewolucji, to jednak prawdą jest, że tragedia rosyjska ma swe korzenie w leninizmie. Rządy Lenina niosły wszelkie przesłanki do rozwoju państwa-partii, stosującego terror w celu wprowadzenia w życie zaprogramowanej utopii. Tendencje, mające swój rodowód w 1917 r. zostaną tylko „ulepszone" i precyzyjnie zmodyfikowane w stalinizmie. Bezsporny jest więc fakt, że już za rządów Lenina zaczyna kształtować się mentalność radziecka jako produkt systemu ideokratycznego. Wraz z kolejnymi etapami rozwoju reżimu mentalność ta będzie również ewoluować, ale jej główne zręby wykształcą się właśnie w leninizmie. Bazą wyjściową dla człowieka typu homo sovieticus jest mentalność rewolucyjna, która szczególnie mocno przejawiła się w latach wojny domowej, stanowiącej podatną glebę dla świadomości homososa. Władza bolszewicka zdawała sobie sprawę z wielkiej mocy kreacyjnej Słowa, z jego wpływu na naród, z tego, że literaci mogą dopomóc w budowaniu raju na ziemi albo mogą się temu bluźnierstwu (jak dzisiaj określamy te zamierzenia) sprzeciwić. Bolszewicy wprowadzili więc wiele uchwał i rezolucji, deklaracji i postanowień, ograniczających swobodę twórczą, krępujących indywidualizm i niwelujących talent. Jednym z pierwszych tego typu dokumentów był List Komitetu Centralnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii o Proletkultach, zamieszczony w „Prawdzie" 1 grudnia 1920 r. Krytyce poddano tu próby autonomii Proletkultu. Proletkult - Пролеткульт - (od słów kultura proletariacka - пролетарская культура), działając poprzez szeroko rozbudowaną sieć klubów, kółek samokształceniowych, uniwersytetów robotniczych, miał ambicje stworzenia od podstaw nowej kultury proletariackiej, wolnej od dziedzictwa przeszłości. Mniemano, że fakt przewrotu politycznego implikuje konieczność dokonania równie radykalnych pociągnięć w sferze życia kulturalnego. Proces ten miał się dokonywać w laboratoriach systemu proletkultowskiego rękami samych robotników, przy technicznej pomocy przedstawicieli inteligencji, w warunkach pełnej suwerenności i autonomiczności organizacji wobec władzy państwowej. W 1920 r. powstała grupa „Kuźnica" jako jedna z przybudówek literackich Proletkultu; jej piotrogrodzki odpowiednik przybrał nazwę ugrupowania kosmistów. Teoretyk ugrupowania - Aleksandr Gastiew (1882-1941) - określił jego program jako „zmechanizowany kolektywizm". Siłą tej poezji był patos i szczerość, z jaką, tworząc apoteozę wyzwolonej techniki, wnosiła do literatury wyolbrzymione elementy własnych doświadczeń życiowych. Słabość jej tkwiła w nieautentyczności literackiego kostiumu i „opowiadaniu" baśni o rewolucji. W istocie bowiem okazało się, że na autonomię w sztuce „klasa-hegemon" liczyć nie może, hegemonem stało się państwo-partia. Toteż w 1920 r. Komitet Centralny, z bezpośredniej inicjatywy Lenina, podjął uchwałę o podporządkowaniu organi- 206 KATARZYNA DUDA zacji Ludowemu Komisariatowi Oświaty, a w 1923 r. Proletkult został zlikwidowany. Dodajmy, że w ten sam sposób postąpiono później z agresywnymi uzurpatorami polityki kulturalnej: napostowcami (od tytułu czasopisma „Na postu") oraz działaczami skupionymi wokół ugrupowania RAPP (Российская Ассоциация Пролетарских Писателей). Musieli oni zniknąć z areny życia kulturalnego, gdyż rościli sobie prawo do wypełniania funkcji nadzorców, sędziów i mentorów politycznych, organizujących nagonki i kampanie prześladowcze. Był jeden organ, uważający, że te funkcje mogą być wypełniane tylko przez „zawodowych rewolucjonistów" - partia. Kolejnym dokumentem, zmierzającym do reglamentacji życia kulturalnego była rezolucja XIII Zjazdu Partii O prasie. Był to jakby pierwszy akt prawny nowej władzy, w którym próbowano dać prawne i teoretyczne uzasadnienie represji rozpoczętych wobec słowa drukowanego. Jednakże szczególne znaczenie miała rezolucja КС RKP(b) z 18 VI 1925 r. O polityce partii w sferze literatury pięknej, obowiązująca oficjalnie do 1932 r. Zawierała ona ocenę sytuacji w literaturze i przedstawiała stosunek partii do ugrupowań i kierunków ideowych, ostro krytykując ideologię burżuazyj-ną, którą dostrzegano w postawie niektórych współwędrowców. Należy nadmienić, że współwędrowcy {попутчики) to termin wprowadzony do obiegu przez Anatolija Łu-naczarskiego i Lwa Trockiego w celu określenia twórców akceptujących rewolucję, urzeczywistniających jej idee, ale niemieszczących się w ramach ideologii proletariackiej, byli to m.in.: Aleksandr Woronski (1884-1937), Ilja Erenburg (1891-1967), Leonid Leonów (1899-1994), Wieniamin Kawierin (1902-1989), Wsiewołod Iwanow (1895-1963). Nieco później (23 IV 1932) weszła w życie rezolucja O przebudowie organizacji literacko-artystycznych, sankcjonująca ostateczne ujednolicenie życia artystycznego, oraz rezolucja O czasopismach „Zwiezda" i „Leningrad" (1946), w której druzgocącej krytyce poddano Annę Achmatową (1889-1966) i Michaiła Zoszczenkę (1895-1958) i której celem była atomizacja społeczności artystycznej. Jest rzeczą znamienną, że wszystkie te uchwały i rezolucje w liberalnej epoce odwilży (1953-1959) zachowywały formalnie swą moc i mimo zabiegów niektórych pisarzy nie zostały oficjalnie zawieszone. Kolejnym tragicznym elementem, mającym swe źródło w okresie leninowskim, było powstanie łagrów. Wynalazcami i twórcami obozów koncentracyjnych byli przywódcy radzieccy: Trocki i Lenin. Pierwsze obozy koncentracyjne powstały w Rosji w 1918 г., wyprzedziły więc niemieckie obozy koncentracyjne o dwadzieścia kilka lat. Pierwszy niemiecki obóz koncentracyjny (konzentration lager) powstał w 1933 r. w Dachau, a obozy radzieckie stały się wzorem dla niemieckich. W rozkazie z 4 VI 1918 r. Trocki jako komisarz ludowy spraw wojskowych żądał, aby legionistów czeskich, którzy nie chcą oddać broni, zamknięto w obozach koncentracyjnych. 26 VI wysłał do Rady Komisarzy Ludowych memoriał, w którym proponował stworzenie systemu przymusu dla „elementów pasożytniczych" i takiego stanu rzeczy, w którym bardziej przykre rodzaje prac wykonywałaby burżuazja, przy czym do burżuazji chciał zaliczyć byłych oficerów, którzy nie zdecydują się na wstąpienie do Armii Czerwonej i pragnął osadzić ich w łagrach. Wkrótce potem domagał się zamknięcia w obozach (jako zakładników) żon i dzieci oficerów zmobilizowanych do Armii Czerwonej. Uważał, że bez zastosowania takich środków rewolucja poniesie klęskę. Jak się później okazało, do obozu mógł trafić każdy. Kultura radziecka i postradziecka 207 Kryzys GUŁagu pod koniec życia Stalina (powstanie w łagrach pieczorskich, strajk w Ekibastuzie, wymuszone ustępstwa władz na rzecz „zeków") rzuca nowe światło na amnestię, zadekretowaną przez Ławrentija Berię zaledwie w trzy tygodnie po śmierci Stalina, która obejmowała 1,2 min więźniów. Mówiąc o powodach politycznych, nie można pominąć i ekonomicznych, którymi kierowali się, ogłaszając tę częściową amnestię, kandydaci do sukcesji po Stalinie świadomi ogromnych trudności w zarządzaniu przeładowanymi więzieniami i coraz mniej dochodowym GUŁagiem. Rosja była krajem, w którym tradycje despotyczne miały długą historię i znacznie wyprzedziły okres, w którym powstało państwo totalitarne i nastąpiła całkowita instytucjonalizacja marksizmu jako narzędzia władzy. Prawzorem Czeki była powstała w 1565 r. za czasów Iwana Groźnego „opricznina". Faktem niezaprzeczalnym jest, że zgodę na utworzenie Czeki (później GPU, NKWD, MWD, KGB) w grudniu 1917 r. wyraża Lenin, a jego następcy doprowadzą do bardziej wysublimowanych i perwersyjnych metod karania najmniejszego przejawu nieprawomyślności. Organem, z którego wyłoniła się Czeka, był Piotrogrodzki Komitet Wojskowo-Rewolucyjny (PKWR), w którym decydującą rolę odgrywał Feliks Dzierżyński. Od 26 X, pod nieobecność liderów bolszewickich, którzy zajęci byli tworzeniem rządu, nieznani i anonimowi „komisarze" postanowili umocnić „dyktaturę proletariatu" za pomocą następujących środków: zakazu wydawania „kontrrewolucyjnych" ulotek, zamknięcia siedmiu głównych stołecznych dzienników, kontroli radia i telegrafu oraz opracowania projektu prawa o rekwizycji prywatnych mieszkań i samochodów. Czeka znalazła siedzibę w Moskwie, w pobliżu Kremla, w położonym przy ulicy Bolszaja Łubianka budynku kompanii ubezpieczeniowej, który miała zajmować pod różnymi nazwami aż do upadku reżimu radzieckiego. Upolitycznienie kultury radzieckiej rozpoczęło się, jak już podkreślono, na długo przed rządami Stalina Należy przypomnieć, iż w kwietniu 1918 r. w mieszkaniu Maksima Gorkiego (1868-1936) przedstawiciele zorganizowanego nieco wcześniej Związku Działaczy Sztuki spotkali się z ludowym komisarzem oświaty - Anatolijem Łunaczarskim. Działacze sztuki zaproponowali, by komitet wykonawczy ich związku uznać za organ wykonawczy do spraw sztuki, tzn. zaproponowali, by kierowanie sztuką oddać w ręce artystów. Partia obwieściła jednak, że postanowiła sama zarządzać sztuką i kulturą. Na administrowanie kulturą składają się dwa elementy: zarządzający wskazuje czego nie wolno pisać, malować, rzeźbić, a z drugiej strony ogłasza, co należy pisać, malować, rzeźbić. Jeszcze w 1917 r. wprowadzono cenzurę prasową natomiast 8 VI 1922 r. podjęto decyzję o powołaniu Głównego Komitetu do Spraw Prasy oraz wydano dekret o utworzeniu Głównego Zarządu do Spraw Literatury i Sztuki (Главное управление по делам литературы и издательств). W zakres obowiązków Gławlitu weszły na mocy dekretu: prewencyjna weryfikacja wszystkich przeznaczonych do druku i rozpowszechniania utworów literackich, wydawnictw periodycznych, map itd. Ponadto Gławlit wydawał zezwolenia na publikację wszelkiego rodzaju druków, układał indeksy książek zakazanych, opracowywał postanowienia odnośnie do drukarni, bibliotek, handlu książkami. Ani sprzeciw znacznej części inteligencji wobec rewolucji październikowej, ani emigracja licznych ludzi kultury, ani też brak środków materialnych - farb, płótna i marmuru dla malarzy i rzeźbiarzy, papieru dla pisarzy - nie zahamowały rozwoju 208 KATARZYNA DUDA kultury, do którego impuls dał początek stulecia. Jednakże już w połowie lat 20. coraz mniej było głosów protestu, były one coraz cichsze, coraz rzadziej pojawiały się drukiem. Za to coraz głośniej i tryumfalniej brzmiały głosy wychwalające politykę partii i ujarzmienie kultury. 1925 r. stanowił apogeum NEP-u w dziedzinie polityki, ekonomii, a także kultury. NEP w kulturze był zdecydowanie najbardziej twórczym okresem radzieckiego życia intelektualnego w porównaniu z sytuacją pod rządami Stalina, jednak w zestawieniu z dawnym ustrojem równie wyraźnie był regresem. Z natury niejednoznaczny, zawierał w sobie ponadto ziarno kultury stalinowskiej, które ostatecznie doprowadzi do jego zniszczenia. Kulturalny NEP, podobnie jak jego gospodarczy odpowiednik, żył w cieniu partyjnych nakazów i ograniczeń. Utworzono Czerwoną Akademię, by rywalizowała z oficjalną Akademią Nauk, i Instytut Czerwonej Profesury, by szkolił kadry mające przejąć „burżuazyjne" uczelnie. Nikołaj Bucharin aktywnie wspierał obydwa przedsięwzięcia. Zakazano uprawiania burżuazyjnej filozofii, a niektórych jej czołowych praktyków wydalono z kraju. Jedyną dozwoloną szkołą stała się szkoła materializmu dialektycznego. Zabroniono też uprawiania burżuazyjnego prawa, a rosyjską palestrę, stanowiącą przed 1917 r. jedną z głównych ostoi rosyjskiego liberalizmu, zdemontowano. Jednakże, co należy odnotować, sztuki plastyczne, teatr, kino, literatura miały w tym czasie możliwość rozwoju, jaka się już (aż do pieriestrojki) nie powtórzyła. W teatrze była to epoka Wsiewołoda Meyerholda - herolda teatralnego Października, zwolennika teatru kameralnego - A. Tairowa, stronnika eksperymentów - N. Forregera i jego ucznia S. Eisensteina. Lew Kuleszów i Dżiga Wiertow stworzyli oryginalną poetykę nowej sztuki - kino. W 1925 r. pozycja Stalina jako Wodza partii była bardzo silna. Partia zwracała baczniejszą uwagę na kulturę. Proklamowała generalną linię w dziedzinie kultury. Moskiewski komitet partii zwołał naradę, poświęconą losom inteligencji. Było to ostatnie spotkanie, na którym przedstawiciele inteligencji mogli publicznie wypowiedzieć własne poglądy i usłyszeć bezpośrednio, jaki jest punkt widzenia partii. Dyskusja dotyczyła, najogólniej rzecz biorąc, wolności myślenia. Niestety, zebrani w Wielkiej Sali konserwatorium inteligenci, w swej przeważającej większości zgodzili się, że będą tworzyć źle, jeśli da im się wolność polityczną. W latach 30. w ZSRR zniknęły istniejące wcześniej ugrupowania i organizacje artystyczne. Środowisko literatury znajdowało się odtąd pod stałym nadzorem partii. Sprawowaniu ideologicznej kontroli i manipulacji pisarzami sprzyjało powołanie Związku Pisarzy ZSRR (23 IV 1932, I zjazd - 17 VIII—1 IX 1934). Formalnie był organizacją dobrowolną w rzeczywistości stanowił jedyną dla twórców szansę awansu i zabezpieczenia bytu materialnego. Pierwszym przewodniczącym Związku został Gorki. Funkcjonariusze Związku Pisarzy byli wiernie oddani systemowi, partii, władzy, skrupulatnie realizowali obowiązującą linię ideologiczną. W stosunku do autorów, których należało zwalczać, wynajdywali poniżające określenia i dyskryminujące przezwiska. Pisarze, wydaleni ze Związku w czasach stalinowskich, stali się ofiarami terroru. W 1946 r. pozbawieni zostali przynależności do Związku Achmatowa i Zoszczenko, a po śmierci Stalina: Boris Pasternak (1890-1960), Andriej Siniawski (1925-1994), Julij Daniel (1925-1988), Naum Korżawin (1925), Lidia Czukowska (1097-1996), Aleksandr Sołżenicyn (1918), Wiktor Niekrasow (1911-1987), Aleksandr Galicz Kultura radziecka i postradziecka 209 (1918-1977), Władimir Wojnowicz (1932), Lew Druskin (1921-1990) i Jewgienij Popów (1946). Po 1977 r. niektórzy pisarze sami opuszczali szeregi Związku na znak protestu. Należeli do nich np. Gieorgij Władimow (1931), Wasilij Aksionow (1932), Inna Lisnianska (1928), Siemion Lipkin (1911). Wydalenie ze Związku Pisarzy powodowało skreślenie pisarza z Funduszu Literackiego (Литературный фонд - Литфонд), со było nie bez znaczenia dla jego sytuacji materialnej, zwłaszcza w przypadku choroby. Poprzez Fundusz Literacki Związek Pisarzy zarządzał własnymi domami mieszkalnymi, letniskami, centrami wypoczynkowymi, domami pracy twórczej oraz ośrodkami rekreacji i opieki zdrowotnej. Do chwili zachwiania struktur Związku w 1991 r. stosowano wobec twórców określone bodźce materialne, ściśle uzależniając ich od oficjalnej polityki i ideologii. Należały do nich tygodniowe przydziały deficytowych produktów spożywczych, możliwość otrzymania dorocznego kredytu bezzwrotnego oraz zwrot kosztów delegacji twórczych. Do czasów pieriestrojki do podstawowych zadań Związku należało sprawowanie nadzoru politycznego i kontrolowanie swoich członków. Władza wyższych funkcjonariuszy Związku była bardzo rozległa i rozciągała się na różne dziedziny życia i działalności, poczynając od zezwolenia na druk i wysokość nakładów aż po przydziały mieszkań. Statut Związku Pisarzy za podstawę swej działalności uznał metodę realizmu socjalistycznego. Nadmienić należy, że już w latach 20. podjęto próby znalezienia adekwatnego określenia dla nowo powstającej sztuki. Aleksiej Tołstoj (1883-1945) zaproponował w 1924 r. termin „realizm monumentalny", Aleksandr Fadiejew (1901--1956) zaś chciał wprowadzić nazwę „realizm proletariacki". Pojęcie „realizm socjalistyczny" jest prawdopodobnie autorstwa Iwana Grońskiego; po raz pierwszy przywołano je w 1932 r. w piśmie „Litieraturnaja gazieta" z 23 maja. Sześć dni później pojawiło się na łamach tego samego czasopisma w artykule literaturoznawcy Walerija Kir-potina. 26 X 1932 r. podczas spotkania pisarzy w domu Gorkiego terminem „realizm socjalistyczny" posłużył się - nadając mu tym samym wymiar sakralny - Stalin (wtedy też nazwał swoich rozmówców „inżynierami dusz ludzkich"). „Ojcami chrzestnymi" socrealizmu byli z całą pewnością Łunaczarski, Gorki i Żdanow. Głównymi komponentami realizmu socjalistycznego stały się: partyjność, ideowość i ludowość. Partyjność była równoznaczna z wiernością artysty dla konkretnych założeń programu partii jako organizacji politycznej. Każdy twórca kultury miał być przeniknięty duchem partii, tzn. jej filozofią, ideologią, a przede wszystkim jej walką o wcielenie w życie bieżących zadań politycznych programu. Przez ideowość natomiast rozumiano klarowność i jednoznaczność światopoglądową twórcy, tworzenie w imię postępowej idei (idei socjalizmu-komunizmu). W symbiozie z powyższymi terminami pozostawało pojęcie ludowości, interpretowanej jako obopólne zbliżenie ludu do sztuki i sztuki do ludu, likwidacja przepaści między kulturą elitarną a odbiorcą z ludu, uczynienie sztuki dziedziną zrozumiałą dla każdego, w końcu - odtwarzanie życia i interesów ludu. Istotnym komponentem socrealizmu stał się wymóg wprowadzania do utworów bohatera pozytywnego: postacie te, pozbawione indywidualizacji i perspektywy psychologicznej, były zazwyczaj nosicielami jednej zalety lub wady, jednej tendencji społecznej, a więc miały jeden wymiar. Przedstawiano je płasko, jako charaktery dobre lub złe, a wyłącznym kryterium podziału był stosunek do polityki partii. W socjalizmie jednostka działa jako członek kolektywu, jej cele są identyczne z dążeniami ogólnonarodowymi i stają się natchnieniem dla bohatera literackiego. 210 KATARZYNA DUDA Jedność celów jednostki i masy stwarza między nimi harmonię i likwiduje konflikty. Wyróżniki socrealizmu w połączeniu z teorią bezkonfliktowości (w myśl której w ZSRR możliwy jest tylko konflikt dobrego ze wspaniałym) oraz tzw. myśleniem życzeniowym (trzeba przedstawiać rzeczywistość nie taką jaka jest, ale jaka być powinna) zrodziły utwory schematyczne, pozbawione głębi ideowej i wartości artystycznej. Za pierwszy utwór socrealistyczny uważa się powieść Matka (Мать, 1906) Lata 1928-1931 to również czas rewolucji kulturalnej, zasadniczo przedstawiany jako źródło stalinowskiej Wielkiej Ofensywy. Wraz z rozpoczęciem pierwszej pięciolatki również kultura została włączona w Linię Generalną i wkrótce ona też zaczęła być centralnie planowana. W latach 1930-1932 reżim zaanektował i podporządkował doraźnym celom politycznym wszystkie sfery kultury. W każdym przypadku inicjatorem zmian był osobiście Stalin. Dwa zworniki rosyjskich uczuć narodowych, prawosławie i specyfika kulturalna chłopskiej Rosji, pozostały zakazane. Co więcej, dawne państwo rosyjskie przedstawiano wyłącznie jako prekursora zupełnie nowego i odmiennego państwa radzieckiego, będącego państwem - partią o socjalistycznym i wielonarodowym charakterze. Kulminacją presji ideologicznej była publikacja w 1938 r. Historii Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) Stalina, powszechnie znanej jako Krótki kurs historii WKPb. Było to kompendium najważniejszych „intelektualnych" osiągnięć lat 30., odpowiedź na wszystkie ważkie pytania życiowe. Pomimo późniejszych licznych poprawek podstawowe tezy Krótkiego kursu obowiązywały przez cały czas trwania systemu radzieckiego. Przed 1936 r. (analogicznie do sytuacji w literaturze) powstały: Związek Filmowców, a następnie Związek Kompozytorów i Związek Artystów Plastyków. W działalności każdego z nich zastosowano doktrynę realizmu socjalistycznego. Każdy z nich sprawował w swojej dziedzinie monopol, wszystkie znajdowały się w gestii nomenklatury i zarządzane były przez ludzi partii. Jednocześnie „inteligencję twórczą", podobnie jak inne typy kadr, obficie wynagradzano i włączano w skład elit, twórcom zaś, którzy nie chcieli żyć według społecznych nakazów groziła kara. Tak więc, przed 1938 r. praktycznie cała kultura rosyjska została znacjonalizowana i zideologizowana. Epoka chraszczowowska przyniosła ludziom kultury pewne wytchnienie i stabilizację twórczą, czego najlepszym wyrazem było poszukiwanie prawdy jako wyznacznika każdej dziedziny sztuki. Większość intelektualistów natomiast zadowala się połowicz-nością reform i poza potępieniem kultu jednostki nie pragnie określić korzeni zła, które kryły się wszak u podłoża samej utopii komunistycznej. Taka powierzchowność w poglądach i czynach mogła doprowadzić do prób restalinizacji w kulturze za czasów Breżniewa. Radziecka kultura epoki „realnego" socjalizmu jest zarazem jego produktem, jak i instrumentem jego kształtowania. Nie ma tu już eksplozji represji czasów stalinowskich, ale także niepewności okresu chruszczowowskiego. Socjalistyczna kultura istnieje, a jej formy mocno się utrwaliły. Najważniejszym kryterium kultury pozostaje nadal „słuszny kierunek ideowy". Od początku lat 70. kultura radziecka podlega generalnej czystce. Zmusza się do emigracji pisarzy, odbierając im wszelką nadzieję na publikację, artystów, odmawiając im prawa do wystawiania prac, muzyków, zakazując im grania wybranej przez nich muzyki. Wygnanie to dla artysty ciężka próba, a kultura pozbawiona największych talentów skazana jest na wymarcie. Kultura radziecka i postradziecka 211 Sytuacja kultury zmieniła się diametralnie na skutek politycznych procesów destabilizacyjnych czasów Gorbaczowa. Niepokorni inteligenci (w tym artyści) zaczęli powracać z emigracji, a odbiorca mógł w sposób legalny, oficjalny poznać wytwory ich myśli. Ważnym czynnikiem formowania się świadomości typu homo sovieticus był kult władzy. Brał on swe początki z leninowskiego kultu NEP-u. Sam Lenin początkowo nie życzył sobie przejawów czci, ale z czasem doszedł do wniosku, że niepiśmienny chłop uwierzy raczej swym oczom niż rozumowi, stąd stworzenie zewnętrznej otoczki uwielbienia, wykreowanie Wodza jako elementu scalającego utopię wydało mu się nieodzowne. Lenin nie miał jednak większego wpływu na to, jak będzie wykorzystywana jego osoba i jaki będzie użytek z jego spuścizny politycznej. Nie oznacza to jednak, że kult Lenina nie wywodzi się logicznie z tego dziedzictwa, które uczyniło z Partii jedyne historyczne narzędzie dane proletariatowi. Tak więc, kult przywódcy rewolucji, z jego zabalsamowanymi zwłokami w mauzoleum i doktryną marksistowsko-leninowską był kultem samej Partii: Wódz, który zawsze miał rację, był koniecznym talizmanem dla Partii, która zawsze ma rację. Wielkość władzy podkreślana była przez komunistyczny monumentalizm. Na Placu Czerwonym pojawiła się wspomniana kultowa budowla - grobowiec wodza światowego proletariatu. Filozof emigracyjny Nikołaj Bierdiajew nazwał mauzoleum Lenina sakralnym obiektem celebrowania całej radzieckiej liturgii politycznej. Mauzoleum było przez kilka dziesięcioleci obiektem rytualno-kultowym odwiedzanym przez masowe pielgrzymki wyznawców ąuasi-religii. Było oczywiste, że Stalin - nowe wcielenie partyjnej nieomylności i nieśmiertelności - przystosuje ten kult do potrzeb własnego wodzostwa. Kiedy jednak „kult wodza" odnosi się do osoby żyjącej, już przez sam ten fakt jest spotęgowany. A kiedy Wódz prowadzi ludność od jednego przełomu rewolucyjnego do kolejnego, jego na wpół magiczna moc rośnie. W sytuacji nieustającego kryzysu bohaterska teoria polityki jest naturalną ucieczką. W totalitaryzmie rzekomy bohater zostaje wyniesiony do nadludzkich, boskich niemal rozmiarów. Tak więc Stalina, który praktycznie nie miał żadnych bezpośrednich kontaktów z ludnością swego kraju, przekształcono - za pomocą wszechobecnych gipsowych, malowanych i celuloidowych wizerunków - w charyzmatyczną ikonę dla mas. W systemie utopijnym ów oczywisty absurd się sprawdza -Wódz staje się wcielonym ideologicznym spoiwem całej ideokratycznej fantasmagorii. Począwszy od 1934 г., stale używano wobec niego wyłącznie najbardziej górno/otnycfi i patetycznych określeń: geniusz, koryfeusz sztuk i nauk, największy przyjaciel dzieci, ojciec narodu. Dlatego też można zaryzykować stwierdzenie, że wszystkie stalinowskie przedsięwzięcia prowadzone były w celu wzmocnienia jego osobistej władzy, a reżim, którego kulminacją był kult jego osoby, to zasadniczo jego własny wytwór. Jednak bardziej przekonujący jest pogląd, że Stalin w okresie kultu był raczej przejawem systemu niż jego twórcą. Gdyby nie system jednemu człowiekowi, Stalinowi, nigdy nie uszłoby bezkarnie coś tak absurdalnego jak stalinizm. Cały sztab nadwornych malarzy, filmowców i literatów formował w świadomości narodu ubóstwione oblicze rządców komunistycznych. „Ludowi Bojanowie" tworzą mitologiczno-epickie opowieści o bolszewickich herosach. W przedszkolach, szkołach, fabrykach, wszędzie, gdzie jest to możliwe, wisiały portrety wodzów, przy czym lokalne władze nie przejmowały się, że persony w owej fantasmagorii często się zmieniały: 212 KATARZYNA DUDA wystarczy tylko zmienić zdjęcia w ramce, a system i tak pozostaje nienaruszony. I tak np. w 1935 г., już po zabójstwie Kirowa, lokalne organizacje partyjne otrzymały rozporządzenie o wycofaniu z obiegu nie tylko prac Trockiego, Zinowiewa i Kamieniewa, ale również o usunięciu plakatów z ich wizerunkami. W późniejszych czasach kontynuowano ów „portretowy karnawał". Pomniki i wizerunki Stalina były demontowane i zdejmowane ze ścian. Oblicze Chruszczowa (zależnie od sytuacji) albo umieszczano w podręcznikach szkolnych, albo skazywano na niepamięć. Wypełniające cały kraj zdjęcia Breżniewa nagle zniknęły. Tragikomiczny przypadek miał miejsce w sierpniowe dni 1991 r. w prowincjonalnym mieście Mielito-pol: kierownik działu kadr jednego z przedsiębiorstw, w miarę rozwoju wydarzeń, cztery razy to zdejmował, to znów wieszał na frontonie budynku portret Gorbaczowa. Zgodzić się jednak należy, że najsilniejsze przejawy kultu to okres stalinizmu, kiedy postać Wodza musiała stać się spoiwem utopijnych planów kolektywizacji i ostatecznego zlikwidowania kułaka jako klasy oraz industrializacji. Jednym z najskuteczniejszych instrumentów presji ideologicznej stał się strach. W komunistycznej Rosji - właściwie po raz pierwszy w historii na taką skalę - strach zaczął być organizowany w sposób świadomy. Bolszewicy przystąpili do wykorzystania strachu jako metody broniącej rewolucji, ale także jako środka obróbki świadomości ludzkiej. W tym celu do działania zmobilizowana została, co oczywiste, radziecka policja polityczna. Zadaniem władzy stało się wychowanie milionów obywateli. Szefowie partii i państwa nie przestali nalegać, aby wróg (rzeczywisty czy domniemany) został unicestwiony. Zagrożenie eksterminacją, adresowane do klasy „byłych", „burżujów", „nieczystych" stwarzało atmosferę wszechogarniającego strachu. Oddzielny człowiek, znalazłszy się w trybach maszyny zniszczenia, stawał się jedynie abstrakcyjnym znakiem statystycznym. Tylko dlatego, że ktoś należał do przedrewolucyjnych „klas oświeconych", pozbawiało go podstawowych praw należnych człowiekowi: odbierano mu kartki na chleb, jego rodzinę przesiedlano do najbardziej oddalonych zakątków kraju. Każdy wróg i wszyscy wrogowie razem przedstawiani byli jako ostatnia przeszkoda na drodze do Celu. Metoda Lenina opierała się na założeniu, że na równi z wrogami, których należy znaleźć i zlikwidować, istnieją niewinni, metoda Stalina zaś była oparta na przeświadczeniu, że niewinnych nie ma. Fizyczna niemożność aresztowania wszystkich nie przeszkadzała uważać wszystkich za winnych. Paniczny strach, który zawładnął wszystkimi obywatelami radzieckimi, był wywołany po pierwsze przekonaniem, że każdy może okazać się wrogiem, a po wtóre przekonaniem, że wrogiem może okazać się najbliższy krewny, członek rodziny. Najlepszą glebą, na której wyrasta strach, jest nienawiść. Nienawiść rodzi strach, albowiem nosi uniwersalny charakter. Nienawiść miała więc stać się nieodzowną cechą człowieka radzieckiego. Z tego też względu wychowanie poprzez nienawiść prowadzone jest przez wszystkie środki masowej komunikacji i propagandy. Strach władający człowiekiem radzieckim, żyjący wokół i, przede wszystkim, wewnątrz niego, to środek jednocześnie zastraszający i uspokajający. Wrogowie zewnętrzni zagrażali człowiekowi radzieckiemu, ale ich obecność stanowiła logiczne i równocześnie mistyczne wyjaśnienie wszystkich trudności, na których brak ZSRR -„kraina obfitości ze znakiem minus" - nigdy nie narzekał. Strach jako stymulator życia Kultura radziecka i postradziecka 213 społecznego rodził nieufność, stwarzał atmosferę podejrzliwości, sprawiając, iż ludzie postrzegali się nawzajem jako potencjalni wrogowie. Istotnym czynnikiem unicestwiania ludzkiej godności stała się w państwie totalitarnym praca. Komunistyczny kraj kontrolował pracę i konsumpcję tak, jak wszystkie inne dziedziny życia. Już bezpośrednio po rewolucji rozpatrywano pracę pod kątem jej dwóch podstawowych funkcji, miała więc być ona kreatywna (budownictwo nowego świata) i wychowawcza („zbudowanie" nowego człowieka dla nowego świata). Praca staje się kategorią etyczną: moralne jest to, co sprzyja budowaniu komunizmu, a więc ten, kto dobrze pracuje jest człowiekiem dobrym, moralnym, ten natomiast, kto nie chce pracować, jest zły, niemoralny, jest - wrogiem. Wodzowie partii doszli do wniosku, że praca przymusowa, oparta na żelaznej dyscyplinie nie jest środkiem tymczasowym - uwarunkowanym nadzwyczajnymi okolicznościami przewrotu rewolucyjnego - ale regułą budownictwa socjalistycznego. W ten sposób dyktatura polityczna została związana z dyktaturą ekonomiczną. Militaryzacja pracy, na którą ogromny nacisk kładł Trocki w 1920 г., stała się faktem dokonanym pod koniec lat 20. Modelem klasy robotniczej została armia. W kraju, przedstawianym jako oblężona twierdza, Armia Czerwona broniła granic przed wrogiem zewnętrznym, zaś klasa robotnicza i chłopstwo kołchozowe prowadzili wojnę z przyrodą, techniką, wrogiem wewnętrznym, przeszkadzającym w stwarzaniu „raju na ziemi". Zarówno od żołnierzy, jak i od bojowników „frontu pracy" wymagana jest dyscyplina i entuzjazm. W czasach stalinowskich narodziła się wyższa forma przejawu aktywności mas pracujących: „szturmowszczyzna". Jej symbolem był przodownik pracy, wykonujący czynności ponad plan. Pojawienie się „uderzeniowców" (ros. udarnik) oznaczało rozłam na „przodowników" i tych, którzy „pozostają w tyle" - podsycało to nienawiść i nieufność. W nocy z 30 na 31 VIII 1935 r. młody górnik Aleksiej Stachanow wydobył w trakcie jednej zmiany 102 tony węgla (zamiast przewidywanych 7), przekraczając w ten sposób plan o 1400%. Pojawiła się wtedy wyższa forma „szturmo-wszczyzny" - ruch stachanowski, ogłoszony jako specyficznie radziecka socjalistyczna forma pracy. Przemysł w ZSRR opierał się w dużej mierze na nieludzkim wysiłku milionów ludzi, osadzonych w obozach koncentracyjnych. Praca w państwie totalitarnym straciła więc swą wartość: nie przynosiła człowiekowi radości ani satysfakcji, nie zabezpieczała także egzystencji materialnej, za to przekształcała robotnika w niewolnika, nie-dostrzegającego żadnego sensu w wykonywanych mechanicznie, automatycznych czynnościach. Eksperyment utopijny, którego celem nadrzędnym była transformacja człowieka, nie mógł nie rozpatrywać rodziny jako najważniejszego obiektu ataku. Wśród pierwszych aktów prawnych władzy radzieckiej znalazły się uchwały o ślubie cywilnym (zajmującym miejsce kościelnego) i rozwodach. Radzieckie prawo rewolucyjne zrównało prawa kobiety i mężczyzny w rodzinie. Jednocześnie prowadzona była kampania związana z propagowaniem poglądów, które powinny prowadzić do emancypacji kobiety. Wynikiem tego były hasła-slogany: „kobiety na traktory" i „kobiety do parowozów", a przykładem słynnej kobiety traktorzystki stanie się Pasza Angielina. Popularne stały się nawoływania do „wolnej miłości" pierwszej kobiety ministra - Aleksandry Kołłontaj, której poglądy zaczęły funkcjonować jako etykietka nowej moralności. 214 KATARZYNA DUDA W drugiej połowie lat 30. zmienił się stosunek do miłości. Intymne związki między mężczyzną a kobietą odeszły na dalszy plan, ustępując miejsca „intymnym" związkom między człowiekiem i Wodzem, człowiekiem i Ojczyzną. Związki osobiste rozpatrywane były jako uczucia „burżuazyjne", odrywające człowieka od pracy i kolektywu. Należy nadmienić, iż wszystkie główne cechy rodziny radzieckiej („rodziny wyższego typu") zostały zachowane i były kultywowane jeszcze w latach 80. Był jednakże w dziejach państwa radzieckiego pewien przełom, w trakcie którego wszelkie restrykcje i totalitarne zasady prawne uległy rozchwianiu. To II wojna światowa. Po zakończeniu działań wojennych Stalin został ogłoszony Wielkim Strategiem, stał się też największym tej wojny beneficjentem. Wojna jednak była tym okresem, który, w pewnym stopniu, zmienił mentalność radziecką. Już pierwsze porażki Armii Czerwonej zatarły propagandowe klisze wyryte mocno w świadomości wielu ludzi: stwierdzenia, że nawet jeśli wybuchnie wojna, to w rezultacie ogromnej naukowo-technicznej siły ZSRR - określonej przez wyniki kolektywizacji i industrializacji - wróg natychmiast będzie musiał skapitulować. Realia życia, jak wiadomo, okazały się diametralnie różne. Wojna przyniosła wiele najróżnorodniejszych symptomów psychomentalnych, związanych z zachowaniem człowieka w sytuacjach ekstremalnych: heroizm i tchórzostwo, wierność i zdradę, oddanie kanonom ideologicznym lub wymogom zdrowego rozsądku i sumienia. Zmusiła ludzi do rozmyślań i wątpliwości, do otwartych rozmów o tych problemach, o których wcześniej nie wolno było nawet myśleć. Ludzie zaczęli więc odzyskiwać godność. Ponadto wskutek działań wojennych wielu Rosjan znalazło się poza granicami kraju i wtedy okazało się, że pogardzany Zachód zapewnia lepsze warunki życia niż komunistyczna kraina „mlekiem i miodem płynąca". Za to w powojennym ZSRR ludzie zetknęli się z jeszcze większą niż przedtem nędzą której istotnym czynnikiem był nadal problem mieszkaniowy. Stalin musiał więc zabić w ludziach wspomnienie lepszego świata i zdusić w zarodku pojawiające się pytania o przyczyny materialnego i duchowego ubóstwa narodu radzieckiego. Po zakończeniu II wojny światowej i po wyciszeniu entuzjazmu ze zwycięstwa nad nazizmem w ZSRR nastąpiło tzw. drugie zlodowacenie stalinowskie. Wspomnianym wyżej napaściom na Achmatową i Zoszczenkę towarzyszyła kampania wymierzona przeciw kosmopolitom. Miała ona na celu wykorzenienie wpływów i tendencji zachodnich, a w rzeczywistości przywrócenie kontroli partyjnej nad wszystkimi sferami działalności intelektualnej. Początkiem walki stał się opublikowany w „Prawdzie" (28 I 1948) artykuł O pewnej antypartyjnej grupie krytyków teatralnych, wyróżniający się zjadliwym antysemityzmem i nienawiścią wobec „antypatrio-tów bez ojczyzny". Z wymową tego artykułu współgrał tekst Na obcych pozycjach, zamieszczony w piśmie „Kultura i żizn'". Artykuły powyższe rozpoczęły „antyza-chodnią symfonię" orkiestry sowieckiej totalitarnej propagandy. Atakowano w nich „serwilistyczny" stosunek do Zachodu i kosmopolitów bez ojczyzny. Aby podkreślić nierosyjski charakter twórczości pisarzy pochodzenia żydowskiego, którzy niejednokrotnie publikowali pod pseudonimami, w prasie rozszyfrowywano te pseudonimy i przytaczano autentyczne - żydowsko brzmiące - nazwiska. Pojawiło się popularne określenie tego typu autorów - nawiasowcy {скобари). Śmierć Stalina zapobiegła na pewien czas dalszej antagonizacji środowiska artystycznego. Zaczął się okres połowicznego przezwyciężania przez twórców „kultu jednostki". Kultura radziecka i postradziecka 215 Początek odwilży w metaforycznej formie zapowiadał już Nikołaj Zabołocki (1903-1958) w wierszu Odwilż (Оттепель), opublikowanym na łamach czasopisma „Nowyj mir" w październiku 1953 r. Jednak za książkę, która nadała nazwę całej epoce chruszczowowskiej, uważa się powieść Erenburga Odwilż (Оттепель, 1954). Autor zaczerpnął ten termin od Aleksandra Hercena, ten zaś nazywał tak czasy po śmierci Mikołaja II oraz początkowy okres panowania Aleksandra I, kiedy to miała nastąpić liberalizacja życia inteligencji. Erenburg pisze co prawda o kłamstwie i obłudzie, towarzyszącym narodowi rosyjskiemu od kilku dziesięcioleci, ale wyznania te wkłada w usta bohatera negatywnego - Wołodii Puchowa - przez co utwór staje się dwuznaczny i lakoniczny. Symbolem budzenia się literatury ze stanu apatii był artykuł Władimira Pomieran-cewa (1907-1971) O szczerości w literaturze (Об искренности в литературе), opublikowany w czasopiśmie „Nowyj mir" (1953, nr 12). Autor domagał się w nim opisu rzeczywistości takiej, jaką jest naprawdę, a nie jaka być powinna. Proponuje odrzucenie fałszu i kłamstwa, choćby miały one przynosić chwilowe ukojenie. Podobny sposób postrzegania świata zaprezentuje po latach Sołżenicyn w publicystycznym utworze Nie żyć w kłamstwie (Жить не по лжи). Sołżenicyn wzywa rodaków, by nie uczestniczyli w kłamstwie i świadomie nie udzielali mu poparcia. Zarówno według Sołżeni-cyna, jak i Pomierancewa, kryterium oceny zarówno realiów, jak i dzieła literackiego ma być prawda. Miraż czasów odwilżowych na terenie literatury zaznacza się wraz z nagonką na Pasternaka, po przyznaniu mu Nagrody Nobla. Nie przyniosły więc skutku nawoływania o szczerość w literaturze: autor Doktora Żywago został potępiony za głoszenie prawdy. Nagonka na Pasternaka, zmuszająca go do pokajania się i wyrażenia skruchy, była jednak jednym z ostatnich aktów ideologicznej samowoli. Odwilż, jakkolwiek utrzymana w psychologicznej atmosferze półprawd, zaowocowała w gronie wielu twórców zrodzeniem się konkluzji, że jedynym możliwym wektorem twórczego działania musi być prawda. Pojawiła się potrzeba przekroczenia granic nakreślonych przez „urzędników od literatury", poddania analizie tematów dotąd zakazanych, odcięcia się od ezopowego języka ukrytych znaczeń i sensów. Taka jest geneza zjawiska zwanego samizdatem i oznaczającego rozpowszechnianie poza oficjalnym obiegiem, bez ingerencji cenzury, mieszczących się w rozmaitych gatunkach - dzieł literackich. Równolegle z samizdatem istniał tamizdat: przekazywanie utworów na Zachód (często bez wiedzy autora), ich publikacja za granicą i powrót (najczęściej w wersji książkowej) do kraju. To właśnie reprezentanci samizdatu, a nie uformowani przez drugą połowę lat 50. „odwilżowcy" stali się prawdziwymi „ludźmi lat 60.". Dzieła Daniela i Siniawskie-go, ich zachowanie na procesie, poezja Brodskiego i jego prześladowania, książki Anatolija Marczenki, Lwa Kopielewa, działalność polityczna Aleksandra Ginzburga, Eduarda Kuzniecowa, Igora Gałanskowa, Władimira Bukowskiego - wszystko to współtworzyło już „ruch dysydencki" i było wolne od paraliżującego strachu przed władzą. Nieocenione w propagowaniu aktualnych wydarzeń, w przekazywaniu rzetelnych informacji okazały się czasopisma i almanachy samizdatu, a wśród nich m.in.: „Sintaksis" i „Feniks-66". Dużą rolę w budzeniu się świadomości narodowej odegrał także, jako zjawisko analogiczne do samizdatu, „magnitizdat", a więc rozprzestrzeniane na taśmach magnetofonowych pieśni bardów: Bułata Okudżawy 216 KATARZYNA DUDA (1924-1989), Władimira Wysockiego (1938-1980) czy też Aleksandra Galicza (1918-1977). Pomimo swej utopijności, chruszczowowska odwilż, obok obalenia kultu jednostki, obsadzania pól kukurydzą, zagospodarowywania ugorów i „wyścigu" kosmicznego z Zachodem, niesie ze sobą zapowiedź budzenia się społeczeństwa z duchowego letargu. Ludzie stopniowo zaczynają wyzbywać się strachu. Trudno, oczywiście, mówić o pełnym duchowym przebudzeniu: wszak nie dokonano rewizji i krytyki istoty, tkwiącej u podstaw systemu. Jednakże w twardej skamielinie kłamstwa powstał wyłom. Wyjście z duchowego impasu, zapoczątkowane odwilżą zaowocowało mursze-niem systemu i podjęciem - w przyszłości - próby reform pieriestrojkowych. W okresie odwilżowym odrodziły się ludzkie uczucia - miłość, przyjaźń, zaufanie. Obywatele Związku Radzieckiego zapragnęli poznać zagranicę, wkrótce więc została uchylona żelazna kurtyna. Później nie dało się już powstrzymać procesu wyzwalania się ludności z niewolnictwa, choć tamy wolności były stawiane jeszcze za rządów Chruszczowa. Dawało się to zauważyć zwłaszcza w sferze obyczajowości. Np. szerokość spodni i formę fryzury łączyło się z dojrzałością polityczną a pochodzący z Zachodu rock and roli uważało się za swego rodzaju agresję ideologiczną. Płyty z nagraniami Elvisa Presleya i „Beatlesów" można było kupić tylko na czarnym rynku. Masowy kontakt przedstawicieli „dwóch światów" miał miejsce latem 1957 r. w Moskwie na Światowym Festiwalu Młodzieży i Studentów. Oprócz przejawów międzynarodowej solidarności rezultatem tego wydarzenia stało się, mimo stałej kontroli „organów bezpieczeństwa", ujawnienie takich niecharakterystycznych dla utopii zjawisk, jak spekulacja i prostytucja. Swego rodzaju idolami, szczególnie dla nastolatków, stały się filmy zachodnie: Tarzan, Fantomas, przy czym naśladowanie głównych bohaterów nosiło wśród młodzieży radzieckiej najczęściej chuligański charakter. Była to zapewne swego rodzaju reakcja na nieefektywną pracę wychowawczą w społeczeństwie o rozchwianej hierarchii wartości. Rozwój człowieka-osoby ku dobru został zahamowany przez dojście do władzy Breżniewa. Breżniew i jego ekipa stali się personifikacją mentalności antyreformatorskiej. Pojawiło się wówczas pragnienie powrotu do przeszłości, nazwane restalini-zacją. Koniec destalinizacji i atak na opozycję sygnalizowało aresztowanie w 1965 г., a rok później proces sądowy pisarzy: Andrieja Siniawskiego i Julija Daniela. Na mocy tego bezprawnego aktu chciano przerwać działalność samizdatu i tamizdatu. Jednakże ten manewr nie spełnił swej roli, lecz był zarzewiem powstania ruchu sprzeciwu, nazwanego ruchem dysydenckim. U podstaw tego ruchu leżała obrona praw człowieka oraz przestrzeganie reguł zagwarantowanych przez Konstytucję. Ruch w Obronie Praw Człowieka zrodził się przede wszystkim z doświadczenia ludzi, którzy przeżyli swoje życie w warunkach bezprawia, okrucieństwa i poniżania jednostki w imię fałszywie rozumianego kolektywu albo w imię „świetlanej przyszłości całej ludzkości". Wyrzeczenie się takiego „kolektywnego" podejścia odznaczało odrzucenie podstaw oficjalnej ideologii. Dysydenci, którzy kategorycznie odrzucili zastosowanie przemocy i gwałtu jako metod wcielenia w życie swych ideałów, zrobili genialnie prostą rzecz - w nie-wolnym kraju zaczęli zachowywać się jak wolni ludzie i tym samym zmieniać atmosferę moralną i kierującą państwem tradycję niewolnictwa. Kultura radziecka i postradziecka 217 Dużą rolę w propagowaniu idei wolnościowych odegrała „Kronika wydarzeń bieżących" informująca o bezprawnych aresztowaniach, zsyłkach i osadzaniu w zakładach psychiatrycznych ludzi, którzy odważyli się rzucić wyzwanie systemowi. Należeli do nich m.in.: Andriej Amalrik, Anatolij Marczenko, Aleksandr Jesienin-Wolpin, Andriej Sacharow, Siergiej Kowalów, Aleksandr Sołżenicyn, Władimir Bukowski - by wymienić tylko tych najważniejszych. Działalność dysydentów, nawiązanie kontaktu ze światową opinią publiczną, niemożność ukrycia plag trawiących społeczeństwo, coraz częstsze bunty poszczególnych narodów, wchodzących w skład ZSRR i brak dróg wyjścia z kryzysu gospodarczego -wszystko to doprowadzało do rozpadu reżimu i erozji systemu oraz zaowocowało takimi zjawiskami cywilizacyjno-kulturowymi, }гкpieriestrojka i głasnost'. Pieriestrojka była zjawiskiem złożonym, kontrowersyjnym i ocenianym przez publicystów, historyków, sowietologów w sposób niejednoznaczny. Obserwować można także różnorodne podejście do osoby Gorbaczowa: od postawy apologetycznej, reprezentowanej przez większość publicystów zachodnich, po ocenę negatywną, a nawet krytyczną. Spośród inicjatyw podjętych przez Gorbaczowa wysoko oceniona została głasnost'. Co prawda, z jednej strony, odarła ona wielu ludzi ze złudzeń, takich пр., że cierpieli w imię słusznej sprawy, z drugiej zaś - światło dzienne ujrzało wiele utworów przedtem „źle widzianych" w Kraju Rad, zaczęto otwierać archiwa, ujawniać wiele tajemnic opatrzonych przedtem pieczęcią z napisem „ściśle tajne", przywrócono obywatelstwo radzieckie emigrantom, którzy zaczęli powracać do ojczyzny. W okresie pieriestrojki mentalność społeczeństwa radzieckiego nadal nie była jednorodna. Jedni entuzjastycznie witali zmiany, mając nadzieję na przywrócenie wartościom należnego im miejsca w hierarchii pojęć. Inni, przeciwnie, przeżywali inflację wartości spod znaku „humanizmu komunistycznego". Na szczególną przeszkodę psy-chomentalną natrafiła znaczna część młodzieży, szczególnie ta, która doświadczyła „syndromu afgańskiego" (zadawano pytania, w imię czego ponoszono ofiary w czasie wojny). Różnorodność nastrojów podsycał fakt, że Gorbaczow nie chciał zrezygnować z wiary w takie pojęcia, jak „materializm historyczny", „materializm dialektyczny", „nauka Marksa-Engelsa-Lenina". Innymi słowy, zmieniło się dekorację, drugorzędne szczegóły, a zachowało fundament, czyli socjalizm i „nauki". Dialektyka, podstawa strategii i taktyki ojców systemu socjalistycznego, pozostała ulubioną bronią Gorbaczowa. Nawiązania do dziedzictwa leninowskiego były w czasach Gorbaczowa wręcz nagminne. Błędy Stalina starano się naprawiać przez nawrót do leninowskiej fazy rozwoju społeczeństwa radzieckiego. Odwoływanie się do leninizmu stało się jedyną formą ratunku służącą podtrzymywaniu „komunistycznego eksperymentu" i Gorbaczow faktycznie opierał się na odrodzeniu leninizmu. Bez względu na to, czy Gorbaczow chciał demontażu systemu, czy też nie, proces dochodzenia do wolności był już nieunikniony. Otwarto „puszkę Pandory", z której wysypały się wszelkie plagi Związku Radzieckiego: pijaństwo, złodziejstwo, bezdomność. Poczynione przez wielu świadków obserwacje i otwarte archiwa pozwalają na opis Związku Radzieckiego w kategoriach ubóstwa narodowego. Nędza w ZSRR to stan niezaspokojonych potrzeb. 218 KATARZYNA DUDA Głasnost' dokonała jednak dzieła demitologizacji systemu. Pojawiły się, głównie za sprawą programów telewizyjnych i radiowych, możliwości kwestionowania doktryny. Miliony ludzi usłyszało swe własne myśli wypowiedziane publicznie, przekonało się, że zło, które obserwowali w swych małych zakątkach systemu, było cechą całego Związku Radzieckiego. Kraj jednak trwał w poczuciu połowiczności. Konieczne wydawało się więc zniesienie przewodniej roli partii oraz wprowadzenie własności prywatnej i gospodarki rynkowej. Te kluczowe zmiany dokonały się już jednak za czasów prezydentury Borisa Jelcyna. Struktura Imperium Zła zaczęła się rozpadać: partię zdemontowano w sierpniu 1991 г., а w grudniu tegoż roku przestał istnieć Związek Radziecki. Po tych wydarzeniach Jelcyn wydał się swym rodakom postacią niemal charyzmatyczną zaczął pełnić rolę katalizatora przemian związanych z ostatnim aktem dramatu radzieckiego. Część swych sukcesów Jelcyn zawdzięczał temu, że nigdy nie był klasycznym aparatczykiem, za to był z pewnością pierwszym demokratycznie wybranym prezydentem Rosji. Prezydentura Jelcyna obfitowała w wydarzenia tyleż pozytywne, ile zaskakujące. Było to więc oficjalne zniesienie cenzury, ale z drugiej strony przejęcie kontroli nad mass mediami przez wyłonionych z dawnych komunistów - oligarchów; uwolnienie cen oraz jednocześnie wzrost zadłużenia zagranicznego. Jelcyn nie skąpił Rosji i zagranicy wielkodusznych gestów: Polskę przeprosił za Katyń, natomiast podczas swej oficjalnej wizyty we Francji w lutym 1992 г., zamiast kolacji z osobistościami władz francuskich spotkał się z emigrantami rosyjskimi, przyjmując ich u siebie. Jelcyn poprosił emigrantów o przebaczenie za wszystkie krzywdy, jakich doznali od ojczyzny macochy. Teatralne zachowanie prezydenta nie równoważyło jednak chaosu, w jaki popadła popieriestrojkowa Rosja. Nie podjęto żadnej próby rewizji wprowadzanej żywiołowo prywatyzacji, co należało rozumieć jako aprobatę monstrualnej grabieży mienia narodowego. Skarb państwa nie był w stanie wypłacać pensji i emerytur, szkoła rosyjska zaczęła chylić się ku upadkowi (brakowało przygotowanych do zawodu nauczycielskiego pedagogów, wiarogodnych podręczników, a nawet podstawowego wyposażenia), dekrety (o walce z korupcją o walce z przestępczością) okazały się bezużyteczne wobec ogromu patologii społecznych. Tym samym zaczęły następować zmiany w sferze psychiki: moralne stawało się to, co przynosi korzyść. Dramat rosyjski wiązał się również z pogłębiającym się niżem demograficznym: począwszy od 1993 г., przewaga liczby zgonów Rosjan nad liczbą narodzin osiągnęła sumę miliona rocznie. Stopniowo ulegał osłabieniu także prestiż samego Jelcyna. W osiemdziesiątą rocznicę przewrotu październikowego prezydent w swym przemówieniu nie napomknął nawet o zbrodniczej działalności KGB i milionach ludzi pomordowanych w łagrach. Image prezydenta ucierpiał też wskutek jego pijackich wyczynów na arenie międzynarodowej (np. w 1994 r. w Berlinie podczas wycofywania oddziałów dawnej Zachodniej Grupy Wojsk ZSRR czy w czasie szczytu Wspólnoty Niepodległych Państw). Związek rodziny prezydenta z aferą korupcyjną ale przede wszystkim stale pogarszający się stan zdrowia Jelcyna (zestawiano często ten etap jego życia z fazą breżnie-wizmu) doprowadziły do jego rezygnacji ze stanowiska 31 XII 1999 r. Nową erę w dziejach państwa rosyjskiego rozpoczynają rządy Władimira Putina, zaprzysiężonego na prezydenta Federacji Rosyjskiej 7 V 2000 r. W pierwszym roku Kultura radziecka i postradziecka 219 jego prezydentury podjęte zostały głównie działania zmierzające do umocnienia wła-dzy prezydenta i kształtowania instrumentów kontroli nad sytuacją w kraju. W 2001 r. wzrosła rola służb specjalnych, a zwłaszcza Federalnej Służby Bezpieczeństwa w strukturach państwa. Zwiększył się wpływ armii na formułowanie założeń polityki bezpieczeństwa i polityki zagranicznej państwa. Wzrosła obecność wojskowych w organach administracji szczebla centralnego. Wzmocnieniu morale armii oraz podniesieniu ducha narodu miała służyć (zakończona jednak fiaskiem) tzw. druga operacja czeczeńska. Pod rządami Putina doszło do zaniku realnej opozycji politycznej w Dumie Państwowej. Organ ten odgrywa zatem często rolę powolnego prezydentowi instrumentu polityki ustawodawczej. Pewien opór okazuje natomiast wobec niektórych projektów inicjowanych przez rząd, a dotyczących kwestii najbardziej kontrowersyjnych, np. reformy podatkowej czy ustawy budżetowej. Zmieniły się relacje pomiędzy przedstawicielami wielkiego biznesu zwanych oligarchami, a władzą. Oligarchowie stracili na ogół wpływy polityczne, ale część z nich nadal wykorzystuje bliskie więzi z władzą w celu uzyskania korzyści gospodarczych. Z drugiej strony władza potrzebuje konstruktywnej współpracy z biznesem, bez której trudne jest prowadzenie zrównoważonej polityki budżetowej i finansowej. Zwiększeniu uległ polityczny wpływ Kremla na środki masowego przekazu, a zwłaszcza media elektroniczne, dysponujące największymi możliwościami kształtowania opinii publicznej. Pod hasłem uwolnienia mediów spod wpływów oligarchów doszło do zwiększenia kontroli państwa nad rynkiem medialnym. Kreml posiadał początkowo pełną kontrolę nad kanałem telewizji RTR, następnie przejął kontrolę redakcyjną, a ostatecznie w lutym 2001 r. kontrolę finansową i administracyjną nad kanałem telewizji ORT. Od wiosny 2000 r. opozycyjny holding medialny Media-Most należący do Władimira Gusinskiego, obejmujący m.in. ogólnokrajową telewizję NTW, poddany został represjom. Działania prokuratury, policji podatkowej i innych służb państwowych przy wsparciu lojalnego wobec władz Gazpromu postawiły na początku 2001 r. Media-Most przed widmem likwidacji. Ostatecznie w pierwszych dniach kwietnia 2001 r. Gazprom przejął, wbrew protestom części dziennikarzy i opinii publicznej pełną kontrolę nad telewizją NTW oraz większością pozostałych mediów holdingu. Tym samym Kreml objął swą kontrolą polityczną wszystkie ogólnokrajowe kanały telewizyjne. Ponadto, rośnie skłonność do stosowania autocenzury w środowisku dziennikarskim. Przyjęta przez Radę Bezpieczeństwa i zatwierdzona przez prezydenta „Doktryna bezpieczeństwa informacyjnego" oraz zmiany w prawie prasowym dają Kremlowi narzędzia umożliwiające ograniczanie krytyki w mediach, m.in. pod pretekstem ochrony tajemnicy państwowej. Jednakże istotnym czynnikiem sprzyjającym samoograniczaniu się prezydenta w korzystaniu ze swej silnej władzy jest wzgląd na opinię społeczną. Z publicznych wystąpień prezydenta można wywnioskować, iż za niezbędny warunek powodzenia reform rosyjskich uznaje on utrzymanie stabilności społeczno-politycznej oraz mobilizację społecznego wysiłku opartego na poczuciu solidarności, wykazując w tym z jednej strony dużą determinację, z drugiej zaś znaczną kontrowersyjność (np. żenująca historia katastrofy łodzi podwodnej „Kursk" z 12 VIII 2000 г.). Charakter ograniczający władzę prezydencką mają również niektóre cechy mentalności społeczeństwa rosyjskiego, na które składa się m.in. dominacja więzi i reguł nieformalnych nad regulacjami prawnymi. Ludzie piastują również tzw. „mit świetla- 220 KATARZYNA DUDA nej przeszłości", który dawał im poczucie siły z przynależności do wielkiego Imperium i pozwalał uważać się za „osobników radzieckich", a więc na mocy ideologii - lepszych, wartościowszych od innych narodów. Konkluzja, wyłaniająca się z rozważań nad kulturą i cywilizacją radziecką i postra-dziecką może być zamknięta w ostrzeżeniu, że w znany już sposób ważne sprawy praktyczne (np. problemy narastającego bezrobocia, problemy mniejszości społecznych) mogą zostać z łatwością podciągnięte pod kategorię metafizyki wybawienia, która znacznie je przekracza. Gdy to następuje, słuszna sprawa może być zepchnięta do roli usprawiedliwienia przymusu i stać się w ten sposób jeszcze jednym przykładem okrutnej przewrotności utopii dochodzącej do władzy. Jednak nie ma sposobu uniknięcia tego niebezpieczeństwa: w naszym niedoskonałym świecie zawsze będzie miejsce dla utopii i byłoby niemądrze wnioskować, że tylko dlatego, iż największa utopia naszych czasów zakończyła się katastrofą nastąpił koniec samej polityki utopijnej. BIBLIOGRAFIA 1. К. Амермахер, Политика и культура при Ленине и Сталине, Москва 1998. 2. J.M. Bocheński, Marksizm-leninizm. Nauka czy wiara?, Warszawa 1988. 3. M. Heller, Maszyna i śrubki, Paryż 1988. 4. Д. Кречмар, Политика и культура при Брежневе, Андропове и Черненко, Москва 1997. 5. М. Malia, Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego Imperium Rosyjskiego 1917-1991, przekł. M. Hułas i E. Wyzner, Warszawa 1998. 6. E. Możejko, Realizm socjalistyczny. Teoria. Rozwój. Upadek, Kraków 2001. 7. B. Olszewska-Dyoniziak, Antropologia totalitaryzmu europejskiego XX wieku, Wrocław 1999. 8. D. Remnick, Zmartwychwstanie, przekł. M. Słysz, Warszawa 1997. 9. D. Remnick, Grobowiec Lenina, przekł. K. Obłucki, Warszawa 1997. 10. L. Suchanek, Człowiek radziecki i naród radziecki. Eksperyment ideologiczny i etniczny [w:] Współcześni Słowianie wobec własnych tradycji i mitów. Sympozjum w Castel Gandolfo 19-20 sierpnia 1996, red. M. Bobrownicka, L. Suchanek, F. Ziejka, Kraków 1997, s. 130-142. и LITERATURA І LITERATURA ROSYJSKA XI-XVIII WIEKU Dzieje literatury rosyjskiej rozpoczyna epoka średniowieczna, pojawiająca się wtedy, gdy w Europie, na progu nowego tysiąclecia, średniowiecze przechodzi już w fazę dojrzałą. Używa się wobec niej określenia literatura staroruska. Narodziła się ona na terytorium Słowiańszczyzny wschodniej, gdzie u zarania dziejów głównym ośrodkiem stał się Kijów - zarówno w aspekcie politycznym, jak i religijnym: tu znajdował się ośrodek władzy państwowej i siedziba metropolity. Ważną rolę w rozwoju kultury i literatury odgrywał także Nowogród. Następcą Kijowa, który utracił swe polityczne znaczenie, stało się księstwo włodzimiersko-suzdalskie, a po nim na czoło wysunęła się Moskwa. Lecz zabytki literackie pochodzą także z innych regionów, które w życiu politycznym nie zajęły dominującej pozycji: z księstwa muromsko-riazańskiego i twer-skiego. Przestrzennie więc literatura staroruska jest pojęciem szerokim. Jej najwcześniejszy etap, czasy dominacji Kijowa, uważany jest za wspólne dziedzictwo wszystkich trzech narodów wschodniosłowiańskich, ukraińskiego, rosyjskiego i białoruskiego, które wtedy jeszcze nie miały wyraźnej odrębności etnicznej. Początki ruskiej literatury średniowiecznej sięgają XI w., formuje się ona znacznie później niż angielska, francuska czy niemiecka. Pojawienie się na Rusi literatury wiąże się z przyjęciem chrześcijaństwa w 988 r. z Bizancjum. Weszła ona do tej części europejskiej kultury chrześcijańskiej, którą określa się mianem Slavia Orthodoxa, oznaczającym wspólnotę duchową Słowian, którzy znaleźli się w sferze oddziaływania Cesarstwa Bizantyńskiego. Kultura tego cesarstwa stała się przeto wzorcem dla Rusinów, także w obrębie literatury będą oni orientować się na model bizantyński, będą poszczególne gatunki przyswajać i stopniowo przekształcać. Literatura staroruska miała długi żywot i rozwijała się inaczej niż zachodnioeuropejska. Izolacja od Zachodu sprawiła, że nie przeszła przez fazę Renesansu. Średniowieczny model życia i osobowości przetrwał na Rusi w niezmienionej formie do XVII w. Wtedy dopiero, w dwu ostatnich dziesięcioleciach tego stulecia, ukształtuje się na Rusi barok. Sporo jednak łączy go z okresem poprzednim, lecz jednocześnie przynosi on zjawiska, jakich dotąd literatura staroruska nie znała, a mianowicie poezję i dramat. Dzięki barokowi, przeniesionemu na Ruś z Polski, literatura ruska przestaje różnić się w sposób zasadniczy od literatury europejskiej i będzie odtąd rozwijać się paralelnie do niej. Wprowadzenie przeto do literatury prądu barokowego kończy średniowieczną fazę w literaturze ruskiej. Trwała ona ponad sześć stuleci i w ciągu tak długiego czasu nie mogła stanowić monolitu, musiała podlegać ewolucji. O podziale wewnętrznym literatury staroruskiej na mniejsze jednostki periodyzacyjne decydują jednak nie zjawiska artystyczne, lecz czynniki pozaliterackie, fakty o dużej doniosłości historycznej. Przyjęty powszechnie schemat periodyzacyjny obejmuje cztery fazy. Okres najwcześniejszy to literatura Rusi 224 LUCJAN SUCHANEK Kijowskiej, obejmująca ХІ-ХІІ w. Kolejny - to etap literatur dzielnicowych, nazywany także mongolskim, przypadający na stulecia XIII-XV. Następna faza - XVI w. -nazywana jest literaturą Państwa Moskiewskiego. Ostatnia obejmuje XVII w., bez ostatnich dwu dziesięcioleci, kiedy do dziejów literatury ruskiej wchodzi barok, rozpoczynający przejście do literatury nowego typu. Słowianie, tworzący ponadnarodowy region kulturowy zwany Slavia Orthodoxa, mają wspólne dziedzictwo kulturowe. Dzięki używanemu przez nich wszystkich temu samemu językowi liturgicznemu i literackiemu -językowi cerkiewnosłowiańskiemu -posiadały one podobny kanon zabytków. U zarania dziejów literatury staroruskiej pojawiają się przeto dzieła tłumaczone, egzystujące jako organiczna całość na terytorium wszystkich tych krajów. Są one dowodem ścisłego związku z kulturą bizantyńską stamtąd bowiem docierały one do Słowian, którzy znaleźli się w kręgu oddziaływań Cesarstwa Bizantyńskiego. Hagiografia odgrywała istotną rolę w kształtowaniu wzorców życia chrześcijańskiego, pokazując drogę do świętości. Nie dziwi więc, że na Rusi znane były tłumaczone żywoty bizantyńskie, bowiem w tym niedawno jeszcze kraju pogańskim miały formować nową chrześcijańską duchowość, propagować inną niż dotąd antropologię. Znane były Czetji-Mineje, zawierające żywoty ułożone według kalendarza i przeznaczone do czytania poza Cerkwią a więc nie o funkcjach liturgicznych, i pateryki -opowieści o pustelnikach, ascetach, mnichach. Do Rusinów dotarły również przekłady kronik bizantyńskich. Na peryferiach literatury oficjalnej egzystowały teksty apokryficzne, nieuznawane przez Cerkiew za kanoniczne, związane z herezjami. Do najwcześniejszych należy Wędrówka Bogarodzicy po miejscach męki {Хождение Богородицы по мукам). Spośród tłumaczonych zabytków świeckich najbardziej literacki charakter miały zbudowane w dużej mierze na fikcji opowieści, zwane inaczej romansami. Ale i one miały swój wymiar religijny, cechowała je umoralniająca tendencja w duchu chrystia-nizrau. Należały do literatury parenetycznej, budującej, pouczającej, dydaktycznej. Była wśród nich, popularna także w kulturze zachodniej, Aleksandreida {Александрии), Czyny Dijenisowe (Девгениево деяние), stanowiące połączenie eposu bohaterskiego z romansem miłosnym, Opowieść o Barlaamie i Josafacie {Повесть о Варлааме и Иоасафе) - typowy przykład literatury parenetycznej, zawierającej apologię wiary chrześcijańskiej, powstała w Babilonii w VII w. przed narodzeniem Chrystusa, lecz przerobiona w duchu ideałów chrześcijańskich, Opowieść o Mądrym Akirze (Повесть об Акире Премудром). Niedługo po przyjęciu chrześcijaństwa obok literatury tłumaczonej zaczyna się rozwijać literatura oryginalna. Jej geneza wiąże się z literaturą bizantyńską która wpłynęła na kształt i zawartość dzieł pisarzy miejscowych. To ona zapoznawała z tematyką, która pozwalała kształtować nowy model człowieka - średniowiecznego chrześcijanina. Dostarczyła wzorców gatunkowych, jakie autorzy ruscy odwzorowywali mniej lub bardziej udanie. Była także szkołą stylu i techniki literackiej. Do kronik, zwanych na Rusi latopisami, należy Powieść lat minionych (Повесть временных лет) -jeden z najbardziej wartościowych zabytków literatury staroruskiej. Nie zachowała się ona w autografie, lecz w znacznie późniejszych odpisach, z XIV i XV w., i dlatego na temat jej genezy i autorów - pracowitych kniżników, mnichów klasztorów kijowskich - istnieją jedynie hipotezy. Pierwszy latopis staroruski, nazywany często Kroniką Nestora, rozpoczyna się biblijną opowieścią o podziale ziemi po Literatura rosyjska Х1-ХУШ w. 225 potopie. Ambicją autorów było ukazanie całych dziejów Słowian, którzy, zgodnie z kroniką biorą swój początek od syna Noego - Jafeta. Część prehistoryczna Powieści lat minionych zawiera wiadomości o rozmieszczeniu plemion słowiańskich i ich obyczajach. Znalazły się tu dwie interesujące legendy: o wędrówce na Ruś apostoła Andrzeja oraz o założeniu Kijowa. Część historyczną rozpoczyna 852 г., а wiadomości o Rusi doprowadzone zostały do 1117 r. Kronika podaje fakty historyczne, wiadomości o panowaniu poszczególnych książąt, o wyprawach i potyczkach, traktatach pokojowych, przyjmowaniu posłów, waśniach i walkach bratobójczych, budowie świątyń i zakładaniu klasztorów. Znalazły się w niej liczne podania, legendy, opowieści. Ich źródłem było Pismo Święte, podania rodowe, żywoty świętych i opowieści klasztorne, legendy ludowe, sagi skandynawskie. Sporo miejsca zajmuje opowieść o chrzcie Rusi, której towarzyszy wykład podstaw wiary chrześcijańskiej, nazywany Słowem filozofa. W kronice znalazło się opowiadanie o dwu pierwszych świętych ruskich - Borisie i Glebie. Jest żywot założyciela klasztoru kijowsko-pieczerskiego, Antoniego, i opowiadania o świątobliwym życiu mnichów. W Powieści lat minionych znalazła odbicie wczesnoruska teologia dziejów i narodu. Podobnie jak w kronikach bizantyńskich latopis ten nie miał być jedynie zbiorem informacji o wydarzeniach historycznych. Kronikarz ruski prezentował wizję historii w aspekcie religijnym i teologicznym. W jego eschatologicznej historiozofń dzieje świata ukierunkowane są na cel ostateczny, którego finalnym etapem jest wieczność. Stara się on pokazać, jak w historii odbija się plan Boży, jak realizuje się on w odniesieniu do Rusi. Najwspanialszym zabytkiem literatury staroruskiej jest Słowo o wyprawie Igora [Слово о полку Игореве). Należy ono do popularnego na Rusi gatunku opowieści wojennej - jego fabuła zbudowana została na wydarzeniach historycznych, znanych z kronik ruskich. Słowo rozpoczyna się od krótkiej inwokacji, w której pojawia się postać dawnego pieśniarza-poety, Bojana, który tworzył peany na cześć książąt ruskich. Anonimowy autor Słowa nie będzie wysławiać swoich bohaterów, którzy w potyczce z wrogiem ponieśli klęskę. Opisuje on czasy rozdrobnienia Rusi, która często musiała się zmagać z zagrażającymi jej plemionami stepowymi. W 1185 r. wyprawę przeciwko Połowcom podjęli młodzi książęta pod wodzą Igora i Wsiewołoda, ich pułki wszakże były zbyt słabe, by pokonać groźnego przeciwnika. Autor Słowa nie ogranicza się do beznamiętnego relacjonowania faktów i często przerywa narrację dygresjami. Pojawia się ona również po klęsce wojsk ruskich jako utrzymany w alego-ryczno-symbolicznej formie opis smutku, w jakim pogrążyła się Ruś po porażce wojsk Igorowych. Sceny batalistyczne, bardzo dynamiczne - bitwa zwycięska i następna, przegrana- ujawniają talent poetycki autora. W relacji o potyczkach i scenach przedstawiających walczących książąt pojawiają się charakterystyczne dla świata rycerstwa średniowiecznego obrazy i metafory. Autor sięga również po pewne chwyty folklorystyczne. Z ideowego punktu widzenia ważne było przeniesienie akcji na dwór księcia kijowskiego. W tym fragmencie opowieści mamy dwa wątki: alegoryczny sen księcia zapowiadający klęskę Igora oraz tzw. „złote słowo" Światosława, w którym książę--suweren zarzuca swoim wasalom samowolę, partykularyzm i chęć szukania sławy. Następna całostka kompozycyjna to liryczna pieśń Jarosławny, żony księcia Igora, która podczas wyprawy na Połowców znajdowała się w Putywlu. W swej bardzo poetyckiej pieśni, utrzymanej w znanej z folkloru formie płaczu, wyśpiewuje Jarosławna pełną czułości i oddania miłość do męża i niepokój o jego losy. Na koniec swej opo- 226 LUCJAN SUCHANEK. wieści narrator powraca na stepy połowieckie i opisuje ucieczkę z niewoli Igora. Słowo jest niejednolite w planie światopoglądowym, odzwierciedla ono stan przejściowy kultury staroruskiej, obecne są w nim oba jej komponenty: pogaństwo i chrześcijaństwo. W opowieści widać pogłosy mitów słowiańskich, wyrażany jest sakralny stosunek do sił przyrody, natura i świat człowieka są zharmonizowane. Jednocześnie w utworze odzwierciedlone zostały realia Rusi schrystianizowanej, wymieniany jest Bóg i Sąd Boży, są zwroty z literatury chrześcijańskiej. Wcześnie pojawiło się na Rusi żywotopisarstwo, wcześnie bowiem zaczął się kult rodzimych świętych. Na początku świętymi kościoła ruskiego stawali się książęta i mnisi. Mamy więc żywot-martyrium dwu braci męczenników, zwanych na Rusi stra-stotierpcami (ci, którzy cierpią męki). Boris i Gleb, zamordowani przez przyrodniego brata, przyjęli swój los z pokorą, wykazując jednocześnie, że ponieśli śmierć z motywów religijnych: ich ascetyczna postawa wobec świata była dowodem przekonania o marności, próżności wszystkiego, co przemijające, nawet gdyby to był tron i władza. Pierwotną wersję żywotu, nieodpowiadającą kanonom hagiograficznym, poprawił mnich klasztoru kijowsko-pieczerskiego Nestor, tworząc Lekcję o żywocie i zgubie błogosławionych męczenników Borysa i Gleba (Чтение о житии и о погублений блаженную страстотерпцю Бориса и Глеба). Jest on także autorem Żywotu św. Teodozego Pieczerskiego (Житие Феодосия Печерского), współzałożyciela klasztoru kij owsko-pieczerskiego. Szczególną odmianę literatury hagiograficznej stanowiły pateryki, zawierające opowiadania o życiu mnichów określonych terenów lub klasztorów. Na Rusi pojawił się Pateryk kijowsko-pieczerski (Киево-печерский патерик), mówiący o świątobliwych mnichach tego klasztoru, którzy spędzali czas na modlitwach, oddawali się postom i czuwaniom, umartwiali swe ciało. Musieli codziennie zmagać się z pokusami, bies był wrogiem podstępnym i poddawał mnichów różnym próbom. Niektórzy z nich zasłynęli jako cudotwórcy, potrafili uzdrawiać i przepędzać demony, mieli widzenia i dar jasnowidztwa. Życie religijne na Rusi było niemożliwe bez innego gatunku - kazania. Dotarły do nas zabytki kaznodziejstwa z najwcześniejszego okresu rozwoju chrześcijaństwa ruskiego. Jedne z nich, kazania Łuki Żydiaty (fi059) i arcybiskupa Nowogrodu Io anna (fi 186), reprezentują kaznodziejstwo moralizująco-dydaktyczne, przeznaczone dla wiernych z ludu, którym potrzebne były pouczenia i wskazówki, jak żyć po chrześcijańsku. Inne, nazywane homiliami, należą do kazań dogmatycznych: były on poświęcone egzegezie Pisma Świętego, objaśniały trudne fragmenty biblijne. Najstarszym z kazań jest Słowo o Zakonie i Łasce (Слово о Законе и Благодати), wygłoszone przez metropolitę kijowskiego, Iłariona między 1037 a 1050 r. Mówił w nim o wyższości chrześcijaństwa nad judaizmem, ilustrując tę tezę przypowieścią o dwu żonach Abrahama - Sarze i Hagar. W kazaniu znalazła się także pochwała porównywanego do cesarza Konstantyna księcia Władimira, który wprowadził Ruś do chrześcijańskiej Europy. Sławę „ruskiego Złotoustego" zdobył uważany za najwybitniejszego teologa swej doby biskup Turowa Kiriłł (f 1182), orator pozostający pod wpływem kaznodziejstwa bizantyńskiego. Szczególnie wartościowe są jego homilie paschalne, takie jak Słowo na Niedzielę Przewodnią (Слово на антипасху - Фомину неделю). Z terenów księstwa włodzimiersko-suzdalskiego, które po upadku Kijowa wysunęło się na czoło księstw ruskich, pochodzi zabytek związany z walką z Tatarami: Opowieść o zburzeniu Riazania przez Batu-chana (Повесть о разорении Рязани Literatura rosyjska ХІ-ХУШ w. 227 Батыем). То przykład prozy batalistycznej, gatunku opowieści wojennej. W utworze dominują dwa rozbudowane fragmenty. Jeden - to oparta na wędrownym wątku opowieść o śmierci pary książęcej i ich dziecka, wpleciona do tekstu po to, by poprzez ukazanie okrucieństwa Tatarów wywołać nienawiść do wroga. Druga - to silnie hiper-bolizowane wyczyny wojenne stylizowanego na bylinowych herosów Jewpatija Koło-wrata, który ginie w walce w obronie Riazania. Żywot Aleksandra Newskiego {Житие Александра Невского), poświęcony jest księciu, który zasłynął jako mądry polityk, dzielny wódz i jednocześnie wzorcowy chrześcijanin, kanonizowany w 1380 r. Zgodnie z tradycją hagiograficzną życie księcia stanowiło przykład drogi ku świętości - swoją postawą moralną, bogobojnością, chrześcijańskim trybem życia zasłużył on na opiekę i pomoc niebios. Widać ją w rozbudowanych scenach batalistycznych, w których ukazany został jako obrońca ziemi ruskiej. W walce z wrogami, Szwedami i Zakonem Kawalerów Mieczowych, przychodzą mu w cudowny sposób z pomocą święci Boris i Gleb i liczne zastępy niebieskie, pomagające mu zwyciężyć. Ze stoczoną w 1380 r. na Polu Kulikowym bitwą Rusinów z Tatarami pod wodzą chana Mamąja związana jest pochodząca z przełomu XIV i XV w. opowieść wojenna Zadońszczyzna {Задонщина). Przez niektórych badaczy utwór traktowany jest jako naśladownictwo Słowa o wyprawie Igora. Zbieżność obydwu tekstów jest rzeczywiście uderzająca: podobny jest ich schemat fabularny, struktura, sposób modelowania postaci, warstwa stylistyczna. Znamienne są zadziwiające zbieżności kontekstowe, niektóre partie są w obu zabytkach niemal identyczne, zmienione zostały jedynie realia historyczne. Najistotniejsza różnica polega na tym, że Słowo mówi o wyprawie zakończonej klęską Rusinów, podczas gdy Zadońszczyzna jest opowieścią o zwycięstwie. W związku z tym zabytki różnią się swoją wymową: pierwszy utrzymany jest w tonacji pesymistycznej, drugi natomiast ma wydźwięk optymistyczny, wychwala wielkiego księcia włodzimierskiego i moskiewskiego Dmitrija oraz jego brata Władimira z Sierpuchowa. W Zadońszczyznie nie ma już dualizmu światopoglądowego, jaki znalazł odzwierciedlenie w Słowie, gdzie silne są pogłosy pogaństwa, mitologii słowiańskiej. Jednym z najbardziej prężnych ośrodków na ziemiach ruskich był Nowogród. W XV w. powstała tam Opowieść o wędrówce loanna Nowogrodzkiego na biesie do Jerozolimy (Повесть о путешествии Иоанна Новгородского на бесе в Иерусалим). W opartym na obiegowym motywie literackim utworze o arcybiskupie nowogrodzakim z XII w. znalazło się wiele epizodów znanych z piśmiennictwa hagiograf!cznego. Anonimowy autor opowiada o pojedynku świętego z podstępnym biesem, który bezskutecznie pragnie skompromitować loanna w oczach wiernych, pokazać go jako grzesznika i rozpustnika. W XV w. pod wpływem zagrożenia ze strony Księstwa Moskiewskiego w Nowogrodzie wystąpiły tendencje separatystyczne, podbudowane teorią głoszącą, iż Nowogród odegrał centralną rolę w dziejach Rusi i jest po upadku Bizancjum głównym ośrodkiem wiary prawosławnej. Podobną tendencję znajdujemy w piśmiennictwie moskiewskim XVI w., które wyrażało interesy państwa. Stanowiło ono ilustrację założeń ideologicznych i w związku z tym ma charakter publicystyczny -jego celem było ukazanie Moskwy jako spadkobierczyni i kontynuatorki Bizancjum. Wymienione niżej teksty nowogrodzkie i moskiewskie nie miały z reguły charakteru literackiego i w niniejszym omówieniu zostają jedynie wspomniane, chociaż nierzadko oparte były na materiale fikcyjnym. Zabytki takie, jak Opowieść o nowogrodzkim białym kłobuku 228 LUCJAN SUCHANEK {Повесть о Новгородском белом клобуке), Opowieść o grodzie Babilonie {Сказание о Вавилоне граде), Opowieść o zdobyciu Carogrodu {Повесть о взятии Царъграда), Opowieść o książętach włodzimierskich {Сказание о князьях Владимирских), Księga stopni rodowodu carskiego {Степенная книга), Historia o carstwie kazańskim {История о Казанском царстве), Wędrówka za trzy morza {Хожение за три моря) Afanasija Nikitina, teksty Iwana Pierieswietowa czy korespondencja Andrieja Kurb-skiego z Iwanem Groźnym trzeba traktować raczej jako dziedzictwo kultury niż literatury. Podobnie jest z takimi zabytkami, jak Wielkie Czetji-Mineje {Великие Четьи-минеи), Zwód nikonowski {Никоновский летописный свод), Domostroj {Домострой), Stogław {Стоглав). Do rzadkich szesnastowiecznych zabytków literackich należy pochodząca z księstwa muromsko-riazańskiego Opowieść o Piotrze i Fiewronii {Повесть о Петре и Февронии), której autorem był Jermołaj-Jerazm. Głównym wątkiem utworu o zajmującej fabule jest przypominająca do pewnego stopnia Tristana i Izoldę miłość tytułowych bohaterów. Utwór wykazuje związek z gatunkiem żywotu, elementy hagiogra-ficzne dominują zwłaszcza w partiach końcowych. Opowieść oparta została na kilku wątkach wędrownych, zarówno literackich, jak i folklorystycznych, w których ważne miejsce zajmuje fantastyka. Należy do nich motyw małżeństwa królewicza z prostą dziewczyną oraz motyw smoka zmuszającego do współżycia kobietę. Natomiast w XVII w. literatura będzie się rozwijać bujnie. Zabytki okresu „Smuty" (zamętu) mają w znacznym stopniu charakter publicystyczno-agitacyjny. Ich forma genologiczna jest tradycyjna - zazwyczaj mamy tu do czynienia z opowieścią relacją historyczną, którą autor wzbogaca elementami żywotu, legendy lub „widzenia", przeplatając w ten sposób realne fakty w wymysłem. Charakterystyczna pod tym względem jest Opowieść o widzeniu, jakie miał pewien mąż duchowny {Повесть о видении некоему мужу духовну). Bliskie gatunkowi opowieści wojennej są Opowieść 1606 roku {Повесть 1606 года), opisująca wydarzenia, które wyniosły na tron Dmitrija Samozwańca, i Opowieść {Сказание) Awraamija Palicyna, przedstawiająca oblężenie przez wojska polskie klasztoru Troicko-Siergijewskiego. Na początku stulecia na ziemi muromskiej powstał Żywot Julianii Łazariewskiej {Житие Юлиании Лазаревской). Jego autorem był syn bohaterki tytułowej Drużyna Osorjin (f 1648). Utwór posiada cechy formalne żywotu - szablonowy wstęp o rodzicach i dzieciństwie bohaterki, opowieść o kolejach jej życia ze szczególnym uwzględnieniem faktów świadczących o jej świętości, takich jak ascetyczny tryb życia, umartwianie ciała, poświęcenie się dla innych, wyrzeczenie się przyjemności, na końcu zaś następuje opis cudów pośmiertnych. Ponieważ jednak bohaterka była osobą świecką przeto zasadnicza część tekstu zawiera wiele spostrzeżeń dotyczących środowiska, z którego bohaterka się wywodzi. Autor odtworzył wiernie atmosferę i realia epoki, pokazał wiele szczegółów z codziennego życia niezbyt zamożnego dworu ziemiańskiego. Gatunek opowieści wojennej reprezentuje opowieść o Azowie, zachowana w kilku dość znacznie różniących się między sobą wersjach: dokumentalnej, historycznej i poetyckiej. Łączy się ona ze zdobyciem w 1637 r. przez Kozaków będącej w rękach Turków twierdzy Azow, którą pragnęli oddać we władanie carowi moskiewskiemu. Autorem powieści poetyckiej, zatytułowanej Повесть о Азовском сидении донских казаков, był, jak się uważa, Fiodor Poroszyn, wchodzący w skład poselstwa kozackiego, udającego się do cara Michaiła Fiodorowicza z prośbą o pomoc militarną. Jest to Literatura rosyjska XI-XVIII w. 229 rodzaj dziennika, którego autor dobrze opanował konwencję opowieści wojennej, od której często zresztą odchodzi, sięgając do folklorystycznych środków wyrazu. W drugiej połowie XVII w. w literaturze rosyjskiej pojawia się nowy gatunek prozy narracyjnej - opowieść obyczajowa {бытовая повесть). Były to utwory podejmujące problematykę moralną, prezentowaną w formie fabularnej opowieści o ciekawej intrydze. Wyrastały one z literatury tradycyjnej, opartej na jej stereotypach myślowych i moralizatorskich szablonach, lecz dotykały nowych tematów, prezentowały odmienne środowiska, kreowały innego bohatera. Przykładem opowieści obyczajowej silnie związanej z twórczością ludową, jest Opowieść o Niedoli-Ztym Losie {Повесть о Горе-Злочастии), jedyny utwór napisany mową wiązaną z budową rytmiczną wzorowaną na bylinie. Opowieść oparta na biblijnym wątku syna marnotrawnego przedstawia dzieje upadku „dobrego młodzieńca", wychowanego w duchu moralności chrześcijańskiej, której nie chciał się podporządkować. W utworze pojawia się Niedola-Zły Los, postać o folklorystycznej genezie, personifikująca nieszczęście, fatum ciążące nad człowiekiem. Wątek demonologiczny, oparty na motywie zaprzedania duszy diabłu z miłości do kobiety, pojawił się w Opowieści o Sawwie Grudcynie {Повесть о Савве Грудцыне). To pierwszy staroruski romans miłosny o rozbudowanej fabule i zajmującej intrydze, przedstawiający bohatera, który z podszeptu szatana wchodzi na drogę grzechu. Jako narzędzie szatana, zgodnie ze średniowieczną mentalnością, ukazana została kobieta, przez którą bohater przeżywa męki miłości. Bohaterowi udaje się jednak uwolnić z sideł szatana, któremu podpisał cyrograf. Sawwa wyraża skruchę i dzięki pomocy Matki Boskiej zostaje uratowany. Na wątku demonologicznym oparta jest pierwsza część Opowieści o nawiedzonej niewieście Sołomonii {Повесть о Соломонии бесноватой). Za sprawą odwiecznego wroga rodu ludzkiego szatana jest ona nawiedzana przez demony, które zmuszają So-łomonię do współżycia, znęcają się nad nią katują, wciągają w wodne odmęty. Opis halucynacji erotycznych bohaterki zajmuje sporo miejsca w utworze - równie śmiałych nie znajdziemy w ówczesnej literaturze ruskiej. W części drugiej Opowieści Sołomo-nia, którą demony zmuszały do porzucenia wiary chrześcijańskiej, poddana zostaje leczeniu. Wątek demonologiczny znika, pojawia się element religijnej cudowności, znany z hagiografii. Typ narracji zbliżonej do gatunku gawędy, kształtowanej na wzór nacechowanego naiwnością opowiadania ustnego, występuje w Opowieści o Frole Skobiejewie {Повесть о Фроле Скобееве). Utwór przypomina nieco zachodnioeuropejski romans łotrzykowski - ma podobnego bohatera: człowieka zręcznego w oszustwie, łamiącego normy moralne i konwencje obyczajowe. Froł Skobiejew dzięki sprytowi, oszustwu, przekupstwu i szantażowi osiąga swój cel: ten ubogi szlachcic zagrodowy, żyjący z pisania skarg kancelaryjnych, żeni się z córką stolnika, a ten mezalians zapewnia mu wysoką pozycje społeczną. Do nurtu obyczajowego zaliczyć można także Opowieść o Karpie Sutułowie {Повесть о Карпе Сутулове). Jest to utwór oparty na starym motywie wędrownym o trzech mężczyznach próbujących uwieść cnotliwą żonę kupca. Wykazuje on powiązania z nowelami włoskiego odrodzenia, facecjami i rosyjskimi bajkami ludowymi. W prozie siedemnastowiecznej kształtuje się nurt satyryczny, którego obiektem było niesprawiedliwe, przekupne sądownictwo i duchowieństwo. W utworach tego typu obok satyry społecznej występuje także pogodny humor i czysty komizm. Najcie- 230 LUCJAN SUCHANEK kawszym zabytkiem prozy satyryczno-humorystycznej była Opowieść o sądzie Sze-miaki {Повесть о Шемякином суде), wykazująca pewne podobieństwo do facecji, przetłumaczonych z języka polskiego. Utwór ten łączy się ściśle także folklorem rosyjskim, szczególnie z gatunkiem bajki. Satyrą na sadownictwo jest także Opowieść o Jazgarzu Jazgarzowiczu {Повесть о Ерше Ершовиче), parodiująca w alegorycznej formie rozprawę sądową. W XVII w. powstaje także wiele zabytków, które wyśmiewały pijaństwo, obłudę i rozwiązłość duchowieństwa, parodiowały pewne formy obrządków prawosławnych. Utwory takie, jak Suplika kalazińska {Калязинская челобитная), Nabożeństwo do szynku {Служба кабаку), Opowieść o pijaku {Повесть о бражнике) nie miały charakteru bluźnierczego, nie wyśmiewały wiary, miały odcień czystego komizmu. Literatura wysoka w ostatnich dwu dziesięcioleciach XVII w. zbliża się do modelu zachodnioeuropejskiego. Różni ją od niej to, że nie przeszła przez etap renesansu. Prąd ten nie pojawił się na Rusi, bowiem znalazła się ona w sferze wpływów bizantyńskiego kręgu cywilizacyjno-kulturowego. Średniowieczny model życia i osobowości przetrwał tu w niezmienionej niemal formie do XVII w. i wywarł duży wpływ na rosyjski barok. Barok pojawił się w literaturze rosyjskiej pod koniec XVII w., później niż w Europie Zachodniej. Dotarł tu dzięki pośrednictwu Polski, na jej bowiem literaturze wzorowali się twórcy, którzy wprowadzili barok do literatury moskiewskiej. Należą do nich przede wszystkim Simieon Połocki i Jan Andrzej Białobocki, z twórców miejscowych wymienić trzeba Silwiestra Miedwiediewa i Kariona Istomina, którzy uprawiali wzorowaną na polskiej poezję sylabiczną. Mowa wiązana stanowiła nowość w literaturze rosyjskiej, która od epoki staroruskiej była prozatorska. W twórczości poetów-sylabistów cechy barokowe zaznaczyły się zarówno w zawartości intelektualnej utworów, jak i w sferze środków poetyckich. Charakterystyczne było posługiwanie się symboliką chrześcijańską i mitologią antyczną. Szczególna rola przypadła obrazowi oraz alegorii, chętnie używano hiperboli, antytezy, peryfrazy. Spora część utworów baroku rosyjskiego, nazywanego także moskiewskim, poświęcona była śmierci, motywom eschatologicznym i apokaliptycznym. Liczne wiersze były ilustracją popularnych haseł barokowych: memento mori (pamiętaj o śmierci) i vanitas vanitatum (marność nad marnościami). O zainteresowaniu autorów barokowych problemami egzystencjalnymi świadczą takie gatunki poezji żałobnej, jak epitafium, tren, elegia. W poezji baroku rosyjskiego występował także poemat eschatologiczny, który obok motywów śmierci i umierania podejmował problematykę rzeczy ostatecznych, dając wizje Sądu Ostatecznego, raju i piekła. Polak z Przemyśla, Jan Białobocki, był autorem poematu Pentateuch {Пентатеугум), zaczynającego się od meditatio mortis - elegijnego pożegnania ze światem. Zawiera on typowe dla baroku efekty naturali-styczne, takie jak scena umierania czy opis trupa. U Białobockiego mamy refleksję nad czasem i jego destrukcyjną siłą, nad przemijaniem i zagładą. Najwybitniejszym poetą baroku rosyjskiego był Simieon Połocki (w życiu świeckim: Samuel Pietrowski-Sitnianowicz, 1629-1682), który w 1664 r. przeniósł się do Moskwy, gdzie wkrótce został wychowawcą dzieci carskich. Dla nich przede wszystkim przeznaczony był zbiór wierszy Ogród wielu kwiatów {Вертоград многоцветный), mający charakter dydaktyczno-moralizatorski. Zawierał on ułożone mową wiązaną wiadomości z różnych dziedzin - historii, mitologii, religii, przyrodoznawstwa. Wiele miejsca zajęła w nim problematyka obyczajowa i moralna, pochwała cnoty Literatura rosyjska ХІ-ХУШ w. 231 i krytyka ludzkich słabości. Jako typowy przedstawiciel poezji religijnej mnich Syme-on poruszał problematykę eschatologiczną i apokaliptyczną; sporo jego utworów stanowiło ilustrację motywów memento mori i vanitas vanitatum. Drugi zbiór wierszy -Rymologion {Рифмологион) - to dzieło poety nadwornego. Weszły do niego wiersze okazjonalne o charakterze panegirycznym, adresowane do cara i członków jego rodziny oraz dostojników świeckich i kościelnych. Powstawały one z okazji rozmaitych ceremonii dworskich, świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Za życia poety ukazał się jedynie Psałterz rymowany (Рифмотворная псалтирь), poetycka parafraza Psałterza biblijnego, dokonana na wzór przeróbki polskiej Jana Kochanowskiego, która dostarczyła autorowi wzorców rytmiczno-wierszowych. Simieon Połocki ma jeszcze jedną zasługę dla literatury rosyjskiej - wprowadził do niej także dramat, podobnie jak w przypadku poezji wzorując się na literaturze polskiej. Jego dwa utwory - Komedia przypowieści o synu marnotrawnym {Комедия притчи о блудном сыне) i O carze Na-buchodonozorze (О Навуходоносоре царе) reprezentują gatunek dramatu szkolnego. Literatura początku XVIII w. przeszła pod znakiem baroku. Wykazywała ona silny związek z poprzednim okresem zarówno w sferze problemowej, jak i formalnej. Dowodzi tego liryka typowego przedstawiciela sylabizmu, Fieofana Prokopowicza (1681--1736), jak również jego dramat Władimir, napisany zgodnie z konwencją dramatu szkolnego. Po archaiczne formy sięga wówczas literatura niska, popularna, przeznaczona dla mało wyrobionego czytelnika. Reprezentują ją powieści awanturniczo-mi-łosne, takie jak Historia o rosyjskim marynarzu Wasilii Koriotskim (Гистория о российском, матросе Василии Кориотском) czy Historia o Aleksandrze, kawalerze rosyjskim (История об Александре российском каваллере). Jednak obok tendencji barokowych formuje się inny nurt, określany jako preklasy-cyzm. Zalicza się do niego dwu poetów, których twórczość stanowi etap przejściowy w rozwoju kształtu wersyfikacyjnego poezji rosyjskiej od nietypowego dla niej sylabizmu ku sylabotonizmowi. Przestaje być dla tych autorów wzorem poezja polska, którą zastępuje francuska. Antioch Kantiemir (1708-1744) wszedł do literatury jako autor dziewięciu satyr, których pewne fragmenty czy wątki zapożyczał od Boileau i Horacego. Najbardziej znaną z nich stała się Do rozumu (К уму своему), wyśmiewająca ob-skurantów, świętoszków, hulaków, frantów. Wasilij Triediakowski (1703-1769), płodny poeta i tłumacz, uprawiał liczne gatunki, w tym ody panegiryczne, które staną się sztandarowym gatunkiem klasycyzmu rosyjskiego. W latach 40. i 50. jego wiersze wydawały się już archaiczne i stawały się obiektem ataków i parodii. W drugiej połowie XVIII w. pojawia się w Rosji w pełni już ukształtowany klasycyzm. Jednym z pierwszych jego przedstawicieli będzie Michaił Łomonosow (1711--1765), choć dla jego twórczości znamienny jest silny barokizm. To on wprowadzi definitywnie system sylabotoniczny, najchętniej posługując się czterostopowym jam-bem, który stanie się tak ważnym rozmiarem w poezji rosyjskiej. Łomonosow ma także zasługę w formowaniu rosyjskiego języka literackiego: starał się bowiem zlikwidować pstrokaciznę leksykalną i chaos w sferze gramatyki. Opierając się na retorykach antycznych i klasycystycznych, dokonał uporządkowania używanego wówczas słownictwa języka rosyjskiego i cerkiewnosłowiańskiego oraz stworzył teorię trzech stylów, wiążąc je z poszczególnymi gatunkami. W poezji Łomonosowa główne miejsce zajmują ody, które w zależności od tematyki podzielić można na panegiryczne (Oda na dzień wstąpienia na tron wszechrosyjski jej cesarskiej mości Jelizawiety Pietrowny; 232 LUCJAN SUCHANEK Ода на день восшествия на всероссийский престол императрицы Елисаветы Петровны, ПАЇ), heroiczne (Na zdobycie Chocimia; На взятие Хотина, 1739) i filozoficzno-religijne. Wyżyny artyzmu osiągnął w tych ostatnich, określanych przez niego mianem духовные. Należą do nich Wieczorne rozmyślania o wszechmocy Bożej (Вечерние размышления о Божием величестве, 1743), prezentujące znamienną dla Leibniza deistyczną koncepcję Boga przejawiającego się w harmonii praw rządzących przyrodą. Dopełnia ją motyw marności, nicości człowieka wobec potęgi kosmosu. Z kolei Oda wybrana z Hioba (Ода, выбранная из Иова) to parafraza Pisma Świętego, głęboka w treści o podniosłym, dzięki użytym w niej cerkiewizmom, stylu. Typowym przedstawicielem klasycyzmu rosyjskiego i jego teoretykiem (Pouczenie dla tych, co pisarzami pragną zostać; Наставление хотящим быти писателями, 1774) był Aleksandr Sumarokow (1717-1777), przeciwnik literacki Łomonosowa, wyśmiewający go w swych bajkach i parodiujący złośliwie styl jego ód. Jako poeta wypowiadał się w rozmaitych gatunkach klasycyzmu. W swoich licznych baśniach, nazywanych przypowieściami (притчи), wzorował się na twórczości dawnych mistrzów tego gatunku: Ezopie, Fedrusie, La Fontainie. Zapożyczone od nich fabuły dostosowywał jednak do rosyjskich realiów obyczajowych i rosyjskiego typu humoru. Sumarokow napisał dużo pieśni, wnosząc wiele do tego gatunku zarówno w sferze tematyki, jak i stylu i formy metrycznej. Prawdziwy rozgłos przyniosły mu jednak utwory dramatyczne: uważany jest za twórcę narodowego repertuaru teatru rosyjskiego. Nazywano go, nazbyt pochlebnie, rosyjskim Racinem i Molierem. Był autorem dziewięciu tragedii, spośród których wybija się Dymitr Samozwaniec (Дмитрий Самозванец, 1771). Zgodnie z założeniem, że tragedia powinna się opierać na ważnych wydarzeniach, sięgnął autor po temat historyczny z epoki „Smuty" (zamętu). Główny bohater ukazany został jako uosobienie tyranii i despotyzmu - nie jest żywym człowiekiem, lecz abstrakcyjnym schematem, ilustracją jednej cechy psychicznej. Zakończenie tragedii jest typowe dla estetyki prądu: dobro zwycięża nad złem, negatywny bohater zostaje ukarany i zwycięża cnota. Dwanaście pisanych prozą komedii Su-marokowa to utwory krótkie, jedno- lub trzyaktowe, wykazujące związek z popularnymi wówczas intermediami - dodatkami do tragedii. Ich fabuła jest prymitywna, zawarta w nich intryga nieskomplikowana, postacie zaś skonwencjonalizowane. Dramaturgię klasycystyczną reprezentuje także Dienis Fonwizin (1745-1792), autor dwu komedii: Brygadier (Бригадир, 1767-1769) i Synalek szlachecki (Недоросль, 1781). Pierwsza, oparta na dość prymitywnej i sztucznej fabule, o słabo rozwiniętej akcji, przedstawia błędne koło intryg miłosnych i wyznań. Fonwizin, chociaż skorzystał ze schematu fabularnego ze sztuki duńskiego pisarza Holberga, osadził swą komedię w realiach rosyjskich i stworzył galerię żywych postaci, wśród których wyróżnia się Iwanuszka, typ franta i galomana, popularnego wówczas w literaturze rosyjskiej. Synalek szlachecki, znany też w Polsce pod tytułem Niedorostek, podejmował znamienny dla oświecenia temat wychowania i edukacji. Tytułowy bohater komedii, Mitrofanuszka, rozpieszczony próżniak, nieuk i egoista, to wytwór poziomu intelektualnego jego nauczycieli, skarykaturowanych bezlitośnie przez Fonwizina, oraz obyczajowości i norm moralnych środowiska prowincjonalnego ziemiaństwa, reprezentowanego przez Prostakowów i Skotininów. Nadał im autor nazwiska znaczące, podobnie jak postaciom pozytywnym, takim jak Prawdin czy Starodum, scenicznie nieudanym rezonerom, wypowiadającym myśli postępowe, і и й Literatura rosyjska XI-XVIII w. 233 sławiącym w długich monologach oświatę i humanitaryzm oraz piętnujących zło, bezprawie i nadużycia. Najwybitniejszym poetą XVIII w. był Gawriił Dierżawin (1743-1816). W jego twórczości znalazły się wszystkie odmiany ody, które wyrażały osobisty stosunek poety do podjętego tematu, odkrywały jego duchowe odczucia i w tym sensie stawały się autobiograficznymi. Sławę przyniosła mu Felica {Фелица, 1782), oda panegiryczna wysławiająca Katarzynę II. Łamał w niej jednak genologiczne zasady czystości gatunkowej, połączył bowiem pochwały pod adresem monarchini z satyrą na środowisko dworskie. Oda Na zdobycie Warszawy {На взятие Варшавы) głosiła sławę Suworo-wa. Oda religijna Bóg {Бог, 1784), odznaczająca się głębią myśli i dojrzałością formy, to protest przeciwko filozoficznemu wolnomyślicielstwu, przeciwko próbom przeniesienia na grunt rosyjski idei filozofii materialistycznej, przeciw narodzinom „nowego pogaństwa". Przyniosła ona autorowi europejską sławę. Jednym z arcydzieł poezji rosyjskiej XVIII w. jest będąca parafrazą psalmu oda Władcom i sędziom {Властителям и судиям, 1787), w której inwektywy przeciwko złym monarchom wznoszą się na wyżyny patosu oskarżycielskiego. Oda Na śmierć księcia Mieszczerskiego {На смерть князя Мещерского, 1779) wyraża myśl o przemijaniu rzeczy ziemskich i potędze śmierci. Podobny temat podjął poeta w odzie Wodospad {Водопад, 1791— -1794). Dierżawin uprawiał lirykę przyrody, która przestała być typowym dla klasycyzmu uniwersał i stycznym opisem cech pór roku i stała się obrazem krajobrazu rosyjskiego, z właściwym jego pięknem i odrębnymi cechami. Epoka klasycyzmu wydała w Rosji niemało poetów i dramaturgów. Jednym z najwybitniejszych był Michaił Chieraskow (1733-1807), twórca obszernego poematu bohaterskiego Rosjada {Россияда, 1779). Dzieło to, osnute na tle dziejów Rosji -zwycięstwa Iwana Groźnego nad Chanatem Kazańskim - uważane jest za epopeję narodową. Do znanych poetów należał Wasilij Mąjkow (1728-1778), autor poematu heroikomicznego Jelisiej albo Bachus rozdrażniony {Елисей или раздраженный Вакх, 1771), w którym nawiązał do burleski francuskiego poety Scarrona Wergiliusz przebrany. Z kolei Ippolit Bogdanowicz (1743-1803) dla swojego poematu heroicznego Duszeńka {Душенька, 1783) wątek tematyczny zaczerpnął z utworu La Fontaine'a Miłość Psyche i Kupidona. Gatunek bajki uprawiał Iwan Chemnicer (1745-1784), którego utwory stanowią ogniwo pośrednie między utworami Sumarokowa i Krylowa. Dramaturgię reprezentował Jaków Kniażnin (1742-1791), autor tragedii Wadim Nowogrodzki {Вадим Новгородский, 1793), dzieła o silnych wątkach antymonar-chicznych. Wiele utworów dramatycznych napisała także Katarzyna Wielka. Twórcą gatunku opery komicznej, ukształtowanej na Zachodzie kilka dziesięcioleci wcześniej, był Michaił Popów (1742-1790), autor Aniuty {Анюта, 1772), najbardziej zaś popularnym utworem tego typu był Młynarz-czarodziej, oszust i swat {Мельник-колдун, обманщик и сват, 1779) Aleksandra Ablesimowa (1742-1783). Pod koniec wieku pojawiło się jedno z najlepszych dzieł klasycyzmu rosyjskiego, satyra na sądownictwo i urzędników - komedia Matactwa {Ябеда, 1796) pióra Wasilija Kapnista (1757— -1823). Równolegle z klasycyzmem, choć kierunek ten pojawił się nieco później, na przełomie lat 70. i 80., rozwijał się w literaturze rosyjskiej sentymentalizm. Jego założenia filozoficzne oraz teoria antropologiczna różniły się w sposób istotny od klasycyzmu. W sentymentalizmie zaczęto propagować inną niż dotąd postawę człowieka wobec 234 LUCJAN SUCHANEK drugiej jednostki i świata, ukazywać postacie pogłębione w wymiarze psychologicznym, choć często ograniczonym do czułostkowości. Prawo do godności ludzkiej i obrony honoru oraz przeżywania wielkich namiętności przyznano wszystkim stanom. Życie cechowało dążenie do prostoty, do zbliżenia z naturą. Odmienna była także koncepcja epistemologiczna - miejsce rozumu zajęła inna władza poznawcza: zmysły i uczucie. Nowy kształt przyjęła estetyka, pojawiły się nowe preferencje genologiczne, zaczęła bujnie rozwijać się proza. Najwybitniejszym przedstawicielem poezji sentymentalnej był Nikołaj Karamzin (1766-1826). W jego liryce, której bohaterem był sam autor, na czoło wysuwają się dwa typowe dla tego nurtu wątki: miłość i przyjaźń, uczucia uważane wówczas za najważniejsze wartości ludzkie. Poezja Karamzina miała charakter elegijny, a najczęściej opiewanymi przeżyciami były smutek i melancholia. Sławę przyniosła mu jednak proza - centralne wydarzenie życia literackiego tamtej doby. Najpopularniejszym utworem Karamzina okazała się nowela Biedna Liza {Бедная Лиза, 1792), przyjęta z entuzjazmem przez czytelników i powielana przez licznych naśladowców. Nawiązał w niej do wielokrotnie podejmowanego przez autorów zachodnioeuropejskich motywu miłości dwojga ludzi z różnych stanów, który połączył z motywem uwodzicielstwa. Pochodząca z ludu Liza to jednak postać wysoce konwencjonalna, nieprzypominająca realnych wieśniaczek. Smutny los tej uwiedzionej przez młodego arystokratę i porzuconej dziewczyny, biednej podwójnie - w aspekcie materialnym i moralnym - wywoływał współczucie. Poruszony jej historią autor wyrażał nadzieję, że Liza połączy się z ukochanym Erastem na tamtym świecie, gdzie nie rządzą prawa mezaliansu. Podobnie jak wielu autorów europejskich Karamzin sięgnął po gatunek stworzony przez L. Sterna — podróż sentymentalną. Listy podróżnika rosyjskiego {Письма русского путешественника, 1791-1795) to charakterystyczny dla sentymentalizmu opis podróży po Europie, w którym autor koncentruje się głównie na przeżyciach podróżnika, jakie wywołuje kontemplowana przez niego rzeczywistość. Ten sam gatunek wykorzystał Aleksandr Radiszczew (1749-1802), autor Podróży z Petersburga do Moskwy {Путешествие из Петербурга в Москву, 1790), tekstu, który stał się przyczyną jego tragicznego losu: skazania na karę śmierci, zamienionego na wieloletni pobyt na Syberii. Radiszczew, jak sam wyznawał, naśladował dzieło pisarza angielskiego Sentymentalna podróż Mr Yoricka przez Francję i Włochy, jednak podróż po Rosji nie mogła się obyć bez uwzględnienia realiów rzeczywistości rosyjskiej. Zapis uczuć towarzyszących podróżnikowi-narratorowi podczas jego podróży z Petersburga do Moskwy obejmował refleksje dotyczące dwu najważniejszych zjawisk ówczesnego życia- pańszczyźnianego zniewolenia chłopów i władzy absolutnej. Rysując obraz Rosji, Radiszczew odsłania uwłaczające zasadom etyki oblicze poddaństwa i wyraża krytyczny stosunek do warstwy szlacheckiej, demaskuje jej zdeprawowanie moralne, antyludzki stosunek do poddanych, dostrzegając jednak w tym środowisku również jednostki szlachetne. Jednocześnie z sympatią i zarazem ze współczuciem prezentuje postacie z ludu, podkreślając ich walory moralne. Apelując do etyki i uczuć chrześcijańskich, prezentuje argumenty przemawiające za naprawą i zniesieniem ustroju uwłaczającego ogólnoludzkiej moralności. Jego zaniepokojenie wywołuje również absolutyzm, który także uważa za źródło zła. Władza autokratyczna bowiem, podobnie jak system poddaństwa, powoduje rozkład społeczeństwa. Uderzał więc Radiszczew w podstawy systemu i dlatego dla cesarzowej Katarzyny był „buntownikiem gorszym od Pugaczowa", który wzniecił groźny bunt chłopski. Literatura rosyjska Х1-ХУІІІ w. 235 Pod koniec XVIII w. w literaturze rosyjskiej występuje jeszcze jeden nurt - prero-mantyzm, różny zarówno od klasycyzmu, jak i sentymentalizmu, z którym łączą go pewne cechy wspólne, różniące się jednak skalą. Prąd ten wyrósł ze sprzeciwu wobec normatywizmu klasycyzmu, jego naśladowczego charakteru, skrajnego nominalizmu języka i abstrakcyjności, niepozostawiających miejsca dla oryginalności i indywidualności wypowiedzi. W myśli estetycznej i programie literackim preromantyzmu pojawiły się dwie fundamentalne kategorie: ludowość i historyzm, które rozwinie w całej pełni romantyzm. Obserwujemy zwrot ku idealizowanemu średniowieczu jako reakcję na klasycy styczny kult antyku rzymskiego. Ważną cechą staje się zainteresowanie narodową tematyką historyczną, twórczością ludową oraz „barbarzyńską" literaturą i folklorem Północy. Preromantyków pociągają niezwykłe, egzotyczne pejzaże, przyroda dzika, złowieszcza, tajemnicza, ich dzieła są przykładem fascynacji fantastyką, cudownością, elementami nadprzyrodzonymi. Rosyjską lirykę preromantyczną reprezentuje twórca kazański, Gawriił Kamieniew (1772-1803), najbardziej mroczna i posępna postać wśród ówczesnych poetów. W jego niewielkiej objętościowo spuściźnie dominującym motywem jest śmierć. Kamieniew obficie sięgał do motywu tanatos, lubował się w opisach cmentarzy i mogił, jak to ma miejsce w przypadku wiersza Cmentarz (Кладбище, 1796). W poezji preromantyzmu rosyjskiego ważne miejsce przypada nurtowi osjanicznemu, który często splatał się z tradycją „północną", staroskandynawską. Typowe motywy, charakterystyczny pejzaż, specyficzny nastrój znamienny dla utworów Osjana, znaleźć można u wielu poetów, między innymi u Dierżawina i Karamzina. Inspirująca rola pieśni barda szkockiego widoczna jest zwłaszcza w poezji batalistycznej. Jednym z charakterystycznych gatunków poezji preromantycznej była ballada, pojawiająca się w Rosji dzięki wzmożonemu zainteresowaniu literaturą zachodnią. Należy do nich oparta na motywie jednej z ballad szkockich, Raisa (Раиса, 1791), której autor dał podtytuł Stara ballada (Древняя баллада). Równolegle z balladą miłosną rozwijała się ballada rycerska, którą reprezentuje Graf Gwarinos (Граф Гваринос, 1792), będący odwzorowaniem hiszpańskiej romancy. Z kolei twórca ballady fantastycznej, Kamieniew, w swoim Gromwale (Громвал, 1804) czerpie z zasobu środków spopularyzowanych przez powieść gotycką. Inspirowała ona również Karamzina, gdy tworzył opowiadanie Wyspa Bornholm (Остров Борнголъм, 1794). Związek z preromantyczną powieścią angielską przejawia się w niej w problematyce, w motywach prześladowanej bohaterki i kazirodztwa, w sferze wydarzeń świata przedstawionego. W utworze Karamzina pojawia się ponury zamek z opisami wnętrza, mającymi spotęgować nastrój, pobudzić wyobraźnię czytelnika, wywołać przerażenie i lęk. Z poetyki preromantyzmu wywodzi się także motyw ruin, a tajemniczość powieści gotyckiej podkreśla pieczara, w której więziona jest bohaterka. Preromantyzm to trzeci obok klasycyzmu i sentymentalizmu prąd w literaturze rosyjskiej XVIII w. Początek XIX w. nie stanowi daty granicznej w rozwoju literatury rosyjskiej. W schemacie periodyzacyjnym wyodrębnia się w niej stulecie dziewiętnaste, lecz decydują o tym wyłącznie reguły chronologiczne, nie zaś czynniki immanent-ne. Początek XIX w. nie przynosi istotnych zmian w literaturze, nadal jeszcze żywotne są prądy zrodzone w stuleciu poprzednim, jednak coraz mniej są one twórcze i przeradzają się nurty epigońskie. Jedynie preromantyzm będzie ewoluować, dając podstawy nowemu kierunkowi - romantyzmowi. 236 LUCJAN SUCHANEK BIBLIOGRAFIA 1. Antologia literatury rosyjskiej XVIII wieku, oprać. W. Jakubowski, część 1-3, Warszawa 1954— 1959. 2. А. Елеонская, О. Орлов, Ю. Сидорова, С. Терхов, В. Федоров, История русской литературы XVII-XVIII вв., Москва 1969. 3. Г. Гудзий, История древней русской литературы, Москва 1966. 4. Historia literatury rosyjskiej, red. M. Jakóbiec, t. 1, Warszawa 1976, ss. 3-332. 5. W. Jakubowski, R. Łużny, Literatura staroruska. WiekXI-XVII. Antologia, Warszawa 1971. 6. В. Кусков, История древней русской литературы, Москва 1989. 7. Literatura rosyjska w zarysie, red. Z. Barański, A. Semczuk, Warszawa 1875, ss. 9-170. 8. B. Mucha, Historia literatury rosyjskiej. Zarys, Wrocław 1989, ss. 7-156. 9. L. Suchanek, Literatura i kultura staroruska, Kraków 1980. 10. U. Wójcicka, Siedem wieków literatury dawnej Rusi, Bydgoszcz 1994. LITERATURA ROSYJSKA 1800-1861 W literaturze rosyjskiej przełomu XVIII i XIX w. odzwierciedlił się proces współistnienia estetycznych i ideowo-artystycznych systemów: klasycyzmu, oświecenia, sentymentalizmu. Aktualny dialog, polemika oraz ich konfrontacja znalazły odbicie w wyjątkowym sporze filologicznym i literackim. Inspiracją był traktat Rozważania o starym i nowym stylu języka rosyjskiego {Рассуждение о старом и новом слоге российского языка, 1803) Aleksandra Szyszkowa oraz opublikowany równocześnie artykuł Dlaczego w Rosji tak mało autorskich talentów {Отчего в России мало авторских талантов) Nikołaja Karamzina znanego prozaika, sentymentalisty, historiografa. Dyskusja toczyła się wokół kwestii stylistyki. Drugim ważnym zagadnieniem, z uwagi na kształtowanie się nowych gatunków literackich, był stosunek poezji, która niepodzielnie panowała do lat 20., do prozy. Karamzin, który wprowadził prozę do „wysokiej literatury", po wycofaniu się z życia literackiego w 1804 r. napisał Dzieje państwa rosyjskiego {История российского государства); stały się one źródłem inspiracji dla kilku pokoleń, poczynając od dekabrystów i Aleksandra Puszkina. Historia Karamzina to artystyczne przedstawienie materiału historycznego, które daje pogłębione psychologicznie ujęcie ludzi i ich czasów odtwarza koloryt lokalny. Pierwsze dekady XIX w. wykształciły dwa nurty: szlachecki konserwatyzm Karamzina oraz rewolucjonizm dekabrystów; nurty te wyrażały ambicje polityczne zeuropeizowanej szlachty pod wpływem wojen napoleońskich i reformatorskich planów Aleksandra I. Klasycyzm jako prąd literacki odwoływał się do doskonałych wzorców, ponadczasowej natury, co w konfrontacji z sentymentalizmem, jego orientacją ku człowiekowi naturalnemu, zainteresowaniem sytuacją społeczną apologią kultu uczuciowości, przeciwstawionych konwenansom klasycyzmu i racjonalistycznym tendencjom oświecenia, prowadziło do stopniowego wyczerpania prądu. Klasycyzm nie został w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. przezwyciężony i odrzucony, lecz zmodyfikowany. Z systemem estetycznym klasycyzmu związana jest późna twórczość poetycka Gawriiły Dier-żawina (1743-1816), działalność komediopisarska i poetycko-satyryczna (bajkopisarstwo) Iwana Kryłowa (1768-1844). Podwaliny pod rozwój dziewiętnastowiecznej liryki położył przedstawiciel neoklasycyzmu Konstantin Batiuszkow (1787-1855) nawiązujący do renesansowej koncepcji życia, zmysłowego świata pogańskiego antyku oraz Nikołaj Gniedicz (1784-1833). Rosyjska tragedia neoklasycystyczna (Pawieł Katienin, Kondratij Rylejew, Wilhelm Kuchelbecker) uległa wpływom sentymentalizmu, zachowując najbardziej podstawowe cechy gatunku: regułę prawdopodobieństwa, normę stosowności rozumianą jako zgodność najwyższej kondycji bohaterów z wielkim tematem, wielką przestrzenią (pałacem, polem bitwy), wysokim wierszem i stylem. Rosyjski neoklasycyzm rozumiany jako styl monumentalny, pozwalający na he-roizację, dydaktyzm i pogłębienie ekspresji, stanowił wyraz dążenia do uniwersalizmu, doskonałości w świecie pełnym chaosu. 238 LIDIA L1BURSKA Przełom w dziedzinie estetyki, jakiego dokonał Rousseau Nową Heloizą, traktując sztukę jako wyraz uczuć i namiętności, a nie opis czy odtworzenie świata empirycznego, oraz interpretując rzeczywistość nie za pomocą pojęć (rozum), ale na drodze bezpośredniego doznania, za pośrednictwem form zmysłowych, zaznaczyła się już w sentymentalizmie. Sfera emocji i język niepojęciowy zyskały swój właściwy wymiar w twórczości rosyjskich preromantyków. Preromantyzm był w Rosji prądem (kierunkiem) literackim o podobnym statusie jak sentymentalizm czy później romantyzm. O jego charakterze nie decyduje jednak określona grupa pisarzy (pokolenie literackie), lecz jedynie poszczególne dzieła. Preromantyczne są zarówno ballady Karamzina, jak i utwory Batiuszkowa, Wasilija Żukowskiego czy dojrzały artystycznie poemat Aleksandra Puszkina Rusłan i Ludmiła. Najwybitniejszym przedstawicielem preromanty-zmu na gruncie dramatu rosyjskiego był Władysław Ozierow, twórca tragedii Fingal {Фингал, 1805) noszącej cechy osjanizmu, w której autor wprowadza tematykę północnych, skandynawskich podań oraz Dymitra Dońskiego (Дмитрий Донской, 1807) i utworu Poliksena (Поликсена, 1808), podejmujących temat historyczny. Również u Fiodora Glinki występują elementy preromantyczne, np. w tragedii Welzen, choć w dalszym ciągu w kompozycji utworów widoczny jest schemat klasycystyczny. Charakterystyczne w pierwszych dekadach XIX w. współwystępowanie różnych tendencji literackich znalazło wyraz w twórczości Aleksandra Gribojedowa (1795— -1829), która odzwierciedla sprzeczność pomiędzy klasycystycznym racjonalizmem a porywami emocjonalnymi. Gribojedow odegrał ważną rolę w rozwoju rosyjskiej komediografii. Zepchnięta w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. na margines głównego nurtu komedia, znacznie szybciej niż tragedia, uwolniła się od reguł poetyki kla-sycystycznej. Dienis Fonwizin wyznaczył drogę nurtowi satyryczno-obyczajowemu, dzięki komedii Synalek szlachecki (Недоросль, 1791), do której bezpośrednio nawiązał Aleksandr Gribojedow w dziele Mądremu biada (Горе от ума, 1820-1824), pierwszej w Rosji komedii politycznej. Wątek miłosny: Czacki i Sofia oraz podstawowy konflikt utworu - przeciwstawienie dwóch światów: związanego z dekabryzmem świata Czackiego, choć autor nie przedstawia programu dekabrystów, oraz Famuso-wów, który jest równocześnie konfliktem pokoleniowym, nadaje komedii aktualność polityczną. Poprzez nawiązanie do racjonalistycznych koncepcji oświeceniowych -wiara w postęp, triumf rozumu, sprawiedliwości oraz możliwość wychowania społeczeństwa drogą perswazji - dramaturg pogłębia tragizm bohatera wskazując na rozziew pomiędzy ideałami i realnymi możliwościami człowieka. Bohater komedii jako osobowość wyrastająca ponad środowisko, głosząca poglądy niepopularne został odrzucony przez „wielki świat" i uznany za szaleńca. Równocześnie kolizja jednostki ze środowiskiem - mądrego, szlachetnego Czackiego ze światem partykularnych interesów Famusowa, Skałozuba, Mołczalina, światem krętactwa i cynizmu - przyjmuje wymiar uniwersalny. Dwupłaszczyznowa kompozycja, przewaga materiału epickiego nad intrygą, bliskość z tragedią, od której zapożycza powagę i dramatyzm, świadczy o tym, że komedia Gribojedowa zrywała z tradycyjną normatywnością, odzwierciedlała główne tendencje w rozwoju ówczesnego dramatu rosyjskiego, uzyskując własną oryginalność tematyczno-kompozycyjną. Romantyzm rosyjski, uwarunkowany historycznie, nie rozliczał się, jak na Zachodzie, z szeroko rozumianą ideologią oświecenia. Koncepcja romantyzmu miała inne źródła; Rosja z rewolucją się nie spotkała, a niepokoje były słabsze niż na Zachodzie. Z resztą Europy romantycy rosyjscy podzielali poglądy w zakresie teorii sztuki. Sztuka Literatura rosyjska 1800-1861 239 romantyczna wprowadziła odmienne pojęcie charakteru i funkcji wyobraźni poetyckiej. Dla romantyków wyobraźnia miała wartość metafizyczną była kluczem do rzeczywistości. Pisarze romantyczni uważali za powierzchowne rozróżnienie pomiędzy poezją a filozofią. Największe tajemnice wszystkich sztuk należały do poezji. Poezja i sztuka zostały podniesione do takiej rangi, jakiej nigdy nie posiadały, stają się novum organum służącym do odkrywania bogactwa i głębi wszechświata. Relacja między światem empirycznym i światem doświadczenia zmysłowego, gdy naprzeciw prawdziwej rzeczywistości poety i artysty znajdujemy pospolitą i prozaiczną rzeczywistość, obnaża romantyczną zasadę dysonansu wpisaną w strukturę prądu, co w płaszczyźnie intelektualno-duchowej wyraża się w grze przeciwieństw między wielkością człowieka, a jego tragiczną sytuacją w świecie. Równocześnie rzeczy cudowne, nadprzyrodzone i tajemnicze są jedynymi tematami, które powinno podejmować prawdziwe dzieło sztuki. Sztuka nie jest przykuta do racjonalności rzeczy lub wydarzeń, może przedstawiać najbardziej dziwaczną fantastyczną groteskową wizję rzeczywistości. Przeciwstawiając własną wyobraźnię utrwalonym sposobom postrzegania i nawykom estetycznym, romantyczny twórca dążył do rozbijania istniejących praw, zarówno estetycznych, jak i poznawczych i moralnych. Romantyzm zerwał z klasyczną teorią naśladownictwa w odwiecznym konflikcie pomiędzy dwoma przeciwstawnymi kierunkami w sztuce, tj. obiektywnym i subiektywnym, stanął po stronie subiektywizmu. Dążenie do swobody twórczej, pełnego -nieskrępowanego rozwoju osobowości, kult uczucia, akcentowanie elementów narodowych, ludowych, historyzm, fantazja - to podstawowe tendencje, wyrażające się pod koniec pierwszej dekady XIX w. w literaturze rosyjskiej. Zmiana estetyki nastąpiła w latach 1808-1820, uznanych za pierwszą fazę romantyzmu. Wzrasta rola ludowości, jej znaczenie w procesie kształtowania się oryginalnego, narodowego oblicza literatury rosyjskiej. Twórczość balladowa Wasilija Żukowskiego (zwłaszcza Ludmiła, Swietłand) oraz ballada gminna Pawieła Katienina wskazują na zmiany w obrębie struktury gatunku, wpisują się w ówczesną dyskusję na temat ludowości i narodowości. Kolejny etap (1820-1826) był okresem ważnych wystąpień programowych. Poezja traktowana jako swobodny wyraz ducha stała się celem samym w sobie, jej forma kształtowała się pod wpływem wewnętrznej idei. Obok nowego bohatera typu bajronicznego, zwrotu ku poezji ludowej, zaznaczył się proces dekano-nizacji gatunków. Nastąpił rozwój nurtu liryki filozoficzno-medytatywnej, alegorycznej, religijno-modlitewnej, gdzie dominuje problematyka egzystencjalna: życie -śmierć, szczęście - przeznaczenie człowieka, poeta - sztuka. Pod wpływem filozofii idealistycznej, szczególnie Friedricha Schellinga, rozwijała się działalność lubomu-drów - Władimira Odojewskiego (1803-1869), Dmitrija Wieniewitinowa, Aleksieja Chomiakowa - traktujących poezję jako najwyższą formę poznania, a poetę jako zdolnego do zgłębienia praw uniwersalnych. W latach 20.-30. mieli oni swój udział w tworzeniu poezji filozoficznej, a formuła „poezji myśli" przybierała różne kształty. Lubomudrzy zastępowali koncepcję poety koncepcją osobowości. Ważną rolę w kształtowaniu romantyzmu odegrały poematy południowe Aleksandra Puszkina oraz twórczość tzw. plejady puszkinowskiej: Piotra Wiaziemskiego, Antona Dielwiga, Nikołaja Jazykowa, Jewgienija Baratynskiego. Z fascynacji myślą romantyczną wyrosła poezja dekabrystów - Rylejewa, Glinki, Kuchelbeckera. Romantyzm dekabrystowski wiąże problematykę osobowości, samoświadomości, konflikt bohatera z otaczającą rzeczywistością, z wiarą w rozumny bieg historii, naturalne dążenie człowieka do 240 LIDIA LIBURSKA wolności, równości społecznej, w imię wysokich ideałów domaga się ofiary, nawet śmierci. W latach 30. nastąpiła transformacja romantycznego bohatera. Załamanie się wiary w możliwości człowieka, rozczarowanie rzeczywistością społeczną zamykały horyzont historyczny, sprzyjały kształtowaniu się określonego bohatera w typie cierpiącego indywidualisty, przepełnionego duchem sceptycyzmu. Z zainteresowań rzeczywistością duchową i sferą emocjonalną zrodził się obraz człowieka pełnego wewnętrznych sprzeczności nie do rozwiązania. Z twórczością G. Byrona, W. Scotta (przy czym walterskotyści rosyjscy: Puszkin, Zagoskin, Łażecznikow, Nikołaj Gogol eksponują postać głównego bohatera jako bohatera ludowego) oraz ze szkołą niemiecką (F.W. Schelling, J. Goethe, F. Schiller, A. W. Schlegel, Novalis) związana jest szczytowa faza rosyjskiego romantyzmu (1826— -1842). W tym okresie rozwija się twórczość Michaiła Lermontowa, Nikołaja Stankiewicza, a także Aleksieja Kolcowa (1809-1842), autora lirycznych pieśni opartych na autentycznych źródłach folklorystycznych. W 1842 r. rozpoczęło się w Rosji zjawisko obumierania prądu. Reakcją na romantyzm była w latach 1842-1855 poezja anto-logiczna; jej twórcy - Apołłon Majkow (1821-1897) i Afanasij Fiet (1820-1892), Jaków Połonski, Nikołaj Szczerbina - uciekali od trywialnej rzeczywistości w świat antyku, poezję pojmowali na sposób hedonistyczny, głosili hasło „sztuka dla sztuki". Przeciwstawne skrzydło - nurt emocjonalnej liryki - reprezentowali Apołłon Grigo-riew (1822-1864), Nikołaj Ogariow - piewcy cierpienia, rozpaczy i smutku. Walkę z romantyzmem podjęli także: Iwan Panajew, Nikołaj Niekrasow, Koźma Prutkow w parodiach humorystycznych i satyrycznych. Wyobrażenie osobowości twórczej i nobilitacja substancji ludowej podniesionej do rangi najistotniejszego składnika narodu - nacji pojawiły się u Aleksandra Puszkina (1799-1837). Ten wybitny poeta, prozaik, dramaturg, organicznie związany z kulturą oświecenia, uznany jest za twórcę języka artystycznego (wypracował jego stylistyczną jedność) i nowoczesnej literatury. We wczesnej twórczości Puszkin opanował zasady klasycyzmu, ulegał wpływom estetyki sentymentalizmu. Debiut poetycki to utwór Do Natalii {К Наталие, 1813), a właściwie opublikowany w piśmie „Вестник Европы" list poetycki Do przyjaciela-poety (К другу - стихотворцу, 1814). Liryka Puszkina wywodząca się z nurtu poetyckiej szkoły Dierżawina (np. Grób Anakreonta -Гроб Анакреона, Cień Fonwizina - Тень Фонвизина), klasycyzujący wiersz Wspomnienia w Carskim Siole {Воспоминания в Царском Селе), epikurejskiej w duchu twórczości Batiuszkowa (пр., Rozsądek i miłość — Рассудок и любовь; Leda - Леда, 1814; Woda i wino - Вода и вино, 1815) oraz sentymentalizmu (пр., cykl elegii z lat 1815-1817) pozostawała od 1816 r. pod wpływem Żukowskiego. Do najwybitniejszych utworów młodzieńczego okresu, tj. pobytu poety w elitarnym Liceum w Carskim Siole, należy także Do Licyniusza (K Лицинию) і epicki poemat Mnich {Монах). W okresie petersburskim (1817-1820), kiedy podjął pracę w Kolegium Spraw Zagranicznych, był związany z karamzinistami, aktywnie uczestniczył w „Arzamasie", grupującym młodych literatów - romantyków. Za wolnomyślicielstwo i poezję zaangażowaną- oda Wolność {Вольность, 1817) - wyrażającą koncepcje polityczne Związku Dobra Publicznego, stosunek poety do rewolucji francuskiej i rosyjskiego samo-władztwa, koncepcje heroicznego ascetyzmu oraz wiersz Wieś {Деревня, 1819) i list poetycki Do Czaadajewa {К Чаадаеву, 1818) o tendencjach wolnościowych poeta został zesłany na południe Rosji (1820-1824). Literatura rosyjska 1800-1861 241 Szczytowe osiągnięcie preromantyzmu - poemat Rusłan i Ludmiła {Руслан и Людми,ш, 1820) - zamykający okres petersburski Puszkina, jest próbą stworzenia większej formy epickiej o charakterze bohaterskim, o tematyce historyczno-baśniowej, w duchu narodowym, przeciwstawia się wysokiej epice klasycyzmu. Połączenie narracji epickiej z liryką baśni z historią, żartu i komizmu z powagą i wzniosłością było ważnym krokiem na drodze do stworzenia nowej formy. Romantyczny etap twórczości Puszkina otwiera elegia Zgasło już światło dnia {Погасло дневное светило..., 1820) rozpoczynająca okres zesłania. Romantyzm rosyjski nobilitował poemat zaliczany w poprzedniej epoce do stylu wysokiego: wzniosłość, heroiczność i monumentalność były jego wyznacznikami; poruszał on doniosłe tematy, prezentował najwyższe wartości. Na gruncie rosyjskim poemat romantyczny obejmował różnorodne zjawiska: poematy południowe Puszkina, kaukaskie i histo-ryczno-legendarne poematy Jurija Lermontowa, polityczne poematy dekabrystów, Iwana Kozłowa, Eugeniusza Baratynskiego i licznej grapy ich naśladowców. Świadomość romantyczna i indywidualizm romantyczny wyraziły się w tragicznym egocentryzmie bohatera poematów południowych. Jest to typ bohatera bajronicznego, którego geneza sięga także do tradycji liryki sentymentalnej i preromantycznej, ujawniającego cechy współczesnego człowieka świadomego konfliktu z otoczeniem. W okresie zesłania Aleksandr Puszkin w swoich poematach: Bracia rozbójnicy {Братья разбойники, 1821-1822), Jeniec Kaukaski (Кавказкий пленник, 1821), Fontanna Bachczysaraju (Бахчисарайский фонтан, 1823), Cyganie (Цыганы, 1824-1826) wyraził romantyczną swobodę w dziedzinie formy i treści nie tylko w przełamaniu klasycy stycznych zasad gatunku. Autor wykorzystał historię i legendę do przedstawienia współczesności, życia osobistego człowieka jako podmiotu poezji epickiej. Romantyczne motywy: rozczarowanie miłosne, samotność, ucieczka, refleksja nad śmiercią, alienacja bohatera, przeciwstawienie natury i cywilizacji, piękna krajobrazu i obyczajów, poczucia odrębności - egoizmowi i pogardzie współczesnej cywilizacji były związane z próbą puszkinowskiej konkretyzacji świata oraz indywidualizacji przeżywania jego zjawisk. W poematach południowych nastąpiło ugruntowanie pozycji bajronicznego bohatera-samotnika przeciwstawiającego się światu. Bohater stał się dominantą ideową i artystyczną a jego nowe funkcje zadecydowały o ewolucji samego gatunku. Ze względu na duży stopień duchowego utożsamienia się poety z bohaterem wzrosła znacznie ideowa funkcja bohatera. Warto zaznaczyć, że wątek biograficzny - bolesny obrachunek poety z młodością- pojawił się w elegii Zgasło już światło dnia. Alienacja, wrogość wobec świata i społeczeństwa, rany serca, niepokój, pustka wewnętrzna bohatera lirycznego były także wyrazem buntu przeciw ograniczeniom politycznym (Więzień - Узник, 1822; Ptaszek - Птичка, 1823). Podstawowe konflikty: jednostka a cywilizacja, jednostka a społeczeństwo, wolność a niewola, miłość a zazdrość noszą piętno fatalizmu i porażki. Szczytowym osiągnięciem ówczesnej liryki Puszkina był wiersz nawiązujący do przypowieści ewangelicznej Wolności siewca, sam na pole... (Свободы сеятель пустынный..., 1823) oraz powstały w tym samym roku Demon (Демон). W najwybitniejszym poemacie, w Cyganach, podstawowa sytuacja fabularna, czyli spotkanie bohaterów, stanowi pretekst do dialogu na temat życia, jego zasadniczych treści, dialog przejmuje funkcję zdarzenia. Tkanka zdarzeniowa budowana jest na podstawie dialogu dwóch światopoglądów, dwóch światów, a nawet dwóch przeciwstawnych typów kultur - kultury patriarchalnej i nowoczesnej cywilizacji. Stary Cygan pozostaje w większej opozycji do Aleko niż ukochana Zemfira, której zdrada dopro- 242 LIDIA LIBURSKA wadzą do zabójstwa. Subiektywizm Aleko, typ konfliktu oraz rozbicie tekstu na fragmenty powodują rozprzężenie kompozycyjne poematu epickiego, choć zachował on zasadniczą cechę - obiektywny, przyczynowo-skutkowy rozwój akcji, która prowadzi do logicznego następstwa wydarzeń. Puszkin nie mógł długo pozostawać w ramach pozy romantycznej, identyfikować się z bajronicznym bohaterem. U poety romantyzm jako całościowy światopogląd przekształcił się w czysto formalną metodę; pod koniec zesłania Puszkin odrzucił romantyczne stereotypy. Nowa świadomość artystyczna wyraża się w liryce z lat 1824--1826. Jest to okres zesłania do majątku rodzinnego Michajłowskoje, gdzie kontynuował pracę nad Cyganami, napisał satyryczny poemat obyczajowy GrafNulin {Граф Нулин) i ukończył Borysa Godunowa {Борис Годунов), pierwszy rosyjski dramat historyczny. Przejście do dramatu nie było uwarunkowane osiągnięciami prozy, przeciwnie, dramaturgia poprzedzała rozwój Puszkina prozaika. Dramat był bardziej aktualnym gatunkiem tamtych czasów. W Borysie Godunowie Puszkin opracował nowe zasady. Nawiązując do tradycji ludowego, szekspirowskiego teatru i poprzez zbliżenie dramatu z eposem - historycznymi kronikami, folklorem, prawdą ludową - oraz poprzez zwrot ku latopisom, dokumentom archiwalnym odzwierciedlił nie tylko symbiozę dramatu i eposu, ale i związek poety z historycznym życiem narodu. Z pozycji historyka i psychologa autor śledzi wielokierunkowy rozwój wydarzeń. W tym historycznym dramacie narodowym rodzą się podstawy tragedii samoświadomości, o czym świadczy główna kolizja dramatu. Dręczony wyrzutami sumienia car Boris i uzurpator Dmitrij Samozwaniec zmierzają ku nieuniknionej tragedii. Nawiązując do schematu kroniki historycznej (Szekspir), do tragicznego w dziejach Rosji okresu „Smuty", w duchu romantyzmu, autor traktuje dzieje jako zachodzący autonomicznie, na mocy własnych wewnętrznych sił rozwój poszczególnych narodów. Wprowadza obok walki o tron pomiędzy Borisem Godunowem a Dmitrijem Samozwańcem trzeci element, lud, który staje się sędzią wydarzeń politycznych - ocenia tylko wielkość przywódcy, zawsze wystąpi przeciw ciemiężycielom, jest groźną siłą (lud trwa w milczeniu), należy do porządku historii. W dramacie autor odszedł od tradycyjnej jedności czasu, miejsca i konstrukcji akcji z podziałem na pięć aktów; utwór składa się z 23 scen o charakterze epickim. Bogatą lirykę Puszkina cechuje wielka różnorodność tematów i form. Jest on autorem listów poetyckich, np. skierowanego do dekabrystów utworu W głębinie syberyjskich rud... {Во глубине сибирских руд..., 1827) czy głośnego listu poetyckiego Pamiętam cudne przywidzenie {Я помню чудное мгновение, 1825), erotyków, utworów poświęconych przyrodzie - „cyklu kaukaskiego", wierszy typu Zimowy poranek {Зимнее утро, 1829) czy Jesień {Осень, 1833). Kult natchnienia poetyckiego u Puszkina wyraża się w utworach podejmujących temat powołania i roli poety, przy czym romantyzm dostrzegał w poecie przede wszystkim geniusza, jak: Naśladowanie Koranu {Подражание Корану, 1824) czy utrzymany w konwencji biblijnej alegoryczny Prorok {Пророк, 1826), a także późniejsze wiersze: Poeta {Поэт, 1827), Poeta i czerń {Поэт и толпа, 1828), które równocześnie są wystąpieniami o charakterze programowym, wskazują na kierunek ewolucji Puszkina. Po powrocie z zesłania poeta odbył słynną rozmowę z carem Nikołajem 1 w 1826 r. i swoje dalsze losy na zawsze związał z dworem. W okresie 1826-1830 rozwijała się jego koncepcja historyzmu w oparciu o prozę; przejście Puszkina do prozy stanowi początek procesu, który osiągnął apogeum w jego twórczości lat 30. W utworze Mu- Literatura rosyjska 1800-1861 243 rzyn Piotra Wielkiego {Арап Петра Великого, 1827) pisarz przedstawia swój stosunek do przemian Piotra I, pisze o swoich afrykańskich przodkach ze strony matki, Ibrahimie Hannibalu. Z kolei w poemacie historycznym Połtawa {Полтава, 1828), polemicznym w stosunku do Wojnarowskiego Rylejewa, Piotra Wielkiego, a nie Wojnarowskiego, ukraińskiego bohatera narodowego przedstawia poeta jako historycznego bohatera utworu. Ważną granicę w kształtowaniu nowej świadomości artystycznej stanowił poemat dygresyjny Eugeniusz Oniegin {Евгений Онегин, 1823—1830), ukończony w czasie jesieni bołdinowskiej (1830), typ nowoczesnej powieści europejskiej. Jest to romans wierszem, w którym punktem wyjścia stał się dialog światopoglądowy. Historia bohaterów i konfliktów mocno osadzonych w realnej i prozaicznej rzeczywistości społecz-no-obyczajowej stanowi odbicie linii mitologicznej fabuły (finał zorientowany jest na początek), która zbiega się z sytuacją, rozłąka - spotkanie. W płaszczyźnie narracji akt twórczy, sam proces powstania powieści staje się przedmiotem opisu w tej samej mierze, co świat bohaterów i zdarzeń. Dwuplanowość - istnienie dwóch równoprawnych światów: świat zorganizowany wedle romansu Eugeniusza i Tatiany, Olgi i Lenskiego oraz w aspekcie procesu twórczego (autor jako byt literacki) wyznacza między nimi granicę. Podwójny status świata przedstawionego wiąże się z podwójnym statusem bohatera. Pierwsza jego rola ważna z punktu widzenia rzeczywistości autorskiej - procesu twórczego (Oniegin występuje tu w roli dobrego towarzysza czy demona autora) - manifestuje się w spotkaniu i dialogu Autora z Onieginem jakby poza fabułą powieści. Druga rola to bohater opowieści, przyjaciel Lenskiego, postać ulegająca metamorfozie - przemiana londyńskiego dandy w bohatera romansu. Eugeniusz przyjeżdża na wieś, jest prezentowany jako bohater, który skupia w sobie najbardziej reprezentatywne cechy młodzieży szlacheckiego pochodzenia, przeżywającej emocje wywołane nastrojami opozycyjnymi w społeczeństwie, romantyczny przesyt, znudzenie, rozczarowanie. Oniegin to portret zbędnego człowieka; cechuje go negacja wszelkich ograniczeń swobody jednostki oraz egoistyczne zamknięcie się w sobie, pokazowa obojętność, wręcz cynizm. Przeciwstawiona Eugeniuszowi Tatiana ucieleśnia w planie psychologiczno-moralnym cechy szlachty patriarchalnej, jest mocno zakorzeniona w tradycji narodowej, ludowej (obraz niani). Zwrot w życiu bohaterów następuje w momencie tragicznej śmierci Lenskiego w wyniku pojedynku i oznacza wewnętrzny przełom, konieczność przekroczenia granic dotychczasowego świata. W przypadku Oniegina spowodowana także wyznaniem miłosnym Tatiany długa podróż, wędrówka bez celu, przeciwstawiona jest losom bohaterki, która ukorzyła się przed tradycją i przyjęła wyznaczoną przez obyczaj rolę. Jej ponowne spotkanie z Onieginem po latach, wskazuje także na wewnątrzfabularne relacje, gdzie dwa światy nawzajem się warunkują. Prawda świata patriarchalnego i wierność Tatiany zderzyły się tu z niewiernością, zwątpieniem Oniegina, cechami wyróżniającymi zeuropeizowaną część świata szlacheckiego. Ich spotkanie na balu to rezultat podniesienia na wyższy poziom relacji pomiędzy bohaterami. Obraz Oniegina traktowany jako proces artystycznego samookreślenia poety jest nie tylko postawieniem fundamentalnych pytań o samoist-ność, tożsamość, wybór opcji światopoglądowej, utwór w ogóle stanowi organiczną formę wyrazu, odbicie duchowych procesów europeizacji. Bohater romantyczny zmienia się w rosyjskiego, zbędnego człowieka. Romantyczny epicko-liryczny poemat Puszkina znalazł jako gatunek swoje miejsce w głównym nurcie rozwoju literatury rosyjskiej. 244 LIDIA LIBURSKA Ważnym osiągnięciem, w którym widoczne jest dochodzenie Puszkina do syntez myślowych i artystycznych, były Małe tragedie {Маленькие трагедии), cykl czterech oryginalnych utworów dramatycznych: Skąpy rycerz {Скупой рыцарь), Mozart i Salie-ri {Моцарт и Сальери), Gość kamienny {Каменный гость), Uczta podczas dżumy {Пир во время чумы) - arcydzieł kunsztu poetyckiego. Tragedie zostały napisane w ciągu dwóch tygodni jesieni bołdinowskiej (1830). Antynomiczny tytuł, oprócz Mozarta i Salieriego, odpowiada treści i zawartości ideowej, utwory podejmują wieczne tematy: miłość, zazdrość, nienawiść, śmierć, nieśmiertelność. Śmierć jest klamrą spinającą cykl. Warto zaznaczyć, że w romantyzmie koncentrowano się raczej na przedstawieniu śmierci w odniesieniu do pojedynczego człowieka, Puszkin zaś dostrzegł powszechność śmierci. Romantycy, głosząc kult indywidualizmu, łączyli ze śmiercią nie tylko pozę czy sztukę umierania, nadawali jej także znaczenie zredukowanego piękna. Mimo tradycyjnej retoryki, aury śmierci, romantyzm nie sformułował jasno filozofii śmierci. Puszkin odwołując się w swoich tragediach do romantycznej retoryki, z wielką mocą wnikał w tajemnicę śmierci, zarówno w śmierć pojedynczego człowieka {Skąpy rycerz) czy śmierć drugiego, rozumianego jako inne ,ja" {Gość kamienny, Mozart i Salieri), jak i w powszechność śmierci - umrzemy wszyscy - w utworze Uczta podczas dżumy. W tragedii Mozart i Salieri dramaturg w szczególny sposób zestawił kwestię śmierci z nieśmiertelnością. Mozart to geniusz obdarzony szczególną intelektualną intuicją, która mu pozwala uduchowić obiektywną rzeczywistość, jego sztuka jest wyższą formą twórczego wyrazu duszy świata, jest nieśmiertelna. Puszkin przeciwstawia geniusz talentowi (rzemieślnikowi), który powiela, lecz nie tworzy dzieł sztuki, przez co jest skazany na podporządkowanie się zmiennym modom (Salieri). Nikczemny czyn -otrucie Mozarta - ma odniesienie do wiecznych kolizji, poeta kontempluje zagadkę losu ludzkiego. Opracowane w literaturze zachodniej tematy i wątki, jak Don Juan, skąpiec (Szekspir, Molier), motywy faustyczne, itd., pozwalają Puszkinowi w Małych tragediach spojrzeć na człowieka z głębin absolutnych wartości i uznać jego wielkość, choć już od Scen z Fausta {Сценн из Фауста) prowadził dialog ponad granicami czasu, krytykując wybujały indywidualizm i jego skutki, przede wszystkim amoralizm i cynizm. Ostatni okres biografii Puszkina (1831-1837; nieudane starania o wyjazd za granicę, osaczone siecią intryg życie osobiste - małżeństwo z Natalią Gonczarową oraz perypetie intelektualne i duchowe) był wyrazem zmagań poety z władzą, aż do tragicznego pojedynku z d'Anthesem w obronie honoru, sprowokowanego przez koła dworskiej arystokracji. Ten etap twórczy znamionuje przejście od powieści poetyckiej do prozy - opowieści historycznych. W latach 30. nastąpił proces bujnego rozwoju prozy narracyjnej, która zrównała się z poezją pod względem poziomu i znaczenia, stymulując dalszy rozwój literatury. Prozę rosyjską w jej uprzywilejowanym gatunku nowelistycznym reprezentują: Aleksandr Biestużew-Marlinski, Władimir Odojewski, Aleksandr Weltman, Michaił Pogodin, Władimir Dal. Szczytowy poziom w dziedzinie prozy realistycznej osiągnął w tym okresie Puszkin. Charakterystyczna dla początkowego etapu rozwoju powieści rosyjskiej cyklizacja występuje w Opowieścich Biełkina {Повести Белкина, 1830) o wyraźnych akcentach społecznych. Charakterystyczne w latach 30. łączenie nowel zespolonych postacią głównego narratora wyraża w Opowieściach Biełkina tendencje do obiektywizowania narracji. Utwór wyprzedza ówczesny etap rozwojowy prozy. Relacja o faktach w każ- 244 LIDIA LIBURSKA Ważnym osiągnięciem, w którym widoczne jest dochodzenie Puszkina do syntez myślowych i artystycznych, były Małe tragedie {Маленькие трагедии), cykl czterech oryginalnych utworów dramatycznych: Skąpy rycerz {Скупой рыцарь), Mozart i Salie-ri {Моцарт и Сальери), Gość kamienny {Каменный гость), Uczta podczas dżumy {Пир во время чумы) - arcydzieł kunsztu poetyckiego. Tragedie zostały napisane w ciągu dwóch tygodni jesieni bołdinowskiej (1830). Antynomiczny tytuł, oprócz Mozarta i Salieriego, odpowiada treści i zawartości ideowej, utwory podejmują wieczne tematy: miłość, zazdrość, nienawiść, śmierć, nieśmiertelność. Śmierć jest klamrą spinającą cykl. Warto zaznaczyć, że w romantyzmie koncentrowano się raczej na przedstawieniu śmierci w odniesieniu do pojedynczego człowieka, Puszkin zaś dostrzegł powszechność śmierci. Romantycy, głosząc kult indywidualizmu, łączyli ze śmiercią nie tylko pozę czy sztukę umierania, nadawali jej także znaczenie zredukowanego piękna. Mimo tradycyjnej retoryki, aury śmierci, romantyzm nie sformułował jasno filozofii śmierci. Puszkin odwołując się w swoich tragediach do romantycznej retoryki, z wielką mocą wnikał w tajemnicę śmierci, zarówno w śmierć pojedynczego człowieka {Skąpy rycerz) czy śmierć drugiego, rozumianego jako inne ,ja" {Gość kamienny, Mozart i Salieri), jak i w powszechność śmierci - umrzemy wszyscy - w utworze Uczta podczas dżumy. W tragedii Mozart i Salieri dramaturg w szczególny sposób zestawił kwestię śmierci z nieśmiertelnością. Mozart to geniusz obdarzony szczególną intelektualną intuicją która mu pozwala uduchowić obiektywną rzeczywistość, jego sztuka jest wyższą formą twórczego wyrazu duszy świata, jest nieśmiertelna. Puszkin przeciwstawia geniusz talentowi (rzemieślnikowi), który powiela, lecz nie tworzy dzieł sztuki, przez co jest skazany na podporządkowanie się zmiennym modom (Salieri). Nikczemny czyn -otrucie Mozarta - ma odniesienie do wiecznych kolizji, poeta kontempluje zagadkę losu ludzkiego. Opracowane w literaturze zachodniej tematy i wątki, jak Don Juan, skąpiec (Szekspir, Molier), motywy faustyczne, itd., pozwalają Puszkinowi w Małych tragediach spojrzeć na człowieka z głębin absolutnych wartości i uznać jego wielkość, choć już od Scen z Fausta {Сценн из Фауста) prowadził dialog ponad granicami czasu, krytykując wybujały indywidualizm i jego skutki, przede wszystkim amoralizm i cynizm. Ostatni okres biografii Puszkina (1831-1837; nieudane starania o wyjazd za granicę, osaczone siecią intryg życie osobiste - małżeństwo z Natalią Gonczarową oraz perypetie intelektualne i duchowe) był wyrazem zmagań poety z władzą aż do tragicznego pojedynku z d'Anthesem w obronie honoru, sprowokowanego przez koła dworskiej arystokracji. Ten etap twórczy znamionuje przejście od powieści poetyckiej do prozy - opowieści historycznych. W latach 30. nastąpił proces bujnego rozwoju prozy narracyjnej, która zrównała się z poezją pod względem poziomu i znaczenia, stymulując dalszy rozwój literatury. Prozę rosyjską w jej uprzywilejowanym gatunku nowelistycznym reprezentują: Aleksandr Biestużew-Marlinski, Władimir Odojewski, Aleksandr Weltman, Michaił Pogodin, Władimir Dal. Szczytowy poziom w dziedzinie prozy realistycznej osiągnął w tym okresie Puszkin. Charakterystyczna dla początkowego etapu rozwoju powieści rosyjskiej cyklizacja występuje w Opowieścich Biełkina {Повести Белкина, 1830) o wyraźnych akcentach społecznych. Charakterystyczne w latach 30. łączenie nowel zespolonych postacią głównego narratora wyraża w Opowieściach Biełkina tendencje do obiektywizowania narracji. Utwór wyprzedza ówczesny etap rozwojowy prozy. Relacja o faktach w każ- Literatura rosyjska 1800-1861 245 dej z pięciu odmian prozy nowelistycznej odbywa się przy współudziale innego narratora, żaden z nich jednak nie utożsamia się z autorem. Wielostopniowa struktura narracyjna pozbawiona jest subiektywnego, odautorskiego ,ja". W nowelach występuje problematyka moralna - człowiek wobec wyzwań losu - co w skomplikowanej epoce Nikołaja I zyskało wydźwięk społeczny. Ponadto autor wprowadza w noweli Pocz-mistrz {Станционный смотритель) niską rzeczywistość i kategorię małego człowieka, co zapowiada realistyczne elementy nowelistyki Gogola. Z kolei w swoich utworach historycznych: Dubrowski {Дубровский, 1823-1833), Córka kapitana {Капитанская дочка, 1833-1836), wzorowanych na powieściach Waltera Scotta, daje historyczną koncepcję wolności, przy czym rozumna wola jest tu przeciwstawiona bezmyślnemu i bezwzględnemu buntowi (swoboda). Ważnym utworem historycznym była także Historia buntu Pugaczowa {История Пугачева, 1833-1834). Dokumentalny materiał historyczny Puszkin wykorzystał również w poemacie stanowiącym wyraz polemiki literackiej z Mickiewiczem, przy czym ta znajomość pozostawiła ślad w twórczości obu poetów: w Jeźdźcu miedzianym {Медный всадник, 1833), w którym przedstawia tragedię współczesnego małego człowieka. Bohater w konflikcie przeciwstawnych sił - idei prawidłowości procesu dziejowego, racji państwa i indywidualnej racji jednostki - ponosi pełną klęskę. Bunt Eugeniusza jest bezcelowy, nierozumny i prowadzi do szaleństwa. Miasto imperatora Piotra, które odzwierciedla ideę rosyjskiej państwowości, ucieleśnia ideał państwa nowoczesnego, staje się symbolem wiecznego miasta. Istotną rolę w dziejach prozy odegrała nowela obyczajowo-psychologiczna Dama pikowa {Пиковая дама, 1834). W utworze analiza obłędu jako zjawiska psychicznego bądź psychospołecznego pełni funkcję elementu wyjaśniającego całą warstwę fantastyczną utworu. Pod koniec życia poety powstają niedokończone Noce egipskie {Египетские ночи, 1835), a także bajki. W 1836 r. Puszkin wydał cztery tomy almanachu „Sowriemiennik". W liryce Puszkina już od połowy lat 20. dominował nurt mediatywno-filozoficzny. Poeta odwoływał się także do tworzywa folkloru i wnosił do gatunku ballady typowy dla romantyzmu historyzm w Pieśni Słowian zachodnich {Песни западных славян, 1834) stylizowane w duchu pieśni ludowej. Silny związek z folklorem wykazuje już jego wcześniejszy cykl Pieśni o Stiepanie Razinie {Песни о Степане Разине, 1825--1826). Nową drogę wskazał również Puszkin poezji rosyjskiej. Była to droga wiodąca ku realizmowi, ku poezji rzeczywistości, ku nobilitacji wzgardzonej przez romantyków „prozy życia". Jego nowatorstwo zrodziło się z przekonania o istnieniu związku pomiędzy sztuką i społeczeństwem, wyrażało nowy pogląd na prawidłowość rozwoju społecznego. Poezja lat 30. ma przede wszystkim filozoficzno-religijny charakter. W dojrzałej liryce poeta dokonał obrachunku z przeszłością. Świadomy potęgi słowa i roli poezji, zwłaszcza w parafrazie horacjańskiej ody Exegi monumentum {Я помятник себе воздвиг нерукотворный), gdzie podmiot liryczny nawiązuje dialog z przeszłością podkreśla nieprzemijającą wartość poezji. W proroczym widzeniu pomnika nie trudem rąk ciosanego, poezji, która sławi wolność i szlachetność uczuć, budzi sumienia i wrażliwość na krzywdę ludzką zamyka dotychczasowe rozważania nad przemijaniem, śmiercią nieśmiertelnością, wiecznością. Uznaje swój geniusz twórczy, w poszukiwaniu Absolutu dochodzi do momentu świadomości samego siebie, jako istoty doskonałej, tworząc dzieło sztuki, staje się równocześnie aktywnym uczest- 246 LIDIA LIBURSKA nikiem procesu historycznego. W twórczości Aleksandra Puszkina historyzm sprzęga się z artyzmem, myśl z czynem, los pojedynczego człowieka z powszechnością losów ludzkich. Człowiekiem o tragicznie rozdartej osobowości był Michaił Lermontow (1814--1841), najwybitniejszy romantyk rosyjski. W pierwszym okresie działalności poetyckiej (1828-1836) napisał 24 poematy, 5 dramatów i ok. 300 wierszy, z czego wówczas zostały opublikowane tylko dwa utwory. W swojej wczesnej liryce odwoływał się do trzech źródeł: Puszkina (poematy romantyczne: Korsarz - Корсаръ, 1828; Jeniec Kaukazu - Кавказкий пленник, Czerkiesy, Dwie niewolnice - Две невольницы); Byrona (Anioł śmierci — Ангел смерти, 1831; Izmaił Beij — Измаил-Бей, 1832, Chadżi Abrek - Хаджи Абрек, 1833-1834 czy Żagiel - Парус, 1832); dekabrystów (wiersz Żale Turka - Жалобы Турка, poematy: Ostatni syn wolności — Последний сын вольности, 1831; Spowiedź - Исповедь, 1829-1830; Bojarzyn Orsza - Боярин Орша, 1835— -1836) czy poemat żartobliwy Saszka (Сашка, 1835-1836) o mocnych akcentach wolnościowych. Także w utworach 10 lipca 1830 (10 июля 1830), 30 lipca 1830 (30 июля 1830) oraz w powieści historycznej Wadim (Вадим, 1833-1834) poeta komentował aktualne wydarzenia rewolucyjne. Poematy Lermontowa jako typ spowiedzi bohatera i forma lirycznego dziennika mają podbudowę filozoficzną. W liryce dominującym gatunkiem stała się duma. W odróżnieniu jednak od dum Rylejewa o charakterze historycznym czy Niekrasowa o akcentach społecznych i politycznych, duma Lermontowa przybiera formę medytacji filozoficznej. Od końca lat 20. w utworach Lermontowa bohater liryczny wyraża negatywny stosunek do społeczeństwa, zarzucając mu amoralność, traktuje ziemię jako gniazdo rozpusty, głupoty i smutku, np. Noc (Ночь, 1829). W „poezji-myśli" Lermontowa heroicznie buntowniczej wobec świata (obraz tragicznej osobowości w noweli lirycznej Umierający gladiator (Умирающий гладиатор), w utworach Rusałka (Русалка), Trzy palmy (Три пальмы), Walerik (Валерик), wyraźne jest piętno osobowości samego poety. Bohater liryczny pogrąża się w refleksje o charakterze introwersyjnym, kontempluje swoją samotność. Wiersz Śmierć poety (Смерть поэта, 1837), wyrażający atmosferę tragicznych dni zabójstwa Puszkina, rozpoczyna nowy etap w biografii twórczej Lermontowa (1837— -1841), choć już wcześniej nastąpiło przewartościowanie doświadczenia duchowego poety. Wiersz przyniósł mu sławę i areszt oraz przeniesienie na Kaukaz do czynnej armii, co równało się zesłaniu. Także w tym okresie twórczości ważną rolę odgrywał żywioł przyrody, a pobyt na Kaukazie zrodził wspaniałe jej obrazy: Dary Tierieku (Дары Терека), 1839; Walerik (Валерик), 1840; Tamara (Тамара), 1841. W utworach: Rozmyślanie (Дума, 1838), Poeta (Поэт, 1838), Kindżał (Кинжал), Gdy lekki muska wiatr żółknące kłosy niwy (Когда волнуется желтеюшая нива, 1837) cierpieniu zrodzonemu z wewnętrznej trwogi podmiotu lirycznego nadaje poeta szerszy wymiar, jednostkę traktuje jako organiczną część zbiorowości. Włączył się także w polemikę lat 40., wypowiadając swoje uwagi na temat narodu i ojczyzny, np. w wierszu z 1841 r. początkowo zatytułowanym Ojczyzna (Отчизна), а następnie Rodina (Родина). Autor podjął tu polemikę ze stanowiskiem słowianofila Aleksego Chomia-kowa. Głębokiemu smutkowi, zadumie nad rzeczywistością rosyjską w utworze Żegnaj nie umyta Rosjo (Прошай, немытая Россия, 1840), w którym Rosja jawi się jako kraj panów i niewolników, pełna służalczości i poddaństwa, przeciwstawia obraz człowieka - początkowo romantycznego władcy żywych uczuć i intelektu, potem zaangażowanego bez pójścia na jakikolwiek kompromis, jak w Proroku (Пророк, 1841), gdzie moc- Literatura rosyjska 1800-1861 247 no zaznacza się konflikt bohatera ze społeczeństwem. Konfesyjny ton wierszy pozwala widzieć w nich elementy autobiograficzne. W liryce Lermontowa zaznaczył się, zwłaszcza po 1838 г., kompleks idei: śmierć - nieśmiertelność, czas - wieczność -nieskończoność, świat realny - nierealny. Czasowość jako cechę istnienia charakteryzuje u poety zmienność, ulotność, kruchość. Obraz wieczności ma podwójne znaczenie. Kategoria wieczności istnieje w jego filozoficzno-poetyckim systemie jako pewna metafizyczna jakość w wymiarze transcendentnym oraz pojęcie etyczne. Wieczność może być pojmowana jako kara, fatum (вечность роковая) bądź wyraz piękna. U Lermontowa podmiot liryczny, poszukując obiektywnych podstaw etycznych, odwołuje się do wieczności, np. Miłość martwego (Любовь мертвеца, 1841) czy Rozmyślanie (Дума, 1838), gdzie poeta oskarża swoje pokolenie, że nie pozostało wierne wysokim etycznym ideałom. Bez pojęcia wieczności nie sposób wytłumaczyć, czym jest miłość, nadzieja, prawda, dobro, szczęście. Lermontowowska wiara w nieśmiertelność boskiego pierwiastka w człowieku wiąże się także z pragnieniem pozostawienia śladu dla przyszłych pokoleń. Twórczość czyni człowieka nieśmiertelnym, podobnie jak miłość lub czyn heroiczny. Bohater liryczny odwołujący się do europejskiego dziedzictwa jest zbuntowany przeciw Bogu, ale i skłócony ze sobą samym. Ta problematyka występuje z całą ostrością w lirycznym poemacie Demon (Демон, 1829-1841). Bohater liryczny - czysta inteligencja, duch protestu, zło filozoficzne - wyraża skrajny indywidualizm. Poeta nawiązał do dialektyki Schellinga, filozoficznego zła jako zbuntowanego dobra (dobro i zło mają wspólne źródło). Demonizn w ujęciu autora jest odbiciem tezy o relatywizmie dobra i zła. Bunt kosztował Demona odejście od Boga i utratę więzi z naturą, ze światem, bohater pragnie ją odbudować dzięki mniszce Tamarze, która jest ucieleśnieniem natury i równocześnie pozostaje w bliskości z Bogiem. Pocałunek Demona zabija jednak Tamarę. Demon, choć posiada moc kreatywną, pragnie stworzyć nowy porządek; ponosi klęskę i zostaje skazany na wieczną samotność - wspaniały, potężny, ale przeklęty, sam, co prowadzi do przekonania o nieuchronnym tragizmie takiej postawy. Po śmierci Tamary toczy się walka niebios o jej duszę. Ten motyw faustyczny i związane z nim zwycięstwo nieba zamyka w tym romansie filozoficznym refleksje Lermontowa ma temat granic wolności. Obserwacja nad sferą wolności człowieka występuje także w poemacie Mcyri (Мцыри, 1839), jest to typ spowiedzi-wyznania bohatera obdarzonego siłą ducha i gwałtownymi namiętnościami, który pragnie umrzeć jako człowiek wolny. Dążenie do wolności wpisane w ludzką naturę warunkuje działania bohatera lirycznego i choć przegrywa w walce z losem, jednak nie kapituluje, nie żałuje, choć dni wolności przyszło mu okupić śmiercią. Autor wprowadza w poemacie obok obrazu wolności-żywiołu obraz przyrody - jako żywiołu piękna. Egocentryzm osobowości bajronicznego typu, zwłaszcza w poemacie Demon oraz w dramaturgii (konflikt jednostka - władza, poeta - czerń), wiążą się z krytycznym spojrzeniem na stan rosyjskiego społeczeństwa, chłodnego, bezdusznego, sformalizowanego, fałszywego. Jego dramaty, począwszy od wierszowanej tragedii w pięciu aktach Hiszpanie (Испанцы), poprzez dramat autobiograficzny Men-schen und Leidenschaften (1830) oraz Dziwny człowiek (Странный человек, 1831), w którym pojawia się bohater Władimir Arbienin jako typ zbędnego człowieka, do tragedii w czterech aktach Maskarada (Маскарад, 1835-1836), dramatu romantycznego Dwaj bracia Два брата, 1836), zawiera refleksje nad kondycją człowieka w świecie. Romantyzm Maskarady wywodzi się nie tylko z tradycji Byrona; obrazy na granicy snu i halucynacji wprowadzają demoniczny nastrój, autor rozwija tragedię ludzi osa- 248 LIDIA LIBURSKA czonych przez los, w kręgu graczy, w sferze intryg wynikających z żartów maskaradowych. Arbienin, miotający się na granicy szaleństwa z powodu miłości, popada we władzę ciemnych sił, staje się zabójcą. Utrata orientacji w świecie - gdyż trudno odróżnić, czy to człowiek, czy tylko jego maska, realne życie czy maskarada - powoduje, poprzez fatalny zbieg okoliczności, otrucie żony i szaleństwo bohatera, implikując obecność niepoznawalnych sił, wobec których staje się jedynie jakąś marionetką. Tragedia z uwagi na kontekst społeczny obrazuje zemstę wielkiego świata, którym Arbienin gardził. Triumf zła wpisany jest także w strukturę postaci: Arbienin, Zwiezdycz, Nieznajomy to jakby trzy stadia degradacji bohatera. Dwupłaszczyznowość, dwa plany rzeczywistości (ludzie i maski) i dwa pokłady znaczeń: znaczenie historyczne - Arbienin jako bohater naszych czasów (reprezentatywność psychologiczno-społeczna) i uniwersalne - los człowieka zdeterminowany przez tajemnicze fatum, wskazują na horyzont dobra i zła, na granice wolności. Świat gry w Maskaradzie okazuje się tym momentem bytu, gdy człowiek może bezpośrednio zmierzyć się z własnym losem, wyrazić swoją wolność. Maskarada jest typem dramatu syntetycznego, odkrywającym prawdę niezależną od czasu i przestrzeni. Prawda ta prowadzi ku istocie prawa władającego światem, ku porządkowi wyrażonemu w historii i losach człowieka, w tragizmie jego istnienia. Mniej znany utwór - Dwaj bracia - zawiera elementy autobiograficzne. Poeta wykorzystał motyw nienawiści braci konkurujących o miłość jednej kobiety {Zbójcy Schillera), wprowadził także postać ojca cierpiącego z powodu wrogości pomiędzy synami. Dramat romantyczny Lermontowa odsłania tajniki ludzkiej duszy, ukazuje, jak miłość zmienia się w nienawiść. Typ bohatera o cechach zbędnego człowieka, problematyka dobra i zła, romantyczna ironia pozwalają spojrzeć na Dwóch braci w kontekście całej twórczości poety. Z planem realnej rzeczywistości była także związana pierwsza na gruncie rosyjskim powieść psychologiczna Lermontowa Bohater naszych czasów {Герой нашего времени, 1838-1839), za którą faktycznie został zesłany na Kaukaz. Obok tekstu Dziennika Pieczorina {Дневник Печёрина) autor wprowadził do utworu istniejące wówczas gatunki prozy narracyjnej: Bela {Белла) jest typem opowieści kaukaskiej, Maksim Maksimicz {Максим Максимыч) - szkicem fizjologicznym, Tamań {Тамань) - opowieścią fantastyczną Księżniczka Mary {Княжна Мери) - świecką opowieścią psychologiczną Fatalista {Фаталист), tj. opowieścią o podłożu filozoficznym. Pisarz poprzez odpowiednią kompozycję całości, tj. naruszenie chronologii wydarzeń i budowanie postaci głównego bohatera we wzajemnych relacjach z innymi, co pozwala na wprowadzenie różnych punktów widzenia, przedstawia typ zbędnego człowieka. Ler-montowowska próba konstruowania fabuły w oparciu o cyklizację, jako sposób ujęcia rzeczywistości w skali makro, dążenie do nadania podskórnego znaczenia obrazom, faktom, a także biografizm, wskazują na kierunek zmian w sposobie prezentacji świata. Tragiczna jest sytuacja człowieka, który szuka wyjścia z otaczających go sprzeczności w swych własnych sprzecznościach. Świadomość władzy rzeczywistości nad bohaterem i równocześnie opozycja wobec niej czy wręcz negacja decyduje o tym, że skazany na samego siebie Pieczorin odrzuca społeczeństwo, jego brak wiary w zwycięstwo dobra rodzi cynizm, myśl o fatalizmie, co więcej, fatalizm staje się nawet uzasadnieniem protestu Pieczorina. Lermontow zaprezentował specyficzne zjawisko rosyjskiej kultury, historycznie ukształtowaną strukturę osobowości zbędnego człowieka. U Lermontowa, jak u Byrona, każdy utwór wyrastał z poprzedniego; niektórzy badacze Literatura rosyjska 1800-1861 249 twierdzą, że wszystkie tworzą jedną całość, bohater zaś to ciągle ten sam samotnik przeciwstawiający się światu - poeta Lermontow. W okresie dojrzałego romantyzmu (1842-1855) w poezji przewodził ideolog i liryk Fiodor Tiutczew (1802-1873), mający za sobą doświadczenia twórcze wielkich poprzedników. Osobiste kontakty z Schellingiem i Heinem oraz służba dyplomatyczna przyczyniły się do rozwoju jego poezji politycznej i publicystyki. Tiutczew to twórca wielkomocarstwowej panslawistycznej ideologii, którą zawarł w wierszach 14 grudnia 1826 {14 декабря 1826), Na wzięcie Warszawy {Как дочь родную на закланъе, 1831, 1879), Tarcza Olega. W utworach publicystycznych i w poezji odnotował także wydarzenia 1848 г., 1854-1855, 1863. Kręgi tematyczne jego liryki obejmują, obok ideologii, przyrodę, filozofię, miłość. Problematyka przyrody łączy panteizm z żywiołowym materializmem, kultem natury opartej na przeciwieństwach: z jednej strony, przyroda uwalnia człowieka od strachu, z drugiej, budzi grozę {Zgasło już światło dnia -Погасло дневное светило, 1820; Koń morski — Конь морской, 1830; Szaleństwo -Безумье, 1830; Nie tym, co myślisz jest przyroda — Не то, что мните вы, природа, 1836). W cyklu erotyków poeta odtwarza poszczególne stadia miłości (przy czym miłość także przeradza się w swą antytezę) i wskazuje na niszczycielską siłę uczuć. Poezja myśli Tiutczewa to pełne nastroju refleksje nad kruchością ludzkiej egzystencji; czas występuje w niej jako warunek doświadczenia wieczności. Nową kartę w dziejach nurtu realistycznego w literaturze otworzył Nikołaj Gogol (1809-1852), wybitny prozaik, dramaturg i myśliciel-moralista. Swoją karierę rozpoczął od poematu romantycznego Hans Kuchelgarten {Ганц Кюхелъгартен, 1829), surowo przyjętego przez krytykę. Wczesna twórczość prozatorska rozwijała się pod znakiem ludowości, folkloru ukraińskiego, jako elementu romantycznej estetyki. Świat przedstawiony w pierwszym cyklu opowiadań, złączonych osobą fikcyjnego wydawcy Rudego Pańki, Wieczory na futorze niedaleko Dikańki {Вечера на хуторе близ Диканъки) istnieje w planie realnym i fantastycznym. Poetycka stylizacja opisów przyrody i obyczajów: Jarmark w Soroczyńcach {Сорочинская ярмарка), Noc Wigilijna {Ночь перед рождеством) przeplata się z romantyką grozy Straszna zemsta, {Страшная месть), Iwan Fiodorowicz Szpońka i jego ciotuchna {Иван Федорович Шпонька и его тётушка). Cykl Mirgorod {Миргород) kontynuował linię tematyczną zapoczątkowaną w Wieczorach opowiadaniem Wij {Вий) oraz Taras Bulba {Тарас Бульба), w którym programowa ludowość łączy się z ideologią w wizji romantycznej utopii Siczy zaporoskiej. Utwory z tego cyklu - Staroświeccy ziemianie {Старосветские помещики) czy Opowieść o tym, jak Iwan Iwanowicz pokłócił się z Iwanem Nikiforowiczem {Повесть о том, как поссорился Иван Иванович с Иваном Никифоровичем), gdzie komizm przechodzi w satyryczną groteskę - opisują życie patriarchalnego ziemiaństwa, jego beznadziejną wegetację. Opublikowany równocześnie z Mirgorodem zbiór Arabeski - Newski Prospekt {Невский проспект), Portret {Портрет), Pamiętnik wariata {Записки сумасшедшего) łącznie z dwoma opowiadaniami - Nos {Нос, 1836) i Szynel {Шинель, 1842) tworzą tzw. opowieści petersburskie. Temat małego człowieka i Petersburga - zeuropeizowanego miasta rosyjskiego -wiąże się w świecie wartości Gogola z problematyką zła. Miasto w opowiadaniu Newski Prospekt, jego fantastyka, podobnie jak w opowiadaniu Nos, w którym nos majora Kowalowa w randze Radcy Stanu symbolizuje shierarchizowany i odczłowieczony świat rang urzędniczych, ma cechy demoniczne. Problem depersonalizacji pojawia się także w obrazie Akakija Baszmaczkina w opowiadaniu Szynel, w którym śmierć zahu- 250 LIDIA LIBURSKA kanego urzędniczyny z powodu utraty wymarzonego szynelu zawiera akcenty społeczne. Upiór urzędnika zdzierającego z przechodniów płaszcze i futra, podobnie jak motyw obłędu Popriszczina - bohatera w Pamiętniku wariata, wpisuje się w poetykę tragicznej groteski. Groteska znalazła pełniejszy wyraz w dramaturgii Gogola. W scenach komedii Włodzimierz III stopnia (Владимир III степени, 1832), Ożenek (Женитьба, 1834-1842), a przede wszystkim w Rewizorze (Ревизор, 1836), groteska służy do zaostrzenia satyry, wzmocnienia siły „karzącego śmiechu". W Rewizorze autor nawiązał do komedii omyłek Lessage'a oraz nurtu urzędniczego w literaturze rosyjskiej. Autentyzm postaci i tła obyczajowego, typy ludzkie i opisywane sprawy w kontekście biurokracji świadczą o przenikliwym spojrzeniu pisarza na rzeczywistość. Gogol obnaża cały system Rosji carskiej; jego komizm na granicy czystego nonsensu, absurd czy hiperbolizacja demaskują świat bezduszności, kłamstwa, strachu. Niema scena w finale komedii, kiedy bohaterowie zamierają w skamieniałych pozach, podkreśla automatyzm zachowań społecznych, bezosobowy charakter więzi. W Rewizorze Gogol wprowadził nowy typ bohatera, zrezygnował z intrygi miłosnej, uczynił śmiech kategorią estetyczną. Komedia ta spotkała się jednak z nieprzychylnym przyjęciem, a autor popadł w depresję i wyjechał na Zachód. Rok 1840, uważany za przełomowy w biografii Gogola, nie tylko ze względu na ciężką chorobę, ale i wzrost zainteresowań teologią, przyniósł traktaty o charakterze religijnym, choć przesłanki religijne tkwiły od początku w twórczości pisarza. Powstało także największe osiągnięcie, realistyczna powieść Martwe dusze (Мёртвые души, 1835-1842), opierająca się na schemacie podróży głównego bohatera Czicziko-wa, który kupuje za bezcen od ziemian rosyjskich „dusze" zmarłych chłopów pańszczyźnianych. Krytyka w Martwych duszach dotyka istoty ustroju pańszczyźnianego, podstaw tyranii państwowej. Wędrówka bohatera jest równocześnie procesem poszukiwań przez autora-narratora żywej duszy człowieka współczesnego, w pełni jego człowieczeństwa. Cziczikow ma podwójny status. Pisarz nawiązuje do tradycji powieści podróżniczej, awanturniczej, romansu szelmowskiego oraz przedstawia biografię Cziczikowa w konwencji żywotu, co podkreśla poprzez kompozycję, wbudowany w tkankę fabularną autonomiczny fragment, który podobnie jak włączona nowela Opowieść o kapitanie Kopiejkinie (Повесть о капитане Копейкине) czy biografia Pluszkina stanowi oryginalny sposób prezentacji bohatera. Jego statyczny portret, zwłaszcza charakterystyka zewnętrzna, która opiera się na mimice, geście, pozie, zautomatyzowanym grymasie, a także niezmienny świat wartości negatywnych nadają bohaterowi charakter kukły, marionetki. Depersonalizacja osiągana przez pisarza dzięki grotesce, nagłym przeskokom od komizmu do powagi, od śmiechu do patosu oraz dramatyczny splot kontrastów urastają w powieści do rangi symbolu „martwej" Rosji. Refleksja Gogola nad życiem Rosji pańszczyźnianej zawarta w obrazach niezrównanych typów, jak Maniłow - uosobienie bezpłodnego marzycielstwa i optymizmu, pa-triarchalna Koroboczka, chytry Sobakiewicz, skąpiec Pluszkin czy człowiek bez jakiegokolwiek celu, Nozdriow, stanowiących na czele z Cziczikowem odzwierciedlenie wewnętrznej pustki i mizerii społeczeństwa rosyjskiego, dotyka podstawowej sprzeczności - Rosja feudalna a wiara w jej posłannictwo, co znalazło swój wyraz w drugim tomie Martwych dusz. W intencji autora drugi tom miał przedstawić odrodzenie moralne Cziczikowa, został jednak spalony przez autora. Koncepcja „rewolucji moralnej" miała pojawić się także w trzecim tomie. Literatura rosyjska 1800-1861 251 Swoje doświadczenia duchowe Gogol zawarł w utworze traktowanym jako testament - Wybrane fragmenty z korespondencji z przyjaciółmi (Выбранные места уз переписки с друзьями, 1847), na który składają się 32 listy. Pisarz przedstawia program chrześcijaństwa społecznego, daje wskazówki w kwestii uwolnienia Rosji od korupcji, fałszu, przemocy, nienawiści, poucza o powinnościach różnych stanów i powołaniu każdego człowieka: dla Gogola ideałem życia ziemskiego był monasty-cyzm. Wybrane fragmenty wywołały ostrą krytykę ze strony Cerkwi, władz państwowych i inteligencji. W obronie swojego dzieła Gogol napisał Spowiedź autorską (Авторская исповедь, 1847), wydaną dopiero po śmierci - stawia tu problem granicy pomiędzy kaznodziejstwem a pisarstwem, wskazuje na sakralny charakter sztuki. Swoje rozmyślania religijne zawarł także w traktacie teologicznym zatytułowanym przez wydawcę Rozważania o Boskiej Liturgii (Размышления о Божественной Литургии) stanowiącym opis i komentarz do liturgii według tekstu św. Jana Chryzostoma. Traktat był efektem wieloletnich studiów nad tekstami Ojców Kościoła wschodniego i zachodniego oraz osobistego doświadczenia liturgii przez Gogola. Pielgrzymka do Jerozolimy i kolejne spotkania z ojcami duchowymi w Pustelni OptyńsJciej odegrały ważną rolę w zbliżeniu się pisarza do Boga. Wierzył on, że w każdym człowieku tkwi zadatek piękna wewnętrznego czy dobro i nawet potwory moralne mogą się duchowo odrodzić. Proces samodoskonalenia, troska o własną duszę poprzedza troskę o duszę innych. Utwory Gogola otwierają człowieka na świat wartości chrześcijańskich, ewolucja twórcza przebiega od estetyki ku religii. Gogol, jako pisarz realista, dał pełen prawdy, obiektywny obraz realnego świata oparty na skrupulatnej obserwacji, zachowując zasadę odpowiedniości między opisem a przedmiotem opisywanym. Do osiągnięć realizmu Gogola odwołała się szkoła naturalna (1845-1847) na czele z głównym teoretykiem, krytykiem i myślicielem Wissarionem Bielińskim (1811-1848), twórcą rosyjskiej estetyki materialistycznej. Lata 1842-1855 stanowią w dziejach literatury rosyjskiej zamknięty okres, tzw. lata 40. Po śmierci Puszkina (1837), Lermontowa (1841), Kolcowa (1842), po zamilknięciu Gogola (1842) powstała luka twórcza, której nie byli w stanie zapełnić młodzi twórcy, a był to czas błyskotliwych debiutów Iwana Turgieniewa, Nikołaja Niekrasowa, Apoł-łona Grigoriewa, Fiodora Dostojewskiego. Nastąpiła zmiana pokoleń, której towarzyszyło przewartościowanie tradycji filozoficznej i literackiej. Ruch literacki w latach 1842-1868 rozwijał się początkowo pod znakiem sporu między słowianofilami i okcydentalistami, będącego narodowym wyrazem romantyzmu; jego specyfika wynikała z przeciwstawienia dwóch oderwanych od rzeczywistości koncepcji rozwoju społecznego i kulturalnego, a następnie działalności rewolucjonistów rosyjskich - Bielińskiego i jego kontynuatorów (Czernyszewski, Dobrolubow, Pisariew). W latach 40. niemiecka filozofia klasyczna, zwłaszcza Hegel i lewica heglowska - Feuerbach, wpłynęły na pogłębienie problematyki utworów, ponadto literatura realistyczna skierowana w stronę rzeczywistości pozaartystycznej pozostawała także pod wpływem przyrodoznawstwa, tendencji scjentystycznych i praktycystycz-nych. Wpływ prozy zaznaczył się w poezji powstaniem cyklu lirycznego (np. połączone podmiotem, sytuacją liryczną tematem cykle Jakowa Połonskiego, Apołłona Maj-kowa, Afanasija Fieta). W poezji Nikołaj Niekrasow (1821-1878) rozwijał realizm, począwszy od cyklu urbanistycznego, gdzie występują wątki szkoły naturalnej. Poeta ukazał w wierszach zróżnicowanych gatunkowo pejzaż miejski, dał przykłady patolo- 252 LIDIA LIBURSKA gii społecznej, alkoholizmu, prostytucji, zobrazował skrajną nędzę ludzką. Po 1855 г., w drugim okresie twórczości, który otwiera programowy wiersz Poeta i obywatel (Поэт и гражданин, 1856), Niekrasow prezentował nurt poezji obywatelskiej z mocnymi akcentami satyrycznymi, sięgał do folkloru. Tworzywo folklorystyczne, ludowa warstwa dzieła w płaszczyźnie świata bohaterów, np. w poemacie Mróz - Czerwony Nos (Мороз, Красный Нос, 1864) oraz w poemacie w stylu ludowym Komu na Rusi dobrze się dzieje (Кому на Руси жить хорошо?', 1863-1877), poświęconym życiu wsi rosyjskiej po reformie 1861 г., świadczy o wyjątkowej roli artystycznego tworzywa ludowego w twórczości poety. Liryka Niekrasowa dotykała najbardziej bolesnych problemów rosyjskiej rzeczywistości. Podstawowe znaczenie w procesie rozwoju realizmu rosyjskiego odegrała jednak proza, której główne tendencje w latach 40.-60. wyznaczali wielcy pisarze: Aleksandr Hercen, Iwan Gonczarow. Od czasów Bielińskiego wysokiej literaturze czy poezji przeciwstawia się beletrystykę. Bieliński, pisząc o beletrystyce, stawiał za wzór utwory Aleksandra Hercena (1812—1870): Kto winien (Кто виноват, 1847), Doktor Krupów (Доктор Крупов, 1847), Sroka złodziejka (Сорока воровка, 1848), w których pojawia się obraz zbędnego człowieka. Te utwory reprezentują nurt społeczny w rozwoju literatury. Najwybitniejszym osiągnięciem prozy Hercena były jednak memuary Rzeczy minione i rozmyślania (Былое и думы, 1852-1868), wolne od cenzury, napisane już w okresie emigracyjnym. Hercen wystąpił tu w roli kronikarza, ale i diagnosty opisywanej rzeczywistości rosyjskiej i europejskiej, uwikłanej w spory ideowe czy kontrowersje epoki. Tematy o dużej ostrości politycznej, społecznej i filozoficznej znalazły odbicie w bogatej publicystyce i prozie. Większość twórców literatury rosyjskiej tego okresu, w tym Turgieniew czy Dostojewski, była związana z Bielińskim i manierą szkoły naturalnej. Od szkicu fizjologicznego (Иван Савич Поджабрин) - głównego gatunku szkoły naturalnej - rozpoczął swoją działalność literacką Iwan Gonczarow (1812--1891). Kolejny utwór to pierwsza klasyczna powieść społeczna Zwykła historia (Обыкновенная история, 1845-1846), prezentująca dwa modele życia, co wiąże się z dyferencjacją przestrzenną: prowincja - stolica. Aleksandr Adujew, prowincjonalny marzyciel, w zetknięciu ze światem wuja egoisty, człowieka interesu, zmienia swój styl życia i poglądy. Jest to powieść obrachunkowa z romantyzmem. W rozwoju prozy rosyjskiej rolę nie do przecenienia odegrała powieść psychologiczna Obłomow (1849— -1857). Tytułowy bohater Ilja Obłomow jest ostatnim w galerii zbędnych ludzi pokolenia lat 40. Jego bierna rezygnacja, inercja duchowa, marazm i lenistwo wiążą się z wyborem ataraksji jako stylu życia. Pisarz przedstawia zmianę formacji kulturowej, nieodpowiedniość starej kultury, którą reprezentuje Obłomow w warunkach nowej kultury i nowej koncepcji człowieka (Andriej Sztolc). W ostatniej powieści Urwisko (Обрыв, 1840-1860) Gonczarow porusza problem wulgarnego nihilizmu lat 60. (obraz Marka Wołochowa), a przede wszystkim kreuje postać Wiery, jeden z najlepszych portretów kobiecych w dziewiętnastowiecznej literaturze rosyjskiej. W latach 1842-1868 u pisarzy realistów dążących do wszechstronnego ujęcia rosyjskiej rzeczywistości, przedstawiających jej pełną choć nie wolną od przeciwieństw wizję, pojawiły się próby pogłębionej analizy psychologicznej. W nurcie psychologicznym ważne miejsce zajmuje twórczość Iwana Turgieniewa (1818-1883), wybitnego prozaika, dramaturga, przedstawiciela rosyjskiego liberalizmu lat 40. Jego debiut romantyczny - poemat Steno (Стено, 1834), w którym problem skrajnego indywidualizmu łączy się z poczuciem kosmicznej samotności (pisarzowi towarzyszył od dzie- Literatura rosyjska 1800-1861 253 ciństwa czaadajewowski kompleks obcości wśród swoich) oraz pogardą dla ludzkiego mrowia - otwiera cykl wczesnych wierszy, poematów - Parasza {Параша, 1843), Rozmowa {Разговор, 1844), gdzie bohater liryczny to typ samotnika kontemplującego stan własnej duszy. W latach 1845-1851 Turgieniew rozwijał działalność dramaturgiczną od wodewilu Spłukany {Безденежье, 1845), poprzez formę komedii-przysłowia, do antycypującego dramat nastroju Miesiąca na wsi {Месяц в деревне, 1850). Zawarte w sztuce konflikty psychologiczne - kwestia uczuć i wycieniowane akcenty społeczne: problematyka zbędnego człowieka i raznoczyńca wpisują się w melancholijną zadumę nad losem ludzkim. Dalszy rozwój ideowy i artystyczny Turgieniewa przebiegał pod znakiem przeciwstawienia się romantycznemu indywidualizmowi (wiersz Tłum, 1843; recenzja Fausta, 1844; opowiadania: Andriej Kołosow, Trzy portrety), pisarz obnażał umysłową pustkę i moralną nicość, krytykował romantyczną egzaltację, bajroniczną pozę bohaterów. Przejęta od romantyków niemieckich koncepcja człowieka oderwanego od przyrody, który przestał żyć jej życiem, zdobył samowiedzę, lecz utracił harmonię, jedność wewnętrzną skierowała go ku ludowi, w jego bliskości z naturą. W latach 1847-1853 powstały utwory: Zapiski myśliwego {Записки охотника), Мити, Zajazd. Pisarz cenił grę sił naturalnych, w przyrodzie poszukiwał żywiołu siły wewnętrznej. W Zapiskach myśliwego w cyklu 34 utworów wyrosłych na gruncie poetyki szkoły naturalnej zarysowuje obraz ludu bez słowianofilskiej idealizacji, koncepcję przyrody jako matki rodzicielki, do której człowiek powinien powracać jak syn marnotrawny, by uczyć się od niej równowagi, spokoju i pokory. W okresie późniejszym pewne elementy przyrody - królestwa harmonii występują np. w powieści Szlacheckie gniazdo {Дворянское гнездо). Harmonijny obraz przyrody ulega diametralnej zmianie w opowiadaniu Wyprawa na Polesie {Поездка в Полесье, 1857). Koncepcja ucieczki przed przyrodą w przekonaniu, że wszelka świadomość jest czymś obcym w tym królestwie żywiołu, a człowiek najlepiej czuje się w świecie refleksji, nosi ślady pesymizmu. W latach 50. Turgieniew przeżywał kryzys światopoglądowy. Nowele Zacisze {Затишье, 1854), Korespondencja {Переписка, 1854), Faust {Фауст, 1856), przedstawiają wizję tragicznej istoty miłości, która jest siłą natury irracjonalną ślepą i wrogą człowiekowi. Nowela Asia {Ася, 1856) podejmuje także problem tajemniczości i zagadkowości losu, rozwija tezę Schopenhauera, że młodość jest czasem pomyłek, a wiedzę o życiu przynosi dopiero wiek dojrzały; z perspektywy życia bohatera -zbędnego człowieka - pisarz przyznaje, iż tracąc szansę realnej miłości, pozostał w świecie ideału. Problem zbędnego człowieka występuje w noweli Dziennik zbędnego człowieka {Дневник лишнего человека, 1850), Jaków Pasynkow {Яков Пасынков, 1855) i w powieści Rudin (1855), noszącej początkowo tytuł Genialna natura. U Turgieniewa pojawiają się dwa warianty powieści realistycznej — Rudin, W przededniu {Накануне) oraz Szlacheckie gniazdo, Ojcowie i dzieci {Отцы и дети). Tytułowy bohater Rudina, jako uosobienie pewnego modelu kulturowego, reprezentuje ideologię zbędnych ludzi lat 40. Powieść osnuta na zrębie autobiograficznym przeciwstawia Rudinowi konserwatyzm Leżniewa. Sprzeczność pozycji ideologicznych bohaterów podkreśla schemat powieści, przy czym dialog w ramach fabuły implikuje dialog poza fabułą. Śmierć bohatera na barykadach Paryża wydaje się nieuzasadniona w wymiarze doświadczeń życiowych i intelektualno-duchowych zbędnego człowieka. Odmienną strukturę ma powieść Szlacheckie gniazdo (1859). Historia miłości Lizy nieugiętej w spełnianiu obowiązków wobec ludzi i Boga (wstępuje do klasztoru) oraz człowieka 254 LIDIA LIBURSKA żonatego, należącego do kategorii zbędnych ludzi, ukazana jest w obliczu przemian historycznych, czyli reformy rolnej. Pisarz przedstawia Rosję w okresie przejściowym, kiedy tradycyjne normy społeczne, obyczajowe, moralne, zostały zakwestionowane, a nowe jeszcze się nie skrystalizowały. Realistyczna powieść W przededniu (1860) nawiązuje do struktury Rudina. Obraz rewolucjonisty Bułgara Insarowa i Jeleny Stachowej ucieleśniającej młodą Rosję w przeddzień rewolucyjnych przemian, ma charakter symboliczny. Turgieniew w kontekście ówczesnej rzeczywistości podejmuje, obok tematyki rewolucyjnej, problem sztuki, etyki, moralności, szczęścia, miłości, przy czym miłość między bohaterami i miłość do wielkiej sprawy - idei rewolucji - wykluczają się wzajemnie. Takie podejście różni się od koncepcji propagowanej przez Czernyszewskiego; utwór jest w istocie formą polemiki z koncepcją miłości u nowego pokolenia, tzw. nihilistów. Najważniejszym wystąpieniem Turgieniewa o charakterze światopoglądowym, w którym autor rozwija problematykę osobowości ludzkiej, był esej Hamlet i Don Kichot {Гамлет и Дон-Кихот, 1860). W latach 60. pisarz studiował traktaty Vogta, którego znał osobiście, a także prace przyrodoznawcze. W powieści Ojcowie i dzieci (1861) pod wpływem tych lektur, a także wulgarnego materializmu Buchnera i Mole-schotta, rozpatruje kwestię zaniku myślenia metafizycznego, ograniczenia aktów świadomościowych do reakcji biologiczno-fizjologicznych. W przypadku głównego bohatera nihilisty Bazarowa racjonalistyczna pogarda dla historii i tradycji urasta do odrzucenia wszelkich autorytetów. Pisarz ukazuje dwa przeciwstawne obozy pozostające w ostrym konflikcie: liberałów (rodowa szlachta) i radykałów (raznoczyniec Bazarów), u podstaw powieści leży klasyczny konflikt antycznej tragedii - obie strony mają rację. Lekcja miłości Bazarowa obnaża kryzys jego wulgarno-materialistycznych poglądów, odkrywa przed bohaterem dwie otchłanie - własną duszę oraz świat, który go osądza. Pytanie o zmianę sytuacji w Rosji, dobrobyt najnędzniejszego chłopa staje się pytaniem o sens ludzkiego istnienia w kontekście tragicznej natury postępu i strasznej ceny, jaką płaci ludzkość za postęp. Jest to refleksja nad przyszłymi pokoleniami; czy mają one moralne prawo rozwijać się i żyć w dobrobycie, zapominając o tych, którzy swoją śmiercią okupili ich harmonijny rozwój. W wątpliwościach Bazarowa tkwi zalążek problematyki podejmowanej przez Dostojewskiego w obrazie Raskolnikowa i Iwana Karamazowa. Spór międzypokoleniowy i wewnątrzpokoleniowy traci na sile w momencie śmierci Bazarowa, kiedy miłość do kobiety i miłość synowska zespalają się w świadomości bohatera z miłością do ojczyzny, tajemniczej Rosji, która pozostaje do końca zagadką. Ojcowie i dzieci stanowią dojrzale ukształtowaną, charakterystyczną w swym wymiarze stylistycznym powieść psychologiczną o podbudowie moralno-filozoficznej. Problemy ówczesnej rzeczywistości znalazły także wyraz w powieści Dym (Дым, 1867) na temat ideowego bezdroża, losów młodej emigracji rosyjskiej (po 1861), która w wyniku oderwania od gleby utraciła kontakt z narodem, nie rozumie jej także Zachód. Tragiczny etap w życiu Rosji - narodnictwo - odzwierciedla powieść Nowizna (Новь, 1876). Nuta fizjologicznego fatalizmu (bohater jest półchłopem, półarystokratą) splata się tu z koncepcją rewolucyjności, przy czym rewolucyjny heroizm jako przeciwny naturze (w szeregi rewolucjonistów wstępują ludzie nie w pełni zdrowi) nie ma wpływu na bieg procesu dziejowego. Zwrot ku problematyce podporządkowania woli ludzkiej siłom niezależnym od człowieka nastąpił w utworach fantastyczno-niesamowitych, wchodzących do cyklu Literatura rosyjska 1800-1861 255 Opowieści tajemnicze, zainspirowanego materializmem fizjologicznym, który w dość uproszczony sposób objaśnia dziedzinę życia duchowego. Pisarz, wnikając w sferę woli człowieka, odwołał się także do myśli Schopenhauera w nowelach Pieśń triumfującej miłości {Песнь торжествующей любви, 1881), w Klarze Milicz {Клара Милич), a zwłaszcza w Poematach prozą {Стихотворения в прозе). Są to 83 utwory powstałe w latach 1878-1882, zatytułowane także Senilia bądź Posthuma, które Schopenhauerowi zawdzięczają wizję przyrody wewnętrznie sprzecznej oraz przekonanie, że owa sprzeczność stanowi obiektywną podstawę dwóch światopoglądów: egoizmu i altruizmu. Autor, podając w wątpliwość ideał miłości i ascezy Schopenhauera, nie zakwestionował jego wizji świata, jedynie receptę na ocalenie ludzkości. W Seniliach refleksje nad człowieczym losem i przyrodą odgłosy wydarzeń aktualnych i sprawy przywołane z dawnych lat, pesymizm i rezygnacja łączą się z zachwytem nad światem i nadzieją że nic nie mija nadaremnie. Iwan Turgieniew, twórca psychologicznej powieści rosyjskiej i wielki stylista, był wrażliwy na wartość treści społecznych i psychologicznych, sięgał w aktualną rzeczywistość, stawiając sobie zadanie jej opisu i skomentowania. Realizm w latach 1842-1861 na gruncie dramatu rosyjskiego przejął tradycję go-golowską Dwa kierunki: satyryczno-groteskowy i społeczno-obyczajowy podjęły krytykę amoralizmu w życiu społecznym i państwowym, biurokratyzmu i karierowi-czostwa jako negatywnych przejawów ówczesnej rzeczywistości kształtujących szczególny typ osobowości, zjawisko depersonalizacji, co znalazło wyraz w dramaturgii Aleksandra Suchowo-Kobylina (1817-1903). Mechanizm korupcji, przede wszystkim w nieograniczonej skali dominacja urzędu nad petentem, bezosobowe więzi, proces sakralizacji pisma urzędowego, nadanie urzędowi i urzędnikom cech demonicznych odnoszą się do sfery problematyki zła w świecie. Na przykładzie trylogii Małżeństwo Kreczyńskiego {Свадьба Кречинского, 1856), Sprawa {Дело, 1861), Śmierć Tariełkina {Смерть Тарелкина, 1868) można zaobserwować, jak w związku z rozwojem tendencji pozytywistycznych (darwinizm) zorientowanych na bezpośrednie poznanie przedmiotowe zmienia się sposób myślenia jednostki i mentalność społeczeństwa. Suchowo--Kobylin antycypuje na gruncie rosyjskim teatr groteski. Nurt urzędniczy rozwinął Aleksandr Ostrowski (1823-1886) w sztukach życia, począwszy od debiutu Bankrut {Банкрот или Свои люди сочтемся, 1849), gdzie przedmiotem rozważań są stosunki majątkowo-rodzinne w aspekcie etycznym. Bankructwo kupca Bolszowa rozpoczyna serię matactw w kolejnych sztukach: Intratna posada {Доходное место, 1856), Pamiętnik szubrawca {На всякого мудреца довольно простоты, 1868). Cykl słowianofilski prezentują między innymi utwory Biedna narzeczona {Бедная невеста, 1851), Bieda nie hańbi {Бедность не порок, 1853), w których autor przedstawia model kupieckiego życia, ostoję tradycji i kultury rosyjskiej. Szerszy wydźwięk o charakterze społecznym, gdzie występuje temat pa-triarchalnego kupiectwa ma Burza {Гроза, 1859). Ważne miejsce zajmuje u Ostrowskiego problematyka ziemiaństwa, pojawiają się też utrzymane w mrocznej tonacji sceny z życia rosyjskiego, np. Wychowanka {Воспитанница, 1859), Las {Лес, 1870), Wilki i owce {Волки и овцы, 1875), Talenty i wielbiciele {Таланты и поклонники, 1881), Grzesznicy bez winy {Без вины виноватые, 1883), w których upadek zasad moralnych w odniesieniu do jednostki, w rodzinie, w społeczeństwie staje się źródłem ludzkich tragedii. Dramaturg, obok Aleksieja Tołstoja (1817-1875), reprezentował 256 LIDIA LIBURSKA także nurt historyczny. Aleksandr Ostrowski napisał ok. 50 sztuk, stworzył szkołę realistyczną i repertuar narodowy. Aleksiej Tołstoj, typowy reprezentant epoki romantycznej, autor trylogii historycznej powstałej w latach 60.-70., był jednym z twórców mistyfikacji literackiej określonej mianem Koźma Prutkow. Koźma Prutkow prezentował mocne w wymowie ideowej i celne artystycznie utwory demaskatorskie, jak np. satyryczna sztuka teatralna Fantazja (Фантазия, 1851). Literatura rosyjska stała się w pierwszej połowie XIX w. trybuną postępowej myśli i głosem sumienia. Przejęła funkcje tych sfer kultury, które ze względów politycznych, cenzuralnych i religijnych nie mogły rozwijać się jawnie, tj. funkcję myśli politycznej, społecznej, filozofii, nauk humanistycznych, publicystyki czy nieortodoksyjnej religijności. BIBLIOGRAFIA 1. Aleksander Ostrowski a problemy rozwoju dramatu rosyjskiego, pod red. R. Sliwowskiego, Warszawa 1991. 2. B. Galster, Mikołaj Gogol, Warszawa 1967 lub P. Evdokinov, Gogol i Dostojewski czyli zstąpienie do otchłani, przekł. A. Kunk, cz. I, Bydgoszcz 2002. 3. Historia literatury rosyjskiej, red. M. Jakóbiec, t. 1-2, Warszawa 1970, wyd. II, 1976. 4. История русской литературы 1800-1830 г., ред. Л. Громова, А. Кырипов, Москва 2001. 5. Ю. Лебедев, Тургенев, Москва 1990 lub A. Semczuk, Iwan Turgieniew, Warszawa 1988. 6. L. Liburska, Mroczny świat Suchowo-Kobylina, Kraków 1990. 7. J. Łotman, Aleksander Puszkin, przekł. A. Węgrzyn, Warszawa 1990. 8. A. Semczuk, Michał Lermontow. Dramatyczny los poety, Warszawa 1992. 9. L. Suchanek, Poezja rosyjska pierwszej połowy XIX wieku. Antologia, Kraków 1976. 10. H. Тамарченко, Русский классический роман XIX века. Проблемы поэтики и топологии жанра, Москва 1997. LITERATURA ROSYJSKA 1861-1917 REALIZM I MODERNIZM Dla rozwoju literatury rosyjskiej w drugiej połowie XIX w. duże znaczenie miały te nowe tendencje filozoficzne i ideowe, które - z jednej strony - ukształtowały narod-nictwo, z drugiej - wpłynęły na rozwój opcji konserwatywno-narodowej. Dzięki nim narodnictwo uwidoczniło w nowym kontekście problemy społeczne, a jednocześnie etyczne i filozoficzne. Wniknęły one do literatury nie tylko w wymiarze historycznym, ale również uniwersalnym. Dzięki twórczości Fiodora Dostojewskiego i Lwa Tołstoja uzyskały perspektywę egzystencjalną, antropologiczną, wskazującą na człowieka jako podmiot historii, a jednocześnie metafizyki czy aksjologii. Z punktu widzenia wielowymiarowości literatury lat 1861-1917 epoka realizmu stanowiła wraz z epoką modernizmu spójną całość, którą zamyka rewolucja bolszewicka. Dopiero jej wydarzenia stały się wielkim przełomem, wyznaczającym literaturze wymiar ideologiczny jako najwyższy, przeradzający się następnie w wymiar jedyny i obligatoryjny, któremu towarzyszyły konteksty: socjologiczny i historyczny. Przełom modernistyczny, dokonujący się na początku lat 90., nie likwidował wszechstronnego ukierunkowania literatury. Miał charakter immanentny - wynikający z nowych inspiracji filozoficznych i nowego spojrzenia zarówno na człowieka i jego świat, jak i na sens sztuki. Wielowymiarowość literatury realizmu była w okresie modernizmu jedynie pogłębiona i wzbogacona, po 1917 r. została natomiast zakwestionowana, podobnie jak jej autonomiczny charakter. W realizmie mamy do czynienia z równolegle rozwijającymi się różnymi tendencjami. Z jednej strony, jest to tendencja socjologiczna, zapoczątkowana w latach 40. przez Wissariona Bielińskiego i szkołę naturalną, z drugiej, tendencja filozoficzno--metafizyczna, najsilniej uwydatniona w twórczości Fiodora Dostojewskiego czy wreszcie - moralno-psychologiczna, cechująca utwory Lwa Tołstoja. Oddzielne miejsce zajmuje w epoce realizmu naturalizm, inspirowany twórczością Emila Zoli. Ważne jest także to, że w epoce tej zaznaczyły się różne wpływy ideowo-filozoficzne: od ideologii oraz utopii socjalizmu i filozofii materializmu, głównie Ludwika Feuerbacha, po darwinowskie koncepcje ewolucyjne. Różnorodny kontekst filozoficzny w niejednakowym stopniu oddziałał na literaturę. Materializm Feuerbacha znalazł w niej bezpośrednie odbicie dzięki powieściom Nikołaja Czernyszewskiego i jego krytyce literackiej; wpłynął też na ukształtowanie twórczości socjologicznej tzw. pisarzy - demokratów, nazywanych szestidiesiatnikami. Szerokie reperkusje wywołało połączenie materialistyczno-ateistycznych koncepcji Feuerbacha z ideologią i utopią socjalizmu w propozycjach ideowych, społecznych i etycznych Czernyszewskiego. Ostrą polemikę z tymi propozycjami podjęli wybitni ówcześni pisarze, m.in. Dostojewski w Notatkach z podziemia {Записки из- подполья, 1864), Biesach {Бесы, 1872) i Braciach Karamazow {Брамъя Карамазовы, 1880). 258 ANNA RAŹNY Mniejszy był wpływ darwinizmu, który przejawił się głównie w prozie naturali-stycznej takich pisarzy, jak Piotr Boborykin (1836-1921) czy Dmitrij Mamin-Sybiriak (1852-1912), a także w publicystyce i kronikach Aleksandra Amfitieatrowa (1862--1938). Znaczenie tej filozofii polegało również na tym, iż rodząc gwałtowny sprzeciw wobec inspirowanej przez nią literatury, przyspieszyła nadejście modernizmu. Bardziej złożone było natomiast oddziaływanie myśli pozytywistycznej na gruncie rosyjskim. Uzyskało ono swe świadectwo głównie w naukach prawnych, w literaturze zaś, w przeciwieństwie do Europy Zachodniej, w tym również Polski, wpływy tej myśli nie były na tyle silne, aby mówić o pisarzach pozytywistach, a tym samym o pozytywizmie jako autonomicznym nurcie literackim. Można mówić jedynie o przejawach pozytywistycznego światopoglądu w twórczości paru autorów. Chodzi tu o występujące w ich utworach idee scjentyzmu i utylitaryzmu, które wywodzą się z pozytywistycznej filozofii Augusta Comte'a. Są one najsilniejsze w powieściach: Iwana Turgieniewa Ojcowie i dzieci {Отцы и дети, 1862) oraz Czerny szewskiego Co robić {Что делать, 1862), a także w krytyce literackiej drugiego z tych autorów oraz współpracującego z nim Nikołaja Dobrolubowa i spadkobiercy duchowego Dmitrija Pisariewa. Scjen-tyzm i utylitaryzm są u tych autorów ściśle zespolone jako czynniki determinujące światopogląd oraz postawy etyczne zarówno pojedynczych osób, jak i całych społeczności. W prozie socjologicznej szestidiesiatników pojawiają się również związane z pozytywizmem kryteria determinizmu, prowadzące do uznania zależności losów jednostki oraz jej charakteru od środowiska i dziedziczności. Kryteria te mają jednak drugorzędne znaczenie dla całokształtu problematyki ówczesnej literatury rosyjskiej. Nie spowodowały w niej, podobnie jak idee scjentyzmu i utylitaryzmu, przełomu pozytywistycznego. Ważnym kontekstem literatury lat 60. i 70. była krytyka literacka. Pierwsze miejsce zajął w niej Czemyszewski (1828-1889), który wprowadził zasady filozofii Feuerbacha do koncepcji literatury, wiążąc jej sens z rehabilitacją materii i zależnego od niej człowieka. W dysertacji Stosunek sztuki do rzeczywistości {Отношение искусства к действит льности, 1860) zaatakował on sformułowaną przez Hegla koncepcję estetyki i wysuniętą przez niego definicję piękna jako przejawu idei absolutnej. Czer-nyszewski, opowiadając się za materializmem antropologicznym, wysunął tezę, iż piękno jest podstawowym atrybutem przyrody. Sztuka może jedynie odbić je w sobie jako piękno wtórne. Celem twórczości artystycznej nie może być według niego samo odtwarzanie piękna przyrody. Towarzyszyć mu powinno przedstawianie, wartościowanie i ocena rzeczywistości zdeterminowanej społecznie, politycznie i ideologicznie. Jako pisarz dał tego przykład w powieści Co robić, którą podporządkował idei ukształtowania „nowego człowieka", ukierunkowanego wyłącznie na realizację utopii socjalizmu. Czemyszewski zyskał dodatkowo rozgłos jako krytyk, który z całą determinacją wystąpił przeciw autonomii literatury, widząc jej sens w służbie ideologii i walki społecznej, co uczyniło z niego prekursora socrealizmu. Taka postawa była nade wszystko sprzeciwem wobec sztuki czystej oraz krytyki estetyzującej, którą uprawiali tzw. liberalni krytycy: Aleksandr Drużynin, Pawieł Annienkow, Wasilij Botkin. Nawiązując zarówno w koncepcji literatury, jak i ocenie autorów rosyjskich do Bielińskiego, Czemyszewski wysoko ocenił Puszkina, jednakże pierwszeństwo przyznał twórczości Gogola. W zbiorze artykułów Szkice gogolowskiego okresu literatury rosyjskiej {Очерки гоголевского периода русской литературы, 1855—1856) za jedy- Literatura rosyjska 1861-1917 259 nie żywotną i silną w drugiej połowie XIX w. uznał tradycję autora Martwych dusz, w której utrwaleniu zasłużył się przede wszystkim Bieliński. Jako krytyk literacki Czernyszewski odegrał główną rolę w nobilitacji pisarzy raznoczyńców, którzy według niego powinni zająć miejsce degenerujących się duchowo twórców szlacheckiego pochodzenia. Krytykę tych ostatnich podjął już w latach 50.; wystąpił jednocześnie przeciwko utrwalonej przez nich postaci zbędnego człowieka w literaturze rosyjskiej. Od opublikowania artykułu Rosyjski człowiek na rendez-vous {Русский человек на rendez--vous, 1858), dyskredytującego ten typ bohatera w opowiadaniu Turgieniewa Asia (Ася, 1859), Czernyszewski odgrywał rolę koryfeusza w walce z pozytywnym mitem zbędnego człowieka, przeciwko któremu jako jednostce niezdolnej do czynów społecznych wystąpią nie tylko narodnicy, ale także późniejsi słowianofile i przedstawiciele poczwienniczestwa, nawołujący do odrodzenia więzi warstw oświeconych z ludem, czy wreszcie tacy pisarze jak Dostojewski. Zwolennicy koncepcji ideowych i estetycznych Czernyszewskiego skupili się już w latach 50. wokół „Sowriemiennika". Na ich czoło wysunął się wówczas Dobrolubow (1836-1861), który od połowy tego dziesięciolecia redagował czasopismo z autorem Co robić i jako krytyk literacki uzyskał miano jego najwierniejszego i najzdolniejszego ucznia. Po jego śmierci (1861) i aresztowaniu Czernyszewskiego krytykę ukształtowaną na gruncie filozofii Feuerbacha kontynuował Pisariew (1840-1866). Mimo iż nie należał on do grona raznoczyńców (będąc pochodzenia szlacheckiego), stał się ich entuzjastą. Z nimi właśnie łączył nadzieję na urzeczywistnienie wysuwanego w swych artykułach ideału wyzwolonej jednostki, utylitaryzmu oraz rozumnego egoizmu w ujęciu Czernyszewskiego. Najbliższy tym ideałom był główny bohater Ojców i dzieci, któremu Pisariew poświęcił dwa głośnie artykuły: Bazarów {Базаров, 1862) oraz Realiści {Реалисты, 1864). W drugim z tych artykułów rozwija on wcześniejszą swą koncepcję „myślących realistów" - ludzi zdolnych do pracy społecznej. Za pomocną i szczególnie ważną w takiej pracy uważał postawę nihilizmu, pozwalającą jednostce odrzucić krępujące zasady i normy. Sam Pisariew przyjął postawę nihilizmu w dziedzinie krytyki literackiej i estetyki. Jako „nihilista" wystąpił w artykule Puszkin i Bieliński {Пушкин и Белинский, 1865) przeciwko romantykom i samemu autorowi Eugeniusza Oniegina, nisko oceniając jego twórczość. Wystąpił również przeciwko wszelkiej estetyce, uważając jej teorie za konstrukcje nie tylko subiektywne, ale również niepodlegające żadnym prawom. W artykule Likwidacja estetyki {Разрушение эстетики, 1865) wystąpił przeciw samemu Czernyszewskiemu, uważając, iż zajął on wobec tradycyjnej estetyki kompromisowe stanowisko, przejmując od niej ideę samego jej istnienia. Inny typ krytyki uprawiał Apołłon Grigoriew (1822-1864), poeta i myśliciel, ideolog poczwienniczestwa, raznoczyniec. Był on na początku lat 60. przedstawicielem pokolenia lat 40., nazwanym przez siebie samego ostatnim romantykiem w ówczesnym życiu literackim. Prezentował sformułowaną wcześniej tzw. krytykę organiczną ukształtowaną m.in. pod wpływem filozofii Schellinga, głównie zaś koncepcji życia jako organicznej całości, która rodzi sztukę. Zasługą Grigoriewa było to, iż w epoce wpływów Czernyszewskiego i idei podporządkowania literatury programom społecznym i politycznym, głosił jej autonomię, a jednocześnie bronił jej przed oderwaniem od rzeczywistości i przekształceniem w sztukę czystą wysuwając hasło narodowości, którą rozumiał jako wierność tradycji, połączoną z akceptacją zasymilowanych pierwiastków europejskich. 260 ANNA RAŹNY Wymienione kierunki ówczesnej krytyki literackiej nie wpłynęły w sposób decydujący na charakter literatury, ważne są jednak ze względu na ich opiniotwórczą rolę oraz wpływ na kształtowanie ówczesnej mentalności rosyjskiej. Stosunkowo najbliższa spopularyzowanym programom krytyki była poezja, która zresztą, podobnie jak dramat, nie odegrała większej roli w epoce realizmu. Zaznaczyły się w niej wyraźnie dwa kierunki: zaangażowania w sprawy społeczne i abstrahowania od nich. W rezultacie ukształtowały się dwa obozy twórców: „poezji obywatelskiej" i „sztuki czystej", z których każdy przyciągał do swego grona poetów z indywidualnym programem twórczości i warsztatem artystycznym. W żadnym wypadku nie była to droga do nowych kierunków poetyckich i nowej poetyki, co także było przyczyną upodrzędnienia poezji w drugiej połowie XIX w. Nie bez znaczenia był także fakt, iż od śmierci Michaiła Lermontowa nie pojawił się żaden geniusz, a talenty poetyckie nie wyrastały ponad epokę. W obozie „poezji obywatelskiej" dominował program społeczno--etyczny, który nakazywał nie tylko zaangażowanie w problemy epoki, ale również dydaktyczne podejście do nich na gruncie moralnych i historycznych ocen. Poezję w tym duchu uprawiali: Nikołaj Niekrasow (1821-1877), Michaił Michajłow (1829— -1865), Nikołaj Ogariow (1813-1877), Iwan Nikitin (1824-1861), Iwan Surikow (1841-1880). Czołowe miejsce w tej grupie zajmował Niekrasow, który zyskał sławę już w połowie lat 40., kiedy rozpoczął redagowanie „Sowriemiennika" (1847-1866) i wystąpił w dwóch almanachach szkoły naturalnej, gdzie podjął tematykę urbanistyczną. Wkrótce potem dał się poznać jako utalentowany poeta, uprawiający lirykę intymną, od której następnie przeszedł do problemów skrzywdzonych i poniżonych ludzi. Swe credo poetyckie zawarł w wierszu Poeta i Obywatel {Поэт и гражданин, 1856), gdzie podkreślił, iż przede wszystkim pragnie być obywatelem i służyć sztuce „dla bliźnich szczęśliwości". Centralne miejsce w jego twórczości zajmuje tematyka chłopska, która występuje nie tylko w wielu wierszach, ale również znanych poematach, takich jak Krobecznicy {Коробейники, 1861), Mróz - Czerwony nos {Мороз, Красный нос, 1863), Komu na Rusi dobrze się dzieje {Кому на Руси житъ хорошо, 1863--1877). Sporo uwagi poświęcił także tematyce historycznej, głównie dekabrystowskiej, z którą związany jest m.in. jego znany poemat Kobiety rosyjskie {Русские женщины, 1872). W przeciwieństwie do obozu poezji obywatelskiej w gronie poetów sztuki czystej wystąpiły spore zróżnicowania o charakterze tematycznym i warsztatowym. Na ich czoło wysunął się Afanasij Fiet (1820-1892), pozostający pod wpływem tradycji romantycznej poeta miłości i przyrody. Pod wpływem tej samej tradycji ukształtowała się również poezja Aleksieja Tołstoja (1817-1875), uprawiającego ponadto dramat i prozę. Liryka tego poety, przepojona również tematyką miłości i przyrody, miała -w przeciwieństwie do Fieta - wtórny charakter. Dwaj inni poeci z tego kręgu - Jaków Połonski (1819-1898) i Apołłon Grigoriew, znany także jako krytyk literacki - uprawiali głównie lirykę intymną, wsławili się natomiast jako autorzy znanych romansów poetyckich. Mniejsze znaczenie odegrał w tym gronie Lew Miej (1822-1862), któremu nie powiodła się próba ukształtowania romansu poetyckiego na zasadach sztuki ludowej. Do lat 90. również dramat zajmował drugorzędną pozycję, mimo iż w omawianym okresie powstało sporo ciekawych utworów. Pierwsze miejsce wśród ich autorów zajmował nadal Aleksandr Ostrowski, który kontynuował w swych nowych utworach krytykę ówczesnej rzeczywistości oraz upadek moralności w społeczeństwie rosyjskim. W duchu tej samej krytyki wystąpił jako autor tryptyku dramatycznego Alek- Literatura rosyjska 1861-1917 261 sandr Suchowo-Kobylin (1817-1903), który wcześniej napisał pierwszą jego część: komedię Małżeństwo Kreczyńskiego {Свадьба Кречинского, 1856). W latach 60. stworzył dwie pozostałe: dramat satyryczny Sprawa {Дело, 1861) oraz tragifarsę Śmierć Tariełkina {Смерть Тарелкина, 1869), wydając je wraz z pierwszą pod wspólnym tytułem Obrazy przeszłości {Картины прошедшего, 1869). Problematykę etyczną i społeczną w kontekście historycznym podjął w swojej trylogii dramatycznej Aleksiej Tołstoj, wybierając dla niej czasy panowania trzech władców: Iwana Groźnego, Fiodora i Borisa Godunowa. Każdemu z nich poświęcił oddzielny dramat: Śmierć Iwana Groźnego {Смерть Ивана Грозного), Car Fiodor {Царь Фёдор Иоаннович), Car Borys Godunow {Царь Борис), publikując je w latach 1865-1870. Poszczególne części trylogii łączy to samo kryterium oceny władców i zarazem oceny historii: jest to uniwersalne i autonomiczne, niezależne od ideologii i polityki kryterium moralności. Towarzyszy mu mocno zarysowany psychologizm, który ożywia postacie i wątki historyczne oraz pozwala zestawiać dramaty Aleksieja Tołstoja z dramatami Czechowa. Najliczniejsze grono autorów prezentuje prozę lat 60. i 70., która przeżywa w tym okresie dynamiczny rozwój. Kierunek jej nadali w poprzednim dziesięcioleciu tacy wybitni pisarze, jak Iwan Turgieniew i Iwan Gonczarow, do których dołączyli Dostojewski i Lew Tołstoj. Gonczarow ogłosił pod koniec lat 60. ostatnią wielką powieść, Urwisko {Обрыв, 1869), po której ograniczył swą twórczość do szkiców literackich, pamiętnikarstwa i artykułów krytycznoliterackich. Urwisko jest świadectwem zmiany stosunku Gonczarowa do kultury szlacheckiej i roli jej przedstawicieli w przemianach społecznych. Dominujący w Obłomowie krytycyzm ustępuje tutaj miejsca sympatii nie tylko dla zwolenników stopniowych reform, ale również dla konserwatyzmu szlacheckiego. Powieść Urwisko została zaliczona przez ówczesną krytykę do nurtu antynihili-stycznego z uwagi na to, że jeden z głównych jej bohaterów, wulgarny „nihilista", Marek Wołochów, ponosi spektakularną klęskę. Tak więc, ostatnia powieść Gonczarowa nie kontynuuje Obłomowa, ale stanowi zaprzeczenie wielu zawartych w nim konkluzji. Spore znaczenie dla dynamicznego rozwoju prozy miała w tym okresie twórczość tzw. pisarzy demokratów, szestidiesiatnikow, uprawiających głównie opowiadanie, nowelę i szkic socjologiczny. Na czoło tej grupy pisarzy wysunęli się: Nikołaj Pomia-łowski (1835-1863), Nikołaj Uspienski (1837-1889), Wasilij Ślepców (1836-1878), Fiodor Rieszetnikow (1841-1871). Wprowadzają oni do literatury bohatera m.in. z prowincjonalnych miast powiatowych i zapadłych wsi rosyjskich - chłopów, razno-czyńcówjako przedstawicieli nowej inteligencji, byłych seminarzystów, stanowiących w jej kręgach oddzielne środowisko. Tym, co najsilniej łączy szestidiesiatnikow jest występująca w ich utworach problematyka społeczna i obyczajowa, ujęta jako wyraz krytycznego stosunku autorów do rzeczywistości, która była im znana z autopsji. Problematyce tej towarzyszą zagadnienia etyczne, nie uzyskują one jednak decydującego znaczenia w utworach. W społecznych i socjologicznych zainteresowaniach szestidiesiatnikow dominuje tematyka wiejska, a wraz z nią - chłopska. Widoczna jest m.in. w Szkicach z życia z ludu {Очерки народного быта, 1862), w powieści Rieszetnikowa o chłopach uralskich i burłakach znad Kamy - Podlipowcy {Подлиповцы, 1864), w opowiadaniach wiejskich Slepcowa oraz jego szkicach z życia ludu - Listy o Ostaszkowie {Письма об Осташкове, 1862-1863), a także w znanej powieści tego ostatniego autora Ciężkie czasy {Трудное время, 1865), w której poddaje krytyce legendę liberalnego ziemiaństwa, skrywającą jego pazerność i chęć wyzysku. Zainteresowanie 262 ANNA RAŹNY inteligentem-raznoczyńcem uwidocznił najdobitniej Pomiałowski, który przedstawił jego obraz w dyptyku powieściowym Mieszczańskie szczęście {Мещанское счастье, 1860) i Mołotow {Молотов, 1860-1861). Tę samą problematykę społeczną podejmowali pisarze narodnicy w kontekście na-rodnictwa jako ruchu, ukierunkowanego na dokonanie w Rosji rewolucji poprzez połączenie sił chłopstwa i inteligencji. Prozę narodnicką reprezentował Nikołaj Złatowrat-ski (1845-1911) jako autor szkiców z życia wsi - m.in. Świat Czuprina {Чупринский мир, 1866), Chłopi ławnicy {Крестьяне — присяжные, 1874-1875), Złote serca {Золотые сердца, 1878). Narodnicki wydźwięk mają opowiadania Nikołaja Naumo-wa (1838-1901), m.in. Wiejski handlarz {Деревенский торгаш, 1871), Wybory wiejskie {Деревенские выборы, 1873). Przykładem literackiej twórczości aktywnego uczestnika ruchu narodnickiego był Siergiej Stiepniak-Krawczynski (1851-1895), autor powieści Podziemna Rosja {Подпольная Россия, 1881), przedstawiającej program tego ruchu i głównych jego przedstawicieli. Bardziej szczegółową charakterystykę czołówki narodnickich działaczy zawarł Stiepniak-Krawczynski w powieści Andriej Kożuchów {Андрей Кожухов, 1889) opublikowanej po raz pierwszy w języku angielskim w Londynie. Działaczem narodnickim był również Pawieł Zasodimski (1843--1912), autor powieści o rozpadzie wspólnoty gminnej - Kronika wsi Smurino {Кроника села Смурина, 1874), a także opowiadań o nędzy chłopów po reformie uwłaszczeniowej. Z kolei najbardziej utalentowany pośród pisarzy narodnickich, Gleb Uspienski (1843-1902), zyskał uznanie jako wnikliwy obserwator małomiasteczkowej prowincji rosyjskiej, którą przedstawił szczegółowo w cyklu szkiców Obyczaje ulicy Rastieriajewej {Нравы Растеряевой улицы, 1866). W trzech szkicach zawartych w utworze Ruina {Разорение, 1869-1871) poddał krytyce wszystkie znaczące warstwy społeczne tej prowincji, przeciwstawiając im kształtujące się żywiołowo środowisko robotników. Dominujący w prozie narodnickiej temat wsi podjął w trzech cyklach zbeletryzowanych szkiców: Z wiejskiego pamiętnika {Из деревенского дневника, 1877-1879), Potęga ziemi {Власть земли, 1882), Z rozmów z przyjaciółmi {Из разговора с приятелями, 1883). Innego charakteru nabrała problematyka społeczna prezentowana na gruncie negacji rewolucyjnego narodnictwa oraz nihilistycznych postaw raznoczyńskiej inteligencji. Uzyskała znaczenie czynnika kształtującego tzw. powieść antynihilistyczną, która zrodziła się w ramach nurtu antynihilistycznego, propagowanego przez konserwatyw-no-nacjonalistyczny obóz Michaiła Katkowa (m.in. na łamach czasopisma „Russkij wiestnik". Za twórcę tego typu powieści uznano Aleksieja Pisiemskiego (1821-1881), znanego wcześniej z cyklu Szkice z życia chłopskiego {Очерки крестьянского быта, 1852-1855) oraz powieści o małomiasteczkowej prowincji, Tysiąc dusz {Тысяча душ, 1858). Antynihilistyczny charakter mają dwa jego utwory: Wzburzone morze {Взбаламученное море, 1863) oraz Wir {В водовороте, 1871), atakujące rewolucyjne narod-nictwo. W drugiej z tych powieści Pisiemski łączył narodnictwo z tzw. „intrygą polską", co nadało jej tendencyjny ton. Antynihilistyczną powieść reprezentowali także dwaj inni pisarze: Wiktor Klusznikow (1841-1892) jako autor Mirażu {Марево, 1864) oraz Wsiewołod Kriestowski (1840-1895), twórca powieści Stado Panurga {Панурово стадо, 1869), w której - podobnie jak Pisiemski - przedstawił Polaków w roli deprawatorów młodzieży rosyjskiej, wiodących ją do działalności rewolucyjnej. W nurcie prozy antynihilistycznej mieści się wspomniane wyżej Urwisko Gonczarowa oraz wczesne powieści Nikołaja Leskowa: Bez wyjścia {Некуда, 1864) oraz Na nożach {Ha Literatura rosyjska 1861-1917 263 ножах, 1871), w których przedstawił rewolucjonistów jako ludzi podłych, nie tylko depczących cynicznie wszelkie normy moralne, ale również niszczących Rosję. Oddzielne miejsce zajmuje Michaił Sałtykow-Szczedrin (1826-1889), wyróżniający się jako autor utworów będących satyrą na ówczesną rzeczywistość. Swój satyryczny talent ujawnił w latach 50., publikując Szkice gubernialne {Губернские очерки, 1856-1857), oskarżycielskie w tonie, oraz komedię Śmierć Pazuchina {Смерть Пазухина, 1857). Ten sam typ satyry, uderzającej w ziemian, kupców, a także urzędników, kontynuował w Satyrach prozą {Сатиры в прозе, 1859-1863) i Niewinnych opowieściach {Невинные рассказы, 857-1863). Apogeum jego twórczości przypada na lata 60. i 70. W tym samym czasie pisarz jednocześnie redaguje miesięcznik „Otie-czestwiennyje zapiski" (od 1866 г.), przejmując po śmierci Niekrasowa (1978) funkcję ich redaktora naczelnego. Pełni ją do 1884 г., kiedy władze zamknęły to pismo, uznając je za niebezpieczne ideowo. Na twórczość Sałtykowa-Szczedrina tego okresu składają się szkice, opowiadania i powieści społeczno-obyczajowe, zaprawione często ostrą satyrą na wady różnych warstw społecznych, m.in. związanych z prowincją rosyjską. Pisarz uderza w ich zakłamanie moralne, zacofanie, marazm duchowy. Przykładem takiej postawy pisarza wobec ówczesnej rzeczywistości są przede wszystkim: Oznaki czasu {Признаки времени, 1866—1870), Listy o prowincji {Письма о провинции, 1868-1870), Pompadurzy i pompadurzyce {Помпадуры и помпадурши, 1863—1874), Dzieje pewnego miasta {История одного города, 1869-1870), Panowie Taszkientczy-cy {Господа ташкентцы, 1869—1872), Lojalne opowieści {Благонамеренные речи, 1872-1876), Państwo Gołowlewowie {Господа Головлёвы, 1875—1880). Uderza pośród nich formą i stylem Historia pewnego miasta, w której autor łączy przejęty od Gogola typ groteski oraz tzw. realistycznej fantastyki z metaforą, a także hiperbolą i ezopowym językiem. Dzięki połączeniu tych środków pisarzowi udało się zaatakować oficjalnie nie tylko marazm oraz zacofanie wyższych i niższych warstw społeczeństwa, ale również władzę absolutną w Rosji i jej ustrój monarchistyczny. Do czysto satyrycznej twórczości powrócił pisarz w ostatnim okresie swej działalności literackiej, przypadającej na lata 80. Powstała wówczas książka Za granicą {За рубежом, 1880-1881), Listy do ciotuni {Письма к тётеньке, 1881—1882) i głośna powieść Współczesna idylla {Современная идиллия, 1877-1883), w której autor poprzez odpowiednio dobrane alegorie i ezopowe aluzje ukazał zepsucie moralne wszystkich warstw społecznych i instytucji publicznych. Szczególnie ważne miejsce w dorobku Sałtykowa-Szczedrina zajmuje cykl opublikowanych w latach 80. bajek o tematyce społeczno-politycznej i obyczajowej, który uznany został za syntezę satyrycznego nurtu w twórczości tego pisarza. W ostatnich utworach Sałtykowa-Szczedrina satyra i szyderstwo ustąpiły miejsca tonom goryczy i smutku oraz motywom tragicznym, które uwidoczniły się najmocniej w przedostatnim tomie jego prozy, Drobiazgi życia {Мелочи жизни, 1886-1887). Czołowe miejsce zajmowali w tym okresie dwaj pisarze, którzy jednakowo silnie wpłynęli na rozwój literatury nie tylko rosyjskiej, ale również światowej: Fiodor Dostojewski (1821-1881) i Lew Tołstoj (1828-1910). Wczesna twórczość Dostojewskie-go, którą rozpoczęła publikacja Biednych ludzi {Бедные люди, 1846) w almanachu szkoły naturalnej Petersburski zbiór {Петербургский сборник, 1846), pozostawała pod wpływami zarówno dojrzałego realizmu Gogola, jak i literatury romantycznej - od Byrona i Hoffmanna po Lermontowa. W rezultacie takiego połączenia Dostojewski mógł przedstawić w swych opowiadaniach i nowelach z lat 40. romantyczne osobowo- 264 ANNA RAŹNY ści o gorących sercach, marzycieli i postaci sobowtórów w realnym świecie „małego człowieka", który dzięki Puszkinowi, a nade wszystko Gogolowi zajął ważne miejsce w literaturze rosyjskiej. W tym duchu powstały kolejne po Biednych ludziach utwory, m.in.: Sobowtór (Двойник, 1846), Pan Procharczyn (Господин Прохарчин, 846), Gospodyni (Хозяйка, 1847), Słabe serce (Слабое сердце, 1848), Białe noce (Белые ночи, 1848), Nietoczka Niezwanowa (Неточка Незванова, 1849). Nowy etap w życiu i twórczości pisarza wyznacza katorga i zesłanie (1849-1859), na które został skazany w procesie lewicujących pietraszewców jako członek ich kółka. Tutaj poddaje weryfikacji swe związki z utopijno-socjalistycznym programem kółka Michaiła Butaszewicza-Pietraszewskiego i przechodzi na stronę konserwatystów, zwracając się jednocześnie ku tradycji prawosławnej, którą uznał za fundament swego chrześcijańskiego światopoglądu i inspiracji twórczych. Podejmując na nowo twórczość literacką na początku lat 60., Dostojewski wprowadza do niej nową problematykę i nowe wątki literackie, wybierając dla nich powieść, rzadziej opowiadanie czy nowelę. Cenne doświadczenie katorgi zamknął w powieści Wspomnienia z domu umarłych {Записки из мёртв его дома, 1860-1862), gdzie po raz pierwszy porusza problem zła w szerokim kontekście przeżyć psychicznych zbrodniarza, a także wolności i odpowiedzialności. Wszystkie te zagadnienia połączy w swej dalszej twórczości z problematyką religijną, filozoficzną, aksjologiczną, a także metafizyczną. Ten bogaty obszar problematyki pisarz prezentuje w kontekście najbardziej popularnych w ówczesnej Rosji idei społecznych, politycznych, kulturowych, a nawet historycznych, których nosicielami są bohaterowie uwikłani w różne intrygi, wątki fabularne, pasje i namiętności. Idee wnikają w świadomość bohaterów wraz z towarzyszącym im wymiarem - religijnym, metafizycznym, aksjologicznym - bądź historycznym, społecznym, kulturowym. Dla wyrażenia podjętych problemów pisarz tworzy nową strukturę powieści - polifoniczną- w której bohaterowie nawiązują jako suwerenne podmioty dialog świadomości, przekształcający się w zdeterminowany historycznie spór. W dialogu tym stanowisko samego Dostojewskiego może być określone jedynie poprzez analizę danego utworu w kontekście wypowiedzi autora zawartych w publicystyce, notatnikach, listach, nade wszystko zaś w Dzienniku pisarza (Дневник писателя, 1873-1880). W prezentowanych sporach pisarz stoi po stronie chrześcijańskich wartości religijnych, metafizycznych, filozoficznych i kulturowych, głównie tych, które są osadzone w rosyjskiej tradycji prawosławnej. Dostojewski jest bowiem jednocześnie zwolennikiem wywodzących się ze słowianofilstwa konserwatywnych koncepcji ustrojowych, społecznych i politycznych, formowanych na gruncie prawosławia. Pierwszym utworem o charakterze polifonicznym były Notatki z podziemia (Записки из подполья, 1864), których bohater prowadzi toczący się wokół problemów wolności dialog z samym sobą oraz ze swoimi przeciwnikami ideowym, m.in. z Czemyszewskim. Cechy powieści polifonicznej najmocniej uwydatniły się w Zbrodni i karze (Преступление и наказание, 1866), gdzie pisarz przedstawia nie tylko antynomiczne postawy bohaterów wobec wolności i odpowiedzialności za popełnione zło, ale również kształtujące je odmienne rozumienie sensu istnienia. Rozumienie to jest kształtowane przez dwa typy prawdy, formułowanej przez dwa różne czynniki: abstrakcyjny rozum, którym kieruje się Raskolnikow, i wiarę, którą żyje Sonia. W dialogu ideowym, aksjologicznym i metafizycznym tych dwojga bohaterów zwycięża Sonia pomimo obciążającego ją grzechu prostytucji. Żyje ona bowiem nie tylko wobec Boga, ale rów- Literatura rosyjska 1861-1917 265 nież ze świadomością winy, którą pragnie zmazać poprzez chrześcijańską agape oraz pokorę i pokutę. Pod wpływem Soni Raskolnikow przyznaje się do popełnionej zbrodni i przeobraża się duchowo, przyjmując karę katorgi jako oczyszczające go cierpienie. Motyw takiego cierpienia jest w powieści mocno związany z wątkiem chrystologicznym i widocznym w twórczości Dostojewskiego pragnieniem obrony Chrystusa i chrześcijaństwa przed triumfującym w kręgach inteligencji rosyjskiej materializmem ateistycznym. W powieści Idiota (Идиот, 1868) idea chrystologiczna determinuje obraz głównego bohatera, który według koncepcji pisarza staje się „księciem Chrystusem" na płaszczyźnie etycznej. Najważniejszy w tej powieści wymiar - religijno-metafizyczny -pozwala Dostojewskiemu zarysować możliwości chrześcijańskiej deifikacji, a jednocześnie podkreślić różnice metafizyczne - istotowe i istnieniowe - między Myszkinem i Chrystusem. Ten sam wymiar religijno-metafizyczny uczyni Dostojewski punktem odniesienia dla zachodnich idei rewolucji, socjalizmu i ateizmu materialistycznego w powieści Biesy (Бесы, 1870). Idee te w dialogu polifonicznym osiągają apokaliptyczny charakter: niosą szatańskie zło, od którego wyzwolenie możliwe jest jedynie na gruncie religii. Problematyka religijna uzyskuje etyczne ukierunkowanie w powieści Młodzik (Подросток, 1875), w której kwestie społeczne i obyczajowo-kulturowe ukazane zostały w kontekście sporu okcydentalistów z konserwatystami o przyszłość Rosji. Makar Dołgoruki, symbol prawosławnej mądrości ludowej, uzyskuje w powieści przewagę duchową nad bezideowym kręgiem wyższych sfer, a nade wszystko nad okcydentalistą Wiersiłowem, dzięki sile swej wiary oraz chrześcijańskiej pokorze i miłości bliźniego. Główne problemy twórczości Dostojewskiego znajdują swe podsumowanie w ostatniej powieści Bracia Karamazow (Братья Карамазовы, 1880). Dialog polifoniczny obejmuje w niej najbardziej znaczące dla ówczesnej Rosji idee ateizmu i socjalizmu, którym autor przeciwstawia chrześcijańską koncepcję człowieka, kierunku jego istnienia oraz etycznego charakteru relacji międzyosobowych oraz społecznych. Dialog między Iwanem Karamazowem - socjalistą i ateistą - oraz jego bratem Aloszą, uczniem starca Zosimy, stanowi finał polifonicznych sporów w dziele Dostojewskiego. Jest triumfem zawartych w testamencie duchowym Zosimy chrześcijańskich wartości i ideałów. Nawiązał do nich Lew Tołstoj, koncentrując uwagę na problemach etycznych. Już we wczesnej twórczości pisarz ukazał bohatera poddającego ocenie moralnej swoje najbliższe otoczenie - jak to ma miejsce w trylogii autobiograficznej Dzieciństwo (Детство, 1852), Lata chłopięce (Отрочество, 1852), Młodość (Юность, 1857) — czy też ważne wydarzenia epoki, czego przykładem są Opowiadania sewastopolskie (Севастопольские рассказы, 1855-1856), ukazujące wojnę krymską i związane z nią kwestie. Problematyka moralna w twórczości Tołstoja od początku była mocno związana z pierwiastkiem psychologicznym, który w latach 70. i późniejszych uzyskał wraz z nią pierwszorzędne znaczenie. Tematyka utworów z lat 60. była bardzo różnorodna i tak eksponowana, aby mogła służyć prezentacji konserwatywnych poglądów pisarza, m.in. temat wsi w Poranku ziemianina (Утро помещика, 1856), konflikt pokoleń w opowieści Dwaj huzarzy (Два гусара, 1856), problem sztuki w opowiadaniach Albert (Альберт, 1857) i Z zapisków księcia D. Niechludowa (Из записок князья Д. Нехлюдова, 1857), Lucerna (Люцерн, 1857), zmiany obyczajowe w ówczesnej Rosji, poruszone w noweli Szczęście rodzinne (Семейное счастье, 1859). 266 ANNA RAŹNY Niemałe znaczenie dla życia i twórczości Tołstoja miał tzw. eksperyment pedagogiczny, z jakim wystąpił na początku lat 60. w swym majątku rodowym - w Jasnej Polanie. Założył tutaj szkołę dla dzieci chłopskich i zajął się ich nauczaniem, a jednocześnie publicystyką pedagogiczną, dla której otworzył własne pismo „Jasna Polana". Na jego łamach krytykował naukę uniwersytecką, a także inteligencję, negując jej rolę w przekształcaniu stosunków społecznych w Rosji zagwarantowaną w programie na-rodnictwa. Pisarz głosił konsekwentnie wypowiadany wcześniej pogląd, iż problemy wsi można rozwiązać na gruncie relacji etycznych między ziemiaństwem i chłopstwem. W okresie tzw. szczęśliwego piętnastolecia w życiu Tołstoja (1862-1877) powstały najważniejsze jego utwory: Wojna i pokój (Война и мир, 1863-1869) oraz Anna Karenina (Анна Каренина, 1873-1877). Pierwszy ma charakter epopei, przedstawiającej społeczeństwo rosyjskie w okresie wojen napoleońskich oraz jego poświęcenie i patriotyzm w walce z Napoleonem w 1812 r. W koncepcjach historiozoficznych i moralnych Wojny i pokoju daje o sobie znać tzw. myśl ludowa Tołstoja - przekonanie, iż szlachta i chłopstwo, tworzące na gruncie obyczajów, tradycji i etyki jeden „lud", stanowiły siłę zdolną ocalić Rosję w opisywanej wojnie. Anna Karenina świadczy natomiast o pogłębieniu zainteresowań pisarza problematyką moralną i jednocześnie psychologiczną. Powieść przedstawia kryzys moralny wyższych warstw społecznych, ujawniający się w rozpadzie rodziny, któremu towarzyszą negatywne postawy emocjonalne i tragiczne losy bohaterów. Pogłębienie problematyki psychologicznej i moralnej widoczne jest w późniejszych utworach Tołstoja. Na jej kształcie odbił się kryzys twórczy i duchowy, jaki przeżył pisarz pod koniec lat 70. oraz sformułowana przez niego w tym okresie doktryna etyczna, nazwana tołstoizmem. Doktryna ta sformułowana została na gruncie etyki chrześcijańskiej, z której Tołstoj przejął m.in. ideę doskonalenia etycznego oraz zasadę niesprzeciwiania się złu siłą. Jednocześnie pisarz zanegował teologię, dogmatykę i metafizykę chrześcijańską oraz poddał ostrej krytyce Cerkiew prawosławną. Redukując chrześcijaństwo do etyki, Tołstoj wprowadził w jego obręb pierwiastek anarchizmu, o co był wielokrotnie obwiniany. Powiązanie pewnych elementów tołstoizmu z problematyką moralną i społeczną jest widoczne m.in. w takich utworach, jak Śmierć Iwana Iljicza (Смерть Ивана Ильича, 1886) czy Zmartwychwstanie (Воскресение, 1889). Uwidoczniony wcześniej psychologizm, towarzyszący problematyce moralnej, obecny jest w każdym z utworów powstałych po kryzysie światopoglądowym. Pośród nich na czoło wybija się Sonata Kreutzerowska (Крейцерова соната, 1889) oraz dramaty: Ciemna potęga (Власть тьмы, 1886) i Żywy trup (Живой труп, 1900). Pod silnym wpływem ideałów etycznych Tołstoja pozostawał w latach 80. Leskow (1831-1894), który oprócz powieści antynihilistycznych opublikował wcześniej m.in. Urzeczonego pielgrzyma (Очарованный странник, 1873) i wiele opowiadań o ludziach sprawiedliwych i skromnych, godnych naśladowania, pośród których wyróżnia się Anioł z pieczęcią (Запечатленный ангел, 1873), przedstawiający wysokie wartości moralne i wrażliwość estetyczną ludzi prostych. Pod wpływem Tołstoja pisze cykl legend przepojonych ideałami etycznymi, które Leskow traktuje jako próbę „uczłowieczenia nakazów Ewangelii". W latach 90. opublikował natomiast kilka utworów satyrycznych, ukazujących zło moralne społeczeństwa rosyjskiego. W latach 80. zaszło w literaturze wiele przemian, które świadczą o przesileniu realizmu i poszukiwaniach nowej jego formuły. Jedną z nich stanowił naturalizm, inspirowany darwinizmem i pomysłami literackimi Zoli. Był jednak na tyle słaby, że nie Literatura rosyjska 1861-1917 267 przekształcił się -jak we Francji - w samodzielny kierunek literacki. Jego czołowym przedstawicielem był Piotr Boborykin (1836-1921), znany jako autor powieści Ofiara wieczorna (Жертва вечерняя, 1868), Kitaj-gorod (Китай город, 1882), Wasilij Тіогкіп (Василий Тёркин, 1892). W duchu naturalizmu pisał także Dmitrij Mamin--Sybiriak (1852-1912), nazywany rosyjskim Zolą. Jego najgłośniejsze powieści to Miliony Priwałowa (Приваловские милионы, 1883), Górskie gniazdo (Горное гнездо, 1884) i Złoto (Золото, 1892). Pozostali przedstawiciele naturalizmu w Rosji byli autorami bardzo przeciętnymi, określanymi mianem „artelu lat 80.". Inne próby przebudowy realizmu widoczne są w twórczości Władimira Korolenki (1853-1913) i Wsiewołoda Garszyna (1855-1888). Korolenko wprowadził do swej prozy elementy romantyki i fantastyki, mocno zaakcentowane w takich utworach, jak Sen Makara (Сон Макара, 1885) czy opowiadania z tzw. cyklu syberyjskiego. W Śnie Makara narodnicki wątek świątecznego snu chłopa Korolenko przekształcił w wizję wspaniałego życia w innej rzeczywistości, dzieląc w ten sposób utwór na część realistyczną i fantastyczno-baśniową. W opowiadaniach syberyjskich z lat 80.: Sokolinczyk (Соколинец, 1885), Więzienie (Тюрьма, 1886), Fiodor Bezdomny (Фиодор безприютный, 1887), Czerkies (Чепкес, 1888) wcześniejsza romantyka nabiera innego charakteru. Stanowi ją egzotyczne środowisko, w którym pisarz osadza postacie stylizowane na romantycznych bohaterów, rozwijających motywy wolności i prezentujących różne ideały szczęścia. Te same motywy i ideały, połączone z pierwiastkami romantyki, występują w innych opowiadaniach Korolenki z lat 80., takich m.in., jak W złym towarzystwie (В дурном обществе, 1885), Las szumi (Лес шумит, 1885). Z pierwiastków tych nie zrezygnował pisarz także w utworach o tematyce filozoficznej, dzięki czemu nabierają one specyficznego klimatu. Przykładem takich opowiadań są: Cienie (Тени, 1889-1890), W nocy (Ночью, 1888), Z dwóch stron (С двух сторон, 1888). Niektóre utwory Korolenki bliskie są narodnickim wątkom i tematom, zwłaszcza te, które przedstawiają chłopa rosyjskiego. Jednakże różni je od prozy narodnickiej silny element psychologizmu oraz połączona z romantyką symbolika, czego przykładem jest opowieść Ślepy muzykant (Слепой музыкант, 1889). W powstałym w latach 90. drugim cyklu opowiadań syberyjskich charakterystyczne dla warsztatu Korolenki prozaika cechy uległy wzmocnieniu poprzez połączenie ich zarówno z wyrazistą symboliką jak i silnym liryzmem. Najbardziej reprezentatywne dla tych połączeń są: Ma-rusia (Марусина заимка, 1899), Światełka (Огоньки, 1900), Ostatni promień (Последний луч, 1901). Niektóre elementy poetyki Korolenki występują także w twórczości Wsiewołoda Garszyna (1855-1888). Należy do nich silny ton subiektywizmu i emocjonalnego napięcia oraz skłonność do stosowania symboliki. Pierwiastki te Garszyn podporządkował problematyce moralnej i filozoficznej, co jest szczególnie widoczne w noweli o tematyce wojennej - Cztery dni (Четыре дня, 1877), w alegorycznym opowiadaniu o dążeniu do prawdy absolutnej - Attalea princeps (Attalea princeps, 1880) czy w noweli Czerwony kwiat (Красный цветок, 1883), przedstawiającej walkę człowieka z tajemniczymi siłami zła, symbolizowanego przez tytułowy kwiat. Wiele zmian w literaturze lat 80., a następnie 90. przyniosła proza i dramat Antoniego Czechowa (1860-1904). Zaproponował on szczególny typ realizmu, nazwanego realizmem spraw najprostszych, ukazujących codzienne życie przeciętnych ludzi jako „przypadkową całość". Jego opowiadania i nowele wolne są zarówno od presji ideowej rewolucyjnego narodnictwa, jak i wszelkiego typu „boborykizmów" prozy naturali- 268 ANNA RAŹNY stycznej. Wolne są jednocześnie od dydaktyzmu i moralizatorstwa, gdyż Czechow nie wartościuje i nie ocenia przedstawianej rzeczywistości, zajmując wobec niej postawę widza. Wyraźny w jego prozie nurt satyryczny ujawnia wprawdzie wady społeczeństwa i kształtujące się w nim relacje, nie ma jednak charakteru walki z nimi. Istotne jest również to, że w świecie bohaterów Czechowa wysokie wartości i głębokie sensy egzystencjalne nie mają jasnego odniesienia religijnego ani metafizycznego, autora interesuje bowiem nade wszystko psychika bohatera -jego nastroje i stany emocjonalne. Czechow pokazuje bohaterów wywodzących się z różnych warstw społecznych, przy czym uprzywilejowane miejsce zajmuje inteligencja, występująca zarówno w prozie, jak i dramacie. We wczesnej prozie pisarza dominuje nurt satyryczny, w którym ważne miejsce zajmują opowiadania o charakterze społeczno-obyczajowym: Kameleon (Камелеон, 1884), Śmierć urzędnika (Смерть чиновника, 1884), Córa Albionu (Дочь Альбиона, 1885) W łaźni (В бане, 1885), Kapral Priszybiejew (Унтер Пришибеев, 1885). Najbardziej typowy dla prozy Czechowa jest jednakże ton liryczno-refleksyjny, obecny we wszystkich okresach jego twórczości. Ton ten mocno brzmiał zarówno w utworach lat 80., jak i w późniejszych, m.in. w Spóźnionych kwiatach (Цветы заподалые, 1885), Starości (Старость, 1885), Nieciekawej historii (Скучная история, 1890), Trzpiotce (Стрекоза, 1892), Czarnym mnichu (Чёрный монах, 1894), Damie z pieskiem (Дама с собачкой, 1889). W drugiej połowie lat 80. liryczny ton stanowił tło dla romantycznych aspiracji bohatera skłóconego ze światem. Widać to szczególnie w takich opowiadaniach, jak Złodzieje (Воры, 1885), Strzelec (Егерь, 1885), Agafia (Агафья, 1885). Większość utworów prozatorskich opublikował Czechow w zbiorowych wydaniach, z których dwa przyniosły mu sławę: Pstre opowiadania (Пёстрые рассказы, 1886) oraz O zmierzchu (В сумерках, 1888). Oddzielne miejsce w jego opowiadaniach zajmuje problematyka moralna będąca przejawem wpływu Tołstoja i tołstoizmu. W takim kontekście pojawia się ona w utworach powstałych w latach 1885-1887, z których najbardziej znane są: Środki domowe (Домашние средства, 1885), Nieszczęście (Несчастье, 1886), Dobrzy ludzie (Хорошие люди, 1886), Żebrak (Нищий, 1887). Od początkowej afirmacji tołstoizmu Czechow przechodzi do jego negacji, która przejawia się w Ataku (Припадок, 1888), Pojedynku (Дузль, 1891), Opowieści nieznajomego (Рассказ неизвестного человека, 1893) i najdobitniej - w Sali Nr 6 (Палата Н°6, 1894). Różnorodna w problematyce oraz tonacji i formie proza Czechowa nie ma jednak nowatorskiego charakteru, który cechuje dramaty tego autora. Już pierwszy jego utwór dramatyczny, powstały w 1881 r. Płatonow (Платонов), wnosi nowe elementy strukturalne, m.in. opóźnienia akcji, pauzy w monologach i dialogach, brak punktu kulminacyjnego poprzedzającego rozwiązanie akcji. Również jego bohater - tragiczny, absurdalny Don Juan - nosi cechy charakterystyczne dla późniejszych postaci dramatów Czechowa: pustkę wewnętrzną, osłabioną wolę, znikome poczucie odpowiedzialności za popełniane czyny. Pełnię nowatorstwa dramaturgicznego prezentuje Mewa (Чайка, 1896), która wyróżnia się brakiem zawiązania i rozwiązania akcji. Charakterystyczne dla Czechowa dramaturga jest również przeładowanie akcji szczegółami z życia codziennego bohaterów, widoczne nade wszystko w Wujaszku Wani (Дядя Ваня, 1897), Trzech siostrach (Три сестры, 1900-1901), Wiśniowym sadzie (Вишневый сад, 1900-1901). Zachowując dystans w stosunku do przedstawianych osób, często bezradnych wobec stojących Literatura rosyjska 1861-1917 269 przed nimi problemów, Czechow rysuje szczegółowo ich nastroje i stany emocjonalne, co pozwala określić wszystkie jego dramaty mianem psychologicznych. Przemiany realizmu, dokonujące się w latach 80., zakończyły się przełomem modernistycznym, inspirowanym nowymi wpływami filozoficznymi. Były to przede wszystkim wpływy filozofii Fryderyka Nietzschego głoszącego prowokujące tezy o „śmierci Boga" i metafizyki oraz „przewartościowanie wszystkich wartości", skrajny naturalizm Zygmunta Freuda, nowe propozycje wolności Henri Bergsona, a także przeżywające na gruncie rosyjskim renesans platońskie i neoplatońskie koncepcje rzeczywistości idealnej. Równolegle na rozwój nowej epoki oddziaływała mocno już ukształtowana rosyjska filozofia. Największe znaczenie uzyskały chrześcijańskie idee wszechjedności i Bogoczłowieczeństwa Władimira Sołowjowa oraz jego sofiologia i eschatologia. Dużą popularnością cieszyła się także filozofia Lwa Szestowa, uważanego za preegzystencjalistę, oraz utopia kosmiczna Nikołaja Fiodorowa i jego teur-giczna koncepcja powszechnego zmartwychwstania. Te rozległe i różnorodne wpływy filozoficzne pozwoliły przezwyciężyć określane przez materializm ateistyczny i pozytywizm z jednej strony, z drugiej zaś - przez idee narodnicke i naturalizm, oddziaływanie pierwiastków socjologiczno-społecznych i deterministyczno-historycznych na literaturę. Jednocześnie umocniły w niej pierwszorzędne znaczenie pierwiastków filozoficznych, psychologicznych i religijno-metafizycznych. Krąg tych ostatnich wiąże się zarówno z ówczesnym renesansem religijnym w Rosji, osadzonym mocno w doktrynalnym chrześcijaństwie oraz tradycji prawosławia, jak i próbach tworzenia różnych ich odmian, głównie związanych z poszukiwaniem Boga w ramach bogostroitielstwa i bogoiskatielstwa. Równie ważne znaczenie dla literatury modernizmu miała nowa koncepcja sztuki, inspirowana estetycznymi poglądami Artura Schopenhauera, głoszącego jej autonomię i absolutną wyższość nad empiryczną rzeczywistością. Sztuka została uznana nie tylko za idealną realność, ale również sposób przeżywania świata czy wręcz formę istnienia, co niekiedy wyrażało się w takim jej kulcie, który nadawał jej charakter religii. Natomiast z uwagi na często wskazywane przez nią transcendentne sensy religijne i metafizyczne nabrała ona charakteru specyficznego medium, kierującego jej odbiorcę ku temu, co tajemnicze i niepoznawalne. Dlatego też w literaturze modernistycznej ważną rolę pełnił symbol, sen i marzenie, motywy fantastyki, różne typy mitów. Elementem nieodłącznym poszczególnych kategorii i chwytów estetycznych był silny psycholo-gizm, zmieniający swe zabarwienie w zależności od dominujących tematów i motywów. Szczególnie ważne stały się problemy świadomości, zwłaszcza rozdwojonej czy pogrążonej w rozpaczy, wątki eschatologiczne, motywy cierpienia i śmierci, z którymi splatała się często miłość, przedstawiana jako fatalna, demoniczna siła przynosząca udrękę i rozpacz. Wielowymiarowość i różnorodność problemów, prezentowanych w zmieniającym się kontekście, pociągnęły za sobą kontrastowość wynikającą z idei łączenia przeciwieństw. Kontrastowość ta ma charakter filozoficzny, psychologiczny, religijny. Jako programowe założenie artystyczne pozwala łączyć mistyczne uniesienia z rozpaczą franciszkanizm z nietzscheańską pychą, nieokiełznaną zmysłowość z asce-ząi pokorą, wątki ewangeliczne z motywem szatana. Duże znaczenie dla kształtowania nowego oblicza literatury rosyjskiej miały związki z symbolizmem i parnasizmem francuskim oraz modernistyczną twórczością pisarzy skandynawskich. Przełomową rolę w wielowymiarowym i wieloznacznym buncie modernistycznym odegrała rozprawa Dmitrija Mierieżkowskiego (1866-1941) z 1893 r. 270 ANNA RAŹNY O przyczynach upadku i nowych kierunkach we współczesnej literaturze rosyjskiej (О причинах упадка и о новых течениях в современной русской литературе), uważana za fundamentalny manifest modernistów rosyjskich. Mierieżkowski zaatakował w nim zarówno socjologizm literatury, jak i jej dydaktyzm, utylitaryzm oraz zaangażowanie ideowe. Przede wszystkim wysunął trzy postulaty stanowiące pryncypialne zasady modernizmu: „treść mistyczną symbole i poszerzenie wrażliwości estetycznej". Jako najbardziej wyraziste zjawisko, ukształtowane według tych zasad, pojawił się już w latach 90. symbolizm. Jego początek stanowią wydane pod redakcją Walerija Briusowa (1873-1924) trzy zbiorki wierszy Symboliści rosyjscy (Русские символисты, 1894-1895), będące literacką mistyfikacją. Towarzyszyły jej wystąpienia Akima Wołyńskiego (1863-1926), który propagował zasady nowej sztuki na łamach czasopisma „Siewiernyj wiestnik". Pierwsi jej zwolennicy, nazywani symboli-stami starszymi, zasady te zastosowali w poezji. Symbolizm bowiem, obejmując swym zasięgiem wszystkie rodzaje literackie, znalazł odzwierciedlenie przede wszystkim w twórczości poetyckiej. Do symbolistów starszych zaliczono, oprócz Briusowa i Mie-rieżkowskiego (w pierwszej fazie tego kierunku), m.in. Konstantego Balmonta (1867--1942), Zinaidę Gippius (1869-1945), Fiodora Sołoguba (1863-1927). Tych samych poetów określa się mianem dekadentów, prezentowany zaś przez nich symbolizm -mianem dekadentyzmu. Przeciwstawiany jest mu symbolizm „właściwy", uważany za „symbolizm realistyczny" bądź „realizm mistyczny", widoczny w twórczości tzw. symbolistów młodszych: Aleksandra Błoka (1880-1921), Andrieja Biełego (1880— -1935), Wiaczesława Iwanowa (1866-1949), Siergieja Sołowjowa (1885-1941) i in. Zaistniały w obrębie symbolizmu podział wynika z odmiennej koncepcji sztuki i jej stosunku do rzeczywistości, a także odmiennego pojmowania roli poety i jego odniesienia do tradycji. Dekadenci traktowali literaturę europejską jako wzorzec będący w opozycji do twórczości narodowej, sam symbolizm zaś jako metodę twórczą pozwalającą wyrazić ich indywidualizm, marzycielstwo, oderwanie od życia, nastroje rozpaczy, katastroficzne przeczucia. Symboliści starsi podkreślali swą więź z rodzimą tradycją literacką, sztuce przypisywali rolę instrumentu mistycznego i profetycznego, a także poznawczego, nade wszystko w zetknięciu ze sferą niepoznawalnego. Nie akceptując istniejącej rzeczywistości, głosili hasło jej przebudowy na gruncie kultury, religii i filozofii. W ich przekonaniu wiąże się to z ideą przebudowy życia jako celu sztuki. Najbardziej charakterystyczne dla symbolizmu dekadenckiego są tomiki poezji Mierieżkowskiego Symbole (Символы, 1890), Gippius Wybór wierszy (Собрание стихов 1889-1903, 1904), Sołoguba Gwiazda Mair (Звезда Маир, 1904), Płomienny krąg (Пламенный круг, 1908), Balmonta Cisza (Тишина, 1898), Płonące gmachy (Горящие здания, 1900), Będziemy jako słońce (Будем как солнце, 1903). Symboliści młodsi, odrzucając pesymizm, marzycielstwo i ucieczkę od życia, zanegowali hasło „sztuk dla sztuki". Nie podporządkowali jednak literatury ani dydaktyzmowi i socjologizmowi, ani ideologii. Istniejącej rzeczywistości przeciwstawiali rzeczywistość idealną, którą ujmowali w platońskim duchu jako świat idei (realiord), odnajdujący swe zniekształcone oblicze w świecie хъъсъу (realia). Celem sztuki jest poznanie świata idealnego, będącego jednocześnie tajemniczym światem transcendencji. Za najpoważniejszy instrument poznania poprzez sztukę uznali symbolikę słowa i jego więzi z muzyką i malarstwem. Bardzo charakterystyczna pod tym względem była twórczość Biełego, stworzył cykl czterech poematów prozą i nadał im muzyczny tytuł Symfonia (Симфония, 1902-1908). Charakterystyczna dla symbolizmu mistycz- Literatura rosyjska 1861-1917 271 na nastrojowość oraz marzycielski ton i egzaltacja, towarzyszące tematyce kosmosu, cechują wiersze zebrane w tomiku Złoto w lazurze (Золото в лазури, 1904). Kolejne zbiorki poezji Biełego, opublikowane przed 1917 r. - m.in. Popiół (Пепел, 1909), Urna (Урна, 1909) - zwracają uwagę nowatorską poetyką symbolizmu, a zwłaszcza innowacjami stylistyczno-wersyfikacyjnymi i eksperymentalnymi skojarzeniami dźwiękowo-semantycznymi. Z kolei Iwanow, również jako teoretyk propagujący symbolizm, postulował ideę sztuki powszechnej, pokazując, iż artysta może ją realizować poprzez łączenie motywów antyku, kultury wschodniej, religii starożytnego Egiptu. W swych wierszach oraz dramatach i prozie poetyckiej, a także studiach o tematyce filozoficzno-religijnej i kulturowej szukał jedności dla różnych przeciwieństw. Poeta uważał, że służyć jej może nie tylko symbol, ale również mit jako jego dynamiczna forma. Ukazywał też możliwości łączenia mitów z różnych obszarów kulturowych i różnych epok. Jego tomiki poetyckie, m.in. Gwiazdy przewodnie (Кормчие звёзды, 1903), Przejrzystość (Прозрачность, 1904), nie zyskały tak dużego rozgłosu jak studia teoretyczne. Najwybitniejszym przedstawicielem symbolizmu rosyjskiego był Błok. Jego koncepcja mistycznej harmonii między człowiekiem a wszechświatem, przedstawiona w cyklu Wierszy o Przepięknej Pani (Стихи о прекрасной даме, 1901-1902), stanowi kwintesencję tego kierunku. Poeta, widząc niedoskonałość otaczającego świata, kieruje się ku rzeczywistości idealnej, mistycznej, którą ucieleśnia „wieczna kobiecość", „dusza świata", występująca pod postacią „Przepięknej Pani". Pierwiastki symbolizmu oraz inne charakterystyczne dla modernizmu kategorie filozoficzne, metafi-zyczno-religijne i estetyczne występują w całej twórczości Błoka, także porewolucyj-nej. Typowe nastroje rozczarowania i pesymizm graniczący z tragizmem cechują mo-nodramat liryczny Buda jarmarczna (Балаганчик, 1906). Z kolei ciekawe zderzenie świata idealnego i mistyki z codzienną rzeczywistością prezentuje Błok w słynnej balladzie Nieznajoma (Незнакомка, 1906). Propagowana przez estetykę modernizmu postawa dionizyjska znalazła wyraz w cyklach wierszy Śnieżna maska (Снежная маска, 1906-1907) oraz Faina (Фаина, 1906-1908). W obydwu silny jest motyw samozatracenia, pierwiastek żywiołowych namiętności, nastrojowość wyrażana przez magię muzyki. Modernistyczny motyw buntu przeciwko martwocie duchowej i złu współczesności zdominował cykl wierszy Straszny świat (Страшный мир, 1909--1916). W zbiorku Carmen (Кармен, 1914) motywowi temu towarzyszą na zasadzie kontrastu tony harmonii i radości, będące apoteozą miłości i życia. Ważnym dopełnieniem wielowymiarowej twórczości Błoka i jej poetyki był element muzyki, występujący w wielu cyklach wierszy jako muzyka świata, która łączy wszystkie formy istnienia. W przeciwieństwie do poezji i dramatu proza modernistyczna była bardzo zróżnicowana. Nadal żywy był realizm z naleciałościami naturalizmu. Prezentuje go m.in. twórczość Wikientija Wieriesajewa (1867-1945), podejmującego problematykę społeczną. Realistyczną prozę przepojoną elementami metafizyki i filozofii uprawiał Aleksandr Kuprin (1870-1938), autor takich utworów jak Po ciemku (Впотьмах, 1893), Dusza słowiańska (Славянская душа, 1894). Ważne miejsce w jego twórczości zajmowała problematyka społeczna, widoczna m.in. w powieści Jama (Яма, cz. I -1909, cz. II - 1915). Natomiast charakterystyczny dla modernizmu motyw żywiołowej miłości wyróżnia dwa utwory Kuprina: Sulamitkę (Суламифъ, 1908) i Bransoletką z granatów (Гранатовый браслет, 1911). Popularną w modernizmie prozę liryczną uprawiał Boris Zajcew (1881-1972). Ciekawą problematykę wniósł do literatury Mak- 272 ANNA RAŹNY sim Gorki (1868-1936). We wczesnej jego twórczości wybija się cykl opowiadań o rosyjskich włóczęgach - bosiakach, zdeklasowanych osobnikach o romantycznej osobowości. Charakterystyczny dla wczesnej prozy Gorkiego jest również motyw romantycznego buntu widoczny w jego nowelach i poematach oraz łączący się z nim konflikt między człowiekiem i cywilizacją przedstawiony wyraziście w powieściach Foma Gordiejew {Фома Гордеев, 1899) oraz Koleje życia {Трое, 1900-1901). Typowo modernistyczny charakter ma proza Michaiła Arcybaszewa (1878-1927), w której głównie miejsce zajmuje skandalizująca powieść o skrajnym i indywidualiście i demonicznym cyniku, Sanin {Санин, 1907). Równie silnie związana jest z modernizmem twórczość prozatorska Fiodora Sołoguba. Najbardziej znany jego utwór Mały bies {Мелкий бес, 1905) ukazuje bohatera będącego uosobieniem demonicznego zła, któremu towarzyszą metafizyczne pierwiastki. Jako prozaik wystąpił również Mierież-kowski, tworząc głośną trylogię o charakterze historyczno-religijnym Chrystus i Antychryst {Христос и Антихрист, 1895-1905). Podobnie Biełyj uprawiał równolegle z poezją prozę. Sławę przyniosła mu symbolistyczna powieść Petersburg {Петербург, 1913-1914), prezentująca tytułowe miast jako siedlisko demonicznego zła i przejaw „mongolizmu", o którym pisał Sołowjow. Charakterystyczne dla modernizmu eksperymenty artystyczne cechują twórczość Aleksieja Riemizowa (1877-1957), bliskiego Dostojewskiemu, z którym pokrewieństwo widoczne jest zwłaszcza w głośnej powieści Siostry od krzyża {Крестовые сестры, 1910). Neorelistyczny charakter, będący połączeniem realizmu z pierwiastkami modernizmu, prezentuje twórczość Aleksandra Serafimowicza (1863-1949), Aleksieja Nikołajewicza Tołstoja (1882-1945), Michaiła Priszwina (1873-1954). Centralne miejsce w prozie tego okresu zajmuje Iwan Bunin (1870-1953), kontynuujący swą twórczość po rewolucji bolszewickiej na emigracji. Początkowo uprawiał poezję, sławę zyskał jednak jako prozaik. W pierwszym okresie jego twórczości ważne miejsce zajmowała problematyka filozoficzna. Wkrótce jednak ustąpiła ona miejsca tematom wsi i „duszy rosyjskiej", widocznym we Wsi {Деревня, 1910) oraz Suchodołach {Суходол, 1912). W zbiorze Czara życia {Чаша жизни, 1915) pojawiła się problematyka egzystencjalna i aksjologiczna, którą pisarz łączył z obecnymi na nowo elementami filozoficznymi w dalszej swej twórczości. Związana ściśle z Czarą życia powieść Pan z San Francisco {Господин из Сан-Франциско, 1915) stanowiła pod tym względem kwintesencję twórczości Bunina sprzed rewolucji bolszewickiej. Jest także przykładem typowej dla modernizmu kontrastowości tematycznej i estetycznej. Wybitnym przedstawicielem prozy modernistycznej był także Leonid Andriejew (1871-1919). Wczesna jego twórczość miała charakter realistyczny, zbliżający ją do tradycji Tołstoja i Czechowa. W pierwszym dziesięcioleciu XX w. Andriejew przechodzi na pozycje neorealisty, preferując modernistyczne wątki i tematy, a także konwencje estetyczne. Dwa tematyczne kierunki dominują w jego twórczości tego okresu: filozoficzno-religijny i historyczny. Pierwszy widoczny jest m.in. w Życiu Wasyla Tebańskiego {Жизнь Василия Фивейского, 1904), Łazarzu {Елеазар, 1906), Judaszu Iskariocie {Иуда Искариот, 1907). Drugi przede wszystkim w Czerwonym śmiechu {Красный смех, 1904). Podobnie jak proza, również dramat w epoce modernizmu miał niejednolity charakter. W 1900 r. powstaje ostatni dramat L. Tołstoja Żywy trup, demaskujący zakłamanie moralne ówczesnego społeczeństwa. Ukazują się kolejne utwory Czechowa, Trzy siostry i Wiśniowy sad. Pod dużym wpływem Czechowa wiele dramatów stworzył Gorki; są to m.in. Mieszczanie {Мещане, 1902), Na dnie {На дне, 1902), Letnicy ш 1 ^Ш А Literatura rosyjska 1861-1917 273 (Дачники, 1904). Typowo modernistyczny, a jednocześnie symbolistyczny charakter prezentują dramaty Andrejewa: Życie człowieka (Жизнь человека, 1907), Car - głód (Царь-голод, 1908), Czarne maski (Чёрные маски, 1908). Tradycję antyczną wprowadził natomiast do dramatu modernistycznego W. Iwanow, tworząc m.in. tragedię Tantal (Тантал, 1905). Duży wpływ na ukształtowanie dramatu modernistycznego wywarł Błok, tworząc liryczne dramaty na temat konfliktu między ideałem i przyziemną rzeczywistością oraz towarzyszącego mu rozdwojenia wewnętrznego człowieka. Są to oprócz Budy jarmarcznej, Król na placu (Король на площади, 1907), Nieznajoma (Незнакомка, 1907). Modernistyczny charakter ma również dramat Błoka o tematyce średniowiecznej, Róża i krzyż (Роза и крест, 1913). U schyłku pierwszego dziesięciolecia dało się zauważyć przesilenie symbolizmu, widoczne przede wszystkim w poezji. Pojawiły się akcenty neoparnasizmu, który domagał się klarowności w poezji i wystąpił zarówno przeciwko dekadentyzmowi, jak i symbolizmowi. Istotne znaczenie zyskały dwie tendencje, które pojawiają się jako nowe zjawiska w modernizmie: akmeizm i futuryzm. Akmeizm został wypracowany przez młodych autorów z grupy „Cech poetów", powstałej w 1911 r. Krytykując symbolizm, uznawali oni jego osiągnięcia w zakresie poetyki, nie akceptowali natomiast podejścia do samej poezji i jej odniesienia do świata. Teoretyk akmeizmu i zarazem wybitny akmeistyczny poeta, Nikołaj Gumilow (1886-1921), obwiniał symbolistów o to, że dążąc do przedstawienia w poezji sfery niepoznawalnej i niewyrażalnej, ingerowali w istotę tego, co tajemnicze i z natury swej transcendentne, a więc niewyrażalne. Akmeiści nie odrzucali tej sfery ani też jej wpływu na świat człowieka, ale rezygnowali z prób jej wyjaśniania i przedstawiana. Według nich istotą poezji w jej relacjach z wielowymiarowym światem jest samoograni-czanie, które wyraża się poprzez sens słowa i jego formę. Logikę i precyzję słowa wynieśli ponad programową dla symbolizmu jego wieloznaczność i sztuczną niejasność. Odcięli się od eksperymentów językowych zarówno symbolistów, jak i futurystów. Uważali, że precyzja słowa czyni oddawaną przez nie rzeczywistość bardziej realną. Na podstawowe założenie tego nurtu wskazuje sama jego nazwa, zaproponowana przez Gumilowa. Pochodzi od greckiego słowa акте, oznaczającego „najwyższy stopień", „punkt szczytowy" doskonalenia słowa i warsztatu poetyckiego. Program akmeizmu przyciągnął najwybitniejszych młodych twórców, z których większość poszła później własną drogą. Do grupy tej oprócz Gumilowa należeli: Gie-orgij Iwanow (1894-1958), Gieorgij Adamowicz (1894-1972), Siergiej Gorodiecki (1884-1967), Michaił Zienkiewicz (1891-1973), Władimir Narbut (1888-1938), Anna Achmatowa (1889-1966), Osip Mandelsztam (1891-1938). Najmocniej związany z akmeizmem był mąż Anny Achmatowej, Gumilow, który został rozstrzelany w okresie czerwonego terroru. Wczesna jego twórczość nosi jeszcze ślady symbolizmu, zasady akmeizmu natomiast widoczne są w przedrewolucyjnych zbiorach jego wierszy, w których dają się zauważyć również związki z parnasizmem: Obce niebo (Чужое небо, 1912), Kołczan (Колчан, 1916). Podejście akmeizmu do sfery uczuć i emocji prezentuje najdobitniej poezja Achmatowej, która intymne zwierzenia osadziła w codzienności, opisywanej w formie dialogu i pełnej kolokwializmów. Taki ton dominuje w trzech przedrewolucyjnych tomikach poetki: Wieczór (Вечер, 1912), Różaniec (Четки, 1914), Białe stado (Белая стая, 1917), oraz w poemacie Nad samym morzem (У самого моря, 1915). Z tym nurtem poezji, odrzucającym symbolizm, związana była również wczesna twórczość Osipa Mandelsztama, twórcy akmeistycz- 274 ANNA RAŹNY nego manifestu Świt akmeizmu (Утро акмеизма, 1912). Jego tomik poezji Kamień (Камень, 1913) prezentuje klasycystyczny racjonalizm akmeizmu, skojarzony z prostą opisowością poezji. Osobne miejsce w ówczesnej poezji zajmują debiutanckie zbiorki Mariny Cwieta-jewej (1892-1941), utrzymane w duchu neoromantyzmu. Jednoznacznej klasyfikacji nie poddaje się natomiast oryginalna twórczość Władysława Chodasiewicza (1886— -1939). Jego debiutancki tomik Młodość (Молодость, 1908) związany jest z symbolizmem. Kolejny zbiór wierszy, wydany przed rewolucją Szczęśliwy domek (Счастливый домик, 1914), nosi natomiast cechy akmeizmu. Równolegle z akmeizmem zrodził się jako sprzeciw wobec głównych założeń symbolizmu - futuryzm. Nurt ten, zainspirowany manifestem futurystycznym Filipa Tomasza Marinettiego, był na gruncie rosyjskim zjawiskiem niejednorodnym. Tworzyło go kilka hałaśliwych grup poetyckich: egofuturyści, kubofuturyści oraz ugrupowania „Mansarda Poetycka" i „Centryfuga". Łączył je kult dynamizmu i cywilizacji. Egofuturyzm miał charakter eklektyczny, podkreślany przez salonowo-kawiarnianą reklamę. Koncentrował się na tematyce erotycznej i sposobach wyrażania poetyckiego ,ja", co znalazło odbicie w nazwie tej odmiany futuryzmu. Sztandarowym przedstawicielem egofuturyzmu był Igor Siewierianin (1887-1941) łączący w swej twórczości pierwiastki dionizyjskie z apoteozą własnego ,ja". Egofuturyzm nie odegrał większej roli w rozwoju futuryzmu, podobnie jak „Mansarda Poetycka" z Wadimem Szersze-niewiczem (1893-1943) na czele, który głosił pogląd, iż słowo jest kombinacją zapachów. Największą rolę w ukształtowaniu i rozwoju futuryzmu rosyjskiego odegrała grupa futurystów określająca się mianem kubofuturystów ze względu na swoje związki z malarstwem kubistycznym. Należący do niej poeci tworzyli bohemę artystyczną która w atmosferze skandalu negowała istniejące programy artystyczne i ideowe literatury, a także formy kultury i polityki. Do ugrupowania tego zaliczany jest znany z eksperymentów językowo-dźwięko wy eh Wielemir Chlebnikow (1885-1922), Dawid Burluk (1882-1920), Wasilij Kamieński (1884-1961), Aleksiej Kruczonych (1886--1968). W ich poezji dominował ton buntu przeciwko tradycyjnym normom estetycznym, podkreślany przez prowokujące tytuły, a także ich grafikę. Towarzyszą mu hasła urbanizmu oraz zainteresowanie przyszłością. Ważne miejsce w futuryzmie rosyjskim zajmował Władimir Majakowski (1893-1930), rozpoczynający swoją twórczość w duchu kubistycznej deformacji świata. Jego pierwszy tomik poetycki Ja (Я, 1913) składał się z trzech prowokacyjnych wierszy. Czysto futurystyczny charakter miały jego poematy Obłok w spodniach (Облако в штанах, 1915) i Człowiek (Человек, 1917). Charakterystyczny dla twórczości przedrewolucyjnej Majakowskiego autobio-grafizm nadawał futuryzmowi rosyjskiemu specyficzny odcień emocjonalny i rys autentyczności. One też towarzyszyły twórczości poety po 1917 г., dając o sobie znać w programowych prorewolucyjnych poematach i wierszach. Rok 1917 zamyka wielki rozdział literatury rosyjskiej i uniemożliwia na długo jej naturalne promieniowanie na twórczość zarówno wybitnych, jak i drugorzędnych autorów. Ideologia rewolucji, przemieniająca się w ideologię totalitaryzmu, narzuciła twórcom nie tylko interpretację nowej rzeczywistości, ale również koncepcję człowieka i sens jego życia. Literatura rosyjska 1861-1917 275 BIBLIOGRAFIA 1. M. Cymborska-Leboda, Dramat pod znakiem Dionizosa, Lublin 1993. 2. Historia literatury rosyjskiej, red. M. Jakóbiec, Warszawa 1976. 3. Historia literatury rosyjskiejXXwieku, red. A. Drawicz, Warszawa 1997. 4. История русской литературы в четырёх томах, т. 2, 3, Ленинград 1981, 1982. 5. J. Kapuścik, Leonid Andriejew. Wymiar światopoglądowy twórczości, Kraków 1989. 6. L. Liburska, Mroczny świat Suchowo-Kobylina, Kraków 1990. 7. A. Raźny, Fiodor Dostojewski. Filozofia człowieka a problemy poetyki, Kraków 1988. 8. Русская литература рубежа веков (1890-е-начало 1920-х годов), ред. Н.А. Богомолов и др., ИМЛИ РАН, Москва 2000. 9. J. Smaga, Dekadentyzm w Rosji, Kraków 1981. 10. Ze studiów nad literaturą rosyjską XIX i XX wieku, red. M. Cymborska-Leboda, Z. Maciejewski, t. II, Lublin 1997. LITERATURA ROSYJSKA XX WIEKU Rok 1917 stanowi wyraźną cezurę, oddzielającą literaturę „srebrnego wieku" od dokonań twórczych zaistniałych po przewrocie październikowym, kiedy to kultura stała się narzędziem w rękach ideologii, słowo zaś zaczęło służyć celom propagandowym i przygotowywać ludzi do życia w utopijnej krainie „świetlanego jutra" (komunizmie). Należy jednak pamiętać, że obok twórczości konformistycznej, ugodowo nastawionej wobec władzy bolszewickiej bądź kierującej się względami koniunkturalnymi, na przestrzeni całego XX w. istniała „literatura alternatywna": krytyczna wobec ideałów komunistycznych, występująca w obronie godności człowieka, zwracająca się ku transcendencji, a przy tym niepozbawiona wartości uniwersalnych i walorów estetycznych: w niczym więc nieustępująca, zarówno pod względem ideowym, jak i formalnym wielkiej literaturze rosyjskiej XIX w. Dużym problemem interpretacyjnym dla badacza literatury rosyjskiej XX w. jest rozziew między datą powstania dzieła a czasem jego publikacji, kiedy to utwór styka się ze świadomością odbiorcy i zaczyna funkcjonować jako fakt artystyczny. Można tu posłużyć się następującym schematem: a) utwór napisany i opublikowany w „swoim czasie", przy czym daty pomiędzy tymi aktami nie są odległe; b) utwór napisany, ale nie opublikowany, istniejący zatem potencjalnie w stanie pewnej hibernacji; c) utwór napisany, ale opublikowany nie w „swoim czasie", przy czym rozpiętość czasowa może dochodzić do kilkudziesięciu lat. Dodać do tego należy dużą liczbę dzieł, które albo spłonęły w piecach Łubianki (tak było np. w przypadku Isaaka Babla (1894-1940), o którym do niedawna zwykło się mówić, że pisał niewiele), albo nadal zalegają archiwa KGB. W związku z powyższym rodzi się pytanie, czy rozpatrywać dzieła w ich kontekście macierzystym (czas powstania), czy też w fazie ich odbioru, kiedy problemy w nich zawarte obrosły w komentarz polityczny, społeczny, a nawet historyczny. Do tej grupy utworów odnieść można Mistrza i Małgorzatę {Мастер и Маргарита, 1966) Michaiła Bułhakowa (1891-1940), Czewengur {Чевенгур, 1988) i Wykop {Котловани, 1987) Andrieja Płatonowa (1899-1951), Requiem {Реквием) Anny Achmatowej (1889-1966) - by wymienić tylko te najbardziej reprezentatywne. Lata 20., mimo wielu partyjnych obostrzeń, dawały jednak jeszcze możliwość wyboru, określenia swego stosunku do rewolucji. W owym czasie można było zaobserwować wielką różnorodność życia literackiego, wyrażającą się choćby w mnogości ugrupowań, organizacji i stowarzyszeń artystycznych. Działali jeszcze młodsi przedstawiciele symbolizmu, tworzyli akmeiści (wśród nich ci najbardziej utalentowani -Anna Achmatowa i Osip Mandelsztam 1891-1938), hałaśliwie zaznaczają swą obecność rewolucjoniści w sztuce: futuryści. Powstajątakże nowe, obok już wymienionych, 278 KATARZYNA DUDA grupy i orientacje pisarskie: Bracia Serafmscy, Scytowie, Pieriewał, imażyniści, LEF, Literackie Centrum Konstruktywistów. Taka rozmaitość głosów i tonu była możliwa właściwie aż do 1932 r. Po przewrocie październikowym nastąpiła również polaryzacja postaw pisarskich. Jedni (np. Walerij Briusow, 1873-1924) opowiadali się po stronie władzy z przyczyn koniunkturalnych, inni (Władimir Majakowski 1893-1930, Siergiej Jesienin 1895--1925) widzieli w rewolucji najlepszą drogę do zbudowania „nowego, wspaniałego świata". Jednak i w ich twórczości daje się zauważyć zwątpienie w czystość wyznawanego ideału. Widoczne staje się to „pęknięcie świadomości", m.in. w tomach wierszy Jesienina Ruś Radziecka {Русь Советская, 1920) czy też Ruś odchodząca {Русь уходящая, 1923), jak również w samych tytułach utworów Majakowskiego: Posiedze-niarze {Прозаседавшиеся), Biurokratiada {Бюрократияда); obawa przed biurokratyczną machiną i zuniformizowaniem życia zabrzmiała najpełniej w sztukach Łaźnia {Баня, 1929) i Pluskwa {Клоп, 1928). Obaj utalentowani poeci „stanęli na gardle swojej pieśni" i nie mogąc zapewne znieść balastu odpowiedzialności - popełnili samobójstwo. W miarę upływu czasu twórcom przestały przeszkadzać bariery moralne i w zamian za daczę w Pieriediełkinie, samochód, wyjazd do sanatorium stali się uległymi „urzędnikami od literatury". Biografie wielu pisarzy radzieckich naznaczone są piętnem konformizmu, donosicielstwa, prowokacji, współpracy z „organami bezpieczeństwa". Bezpośrednio po zrywie październikowym wielu twórców opowiedziało się jednak przeciw władzy bolszewickiej. Należało do nich większość przyszłych emigrantów, w tym Dmitrij Mierieżkowski (1865-1941) i Zinaida Gippius (1869-1945), rosyjski noblista - Iwan Bunin (1870-1953), uważany dziś za pisarza rosyjsko-amerykańskiego Władimir Nabokow (1899-1977). Na pewien czas opuści Rosję poetka - Marina Cwietajewa (1892-1941). Fascynowała ją (czemu dała wyraz w wierszach) nie tylko stara Ruś, ale i galeria romantycznych buntowników. Poezja była dla niej sprawą absolutnej szczerości, dziennikiem duszy, stanowiła bezpośrednie przedłużenie życia, wynikała z najwyższego napięcia emocjonalnego, opanowanego jednak przez dyscyplinę rzemiosła (np. tomy Wieczorny album - Вечерний альбом, 1916, Rzemiosło -Ремесло, 1923). Inną niż emigracja formę protestu wybrali Nikołaj Gumilow (1886-1921) i Achmatowa, która zdecydowała się pozostać w kraju, płacąc za to tragedią osobistą (śmierć syna) i długoletnim twórczym milczeniem. Wydaje się jednak, iż najbardziej adekwatny do schizofrenicznej rzeczywistości model kultury zaproponowali już w latach 20. oberiuci. W skład ugrupowania Oberju (Zrzeszenie Sztuki Realnej - Объединение реального исскуства) weszli m.in.: Daniił Charms (1905-1942), Konstantin Waginow (1899-1934), Aleksandr Wwiedienski (1904-1941), Nikołaj Zabołocki (1903-1958). Początki ich obecności w życiu literackim wiążą się z wystawieniem sztuki Charmsa Jelizawieta Ват {Елизавета Вам, 1928) oraz o dwa lata wcześniejszym spektaklem Nasza mama cała w zegarkach {Наша мама вся в часах) autorstwa Charmsa i Wwiedienskiego. Oberiuci mogli działać aktywnie tylko dwa i pół roku. Sprowadzenie świata nowomowy do wymiarów surrealistycznej prowokacji artystycznej boleśnie odczuli sternicy oficjalnego życia literackiego. Mozolnie wypracowywanej obrzędowości życia społeczno-kulturalnego została przeciwstawiona karnawałowa wizja świata z nieodłącznym jej atrybutem -maską. Za błazenadę wymierzoną przeciw totalitaryzmowi Charms i Wwiedienski zapłacili aresztowaniem. Literatura XX wieku 279 Pokolenie debiutujące po 1917 r. (zwłaszcza ci jego przedstawiciele, którzy wywodzili się ze środowisk robotniczych) nie miało wątpliwości co do konieczności zmian rewolucyjnych: w ich oczach rewolucja miała ulżyć ciężkiemu losowi robotnika, a jego dzieciom zapewnić dostęp do nauki. Najwybitniejszym z owych entuzjastów był z pewnością pozostający pod wpływem filozofii Nikołaja Fiodorowa, Andriej Platonów. Rewolucja, jego zdaniem, wyzwala wszelkie ludzkie możliwości, zamierzenia, pragnienie działania. Stąd spod pióra Płatonowa wychodzą utopie o zasięgu niemal kosmicznym: Ojczyzna światła {Родина электричшства, 1926), Potomkowie słońca {Потомки солнца, 1922), Trakt w eterze {Эфирный тракт, 1926), Szatan myśli {Сатана мысли, 1927). Jednakże tutaj już pojawia się refleksja, że wynalazca (szatan myśli?), chcąc zapewnić szczęście całej ludzkości, sam pozostaje nieszczęśliwy i samotny. Ludzie muszą więc samodzielnie poszukiwać szczęścia i określić swój cel w życiu (opowiadanie Dżan - Джан, 1933-1935). Zwątpienie Płatonowa daje o sobie znać wyraźnie o opowieści satyrycznej Miasto Gradów {Город Градов, 1926), a zwłaszcza w nieco późniejszych utworach satyrycznych: Powątpiewający Makar {Усомнившийся Макар, 1929), Kronika biedaków {Бедняцкая хроника, 1931), Człowiek państwowy {Государственный житель, 1929). Od tego czasu krytyka radziecka poddaje Płatonowa zmasowanej nagonce, która kontynuowana będzie aż do śmierci tego jednego z najwybitniejszych twórców dwudziestowiecznych. Tym, co mogło przypieczętować los autora, np. zesłaniem do łagru, były - nieopublikowane oficjalnie do czasów pieriestrojki — antyutopie: Czewengur, Wykop, Morze młodości {Ювенилъное море, 1986). Narodziny dwudziestowiecznej antyutopii rosyjskiej przypadają właśnie na lata 20. Prekursorem tego gatunku był jednakże nie Płatonow, ale autor Prowincji {Уездное, 1911) i opowieści „angielskich" - Jewgienij Zamiatin (1884-1937). Antyutopia zajmuje ważne miejsce w literaturze rosyjskiej, bowiem to właśnie w Rosji po 1917 r. nastąpiło oddzielenie się socjalizmu od teorii i próba wprowadzenia w życie zaprogramowanej utopii, związanej w pierwszej kolejności z usiłowaniem stworzenia posłusznego homunculusa, zyskującego nazwę homo sovieticus. Późniejsze utwory będą twórczo realizowały wzorzec zaproponowany przez Zamiatina w powieści My {Мы, 1920). Lata 20. zaowocowały nie tylko wyrażonym w formie antyutopii sprzeciwem wobec „świetlanego jutra". To także czas podsumowań, związanych z rewolucją październikową i wojną domową. Rzetelne świadectwo tych czasów daje uczestnik wojny polsko-radzieckiej i walk przeciw Judeniczowi i Dienikinowi - Babel w cyklu opowiadań Armia Konna {Конармия, 1926). Babel koncentruje się przede wszystkim na „ludziach w rewolucji"; wykorzystując metodę behawiorystyczną przedstawia Kozaków kubańskich, dla których walka to atawizm, powołanie, niemal profesja, dlatego mogą stanowić bezrefleksyjną groźną siłę, niezastanawiającą się nad tym, co się dzieje {Sól - Соль, Szwadronowy Trunow — Эскадронный Трунов), jeśli zaś zaczną oceniać wydarzenia (u Babla są to inteligenci), to popadają w moralny konflikt między sumieniem a „obywatelską powinnością" {Moja pierwsza gęś - Мой первый гусь). Inaczej przedstawia czas zamętu w Rosji po 1917 r. Bułhakow w powieści Biała Gwardia {Белая гвардия, 1969). Opisany został tu świat rewolucji oglądany z perspektywy „białych". Powieść, wyraźnie autobiograficzna, unika jednak diagnoz politycznych. Jest to raczej utwór o etosie inteligencji rosyjskiej ukształtowanej w duchu tradycji i wartości uniwersalnych. Białogwardyjscy oficerowie uzyskują tutaj wymiar ludzi chroniących ważne dla nich wartości kulturowe, nie zaś wrogów ludu. Niezależ- 280 KATARZYNA DUDA ność polityczna, podkreślanie wagi prywatności w kształtowaniu osobowości czy wręcz - jak to wówczas określano - kult białogwardzistów stały się przyczyną agresywnych ataków na autora powieści. Biała Gwardia stała się podstawą sztuki Bułhakowa Dni Turbinów (Дни Турбиных, 1926), która nie schodziła z afisza - z przerwami spowodowanymi nagonką na pisarza - przez kilkadziesiąt lat. Spośród innych utworów dramatycznych tej doby należy wymienić sztuki: Bieg (Бег, 1962), Szkarłatna wyspa (Багровый остров, 1927), Zmowa świętoszków (Кабала святош, 1968). W latach 20. groźnie zabrzmiały także dwa Bułhakowowskie opowiadania: Fatalne jaja (Роковые яйца, 1925) i Psie serce (Собачье сердце, 1926). Kryło się w nich ostrzeżenie przed dokonującym się na oczach autora eksperymentem. Doświadczenia, prowadzone przez profesorów Piersikowa i Preobrażeńskiego, stały się pretekstem do wyrażenia obawy przed zataczającą coraz szersze kręgi bolszewicką nawałnicą. Obaw takich nie podzielał Aleksiej Tołstoj (1882-1945), pisząc Drogą przez mąką (Хождение по мукам, 1920-1941). Powieść została napisana w duchu ideologicznego konformizmu. W pierwotnym zamierzeniu autora wydarzenia historyczne miały zburzyć kruchą równowagę świata inteligencji i wystawić bohaterów na liczne próby, których przebieg, sens i ostateczne efekty Tołstoj zaczął jednak z premedytacją upraszczać. Zachowywana ciągle sugestywność obrazów i wiernych prawdzie szczegółów weszła teraz w specyficzną symbiozę z rygoryzmem ideologicznym. O ile jednak w powieści Tołstoja można dojrzeć współistnienie prawdy z narzuconym kłamstwem, o tyle wymienione niżej utwory i ich autorzy nie mają już żadnych wątpliwości moralnych i prezentują rzeczywistość rewolucyjną całkowicie w duchu doktryny marksizmu--leninizmu. Należą do nich: Żelazny potok (Железный поток, 1924) Aleksandra Sera-fimowicza (1863-1949), Czapajew (Чапаев, 1923) Dmitrija Furmanowa (1891-1926), Kląska (Разгром, 1927) Aleksandra Fadiejewa (1901-1956). Później dołączył do nich Michaił Szołochow (1905-1984) ze swym Cichym Donem (Тихий Дон, 1928-1940). Postacią niemieszczącą się i nieprzystającą w pełni do żadnych układów artystycznych tamtych lat był Jurij Oiesza (1899-1960). Zasłynął zwłaszcza jako autor powieści Zawiść (Зависть, 1927), już w samym jej tytule eksponując socjalne uczucie zawiści, jakiemu poddana została inteligencja po tzw. rewolucji proletariackiej. Poprzez umiejętnie skonstruowane pary bohaterów-antagonistów ukazał Oiesza dramat inteligenta wyrzuconego poza nawias aktywnego życia, stającego się postacią zbędną. Podobna tragedia dotknęła samego Oleszy, który po opublikowaniu zbioru Pestka wiśni (Вишневая косточка, 1931), sztuki Lista dobrodziejstw (Список благодеяний, 1931) oraz nieco wcześniej feerycznej baśni Trzech grubasów (Три толстяка, 1928) -milknie. Skazując się na status outsidera, clocharda i artystycznego cygana, Oiesza nie broni (tak jak Babel) prawa artysty do milczenia, staje natomiast na straży prawa twórcy do rozpaczy. Literatura rosyjska w pierwszym dziesięcioleciu po dokonaniu się przełomu rewolucyjnego byłaby niepełna bez uwzględnienia nurtu satyrycznego. W nurt ten wpisuje się „spółka" autorska - Ilja Ilf (1897-1937) i Jewgienij Pietrow (1903-1942) oraz ich powieść Dwanaście krzeseł (Двенадцать стульев, 1928). Osnuta na zręcznie skonstruowanej intrydze poszukiwania skarbu, przedstawia panoramę Rosji okresu NEP-u, eksponując przy tym (bez zagłębiania się w problemy polityczne) kalejdoskop nonsensów nagromadzonych w wyniku zmian historycznych. Satyryczną diagnozą realiów są zbiory opowiadań Michaiła Zoszczenki (1895--1958). Opowiadania zebrane w kolejnych tomach (np. Szanowni obywatele - Literatura XX wieku 281 Уважаемыйе граждане, 1926; Nerwowi ludzie — Нервные люди, 1927; Z kogo się śmiejecie - Над кем смеетесь, 1928) odsłaniają absurdy życia radzieckiego, które zamiast obiecywanej krainy obfitości wszelkich dóbr i egzystencji w zgodnej komunie przynosi nienawiść międzyludzką, deficyt, mieszkania komunalne i urągającą ludzkiej godności biurokratyczną machinę ucisku. Już w pierwszych latach po rewolucji październikowej nasiliła się emigracja tych twórców, którzy „porządku" zaproponowanego przez władzę radziecką zaakceptować nie chcieli. Pisarzy, którzy wyemigrowali w tym okresie, zwykło się zaliczać do tzw. pierwszej fali emigracji. Wśród emigrantów znaleźli się (oprócz wyżej wymienionych) także inni znani pisarze m.in.: Gieorgij Adamowicz (1894-1972), Mark Ałdanow (1886-1957), Aleksandr Amfiteatrów (1862-1938), Leonid Andriejew (1871-1920), Arkadij Awierczenko (1881-1925), Konstantin Balmont (1867-1942), Andriej Bieły (1880-1934), Nina Bierbierowa (1901-1993), Władisław Chodasiewicz (1886-1939), Lidia Czerwińska (1907-1988), Sasza Czornyj (1880-1932), Jurij Felzen (1895-1943), Gajto Gazdanow (1903-1971), Roman Gul (1896-1986), Jurij Iwask (1097-1986), Dawid Knut (1900--1955), Aleksandr Kuprin (1870-1938), Jurij Mandelsztam (1908-1943), Boris Nar-cissow (1901-982), Arsienij Niesmiełow (1889-1945), Nikołaj Ocup (1894-1958), Irina Odojewcewa (1901-1990), Walerij Pierieleszyn (1913-1992), Boris Popławski (1903-1935), Anna Prismanowa (1892-1960), Aleksiej Riemizow (1887-1957), Igor Siewierianin (1887-1941), Władimir Smoleński (1901-1961), Fiodor Stiepun (1884--1965), Iwan Szmielow (1873-1950), Nadieżda Teffi (1872-1952), Jurij Terapiano (1892-1980), Boris Zajcew (1881-1972). Ten (niepełny) spis obejmuje zarówno twórców znanych w Rosji przed przewrotem październikowym, jak i pokolenie „młodszych", debiutujących już na emigracji. W twórczości emigracyjnej zauważalne jest przywiązanie do tradycji, sięganie myślą do porzuconej ojczyzny i próby „oswojenia" sytuacji wygnańca. U Iwana Bunina (1870-1953) np. wyraźne są motywy śmierci, ale jednocześnie podkreślenie roli miłości jako stymulatora życia. Pisze więc Bunin o przemijaniu, kaprysach losu, sile pożądania, samozagładzie: Róża Jerycha {Роза Иерихона, 1924), Porażenie słoneczne {Солнечный удар, 1927), Ciemne aleje {Темные аллеи, 1943—1952). Natomiast powieść autobiograficzna Życie Arsieniewa {Жизнь Арсенъева, 1927-1932) jest opisem własnego życiorysu, pokazującym kształtowanie się osobowości przyszłego noblisty. Szmielow zasłynął zwłaszcza jako autor powieści Słońce martwych {Солнце мертшых, 1925), stanowiącej przejmującą relację o życiu na Krymie ogarniętym bolszewickim terrorem. Kolejny z najbardziej reprezentatywnych twórców pierwszej fali - Zajcew - operując techniką impresjonistyczną konstatując kryzys wartości, stwarza utwory o emigracyjnej egzystencji: Złoty wzór {Золотой узор, 1926), Dom w Passy (Дом в Насси, 1934). Dla wszystkich emigrantów rosyjskich twórczość, pisanie kolejnych utworów spełniać będzie funkcję kompensacyjną wobec smutku i nostalgicznych nastrojów. Tymczasem w latach 30. w ZSRR na oficjalnym rynku wydawniczym prym wiodły utwory mieszczące się w granicach realizmu socjalistycznego. Za właściwą fazę socrealizmu należy uznać pojawienie się na rynku wydawniczym książek o tematyce produkcyjnej i kołchozowej. Do kanonu powieści produkcyjnych zalicza się dzisiaj: Nad 282 KATARZYNA DUDA rzeką Socią (Соть, 1930) Leonida Leonowa (1899-1994), Zapora wodna (Гидроцентраль, 1930-1931) Marietty Szaginian (1888-1982), Czasie, naprzód! (Время, вперед!, 1932) Walentina Katajewa (1897-1986), Dzień wtóry (День второй, 1934) Ilji Erenburga (1891-1967). W utworach tych obowiązywał ustalony schemat, który można sprowadzić do czterech podstawowych elementów: „zadanie do wykonania", „trudności na drodze do wykonania zadania", „przezwyciężenie trudności", „wykonanie zadania". Osią tematyczną tych utworów staje się osiągnięcie celu, związanego z jakąś inwestycją budowlaną bądź produkcyjną. Bohatera ocenia się na podstawie jego stosunku do wykonywanego zadania: jeśli zajmuje on postawę aprobującą wykonywane czynności, jest jednoznacznie pozytywny, gdy jednak pojawi się u niego choćby cień wątpliwości co do socjalistycznego działania, staje się jednoznacznie negatywny. Wartość takiego bohatera mierzy się jego przydatnością dla kolektywu. Praca staje się tutaj potrzebą wręcz biologiczną życie osobiste niwelowane jest przez pełne oddanie się idei budowania „świetlanej przyszłości". Specyficzną odmianą literatury produkcyjnej stała się, dedykowana XVII Zjazdowi Partii, publikacja Białomorsko-Bałtycki Kanał imienia Stalina. Historia budowy (1934). Książka ta stanowi kolektywny owoc twórczy 35 autorów, którzy przybyli na budowę i w podniosłym tonie opisali powstawanie kanału, wznoszonego nadludzkim wysiłkiem więźniów obozu. Powieść kołchozowa powstaje równocześnie z powieścią produkcyjną i tak samo jak ta ostatnia staje się zjawiskiem charakterystycznym dla socrealizmu. Utwory tego nurtu to m.in.: Zorany ugór (Поднятая целина, 1932) Szołochowa, Bruski (Бруски, 1928-1937) Fiodora Panfiorowa (1896-1960), Nienawiść (Ненависть, 1938) Iwana Szuchowa, Synowie (Сыновья, 1935) Wasilija Smirnowa. Zasadniczym przesłaniem tych powieści jest szczytna idea kolektywizacji wsi i tworzenia kołchozów. Stają tu naprzeciw siebie źli „kułacy" przeszkadzający w budowaniu komunizmu i dobrzy „biedniacy" podejmujący walkę o „raj na ziemi". W latach 30. powstały jednak utwory spoza realizmu socjalistycznego, które później zaliczone zostały do tzw. nurtu obrachunkowego, dotyczącego zwłaszcza czasów stalinowskich. Należy do nich Wykop Płatonowa, podejmujący problematykę kolektywizacji wsi, ale w sposób diametralnie różny od wskazanej wyżej powieści kołchozowej: kolektywizacja przyjmuje w mikropowieści Płatonowa apokaliptyczną formę Sądu Ostatecznego, przedstawiona zostaje jako kolektywne samobójstwo, kolektywna śmierć. Chłopi, zabijając agitujących robotników, zabijając bydło, niszcząc drzewa, wstępując do kołchozu lub nie - niszczą własną naturę. Odebrano im to, co stanowiło treść istnienia, dlatego wybierają umieranie; śmierć staje się więc wariantem życia. Żadną miarą nie przystaje do socrealizmu Requiem Achmatowej, dokonującej analizy czasów Wielkiego Terroru. Tragedia osobista (osadzenie syna poetki w łagrze) urasta tu do symbolu tragedii całego narodu. Achmatowa przemawia w imieniu milionów cierpiących matek, żon, czekających jak mityczne Penelopy na powrót swoich najbliższych. Inaczej wyraził swój sprzeciw wobec „czasów niemych" inny akmeista -Mandelsztam. Przyjmując jako swe credo życiowe i artystyczne głoszenie prawdy, napisał wiele wierszy z silnie zaznaczonym akcentem buntu, wśród których wyróżnia się powstały w 1933 r. utwór Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi... (Мы живем, под собою не чуя страны...). Bohaterem wiersza jest, naszkicowany w sposób groteskowy, Stalin - wódz dokonujący rzezi na własnym narodzie. Literatura XX wieku 283 Jeszcze inną formę protestu wybrał Bułhakow, którego dzieło Mistrz i Małgorzata przedstawia w formie satyrycznej rzeczywistość stalinowską i okres wielkich czystek. Bułhakowowski świat to realia odwróconych wartości: zło staje się dobrem, a dobro trudno jest odróżnić od zła. Dlatego naprawy skrzywionego istnienia podejmuje się szatan. Sprawą niezwykle istotną staje się u Bułhakowa odpowiedzialność artysty, konieczność poświęcenia talentu w obronie wartości uniwersalnych. Z oczywistych względów utwory spoza socrealizmu mogły zostać wydane w nie-okrojonej formie i w obiegu oficjalnym dopiero w okresie pieriestrojki. Chwyt ideologiczny wobec literatury uległ pewnemu osłabieniu w czasie II wojny światowej. Ideologia jednak nie zanikła, została natomiast zastąpiona przez perswazję. Władza zaczęła odwoływać się do patriotycznych uczuć narodu, literatura miała pełnić funkcje doraźne, zagrzewać do walki, rodzić ducha buntu i nienawiści wobec przeciwnika. Odradzały się pierwiastki mesjanistyczne, przekonanie o szczególnym posłannictwie narodu rosyjskiego, broniącego całej Słowiańszczyzny przed germańskim najeźdźcą. Wielu twórców zostało zmobilizowanych do specjalnych brygad, gdzie pełnili funkcję korespondentów wojennych (np. Płatonow, Erenburg), niektórzy zostali odznaczeni za odwagę, inni, szczególnie młodzi, debiutujący poeci (Pawieł Kogan, 1918— -1942; Nikołaj Majorów, 1919-1942; Michaił Kulczicki, 1919-1943) - zginęli na polu walki. Pisarstwo poddne wytycznym władz, powstające ku „pokrzepieniu serc", na zamówienie chwili, gloryfikujące śmierć jako najwyższy akt heroizmu, musiało zrodzić utwory słabe, patetyczne bądź podniosłe, zawsze jednak o uproszczonym obrazie walk i samego żołnierza-herosa. Należą do nich m.in.: opowiadania Leonida Sobolewa (1898-1971), Wadima Kożewnikowa (1909-1984), zwłaszcza zaś Borisa Polewoja (1908-1981) Opowieść o prawdziwym człowieku {Повесть о настоящем человеке, 1946), Konstantina Simonowa (1915-1979) Zabij go! (Убей его!, 1942), poemat Nikołaja Tichonowa (1896-1979) Kirów z nami {Киров с нами, 1941), Szołochowa Oni walczyli za ojczyzną (Они сражались за Родину) i in. Do udanych nie należy również (choć korzystnie odbija się na tle wskazanych wyżej „agitek") satyryczny utwór Aleksandra Twardowskiego (1910-1971) Wasilij Tior-kin (Василий Теркин, 1946). Twardowski, wykorzystując tendencję do epizacji liryki, kreuje wzorcowego bohatera-narratora. Wesoły, pomysłowy, niezmiernie optymistyczny i równocześnie życiowo mądry bohater stał się ulubieńcem czytelników. Jego autoironia, brawura i podobieństwo do szeregowego frontowego żołnierza poparta rzadką wirtuozerią prostego, kolokwialnego języka, umiejętnie nagiętego przez Twardowskiego do wymogów mowy poetyckiej, przyniosły poematowi ogromną sławę. Jednakże właściwie satyryczną wymowę połączoną z prawdą historyczną udało się osiągnąć dopiero Władimirowi Wojnowiczowi (1932) w wydanej w tamizdacie (1975) powieści Życie i niezwykłe przygody żołnierza Iwana Czonkina (Жизнь и необыкновенные приключения солдата Ивана Чонкина). Wybierając swego bohatera, autor przeciwstawił się postrzeganiu żołnierza radzieckiego jako oddanego całym jestestwem ojczyźnie chwata, przy tym zawsze zwycięskiego i nieodmiennie zgrabnego, strzelistego wojaka. Swą ludową mądrością fajtłapa Czonkin zdyskredytuje chybione rozkazy dowódców armii, odkryje nonsens nowomowy i centralistycznego zarządzania gospodarką pokaże, że w czasach wojennych także nie osłabła aktywność radzieckiej policji politycznej. 284 KATARZYNA DUDA Szybko zniknęło z oficjalnego obiegu opowiadanie wojenne Płatonowa Powrót (Возвращение, 1946). Ukazując tragiczną sytuację ludności cywilnej w czasie wojny, Platonów, wedle ortodoksyjnych krytyków, zbrukał dobre imię rodziny radzieckiej i dopuścił się niejako świętokradztwa, odbrązawiając postawy kobiet radzieckich, które, zgodnie z ideologią, powinne były czekać na swych mężów-żołnierzy, a zdrada czy choćby niepewność musiały być wadami całkowicie im obcymi. Zafałszowanemu obrazowi wojny sprzeciwili się twórcy nurtu określanego mianem „prawdy okopów". Należy do nich niewątpliwie Wiktor Niekrasow (1911-1987) wraz z jego, wydaną w 1946 г., powieścią W okopach Stalingradu (В окопах Сталинграда). Niekrasow stworzył powieść ukazującą wojnę bez fałszywego patosu i heroizmu, bez politycznych sloganów i hurra patriotyzmu. Sięgając do swych wojennych doświadczeń, przedstawił pisarz trudną, codzienną egzystencję żołnierza na froncie, wgłębił się w jego psychikę, poszukiwał prawdziwych wartości. Do jego doświadczeń nawiązali po latach inni pisarze bataliści: Jurij Bondariew (1924-), Grigorij Ba-kłanow (1923), Wasilij Byków (1924). Ale już w rok po wydaniu książki krytycy podjęli dyskusję z pewnymi jej założeniami. Autorowi zarzucono brak ideowości w doborze prezentowanego materiału. Przedmiotem kontrowersji stał się główny bohater, oficer o inteligenckim pochodzeniu, który w czasie działań wojennych uzyskał opinię człowieka kierującego się w swoim postępowaniu wartościami duchowymi. Podobny los spotkał powstałą w 1952 r. powieść Wasilija Grossmana (1905-1964) Za słuszną sprawę (За правое дело), stanowiącą pierwszą część dyptyku, którego kontynuacją był napisany na początku lat 60. i opublikowany dopiero w okresie pierie-strojki utwór Życie i los (Жизнь и судьба). Wojnę rozpatruje pisarz jako dramatyczną walkę dwóch sił: totalitarnej przemocy nadpaństwa i wolności jednostki. Rezultat tej walki, w której linia podziału wrogich obozów przebiegała inaczej niż na froncie -pomiędzy komunistyczno-hitlerowskim totalizmem a wolnąjednostką, miał przesądzić o losach ludzkości. Już w czasach popieriestrojkowych prawdziwy obraz wojny przedstawił w swym utworze Generał i jego armia (Генерал и его армия, 1998) rosyjski emigrant Gieorgij Władimow (1931). Burza, jaka rozpętała się po opublikowaniu tej książki w Rosji, świadczy o tym, jak żywe są nadal, zwłaszcza w środowisku kombatantów, stereotypy związane z obrazem Rosji-mesjasza, wyzwalającego ludzkość spod jarzma hitleryzmu. II wojna światowa i czasy bezpośrednio po niej zrodziły nową falę emigrantów rosyjskich. Wśród nich niemało było tych, którzy poświęcili się twórczości literackiej. Należą do nich m.in. poeci: Iwan Jełagin (1918-1987), Olga Anstiej (1912-1985), Dmitrij Klonowski (1893-1976), Jurij Iwask (1907-1986), Boris Narcissow (1906--1982), Igor Czinnow (1909-1996); poeci i prozaicy - Nikołaj Naroków (1887-1969), Nikołaj Morszen (1917), Siergiej Maksimów (1916-1967), Boris Filippow (1905--1991); prozaicy: Leonid Rżewski (1905-1986), Władimir Jurasów (1914), Boris Szy-riajew (1889-1959). Jeśli uciekinierzy pierwszych lat porewolucyjnych doznali strachu rewolucji i wojny domowej, to na los emigrantów drugiej fali przypadł albo stalinowski GUŁag (Szy-riajew, Naroków, S. Maksimów), albo poczucie „winy" za swe nieproletariackie pochodzenie (Klonowski, Jełagin, Morszen). W czasie chruszczowowskiej odwilży w literaturze rosyjskiej pojawiły się utwory torujące drogę prawdzie. W Dźwigniach (Рычаги, 1956) Aleksandr Jaszyn (1913- Literatura XX wieku 285 -1968) analizował aparat państwowy w skali mikro. Mechanizmy rządzące rzeczywistością rozpatruje przez pryzmat pięcioosobowej wiejskiej komórki partyjnej. Władimir Dudincew (1918) w Nie samym chlebem (Не хлебом единым, 1956) zarysował konflikt między partyjnymi aparatczykami (Drozdów), a wynalazcami-racjonalizato-rami (Łopatkin), którzy stają się rozsadnikami wolnej myśli, oznaką przełamania duchowego impasu. Dogłębnej rewizji idei komunistycznej dokonał Grossman. Swoją historiozofię wyłożył już w sztuce Jeśli wierzyć pitagorejczykom (Если верить пифагорейцам). Najpełniej jego poglądy na rzeczywistość radziecką ujawniły się w dziele Za słuszną sprawą, gdzie autor podjął problem rozproszenia energii ludzkiej na skutek powtarzających się kataklizmów dziejowych. Wolność traktowana jest przez Grossmana przede wszystkim jako brak zniewolenia wewnętrznego. W dziele swego życia, Wszystko płynie (Все течет, 1989), zawarł Grossman wstrząsające oskarżenie systemu komunistycznego i jego nieodłącznych atrybutów: donosicielstwa, strachu, eksterminacji całych grup społecznych. Mocno podkreślił również rolę Lenina jako „protoplasty" strasznych dziejów Rosji. Na odwilżowym etapie rozwoju literackiego powstała także powieść, która, ze względu na brak możliwości ukazania się na oficjalnym rynku wydawniczym, świadczy najlepiej o chruszczowowskich „reformach" jako o ideologicznej pomyłce. Jest to Doktor Żywago (Доктор Живаго, 1958) Borisa Pasternaka (1890-1960). Jest to pierwszy utwór, który odsłania prawdziwe oblicze rewolucji październikowej w Rosji i wskazuje na jej głębokie konsekwencje w każdej sferze życia ludzkiego: historycznej, metafizyczno-religijnej, psychologicznej, moralnej, kulturalnej. Niezwykle silny tom stanowi w powieści problematyka historiozoficzna, domagająca się odpowiedzi na pytanie o sens rewolucji i odpowiedzialność pojedynczego człowieka i całych społeczeństw za dzieje ludzkości. Prawdziwym przełomem, jaki dokonał się w świadomości ludzi okresu odwilży, było opublikowanie Jednego dnia Iwana Denisowicza — Один день Ивана Денисовича („Nowyj Mir" 1962, nr 11), utworu, który stał się istotnym komponentem tzw. nurtu lagrowego w literaturze rosyjskiej. Autor przedstawił tu realia życia obozowego, łagrowej egzystencji, która wypala ludzkie wnętrza i zaciera granice między wolnością a zniewoleniem. Granice te jednak są płynne na tyle, że cały ZSRR nazwany zostanie krajem cywilizacji więziennej: taka konkluzja pojawiła się jednak dopiero w innym utworze Sołżenicyna Oddział chorych na raka (Раковый корпус, 1968), wydanym już poza obiegiem oficjalnym. Okazuje się, iż rakowa narośl komunizmu rozprzestrzenia się w zaskakującym tempie, obejmując wszystkie, „zdrowe" do tej pory tkanki społeczeństwa. W pewnym sensie prozę łagrową reprezentuje także Sołżenicy-nowski Krąg pierwszy - В круге первом, 1968 (choć tematyka utworu nie ogranicza się do sfery obozowej), gdzie autor przedstawił tzw. „szaraszkę" albo „szaragę" - specyficzną formę więzienia dla naukowców, stworzoną w celu wykorzystania myśli naukowej dla celów komunizmu. Ukoronowaniem opisów więziennego zniewolenia jest, niewątpliwie, epopeja lagrowa Sołżenicyna Archipelag GUŁag (Архипелаг ГУ Лаг, 1973-1980). Opisuje tu autor sam okrutny fenomen, pokazuje go zarówno w procesie powstawania, jak i współistnienia czy może raczej współdławienia wszystkich sfer życia społecznego. Zatem: GUŁag jako konsekwencja i synteza bolszewizmu. A także: GUŁag jako nieporównywalne z niczym, gigantyczne przestępstwo. Wreszcie: GUŁag jako szczególnej siły próba deprawacji, odczłowieczenia jednostek i całego społeczeństwa. 286 KATARZYNA DUDA W odwilżowym, stosunkowo niedługim okresie liberalizacji życia nie zmieściłyby się należące także do nurtu literatury lagrowej Opowiadania Kołymskie (Колымские рассказы, 1978) Warłama Szałamowa (1907-1982). Utrzymane w innej konwencji niż utwory obozowe Sołżenicyna, nakazywały zastanowić się nad złożonością ludzkiej psychiki i osobowości w sytuacji totalnego zagrożenia wszystkich sfer życia. Opowiadania Szałamowa, począwszy od tych najbardziej znanych: Prokurator Judei, Protezy, Inżynier Kisielów, ukazują specyficzny typ bohatera. Są to bohaterowie zamknięci na nadzieję i transcendencję. Ich postawa, granicząca z rozpaczą, o jakiej mówi filozofia personalizmu, jest otwarciem na śmierć. Z dziedziny literatury o łagrach wyrośnie później opis innej formy uwięzienia, mającej swój rodowód w czasach Chruszczowa, deprawującej człowieka fizycznie i psychicznie - kliniki psychiatrycznej (ros. психущка), przez którą przejdzie wielu działaczy dysydenckich. Najdokładniejsze odzwierciedlenie pobytu w szpitalach psychiatrycznych znajdujemy w utworach Władimira Bukowskiego (1942), zwłaszcza w jego największym dziele I powraca wiatr... (И возвращается ветер..., 1990). Jeszcze inaczej przedstawi obóz Siergiej Dowlatow (1941-1990) w utworze Zona (Зона). Różni się on znacznie od istniejącej przed nim literatury obozowej czasem akcji (koniec okresu chruszczowowskiego), postacią narratora (jest nim żołnierz służby wartowniczej) oraz innym doświadczeniem psychologicznym, które z punktu widzenia ludzkiego zachowania się jest wspólne dla więźniów i wartowników. Wspomnienie łagrów, czasów Wielkiego Terroru, pojawia się w mniejszym lub większym stopniu w większości utworów doby odwilżowej. Należy do nich niewątpliwie Kustosz (Хранитель древностей, 1964) Jurija Dombrowskiego (1909-1978). W powieści tej, za pomocą groteski, ironii i analogii historycznych, Dombrowski unaocznia bezbronność intelektualistów w atmosferze podejrzliwości i gwałtu, panującej w latach 30. Na czas odwilży przypada również udany debiut Władimira Maksimowa (1930--1995), drukującego podówczas swoje dwie mikropowieści: Ożywiamy ziemią (Мы обживаем землю, 1961) oraz A człowiek żyje (Жив человек, 1962). Przez owe wczesne utwory (dość odważne w swej wymowie nawet jak na czasy odwilżowe) przewija się temat wędrówki, tułaczki, pielgrzymowania. Owo wędrowanie, które podejmują główni bohaterowie, odbywa się w celu znalezienia dobrze płatnej pracy, poszukiwania przygody, oderwania się od marazmu i apatii otaczającego świata, wreszcie ucieczki od goryczy życia, szukania schronienia przed innymi, a przede wszystkim przed samym sobą. Za każdym razem jednak wydaje się, że jest to wędrówka w głąb własnego jestestwa. Dlatego zapewne pisarz, ze świetną znajomością psychiki ludzkiej, oddaje całą gamę przeżyć postaci, podkreślając tym samym, że walka Dobra ze Złem odbywa się przede wszystkim w ludzkim wnętrzu. W czasie odwilży na arenie kulturalnej Rosji pojawiło się grono twórców, zwanych „dziećmi XX Zjazdu" albo częściej określanych mianem „szestidiesiatniki". Należeli do tej grupy: Wasilij Aksionow (1932), Aleksandr Gładilin (1935), Anatolij Kuznie-cow (1929-1979), Jeligij Stawski; często zalicza się do nich także Wojnowicza i Wła-dimowa. Pokolenie lat 60. stało się dla wielu symbolem przebudzenia, wolności, twórczych poszukiwań, aczkolwiek współczesna krytyka stawia zarzut niewykorzystania danej mu dziejowej szansy. Lata 60. były dla „nowych ludzi" okresem odchodzenia od dotychczasowych, przede wszystkim socjalno-etycznych, kategorii. Odcięci od korzeni, pozbawieni tradycji kulturowych tworzyli właśnie w latach 1956-1968 autentyczną Literatura XX wieku 287 wspólnotę pokoleniową. Krytyczna postawa przedstawicieli „prozy spowiedniczej" nie wytrzymała jednak zderzenia z utopijnościąfazy odwilży. Odrodzona wolna myśl nie daje się już ujarzmić poprzez próby restalinizacji okresu breżniewowskiego. W tym czasie koegzystują więc ze sobą różne postawy pisarskie, z których trzy uważa się dzisiaj za najbardziej typowe: 1) autorzy konformiści, poddający się presji ideologii; 2) pisarze eskapiści, uciekający od polityki w sferę tzw. „bezpiecznych tematów" i mogący drukować oficjalnie; 3) twórcy nonkonformiści, niezga-dzający się z polityką władz i nieulegający naciskom cenzury (tworzą w samizdacie, później zwykle - emigrują). Dla pierwszej z wymienionych grap najbardziej charakterystyczne są powieści: Gieorgija Markowa (1911-1991) Syberia {Сибирь, 1971-1977), Piotra Proskurina (1928) Los {Судьба, 1972) i Imię twoje {Имя твое, 1977), Aleksandra Czakowskiego (1913-1994) Blokada {Блокада, 1968-1975) i Zwycięstwo {Победа, 1978-1981). Wyróżnikiem czasów zastoju był rozkwit (powstającej już w okresie odwilży) tzw. prozy wiejskiej. Do najwybitniejszych dzieł tego nurtu zaliczyć należy: Wasilija Bie-łowa (1932) Ludzka rzecz {Привычное дело, 1966), Ciesielskie opowieści {Плотницкие рассказы, 1968) oraz Przeddzień {Кануны, 1987); Borisa Możajewa (1923-1996) Żywy {Живой, 1966), Chłopy i baby {Мужики и бабы, 1979); Siergieja Załygina (1913) Słony Parów {Соленая Падь, 1967-1968) i Komisja {Комиссия, 1975); Wiktora Astafjewa (1924) Ostatni pokłon {Последний поклон, 1978) czy też Królowa ryb {Царь-рыба, 1976); Walentina Rasputina (1937) W ostatnią godzinę {Последний срок, 1970), Żyj i pamiętaj {Живи и помни, 1974), Pożegnanie z Matiorą {Прощание с Матерой, 1976). Mimo oryginalności talentów każdego z wymienionych twórców i różnic w sposobie prezentowania tematyki, dają się wśród nich zauważyć pewne zbieżności poruszanych problemów i motywów. Będzie to więc, z jednej strony, próba określenia tragicznej dla rosyjskiego chłopstwa przeszłości (zwłaszcza kolektywizacja i II wojna światowa), groźba, jaką niesie oderwanie od gleby, zerwanie związków z tradycją konieczność zachowania korzeni wiejskich, ostrzeżenie przed kataklizmem ekologicznym. Dwa główne zarysowujące się w tej prozie konflikty zamknięte zostały w antynomiach: wieś - miasto oraz Rosja - Zachód: Ci współcześni „słowianofile", prozaicy „wiejscy" interpretują wartości uniwersalne jako półprawdy, fałszywe idee, będące jedynie kamuflażem rzeczywistych zamiarów Zachodu wobec Rosji. Propagując wartości uniwersalne, Europa dąży do zniszczenia samoistnego charakteru narodowego Rosji. Ambicją Europy jest ujednolicenie wszystkich kultur i dominacja nad nimi. Stagnacja społeczno-polityczna nie powstrzymała rozwoju zdolności twórczych także w sferze fantastyki naukowej. W dobie pochruszczowowskiej, obok fantastycz-no-satyrycznych utworów Ilji Warszawskiego {Kramik z marzeniami, Brak niepokojących symptomów), „paradoksalnych" nowel Aleksandra Szalimowa {Łowcy dinozaurów, Okno w nieskończoność), realistycznej fantastyki Ariadny Gromowej {Wświetle lampy na stole) powstają dzieła Arkadija (1925-1991) i Borisa (1933) Stru-gackich. Utrzymane w nurcie fantastyki naukowej, utwory wskazanych autorów ewoluują od utopii ku antyutopii. Wychodząc od utopijnego Powrotu {Возвращение), poprzez zawierającą elementy utopijne powieść Daleka Tęcza {Далекая радуга, 1963), twórcy doszli do przewartościowania swych poglądów w antyutopijnej opowieści Zachłanne rzeczy wieku {Хишные веши века, 1965). Strugaccy należą do tych nielicznych, którzy w tzw. okresie zastoju sprawdzali utopijne idee nie na polach kołchozo- 288 KATARZYNA DUDA wych czy ogromnych budowach, ale w swym intelektualnym, pisarskim laboratorium. W tym okresie, a także w latach późniejszych powstały utwory mieszczące się w nurcie antyutopijnym. Antyutopię realizowali: Andriej Siniawski (1925-1996) - Lubimow {Любимов, 1961-1962), Aleksandr Zinowiew (1922) - Przepastne wyżyny {Зияюшие высоты, 1976), Wojnowicz - Moskwa 2042 {Москва 2042, 1987), Eduard Limonow (1943) - 316, punkt „B" {316, пункт „В", 1998). Na podstawie wymienionych dzieł stwierdzić możemy, że antyutopia jest wizją społeczeństwa, w którym cenione przez autora wartości, współcześnie zanikające, uległy całkowitej zatracie. Przedmiotem zainteresowania antyutopisty jest więc także rzeczywistość współczesna i jej krytyka dokonywana z aksjologicznego punktu widzenia. Odrębnym zjawiskiem końca lat 70. i lat 80. jest tzw. moskiewska szkoła prozy. Dla określenia tych pisarzy przyjęła się również nazwa „czterdziestolatków", są to bowiem pisarze należący do tego samego pokolenia, urodzeni ok. 1940 г.: Władimir Orłów (1936), Władimir Krupin (1941), Anatolij Kim (1939). Autorem niewątpliwie najbardziej reprezentatywnym dla tej grupy, wyrażającym jej „niepokój moralny" i krzątaninę codzienności jest Władimir Makanin (1937). W swoich utworach zwrócił szczególną uwagę na życie mieszkańców miasta, których ukazał w ich kręgu zawodowym, rodzinnym i przyjacielskim. Na bohaterów wybiera ludzi przeciętnych, niewy-różniających się pod względem moralnym, przedstawiając ich w trudnych, niekiedy krańcowych sytuacjach życiowych. Makanin stara się przeniknąć w świat wewnętrzny bohaterów, skłóconych ze sobą i środowiskiem {Linia prosta - Прямая линия, 1965; Duchówka - Отдущина, 1984; Zwiastun - Предтеча, 1983; Antylider - Антъьшдер, 1984). Frustracja po załamaniu się reform odwilżowych, brak nadziei na uzyskanie pełni swobód obywatelskich oraz pragnienie mówienia pełnym głosem o sytuacji człowieka i jego kondycji we współczesnym świecie zrodziły trzecią falę emigracji rosyjskiej. Rozpiętość tematyczna utworów pisarzy trzeciej fali jest ogromna i koncentruje się wokół wielu problemów i zagadnień. Spoiwem ideowym jest dla wielu autorów pragnienie odtworzenia prawdziwych, niezdeformowanych przez cenzurę, losów ich ojczyzny. Do tego typu utworów zaliczyć należy Czerwone Koło {Красное колесо, 1983-1991) Sołżenicyna. Nazwa cyklu jest symbolicznym wyrazem koncepcji historycznej i historiozoficznej Sołżenicyna. Koło, zgodnie z tradycyjnym pojmowaniem historii, wskazuje na toczące się nieprzerwanie dzieje, epitet czerwony ma wydźwięk ideologiczny i deprecjonujący - oznacza tę fazę w historii Rosji, która spowodowała upadek państwa carów i rozpoczęła kilkudziesięcioletni okres władzy komunistycznej. Przyczyn upadku Rosji poszukiwał też Maksimów (np. powieści Kwarantanna -Карантин, 1991 czy Spojrzenie w otchłań - Заглянуть в бездну, 1990), określenia i zanalizowania „czasów niemych" pragnął również Siniawski w swej emigracyjnej powieści Dobranoc {Спокойной ночи, 1984). Do powieści „późnego" emigranta Jurija Drużnikowa (1933) Wiza i przedwczoraj {Виза и позавчера) też włączono temat niedawnej radzieckiej przeszłości, ukazującej się oczom czytelnika przez pryzmat na poły autobiograficznych wspomnień głównych bohaterów. Według Drużnikowa historia rosyjska XX w. okazuje się nagromadzeniem oficjalnych mitów, tworzonych przez system totalitarny w celu politycznego, ideologicznego i moralnego oddziaływania na człowieka. Najpopularniejszym utworem Drużnikowa jest z pewnością powieść Anioły na ostrzu igielnym {Ангелы на кончике иглы, 1969-1976) - satyryczna, obyczajowa Literatura XX wieku 289 i polityczna kronika życia Rosji breżniewowskiej. Drużnikow portretuje tu radziecką elitę władzy, wysokich funkcjonariuszy partii, agentów KGB, zwłaszcza zaś dziennikarskich prominentów manipulujących społeczeństwem za pomocą coraz bardziej udoskonalonej technologii kłamstwa. Pisarze emigracyjni nie tylko jednak patrzą w przeszłość; usiłują także określić kształt społeczno-polityczny i ustrojowy Rosji po upadku komunizmu. Zajmuje się tym zwłaszcza publicystyka, a w jej kręgu Sołżenicyn i jego Jak odbudować Rosję {Как нам обустроить Россию, 1990), a również Maksimów ze swymi Rozmyślaniami o harmonijnej demokracji {Размышления о гармонической демократии, 1991), w których przedstawia, opartą na wspólnocie gminnej, Rosyjską Ziemię Federacyjną. Innym kręgiem tematycznym, w którym realizują się emigranci, są rozważania o samej emigracji. Dość wspomnieć w tym miejscu o krytyce emigrantów podjętej przez Maksimowa {Koczowanie ku śmierci — Кочевание до смерти, 1991; II tom Pożegnania znikąd- Прощание из ниоткуда, 1990) czy też Dowłatowa {Niewidzialna gazeta - Невидимая газета, 1978). Zinowij Zinik (1945) kreśli portrety emigrantów w Grzybów stąpieniu {Русофобка и фунгофил, 1985). W sposób nie mniej krytyczny odniósł się do emigracji Limonow. Istotnym problemem nurtującym twórców emigracyjnych jest antynomia: Rosja a Zachód. Zastanawia się nad nim Sołżenicyn (np. Czym grozi Ameryce błędne rozumienie Rosji — Чем грозит Америке плохое понимание России, 1980; Mowa w Har-vardzie - Речь в Гарварде, 1978), ale także Zinowiew i Limonow. Zinowiew w utworach My i Zachód {Мы и Запад, 1981), a przede wszystkim Globalne człeko-wisko {Глобальный человейник, 1997) prezentuje mapę świata, jaka ukształtowała się po upadku komunizmu. Jest to zmodyfikowany istniejący obecnie podział planety z punktu widzenia dominującego systemu okcydentalnego, który opanował glob jako jedność polityczną prawną ideologiczną, kulturową psychologiczną. O wiele bardziej krytycznie przedstawił swą wizję Zachodu Limonow w tekście Zdyscyplinowane sanatorium. Etiuda o mentalności socjalnej współczesnych społeczeństw {Дисциплинарный санаторий. Этюд социальной ментальности современных обшеств, 1993). Społeczeństwo sanatorium jest antytezą obozu koncentracyjnego. Dzieła emigrantów rosyjskich drukowane są obecnie w wielu wydawnictwach oficjalnego obiegu. Gorbaczowowska pieriestrojka, a przede wszystkim głasnost' (jawność) umożliwiły nie tylko „powrót" dzieł emigracyjnych do Rosji. Na półkach księgarskich pojawiła się także literatura dawniej „źle widziana", zakazana. Wydawano więc w dużych nakładach utwory Achmatowej, Mandelsztama, Płatonowa, Charmsa. Po wypełnieniu luki pamięci zaczęto oczekiwać dzieł nowych, które odpowiedziałyby na wyzwania nowych czasów. I tu właśnie dał się zauważyć moment pewnej bezradności twórców i ich zagubienia, można było bowiem dostrzec pewną próżnię ideową. Mocno zarysował się proces desakralizacji literatury, twórcy poczuli się jak bogowie zrzuceni z Olimpu. Zmiany społeczno-polityczne doprowadziły do upadku Związku Pisarzy Radzieckich, wyzwolenia się spod presji cenzury i autocenzury. Paradoksalnie jednak autorzy oderwani od „opieki" Funduszu Literackiego (Литфонд), wskazówek dawanych przez ideologów, popadli w duchową frustrację. Pisarze musieli więc znaleźć sposób na odnalezienie się w nowej sytuacji wolnego rynku, gdzie wytworzyły się pewne układy „pionowe" na linii pisarz - krytyk - odbiorca. 290 KATARZYNA DUDA Jednym ze sposobów na wyjście z sytuacji kryzysowej okazało się sprzyjanie gustom publiczności. Masowy czytelnik chętnie sięga więc po utwory rozrywkowe, z interesującą akcją, trzymające w napięciu czy też wzruszające do łez. To właśnie zrodziło podaż rodzimych rosyjskich thrillerów politycznych i mafijnych, różnego rodzaju odmian powieści sensacyjnych. Warto też zaznaczyć, że ambitna literatura także nie unika sensacyjności, co znajduje wyraz w utworach umiejętnie łączących elementy gatunków „wysokich" i „niskich" np. u Aleksandra Kabakowa czy w Omon Ra (Omoh Pa, 1992) Wiktora Pielewina (1962), jak też Śmierci gitarzysty {Смерть гитариста, 1991) Aleksieja Słapowskiego i innych. Niemal całą ostatnią dekadę minionego stulecia można podzielić na dwa podokresy: 1986-1991 - „pięciolatka" głasnosti oraz 1991-1996 - lata postępującej wolności słowa. Za cezurę w procesie przemian krytyka uznała 1992 r. Wtedy to skończyło się w zasadzie publikowanie utworów „odzyskanych" i przedruki z wydań emigracyjnych. Jednocześnie weszła na arenę nowa, inna czy też jak ją nazywano alternatywna literatura, dotychczas niedopuszczana przez cenzurę, odrzucana przez ostrożnych redaktorów i wydawców. Jakie są więc propozycje współczesnej literatury rosyjskiej? Wydaje się, iż mieszczą się one w dwóch zasadniczych nurtach: postmodernistycznym oraz w nurcie tzw. nowego realizmu. Postmodernizm wyrósł z negacji istniejących wartości moralnych i kanonów estetycznych; cechuje go zwykle zaprzeczenie norm etycznych, będących opoką dla człowieka XX w. Wątpliwości nowej literatury rosyjskiej poczęło budzić wszystko bez wyjątku: miłość, dzieci, wiara, Cerkiew, kultura, piękno, szlachetność, macierzyństwo, mądrość ludu. Sceptycyzm jej narastał z biegiem czasu. Była to podwójna reakcja na „dziką" rosyjską rzeczywistość i na przesadny moralizm kultury rosyjskiej. Postmodernizm rosyjski ma swe korzenie w estetyce zachodniej, zwłaszcza Mi-chela Butora, Alaina Robbe-Grilleta, Johna Bartha, Umberta Eco. Często, przytaczając teorie Bartha, nazywa się ten prąd „literaturą wyczerpania", z powodu przeświadczenia, że w literaturze wszystko już wykorzystano (wyczerpano) - od tematów i problemów po tropy stylistyczne; teraz należy więc zrobić użytek z pastiszu, parodii, satyry i ironii wymierzonej we wszystko, co było (stąd bohaterowie realistów jawią się często u postmodernistów jako postaci komiksowe). Pisarze postmodernistyczni korzystają nagminnie z możliwości gry istniejącymi już konwencjami, motywami i mitami. Sam tekst przybiera przy tym znaczenie wtórne wobec kontekstu. W nurcie owym zanika podział na kulturę „wysoką" i „niską", a także zdolność kategoryzowania spraw, podziału na to, co dobre i złe, zaczyna więc królować amoralizm i relatywizm. Zgodnie z powyższymi założeniami za najbardziej reprezentatywnych rosyjskich postmodernistów uznać należy: Wiaczesława Pjecucha (1946) {Czwarty Rzym - Четвертый Рим; Ręka — Рука), Jewgienija Popowa (1946) {Niepotrzebna wirtuozeria - Излишняя виртуозность, 1987; W domu panuje pustka — Дома пусто, 1987; Okoliczności śmierci Andrieja Stiepanowicza — Обстоятельства смерти Андрея Степановича), Marka Charitonowa (1937) {Stróż - Сторож, 1994; Kolejka - Очередь, 1994; Głosy -Голоса, 1995), Waleriję Narbikową (1958) {Równowaga światła gwiazd dziennych i nocnych — Равновесие света дневных и ночных звезд, 1988; Szept szumu — Ulonom шума, 1993), Wiktora Pielewina {Generation „P" - Generation „П", 1998; Życie owadów - Жизнь насекомых, 1993; Czapajew i Pustka- Чапаев и Пустота, 1996). W postmodernistyczną mapę literacką wpisuje się także Władimir Sorokin (1955). Literatura XX wieku 291 Autor nadaje swej narracji charakter naturalistyczny. W sztuce Babcia {Бабушка, 1988) przedstawia w formie monologów-wspomnień okres minionej wojny. W centrum powieści Trzydziesta miłość Mariny (Тридцатая любовь Марины, 1987) podejmuje temat homoseksualizmu. Świadomie prowokująca i ciekawa pod względem stylistycznym twórczość Sorokina jest pozbawiona światła duchowego. Na tle dokonań postmodernistycznych interesująco przedstawia się zjawisko nowego realizmu, którego cechą jest koncentrowanie uwagi na losach jednostkowych, na przeniesieniu akcentu z życia społecznego na prywatne, osobiste, rodzinne. To właśnie te sfery, a nie szeroko pojęte społeczeństwo, generują tu konflikty. Niekwestionowanym autorytetem w nurcie nowego realizmu pozostaje Ludmiła Pietruszewska (1938) {Nieśmiertelna miłość - Бессмертная любовь, 1988; Pieśni Słowian Wschodnich - Песни восточных славян, 1990; Na drodze boga Erosa -По дороге бога Эроса, 1993; Tajemnica domu - Тайна дома, 1995). Zamieszkujące świat jej książek postaci borykają się z nędzą codzienności, walczą o przetrwanie w zatłoczonym mieszkaniu komunalnym, cierpią na zainfekowanej szpitalnej sali, marzą o uczuciu wielkim, acz niemożliwym do spełnienia. Relacje interpersonalne zachwiane zostały na skutek zmagania się z trywialnością i miałkością ludzkiej egzystencji. Pietruszewska uwypukla zasadniczy, uznany za normę brak szacunku dla człowieka, tłamszenie słabych przez silnych, chłodną obojętność i bezwzględność. Do nowych realistów zaliczany jest również Michaił Kurajew (1939) {Kapitan Diksztejn - Капитан Дикщтейн, 1977—1987; Mała rodzinna tajemnica - Маленькая семейная тайна, 1972-1988; Nocna warta - Ночной дозор, 1966-1988). W jego utworach „dzieją się dzieje" i przetacza się koło historii, odnotowując przeplecione fikcją dokumentalne wydarzenia o wojnie rosyjsko-japońskiej, zabiciu rodziny carskiej, powstaniu w Kronsztadzie, niewoli niemieckiej, łagrach, blokadzie Leningradu. Na tle szerokiej perspektywy historycznej ukazane są losy jednostkowe, losy bohaterów żyjących w ciągłym strachu i nieraz pozbawionych elementarnych praw ludzkich. Prozą „wysubtelnionego eskapizmu" nazywamy kameralną i intymną twórczość Tatiany Tołstoj (1951). W swej nowelistyce (np. Siedzieliśmy na złotym ganku — На золотом крыльце сидели, 1992) pisarka zwraca uwagę przede wszystkim na ujemne strony życia. Ukazuje nieprzystosowanie się bohaterów do wspólnego pożycia, rozpacz, nieszczęścia, okrucieństwo, nienawiść i brak miłości. Marzeniom i pragnieniom bohaterów przeciwstawia ich trudne okoliczności życiowe, powstałe często na skutek ich własnej winy i błędów. Pisząc o nowym realizmie (do którego obok wymienionych autorów zaliczyć należy jeszcze choćby Władimira Makanina, Olega Jermakowa - 1961, Marinę Palej -1955) nadmienić należy, iż proza ta często podkreśla absurdalne aspekty rzeczywistości, żyje ze świadomością tego, że nasz wiek to wiek straconych złudzeń. Nasz wiek wykorzystał wiarę w ideały do końca. On je po prostu zrealizował. Po 1917 r. ideałów już nie ma - wszystkie zostały wcielone w życie. Rezultaty zrealizowanych utopii okazały się przerażające nie tylko dla ich wykonawców. Totalny sceptycyzm - oto cena społecznych eksperymentów. Dzieje literatury rosyjskiej udowadniają, że mimo klęsk historycznych czy dokonywania złych wyborów egzystencjalnych twórczość Rosjan zawsze potrafiła się odrodzić jak Feniks z popiołów. Należy oczekiwać, że stanie się tak również w XXI w. Z obserwowanych obecnie tendencji rozwojowych w łonie literatury wnosimy, iż nie 292 KATARZYNA DUDA podlega ona atrofii i powoli przyzwyczaja się do wolności jako wartości nie tyle danej, ile zadanej, do wolności jako daru, który należy kultywować. BIBLIOGRAFIA 1. Dać świadectwo prawdzie. Portrety współczesnych pisarzy rosyjskich, red. L. Suchanek, Kraków 1996. 2. K. Duda, Antyutopia w literaturze rosyjskiejXXwieku, Kraków 1995. 3. K, Duda, Wiara i naród. Twórczość Władimira Maksimowa, 2001. 4. Emigracja i tamizdat. Szkice o współczesnej prozie rosyjskiej, red. L. Suchanek, Kraków 1993. 5. Historia literatury rosyjskiej XXwieku, red. A. Drawicz, Warszawa 1997. 6. Raźny, Literatura wobec zniewolenia totalitarnego. Warłama Szałamowa świadectwo prawdy, Kraków 1999. 7. Realiści i postmoderniści. Sylwetki współczesnych rosyjskich pisarzy emigracyjnych, red. L. Suchanek, Kraków 1997. 8. J. Sałajczykowa, Dziesięciolecie przemian. Literatura rosyjska 1985-1995, Gdańsk 1998. 9. L. Suchanek, Aleksander Sołżenicyn. Pisarz i publicysta, Kraków 1994. 10. L. Suchanek, Homo sovieticus. Świetlana przyszłość. Gnijący Zachód. Pisarstwo Aleksandra Zinowiewa, Kraków 1999. 11. L. Suchanek, Parias i heros. Twórczość Eduarda Limonowa, Kraków 2001. і Я ЯШ SZTUKA TEATR FILM MUZYKA SZTUKA ROSYJSKA Jeśli pragniemy naszkicować - nad wyraz pobieżnie w zwięzłej formule artykułu -dzieje sztuki rosyjskiej, na wstępie należy ustalić kwestie terminologii i chronologii. Najogólniej rzecz ujmując, dzieje te można podzielić na trzy większe okresy: średniowieczny, nowożytny i nowoczesny. Dzieje sztuki średniowiecznej, zwykle określanej jako sztuka ruska (w literaturze rosyjskiej przyjął się termin sztuka staroruska, древнерусское исскуство) lub bizantyńsko-ruska (dla podkreślenia jej rodowodu artystycznego), rozpoczynają się wtedy, gdy książę kijowski Władimir w 988 r. przyjął chrzest z Bizancjum, włączając w ten sposób Ruś w obręb cywilizacji bizantyńskiej. Okres nowożytny zapoczątkowały wielkie reformy przeprowadzone przez cara Piotra I (1689-1725), a sztukę tego czasu określa się terminem rosyjska {русское исскуство). Dzieje nowoczesnej sztuki rosyjskiej rozpoczynają się - podobnie jak w pozostałych krajach europejskich - wraz z klasycyzmem, a umowną cezurę wyznacza utworzenie w 1758 r. Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu (Императорская Академия Художеств) i budowa jej nowego gmachu (1764-1780). Zamyka tę fazę ogłoszenie w 1934 r. „nowej polityki kulturalnej" i w ślad za tym - oficjalne wprowadzenie wzorów realizmu socjalistycznego (socrealizm). RUŚ ŚREDNIOWIECZNA: W BLASKU KULTURY BIZANTYŃSKIEJ Ruś, przyjmując chrzest z Bizancjum, przyjęła także bizantyńskie wzory religijne, literackie i artystyczne, zrazu przenoszone wprost z Konstantynopola przez mistrzów greckich, później zaś również z innych ośrodków kultury bizantyńskiej, w tym także słowiańskich na Bałkanach. W pierwszym okresie do najazdu mongolskiego (1238— -1240) głównym ośrodkiem artystycznym był Kijów, przeżywający rozkwit za panowania Jarosława Mądrego (1036-1054). Powstały w tym czasie nowy urbanistyczno-sakralny układ Kijowa wzorowany był na Konstantynopolu: główna arteria grodu wiodła od Złotej Bramy do tytularnej świątyni miasta pod wezwaniem Mądrości Bożej (dosłownie: Świętej Mądrości), mijając cerkwie dedykowane patronom książęcej pary, św. Irenie i św. Jerzemu. Adam z Bremy, niemiecki kronikarz przebywający w Kijowie wiatach 1072-1076, olśniony artystycznym kształtem miasta, nazwał je „miastem rywalizującym z Konstantynopolem" i „najświetniejszą ozdobą Grecji" (clarissimus decus Greciae). Sobór zwany Świętą Sofią lub Sofijskim (Свята София, Софийски с), wzniesiony przez Jarosława Mądrego ok. 1037 г., powtarza typ średniobizantyńskiej cerkwi krzyżowo-kopułowej, czteropodporowej z trójdzielnym sanktuarium od wschodu 296 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA i przedsionkiem (narteks) od zachodu. Wyróżnia go dodatkowa para naw bocznych, szeroka galeria ujmująca korpus z trzech stron oraz dwie wieże z klatką schodową prowadzącą na książęcą emporę. W tak ukształtowanym wnętrzu główne części nabożeństwa - liturgia Słowa i Eucharystii - odbywały się w obrębie części wschodniej, w sanktuarium i nawie (naos) sklepionej kopułą, a granicę pomiędzy nimi, nieprzekraczalną dla wiernych, wyznaczała przegroda ołtarzowa (templon). Uroczysta procesja z darami eucharystycznymi wyruszała z północnej kaplicy (prothesis) do nawy, a stąd przez środkowe drzwi templonu (tzw. Królewskie Drzwi lub inaczej Carskie Wrota) wkraczała do sanktuarium, gdzie przy ołtarzu oczekiwał biskup celebrans. Wypełniające wnętrze soboru Sofijskiego mozaiki i freski powstały w ciągu kolejnych lat, zapewne ok. 1042-1046. Ich mistrzowie pozostali anonimowi, lecz wiele przesłanek, w tym także artystycznych (m.in. porównanie z mozaikami w Hosios Lo-ukas w Focydzie i Nea Moni na Chios), wskazuje, że byli nimi greccy przybysze z Bałkanów, z którymi mogli współdziałać miejscowi artyści. Choć pewna część tych malowideł została utracona bezpowrotnie, nadal czytelny jest zasadniczy schemat typowego bizantyńskiego programu ikonograficznego, ściśle powiązanego z teologiczno--kosmologiczną symboliką architektury, który w hierarchiczno-zstępującym porządku wyznaczonym doktryną i liturgią unaocznia wiernym mistyczną tajemnicę Wcielenia i Odkupienia, wskazując jednocześnie drogę do Zbawienia. Monumentalna kopuła nieba unosi się ponad kwadratem nawy-ziemi, a przenikające do wnętrza światło -atrybut Boga i jego widzialna natura - jako najdoskonalsza forma Boskiej emanacji uobecnia Boga transcendentnego, wcielającego się każdorazowo w Eucharystii w obecności wiernych zgromadzonych w nawie i świętych wyobrażonych w malowidłach i w ikonach. Poszczególne przedstawienia uporządkowane zostały według zasady hierarchii zstępującej od teofanicznych w kopule, liturgicznych w apsydzie oraz biblijnych i hagiograficznych w nawie, pomieszczeniach bocznych i w narteksie. Wierni zgromadzeni w centralnej nawie doświadczali wszechobecności Boga, kierując spojrzenie ku kopule - „niebiosom niebios", by tam ujrzeć postać Chrystusa Panto-kratora, który, jakby wyłaniając się w niebiańskiej poświacie złotego mozaikowego tła w otoczeniu chórów anielskich, błogosławi im uniesioną prawicą. Apostołowie i ewangeliści wyobrażeni w strefie kopułowej (na tamburze i w pendentywach) jako naoczni świadkowie Wcielenia kierują wzrok wiernych ku sanktuarium, gdzie w kon-sze apsydy widnieje wspaniała postać Matki Boskiej Orantki, a poniżej rozciąga się uroczysta Komunia Apostołów obrazująca ustanowienie Eucharystii przez Chrystusa. Wyobrażeni w najniższym pasie ściany ołtarzowej święci hierarchowie Kościoła włączają się do liturgicznej celebry odprawianej przy stole ołtarzowym. Fundator tej olśniewającej świątyni upamiętniony został w monumentalnej kompozycji fundacyjnej na zachodniej, a częściowo północnej i południowej ścianie naosu (kompozycja zachowana tylko fragmentarycznie, rekonstruowana jest na podstawie przerysów Abrahama van Westerveldta z 1651 г.). Ku tronującemu Chrystusowi podążali z dwóch stron Jarosław Mądry z modelem kościoła w dłoniach, jego żona Ingiger-da-Irena oraz ich synowie i córki, postępujący odpowiednio za ojcem i matką. Eschatologiczny sens tego wyobrażenia, uwydatniony usytuowaniem w zachodniej części świątyni, ukazuje pobożnego władcę stojącego w pokorze przed Majestatem Boga. Wpisana w to przedstawienie uniwersalna w średniowieczu idea władcy koronowanego przez Boga (gr. theosteptos) i otaczanego szczególną Boską opieką unaoczniana była ówczesnym Kijowianom każdorazowo jak w żywym obrazie podczas liturgii, gdy Sztuka rosyjska 297 książę Jarosław zasiadał na emporze w otoczeniu rodziny na wprost wyobrażonej w konsze apsydy Orantki, która unosząc dłonie w modlitewnym geście wstawiennictwa i najwyższej opieki, obejmowała nią księcia i jego państwo. Nigdy już w dziejach sztuki ruskiej nie doszło do podobnie harmonijnego zespolenia świeckich i religijnych treści ideowych, wpisanych w jednolity system chrześcijańskiego światopoglądu. Za panowania Jarosława Mądrego w Kijowie aktywnie działało już pierwsze pokolenie miejscowych twórców wykształconych przez Greków. Historiografia zachowała imię jednego z nich, Alimpija Pieczerskiego, przypisując mu wiele dzieł, w tym udział w wystroju malarskim soboru Bogurodzicy w Ławrze Kijowsko-Pieczerskiej oraz kopię patronimicznej ikony tego soboru, przywiezionej według tradycji z Blacherneń-skiego sanktuarium w Konstantynopolu. Ławra z soborem Zaśnięcia Bogurodzicy (Успенский, 1073-1089), również ozdobionym przez greckich mozaicystów, stała się jednym z najważniejszych centrów życia religijnego i artystycznego średniowiecznej Rusi. W ślad za postępującą decentralizacją Rusi po śmierci Jarosława Mądrego w drugiej połowie XI i ciągu XII w. wyłaniały się kolejne ośrodki artystyczne, tradycyjnie powielające wzory sztuki bizantyńsko-kijowskiej, m.in. Smoleńsk, Połock, Nowogród i Psków. U schyłku XII w. dołączyły dwa nowe: na zachodzie Księstwa Halicko--Wołyńskiego z takimi ośrodkami, jak Chełm i Halicz, w rejonach środkowowschodnich zaś - Księstwa Włodzimiersko-Suzdalskiego, w których nastąpiło zespolenie tradycji sztuki bizantyńsko-ruskiej z zachodnią sztuką romańską. Po raz pierwszy w dziejach sztuki ruskiej budowla sakralna przybrała zachodni kostium, uwidaczniający się w technice murowania z ciosów kamiennych, artykulacji ścian oraz w ujęciu wejść portalami uskokowymi z kolumnami i dekoracją rzeźbiarską. Z architektury halicko-wołyńskiej w tym typie pozostała jedynie, i to znacznie przebudowana, cerkiew św. Pantalejmona w Haliczu z ok. 1200 r. Przetrwały natomiast cerkwie włodzi-miersko-suzdalskie w Bogolubowie, Włodzimierzu i Suzdalu. W okresie najazdu mongolskiego działalność artystyczna znacznie osłabła, a pewną aktywność wykazywały jedynie Nowogród i Psków oraz ośrodki Rusi Halicko-- Wołyńskiej. W XIV w. w sposób istotny zmienił się zasięg sztuki ruskiej i jej zachodniego pogranicza. Na obszarze Rusi środkowej ukształtował się nowy ośrodek państwowy i artystyczny - Wielkie Księstwo Moskiewskie. Natomiast ziemie Rusi zachodniej włączone zostały w obręb państwa polskiego, w następstwie czego zasięg kultury łacińskiej stopniowo przesuwał się na wschód geograficzny. Proces ten trwał aż do połowy XVII w., gdy z kolei rozrastające się terytorialnie państwo moskiewskie rozpoczęło ekspansję w kierunku zachodnim. Wprawdzie najpierw litewskie, a później polskie panowanie w Kijowie, nie osłabiło sił twórczych środowisk prawosławnych pozostających pod oficjalną opieką królów Polski (dowodzą tego np. znakomite, czternastowieczne freski w Ławrowie czy bogata iluminacja Psałterza kijowskiego z 1397 г.), lecz coraz liczniej od XV w. pojawiające się tu dzieła sztuki zachodniej, najpierw gotyckiej, a następnie renesansowej i barokowej, stawały się źródłem nowych impulsów artystycznych, sprzyjając samoistnej okcydentalizacji stylu i ikonografii sztuki cerkiewnej. 298 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA MOSKWA: W POSZUKIWANIU WŁASNEJ TOŻSAMOŚCI W pierwszej fazie dziejów sztuka na obszarze Wielkiego Księstwa Moskiewskiego pozostawała pod wyraźnym wpływem szczycących się dłuższą tradycją środowisk Włodzimierza nad Klaźmą i Nowogrodu, skąd pochodziły najsilniejsze może w tym czasie impulsy artystyczne, nadal zasilane wzorami pochodzącymi wprost z Bizancjum. W zakresie architektury Ruś moskiewska przyswajała wzory bizantyńsko-ruskie w trzynastowiecznym typie niewielkiej budowli krzyżowo-kopułowej z uwydatnionymi w bryle bocznymi aneksami-kaplicami. Typ ten w pełni reprezentuje sobór Uspienski w Zwenigorodzie z ok. 1400 r. (najstarsze budowle moskiewskie z końca XIV w. nie przetrwały). W dziedzinie malarstwa najważniejszym źródłem inspiracji była wówczas sztuka Nowogrodu. Liczne w tym grodzie niewielkie cerkwie, nierzadko fundowane przez kupców, a nawet mieszkańców poszczególnych ulic, olśniewały znakomitym artystycznie wystrojem malarskim. Zamożny Nowogród przyciągał najwybitniejszych wówczas artystów, nie tylko rodzimych, ale również spoza ziem ruskich, przede wszystkim z Bałkanów, stopniowo obejmowanych zasięgiem tureckiego najazdu. Jednakże jedynym znanym z imienia malarzem o poświadczonej źródłowo biografii artystycznej pozostaje Fieofan (Teofan) Grek. Jego sylwetkę przedstawił Jepifanij Mądry (Премудрый) w liście napisanym ok. 1415 r. do Kiriłła, archimandryty twerskiego monasteru Spaso-Afanasiewskiego (Спасо-Афенасьевский). Z listu tego wynika, że Fieofan „sławny mędrzec i biegły filozof, znany artysta książkowy i najlepszy pośród malarzy ikon" działał w Konstantynopolu, Chalcedonie, Galacie i Kafie, na Rusi zaś -w Nowogrodzie Wielkim, w Niżnim Nowgorodzie, a od ok. 1390 r. w Moskwie, gdzie wykonał najliczniejsze prace, przede wszystkim w obrębie Kremla. Fieofanowi przypisuje się m.in. monumentalny rząd Deesis (Деисусный чин) w ikonostasie soboru Zwiastowania na Kremlu (Благовещенский с), dwustronną ikonę Matki Boskiej Dońskiej z ok. 1392 r. i ikonę Przemienienia Pańskiego z ok. 1403 r. (obie w Galerii Tretiakowskiej). Z twórczością Fieofana Greka wiąże się także kwestia ruskiej odmiany przegrody ołtarzowej w typie tzw. wysokiego ikonostasu, który od schyłku XIV w. zaczął wypierać bizantyński templon, znacznie niższy, o architektonicznej strukturze. Ikonostas ruski stanowi natomiast zwartą jakby ścianę ikon, która, sięgając niemal sklepienia, całkowicie zasłania przed oczami wiernych ścianę ołtarzową. Pojawienie się tego typu przegrody wiąże się na ogół z wprowadzeniem całopostaciowego wariantu Deesis, jak właśnie w ikonostasie moskiewskiego soboru Błagowieszczenskiego. Jedynym sygnowanym dziełem Fieofana na Rusi są freski w nowogrodzkiej cerkwi Przemienienia na ulicy Ilińskiej (Ипиньска), wykonane w 1378 r. Pośród zachowanych nielicznych fragmentów szczególną uwagę zwraca majestatyczne przedstawienie w kopule Chrystusa Pantokratora w otoczeniu sił niebiańskich, a także monumentalna kompozycja Gościnności Abrahama (tzw. starotestamentowa Trójca Święta) w kaplicy południowej. Freski te utrzymane w tonacji brązów z nielicznymi akcentami błękitu i czerwieni, rozświetlanych dynamicznym kreskowaniem białych blików, prezentują niezwykle ekspresyjny wariant paleologowskiego stylu, który ukształtował się w Bizancjum w drugiej połowie XIII w. i w różnorodnych odmianach (modi) ogarnął w ciągu XIV i XV w. wszystkie środowiska artystyczne zasięgu kultury bizantyńskiej. Cechująca ten styl żywa, pełna ekspresji, maniera malarsko-iluzjonistyczna, bogata gama subtelnie Sztuka rosyjska 299 stopniowanych odcieni przy niezwykle skromnej, niekiedy wręcz monochromatycznej, palecie barw, nawiązywała do tradycji późnoantycznego klasycyzmu, co znajdowało także wyraz w kanonie postaci ludzkiej o harmonijnych kształtach, a w zakresie ikonografii - w przyswajaniu wielu motywów antycznych, nierzadko o pogańskich treściach. Stąd przyjęte w nauce określenie tej sztuki terminem renesans Paleologów. Styl paleologowskiego renesansu prezentują także pozostałe nowogrodzkie malowidła drugiej połowy XIV w., np. w cerkwi Zaśnięcia Marii na Wołotowym Polu (Успенска на Волотовом поле, 1363, niezachowane), w cerkwi Przemienienia we wsi Kowalewo (Спаса Преображения на Ковалеве, 1380) czy w cerkwi Teodora Strati-latesa (Феодора Стратилата, koniec XIV w.). Poza Nowogrodem styl Paleologów w wersji Fieofana Greka nie przyjął się, lecz został przetworzony w sposób odróżniający dzieła mistrzów ruskich od sztuki ściśle bizantyńskiej. Od XV w. wyraźnie wzrosło znaczenie moskiewskiego środowiska artystycznego, które stopniowo pozbawiane impulsów z Bizancjum, wkroczyło na drogę poszukiwań własnych środków artystycznego wyrazu w zakresie ikonografii i stylu, pozostając wszakże w kręgu ortodoksyjnej tradycji sztuki cerkiewnej. Najwybitniejszymi reprezentantami moskiewskiego środowiska artystycznego w tym czasie byli Andriej Rublow i Dionisij (Дионисий). O Andrieju Rublowie (zm. ok. 1430) wiadomo niewiele, jednak tradycja i historiografia wyniosły jego osobę na piedestał najwybitniejszego ruskiego malarza doby średniowiecza. Sławę tę ugruntowało niewątpliwie postanowienie Soboru Stogławego (Stu Rozdziałów) w 1551 г., nakazujące przedstawiać Trójcę Świętą, „tak jak malował Andriej Rublow". Rublow współpracował z Fieofanem Grekiem i Prochorem z Gorod-ca przy wystroju soboru Zaśnięcia Bogurodzicy (Успенский) moskiewskiego Kremla. Najsławniejszym jego dziełem pozostaje ikona Trójcy Świętej namalowana dla soboru Trójcy Świętej Troicko-Siergiejewskiej Ławry (Троице-Сергиева лавра) za igumena Nikona (1392-1427). Dawniej rozbudowane, narracyjne ujęcie tematu, jak np. w malowidle Fieofana Greka w Nowogrodzie, Rublow zredukował do trzech postaci aniołów siedzących wokół stołu, na którym stoi złota misa z upieczonym cielęciem. Delikatne, błękitne i zielone tony ich szat oraz złocisty odcień tła nadają całej kompozycji atmosferę metafizycznej tajemnicy skupiającej doktrynalną formułę Trójcy Świętej rozumianej jako hipostatyczna unia Ojca, Syna i Ducha Świętego (tak zdefiniowaną na soborze w Chalcedonie w 451 г.). Twórczość Dionizego i jego warsztatu, przypadająca na ostatnią ćwierć XV i pierwszą dekadę XVI w., zamyka wielką epokę bizantyńsko-ruskiej tradycji w dziejach malarstwa moskiewskiego. Pośród wielu jego dzieł, m.in. fresków w soborze Uspieńskim moskiewskiego Kremla (1500) czy takich ikon jak Matka Boska Hodege-tria (1482), Tronujący Pantokrator {Спас на престоле, ok. 1500) i Ukrzyżowanie (1500), największą sławą cieszą się dziś zachowane w znakomitym stanie freski soboru Narodzenia Bogurodzicy w monasterze św. Fieraponta (Ферапонтовский, 1500--1502). W tradycyjnie zredagowanym programie ikonograficznym główną oś ideową wyznacza gloryfikacja Bogurodzicy, akcentowana w większości tematów teofanicz-nych i ewangelicznych, a w pełni wyrażona w monumentalnym cyklu akatystowym, m.in. w przedstawieniach Pochwały Bogurodzicy {Похвала Богоматери) czy Pokrow {Покров Богоматери). Żywa i elegancka maniera artystyczna nosi wyraźne piętno stylu paleologowskiego, choć już w nieco manierystycznym wariancie, wyrażającym się pewną skłonnością do dekoracyjności form architektoniczno-pejzażowego tła i przesadną dynamiką draperii. 300 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA CERKIEW MOSKIEWSKA W NOWOŻYTNYM KOSTIUMIE Za panowania Iwana III (1462-1505) sformułowana została po raz pierwszy doktryna państwa moskiewskiego jako dziedzica imperium bizantyńskiego, czemu w równym stopniu służyło małżeństwo z Zofią (Zoe) Paleolog, jak i legenda o bizantyńskim pochodzeniu regaliów moskiewskich władców (tzw. Czapka Monomacha). Nowej ideologii państwowej służyć miała także przebudowa sakralno-pałacowego zespołu moskiewskiego Kremla, rozpoczęta ok. 1484 r. Choć symbolika Cesarstwa Bizantyńskiego na stałe weszła do sztuki oficjalnej, to jakby wbrew temu sprowadzeni do prac na Kremlu budowniczowie z Włoch tradycyjne wzory architektury moskiewskiej połączyli z elementami włoskiego renesansu i niderlandzkiej odmiany manieryzmu, które podczas kolejnej przebudowy w XVII w. ustąpiły w znacznej części barokowym. Kreml przekształcony został w monumentalną twierdzę w typie włoskich zamków--fortec, otoczoną wysokim murem z dziewiętnastoma wieżami-basztami. Na początku XVI w. Bono Fabrizio wzniósł jeszcze jedną wieżę dzwonów, zwaną „Wielkim Iwanem" (Иван Великий). W obrębie murów powstał kompleks sakralno-reprezentacyjny, złożony z cerkwi i carskich pałaców {палата). Spośród nich najlepiej zachowana Gra-nowitaja pałata (Грановитая палата, 1487-1491), pełniąca funkcję oficjalnego pałacu recepcyjnego, wzniesiona przez Marca Ruffa i Pietra Antonia Solariego, utrzymana jest w stylu renesansowych pałaców (wł. palazzo) miejskich o zwartej, kubicznej bryle i jasnych, rytmicznych podziałach elewacji pokrytej kamienną fasetowaną (stąd nazwa) okładziną. Sklepienie sali recepcyjnej na rzucie kwadratu wsparte jest dziś na usytuowanym pośrodku, masywnym, czterobocznym filarze, który w XVIII w. zastąpił dawną znacznie smuklejszą marmurową kolumnę. Zmieniony też został pierwotny wystrój wnętrza w ciągu XVII i XVIII w. i dopełniony pod koniec XIX w. zespołem malowideł o tematyce religijno-historycznej. Podobnie w architekturze sakralnej ten ideologiczno-państwowy zwrot ku tradycji Cesarstwa Bizantyńskiego nie znajdował na ogół artystycznego wyrazu w przyjęciu wzorów konstantynopolitańskich. Przynależy jeszcze do tej tradycji sobór Uspienski, wzniesiony przez bolońskiego architekta Aristotela Fioravantiego (1475-1479), który powtórzył wzór nowogrodzkiego soboru Sofijskiego. Jednak już w soborze Archanioła Michała, Archangielskim (Архангельский), średniowieczna struktura krzyżowo-kopu-łowa ukryta została pod renesansowo-manierystycznym kostiumem elewacji według projektu przybyłego z Mediolanu Ałevisio Nuovi (1505-1509). Podobnie sobór Bła-gowieszczenski (1484-1489) w XVI w. zyskał nową elewację o cechach manieryzmu. Bardziej tradycjonalna pozostała architektura cerkiewna poza stolicą lecz i tam coraz częściej silniejsze okazywały się nowe wzory, szczególnie w sposobie zdobienia elewacji. Po raz pierwszy też architektura poddana została kontroli państwowej. Oficjalny urząd do spraw budownictwa, powołany pod nazwą Prikaz kamiennych dieł (Приказ каменных дел) w 1584 r. do kierowania pracami przy budowlach o charakterze obronnym, wywarł istotny wpływ na ujednolicenie również form architektury rezydencjo-nalnej i sakralnej. Wyjątkowym zjawiskiem tego okresu jest typ tzw. cerkwi pomnikowych, upamiętniających wydarzenia historyczne i poprzez to włączonych do repertuaru propagandy państwowej. Cerkiew Wniebowstąpienia, tzw. Wozniesienska (Вознесенска) w Koło-mienskim Siole (Коломенское село) wzniesiona została w latach 1530-1532 z okazji Sztuka rosyjska 301 narodzin syna Wasyla III, przyszłego Iwana IV Groźnego. Jego koronację upamiętnia cerkiew Jana Chrzciciela (Иоанна Предтечи) w carskim Diakowie (1543-1547). Najsławniejsza pośród nich moskiewska cerkiew Pokrowa Bogurodzicy, znana jako Wasilij Błażennyj (Василий Блаженный), wzniesiona została (1555-1561) na pamiątkę zdobycia Kazania (1552). Monument ten stanowi zespół siedmiu niewielkich cerkwi, z których każda wyróżniona jest inną formą cebulastej kopuły, otaczających główną cerkiew na rzucie ośmioboku, zwieńczoną namiotowym dachem. Całość ujmują kilku-kondygnacyjne galerie otwarte na zewnątrz i połączone ciągami schodów. W ten sposób tłumne, uroczyste procesje liturgiczne stawały się widoczne szerokim rzeszom zgromadzonym wokół świątyni. Fantazyjny, malowniczy kształt tej niezwykłej budowli, podkreślany żywą kolorystyką polichromii, stanowi połączenie miejscowej tradycji architektonicznej z symboliką Niebiańskiej Jeruzalem, w ikonografii zawsze przyjmującej wielobarwne kształty architektoniczne, od właściwego dla sztuki wczesnochrześcijańskiej wyobrażenia złotych, inkrustowanych szlachetnymi kamieniami murów miejskich po aktualizowane stylowo przedstawienia budowli sakralnych. Symbolika ta nabiera szczególnej wymowy w zestawieniu z upamiętniającą kazańskie zwycięstwo ikoną zatytułowaną Błogosławione wojska Króla niebieskiego {Благословенно воинство небесного Царя, ок. 1550, Galeria Tretiakowska), w której zastępy wojsk moskiewskich prowadzone przez archistratega niebiańskiego Archanioła Michała i wspierane przez świętych wojowników, w tym także książąt kijowskich i włodzimier-sko-suzdalskich, podążają spod płonącego Kazania ku Niebiańskiej Jerozolimie, gdzie tronująca Bogurodzica i siedzący na Jej kolanach Emmanuel wieńczą zwycięzców „koronami wiecznej chwały". W zakreślony strukturą architektoniczną obszar monumentalnego i ikonowego malarstwa sakralnego o wiele śmielej wkroczyła ideologia państwowa. Oto wnętrze soboru Archangielskiego wypełnił w czasach Iwana IV monumentalny cykl historyczny, prezentujący zbiorowy portret władców Rusi od Andrieja Bogolubskiego do Dmitrija Dońskiego, a tę ideologiczną genealogię w wymowny sposób dopełniają wizerunki bizantyńskiego cesarza Michała VIII Paleologa oraz twórców serbskiego państwa, Stefana Nemanji i jego syna św. Sawwy. Podobna genealogia moskiewskich władców ozdobiła w latach 1563-1564 galerię soboru Uspienskiego na Kremlu, tu jednak wśród antenatów widnieją wizerunki „starożytnych mędrców", m.in. Homera, Arystotelesa i Wergiliusza, zwiastując zmianę politycznej orientacji. Oto Moskwa stała się „trzecim Rzymem", a carowie moskiewscy - potomkami i dziedzicami rzymskiego cesarza Oktawiana Augusta (stąd w legendach o moskiewskich regaliach, obok Czapki Mono-macha, pojawił się puchar cesarza Augusta). WIEK XVII: ZWIASTUN KRYZYSU W XVII w. tradycje sztuki staroruskiej stopniowo ustępowały pod coraz silniejszym oddziaływaniem wzorów zachodnich. Jednocześnie ku zachodowi przesuwał się także terytorialny zasięg państwa moskiewskiego; w wyniku zawarcia z Polską tzw. rozejmu andruszowskiego (1667) pod panowaniem Moskwy znalazła się wschodnia część Ukrainy z Kijowem włącznie oraz część ziem Białorusi. W pierwszych dwóch dziesię- 302 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA cioleciach budownictwo przeżywało okres zastoju spowodowanego wojnami ze Szwecją i Polską. Około lat 30. zarysowała się tendencja stopniowego przyswajania zachodnich, nowożytnych form architektonicznych, w znacznej mierze w związku z napływem artystów z sąsiedniej Polski, Niemiec, Danii i Holandii. Zespół pałacowy na Moskiewskim Kremlu tzw. Tieriemny dworiec (Теремный дворец, 1635-1636), wzniesiony przez ruskich budowniczych, Bażana Ogurcowa, Antipa Konstantinowa, Triefila Szarutina i Łariona Uszakowa (późniejsza elewacja wschodnia, 1679-1681, jest dziełem Osipa Starcewa) ma wyraźnie heterogeniczny charakter: tradycja nowożytnej architektury pałacowej włoskiego typu o jasnych podziałach tektonicznych kilkukondy-gnacyjnych elewacji łączy się z upodobaniem do form dekoracyjnych, malowanych lub wykonywanych w stiuku czy w drewnie, ściśle wypełniających powierzchnie ścian. Stopniowo zwężające się ku górze kondygnacje przechodzą w najwyższy tzw. górny pałacyk („Верхний теремок" lub „Чердак") przekryty wysokim dachem, przeznaczony dla carskich dzieci. W tym czasie architektura sakralna państwa moskiewskiego wkroczyła już na swą własną drogę przemian stylowych, coraz bardziej oddalając się od średniobizantyń-skiego modelu kościoła krzyżowo-kopułowego o surowych, niemal całkowicie pozbawionych dekoracji elewacjach. Nowe budowle przyjmują coraz bardziej fantazyjne, zróżnicowane formy o namiotowych dachach piętrzących się w kilkustopniowych warstwach aż ku wyciągniętej na wysokim tamburze kopule o cebulastym lub ostrosłupowym kształcie. Na rozległych obszarach północno-wschodnich te dekoracyjne formy powtarzane są w budownictwie drewnianym, w dwóch zasadniczych typach przestrzennych, cerkwi tzw. izbowej (клеть) charakteryzującej się prostą strukturą wnętrza przekrytego dwuspadzistym dachem, lub bardziej złożoną wieloboczną z namiotowym przekryciem. Tę nową tendencję w architekturze sakralnej zapowiada cerkiew Uspienska, tzw. Diwna (tzw. Дивная) przy Aleksiejewskim (Алексеевский) monasterze w Ugliczu, wzniesiona w 1628 г., а w pełni reprezentują takie moskiewskie cerkwie, jak Trójcy Świętej (tzw. Gruzińskiej Matki Boskiej) w Nikitnikach (1628-1636) czy Narodzin Bogurodzicy w Putinkach (1649-1652). Jej kulminację przypadającą na koniec XVII w. prezentuje tzw. styl naryszkinowski (od bojarskiej rodziny Naryszkinów, fundatorów wielu cerkwi w tym czasie), niekiedy niesłusznie nazywany barokiem naryszkinowskim. W rzeczywistości pierwowzorów stylu naryszkinowskiego należy poszukiwać w kręgu wczesnego manieryzmu włoskiego, a w zakresie ornamentyki przede wszystkim w krajach północnej, zaalpejskiej Europy. Obok Naryszkinów nowy styl w architekturze wspierali swymi fundacjami Stroganowowie i książę Wasilij W. Golicyn (1643-1714). W architektoniczno-przestrzennym kształcie cerkwi naryszkinowskiego typu wyraźną dominantę stanowi kilkukondygnacyjna baszta zwieńczona dachem namiotowym lub cebulastą kopułą. Elewacje i wystrój wnętrza cechuje wybujała dekoracja architektoniczno-plastyczna, podkreślana żywą kolorystyką ciemniejszych ścian skontrastowanych z jasną barwą detalu. Do najbardziej charakterystycznych budowli tego stylu należy cerkiew Pokrowa w Filach pod Moskwą z fundacji Lwa Kiryłowicza Naryszkina (1690-1693) czy tzw. trapieznaja (трапезная) Troicko--Siergiejewskiej Ławry (1686-1692), a w Moskwie - nadbramna cerkiew monasteru Krutickiego - rezydencji moskiewskich metropolitów, tzw. Kruticki tieriemok (Крутицкий теремок, 1681-1694, O. Starcew i Ł. Kowalew). Końcowąjuż fazę stylu naryszkinowskiego prezentuje fundacja B.A. Golicyna w jego rodowej siedzibie Sztuka rosyjska 303 wDubrowicy - cerkiew Bogurodzicy Znamienie (Знамение Богоматери, 1690--1704), w wielu elementach architektoniczno-dekoracyjnych zapowiadająca już w Rosji styl baroku. Na tym tle wyróżnia się elegancją smukłych i harmonijnych proporcji i oszczędną głównie architektoniczną dekoracją elewacji wieża dzwonów (ros. Колокольня) mo-nasteru Nowodiewiczego (Ново-Девичьей), wzniesiona ok. 1690 r. Także w zakresie malarstwa w okresie kryzysu politycznego państwa rolę mecenasa przejęły możne kupieckie rody Straganowych, Swietiesznikowych, Nikitnikowych czy Guriewych, a w ślad za tym wzrosła aktywność środowisk położonych poza głównymi centrami państwa moskiewskiego, w zamożnych grodach Powołża, jak Jarosławl, Kostroma, Rostów, czy zauralskich, jak Sołwyczegodsk i Pierm. Około 1620 r. opracowany został na wzór zachodnioeuropejskich organizacji cechowych oficjalny wykaz malarzy ikon otrzymujących stałe roczne wynagrodzenie, tzw. Ikonnyj prikaz (Икконный приказ). W drugiej połowie XVII w. na plan pierwszy wysunął się moskiewski cech malarzy ikon, nazwany od siedziby w dawnym arsenale Orużejną pałatą (Оружейная палата), rozkwitającą pod szczególną opieką cara Aleksieja Michajłowi-cza (1645-1676). Ważne miejsce w dziejach sztuki tego okresu zajmuje tzw. szkoła stroganowska. Terminem tym dziewiętnastowieczna historiografia określiła grupę artystów końca XVI i pierwszej połowy XVII w. skupionych wokół Nikity Grigoriewicza i Maksima Jakowlewicza Straganowych, choć zaliczani do niej artyści realizowali zamówienia także innych zleceniodawców, w tym także carskiej rodziny. Do grupy tej należeli m.in. Iwan Sobol, Siemion Borozdin, Prokopij Czirin, Istoma Sawin, Nikifor Sawin czy Nazarij Istomin. Malowane przez nich ikony, zwykle niewielkich rozmiarów, cechują wieloosobowe kompozycje, drobne postaci ukazane w niezwykle wyszukanych, manierystycznych pozach, znaczny stopień realizmu przedmiotowego z przesadną niekiedy skłonnością do opracowania najdrobniejszych nawet szczegółów, takich jak deseń na szatach, kształt liści niewielkich nawet roślin pejzażowego tła czy architekto-niczno-rzeźbiarska dekoracja elewacji budowli o wyraźnie nowożytnych, renesansowych i manierystycznych cechach, wreszcie intensywna kolorystyka i faktura przypominające technikę emalii oraz obficie stosowane srebro i złoto. Do najbardziej znanych należy ikona Św. Nikita namalowana na początku XVII w. przez Czirina dla soboru Błagowieszczenskiego w Sołwyczegodsku oraz ikona Zaśnięcie Bogurodzicy Istomina przeznaczona do soboru Uspienskiego Sołowieckiego monasteru (1621). Również w późniejszym okresie ikony stroganowskie odegrały znaczącą rolę w kulturze rosyjskiej. Najpierw przez starowierów uznane zostały za wzór malarstwa ortodoksyjnego, zgodnego z nauką Cerkwi, a w XIX w. - jako ideał narodowej sztuki stały się przedmiotem mody kolekcjonerskiej, zrodzonej na gruncie romantycznego sprzeciwu wobec akademickiej estetyki doby klasycyzmu i z afirmacji rodzimej kultury, szczególnie w kręgach słowianofilów. Druga połowa XVII w. to okres największego rozkwitu tzw. szkoły carskich malarzy skupionych w Orużejnej pałacie, w latach 1655-1680 zarządzanej przez bojara Bogdana Matwiejewicza Chitriwo. Należeli do niej m.in. Stiepan Riezaniec, Jaków Kazaniec, Josif Władimirów, a z młodszego pokolenia lat 60.: Siergiej Rożków, Iwan Kiriłłow, Fiodor Zubow i Simon Uszakow (w latach 1655-1684 pełniący funkcję kierownika pracowni malarskiej). 304 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA Do najważniejszych przedsięwzięć artystycznych w Moskwie w drugiej połowie XVII w. należy wystrój świątyń w obrębie Kremla, kolejno: Uspienskiego soboru (1642-1643, zespół pod kierunkiem Iwana Paiseina), Archangielskiego (1652— -1666/1667, malarze Orużejnej pałaty: Jaków Kazaniec i Stiepan Riezaniec), Błago-wieszczenskiego (1648 z przerwami do ok. 1697). Malarstwo XVII w. nadal zorientowane było przede wszystkim na tematykę religijną. Jednak obok tradycyjnych formuł ikonograficznych pojawiały się coraz liczniej rysy przyjęte ze sztuki zachodniej, rozpowszechniane za pośrednictwem grafiki. Także w zakresie stylu mistrzowie ruscy nie pozostali obojętni na oddziaływanie sztuki zachodniej, tym bardziej że na dworze carów moskiewskich nierzadko gościli malarze przybywający tu z Polski, Niemiec czy Włoch. Ta nowa tendencja okcydentalizacji sztuki cerkiewnej, wyrażająca się częściowym odejściem od tradycyjnych kanonów ikonograficznych i większym stopniem realizmu przedmiotowego, wyraźnie rysuje się np. w malowidłach cerkwi Trójcy Świętej w Nikitnikach (1652-1653), wzorowanych przypuszczalnie na niderlandzkich rycinach w Biblii Jana Piskatora (wyd. I: 1650, wyd. II: 1674), wykorzystanych tu -jak się przyjmuje - po raz pierwszy przez ruskich mistrzów. Jednym z najbardziej charakterystycznych jej przejawów jest wprowadzenie do malarstwa ikonowego architektury o wyraźnie nowożytnych cechach renesansowych i manierystycznych, np. w wielu dziełach Uszakowa, takich jak Trójca Święta (167'l) czy Siódmy sobór powszechny {Седьмой вселенский собор, 1673). Rozpowszechniała się też nowa kategoria ikon „historycznych", w których tematyka religijna łączy się ideologią państwową jak np. anonimowe Nawiedzenie ikony Matki Boskiej Włodzimierskiej (Сретение иконы Владимирской Богоматери, ок. 1640) czy namalowana przez Uszakowa ikona Drzewo państwa moskiewskiego {Дерево государства Московского, 1668) przeznaczona do cerkwi Świętej Trójcy w Nikitnikach (obecnie w Galerii Tretiakowskiej). Podobnie oficjalne portrety carów utrzymane są w „ikonowym" stylu, ukazując władców w nieruchomych, majestatycznych pozach, lecz coraz wyraźniej ujawnia się w nich wpływ nowożytnego portretu zachodnioeuropejskiego typu: w portrecie cara Fiodora Michajłowicza (Iwan Bie-zmin?, ok. 1680) są to barokowe kartusze z inskrypcjami, a w portrecie cara Aleksieja Michajłowicza (ok. 1670) - udrapowana w tle kotara. SPÓR O TRADYCJĘ I NOWY KSZTAŁT SZTUKI SAKRALNEJ Sprzeciw duchowieństwa wobec postępującej od XVI w. okcydentalizacji sztuki cerkiewnej znalazł swój wyraz w sformułowaniu dwóch odmiennych koncepcji odnowy tradycji: patriarcha Nikon za wzór sztuki ortodoksyjnej uznał dzieła greckie, jego antagoniści zaś, m.in. protopop Awwakum - sztukę rodzimą w ujęciu Andrieja Rublowa i tzw. szkoły stroganowskiej. Zarządzenie wydane przez patriarchę Nikona w 1653 r. nakazywało powrót do liturgii greckiej, weryfikację i ujednolicenie ksiąg liturgicznych według wzoru greckiego oraz odwoływanie się w kwestiach teologicznych do autorytetu patriarchów Wschodu. Sztuka rosyjska 305 W zakresie praktyki artystycznej Nikon nakazywał stosowanie wzoru bizantyńskiego kościoła kopułowego, sprzeciwiał się również rysom zachodnim w malarstwie, nie formułując wszakże konkretnych zaleceń. Modelową cerkwią nowego typu miał się stać sobór Zmartwychwstania Nowo-Jerozolimskiego monasteru w Moskwie (Ново--Иерусалимский), wzniesiony na wzór kościoła Grobu Pańskiego w Jerozolimie, na podstawie planów przekazanych przez patriarchę Jerozolimy oraz rycin w dziele Ber-nardino Amico Trattato delie piante e immagini de sacri edifizi di Terra Santa (I wyd.: 1610, uzupełnione: 1620). W rzeczywistości zespół wzniesiony przez moskiewskich budowniczych (1656-1685) w znacznym stopniu odbiegał od tego ideowego pierwowzoru, prezentując typowy styl drugiej połowy XVII w. Niepowodzenie reform Nikona w zakresie sztuki tłumaczyć można przede wszystkim ugruntowaniem się już wówczas architektonicznego wzoru cerkwi typu namiotowego, szczególnie w wariancie naryszkinowskim. Nawet Nikon, choć zatrudniał mistrzów greckich, nie potrafił oprzeć się miejscowym tendencjom, nadając swym fundacjom niezwykły przepych wyrażający się wielością malowniczych form, bogatą kolorystyką i obfitością złoceń. Z kolei oficjalny portret patriarchy z ok. 1685 r. (Istra, Krajewidczeskij muziej) należy do nowożytnego typu. Główną jednak przyczyną odrzucenia koncepcji Nikona, mimo iż popieranych oficjalnie przez cara Aleksieja Mi-chajłowicza, był wydany przez patriarchę nakaz usunięcia z cerkwi i zniszczenia wszystkich ikon malowanych „na polski sposób". Sam Nikon 10 lipca 1655 r. podczas kazania w soborze Uspienskim na Kremlu, w obecności trzech patriarchów wschodnich oraz cara, zniszczył kilka ikon, a następnie ich szczątki nakazał spalić (ostatecznie z polecenia cara ikony te zakopano). Ten ikonoklastyczny w istocie czyn wywołał wielkie oburzenie, a jednocześnie doprowadził do kolejnego wielkiego rozłamu (ros. раскол) w Cerkwi, stymulując powstanie ruchu starowierów (raskolników). Wielki Sobór obradujący w latach 1666-1667 pod przewodnictwem wschodnich patriarchów Paisjosa z Aleksandrii i Makariosa z Antiochii zatwierdził reformy Nikona i jednocześnie obłożył klątwą starowierów, wykluczając ich ze wspólnoty Cerkwi, tym samym sankcjonując dokonany już rozłam. Staroobrzędowcy zajmują wyjątkowe miejsce w kulturze rosyjskiej. Wywodzili się przede wszystkim ze środowisk kupieckich i chłopskich, a ich najważniejsze ośrodki poza Moskwą powstawały w środkowej i północnej Rosji, w Sudisławiu, Kostromie, Sołwyczegodsku i Ustjugu. Głównymi orędownikami ruchu byli protopop Awwakum Pietrow, zajadły przeciwnik Nikona, z którym jednak dzielił niechęć do wpływów zachodnich, protopop Iwan Nieronow, autor dwóch posłań do cara Aleksieja Michaj-łowicza (1353 i 1654), w których, afirmując ruską tradycję, przeciwstawiał ją wzorom zarówno greckim, jak i zachodnim, oraz diakon Fiodor Iwanow. Zawsze obecny w piśmiennictwie starowierów eschatologiczny kierunek myślenia, przejawiający się np. w oczekiwaniu po soborze 1666 r. na koniec świata i Sąd Ostateczny, czy też w porównywaniu Nikona do Antychrysta, jeszcze nasilił się w XVIII w. po reformach Piotra I - stąd wielka popularność w tym środowisku wątków apokaliptycznych, wiara w modlitwę i wstawiennictwo świętych, a także afirmacja cudów, objawień i wszelkiego typu wizji. Niezaprzeczalną zasługą starowierów jest uchronienie wielu spośród najstarszych ikon oraz wyniesienie do szczególnej rangi ikon stroganowskich. W swoisty sposób zainicjowali również zwyczaj gromadzenia ikon w zbiorach prywatnych, lokowanych zwykle poza stołecznym Petersburgiem, w Moskwie i okolicach, na Powołżu. W Mo- 306 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA skwie np. największe zbiory starowierów znajdowały się w obrębie cmentarzy Prie-obrażenskiego i Rogożskiego, założonych przez miejscowych kupców w 1771 r. w ośrodkach kwarantanny podczas dżumy. Z tego czasu wywodzą się początki najznakomitszych zbiorów kupieckich N.A. Papulina, S. Kuzmina, I.W. Strielkowa, E. Afanasjewa czy G.T. Mołosznikowa. W sposób szczególny cenili starowierzy dzieła An-drieja Rublowa, coraz liczniej mu przypisywane, a wśród nich słynną Trójcą Świętą, powtarzaną w nieskończonej liczbie replik. Za równie ortodoksyjne uznawano ikony przypisywane stroganowskim mistrzom, których styl naśladowali malarze w kolejnych stuleciach aż po okres rewolucji. Obecnie trzon dzieł szkoły stroganowskiej stanowią ikony pochodzące z kolekcji Siergieja Grigoriewicza Straganowa (1794-1882), utworzonej ok. lat 40. w Moskwie, później zaś przeniesionej do Petersburga; ikony z petersburskiej kolekcji stały się zalążkiem zbiorów Rosyjskiego Muzeum (Русский Музей). Siergiej Straganów należał już do formacji kolekcjonerów-dyletantów, którzy, zlecając opracowywanie swych zbiorów wykładowcom wyższych uczelni, odegrali zasadniczą rolę w powstaniu historii sztuki bizantyńskiej jako dyscypliny uniwersyteckiej. Sam Stroganow był wieloletnim przewodniczącym Towarzystwa Historii i Starożytności Rosyjskich przy Moskiewskim Uniwersytecie (Общество истории и российских), założycielem Komisji Archeologicznej i szkoły rysunku zwanej Uczelnią Straganowa. Zajmował się również badaniami nad spuścizną ruskiej sztuki. WIEK XVIII: NOWE PAŃSTWO Czasy Piotra I (1682-1725), stanowiąc niewątpliwie punkt kulminacyjny okcydentali-zacji kultury ruskiej, zapoczątkowują zarazem nowożytny etap jej dziejów. W 1701 r. na mocy carskiego rozporządzenia Prikaz kamiennych dieł zastąpiony został Kancelarią do spraw budownictwa połączoną ze Szkołą Architektoniczną. W 1709 r. ukazało się rosyjskie tłumaczenie traktatu Giacoma Vignoliego O pięciu porządkach w architekturze, a w 1715 r. - anonimowy traktat zapewne rosyjskiego architekta, poświęcony witruwiańskiej teorii oraz tłumaczenie części traktatu Andrei Palladia Cztery księgi o architekturze. Symbolem nowego państwa stał się Sankt Petersburg, założony w 1703 r. i do 1918 r. pełniący funkcję stołecznego miasta. Zupełnie nowy w Rosji, regularny układ urbanistyczny Petersburga zwrócony został ku rzece trzema głównymi, przestronnymi prospektami (ros. проспект) - Newskim, Gorochowym i Wozniesienskim, wzdłuż których ciągnęły się rzędy fasad eleganckich pałaców miejskich wznoszonych w różnych odmianach stylu baroku, a później klasycyzmu i eklektyzmu. Wyprzedzał on nowoczesnością najznakomitsze stolice europejskie, które dopiero w XIX w. zyskiwały podobnie kompleksowo zaplanowaną przestrzeń miejską. Nową stolicę otoczyły półkolistym wieńcem kolejno zakładane wiejskie rezydencje carów ze wspaniałymi zespołami pałacowymi w rozległych parkach: Oranienbaum, Peterhof, Strelna, Pawłowsk, Carskie Sioło i Gatczyn. Głównym architektem Piotra I został przybyły do Rosji w 1703 r. Domenico Trez-zini (ok. 1670-1734), lansujący przede wszystkim wzory klasycyzującego baroku pół-nocnoeuropejskiego w projektach cesarskich pałaców (Zimowego z lat 1708-1711 Sztuka rosyjska 307 i Letniego z lat 1710-1714), ale także architektury sakralnej, m.in. w zespole Ławry św. Aleksandra Newskiego (Александро-Невская, 1717-1722) czy w soborze świętych Piotra i Pawła (1714-1733) w Pietropawłowskiej twierdzy, z charakterystycznym później w pejzażu wielu miast rosyjskich motywem wieży dzwonów zakończonej wysoką iglicą. Na marginesie zauważmy, że sakralna architektura barokowa, z wyraźną optyczno-konstrukcyjną dominantą kopuły, do pewnego stopnia zaspokajała tradycyjne w Rosji, uwarunkowane względami teologiczno-liturgicznymi, przywiązanie do budowli kopułowych i tym też m.in. można tłumaczyć jej niezwykłą popularność. Ponadto w Rosji przy Piotrze I działali m.in.: Giovanni Mario Fontana, Christopher Konrad, Georg Johann Mattarnovi (zm. 1719), Andreas Schlutter (ok. 1660-1714) i Gotfryd Schadel (ok. 1680-1752). Jean-Baptiste Alexandre Le Blond (lub Leblond, zm. 1719), mianowany generalnym architektem Rosji, wprowadził formy klasycyzują-cego baroku francuskiego i eleganckiego, dekoracyjnego stylu regencji. Le Blond był autorem generalnego planu Petersburga, ale także cesarskich zespołów pałacowych w Peterhofie i Strielnie, ulokowanych w przemyślnie zaprojektowanych, regularnych parkach-ogrodach z licznymi fontannami i rzeźbami, a w ich obrębie - także osobnych pawilonów, jak Montplaisir czy Marły w Peterhofie, bliższych stylowo barokowi holenderskiemu. Ostatnim już architektem Piotra I, a następnie Katarzyny I był przybyły w 1718 r. z dworu papieskiego Nicolo Michetti, uchodzący za ucznia Carla Fontany, który przeniósł do Petersburga wzory włoskiego dojrzałego baroku. Obok nich działali także rosyjscy architekci: Michaił Grigoriewicz Ziemcow (1686-1743), P.M. Jeropkin (ok. 1698-1740) i najbardziej znany, pochodzący z Ukrainy architekt, malarz, rzeźbiarz i snycerz, Iwan Piotrowicz Zarudny (zm. 1727), autor cerkwi Archanioła Gabriela w Moskwie, zwanej Wieżą Mienszykowa (Меншикова башня, 1705-1707, przebudowa 1773-1778), oraz ikonostasu w cerkwi Przemienienia w Tallinie (1720). Kolejna faza rozkwitu architektury barokowej w Rosji przypada na panowanie Anny Iwanowny (1730-1740) i Elżbiety (1741-1761), której Rosja zawdzięcza założenie uniwersytetu w Moskwie (1755) i nadanie statutu Akademii Sztuk Pięknych (1758). Pod względem artystycznym w pełni charakteryzuje ją twórczość architekta Bartolo-mea Franscesca Rastrellego (1700-1771). Urodzony w Paryżu, do Petersburga przybył u boku ojca, znanego rzeźbiarza Carla Rastrellego w 1716 r. Powodzenie na carskim dworze zawdzięczał poparciu faworyta carycy Anny Iwanowny, księcia Ernsta Birona, dla którego projektował jego kurlandzkie pałace w Rundale (1736-1740) i Mitawie (1738-1740). W 1730 r. otrzymał pierwsze zlecenie od carycy: budowę drewnianego Letniego pałacu na brzegu Newy. W 1748 r. caryca przyznała mu tytuł oberarchitekta Rosji. Sądząc po liczbie projektów i realizacji, główną domeną twórczości Rastrellego była architektura rezydencjonalna. Najsławniejsze jego dzieła to: Pałac Zimowy (Зимний дворец, 1754-1762) i pałac Stroganowów (1753-1755) w Petersburgu, tzw. Wielki Pałac (Большой дворец, 1752-1756) oraz Ermitaż (1744-1754) w Carskim Siole. Warto także zwrócić uwagę na jego budowle sakralne, jak zespół monasteru Zmartwychwstania, zwany Smolnym w Petersburgu (1740-1757, przebudowany w 1832 r. przez W.P. Stasowa) i sobór św. Andrzeja w Kijowie (projekt 1747, realizacja I.F. Miczurin, 1762). Rastrelli, dążąc do zespolenia tradycyjnej architektury cerkiewnej ze strukturalno-dekoracyjnym wzorem kościoła późnobarokowego, powtórzył średniowieczny schemat cerkwi pięciokopułowej, wyraźnie jednak zmieniając proporcje pomiędzy wielkością dominującej kopuły środkowej i o wiele mniejszych czterech pozostałych, osiągnął właściwy sztuce późnego baroku efekt optycz- 308 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA nej ekspresji form, podkreślonej jeszcze dynamiczną tektoniką ścian i rokokową dekoracją. Petersburg w architektonicznym kształcie nadanym mu przez zachodnich budowniczych pozostał jednak enklawą, swoistą wyspą (skądinąd założony na Wyspie Zajęczej) na tle heterogenicznego obrazu sztuki rosyjskiej, gdzie wzory zachodnie mieszają się z tradycją miejscową, nierzadko także ludową, tworząc niezwykle malowniczą, ale całkowicie odrębną w kulturze europejskiej jakość. O wiele silniejszy bowiem wpływ na architekturę w guberniach wywarł moskiewski model stylu naryszkinowskiego, niekiedy identyfikowanego z tzw. ukraińskim barokiem, choć architektura barokowa w Kijowie jest przede wszystkim dziełem architektów przybywających z Moskwy i Petersburga, Johanna G. Schedla, Rastrellego, Osipa Starcewa i Dmitrija Aksamito-wa. Cechuje ją jednak większa malowniczość wybujałych form architektonicznych i zdobniczych, łączonych z tradycyjnym zdobnictwem. Model nowożytnego państwa lansowany przez Piotra I nie przyjął się w formule zachodnioeuropejskiej, trwałym wszakże osiągnięciem reformy Piotra I wydaje się desakralizacja sztuki i wprowadzenie oficjalnych instytucji państwowych sprawujących pieczę, a zarazem kontrolę nad twórczością artystyczną. Już w ciągu XVI w. państwo stopniowo przejmowało kontrolę nad sztuką sakralną, poddając działalność artystyczną malarzy ikon pod zarząd oficjalnych instytucji. Ich zalążkiem były świeckie warsztaty przy Orużejnej pałacie, skupiające nie tylko rodzimych twórców, ale coraz liczniej w XVII w. także cudzoziemców, którzy przenosili na grunt sztuki rosyjskiej ikonograficzne i stylowe wzory zachodnie. Status prawny malarzy w Rosji określały dwie Gramoty: wydana przez Cerkiew Gramota Trzech Patriarchów oraz Gramota cara Aleksego Michajłowicza, zwana też Carską, podporządkowująca malarzy władzy świeckiej, ale zarazem określająca zasady przyjmowania zamówień i ich wynagradzania. Decydujące zmiany wprowadził jednak dopiero Piotr I, który dość tradycyjną instytucję Orużejnej pałaty zastąpił utworzoną w 1711 r. w Sankt Petersburgu Szkołą Rysowniczą, w 1758 r. przekształconą w Akademię Sztuk Pięknych, lansującą wzory zachodnioeuropejskie. Ugruntowało to zarysowaną w połowie XVII w. dychotomię kultury rosyjskiej, o zachodnioeuropejskiej orientacji w kręgu elit i tradycyjnej, odwołującej się do wzorów Rusi moskiewskiej XV-XVI w., w zachowawczych środowiskach wiejskich, skutecznie umacnianej przez starowierów. Dychotomia ta najwyraźniej zaznaczyła się właśnie w architekturze cerkiewnej: monumentalnej miejskiej typu zachodniego i wiejskiej, zwykle drewnianej, o prostych schematach przestrzennych i nierzadko ludowej dekoracji. Uniwersalizm kultury średniowiecznej, ujawniający się także w jednym zasadniczo modelu budowli sakralnej, ostatecznie przeszedł do historii. Drugim stylem, równie ważnym w architektonicznym pejzażu rosyjskich miast, jest klasycyzm (neoklasycyzm), oficjalnie wspierany przez carycę Katarzynę II (1762--1796) i lansowany przez Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu. Gmach Akademii, zaprojektowany przez jednego z jej wykładowców, Jeana Baptistę Vallina de la Mothe'a (1765-1772), jest jednym z pierwszych w Rosji dzieł klasycyzmu palladiań-skiego, reprezentowanego także przez Charlesa Camerona (zespół pałacowy w Paw-łowsku, galeria w Carskim Siole) i Giaccoma Quarenghiego (Instytut Smolny, pałac Angielski w Peterhofie, pałac Aleksandrowski w Carskim Siole), Antonia Rinaldiego (1710-1794; architektura pałacowa w Gatczynie i Oranienbaumie, Pałac Marmurowy w Petersburgu). Do ich grona dołączyli także rodzimi architekci, wychowankowie Sztuka rosyjska 309 petersburskiej Akademii: Wasilij Bażenow (1737-1799), Iwan Jegorowicz Starów (1743-1808) oraz działający głównie w Moskwie Matwiej Fiodorowicz Kazakow (1738-1812). Ich działalność obejmowała przede wszystkim architekturę rezydencjo-nalnąoraz oficjalną użyteczności publicznej, w sakralnej bowiem nadal utrzymywał się nurt barokowy (sobór św. Mikołaja zw. Nikolskim lub Morskim, 1753— -1762, arch. Sawwa Czekawinski; kościół Św. Katarzyny, 1763-1782, arch. Vallin de la Mothe, wystrój malarski klasycystyczny). Bażenow opracował przebudowę zespołu architektonicznego moskiewskiego Kremla (1769-1773), gdzie zbiegać się miały trzy najważniejsze arterie imperium prowadzące z Petersburga, Smoleńska i Włodzimierza. W Carycynie Bażenow, nawiązując do gotycyzującego nurtu zachodnioeuropejskiego romantyzmu, zaprojektował pałac i pawilony parkowe utrzymane w stylu pseudogo-tyckim połączonym z elementami średniowiecznej ruskiej architektury, który wszakże nie zyskał aprobaty cesarzowej (zachowała się Brama Zbożowa, 1775-1785). W monumentalnym pałacu Paszkowa w Moskwie (1784-1785) Bażenow zaprezentował już pełny repertuar form klasycyzujących. Podobnie Kazakow, choć niekiedy łączył wzory neogotyckiej architektury z rodzimą tradycją, jak np. w pałacu Pietrow-skiego w Moskwie (1775-1782), większość jego prac (liczne dwory podmoskiewskie i wiejskie) utrzymana jest w formach czystego klasycyzmu. W tym samym nurcie mieści się także twórczość Starowa (Pałac Taurydzki, 1783-1789; sobór Troicki w mona-sterze św. Aleksandra Newskiego, 1778-1795). Obie fazy klasycyzmu, osiemnasto- i dziewiętnastowiecznego, połączone zostały w zespole petersburskiego Ermitażu, przeznaczonego na kolekcję obrazów Katarzyny II, nabytą w Berlinie w 1764 r. i oddanego do publicznego użytku muzealnego w 1852 r. Zespół ten tworzą powstające kolejno: Mały Ermitaż (1764-1767, Vallin de la Mothe), Stary Ermitaż (1775-1784, Georg Velten), Teatr Ermitażu (1783-1878, G. Quarenghi) i Nowy Ermitaż (1784-1864, arch. Leo von Klenze, dekoracja rzeźbiarska: Iwan Tieriebieniow). Po rewolucji październikowej do zespołu dołączony został także Pałac Zimowy. Na czasy Katarzyny II przypada też niezwykle bujny rozkwit rzeźby, szczególnie portretowej, utrzymanej, podobnie jak architektura, w duchu oświeconego racjonalizmu francuskiego. Decydujący w tym zakresie wpływ wywarli dwaj francuscy rzeźbiarze: Michel Gillet, od 1758 r. profesor Akademii Sztuk Pięknych, oraz Maurice Etienne Falconet (1716-1791) - w Petersburgu od 1766 r. Wśród rodzimych rzeźbiarzy do najwybitniejszych należeli: Fiedot Szubin (1740-1805) - ceniony portrecista, Michaił Iwanowicz Kozłowski (1753-1803), podejmujący przede wszystkim tematykę mitologiczną (Ajaks niosący ciało Patroklosa, 1796; Śmiejący się amor, 1792; Amor ze strzałą, 1797; Herkules na koniu, 1799), Fiodor Gordiejewicz Gordiejew (1749-1810), autor m.in. nagrobków A.M. Golicyna (1780) i D.M. Golicyna (1799), a także Kariatyd przed bramą Admiralicji (1812). Niezwykle w tym czasie popularna rzeźba pomnikowa służyła przede wszystkim manifestowaniu potęgi Imperium Rosyjskiego. Najbardziej wymownym tego symbolem pozostaje w zbiorowej świadomości konny posąg Piotra I, ów osławiony Jeździec Miedziany (1765-1782), upamiętniający zwycięstwa nad Szwedami, dłuta Falconeta. Do najbardziej charakterystycznych należy niewątpliwie pomnik feldmarszałka Suworowa w Petersburgu (1801), dzieło Kozłowskiego, który ukazał sławnego (choć z perspektywy polskiej niesławnego) pogromcę powstania kościuszkowskiego i dowódcę rosyjskich wojsk okupacyjnych jako Marsa, boga wojny. 310 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA Podobnie w malarstwie do głosu dochodziły kolejne nurty zachodnioeuropejskie, od rokoka, przez klasycyzm i romantyzm, anonsowane przez licznie przybywających z Niemiec, Francji czy Anglii artystów, ale rozwijane przede wszystkim przez coraz liczniejsze grono malarzy rodzimych, nierzadko kształconych za granicą na koszt instytucji państwowych i towarzystw naukowych. Szczególne uznanie zyskało malarstwo portretowe, m.in. takich malarzy, jak Piętro Rotari, Francesco Fontebasso {Intronizacja Katarzyny II), Stefano Torelli {Caryca Katarzyna II), Giovanni Battista Lampi Starszy (nadworny malarz Stanisława Augusta Poniatowskiego, w Rosji od 1791), Fiodor Stie-panowicz Rokotow (1730-1808), Dmitrij Lewicki (1731-1822), Władimir Borowi-kowski (1757-1826). Równie popularne malarstwo pejzażowe zapoczątkował w Rosji Siemion Fiodorowicz Szczedrin (1745-1804) jako kierownik klasy pejzażu malarskiego i graficznego w Akademii; sam malował przede wszystkim widoki z Kampanii oraz carskie parki w Petersburgu, Peterhofie i Pawłowsku. Do najbardziej znanych rosyjskich pejzażystów należeli m.in. specjalizujący się w pejzażu widokowym Michaił Matwiejewicz Iwanow (1748-1823) oraz Fiodor Jakowlewicz Aleksiejew (1753--1824), malujący głównie weduty. Wśród nielicznych wówczas malarzy ikon wyróżnia się Iwan Argunow (1727— -1802). Malarstwo cerkiewne utrzymane w zachodnim stylu uprawiali w tym czasie m.in. Alieksiej Antropow i Iwan Wiszniakow (ikonostas w soborze św. Andrzeja w Kijowie, 1753-1755). Natomiast tematykę religijną podejmowało w tym czasie wielu malarzy, naśladujących styl Rafaela, m.in. carski portrecista Andriej Matwiejew (1701-1739) i Antonij Łosienski (1737-1773). WIEK XIX: NEOBIZANTYŃSKI MODEL CERKWI Rosyjski klasycyzm (neoklasycyzm) za panowania Aleksandra I (1801-1825) i Mikołaja I (1825-1855) utrzymany jest w duchu francuskiego stylu empire, głównie za sprawą przybyłego z Francji w 1799 r. Thomasa de Thomon (1756-1813) oraz wykształconych tam Andrieja Nikiforowicza Woronichina (1759-1814) i Adriana Dmitrijewicza Zacha-rowa (1761-1811), a także ucznia Vincenza Brenny - Carla Rossiego (1775-1849, urodzony w Rosji uczeń Vincenza Brenny, wykształcenie odebrał we Włoszech) i Wasilija Pietrowicz Stasow (1769-1848), związanych przede wszystkim z Petersburgiem. Aktywnie działał tu jeszcze Quarenghi, autor Pałacu Smolnego (1806-1808) o niezwykle harmonijnej fasadzie w formie kolumnowego portyku zwieńczonego trójkątnym przyczółkiem. Oczywistym nawiązaniem do rzymskiej architektury są wzniesione przez Qua-renghę dwa pomniki w kształcie łuku triumfalnego: Brama Narwska (1814, dla uczczenia zwycięstwa nad Napoloeonem) i Brama Moskiewska (1838, zwycięstwo nad Turcją) Jednym z ważniejszych w tym czasie przedsięwzięć architektonicznych była odbudowa Moskwy spalonej w 1812 г., kierowana w latach 1813-1827 przez specjalną komisję pod przewodnictwem Osipa Beauvais'ego, zaś w Petersburgu - kierowana przez Stasowa odbudowa Pałacu Zimowego zniszczonego pożarem w 1837 r. Thomon wprowadził na grunt rosyjski surowy, monumentalny styl budowli wzorowanych na greckich porządkach, jak np. w budynku Giełdy w Petersburgu (1805— -1816) czy mauzoleum cara Pawła w Pawłowsku w kształcie świątyni pseudodoryc- Sztuka rosyjska 311 kiej. Styl ten, popierany przez dwór cara i urzędników państwowych, lansowała również w swym programie Akademia Sztuk Pięknych. Potęga państwa manifestuje się w potężnych budowlach administracji państwowej, takich jak Gmach Admiralicji (1806-1815, proj. A.D. Zacharów) czy Sztabu Głównego (C. Rossi) oraz licznych pomnikach triumfalnych (kolumna Aleksandra I, 1834, proj. A. de Montferrand; Brama Triumfalna w Petersburgu, 1833-1838, proj. W.P. Stasow). Pełne rozmachu są także zespoły urbanistyczne użyteczności publicznej (np. Teatru Wielkiego w Moskwie, 1821-1825, proj. J.I. Beauvais). Zmienił się także urbanistyczny kształt Petersburga za sprawą C. Rossiego, który pełniąc od 1816 r. funkcję nadwornego architekta cara Aleksandra I, dokonał wielu zmian w obrębie zespołów miejskich Pola Marsowego i Prospektu Newskiego, komponując nowe aranżacje Placu Michajłowskiego (Pałac Michajłowski, 1819-1825), Pałacowego (gmach Sztabu Głównego z monumentalną bramą w formie łuku triumfalnego z kwadrygą na szczycie, 1819--1829), Aleksandryjskiego (Teatr Aleksandryjski) oraz Senackiego (gmach Senatu i Synodu, 1829-1834). W architekturze sakralnej zarysowały się dwie tendencje: cerkwiom w typie pięcio-kopułowym przydawano kostium neoklasycystyczny (sobory Prieobrażenski i Troicki w Moskwie, proj. W.P. Stasow), natomiast cerkwie w typie zachodnioeuropejskim zwykle wzorowane były na konkretnych świątyniach, np. sobór Kazański w Petersburgu (1801-1811, proj. A.N. Woronichin) zgodnie z życzeniem cara Pawła miał powtarzać wzór rzymskiej bazyliki Św. Piotra, a sobór Św. Izaaka Dalmatyńskiego w Petersburgu (Исаакиевский, 1817-1857, proj. Aguste de Monferrand) przypomina katedrę św. Pawła w Londynie. Reakcją na ten niezwykle chłodny neoklasycyzm pierwszej połowy XIX w. była koncepcja cerkwi neobizantyńskiej za panowania Mikołaja I (1825-1855), gdy kontrola państwa nad sztuką sakralną jeszcze bardziej się nasiliła. Zwiastunem zmian było usunięcie Rossiego w 1832 r. z zajmowanego stanowiska. W architekturze cerkiewnej odrzucone zostały wzory klasycystyczne i neogotyckie na rzecz nowej rosyjskiej formuły cerkwi bizantyńsko-ruskiej w wersji przyjętej dla cerkwi Zbawiciela w Moskwie (1794-1881, arch. Konstantyn A. Thon). Nurt thonowskiej neobizantyńskiej architektury kontynuował m.in. Roman Kuzmin (1819-1875), stypendysta Akademii w Grecji, oraz Michaił Bykowski (1801-1881). Styl zwany thonowskim stosowany przede wszystkim w cerkwiach pułkowych, stał się elementem państwowej propagandy (sa-modierżawia), zwłaszcza na ziemiach zbrojnie wcielanych do Imperium Rosyjskiego: w Kijowie reprezentuje go sobór św. Włodzimierza (1862-1869, proj. I.W. Sztrom, P.I. Sparro, następnie A.W. Beretti z zespołem), w Warszawie - tzw. Wielka Cerkiew wzniesiona pod koniec XIX w. W niewielkim stopniu styl ten odwoływał się do rzeczywistych tradycji architektury bizantyńskiej i staroruskiej, lecz zgodnie z gustami epoki był akademicką syntezę wielu elementów, głównie zaś Nikonowskiego modelu cerkwi siedemnastowiecznych oraz budowli gruzińskich i armeńskich. Ten nowy styl, nazywany niekiedy „rosyjskim", stanowi ważny nurt w historyzmie i eklektyzmie drugiej połowy XIX w. Do ważniejszych reprezentantów eklektyzmu petersburskiego należą: Andrzej Stakenscheider (1802-1865; Pałac Maryjski), Aleksandr Briułłow (1798-1877; kościół luterański, Sala Malachitowa w Pałacu Zimowym) i K. Thon (dworzec Nikołajewski, przystań na Wybrzeżu Uniwersyteckim), który jednak działa przede wszystkim w Moskiwe (Wielki Pałac Kremlowski, 1838-1849; Zbrojownia i Skarbiec, 1844-1851; dworzec Nikołajewski, 1849). Eklektyczną zabudowę zyskały 312 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA także miasta innych guberni: Kaługa, Niżny Nowgorod, Saratów, Archangielsk, a także Kijów, Charków i Odessa. Architekturze drugiej połowy XIX w. brak już rozmachu i skali poprzedniego okresu. Ostatnim być może jego akordem jest petersburski pałac wielkiego księcia Władimira Aleksandrowicza w stylu florenckich palazzo (1864-1872, arch. Aleksandr Rie-zanow). Pewną wykwintnos'cią odznacza się pseudorenesansowy pałacyk miejski S. Abamaleka-Łazariewa w Petersburgu, usytuowany na brzegu Mojki (1913-1915, arch. Igor Fomin). Szczególnie popularny w Petersburgu nurt ki asy су żującego eklektyzmu reprezentują takie budowle, jak Teatr Maryjski (1860, arch. Albert Cavos) czy Konserwatorium (1896, arch. W. Nicolai). Postępujący rozwój ekonomiczny miasta znalazł swój wyraz w licznie w tym czasie wznoszonych domach towarowych, hotelach, a także sławnych mostach: Błagowieszczenskim (1850, Stanisław Kierbiedź, przyszły budowniczy warszawskiego mostu), Litiejny czy Troicki. Moskwa w tym czasie preferowała architekturę nawiązującą do tradycji staroruskiej, jak np. gmach Muzeum Historycznego (1874-1883, arch. W. Sherwood i Anatol Siemionów), Dumy Miejskiej (1890-1892, arch. Dmitrij Cziganow). Styl ten będzie kontynuowany w następnym stuleciu. Do najbardziej aktywnych architektów należeli Aleksandr Pomieran-cew (1849-1918), Roman Klein (1858-1924), Fiodor Szechtel (1859-1926) i Aleksiej Szczusiew (1873-1949), wkraczający swą twórczością w już następne stulecie. Architektonicznemu rozmachowi pierwszej połowy XIX w. towarzyszył niezwykły rozkwit rzeźby, przede wszystkim pomnikowej oraz architektonicznej, a także portretowej, utrzymanej w duchu akademickim. Wśród licznych reprezentantów neoklasycy-zmu wymienić należy Iwana Martosa (1752-1835) i Fiodora Tołstoja (1783-1873). Około połowy stulecia ten neogrecki idealizm ustąpił miejsca coraz silniejszym rysom realistycznym, ujawniającym się już w rzeźbie pomnikowej Borisa Orłowskiego (1792-1838), apóźniej przede wszystkim w twórczości Piotra Clodta (1805-1867). Podobnie przebiegał rozwój rosyjskiego malarstwa, od form akademickiego neo-klasycyzmu po stopniowe zbliżanie się ku realizmowi, niekiedy o zabarwieniu społecznym. W pierwszej połowie stulecia brak jednak wielkich indywidualności, dominują bowiem typowi przedstawiciele akademizmu. W Petersburgu spędził trzydzieści lat polski malarz Aleksander Orłowski (1777-1832), od 1809 r. członek Akademii Sztuk Pięknych. Ogromną popularnością, także na Zachodzie, cieszył się Karol Briuł-łow (1799-1852), laureat złotego medalu Akademii za obraz Trzej aniołowie u Abrahama. Sławę zawdzięczał malowanym we Włoszech historyzującym obrazom, jak Ostatni dzień Pompei czy Oblężenie Koryntu. W podobnym duchu tworzył Fiodor Brunii (1799-1875), wieloletni rektor Akademii. Bardziej interesującym artystą był Wasilij Tropinin (1776-1857), który uprawiał głównie malarstwo portretowe (portret A. Puszkina) i rodzajowe (Koronczarka). Znakomitym pejzażystą i malarzem rodzajowym był Aleksiej Wieniecianow (1780-1874, Lato, Śpiący pastuszek, Poranek dziedziczki). Tzw. „szkołę Wieniecianowa" reprezentują m.in.: "Nikifor Kryłow, Ławr Pła-chow, Ignacy Szczedrowski i Aleksiej Tyranów. W stronę realizmu zbliżał się w swej twórczości Pawieł Fiedotow (1815-1852), autor wielu scen rodzajowych, nierzadko o satyrycznym wydźwięku {Swaty majora, Poranek czynownika, Encore!). Znaczącym wydarzeniem w życiu artystycznym Rosji okazał się dzień 9 listopada 1863 г.: grupa 13 artystów wystąpiła przeciw Akademii (sprzeciw dotyczył wyboru tematu na doroczny konkurs), tworząc Artel Wolnych Artystów z Iwanem Kramsko-jem na czele. Z Artelu tego wyłoniło się w 1870 r. sławne Towarzystwo Objazdowe ■ Sztuka rosyjska 313 Wystaw Artystycznych (Товарищество Передвижных Художественных Выставок). Należący do niego artyści, zwani zwykle „pieriedwiżnikami", m.in. I. Kramskoj, Władimir Stasow, Wasilij Pierow, Grigorij Miasojedow, Nikołaj Jaroszenko, rozpowszechnili w sztuce rosyjskiej nurt malarstwa realistycznego. Do najwybitniejszych jego reprezentantów zaliczany jest Ilija Riepin (1844-1930), wychowanek Akademii i uczeń Kramskoja. Sławę przyniósł mu obraz Burłacy na Wołdze wystawiony w 1873 г., zapowiadający typowe dla jego twórczości krytyczne widzenie rosyjskiej rzeczywistości (Aresztowanie agitatora, Procesja w guberni kurskiej, Nieoczekiwany gość), ukazywanej także przez pryzmat tematyki historycznej (Iwan Groźny i jego syn, Zaporożcy piszący list do sułtana). W podobnym duchu utrzymana jest twórczość Wasilija Stasowa (1848-1916), malującego monumentalne sceny historyczne, głównie z czasów Piotra I, jak Poranek przed straceniem strzelców (1881) i Mienszykow w Bieriezowie (1883), czy „raskołu" w dobie patriarchy Nikona, jak Bojarynia Morozowa (1887). Na uwagę zasługuje też malarstwo pejzażowe, np. znakomitego marynisty Iwana Ajwazow-skiego (1817-1900), przede wszystkim zaś malujących rodzimy pejzaż: Fiodora Wasi-liewa (1850-1873), Iwana Szyszkina (1831-1898) czy Izaaka Lewitana (1861-1900). Przyjmowane z Zachodu malarstwo impresjonistyczne i symboliczne nie ma w Rosji wybitnych przedstawicieli, skupionych w organizacji „Świat Sztuki" (Мир Исскуства). Do pewnego stopnia wyróżnia się na ich tle Michaił Wrubel (1856-1910), specjalizujący się w historyzującym malarstwie cerkiewnym utrzymanym w secesyjnej stylistyce (freski w cerkwi św. Cyryla w Kijowie), ale także przedstawieniach legend i baśni (Rycerz, 1895; Mikuła Sielaninowicz, 1896) oraz ilustracji książkowej (Demon Lermontowa). Zapoczątkowana w czasach Piotra I stopniowa eliminacja tradycyjnej sztuki cerkiewnej z zakresu oficjalnej działalności artystycznej objętej mecenatem państwowym, nasiliła się jeszcze w XIX w., szczególnie za panowania Mikołaja I. Dokonał się wówczas ostateczny rozdział pomiędzy tradycyjnym, cerkiewnym malarstwem ikonowym a malarstwem o tematyce religijnej, uprawianym w Akademii Sztuk Pięknych, choć w 1859 r. utworzono tu oddział sztuki bizantyńskiej i staroruskiej. Tradycyjne rosyjskie ikony XVIII i XIX w. nawiązują do stylowych i ikonograficznych wzorów XVI--XVII w., akademickie malarstwo religijne zaś do włoskich mistrzów: Rafaela i Guida Reniego. Czołowym reprezentantem tego nurtu był Aleksandr Andriejewicz Iwanow (Chrystus objawiający się ludowi, Noli me tangere), w Rzymie związany z grupą „na-zareńczyków", obok niego zaś Aleksiej Jegorow (1776-1851) i Wasilij Szebujew (1777-1855). Realizm drugiej połowy XIX w. zastąpił akademicki idealizm dzieł Iwanowa nową wizją Chrystusa cierpiącego, jak w dziełach Iwana Nikołajewicza Kramskoja (Chrystus na pustyni, Ostatnia wieczerza), nierzadko ukazywaną z brutalnym realizmem, jak w Ukrzyżowaniu Nikołaja Gieja. Tematyka religijna w licznie w tym czasie przedstawianych uroczystościach religijnych, szczególnie procesjach, jak np. Procesja w kurskiej guberni Riepina, jest już tylko pretekstem, artystów bowiem zajmuje przede wszystkim realistyczny sposób obrazowania rzeczywistości, poddawanej surowej ocenie społecznej. Na uboczu oficjalnych nurtów pozostawała sztuka cerkiewna, pozbawiona mecenatu państwowego, zdolna już tylko powielać dawne schematy stroganowskich ikon. W tym czasie ostatnim już akordem malarstwa cerkiewnego wprzężonego w system ideologii państwowej jest jego historyzujący wariant, najwymowniej może reprezentowany przez zespół fresków Granowitej Pataty, które w panegirycznej paraleli wydarzeń biblijnych i historycznych od czasów Konstantyna zestawia z historią Rosji. 314 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA WIEK XX: NA DRODZE KU NOWOCZESNOŚCI W początkowych latach XX w. w architekturze rosyjskiej, podobnie jak i w zachodnioeuropejskiej, nadal trwały formy eklektyczne i historyczne. Obok nich pojawił się modernizm w kilku odmianach stylowych, jak np. willa Matyldy Krzesińskiej w Petersburgu (1904-1905, arch. Aleksandr Gauguin) czy willa Riabuszyńskich w Moskwie (F. Szechtel). Ukształtowany w pierwszej dekadzie XX w. tzw. styl neoro-syjski (nazwa jest podkreśleniem formalnej i ideowej różnicy z tzw. pseudorosyjskim stylem drugiej połowy XIX w.) znalazł zastosowanie także w budownictwie sakralnym. W poszukiwaniu form narodowych architekci zwrócili się ku architektonicznej tradycji Rusi Kijowskiej w wariancie nowogródzkim i włodzimiersko-suzdalskim. Znakomitym przykładem tego nurtu w architekturze sakralnej są dzieła A. Szczusiewa: cerkiew w Poczajowskiej Ławrze (1905-1912) powtarza wzór dwunastowiecznej cerkwi monasteru św. Antoniego w Nowogrodzie, zaś moskiewska cerkiew Świętych Marty i Mariny - dwunastowieczny typ trójdzielnej cerkwi włodzimiersko-suzdalskiej. Pomnikowa cerkiew na Kulikowym Polu (1904-1908) przywoływała szesnasto-wieczną koncepcję moskiewskich cerkwi pomnikowych, jednak A. Szczusiew pod tradycyjnym kostiumem cerkwi nowogrodzko-suzdalskich ukrył proste, osiowe założenie cerkwi dwudzielnej z trójabsydowym sanktuarium, poprzedzone niewielkim narteksem ujętym dwiema przysadzistymi wieżami i wysuniętym przed fasadę przedsionkiem. Odmienną postawę przyjął W. Pokrowski, który dawne tradycyjne formy przetwarzał według standardów nowoczesnej architektury modernistycznej, jak to ukazuje kościół-pomnik Bitwy Narodów w Lipsku (1912-1913). Nurt neorosyjski, podobnie jak inne narodowe style w architekturze europejskiej, w architekturze sakralnej był tylko epizodem, pełniej realizowany w budynkach użyteczności publicznej (np. Dworzec Kazański w Moskwie, 1913-1926, proj. F. Szechtel) i mieszkalnej (Dom Piercowa w Moskwie, 1905-1907, proj. S. Malutin i N. Żuków). Najsłynniejsza może wśród sakralnych budowli tego czasu cerkiew Zmartwychwstania zwana „Spaś na krowi" (Спас на крови, 1883-1907, arch. Alfred Parland), upamiętniająca śmierć cara Aleksandra II, który zginął w tym miejscu w zamachu bombowym 1 marca 1881 г., to całkowicie nieudana replika soboru Wasyla Błażennego. Rosyjska awangarda czasów republiki burżuazyjnej, zrodzona z buntu przeciw tradycyjnej sztuce reprezentowanej m.in. przez artystów skupionych w ugrupowaniu „Мир Искусства", opowiedziała się za francuskimi wzorami fowizmu (grupa „Голубая Роза"), futuryzmu (petersburska grupa „Союз Молодёжи" i moskiewska „Бубновый Валет") oraz abstrakcjonizmu, najpierw w jego odmianie nazwanej łuczy-zmem lub inaczej rajonizmem, a następnie w suprematyzmie i konstruktywizmie. Twórca łuczyzmu, Michaił Łarionow (1881-1964), który w 1911 r. wystawił pierwszy w tym stylu obraz pt. Szyba, w manifeście ogłoszonym w 1913 r. definiował ten nowy kierunek jako syntezę trzech wielkich prądów artystycznych: kubizmu, futuryzmu i orfizmu. Łuczyzm pozostał jednak zjawiskiem efemerycznym, do Łarionowa bowiem dołączyła jedynie jego żona, Natalia Gonczarowa (1881-1962), a po nawiązaniu współpracy z Diagilewem, w 1917 r. oboje wyjechali do Paryża. Pozostając na emigracji do śmierci, zajmowali się przede wszystkim scenografią. Suprematyzm, czyli „supremacja czystego odczucia w sztukach plastycznych", według definicji twórcy kierunku, Kazimierza Malewicza (1878-1935), stał się jednym Sztuka rosyjska 315 z ważniejszych nurtów abstrakcyjnych również w środowiskach zachodnioeuropejskich, np. Bauhausu, a w Polsce - grapy „Blok" i „Praesens". Za pierwszy obraz su-prematystyczny uchodzi Czarny Kwadrat Malewicza, wystawiony w 1915 r. w Piotro-grodzie na wystawie „0,10", zapowiadający całą serię czarno-białych kompozycji geometrycznych, z najsłynniejszą może Białe na białym z 1918 r. W kolejnej fazie twórczości Malewicz porzucił malarstwo na rzecz kompozycji przestrzennych, „plani-tów" i „architektonów", zapoczątkowując w ten sposób nurt abstrakcji geometrycznej w rzeźbie. W 1927 r. odbył podróż do Warszawy i Berlina oraz Bauhausu, gdzie opublikował swój traktat Świat bez przedmiotów {Die gegenstandslose Welt). Jednak wiatach 1928-1932 stopniowo powracał do malarstwa figuralnego, nierzadko o symbolicznej wymowie. Coraz częściej atakowany z powodu „burżuazyjnych upodobań", został usunięty z oficjalnego życia artystycznego. Rewolucja październikowa 1917 r. otworzyła przed awangardą nowe możliwości oddziaływania społecznego, tym samym stymulując kształtowanie nowoczesnych form i technik w dziedzinie środków masowego przekazu wizualnego, takich jak plakat, uliczna reklama czy druki ulotne, nadal stosowanych we współczesnej reklamie. Wiodącym kierunkiem stał się w tym czasie konstruktywizm w dwóch odmianach programowych: czystego konstruktywizmu odrzucającego wszelki utylitaryzm w sztuce (Na-um Gabo, Antoine Pevsner, Wasilij Kandinski, K. Malewicz) i konstruktywizmu użytkowego, zorientowanego na tworzenie nowoczesnych form przemysłowych, służących codziennemu użytkowi szerokich mas proletariatu, jak to wówczas określano (grupa „Produktywistów: Władimir Tatlin, Aleksandr Rodczenko, El Lissitzky). Ogromnym osiągnięciem tego nurtu było niewątpliwie wprowadzenie założeń konstruktywizmu do programu edukacyjnego uczelni i instytutów artystycznych, takich jak działające w Moskwie Instytut Kultury Artystycznej (Inchuk) czy Wyższy Zakład Artystyczno--Techniczny (Wchutemas). Wielkie wystawy najnowszej sztuki rosyjskiej, w 1922 r. w galerii Van Diemen oraz w 1924 r. na XIV Biennale Sztuki w Wenecji, wprowadziły rosyjską awangardę na forum międzynarodowe. Jednak w kraju od schyłku lat 20. kierunki awangardowe były coraz ostrzej atakowane. Narzucenie programu socrealizmu w sztuce po ogłoszeniu przez A. Żdanowa w 1934 r. programu „nowej polityki kulturalnej", bezpowrotnie przerwało ten niezwykle dynamiczny i na wskroś nowoczesny nurt sztuki rosyjskiej. BIBLIOGRAFIA 1. M.W. Ałpatow, O sztuce ruskiej i rosyjskiej, przekł. A. Piskadło, Warszawa 1975. 2. L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986. 3. E.A. Борисова, Т.П. Каждая, Русская архитектур конца ХТХ-начала XX века, Москва 1971. 4. В.Г. Брюсова, Русская живопись 17 века, Москва 1984. 5. С. Gray, The Russian Ехрегі/nent іп Art 1863-1922, London 1986. 6. В.Н. Лазарев, История византийской живописи, Москва 1986, [wyd. I: Москва 1947-1948]. 7. В.Н. Лазарев, Русская средневековая живопись. Статьи и исследования, Москва 1970. 8. Н.Е. Мнева, Искусство московской Руси (вторая половина XV-XV1I вв.), Москва 1965. 316 MAŁGORZATA SMORĄG RÓŻYCKA 9. W. Mole, Sztuka rosyjska do roku 1914, Kraków 1955. 10. A. Turowski, W kręgu konstruktywizmu, Warszawa 1979. 11. A. Turowski, Między sztuką a komuną. Tebty awangardy rosyjskiej 1910-1932, Kraków 1998. 12. Б.Р. Виппер, Архитектура русского барокко, Москва 1978. TEATR ROSYJSKI Teatr i dramat weszły do słownika rosyjskiego dopiero w XVIII w., do końca XVII w. posługiwano się pojęciami „комедия" i „потеха", а terminowi „театр" odpowiadało ludowe „позорище", dramatowi (драма) zaś - „игрище", „игра". Ten właśnie typ ustnego dramatu ludowego obok twórczości skomorochów, teatru marionetek, stanowi jedno ze źródeł rosyjskiego teatru {scenicos ludos). Drugim jest dramat liturgiczny. Zachowały się najstarsze misteria związane z Wielkim Postem - Umycie nóg (Умовение ног) - i Bożym Narodzeniem Пещное действо w redakcji z XVI i XVII w., choć tego typu inscenizacje tekstów ewangelicznych zostały wchłonięte przez żywioł ludowy, przekształcając się np. w Bożonarodzeniowe widowiska {святочные игрища), gdyż teatralno-widowiskowe formy nie rozwinęły się w rosyjskiej Cerkwi. Rytm życia teatralnego wyznaczał teatr szkolny kształtowany pod wpływem polskim i ukraińskim; historyczną rolę w jego dziejach odegrał Simieon Połocki, wychowanek Kolegium Kijowsko-Mohylańskiego (1632), traktującego za przykładem szkół jezuickich szkolny teatr jako miejsce szerzenia wiary chrześcijańskiej, część systemu edukacyjnego. Połocki próbował stworzyć dramat literacki na podstawie dramatu liturgicznego, opierając się na znanych wówczas poetykach, wprowadził termin intermedium do dramatu szkolnego o synu marnotrawnym {Комедия притчи о блудном сыне) (1673-1678). Forma literacka dramatu szkolnego była związana z określonym typem sceny wyposażonej w bogatą maszynerię, podnośne dźwigi, zapadnie, dzięki czemu uzyskiwano efekty techniczne. Na gruncie rosyjskim występowała scena dla misteriów o układzie piętrowym i scena estrada. Moskiewską scenę szkolną reprezentowała Akademia Słowiańsko-Grecko-Łacińska (1687) - początkowo propagowano tu, za sprawą profesorów ukraińskiego i białoruskiego pochodzenia, wzorce i repertuar sztuk ukraińskich. Inscenizacje średniowiecznych misteriów i moralitetów, sztuki hagiograficzne i hagiograficzno-martyrologiczne, a od XVIII w. wpływ świeckiego neoklasycystycz-nego dramatu sprawiły, że teatr szkolny był nie tylko obecny na uroczystościach organizowanych według kalendarza liturgicznego, ale i z okazji wydarzeń historycznych, państwowych, narodowych. Powstanie za czasów Aleksieja Michajłowicza pierwszego teatru rosyjskiego (1672-1676) odzwierciedla przełom, jaki nastąpił w rozwoju rosyjskiej myśli estetycznej pod wpływem europejskiego baroku i zachodniego teatru dworskiego. Na życzenie cara w Moskwie zorganizowano pod kierownictwem pastora niemieckiej kolonii Gott-frieda Gregori trupę aktorską (cudzoziemską) oraz zalążki szkoły aktorskiej, w której kształcono cudzoziemców i Rosjan. Widowisko Estera {Комедия об Эсфири) wystawione 17 XI 1672 r. zostało uznane za datę powstania pierwszego publicznego teatru dworskiego, który ukształtował artystyczną koncepcję czasu teatralnego i przestrzeni, wprowadził instrumenty muzyczne i kostiumy na wzór zachodnich, choć stanowił jeszcze jedną formę dworskiego ceremoniału. 318 LIDIA LIBURSKA Estera nazywana też Артаксерксово действо to pierwsza sztuka rosyjskiego repertuaru teatralnego, zwiastun iluzji w teatrze, pierwsza na deskach scenicznych próba przeniesienia przeszłości w teraźniejszość. Zjawisko teatralne, dotąd nieznane, miało także wpływ na rozwój literatury w XVIII w. Poetyka teatru szkolnego zetknęła się z typem dramatu elżbietańskiego w komedii O Tamerlanie i Bajazecie, nawiązującej do tragedii Christophera Marlowe'a Tamerlan Wielki, czyli jednego z epizodów angielskiej tragedii - walki Tamerlana z Bajazetem, która w skróconej i uproszczonej formie trafiła na scenę moskiewską w lutym 1675 r. Sztuki oparte na tematyce biblijnej: Judyta, Komedia o Adamie i Ewie, Mała wesoła komedia o Józefie, stanowiły podstawę repertuaru. Widz za czasów Aleksieja Michaj-łowicza pochodził z warstw wyższych, spektakle odbywały się: w moskiewskim domu bojarskim księcia Miłosławskiego, specjalnie do tego celu zaadaptowanym, we wsi Prieobrażenskoje (Комедийная хоромина) - letni teatr - oraz na Kremlu, nad apteką w wybudowanym przez Matwiejewa pomieszczeniu w stylu teatrów greckich (arena). Na gruncie rosyjskim aż do pierwszej połowy XVIII w. teatr był organizowany przez cara i dwór, inaczej niż na Zachodzie. Działalność Natalii Aleksiejewnej, która propagowała sztuki z repertuaru teatru szkolnego - D. Rostowskiego i Potockiego - oraz ówczesny ceremoniał dworski i jego wpływ na formę teatralizacji życia codziennego, sprzyjały asymilacji elementów staro-ruskich z barokowymi, choć poetyka baroku w pełni opanowała scenę rosyjską dopiero w epoce Piotra Wielkiego, który założył teatr publiczny (1702) i powołał aktorską trupę wędrowną Johanna Kunsta (osiem osób). Specjalny gmach teatralny na Placu Czerwonym w Moskwie oraz stanowisko antreprenera jako organizatora życia teatralnego, który podjął także systematyczne kształcenie przyszłych adeptów sztuki aktorskiej i ukaz carski z 1705 г., na mocy którego każdy miał prawo chodzić do teatru, nie zapobiegły jego zamknięciu w 1706 r. Większe znaczenie miały wówczas widowiska wystawiane przez Akademię Sło-wiańsko-Grecko-Łacińską, opiewające zwycięstwo Piotra nad Szwedami, np. Triumf świata prawosławnego czy Królestwo pokoju. W rozwoju nowych tendencji teatralnych ważną rolę odegrał miejski, półprofesjonalny teatr doktora Bidłoo, który przy wystawieniu dramatu szkolnego Sława rosyjska (1724) wykorzystał scenę-estradę, gdyż bardziej odpowiadała ona zasadom inscenizacyjnym, zrywającym z pełnymi efektów scenicznych okrutnymi widowiskami teatru szkolnego, dzięki czemu zaczął się rozwijać nowy typ sztuki opartej na wzniosłej deklamacji. Działalność dwóch rodzajów teatrów w początkach XVIII w.: szkolnego i świeckiego - publicznego, wpłynęła na powstanie środowisk i teatrów reprezentujących poszczególne grupy społeczne. Od 1707 r. we wsi Prieobrażenskoje działalnością teatralną kierowała siostra cara Natalia Aleksiejewna, a od 1713 r. we wsi Izmaiłowo, caryca Praskowia Fiodorowna. W 1723 r. Piotr I zaprosił do Petersburga kolejną zagraniczną trupę aktorów Ekkenber-ga-Manna; występowała ona w ciągu jednego sezonu. Piotr I, tak jak jego poprzednik, cenił teatr jako środek politycznej propagandy, pełniący funkcję wychowawczą i rolę oświatową. Za czasów Piotra I teatr dworski przekształcił się z elitarnego w publiczny, pojawiły się także formy parateatralne. Car był autorem widowisk o charakterze maskarady, jak np. zaślubin carskiego karła (1710), wielkim odkryciem stały się też monumentalne inscenizacje słynnych bitew, np. kroniki odnotowały dwie szczególnie podniosłe uroczystości (1721 Petersburg zima, 1722 Teatr rosyjski 319 Moskwa), kiedy na zakończenie wojny ze Szwecją wybudowano naturalnej wielkości makiety okrętów i odgrywano wydarzenia wojenne. Po śmierci Piotra I dworskie teatry Natalii Aleksiejewnej i carycy Praskowii Fiodo-rownej pozostały publiczne. Dopiero w 1730 r. zamknięto je dla szerszej widowni. W tym czasie dwór zaczął gościć zespoły cudzoziemskie: występowała opera włoska (1731), włoska komedia masek (1733), która przebywała półtora roku, przyjechał pod kierownictwem kapelmistrza i kompozytora F. Araja (1735) duży zespół aktorów komedii, intermediów, opery i baletu, tworząc dworski teatr operowy. Jego celem było propagowanie ideologii państwowej, głoszenie sławy monarchii rosyjskiej. W dziejach ówczesnego teatru zaznaczyła swoją obecność wywodząca się z ludowych źródeł włoska komedia delFarte. Anna Joannowna zaprosiła w 1739 r. na gościnne występy wybitnych włoskich aktorów (Constantini, Pedrillo, Casanovą, Vulcani), co miało wpływ na powstanie opery komicznej. Włoskie motywy komedii delFarte wykorzystało wielu dramaturgów w swojej twórczości, poczynając od Kniażnina. W 1840 r. przybyła niemiecka trupa Karoliny Neyber z repertuarem tragedii СогпеШе'а, Racina, a po dwóch latach zastąpił ją francuski zespół Seriniego wystawiający w języku francuskim sztuki Moliera i Woltera. Na przełomie lat 30. i 40. spektakle odbywały się pod Moskwą we wsi Pokrowskoje oraz w Petersburgu w Pałacu Smolnym. W latach 1720-1740 teatr szkolny stopniowo chylił się ku upadkowi, jednak dzięki działalności wychowanków, np. Wasilija Trediakowskiego, studenta Akademii Sło-wiańsko-Greko-Łacińskiej, który sam tworzył repertuar odwołując się do antyku {Jazon, Tytus), nadal miał ogromne możliwości oddziaływania na młodzież i szersze masy. W 1750 r. wydano ukaz carski zezwalający na powstanie teatrów prywatnych, co wiązało się z rozwojem teatru pańszczyźnianego w jego różnych odmianach. Z amatorskich zamkniętych teatrów i półprofesjonalnych zespołów działających na prowincji wyrastali aktorzy profesjonalni - pierwszy aktor rosyjski, Iwan Dmitrijewski, wyszedł z trupy Fiodora Wołkowa z Jarosławia. Zespół Wołkowa, zauważony przez Jelizawietę Pietrowną i zaproszony przez carycę do Petersburga, stał się bazą (obok Szlacheckiego Korpusu Kadetów) założonego w 1756 r. teatru państwowego, stałego, zawodowego. Z tą ważną datą historyczną wiąże swój początek nie tylko Teatr Aleksandryński w Petersburgu (otwarty 30 VIII 1756 г.), choć początkowo bez określonych ram organizacyjnych, stałej sceny i stałego budżetu. Prawie równocześnie przy Moskiewskim Uniwersytecie i Domu Wychowawczym założono Teatr Uniwersytecki (1756), później nazwany Teatrem Piotrowskim (П80). Aleksandr Sumarokow obja\ stanowisko pierwszego dyrektora rosyjskich teatrów; jego dramaturgia zorientowana na teatr Racine'a była wielkim osiągnięciem rosyjskiego klasycyzmu. Na teatr od początku jego istnienia nałożono obowiązki, które zwykle spełniają instytucje społeczne bądź literackie. Tragedia, poruszając aktualne problemy polityczne, choć w sposób aluzyjny, gdyż jej tematyka dotyczyła czasów zamierzchłych, półlegendamych, najstarszej historii wyjętej z kart kronik ruskich, propagowała postępowe idee, stąd prezentacja opcji politycznych stała się domeną teatru, co w przyszłości, wraz ze zmianą sytuacji społeczno-politycznej, nie sprzyjało swobodnemu rozwojowi myśli teatralnej. Od drugiej połowy XVIII w. teatr i dramat pozostają we wzajemnej harmonii. Sztuka dramaturgiczna była rozwiniętą, jeśli nie dominującą formą twórczości, która przedstawiała podstawowe problemy epoki. Rosyjska tragedia tworząca zręby ówczesnego repertuaru występuje, co najmniej, w dwóch odmianach - historycznej i politycznej, zakorzenionych w rodzimej tradycji języka i obyczajowości rosyjskiej. 320 LIDIA LIBURSKA Zespół petersburski po dziesięciu latach istnienia (1766) został połączony z innymi rosyjskimi i cudzoziemskimi grupami; w tym samym czasie powołano do życia Teatralną Dyrekcję. Zgodnie z tradycją teatralną od drugiej połowy XVIII w. do lat 20. XIX w., trupa dramatyczna współpracowała z grupą operowo-baletową. Ci sami aktorzy występowali w widowiskach operowo-baletowych i dramatycznych, stosunkowo późno nastąpiło oddzielenie inscenizacji budowanych na planie słowa od sztuk opartych na muzyce i tańcu. Pod koniec XVIII w. osłabło zainteresowanie teatrem dworskim, domowe przedstawienia w posiadłościach magnackich (np. u Volkensteinów) należały do rzadkości, rozwijały się natomiast teatry pańszczyźniane. System kształcenia aktorów spośród służby dworskiej przyczynił się do przenikania aktorów pańszczyźnianych do zespołów profesjonalnych. W drugiej połowie XVIII w. w Petersburgu, obok teatru państwowego, istniał popularny teatr Knippera, od 1779 r. nazwany teatrem drewnianym lub Wolnym Teatrem (Вольный Театр), prowadzony od 1780 r. przez I. Dmitrijewskiego. W związku z wystawieniem sztuki Dienisa Fonwizina Synalek szlachecki teatr zamknięto (1782), a następnie upaństwowiono (1783), istniał jako Teatr Mały (do 1797), do 1832 r. grano tu głównie utwory dramatyczne. W Petersburgu spektakle trup zagranicznych - włoskiej opery - odbywały się od 1783 r. w Teatrze Bolszoj, zwanym też Каменный Театр, gdzie wystawiano głównie opery i balety, dramat natomiast rzadko. Zespół francuski występował w teatrze Ermi-tage, niemiecki wchodził w skład trupy rosyjskiej (1801), a decyzją z 1805 r. reprezentował imperatorską scenę w Petersburgu z repertuarem dramatycznym i operowym. Z uwagi na sukcesy opery włoskiej został w XIX w. przeniesiony do Moskwy (1845). W Petersburgu natomiast wielką popularność zdobył niemiecki zespół dramatyczny występujący w latach 1801-1805 na Polu Marsowym pod przewodnictwem znanego niemieckiego dramaturga Augusta Kotzebue. W rozwoju teatru rosyjskiego istotną rolę odegrała krytyka teatralna. Pojawiła się w połowie XVIII w., popularyzując zasady francuskiego klasycyzmu na scenie - jej zalążkiem były sprawozdania o premierach. Na przełomie XVIII i XIX w. powstały w czasopismach specjalne działy teatralne. Łomonosow, Sumarokow, Trediakowski i Kryłow wnieśli znaczący wkład do rozwoju sztuki teatralnej. Od pierwszej rosyjskiej tragedii historycznej Dymitr Samozwaniec (1771), utrzymanej w konwencji dramatu szkolnego, trzon repertuarowy tworzyły w ostatnich dziesięcioleciach XVIII w., obok utworów Sumarokowa i tragedii politycznych Kniażnina, satyryczne komedie Wasilija Kapnista, Iwana Kryłowa, Władimira Łukina, Piotra Pławilszczykowa. Popularnym gatunkiem stała się opera komiczna, która wprowadziła akcenty społeczne do dramatu, ukazując życie niższych warstw, przez co teatr zyskał nowego widza. Opera komiczna konkurowała z poważną operą dworską. Pod koniec wieku dało się zauważyć odchodzenie od klasycystycznych kanonów, proces ten nastąpił nie bez wpływu dramaturgii Kryłowa czy Fonwizina oraz wchodzącego w modę dramatu sentymentalnego. Nikołaj Karamzin, tłumacz Juliusza Cezara Szekspira i Emilii Galotti Lessinga oraz propagator na łamach czasopisma „Московский журнал", wywarł wpływ na ówczesną estetykę teatralną. Dzięki inscenizacjom jego prozy (пр., Natalia, córka bojarska została zaadaptowana przez Siergieja Glinkę w 1805 r. i wystawiona na scenie Petersburga i Moskwy) oraz sztuk, zwłaszcza Nikołaja Iljina: Liza albo triumf wdzięczności (1802), Wielkoduszność albo і і і Teatr rosyjski 321 pobór rekruta (1803) czy Wasilija Fiodorowa - Liza, czyli skutki dumy i uwiedzenia, która stanowiła przeróbkę Biednej Lizy Karamzina, klasycyzm ustępował nowym tendencjom. W pierwszych dekadach XIX w. dramat sentymentalny z elementami melo-dramatycznymi - Polewoja, Niestora Kukolnika oraz tragedia preromantyczna Fingal (1805) Władysława Ozierowa - wpłynęły na kształt sztuki scenicznej. Proces rozwoju założeń estetycznych i nowych wartości teatralnych, wzrost społecznej i organizacyjnej roli teatru zaznaczył się od początku XIX w., teatr kształtował stosunek do klasycyzmu, sentymentalizmu, sztuki romantycznej i realistycznej. Romantyzm teatralny odkrył znaczenie emocji jako ogromnej siły życia, poprzez żywiołowość emocjonalnych reakcji, uwolnienie myśli od więzów racjonalizmu odsłaniał stan duszy ówczesnego człowieka. Teatr jako sztuka podjął próbę przedstawienia społeczeństwa poprzez pryzmat ludzkich namiętności i walkę wewnętrzną. Aktor staje się ważny. „Ja" sceniczne jest podmiotem, aktor - twórcą, nie zaś niewolnikiem autora danego tekstu zgodnie z zamysłem scenicznym. Romantyczne tendencje w sztuce scenicznej rozwijał Piotr Moczałow (1800-1848) nazwany aktorem-lirykiem. W ogóle romantyzm wychował grono aktorów sprzeciwiających się rutynie scenicznej, na długo wprowadził priorytet inicjatywy aktorskiej na scenie, co z kolei hamowało rozwój reżyserii, której wymagał teatr realistyczny - pełnego, całościowego obrazu rzeczywistości, harmonizowania wszystkich elementów spektaklu w jedną całość. W latach 30. romantyzm i realizm nie tylko mogły, ale musiały rozwijać się równolegle, co więcej romantyczna problematyka osobowości i konflikt bohatera z otaczającą go rzeczywistością przyjęła nowy wyraz artystyczny. Forma specyficznej spowiedzi bohatera-aktora, przeżywanie świata przez bohatera stawiane w centrum spektaklu, czemu zostają podporządkowane pozostałe elementy sztuki, choć z założenia romantyczna, sprzyjała w wymiarze psychologicznym (prawda uczuć) rozwojowi realistycznej maniery gry aktorskiej. Teatr stał się jedyną (do lat 40.) w Rosji oficjalną i publiczną formą propagandy idei, środkiem wyrażenia przekonań, postaw, prezentował określone opcje ideologiczne, stąd też częsty był zakaz wystawiania sztuk współczesnych. Rozwijając się równolegle w obu stolicach imperium pozostawał z dramatem w relacji wzajemnego oddziaływania, obustronnej filiacji. Szybki rozwój ówczesnego życia teatralnego ilustrują dane przedstawione przez czasopismo „Московские ведомости" (1829) informujące, że w Rosyjskim Imperium istniało: 13 teatrów rosyjskich, 5 niemieckich (Petersburg, Kronsztad, Kurlandia, Rewel, Ryga), 2 francuskie (Petersburg, Moskwa), 2 włoskie (Petersburg, Odessa), 1 polski (Kijów). Warto dodać, że obok rodzimych występowały gościnnie zespoły cudzoziemskie: francuskie, niemieckie, angielskie, włoscy śpiewacy, aktorzy z Japonii, Chin, a nawet Tajlandii, artyści z Ukrainy i Polski. Rosyjski teatr dramatyczny rozwijał się wówczas razem z muzycznym. Na kondycję teatrów imperatorskich wpływała sytuacja polityczna. Zespół francuski w Petersburgu, wystawiający dramat i operę, został rozwiązany 18 XI 1812 r. Po kampanii Napoleona ponownie w 1819 r. zaangażowano zespół z Francji, którego działalność Nikołaj I ograniczył jednak rozporządzeniem z 1826 г., zezwalając wyłącznie na inscenizację komedii i wodewilu. Rozkwit teatru w pierwszej połowie XIX w. wiązał się z wybudowaniem imponujących gmachów teatralnych. Obok istniejących teatrów i zespołów aktorskich bez stałej sceny, powstawał Teatr Aleksandryński (architekt С Rossi) powołany do życia w 1832 г., któremu nadano nazwę na cześć żony Nikołaja I. W rok później otwarto Teatr Mi'- 322 LIDIA LIBURSKA chajłowski, gdzie do 1917 r. występowała dramatyczna trupa francuska i od czasu do czasu rosyjski zespół. W latach 1827-1842 istniał także Teatr - Cyrk, w którym na przemian z widowiskami cyrkowymi wystawiano sztuki dramatyczne. Petersburg konkurował z Moskwą, w 1824 r. oddano nowy budynek dla Teatru Małego o profilu dramatycznym, w 1829 r. przeszedł on w ręce dyrekcji imperatorskich teatrów. Największy gmach posiadał otwarty w 1825 r. Teatr Bolszoj, tu wystawiano przede wszystkim z racji jego olbrzymiej, jak na owe czasy, przestrzeni scenicznej, opery i balety, rzadko sztuki dramatyczne. Dworska elita wolała balet, operę i francuską trupę. Widz Teatru Małego w Petersburgu i Moskwie oraz Teatru Aleksandryńskiego wywodził się głównie ze szlachty średniej, bywała tu także inteligencja pochodząca z niższych warstw społecznych, co w przyszłości przyczyniło się do demokratyzacji teatru. Inny ważny czynnik, to sposób zarządzania: do 1822 r. teatrami kierowała dyrekcja teatralna, a następnie w Petersburgu - komitet dyrekcji, w Moskwie zaś - wojskowy generał-gubernator. Teatry Moskwy i Petersburga znalazły się znowu pod wspólnym zarządem w 1842 r. i pozostawały, aż do ukazu senatu z 1882 г., kiedy to Aleksandr III zniósł monopol teatralny. Praktyka teatralna stosowana przez dyrekcję imperatorskich teatrów, by na jednej scenie występowało w ciągu sezonu kilka zespołów aktorskich, w tym i zagranicznych, stwarzała możliwości wyboru spektaklu, zespołu, a nawet języka, w jakim były wystawiane sztuki. Konkurencja pomiędzy stolicami imperium przyczyniła się w pierwszej połowie XIX w. do rozkwitu teatrów państwowych oraz prywatnych, aż do zakazu ich działania wydanego w 1840 r. Teatry cesarskie włączyły się w spór ideologiczny Moskwa--Petersburg stanowiący ważny fakt kulturotwórczy. Przełomowym wydarzeniem w sytuacji teatru i aktora rosyjskiego było wprowadzone w 1839 r. prawo do dziedzicznego i honorowego obywatelstwa, co przyczyniło się w dużej mierze do wyzwolenia aktorów pańszczyźnianych i zaniku teatru pańszczyźnianego. Teatry magnackie, np. Szeremietiewa czy Szepielewów na Wyksie oraz trupy prowincjonalne złożone głównie z poddanych (Kazań, Kursk, Niżnij Nowgorod, Riazań), odegrały już swoją historyczną rolę. Na przestrzeni XIX w. największe znaczenie osiągnęły teatry imperatorskie: dramatyczny - Teatr Aleksandryński (Petersburg) i Teatr Mały (Moskwa) oraz operowo--baletowe - Teatr Mariński (Petersburg) i Teatr Bolszoj (Moskwa). Na losy dziewiętnastowiecznego teatru rosyjskiego duży wpływ miała cenzura, co w przypadku rozwoju ówczesnej twórczości dramaturgicznej (powstała klasyka teatralna) wiązało się z nasileniem konfliktu twórcy z władzą. Rosyjska klasyka z trudem przebijała się na scenę, o czym świadczy Mądremu biada (1824) Aleksandra Griboje-dowa - komedia, która zapoczątkowała nurt realistyczny w dramacie; została dopuszczona na scenę w 1869 r. w pełnej wersji, bez ingerencji cenzury, dopiero 40 lat po śmierci autora. Niewykorzystana szansa, jaką stworzył teatrowi rosyjskiemu Griboje-dow, wywołała zjawisko dwutorowości w rozwoju dramaturgii: powstały prawdziwe, o wysokich walorach artystycznych utwory dramaturgiczne i tzw. repertuar, sztuki dopuszczone na scenę przez cenzurę, o nikłej wartości. Ta dwutorowość kształtuje jego funkcje. Teatr, wąsko rozumiejąc swoją specyfikę, utrwalał formy kanoniczne na podstawie kryterium profesjonalizmu - perfekcja rzemiosła aktorskiego, przy czym warto zauważyć, że w pierwszych dekadach XIX w., rozwijając się we współdziałaniu z literaturą, był zainteresowany zachodzącymi w niej procesami w takim stopniu, w jakim literatura ta wpływała na sferę ducha ówczesnego aktora. Teatr rosyjski 323 Wiek XIX od pierwszych dziesięcioleci był wiekiem aktora w teatrze. Aktorzy petersburscy: P. Pławilszczykow, S. Sandunow, A. Kruticki, P. Karatygin, A. Karatygina czy J. Szuszerin byli związani z manierą klasycystyczną, to odtwórcy najwybitniejszych ról w sztukach rosyjskich i zagranicznych. Z kolei wybitne indywidualności moskiewskie: K. Siemionowa występująca w Moskwie w latach 1803-1826, debiutujący w 1817 r. Piotr Moczałow, odtwórca ról szekspirowskich, dramatów romantycznych, który poprzez kreację aktorską wyrażał tragedię pokolenia po upadku powstania 1825 г., rzeczywistość rosyjską bez wyjścia, (Jeg° tradycję kontynuował w latach 60. Paweł Wasiljew), a przede wszystkim aktor moskiewski Michaił Szczepkin, twórca realizmu w sztuce aktorskiej, ostatecznie uwolniły teatr od klasycystycznej estetyki i konwencji scenicznej. Szczepkin prezentował typ aktorstwa charakterystycznego, a rozpoczęta przez niego reforma była kontynuowana w drugiej połowie wieku przez Prowa Sadowskiego oraz Marię Jermołową Siergieja Szumskiego itd., aktorów związanych już z określonym typem teatru dramatycznego, któremu narzucili swój własny styl. Gwiazdorstwo stało się czynnikiem krępującym rozwój teatru pod koniec stulecia. Dramat literacki z trudem przedzierał się na scenę. Cenzura hamowała przenikanie „wysokiej" literatury do teatru. O restrykcjach cenzury świadczą losy sztuk teatralnych Puszkina. Car Nikołaj I zakazał wystawić na scenie pierwszy rosyjski dramat historyczny Boris Godunow (zakaz obowiązywał aż do 1866, a pewne sceny do 1917 г.). Wydana już w 1804 r. ustawa, na mocy której w stolicach Imperium rękopisy sztuk podlegały komitetom do spraw cenzury w ramach teatralnej dyrekcji, a w miastach, gdzie nie było komitetów, dyrektorom szkół państwowych pod specjalnym nadzorem miejscowych władz (przez co cenzura na prowincji była łagodniejsza niż w stolicach), sprawiła, że na prowincji grywano sztuki zakazane пр., w Woroneżu w 1829 r. wystawiono poemat Puszkina Cyganie, czy Mądremu biada w Kijowie w 1831 r. Spośród Małych tragedii Puszkina światło rampy ujrzała za życia autora jedynie tragedia romantyczna Mozart i Salieri, grana w Teatrze Aleksandryńskim (premiera 27 I 1832), natomiast premiera tragedii Kamienny gość została odwołana z powodu śmierci poety. Z działalnością twórców romantycznych wiąże się idea powstania w Rosji teatru narodowego -w przypadku Puszkina stanowiła ona istotę jego teatralnej estetyki. Utwory sceniczne Puszkina, podobnie jak Michaiła Lermontowa, nie trafiły na scenę za życia dramaturgów. Teatr romantyczny Lermontowa został odkryty dopiero w XX w. przez W. Meyer-holda. W latach 30.-40. umacnia się w teatrze zasada sceniczności, następuje proces jego demokratyzacji, choć nie w tym kierunku, w jakim zmierzał Puszkin. Poeta traktował narodowość jako kategorię artystycznego myślenia. Wiek XIX był okresem ważnym i dla rosyjskiej komediografii, zwłaszcza w pierwszej połowie, kiedy rozwinęła się twórczość Nikołaja Gogola. Prapremiera Rewizora odbyła się w 1836 r. w Kazaniu, następnie sztuka została wystawiona w Teatrze Aleksandryńskim (19 IV 1836; według tej inscenizacji grano sztukę aż do 1870 г., mimo że wersja drukowana utworu ukazała się w 1842 r. Rewizor szedł w Moskwie w Teatrze Małym (25 V 1836) ze znakomitą kreacją Szczepkina jako Horodniczego, która przeszła do historii, oraz Lenskiego w roli Chlestakowa. Przedstawienia wywołały spory, w czym niemały udział przypadł czasopismu „Молва". Klasykę rosyjską wystawiano prawie równolegle w imperator-skich teatrach Moskwy i Petersburga. W przypadku Gogola również jego kolejne sztuki Ożenek oraz Gracze potwierdzają regułę. Ożenek wystawiony w teatrze Aleksan-dryńkim na benefis Iwana Sosnickiego (9 XII 1842) znalazł się także na deskach Te- 324 LIDIA LIBURSKA atru Małego w Moskwie (5 II 1843) w związku z benefisem Szczepkina, podobnie Gracze - w Moskwie (5 II 1843) i Petersburgu (26 IV 1843). Nikołaj Gogol brał aktywny udział w przygotowaniach spektaklu, jego obecność na próbach oraz notatki można porównać z pracą reżysera, choć ta profesja nie istniała w ówczesnym teatrze. Teatr Gogola był przede wszystkim teatrem dramaturga i aktora. Od lat 30. repertuar wymagał nowych rozwiązań scenicznych i zmiany form gry aktorskiej, czemu sprzyjał także poważny udział krytyki. Warto dodać, że od lat 30. grywano sztuki Aleksandra Dumas'a, Wiktora Hugo, Fryderyka Schillera, przez całe dziesięciolecie utrzymujące się w repertuarze, jak np. Zbójcy wystawiani w teatrach: Małym i Aleksandryńskim, gdzie sztuka szła do końca lat 40. Autorzy, pisarze, tłumacze oraz teatromani w dużym stopniu decydowali o doborze sztuk i obsadzie ról, gdyż zajmujący się stroną organizacyjną urzędnicy nie mieli żadnych kompetencji w dziedzinie artystycznej. Na przykład, z kręgu moskiewskiej dyrekcji - I.A. Kokoszkin, M. Zagoskin, A. Pisariew, A. Wierstowski, a także książę A. Szachowskoj, po przeniesieniu do Moskwy - dobierali repertuar, sami pisali dla teatru. Oni - podobnie jak poprzednie pokolenie twórców: znany działacz teatralny Pawieł Katienin, autor recenzji, traktatów o sztuce scenicznej, tłumacz Cyda Corneil-le'a, redaktorzy czasopism, wybitni poeci - K. Batiuszkow, G. Dierżawin, W. Żukowski, którzy przejmowali funkcje krytyków, reżyserów, pedagogów teatralnych -kształtowali oblicze dziewiętnastowiecznego teatru. W latach 1840-1850 rozkwitła tzw. teatralna dramaturgia, ówczesny repertuar i sztuka sceniczna nie stymulowały rozwoju dramaturgii wysokiego lotu. Pojawił się problem reformy teatru. Teatralna krytyka rozwijała się głównie na łamach czasopism literacko-artystycznych, ponadto w 1839 r. zaczął wychodzić „Репертуар русского театра", od 1840 г. „Пантеон русского и всех европейских театров" - które w 1842 г. połączono i powstał „Репертуар русского и Пантеон всех европейских театров". Od lat 40. krytykę uprawiają „raznoczyńcy"; ich spory wokół recenzowanych spektakli mają charakter ideowy i estetyczny, co sprzyjało kształtowaniu się sztuki scenicznej, lecz i nowego widza w teatrze. Wissarion Bieliński, który napisał ok. 180 artykułów na temat teatru, wystąpił z programowym tekstem O teatrze rosyjskim, przyczynach jego opłakanego stanu i przyczynach rychłego i całkowitego upadku sztuki scenicznej w Rosji, gdzie przedstawił program demokratyzacji w zakresie repertuaru, nowego typu aktora-demokraty, powołując się przy tym na Szczepkina, Moczałowa, oraz gry scenicznej, z żądaniem pracy zespołowej. Bieliński wypowiadał się na temat wodewilu królującego na scenie rosyjskiej ponad pół wieku (1800-1855), co było zjawiskiem ogólnoeuropejskim, krytykując przeróbki zwłaszcza francuskie, propagował typ poetyckiej parodii życia codziennego z akcentami społecznymi, marzył o narodowym wodewilu. Spośród wielkiej produkcji rodzimej w pierwszej połowie XIX w. wyróżniały się wodewile takich autorów jak: Szachowskoj, Koni, Lenski, Niekrasow, Grigoriew. Według „Kroniki teatrów petersburskich" („Хроника петербургских театров") w latach 1826-1855 na ogólną liczbę 1606 sztuk wystawionych w Teatrze Aleksandryńskim przypadało 850 wodewilów, ta sytuacja była też charakterystyczna dla pozostałych scen. Na przełomie lat 50.-60. popularność wodewilu spadła. Pojawiły się nowe nazwiska dramaturgów: Aleksandr Ostrowski, Aleksiej Potiechin, Aleksiej Pisiemski. W połowie wieku pisał swoje sztuki Iwan Turgieniew (Miesiąc na wsi), powstał nurt groteskowy dramaturgii Aleksandra Suchowo-Kobylina, tworzył dramaty historyczne i filozoficzno-liryczne Aleksiej Tołstoj. Teatr rosyjski 325 Aleksandr Ostrowski, twórca kierunku realistycznego w teatrze, uważał, że ówczesny teatr zamiast być pośrednikiem, stanowi barierę pomiędzy pisarzem i publiką. W Teatrze Małym w Moskwie za sprawą Ostrowskiego jako autora sztuk życia oraz aktora Prowa Sadowskiego i krytyka Grigoriewa propagowano dramat realistyczny, teatr bytu. Ostrowski stworzył rosyjski repertuar narodowy, a jako przewodniczący Towarzystwa Pisarzy Dramatycznych i Kompozytorów Operowych wystąpił z projektem utworzenia teatru prywatnego, którego celem miało być krzewienie kultury teatralnej i obrona repertuaru narodowego. W artykule z 1863 r. Okoliczności hamujące rozwój rosyjskiej sztuki dramaturgicznej w Rosji za główną przyczynę kryzysu w teatrze uznał cenzurę teatralną. Jego działalność miała charakter reformatorski, choć własnego projektu nie zrealizował i dopiero w 1886 r. został kierownikiem artystycznym części teatrów moskiewskich. Sława Ostrowskiego przypieczętowana przez działalność dramaturgiczną (napisał ok. 50 sztuk) i jako dyrektora Teatru Małego w Moskwie wiązała się z osiągnięciem wysokiego poziomu artystycznego. Najwybitniejsze sztuki były wystawione za życia dramaturga w Teatrze Małym w Moskwie - Burza (16 XI 1859), Gorące serce (15 I 1869), Dzikuska (2 XI 1879), oraz w Aleksandryń-skim w Petersburgu - Bankrut (16 I 1861), Intratna posada (27 XI 1863), Pamiętnik szubrawca (1 XI 1868), Las (1 XI 1871), Wilki i owce (8 XII 1875). Obyczajowo-realistyczna dramaturgia wykształciła specyficznie rosyjski styl gry kultywowany przez stulecia w Teatrze Małym. Maksymalna prostota, naturalne traktowanie postaci scenicznej, prawdopodobne sytuacje i sceny rodzajowe zaczerpnięte z rzeczywistości rosyjskiej, wreszcie język potoczny przekazywały mentalność i sposób życia opisywanych środowisk. Dorobek Ostrowskiego stanowi w szkole realistycznej jej najtrwalszą część. Programowe założenia teatru Ostrowskiego - marzenie o narodowym teatrze demokratycznym - zostało przejęte i było na swój sposób kultywowane w teatrze radzieckim. W latach 60.-70. XIX w. demokratyczne idee i dążenia, budując realizm w sztuce, prowadziły do przewartościowania tradycji. Bogactwo materiału związanego z życiem narodu, z historią i współczesnością, ze sferą ducha, obyczajami, folklorem nie znalazło jednak, poza działalnością Ostrowskiego, artystycznego ekwiwalentu w teatrze. Co więcej, teatr rosyjski sztucznie odgradzał się od nowych tendencji w sztuce, co miało wpływ na repertuar i styl sceniczny. Rutyna w teatrze hamowała przenikanie literatury, podczas gdy literatura, przyjmując klasyczną formę, coraz mocniej domagała się zaistnienia na scenie. Stała praktyka sceniczna schlebiająca przyzwyczajeniom widza i nawykom aktorów perfekcjonistów z ich utylitarną estetyką, otwierała drogę drugorzędnym autorom dobrze znającym scenę i gust ówczesnej publiczności, jak: Wiktor Kryłow, Iwan Spażynski, Piotr Niewieżin. Ich sztuki z silnym nalotem melodramaty-zmu i moralizatorstwa cieszyły się dużą popularnością. Mniej więcej od lat 80. teatr rosyjski tracił walory artystyczne, a jego głównym celem stało się dostarczanie masowej, łatwej rozrywki. Co prawda w latach 80. wystąpił Lew Tołstoj z Ciemną potęgą (1886) z elementami naturalistycznymi, z trudem jednak torował sobie drogę na scenę, podobnie jak i wczesne dramaty Antoniego Czechowa - Iwanow (1887) czy Diabeł leśny (1889). Przełom modernistyczny w teatrze rosyjskim zaznaczył się w środowisku ludzi zainteresowanych tzw. Wielką Reformą. Na przełomie wieków Rosja włączyła się w proces, jaki miał miejsce w wielu ośrodkach teatralnych, przede wszystkim w Paryżu, Londynie, Berlinie. Teatr rosyjski odegrał tu rolę nie do przecenienia. W ciągu 326 LIDIA LIBURSKA trwania reformy ścierały się dwa sposoby rozumienia statusu ontycznego teatru: teatr jako proces międzyludzki i jako dzieło sztuki. Naturaliści, a za nimi futuryści i ekspresjoniści, posługiwali się teatrem jako narzędziem; chcąc badać człowieka i rzeczywistość, burzyli zastane schematy myślowe, obyczajowe, polityczne i artystyczne, teatrowi nadawali funkcję interwencyjną. W odróżnieniu od nich wizjonerzy, symboliści wyznawali koncepcje teatru oderwanego od rzeczywistości, sublimującego to, co codzienne, w to, co niezwykłe, odświętne, senne, historyczne, transcendentne. Zmieniające się estetyczne kryteria oglądu spektaklu przyczyniły się do tego, że coraz bardziej widoczne było nastawienie na spoistość struktury nie tyle samego dzieła dramatycznego i wydobycia z dramatu maksimum ekspresji, ile na spektakl jako dzieło sceniczne. Nowa era w dziejach teatru rosyjskiego rozpoczęła się w 1898 г., kiedy Konstantin Stanisławski, zainspirowany przez eksperyment Meinningeńczyków i naturalizm, założył wraz z dramaturgiem Wł. Niemirowiczem-Danczenką w lipcu 1898 r. Teatr Artystyczny (Художественный Театр). Trzy wielkie nazwiska wpisały się w jego początkowe dzieje: Czechow, Tołstoj, Gorki. Wielu badaczy dzień premiery Czajki Czechowa uważa nie tylko za dzień narodzin nowego dramaturga, lecz i za dzień narodzin nowego teatru. Kolejne spektakle: Wujaszek Wania (1899), Trzy siostry (1901), Wiśniowy sad (1904), Iwanow (1904), wpłynęły także na powstanie szkoły rosyjskiej reżyserii. Z czechowowską linią wiąże się metoda Stanisławskiego, zasada „intuicji i uczucia". Reżyser do 1905 r. akcentował rolę człowieka w teatrze, widowisko budował w sposób maksymalnie jednoczący widzów i aktorów, by wytworzyć wspólny nastrój, integrować przestrzeń. Również sztuki Lwa Tołstoja, od 1891 r. wystawiane przez Stanisłwskiego, zwłaszcza Płody edukacji (spektakl ponownie znalazł się na scenie teatru w 1951 г.), Potęga ciemności (1902), Żywy trup (1911), cieszyły się dużą popularnością. Kariera sceniczna Maksyma Gorkiego jako dramaturga rozpoczęła się w 1902 r. premierami Mieszczan oraz Na dnie, premiera trzeciej sztuki Dzieci słońca odbyła się w 1905 r. MCHAT wielokrotnie prezentował klasykę zachodnią Moliera, Szekspira, Ibsena. Ważną rolę odegrało w pierwszej dekadzie XX w. młode pokolenie dramaturgów, a należy tu wymienić Leonida Andriejewa, jego Dramat życia (1906) (w pracy nad tym spektaklem Stanisławski po raz pierwszy zastosował swoją technikę gry scenicznej), a także Życie człowieka (1907). W Epoce Srebrnego Wieku nastąpił ożywiony rozwój życia teatralnego, od efemerycznych kabarecików i kabaretów typu „Летучая мышь" Nikołaja Balijewa do profesjonalnych (teatr Кривое зеркало), eksperymentalnych teatrów i działalności studyjnej MCHAT-u. Na fali reformy w 1906 r. powstał Teatr im Wiery Komisarżewskoj, który był kuźnią młodych talentów. Wystawiano tu przede wszystkim dramat symbolistycz-ny; główny reżyser Meyerhold, a po jego odejściu Fiodor Komisarżewski i Nikołaj Jewreinow, umownymi i oszczędnymi środkami starali się ukazać głębię przeżyć i doznań ludzkich. Tu jako aktor debiutował Aleksandr Tairow, który założył na gruzach Teatru Wolnego Mardżanowa w Moskwie Teatr Kameralny (Камерный Театр, 1914-1949), otwarty w pierwszym roku wojny staroindyjską Siakuntalą Kalidasy. Tairow wybrał kilka kierunków: tragedię, teatr muzyczny, arlekinadę, buffonadę, dramat stylizowany, pantomimę, łączącym je środkiem wyrazu stał się dla Tairowa - in-scenizatora, ruch aktorów: zrytmizowany, zbliżony do tańca. Reżyser wysoko cenił balet jako odwrotność uczuciowości i dyletantyzmu, działania sceniczne budował na bazie ruchu, nie stosował scen masowych, nie wprowadzał wielu statystów. Tairow Teatr rosyjski 327 opowiadał się za wzorem aktora tancerza, literaturę traktował jedynie jako materiał, stawiał reżysera w roli interpretatora dzieła literackiego. Znaczącą rolę w reformie teatralnej odegrał także Nikołaj Jewrieinow, prekursor współczesnej teatrologii. W 1905 r. zorganizował Teatr Starożytności (Старинный Театр), gdzie prezentował cykl przedstawień poświęconych francuskiemu teatrowi średniowiecznemu (1907-1908), teatrowi hiszpańskiemu (1911-1912), traktując teatralność jako ogólną cechę życia społecznego. Warto dodać, że najwybitniejszym teoretykiem nowego teatru rosyjskiego początków wieku był autor późniejszego tekstu Rewolucja i teatr, poeta Walerij Briusow, z wielkim entuzjazmem oceniający zespół Stanisławskiego. Uczestniczył w pracach Studium na Powarskiej zorganizowanym w 1905 г., gdzie wraz z Sapunowem i Sudejkinem inscenizację Śmierci Tintagila Mae-terlincka przygotował Wsiewołod Meyerhold. Twórcze poszukiwania Meyerholda zrodziły się jako opozycja wobec psychologicznego „teatru iluzji" Stanisławskiego. Przed rewolucją reżyser zorganizował własny zespół, przekształcony następnie w Towarzystwo Nowego Dramatu, współpracował też z teatrami imperatorskimi. Po 1917 r. postulat nowej sztuki zainspirowanej Wielkią Reformą (Craig, Fuchs), wyrażonej w manifestach Wiaczesława Iwanowa, Briusowa, Biełego, doczekał się mariażu z rewolucyjnym programem estetycznym Meyerholda i ideowym programem Władimira Majakowskiego. Dekret o upaństwowieniu teatrów (1919) podporządkował ich działalność Centralnemu Komitetowi Teatralnemu (TEO); układ nowych sił zaczął być widoczny ok. 1920 r. W latach 1917-1927 w samej Moskwie istniało 168 teatrów. Na stałe do historii wpisały się jednak te, które zdały egzamin z dojrzałości artystycznej i ideowej, przetrwały także w tragicznych czasach stalinizmu, znajdując właściwe środki wyrazu. Były to Teatr Mały i MCHAT. Teatr Mały bronił apolityczności, wystawiał klasykę, lecz pomimo świetnego zespołu i wieloletniego doświadczenia nie wychodził poza tradycyjny krąg repertuarowy. W MCHAT-cie po 1917 r. nastąpiło zainteresowanie twórczością Gorkiego. Teatr ponownie wystawił Na dnie, i spektakl przez wiele dziesięcioleci nie schodził z afisza. Cały ciężar spoczywał na rozwijających się studiach, z których dwa uformowały się w niezależne zespoły i usamodzielniły — pierwsze jako MCHAT II, trzecie jako teatr Wachtangowa. Jewgienij Wachtangow był apologetą nauki Stanisławskiego; jego Studio (1913) weszło do rodziny MCHAT-u jako Studio III. Widowiska Cud Świętego Antoniego Maeterlincka oraz Księżniczka Turandot (1922) Gozziego stały się ważnymi faktami artystycznymi. Nawrót do klasyki wniósł ożywienie w teatrach na poły bulwarowych; hasło współbrzmienia z rewolucją podjęły lewicowe teatry, ważną rolę odegrał tu Meyerhold, który stał na czele ruchu „Październik Teatralny". Był twórcą teatru inscenizacji, zwanego też teatrem totalnym bądź monumentalnym. Po rewolucji został pierwszym reżyserem komunistą kierującym pierwszym teatrem radzieckim - Театр РСФСР Первый, na którego otwarcie w 1921 wystawił pierwszą sztukę radziecką Misterium-buffo Majakowskiego. Metodę Meyerholda przejęły zespoły Proletkultu. Współorganizator teatru Proletkultu i programowego manifestu teatru radzieckiego P. Kierżencew wywarł po 1917 r. spory wpływ na Meyerholda swoją koncepcją widowiska integralnego. Z okazji rocznic wydarzeń politycznych widowiska masowe organizowane przez Mardżanowa, Piętrowa, Meyerholda, Ochłopkowa, Jewrieinowa były pierwszą na skalę ogólnorosyjską próbą stworzenia teatru rewolucyjnego, idącego śladami widowisk ulicznych Davida z okresu rewolucji francuskiej. W kolejnych latach Meyerhold 328 LIDIA LIBURSKA współpracował z Teatrem GITIS. W 1923 r. jego własny teatr otrzymał nazwę ТІМ (Театр им. Мейерхольда), a od 1926 г. GosTIM (Государственный Театр им. Мейерхольда). Mając teatr i szkolę aktorską, Meyerhold prowadził zespół Teatru Rewolucji (Театр Революции, 1922-1924), późniejszy Teatr Akademicki im. Wł. Majakowskiego. Do najlepszych inscenizacji Meyerholda należą: Las Ostrowskiego, Rewizor Gogola, Pluskwa Majakowskiego. Reżyser odkrył rosyjski teatr romantyczny i teatr groteski. Autorskie widowiska Meyerholda, posługujące się różnymi tworzywami z odmiennych epok i wieloma technikami artystycznymi, aktywnie kształtujące przestrzeń, były związane z teorią biomechaniki, teorią bodźców, zgodnie z którą człowiek reaguje pierwotnie ruchem, a jednocześnie w ruchu znajdują adekwatny wyraz wszelkie jego emocje, stany psychiczne. Od 1826 r. zarysowuje się przełom. Obok teatru Meyerholda, Teatru Kameralnego Tairowa, Teatru Rewolucji i MCHAT-u II zaczynają dochodzić do głosu sceny akademickie. W Związku Radzieckim od lat 30. zabroniono eksperymentowania, w latach 30.--40. nastąpił proces odnowienia tradycji realistycznej w radzieckiej sztuce teatralnej. Aktualny stał się spór na temat estetyki realizmu, nawiązujący do polemiki wokół teorii komizmu na przełomie wieków. W starciu stanowisk D. Awierkijewa (O dramacie) i rosyjskich formalistów, którzy pod wpływem Bergsona i jego traktatów Śmiech oraz Śmiech w życiu i na scenie traktowali komedię jako typ sztuki umownej, nastąpiło odejście od swobodnych zasad budowy spektaklu i w ogóle propagowanego przez Meyerholda typu reżyserii. Ponadto w 1936 r. został zamknięty Teatr im. Meyerholda, podobnie jak publiczny teatr MCHAT II pozostający pod kierownictwem Michaiła Czechowa, zlikwidowany po jego wyemigrowaniu do USA. W walce z formalizmem zrodziła się w początkach lat 30. w nurcie tzw. ekspresyjnego realizmu teoria „czystej komedyjności", którą lansował Nikołaj Akimow, wybitny reżyser Teatru Satyry otwartego w Moskwie w 1924 r. Wpływ Gorkiego na radziecką sztukę sceniczną, utrwalenie metody Stanisławskiego i tradycji Niemirowicza-Danczenki przejawia się w spektaklach A. Popowa, A. Dikoja, N. Ochłopkowa prezentujących heroiczne obrazy narodu rosyjskiego, stworzone na podstawie utworów L. Sejfuliny, A. Serafimowicza, B. Ławrieniewa, W. Wiszniewskiego. Nie można pominąć faktu, że w 1932 r. MCHAT-owi nadano imię Gorkiego, w związku z 40-leciem działalności literackiej i społecznej pisarza. W kolejnych latach wystawiono jego sztuki: Wśród ludzi (1933), Jegor Bufyczow (1934), Wrogowie (1935), Dostigajew i inni (1938), Mieszczanie (1950), Letnicy (1953). MCHAT wylansował także dramaturgię K. Treniewa, W. Iwanowa, L. Leono-wa, W. Katajewa, A. Afinogenowa, A. Korniejczuka, wreszcie N. Wirty, którego debiut sceniczny, pierwsza sztuka napisana na 20-lecie rewolucji październikowej, powstał niejako na zamówienie teatru. Warto zaznaczyć, że sam system Stanisławskiego ulegał skostnieniu, stawał się z czasem martwy, choć traktowany był w radzieckim teatrze w sposób dogmatyczny. Charakter radzieckiego teatru w latach 40. zasadniczo odpowiadał tendencjom rozwojowym socjalistycznego realizmu w sztuce. Własną śmiercią umarł Teatr Kameralny. Młoda radziecka dramaturgia: Szkwarkina, W. Katajewa, W. Kirszona, zwłaszcza liryczno-wodewilowe komedie z elementami satyry wystawiane na deskach scenicznych od lat 30., kiedy to starano się usunąć konflikty z radzieckich sztuk, a melodramat stanowił podstawę repertuaru oraz wszelkiej maści produkcyjniaki, świadczyły o tym, Teatr rosyjski 329 że w teatrze postępował proces zaniku wartości i ideałów, kreowania ludzi z żelaza i stali. II wojna światowa pogłębiła ten stan. Do zjawisk wojennej dramaturgii badacze zaliczają: W przededniu A. Afinogenowa, Bataliony idą na Zachód G. Mdiwani, Dom na wzgórzu W. Kawierina, Front W. Sołowjowa, Wojna Stawskiego, Kremlowskie Kuranty N. Pogodina. Ważną rolę patriotyczną odegrały w tych latach przedwojenne spektakle poświęcone wojnie ojczyźnianej i jej przywódcom, пр., Feldmarszałek Kutu-zow W. Sołowjowa, w reżyserii N. Ochłopkowa (Teatr im. Wachtangowa, 1940). Zwiastunem nowości była na początku lat 50. sztuka L. Zorina Goście, podejmująca próbę przewartościowania bohatera socjalistycznego. W tym okresie umocnił swoją pozycję Teatr Wachtangowa, z którym współpracowali wybitni reżyserzy, R. Simonów, B. Zachawa, I. Ilinski. Komedia S. Michałkowa Raki (1953) należała do ważnych osiągnięć scenicznych i dramaturgicznych w okresie odchodzenia od teorii bezkon-fliktowości. W czasie odwilży w ZSRR istniało ponad 500 teatrów zawodowych, jednak nowy styl inscenizacyjny oparty na współczesnej dramaturgii zaproponował teatr dopiero w latach 60., w okresie przebudzenia życia teatralnego w Rosji. Powstawały wówczas teatry o różnym charakterze, np. Anatolija Efrosa Na Małoj Bronnoj, który wystawiał Arbuzowa, Rozowa. W latach 60. rozwijała się nieprofesjonalna grupa Marka Rozow-skiego, zlikwidowana w 1969 г., ważną rolę odegrał też Teatr Sowriemiennik (1963). Zespół ukonstytuował się wcześniej pod kierunkiem Olega Jefriemowa (1957), był nastawiony na działalność studyjną. Pierwsze spektakle - Wiecznie żywi (1957), Dwa kolory, Nagi król - były realizowane w atmosferze niespotykanego entuzjazmu. Zespół zaprosił do współpracy pisarzy, jak Wołodin, Rozow, Zorin. Teatr stawiał niepokojące pytania, prowokował do dyskusji. Na początku lat 60. sięgnął także do współczesnej dramaturgii obcej i klasyki obcej. W okresie 1965-1966 skończyła się studyjność, Sowriemiennik został teatrem zawodowym. Zabłysnął mistrzostwem w inscenizacjach prozy J. Osborne'a i Gonczarowa. Spośród klasyki wystawiano kolejno: Gorkiego, Czechowa, Pirandella, na scenie pojawiły się adaptacje powieści Hemingwaya, prozy Simonowa, Sałtykowa-Szczedrina (adaptacja Michałkowa), montaż utworów Szukszy-na. Od 1971 r. kierownictwo Sowriemiennika objęli Oleg Tabakow i Galina Wołczek (na stanowisku głównego reżysera). Popularność zdobywały sztuki Gielmana, Rozowa, Roszczina, Wampiłowa. Spektakl Bolszewicy Szatrowa z 1980 r. przeszedł do historii teatru, podobnie jak i Anfisa L. Andriejewa w reżyserii Sokołowa i Wołczek z M. Niejołowąw roli tytułowej (1991). Sowriemiennik jako teatr utrzymywał stabilną widownię. Ważny nurt aktorsko-reżyserski reprezentował od lat 60. Leningradzki Teatr Wielki Dramatyczny im. Gorkiego (Большой Драматический Театр БДТ) pod kierownictwem Gieorgija Towstonogowa (od 1956), który wydał wiele indywidualności aktorskich, takich jak Jurski, Smoktunowski. Z uwagi na skłonność do publicystycznego odczytania dramatów ciekawe były realizacje klasyki: Idiota, Rewizor, Trzy siostry, Mieszczanie, Letnicy. Towstonogow był wyznawcą realizmu, znajdował dla każdej sztuki właściwą konwencję spektaklu pełnego psychologicznej prawdy. „Literackość" jego reżyserii zawierała się w głębokim przenikaniu do podtekstów, ukrytych związków, jak np. w sztukach Arbuzowa, Wampiłowa, Rozowa, Gielmana. Towstonogow miał własną szkołę aktorską i reżyserską współpracował z wieloma teatrami radzieckimi i zagranicznymi. 330 LIDIA LIBURSKA W latach 60. na fali odwilży kontynuatorem dzieła Meyerholda był Jurij Lubimow, inscenizator obdarzony niezwykłą wyobraźnią, antynaturalista posługujący się swobodnie przestrzenią, konstruktor widowisk poetyckich i filozoficznych opartych na różnorodnych środkach wyrazu, który kierował Teatrem na Tagance (Moskiewski Teatr Dramatu i Komedii), założonym 23 IV 1964 r. Najlepsze spektakle wyznaczały przejście od ulicznego teatru politycznego {Dobry człowiek z Seczuanu Brechta) do teatru problemów moralnych i historycznego uogólnienia - Antyświaty (1965), Martwi i żywi, Posłuchajcie, Pugaczow, Żywi (1968), Hamlet (1971). Teatr w latach 70. inscenizował prozę Możajewa (od 1968) Abramowa, Trifonowa, klasyków rosyjskich: Bułhakowa, Dostojewskiego, Czechowa; wszystkie te spektakle świadczą o odrodzeniu zasad teatralności. Wśród plejady wybitnych aktorów pierwsze miejsce zajmował Władimir Wysocki. Tragiczna śmierć poety zamknęła dwudziestoletni okres wspólnej pracy. W hołdzie dla tego artysty wystawiono sztukę Władimr Wysocki (1981). U schyłku epoki zastoju teatr znalazł się w trudnej sytuacji w związku z wyjazdem Lubimowa na Zachód. Teatry repertuarowe w latach 70. wystawiały sztuki o charakterze produkcyjnym, podejmujące problematykę socjologiczną i psychologiczną, co wskazywało na ewolucję oraz podniesienie poziomu artystycznego tego typu produkcji teatralnej. Np. w MCHAT-cie grano A. Gielmana i G. Bokariewa, w Teatrze Na Małoj Bronnoj I. Dworieckiego, w teatrze im. Wachtangowa Rozowa i A. Griebniewa, a w teatrze im. Jermołowej D. Walejewa. Na początku lat 80. ważną rolę odegrał Wampiłowski sezon w teatrach, pojawiły się także pierwsze debiuty tzw. „nowej fali" reprezentującej typ dramatu obyczajowo-społecznego, tworzącego zbiorowy portret „pokolenia przejściowego", niebohaterskich bohaterów, jak w sztukach L. Pietruszewskiej, A. Galina, W. Sławkina, E. Radzinskiego. Po 1985 r. w transformującym się teatrze mecenat państwowy przestał niemal istnieć. Pieriestrojka w pierwszej fazie przemian usankcjonowała działalność teatralnego undergroundu, zrównując go w prawach z oficjalnym teatrem. Otwierano teatry i teatrzyki typu: На досках, В арке, На подоконнике, На пятом этаже, Новый театр, Театр абсурда. W samej Moskwie istniało ok. 200 takich teatrów, a w Leningradzie ok. 80. Spośród leningradzkich teatrów studyjnych wyróżniał się Teatr Absurdu, a także neofolklorystyczna grupa Dieriewo (Дерево). Ciekawym zjawiskiem był moskiewski teatr eksperymentalny (Фора-Театр) Romana Wiktiuka. Pieriestrojka generalnie przyniosła wielkie ożywienie życia teatralnego; najwybitniejsze teatry repertuarowe w poszukiwaniu nowych dróg podzieliły się, jak w przypadku MCHAT-u czy Sowriemiennika. Na miejsce GITIS powstała Российская академия театрального искусства. Pod koniec lat 80. tendencje awangardowe w teatrze, proces kształtowania nowego stylu scenicznego i języka dramatu dokonał się także dzięki wpływom zachodniej klasyki, m.in. teatru absurdu (Becket, Ionesco, Mrożek), teatru okrutnego Arteau, teatru paradoksu oraz happeningu. Nie bez znaczenia była publikacja nieznanych sztuk z lat 20.-30.: Bułhakowa, Erdmana, Płatonowa, A. Kopkowa. Artystyczny eksperyment polegający na budowaniu przestrzeni wirtualnej na granicy absurdu w sztukach N. Sadur, A. Szipienko, A. Kazancewa, W. Jerofiejewa oraz odmienny nurt w dramaturgii - kontynuacja linii Czechowa u Pietruszewskiej, Słapowskiego, O. Muchinej -wpłynęły na kształt współczesnego teatru. W nurt odnowy włączyła się Taganka, która podjęła nową serię eksperymentów po powrocie Jurija Lubimowa. W 1989 r. reakty- Teatr rosyjski 331 wowano spektakl Żywoj, Lubimow wystawił w duchu egzystencjalnym małe tragedie Puszkina, a następnie jako tragikomedię Samobójcę Erdmana (1990). Do historii teatru przeszła także wyreżyserowana przez A. Wasiljewa sztuka W. Sławkina Serso, tragiczny obraz współczesnej inteligencji idącej pod nóż gilotyny, a równocześnie obraz walki o teatr. Teatry-laboratoria czy teatry eksperymentalne walczyły nie tylko o wypracowanie własnych środków wyrazu, ale wręcz o przeżycie. Spośród moskiewskich teatrów studyjnych od czasów pieriestrojki ważną rolę odgrywa Tabakierka pod kierownictwem Olega Tabakowa, teatry Na Jugo-zapadie (На Юго-Западе) і Na Krasnoj Priesni (Ha Краской Пресне). Ciekawie wpisuje się w działalność awangardową teatr M. Pawiowej, kontynuujący tradycję teatru ludowego - rosyjskich bałaganów. W latach 80. teatr wraz z dramaturgią współczesną odkrył wielką prozę (Pasternak, Płatonow, Nabokow, Grossman, Dombrowskij). Pod koniec tego okresu dał się zauważyć spadek zainteresowania supernowoczesnymi sztukami epatującymi zakazanym tematem politycznym czy seksem. Przed tandetą i nijakością broni się teatr autorski, np. L. Dodina czy lenin-gradzkie Studio pod kierunkiem W. Małyszyckiego, który odwołuje się do współczesnych tekstów literackich pozostających poza kręgiem tradycyjnych form teatralnych. Te inscenizacje dzieł wybitnych twórców, kiedy ze sceny przemawia wielka literatura w formie montażu prozy i poezji (jak Odzyskane stronice - Возвращенные страницы Dodina lub Na krawędzi bytu - На изломе бытия Małyszyckiego, gdy wielkie słowo staje się próbą zbiorowego oczyszczenia), nawiązują do najlepszych tradycji rosyjskiego teatru, w sytuacji podejmowanej przez niego próby odkrywania aktualnych tendencji w sztuce i znajdowania ich artystycznego ekwiwalentu. Sierpień 1991 r, był ważny w sensie zmian polityczno-ekonomicznych; od tej pory miejsce wyższych organów zarządzania kulturą zajął ostatecznie rynek, co spowodowało, że pierwszeństwo przypadło dyrektorom menadżerom, a nie dramaturgom czy też estetycznym koncepcjom reżyserskim. Nawet największe teatry, zarówno dramatyczne, jak i opero wo-bal eto we, z wielkim trudem utrzymywały się przy życiu. Renomowane sceny, np. Teatr Bolszoj czy Teatr Mariński grały stary repertuar i przy małych subsydiach państwowych, dzięki sponsorom, wystawiano spektakle, także na zasadzie zagranicznych kontraktów zespołowych i indywidualnych (gwiazdor Teatru Marińskiego Siergiej Lejfierkus na podstawie wieloletniej umowy śpiewał w londyńskim Covent Garden Opera). Widoczne stało się zjawisko emigracji gwiazd teatru. Koniunkturalny charakter współczesnego teatru, dyktat mody, rozpad tradycyjnej więzi między dramaturgiem i teatrem wywołują jednak coraz większy opór. Tymczasem na scenę wchodzi nowe pokolenie dramaturgów: N. Koljada, M. Arbatowa, W. Gurkin, E. Griemina, W. Malagin, A. Słapowskij, A. Żelezcow; teatr współczesny stawia także na młodych debiutujących artystów - inscenizatorów. BIBLIOGRAFIA 1. Wł. Frołow, Dramaturgia i teatr. Wybór artykułów W. Borysów, wstęp J. Iwaszkiewicz, przekł. K. Białek, A. Bogdański, E. Szrojt, Warszawa 1976. 2. Historia teatru, pod red. J.R. Browna, Warszawa 1999. 332 LIDIA LIBURSKA 3. История русского драматического театра, т. 11-7, Москва 1977-1987. 4. Г. Крыжицкий, Режиссерские портреты, Москва-Ленинград 1928 „Теакинопечать". 5. В. Мейерхольд, Статьи, письма, речи, беседы, Часть первая 1891-1917, Часть вторая 1917-1939, Москва 1968. 6. И. Петровская, В. Сомина, Театральный Петербург, начало XVIII бека-октябрь 1917, Санкт Петербург 1994. 7. Z. Podgórzec, Życie teatralne Moskwy. Sprawy wybrane dnia dzisiejszego i wczorajszego, Warszawa 1979. 8. E. Полякова, Зеркало сцены. Эволюция сценического образа в русском театре XVIII-XIX вв., Москва 1994. 9. Старинный спектакль в России. Сборник статей, Ленинград 1928. 10. A. Tairow, Notatki reżysera i proklamacje artysty, przekl. J. Ludawska, wstęp i noty J. Koenig, Warszawa 1964. 11. В. Жидков, Театр и время: От Октября до Перестройки, ч. I, II, Москва 1991. FILM ROSYJSKI W maju 1896 r. wynalazek „ruchomych obrazów" wprowadzony przez Ludwika i Augusta Lumiere 28 XII 1895 r. zawitał do Rosji, rozpoczynając tym samym dzieje X Muzy. Początki filmu rosyjskiego wiążą się z produkcjami krótkometrażowymi: najpierw sfilmowano scenę opuszczenia cerkwi kremlowskiej przez cara i jego świtę po zakończeniu mszy koronacyjnej. Pierwsze kino założono w 1902 r. w Moskwie, ajuż w 1910 r. zarejestrowano w całej Rosji 1200 kin. Pierwszym Rosjaninem, który zapoczątkował rodzimą produkcję filmową był Aleksandr Drankow. Upamiętniał on za pośrednictwem swej kamery ważne wydarzenia z życia społeczno-politycznego, by po takich wprawkach nakręcić film Prywatne życie Stołypina. Bohaterami jego filmów biograficznych stali się: Lew Tołstoj {Dzień osiemdziesięciolecia urodzin hrabiego L.N. Tołstoja) oraz Maksim Gorki (Gorki па Саргї). Największym osiągnięciem Drankowa był pierwszy rosyjski film fabularny z 1908 r. - Stieńka Razin. Prawdziwym zagrożeniem dla wytwórni zagranicznych działających w Rosji stal się Aleksandr Chanżonkow, specjalizujący się w tzw. „filmowych ilustracjach" do utworów literackich. Tematy zapożyczano z dzieł Leonida Andriejewa, Aleksandra Amfiteatrowa lub Michaiła Arcybaszewa, z częstym akompaniamentem pieśni Aleksandra Wertynskiego. Film przyczynił się także do popularyzacji utworów Aleksandra Puszkina (Eugeniusz Oniegin, Dama pikowa), Nikołaja Gogola (Ożenek, Martwe dusze), Fiodora Dostojewskiego i innych pisarzy. W 1911 r. za sprawą Chanżonkowa zrealizowany został jeden z pierwszych na świecie filmów pełnometrażowych - Obrona Sewastopola. I wojna światowa zrodziła zapotrzebowanie na filmy patriotyczne, sławiące odwagę żołnierza rosyjskiego i swą wymową zagrzewające do walki. Do takich należały filmy polskiego reżysera Władysława Starewicza: komedia-żart polityczny Jak niemiecki generał podpisał kontrakt z diabłem czy też satyra na Wilhelma II - Pasierb Marsa. W toku działań wojennych zmniejszył się import filmów zagranicznych, a tym samym wzrosło zapotrzebowanie na produkcję rodzimą. Na ekranach zaczęły ukazywać się obrazy salonów arystokratycznych z przenikającym je nastrojem pesymizmu, związanym z niespełnioną miłością aktorki miały na sobie wyszukane toalety, a aktorzy pasjonowali się grą w karty bądź nawiązywaniem romansów z fertycznymi subretkami. Takie tematy pozwalały widzom oderwać się od okropności czasów wojny. W przedrewolucyjnym kinie rosyjskim palma pierwszeństwa należy się reżyserowi Jakowowi Protazanowowi. Uprawiał wiele gatunków filmowych: dramaty, melodramaty, komedie, farsy, obrazy realistyczne i psychologiczne. W 1915 r. nakręcił Wojnę i pokój według dzieła Tołstoja, a także dokonał adaptacji Biesów Dostojewskiego. Za jego najlepszy film uważana jest Dama pikowa (na podstawie utworu Puszkina) - był to pierwszy film omówiony w recenzjach codziennej prasy rosyjskiej. Protazanowa 334 KATARZYNA DUDA interesował przede wszystkim człowiek z jego zapleczem psychologicznym oraz bagażem doświadczeń społeczno-historycznych. Innymi sławnymi reżyserami przedrewolucyjnymi byli Władimir Gardin i Jewgienij Bauer. Gardin przenosił na ekran zwłaszcza dzieła Tołstojowskie, takie jak Sonata Kreutzerowska, Anna Karenina, ale także Szlacheckie gniazdo Iwana Turgieniewa. Bauer natomiast produkował filmy sensacyjne: Król-bohater, oraz oparte na historii i podaniach ludowych: Mazepa, Antychryst. Najpopularniejszymi aktorami tego okresu okazali się bezsprzecznie Wiera Chołodnaja i Iwan Mozżuchin. Bolszewicy szybko docenili rolę kinematografii w upowszechnianiu ich ideologii. Produkcja filmowa, tak samo jak inne dziedziny sztuki, została znacjonalizowana i podporządkowana wytycznym władzy, a nie kryteriom artystycznym. Lenin, zdając sobie sprawę ze skali analfabetyzmu wśród ludu, propaguje swe idee właśnie poprzez film, organizując w tym celu m.in. kina objazdowe. Priorytet należy w tym względzie do filmu dokumentalnego, przyjmującego od tej pory formę tzw. agitfilmu. Bezpośrednio po zajęciu Pałacu Zimowego bolszewiccy operatorzy filmowi zarejestrowali kamerą ślady walk, ludzi wspierających rewolucję, „radość" proletariatu z odzyskanej wolności, a nawet samego Lenina. W ten sposób powstały np. Rozmowy pokojowe w Brześciu Litewskim, a także będący dziełem Piotra Nowickiego dokument Finlandia w latach rewolucji. Ten sam operator zmontował reportaż filmowy Rozbrojenie moskiewskich anarchistów, w którym przeciwnicy bolszewików przedstawieni zostali jako pospolici przestępcy, bandyci i złodzieje. Typowe agitfilmy wzywały do składania broni przez ludność cywilną {Ostatni nabój), do zbierania odzieży i żywności dla wojska {Wszystko dla frontu), jak też do solidarności proletariuszy wszystkich państw {Do świetlanego królestwa III Międzynarodówki). Nakręcono też filmy agitacyjne związane z wojną polsko-rosyjską: Niech żyje Polska robotniczo-chłopska, Panowie-bandyci. W ramach kampanii antyreligijnej powstały dwa filmy dyskredytujące świętość Siergieja z Radoneża i Tichona Zadonskiego (np. Ekshumacja prochów Tichona Zadon-skiego). Filmy fabularne tego okresu znalazły się na dalszym planie; mogły ukazywać się tylko takie obrazy, które sprzyjały reżimowi bolszewickiemu. Tak powstał dramat Polikuszka w reżyserii Aleksandra Sanina. Pierwszym filmem fabularnym, podejmującym temat rewolucji i wojny domowej, stał się tendencyjny Sierp i młot, wyreżyserowany przez Gardina w 1921 r. Czasy NEP-u przyniosły pewne rozluźnienie w polityce władz wobec sztuki. Bolszewicy nie zrezygnowali jednak z kontrolowania prawomyślności dzieł. W tym jednak okresie powstać mogły wspaniałe utwory filmowe rosyjskiego kina niemego. Za pierwszy radziecki film science fiction uważa się oparty na motywach powieści Alek-sieja Tołstoja, a wyreżyserowany przez Protazanowa, obraz Aelita, traktujący o przeniesieniu eksperymentu komunistycznego w kosmos. Doskonałe role stworzyli tu: Julia Sołncewa, Nikołaj Batałow i Wiera Orłowa. Protazanow jest też reżyserem filmu Jego wezwanie, o nakazie Lenina dotyczącym wstępowania w szeregi partii bolszewickiej i śmierci wodza proletariatu. Tematykę rewolucyjną podejmuje również sfilmowany przez Protazanowa utwór Borisa Ławrieniowa Czterdziesty pierwszy, w którym po raz pierwszy w kinematografii radzieckiej wróg bolszewików ukazany został w sposób obiektywny. Protazanow reżyserował ponadto komedie: Krojczy z Torżka (reklama pożyczki państwowej), Don Diego i Pelagia (satyra na biurokrację i sądownictwo). Do nowatorów w nurcie kina niemego zaliczany jest przedstawiciel „lewicy filmowej" - Dżiga Wiertow. Łączą się z nim narodziny filmu publicystycznego (opowiadał Film rosyjski 335 się przeciw artystycznym filmom fabularnym), a nowatorstwo zaznacza się w sferze montażu, kompozycji, ustawienia kamery i zdjęć trickowych. Był też Wiertow pierwszym świadomym twórcą nowoczesnej kroniki filmowej. Do jego największych osiągnięć zalicza się filmy Naprzód, Rady! (o podnoszeniu kraju z rumowisk wojny domowej i heroizmie bolszewików) oraz Szósta część świata (o potędze ZSRR). Kolejnym reformatorem kina niemego był Lew Kuleszów, autor komedii Niezwykłe przygody Mr Westa w kraju bolszewików, w której przełamany zostaje stereotyp postrzegania Rosji Radzieckiej przez Zachód i Kraj Rad zaczyna się jawić Amerykanom jako oaza szczęścia. Inny film Kuleszowa, Promień śmierci, podejmował temat kradzieży wynalazku radzieckiego inżyniera przez zachodnich szpiegów. Ogromny rozgłos, zarówno w kraju, jak i poza jego granicami, zyskał Siergiej Eisenstein, a przede wszystkim pochodzący z tego okresu jego film Pancernik Potiom-kin. Reżyser przedstawił tu jeden z najbardziej dramatycznych epizodów rewolucji 1905 г.: bunt marynarzy pancernika „Książę Potiomkin Taurydzki". Twórcy udało się odtworzyć prawdę historyczną, a jego film posiada atuty kronikarskiej wierności. Wśród twórców kina nieudźwiękowionego wyróżniał się też Wsiewołod Pudowkin, reżyser takich obrazów, jak: Gorączka szachowa (o pierwszym międzynarodowym turnieju szachowym w Moskwie), Mechanika mózgu (popularyzacja teorii Pawłowa o odruchach warunkowych) oraz opartego na motywach utworu Gorkiego filmu Matka. Październik 1929 r. otworzył epokę rosyjskiego kina dźwiękowego. Były to jednak nadal czasy filmu polityczno-oświatowego, gloryfikujące przekraczanie norm produkcyjnych, industrializację i kolektywizację. Do tego rodzaju przedsięwzięć zaliczyć należy film Abrama Romma Plan wielkich robót czy też Julija Rajzmana Ziemia pragnie - o zagospodarowywaniu nieużytków. Początki filmu dźwiękowego wiążą się z wprowadzeniem w sferę sztuki realizmu socjalistycznego. Wymogi tej doktryny spełniają takie m.in. obrazy filmowe, jak: Turbina 50 000 Siergieja Jutkiewicza i Fryderyka Ermlera czy Brygada szturmowa Aleksandra Maczierieta. Do historii kina światowego przeszły radzieckie komedie filmowe. Największe zasługi na tym polu położył reżyser Grigorij Aleksandrów. Dość wspomnieć jego komedię jazzową Świat się śmieje (muzyka - Izaak Dunajewski, teksty piosenek - Wasilij Lebiediew-Kumacz). Pełna zabawnych gagów, szalonych pomysłów, śmiesznych tricków historia utalentowanego pastucha, który pod wpływem miłości do dziewczyny z miasta zostaje śpiewakiem rewiowym, wywołała entuzjazm widzów: niosła przesłanie optymistyczne, którego tak bardzo brakowało w latach szalejącego terroru. Z podobnym odbiorem spotkały się inne komedie Aleksandrowa: Cyrk (główna rola kobieca - Lubow Orłowa) czy Wołga, Wołga - satyra na prowincjonalnych urzędników. Na socrealistyczne wezwanie stworzenia bohatera pozytywnego odpowiedział Eisenstein w filmie Łąki bieżyńskie (na podstawie scenariusza Aleksandra Rżeszew-skiego). „Prawdziwego bohatera", osławionego Pawlika Morozowa, przedstawiono tu jak świętego: wokół jego głowy widnieje świetlista aureola. Film uznano jednak za ideologicznie błędny, a to ze względu na zgodny z prawdą, tragiczny opis wsi w czasie kolektywizacji. Groźba faszyzmu, konieczność wzmożenia obronności kraju wpłynęły na wprowadzenie do kina nowej problematyki, nawiązującej do heroicznej przeszłości i wielkich bohaterów rosyjskich. Wyzwaniu temu sprostał Władimir Pietrow (Piotr T) oraz Eisenstein i jego film Aleksander Newski (doskonała warstwa muzyczna autorstwa Siergieja Prokofiewa). 336 KATARZYNA DUDA Wielka Wojna Ojczyźniana stworzyła potrzebę wykreowania bohaterstwa przywódców i ludu radzieckiego, zwłaszcza po początkowych klęskach ZSRR na frontach II wojny światowej. Obok kronik filmowych i wojennych „obrazków szkoleniowych", rolę taką odegrały: Rozgromienie wojsk niemieckich pod Moskwą Leonida Warłamowa (nagroda Akademii Hollywoodzkiej za najlepszy film dokumentalny) oraz Leningrad w walce reżyserii Romana Karmiena. Najwybitniejszym filmem czasów wojny jest Iwan Groźny Eisensteina. Charakterystyczna jest tu aktualizacja historii Rosji, a bohater tytułowy przedstawiony jest zarówno jako władca zmierzający do umocnienia władzy absolutnej, jak i obciążona wieloma problemami osoba prywatna. Zakończenie wojny przynosi wzmożenie ataków na twórców filmowych. Rozpoczynają się czasy „żdanowszczyzny", drugiego zlodowacenia stalinowskiego. Ich zapowiedzią staje się krytyka drugiej części filmu Eisensteina Iwan Groźny rzekomo za formalizm, w istocie zaś mająca na celu zatomizowanie środowisk twórczych. Powstają więc filmy lakierujące rzeczywistość, zgodne z teorią bezkonfliktowości. Do takich należą m.in. Trzeci szturm Igora Sawczenki, Bitwa stalingradzka Piętrowa, ale także Opowieść o prawdziwym człowieku Aleksandra Stołpera - ekranizacja powieści Borisa Polewoja, będąca historią lotnika Mieriesjewa, który mimo utraty nóg powrócił do pracy w lotnictwie. Chruszczowowska odwilż wpłynęła na zwiększenie liczby powstających filmów pełnometrażowych, ale przede wszystkim na przełamanie socrealistycznych schematów i wymóg prawdy w sztuce (oczywiście w granicach nakreślonych przez władzę). Postulaty te spełniał film Pudowkina Odzyskane szczęście (przedstawiający niezafałszowany obraz ludzi radzieckich w okresie powojennym) oraz Aleksandra Iwanowa Gwiazda, o działalności wywiadu radzieckiego na tyłach wojsk nieprzyjacielskich. Dwa wymienione przykłady świadczą, iż w dobie odwilży powstało niewiele produkcji na temat rewolucji, żywa pozostała natomiast tematyka wojenna, stawiająca w centrum zainteresowania nie Wodza i partię, ale szeregowego żołnierza - prawdziwego zwycięzcę. Do takich filmów należy dramat Michaiła Kałatozowa Lecą żurawie (główna nagroda na festiwalu w Cannes). Nie ma tu batalistyki w dosłownym rozumieniu tego pojęcia. Są za to - uosobione zwłaszcza w głównej bohaterce - zwykłe ludzkie uczucia, pozbawione heroizmu, a także emocje graniczące nieraz z tchórzostwem i egoizmem. Podobną wymowę ma tzw. „film drogi" Grigorija Czuchraja Ballada o żołnierzu. Wiele walorów ma również debiutanckie dzieło Andrieja Tarkowskiego Dziecko wojny, film w sposób metaforyczny pokazujący wojnę jako straszliwą chorobę, którą zainfekowane są ludzkie dusze i serca. Względny liberalizm, związany z krytyką kultu jednostki, zostaje zahamowany przez czasy stagnacji, związane z rządami Leonida Breżniewa. W tej epoce jednak, obok filmów całkowicie podległych władzy, pojawiają się i zjawiska oryginalne, wiążące się z nazwiskami wybitnych twórców kina. Należy do nich (znany również jako prozaik) Wasilij Szukszyn. W 1965 r. wyreżyserował film Jest taki chłopak, którego bohater diametralnie różnił się od wizerunków kinowych wyidealizowanych postaci współczesności. W filmach Nasz syn i brat oraz Dziwni ludzie dążył reżyser do przeciwstawienia zdegenerowanej cywilizacji wielkomiejskiej naturalnego i szczerego środowiska wiejskiego. Ostatnim filmem Szukszyna była Kalina czerwona - тлАтл-wiające studium psychiki ludzkiej, niosące przesłanie, iż każdy człowiek ma prawo do moralnej rehabilitacji i oczyszczenia się z win. Film rosyjski 337 Na lata zastoju przypada rozkwit twórczości Andrieja Tarkowskiego (późniejszego emigranta). Największym jego dziełem jest niewątpliwie Andriej Rublow, będący kostiumem historycznym dla współczesności z jej brutalnością i bezsensem, pokazujący skutki, jakie niesie przeciwstawienie się wolnego w swej istocie twórcy despotycznej władzy. Nie dziwi zatem, iż utwór poddany został krytyce. W kolejnym filmie, Solaris (na motywach powieści Stanisława Lema), uwydatnił reżyser problem odpowiedzialności człowieka za podejmowane przez niego eksperymenty, a tym samym za przyszłość ludzkości. W zbudowanym na zasadzie strumienia świadomości obrazie Zwierciadło Tarkowski przedstawia złożoność losów inteligencji twórczej w państwie radzieckim. Indywidualnością epoki restalinizacji okazał się także Andriej Michałkow--Konczałowski. Jego film Szczęście Asi Klaczynej - o jednostkowych tragediach, rozgrywających się na tle dramatu wsi radzieckiej - nakręcony został w 1967 г., ale oficjalnie ukazać się mógł dopiero w 1988 r. W związku z tym niepowodzeniem reżyser uciekł się do ekranizacji znanych utworów literackich i tak powstały m.in. filmy Szlacheckie gniazdo i Wujaszek Wania. O powrocie do twórczości oryginalnej świadczyć może melodramat Romanca o zakochanych, uwydatniający wagę w życiu człowieka uczuć najprostszych, które jednak przeżyć jest najtrudniej. Jeszcze w okresie przedpieriestrojkowym pojawiły się filmy o nastawieniu krytycznym wobec współczesności. Należy do nich Straszydło Rołanda Bykowa - obraz o nieskuteczności radzieckiego systemu wychowania, o braku tolerancji, który zawsze niesie nienawiść i chęć wyrugowania ze społeczności człowieka, piastującego inną niż większość skalę wartości. Przed objęciem władzy przez Michaiła Gorbaczowa nakręcony został również film Elema Klimowa Idź i patrz!, osnuty na wątku zagłady wsi białoruskiej; samym tytułem nakazujący zachowywać pamięć o tragicznych doświadczeniach przeszłości. Największym jednak osiągnięciem kinematografii radzieckiej początku lat 80. stał się film Pokuta Tengiza Abuładze (nagroda FIPRESCI na festiwalu w Cannes). To uniwersalistyczne studium tyranii, niosącej zło w każdych czasach i na każdej przestrzeni, to także wołanie o konieczność odkupienia win i przekonanie, że w świecie bez Boga i bez tradycji żyć niepodobna. W epoce postradzieckiej kinematografia rosyjska zaczyna obfitować w filmy będące z jednej strony rozrachunkiem z przeszłością, z drugiej zaś krytycznie odnoszące się do nowej rzeczywistości pokomunistycznej. W ten sposób na ekranach pojawia się w 1988 r. dokument Mariny Gołdowskiej Władza sołowiecka, ukazujący radzieckie obozy koncentracyjne i udowadniający, że łagry biorą swój początek w czasach Lenina, a nie, jak tego chcieli niektórzy, w dobie stalinowskiej. Nie mogło też zabraknąć filmu odnoszącego się do sytuacji w Czeczenii: do tych wydarzeń odnosi się Jeniec Kaukazu Siergieja Bodrowa. Uwagę krytyki zwrócił obraz Kiry Muratowej Syndrom asteniczny, którego medyczny u swego podłoża tytuł odnosi się do społeczeństwa rosyjskiego czasów pieriestrojki - społeczeństwa wewnętrznie rozdartego, pozbawionego złudzeń, balansującego na skraju przepaści. Jednym z największych osiągnięć kinematografii postradzieckiej jest, głęboko religijne w swej wymowie, emigracyjne dzieło Tarkowskiego Ofiarowanie. Bohater, wykreowany na Chrystusa i mający do wypełnienia misję odkupienia win, podpowiada, że jedyną drogą do zrozumienia sensu cierpienia jest pojęcie ofiary. Motywem przenikającym film jest tęsknota za Domem-Ojczyzną. Taki sam wątek powrotu do korzeni zaprezentuje Nikita Michałków, zwłaszcza w uhonorowanym Oskarem obrazie Spaleni 338 KATARZYNA DUDA słońcem. Reżyser dowodzi, że w żaden sposób nie można odgrodzić się od polityki władzy totalitarnej, że nie ma takiej niszy, która dałaby szansę ucieczki przed okrucieństwem rzeczywistości. Z drugiej strony podkreśla, iż nawet w najbardziej zbrutali-zowanych realiach życie ma swój urok, ludzie zakochują się i rodzą dzieci - istnieją. Do ambitniejszych filmów ostatniego dziesięciolecia zaliczyć należy Zamrzyj, umrzyj, zmartwychwstań Witalija Kaniewskiego (nagroda na festiwalu w Cannes). W obrazie tym, odnoszącym się do wczesnych lat 50., nie ma tematów zakazanych. Kaniewski opowiada o swych osobistych, autentycznych przeżyciach, o doświadczaniu świata zapełnionego nieletnimi przestępcami i wieżyczkami strażniczymi, nienawiścią i pogardą dla człowieka-osoby. Podobny w swej wymowie, aczkolwiek podejmujący współczesną tematykę, jest film Michałkowa-Konczałowskiego Kurka Riaba. Ukazane tu zostały losy pokomunistycznej, nadwołżańskiej wsi, gdzie „stare" (uwielbienie wodzów rewolucji, wiara w „świetlane jutro") sąsiaduje z „nowym": demokratyzacją, prywatyzacją i gospodarką rynkową. Znany i ceniony na całym świecie, nagradzany na wielu festiwalach film rosyjski wydaje się w epoce postkomunistycznej przeżywać pewne załamanie. Uwidacznia się to zarówno w warstwie tematycznej (powszechny niemal zwrot ku pornografii, opisom życia mafijnego i narkotycznych uniesień), jak i w sferze organizacyjnej (brak finansów na nowe realizacje, mała dochodowość „przemysłu" kinematograficznego). Historia kina rosyjskiego pokazuje jednak, że z biegiem czasu, po przezwyciężeniu kryzysu, publiczność międzynarodowa znów będzie mogła czerpać przeżycia estetyczne i etyczne z filmów tej miary, co stworzone przez Tarkowskiego, Aleksandrowa czy Michałkowa. BIBLIOGRAFIA 1. Л. Аннинский, Шестидесятники и мы. Кинематограф, ставший и не ставший историей, Москва 1991. 2. СИ. Фрейлих, Теория кино. От Эйзейштейна до Тарковского, Москва 1992. 3. R. Jurjeniew, Historia filmu radzieckiego, przekł. I. Nomańczuk, Warszawa 1977. 4. B. Mucha, Sztuka filmowa w Rosji 1896-1996, Piotrków Trybunalski 2002. 5. J. Plażewski, Historia filmu, Wrocław 1995. 6. J. Stiszowa, Krótka historia kinapostradzieckiego, „Kino" 1997, nr 1, s. 12-30. MUZYKA ROSYJSKA Muzykalność narodu rosyjskiego jest ogólnie znanym fenomenem w Europie Środkowej. Przyczyny tej muzykalności należy szukać przede wszystkim w tradycji cerkiewnego śpiewu chóralnego i starych folklorystycznych obrzędach ludowych, gdzie -jak w innych kulturach słowiańskich - śpiew towarzyszy wszystkim ważniejszym wydarzeniom życia codziennego: pracy sezonowej, świętom ogólnym i rodzinnym, chwilom wypoczynku. Nic tak nie rozwija wrażliwości muzycznej jak bezpośredni udział w muzykowaniu. Początki rosyjskiej kultury muzycznej są związane z chrystianizacją Rusi Kijowskiej w X w., kiedy pojawiły się śpiewy chóralne, najpierw jednogłosowe, później w XVI-XVII w. rozbudowane polifoniczne i wielogłosowe (знаменный распев), które stanowią do dziś integralną część liturgii cerkiewnej. Cały dorobek tej ciekawej twórczości był od samego początku zapisywany za pomocą specjalnych znaków (крюки), które wbudowane w tekst śpiewów wskazywały kierunek rozwoju melodii. W latach ostatnich ten sposób zapisywania muzyki wokalnej jest skutecznie odczytywany przez naukowców, toteż stare śpiewy mogą być rekonstruowane i wykonywane. Muzykę tę cechuje głęboka duchowność i surowe piękno brzmienia. Jednocześnie od samego początku istnienia Rusi rozwijała się twórczość muzyczna wędrownych artystów i muzyków, tzw. skomorochów. Jak w wielu kulturach europejskich artyści tego typu tworzyli sztukę syntetyczną, dając wesołe przedstawienia z elementami tańca akrobatycznego, teatru wędrownego i muzyki. W związku z dość frywolnym i zabawowym charakterem takich przedstawień działalność skomorochów była tępiona przez władze duchowe i świeckie. Wprowadzono bardzo ostre sankcje, włączając karę śmierci za tego rodzaju występy. Jednakże popularność tych artystów wśród ludu i prawdopodobnie ich miłość do sztuki zapewniły im przetrwanie aż do XVII w. Rosyjska kultura ludowa, o której już wspomnieliśmy, była również obecna w życiu codziennym chłopów. Na dużych obszarach Rosji była ona bardzo zróżnicowana i znajdowała się pod wpływem innych kultur kontaktujących się z nią: bizantyńskich, scytyjskich, kaukaskich, fińskich i germańskich. Oprócz piosenek i tańców obrzędowych bardzo ciekawym gatunkiem w tym obszarze kulturowym były śpiewy epickie, opowiadające o dawnych dziejach i poruszające wątki mitologiczne, tzw. byliny. Ich wykonawcami byli typowi dla rosyjskiej sztuki ludowej śpiewacy ludowi - bajani, którzy występowali nawet w domach książęcych i pełnili rolę edukacyjną, rozwijając dzięki swej twórczości historyczną świadomość narodu rosyjskiego. Na początku rozwoju rosyjskiej kultury muzycznej przeważały formy wokalne. Instrumentarium do wykonywania muzyki było dość ograniczone i w większości zapożyczone z innych kultur. Były to takie instrumenty, jak fletnia Pana, flet podłużny, żalejka (trąbka klarnetowa), różnego rodzaju dudy, rogi, lira korbowa, bałałajka, gęśle oraz rozmaite instrumenty perkusyjne. 340 ALEKSY AWDIEJEW W XV-XVI w. centrum rosyjskiej profesjonalnej kultury muzycznej stała się Moskwa. Tutaj właśnie nastąpił dynamiczny rozwój chóralnej muzyki cerkiewnej i specyficznej dla tej muzyki form koncertów chóralnych, kantat i psalmów. Zachowały się również wzmianki o pojawieniu się na dworach książęcych profesjonalnych kapeli śpiewaczych wykonujących koncerty chóralne podczas liturgii. Od XVIII w. w wyniku reform Piotra Wielkiego nastąpiło otwarcie kraju na kulturę europejską a w Rosji pojawili się włoscy kompozytorzy operowi (T. Traetta, G. Paisielli i D. Cimarosa i inni). Powstanie opery w Petersburgu, a później w Moskwie, kontakt muzyków rosyjskich z twórcami przodującej w Europie muzyki włoskiej stały się momentem przełomowym w życiu kulturalnym Rosji. Po raz pierwszy w historii tego kraju powstała muzyka świecka, przeznaczona dla oświeconej warstwy społecznej. Wzorce muzyki włoskiej stały się nieodłącznym składnikiem rosyjskiej kultury muzycznej. Po pierwsze, pojawili się kompozytorzy krajowi (M. Matinski, J. Fomin, W. Paszkiewicz, M. Bieriezowski), którzy, opierając się na tradycji włoskiej, komponowali pierwsze opery w języku rosyjskim, po drugie, pod wpływem tej tradycji nastąpił rozwój rosyjskiej instrumentalnej pieśni lirycznej, tzw. romansu, który od końca XVIII w. stał się podstawową formą muzykowania salonowego. Jego wybitni twórcy-N. Titow, A. Gurilow, A. Alabiew i inni - tworzyli znane i popularne do dziś pieśni z towarzyszeniem fortepianu, które stały się na całym świecie typowym przejawem rosyjskiej kultury muzycznej. Początki rosyjskiej szkoły narodowej i najwyższego rozkwitu twórczości muzycznej w Rosji przypadają na XIX w. Szereg genialnych kompozytorów rosyjskich, którzy rozsławili rosyjską sztukę na całym świecie, rozpoczyna Michaił Glinka (1804-1857). Po długoletniej wędrówce po całej Europie (odwiedził również Warszawę) i studiach muzycznych stworzył pierwszą rosyjska patriotyczną operę narodową Życie za cara {Iwan Susaniri) (1836), opowiadającą jeden z epizodów polsko-rosyjskiej wojny 1612 г., kiedy to rosyjski chłop, Iwan Susanin, zaprowadził polskich rycerzy szukających drogi do Moskwy na zgubne bagniska. Drugą operę rosyjską w formie bajki muzycznej wykorzystującej poemat Aleksandra Puszkina Rusłan i Ludmiła Michaił Glinka stworzył w 1842 г., wzbudzając entuzjazm publiczności rosyjskiej. Wyraziste melodie i wspaniała instrumentacja tych obu oper sprawiły, że zajmują one czołowe miejsca w europejskim świecie muzycznym. Utwory te są wykonywane do dziś i nie tracą popularności. Korzystając ze swych europejskich doświadczeń kompozytor w sposób skuteczny połączył osiągnięcia muzyki europejskiej z rodzimym folklorem, tworząc znakomitą fantazję instrumentalną Kamarinskaja (1848). Wykorzystując swe materiały hiszpańskie, napisał również dwie uwertury dla orkiestry symfonicznej Jota aragońska (1845) i Noc w Madrycie (1848), dając przykłady wirtuozowskiej instrumentacji, która stała się wzorcem dla całej szkoły późniejszych kompozytorów rosyjskich. Michał Glinka jest również autorem licznych pieśni i romansów zarówno w stylu włoskim, jak i opracowań rosyjskich i ukraińskich melodii ludowych. Kontynuatorem nowego nurtu w rosyjskiej szkole narodowej był Aleksandr Dar-gomyżski (1813-1869), autor opery-fantazji Rusałka (1856), opartej na motywach poematu Aleksandra Puszkina. Przyjaciel Stanisława Moniuszki, dążył do stworzenia opery nowego typu - zbliżonej do dramatu teatralnego. Jego niedokończona opera Kamienny gość, również według dramatu Puszkina, była przykładem takiej właśnie formy muzycznej. Aleksandr Dargomyżski był również autorem kilku utworów orkiestrowych i wielu popularnych romansów i pieśni. Muzyka rosyjska 341 Nowym etapem rozwoju muzyki rosyjskiej była twórczość grupy kompozytorów, znanej jako Potężna Gromadka (Могучая кучка). Do grupy tej wchodzili wybitni twórcy rosyjskiej muzyki klasycznej: Milij Bałakiriew (1837-1910), Aleksandr Borodin (1833-1987), Cezar Cui (1835-1918), Modiest Musorgski (1839-1881), Nikołaj Rimski-Korsakow (1844-1908). Celem estetycznym tych twórców była demokratyzacja muzyki i przybliżenie jej szerokiej publiczności, co zbliżało ich do nasilającego się w Rosji w tym czasie ruchu demokratycznego. Dążyli oni do włączenia sztuki muzycznej do ogólnego procesu rozwoju sztuki europejskiej, z zachowaniem rosyjskiego, narodowego charakteru tej sztuki. Istotę tego kierunku twórczego w swoich pracach estetycznych i krytycznych sformułował Władimir Stasow (1824-1906), który wywarł duży wpływ na rozwój kultury rosyjskiej drugiej połowy XIX w. Milij Bałakiriew, jeden z założycieli i teoretyków Potężnej Gromadki, był pilnym badaczem i zbieraczem muzycznego folkloru rosyjskiego i kaukaskiego, który wykorzystywał w swoich kompozycjach. Opracował i wydał zbiór rosyjskich pieśni ludowych (1865). Znajdując się pod dużym wpływem Michaiła Glinki, kontynuował tradycję rosyjskiego szkoły narodowej, dążąc do wykorzystywania najnowszych osiągnięć europejskiego romantyzmu. Jego poematy symfoniczne Ruś (1882), Tamara (1882) i fantazja fortepianowa Marnej (1869) sąjaskrawymi przykładami realizacji tych założeń estetycznych. Będąc pod ogromnym wrażeniem twórczości Fryderyka Chopina, kompozytor stworzył w 1909 r. suitę orkiestrową Chopiniana. Milij Bałakiriew był również znakomitym pianistą wirtuozem, uznanym interpretatorem muzyki klasycznej i romantycznej, autorem dwóch koncertów fortepianowych. Jednym z najwybitniejszych kompozytorów rosyjskich, należących do tej grupy twórczej, był Aleksandr Borodin. Z zawodu był chemikiem, tym bardziej więc zdumiewa jego nieprzeciętny talent muzyczny. Jest zaliczany do przedstawicieli tzw. neo-romantyzmu rosyjskiego. Wsławił się przede wszystkim jako autor popularnej do dziś opery Kniaź Igor (1890) napisanej według arcydzieła literatury staroruskiej Słowa o wyprawie Igora. Wspaniała, pewna wyrazistych melodii opera, zawierająca m.in. słynne Tańce połowieckie, została w sposób mistrzowski opracowana przez Nikołaja Rimskiego-Korsakowa i Aleksandra Głazunowa już po śmierci autora. Będąc również gorącym zwolennikiem wykorzystywania folkloru w twórczości muzycznej, Borodin wnikliwie badał narodową kulturę muzyczną Tatarów krymskich i narodów azjatyckich, a powstała w 1880 r. fantazja symfoniczna W stepach Azji Środkowej jest właśnie wynikiem tych badań. Oprócz tego Aleksandr Borodin jest autorem dwóch symfonii w stylu rosyjskim, pięknych kwartetów smyczkowych i pieśni wokalnych. Styl muzyki Borodina, oszczędny i wyrafinowany, wywarł duży wpływ na dalszy rozwój muzyki rosyjskiej (Siergiej Prokofiew, Gieorgij Swiridow i inni). Modiest Musorgski jest pierwszym z kompozytorów rosyjskich, który zyskał uznanie i popularność światową. Urodzony w rodzinie muzyków, już w wieku dziecięcym przejawiał duże zdolności, śpiewając i grając na fortepianie. We wczesnej młodości jednocześnie ze studiami w szkole wojskowej prywatnie uczył gry na fortepianie i zaczął komponować. Spotkanie z Aleksandrem Borodinem, który właściwie ocenił jego możliwości muzyczne, było momentem przełomowym w jego życiu (1856). Wszedł do kręgu przedstawicieli Potężnej Gromadki i zaczął pracę nad swymi słynnymi operami, które były poświęcone znaczącym momentom w historii Rosji. Cho-wańszczyzna (1866) i Borys Godunow (1872) - to monumentalne, wspaniałe dzieła operowe, bogate w sceny chóralne, pełne dramatyzmu w wokalnych partiach solistów, 342 ALEKSY AWDIEJEW które znacznie wyprzedzały swój czas, prezentując nowoczesne i awangardowe w tych czasach podejście do materiału muzycznego. Po śmierci swego przyjaciela malarza stworzył jedno ze swych arcydzieł na fortepian: Obrazki z wystawy (1874), które później w orkiestracji Маигісе'а Ravela podbiły cały świat muzyczny. Będąc typowym przedstawicielem rosyjskiej szkoły narodowej, Musorgski wykorzystywał w swej twórczości tradycje folkloru i prawosławnego śpiewu. W swoim poemacie symfonicznym Noc na Łysej Górze (1867) wykorzystuje tradycyjną mitologię Słowian. Jest również autorem zbiorów pieśni z towarzyszeniem fortepianu: Z izby dziecięcej (1972) i Pieśni i tańce śmierci (1877). Życie tego wspaniałego twórcy skończyło się tragicznie. Zmarł jako ofiara alkoholizmu w szpitalu wojskowym w Petersburgu w dniu swych urodzin 16 III 1880 r. Twórczość Modiesta Musorgskiego miała ogromne znaczenie dla rozwoju muzyki europejskiej. Niektórzy badacze uważają go za ojca impresjonizmu muzycznego, który stał się wiodącym kierunkiem estetycznym na początku XX w. Bardzo znaczącą postacią historii muzyki rosyjskiej XIX w. był Nikołaj Rimski--Korsakow. Jego rola w działalności Potężnej Gromadki i wpływ na dalsze losy twórców tej grupy i ich muzykę były nie do przecenienia. Był znakomitym nauczycielem, autorem podręczników muzycznych, wspaniałym mistrzem orkiestracji i organizatorem życia muzycznego. Po śmierci swych kolegów kompozytorów w sposób perfekcyjny i wyrafinowany dokończył ich kompozycje, zinstrumentował je i opracował do publicznego wykonania. Wspaniałe dzieła Aleksandra Borodina i Modiesta Musorgskiego istnieją do dziś dzięki tej szlachetnej i skrupulatnej pracy prawdziwego mistrza. Nikołaj Rimski-Korsaków był wybitnym kompozytorem. W swojej twórczości w sposób wyrazisty i barwny wykorzystał wyobrażenia zaczerpnięte z rosyjskich ludowych bajek i opowieści. Jego znakomite opery Sadko (1898), oparta na folklorze wschodnim Bajka o carze Sałtanie (1900) i Złoty kogucik (1909) według poematów Aleksandra Puszkina do dziś zachwycają słuchaczy wyobraźnią muzyczną i mistrzowską orkiestracją. Najbardziej znaną na całym świecie jest jego suita symfoniczna Sze-cherezada (1888), oparta na znanych opowieściach arabskich. Pracując od 1871 r. w Konserwatorium Petersburskim, Rimski-Korsakow był wychowawcą grupy młodych kompozytorów rosyjskich (Aleksandr Głazunow, Anatolij Ladow, Anton Arienski i inni), którzy pod koniec XIX w. i na początku XX w. kontynuowali tradycje rosyjskiej szkoły narodowej. Działalność kompozytorów Potężnej Gromadki była momentem przełomowym w historii muzyki rosyjskiej. Wyprowadziła ona rosyjską sztukę na poziom europejski i stała się częścią procesu rozwojowego kultury światowej. Ogromne znaczenie miała również działalność pedagogiczna przedstawicieli tej grupy. W latach 60. XIX w. rozpoczęły swoją działalność konserwatoria w Petersburgu i Moskwie. Nastąpiło znaczne ożywienie życia muzycznego, wystawiano nowe opery, balety i otwierano coraz liczniejsze sale koncertowe. Rosję coraz częściej odwiedzali wspaniali wykonawcy europejscy, a kompozytorzy rosyjscy wyjeżdżali do Europy i Ameryki, by zademonstrować swą sztukę. W 1859 r. znakomity kompozytor i wykładowca Anton Rubinstein (1829-1994) założył Rosyjskie Towarzystwo Muzyczne, które odegrało decydującą rolę w propagowaniu muzyki rosyjskiej w kraju i za granicą. Sam Rubinstein, wspaniały pianista i dyrygent koncertujący na całym świecie, był autorem m.in. kilku symfonii i koncertów fortepianowych oraz popularnej opery Demon według powieści Michaiła Ler- Muzyka rosyjska 343 montowa. Długoletni dyrektor konwersatorium w Petersburgu, wykształcił wielu znanych później wykonawców i kompozytorów. U boku Antona Rubinsteina działał bodajże jeden z najbardziej popularnych do dziś kompozytorów rosyjskich - Piotr Czajkowski (1840-1893). Jest najbardziej znany jako autor sześciu symfonii i muzyki do baletów Jezioro łabędzie (1877), Śpiąca królewna (1890) i Dziadek do orzechów (1892), które nadal wchodzą do podstawowego repertuaru baletu klasycznego. Muzyka Piotra Czajkowskiego, łącząca głęboki liryzm i dramatyzm, należy do najwybitniejszych osiągnięć kultury europejskiej. Jego tragiczna VI symfonia, pełna zadumy filozoficznej, jakby przewiduje dramat ludzkości XX w. Jego najlepsze opery: Eugeniusz Oniegin (1979) i Dama pikowa (1890) - obydwie według utworów Aleksandra Puszkina - otwierają nowy gatunek psychologicznego dramatu muzycznego, w którym muzyka wyraża najsubtelniejsze uczucia bohaterów. Czajkowski jest również autorem popularnych koncertów - fortepianowego i skrzypcowego oraz wielu miniatur fortepianowych i romansów. Wraz z Rimskim-Korsakowem Czajkowski jako profesor konserwatorium wychował całą plejadę wspaniałych kompozytorów rosyjskich początku XX w., wśród których najbardziej znani są: Aleksandr Głazunow (1865-1936), Aleksandr Skriabin (1872-1915), Siergiej Rachmaninow (1873-1943) i Igor Strawiński (1882-1971). Początek XX w. to burzliwe czasy przemian politycznych w Rosji, które jednocześnie stały się okresem uczestnictwa kompozytorów rosyjskich w sztuce muzycznej na skalę światową. Wielu z rosyjskich wykonawców i kompozytorów musiało w tym czasie opuścić Rosję i pracować za granicą. Wybitny pianista i kompozytor Aleksandr Skriabin, przedstawiciel rosyjskiego eks-presjonizmu, znany przede wszystkim jako autor wspaniałych utworów fortepianowych, również znacznie wzbogacił możliwości brzmienia orkiestry symfonicznej {Poemat ekstazy, 1907; Prometeusz -poemat ognia, 1910). Rozwinął ciekawą teorię filozoficzną dotyczącą wychowania słuchaczy przez muzykę, łącząc w sposób syntetyczny brzmienie muzyczne z kolorem i ruchem. Aleksandr Głazunow, ulubiony uczeń Nikołaja Rimskiego-Korsakowa, który sam do 1928 r. był profesorem w Petersburgu i nauczycielem m.in. Dmitrija Szostakowicza, jeszcze przed rewolucją był uznanym kompozytorem, autorem ośmiu symfonii, poematu symfonicznego Stieńka Razin (1885), baletu Rajmonda (1898), koncertu skrzypcowego (1904), kwartetów i pieśni. Muzyka Aleksandra Głazunowa stanowi kontynuację tradycji rosyjskiej szkoły narodowej, w której podstawąjest melodyka zapożyczona z folkloru ojczystego, opracowana w sposób subtelny i wyrazisty. Po opuszczeniu Rosji pracuje niewiele i nie potrafi znaleźć swego miejsca w nowych warunkach. Siergiej Rachmaninow również był zmuszony do opuszczenia ojczyzny i w 1918 r. wyjechał do USA. Wychodząc z kręgu uczniów Piotra Czajkowskiego, stworzył swój indywidualny styl romantyczny. Był wirtuozem pianistą i większość swego czasu poświęcał koncertowaniu. Jest autorem bardzo popularnych na całym świecie czterech koncertów fortepianowych i wielu miniatur (preludia, etiudy, sonaty), w których wzbogacił i rozbudował możliwości techniczne tego instrumentu. W dalszym ciągu w repertuarze wykonawców pozostająjego opera Aleko (1893) oraz pieśni. Pierwszym kompozytorem rosyjskim, który odszedł od klasycznego sposobu komponowania i rozpoczął eksperymenty awangardowe, był Igor Strawiński. Już od 1910 r. pracował za granicą we Francji i Szwajcarii, podtrzymując kontakt z najlepszymi przedstawicielami europejskiej sztuki muzycznej. Jego „rosyjskie" balety Ognisty ptak 344 ALEKSY AWDIEJEW (1910), Pietruszka (1911) oraz Święto wiosny (1913), osnute na motywach pogańskiego folkloru słowiańskiego, stały się arcydziełami ówczesnej sztuki baletowej. Jest on również autorem wielu interesujących dzieł symfonicznych i kameralnych, do których wprowadził nowoczesne, ekspresywne środki wyrazu, niezwykłą rytmikę i instrumen-tację. Rewolucja październikowa, powstanie ZSRR i wprowadzenie rządów totalitarnych w Rosji przerwały ciągłość rosyjskiej tradycji muzycznej. Już w latach 30. władza radziecka wprowadziła ścisłą kontrolę biurokratyczną w sztuce w ogóle, a w muzyce w szczególności. Obowiązek uprawiania realizmu socjalistycznego dotyczył wszystkich twórców i był warunkiem ich twórczego przetrwania. Imponujące osiągnięcia muzyki rosyjskiej XIX w. co prawda stworzyły ogromne możliwości jej dalszego rozwoju, lecz nie zostały one w pełni wykorzystane. Wszelkie eksperymenty i poszukiwania awangardowe zostały brutalnie przerwane przez politykę kulturalną ZSRR. Do władzy i kontroli rozwoju sztuki rosyjskiej doszli ludzie niewykształceni, często mało kulturalni, którzy nie byli w stanie zrozumieć wartości estetycznych muzyki nowoczesnej, dążyli do źle pojętej demokratyzacji sztuki i stworzenia jej wariantu uproszczonego, „zrozumiałego dla mas". W wyniku tej polityki awangardziści rosyjscy lat 20., tacy np. jak Nikołaj Rosławiec (1881-1944), Aleksandr Mosołow (1900-1973), Władimir Dieszewow (1889-1949), Gawriił Popów (1904-1972) i inni, zostali skazani na nieistnienie i zapomnienie publiczne lub musieli przystosować się do wąskich ram sztuki socjalistycznej. Wykonywali zamówienia na sztukę użytkową, komponując muzykę do filmów, przedstawień teatralnych lub tworząc tzw. piosenki masowe. Dopiero po pieriestrojce końca lat 80. ich twórczość została na nowo odkryta i mogła być właściwie doceniona. Typowym przykładem walki wybitnych twórców z niszczącym prawdziwą sztukę reżymem politycznym są losy dwóch największych kompozytorów rosyjskich XX w.: Siergieja Prokofiewa (1891-1953) i Dmitrija Szostakowicza (1906-1975). Siergiej Prokofiew, uczeń szkoły Nikołaja Rimskiego-Korsakowa, wczesne lata swej kariery muzycznej (do 1932) spędził za granicą, gdzie współpracował z innymi wybitnymi przedstawicielami kultury rosyjskiej, m.in. z Siergiejem Diagilewem (1872-1929) - organizatorem wspaniałego, emigracyjnego, rosyjskiego zespołu baletowego Les Ballets Russes. Dla tego zespołu kompozytor stworzył operę komiczną Miłość do trzech pomarańczy (1921). Wspaniałe symfonie (najbardziej znana Symfonia klasyczna, 1917) i koncerty instrumentalne Siergieja Prokofiewa cechuje niepowtarzalny styl ekspresywny, pełen kontrastów i humoru. Po powrocie do Rosji kompozytor nie mógł w pełni zrealizować swych planów twórczych, jednakże geniusz twórcy przejawiał się we wszystkich jego poczynaniach. Pisząc muzykę do patriotycznego filmu Aleksander Newski (1938) Prokofiew przy użyciu prostych środków stworzył arcydzieło muzyki instrumentalno-chóralnej. Jego muzyka baletowa {Romeo i Julia, 1938; Kopciuszek, 1944) zachwyca swą wyrazistością i szlachetną prostotą. W 1946 r. kompozytor napisał monumentalną operę Wojna i pokój według powieści Lwa Tołstoja. Jej nowoczesny i jasny język muzyczny spowodował ostrą reakcję krytyki partyjnej. Ciężka sytuacja rodzinna i stała presja polityczna przyczyniły się do ciężkiej choroby i śmierci wielkiego kompozytora w 1953 r. Ponieważ to tragiczne dla muzyki światowej wydarzenie zbiegło się ze zgonem Iosifa Stalina, zostało zupełnie niezauważone. Dmitrij Szostakowicz, uczeń Aleksandra Głazunowa, wybitny pianista (w 1927 r. otrzymał wyróżnienie na I Międzynarodowym Konkursie im. Fryderyka Chopina) Muzyka rosyjska 345 i jeden z największych kompozytorów XX w., podobnie jak Siergiej Prokofiew zaczynał jako awangardzista. Jednakże pod wpływem ograniczeń estetycznych narzuconych przez radziecką kontrolę partyjną kompozytor był zmuszony przystosować się do wymagań czasu. Te ustępstwa znakomitego twórcy do dziś wzbudzają polemikę, czyjego postawa nie była czymś w rodzaju zdrady estetycznej. Niektórzy oceniają jego twórczość jako zastosowanie metody realizmu socjalistycznego w muzyce, co jest oczywiście daleko idącym uproszczeniem. Wielkość Szostakowicza przejawiała się we wszystkim, co komponował, nawet jeśli miało to zewnętrzną formę zamówienia partyjnego. Podobnie jak w przypadku Siergieja Prokofiewa, najważniejsza dla kompozytora była możliwość tworzenia dla swego narodu i tej możliwości każdy twórca mógłby poświęcić wiele. Pierwsza opera Dmitrija Szostakowicza Nos według powieści Nikołaja Gogola (1930) nosiła już ślady odejścia od awangardy; została dobrze przyjęta przez krytykę muzyczną i publiczność, lecz przez czynniki partyjne została określona jako burżuazyjna i dekadencka. Większą oficjalną krytykę wywołała jego druga opera Lady Makbeth mcenskiego powiatu (1934), ogłoszona dziełem kontrrewolucyjnym. W atmosferze terroru stalinowskiego kompozytor musiał się ugiąć pod presją polityczną „rewolucji kulturalnej" i zreformować swoją metodę komponowania. Jego symfonie V i VI, napisane w stylu zbliżonym do klasycznego, chociaż bez odejścia od złożonych nowoczesnych środków wyrazu, były już dobrze przyjęte zarówno przez publiczność, jak i przez władzę, a jego Symfonia Leningradzka (1941), poświęcona tragicznemu losowi tego miasta podczas wojny, zdobyła największe uznanie i popularność na całym świecie. Mimo zewnętrznych ograniczeń twórczych muzyka ta była przejawem ogromnego talentu autora, jego wrażliwości i dojrzałości. Była jednocześnie protestem wobec tragicznej rzeczywistości. Motywy protestu i tragizmu są obecne w całej powojennej twórczości kompozytora, która jest imponująca i różnorodna. Wśród najciekawszych dokonań Dmitrija Szostakowicza znajdujemy Trzynastą symfonię na bas, chór i orkiestrę (1962), oddającą hołd tysiącom Żydów, którzy zginęli w miejscowości Babi Jar pod Kijowem z rąk oprawców hitlerowskich, a także bardzo ciekawe późniejsze symfonie (XIV - 1969, XV - 1971), suity i uwertury orkiestrowe, wspaniałe koncerty skrzypcowe i wiolonczelowe, kwartety, pieśni i inne formy kameralne. W warunkach totalitaryzmu i terroru politycznego okresu socjalizmu większość kompozytorów i wykonawców rosyjskich była zmuszona do poddania się rygorom estetycznym realizmu socjalistycznego, gdyż niepokorni byli niszczeni fizycznie lub zmuszeni, by tworzyć „do szuflady". Na szczęście muzyka klasyczna, w tym rosyjska, szczególnie o wydźwięku patriotycznym, nie była zabroniona. Stanowiła ona niedościgniony wzorzec, do którego sięgali różnego typu epigoni, starający się wypełnić ją nową „treścią socjalistyczną". Liczne pompatyczne ody, kantaty i pieśni na cześć wielkiego wodza i osiągnięć partii były sprawdzianem lojalności zarówno twórców utalentowanych, jak i przeciętności, którzy zazwyczaj zajmowali kierownicze stanowiska w Związku Kompozytorów Radzieckich i nadzorowali swych mniej lojalnych kolegów. W tym okresie w sposób burzliwy rozwijał się gatunek pieśni masowej, która stała się prawdziwym i oryginalnym dorobkiem muzyki rosyjskiej. Przede wszystkim rozwój radia i sztuki filmowej, jako nośników tego gatunku, stworzył warunki do popularyzacji pieśni masowej i jej twórców. Jeszcze przed wojną - nie bez wpływu amerykańskich filmów muzycznych - powstały ciekawe, filmowe komedie muzyczne Świat się śmieje (1934) i Cyrk (1936), które rozsławiły twórczość kompozytora Izaaka Du- 346 ALEKSY AWDIEJEW najewskiego (1900-1955). Melodyjne, pełne humoru i liryzmu piosenki z tych filmów zdobyły ogromną popularność, były słuchane i śpiewane w każdym domu. Podczas wojny pojawiły się tzw. „pieśni frontowe", podtrzymujące ludzi w ciężkich latach pożogi wojennej. Są wśród nich prawdziwe arcydzieła tego gatunku, np. Ciemna noc Nikity Bogosłowskiego, Drogi Anatolija Nowikowa, Słowiki, Wieczór na redzie, Gdzie jesteście przyjaciele Władimira Sołowjowa-Siedoja, W lesie przyfrontowym, Katiusza Michaiła Błantera i inne. Pieśń masowa i filmowa, operetka i inne „niepoważne" gatunki muzyki dynamicznie rozwijały się również w okresie powojennym do lat 70., kiedy pojawienie się telewizji i nowego typu kultury masowej zatrzymały ten jedyny w swym rodzaju fenomen twórczości muzycznej. Przyczyny niezwykłej popularności tego gatunku należy szukać w ucieczce do liryzmu i prywatności odbiorców, ogłuszonych pompatycznością socrealistycznej produkcji. Nie przypadkiem w okresie odwilży, pod koniec lat 60., pojawił się nowy gatunek piosenki autorskiej, uprawianej przez kontestującą młodzież, wśród których największą popularność zyskali Bułat Okudżawa i Władimir Wysocki. Oprócz wielkich postaci Siergieja Prokofiewa i Dmitrija Szostakowicza wśród nielicznych znaczących kompozytorów radzieckich, uprawiających muzykę poważną w stylu klasycznym, należy wymienić przede wszystkim Nikołaja Miaskowskiego (1881-1950), Arama Chaczaturiana (1903-1978), Dmitrija Kabalewskiego (1904--1990), Jurija Szaporina (1889-1966) i Wissariona Szebalina (1902-1963). Nikołaj Miaskowski należy do starej generacji wspaniałych muzyków rosyjskich z kręgu Nikołaja Rimskiego-Korsakowa. Sam również wychował wielu znanych muzyków. W swym znaczącym dorobku (27 symfonii, ostatnia w 1948 г., 13 kwartetów smyczkowych, wiele utworów fortepianowych i pieśni), kontynuował tradycję szkoły kompozytorów rosyjskich XIX w. Aram Chaczaturian, Ormianin z pochodzenia, należy do najbardziej ulubionych kompozytorów radzieckich. W swej twórczości wykorzystywał bogaty folklor narodów Kaukazu. Najbardziej znana jest jego muzyka do baletów Gajane (1942), skąd pochodzi popularny na całym świecie Taniec z szablami, oraz Spartakus (1954). Jest również autorem interesujących utworów orkiestrowych, koncertów (rapsodii) instrumentalnych, muzyki wokalnej i fortepianowej. Dmitrij Kabalewski, uczeń ze szkoły Aleksandra Skriabina, miał niewątpliwy talent melodyjny i dobry zmysł orkiestracji, co pozwoliło mu tworzyć muzykę dostępną dla szerokiego kręgu odbiorców. Doceniała to krytyka oficjalna - kompozytor trzy razy dostawał premię stalinowską i był odznaczony orderem Lenina. Wśród jego znacznego dorobku najbardziej znane są opera Colas Breugnon (1938), suita orkiestrowa Komedianci (1940), Requiem (1963), koncerty fortepianowe, skrzypcowe i wiolonczelowe, symfonie, utwory fortepianowe i kameralne. Jurij Szaporin najwięcej czasu poświęcał muzyce scenicznej, wraz z Maksimem Gorkim i Aleksandrem Blokiem był założycielem Wielkiego Teatru Dramatycznego w Leningradzie. Tworzył również dzieła monumentalne, wśród których najbardziej znaczące są kantata Na Kulikowym polu (1939) oraz opera Dekabryści (1953). Wissarion Szebalin, który ukończył konserwatorium w Moskwie w klasie Nikołaja Miaskowskiego, starał się swą twórczość podporządkować duchowi czasu. Stąd powstały jego utwory programowe typu poematu symfonicznego Lenin (1931) lub kantaty Moskwa (1945). Jednakże jego symfonie i kwartety smyczkowe czy sonaty skrzypcowe - to dzieła ciekawe, niepozbawione wdzięku i fantazji. Kompozytor do- Muzyka rosyjska 347 prowadził również do końca niektóre nieukończone dzieła Michaiła Glinki i Modiesta Musorgskiego, udostępniając je szerokiej publiczności w kraju i za granicą. Pod koniec lat 80., wraz zpieriestrojką, upadkiem totalitaryzmu i rozpadem ZSRR, nastąpił zasadniczy zwrot w historii muzyki rosyjskiej. Proces rozwoju tej muzyki, w sposób sztuczny zatrzymany przez terror ideologiczny, znów zaczął przybierać na sile. Nastąpiło przewartościowanie twórczości kompozytorów rosyjskich, którzy od dawna należeli do muzycznej awangardy światowej. Doczekała się uznania trójka wielkich kompozytorów współczesnych: Edison Dienisow (1929-1996), Sofia Gubaj-dulina (ur. 1931) i Alfred Schnittke (1934-1998), których muzyka była dobrze znana na całym świecie oprócz Rosji. W atmosferze zakazów i represji ci utalentowani twórcy w ciągu trzydziestu lat pisali „do szuflady", a ich utwory były wykonywane jedynie prywatnie lub przypadkowo. Obecnie ich muzyka rozbrzmiewa w najlepszych salach w wykonaniu najwybitniejszych instrumentalistów. Edison Dienisow studiował kompozycję w konserwatorium moskiewskim w klasie W. Szebalina. W latach 60. zajmował się współczesną muzyką europejską (m.in. twórczością Witolda Lutosławskiego) i określał własną manierę twórczą. Napisał w tym okresie m.in. ciekawą kantatę Słońce Inków (1964), która została wówczas wykonana w Leningradzie i zdobyła uznanie również w Europie i Ameryce. W następnych latach Dienisow komponował muzykę instrumentalną, w większości dla znanych zachodnich wykonawców - koncerty: wiolonczelowy (1972), fortepianowy (1974), na flet (1975) i skrzypcowy (1977). W latach 80., jako dojrzały i znany kompozytor, wykorzystując folklor rosyjski w nowoczesnej szacie muzycznej, Dienisow tworzy swe najbardziej znaczące dzieła: operę L 'ćcume des jours {Popłuczyny) dla paryskiej Opera Comiąue (1986), operę kameralną Quatre jeunes filles {Cztery panienki), według sztuki Pabla Picassa, balet Confession {Spowiedź) i Requiem (1980). Dzięki poparciu muzyków francuskich, kompozytor stworzył swą pierwszą symfonię, która była wykonana w Paryżu (1988), a potem w Ameryce. Jako kompozytor teatralny Edison Dienisow współpracował z Teatrem na Tagance. Sofia Gubajdulina, kompozytorka tatarskiego pochodzenia, wykorzystuje w swych utworach muzycznych folklor rosyjski, azjatycki i kaukaski oraz różnorodne instrumenty tych narodów. Tak samo jak Dienisow ukończyła kurs kompozycji u W. Szebalina. Do połowy lat 80. jej kompozycje były rzadko wykonywane w ZSRR. Jej koncert skrzypcowy Offertorium (1980), wykonany przez znakomitego Gidona Kremera, wywołał na Zachodzie duże zainteresowanie jej twórczością. Dopiero po wyjazdach na festiwale muzyczne do Ameryki po 1985 r. Sofia Gubajdulina zdobyła powszechne uznanie. Jej muzyka instrumentalna jest często wykonywana w salach koncertowych całego świata. Za największe osiągnięcie twórcze kompozytorki można uznać jej monumentalne dzieło Pasja i zmartwychwstanie Jezusa według Św. Jana, wykonane w 2002 r. w Niemczech, gdzie Sofia Gubajdulina mieszka od 1992 r. Najbardziej utalentowany z tej trójki, Alfred Schnittke, również absolwent konserwatorium moskiewskiego, był synem niemieckiego Żyda, który w latach 20. osiedlił się w ZSRR. Po ukończeniu studiów kompozytor był zatrudniony jako wykładowca i trudnił się komponowaniem muzyki do filmów. Muzykę tę porównywano do stylu Dmitrija Szostakowicza, chociaż była niewątpliwie bardziej nowoczesna. Jego pierwsza symfonia, publicznie wykonana w Moskwie w 1974 г., zawierała motywy chorałów gregoriańskich, baroku, romantyzmu, a nawet jazzu. Wywołała ona bardzo ostrą reakcję krytyki oficjalnej. Dopiero po dotarciu utworów kompozytora na Zachód jego 348 ALEKSY AWDIEJEW twórczość została zauważona i doceniona. Jego Concerto Grosso N1 (1977) było jednym z pierwszych dzieł regularnie wykonywanych publicznie. Kompozytor zaczął pisać muzykę dla wybitnych wykonawców europejskich. W 1988 r. Alfred Schnittke po raz pierwszy wyjechał na Zachód. Amerykańska premiera jego pierwszej symfonii odniosła duży sukces. Od tego czasu rośnie jego popularność w świecie muzycznym. Mimo złego stanu zdrowia kompozytor zostawił po sobie duży i różnorodny dorobek: 9 symfonii, 6 koncertów na orkiestrę kameralną, koncerty instrumentalne, kwartety i wiele innych utworów kameralnych. Jego trzy opery: Życie z idiotą (1992), Gesualdo (1995) i Historia doktora Fausta (1995) spotkały się z dużym zainteresowaniem publiczności europejskiej. Alfred Schnittke zmarł w 1998 r. w Hamburgu, gdzie przebywał od 1992 r. W wyniku zasadniczych zmian politycznych w Rosji na początku lat 90., oprócz wyżej wymienionej trójki, zaczynają pojawiać się twórcy, których wcześniej znał tylko wąski krąg specjalistów. Wśród tych młodych kompozytorów, poszukujących nowych środków wyrazu należy wymienić Walentina Silwiestrowa, Aleksandra Knajfla, Wiaczesława Artiomowa, Dmitrija Smirnowa i wielu innych. W wyniku deideologizacji sztuki stało się możliwe odtworzenie utworów muzycznych, które wcześniej nie mogły być wykonywane ze względów politycznych. Wśród najbardziej znaczących znajdują się, np. Requiem według poematu Anny Achmatowej skomponowany przez Borisa Tiszczenkę, kantata Mater Dolorosa Gieorgija Dmitrijewa, opera Mistrz i Małgorzata według Michaiła Bułhakowa, autorstwa Siergieja Słonimskiego oraz cykl wokalny Borisa Czajkowskiego do słów Iosifa Brodskiego. Dużym wydarzeniem było wykonanie symfonicznego poematu Stichira Rodiona Szczedrina, skomponowanego w związku z 1000-leciem chrztu Rusi. Znacznie poszerzyły się związki twórców rosyjskich z rodzimymi kompozytorami, którzy wcześniej wyemigrowali za granicę. W salach koncertowych Rosji słychać wcześniej zakazane utwory Andrieja Wołkonskiego - znakomitego rosyjskiego kompozytora mieszkającego we Francji, Wiktora Suslina z Niemiec, Aleksandra Rabinowi-cza ze Szwajcarii i innych. Granice państwa przestają być granicami sztuki: wielu wspaniałych zagranicznych wykonawców rosyjskiej muzyki współczesnej pojawia się w Rosji m.in. Władimir Lanzman, Biełła Dawidowicz, Gidon Kremer, Władimir Asz-kenazi. Z drugiej strony, rosyjscy wykonawcy, tacy jak Stanisław Bunin, Dina Joffe, Michaił Wajman i inni wyjeżdżają na występy lub na stałe za granicę, nie tracąc kontaktu z kolegami rosyjskimi. Zupełnie zmieniła się orientacja w stosunku do całej historii muzyki rosyjskiej, nie tylko okresu radzieckiego, ale także i odległej przeszłości. Powróciła i stała się dostępna szerokiej publiczności nie tylko twórczość awangardy lat 20., takich kompozytorów jak Nikołaj Rosławiec, Gawriił Popów i Aleksandr Mosołow, ale również najlepsze osiągnięcia muzyki cerkiewnej XVIII w. i późniejszej. Nastąpiło ogólne ożywienie życia muzycznego: liczba koncertów, spotkań twórczych, festiwali muzycznych i innych imprez przekracza możliwość uczestniczenia w nich przeciętnego melomana. Odrodzenie się kultury muzycznej we współczesnej Rosji wróży jej wspaniałą przyszłość, jeśli, oczywiście, muzyka elektroniczna i natarcie tzw. kultury masowej znów nie zatrzymająjej obecnego, dynamicznego rozwoju. Problem ten staje się zauważalny. Do popularyzacji muzyki poważnej przyczyniają się nie tylko dość liczne publikację, nowe czasopisma muzyczne, szczególnie „Российская музыкальная газета", która wychodzi w nakładzie 100 tys. egzemplarzy, ale także nowy rosyjski kanał telewizyjny Muzyka rosyjska 349 „Kultura" skierowany do wszystkich wielbicieli sztuki, w tym sztuki muzycznej. Nadzieja na rozwój zainteresowania muzyką w Rosji ma więc swoje realne uzasadnienie, póki kolejki na występy najlepszych wykonawców sięgają tysięcy osób, a największe sale koncertowe nie są w stanie zmieścić wszystkich, dla których muzyka stanowi najwyższy skarb kultury narodowej. BIBLIOGRAFIA 1. Б.В. Асафьев, Русская музыка XIX и начала XX века, Ленинград 1968. 2. J. Bakst, History of Russian-Soviet Musie, Greenwood Press 1971. 3. I. Bełza, Z dziejów polsko-rosyjskich kontaktów muzycznych, Kraków 1963. 4. Encyklopedia muzyki PWN, t. 1,2, Warszawa 1986. 5. Р.И. Грубер, История русской музыки, т. 1-3, Москва 1957-1960. 6. N. Lebrecht, The Companion to 2Cfh Century Musie, London 1988. 7. О. Левашова, Ю. Келдыш, А. Кандинский, История руссой музыки, т. 1,2, Москва 1973. 8. В. Schaeffer, Dzieje muzyki, Warszawa 1988. 9. В. Schwartz, Musie and Musical Life in Soviet Russia: 1917-1981, Indiana University Press 1983. 10. B. Smiechowski, Historia muzyki: z muzykąprzez wieki i kraje, Warszawa 1994. 11. G. Wiśniewski, Twórcy i kreacje. Muzyka w Rosji wczoraj i dziś, Poznań 1993. 12. T. Zieliński, Style, kierunki i twórcy muzykiXXw., Warszawa 1980. FILOZOFIA NAUKA SZKOLNICTWO ROSYJSKA MYŚL FILOZOFICZNA I POLITYCZNA Rosyjska myśl filozoficzna stanowi z jednej strony zjawisko swoiste i niepowtarzalne, z drugiej natomiast przykład żywiołowej recepcji idei i systemów pochodzących spoza rosyjskiego obszaru kulturowego. Spośród rodzimych źródeł filozofii rosyjskiej na pierwszym miejscu należy postawić duchową tradycję chrześcijaństwa wschodniego, które oddziaływało na rosyjskich myślicieli w wieloraki sposób: dostarczało wzorców radykalnych postaw ascetycznych i kontemplacyjnych, skłaniało bardziej do wspólno-towości niż do indywidualizmu, a pośrednio prowadziło do najstarszej matrycy wschodnioeuropejskiej myśli, którą stanowił neoplatonizm. Utrwalony także w łonie samej myśli rosyjskiej pogląd, jakoby wschodniochrze-ścijańska kultura, w odróżnieniu od europejskiej, nie czerpała z dorobku starożytnych, jest tylko częściowo prawdziwy. Nie ulega wątpliwości, że tradycja idealizmu Platona, klasycznej metafizyki Arystotelesa, tradycja sylogizmu i spekulacji z jednej strony, a indukcji i pragmatycznego empiryzmu z drugiej była myśli rosyjskiej zasadniczo obca. Zachód wskrzesił dorobek wielkich systemów greckich w szczytowym okresie średniowiecza, po wielowiekowej przerwie, bizantyński wschód natomiast inspirowany był bezpośrednio przez ostatni wyraz pogańskiej myśli - neoplatonizm, który później odegrał znaczącą rolę w kształtowaniu się dorobku takich teologów, jak Orygenes, ojcowie kapadoccy czy Pseudo-Dionizy. W filozofii rosyjskiej, która w znacznej części sięga do tych źródeł, można zatem odnaleźć skłonność do rozumienia wszechświata jako ontologicznej wszechjedności, przenikniętej geniuszem boskiego Absolutu, a także do myślenia o Bogu, świecie i historii w kategoriach różnych stopni doskonałości. Ważnym źródłem rosyjskiej myśli nowożytnej były także idee płynące z nowożytnego Zachodu. W XVIII w. i na początku XIX w. sięgano głównie do idei francuskiego oświecenia. Później nastąpiła cała epoka wpływu idealistów niemieckich, przede wszystkim Hegla. Od połowy XIX w. zaznacza się narastające znaczenie marksizmu, którego praktyczny wymiar Rosjanie poznali w ciągu siedemdziesięciu lat realnego komunizmu. Myśliciele rosyjscy tylko w niewielkim stopniu rozwinęli ontologię, teorię poznania czy logikę. Mieli za to sporo do powiedzenia w historiozofii i filozofii społecznej. Zasadniczym problemem wykładu filozofii rosyjskiej jest rozgraniczenie tego, co w rosyjskim dorobku można jeszcze nazwać filozofią, a co już nie mieści się w zakresie dyscyplin filozoficznych. Dlatego też rosyjska filozofia była przez niemal wszystkich jej historyków ujmowana w ramach szerszej całości, zawierającej również problematykę społeczną, kulturologiczną, polityczną oraz religijną. Problem relacji pomiędzy dwoma ostatnimi aspektami poruszany był już w myśli okresu staroruskiego. Fieodosij Pieczerski (1009-1173), ihumen pierwszego klasztoru w Kijowie, dopatrywał się zadania władcy w obronie wiary, która miała z kolei być 354 JOACHIM DIEC elementem spajającym państwo ruskie. Rolę prawdy religijnej jako fundamentu jedności Rusi podkreśla szczególnie pochodzący z XI w. latopis Powieść lat minionych (Повесть временных лет). Pojawiają się także zalążki historiozofii. Metropolita kijowski Iłarion (sprawujący urząd od 1051 r.) w Słowie o zakonie i łasce (Слово о законе и благодати) tworzy podstawy idei „Świętej Rusi". Idąc za nauką św. Pawła, ukazuje okres Starego Testamentu jako epokę prawa, chrześcijaństwo zaś jako domenę łaski i prawdy. Duchowa jedność i prawda wymagają jednak od ludzkości wysiłku intelektualnego i środków politycznych, stąd władza powinna być sprzężona z ortodoksją. Problematykę prawdy w odniesieniu do zagadnień politycznych kontynuował książę Władimir Monomach (1053-1125), który w swym Pouczeniu (Поучение) zaznaczył, że pozostawanie w prawdzie stanowi legitymację władzy, zobowiązanej do obrony słabszego. Władca nie stoi zatem ponad prawdą lecz, przeciwnie, jest szczególnie zobowiązany do jej głoszenia. U Monomacha brak ubóstwienia autorytetów świeckich, widać także religijnie umotywowane przekonanie o prowidencjalnym charakterze indywidualności każdego człowieka, obrazu Mądrości Boga, przejawiającej się w wielości Jego dzieł. Ów szacunek dla człowieka odbija także myśl Kiriłła Turowskiego (zm. 1183), ukazującego istotę ludzką jako koronę stworzenia, centralną postać wszechświata, która do najgłębszych prawd powinna dojść samodzielnie w harmonii wiary i rozumu. Jedność i harmonia władz poznawczych znajduje w myśli staroruskiej odpowiednik w postulacie jedności metafizycznej Prawdy, Dobra i Piękna, wyrażonej w anonimowej Modlitwie Daniela więźnia (Молитв Данила Заточника). Ów humanistyczny charakter myśli Rusi okresu kijowsko-nowogrodzkiego ustępuje miejsca apoteozie autorytarnego państwa w Wielkim Księstwie Moskiewskim, które wzorce ustrojowe i model społeczeństwa czerpie bardziej z praktyki Złotej Ordy niż z tradycji kijowskiej. W tych warunkach zwycięska okazuje się ideologia Josifa Wołockiego (1140-1479), podkreślającego sakralny charakter silnej władzy monarszej. Konserwatywno-autorytarny charakter tej myśli wzmacnia sceptycyzm wobec naturalnych władz poznawczych człowieka, który powinien oprzeć się na autorytecie Cerkwi i państwa. Szczególnym przejawem apoteozy imperium moskiewskiego jest „teoria trzech Rzymów" mnicha Fiłofieja (prawd. 1453-1552), przedstawiającego w liście do Wasilija III eschatologiczną wizję historii, w której z woli Bożej upadają dwa wielkie imperia - rzymskie i bizantyńskie. W czasach ostatecznych istnieje tylko jedno centrum polityczne, strzegące prawosławnej wiary - Moskwa, trzeci Rzym, po którym nie będzie już Rzymu czwartego. Zwolennikiem harmonijnej jedności władzy świeckiej i duchownej był św. Maksim Grek, który za swe poglądy doznał licznych prześladowań. Pragnienie jedności duchowej człowieka pozwoliło mu w nim wyróżnić trzy władze: ciało, duszę i ducha, któremu pozostałe powinny być podporządkowane. W ten sposób tzw. filozofia wewnętrzna, czyli święta prowadzi do prawd pewnych zaś zewnętrzna, czyli świecka może okazać się mniej lub bardziej pożyteczna (w zależności od intencji myśliciela). Elementy myśli filozoficznej w rozumieniu europejskim pojawiły się już u początków nowożytnego Imperium Rosyjskiego, podczas panowania Piotra I. Jednym z najwybitniejszych intelektualistów owego okresu wielkich reform był ukraiński biskup -Fieofan Prokopowicz (1677-1736), przewodniczący Najświętszego Synodu. Myśliciel ten skłaniał się ku nieco deistycznej i dualistycznej wizji bytu, podkreślając odmienność wszechistniejącego i wszechznaczącego Boga od wszechpotężnej i wszechzna- Rosyjska myśl filozoficzna i polityczna 355 czącej natury. Właściwą substancją, substratem, bytowym jądrem pozostawał nieantro-pomorficzny Bóg. Wizja ta stanowiła zwiastun nadchodzącego oświecenia. Innym jego prekursorem na gruncie rosyjskim był Wasilij Tatiszczew (1686-1750). Jako uniwersalista stworzył on koncepcję historiozoficzną, w myśl której wszystkie narody zmierzają ku wspólnej przyszłości i realizują ten sam schemat rozwoju, wyznaczony przez cztery analogiczne do życia ludzkiego stadia. W stanie niemowlęcym społeczeństwo cechuje jedynie pierwotna, utylitarna działalność umysłowa, na stopniu młodzieńczym - może już ono dzięki wynalazkowi pisma przekazywać wartości przyszłym pokoleniom, gdy osiąga wiek męski, potrafi zjednoczyć się w wierze, pełną dojrzałością zaś charakteryzuje się, gdy dochodzi do stanu wspólnego bytowania i posługiwania się wysoko wyspecjalizowanymi narzędziami produkcji. W wizji Ta-tiszczewa człowiek jako jednostka nie ma istotnych praw, właściwy podmiot stanowi społeczeństwo. Powinno ono być jednak tak urządzone, by zapewnić jednostce niezależność działania, przede wszystkim zaś bronić ją przed samowolą Kościoła. W ten sposób właściwym autorytetem staje się nowoczesne państwo rządzone przez oświeconego monarchę. W rosyjskiej myśli społecznej XVIII w. można zaobserwować dwie tendencje: kon-serwatywno-szlachecką i oświeceniowo-republikańską. Głównym przedstawicielem pierwszego sposobu myślenia był książę Michaił Szczerbatow (1733-1790), który poddał krytyce funkcjonującą w Rosji tabelę rang. Przed jej wprowadzeniem pozycja społeczna poddanego zależała niemal wyłącznie od urodzenia; teraz, dzięki możliwości awansu, człowiek zatracił zdolność do bezinteresownej służby i kieruje się w życiu egoistycznymi pobudkami. Ponadto westernizacja państwa odkryła wiele możliwości korzystania z bogactw i udogodnień materialnych. Pojawiło się zatem obecne w społeczeństwie konsumpcyjnym tzw. słastolubije, czyli pożądanie dóbr dostępnych dla wielu dzięki służbie. W ten sposób zrodziła się podszyta chciwością obłudna służalczość. Wizję społeczeństwa funkcjonującego w sposób idealny ukazał Szczerbatow •w Podróży do ziemi ofirskiej pana S., szlachcica szwedzkiego {Путешествие в Офирскую Землю господина С, шведского дворянина), opublikowanej dopiero w 1896 г. utopii politycznej, zakładającej ścisłą stanowość społeczeństwa. Standardy życia obywateli Ofirii wyznaczone są przez pochodzenie, a obowiązki społeczne uzależnione od surowych zasad, zawartych w Katechizmie praw {Катехизм законов). Należy do nich bezinteresowna służba państwu, ścisła współpraca monarchy z arystokracją rodową, posłuch wobec władzy i obowiązkowy kult Istoty Najwyższej, wyrażający się, zgodnie z osobistymi inklinacjami Szczerbatowa, w formach masońskich. Najjaskrawszy przykład myśli oświeceniowo-republikańskiej odnajdujemy w pismach Aleksandra Radiszczewa (1749-1802), autora głośnej Podróży z Petersburga do Moskwy {Путешествие из Петербурга в Москву) z 1790 г. Zdaniem myśliciela pierwotny stan społeczeństwa zakładał egalitaryzm, ze względu jednak na niedoskonałość przeszło ono w „stan narodowy", czyli obywatelski, zakładający już pewne podporządkowanie. Radiszczew sądził, że człowiek nie może być rozdarty pomiędzy prawem naturalnym i obywatelskim, zatem zasady państwa powinny odpowiadać naturze ludzkiej. Jest to możliwe tylko dzięki umowie społecznej (zgodnie z doktryną J.J. Rousseau). „Naród", czyli społeczność obywatelska, może w różnym stopniu rezygnować ze swych praw na rzecz władzy. Najmniej naturalnym ustrojem jest samo-władztwo. Nawet jednak w takim przypadku możliwe jest osądzenie władzy, jeśli nie spełnia ona oczekiwań. W myśli Radiszczewa odnajdujemy zatem usprawiedliwienie 356 JOACHIM DIEC radykalnego usunięcia monarchy lub lidera niższej rangi. Ideałem państwa jest jednak dla myśliciela republika, która, wbrew przekonaniu Rousseau, może zostać wprowadzona także w wielkich państawach. Za pozytywny przykład uważa Radiszczew młode Stany Zjednoczone. W XIX w. tendencje oświeceniowo-republikańskie pojawiały się w programach politycznych ugrupowań, które w 1825 r. wywołały tzw. powstanie dekabrystów. Zupełnie odmienny typ idei prezentowało założone w 1823 r. koło lubomudrów. Należeli doń tacy myśliciele, jak książę Władimir Odojewski, Dmitrij Wieniewitinow czy Iwan Kiriejewski. Lubomudrzy porzucili francuskie oświecenie na rzecz niemieckiej filozofii romantycznej, w szczególności Friedricha Schellinga. Postrzegali oni „naród" już niejako społeczeństwo obywatelskie, lecz jako organiczną duchową całość. Zdaniem Odojewskiego, człowiek, będący niegdyś wolnym duchem, popadł na skutek grzechu pierworodnego w stan zależności od przyrody. W sytuacji upadku pozostał wszakże człowiekowi instynkt, duchowa siła dana nie tyle jednostkom, co narodowi. Może ona mieć potężny wpływ, jak u ludów pierwotnych czy w czasie ekspansji chrześcijaństwa, może także gasnąć, czego przykład stanowi dziewiętnastowieczne społeczeństwo przemysłowe. Szczególna rola przypada w tym względzie Rosjanom, którzy, wiele się nauczywszy, zachowali jednocześnie stan narodowego „dziecięctwa", są zatem zdolni do ożywienia umierającej duchowo Europy. Wieniewitinow dodaje jednak, że każdy naród może spełnić swoją misję tylko pod warunkiem zachowania samoistności. Tej wszakże brak młodemu narodowi rosyjskiemu, dlatego też pożyteczna byłaby chwilowa izolacja w celu rozwinięcia cech swoistych i poznania swej roli w dziejach świata. Ów problem izolacji podjęty został w zupełnie innym duchu przez początkowo nieznanego, później zaś coraz bardziej wpływowego intelektualistę - Piotra Czaadajewa (1794-1856). Jest on autorem wielu Listów Filozoficznych {Философические письма). Wynika z nich, że pomiędzy Bogiem a światem psychicznym jednostek istnieje pewna ponadindywidualna siła, świadomość powszechna, wyrażająca się nie tyle w pojedynczym człowieku, ile w społeczności. Społeczny charakter ma zatem cała wiedza człowieka, a także moralność; cechą prawdziwie ludzką jest nie indywidualizacja, lecz podporządkowanie się, izolacja bowiem to droga prowadząca donikąd. Izolować się może w swym zaślepieniu jednostka, ale postępowanie takie nieobce jest także całym narodom. Wówczas Boża siła przestaje działać i społeczność pozostaje przez dłuższy czas poza procesem realizacji planu Stwórcy. WI Liście filozoficznym, którego publikacja w 1836 r. spowodowała zamknięcie pisma „Tieleskop" i psychiatryczny nadzór nad autorem, Czaadajew ukazuje Rosję jako kraj bez historii, pozostający poza powszechną edukacją ludzkości. Świadomość powszechna najpełniej zadziałała w społeczeństwach zachodnich, w których każdy etap rozwoju wynika z wcześniejszej formacji duchowej. Tak ukształtowała się „fizjologia Europejczyka": poszanowanie prawa, obowiązku, sprawiedliwości i porządku. Narody Europy przez wieki podążały wspólnym szlakiem, modliły się jednym językiem, gdy tymczasem Rosja wybrała odszczepieństwo. Dlatego też jej udziałem stała się przypadkowość, a także poczucie wyobcowania: Rosjanin nigdzie nie czuje się u siebie. Zmiany w dziejach Rosji następowały nagle i nie wykazywały związku z dziedzictwem przeszłości, idee zaś przejmowano w formie gotowej i bez zastanowienia. Po opublikowaniu / Listu Filozoficznego Czaadajew napisał nieco bardziej optymistyczną w swym tonie Apologią obłąkanego, gdzie stwierdza, że brak historii stanowi pewną Rosyjska myśl filozoficzna i polityczna 357 szansę dla Rosji, która może dzięki owej dziejowej dziewiczości uniknąć błędów narodów europejskich. Myśl Czaadajewa otwiera w Rosji nurt myśli okcydentalistycznej {западничество), czyli zwróconej ku zachodowi, który stanowił punkt odniesienia i wzorzec kulturowy, do którego należy dążyć w kształtowaniu państwa. Całkowicie odmiennie rozumiała istotę dziejów Rosji grupa myślicieli, nazwanych później z przekąsem i nie do końca fortunnie słowianofilami. Najwybitniejsi spośród nich to Iwan Kiriejewski, były okcy-dentalista, Aleksy Chomiakow, teolog, Konstanty Aksakow, interpretator procesu historycznego oraz Jurij Samarin, teoretyk gospodarczy. Jedyną cechą wspólną myśli Czaadajewa i słowianofilów jest przekonanie, że Rosja nie ma udziału w historii Europy, jest wszakże i zawsze była, wbrew zdaniu Wieniewitinowa, organizmem samoistnym. Jak pisze Aksakow, jej dzieje opierają się na zgodzie, miłości i pokoju. Władza została dobrowolnie wezwana przez lud, dlatego jej stosunki z ludem przypominają układ rodzinny. Gwarancje są w tym wypadku zbędne - gdziekolwiek się pojawiają, powstaje sytuacja braku zaufania. W owym układzie binarnym o jakiejkolwiek zdradzie można mówić tylko ze strony władzy - gdy monarcha zdecydował się zerwać z tradycją, zachowywaną przez prosty lud i ślepo naśladować zachodnie wzorce. Jedyna droga naprawy poniżającej sytuacji tkwi w rezygnacji z orientacji prozachodniej i przejście na staroruski styl życia. Kiriejewski z kolei wskazuje, że spośród trzech filarów cywilizacji europejskiej: chrześcijaństwa, charakteru ludów barbarzyńskich oraz spuścizny grecko-rzymskiego antyku Rosji brak tego ostatniego. Stanowi to błogosławieństwo, albowiem filozofia starożytności zaraziła Europę kultem racjonalizmu, penetrującego wszelkie dziedziny zachodniego życia, w tym także religijne prawdy, które przez logiczne operacje uległy wypaczeniu. Prawdziwym chrześcijaństwem jest tylko prawosławie - religia czystej wiary - dodaje Chomiakow. Prawda dostępna jest w niej dzięki wierze w najwyższe źródło prawdy, ono zaś wymaga miłości. Ta możliwa jest w sytuacji wzajemności, a zatem w jakiejś wspólnocie, stąd też dochodzenie do głębi prawdy zakłada soborowość {соборность). Jest ona nie tylko drogą poznania, ale sposobem na życie całej prawosławnej wspólnoty, będącej swoistą jednością w miłującej wolności. Katolicyzm natomiast poszedł drogą despotyzmu nauczania papieskiego, poświęcając wolność dla jedności, liczne zaś denominacje protestanckie to wyraz wolności okupionej rezygnacją z jedności. Zasada soborowości w pewnym sensie znajduje także wyraz w proponowanym przez słowianofilów życiu społeczno-gospodarczym, którego ważnym elementem jest kolektywna własność ziemi w ramach wspólnoty gminnej. Charakter biegunowo odmienny od słowianofilstwa nosi okcydentalistyczny liberalizm rosyjski. Kierunek ten zaznaczył swe wpływy szczególnie w latach 40. XIX w. Najważniejszymi jego reprezentantami byli Timofiej Granowski (1813-1855) i Kon-stantin Kawielin (1818-1885). Ich główną ideą jest „zasada osobowości", której należy umożliwić wszechstronny rozwój. Zasada ta rozwinęła się dzięki chrześcijaństwu, które wyniosło jednostkę ludzką do roli partnera samego Zbawcy. Proces emancypacji jednostki był długotrwały. Początkowo objął plemiona germańskie, prowadzące w atmosferze niepokoju nieustanną walkę z przeciwnikami i przyrodą. Rosjanie pozostawali długo poza tym procesem, kultywując tradycję rodzinnych stosunków międzyludzkich, które sprawiały, że jednostka zapadała w swoistą „drzemkę moralną" i nie potrafiła stanąć na własnych nogach. Dopiero reformy Piotra I, wyrywające człowieka 358 JOACHIM DIEC z tradycyjnych układów i dające mu możliwość samodzielnego awansu, doprowadziły do zrodzenia się zasady osobowości na gruncie rosyjskim. W późniejszym okresie liberalizm rosyjski, szczególnie w osobie Kawielina, a jeszcze bardziej Borisa Cziczerina (1828-1904) stał się podstawą tzw. „szkoły państwowej", zakładającej, że społeczność ewoluuje od rodowych form organizacji do struktur państwowych. Ideałem Cziczerina była silna monarchia, pozwalająca na wprowadzenie prawnego systemu kontraktowego i gospodarki wolnorynkowej. Oznaczało to w konsekwencji konieczność rezygnacji ze wspólnoty gminnej, będącej, zdaniem liberałów, przejściowym narzędziem funkcjonowania państwa, które w epoce pary powinno już sięgnąć do rozwiązań pozwalających na pełną emancypację jednostki i swobodny rozwój kapitalizmu. Szczególnie wpływowym kierunkiem filozoficznym w dziewiętnastowiecznej Rosji był heglizm. Filozofia obiektywizującego się w historii rozumu powszechnego, osiągającego samoświadomość w dialektycznym procesie dziejowym drogą konfrontacji tez z ich antytezami i przezwyciężania tych sprzeczności, była inspiracją dla wielu myślicieli rosyjskich, w tym przede wszystkim dla członków kółka Nikołaja Stankiewicza (1813-1840). Ich intelektualna pielgrzymka wychodziła od założeń tzw. heglowskiej prawicy, czyli interpretacji Hegla w duchu konserwatywnym: „wszystko, co rzeczywiste, jest rozumne, a zatem należy pogodzić się z rzeczywistością". Potem jednak następowało przejście na stronę „lewicy heglowskiej", a zatem interpretacji, wedle której chorą rzeczywistość trzeba zmieniać rozumnie w sposób czynny, starając się odczytywać prawidłowości historii. Taka była droga krytyka Wissariona Bielińskiego (1811-1848), który od zachwytu indywidualistyczną myślą Fichtego przeszedł do pojednania z rzeczywistością w duchu heglowskim, a następnie do filozofii czynu. Innym istotnym elementem jego myśli jest pokazanie, że narodowość może mieć charakter bezpośredni (gdy stanowi pochodną ludowo-plemiennej spontaniczności i tradycji) lub świadomy. Ten ostatni ma miejsce, gdy prymitywny naród poddany zostaje konfrontacji z powszechną cywilizacją. Wbrew obawom słowianofilów nie następuje wówczas utrata samoistności, lecz jej pozyskanie: naród dzięki spotkaniu zrozumie, czym jest, i jako samoświadomy weźmie udział w historii cywilizowanego świata. Nieco podobną drogę filozoficzną przeszedł inny członek kółka Stankiewicza, słynny rewolucjonista Michaił Bakunin (1814-1876). Początkowo był typowym piewcą rozumnej rzeczywistości, potem jednak zaczął wyznawać filozofię negacji - sądził, że „radość niszczenia jest zarazem radością tworzenia", a zatem elementem popychającym rozwój naprzód jest negacja, bunt. Ostatecznie Bakunin stał się ojcem duchowym anarchizmu. Stwierdzał, że zarówno autorytety religijne, jak i władze polityczne traktują człowieka jako z natury złe stworzenie, warte jedynie poskromienia. Prawdziwą wartością jest wolność, której nie należy ograniczać; chociaż własność i zarządzanie nią powinny mieć charakter kolektywny, nie powinno się wprowadzać instytucji państwa, także państwa socjalistycznego, które Bakuninowi wydawało się drogą do zniewolenia. Nawet wspólnota gminna przez patriarchalizm i poddanie jednostki radzie miru nie stanowi pożądanej formy życia społecznego. Obaj myśliciele i wielu innych młodych przedstawicieli inteligencji rosyjskiej ich pokolenia, a także kilku pokoleń następnych, przebyło też stopniową drogę ku materializmowi, a co za tym idzie ku ateizmowi, pozostając głównie pod wpływem filozofii Feuerbacha. Tendencja ta zaznaczyła się także w doktrynie Aleksandra Hercena (1812-1870). Myśliciel ten porzuca chrześcijaństwo i głosi filozofię trzech etapów Rosyjska myśl filozoficzna i polityczna 359 historii: etapu bezpośredniości, czyli przyrodniczej spontaniczności, etapu nauki oraz etapu czynu. Ten ostatni stanowi w pewien sposób powrót do naturalnej bezpośredniości, a zatem abstrakcyjna myśl zostaje przezwyciężona i doceniony materialny człowiek z krwi i kości. W dziedzinie myśli społeczno-politycznej Hercen przeszedł do historii jako twórca doktryny rosyjskiego socjalizmu. Rozczarowany do burżuazyjnego Zachodu, który w rzeczywistości kapitalistycznej zagubił wszelkie wartości wspólnotowe, postuluje rozwiązanie, które łączy elementy słowianofilskie z „zasadą osobowości" i koncepcją Czaadajewa. Należy, jak sądzi Hercen, z jednej strony zachować wspólnotę, z drugiej zaś czuwać nad wolnością i rozwojem jednostki. To zaś możliwe jest tylko w Rosji, która zachowała wspólnotę gminną, szanującą prawo każdego człowieka do ziemi i kultywującą tradycyjne więzi międzyludzkie. Ponadto, pozostając krajem bez zniewalającej historii, Rosja może rękami gorzko wyedukowanych synów oświeconej szlachty dokonać przewrotu na rzecz lepszej przyszłości. W późniejszym okresie Hercen zwątpi w możliwość szybkich zmian i przejdzie na pozycje bardziej umiarkowane. Szczególnie wyraźnie tendencje materialistyczne widoczne są w myśli tzw. oświe-cicielstwa {просветительство). Jego najwybitniejszym przedstawicielem był Nikołaj Czernyszewski (1828-1889). Ów rewolucyjny demokrata, idąc za Feuerbachem, dążył do realizacji „zasady antropologicznej", wedle której rzeczywistość powinna być mierzona miarą indywidualnego człowieka, będącego niepodzielną wieloaspektową całością. Społeczeństwo to nic innego jak zbiór niezależnych, współpracujących z sobą jednostek. W etyce głosił zasadę „rozumnego egoizmu": człowiek zawsze kieruje się osobistymi pobudkami. Powinien jednak postępować w sposób rozsądny, tak aby jego działania przynosiły pożytek oceniany wedle liczby osób, które odnoszą korzyść. W filozofii społecznej był zwolennikiem socjalizmu: konsekwentnie realizowany rozumny egoizm musi doprowadzić do wniosku, że największym dobrem jest dobro wspólne. W Rosji, jak sądził, można dojść do socjalizmu, rezygnując z rozwoju ewolucyjnego i „przeskoczyć" fazę kapitalistyczną. To zaś jest możliwe przede wszystkim dzięki ludowej tradycji wspólnego władania ziemią, czyli wspólnocie gminnej. Odtąd postulat przeskoczenia fazy kapitalistycznej stanie się nurtującym problemem wielu socjalistycznie zorientowanych myślicieli rosyjskich. Tradycję materialistyczną kontynuowali inni przedstawiciele „oświecicielstwa": Nikołaj Dobrolubow i Dmitrij Pisariew. Ten ostatni zasłynął jako piewca nihilizmu, rozumianego jako zerwanie z dawnymi autorytetami. W późniejszym okresie Pisariew zaprezentował wulgarny utylitaryzm - uznał, że sens ma tylko działalność przynosząca wymierne korzyści materialne; zaprzeczył zatem sensowności twórczości artystycznej. Przedstawiciele „oświecicielstwa" wraz ze zdecydowaną większością inteligencji lat 60. XIX w. prezentowali kierunek okcydentalistyczny, bardzo jednak odmienny od okcydentalizmu Czaadajewa czy liberałów. Pociągała ich nie zachodnia tradycja duchowa i filozoficzna, lecz najnowsze ideologie ateistyczne i materialistyczne, a także teorie naukowe, takie jak darwinizm czy inne formy ewolucjonizmu. Nie oznacza to, że nie pojawiała się wówczas w Rosji myśl innego typu. Nawiązanie do idei słowianofilów stanowiło tzw. poczwiennictwo {почвенничество), czyli „filozofia gleby". Najwybitniejszym przedstawicielem tego kierunku był Apołłon Gri-goriew (1822-1864), który krytykował heglowski „pogląd historyczny" za abstrakcyj-ność i sztuczność ujęcia, za absolutyzowanie ostatniego stopnia rozwoju jako ostatecznego, a także za odmawianie poszczególnym narodom samoistności, przez włączanie 360 JOACHIM DIEC ich do powszechnego procesu dziejowego. W zamian Grigoriew proponował rozumienie rzeczywistości społeczno-kulturowej poprzez tzw. „zmysł historyczny", pozwalający na odkrycie drogi każdej wspólnoty. W ten sposób naród zmienia się, ale pozostaje substancjalną całością; niesłuszne jest zatem dążenie dawnych słowianofilów, by zwrócić się ku staroruskiemu modelowi życia i ograniczać „sferę czystej rosyjskości" tylko do ludu. Rzecz tylko w tym, by każda, nawet bardzo nowoczesna forma życia wyrastała z tej samej narodowej gleby. Zupełnie odmienny sposób myślenia zaprezentował twórca szczególnej teorii cywilizacji, biolog, Nikołaj Danilewski (1822-1885). Pozostając w duchu pozytywizmu, uznał on, że można ludzką społeczność opisać na wzór klasyfikacji biologicznej. W ten sposób ludzkość jako taka byłaby pojęciem czysto zoologicznym, prawdziwą rzeczywistość stanowiłyby bowiem odpowiedniki gatunków - typy kulturowo-historyczne, czyli odmienne i nieprzenikalne dla siebie nawzajem cywilizacje. Wbrew darwini-zmowi twierdził on, że niemożliwe jest przechodzenie jednych gatunków w inne, można jedynie mówić o ewolucji wewnątrzgatunkowej. Dlatego też poszczególne typy nie mogą wpływać na inne w sposób istotny, dopuszczalne są jedynie zapożyczenia naukowo-techniczne. Jeśli przedstawiciele jednego typu przejmują wzory kulturowe z cywilizacji obcej, mogą doprowadzić do katastrofy; stąd szkodliwe są dla Słowian próby włączania się do cywilizacji romano-germańskiej. U podłoża zasadniczych rozbieżności kulturowych stoją bowiem odmienne konstrukcje psychiczne. Typy kulturowo-historyczne nie są wieczne, lecz przechodzą przez fazy o nierównej długości i ostatecznie umierają. Stadium etnograficzne, plemienne, trwa wiele wieków, potem dochodzi do powstania państwa i apogeum sił twórczych, wreszcie - do zbierania owoców wzrostu, czyli krótkotrwałego „okresu cywilizacji". Później czeka tę formację powolny upadek - będzie musiała ustąpić miejsca innym typom. Danilewski sądził, że wschodzącym typem jest typ słowiański, który ma szanse rozwinąć wszechstronną działalność. Zastąpi on prawdopodobnie panujący obecnie typ europejski. Aby jednak jakikolwiek typ mógł się swobodnie rozwijać, składające się na niego narody muszą cechować się polityczną niezawisłością, a przecież Słowianie, z wyjątkiem ludów ruskich, znajdują się w niewoli austriackiej i tureckiej. Danilewski proponuje zatem likwidację tych imperiów i stworzenie Związku Słowiańskiego ze stolicą w Konstantynopolu. Rolę przywódczą w tej federacji odgrywałaby Rosja. W ten sposób powstała doktryna polityczna rusocentrycznego panslawizmu. Nie stanowiła ona zupełnego novum ani na gruncie rosyjskim, ani w pozostałej części świata słowiańskiego. Już w XVII w. przebywający w Rosji chorwacki ideolog Jurij Kriżanić głosił jedność Słowiańszczyzny i znaczącą rolę Moskwy jako jej jedynego niezależnego centrum. Hasła panslawistyczne wysuwali także niektórzy działacze zachodniosłowiańscy z Frantiskiem Palackym na czele. Idee wysunięte przez Danilew-skiego początkowo nie cieszyły się w Rosji dużą popularnością. Wiele determinacji w propagowaniu tej wizji wykazywał Iwan Aksakow (1823-1886), organizator akcji pomocy materialnej dla Słowian bałkańskich i krytyk ustępstw wobec mocarstw zachodnich. Aksakow zasłynął także jako zwolennik likwidacji katolicyzmu i stanu szlacheckiego w Polsce celem utorowania ludowi polskiemu drogi do jedności z resztą świata słowiańskiego. W późniejszym okresie hasła panslawistyczne znalazły wielu popleczników w społeczeństwie i wśród teoretyków, takich jak Rostisław Fadiejew czy Pawieł Morozów. Rosyjska myśl filozoficzna i polityczna 361 Geopolityczny model typów kulturowo-historycznych przejęty został przez Kon-stantina Leontjewa (1831-1891), dyplomatę rosyjskiego w Turcji z dyplomem lekarskim. Myśliciel ten nieco inaczej jednak postrzegał proces rozwoju cywilizacji. Sądził, że wychodzi on od pierwotnej prostoty, by potem osiągnąć kwitnącą złożoność, następnie zaś ulec dezintegracji w powtórnym pomieszaniu. Stanem pozytywnym dla Leontjewa był stan maksymalnej różnorodności, skrajnych przeciwieństw. Stan ten to realizacja estetycznej zasady despotyzmu formy. W ten sposób społeczeństwo w apogeum swych sił jest przede wszystkim podzielone: istnieją w nim różne stany, klasy i grupy o bardzo odmiennej specyfice i nierównych prawach. Dlatego pozytywny jest dla Leontjewa despotyzm i arystokratyzm połączone z ubóstwem i prostota chłopstwa. Symptomem upadku jest natomiast egalitaryzm i homogenizacja. Gdy wszyscy stają się równi wobec prawa, przejmują jednakowe wartości i styl zachowania, wtedy cywilizacja umiera. Stąd też, jeśli społeczność znajduje się w stanie sprzed rozkwitu, należy popychać je naprzód, jeśli zaś ma go już za sobą, należy stać się konserwatystą. Leontjew, podobnie jak Danilewski, opowiada się za wielkim organizmem politycznym ze stolicą w Konstantynopolu. Nie miała to jednak być federacja słowiańska, lecz odrodzone Bizancjum, któremu nie dane było dokończyć swego rozwoju. Słowiańszczyzna nie istnieje bowiem jako formacja cywilizacyjna: Polacy, Rosjanie, Czesi czy Bułgarzy reprezentują odmienne style kulturowe. Wśród nich - Rosja - to przede wszystkim żywioł bintantyński, istnieje zatem nadzieja, że powróci ideał silnego państwa, potężnych wielmożów, wielopostaciowej sztuki oraz groźnej i wymagającej religijności, przeciwstawionej burżuazyjnemu „różowemu chrześcijaństwu". Oryginalnym myślicielem drugiej połowy wieku był Nikołaj Fiodorów (1828--1903), który wysunął koncepcję „filozofii wspólnego czynu". W myśl tej idei większą wartość ma idea zmartwychwstania niż wola rodzenia. Dlatego też nie wolno zapominać o pokoleniach minionych w imię dobra pokoleń przyszłych. Fiodorów sądzi też, że miłość braterska i synowska góruje nieskończenie nad seksualną. Ów aksjologiczny zwrot ku pokoleniom minionym, odwrócenie się od seksualności i rodzenia prowadzi myśliciela do nadania ludzkości imperatywu wytężenia wszystkich sił, aby przez naukowe i techniczne udoskonalenia dojść do zdolności fizycznego wskrzeszania zmarłych. Całkowicie odmienne stanowisko wobec seksualności proponował Wasilij Różanów (1856-1919). Myśliciel ten wystąpił ze swoistą metafizyką płci. Cały wszechświat stanowi, jego zdaniem, zbiór embrionów. Istnienie polega na ciągłym rodzeniu; tego też dotyczy biblijny nakaz płodności. Rozanow staje zatem w obronie Starego Testamentu i zarzuca chrześcijaństwu, że przez swą antyseksualność i ascetyzm nie pozwala na realizację odwiecznego nakazu, który zresztą jest także istotową cechą natury ludzkiej. „Ciemne oblicze" Chrystusa zniewala człowieka swoją zobowiązującą mocą, gdy tymczasem jest on stworzony po to, by kontynuować dzieło stworzenia i doznawać radości życia. Szczególnie popularnym myślicielem religijnym końca XIX w. był Władimir So-łowjow (1853-1900). Zasadniczym zrębem strukturalnym jego systemu była koncepcja reintegracji. Ludzkość miała przechodzić przez trzy etapy dziejów: fazę niezróżnico-wanej jedności (świat wschodu), fazę zróżnicowania (cywilizacja zachodnia) i fazę reintegracji. Tym samym to, co w schemacie Leontjewa stanowiło przejaw śmierci -^Yickt,\\^o\ow)Cfwa stawaio się celem. 362 JOACHIM DIEC Trzy sfery działalności: twórczość, wiedza i praktyka społeczna były niegdyś jednością, ale potem uległy rozszczepieniu i na trzech poziomach przyjmowały różne postacie: Poziom twórczość wiedza praktyka społeczna materialny formalny absolutny technika sztuka mistyka nauki empiryczne filozofia teologia ziemstwo państwo Kościół Kapitalistyczna dezintegracja, wiodąca do socjalizmu, zostanie, zdaniem Sołowjo-wa, przezwyciężona i w sferze twórczości przejdzie w wolną teurgię, w sferze wiedzy w wolną teozofię, zaś w dziedzinie praktyki społecznej - w wolną teokrację. Zasadniczym tematem filozofii Sołowjowa było Bogoczłowieczeństwo - istota chrześcijaństwa, przez którą dwoistość: Boga i świata zostaje poddana reintegracji w tajemnicy Wcielenia. Szczególnym, bardzo charakterystycznym dla filozofii elementem integracyjnym jest także koncepcja Sofii - odwiecznej Mądrości Bożej, która stanowi element pośredni pomiędzy Bogiem a światem. Może utożsamić się z nią „dusza s'wiata", goetheańska „wieczna kobiecos'ć". Poprzez chęć oddzielenia się od Boga, dusza świata straciła jednak wolność i musi ponownie się z nim zjednoczyć w Logosie, czyli Chrystusie. Szczególnym przejawem reintegracji ma się stać zjednoczenie chrześcijaństwa, które nastąpi po okresie ciężkich prób. Pierwszą ma być powszechna inwazja Azjatów, czyli panmongolizm, drugą zaś spotkanie z Antychrystem, który dopiero po zagarnięciu większości dusz i próbie unicestwienia wiary w żywego Chrystusa zostanie zdemaskowany i ostatecznie pokonany. Zasadniczym modelem myśli rosyjskiej drugiej połowy XIX w. i początku XX w. były jednak ideologie polityczne natury lewicowo-rewolucyjnej. Należały do nich przede wszystkim doktryny określone zbiorczą nazwą narodnictwa (народничество). Myśl narodnicka zakładała wyzwolenie ludu rosyjskiego z trudnej sytuacji spoleczno--gospodarczej, a także likwidację samowładztwa. Narodnictwo zwykle dzieli się na „słowianofilskie", czyli konserwatywno-ludowe, pozostające pod wpływem tradycji Hercena, oraz okcydentalistyczno-rewolucyjne, wywodzące się z tradycji Czernyszew-skiego. Nurt pierwszy reprezentują tacy myśliciele, jak: Afanasij Szczapow, Piotr Ławrow, Nikołaj Michajłowski czy Gieorgij Plechanow, drugi natomiast Piotr Tkaczow czy Lew Tichomirow. Bardzo charakterystycznym punktem myśli narodnickiej był postulat sformułowany przez Ławrowa i głoszący obowiązek zwrócenia przez inteligencję długu, zaciągniętego u ludu, którego ciężka praca i ofiary pozwoliły uprzywilejowanej warstwie wykształcić świadomąjednostkę. Narodnicy mieli różne zapatrywania na temat postępu i celów, do których społeczeństwo powinno dążyć. Jedni, tacy jak Szczapow, Ławrow i Michajłowski, gloryfikowali wspólnotę gminną jako socjalistyczną formę życia społecznego, pozwalającą na pełniejszy rozwój jednostki niż zachodni liberalizm. Ich myśl miała zatem charakter bardziej konserwatywny. Inni, tacy jak Tkaczow, interesowali się stworzeniem ustroju totalnie zmieniającego obraz kraju. Niektórzy, w tym przede wszystkim Ławrow, nie sądzili, aby istniała określona linia postępu, ale byli i tacy, dla których wizja była wszystkim. W ten sposób powstała umiarkowana koncepcja Michajłowskiego, w myśl której postęp nie polega na podziale pracy i specjalizacji, lecz na rozwoju wszech- Rosyjska myśl filozoficzna i polityczna 363 stronności człowieka, jak również skrajnie totalitarna wizja Tkaczowa, który sądził, że zasadniczym celem jest postęp w postaci dążenia do powszechnego szczęścia. Szczęście zaś osiągnięte zostanie wówczas, gdy zaspokojone zostaną wszelkie potrzeby ludzkie. Zaspokojenie to jest jednak możliwe tylko pod warunkiem likwidacji ich zróżnicowania, wszystkie osobowości należy zatem zrównać. Aby powstało takie społeczeństwo, najlepiej byłoby więc „usunąć spośród żyjących wszystkie osoby powyżej 25. roku życia". Rewolucji dokonać należy od razu - w momencie najbardziej bolesnym - gdy społeczeństwo odczuwa trudności przechodzenia feudalizmu w kapitalizm. Jeśli nie stanie się to w takiej chwili, następna okazja powtórzy się dopiero wówczas, gdy możliwości kapitalizmu będą wyczerpane. Najbardziej skuteczną ideologią polityczną o podłożu filozoficznym okazał się rosyjski marksizm. Jego umiarkowaną postać, zwaną marksizmem legalnym, prezentowali Nikołaj Ziber i Piotr Struwe. Ich zdaniem rozwój społeczno-ekonomiczny przechodzi kolejne fazy - od wspólnoty pierwotnej poprzez niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm do socjalizmu. Jest to rozwój stopniowy i nieuchronny; stadium finalne zostanie prędzej czy później osiągnięte. Niemożliwe jest jednak pominięcie żadnej fazy rozwoju; kapitalizmu, wbrew przekonaniu Czernyszewskiego, nie da się „przeskoczyć". Nieco bardziej rewolucyjne stanowisko przyjął Gieorgij Plechanow (1856-1918), klasyk rosyjskiego marksizmu, który wahał się, czy możliwe jest pominięcie w Rosji kapitalizmu. Zmiana może zostać dokonana tylko przez lud, ten zaś musi dorosnąć do rewolucji. Podążanie za ideałami, które ludności wydają się abstrakcyjne, może doprowadzić do katastrofy. Podczas zjazdu socjaldemokracji rosyjskiej w 1903 r. stanął po stronie mienszewików, tj. odłamu dążącego do legalnego osiągnięcia celów socjalistycznych. Poglądy skrajnie rewolucyjne prezentowała natomiast frakcja bolszewików z Władimirem Iljiczem Uljanowem (Leninem) (1870-1924) na czele. Lenin jednoznacznie stwierdzał, że nie sposób uznać rozumnej konieczności dziejów i tym samym czekać, aż kapitalizm w naturalny sposób ustąpi miejsca socjalizmowi. Rozumny bieg rzeczy polega właśnie na tym, że człowiek aktywnie zmienia rzeczywistość, ta zaś ujawnia przede wszystkim walkę klas. Należy zatem wykorzystać narastające sprzeczności i dokonać rewolucji. Wbrew faktom, Lenin argumentował, że kapitalizm został już w Rosji ukształtowany poprzez gospodarkę towarową i wyzysk klas pracujących, którego ostrość sprawia, że rewolucji należy dokonać od razu, bez pogrążania się na długie lata w zgniliźnie systemu liberalnego. Kto ma jej dokonać? Zdaniem Lenina, wykonawcami wyroku staną się uświadomieni robotnicy oraz masy chłopskie pod przywództwem partii. W praktyce politycznej bolszewików ten ostatni element okazał się dominujący: głoszona dyktatura proletariatu okazała się dyktaturą partii. Pomimo wielkiej popularności marksizmu oraz innych ideologii rewolucyjnych poddane one zostały dogłębnej krytyce, m.in. w zbiorze Drogowskazy (Вехи) z 1909 г., w którym grupa wybitnych myślicieli, głównie o marksistowskim rodowodzie (Nikołaj Bierdiajew, Siemion Frank, Piotr Struwe, Siergiej Bułgakow, Bogdan Kistiakowski, Michaił Gier-szenzon), ujawnia ciemną stronę duchowej edukacji inteligencji rosyjskiej. Artykuły zawarte w zbiorze pokazują, że lewicowo nastawiona inteligencja zbudowała swoistą religię. Stwierdzenie to uzasadnione jest ze względu na determinację działań - młody inteligent pragnie walczyć o szczęście ludu i ponosić ofiary. W ten sposób ubóstwiony zostaje człowiek, partyjne zaś wyznanie wiary staje się swoistym ateistycznym credo. 364 JOACHIM DIEC Z filozoficznego punktu widzenia lewicowa inteligencja neguje absolutną wartość prawdy - góruje nad nią polityczna wizja. W praktyce oznacza to także porzucenie wyższych wartości - celem staje się tylko zaspokojenie potrzeb większości. Motywacja działania, pomimo swoistego altruizmu, jest bardzo negatywna, przesycona nienawiścią do wrogów ludu. W rezultacie chodzi nie o pomnożenie dóbr, lecz o ich dystrybucję i nie o miłość do nędzarzy, lecz o miłość do nędzy. Dokonana przez bolszewików rewolucja sprawiła, że niemal wszyscy znaczący myśliciele rosyjscy zbiegli za granicę, ratując się w ten sposób przed niechybną śmiercią; w 1922 r. niektórych wydaliły komunistyczne władze. Specyficzna rola przypadła w gronie emigrantów Lwu Szestowowi (pseudonim Lwa Isaakowicza Szwarcmana) (1866-1938). Ów uczeń Husserla stał się swoistym egzystencjalistą. Odrzucił wszechwładzę rozumu w filozofii. Pokazywał, że w sytuacjach trudnych intelekt próbuje racjonalizować nieszczęście. Jednak to tylko słabi szukają w rozumie pociechy. Należy raczej dążyć do „bezglebia" (беспочвенность), porzucenia wszelkiego gruntu pod nogami. Wówczas człowiek zauważa, że idee są jego własnym wytworem i czas zaryzykować czystą wiarę. Kto zaś posiadł wiarę w Nieskończonego, w ciemny i niewyrażalny Absolut, otrzymuje Jego moc i poczucie prawdziwej wolności. Na tym polega wyższość wierzącej Jerozolimy nad intelektualizującymi Atenami. Prawdopodobnie największą sławę i uznanie spośród rosyjskich filozofów emigracyjnych zdobył Nikołaj Bierdiajew (1874-1948). Jego myśl, wyrażana w wielu dziełach, jest bardzo bogata i zróżnicowana. Początkowo marksista, stał się w pierwszej dekadzie XX w. myślicielem chrześcijańskim. Podobnie jak Sołowjow, za najważniejsze zadanie swej myśli uważał zrozumienie człowieka jako odbicia Boga. Człowiek upada, ale dzięki Boskiemu planowi przebóstwienia, czyli apokastasis, którego punktem centralnym jest Wcielenie, historia zakończy się na łonie Stwórcy - taki jest jej ostateczny sens. Zanim jednak to nastąpi, dokonać się muszą procesy przemieniające człowieka z jednostki w osobą, stąd filozofia Bierdiajewa uważana jest za formę personalizmu. Przemiany człowieka i całej ludzkości przebiegają przez trzy stopnie ewolucji: etykę prawa (znajdującą odzwierciedlenie w Starym Testamencie), etykę odkupienia (wyrażoną w Nowym Przymierzu) oraz etykę twórczości. Twórczość jest obok odkupienia paralelną drogą do świętości. Usprawiedliwia ona twórcę, czyni go wolnym od lęku i prawa oraz pokonuje złe namiętności. Prawdziwa twórczość wyzwala z okowów przyziemności. Wyzwolenie z życia światowego możliwe jest albo przez tzw. obiektywizację - czyli wejście w normy społeczne, albo przez transcendowanie - czyli odniesienie do rzeczywistości boskiej. Obiektywizacja to jednak droga fałszywa, pozbawiająca człowieka jego najgłębszej tożsamości, twórczość zaś w ramach tej drogi jest bezsensowna, a przez to tragiczna. Twórczość transcendująca objawia istotową cechę człowieka i samej twórczości, jakąjest wolność niezależnej jednostki. W ten sposób człowiek w wolnym czynie etycznym zawsze przekracza ten świat. Każdy twórczy akt moralny ma „coś jeszcze" poza wiernością określonym normom, tworzy nową rzeczywistość, a jednocześnie wyzwala z determinacji świata. W wolnym akcie miłości objawia się twórcza tajemnica twarzy umiłowanego, miłujący zaś zawsze o umiłowanym „wie więcej" niż świat. W dziejach odzwierciedla się pierwotna zasada wolności, która jest także wolnością zła. Początek historii tkwi poza nią - w Absolucie, ona sama jednak nie jest realizacją Absolutu - ten pozostaje transcendentny. Dlatego nie można oczekiwać Królestwa Rosyjska myśl filozoficzna i polityczna 365 Bożego na ziemi i żadna władza ziemska nie ma znamion świętości. Ta osiągalna jest tylko przez porzucenie obiektywizacji. W niej objawia się niedoskonałość spojrzenia na historię - sam czas można wszak rozumieć na trzy sposoby: czas kosmiczny (fizyczny), historyczny i egzystencjalny, czyli osobiste doświadczenie czasu przez człowieka. Dlatego też właściwym rozwiązaniem tragicznego dramatu historii, niepotrafiącej rozwiązać żadnego z postawionych przed nią celów, jest jej koniec i otwarcie na wymiar ducha. Oznaczać to będzie nadejście „nowego średniowiecza", w którym człowiek porzuci historię i przejdzie do boskiego misterium. Niektórzy z myślicieli emigracyjnych próbowali w pewien sposób pogodzić się z nową sytuacją. Klasyczny przykład stanowić może grupa działaczy, nazwanych od wydanego przez nich w 1921 r. zbioru Zmiana drogowskazów (Смена вех) smieno-wiechowcami. Najwybitniejszą postacią spośród nich był Nikołaj Ustriałow (1890— -1937). Sądził on, że bolszewizm można traktować jako jeden z etapów odrodzenia dziejów człowieka (po chrześcijaństwie i rewolucji francuskiej). W późniejszym okresie stworzył koncepcję nacjonal-bolszewizmu, który był ideologią silnego państwa i centralizmu. Po doprowadzeniu do mocarstwowości poprzez „ożywiający jad" rewolucji możliwe będzie zrodzenie się nowej kapitalistyczno-mocarstwowej rzeczywistości. Ustriałow powrócił do kraju w połowie lat 30. i po niedługim czasie został stracony. Jednym z najważniejszych kierunków wśród emigracyjnych doktryn kulturowo--politycznych był euroazjanizm (евразийство). Do najważniejszych jego przedstawicieli należeli Nikołaj Trubieckoj, Piotr Sawicki, Lew Karsawin, Nikołaj Aleksiejew, Gieorgij Fłorowski. Podobnie jak wcześniej Danilewski, sądzili, że nie można mówić o tylko jednym typie ucywilizowania. Europocentryczny kosmopolityzm jest w grancie rzeczy ukrytym szowinizmem. Istnieje zatem wiele kulturowych światów, do których należy Eurazja, czyli obszary Imperium Rosyjskiego. W odróżnieniu od panslawistów, euroazjaniści nie utożsamiali Rosji tylko z żywiołem słowiańskim, lecz uznawali duże znaczenie ludów uralo-ałtajskich w formowaniu się rosyjskiego żywiołu narodowego, który powstał w ogniu walki „lasu" ze „stepem". Szczególnym rodzajem euroazjanizmu była koncepcja Lwa Gumilowa (1912— -1992), który, pracując w ZSRR, stworzył indywidualną kulturologiczną teorię etnosu. Jest to dziejowa zbiorowość ludzka, najczęściej pochodząca z kilku źródeł etnograficznych. Dzieje każdej takiej zbiorowości związane są z kosmiczną energią, której impuls, zwany pasjonarnym, pobudza ludzi do poświęceń na rzecz budowania nowej wspólnoty. W późniejszym okresie energia wyczerpuje się i etnos po przeżyciu szczytowej fazy rozwoju ulega powolnej dezintegracji. W historii ziem wschodniosłowiańskich Gumilow oddzielił etnos słowiańsko-staroruski od etnosu eurazjatyckiego, który, jego zdaniem, powstał dopiero podczas najazdu Mongołów. Połączył on to, co pozostało ze Słowian północno-wschodniej Rusi, z żywiołem wielkiego stepu i zrodził odmienny typ osobowości - kontemplacyjnej i radykalnej. Najnowszym typem euroazjanizmu jest współczesna geopolityczna teoria Aleksandra Dugina, zakładająca, że historię wyznacza odwieczna walka żywiołu lądu, tzw. talasokracji oraz żywiołu wody, czyli tellurokracji. Pierwszy reprezentują obszary oceaniczne (USA, Europa, Australia itp.), starające się w globalnym liberalnym demo-kratyzmie „rozpuścić" wszelką specyfikę wspólnot narodowych i zachować jedynie wolność indywidualną. Talasokratyczna jest natomiast Eurazja, szczególnie zaś Rosja, która ma pewną szansę, aby przez zdecydowany izolacjonizm i wspólnotowe zdyscy- 366 JOACHIM DIEC plinowanie nie dopuścić do zwycięstwa mocy oceanicznych. Aby walka mogła zakończyć się sukcesem, konieczna jest w społeczeństwie rosyjskim swoista „konserwatywna rewolucja", należy także wykorzystywać wszelkie okazje w celu osłabienia naporu Zachodu, głównie poprzez budzenie w jego łonie konfliktów i tendencji pacyfistycznych, a także poprzez międzynarodowe porozumienia, mogące zrodzić antyzachodnią koalicję. Wśród rosyjskich sporów ideowych drugiej połowy XX w. najważniejsza wydaje się różnica zdań na temat pochodzenia komunizmu i dróg naprawy państwa. Andriej Sacharow, Andriej Siniawski i pozostali myśliciele o orientacji prozachodniej dopatrywać' się źródeł komunizmu w autorytarnych, antydemokratycznych tendencjach państwa moskiewskiego oraz monarchii Romanowów, natomiast Aleksandr Sołżeni-cyn, Władimir Bukowski i inni autorzy, wszakże mniej liczni od przedstawicieli poprzedniej grupy, skłaniali się ku stwierdzeniu obcości komunizmu w Rosji. Zdaniem Sołżenicyna marksizm stanowił import ideologiczny z Zachodu, wielkie kłamstwo, niszczące naturalną tkankę życia rosyjskiego. Komunizm byłby zatem tylko radykalnym wariantem europejskich tendencji lewicowych. Sołżenicyn proponuje całkowite odwrócenie się od kłamstwa oraz odbudowanie Rosji na fundamencie prawosławia i tradycji samorządowych ziemstw. Zaleca także odwrócenie się od imperializmu poprzez zasadę samoograniczenia; sądzi, że ekspansja cywilizacyjna Rosji powinna skierować się ku zaniedbanym dotąd obszarom północno--wschodnim. Jednocześnie jednak nawołuje narody Białorusi i Ukrainy do pozostania w granicach państwa rosyjskiego i uniknięcia rozłamu wewnątrz słowiańskiej Rusi. Stan Federacji Rosyjskiej po 1991 r. został przezeń oceniony bardzo krytycznie. Kraj, zdaniem Sołżenicyna, stał się ofiarą kryzysu nie tylko gospodarczego, lecz także moralnego i społecznego. Równie patriotyczny i nieokcydentalistyczny charakter ma dorobek twórczy Igora Szafariewicza (ur. 1923), matematyka, członka Rosyjskiej Akademii Nauk. Szafarie-wicz zasłynął przede wszystkim jako autor pracy Rusofobia {Русофобия, 1982), w której, na podstawie niektórych publikacji emigracyjnych, stwierdza istnienie nurtu antynarodowego w rosyjskiej myśli politycznej. Rosjanie przedstawieni są w nich jako naród niewolniczy o wyraźnych tendencjach totalitarnych. Rusofobia jest jedynie przykładem działania tzw. małego narodu, czyli aktywnej mniejszości w ramach wielkiej wspólnoty narodowej. To mały naród jest zasadniczym czynnikiem wszelkich rewolucji: purytanie w Anglii, oświeceniowi ideolodzy podczas rewolucji francuskiej czy lewicowi inteligenci w Rosji 1917 r. stanowili takie właśnie małe narody, roszczące sobie prawo do pouczania nieuświadomionej większości. Bardzo oryginalną formę myśli politycznej stanowi dorobek logika i pisarza -Aleksandra Zinowiewa (ur. 1922). Jest on przede wszystkim znany jako twórca trzech metaforycznych analiz socjopolitycznych: człowieka radzieckiego (homo sovieticus), człowieka zachodniego, czyli okcydentoida (западоид) oraz globalnego człekowiska (глобальный человейник). Homo sovieticus to człowiek dobrowolnie akceptujący zniewolenie, zjawisko totalitarnego komunizmu uważa zatem za naturalną, chociaż budzącą grozę, formę ludowładztwa. Fenomen stalinizmu stanowi pochodną „zdolności mas do autohipnozy". Formacja kulturowa Zachodu postrzegana jest przez Zinowiewa jeszcze bardziej negatywnie, pisarz nazywa ją „Ja-cywilizacją". Jej struktura oparta jest na komórkach gospodarczych i komunalnych. Inny ich podział zakłada istnienie komórek prywat- Rosyjska myśl filozoficzna i polityczna 367 nych, państwowych i społecznych. Funkcjonowanie komórki oparte jest na sprzeczności interesów w jej wnętrzu: pracodawca pragnie maksymalnie eksploatować pracownika, ten zaś chce jak najwięcej otrzymywać za swoją pracę. Komórki cechują się wewnętrznym despotyzmem, demokracja istnieje dopiero na poziomie całości społeczeństwa, które jest pozbawionym wartości etycznych mechanizmem. Najbardziej ponurą z Zinowiewowskich wizji wydaje się koncepcja społeczeństwa zglobalizowanego, czyli ludzkiego mrowiska. Z jednej strony głoszone są hasła ujednolicenia, w praktyce skłaniające do podążania za okcydentoidami, z drugiej - społeczeństwo to jest mocno podzielone, istnieją w nim obszary nędzy, olbrzymia przestępczość i nadzór policyjny. Dochodzi do całkowitego rozbicia naturalnych więzi międzyludzkich, w tym rodziny. Wizja ta wydaje się szczególnie konsekwentnym wyrazem antyzachodniej i antyglobalistycznej linii w myśli rosyjskiej, linii, która nie traci bynajmniej żywotności. BIBLIOGRAFIA 1. J. Diec, Cywilizacje bez okien. Teoria Mikołaja Danilewskiego i późniejsze koncepcje monady-czych formacji socjokulturowych, Kraków 2002. 2. Filozofia i myśl społeczna rosyjska 1825-1861, Warszawa 1961. 3. Философы России ХІХ-ХХ столетий. Биографии, идеи, труды, Москва 1995. 4. М. Łosski, Historia filozofii rosyjskiej, Kęty 2000. 5. Niemarksistowska filozofia rosyjska. Antologia tekstów filozoficznych XIX i pierwszej połowy XX wieku. Część pierwsza, red. L. Kiejzik, Łódź 2001. 6. R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium Rosji, Toruń 2001. 7. L. Suchanek, Homo sovieticus, świetlana przyszłość, gnijący Zachód. Pisarstwo Aleksandra Zinowjewa, Kraków 1999. 8. A. Walicki, Rosyjska filozofia i myśl społeczna od oświecenia do marksizmu, Warszawa 1973. 9. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, Warszawa 1964. 10. В. Зеньковский, История русской философии, т. 1,2, Москва 2001. NAUKA ROSYJSKA Początki zorganizowanych badań naukowych w Rosji wiążą się z działalnością klasztorów prawosławnych. Przepisywane w ich skryptoriach kroniki, traktaty teologiczne i utwory literackie stawały się inspiracją do refleksji, a czasami nawet pobudzały do gorących polemik na temat stosowanych strategii translatorskich i wiarygodności przekładów. W 1631 r. założona została Akademia Kijowsko-Mohylańska, której celem było kształcenie duchownych według wzorów stosowanych na uczelniach zachodnich. Wykładowcy Akademii przygotowywali dla studentów podręczniki z zakresu teologii, historii, retoryki i poetyki, uwzględniające ówczesny stan wiedzy w tych dziedzinach. W 1687 г., w podobnym celu założona została Akademia Słowiańsko-Grecko-Łacińska w Moskwie. Uczelnie kijowska i moskiewska stanowiły dwie pierwsze instytucje naukowe w Rosji, prowadzące edukację na poziomie szkół wyższych. Wielkie znaczenie dla rozwoju nauki rosyjskiej miało powołanie do życia Akademii Nauk. Stosowny dekret wydał car Piotr I 22 I 1724 r. Pierwszymi członkami Akademii byli wyłącznie Niemcy i Szwajcarzy (wśród nich m.in. matematyczna sława - Danie] Bernoulli), zaproszeni do Petersburga przez władcę. Pierwszym Rosjaninem, który w 1733 r. został członkiem tej instytucji był matematyk Wasilij Adodurow. Po nim w szeregi członków Akademii przyjęto filologa Wasilija Trediakowskiego, przyrodnika - Stiepana Kraszeninnikowa i Michaiła Łomonosowa - chemika, fizyka i filologa, poetę. Pod koniec XVIII w. Akademia liczyła 108 członków, w tym 24 Rosjan. Początkowo, prócz prowadzenia badań, Akademia miała zajmować się także kształceniem młodzieży. Przed I wojną światową Akademia miała pod swoją pieczą 5 laboratoriów, 7 muzeów, obserwatorium astronomiczne (otwarte w 1839 r. w miejscowości Pułkowo pod Petersburgiem), Główne Obserwatorium Fizyczne oraz Rosyjski Instytut Archeologiczny w Konstantynopolu. Najwybitniejszym uczonym rosyjskim w XVIII w. był bez wątpienia Michaił Łomonosow (1711-1765). Po studiach w Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej w Moskwie, a następnie w Gimnazjum przy Akademii w Petersburgu został wysłany dla uzupełnienia studiów do Niemiec, gdzie w Marburgu, według ustalonego planu zdobywał wiedzę z zakresu chemii, górnictwa, historii naturalnej, fizyki, geometrii, mechaniki, hydrauliki i hydrotechniki. W 1745 r. Akademia przyznała mu tytuł profesora chemii. W 1748 r. założył pierwsze w Rosji laboratorium chemiczne. Był prekursorem zastosowania metod fizycznych w chemii. W 1754 r. ukazał się jego Kurs chemii fizycznej (Курс физической химии). Obalił uznawaną do XVIII w. teorię flogisto-nu - materii ognistej. W jednym z doświadczeń przeprowadzonych w 1756 r. udowodnił, że to nie flogiston, ale cząsteczki powietrza wchodzą w reakcje w podgrzewanymi metalami, czym wykazał błąd w założeniach teorii Roberta Boyla. Badania te pozwoliły na sformułowanie (niezależnie od A. Lavoisiera) prawa zachowania masy w reakcjach chemicznych. Zajmował się również konstruowaniem urządzeń pomiarowych, stosowanych w pracach laboratoryjnych (Jeg° dziełem był m.in. refraktometr 370 ANDRZEJ DUDEK i fotometr). Z jego inicjatywy założony został Uniwersytet Moskiewski (1755). Łomonosow był człowiekiem o wielu zainteresowaniach i różnorodnych zdolnościach. Fundamentalne znaczenie dla rozwoju literatury rosyjskiej miały jego prace filologiczne -List o regułach rymotwórstwa rosyjskiego {Письмо о правилах российского стихотворства, 1739), tworzący fundament (obok prac innego akademika - W. Trediakow-skiego) rozwoju systemu sylabotonicznego w poezji oraz - podstawowa dla estetyki rosyjskiego klasycyzmu tzw. teoria „trzech stylów" (rosyjski odpowiednik zasady „decorum"), wyłożona w Przedmowie o pożytku ksiąg cerkiewnych w języku rosyjskim (Предисловие о пользе книг церковных в российском языке, 1757). Prowadzone przez niego badania naukowe zyskały międzynarodowe uznanie - Łomonosow został członkiem Szwedzkiej i Włoskiej Akademii Nauk. W XIX w. obok Akademii ważnymi centrami badawczymi stały się uniwersytety. Wielką rangę, prócz istniejącego już Uniwersytetu Moskiewskiego uzyskał drugi pod względem wieku Uniwersytet Kazański (założony w 1804 r.) i Uniwersytet Petersburski (istniejący od 1819 г.). О znaczeniu Uniwersytetu Kazańskiego świadczą utrwalone w historii kultury i nauki określenia mówiące o „kazańskiej szkole matematycznej", kazańskiej szkole chemicznej", „kazańskiej szkole językoznawczej". Wielki rozgłos uzyskały prace rektora tej uczelni Nikołaja Łobaczewskiego (1792-1856), twórcy tzw. geometrii nieeuklidesowej. Autor wyłożył jej zasady w pracy O regułach geometrii (О началах геометрии, 1829). Rozprawą tą Łobaczewski wprowadził do obiegu naukowego pojęcie „kąta równoległości" (główną tezę pracy, w dużym uproszczeniu, można wyrazić w postaci stwierdzenia, że w naszej rzeczywistości proste równoległe mogą się przecinać). Jego prace znalazły zastosowanie w rozwijanej na początku XX w. teorii względności. Wielki wkład do rozwoju matematyki wniosły prace Pafnutija Czebyszewa (1821--1894) - twórcy petersburskiej szkoły matematycznej, zajmującego się analizą matematyczną, rachunkiem prawdopodobieństwa i teorią liczb. Do dziś w matematyce funkcjonuje pojęcie tzw. „wielomianów Czebyszewa". Międzynarodową sławę zyskała Sofia Kowalewska (1850-1891), prowadząca badania nad rachunkiem różniczkowym. Wykładała na uniwersytecie w Sztokholmie, gdzie w 1884 г., jako pierwsza kobieta, uzyskała tytuł profesorski w dziedzinie matematyki. Lata 60.-70. XIX w. to tzw. „złoty wiek chemii rosyjskiej". Najwybitniejszą postacią świata naukowego tej dyscypliny był Dmitrij Mendelejew (1834-1907) - wykładowca Uniwersytetu Petersburskiego. Jego największym osiągnięciem było odkrycie w 1869 r. zasady okresowości pierwiastków chemicznych i uporządkowanie ich w postaci układu okresowego (tzw. tablica Mendelejewa) na podstawie badań masy atomowej. We wspomnianej tablicy uczony przewidział istnienie i właściwości pierwiastków wówczas jeszcze nieodkrytych. Główne jego dzieło to Podstawy chemii (Основы химии, 1871). W 1893 r. został I dyrektorem Głównego Urzędu Miar i Wag. Mendelejew był członkiem korespondentem Akademii Nauk, lecz na skutek intryg i zawiści nie został wybrany na funkcję członka rzeczywistego, co wywołało protesty opinii publicznej. Profesorem chemii w Kazaniu, a także członkiem Akademii Nauk i pierwszym prezydentem Rosyjskiego Towarzystwa Fizyko-Chemicznego (od 1868 r.) był Aleksandr Zinin (1812-1880). W 1842 r. uczony ten odkrył nową, tańszą metodę otrzymywania aniliny. Jego prace w dziedzinie chemii organicznej zainspirowały innych badaczy związanych ze szkołą kazańską (A. Bultlerow, A. Zajcew). с Nauka rosyjska 371 Wieloma osiągnięciami może poszczycić się również ówczesna fizyka rosyjska. Wśród najwybitniejszych uczonych i wynalazców wymienić należy Pawieła Jabłocz-kowa (1847-1894), który jako pierwszy skonstruował transformator (1876) i prądnicę synchroniczną (1878). Efektem badań nad wykorzystaniem prądu elektrycznego do oświetlenia była skonstruowana i opatentowana przez niego lampa łukowa (tzw. „świeca Jabłoczkowa" - 1876). Aleksandr Popów (1859-1905) prowadził prace nad konstrukcją telegrafu bezprzewodowego. Jednym z jego pierwszych wynalazków był „detektor burz" - urządzenie do rejestrowania wyładowań atmosferycznych. W 1894 r. na posiedzeniu Towarzystwa Fizykochemicznego wystąpił z tezą o możliwości wykorzystania fal elektromagnetycznych do przesyłania sygnałów. W 1897 r. udało mu się praktycznie udowodnić tę tezę. Niezależnie od Marconiego, Popów skonstruował urządzenie nadawczo-odbiorcze - prototyp radia, za pomocą którego przetransmitował sygnał na odległość 200 m (przekazaną informacją było słowo „Herz"). Dalsze badania pozwoliły zwiększyć zasięg łączności do 150 km. Prace Popowa zostały nagrodzone złotym medalem na Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 r. Konstantin Ciołkowski (1857-1935) - Polak z pochodzenia - prowadził badania aerodynamiczne. Zajmował się projektami sterowca. Opracował teorię silnika odrzutowego i teorię lotu rakiety. W 1903 r. opublikował pracę Badanie przestrzeni kosmicznej przy pomocy urządzeń odrzutowych (Исследование мировых пространств реактивным приборами), w której przewidywał możliwość lotów międzyplanetarnych. Pozytywistyczno-materialistyczna orientacja kultury rosyjskiej w połowie XIX w. zaowocowała rozwojem nauk biologicznych. Ich znakomitym przedstawicielem jest twórca rosyjskiej szkoły fizjologii - Iwan Sieczenow (1829-1905) - członek Akademii Nauk i wykładowca Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Petersburgu. Prawdopodobnie to on był prototypem dwóch bohaterów głośnych powieści: Bazarowa (Ojcowie i dzieci Turgieniewa) i Kirsanowa (Co robić? Czernyszewskiego). Uczonego interesowało funkcjonowanie sytemu nerwowego. Zjawiska psychiczne uważał za efekt procesów fizjologicznych. Prowadził cykl wykładów o bioelektryczności (О животном биоэлектричестве), badał wymianę gazową we krwi. W rozprawie Odruchy mózgowe (Рефлексы головного мозга, 1863) opisał zjawisko hamowania w systemie nerwowym. Badaczem fizjologii roślin, darwinistą rosyjskim, był Klimientij Timiriaziew (1843-1920) - odkrywca reguł fotosyntezy. Do grona najwybitniejszych rosyjskich biologów tego czasu należy także Iwan Pawłów (1849-1936), badacz odruchów warunkowych i odkrywca zjawiska wydzielania soku żołądkowego pod wpływem bodźców smakowych. Pawłów rozwijał teorię uczenia się jako związku między bodźcami. Za prace poświęcone fizjologii krążenia i trawienia w 1904 r. otrzymał Nagrodę Nobla. Rosyjskim biologiem noblistąjest również Ilja Mieczników (1845-1916). Zakres jego zainteresowań obejmował bakteriologię, patologię, embriologię i immunologię. W 1882 r. odkrył zasadę fagocytozy (wprowadzania bakterii do wnętrza komórki). Na tej podstawie rozwijał tzw. fagocytarną teorię odporności. W 1888 r. na zaproszenie Ludwika Pasteura podjął pracę w Instytucie Pasteurowskim w Paryżu (pracował tam przez 28 lat). W 1892 r. opracował teorię zapalenia jako reakcji obronnej organizmu. W 1908 r. otrzymał Nagrodę Nobla za prace z dziedziny immunologii. Okres przedrewolucyjny zaowocował ekspedycjami geograficznymi. Jedną z pierwszych (tzw. wyprawę kamczacką 1725-1730) zorganizował Vitus Bering - Duńczyk na służbie Piotra I (od jego nazwiska pochodzi nazwa cieśniny, oddzielającej Azję od Ameryki). Na początku XIX w. (1803) Rosjanie zorganizowali wyprawę dookoła 372 ANDRZEJ DUDEK świata na dwóch żaglowcach („Nadieżda" i „Niewa"), dowodzonych przez Iwana Kru-ziensterna (Niemca z Estonii) i Jurija Lisianskiego. Efektem rejsu były pomiary i opisy odwiedzanych krain - zwłaszcza Dalekiego Wschodu. Rejsy dookoła świata organizowane były kilkakrotnie w XIX w. Mocnym impulsem do prowadzenia badań geograficznych, etnograficznych i przyrodniczych było powołanie do życia Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w 1845 r. Towarzystwo skupiło się na eksploracji Syberii. Rezultatami wypraw były zbiory muzealne, opracowania geologiczne, mapy, opisy ułatwiające zagospodarowanie nieznanych do tej pory obszarów. Wśród wybitnych eksploratorów Syberii i Azji Środkowej był Nikołaj Prżewalski (1839-1888) - organizator kilku wypraw do Mongolii, Chin i Tybetu. Jego zasługą było m.in. opisanie nieznanego gatunku dziko żyjącego konia (tzw. konia Przewalskiego). Aktywnym badaczem Syberii był wiceprezes Towarzystwa Geograficznego Piotr Siemionów Tieńszań-ski (1827-1914) - znany, przyrodnik, geograf i statystyk. Wielkie zasługi dla zbadania Syberii położyli zesłańcy polityczni, a wśród nich - Polacy: m.in. Benedykt Dybowski (1833-1930) - badacz fauny Bajkału; Jan Czerski (1845-1892) - geograf i geolog, eksplorujący dorzecze Kołymy (od jego nazwiska pochodzi nazwa najwyższego pasma górskiego w Jakucji); Aleksandr Czekanowski (1833-1876) - uczestnik kilku wypraw do północno-wschodniej Syberii; Wacław Sieroszewski (1858-1945) - etnograf, autor pracy Dwanaście lat w kraju Jakutów, Edward Piekarski (1858-1934) - twórca Słownika języka jakuckiego (Словарь якутского языка). Prócz badań Syberii w drugiej połowie XIX w. rosyjscy odkrywcy zapuszczali się także na inne kontynenty. Antropolog i etnograf Nikołaj Mikłucho-Makłaj (1846-1888) poznawał życie plemion Oceanii i Nowej Gwinei, a Aleksandr Jelisiejew (1858-1895) przeprowadzał badania antropologiczne w Afryce Północnej. W XIX w. powstały znaczące opracowania historyczne. Plejadę wybitnych historyków tego okresu rozpoczyna Nikołaj Karamzin (1766-1826) - pisarz i poeta, mianowany w 1803 r. historiografem carskim, twórca dwunastotomowej Historii państwa rosyjskiego (История государства российского), doprowadzonej do czasów „Smu-ty". Karamzinowska Historia... była ujęciem nacechowanym apoteozą władzy samo-dzierżawnej. W 1851 r. ukazał się I tom Historii Rosji od czasów najdawniejszych (История России с древнейшим времен) Siergieja Sołowjowa (1820-1879). W roku jego śmierci wydano tom 29 tego dzieła. W ujęciu materiału historyk kierował się założeniami tzw. „szkoły państwowej" - metodologii, uznającej decydujący wpływ państwa na przebieg procesów historycznych. W 1872 r. Sołowjow został członkiem Akademii Nauk. Wasilij Kluczewski (1841-1911) - również akademik, uczeń Sołowjowa, w pięciotomowym Kursie historii rosyjskiej (Курс русской истории, 1904-1921), odmiennie niż jego mistrz, uznał przemiany społeczno-ekonomiczne za główny element mechanizmu historii. Rosja przedrewolucyjna mogła poszczycić się wybitnymi badaczami kultury, literatury i języków słowiańskich. Wielki dorobek w dziedzinie folklorystyki ma na swoim koncie Władimir Dal (1801-1872), leksykograf i etnograf, autor zbioru Przysłowia narodu rosyjskiego (Пословицы русского народа, 1862) i czterotomowego Słownika żywego języka wielkoruskiego (Толковый словарь живого великорусского языка, 1866). Reprezentantem szkoły mitologicznej w folklorystyce był Aleksandr Afanasjew (1826-1871) - autor rozprawy Poetycki pogląd Słowian na przyrodę (Поэтические воззрения славян на природу, 1869) i wydawca zbioru Ludowe bajki rosyjskie (Народные русские сказки, 1864). Aleksandr Wiesiełowski (1838-1906) - Nauka rosyjska 373 literaturoznawca, członek Akademii Nauk - był twórcą poetyki historycznej, autorem koncepcji „wędrujących motywów". W swoich pracach odwoływał się do metodologii szkoły kulturalno-historycznej. Na początku XX w. w badaniach nad teorią literatury, stylistyką i wersyfikacją ogromną rolę odegrali przedstawiciele tzw. „rosyjskiej szkoły formalnej" (m.in. Roman Jakobson, Boris Eichenbaum, Osip Brik, Jurij Tynianow, Boris Tomaszewski) zwracający uwagę na wewnętrzne, literackie i językowe determinanty utworu literackiego, który traktowali jako dzieło sztuki słowa - w opozycji do wcześniejszych koncepcji socjologiczno-psychologicznych. W dziedzinie językoznawstwa fundamentalny charakter miały prace akademika Izmaiła Sriezniewskiego (1812--1880) - autora Materiałów do słownika języka staroruskiego {Материалы для словаря древнерусского языка, 1912), Aleksandra Potiebni (1835-1891) - Ukraińca, członka korespondenta Petersburskiej AN, autora rozpraw z zakresu gramatyki, fonetyki, genologii. Twórcą wspomnianej wcześniej kazańskiej szkoły językoznawstwa był Jan Baudouin de Courtenay (1845-1929), Francuz z pochodzenia, Polak z wyboru, uczony zajmujący się teorią fonemu. W okresie przedrewolucyjnym zauważyć można było wpływ kilku czynników, które przyczyniły się do świetnego rozwoju nauki rosyjskiej. Wśród nich wymienić należy: a) potężny mecenat państwa, b) swobodę badań, c) zdolność do samoorganizacji uczonych (powstawanie towarzystw naukowych) d) dostęp do literatury fachowej, e) możliwość kontaktów z zagranicznymi ośrodkami badawczymi, f) zainteresowanie opinii publicznej, g) częste zaangażowanie w organizację badań i wypraw naukowych pasjonatów-samouków, h) wyraźnie zaznaczony udział wysoko wykwalifikowanych cudzoziemców. W wyniku rewolucji 1917 r. wielu uczonych, uciekając przed bolszewickim terrorem, wyemigrowało z Rosji i zasiliło kadry naukowe w krajach osiedlenia. W niektórych skupiskach emigracyjnych (Praga, Belgrad, Sofia, Paryż, Berlin) rosyjscy uczeni emigranci tworzyli aktywnie działające środowiska, z towarzystwami naukowymi, bibliotekami, cyklami odczytów. Ci z uczonych, którzy pozostali z kraju, poddani zostali naciskowi ideologicznemu, cenzurze, ograniczaniu wolności badań, a nierzadko - prześladowaniom - bądź z powodów ich politycznego sprzeciwu wobec nowej władzy, bądź z racji uprawiania dyscyplin uznanych przez komunistycznych ideologów za „nienaukowe". Nowa władza chciała szybko odciąć się od „nauki burżuazyjnej" i metodą przyspieszonych kursów na tzw. „rabfakach" {рабочий факультет) wykształcić proletariacką kadrę inżynieryjną ale konieczność industrializacji kraju ciągle czyniła nieodzownym korzystanie z pracy tzw. „speców" - ekspertów, dysponujących solidną i sprawdzalną wiedzą, zdobytą w carskich uczelniach. Czasy stalinizmu zaowocowały kilkoma groźnymi w skutkach mistyfikacjami naukowymi. Najgroźniejszą z nich była tzw. „łysenkowszczyzna" - od nazwiska Trofima Łysenki (1898-1976) - ulubieńca Stalina, organizatora akcji „rozkułaczania" nauki radzieckiej. Łysenko - z wykształcenia agrobiolog, członek AN ZSRR, w 1936 r. ogłosił tezę o możliwości nieograniczonego wpływania na organizmy przez odpowiednie kształtowanie środowiska - i równocześnie - zanegował koncepcję dziedziczności. W ten sposób genetyka została oficjalnie uznana za fałszywą naukę „burżuazyjną", a poglądy Łysenki narzucono uczonym radzieckim jako obowiązującą doktrynę. Wkrótce z taką nieprzychylną opinią decydentów spotkały się inne dyscypliny, uznane za przejaw burżuazyjno-idealistycznego odchylenia: cybernetyka, teoria względności, 374 ANDRZEJ DUDEK psychoanaliza. Kontynuacją działań, zmierzających do oczyszczenia nauki radzieckiej ze „szkodliwych" inspiracji była tzw. kampania przeciw kosmopolityzmowi, toczona w drugiej połowie lat 40. Jej przejawem było doprowadzone do absurdu negowanie wpływów obcych w nauce i kulturze radzieckiej. Szczególnie podatne na indoktrynację okazały się nauki humanistyczne. Takim ideologicznym naciskom w okresie stalinowskim nie była poddana fizyka jądrowa, gdyż chęć wyprodukowania własnej bomby atomowej nie pozwalała władzom na ograniczanie badań z przyczyn ideologicznych. Prace zespołu fizyka atomisty Igora Kurczatowa (1902-1960) zaowocowały zbudowaniem cyklotronu w 1939 г., bomby atomowej (1949), bomby termojądrowej (1953) i pierwszej na świecie elektrowni atomowej w Obnińsku (1954). Po śmierci Stalina odcięto się od poprzednich mistyfikacji, poszerzając zakres swobód badawczych. Wkrótce ta „odwilż" w nauce dała rezultaty znaczące w skali międzynarodowej: w latach 1956-1978 dziewięciu rosyjskich naukowców w uznaniu doniosłości dokonanych odkryć otrzymało Nagrodę Nobla. Laureatami zostali: w 1956 r. - Nikołaj Siemionów (1896-1986) w dziedzinie chemii za pracę o reakcjach łańcuchowych i wybuchach mieszanek gazowych; w 1958 r. - Igor Tamm (1895-1971) wraz z Ilją Frankiem (1908-1990) i Pawiełem Czerienkowem (1904-1990) w dziedzinie fizyki za zbadanie i wyjaśnienie tzw. „efektu Czerienkowa" (błękitnej luminescen-cji, towarzyszącej promieniowaniu gamma); w 1962 r. - Lew Landau (1908-1968) w dziedzinie fizyki za teorię skondensowanej materii i badania nad ciekłym helem; w 1964 r. -Nikołaj Basów (ur. 1922) i Aleksandr Prochorow (ur. 1916) w dziedzinie fizyki za prace dotyczące elektroniki kwantowej; w 1975 r. - Leonid Kantorowicz (1912-1986) w dziedzinie ekonomii za teorię optymalnego rozkładu zasobów; w 1978 r. - Piotr Kapica (1894-1984) w dziedzinie fizyki za odkrycia w zakresie fizyki niskich temperatur. Wielkie osiągnięcie nauki radzieckiej stanowił rozwój kosmonautyki: sukcesem na skalę światową było wystrzelenie pierwszego sztucznego satelity (4 X 1957) - „Sputnika 1" (słowo „sputnik" od tego momentu zrobiło międzynarodową karierę), zdjęcie odwrotnej strony Księżyca dokonane przez bezzałogowy statek „Łuna 3" (4 X 1959), pierwszy lot człowieka w kosmos - start Jurija Gagarina na pokładzie statku „Wostok 1" 12 IV 1961 г., pierwszy kosmiczny lot kobiety (Walentina Tierieszkowa) - 16 VI 1963; pierwsze wyjście w otwartą przestrzeń kosmiczną Aleksieja Leonowa (18 III 1965), wystrzelenie pierwszej stacji kosmicznej „Salut 1", krążącej na orbicie około-ziemskiej (19 IV 1971). Osiągnięcia te były rezultatem amerykańsko-radzieckiego wyścigu zbrojeń, w którym opanowanie przestrzeni kosmicznej dla obu stron miało znaczenie przede wszystkim militarne. Również w dziedzinie lotnictwa, zarówno cywilnego, jak i wojskowego w ZSRR pracowali wybitni konstruktorzy, a wśród nich: Andriej Tupolew (1888-1972), Pawieł Suchoj (1895-1975), Artiom Mikojan (1905-1970), Siergiej lljuszyn (1894-1977), Aleksandr Jakowlew (1906-1989). Zaprojektowane przez nich maszyny do dziś znajdują się na wyposażeniu armii i cywilnej floty powietrznej. Osiągnięcia kosmonautyki i lotnictwa nie byłyby możliwe bez współdziałania wybitnych matematyków, a wśród nich Mstisława Kiełdysza (1911-1978), długoletniego prezydenta AN ZSRR w latach 1961-1978. Uczony zajmował się analizą funkcjonalną, teorią drgań, zastosowaniami matematyki w programach kosmicznych. W podobny sposób teoretyczne opracowania z praktycznymi zastosowaniami w dziedzinie budowy Nauka rosyjska 375 silników lotniczych łączył w swej działalności Konstantin Chołszewnikow (1906--1976). Do tego grona należy także Aleksandr Bogolubow (1909-1992), prowadzący badania z zakresu kwantowej teorii pola. Andriej Kołmogorow (1903-1987) był wybitnym specjalistą w zakresie topologii i rachunku prawdopodobieństwa. Podobnie jak wspomnianych wcześniej uczonych, interesowało go zastosowanie teorii matematycznych (m.in. w cybernetyce, balistyce, językoznawstwie). W dziedzinie nauk humanistycznych uznawanymi na świecie osiągnięciami mogła poszczycić tartusko-moskiewska szkoła semiotyki kultury (m.in. Jurij Łotman (1922--1994), Boris Uspienski (ur. 1937), Władimir Toporów (ur. 1928)). Zwolennicy tej metodologii, święcącej tryumfy w światowej humanistyce w latach 60.-80., odwoływali się do wypracowanych w językoznawstwie metod analizy i porządkowania zjawisk za pomocą kategorii struktury semiotycznej. Światowym zainteresowaniem i uznaniem cieszyły się prace wybitego literaturoznawcy i kulturologa Michaiła Bach-tina (1895-1975), twórcy teorii powieści polifonicznej {Problemy poetyki Dostojew-skiego - Проблемы поэтики Достоевского, 1963) i koncepcji wpływu form karnawałowych na kulturę, zwłaszcza średniowieczną i renesansową kulturę ludową {Twórczość Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu — Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья и Ренессанса, 1965). Do grona wybitnych znawców kultury antycznej, filozofii i literatury i myśli religijnej zaliczani są Aleksiej Łosiew (1893-1988) - autor prac o micie i symbolu oraz Siergiej Awierincew (1937-2004) - bizantynolog, specjalista w zakresie teorii i filozofii kultury. W czasach radzieckich siedzibę Akademii Nauk przeniesiono do Moskwy. Dla władz państwowych była organem ideologicznej kontroli nad nauką. Znacznie rozbudowano strukturę i kadrę Akademii. Pod koniec istnienia ZSRR Akademia Nauk liczyła 250 instytutów badawczych, w których pracowało ok. 40 tys. uczonych. W okresie radzieckim funkcjonowanie nauki było zdeterminowane przez kilka czynników: a) upaństwowienie, b) centralizację c) ideologizację, d) militaryzację, e) izolację od kontaktów z nauką światową. Spadkobierczynią po Akademii Radzieckiej jest dziś Rosyjska Akademia Nauk, utworzona w 1991 r. Składa się z 18 oddziałów resortowych. Akademia liczy ponad 400 członków rzeczywistych, ponad 600 członków korespondentów. Członkami zagranicznymi jest ponad 120 uczonych. Funkcję prezydenta Akademii od 1991 r. piastuje prof. Jurij Osipow (ur. 1936) - matematyk. Zarządzanie nauką w Rosji ciągle jeszcze ma postać nakazowo-rozdzielczą, co stanowi jeden z ostatnich reliktów systemu komunistycznego. Zmiany polityczne po 1990 r. zaowocowały powstawaniem akademii alternatywnych do RAN. Dziś istnieje ok. 120 takich instytucji, finansowanych (przynajmniej w części) z budżetu państwa. Ważnym problemem, z którym boryka się dziś nauka rosyjska, jest niedofinansowanie i wyjazdy wybitnych uczonych oraz młodych adeptów do pracy w oferujących lepsze warunki zagranicznych instytutach naukowych i laboratoriach. W obawie przed wykorzystaniem przez terrorystów lub kraje określane jako nieprzyjazne wiedzy naukowców zatrudnionych wcześniej w instytucjach pracujących dla wojska Rosja współpracuje z USA w ramach programów, pozwalających zaoferować bezrobotnym naukowcom godziwe warunki pracy w kraju. 376 , ANDRZEJ DUDEK BIBLIOGRAFIA 1. А.Н. Авдулов, А.М. Кулысин, Процесс институционализации науки в России и его особенности, [intemet:]http://www.ribr.ru/default.asp?article_id=5054&doc_id=4489#id5054 2. L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986. 3. Центр исследований и статистики науки, [internet:] http://www.csrs.ru/indexru.htm 4. И.Ефимов, Возможен ли в настаящее время выход из кризиса в российской науке?, „Вестник РФФИ" Март 2000, № 1(19). Wersja internetowa: http://www.rfbr.ru/default.asp?doc_id=4777 5. М. Геллер, А. Некрич, Чтопия у власти. История Советского Союза с 1917 года до наших дней, London 1982. 6. В. Jegorow, Oblicza Rosji. Szkice z historii kultury rosyjskiej XIX wieku, przekł. D. i B. Żyłko-wie, Gdańsk 2002. 7. Г.И. Смагина, Академия Наук и развитие образования в России в XVIII веке, „Вестник Российской Академии Наук" 2000, т. 70, № 7, с. 635-644. 8. М. Smoleń, Stracone dekady, Warszawa-Kraków 1994. 9. Virtual Guide to Russian Science and Technology, [internet:] http://web.mit.edu/slava/guide/Biblio/index.html 10. П. Волобуев, Русская наука накануне Октябрьской революции, „Вопросы истории естествознания и техники" 1987, № 3, с. 3-17. Wersja internetowa: http://www.gpntb.ru/win/mentsin2.cfm?KEY=008 літ SZKOLNICTWO W ROSJI Historia edukacji na terenie dawnej Rusi nie jest zbyt dobrze udokumentowana. Wiadomo, że w XI i XII w. mieszkańcy Nowogrodu Wielkiego prowadzili korespondencję prywatną i handlową, nie byli zatem analfabetami, mieli także gruntowną znajomość podstawowej arytmetyki. Zarówno merytoryczna, jak i graficzna strona dokumentacji urzędowej budzi podziw dzisiejszych badaczy. Znajomość pisma w kręgach dworskich także wydaje się lepiej rozwinięta niż w wielu europejskich ośrodkach sprawowania władzy. Nie ulega jednak wątpliwości, że zdobywanie wiedzy w tym przypadku miało charakter pragmatyczny i prywatny zarazem, zasadniczo bowiem nie było w dawnej Rusi szkół publicznych. Rzemieślnik uczył się bezpośrednio u mistrza. O wykształcenie kupca dbał ojciec, pragnący, aby jego spadkobierca potrafił radzić sobie w interesach. Podobne intencje przyświecały książętom - opanowanie podstawowej wiedzy było sprawą prestiżu, a także wyrazem instynktu samozachowawczego, znajomość pisma wprowadzała w świat i dawała przewagę nad konkurentami. Zdarzało się, że umiejętnością pisania mogły poszczycić się także wybitne niewiasty. Znamiennym przykładem może być działalność św. Jefrosinii Połockiej, która zdecydowała się poświęcić studiom teologicznym, porzucając książęce godności. Pracowała nad przepisywaniem ksiąg, zaś w 1128 r. założyła żeński klasztor Przemienienia Pańskiego, prowadząc działalność edukacyjną w dziedzinie cerkiewnego rzemiosła. Także w innych klasztorach stała się jedną z najważniejszych inicjatorek powstawania skryptoriów (pracowni przepisywania ksiąg). Zainicjowała działalność wielu szkół, które przodowały w zakresie programu nauczania, zawierającego oprócz treści ogól-noteologicznych i filologicznych idee ascetyczne i eschatologiczne. Interesujące jest, że działalnością tą objęta została duża grupa dzieci niższego stanu, co w ówczesnej dobie stanowiło zjawisko rzadkie. Wykształcenie, które dziś nazywamy humanistycznym, było jednak przede wszystkim domeną klasztorów. Tam kształcono w zakresie teologii, ale także doskonalono warsztat filologiczny, szczególny zaś wymiar zyskała edukacja artystyczna. Dotyczyło to przede wszystkim ruskich „ikonopisców", których osiągnięcia w dziedzinie ikonografii nie ulegają żadnej wątpliwości. Rola klasztorów jako skarbnicy wiedzy okazała się szczególnie istotna w okresie zależności od mongolskich najeźdźców. Nie najgorzej zapowiadający się dotąd obraz kultury kształcenia został zaburzony. Dawne ośrodki polityczne, takie jak Nowogród czy Włodzimierz, stopniowo traciły na znaczeniu, inne zaś zyskiwały, stając się ważnymi centrami politycznymi. Wiele miast spustoszono, ośrodki życia religijnego pozostawiono jednak zasadniczo w spokoju w zamian za oficjalną lojalność wobec Złotej Ordy. Olbrzymi obszar dawnej Rusi o najkorzystniejszych warunkach naturalnych wraz z najważniejszym ośrodkiem kulturalnym i monastycznym - Kijowem - uniknął zależności od chanatu, stając się jednak częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Istniejące już wcześniej różnice pomiędzy Rusią Kijowską a obszarami północno- 378 JOACHIM DIEC -wschodnimi pogłębiły się, dając początek dwóm odmiennym kulturom wschodniej słowiańszczyzny - Ukrainy i Rusi Moskiewskiej, która od czasów Piotra I zwana będzie Imperium Rosyjskim. W 1632 r. miało miejsce w Kijowie doniosłe wydarzenie. Dzięki inicjatywie metropolity kijowskiego - Petra Mohyły - doszło do zjednoczenia szkoły brackiej i klasztornej w pierwszą wyższą uczelnię świata wschodniosłowiańskiego, zwaną później od imienia założyciela Akademią Kijowsko-Mohylańską. Po powstaniu Chmielnickiego i ugodzie perejesławskiej z 1654 r. stolica Ukrainy wraz z Akademią znalazła się na terytorium państwa moskiewskiego. Wkład kadr wywodzących się z kręgu uczelni w formowanie się państwa rosyjskiego jest trudny do przecenienia. Pierwszą uczelnią wyższą na terenach rdzennie rosyjskich była Akademia Słowiań-sko-Grecko-Łacińska (Славяно-греко-латинская академия), powstała w 1687 r. w Moskwie z inicjatywy wychowanka uczelni kijowskiej - Simieona Polockiego. Do ukraińskich uczonych, w szczególności zaś do ich europejskiego, łacińskiego obycia, odnoszono się w Moskwie z ostrożnością czy wręcz niechęcią, co nie przeszkadzało owym cudzoziemcom obejmować znaczących stanowisk; byli oni niewątpliwie gruntowniej wykształceni, uczono się z ich podręczników nie tylko łaciny i greki, lecz także języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Dzięki nim elita władzy w Rosji (najwyższe stanowiska w państwie z nielicznymi wyjątkami mogli obejmować wyłącznie absolwenci Akademii) nabrała bardziej kosmopolitycznego charakteru. To właśnie ukraińska kadra spowodowała pierwszy napływ ducha europejskiego. Znaczenie uczelni wyraźnie zmalało z chwilą powstania w 1755 r. Uniwersytetu Moskiewskiego, którego właściwym założycielem był Michaił Łomonosow (absolwent Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej). Ta ostatnia stopniowo przekształcała się w szkołę teologiczną, by w 1814 r. stać się Akademią Duchowną (Духовная академия), przeniesioną na teren najważniejszego klasztoru centralnej Rosji - Ławry Troic-ko-Siergiejewskiej. Odtąd szkolnictwo cerkiewne, najczęściej przyklasztorne, stało się ponownie zamkniętym światem, obok niego zaś pojawiła się edukacja o świeckim charakterze. Jeszcze na początku XVIII w. metropolita Dmitrij organizował cerkiewne szkoły publiczne, których głównym zadaniem było podniesienie poziomu wykształcenia dzieci duchowieństwa. Zastraszająco niski poziom intelektualny tej wpływowej warstwy dał się zaobserwować już po zetknięciu z duchowieństwem ukraińskim. I chociaż w ciągu następnych wieków stan ten poddawano dalszej krytyce, okazał się on problemem, z którym nigdy się nie uporano. Nauka w szkołach dimitrijewskich, obejmująca głównie kanon teologiczno-filozoficzny, była bezpłatna, a stosunki w niej panujące określano jako „rodzinne". Imperatorowi Piotrowi przyświecał jednak zupełnie inny cel w dziedzinie kształcenia. Założył on pierwsze szkoły świeckie: matematyczne, wojskowe, medyczne i nawigacyjne, wysiłki te miały jednak bardzo ograniczony charakter. Ilustracją tego może być fakt, że w moskiewskiej szkole matematycznej uczyło się zaledwie 70 chłopców, częste zaś były narzekania na to, że domowe obowiązki odrywały uczniów od spraw szkolnych. Dlatego też w 1782 r. przeprowadzono reformę edukacji, której szczegóły powierzono Serbowi - F. Jankowiczowi. Powstały wówczas dwa typy szkół ogólnokształcących (общеобразовательные школы): główne (главные народные училища), funkcjonujące w miastach gubernialnych i kształcące w zakresie takich przedmiotów, jak: religia, geografia, rosyjski, historia czy geografia, oraz małe (малые народные училища), mające siedziby w ośrodkach powiatowych i dbające przede wszystkim Szkolnictwo w Rosji 379 o opanowanie podstawowych umiejętności w zakresie czytania i pisania. W 1801 r. istniało już 315 takich szkół zatrudniających 790 nauczycieli; wśród uczniów było wówczas 1787 dziewcząt. W 1803 r. powstało Ministerstwo Edukacji, które ustanowiło tzw. zasady edukacji narodowej (Правила народного просвещения). Zgodnie z ich brzmieniem szkoły podzielono na cztery stopnie: parafialne, powiatowe, gubernialne i wyższe (uniwersytety), istniejące w ramach sześciu okręgów edukacyjnych. Każdy z niższych stopni stanowić miał etap przygotowawczy dla kolejnego. Najwyższy stopień kształcenia -uniwersytecki - mógł być realizowany w jednym z sześciu uniwersytetów, które stanowiły swego rodzaju koronę każdego okręgu. Należy pamiętać, że dostęp do szkół był uzależniony od stanu. Niższe warstwy społeczne mogły korzystać najwyżej z dwuletnich szkół powiatowych. Następujące po nich czteroletnie gimnazja były zasadniczo zarezerwowane dla dzieci urzędników. Chłopstwo praktycznie nie uczestniczyło w procesie edukacyjnym. W 1864 r. podjęto próbę zmiany tego stanu rzeczy przez założenie szkół wiejskich. Zarząd administracyj-no-finansowy powierzono ziemstwu (samorządowi lokalnemu), a nadzór merytoryczny radom szkolnym, w których szeregi wchodzili przedstawiciele Cerkwi, a także administracji państwowej i samorządowej. O ile dotąd wszelka edukacja wiejska wiązała się przede wszystkim z osobą popa, o tyle teraz pojawiło się zadanie dostarczenia państwu profesjonalnych kadr mających wykształcić olbrzymi obszar rosyjskiej wsi. Pomimo pewnych wysiłków władz zadania tego nie udało się należycie wypełnić. Na początku XX w., gdy w innych państwach europejskich odsetek osób kształcących się sięgał co najmniej 10%, w Rosji wynosił on ok. 3%. Analfabetyzm dotyczył zdecydowanej większości społeczeństwa. Doszło do powstania niebezpiecznego rozdźwięku: z jednej strony istniała ogromna rzesza niewykształconych ludzi, głównie chłopów, z drugiej zaś rosło pokolenie młodej inteligencji, dostrzegającej owe niedoskonałości i przyjmującej wrogą postawę wobec władz. Sytuacja ta dodatkowo zaszkodziła rosyjskiemu szkolnictwu, albowiem konserwatywni politycy petersburskiego aparatu władzy zmierzali do objęcia kontrolą całego systemu szkolnictwa w Rosji. Wprowadzano zatem wiele restrykcji: minister edukacji Siergiej Uwarow starał się zminimalizować wpływ szkół prywatnych, obawiając się objęcia niezależnym nauczaniem zbyt wielkiej rzeszy ludzi. Bardzo szybko ograniczono także stosunkowo liberalny statut uniwersytecki z 1863 r. Szczególną zajadłością w tępieniu swobód edukacyjnych cechował się minister Dmitrij Tołstoj. Inspirowany przez Michaiła Katkowa, najbardziej giętkiego ideowo działacza konserwatywnego, zredukował kanon przedmiotów ścisłych i rozbudował do monstrualnych rozmiarów program języków klasycznych. Nauki przyrodnicze bowiem, zdaniem Katkowa, stanowiły karmę dla rewolucyjnej kontestacji. W ten sposób w 1872 r. doszło do utraty statusu gimnazjalnego przez szkoły realne, co oznaczało, że ich absolwenci nie mogli podejmować nauki na uniwersytetach. W późniejszym okresie Tołstoj doprowadził do regulacji prawnych, uniemożliwiających jakąkolwiek samorządność studencką: organizację bibliotek, czytelni, stołówek, kas zapomogowych. Na przełomie XIX i XX w. doszło zatem do paradoksu: państwo rosyjskie kształciło głównie swych wewnętrznych wrogów. W 1905 r. ze względu na nastroje rewolucyjne na krótko zamknięto uniwersytety, stanu tego nie można było jednak utrzymywać w nieskończoność. Chociaż społeczność studencka poddawana była kontroli i represjom, nastroje opozycyjne raczej wzrastały niż gasły. Sytuacja wymagała rady- 380 JOACHIM DIEC kalnych zmian. Okazało się jednak, że jest już zbyt późno: planowana przez premiera Stołypina gruntowna reforma edukacji, mająca uczynić wykształcenie zjawiskiem powszechnym, nigdy nie doszła do skutku. Kiedy zatem w 1917 r. bolszewicy doszli do władzy, poddając cały kraj ideologicznej obróbce, mogli bez trudu używać argumentu o ciemnocie, za którą odpowiedzialne były władze carskiej Rosji. W ZSRR cały system edukacyjny (z wyjątkiem znajdujących się pod ukrytą kontrolą władz seminariów duchownych) stał się jednolitą kilkustopniową strukturą. To właśnie w latach 30. doszło praktycznie do objęcia powszechnym obowiązkiem kształcenia wszystkich obywateli. Komunistyczne władze realizowały w ten sposób kilka celów. Po pierwsze, poddano młodych mieszkańców Związku Radzieckiego masowej indoktrynacji. Ściśle selekcjonowano lektury, zniekształcano fakty historyczne lub podawano je w tendencyjny sposób, budowano kult partii i jej wodza, budzono nienawiść wobec wroga klasowego. Z drugiej strony, wychowywano człowieka zdyscyplinowanego i posłusznego władzy. Rygor i atmosfera posłuszeństwa w szkole radzieckiej były znacznie bardziej widoczne niż w szkolnictwie przedrewolucyjnym i szkołach niekomunistycznych państw europejskich. Procesowi nauczania towarzyszyło praktycznie przymusowe uczestnictwo w organizacjach dziecięcych i młodzieżowych, cechujących się pewnym zewnętrznym podobieństwem do skautingu. Najmłodsi uczniowie należeli do grup dzieci października {октябрята), nieco starsze do pionierów (пионеры), starsza młodzież do Komsomołu, czyli Leninowskiego Związku Młodzieży (Комсомол). Czerwone chusty i hasło „Zawsze gotowy!" (Всегда готов!) stanowiły nieodłączny element życia młodego człowieka w porewolucyjnej Rosji. Innym celem władz komunistycznych był efekt propagandowy. Związek Radziecki pokazał, że sprostał zadaniom, z którymi nie potrafiły (lub raczej nie chciały) sobie poradzić władze carskiej Rosji przez kilka wieków jej istnienia. Dopuszczono do oświaty na wszystkich szczeblach dzieci chłopskie i robotnicze, z utrudnieniami natomiast mogli się liczyć nieliczni przedstawiciele dawnych klas uprzywilejowanych. Oprócz celów natury ideologicznej istniały jednak także zadania o czysto pragmatycznym charakterze. Kraj poddany został szybkiej industrializacji, potrzebni byli zatem robotnicy wykwalifikowani do pracy w przemyśle ciężkim i maszynowym, a także kadra techniczna. Stworzono zatem nowy typ szkoły średniej - technikum (техникум). Szkolnictwo radzieckie nastawione było generalnie na kształcenie techników i inżynierów. Powstały liczne specjalistyczne szkoły wyższe (высшие учебные заведения -вузы), często zwane instytutami (институты). Poziom nauczania przedmiotów ścisłych w podstawowych i średnich szkołach radzieckich był znacznie wyższy niż w analogicznych instytucjach na Zachodzie. Także na uczelniach wyższych wykształcono wielu wybitnych specjalistów - fizyków, specjalistów w dziedzinie badań kosmicznych, energetyki jądrowej itd. Szkolnictwo medyczne również prezentowało przyzwoity poziom, jednak badania z dziedziny biologii i genetyki przez wiele lat poddane były presji ideologicznej. Z podobnych powodów rażąco niski był z praktycznego punktu widzenia poziom wykształcenia ekonomistów, kadra kierownicza przedsiębiorstw była bowiem najczęściej rekrutowana nie według klucza merytorycznego, lecz partyjnego. W okresie radzieckim zasada ta dotyczyła niekiedy również rekrutacji kadry naukowej, głównie humanistycznej. W tzw. instytutach czerwonej profesury (институты красной профессуры) przygotowywano pracowników naukowych, którzy bez Szkolnictwo w Rosji 381 rzeczywistej wiedzy merytorycznej, uzbrojeni głównie w oręż ideologii marksizmu--leninizmu, dokonywali indoktrynacji studentów. Zjawisko to było charakterystyczne dla wcześniejszych dziesięcioleci państwa radzieckiego, w późniejszym okresie bowiem wykształcono wystarczającą liczbę kwalifikowanej kadry, poddanej jednocześnie obróbce ideologicznej. Jej skuteczność była różna i w każdym przypadku musi być traktowana indywidualnie. Struktura systemu edukacyjnego współczesnej Rosji, odziedziczonego zasadniczo po szkolnictwie radzieckim, obejmuje kilka stopni, analogicznych do rozwiązań stosowanych w innych krajach świata. Najmłodsze dzieci (54-3 lat) często spędzają czas w żłobku (ясли), praca zawodowa młodych matek jest bowiem zjawiskiem powszechnym. Do przedszkola (детский сад) uczęszcza większość dzieci w wieku 3-7 lat. Dzieci sześcioletnie mogą uczęszczać do nieobowiązkowej klasy zerowej (нулевой класс). Od 7. do 11. roku życia trwa czteroletnia nauka w szkole podstawowej (начальная школа). Sześcioletni stopień średni (среднее звено) obejmuje różne szkoły typu zawodowego (школы профессионального обычения), w tym technika. Oprócz nich istnieją szkoły ogólnokształcące: liceum (лицей) i gimnazjum (гимназия); niektóre z nich mają charakter profilowany. Po okresie komunistycznym dotychczasowa przewaga szkół technicznych i zawodowych stopniała na korzyść ogólnokształcących. Po dziewięciu latach nauczania uczeń, który wybrał szkołę zawodową może otrzymać świadectwo wykształcenia zasadniczego (свидетельство об образовании), a wraz z nim również dyplom technika (свидетельство о среднем профессиональном образовании). Następnie ma możliwość kontynuacji nauki w liceum lub studium (kolegium) zawodowym (профессиональный колледж, профессиональная коллегия), gdzie nauka trwa 2-А lat. Po ukończeniu klasy dziesiątej uczniowie szkół średnich przystępują zwykle do egzaminu maturalnego (экзамен на аттестат зрелости). Na początku naszego wieku jego rolę stopniowo przejmowała matura państwowa (Единый Государственный Экзамен), odpowiednik ujednoliconych egzaminów w innych krajach świata. Na podstawie jego wyników absolwenci przyjmowani być mają do szkół wyższych bez wewnętrznych egzaminów wstępnych. Studia wyższe odbywają się zwykle w trybie dziennym, ale coraz większą popularnością cieszy się nauka w trybie wieczorowym (вечернее образование), zaocznym (заочное образование) oraz na odległość (дистанционное образование). Nauka w czteroletniej lub (częściej) pięcioletniej szkole wyższej prowadzi zwykle do stopnia naukowego (научная степень) — magistra (магистр). Kolejny stopień -doktora (кандидат наук) otrzymuje się po studiach doktoranckich (аспирантура), których okres trwania zależy tylko od uczelni. Stopień ten może także uzyskać osoba (tzw. соискатель) samodzielnie realizująca wymogi uczelnianych komisji. Najwyższy stopień naukowy - habilitację (докторская степень) uzyskują zasadniczo tylko pracownicy naukowi mogący się wykazać poważnym dorobkiem badawczym i dydaktycznym, najczęściej potwierdzonym opublikowaniem ważnej rozprawy. Starsi i zasłużeni nauczyciele akademiccy mogą otrzymać także tytuł naukowy (научное звание) profesora (профессор), ci zaś, którzy zostali członkami Rosyjskiej Akademii Nauk (Российская Академия Наук, РАН) - tytuł akademika (академик). Za stan edukacji w Federacji Rosyjskiej odpowiada Ministerstwo Edukacji (Министерство образования). W terenie czynności te przypadają 89 ośrodkom re- 382 JOACHIM DIEC gionalnym w podmiotach federacji (tzw. субъекты федерации), one też w praktyce sprawują nadzór merytoryczny. Pamiętać jednak należy, że tylko część szkół, głównie wyższych, wojskowych i artystycznych, jest prowadzona przez organy państwowe. Inne podlegają samorządowi terytorialnemu (tzw. муниципсьгъные школы), założono także wiele szkół prywatnych (частные школуы) wszystkich szczebli; powstały również prywatne przedszkola. Każda szkoła, by móc oficjalnie funkcjonować, musi otrzymać akredytację (акредитация). Prywatne szkoły podstawowe i średnie prezentują raczej przyzwoity poziom, przede wszystkim w zakresie bezpieczeństwa uczniów, opieki, a także wielu przedmiotów merytorycznych. Nie zawsze jest tak w przypadku uczelni wyższych: ponieważ kontrola nad szkołami prywatnymi nigdy nie jest doskonała, obserwuje się, że poziom niektórych rażąco odbiega od poziomu uczelni państwowych. Stan ten wynika z dużego zapotrzebowania na dyplomy akademickie. O ile bowiem szkolnictwo w ZSRR pozwalało na powszechną edukację w zakresie poziomu podstawowego i średniego, o tyle liczba miejsc na uczelniach wyższych była ściśle limitowana. Tak jak w innych krajach komunistycznych, z góry ustalano procent ludności robotniczej, rolniczej oraz inteligenckiej. Ta ostatnia musiała pozostawać w mniejszości. Dla młodych mężczyzn możliwość studiowania miała także inny praktyczny wymiar: studia wyższe uwalniały od zasadniczej służby wojskowej, która była długotrwała i budziła przerażenie ze względu na trudne warunki bytowe i zjawisko „fali" (дедовщина). Ponieważ obecnie stan ten nie uległ zasadniczej zmianie, panuje opinia (wyrażana także w prasie), że uczelnie stanowią często tylko przechowalnię dla młodych mężczyzn. Może to powodować powstanie zbyt dużej liczby kadr, których rynek nie będzie mógł wchłonąć. Opinie te świadczą o tym, że w rosyjskiej mentalności ciągle pozostało przekonanie, iż wykształcenie ma przede wszystkim wartość zawodową. Ów styl myślenia o wykształceniu potwierdzają dane statystyczne. W końcu ubiegłego stulecia Federacja Rosyjska posiadała ponad 19 min uczniów szkół średnich, a w wyższych uczelniach kształciło się blisko 3,6 min studentów. Gdybyśmy przyjęli równą liczebność roczników i pięcioletni okres trwania studiów, oznaczałoby to, że w Rosji studiowało wówczas ok. 22% rocznika. Dla porównania w Polsce wskaźnik ten przekracza 40%. Nie zmienia to jednak faktu, że odsetek osób studiujących wykazuje tendencję wzrostową. Oferta edukacyjna jest stale rozszerzana i to nie tylko w uczelniach niepublicznych, lecz także w państwowych. Największym prestiżem cieszą się niezmiennie uniwersytety, których w połowie lat 90. XX w. było w Rosji 31. Z oczywistych względów dynamiczny rozwój cechuje także studia teologiczne w seminariach duchownych. W szkolnictwie politechnicznym tradycyjne kierunki wielkoprzemysłowe wypierane są przez informatykę. W humanistyce rolę wszechobecnej niegdyś filozofii marksistowskiej przejęła kulturologia, której podręczniki stały się powszechnie dostępne. Niejasna sytuacja rosyjskiego szkolnictwa dostrzegana jest przez władze różnych szczebli. 15 III 2000 r. Duma Państwowa uchwaliła ustawę oświatową, zatwierdzoną przez Radę Federacji 29 III i podpisaną przez p.o. prezydenta 10 IV tegoż roku. W myśl tej ustawy władze wykonawcze Federacji zobowiązane są do stworzenia nowego systemu szkolnictwa, którego zadaniem będzie kształtowanie „harmonijnie rozwiniętej i społecznie aktywnej jednostki". Cel ten jest zrozumiały w świetle faktu, że szkolnictwo radzieckie wychowywało człowieka na posłusznego i biernego robota, zorientowanego na wykonywanie prostych, z góry wyznaczonych czynności o czysto Szkolnictwo w Rosji 383 technicznym charakterze, a w sferze myśli zadowalającego się pustymi hasłami i niewiele znaczącymi schematami. Władze dostrzegły także wiele problemów, przed którymi staje współczesna młodzież rosyjska. Do najważniejszych zaliczono katastrofalnie niski poziom finansowania edukacji. W praktyce, aby sprostać wymogom, uczeń musiałby korzystać z kursów przygotowawczych, te zaś, ze względu na koszty, dostępne są tylko nielicznym. Innym problemem, chociaż pozostającym w związku z pierwszym, jest wzrastająca liczba dzieci pozostających bez opieki (беспризорные). Wielu młodych ludzi stacza się na margines, powiększając szeregi świata przestępczego. Zdaniem autorów ustawy, ogólny poziom wykształcenia Rosjan wyraźnie się pogorszył. Charakterystyczne jest przede wszystkim obniżenie lotów szkolenia zawodowego. Czy poglądy takie to tylko katastrofizm polityków, czy rzeczywisty obraz upadku edukacji w Federacji Rosyjskiej? Nie ulega wątpliwości, że zmiana sytemu spowodowała przede wszystkim znaczną utratę kontroli nad losem wielu młodych ludzi. Władze oświatowe po prostu mniej wiedzą o uczniu niż w czasach ZSRR i znacznie mniej na niego wpływają. W związku z faktem, że w czasach komunizmu szkolnictwo miało przede wszystkim charakter zawodowy (szczytową formę stanowiły uczelnie wojskowe), odnosi się wrażenie upadku edukacji. Z niektórych instytutów odeszła część wysoko wykwalifikowanej kadry, zerwane zostały więzi szkół z przemysłem i innymi gałęziami gospodarki. Trudno natomiast mówić o zrodzeniu się nowej rzeczywistości edukacyjnej, tym bardziej że gospodarka Rosji przez wiele lat będzie dopiero tworzącym się systemem. Szkolnictwo, które zawsze związane jest z potrzebami kraju, będzie odzwierciedlać ów stan permanentnej tymczasowości. Rozważając problematykę szkolnictwa w Rosji, nie wolno także zapominać o niezwykle istotnym dla tego środowiska czynniku demograficznym. W latach 90. minionego stulecia liczba urodzeń na 1000 osób spadła do 9,3 w skali rocznej (przy liczbie zgonów sięgającej 15), a tendencje spadkowe wydają się pogłębiać. Oznacza to, z jednej strony, prawdopodobieństwo spadku liczby etatów nauczycielskich, z drugiej zaś zwiększenie odsetka absolwentów podejmujących studia wyższe w uczelniach bezpłatnych. BIBLIOGRAFIA 1. Academia in upheaval: origins, transfers, and transformations of the communist academic re-gime in Russia and East Central Europę, ed. M. David-Fox, G. Peteri, Westport, Conn. 2000. 2. M. Bybluk, Przemiany edukacji w Rosji u schyłku XX wieku: studia i szkice historyczno--pedagogiczne, Toruń 1998. 3. Education andsociety in the new Russia, ed. A. Jones, Armonk, N.Y. 1994. 4. Молодежь России: история и современность, вып. 1, Омск 1999. 5. www.informika.ru/text/goscom/ntp/fp/fpro/develedu.html ' ROSJA WSPÓŁCZESNA POLITYKA I SPOŁECZEŃSTWO ч^^ ^Щ&Ш" EMIGRACJA ROSYJSKA XX WIEKU Terminy „emigracja" i „emigrant" są pojęciami niejednoznacznymi, łączą w sobie różnorodne odcienie semantyczne zarówno z prawnego punktu widzenia, jak i od strony emocjonalnej. W języku rosyjskim słowo emigracja rozumiane jest na kilka sposobów: wyjazd na stałe za granicę, ucieczka {бегство), wygnanie {изгнание), wysiedlenie {выселение), wypędzenie {выдворение). Niekiedy terminy „emigrant", „uciekinier", „wygnaniec" są synonimami, czasem niektóre z nich brzmią patetycznie i zawierają w sobie element protestu. Dziś niekiedy używany jest termin homo emigrans. Po 1917 r. Rosję opuściło ponad milion osób, reprezentujących wszystkie stany i klasy. Byli wśród nich wojskowi, reprezentanci elity politycznej i kulturalnej, pisarze, uczeni, duchowieństwo, przemysłowcy, fabrykanci, młodzież. W ciągu 5 lat po rewolucji poza granicami kraju znalazło się ok. trzech milionów Rosjan (dane szacunkowe). Zaczęto ich w „nowej Rosji" nazywać pogardliwie białą emigracją. Była ona wynikiem klęski białych armii w latach 1920-1921 i ustalenia granic zgodnie z traktatem ryskim. Najliczniejsze grupy emigrantów wyjeżdżały z wybrzeża Morza Czarnego, z Krymu i Gruzji do Turcji i Istambułu (dawny Konstantynopol). Tą drogą opuszczały Rosję armie generała Antona Dienikina i Piotra Wrangla, ich rodziny, a także cywile - bur-żuazja, kupcy, inteligencja, osoby związane z dworem carskim i władzą. Stamtąd udawali się dalej - do Bułgarii (Sofia), Grecji, Królestwa Jugosławii (Belgrad), Francji. Druga trasa prowadziła przez Polskę, w której, podobnie jak w Niemczech, było wielu więźniów wojennych z czasów II wojny światowej i wojny polsko-sowieckiej 1920 r. Wielu uciekinierów przeprawiało się przez niezbyt dokładnie strzeżoną polską granicę. Rosjanie znaleźli się również w innych państwach sąsiadujących z Rosją- w Finlandii, Estonii, Litwie, Łotwie (Ryga). Ich droga z reguły prowadziła dalej, do państw zachodnich, w których centrami stały się Praga, Berlin, Paryż. Trzeci punkt ucieczki z Sowieckiej Rosji - wojsk pobitych przez Armię Czerwoną i cywilów - stanowiło mandżurskie miasto Charbin, które od chwili założenia w 1898 r. było centrum rosyjskiej Kolei Chińsko-Wschodniej. Wielu przebywających tu po konflikcie chińsko--japońskim wyjechało do USA i Australii. Sytuacja prawna emigrantów rosyjskich w krajach zachodnich skomplikowała się z chwilą uznania przez nie ZSRR (Niemcy - 1922, Francja - 1924). Już nie mogli być uznawani, jak dotąd, za poddanych Imperium Rosyjskiego. Otrzymywali wówczas tzw. paszport Nansena, określający ich status osób bez przynależności państwowej. Natura-lizacja była zjawiskiem rzadkim - nie zabiegali często o to sami Rosjanie, tworzący rodzaj społeczeństwa zamkniętego. Skomlikowany problem stanowiło otrzymanie prawa do pracy - najłatwiej było z tym we Francji, która potrzebowała siły roboczej, dobrze było w Czechosłowacji, Bułgarii, Królestwie Jugosławii. Emigranci pracowali najczęściej w przemyśle (kopalnie), handlu, transporcie, w rolnictwie (Kozacy) i w wolnych zawodach. 388 LUCJAN SUCHANEK 15 XII 1921 r. ukazał się dekret RSFSR pozbawiający obywatelstwa osoby, które pozostały za granicą. Ponadto nowa władza szybko zrozumiała, że wybitne umysły mogą utrudnić konsolidację systemu, pojęła, iż - aczkolwiek bez broni - stanowić mogą duże zagrożenie. Postanowiono pozbyć się potencjalnej opozycji i wygnano z ojczyzny dużą grupę uczonych, wśród których byli wybitni filozofowie i teologowie: Nikołaj Biediajew, Nikołaj Łosski, Siemion Frank, Siergiej Bułgakow, a także działacze polityczni: Pawieł Milukow, Piotr Struwe. Na emigracji znaleźli się także odrzuceni bolszewicy (Lew Trocki, Gawriił Miasnikow), osoby wywodzące się z radzieckiej elity władzy, które wyjeżdżały służbowo na Zachód i odmówiły powrotu do kraju {„невозвращенцы"}, i pracownicy radzieckich służb specjalnych (czekiści, szpiedzy), którzy przeszli na stronę przeciwnika („перебежчики"). Emigracja rosyjska nie miała politycznego wpływu na świat, miała jednak wpływ kulturowy, filozoficzny, religijny: jej osiągnięcia w tej sferze są wkładem do kultury Rosji i świata. Szczytowa faza oddziaływania emigracyjnej myśli politycznej i filozoficznej przypada na lata 20.-30. Aktywność emigrantów stanowiła wówczas poważne zagrożenie ideowe dla Rosji Radzieckiej. Wtedy właśnie największe natężenie osiągnęły kampanie propagandowe, wzywające do zerwania współpracy państw zachodnich z ZSRR. Głoszono także potrzebę prowadzenia akcji dywersyjnych wewnątrz państwa komunistycznego, na co odpowiedzią bywały akcje ze strony radzieckich służb specjalnych i wywiadu, prowokacje i akty terrorystyczne. Emigracja miała spełniać różne funkcje: zachować pamięć o Rosji przedrewolucyjnej i samoświadomość narodową, nieść pomoc siłom w kraju, które sprzeciwiały się komunistycznemu eksperymentowi, przechowując tradycyjne wartości i dążąc do zmiany systemu. Miała też uświadamiać światu intelektualnie i artystycznie tragiczne doświadczenie rewolucji jako doświadczenie powszechne, pozwalające zrozumieć i wyjaśnić stan duchowy cywilizacji ludzkości i wskazać zagrażające jej siły. W nawiązaniu do wartości rosyjskich, do rosyjskiej samoświadomości i tradycji emigracja miała do spełnienia trzy misje: ratowania rosyjskiego honoru, odrzucenia sił destrukcji i zła oraz zaświadczenia przed światem istoty owego zła grożącego całej ludzkości. Była pożyteczna w dziele odrodzenia Rosji, bowiem mimo radzieckiego izolacjonizmu i bariery informacyjnej potrafiła oddziaływać na umysły w kraju. Polityczne spektrum emigracji było szerokie: od monarchistów poprzez partie prawicowe i prawicowo-centrowe do lewicowych i faszystowskich. Jej działalność pozwala zdyskontować dwa stereotypowe w ujęciu radzieckim podejścia do zagadnienia politycznego życia emigracji: traktowania go jako agonii białej emigracji bądź jako zjawiska nieznaczącego i mało interesującego. Rozkwit działalności politycznej na emigracji stanowił kontrast wobec jednolitości ideologicznej systemu, jaki zapanował w ZSRR. W jakimś sensie było to przeniesienie na nowy grunt ideałów politycznych sprzed rewolucji oraz poglądów, jakie ona zrodziła, ale równocześnie była to próba poszukiwania nowej, trzeciej drogi. W życiu politycznym emigracji ważną rolę odegrał Rosyjski Związek Ogólno-Wojskowy (Русский Обще-Воинский Союз, ROWS), skupiający żołnierzy i wybitnych dowódców Armii Rosyjskiej generała Wrangla. Jedno z jego zadań polegało na przygotowywaniu grup prowadzących działalność dywersyjną w Rosji. Już w 1924 r. Związek stał się obiektem operacji czekistów pod kryptonimem „Trest", w wyniku której udało się poderwać autorytet wielu działaczy, zdemoralizować szerokie kręgi emigracji, znaleźć w ich szeregach zdrajców. Niektórzy z przywódców ROWS-u wią- Emigracja rosyjska XX wieku 389 zali duże nadzieje z dojściem do władzy w Niemczech nazistów i chcieli wziąć udział w przyszłej wojnie z ZSRR, lecz niemieckie władze sceptycznie odnosiły się do takich propozycji, co więcej, liczni członkowie Związku znajdowali się pod nadzorem gestapo. W okresie II wojny światowej ROWS zakończył swoją działalność. Na emigracji działały nurty prawicowe i centroprawicowe, głoszące w swym programie hasło restauracji dawnego systemu, z pewnymi niezbędnymi wszakże poprawkami i uzupełnieniami. Różniły się one między sobą niekiedy dość znacznie, wszyscy jednak byli zwolennikami rozmaicie rozumianego monarchizmu i związani byli duchowo z dynastią Romanowów i Wielkim Księciem Nikołajem Nikołajewiczem. Bliskie im były hasła dotyczące państwa, narodu i systemu ekonomicznego, jakie głosił Piotr Stołypin. Cechował ich jednoznaczny antybolszewizm, ale także sympatia do włoskiego faszyzmu, jako formacji antykomunistycznej. Najważniejszymi ugrupowaniami o charakterze prawicowym i prawicowo-centrystycznym były: Rosyjskie Zagraniczne Zjednoczenie Patriotyczne {Русское Зарубежное Патриотическое Объединение), na czele którego stał Iwan Aleksinski, oraz Rosyjskie Centralne Zjednoczenie {Российское Центральное Объединение), któremu przewodniczył Abram Gukasow, redaktor pisma „Wozrożdienije" - organu tej partii. W nurcie centroprawicowym znajdowały się partie radykalne, nawołujące do bezkompromisowej walki z bolszewizmem wszelkim dostępnymi metodami, zgodnie z hasłem „w walce z bolszewizmem cel uświęca środki". Jednocześnie uważali za niemożliwą restaurację starego systemu. Reprezentowali oni młodsze pokolenie emigracji {новопоколенцы) i ich wystąpienia z reguły wskazywały na konflikt ojców i dzieci, co znalazło odzwierciedlenie w języku, w ich popularnych nazwach -старшие i нацмалъчики. Najbardziej znaczącą partią tego nurtu był Narodowo--Pracowniczy Związek Nowego Pokolenia {Национально-Трудовой Союз Нового Поколения), na czele której stał Michaił Gieorgijewski. W łonie rosyjskiej emigracji, szczególnie wśród młodych, którzy w większości nie uczestniczyli w wojnie domowej i nie byli związani z patriotycznymi hasłami walki o dawną Rosję, ukształtował się ruch faszystowski, którego twórcą był mieszkający w Zagrzebiu generał Piotr Czerski, mający kontakty z chorwackimi ustaszami. Jednak w Europie idea ta nie spotkała się z szerokim zainteresowaniem, chociaż sympatie do włoskiego faszyzmu i niemieckiego nacjonal-socjalizmu były dość rozpowszechnione, szczególnie w Niemczech. Ruch ten, dzięki zagrzebskiej inspiracji, rozwinął się natomiast w dalekim Charbinie, gdzie powstała Organizacja Rosyjskich Faszystów {Организация Российских Фашистов), która stała się popularna zwłaszcza w środowisku antysowiecko nastawionych studentów. W 1938 r. partia zmienia nazwę na Rosyjski Związek Faszystowski {Российский Фашистский Союз) i rozprzestrzenia się w różnych krajach, w tym także w USA. Ważnym nurtem w politycznym życiu emigracji były ruchy porewolucyjne, nie-uznające możliwości powrotu do systemu carskiego, podkreślające prawidłowość przewrotu październikowego i akceptujące pewne jego rezultaty. Nie głosiły one idei burzenia nowej rzeczywistości, lecz podkreślały konieczność jej przekształcenia. Na takim stanowisku stali Młodorosjanie {Младороссы), których program stanowił syntezę ruchu prawicowego (wartości narodowe) i lewicowego (wartości społeczne). Rozwijali oni myśl Konstantina Leontjewa, marzącego o tym, by słowiański prawosławny car wziął w swe ręce ruch socjalistyczny. Bliscy im duchowo „utwierźdiency", nazwani tak od tytułu pisma „Utwierżdienije", propagowali ideę socjalnej prawdy i prawdzi- 390 LUCJAN SUCHANEK wej demokracji, zbudowanych na podłożu etyki chrześcijańskiej. Wariant postrewolu-cyjnego chrześcijańskiego socjalizmu stanowili również „nowogradcy" (nazwa od pisma „Nowyj Grad"), do których zalicza się Gieorgija Fiedotowa, Fiodora Stiepuna (bliscy im byli Nikołaj Bierdiajew, Siergiej Bułgakow). Niezwykle ważny nurt w społeczno-politycznym spektrum poglądów emigracji rosyjskiej stanowił obóz republikańsko-demokratyczny, którego liderami byli tacy znani działacze, jak Pawieł Milukow, Aleksandr Konowałow, Boris Bachmietiew. Blok ten grupował przedstawicieli lewicowych kadetów i prawicowych eserów. Mało zauważalna była natomiast działalność mieńszewików, którzy, będąc partią legalistyczną, nie mogli się dostosować do nowych form walki partyjnej na emigracji, a ponadto byli skłóceni wewnętrznie. Najbardziej wyrazisty nurt w myśli społecznej i politycznej emigracji, oryginalną i jednocześnie najpełniejszą próbę znalezienia trzeciej drogi, zaprezentowali euroazja-niści (евразийцы). Euroazjanizm narodził się w środowisku emigrantów rosyjskich, którzy na Zachodzie czuli się wyobcowani, bowiem nie spotkali tu zrozumienia, jakiego oczekiwali. Uznali oni prawidłowość i zasadność rewolucji, lecz odrzucali przekonanie, że celem rewolucji było zbudowanie komunizmu. W ich doktrynie postawiony został problem Rosja a Europa i silnie akcentowany był antyeuropeizm, idea upadku cywilizacji zachodniej, germano-łacińskiej. Euroazjaniści podkreślali, że rosyjska historia i kultura posiadają samoistne podstawy i powinny rozwijać się samodzielnie, nie drogą europejską, bowiem zapożyczenia z obcych kultur mogą mieć negatywny wpływ. Euroazjaniści mocno podkreślali oryginalność Rosji-Eurazji jako tworu cywilizacyjnego, zwracali uwagę na pozytywny wpływ Wschodu, niezwykle ważny - obok słowiańskiego - czynnik turański, azjatycki. Koncepcja euroazjanistów uwzględniała nie tylko aspekt geoetniczny i geopolityczny, ale także pierwiastek religijno-moralny. W swoim programie wiązali oni wielkie nadzieje z prawosławną religią i wiarą, przy czym apologia prawosławia pociągała za sobą krytykę katolicyzmu („łaciństwa"), która stanowi jeden z najważniejszych elementów euroazjańskiego antyeuropeizmu. Euroazjanizm był negatywnie nastawiony do systemu, jaki po rewolucji zaczęto wprowadzać w Rosji Radzieckiej, z biegiem czasu jednak nurt ten ewoluował: część euroazjanistów chciała wierzyć w powodzenie eksperymentu sowieckiego, niektórzy z nich zajmowali pozycje probolszewickie i prosowieckie. Rozłam emigracji rosyjskiej swoim hasłem powrotu do Rosji wprowadziło „smie-nowiechowstwo", nawiązujące polemicznie w wydanym w 1921 r. zbiorze Zmiana drogowskazów (Смена вех) do głośnego tomu Drogowskazy (Вехи). Ideologowie tego ugrupowania, któremu przewodził Nikołaj Ustriałow, dowodzili, że „tendencje restauracyjne białych generałów, oderwanie partii antybolszewickich od realiów życia rosyjskiego i przestępcza polityka współpracy z Ententą - doprowadziły do pełnego krachu". Wskazywali na konieczność przerwania walki zbrojnej z nową władzą i niezbędność współpracy z nią w imię pomyślności ojczyzny i zgody narodowej. W ich programie centralnym stało się hasło wielkiej i jednolitej Rosji w aspekcie przestrzenno--terytorialnym, ekonomicznym i socjokulturowym. Akceptując rewolucję, wierzyli w możliwość stopniowej ewolucji państwa i systemu, pozytywnie przyjmując zmiany, jakie następowały w okresie NEP-u. Swoją koncepcję określali jako nacjonal-bol-szewizm - wykorzystanie bolszewizmu w celach nacjonalistycznych. Część uczestników ruchu smienowiechowstwa wróciła do kraju, lecz wkrótce czekał ich tragiczny los. Emigracja rosyjska XX wieku 391 Emigracja rosyjska miała bogate życie kulturalne, bowiem kultura była podstawowym wyróżnikiem ich świadomości narodowej. Podtrzymywały ją takie instytucje, jak Cerkiew, szkoła, teatr, organizacje, stowarzyszenia i kluby oraz książki, czasopisma i gazety. Potencjał kulturalny emigracji był olbrzymi - za granicą znaleźli się wybitni pisarze, malarze, muzycy, tancerze, myśliciele, uczeni. Najbardziej wyrazistą formą twórczego potencjału kulturalnego stała się sztuka słowa - literatura, publicystyka, dziennikarstwo. Słowo jednoczyło emigrantów porozrzucanych po całym świecie. Inne rodzaje sztuki, osiągnięcia naukowe mogły wtapiać się w kulturę kraju, który emigrantów przyjął, oraz wchodzić do dorobku światowego. Literatura osiągała to tylko dzięki przekładom, a jedynie niektóre dzieła były tłumaczone. Nie sposób wyliczyć wszystkich pisarzy - poetów, prozaików, dramaturgów, eseistów - którzy znaleźli się na emigracji. Byli wśród nich głośni pisarze i tacy, którzy zaczynali swą pisarską drogę, część zacznie pisać dopiero na emigracji: Gieorgij Adamowicz, Mark Ałdanow, Aleksandr Amfltieatrow, Leonid Andriejew, Konstantin Balmont, Piotr Boborykin, Iwan Bunin, Dawid Burluk, Władisław Chodasiewicz, Zi-naida Gippius, Gajto Gazdanow, Roman Gul, Wiaczesław Iwanow, Aleksandr Kuprin, Dmitrij Mierieżkowski, Władimir Nabokow, Irina Odojewcewa, Boris Popławski. Aleksiej Riemizow, Igor Siewierianin, Iwan Szmielow, Boris Zajcew. Część po krótkim pobycie za granicą powróciła do ojczyzny: Andriej Bieły, Marina Cwietajewa, Ilja Erenburg, Aleksiej Tołstoj. Ogromną rolę w rozwoju kultury i literatury odegrały wydawnictwa, które rozwijały się niezwykle szybko, chociaż często bywały jedynie efemerydami. W Niemczech w latach 1918-1928 było ich 188. Najaktywniejszym centrum działalności wydawniczej w latach 1920-1923 był Berlin - tu utrzymywano najściślejsze kontakty z Rosją Sowiecką skąd przyjeżdżali często pisarze i artyści. W Berlinie ukazywało się najwięcej książek i miały one najlepszą formę poligraficzną. Wydawnictwa emigracyjne wydawały przedruki klasyki, utwory pisarzy emigracyjnych, podręczniki szkolne, wspomnienia, zwłaszcza dotyczące wojny domowej. Literaturę religijną i filozoficzną wydawała YMCA-press, natomiast prace naukowe najczęściej wychodziły w Pradze. Liczne pisma posiadały swoje zakresy tematyczne i krąg adresatów. Gazety miały charakter informacyjny i były miejscowe lub przeznaczone dla ogółu, zaś pisma polityczne adresowane były do konkretnego odbiorcy. Popularne były pisma literacko--artystyczne, a wśród nich tzw. „grube czasopisma" {толстые журналы), ukazywały się stojące na wysokim poziomie czasopisma religijno-filozoficzne oraz pisma partyjne. Do gazet codziennych, znanych szeroko w całej diasporze, należały paryskie „Po-slednije nowosti" (1920-1940) i „Wozrożdienije" (1925-1940), berliński „Rui", ryskie „Siegodnia". Z czasopism popularne były: „Griaduszczaja Rossija", „Sowriemiennyje Zapiski", „Russkaja Mysi", „Wola Rossii", „Błagonamieriennyj", „Wiorsty", „Czisła", „Wstrieczi", „Utwierżdienije", „Nowyj Grad", „Krug", „Russkije Zapiski". W Polsce wychodziła gazeta „Za swobodu" (1934-1936) i tygodnik „Miecz" (1934-1939). W środowisku emigracji istniały teatry pod kierownictwem wybitnych reżyserów (Nikołaj Jewriejnow), ze znanymi aktorami scen moskiewskich i petersburskich. Wielką sławą cieszył się balet, ze wspaniałymi tancerzami, choreografami i baletmistrzami (Siergiej Diagilew, Wacław Niżyński, Michaił Fokin). Na emigracji znaleźli się kompozytorzy (Igor Strawiński, Siergiej Rachmaninow), śpiewacy (Fiodor Szalapin), piosenkarze (Aleksandr Wertyński), powstały tu chóry. Działali artyści o międzynarodo- 392 LUCJAN SUCHANEK wej sławie (Marc Chagall, Natalia Gonczarowa, Michaił Łarionow, Wasilij Kandinski). W nauce światowej zasłynęli chemicy Władimir Ipatjew i Aleksiej Cziczibabin, biologowie Siergiej Winogradski i Siergiej Mietalnikow, fizyk Ilja Prigożin, ekonomista Wasilij Leontjew, przedstawiciele nauk technicznych: Władimir Zworykin (elektronika), Stiepan Timoszenko (mechanika), Igor Sikorski (konstruktor lotniczy), Władimir Jurkiewicz (budowa statków). Do humanistyki wkład wnieśli językoznawca Nikołaj Trubieckoj, socjolog Pitirim Sorokin. Wielkie znaczenie dla kultury rosyjskiej mają dzieła filozofów, teologów, historyków, literaturoznawców. W 1920 r. powstał Związek rosyjskich pisarzy i dziennikarzy, którego pierwszym przewodniczącym był I. Bunin. W 1924 zaczął działać także klub pisarzy rosyjskich. Renomą cieszyły się „niedziele" u Z. Gippius i D. Mierieżkowskiego, odwiedzane przez elitę emigracji rosyjskiej. Gippius i Mierieżkowski byli inicjatorami stowarzyszenia „Zielonaja łampa". Istniało ponadto kilka innych inicjatyw literacko--kulturalnych. W Warszawie istniało stowarzyszenie „Tawerna Poetów" (1921-1925). W środowisku emigracji powstawały kółka dyskusyjne: zbierali się w nich młodzi studenci, weterani wojenni, określone grupy środowiskowe. W latach 1934-1936 działał w Warszawie założony z inicjatywy Dmitrija Fiłosofowa i Lwa Gomolickiego dyskusyjny klub literacki „Domek w Kołomnie". W „Kręgu" {Круг) zbierano się, by dyskutować problemy filozoficzne, religijne, historyczne. Istniały także bractwa {Братство русской правды), niektóre z nich były zorganizowane na wzór lóż masońskich. W różnych środowiskach diaspory rosyjskiej, w Berlinie, Paryżu, Charbinie, Pradze powstawały Domy sztuki {Дом искусства), gdzie odbywały się dyskusje, prelekcje, wystawy, organizowano rocznice ważnych wydarzeń, takich jak stulecie śmierci Puszkina w 1937 r. Niezwykle ważną rolę w życiu emigracji spełniała Cerkiew, która podzieliła się na dwa odłamy. Jedni podporządkowali się Synodowi Biskupów, mającemu swą siedzibę w Sremskich Karłowicach w Jugosławii, który nie uznał nowo wybranego patriarchy moskiewskiego i uważał się za tymczasowego zastępcę Świętego Synodu, drudzy -metropolicie Jewłogijowi, który został głową Cerkwi rosyjskiej w Europie Zachodniej. W 1925 r. został założony w Paryżu Instytut Św. Sergiusza, którego duchowym i intelektualnym przywódcą był dziekan S. Bułgakow, a wykładowcami między innymi Gieorgij Fłorowski, Anton Kartaszow, Gieorgij Fiedotow, Władimir Iljin, Nikołaj Łos-ski, Boris Wyszesławcew. W stolicy Francji powstała organizacja Prawosławny Czyn {Православное дело), skupiająca osoby świeckie, oddające się pracy filantropijnej. Główną rolę odegrała w niej Jelizawieta Skobcowa, w życiu zakonnym Matka Maria. W życiu religijnym ważną rolę spełniał Rosyjski Ruch Chrześcijańsko-Studencki {Русское христианское студенческое движение), którego centralnym organem był miesięcznik „Wiestnik Russkogo christianskogo studienczeskogo dwiżenija". Najważniejszymi pismami religijnymi i religijno-filozoficznymi były „Put"', którego głównym redaktorem był Bierdiajew, i „Nowyj Grad", w którym najaktywniejsi byli Fiedotow i Stiepun. Dragą falę emigracji rosyjskiej zrodziło, podobnie jak pierwszą, ważne wydarzenie historyczne - II wojna światowa. Pojawiła się wówczas, w latach 1943-1944, możliwość opuszczenia Rosji sowieckiej pod osłoną wojsk niemieckich. Także część Rosjan, którzy wysłani byli na przymusowe roboty do Rzeszy, pozostała po zakończeniu wojny w Niemczech, gdzie głównymi skupiskami, pełniącymi jednocześnie rolę cen- Emigracja rosyjska XX wieku 393 trów duchowo-intelektualnych, stały się Monachium i Frankfurt nad Menem. W 1946 r. powstało tam pismo „Grani". Wśród pisarzy i poetów tego okresu nie ma tak wybitnych postaci, jak to było w przypadku pierwszej fali emigracji. Wymienić spośród nich należy Giermana An-driejewa (właściwe nazwisko - G. Fain), Olgę Anstiej, Borisa Sziriajewa, Iwana Jeła-gina (właściwie: Matwiejew), Dmitrija Klenowskiego (właściwie: Kraczkowski), Leonida Rżewskiego, Walentinę Sinkiewicz, Nikołaja Narokowa (właściwie: N. Marczen-ko). Wielu przedstawicieli emigracji rosyjskiej wyjechało następnie do USA, Kanady, Ameryki Łacińskiej i Australii. Do Stanów Zjednoczonych najwięcej Rosjan przeniosło się w latach 1950-1952; odtąd nowym ważnym centrum emigracji rosyjskiej stał się Nowy Jork. Trzecia fala emigracji rozpoczęła się, gdy Związek Radziecki był w pełni rozwoju, lecz zaczęły się w tym monolicie pojawiać pierwsze rysy. Jej zasadniczą cechą było to, że w olbrzymiej większości objęła Żydów, którzy wyjeżdżali tysiącami nie tylko do Izraela, ale również do wielu krajów Europy i Ameryki. Roczna liczba emigrantów, nie tylko żydowskiego pochodzenia, wahała się od kilku do kilkudziesięciu tysięcy. W 1971 r. opuściło Związek Radziecki 15 tys. obywateli, a w 1972, kiedy Stany Zjednoczone przyznały radzieckim Żydom emigrantom status uciekinierów politycznych, wyjechało 35 tys. Najwyższy poziom osiągnęła emigracja w 1979 г., kiedy wyjechało 67 tys. W 1977 r. za prawo do emigracji trzeba było płacić: 500 rubli za rezygnację z obywatelstwa i 300 za zwrot dowodu osobistego. Osiem lat później władza oświadczyła, że nie ma obiektywnych przyczyn w przypadku emigracji, zaś po dwu latach zaczęto bez utrudnień wydawać wizy osobom pragnącym opuścić Związek Radziecki. Od 1989 r. przestano traktować odmowę powrotu do kraju, a więc pozostanie na emigracji, jako przestępstwo. Trzecią falę emigracji rozpoczął w 1966 r. Walerij Tarsis. Ten prześladowany za swoje przekonania (wystąpił z KPZR i Związku Pisarzy Radzieckich) i za publikację tekstów za granicą więzień „psichuszki" (szpitala psychiatrycznego) otrzymał zezwolenie na wyjazd do Anglii, po czym w niecałe dwa tygodnie później pozbawiony został obywatelstwa. W ten sposób decyzją władz politycznych stał się emigrantem. Większość pisarzy, którzy znaleźli się na emigracji, była w kraju prześladowana: na kary łagrów skazani byli Iosif Brodski, Andriej Amalrik, Aleksandr Siniawski, ze Związku Pisarzy wydalono Aleksandra Galicza, Wiktora Niekrasowa, Władimira Wojnowicza, Aleksandra Zinowiewa; Władimir Maksimów i Władimir Bukowski byli więźniami „psichuszki". Zmasowaną nagonkę stosowano wobec Aleksandra Sołżenicyna, laureata Nagrody Nobla - w 1974 r. został aresztowany, a następnie deportowany z kraju. Władimira Bukowskiego wymieniono za komunistę chilijskiego Corvalana. Podobnie jak Tarsisa, a wcześniej Trockiego, z reguły pozbawiano emigrantów obywatelstwa. Na emigracji znaleźli się Wasilij Aksionow, Juz Aleszkowski, Wasilij Bietaki, Dmi-trij Bobyszew, Siergiej Dowłatow, Jurij Drużnikow, Aleksandr Gładilin, Natalia Gorba-niewska, Fridrich Goriensztiejn, Lew Kopielew, Jurij Kubłanowski, Eduard Limonow, Jurij Mamlejew, Irina Ratuszinska, Sasza Sokołów, Gieorgij Władimow. Emigrantami zostali również znani malarze i rzeźbiarze: Michaił Grobman, Ernst Nieizwiestny, muzyk Mstisław Rostropowicz, filmowiec Andriej Tarkowski, tancerz Michaił Barysznikow, reżyser Jurij Lubimow, działacze opozycji Jurij Orłów, Piotr Grigorienko. 394 LUCJAN SUCHANEK Emigranci trzeciej fali zaczęli zakładać czasopisma. Najgłośniejszym z nich był „Kontinient", wydawany od 1974 r. pod redakcją Maksimowa. Już po czwartym numerze odszedł z redakcji Siniawski, zakładając cztery lata później własne pismo - „Sin-taksis". Od 1975 r. zaczął się ukazywać dwumiesięcznik „Wriemia i my" (redaktor Wiktor Perelman), a od 1976 r. „Tretja wołna" (redaktor Aleksandr Glezer). W 1978 zaczęły wychodzić trzy pisma: „Echo" (redakcja: Władimir Maramzin i Aleksiej Chwostienko), „Kowczeg" (redakcja: Arwid Kron i Nikołaj Boków) i „22", pismo inteligencji żydowskiej (redaktor Rafaił Nudelman). Z innych pism na uwagę zasługują: „Strielec" (1984), „Muleta" (1984), „Strana i mir". Te i wiele jeszcze innych istniały obok pism „starej emigracji", z którą przedstawiciele trzeciej fali często nie dochodzili do duchowego porozumienia. W Stanach Zjednoczonych ukazały się dwie gazety nowej emigracji: „Nowyj amierikaniec" i „Panorama". Emigracja w celu lepszej popularyzacji przedrukowywała niektóre pisma samizda-tu: później drogą konspiracyjną wracały one do kraju. Przedrukowywano wszystkie numery wychodzącego od 1968 r. biuletynu „Chronika tiekuszczich sobytij". Założony w 1968 r. w Amsterdamie „Fond imieni Giercena" wydawał periodyk „Almanach sa-mizdata. Niepodcenzurnąja mysi w SSSR", w którym publikowano rękopisy i materiały mające wartość literacką i dokumentalną jakie ze względów cenzuralnych nie mogły ukazać się w kraju. Fundusz wydawał także serię „Bibliotieka samizdata", w której ukazały się m.in. teksty Amalrika, Grigorienki, Julija Daniela, Roja Miedwie-diewa. Materiały samizdatu, przede wszystkim dotyczące obrony praw człowieka, publikowane były także w nowojorskim wydawnictwie założonym przez Walerija Czalidze. W ten sposób trzecia fala włączała się do emigracyjnego ruchu wydawniczego, wzbogacając go o nowe wartości. Emigracja rosyjska trzeciej fali, podobnie jak ta porewolucyjna, nie stanowiła jedności ideowej, prezentowała rozmaite opcje światopoglądowe i polityczne. W emigracyjnej publicystyce dochodziło do sporów, nieraz bardzo gwałtownych, argumentację nierzadko zastępowały inwektywy. Można w niej wyróżnić dwa przeciwstawne nurty: prawicowy - chrześcijańsko-narodowy (nacjonalistyczny) i lewicowo-liberalny (libe-ralno-demokratyczny). W koncepcjach ideowych, w myśli politycznej i społecznej emigracji niezwykle ważną rolę odegrały teksty Sołżenicyna. Postrzegał on świat, swą ojczyznę i Zachód z własnej perspektywy, zgodnie z wyznawaną koncepcją ideową opartą na wartościach wywodzących się z chrześcijaństwa i rosyjskiego patriotyzmu. W tekstach Sołżenicyna znajdujemy potępienie komunizmu (socjalizmu), złowieszczej ideologii, która, jego zdaniem, dotarła do Rosji z Zachodu, dokonując spustoszeń i zniszczeń. W wypowiedziach Sołżenicyna jego przeciwnicy ideowi dopatrywali się objawów wielkoruskiego nacjonalizmu (rusocentryzmu) i izolacjonizmu, będącego antidotum na demoralizujący wpływ Zachodu. Postrzegano go jako wroga demokracji i stronnika tradycyjnego rosyjskiego autorytaryzmu. Na ostre zarzuty naraził się Sołżenicyn swoją Mową w Harwardzie, przedstawiającą negatywne zjawiska cywilizacji Zachodu: zmierzch odwagi, wolność bez ograniczeń prowadzącą ku złu, podatność na lewicowe (komunistyczne) wpływy, przerost demokracji, sformalizowanie prawa, konsumpcyjny dobrobyt. Przedstawiciele lewicowego skrzydła emigracji rosyjskiej poddali poglądy Sołżenicyna druzgocącej krytyce. Czalidze atakował go za postawę wobec wypracowanej przez cywilizację zachodnią idei prawa i doktryny praw człowieka, podkreślał, że demonizuje on marksizm i idealizuje carską Rosję. Publicyści bliscy duchowo auto- Emigracja rosyjska XX wieku 395 rowi Mowy w Hawardzie podkreślali, że przedstawiciele opcji lewicowo-liberalnej główne niebezpieczeństwo zagrażające ludzkości dostrzegają nie w marksizmie i komunizmie, lecz w wypowiedziach Sołżenicyna, nazywanego w ich tekstach maniakiem, szaleńcem, antysemitą, zwolennikiem totalitaryzmu, porównywanego do Stalina i Hitlera (A. Janów w gazecie „Nowyj amierikaniec"). W polemice emigracyjnej szczególne miejsce przypada artykułowi Sołżenicyna Nasi pluraliści (Наши плюралисты), w którym pisarz przez pluralizm rozumie lewico-wość i antyrosyjskość. W tekście tym Siniawski dostrzegł manię rusofobii, mitycznej idei wrogów narodu, a w Sołżenicynowskiej koncepcji patriotyzmu widział nalot pojęć i poglądów marksistowskich i klasowych. Zaś Izraił Szamir podkreślał, że Sołżenicyn w swych wstecznych poglądach religijnych zbliża się do pozycji zajmowanych przez pierwszą i drugą emigrację, twierdził, że emigracja zgrupowana wokół pisma „Konti-nient" działa w atmosferze surowej cenzury. W eseju Saga o nosorożcach (Сага о носорогах) W. Maksimów atakował lewicujących „postępowych radykałów", przekonanych, że możliwy jest „socjalizm z ludzką twarzą" i głuchych na przestępstwa komunistów. Również i ten tekst wywołał burzę, atakowano Maksimowa za nietolerancyjność i grubiaństwo. Kopielew przyrównywał jego publicystykę do wystąpień najbardziej obskuranckich literatów radzieckich, widział w niej paradoksalny zlepek poglądów antyradzieckich i typowo sowieckiego światopoglądu. Wiktor Zubow, autor książki 16 republika ZSRR dostrzegał w emigrantach silny nalot psychologii totalitarnej, z „syndromem politykierskim", odznaczającym się brakiem tolerancji wobec cudzych poglądów. Szerokim echem odbiły się w czasopiśmiennictwie emigracyjnym zmiany zachodzące w Związku Radzieckim w czasach Michaiła Gorbaczowa. Na temat głasnosti wypowiadali się wybitni przedstawiciele emigracji: Aksionow, Bukowski, Zinowiew, Maksimów, Nieizwiestny, Orłów, Lubimow, Pluszcz. Nie wierząc w pieriestrojkę wzywano do budowy systemu od nowa, wskazywano, że utopią jest tworzenie struktur demokratycznych w warunkach systemu antydemokratycznego. Jednak stosunek do głasnosti, reform i pieriestrojki podzielił emigrację. Wielu opowiedziało się po stronie przebudowy, poparły ją takie pisma, jak „Sintaksis" i „Strana i mir". Tołsty (Władimir Kotlarow) podkreślał, że chociaż reformy w ZSRR nie są zbyt rozległe, to jednak nie ma od nich odwrotu i emigracja powinna pomóc Gorbaczowowi. Zaczęto się zastanawiać, jaka powinna być nowa Rosja. Pojawiły się wypowiedzi na ten temat, a wśród nich broszura A. Sołżenicyna Jak zbudować Rosją (Как нам обустроить Россию). Waga podjętych przez autora spraw była tak wielka, że emigracja nie mogła przejść obojętnie wobec tego tekstu. Komentatorzy przychylni pisarzowi starali się rozwinąć podjęte przez niego wątki, uzasadnić ich wagę, wzmocnić siłę argumentacji. Przeciwnicy atakowali Sołżenicyna, dostrzegali w jego tekście motywy znane z jego wcześniejszej publicystyki, z którą, jak wiemy, gwałtownie polemizowali. Wiele kontrowersji i gorących sporów wywołał problem powrotów do Rosji zarówno zwykłych, szarych obywateli, jak i wybitnych emigrantów. Pisano o próbie władzy radzieckiej przyciągnięcia do Rosji Rostropowicza, Tarkowskiego, Lubimowa, Nie-izwiestnego, Niekrasowa, Wojnowicza, Zinowiewa. Niektórzy odbierali to jako chęć rozpoczęcia dialogu, nie wszyscy jednak chcieli w dialog uwierzyć. Zinowiew wręcz zwrócił się do emigracji z apelem, by nie zawierzała propagandzie i nie wracała do kraju, nie wierzyła w fałszywą liberalizację. Najbliższa przyszłość pokazała wszakże, że powroty się zaczną. W 1987 г., po kilkudziesięciu latach pobytu na Zachodzie, wró- 396 LUCJAN SUCHANEK ciła do kraju poetka pierwszej fali, Irina Odojewcewa. Inni zaczęli przyjeżdżać w odwiedziny: Wojnowicz, Maksimów, Bukowski. Lubimow został zaproszony, by wystawić Na Tagance Borysa Godunowa. Coraz częściej wracały do kraju teksty emigrantów, początkowo nieśmiało, później lawinowo. Sołżenicyn długo odmawiał powrotu, uzależniając go od wydania jego dzieł w ojczyźnie. Czekał też na odwołanie przez prokuraturę oskarżenia o „zdradę ojczyzny". W 1990 r. zwrócono mu obywatelstwo, otrzymali je na powrót także: Aksionow, Maksimów, Ratuszinska, Wojnowicz, Zinowiew i wielu innych. Powroty się nasiliły, manifestacyjny był przyjazd Sołżenicyna. Wielu jednak dotąd nie zdecydowało się wracać. Inni natomiast emigrują nadal - przede wszystkim obywatele pochodzenia żydowskiego. BIBLIOGRAFIA 1. В. Аганесов, Литература русского зарубежья, Москва 1998. 2. Emigracja i tamizdat. Szkice o współczesnej prozie rosyjskiej, red. L. Suchanek, Kraków 1993. 3. Б. Кодзис, Литературные центры русского зарубежья. 1918-1939. Писатели. Творческие объединения. Периодика. Книгопечатание, Munchen 2002. 4. Культура Российского зарубежья, ред. А. Квакин, Э. Шулепова, Москва 1995. 5. Литературная энциклопедия Русского Зарубежья. 1918—1940. Писатели русского зарубежья, Москва 1997. 6. Политическая история русской эмиграции. 1920-1940. Документы и материалы, ред. А. Киселев, Москва 1999. 7. М. Раев, Россия за рубежом. История культуры русской эмиграции 1919-1939, Москва 1994. 8. Русское Зарубежье. Золотая книга эмиграции. Первая треть XX века. Энциклопедический биографический словарь, Москва 1997. 9. Г. Струве, Русская литература в изгнании, Paris 1984. 10. 77ге Third Vawe. Russian Literaturę in Emigration, ed. O. Matich, M. Heim, Ann Arbor 1984. KONSTYTUCJA I SYSTEM POLITYCZNY FEDERACJI ROSYJSKIEJ UWAGI OGÓLNE System polityczny to „aparat państwowy, partie polityczne oraz organizacje i grupy społeczne, formalne i nieformalne, uczestniczące w działaniach politycznych danego państwa oraz ogół zasad politycznych i norm prawnych regulujących ich wzajemne stosunki". Na system polityczny składają się zatem: państwo, partie i systemy partyjne, grupy nacisku i interesów oraz system wyborczy. Ogólną cechą ustroju Rosji jest relatywnie, w stosunku do innych krajów demokratycznych, duże znaczenie jednostek i ich działań dla praktyki funkcjonowania systemu. Oznacza to jednocześnie relatywnie mniejsze znaczenie litery prawa. Nie należy jednak sądzić, że konstytucja i jej zapisy są całkowicie ignorowane, lecz że jednostki mają możliwość sporego manewru i kształtowania praktyki konstytucyjnej w sposób często wyraźnie odbiegający od litery konstytucji. Niektórzy autorzy mówią wręcz o fasadowości demokracji rosyjskiej. Opisując praktykę ustroju rosyjskiego, używa się także określenia „autokracja prezydencka" zamiast zgodnego z teorią „demokracja prezydencka". Dzieje się tak najprawdopodobniej dlatego, że Rosja ma bardzo długą tradycję rządów silnych jednostek, a jednocześnie bardzo słabe doświadczenie w zakresie państwa prawnego, czyli takiego, w którym o faktycznym kształcie systemu politycznego decydują nie ludzie, lecz instytucje prawne. KONSTYTUCJA FEDERACJI ROSYJSKIEJ Konstytucja została przyjęta w ogólnonarodowym referendum 12 XII 1993 r. W referendum wzięło udział 54,08% uprawnionych, za przyjęciem przedstawionego projektu konstytucji opowiedziało się 58,4% głosujących. Konstytucja składa się z dwóch części, przy czym druga zawiera tylko przepisy przejściowe i końcowe. Część pierwsza obejmuje dziewięć rozdziałów opisujących w kolejności: podstawowe zasady ustrojowe, prawa człowieka i obywatela, ustrój federalny, kompetencje prezydenta, parlamentu, egzekutywy, władzy sądowniczej, samorząd lokalny oraz zasady dotyczące poprawek i rewizji konstytucji. 398 MAREK CZAJKOWSKI Zasady ustrojowe Rozdział pierwszy Konstytucji ma kluczowe znaczenie, gdyż ustanawia podstawy ustroju Federacji Rosyjskiej. Jako najważniejsze można wymienić: - zasady federalizmu i republikańskiej formy rządów, - zasady suwerenności narodu oraz prymatu praw i wolności człowieka, przy czym mowa o narodzie składającym się z wielu narodowości {многонациональный народ — art. 3), - zasady demokracji pośredniej i bezpośredniej (referenda i wybory), - zasady suwerenności Federacji nad całym jej terytorium i prymatu ustawodawstwa federalnego, - zasady równości wobec prawa, w tym równości form własności, - zasadę państwa opiekuńczego, -zasadę rozdziału (разделения - art. 10) władz na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą - zasadę samorządności lokalnej, - zasady pluralizmu politycznego i ideologicznego oraz świeckości państwa, - zasadę prymatu konstytucji nad wszystkimi innymi aktami prawnymi, - zasadę inkorporacji prawa międzynarodowego do wewnętrznego porządku prawnego. Należy zwrócić uwagę, że jakkolwiek formalnie mowa jest o rozdziale władzy, to jednak faktycznie nie jest on wyraźny. Rozdział, czyli separacja władz nie oznacza bowiem tylko formalnego podziału kompetencji, lecz przede wszystkim dokładne oddzielenie od siebie poszczególnych władz tak, aby mogły na siebie oddziaływać tylko w niewielkim zakresie, i to raczej na zasadzie hamowania, a nie pobudzania czy też kontroli. W systemie rosyjskim, jak zauważymy, poszczególne segmenty władzy nie są od siebie ściśle oddzielone, lecz przeciwnie, w znacznym stopniu współzależne. Ponadto istnieje wyraźna przewaga kompetencyjna władzy prezydenta nad innymi organami władzy. Zilustrować to można przykładem relacji parlament-prezydent. Otóż, prezydent nie tylko może w pewnych sytuacjach rozwiązać parlament, lecz także ma prawo inicjatywy ustawodawczej i własne, szerokie kompetencje prawotwórcze. Prawa i wolności obywateli Bardzo obszerny rozdział drugi zatytułowany jest Prawa i wolności człowieka i obywatela. Zawiera on zarówno prawa osobiste i polityczne, jak i prawa o charakterze socjalnym i ekonomicznym oraz szczegóły dotyczące pozycji prawnej obywatela. Opisano także warunki i możliwości zawieszania niektórych praw obywatelskich oraz zobowiązania obywateli wobec państwa. Głównymi zasadami dotyczącymi tej problematyki są: niezbywalność praw i wolności, ich zgodność z prawem międzynarodowym i bezpośrednie oddziaływanie (nie wymagają osobnych ustaw, obywatel ma prawo do powołania się na konstytucję w postępowaniu prawnym). Do katalogu klasycznych praw i wolności, które nazywa się także prawami osobistymi i politycznymi, należą przede wszystkim: - równość wobec prawa i sądu bez jakiejkolwiek dyskryminacji oraz równość płci, - prawo do życia, wolności i nietykalności osobistej obywatela, łącznie z tajemnicą wszelkiego rodzaju komunikacji prywatnej, tajemnicą życia prywatnego i osobistego oraz nienaruszalnością miru domowego Konstytucja i system polityczny Federacji Rosyjskiej 399 - prawo do godności, która jest chroniona przez państwo, zakaz aresztowania bez nakazu, zakaz tortur i brutalnego bądź poniżającego traktowania oraz takiegoż karania, - prawo do narodowości, obejmujące możliwość samodzielnego określenia własnej przynależności narodowej (w sensie narodowości tworzących wielonarodowy naród rosyjski) oraz posługiwania się językiem ojczystym i wyboru języka do komunikowania się, wychowania, nauczania i twórczości, - prawo do swobodnego przemieszczania się po terytorium FR, a także swobodnego powrotu do niej, - wolność sumienia, religii i wyznania, myśli i słowa, - zakaz propagandy lub agitacji rozniecających nienawiść rasową, społeczną, etniczną nacjonalistyczną czy religijną - gwarancja wolności słowa w środkach masowego przekazu, zakaz cenzury, - prawo do zrzeszania się, pokojowych demonstracji i zgromadzeń, - prawo do udziału we władzy, zarówno pośrednio poprzez proces demokratyczny, jak i bezpośrednio przez równy dostęp do działalności w strukturach państwowych i samorządowych, - prawo do bezpośredniego zwracania się do organów państwowych i samorządowych, - prawo do własności i nieskrępowanej przedsiębiorczości w zakresie niezabronio-nym przez prawo, łącznie z prawem do prywatnej własności ziemi. Niektóre artykuły zawierające wymienione powyżej uprawnienia mają także zapisy dotyczące możliwości ich ograniczenia lub zawieszenia przez ustawodawstwo lub postanowienie sądu. Są to takie prawa, jak пр.: mir domowy, ochrona korespondencji, ochrona tajemnicy osobistej itd. Dalszą część problematyki praw i wolności obywatelskich stanowią przepisy o charakterze socjalnym i społecznym. Jest to zgodne z deklaracją z art. 7, że Federacja Rosyjska jest państwem socjalnym {социальное государство). Bardzo dokładnie i szczegółowo opisuje się zatem uprawnienia obywateli o takim właśnie charakterze. Wymienić należy przede wszystkim: - prawo do pracy, bezpiecznych warunków tejże oraz wynagrodzenia za pracę bez dyskryminacji, prawo do sporów pracowniczych, łącznie z prawem do strajku, - prawo do wypoczynku, - gwarancja opieki socjalnej na starość, na wypadek choroby lub inwalidztwa i w innych wypadkach, kiedy obywatel nie może sam się utrzymać, - prawo do mieszkania i obowiązek państwa i organów samorządowych do jego zapewnienia, - prawo do bezpłatnej i powszechnej ochrony zdrowia i pomocy lekarskiej, - prawo do życia w sprzyjającym środowisku naturalnym, wiarygodnej informacji na ten temat oraz wyrównania szkód jakich obywatel doznał w wyniku pogwałcenia prawa ekologicznego, - prawo do bezpłatnego wykształcenia wszystkich szczebli, -prawo do swobody twórczos'ci, udziału w życiu kulturalnym oraz dostępu do wartości kulturalnych. Obszerne potraktowanie powyższej tematyki świadczy o dużej wadze, jaką ustawodawca przywiązywał to problematyki społecznej. Jednoznacznie opowiedział się w konstytucji za opiekuńczym modelem państwa i przewidział wiele metod jego reali- 400 MAREK CZAJKOWSKI zacji już na poziomie konstytucji. Większość bowiem wyżej wymienionych zapisów opatrzonych jest dodatkowymi postanowieniami opisującymi w głównych zarysach tryb realizacji danych praw, czyli ogólną wizję ustawodawcy za pomocą jakich instrumentów powinny być one wprowadzane w życie. Przykładowo, art. 39 mówiący o prawie do opieki socjalnej, zawiera także zapisy stanowiące, że zasiłki i emerytury wypłaca państwo, przy czym szczegóły wyznacza odpowiednie ustawodawstwo; ponadto popiera się dobrowolne ubezpieczenia społeczne, tworzenie uzupełniających form ubezpieczenia społecznego oraz działalność dobroczynną. Oznacza to, że ustawodawca nie tylko zagwarantował ogólne prawo do opieki społecznej, ale także na poziomie ustawy najwyższej określił podstawowe zasady ustroju emerytalno-rento-wego Rosji. Trzecią częścią praw i wolności są prawa o charakterze sądowym, wyznaczające pozycję obywatela w systemie prawnym, a zatem jego uprawnienia procesowe i obowiązki państwa względem niego. W szczególności konstytucja wymienia: - gwarancję sądowej ochrony praw i wolności obywatelskich, - zaskarżalność sądową postanowień i działań organów władzy, osób urzędowych itd., - prawo do odwołania się do międzynarodowych organów chroniących prawa i wolności obywatelskie w zgodzie z porozumieniami międzynarodowymi zawartymi przez FR, - prawo do sądowego rozstrzygnięcia każdej sprawy, z udziałem fachowej pomocy prawnej, prawo do obrońcy od chwili zatrzymania, aresztowania lub przedstawienia zarzutów, - domniemanie niewinności, zasadę rozstrzygania wątpliwości na korzyść oskarżonego, prawo do odmowy zeznań na niekorzyść własną lub najbliższych osób oraz w innych przypadkach, - ochronę przez państwo osób poszkodowanych przez nadużycie władzy, zasadę wyrównania szkód, - zasadę nieretroaktywności prawa, ale tylko w odniesieniu do praw zwiększających obowiązki lub obciążenia, - zasadę ponoszenia odpowiedzialności tylko za czyny będące w chwili ich popełnienia sprzeczne z obowiązującym prawem. Ustawodawca już na poziomie konstytucji gwarantuje zatem obywatelom, że procedury sądowe w najważniejszych dla nich kwestiach będą podlegały korzystnym dla niech uwarunkowaniom. Zwraca jednak uwagę względność zasady niedziałania prawa wstecz. Twórcy konstytucji zastrzegają sobie w sposób dorozumiany prawo do zmiany ustawodawstwa z mocą wsteczną, jeśli nie oznacza to zwiększenia obowiązków lub obciążeń obywatela. Jakkolwiek konstytucja stanowi, że prawa i wolności obywatelskie są niezbywalne, to jednocześnie ustala, że mogą być one w określonych warunkach ograniczone, jednak w takiej tylko mierze, w jakiej jest to niezbędne do ochrony podstaw ustroju państwa, bezpieczeństwa, obronności, obyczajności, zdrowia itd. Jednocześnie wymienione są expressis verbis te prawa i wolności, które nie mogą być ograniczone, w szczególności zaś: prawo do życia, poszanowania godności, prywatności, tajemnicy osobistej i rodzinnej, wolność sumienia, wyznania, praktyk religijnych oraz prawa o charakterze sądowym. Prawa i wolności mogą być ograniczane w ramach stanu wyjątkowego, który może być wprowadzony na terytorium Federacji lub jej poszczególnych części. Konstytucja i system polityczny Federacji Rosyjskiej 401 Do obowiązków obywateli należy uiszczanie prawnie ustanowionych podatków i opłat, ochrona przyrody i środowiska naturalnego oraz obrona ojczyzny. W tym ostatnim wypadku konstytucja zapewnia obywatelowi prawo do alternatywnej służby cywilnej w razie sprzeczności służby wojskowej z jego wiarą lub przekonaniami, lub w innych przewidzianych ustawodawstwem federalnym przypadkach. Ostatnie artykuły rozdziału o prawach i wolnościach człowieka opisują sprawy związane z obywatelstwem. I tak, ustala się w pierwszej kolejności, że pełnia praw i obowiązków dotyczy obywateli, którzy ukończyli 18. rok życia. Obywatel nie może ponadto zostać wydalony z kraju ani wydany innemu państwu, jest także chroniony za granicą przez państwo. Konstytucja ustala także zasadę dopuszczalności podwójnego obywatelstwa. Ustrój federalny Rozdział trzeci konstytucji rozwija zasadę federacyjności, określając podstawy federalnego terytorialnego podziału państwa, wzajemnych relacji pomiędzy podmiotami oraz podmiotami i centrum, a także podział obowiązków. W pierwszej kolejności wymienia się wszystkie podmioty Federacji, czyli republiki, kraje, obwody, miasta o znaczeniu federalnym (Moskwa i Sankt Petersburg), obwody autonomiczne i okręgi autonomiczne, przy czym nie jest to lista zamknięta, ponieważ istnieje możliwość zarówno utworzenia nowego podmiotu Federacji, jak i przyjęcia podmiotu z zewnątrz do Federacji Rosyjskiej. Podmioty Federacji są konstytucyjnie zrównane w prawach zarówno w stosunkach wzajemnych, jak też i z centrum. Istnieje jednak pewna różnica w ich formalno-prawnym statusie. Otóż republika, czyli państwo {государство - art. 5) dysponuje konstytucją jako ustawą zasadniczą, natomiast podmiot o innej nazwie ma tzw. statut {устав - art. 66). Wobec zasady równości podmiotów i prymatu konstytucji oraz ustawodawstwa federalnego ma to znaczenie symboliczne oraz, ewentualnie, polityczne. Zarówno konstytucje republikańskie, jak i statuty innych podmiotów są uchwalane przez ich organy przedstawicielskie. Artykuł 71 konstytucji zawiera listę tego, co leży w wyłącznych kompetencjach Federacji Rosyjskiej. Są to w szczególności: - uchwalanie i zmiana konstytucji federalnej i ustawodawstwa federalnego oraz kontrola ich przestrzegania, - regulacja ustroju terytorialnego i federalnego, - regulowanie i ochrona praw i wolności obywatelskich, spraw związanych z obywatelstwem oraz regulowanie praw mniejszości narodowych i ich ochrona, - ustanawianie systemu organów władzy federalnej, - stanowienie podstaw polityki federalnej w zakresie gospodarczego, ekonomicznego, kulturalnego i narodowego rozwoju Federacji, - stanowienie podstaw jednolitego rynku Federacji, czyli regulowanie kwestii bankowych, dewizowych, kredytowych, celnych, emisji pieniądza itd., - budżet federalny, federalne podatki i opłaty, federalne fundusze rozwoju regionalnego, -federalne systemy energetyczne, energetyka jądrowa, komunikacja federalna, federalna informacja i łączność oraz działalność w kosmosie, - polityka zagraniczna, zawieranie porozumień międzynarodowych, sprawy wojny i pokoju, kontakty gospodarcze Federacji za granicą, 402 MAREK CZAJKOWSKI - ochrona i bezpieczeństwo, produkcja obronna i handel uzbrojeniem, - określanie statusu i ochrona granicy państwowej, morza terytorialnego, szelfu kontynentalnego i przestrzeni powietrznej, - ustrój sądów, prokuratury, ustawodawstwo karne i cywilne, - służba meteorologiczna, normy, wzorce i standardy, geodezja, kartografia itd. Analogicznie art. 72 określa sprawy będące we wspólnej kompetencji Federacji i jej podmiotów. Są to w szczególności: - zapewnianie zgodności konstytucji i ustawodawstwa podmiotów z konstytucją Federacji i ustawodawstwem federalnym, - ochrona praw i wolności obywatela oraz mniejszości narodowych, - zagadnienia dotyczące władania, użytkowania i rozporządzania ziemią i jej zasobami, a także korzystanie z zasobów przyrody i ochrona środowiska, - ogólne zagadnienia dotyczące zasad edukacji, wychowania, kultury fizycznej i sportu, - koordynacja zagadnień dotyczących ochrony zdrowia itd., - zwalczanie katastrof i klęsk żywiołowych, epidemii itd., - ustanawianie wspólnych zasad podatkowych, - ustawodawstwo administracyjne, prawo pracy, prawo rodzinne, lokalowe, rolne, leśne, wodne, o kopalinach i ochrony środowiska, - kadry dla organów sądowych, adwokatura i notariat, - ustanawianie zasad organizacji organów samorządowych i władzy lokalnej, - koordynacja kontaktów międzynarodowych oraz kontaktów gospodarczych podmiotów Federacji z zagranicą. Art. 73 stanowi natomiast, że we wszystkich sprawach niebędących w wyłącznej kompetencji Federacji i nienależących do kompetencji wspólnych podmioty dysponują pełnią władzy państwowej. Przypomnieć jednak należy o ogólnej zasadzie zgodności prawa republikańskiego z federalnym, a zatem wykonywanie własnych, suwerennych kompetencji przez podmioty nie może stać w sprzeczności z konstytucją i ustawodawstwem federalnym. W federalnym ustroju Rosji z jednej strony istnieje domniemanie kompetencji dla podmiotów, z drugiej jednak są one bardzo silnie ograniczane przez szerokie kompetencje własne Federacji. Także obszerność kompetencji wspólnych stanowi kolejne ograniczenie możliwości działania podmiotów, bowiem w istocie rzeczy, z punktu widzenia zapisów konstytucyjnych, stosunkowo niewiele spraw pozostaje we własnych kompetencjach podmiotów. Przykładowo, prawo cywilne i karne należy do kompetencji Federacji, a niemal wszystkie pozostałe działy prawa do kompetencji wspólnej, poza ustawodawstwem związanym z tworzeniem i ochroną kultury; jednakże i tu podmioty muszą uważać, aby nie wejść w konflikt z ustawodawstwem federalnym, np. w zakresie ochrony ogólnonarodowych dóbr kultury czy języka państwowego. W stosunku do wielu kompetencji zachodzi sytuacja, w której Federacja reguluje stan prawny, pozostawiając do wspólnej realizacji jego przestrzeganie i ochronę. Na przykład, do wyłącznych kompetencji Federacji należy regulacja spraw związanych z ochroną mniejszości narodowych, ale realizacja tej ochrony jest kompetencją wspólną. Konstytucja ingeruje też bardzo głęboko w kształt samorządności, podział administracyjny i terytorialny podmiotów Federacji. Konstytucja i system polityczny Federacji Rosyjskiej 403 Prezydent Federacji Rosyjskiej Powszechnie uważa się, że konstytucja Rosji daje prezydentowi bardzo szerokie uprawnienia. Jest tak w istocie, ponieważ głowa państwa jest nie tylko gwarantem konstytucji oraz praw i wolności obywatelskich, ale ma także przemożny wpływ na władzę wykonawczą. Dysponuje również niemałymi kompetencjami w zakresie stanowienia prawa oraz w stosunku do innych segmentów władzy państwowej. Prezydent jest wybierany na cztery lata w trybie wyborów powszechnych, przy czym nie może sprawować władzy dłużej niż dwie kadencje z rzędu. Do szczegółowych kompetencji prezydenta należy m.in.: - powoływanie za zgodą Dumy Państwowej premiera oraz samodzielnie reszty rządu, którego posiedzeniom ma prawo przewodniczyć i który może odwołać, - przedstawianie poszczególnym izbom Zgromadzenia Federalnego kandydatów na wiele ważnych stanowisk, takich jak prezes Banku Centralnego, sędziowie Trybunału Konstytucyjnego czy Prokurator Generalny Federacji Rosyjskiej, - tworzenie Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej oraz administracji prezydenckiej, -jako do naczelnego wodza sił zbrojnych powołanie i odwołanie najwyższego dowództwa sił zbrojnych, zarządzanie stanu wojennego i stanu wyjątkowego, - powoływanie i odwołanie, po konsultacji z obiema izbami Zgromadzenia Federalnego, przedstawicieli dyplomatycznych Federacji Rosyjskiej, - zarządzanie wyborów do Dumy Państwowej, którą w określonych warunkach może także rozwiązać, inicjatywa ustawodawcza i prawo do ogłoszenia referendum, - prawo do korzystania z procedur rozjemczych w sporach między podmiotami Federacji i Federacją jak również pomiędzy podmiotami Federacji, zawieszanie obowiązywania aktów władzy wykonawczej podmiotów Federacji, jeśli są sprzeczne z ustawodawstwem federalnym, - kierowanie polityką zagraniczną Federacji Rosyjskiej, - wydawanie dekretów i rozporządzeń mających moc obowiązującą na terytorium Federacji, niesprzecznych z konstytucją i ustawami federalnymi, dysponowanie vetem zawieszającym wobec ustaw parlamentarnych. Konstytucja gwarantuje także nietykalność prezydenta oraz ustala zasady procedury złożenia prezydenta z urzędu, co jest jednak niezwykle skomplikowane i trudne. Ustala się także procedurę zastępstwa w razie niezdolności prezydenta do sprawowania władzy. Pełniący obowiązki prezydenta premier nie ma jednak pełni prezydenckiej władzy, nie może rozwiązać Dumy, zarządzać referendum ani zgłaszać poprawek do konstytucji. Już ta pobieżna analiza uprawnień konstytucyjnych dowodzi, że prezydent Federacji Rosyjskiej dysponuje ogromną władzą. Jego kompetencje wobec rządu czynią go właściwie przedłużeniem jego władzy, natomiast szerokie uprawnienia legislacyjne ułatwiają mu kształtowanie porządku prawnego. Także uprawnienia w zakresie powoływania urzędników państwowych i dowódców wojskowych dają mu możliwość wpływu na większość spraw państwowych. Szerokie kompetencje w zakresie polityki zagranicznej czynią jego pozycję w wysokim stopniu niezależną od innych organów władzy państwowej. 404 MAREK CZAJKOWSKI Zgromadzenie Federalne (Федеральное Собрание) Zgromadzenie Federalne jest organem władzy ustawodawczej. Składa się z Dumy Państwowej {Государственная Дума), w której zasiada 450 deputowanych, wybieranych na okres czterech lat w wyborach powszechnych, oraz Rady Federacji {Совет Федерации), w której zasiadają przedstawiciele wszystkich podmiotów Federacji, po jednym z ramienia władzy ustawodawczej i wykonawczej. Nie można łączyć funkcji w obu izbach parlamentu. Obowiązuje zasada immunitetu członków zgromadzenia, ograniczona przypadkiem ujęcia na gorącym uczynku. Immunitet uchylić może tylko właściwa izba zgromadzenia. Izby wybierają ze swego grona przewodniczących i komisje. Mogą zebrać się wspólnie, np. aby wysłuchać dorocznego orędzia prezydenta o stanie państwa. Izby samodzielnie ustalają porządek swych obrad. Najważniejszym zadaniem Zgromadzenia Federalnego jest uchwalanie ustaw. Inicjatywę w procesie ustawodawczym mają: prezydent, rząd, obie izby parlamentu, Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Arbitrażowy (dwa ostatnie w zakresie ich kompetencji). Projekty ustaw przedkładane są Dumie Państwowej, przy czym te, które dotyczą podatków, zobowiązań finansowych państwa oraz innych spraw związanych z wydatkami z budżetu, muszą być ponadto wcześniej zaopiniowane przez Radę Federacji. Ustawy są następnie uchwalane przez Dumę i w ciągu pięciu dni przekazywane Radzie Federacji, która przyjmuje je lub odrzuca. W przypadku odrzucenia projektu powołuje się komisję rozjemczą, po czym ustawa wraca do Dumy. Jeśli Duma nie zgadza się z Radą Federacji, ustawa może zostać uchwalona większością % głosów członków Dumy. Duma nie może przełamać veta Rady Federacji w sprawach budżetu federalnego, federalnych podatków i opłat, regulacji finansowych, walutowych i kredytowych, emisji pieniądza oraz ratyfikacji porozumień międzynarodowych, granicy państwowej oraz wojny i pokoju. Uchwalona ustawa federalna przekazywana jest wciągu pięciu dni prezydentowi, który ma 14 dni na jej podpisanie i ogłoszenie. W razie veta prezydenta ustawa wraca do parlamentu i musi zostać uchwalona na nowo, tym razem jednak większością % głosów w obu izbach. Istnieje także specjalny rodzaj federalnych ustaw konstytucyjnych, które uchwalane są w sprawach przewidzianych przez konstytucję i mają charakter ustrojowy. Obowiązuje wobec nich większość % głosów w Radzie Federacji i % w Dumie Państwowej. Do innych kompetencji Rady Federacji należy: - zatwierdzanie dekretów prezydenta o stanie wojennym i wyjątkowym, rozstrzyganie o użyciu sił zbrojnych za granicą, - zarządzanie wyborów prezydenckich i zdejmowanie prezydenta z urzędu, - powoływanie sędziów Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego, powoływanie i odwoływanie Prokuratora Generalnego Federacji. Do innych kompetencji Dumy Państwowej należy: - udzielanie prezydentowi zgody na powołanie premiera, udzielanie wotum zaufania rządowi, - powoływanie i odwoływanie prezesa Banku Centralnego Rosji, - wysuwanie oskarżenia pod adresem prezydenta w celu złożenia go z urzędu. Duma Państwowa jako organ przedstawicielski może być rozwiązana przez prezydenta, jeśli w trzeciej próbie nie zatwierdzi premiera oraz jeśli dwa razy w odstępie trzymiesięcznym wyrazi wotum nieufności dla rządu (w tym przypadku prezydent może zamiast Dumy wybrać odwołanie rządu). Konstytucja i system polityczny Federacji Rosyjskiej 405 Ogólnie można zauważyć stosunkowo słabą rolę ustrojową parlamentu Federacji Rosyjskiej. Nie ma ona praktycznie żadnego wpływu na działalność władzy wykonawczej, a jednocześnie może względnie łatwo zostać rozwiązana przez prezydenta. Rząd Rząd, zgodnie z konstytucją, sprawuje władzę wykonawczą. Wspomniano już jednak powyżej, że w istocie jest on bardzo mocno uzależniony od prezydenta, głównie poprzez tryb tworzenia, zmian i odwoływania zarówno premiera, jak też i poszczególnych ministrów oraz całości składu. Dlatego rozdział szósty konstytucji, opisujący kompetencje rządu, jest niezbyt obszerny, zawiera głównie szczegółowe postanowienia dotyczące procedur jego powoływania i odwoływania. Do szczegółowych, wymienionych w art. 114 uprawnień egzekutywy należy: - opracowywanie i przedstawienie budżetu Dumie, - realizacja jednolitej na przestrzeni Federacji polityki finansowej, kredytowej i monetarnej, - realizacja jednolitej na przestrzeni Federacji polityki w dziedzinie kultury, nauki, edukacji, ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych i ekologii, - zapewnianie obrony kraju, bezpieczeństwa państwa, - realizacja polityki zagranicznej, - zapewnianie praworządności, przestrzegania prawa, praw i wolności obywateli, ochrony własności, porządku społecznego oraz zwalczania przestępczości. Z porównania analogicznych uprawnień prezydenta i rządu wyraźnie wynika prymat tego pierwszego. Prezydent jako głowa państwa formułuje podstawy polityki kraju, rząd natomiast na bieżąco ją realizuje. Można to zilustrować porównaniem kompetencji w dziedzinie polityki zagranicznej. Otóż prezydent „kieruje polityką zagraniczną" (осуществляет руководство внешней политикой — art. 86), rząd natomiast „realizuje politykę zagraniczną" (осуществляетвнешней политикой мерывнешней политикой повнешней политикой реализациивнешней политикой внешней политики -art. 114). Władza sądownicza Trzecim segmentem władzy państwowej opisanym w konstytucji jest sądownictwo. Składają się nań sądy powszechne, Trybunał Konstytucyjny (Конституционный Суд) i Naczelny Sąd Arbitrażowy (Высший Арбитражный Суд). Sądy orzekają na podstawie konstytucji ustaw i w imieniu Federacji Rosyjskiej. Sądownictwo jest niezawisłe, co mają gwarantować zasady niezawisłości, nieusuwalności i nietykalności sędziów, którym ponadto konstytucja stawia wysokie wymagania zawodowe. Podstawowe zasady procesowe to: - zasada jawności, z wyjątkiem ściśle określonych przypadków, - zakaz zaocznego rozpatrywania spraw, z wyjątkiem ściśle określonych przypadków, - zasada kontradyktoryjności oraz równouprawnienia stron. Konstytucja nie reguluje szczegółowo ustroju sądów powszechnych, stawiając jedynie na ich czele Sąd Najwyższy jako najwyższy organ sądowniczy w zakresie spraw karnych, cywilnych, administracyjnych itd. Ma on prawo nadzoru nad sądami powszechnymi niższego szczebla i udzielania wyjaśnień w kwestiach praktyki sądowej. 406 MAREK CZAJKOWSKI Z punktu widzenia ustrojowego duże znaczenie ma Trybunał Konstytucyjny. Składa się on z 19 sędziów i działa na wniosek Prezydenta, Rady Federacji, Dumy Państwowej, % członków Rady Federacji lub deputowanych Dumy, rządu, Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Arbitrażowego. Do jego kompetencji należy badanie zgodności z konstytucją: - ustaw federalnych i innych aktów normatywnych prezydenta, parlamentu i rządu, - konstytucji i statutów podmiotów Federacji, jak również innych aktów normatywnych, - porozumień między organami władzy państwowej a organami podmiotów Federacji oraz porozumień między organami władzy poszczególnych podmiotów, - porozumień międzynarodowych, które zostały podpisane, lecz nie weszły jeszcze w życie. W przypadku, kiedy akt prawny zostanie uznany za niezgodny z konstytucją traci moc obowiązującą natomiast porozumienia międzynarodowe uznane za niekonstytucyjne nie wchodzą w życie. Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga także spory kompetencyjne pomiędzy federalnymi organami władzy a organami podmiotów Federacji. Może także zajmować się jednostkowymi sprawami i badać, czy stosowane w nich prawo federalne jest zgodne z konstytucją. Dotyczy to spraw z zakresu praw i wolności obywatelskich oraz odbywa się w odpowiedzi na skargi i na żądanie sądów. Naczelny Sąd Arbitrażowy jest powołany do rozstrzygania sporów o charakterze gospodarczym oraz innych spraw rozpoznawanych przez sądy arbitrażowe. W ramach władzy sądowniczej funkcjonuje także prokuratura, która tworzy jednolitą scentralizowaną strukturę podległą Prokuratorowi Generalnemu. Nie jest ona zatem elementem władzy wykonawczej, jak w wielu innych krajach. Samorząd lokalny Niewiele miejsca poświęca konstytucja samorządowi - zaledwie cztery artykuły. Stwierdza się w nich, że ludność rozwiązuje samodzielnie kwestie o znaczeniu lokalnym; ponadto samorząd powinien funkcjonować w miastach i wsiach oraz innych obszarach z uwzględnieniem uwarunkowań lokalnych i historycznych. Samorząd dysponuje własnymi finansami, zarządzając m.in. własnością komunalną i ustanawiając lokalne podatki i opłaty. Nie ma jednak z mocy konstytucji udziału w podatkach i opłatach powszechnych, zatem jego materialne podstawy funkcjonowania są dość słabe. Samorząd może jednak otrzymać do realizacji niektóre uprawnienia państwa, pod warunkiem uzyskania odpowiednich środków na ich wykonanie. Poprawki i rewizja konstytucji Bardzo istotne z punktu widzenia ustrojowego są zasady dotyczące zmian konstytucji. Wpływają one na stabilność systemu społeczno-politycznego oraz pewność obrotu prawnego i gospodarczego. Wniosek o wprowadzenie poprawek lub zmianę przepisów konstytucji mogą złożyć: prezydent, Rada Federacji, Duma Państwowa, rząd, ustawodawcze organy podmiotów federacji oraz grupa % członków Zgromadzenia Federalnego lub Dumy. Istnieje kilka procedur dokonywania zmian konstytucyjnych. Są one dość skomplikowane i wymagają kwalifikowanych większości, względnie nawet zmiany całej kon- Konstytucja i system polityczny Federacji Rosyjskiej 407 stytucji. Szczególnie trudno zmienić przepisy rozdziałów: 1, 2 i 9, a więc podstawowe zasady ustrojowe. Sprzyja to stabilności systemu politycznego w Rosji. INNE ELEMENTY USTROJU PAŃSTWA Zgodnie z definicją ustroju politycznego podaną na początku niniejszego rozdziału, należą doń, poza aparatem państwowym, którego zręby opisuje konstytucja, także partie polityczne, organizacje społeczne i grupy nacisku. Partie polityczne Wobec słabości ustrojowej parlamentu partie polityczne nie mają w Rosji takiego znaczenia, jak w innych krajach demokratycznych. Ich funkcjonowanie reguluje ustawa O partiach politycznych z lipca 2001 r. Zakłada ona spore ograniczenia dotyczące tworzenia partii. Muszą być zarejestrowane, a w tym celu partia musi mieć co najmniej 10 tys. członków i przynajmniej 100-osobowe oddziały w ponad połowie podmiotów Federacji. Skutecznie ogranicza to liczbę ugrupowań i stabilizuje scenę polityczną. Według danych z maja 2003 r. w federalnym Ministerstwie Sprawiedliwości zarejestrowanych jest 41 partii politycznych. Ustawa ogranicza także możliwość kandydowania do Dumy jedynie kandydatom partii politycznych oraz tym bezpartyjnym, którzy startują w bloku wyborczym z daną partią. Najważniejszym przejawem uczestnictwa partii w systemie politycznym jest ich obecność w organach przedstawicielskich, szczególnie w Dumie Państwowej. Obecny jej skład pochodzi z wyborów w 1999 г., czyli jeszcze sprzed uchwalenia ustawy o partiach politycznych. Widać to wyraźnie w strukturze Dumy, w której wyróżniamy sześć frakcji reprezentujących samodzielne partie polityczne i trzy grupy poselskie składające się z członków różnych mniejszych partii oraz osób bezpartyjnych. Skhd Dumy obrazuje poniższa tabela: Liczba posłów Frakcja Jedność 82 18,22% Frakcja KPRF 82 18,22% Frakcja Ojczyzna-Cala Rosja 53 11,78% Grupa poselska Deputowany Narodowy 53 11,78% Grupa poselska Regiony Rosji 47 10,44% Agroprzemystowa grupa poselska 43 9,56% Frakcja SPS 32 7,11% Niezrzeszeni 20 4,44% Frakcja JABŁOKO 17 3,78% Frakcja LDPR 13 2,89% Źródło: Duma Państwowa FR, www.duma.gov.ru Zwracają uwagę duże liczebnie grupy poselskie, co jest pozostałością po okresie sprzed wprowadzenia w życie ustawy o partiach politycznych, kiedy to w Dumie za- 408 MAREK CZAJKOWSKI siadało wielu posłów niezrzeszonych - przedstawicieli różnych grup nacisku, zawodowych lub regionalnych oraz pojedynczy członkowie niewielkich lub regionalnych partii politycznych. Można spodziewać się, że po następnych wyborach taki stan rzeczy już się nie powtórzy. Ogólnie należy zauważyć, że system partyjny w Rosji stabilizuje się wokół dwubiegunowego układu centrowej partii władzy przeciwstawionej komunistom z KPFR, otoczonych wianuszkiem mniejszych partii o charakterze prawicowym, liberalnym, skrajnie lewicowym czy nacjonalistycznym. Organizacje społeczne i grupy nacisku W demokracji grupy społeczne mają swoje pozapolityczne reprezentacje, które wywierają istotny wpływ na politykę państwa. W państwach rozwiniętych są to głównie instytucje, które można by zaliczyć do tworów społeczeństwa obywatelskiego, czyli różnego rodzaju stowarzyszenia i organizacje pozarządowe, powstające ad hoc, a także organizacje stałe, zarówno krajowe, jak i międzynarodowe. Osobną kwestią są grupy nacisku, czyli różnego rodzaju związki, które funkcjonując formalnie lub nieformalnie, oddziaływają na władzę w celu realizacji konkretnych postulatów kręgów zorganizowanych wokół dość ściśle zdefiniowanego interesu. Mamy tu więc np. organizacje pracodawców czy pracobiorców oraz lobbies przemysłowe, handlowe bądź korporacyjne o różnym stopniu sformalizowania. Zdefiniowane powyżej grupy społeczne działające poprzez swoje organizacje nie mają w systemie politycznym Rosji większego znaczenia. Są to organizacje społeczne o charakterze obywatelskim, proekologicznym czy kulturalnym, o stosunkowo niewielkim zasięgu oddziaływania. W niewielkim stopniu potrafią zmobilizować opinię publiczną i to tylko w wyjątkowych wypadkach, co jest spowodowane głównie ogólną biernością rosyjskiego społeczeństwa. Poziom aktywności społecznej w ramach struktur pośrednich właściwych społeczeństwu obywatelskiemu jest w Rosji bardzo niski. Istnieją oczywiście bardzo różnorodne organizacje ekologiczne, stowarzyszenia matek żołnierzy, towarzystwa kulturalne, stowarzyszenia weteranów oraz obrońców praw człowieka, ale ich skuteczność jest daleko mniejsza niż analogicznych organizacji na Zachodzie. Co do grup nacisku, to w Rosji jest bardzo trudno je zdefiniować, starają się one bowiem w znacznej mierze ukryć swoje istnienie. Mają także bardzo niejasne ramy i powiązania, dlatego też trudno je wyodrębnić, pełnią jednak znaczną rolę w systemie politycznym poprzez posiadane wpływy w aparacie państwowym. Najbardziej wpływową grupą gospodarczą na rosyjskiej scenie politycznej wydaje się sektor paliwowo-energetyczny. Są to kompanie naftowe, monopolista na rynku przesyłu energii „JES" (aktualnie w trakcie reformowania), potentat gazowy „Gazprom" oraz inne firmy związane z wydobyciem i dystrybucją błękitnego paliwa. Wszystkie te przedsiębiorstwa mają silne ekspozytury w rządzie i administracji prezydenta Federacji Rosyjskiej, co powoduje, że wywierają bezpośredni wpływ na politykę, ale jednocześnie także stają się instrumentami polityki władz. Nie należy sądzić, że lobby paliwowo-energetyczne jest jednorodne i prowadzi spójną politykę. Istnieje tu znaczna konkurencja wewnętrzna. Na przykład szef „JES", Anatolij Czubajs, prowadząc w interesie swej firmy lobbing na rzecz urynkowienia cen energii w Rosji, naraża się innym sektorom. Z kolei naftowcy chcieliby głębszego zreformowania, a najlepiej Konstytucja i system polityczny Federacji Rosyjskiej 409 podziału „Gazpromu", by mieć łatwiejszy dostęp do rurociągów gazowych i przesyłać nimi swój gaz wydobywany razem z ropą. W ramach przemysłu naftowego istnieje także konkurencja różnych grup oligarchicznych. Drugim ważnym lobby jest armia, reprezentowana przez rozbudowany aparat biurokratyczny, obsadzony przez byłych radzieckich, a obecnie rosyjskich oficerów wysokiej rangi. Struktura ministerstwa obrony i sił zbrojnych przetrwała w niewiele zmienionym stanie od czasów radzieckich. Jej niezmiennym interesem jest utrzymywanie jak największych i jak najbardziej sprawnych sił zbrojnych oraz takie oddziaływanie na państwo, ażeby realizację tego celu zapewnić. W tym przypadku, podobnie jak w innych krajach, armia zainteresowana jest przede wszystkim własnym istnieniem i znaczeniem. Promowaniu jej interesów służy także obecność wielu wysokich wojskowych, także byłych, na różnych szczeblach władzy państwowej. Ważnym zagadnieniem jest również zapewnienie realizacji osobistych interesów kadry dowódczej sił zbrojnych. Przemysł zbrojeniowy także tworzy osobną grupę nacisku, której wpływ na politykę jest bardzo istotny. Przemysł ten z natury dąży do zwiększenia zamówień na swoje produkty. Jednym z odbiorców jest oczywiście państwo, a pozostałymi importerzy uzbrojenia, w jego interesie leży więc odpowiednie kształtowanie prawa i polityki państwa. Kolejną grupą nacisku są służby specjalne, przy czym bardzo trudno wskazać na konkretny interes, jakim się kierują. Wydaje się, że najogólniej jest nim samo sprawowanie władzy. Ponadto są to grupy niejednorodne, niewątpliwie wewnętrznie skonfliktowane. PODSUMOWANIE Ustrój polityczny Rosji ma wszystkie formalne cechy demokracji parlamentarnej o charakterze prezydenckim, pozycja prezydenta jest jednak jeszcze silniejsza niż w Stanach Zjednoczonych czy we Francji, co dobrze wpisuje się w rosyjską tradycję. Niewątpliwie Boris Jelcyn, któremu przypisuje się zasadniczy wkład w tworzenie ogólnych zarysów Konstytucji FR z grudnia 1993 г., miał na myśli racjonalizację ustroju odziedziczonego w głównym zrębie po ZSRR, w kierunku zwiększenia jego efektywności. W warunkach rosyjskich oznacza to właśnie silną władzę wykonawczą. BIBLIOGRAFIA 1. Constitution ofthe Russian Federation with commentaries and interpretation, Moscow 1994. 2. A. Czajowki, Demokratyzacja Rosji w latach 1989-1999, atta 2, Wrocław 2001. 3. Konstytucja Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2000. 4. Publikacje Zgromadzenia Federalnego: www.duma.gov.ru i www.council.gov.ru 5. A. Stelmach, Zmiana i stabilność w systemie politycznym współczesnej Rosji, Poznań 2003. 6. E. Zieliński, Współczesna Rosja. Studiumpolityczno-ustrojowe, Dom Wydawniczy ELIPSA, 1995. POLITYKA BEZPIECZEŃSTWA FEDERACJI ROSYJSKIEJ ZAGADNIENIA WSTĘPNE Bezpieczeństwo to, najogólniej mówiąc, stan braku zagrożenia lub też istnienie wystarczającej ochrony przed nim. Na poziom bezpieczeństwa wpływa liczba i jakość zagrożeń oraz liczba i jakość ochrony, można zatem mówić o różnym stopniu bezpieczeństwa - od zupełnego braku do całkowitej ochrony. Na poczucie bezpieczeństwa wpływa także subiektywny poziom jego uświadomienia, wynikający ze zdolności postrzegania zarówno zagrożeń, jak i czynników ochraniających. Na bezpieczeństwo kraju wpływa wiele czynników o bardzo zróżnicowanym charakterze. We współczesnej nauce wyróżnia się tzw. bezpieczeństwo twarde, czyli klasyczny zestaw problematyki militarno-politycznej, oraz bezpieczeństwo miękkie, obejmujące dużą liczbę zróżnicowanych aspektów ekonomicznych, społecznych, demograficznych, ekologicznych i innych. Są to wszystkie te czynniki, wewnętrzne i zewnętrzne, które faktycznie wpływają na bezpieczeństwo państwa i jego obywateli. Tendencja do tak kompleksowego ujmowania problematyki bezpieczeństwa państwa jest współcześnie coraz bardziej dominująca. Polityka bezpieczeństwa to zespół działań podejmowanych przez organy państwowe służących stwierdzeniu, ocenie i przeciwdziałaniu zagrożeniom dla państwa. Podejmowana jest w ramach realizacji ochronnej funkcji państwa zarówno w płaszczyźnie międzynarodowej, jak i wewnętrznej. Stosując współczesne podejście do tematyki bezpieczeństwa państwa, nie oddzielamy wymiaru zewnętrznego od wewnętrznego ani bezpieczeństwa miękkiego od twardego. W przypadku Federacji Rosyjskiej taki zabieg jest szczególnie uzasadniony, ponieważ obowiązujące tam rozumienie polityki bezpieczeństwa ma taki właśnie, zintegrowany charakter. ZAŁOŻENIA POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA FEDERACJI ROSYJSKIEJ Obecnie polityka bezpieczeństwa Rosji realizowana jest na podstawie Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego FR (dalej - Koncepcja), wprowadzonej dekretem prezydenta z 10 I 2000 r. Ten obszerny dokument zawiera definicje zagrożeń, jakie stoją przed Rosją oraz środków służących ich odwróceniu, czyli dotyczy właśnie polityki bezpie- 412 MAREK CZAJKOWSKI czeństwa narodowego. Jest to zatem, jak czytamy w Koncepcji, „[...] system poglądów dotyczących zapewnienia w Federacji Rosyjskiej bezpieczeństwa jednostek, społeczeństwa i państwa wobec zewnętrznych i wewnętrznych zagrożeń we wszystkich sferach działalności". W pierwszej kolejności Koncepcja ocenia miejsce Rosji w świecie i jej stosunek do zasadniczych procesów w nim zachodzących. Stwierdza, że współcześnie dominują dwie główne tendencje. Jedna - to szybki rozwój i wzmacnianie się wielu państw i ich organizacji integracyjnych, przy czym główną rolę odgrywają czynniki ekonomiczne, polityczne, naukowo-techniczne, ekologiczne i informacyjne. Druga - to próby stworzenia „struktury stosunków międzynarodowych" wokół jednego dominującego mocarstwa - USA - które w sposób jednostronny próbuje rozwiązywać światowe problemy, stosując środki „siłowo-wojskowe" i obchodząc prawo międzynarodowe. W tak opisanym świecie Rosja jest jednym z największych mocarstw i mimo niekorzystnych warunków międzynarodowych i trudności wewnętrznych wciąż pełni ważną rolę w stosunkach międzynarodowych. Powinna mieć zatem poważny wpływ na główne procesy i zjawiska występujące w skali globalnej oraz równy innym głównym mocarstwom głos w rozwiązywaniu problemów ogólnoświatowych. Jednocześnie chce zachować przemożny wpływ w swym najbliższym otoczeniu i kształtować w nim stosunki zgodnie ze swymi uzasadnionymi i słusznymi interesami bezpieczeństwa. Przechodząc do bardziej szczegółowych definicji zagrożeń, jakie stoją przed Federacją Rosyjską, Koncepcja definiuje interesy narodowe państwa, czyli „[...] zrównoważoną całość interesów jednostek, społeczeństwa i państwa w ekonomicznej, wewnątrzpolitycznej, socjalnej, międzynarodowej, informacyjnej, wojskowej, granicznej, ekologicznej i innych sferach". Zwraca tu uwagę nacisk na rozwój ekonomiczny, który może doprowadzić zarówno do poprawienia bezpieczeństwa socjalnego i osobistego jednostek, jak i do umocnienia pozycji Rosji jako wielkiego mocarstwa. Główne zagrożenia dla narodowego bezpieczeństwa Rosji według cytowanej Koncepcji to: - kryzys ekonomiczny o charakterze powszechnym, odznaczający się głównie spadkiem produktu narodowego, a także wzrostem separatyzmu ekonomicznego podmiotów Federacji, - osłabienie naukowo-technologicznego potencjału kraju, - dyferencjacja społeczeństwa, etnoegoizm, ekstremizm polityczny i religijny, dewaluacja wartości duchowych, niekontrolowana migracja, - rozmycie jednolitości prawnej i prawno-konstytucyjnej kraju, - kryminalizacja stosunków społecznych, terroryzm i zorganizowana przestępczość, - kryzys systemu ochrony zdrowia, patologie społeczne, - rozwarstwienie społeczeństwa na wąski krąg bogatych i masę biednych, zwiększanie się procenta ludności żyjącej poniżej progu ubóstwa, - starania niektórych krajów, by utrudnić Rosji umocnienie się jako jednego z centrów wpływów w wielobiegunowym świecie i osłabić jej pozycję w Europie, na Dalekim Wschodzie, Zakaukaziu, Azji Środkowej i regionie azjatycko-pacy-ficznym, - terroryzm międzynarodowy, - starania wielu państw próbujących osiągnąć dominację w dziedzinie informacyjnej i pojawiające się koncepcje wojny informacyjnej, Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej 413 - przejście NATO do promowania rozwiązań siłowych poza strefą jego odpowiedzialności i bez zgody Rady Bezpieczeństwa ONZ, - możliwość zainicjowania nowego wyścigu zbrojeń dzięki staraniom licznych mocarstw na rzecz przyspieszania technologicznego rozwoju w dziedzinie wojskowej, - aktywizacja działalności zagranicznych służb wywiadowczych, - religijna, polityczna i ekonomiczna ekspansja niektórych państw na terytorium Rosji, - aktywizacja transgranicznej przestępczości zorganizowanej, - możliwość pogorszenia się ekologicznej sytuacji kraju. Koncepcja zawiera także obszerny opis sposobów, środków i instrumentów polityki bezpieczeństwa, które mają na celu przeciwdziałanie powyższym zagrożeniom. Ogólnie należy zauważyć, że charakteryzują się one przede wszystkim kompleksowym charakterem, obejmując długą listę działań wewnętrznych i zewnętrznych. Znamienne, że główny nacisk położony jest na problematykę ekonomiczną oraz umocnienie wewnętrzne państwa, czyli modernizację instytucji gospodarczych i ustrojowych w celu zwiększenia ich skuteczności. Powyższe poglądy odzwierciedlają subiektywną ocenę sytuacji dominującą obecnie w samej Rosji. Aby jednak analiza doktryny narodowego bezpieczeństwa i polityki bezpieczeństwa była kompletna, należy dokonać oceny tych deklaracji pod kątem przede wszystkim prawidłowości oceny zagrożeń. Przede wszystkim zauważamy prawidłową ocenę wewnętrznych źródeł obecnej słabości Rosji, która skutkuje jej niewielką odpornością na całą gamę zagrożeń bezpieczeństwa narodowego. Słabość ta jest spowodowana wieloma czynnikami natury przede wszystkim ekonomiczno-technologicznych, ale także społecznej i politycznej. Brak efektywnej modernizacji w gospodarce w ostatnich kilkudziesięciu latach spowodował ogromne zacofanie rosyjskiego przemysłu i jego niedostosowanie do współczesnych standardów oraz trudnej międzynarodowej konkurencji. W czasach radzieckich większość środków alokowano w przemyśle ciężkim i energetyce, co było spowodowane wymogami pojmowanego ilościowo wyścigu zbrojeń. Jednak świat poszedł innymi drogami rozwojowymi; nośnikiem postępu, także w wojskowości, stały się komputery, lasery, telekomunikacja i biotechnologie. W ZSRR z różnych przyczyn skąpiono nakładów na te dziedziny, dostrzeżono ich rozwój na świecie dopiero wtedy, kiedy nie można już było nadrobić narastającego opóźnienia. W ostatnim dziesięcioleciu burzliwego rozwoju nowych technologii coraz bardziej zwiększa się dystans pomiędzy krajami przodującymi w rozwoju nauki i techniki a Rosją. Słabość ekonomiczna i technologiczna ma oczywisty wpływ na środki i instrumenty polityki bezpieczeństwa. Poważnym i zauważanym problemem jest stan społeczeństwa. Bieda, niska średnia życia, fatalny stan zdrowotności, patologie społeczne z alkoholizmem i AIDS na czele oraz kryminalizacja stosunków społecznych dają obraz kryzysu, w jakim znalazła się ludność Rosji. Zaznacza się także spadek populacji, oceniany na pół miliona do miliona rocznie, co daje niezbyt zachęcającą perspektywę demograficzną. Postępująca de-populacja i degeneracja społeczeństwa jest poważnym zagrożeniem i na wielu płaszczyznach wpływa na stan bezpieczeństwa państwa. W latach 90. zaznaczyło się także bardzo niebezpieczne zjawisko polegające na ogólnym osłabieniu władzy państwowej. Złożyły się na to: upadek autorytetu i realnej 414 MAREK CZAJKOWSKI siły prezydenta za kadencji Borisa Jelcyna, trudności w egzekwowaniu prerogatyw władzy centralnej wobec podmiotów Federacji, upadek sądownictwa, niewydolność organów ścigania, powszechna korupcja i nepotyzm. W końcu lat 90. zaistniała nawet groźba praktycznego rozpadu Federacji, gdyby te procesy nie zostały powstrzymane. Koncepcja podkreśla zatem w pierwszej kolejności konieczność wewnętrznej sanacji kraju jako pierwszego kroku do poprawienia stanu jego bezpieczeństwa. Także wypowiedzi polityków i treść innych dokumentów świadczą o ogromnej wadze problematyki wewnętrznej. Kraj słaby nie może bowiem wypełniać swoich funkcji, a jedną z nich - jak już wspomniano - jest właśnie funkcja ochronna. Taka logika w procesie definiowania polityki bezpieczeństwa wydaje się jak najbardziej prawidłowa. Definiując z kolei zagrożenia o charakterze zewnętrznym, Rosja popełnia pewne błędy w ocenie sytuacji, wynikające zapewne z funkcjonujących wciąż paradygmatów imperialnej myśli politycznej. Wydaje się, że niezbyt prawidłowo ocenia się konieczność posiadania jak największych wpływów politycznych na świecie, dokonując swego rodzaju połączenia statusu supermocarstwa z bezpieczeństwem. Cytowana Koncepcja kilka razy daje do zrozumienia, że bez mocarstwowego statusu nie ma mowy o bezpieczeństwie Rosji. Jest to pewna niekonsekwencja, ponieważ jednocześnie akcentuje się, że we współczesnym świecie największe znaczenie przy kreowaniu polityki bezpieczeństwa mają aspekty ekonomiczne, technologiczne i informacyjne. Mamy zatem do czynienia z dwoistością podejścia, która może prowadzić do błędnych i niebezpiecznych decyzji. Z jednej strony bowiem stosuje się nowoczesny paradygmat rozwoju wewnętrznego w celu zwiększenia siły ekonomicznej kraju, rozwoju technologii i bogacenia się społeczeństwa, co ma prowadzić do takiego wzmocnienia państwa, że jego bezpieczeństwo zostanie zapewnione, a znaczenie polityczne będzie wypływać z siły gospodarki i technologii oraz zamożności obywateli. Taki typ rozwoju zakłada w dziedzinie międzynarodowej harmonijną współpracę, nakierowaną na optymalizowanie wielostronnych korzyści gospodarczych. Z drugiej jednak strony mamy do czynienia z imperialnym paradygmatem wpływów politycznych i wojskowych oraz dążeniem do politycznego kontrolowania zasadniczych procesów zachodzących w świecie. Musi się to wiązać z ofensywną polityką zagraniczną i konfliktogennym przeciwstawianiem się wpływom innych państw zgodnie z logiką gry o sumie zerowej. Wydaje się, że obydwa te typy myślenia, mające poważne skutki dla formułowania polityki bezpieczeństwa, są jednocześnie obecne w rosyjskiej polityce zagranicznej, wywierając znaczny wpływ na politykę bezpieczeństwa. Zauważamy zatem dwoisty stosunek Rosji do najważniejszych problemów z dziedziny bezpieczeństwa w aspekcie zewnętrznym, skutkujący zarazem niedostrzeganiem pewnych istotnych zagrożeń. Jako przeciwnika traktuje się głównie NATO i USA, ponieważ Zachód poprzez swe oddziaływanie ekonomiczne, technologiczne i kulturowe istotnie stanowi największą siłę w świecie. Samo jej istnienie nie odpowiada imperialnemu paradygmatowi w polityce bezpieczeństwa. Jednocześnie jednak zachodzi konieczność ścisłej współpracy z Zachodem w rozwiązywaniu problemów światowych i wewnętrznych trudności procesu modernizacyjnego Rosji. FR stara się więc o zbliżenie do Zachodu, jednocześnie przeciwstawiając się mu w wielu istotnych sprawach. Kreując głównego przeciwnika na Zachodzie, pomija się fakt, że po raz pierwszy od kilkuset lat to zachodnia granica Rosji jest jedyną stabilną i bezpieczną poza którą nie ma gróźb natury polityczno-wojskowej, są natomiast państwa, w których żywotnym Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej 415 interesie leży dobrosąsiedzka i wzajemnie korzystna współpraca z Rosją, mogąca skutkować długofalową poprawą jej kondycji ekonomicznej i społecznej. Jeśli najważniejszym interesem w dziedzinie bezpieczeństwa Rosji jest modernizacja i wzmocnienie wewnętrzne, to -jak się zdaje - nie jest to możliwe w opozycji do Zachodu, który jest i może być w przyszłości istotnym źródłem pomocy technologicznej, kapitałowej i organizacyjnej. Jednocześnie Rosja popełnia kolejny, związany z poprzednim błąd, rozszerzając współdziałanie w dziedzinie wojskowej i nuklearnej z krajami mniej lub bardziej otwarcie wrogimi wobec Zachodu. Nie zauważa się przy tym, że są one źródłem realnych zagrożeń także dla bezpieczeństwa samej FR. Przykładowo, zacieśniająca się współpraca wojskowa z Chinami jest motywowana jednocześnie chęcią wykorzystania „karty chińskiej" w grze przeciwko interesom USA oraz staraniem o zwiększenie dochodów z eksportu broni. Ale w dłuższej perspektywie Chiny mogą stać się bardzo groźnym przeciwnikiem Rosji, a przynajmniej głównym konkurentem na Dalekim Wschodzie. Już teraz następuje szybka kolonizacja rosyjskich słabo zaludnionych obszarów dalekowschodnich przez masową, nielegalną migrację Chińczyków. Ocenia się, że niedługo mogą oni stać się większością, spychając etnicznych Rosjan do defensywy w sensie gospodarczym, politycznym i kulturowym. Taka sytuacja zmieniłaby znacznie układ sił nad Pacyfikiem i otworzyła drogę do roszczeń ze strony chińskiej. Rosja zdaje się nie dostrzegać tego niebezpieczeństwa, podobnie jak w przypadku współpracy z Iranem, który może być głównym eksporterem wojującego islamu do obszarów leżących tuż przy granicach FR, a nawet w samej Rosji. Mówiąc o ocenie zagrożeń dla bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, można zatem powiedzieć, że jakkolwiek diagnoza problematyki wewnętrznej jest prawidłowa, dalekowzroczna i nowoczesna w swym charakterze, to sfera zewnętrzna jest oceniana błędnie. Rosja źle interpretuje niektóre zagrożenia, co jest efektem ciągłej obecności imperialnego paradygmatu w polityce zagranicznej. Prowadzi to do swego rodzaju rozdwojenia rosyjskiej polityki bezpieczeństwa w aspekcie międzynarodowym. Z jednej strony, szuka ona współpracy i porozumienia z Zachodem, traktowanym jako partner i źródło ważnej pomocy, a z drugiej uważa go wciąż za głównego przeciwnika czy też konkurenta w sferze polityczno-wojskowej. Prowadzi to także do niedostrzegania wielu istotnych, rzeczywistych zagrożeń. REALIZACJA POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA FEDERACJI ROSYJSKIEJ Realizacja polityki bezpieczeństwa Rosji w aspekcie wewnętrznym przebiega w kilku równoczesnych kierunkach. Mamy więc do czynienia z a) szerokim spektrum spraw, dotyczących wzmocnienia wewnętrznej struktury państwa, b) z rozwojem i modernizacją ekonomiczno-technologiczną, c) problematyką wojskową i d) szeroko pojętą tematyką społeczną. Osobną sprawą są zagrożenia natury ekologicznej, lecz spójna polityka w tym zakresie w zasadzie w Rosji nie istnieje. 416 MAREK CZAJKOWSKI 1. W ramach wzmacniania wewnętrznej struktury państwa można znów dostrzec kilka płaszczyzn działania: a) konstytucyjno-ustrojową, b) prawno-organizacyjną i c) informacyjno-psyetiologiczną. a) Na płaszczyźnie ustrojowej podejmuje się przede wszystkim działania mające na celu odwrócenie tendencji odśrodkowych i ponowną centralizację państwa. Służą temu m.in. zmiany dokonane w ostatnich latach, osłabiające pozycję Rady Federacji, która do tej pory skutecznie broniła prerogatyw i samodzielności podmiotów Federacji. Także utworzenie siedmiu okręgów prezydenckich praktycznie wzmacnia władzę centrum. Jednym z głównych celów w tej dziedzinie jest także unifikacja porządku prawnego i standaryzacja relacji centrum-podmioty. Można więc mówić o wyraźnej tendencji do recentralizacji Rosji, a zatem do powrotu do egzekwowania silnej władzy Moskwy. b) Na płaszczyźnie prawno-organizacyjnej nie ma już tak wyraźnych zmian. Sądownictwo, prokuratura i organy ścigania wymagają reform, które są wprawdzie zapowiadane, lecz wciąż nie odnoszą skutków. Postradziecka struktura przestrzegania prawa jest słaba, skorumpowana i niewydolna, co zmniejsza spoistość państwa, naraża na szwank jego autorytet i utrudnia bieżące egzekwowanie władzy. c) Działania w zakresie informacyjno-psychologicznym obejmują przede wszystkim pozyskiwanie kontroli państwa nad mediami. W ciągu dwóch lat udało się w Rosji różnymi sposobami zlikwidować wszystkie niezależne telewizje ogólnokrajowe, także większość gazet i stacji radiowych znajduje się pod bezpośrednią lub pośrednią kontrolą państwa. Relatywna wolność informacyjna utrzymuje się obecnie praktycznie tylko w Internecie. Ponadto stworzono bardzo pozytywny i na razie odporny na zawirowania wizerunek prezydenta. Władimir Putin jest nie tylko bardzo popularny, ale przede wszystkim uznaje się go powszechnie za apartyjnego prezydenta wszystkich Rosjan, co jest jednym z elementów stabilnej władzy ośrodka kremlowskiego. 2. Znacznie gorzej ma się sprawa realizacji polityki bezpieczeństwa w płaszczyźnie ekonomiczno-technologicznej. Przeprowadzono wprawdzie pewne reformy gospodarcze, także o charakterze makroekonomicznym, wciąż jednak nie osiągnęły one takiego zaawansowania, by można było mówić o zabezpieczeniu interesów ekonomicznych Rosji. Wciąż mamy do czynienia ze zdekapitalizowanym i w większości nienowoczesnym przemysłem, który nie jest już nośnikiem postępu technicznego, stanowi natomiast wielkie obciążenie dla państwa. Ogromnych inwestycji wymaga także infrastruktura. Dzieje się tak dlatego, że jakiekolwiek zmiany modernizacyjne wiążą się: po pierwsze z koniecznością zastosowania na szeroką skalę nowoczesnych technologii, które w Rosji są trudno dostępne, po drugie, z rozwiązaniem palących problemów społecznych, związanych z nadmiernym zatrudnieniem, po trzecie wreszcie ze zmianą mentalności i sposobu myślenia zarówno decydentów, jak i przedsiębiorców oraz pracowników. Uporanie się z tymi problemami wymaga czasu i ogromnych pieniędzy. Kapitał rosyjski jednak w dużej części wypływa z kraju (24 mld USD w 2000 г., 16 mld USD w 2001 r. i 10 mld USD w 2002 г., według danych Banku Centralnego), podczas gdy zagraniczny napływa w ilości dużo mniejszej, niż tego wymagają potrzeby inwestycyjne (suma inwestycji zagranicznych w Rosji wynosi połowę mniej niż w Polsce). W takich warunkach niezbędna modernizacja jest bardzo utrudniona, mimo wysokich obecnie cen ropy naftowej, co ułatwia konstruowanie budżetu. Także wysoki poziom wydatków wojskowych nie sprzyja rozwojowi bezpieczeństwa ekonomicznego. Motywowany jest on ambicjami politycznymi, koniecznością zapewnienia bytu zakładom zbrojeniowym oraz niechęcią do redukcji zbędnego arsenału. Przykładowo, Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej 417 w 2003 r. budżet wojskowy ma wynieść niecałe 10,88 mld USD (według kursu z 15 II 2003), co stanowi w przybliżeniu aż 15% ogółu wydatków budżetowych. 3. Problematyka realizacji bezpieczeństwa w aspekcie militarnym jest osobną bardzo ważną kwestią. Rosja posiada siły zbrojne wielokrotnie większe niż jest w stanie efektywnie utrzymać. W związku z tym wydaje relatywnie duże sumy na bieżące potrzeby eksploatacyjne i zakupy uzbrojenia, nie osiągając jednak właściwych efektów. Kwoty, jakimi budżet dysponuje, są bowiem niewystarczające w stosunku do potrzeb i w pewnym sensie „rozmywają" się w rosyjskim molochu wojskowo-zbrojeniowym. Skromne wydatki na rozwój nowych typów uzbrojenia uniemożliwiają praktycznie rozwój technologiczny, zakupy nowego sprzętu są minimalne w stosunku do potrzeb, a wydatki na utrzymanie i wyszkolenie nie pozwalają utrzymać armii w gotowości bojowej. Rosja ma zatem pokaźne siły zbrojne, lecz ich poziom technologiczny starzeje się w szybkim tempie, a zdolność bojowa pozwala utrzymywać w ruchu zaledwie niewielki procent armii (poza strategicznymi siłami rakietowymi). Jednocześnie reforma armii, postulowana i prowadzona już od wielu lat, pozostaje w martwym punkcie z powodu niedoboru środków, oporu samej armii i sporów na najwyższych szczeblach ojej ostateczny kształt i cele. 4. Realizacja polityki bezpieczeństwa wymaga także licznych działań w zakresie szeroko pojętej problematyki społecznej. Mamy tu do czynienia z ogromnymi problemami od postępującej depopulacji, biedy i rozwarstwienia społecznego, poprzez patologie społeczne, kryminalizację, demoralizację społeczeństwa aż do stanu jego zdrowotności. Zjawiska te są głęboko zakorzenione w rzeczywistości rosyjskiej, mają także często permanentny charakter i w znacznej mierze zagrażają bezpieczeństwu narodowemu Rosji, choć najczęściej nie bezpośrednio lub w sposób ukryty. Dotycząca tych spraw polityka musi uwzględniać wiele działań o charakterze policyjnym, wychowawczym, inwestycyjnym, ekonomicznym, prawnym i administracyjnym. Biorąc pod uwagę rosyjskie realia, można stwierdzić, że polityka taka jest prowadzona, lecz w daleko niezadowalającym zakresie. Składają się na to dwa zasadnicze czynniki: po pierwsze, brak odpowiednich funduszy, po drugie zaś opór materii, wyrażający się w niedostatecznym stanie uświadomienia tych zagrożeń u decydentów różnych szczebli i w samym społeczeństwie, co w konsekwencji prowadzi do ich bagatelizowania. Co więcej, istnieją wpływowe grupy, które z całą świadomością przeciwdziałają skutecznej polityce państwa, szczególnie w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej i korupcji. Są to przy tym nie tylko organizacje przestępcze, lecz także wpływowe grupy władzy politycznej i ekonomicznej, które tworzą nierozerwalny splot zależności ze sferą kryminalną. Znaczna część patologii, takich jak alkoholizm i korupcja, ma w dodatku głębokie historyczne tradycje i uwarunkowania, co jeszcze bardziej utrudnia walkę z nimi. Można zatem powiedzieć, że realizacja polityki bezpieczeństwa w sferze stosunków społecznych jest w Rosji bodaj najtrudniejsza i przebiega z największymi oporami. Rosja konstruuje praktykę realizacji swojej polityki bezpieczeństwa w aspekcie zewnętrznym, zgodnie ze swym sposobem postrzegania świata oraz głównymi, deklarowanymi celami i interesami. Osią tych działań jest koncepcja świata wielobiegunowe-go, której powstanie łączy się z osobą Jewgienija Primakowa. Zajmując w drugiej połowie lat 90. stanowisko ministra spraw zagranicznych, a następnie premiera, zdołał on wprowadzić porządek w chaotycznie dotychczas realizowaną politykę zagraniczną. Sformułował także i rozpoczął realizację polityki realistycznego i pragmatycznego w środkach wzmacniania międzynarodowej pozycji Rosji. 418 MAREK CZAJKOWSKI Wymieniona koncepcja polega w skrócie na tym, że w skład postulowanego systemu międzynarodowego powinny wchodzić równorzędne mocarstwa, z których każde miałoby prawo do współkreowania światowego porządku i wspólnego załatwiania problemów globalnych na zasadzie konsensusu, a jednocześnie wyłączność decyzji w strefie swojego oddziaływania. Ta koncepcja, znajdująca głębokie zakorzenienie w aktualnych dokumentach programowych i wypowiedziach polityków, jest oficjalnie realizowaną racją stanu w polityce zagranicznej, ma także istotne znaczenie dla polityki bezpieczeństwa, postuluje bowiem relatywną poprawę pozycji Rosji na arenie międzynarodowej w planie globalnym i regionalnym, zwiększając jej zdolności oddziaływania, a zatem skuteczność polityki bezpieczeństwa. W celu realizacji tej koncepcji Rosja podejmuje dwa zasadnicze rodzaje działań. Pierwszym z nich jest przeciwdziałanie przeważającej pozycji USA w świecie. Istnienie jednego globalnego mocarstwa zgłaszającego chęć realizacji swoich interesów we wszystkich regionach stoi w oczywistej sprzeczności z wizją świata wielobiegunowe-go, zatem podważanie jego pozycji jest naturalnym i pierwszoplanowym zadaniem rosyjskiej polityki bezpieczeństwa. Dlatego właśnie Rosja, kiedy tylko może, występuje przeciwko USA w poszczególnych regionach, czasem nawet wspomagając kraje nieprzyjazne Stanom Zjednoczonym. Dyplomacja rosyjska kontestuje amerykańskie propozycje rozwiązywania ważnych problemów regionalnych oraz amerykańską optykę widzenia tych problemów. Dzieje się tak w przypadku Iraku, Korei Północnej czy państw uznawanych za popierające terroryzm, a także w kwestii wzmocnienia, rozszerzenia i transformacji NATO w instrument bardziej ofensywny, nastawiony na zarządzanie kryzysami poza obszarem traktatowym. Mimo tych sprzeczności polityka Rosji wobec USA ma charakter wielotorowy, jednocześnie istnieje więc współdziałanie w wielu dziedzinach, takich jak zwalczanie terroryzmu międzynarodowego czy współpraca gospodarcza. Rosja unika także otwartej konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi, ponieważ kosztowałoby ją to zbyt wiele, przede wszystkim w aspekcie gospodarczym, ale także w dziedzinie polityki i prestiżu międzynarodowego. Drugim planem realizacji koncepcji wielobiegunowej jest polityka zbliżenia do innych postulowanych biegunów oraz wzmacniania ich potencjałów wojskowych i roli międzynarodowej. Tu trzeba wymienić głównie Chiny i Indie. Rosja eksportuje znaczne ilości broni do tych państw, aby z jednej strony podreperować stan swego przemysłu zbrojeniowego, a z drugiej wytworzyć lokalne przeciwwagi polityczno-wojskowe dla USA. Tym sposobem Stany Zjednoczone musiałyby coraz bardziej liczyć się z interesami wielkich partnerów regionalnych, co ograniczałoby ich możliwości oddziaływania. Według Rosji w świecie powinien zatem powstać nowy porządek, który zastąpiłby obecny z dominującą pozycją jednego mocarstwa. Wszystkie „bieguny siły" byłyby równorzędnymi partnerami w planie globalnym, mając jednocześnie pierwszeństwo w zakresie układania stosunków w swojej strefie wpływów. Dla Rosji oznaczałoby to uzyskanie znacznego wpływu na rozwiązywanie globalnych kwestii bezpieczeństwa, takich jak terroryzm, bezpieczeństwo ekonomiczne, negatywne skutki globalizacji. Jednocześnie w swoim bezpośrednim sąsiedztwie, obejmującym ważne z punktu widzenia bezpieczeństwa obszary, miałaby wolną rękę w realizacji swych interesów. To umożliwia osiągnięcie głównych celów, jakie Rosja stawia sobie w płaszczyźnie międzynarodowej z przemożnym wpływem na formy realizacji i skuteczność instrumentów oraz środków polityki bezpieczeństwa. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej 419 Po wydarzeniach 11 IX 2001 r. w Nowym Jorku i Waszyngtonie zaprzestano na jakiś czas deklaracji dotyczących realizacji koncepcji wielobiegunowej. Rosja liczyła, że po wstrząsie, jakim dla świata i USA były zamachy na WTC i Pentagon, kraje zachodnie zgodzą się na poważniejszą rolę Rosji w kształtowaniu światowych procesów i nie będą próbowały ingerować w jej strefę wpływów w zamian za wsparcie działań antyterrorystycznych. Mówiono nawet o „prozachodnim zwrocie" w polityce zagranicznej Rosji. Jednocześnie jednak Rosja w gruncie rzeczy nigdy nie zaprzestała opisanych powyżej działań zmierzających do osłabiania Stanów Zjednoczonych i wzmacniania niektórych regionalnych centrów oddziaływania. Widać to np. w Europie, która tradycyjnie jest jednym z głównych obszarów realizacji polityki bezpieczeństwa Rosji. FR stara się pozyskiwać kraje zachodnie jako partnerów w ekonomicznej i technologicznej modernizacji, jednocześnie przeciwstawiając się zdecydowanie dalszemu istnieniu ważnej europejskiej struktury bezpieczeństwa, jaką jest NATO. Proponuje jego likwidację lub przekształcenie w organizację polityczną bezpieczeństwa zbiorowego bez struktur militarnych. Ma to na celu osłabienie pozycji USA, które tradycyjnie grają główną rolę w Sojuszu. Miałoby to także taki efekt, że Europa usamodzielniłaby się od USA w zakresie bezpieczeństwa. Rosja jako kraj europejski zgłasza także chęć przyjęcia na siebie dużej części odpowiedzialności za bezpieczeństwo europejskie. Osobnym problemem w dziedzinie bezpieczeństwa Rosji jest terroryzm, który uważa się za jedno z głównych zagrożeń. Obecnie jednak w samej Rosji nie jest ono wysokie, wykorzystuje się je jednak jako wygodny pretekst do regulowania kwestii wewnętrznych, umacniania państwa czy też ograniczania wolności mediów. Jednak w przyszłości zarówno wewnątrzrosyjski terroryzm związany z ruchami separatystycznymi, jak i terroryzm międzynarodowy nowego typu (sieci globalne, broń masowego rażenia, nowoczesne technologie, „terroryzm komercyjny" itd.) będzie zapewne najważniejszym rzeczywistym problemem bezpieczeństwa. Obecnie słabe przygotowanie do walki z terroryzmem będzie zatem wymagało przemyślanej i kompleksowej polityki w tym zakresie, obejmującej wiele działań natury organizacyjnej, prawnej i militarnej oraz bliską współpracę międzynarodową. WNIOSKI Należy przede wszystkim zauważyć, że główne zagrożenia i problemy polityki bezpieczeństwa Rosji mają naturę wewnętrzną. Przeciwdziałanie im wymaga ogromnych wysiłków finansowych, prawnych i organizacyjnych oraz głębokich zmian świadomościowych. Dlatego krótko- i średnioterminowa perspektywa tej polityki maluje się raczej w ciemnych barwach, zważywszy także błędną ocenę sytuacji międzynarodowej, która prowadzi do działań taktycznie korzystnych, lecz często bardzo szkodliwych z punktu widzenia najważniejszych strategicznych interesów Rosji. Ponadto, ze względu na ogólną niestabilność Rosji trudno wnioskować cokolwiek pewnego o perspektywie długoterminowej. Można jednak sądzić, że w perspektywie ćwierćwiecza Rosja powinna być zdolna do opanowania głównych zagrożeń swego bezpieczeństwa, jeśli oczywiście nie pojawią się nowe, zupełnie nieprzewidywalne obecnie procesy i zjawiska wewnętrzne i międzynarodowe. 420 MAREK CZAJKOWSKI BIBLIOGRAFIA 1. M. Dobraczyński, Stulecie przyspieszeń, Warszawa 1999, 2. Islam na obszarze postradzieckim, Prace OSW, nr 7, styczeń 2003. 3. W. Isprawnikow, W. Kulikow, Szara strefa w Rosji, Warszawa 1999. 4. Koncepcja bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej - dekret prezydenta FR z 10 1 2000; www.mid.ru 5. Koncepcja polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej - dekret prezydenta FR z 28 VI 2000; www.mid.ru 6. Nowa tożsamość Niemiec i Rosji w stosunkach międzynarodowych, red. S. Bieleń, W.M. Góralski, Warszawa 1999. 7. Россия и основные институты безопасности в Европе: вступая в XXI век, red. D. Trenin, Moskwa 2000, http://pubs.carnegie.ru/russian/ 8. Russian Economic Report March 2003; The Worldbank, Russia Office, http://www.worldbank.org.ru/eng/statistics/ereports/ 9. D. Trenin, Конец Евразии: Россия на границе между геополитикой и глобализацей, Moskwa 2001, http://pubs.carnegie.ru/russian/ PARTIE I ORGANIZACJE POLITYCZNE W ROSJI Za pierwszą rosyjską organizację typu partyjnego, posiadającą program i rozwinięte struktury organizacyjne, uważa się działającą na przełomie lat 70. i 80. XIX w. Wolę Ludu (Народная Воля). Była ona ugrupowaniem rewolucyjnym, o charakterze socjalistycznym. Główną metodą realizacji założeń programowych, stosowaną przez członków organizacji, były działania terrorystyczne. Najbardziej spektakularnym spośród nich był udany zamach na Aleksandra II w 1881 r. Odpowiedzią na akty terroru były intensywne prześladowania ze strony policji, które doprowadziły do likwidacji Woli Ludu. Lata 90. XIX w. przyniosły nasilenie nastrojów opozycyjnych wobec caratu i wzrost popularności idei socjalistycznych. W całej Rosji zaczęły pojawiać się socjaldemokratyczne i neonarodnickie organizacje, które na przełomie wieków zaczęły się jednoczyć. Efektem tych procesów było powstanie Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (Российская социал-демократическая рабочая партия, 1898) i Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (Партия социалистов-революционеров, 1901). Na początku XX w. zaczęły również powstawać organizacje liberalne, na których podstawie w 1905 r. utworzono Partię Konstytucyjno-Demokratyczną (Конституционно--демократическая партия). Po rewolucji 1905 r. zaczęły powstawać także partie monarchistyczne i lojalne wobec caratu organizacje liberalno-konserwatywne. Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji była najstarszą i najlepiej zorganizowaną partią przedrewolucyjnej Rosji. Głównym celem socjaldemokratów, zawartym w tzw. programie maksimum, było przeprowadzenie rewolucji socjalistycznej - ustanowienie dyktatury proletariatu i zniesienie prywatnej własności środków produkcji. Etapem poprzedzającym miała być rewolucja burżuazyjno-demokratyczna, polegająca m.in. na obaleniu samodzierżawia, ustanowieniu republiki demokratycznej, wprowadzeniu swobód obywatelskich, ośmiogodzinnego dnia pracy, równouprawnienia narodowości. Począwszy od II Zjazdu SDPRR (1903), istniał w niej podział na radykalnych bolszewików (lider - Władimir Lenin) i umiarkowanych mieńszewików (Lew Martow, Gieorgij Plechanow). Bolszewicy za główną siłę przyszłej rewolucji uważali proletariat i jego sojusznika - chłopstwo. Odrzucali możliwość jakiejkolwiek współpracy z liberałami, popierając dążenia do natychmiastowego przejścia od rewolucji burżuazyjno--demokratycznej do socjalistycznej. Mieńszewicy natomiast główną siłę rewolucji widzieli w burżuazji, klasę robotniczą w roli jej sojuszników, a chłopstwo postrzegali jako siłę reakcyjną. Ich zdaniem, po obaleniu samodzierżawia w kraju miał nastąpić okres rozwoju burżuazyjnego, podczas którego mogły dopiero dojrzeć warunki do przeprowadzenia rewolucji socjalistycznej. Różnice występowały także w podejściu do sposobów osiągnięcia celów. Bolszewicy dążyli do wywołania zbrojnego powstania, mieńszewicy za właściwszą metodę uznawali organizację ogólnonarodowego strajku, a następnie przeprowadzenie zmian przy pomocy Dumy. Wewnątrzpartyjne podziały 422 PAWEŁ BUREK doprowadziły w 1912 r. do faktycznego podziału SDPRR na dwie partie - SDPRR (bolszewików) i SDPRR (mieńszewików). Powstała w wyniku połączenia kilku neonarodnickich rewolucyjnych organizacji Partia Socjalistów-Rewolucjonistów (liderzy - Wiktor Czernow, Mark Natanson) za główny cel stawiała sobie zbudowanie socjalizmu. Dla eserowców pojęcie to oznaczało uspołecznienie własności i ziemi, likwidację klas społecznych i wyzysku, organizację planowego systemu pracy powszechnej. Program PSR zawierał także postulaty przekształcenia Rosji w republikę, wprowadzenia swobód politycznych, równouprawnienia narodowości, przyjęcia powszechnego prawa wyborczego i robotniczego prawodawstwa. Środkiem służącym do osiągnięcia tych celów miał być terror, prowadzony na szeroką skalę przez Organizację Bojową PSR. W centrum ówczesnej rosyjskiej sceny politycznej znajdowała się Partia Konstytu-cyjno-Demokratyczna. Kadeci postulowali wprowadzenie w Rosji, wzorem Wielkiej Brytanii, monarchii konstytucyjnej. Program PKD zakładał wprowadzenie swobód politycznych, przestrzeganie praw jednostki, utworzenie odpowiedzialnego przed Dumą rządu, powszechnego prawa wyborczego, reformę sądownictwa i samorządów lokalnych, wywłaszczenie (poprzez wykup) części majątków ziemskich, prawo do tworzenia związków zawodowych i organizowania strajków oraz wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracy. Liderem PKD był znany historyk Pawieł Milukow. Najbardziej znaczącą wśród organizacji liberalno-konserwatywnych był powstały w 1905 r. Związek 17 X {Союз 17 октября), którego liderem był Aleksandr Gucz-kow. Ugrupowanie to występowało w obronie monarchii konstytucyjnej oraz zachowania cenzusu naukowego i majątkowego, a także cenzusu osiadłości przy wyborach do Dumy, organów samorządowych i sądowniczych. Jednocześnie postulowano konieczność nadania chłopstwu pełni praw obywatelskich, likwidacji wspólnot gminnych oraz prawa do strajków (odrzucano jednakże możliwość skrócenia dnia roboczego). Członkami Związku byli inteligenci, przemysłowcy, bankierzy oraz właściciele ziemscy. W odpowiedzi na działalność partii rewolucyjnych i liberalnych, począwszy od 1905 г., zaczęły powstawać organizacje skrajnie prawicowe, monarchistyczne, tzw. „czarnosecinne". Największą i najsilniejszą wśród nich był Związek Narodu Rosyjskiego (Союз русского народа), pod przywództwem Aleksandra Dubrowina. Program monarchistów opierał się na ostrej krytyce prób ograniczenia samodzierżawia i bezwarunkowym popieraniu wszelkich działań zmierzających do przywrócenia sytuacji sprzed rewolucji. Związek dysponował aktywnymi organizacjami bojowymi, zajmującymi się zrywaniem strajków i mityngów, organizacją kontrmanifestacji, zabójstw politycznych, pogromów żydowskich. „Czarnosecincy" cieszyli się szczególnym poparciem cara i byli wspierani państwowymi funduszami. W 1917 r. władzę w Rosji przejęła SDPRR (bolszewików) oraz tzw. lewicowi ese-rowcy (frakcja powstała w łonie PSR po wybuchu 1 wojny światowej, reprezentująca poglądy zbliżone do bolszewickich). W 1918 r. bolszewicy wprowadzili system jednopartyjnej dyktatury, po czym w krótkim czasie usunęli ze sceny politycznej wszystkich przeciwników. W rezultacie tych posunięć przez ponad 70 lat w kraju obowiązywał system jednopartyjny. W okresie tym kilkakrotnie ulegała zmianie nazwa rządzącej partii - w 1918 r. SDPRR została przemianowana na Rosyjską Komunistyczną Partię (bolszewików) (Российская коммунистическая партия (большевиков)), w 1925 г. na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików) (Всесоюзная коммунистическая партия (большевиков)), od 1952 г. obowiązywała nazwa Komunistycz- Partie i organizacje polityczne w Rosji 423 na Partia Związku Radzieckiego (Коммунистическая партия Советского Союза). Przywództwo w partii po Leninie obejmowali kolejno: losif Stalin (1922-1953), Mikita Chruszczow (1953-1964), Leonid Breżniew (1964-1982), Jurij Andropow (1982--1984), Konstantin Czernienko (1984-1985), Michaił Gorbaczow (1985-1991). Oficjalną ideologią partii komunistycznej był marksizm-leninizm. Zakładał on gruntowną przebudowę stosunków politycznych, ekonomicznych i społecznych, mającą na celu stworzenie społeczeństwa socjalistycznego, a następnie komunistycznego. Przeprowadzeniu tego planu miało służyć wprowadzenie dyktatury proletariatu oraz pełne podporządkowanie jednostki państwu. W rzeczywistości idee te były realizowane drogą ingerencji partii we wszystkie sfery życia kraju oraz ścisłej kontroli społeczeństwa przy pomocy służb bezpieczeństwa. Pierwotny cel polityki zagranicznej komunistów stanowiło przeprowadzenie ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej. Następnie idea owa została zastąpiona planami ekspansji ideologicznej komunizmu oraz poszerzenia politycznych i ekonomicznych wpływów ZSRR. Były one realizowane z dużym powodzeniem po II wojnie światowej. Polityka obsadzania stanowisk kierowniczych w aparacie państwowym, administracji, gospodarce, wojsku, służbach bezpieczeństwa i innych dziedzinach działaczami partyjnymi doprowadziła do wydzielenia się w partii dwóch grup: milionów szeregowych aktywistów oraz elity kierowniczej - nomenklatury. Jedyny ośrodek dyspozycyjny w Związku Radzieckim stanowiło natomiast Biuro Polityczne КС i sekretarz generalny partii. Ponowne wprowadzenie systemu wielopartyjnego umożliwiło zniesienie przez Zjazd Deputowanych Ludowych w styczniu 1990 r. artykułu 6 Konstytucji ZSRR (o przewodniej roli KPZR). Na efekty tego posunięcia nie trzeba było długo czekać; w latach 1990-1991 powstało wiele partii reprezentujących szerokie spektrum ideologiczne. W końcu lat 90. w Rosji zarejestrowanych było kilkaset organizacji politycznych, w tym blisko 150 partii i ok. 50 tzw. „ruchów politycznych". W 2001 r. zostało przyjęte nowe prawo o partiach politycznych, mające ograniczyć liczbę ugrupowań i uporządkować rosyjską scenę polityczną. Prawo to przewiduje m.in. surową kontrolę liczby członków partii, jej finansów oraz regularności przeprowadzania obowiązkowych zjazdów i konferencji. Według analityków posunięcie to nie przyniosło jednakże oczekiwanego rezultatu. Obecnie najsilniejszą pozycję wśród rosyjskiej lewicy zajmuje, praktycznie od momentu powstania (luty 1993), Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej (Коммунистическая партия Российской Федерации). Jest ona największą partią w Rosji, liczbę jej członków ocenia się na kilkaset tysięcy (ponad 550 tys. zdaniem kierownictwa KPRF, 150-300 tys. według źródeł niezwiązanych z partią). Liderami KPFR sąGienadij Ziuganow, Walentin Kupców, Jurij Biełow. Siedem głównych celów, wymienionych w programie KPFR to: ludowładztwo (народовластие), sprawiedliwość (справедливость), równość (равенство), patriotyzm (патриотизм), odpowiedzialność (ответственность), socjalizm (социализм), komunizm (коммунизм). Jednakże pomimo deklarowanej wierności ideom socjalizmu i ludowładztwa oraz faktu, iż KPFR uważa się za jedyną prawowitą spadkobierczynię Komunistycznej Partii RFSRR, jest ona niewątpliwie najmniej ortodoksyjną z komunistycznych partii (przez większość innych partii komunistycznych nie jest ona nawet uznawana za organizację komunistyczną). W jej programie obok wspólnych wszystkim partiom komunistycznym haseł powrotu na socjalistyczną drogę rozwoju i przywrócę- 424 PAWEŁ BUREK nia władzy Rad znajdują się nietypowe dla komunistów punkty: dopuszczalność istnienia różnych form własności, przekazanie ziemi zarówno państwowym, jak i farmerskim oraz innym gospodarstwom, stworzenie planowej gospodarki rynkowej. Także w kwestii kształtu państwa KPFR różni się od innych ugrupowań lewicowych, nie postuluje odbudowy ZSRR, a jedynie podpisanie nowego międzypaństwowego porozumienia z krajami Wspólnoty Niepodległych Państw. Oprócz KPFR w Rosji działa wiele innych komunistycznych ugrupowań o różnym stopniu radykalizacji - od ortodoksalno-stalinowskich do neokomunistycznych. W odróżnieniu od Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej, obwinianej o „burżu-azyjny oportunizm", żadne z tych ugrupowań nie stanowi znaczącej siły. Największe wśród nich to Rosyjska Komunistyczna Partia Robotnicza (Российская коммунистическая радочая партия) (lider - Wiktor Tiulkin). Jej liczebność ocenia się na kilkadziesiąt tysięcy członków (według władz partii ponad 160 tys.). Drugim pod względem wielkości i znaczenia radykalnie komunistycznym ugrupowaniem jest ruch „Pracownicza Rosja" (Трудовая Россия) Wiktora Anpiłowa. Pozostałe organizacje liczą od kilku do kilkuset tysięcy, a nawet kilkunastu czy kilku osób i są jeszcze bardziej zmarginalizo-wane. Olbrzymia liczba radykalnie lewicowych ugrupowań nie jest z pewnością rezultatem dużej różnorodności programów. Czynnikiem decydującym o istnieniu wielu, często skłóconych ze sobą partii są przede wszystkim osobiste ambicje ich liderów. Programy tych organizacji zawierają wiele wspólnych punktów i w zasadzie sprowadzają się do następujących postulatów: powrotu na socjalistyczną drogę rozwoju, zlikwidowania dzisiejszego systemu rządzenia i przywrócenia władzy Rad Robotniczych, unieważnienia porozumień białowieskich i restauracji ZSRR, nacjonalizacji własności i przywrócenia centralnego zarządzania gospodarką. W dwóch ostatnich punktach programy różnią się w kwestii zakresu tych operacji oraz ich tempa: najbardziej orto-doksalne partie nawołują do natychmiastowej i całkowitej nacjonalizacji oraz powrotu do centralnego zarządzania, neokomuniści natomiast dopuszczają stopniowe przechodzenie własności w „ręce ludu pracującego" oraz połączenie gospodarki planowej z wolnorynkową. Największe rozbieżności wśród radykalnie lewicowych organizacji wywołuje jednakże stosunek do osoby Stalina. Wśród rosyjskich ugrupowań liberalnych obecnie liczą się jedynie dwa - Związek Prawych Sił (Союз Правых Сил) i Rosyjska Partia Demokratyczna Jabłoko (Российская демократическая партия Яблоко). ZPS powstał pod koniec 2001 r. w rezultacie przekształcenia w partię noszącej tę samą nazwę koalicji wyborczej, w skład której wchodziły m.in.: partia Demokratyczny Wybór Rosji (Демокртический выбор России) Jegora Gajdara, byłego p.o. premiera FR i ministra gospodarki, ruch „Nowa Siła" (Новая сила) Siergieja Kirijenki, byłego premiera FR, ruch „Młoda Rosja" (Россия молодая) Borisa Niemcowa, byłego wicepremiera i ministra energetyki, oraz ruch Prawnicy za Prawa i Godne Życie Człowieka (Юристы за права и достойную жизнь человека). Przewodniczącym Związku jest В. Niemców, współprzewodniczącymi Irina Hakamada, J. Gajdar i Anatolij Czubajs (były wicepremier i minister finansów). Programowe założenia ZPS są według twórców programu, zbudowane na fundamentalnych wartościach liberalizmu - wolności osobistej i osobistej odpowiedzialności, wolności słowa i organizacji, rozdzieleniu organów władzy, decentralizacji władzy na podstawie zasad federalizmu i regionalnej samorządności, uznania prawa za naj- Partie i organizacje polityczne w Rosji 425 wyższą wartość, demokratycznej kontroli społeczeństwa nad państwem, własności prywatnej, wolności gospodarczej, równości praw i możliwości dla wszystkich obywateli, tolerancji. Program partii zawiera hasła walki z korupcją, zapewnienia pełnej niezawisłości mediom i sądom, przeprowadzenia gruntownej reformy oświaty, stopniowym wyrównywaniu praw i obowiązków wszystkich podmiotów Federacji, z uwzględnieniem ich regionalnego i etnokulturowego charakteru, rozdzielenia zakresu władzy centrum, regionów i samorządów przy zachowaniu „jednolitej przestrzeni prawnej". ZPS opowiada się także za stworzeniem gwarancji prawnych w zakresie praw człowieka, politycznej i obywatelskiej wolności, pracy i przedsiębiorczości oraz pełną liberalizacją rynku pracy i rozwojem wolnych, niezależnych od jakichkolwiek sił politycznych, związków zawodowych. Podstawą wielkości Rosji, zdaniem ZPS, ma być wolność jej obywateli oraz wzajemny szacunek władzy i społeczeństwa. W związku z tym partia opowiada się za porozumieniem, rodzajem umowy między różnymi pokoleniami Rosjan, zobowiązującym do odpowiedzialności za rozwój ludzkiego potencjału oraz ochronę tradycyjnych wartości i kultury, do długoterminowych inwestycji w socjalny i intelektualny rozwój narodu, do zapewnienia ludziom starym godnego życia, do likwidacji dyskryminacji ze względu na wiek i inwalidztwo. Partia Jabłoko powstała w 1993 r. z inicjatywy Grigorija Jawlinskiego, byłego wicepremiera w rządzie M. Gorbaczowa, jednego z autorów „programu 500 dni", ambasadora Rosji w USA Władimira Łukina oraz byłego kierownika Zarządu Kontroli Administracji Prezydenta FR Jurija Bołdyriewa (w 1995 r. opuścił on Jabłoko) na podstawie parlamentarnej frakcji JABłoko (Jawlinski-Bołdyriew-Łukin). Przewodniczącym organizacji od momentu Zjazdu Organizacyjnego (styczeń 1995) pozostaje G. Jawlin-ski, jest on także przewodniczącym frakcji Jabłoko w Dumie; jego zastępcą jest wiceprzewodniczący Dumy W. Łukin. Do organizacji należy m.in. były premier Siergiej Stiepaszyn. Jabłoko liczy kilkadziesiąt organizacji regionalnych, a liczbę jego członków i aktywnych zwolenników ocenia się na kilkadziesiąt tysięcy. Program Jabłoka zawiera następujące postulaty: w zakresie polityki wewnętrznej -rozdział władzy, stabilizacja polityczna, zwiększenie efektywności aparatu państwowego, walka z korupcją i przestępczością, umocnienie i uniezależnienie od politycznych wpływów systemu sądowego oraz stworzenie realnego federalizmu, umocnienie władz lokalnych, zagwarantowanie niezależności środków masowego przekazu. Program ekonomiczny przewiduje zapewnienie korzystnych warunków dla inwestorów, kontynuację reformy systemu podatkowego, większą kontrolę nad polityką budżetową, zmianę polityki pieniężno-kredytowej, reformę systemu bankowego, debiurokratyzację gospodarki, wspieranie małego biznesu, prowadzenie polityki antymonopolowej, odbudowę rosyjskiego rolnictwa. W sferze socjalnej autorzy programu obiecują: walkę z bezrobociem, podniesienie poziomu edukacji i udostępnienie jej wszystkim obywatelom, ogólnodostępną i profesjonalną służbę zdrowia, podniesienie poziomu wynagrodzeń, rent, emerytur oraz innych świadczeń. Ważny element programu Jabłoka stanowi strategia obrony i bezpieczeństwa narodowego. Najważniejsze jej punkty to: budowa profesjonalnej, nowoczesnej armii, rozwój przemysłu zbrojeniowego, umocnienie pozycji Rosji w świecie, budowa rosyjsko-europejskiego systemu obrony rakietowej, walka z terroryzmem. ZPS i Jabłoko nie wyczerpują listy ugrupowań liberalnych. Wśród pozostałych organizacji tej orientacji wymienić należy Demokratyczną Partię Rosji (Демократическая партия России) oraz powiązaną z Borisem Bieriezowskim Liberalną Rosję 426 PAWEŁ BUREK (Либеральная Россия). Organizacje te jednakże, podobnie jak reszta liberalnych ugrupowań, znajdują się na marginesie sceny politycznej i należy wątpić, czy sytuacja ta kiedykolwiek ulegnie zmianie. Główną pozycję w centrum rosyjskiej sceny politycznej zajmuje partia Jedność i Ojczyzna, Jedna Rosja (Единство и Отечество, Единая Россия). Powstała ona w 2001 r. w wyniku połączenia Międzyregionalnego Ruchu Jedność (Межрегиональное движение Единство), organizacji Ojczyzna (Отечество) oraz ruchu Cała Rosja (Вся Россия). Jej przewodniczącymi są: minister ds. obrony cywilnej, sytuacji nadzwyczajnych i likwidacji następstw kataklizmów Siergiej Szojgu i mer Moskwy Jurij Łużkow. Ugrupowanie to jest określane mianem „partii władzy", stanowi ono bowiem przede wszystkim służące do wpływu na Dumę narzędzie Kremla. Autorzy programu organizacji deklarują wierność ideom patriotyzmu, politycznej i osobistej wolności człowieka, socjalnej sprawiedliwości i społecznego porozumienia. Dewizą partii jest „stopniowość, konsekwencja i organiczność" (постепенность, последовательность и органичность), określa ona stosunek partii do metod przeprowadzania zmian i tradycji narodowej. Głównymi wyznacznikami programowymi są: prawo, wolność, odpowiedzialność, zgoda (закон, свобода, ответственность, согласие). W programie Jednej Rosji znajdują się hasła budowy silnego państwa, dalszego umocnienia systemu władzy, wyraźnego rozdzielenia pełnomocnictw centrum i regionów oraz rozwoju instytucji pełnomocnych przedstawicieli prezydenta. Za najbardziej odpowiednią dla Rosji formę państwowości autorzy programu uważają federację. Partia zdecydowanie popiera prezydenta w walce z przestępczością, ekstremi-zmem politycznym i separatyzmem narodowym. Ekonomiczny program Jednej Rosji zbudowany został na wartościach gospodarki wolnorynkowej, poszanowania własności prywatnej, przestrzegania zasad uczciwej konkurencji. Jednocześnie przewiduje on zachowanie „w rozsądnych granicach" regulujących funkcji państwa. Partia obiecuje także reformę praw dotyczących kapitału i nieruchomości. Najważniejsze punkty programu socjalnego to: zapewnienie obywatelom równych warunków „wyjściowych", rezygnacja ze zbiurokratyzowanego i skorumpowanego systemu świadczeń socjalnych, przejście do polityki pomocy adresowanej do naprawdę potrzebujących, blokowanie populistycznych projektów i popieranie jedynie tych, które mają realne szanse na finansowanie z budżetu. W zakresie edukacji autorzy programu opowiadają się za modernizacją szkół wyższych, kontrolą poziomu nauczania, stworzeniem sytemu stypendiów, jak najszybszym wprowadzeniem w sferze edukacji mechanizmów wolnorynkowych, za wyraźnym rozdzieleniem zakresu bezpłatnego i odpłatnego kształcenia. W dziedzinie nauki program przewiduje modernizację prawa dotyczącego własności intelektualnej. Politykę międzynarodową partii określa jeden główny cel: zapewnienie bezpieczeństwa i przestrzeganie narodowych interesów Rosji. Pozostałe partie centrowe znajdują się na marginesie rosyjskiej sceny politycznej. Zdaniem analityków sytuacja ta może ulec zmianie jedynie w wypadku utraty przez Jedną Rosję poparcia społecznego i potrzeby wypromowania nowej „partii władzy". Spośród innych organizacji konserwatywnych warto wspomnieć o partii Eurazja (Евразия). Jej liderem jest prawosławny filozof i publicysta Aleksandr Dugin. Ugrupowanie to nawiązuje do ideologii rosyjskich euroazjanistów i określa własną pozycję jako „radykalne centrum". Głównym zagrożeniem dla Rosji jest jego zdaniem globalizm i hegemonia Stanów Zjednoczonych. Ratunek dla kraju euroazjaniści widzą w dialogu i współpracy wyznawców tradycyjnych dla Rosji konfesji — prawosławia, Partie i organizacje polityczne w Rosji 427 islamu, judaizmu i buddyzmu. Współpraca ta ma pomóc w utworzeniu na bazie WNP Związku Eurazjatyckiego, a następnie rozszerzeniu go o państwa osi Teheran-Pekin--Delhi. Ów wielonarodowy, wielowyznaniowy i wielokulturowy organizm ma uwolnić świat od zagrożenia globalizacją i amerykańską dominacją. Jednym z głównych zadań partii jest także odrodzenie duchowe i fizyczne narodu rosyjskiego. Najsilniejszą partią zaliczaną do grona tzw. organizacji mocarstwowych jest Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji (Либерально-демократическая партия России). Powstała ona pod koniec 1989 r. z inicjatywy Władimira Bogaczowa i Władimira Ży-rinowskiego. Wkrótce jej jedynym liderem został Zyrinowski. Ma on nieograniczoną władzę w partii, która stanowi obecnie rodzaj narzędzia do realizacji zamierzeń przywódcy i promocji jego osoby. Pomimo zdecydowanego zawyżania przez kierownictwo LDPR jej stanu liczebnego (według kierownictwa partii liczyła ona w połowie 1999 r. ok. 800 tys. członków) pozostaje ona drugą co do wielkości i stopnia rozbudowania struktury partią w Rosji. Program LDPR zawiera następujące postulaty: odbudowy potęgi armii, KGB i MWD, jako gwarantów sprawnego działania państwa, nowego podziału administracyjnego kraju (na 7 guberni), zmiany polityki zagranicznej, która zdaniem LDPR powinna być zorientowana na Południe (czyli m.in. na Chiny, Indie, Iran, Irak, Libię), nie zaś na USA. Program ekonomiczny zakłada konieczność rozwoju krajowego przemysłu, mającego zabezpieczyć zaopatrzenie społeczeństwa w podstawowe produkty (co zdaniem LDPR jest jedną z podstaw bezpieczeństwa i niezależności Rosji). Do ważnych postulatów tej części programu należą także: wprowadzenie monopolu na wyroby alkoholowe, tytoniowe i cukier, konieczność „ekonomicznej amnestii", czyli zwolnienia od odpowiedzialności karnej osób, które sprowadzą z powrotem do Rosji nielegalnie wyprowadzony kapitał, oraz wprowadzenie państwowych gwarancji nienaruszalności kont bankowych. LDPR planuje również stworzenie państwowego planu sprzedaży broni i techniki wojskowej. Opowiada się także za stworzeniem rządowego programu wspierania nauki rosyjskiej. Ważnym elementem ideologii partii jest odwołanie się do konieczności zjednoczenia, współpracy narodów prawosławnych i słowiańskich, które jedynie wspólnie będą w stanie stawić czoła dążącemu do ich unicestwienia Zachodowi. Pozostałe partie nacjonalistyczne nie odgrywają praktycznie żadnej roli. Jako przykład radykalnej organizacji marginesu rosyjskiej sceny politycznej wymienić można Partię Nacjonalno-Bolszewicką (Национал-большевитская партия). Została ona utworzona przez znanego pisarza, publicystę, wydawcę „bojowej" gazety „Limonka" Eduarda Limonowa i A. Dugina, który po pewnym czasie opuścił jej szeregi. Głównym celem partii jest doprowadzenie do „rosyjskiej rewolucji", która ma obejmować rewolucję narodową i socjalną. Pierwsza ma ustanowić w kraju władzę Rosjan, druga wprowadzić „ekonomiczną i majątkową sprawiedliwość". Działalność partii skierowana jest przede wszystkim do grup radykalnie nastrojonej młodzieży - skinheadów, faszystów, anarchistów. PNB znana jest głównie z organizowania zakończonych skandalami mityngów oraz konfliktów z prawem. W chwili obecnej 15 członków PNB, w tym E. Limonow, znajduje się prawie od dwóch lat w więzieniu. Oprócz wyżej wymienionych w Rosji działa wiele innych organizacji: liberalnych, komunistycznych, socjalistycznych (tzw. lewych demokratów - демлевых), anarchistycznych, faszystowskich, nacjonalistycznych, mocarstwowych, monarchistycznych, centrowych, tzw. zielonych, pomarańczowych, a także tzw. organizacji korporacyjnych, zrzeszających ludzi określonej narodowości (Tatarów, Baszkirów i in.), wyzna- 428 PAWEŁ BUREK nia (chrześcijańskie, muzułmańskie), płci (kobiece), wieku (młodzieżowe) czy też należących do określonej grupy zawodowej (związki zawodowe, zjednoczenia przemysłowców i przedsiębiorców, organizacje rolnicze, wojskowe, akcjonariuszy). BIBLIOGRAFIA 1. Ю. Когунюк, Современная российская многопартийность, Москва 1999. 2. Ю. Когунюк, Политические партии России в конце лета - осеню 2001 г., www.partinform.ru. 3. Ю. Когунюк, Политические партии России зимой 2001-2002 г., www.partinform.ru 4. В. Олещук, В. Прибыловский, М. Рейтблат, Парламентские партии, движения, объединения, www.panorama.ru 5. Programy partii znajdują się na stronach internetowych: www.edin.ru; www.evrazia.org; www.kprf.ru; www.ldpr.ru; www.sps.ru; www.yabloko.ru. 6. L. Suchanek, Parias i Heros. Twórczość Eduarda Limonowa, Kraków 2001. 7. А. Верховский, А. Папп, В. Прибыловский, Политический экстремизм в России, Москва 1996. 8. А. Верховский, А. Папп, В. Прибыловский, Национализм и ксенофобия в России, Москва 1997. 9. Współczesna Rosja. Leksykon. Partie, organizacje, społeczeństwo, red. A. Stępień, Łódź 1999. GOSPODARKA ROSJI Specyfika gospodarki rosyjskiej ukształtowała się w dużej mierze pod wpływem warunków środowiskowych oraz układów politycznych. W okresie staroruskim, tj. Rusi Kijowskiej, rozbicia dzielnicowego, dominacji mongolskiej oraz Wielkiego Księstwa Moskiewskiego dominującą sferą gospodarki, podobnie jak w innych krajach kontynentu, było rolnictwo. Klimat europejskiej części Rosji pozwala na uprawę zbóż i warzyw, ale okres wegetacji jest stosunkowo długi, czas na zbiory zaś bardzo ograniczony. Powodowało to z jednej strony długotrwałą bezczynność, z drugiej zaś gwałtowną mobilizację w końcu lata. Przodkowie dzisiejszych Rosjan byli zatem zmuszeni do pracy zespołowej, szczupłe siły jednej rodziny nie pozwalały bowiem na uporanie się ze zbiorami w wystarczająco krótkim czasie. Z biegiem lat areał upraw ulegał powiększeniu, co jeszcze bardziej potęgowało wspomniane zjawisko i doprowadziło do ukształtowania charakterystycznej dla wsi rosyjskiej wspólnoty gminnej (община). Wspólnotowy zarząd nad gruntami przetrwał w Rosji nawet po zniesieniu poddaństwa chłopów w 1861 r. W praktyce oznaczało to dotkliwy brak tradycji prywatnej własności obszarów rolnych, do której tak bardzo przywiązani byli rolnicy zachodniego kręgu cywilizacyjnego. Brak tradycji indywidualnej własności ziemi związany był także z faktem prawnego statusu gruntów aż do końca XVIII w. W czasach Rusi Ki-jowsko-Nowogrodzkiej normańska dynastia nie zadbała o rozgraniczenie sfery własności i władzy, jednocześnie zarządzając poszczególnymi księstwami i eksploatując ich zasoby. Niewola mongolska, poprzez praktykę ściągania haraczu, utrwaliła całkowitą dominację książąt nad gruntami. Szczytowym przejawem tej tendencji była pozycja Wielkiego Księcia Moskiewskiego, stanowiącego gwarancję transferu daniny. Model ten, w którym, podobnie jak w Chinach przedrewolucyjnych, władca był zasadniczo właścicielem całego obszaru państwa, został przeniesiony na późniejsze okresy istnienia Rusi Moskiewskiej oraz osiemnastowiecznej Rosji petersburskiej, w której upaństwowiono wszystkie lasy, młyny zbożowe, ustanowiono także państwowy monopol na rybołówstwo rzeczne i morskie, które już od początków państwa ruskiego stanowiło ważny sektor gospodarki. Związane było ono częściowo z handlem morskim i śródlądowym. Najważniejszym ośrodkiem handlowym dawnej Rusi był Nowogród Wielki. Kres nowogrodzkiej prosperity położyła krwawa interwencja funkcjonariuszy Iwana Groźnego, zazdrosnego o zakres swojej władzy. Warstwa kupiecka, silna w okresie pierwszych wieków Rusi, została przez tego typu działania osłabiona w czasach mongolskich, potem zaś Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, nigdy jednak nie znikła z krajobrazu Rosji przedrewolucyjnej. Wydaje się, że najsłabszym sektorem gospodarki Rusi Moskiewskiej, potem zaś Imperium Rosyjskiego był przemysł wytwórczy. Zasadniczo dopiero car Piotr I doprowadził do powstania zakładów metalurgicznych, działających głównie na potrzeby wojska oraz stoczni, których działanie poznał podczas podróży do Holandii i Wielkiej Brytanii. Rzemiosło państwa moskiewskiego rozwijało się głównie w miastach, szcze- 430 JOACHIM DIEC golnie tych, które stanowiły także ośrodki handlowe. Bardzo ważnymi centrami wytwórczości na wysokim poziomie (także artystycznym) były klasztory, produkujące nie tylko przedmioty dla potrzeb liturgii, lecz także codziennego użytku. Klasztory były także inspiratorami budownictwa, które poza Cerkwią, potrzebami dworu oraz stosunkowo nielicznymi fortyfikacjami, nie prezentowało wysokiego poziomu. Dominowała zabudowa drewniana, brak było typowej infrastruktury miejskiej, charakterystycznej dla miast europejskich. Klasztory pozostawały także ważnymi podmiotami gospodarki rolnej. Gdy w czasach panowania Romanowów pozbawiono te ośrodki lwiej części gruntów, znacząco spadła produkcja rolna Imperium. W tym właśnie okresie nasiliła się (obecna także wcześniej) tendencja do skupiania wytwórczości i usług w rękach ludności nierosyjskiej. Pomimo wcześniejszych wysiłków Piotra Wielkiego, Rosja Romanowów przybrała oblicze typowo feudalne i utrwaliła się struktura społeczna nastawiona na rolnictwo. Ponad 90% ludności kraju w XIX w. stanowili chłopi skarbowi, poddani bezpośrednio państwu, oraz pańszczyźniani, (obie grupy pozostawały we względnej równowadze). Niewielka liczebnie szlachta została przez manifest Piotra III z 1762 r. zwolniona z obowiązku służby państwowej, zaś Karta Praw, ogłoszona przez Katarzynę II w 1785 r. uznawała formalnie własność indywidualną majątków nieruchomych. Monarchini dała w ten sposób wyraz swemu przekonaniu, że realizację doktryny gospodarczej fizjokratyzmu, wedle której bogactwo narodów opiera się na rolnictwie, najlepiej zagwarantuje klasyczny system poddaństwa. W praktyce właściciele ziemscy stali się we własnym interesie nadzorcami wielkiej rzeszy ludności, najczęściej wykorzystywanej do granic możliwości. W Rosji zachodził zatem proces odwrotny niż w pozostałej części Europy. Podczas gdy Zachód skłaniał się ku upodmiotowieniu prawno-gospodarczemu wszystkich obywateli, a co za tym idzie ku otwarciu drzwi dla przemysłu i handlu, Rosja stała się rolniczym państwem feudalnym. W związku z brakiem rodzimej inicjatywy przemysłowej oraz prawnymi ograniczeniami migracji pewien niewielki rozwój przemysłu nastąpił dopiero pod koniec XIX w. Powstało wówczas kilka znaczących ośrodków, z których aż trzy (Łódź, Zagłębie Dąbrowskie, Warszawa) znajdowały się na terytorium Kongresówki, a zatem na obszarze zamieszkałym przez ludność nierosyjską. Należy pamiętać, że do najważniejszych inwestorów należeli Żydzi, usuwani z terenu centralnej Rosji, Niemcy, na których patrzono z podejrzliwością jako potencjalnych stronników obcego mocarstwa, a częściowo także Polacy, tradycyjnie postrzegani jako najbardziej rewolucyjny, wrogi element wewnątrz państwa. Po rewolucji 1905 r. doszło do intensyfikacji rozwoju przemysłowego. Rozpoczęto wydobycie ropy naftowej w rejonie Morza Kaspijskiego (obecnie na terenie Azerbejdżanu). Rozwinięto także hutnictwo i przemysł stoczniowy. Odnotowano sukcesy w dziedzinie transportu kolejowego, których ukoronowaniem stało się ukończenie w 1902 r. budowy kolei transsyberyjskiej, prowadzącej do Władywostoku. Pięcioletni okres bezpośrednio poprzedzający I wojnę światową był czasem gospodarczego sukcesu. Oblicza się, że wzrost PKB osiągał co roku średnio ponad 10%, co jest wynikiem imponującym, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę duży przyrost naturalny (ok. 16%) oraz fakt, że dominujące w gospodarce rolnictwo, pozostawało na niskim stopniu rozwoju i nie odnotowywało znaczącego wzrostu produkcji żywności. Jeszcze na początku XIX w. wydajność upraw zbóż na obszarze Rosji centralnej niewiele odbiegała od wyników europejskich, jednak na początku XX w. była już nie- Gospodarka Rosji 431 mai trzykrotnie niższa. W latach 1891 i 1901 doszło do klęski nieurodzaju, toteż zdeterminowana ludność chłopska często bardzo gwałtownie domagała się poprawy swego losu. Przyczyny niskiej wydajności nie leżały jednak tylko w aberracjach klimatycznych, ale we wspomnianym wcześniej braku indywidualnej własności gruntów. Edykt cara Aleksandra II z 1861 г., uwalniający chłopów spod poddaństwa, nie pozwolił na ukształtowanie się w Rosji samodzielnego gospodarowania. Ziemia została oddana w zarząd wspólnot gminnych, których władza nad przydzieloną ziemią chłopa wygasała dopiero z chwilą spłacenia przezeń długu hipotecznego. Wskutek takich regulacji, które uznano za społecznie bezpieczniejsze, nie ukształtowała się w Rosji kultura samodzielnego, zakładającego dalekosiężne planowanie, rolnictwa. Próby poprawy sytuacji podjęto bardzo późno; najważniejszy projekt w tym zakresie, autorstwa premiera Piotra Stołypina, zakładał zastąpienie wspólnotowego gospodarowania ziemią przez indywidualne gospodarstwa farmerskie. Wydana przez premiera ustawa z 1907 r. pozwoliła chłopom na przejęcie ich działek. W dużej mierze, niestety, chłopi nabywali ziemię w celu jej sprzedaży. W opinii chłopów, którzy pozostali we wspólnotach (ci zaś stanowili większość) stanowiło to „rozkradanie wspólnego majątku". W rezultacie - wyzwolonych właścicieli zmuszono w latach 1917-1918 do zwrotu gruntów, co sprawiło, że przed stalinowską kolektywizacją w końcu lat 20. niemal cała ziemia orna ponownie znalazła się w zarządzie wspólnot. Pomimo tych niekorzystnych zjawisk, w okresie bezpośrednio poprzedzającym I wojnę światową Imperium Rosyjskie, głównie dzięki obszarom ukraińskim, pozostawało największym eksporterem żywności na świecie. Pomimo zaznaczających się tendencji rozwojowych w przemyśle, transporcie, a także w budownictwie (procesy urbanizacyjne) produkt krajowy Rosji przedwojennej jako państwa był kilkakrotnie niższy od produktu każdego z mocarstw europejskich (aż siedmiokrotnie niższy od niemieckiego), w przypadku porównania z USA można mówić wręcz o kilkunastokrotnej różnicy. Rewolucjoniści 1917 r. mieli zatem nie tylko ideologiczne podstawy, aby dokonać destrukcji dotychczasowego modelu gospodarki. W okresie wojny domowej zapanowały porządki tzw. komunizmu wojennego. Zakładały one: po pierwsze, pracę przymusową, nadzorowaną przez tzw. Główny Zarząd Pracy (Главкомтруд), po drugie - nacjonalizację gospodarki, po trzecie zaś - racjono-wanie żywności. Starano się rekwirować majątek bogatszym obywatelom i nadzorować przez odpowiednie organa rozdawnictwo dóbr. W praktyce doprowadzono do całkowitego upadku produkcji, szczególnie rolnej. Organizowane przez bolszewików komitety biedoty (комбеды) dokonywały rekwizycji, które doprowadziły do wstrzymania większości upraw, a w konsekwencji do głodu - w kraju, który przed zaledwie kilku laty był największym producentem żywności na świecie. Dostrzegając niemożliwość dalszego funkcjonowania takiego typu gospodarki, Lenin, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, ogłosił w 1921 r. tzw. NEP, czyli Nową Politykę Ekonomiczną (Новая Экономическая Политика), zapewniającą właścicielom zwrot firm zatrudniających do 20 pracowników, wolny rynek towarów rolnych oraz zniesienie pracy przymusowej. Już po roku zjawisko braku żywności znikło, jednak poziom produkcji w całej gospodarce nie osiągnął przedwojennej dynamiki ze względu na brak stabilności i niepewność jutra. Produkcja rolna okazywała się nieopłacalna ze względu na niemożliwość wykorzystania środków pieniężnych wobec niewystarczającej podaży dóbr przemysłowych, wytwarzanych przez niewydolny sektor państwowy. W najlepszej sytuacji finansowej w owym przejściowym okresie byli 432 JOACHIM DIEC tzw. nepmani, czyli drobni przedsiębiorcy zainteresowani raczej konsumpcją zgromadzonego dorobku niż dalekosiężnym inwestowaniem (podłożem tej postawy było słuszne przekonanie o krótkotrwałości liberalizacji). Zjawisko ograniczenia produkcji stało się pretekstem do odejścia od NEP-u, w szczególności zaś do kolektywizacji rolnictwa. Od 1929 г., zapoczątkowującego pierwszy plan pięcioletni, rozpoczęto przejmowanie gruntów, połączone z likwidacją tzw. kułaków, czyli najbogatszych chłopów. Ogółem zamordowano ok. 10 min ludzi, zaś w wyniku głodu wywołanego pospiesznym ubojem zwierząt i wstrzymaniem upraw zmarło kolejnych kilka, najwięcej na Ukrainie. W wyniku kolektywizacji doszło do powstania dwu typów gospodarstw rolnictwa radzieckiego: sowchozów - państwowych gospodarstw rolnych oraz kołchozów - spółdzielni produkcyjnych. W rzeczywistości także one stanowiły kontrolowane przez państwo molochy, niepotrafiące wyżywić kraju. Kolejne plany-pięciolatki okresu stalinowskiego kontynuowały zasadniczą ideę gospodarki państwa radzieckiego, jaką była industrializacja. Przeprowadzono elektryfikację kraju (m.in. przez wielkie elektrownie wodne, w tym słynny Dnieproges) i znacząco rozbudowywano przemysł ciężki, stwarzając blisko 10 tys. nowych zakładów pracy. Powstały olbrzymie zagłębia przemysłowe, także na obszarze Syberii i Dalekiego Wschodu. Do najważniejszych centrów przemysłowych należały obszary wydobywcze, takie jak okręg Kuzniecki oraz metalurgiczne (m.in. Magnitogorsk). Dotychczasowe kolektywne zarządzanie zakładami pracy zostało zastąpione indywidualnym. Rosły różnice w wynagrodzeniach pracowników. Kadra kierownicza otrzymywała pensje kilkunastokrotnie, a w skrajnych przypadkach nawet trzydziestokrotnie wyższe od płac szeregowych robotników. Najbardziej upośledzoną grupę pod względem dochodów stanowili kołchoźnicy. Gwałtowna industrializacja okresu stalinowskiego, szczególnie zaś rozwój przemysłu metalurgicznego na obszarze Rosji azjatyckiej, była związana z militarnymi celami państwa, które blisko połowę środków budżetowych przeznaczało na cele zbrojeniowe. Inwestycje te zaprocentowały podczas II wojny światowej; szczególnie istotne okazało się rozmieszczenie wielu zakładów na Uralu i Syberii, dzięki czemu można było kontynuować produkcję broni i amunicji w sytuacji zajęcia zachodniej części kraju przez wojska niemieckie. Pomimo znaczącego wzrostu produkcji przemysłowej trudno było mówić o sukcesie gospodarczym. Rolnictwo nie zaspokajało podstawowych potrzeb społeczeństwa, produkcja żywności w końcu lat stalinowskich (1950-1953) była niższa niż przed I wojną światową, brakowało podstawowych artykułów: mięso i ziemniaki niezwykle rzadko gościły na stole przeciętnego obywatela, którym był już teraz mieszkaniec miasta, albowiem w okresie stalinowskim daleko posunęły się procesy urbanizacyjne. Była to jednak urbanizacja szczególnie pojęta, za wzrostem liczby ludności miejskiej nie nadążało bowiem budownictwo mieszkaniowe. W celu zaspokojenia tych potrzeb dzielono wielkie mieszkania w kamienicach, tworząc tzw. komunałki, czyli lokale mieszkalne dla kilku rodzin zamieszkujących poszczególne pokoje i korzystających ze wspólnego sanitariatu. Wielu ludzi zakwaterowano w suterenach i dawnych pomieszczeniach gospodarczych, co nie pozostawało bez wpływu na stan zdrowotny społeczeństwa. Wokół większych inwestycji rosły osiedla baraków, które dla wielu stały się domem na kilka lub kilkanaście lat. Gospodarka Rosji 433 Dlatego też okres rządów Chruszczowa (1956-1964) obfitował w próby poprawy tych nieludzkich warunków. Dzięki zainicjowanym przez niego reformom doprowadzono do dużego wzrostu produkcji rolnej, m.in. dzięki powiększeniu areału upraw. Wprowadzoną przez Chruszczowa innowacją była uprawa kukurydzy, także na obszarach wysoce nieodpowiednich dla tej rośliny. Początkowy boom kukurydziany z czasem przerodził się w katastrofę niektórych obszarów rolniczych, zrujnowanych przez eksperymentatorstwo. Na tle niepowodzeń państwowego sektora rolniczego imponująco prezentowała się produktywność niewielkich, przysługujących kołchoźnikom działek przyzagrodowych, zaspokajających w dużej mierze żywnościowe potrzeby tej grupy ludności. Z czasem okazało się, że działki te dostarczały znaczącą część produkcji takich artykułów, jak jaja (40-90%), mięso (30-70%) i warzywa (30-60%). Bardzo znaczące sukcesy odnotowało budownictwo okresu chruszczowowskiej „odwilży". Powstały liczne osiedla betonowych bloków mieszkalnych, niektóre miasta czy osady składają się po dziś dzień niemal w stu procentach z tego typu budownictwa, który kontynuowano także w kolejnych latach istnienia ZSRR. Istotny wzrost zanotowano w przemyśle samochodowym i lotniczym. Duża część gospodarki, oprócz tradycyjnej orientacji na zbrojenia, miała odtąd służyć także badaniom kosmicznym. Najbardziej spektakularnym efektem nakładów na te badania był pierwszy lot załogowy (odbyty przez Jurija Gagarina w 1961 г.). Okres breżniewowski (trwający od odejścia Chruszczowa do 1982 г.), zwany nie bez racji epoką zastoju, cechuje z jednej strony statystyczny wzrost produkcji w wielu obszarach, z drugiej zaś postępująca degradacja innych gałęzi. Bezsprzecznie największy sukces odnotowała wówczas radziecka gospodarka w przemyśle zbrojeniowym. Środki pochodzące z eksportu broni stanowiły znaczącą pozycję w dochodach budżetowych. Jeszcze ważniejszym ich źródłem był eksport ropy naftowej i innych surowców mineralnych (głównie rudy żelaza) wydobywanych na obszarach syberyjskich. Postępuje także rozwój sektora energetycznego poprzez budowę elektrowni jądrowych i wodnych (megasiłownie na rzekach Angara i Jenisiej). W wydobyciu węgla kamiennego, produkcji cementu, stali surowej i ciągników ZSRR udało się nawet znacznie wyprzedzić Stany Zjednoczone. Z wyjątkiem jednak technologii wojskowej, lotniczej, kosmicznej oraz energetyki jądrowej poziom gospodarki państwa radzieckiego daleko odbiegał od zachodniego. W najgorszej sytuacji, podobnie jak w okresach poprzednich, znajdowało się rolnictwo, pomimo spektakularnych pociągnięć, np. kilkakrotnego wzrostu produkcji nawozów sztucznych. Cechą charakterystyczną nie tylko tego okresu, lecz całej gospodarki radzieckiej było nierównomierne zaopatrzenie kraju w żywność i niektóre inne artykuły konsumpcyjne. O ile chleb, nabiał i ryby były dostępne na całym obszarze ZSRR, o tyle mięso i owoce pojawiały się na półkach sklepowych głównie w Moskwie i Leningradzie. Pracownicy gospodarstw rolnych byli w tej sytuacji zmuszeni sami stać się drobnymi producentami towarów na potrzeby własne i czarnego rynku, który istniał przez cały okres radziecki. Rynek ten nie obejmował wyłącznie żywności, chociaż ona właśnie stanowiła główny substrat towarowy nielegalnego handlu wewnętrznego. Zdaniem niektórych, owa szara strefa dała podwaliny pod rodzącą się przedsiębiorczość okresu postradzieckiego. Ostatnia faza istnienia ZSRR - czas gorbaczowowskiej pieriestrojki lat 80. przyniósł nieśmiałe próby reform gospodarczych. Rada Najwyższa uchwaliła ustawy, które, po pierwsze, dopuściły indywidualną działalność gospodarczą od 1987 r. i zrównały ją 434 JOACHIM DIEC w prawach z państwową, po drugie zaś dawały przedsiębiorstwom (także państwowym) swobodę w kontaktach handlowych z zagranicą. Zezwolono na powstanie ko-operatywów (кооператив) - podmiotów spółdzielczych, zajmujących się w praktyce drobną produkcją i usługami. W dużej mierze polem działalności tych firm stała się gastronomia. Pod koniec epoki radzieckiej znacznie ograniczono możliwości działania kooperatywów, likwidując możliwość ich funkcjonowania w poligrafii, edukacji, następnie także w handlu. W rolnictwie dopuszczono półprywatną formę gospodarowania poprzez tzw. kontrakty rodzinne, zawierane na okres 50 lat. Władze ZSRR z sekretarzem generalnym partii Michaiłem Gorbaczowem na czele głosiły, co prawda, potrzebę gruntownej przebudowy, ale podejmowane próby miały charakter połowiczny, próbowano bowiem wprowadzać elementy rynku do systemu, który w zamierzeniu miał nadal polegać na państwowej produkcji i dystrybucji dóbr. System podatkowy był skonstruowany w taki sposób, aby nie dopuścić do nadmiernego wzbogacenia się przedsiębiorców (w przypadku zasobów pieniężnych w walutach wymienialnych podatek ten wynosił 90%). Niestabilność reform i charakterystyczne dla komunistycznej polityki gospodarczej kolejne wycofywanie się ze zbyt daleko idących swobód, powodowało zduszenie przedsiębiorczości i prawdziwą katastrofę gospodarczą. Coraz więcej zawiedzionych inwestorów uciekało w szarą strefę. Przemysł zbrojeniowy nadal stanowił najlepiej funkcjonującą gałąź gospodarki radzieckiej, ale pomimo dużych dochodów z eksportu i tak lwia część produkcji przeznaczona była dla armii ZSRR. Okazało się, że narzucony przez politykę obronną prezydenta USA Ronalda Reagana wyścig zbrojeń stanowił wyzwanie, któremu nie sposób było sprostać. Obciążenia budżetu z tytułu zbrojeń były tak wielkie, że państwu pozostawały tylko dwa wyjścia: albo ogłosić niewypłacalność wobec pozamilitarnej sfery budżetowej, co mogłoby spowodować wybuchy społeczne, albo dopuścić podaż pieniądza bez pokrycia, do czego władze państw komunistycznych uciekały się nader często. Ponieważ wybrano opcję drugą, doszło do inflacji, która stanowiła kolejny aspekt kryzysu, niemożliwego do przezwyciężenia na drodze socjalistycznego rozwoju. Kiedy zatem w 1991 r. powstało współczesne państwo rosyjskie, musiało się ono zmierzyć z niewiarygodnym balastem totalnego upadku gospodarczego. Bilans otwarcia był przerażający. Publiczny sektor rolnictwa nie pokrywał zapotrzebowania na żywność, zachodziła zatem konieczność importu zbóż i mięsa. Dominującą gałęzią przemysłu było wydobycie surowców, jednak ich ceny w początkowym okresie istnienia Federacji Rosyjskiej były niskie. Szczególnie dotyczyło to ropy naftowej, głównego towaru eksportowego. O ile w przypadku krajów arabskich wahania ceny ropy, której wydobycie w tamtym obszarze pochłania niewielkie koszta, nie powodują katastrofy tego sektora, o tyle w Rosji, gdzie wydobycie jest stosunkowo kosztowne, obniżka cen grozi nierentownością przedsiębiorstw. Produkcję przemysłową artykułów przetwarzanych charakteryzowało niewiarygodne marnotrawstwo, postawiona w sytuacji wolnego rynku wytwórczość okazała się bankrutem. Przed gospodarką rosyjską stanęła konieczność przestawienia się na zupełnie nowe tory. System rynkowy opiera się na zasadzie rentowności, tymczasem w całym okresie radzieckim o bilansie zysków i strat można było mówić tylko w skali całego państwa, albowiem poszczególne przedsiębiorstwa miały jedynie realizować plany produkcji, zarysowane przez władze. Zysk, bogactwo, korzyści materialne i inne atrybuty dorobkiewiczostwa miały w propagandzie radzieckiej jednoznacznie pejoratywny wydźwięk. Przez lata budowano kult równości socjalnej i nienawiść wobec wszelkich przejawów Gospodarka Rosji 435 bogacenia się ponad normę. Indywidualna własność ziemi i produkcja rolna jako rodzaj interesu były w ZSRR napiętnowane w szczególny sposób jako „kułactwo"; należy pamiętać, że również poprzednio w Rosji, w której dominowały wspólnoty gminne, nie występowało zjawisko farmerstwa. Dlatego też z góry można było przewidzieć, że tworzenie rolnictwa indywidualnego nie będzie postępować zbyt dynamicznie. Szczególnie trudnym problemem Rosji postradzieckiej jest zjawisko korupcji. Występowało ono na masową skalę już w czasach carskich, a w okresie komunistycznym, pomimo drakońskich kar grożących za takie nadużycia (do kary śmierci włącznie), przybrało monstrualne rozmiary i stało się swego rodzaju oczywistością. W czasach radzieckich jednak, pomimo powszechności zjawiska, sumy łapówek ze zrozumiałych względów nie mogły być wysokie: majątek nawet najbogatszych obywateli pozostawał nader skromny, a obdarowywani urzędnicy nie byli w stanie zaoferować zbyt wiele, trudno im było także afiszować się ponadnormatywnym bogactwem. W Federacji Rosyjskiej pryncypia moralne pozostały, zmieniły się natomiast możliwości: pojawili się bogaci inwestorzy, także zagraniczni, którzy posiadali zasoby na tyle poważne, by bardzo realnie zachęcać skorumpowanych decydentów do podejmowania decyzji zdecydowanie korzystnych dla postawionego w roli petenta podmiotu gospodarczego. Bilans otwarcia nie był wszakże tylko bilansem katastrofy. Rosja nadal pozostawała niemałym rynkiem (blisko 150 min obywateli). Miała ogromne zasoby naturalne, które zapewniały jej potencjalną samowystarczalność. Baza przemysłowa pomimo wszystko dysponowała dużym potencjałem wytwórczym, niewykorzystanym w epoce radzieckiej. Rolnictwo z kolei, chociaż niewydolne, nie musiało borykać się z takim przerostem zatrudnienia, jaki wciąż występuje w Polsce. Masowa industrializacja i urbanizacja uczyniła Rosjan społeczeństwem miejskim, a nawet wielkomiejskim. Niski przyrost naturalny, chociaż stanowi potencjalne zagrożenie dla systemu ubezpieczeń społecznych w przyszłości, sprawiał, że nad Rosją nie zawisła fala masowego bezrobocia wywołanego napływem wielkiej rzeszy absolwentów na rynek pracy. Epokę rządów pierwszego prezydenta Rosji - Borisa Jelcyna cechuje dramatyzm okresu przejściowego. Liberalne reformy dokonane z inicjatywy wicepremiera Jegora Gajdara doprowadziły do załamania wielu domowych budżetów. Decyzja prezydenta o uwolnieniu cen doprowadziła do ich gigantycznego wzrostu, a przez to do hiperinfla-cji, która zrujnowała miliony drobnych ciułaczy, wkłady bowiem nie były waloryzowane. Zrezygnowano całkowicie z centralnego sterowania gospodarką, uruchamiając system wolnorynkowy. Pomimo pewnych ograniczeń celnych, obecnych w każdej gospodarce, dopuszczono swobodną wymianę towarową, co spowodowało masowy import artykułów konsumpcyjnych z zagranicy, także z Polski. Spora ich część napływała do Rosji dzięki tzw. czełnokom {челноки), ludziom, którzy w sytuacji gospodarczej klęski zdecydowali się na „indywidualną" formę handlu zagranicznego. Ponieważ z powodu braku środków budżetowych, a także z pobudek ideologicznych (koniec zimnej wojny) państwo bardzo ograniczyło nakłady na zbrojenia (do zaledwie 30% poprzednich zamówień), przemysł zbrojeniowy, a za nim cały zespół zakładów kooperujących, przeżył prawdziwą katastrofę. Produkt krajowy brutto malał z każdym rokiem, osiągając w 1997 r. zaledwie 60% produktu sprzed 6 lat. Załamanie podstawowych gałęzi przemysłu spowodowało kolejny spadek dochodów państwa, co oznaczało klęskę dla ogromnej rzeszy pracowników sfery budżetowej. Płace nauczycieli, lekarzy, milicjantów, pracowników wojska i nauki oraz urzędników państwowych stały się rażąco niskie w obliczu inflacji. Państwo nie było jednak w stanie wy- 436 JOACHIM DIEC płacać terminowo nawet takich kwot, pojawiały się wielomiesięczne zaległości. Przetrwanie milionów ludzi, w tym także rzeszy emerytów, w owym najtrudniejszym dla Rosji okresie stało się sprawą wielkiej determinacji. Czynniki te powodowały wielorakie zagrożenia. Podstawowy był oczywiście biologiczny byt narodu, który zaczął tracić na liczebności. Pracownicy nauki i wojska, którzy znaleźli się bez środków do życia, stanęli wobec pokusy sprzedaży broni i tajemnic wojskowych światu zorganizowanej przestępczości. Trudno było przewidzieć los arsenałów nuklearnych w sytuacji znikania z zasobów rosyjskiej armii dużej liczby broni, sprzedawanej niejednokrotnie za bezcen. Cena, jaką przyszło zapłacić za radykalne reformy, była zatem wysoka: rosyjskie społeczeństwo odwróciło się od inicjatorów przemian gospodarczych, z jednej strony przejawiając tęsknotę za dawną komunistyczną stabilizacją z drugiej pokładając nadzieje w innych niedemokratycznych rozwiązaniach. Określenie „demokrata" stało się obelgą odnoszącą się do ponoszenia winy za zrujnowanie kraju. Pomimo tej oczywistej, jak się wydawało, klęski, nie doszło do masowego wybuchu społecznego. Oczekujący przez wiele miesięcy na swe pensje Rosjanie, podobnie jak już nieraz w historii, okazali się nadzwyczaj wytrwali. Chociaż kontestowali partie demokratyczne i liberalne, w ostatecznym rozrachunku podtrzymali swój kredyt zaufania dla prezydenckiej administracji, która z czasem opanowała sytuację i doprowadziła do względnej stabilizacji. Rodzący się rosyjski kapitalizm tego okresu zwany jest nie bez powodu kapitalizmem oligarchicznym. Bardzo szybko ukształtowała się klasa biznesmenów zwana „nowymi Rosjanami" (новые русские). Ludzie ci wywodzili się głównie z trzech źródeł: drobni przedsiębiorcy okresu gorbaczowowskiej pieriestrojki, podziemie gospodarcze oraz zaradni przedstawiciele dawnej nomenklatury. To właśnie z tej ostatniej grupy wywodzą się najbogatsi i najbardziej wpływowi przedstawiciele rosyjskiego biznesu pierwszych lat XXI w. Nazwiska niektórych stały się bardzo głośne, albowiem cechą charakterystyczną oligarchizmu jest związek biznesu z władzą polityczną. Najbardziej spektakularny przykład takich powiązań stanowił casus Wiktora Czernomyrdina, zarządzającego rosyjskimi koncernami gazowymi, a jednocześnie dwukrotnie piastującego stanowisko premiera. Współczesna gospodarka rosyjska zawdzięcza swą postać przede wszystkim specyfice przekształceń własnościowych lat 90. Wymienia się zasadniczo trzy stadia kształtowania się nowej struktury własności: stadium instytucjonalne (handlowe), w którym wzajemne układy w obrębie nomenklatury partyjno-komsomolskiej zostały przetrans-formowane na struktury komercyjne, stadium finansowe, polegające na powstaniu banków, obsługujących gospodarkę państwową oraz stadium przemysłowe, kiedy to nagromadzony kapitał posłużył do wykupu państwowego przemysłu, głównie wydobywczego. Proces ten niemal w całości był bardzo odległy od jasnych i opierających się na ekonomicznej kalkulacji transakcji. Droga do kariery w biznesie zaczynała się często od działalności w partii czy Komsomole, przy którym z inicjatywy sekretarza Komitetu Centralnego tej organizacji, Josifa Ordżonikidze, powstało Centrum Naukowo-Technicznej Twórczości Młodzieży (Центр научно-технического творчества молодежи) wraz z całą siecią jednostek funkcjonujących przy moskiewskich komitetach rejonowych. Ich zadaniem było przekształcenie bezgotówkowych limitów, którymi operowały przedsiębiorstwa państwowe w realny kapitał. Były to zatem zalążki przyszłych przedsiębiorstw, w których kierownicze stanowiska i udziały zapewnili sobie przedstawiciele dawnej nomenklatury. To właśnie wedle Gospodarka Rosji 437 tego modelu rozpoczął swą działalność najbogatszy w 2003 r. człowiek w Rosji - Michaił Chodorkowski, współzałożyciel i właściciel kontrolnego pakietu akcji Menatepu, który początkowo był ośrodkiem badawczo-rozwojowym Komsomołu, później zaś stał się dobrze prosperującym bankiem. W 1995 r. Menatep wygrał państwowy przetarg na kredyt pod zastaw akcji Jukosu, jednego z największych koncernów naftowych na świecie. W ten sposób za 300 min dolarów nabyto akcje, które po kilku latach uzyskały wartość sto kilkadziesiąt razy wyższą. Ów scenariusz wydarzeń ukazuje właściwe oblicze rosyjskiego kapitalizmu początków trzeciego millennium: ze względu na brak rodzimego kapitału prywatnego po upadku komunizmu, powstanie wielkich fortun było możliwe tylko poprzez układy z władzą lub wręcz przez pochodzenie z kręgu dawnej elity. Uwłaszczenie nomenklatury poprzedziła zatem „gospodarka niejawna", rodzaj drugiego obiegu gospodarczego. Powstawały w nim spółdzielnie z udziałem kapitału zagranicznego. Uzyskane pieniądze przelewano na konta zagraniczne, co spowodowało znaczny odpływ środków z kraju. Zdobyte środki inwestowano w anonimowe przedsiębiorstwa za granicą lub w Rosji. Do realizacji tego celu potrzebny był szczebel pośredniczący tj. fundacje, organizacje, stowarzyszenia itd. Oznacza to, że jeszcze przed powstaniem Federacji Rosyjskiej istniało komercyjne zarządzanie majątkiem partii. Ponieważ partia komunistyczna była jedynym oprócz państwa właścicielem nieruchomości, również prywatyzacja tego majątku została przeprowadzona w zamkniętym kręgu. Decyzję o prywatyzacji podejmowały władze lokalne, przyznając organizacjom i stowarzyszeniom prawo własności. Z chwilą przemiany tych komunistycznych struktur w firmy, własność przechodziła w ręce osób prywatnych, stanowiących poprzednio elitę decyzyjną organizacji czy stowarzyszeń. Pomimo prób ograniczania pozycji oligarchów, wzajemne kontakty władzy politycznej i biznesu wciąż odgrywają w Rosji ogromną rolę i działają w obydwie strony. Oligarchowie zawsze starali się w znaczący sposób oddziaływać na regulacje prawne i media. Do legendy przeszła postać Borisa Bieriezowskiego, członka korespondenta Rosyjskiej Akademii Nauk, następnie właściciela pakietu kontrolnego spółki naftowej Sibnieft i innych znaczących firm o charakterze finansowym, produkcyjnym i handlowym (nie wyłączając obrotu bronią). Bieriezowski piastował znaczące stanowiska, w tym sekretarza Wspólnoty Niepodległych Państw. Kontrolował telewizję ORT i niektóre wpływowe dzienniki, takie jak „Kommiersant" i „Niezawisimaja gazieta". Był jednym z najważniejszych popleczników Borisa Jelcyna. W późniejszym okresie, ze względu na krytykę autorytaryzmu prezydenta Putina, musiał opuścić kraj, zachowując pewne wpływy w rosyjskich mediach. Prezydent konsekwentnie realizował zasadę popierania biznesu pod warunkiem nieingerencji tego ostatniego w kompetencje Kremla (zasada „równego oddalenia oligarchów od władzy"), co sprawiło, że wpływ oligarchów na życie publiczne został częściowo ograniczony. W związku z taką postawą władzy centralnej, wielki biznes wykazuje tendencje do regionalizacji. Grupy finansowe nie tylko skupiają swe wpływy gospodarcze na peryferiach Federacji, lecz także dążą do kontroli nad władzami samorządowymi. Wyniki gospodarcze Rosji początku XXI w. można nazwać obiecującymi. Wzrost produktu krajowego brutto w 2000 r. wyniósł aż 8%, w późniejszych latach jego dynamika była nieco niższa; podobnie rośnie skala inwestycji. Bezrobocie, które w 1998 r. sięgnęło 11,8%, w 2002 r. spadło do 8,3%. Wzrost PKB zawdzięcza Rosja nie tylko produkcji przemysłowej. Również w rolnictwie odnotowano poważny wzrost. Produkcja 438 JOACHIM DIEC zbóż w 2003 r. osiągnęła blisko 70 min t, a zatem nie tylko zaspokojono potrzeby kraju, lecz nawet wygenerowano nadwyżkę. Wyniki upraw innych roślin, w tym ziemniaków, owoców i warzyw, a także produkcja mięsa i nabiału, nie prezentują się aż tak korzystnie, głównie ze względu na mniejszą uwagę ze strony władz centralnych, skoncentrowanych na wynikach produkcji zbóż, uważanych tradycyjnie za artykuł strategiczny. Wydaje się, że problemem rosyjskiego rolnictwa w przyszłości nie będzie nierentowność, lecz raczej kłopoty ze zbytem. Trudno także mówić o przeroście zatrudnienia, odnotowuje się bowiem stały odpływ ludności z obszarów rolnych do wielkich ośrodków miejskich. Żywione w pierwszej dekadzie lat 90. XX w. nadzieje na szybką prywatyzację rolnictwa poprzez tworzenie gospodarstw farmerskich nie ziściły się. Kołchoźnicy rosyjscy, w odróżnieniu od obywateli innych państw powstałych po rozpadzie ZSRR, okazali się mało zainteresowani indywidualnym gospodarowaniem. Dopiero po 2000 r. dynamika przemian własnościowych wyraźnie wzrosła, co odbiło się pozytywnie na wielkości produkcji. Tendencje rozwojowe wskazują na powstawanie zróżnicowanych form własności gruntów oraz infrastruktury rolniczej, co wydaje się zjawiskiem pozytywnym. W pierwszej pięciolatce wieku można mówić o pięciu formach własności rolnej: 1. Formalnie sprywatyzowane wielkie gospodarstwa rolne, powstałe z dawnych kołchozów i sowchozów, często zadłużone i nierentowne, dostarczające ok. 30% produkcji rolnej kraju. 2. Holdingi, będące najczęściej własnością wielkich firm spożywczych, dostarczające ok. 15% produkcji. 3. Gospodarstwa prywatne o zróżnicowanym areale, pozostające w rękach niewielkiej liczby właścicieli i zatrudniające niewielką liczbę pracowników; charakteryzują się dużą rentownością i dostarczają ok. 10% produkcji krajowej. 4. Działki przyzagrodowe, produkujące na własne potrzeby i sprzedające nadwyżki na rynku; dostarczają ok. 40% produkcji, mimo to są prawie zupełnie ignorowane w polityce władz centralnych. 5. Inne gospodarstwa, w tym państwowe oraz specjalistyczne, dostarczające ok. 5% produkcji krajowej. Rosyjskim atutem eksportowym nadal pozostaje ropa naftowa i gaz ziemny, w związku z tym największe inwestycje odnotowuje się właśnie w tym sektorze. Przemysł naftowy opanowany jest przez niewielką liczbę koncernów: Jukos, Sibnieft (przez jakiś czas dążące do fuzji, ku niezadowoleniu Kremla), Łukoil. W dziedzinie wydobycia i eksportu gazu faktycznym monopolistą jest Gazprom. Firmy te zawierają obiecujące kontrakty zagraniczne, co wpływa na fakt, że bilans handlowy Rosji od kilku lat jest dodatni. Katastrofa sektora zbrojeniowego oraz innych sztandarowych dziedzin gospodarki państwowej spowodowała konieczność odejścia z nich sporej grupy wysoko wykwalifikowanych specjalistów: programistów, inżynierów itd. Z jednej strony powoduje to oczywiste zagrożenia, z drugiej jednak daje nadzieję na powstanie niezależnej grupy profesjonalistów, stanowiących alternatywę wobec monopolu oligarchii. Ich przyszłość zależy jednak od rozwoju nowoczesnego przemysłu, dającego perspektywy eksportu innego niż surowcowo-energetyczny. Można także zastanawiać się nad charakterem przyszłego funkcjonowania tej warstwy na międzynarodowym rynku finansowym; trzeba wszak brać pod uwagę niekonwencjonalne, wynikające z sytuacji transformacji, metody działania finansjery w Rosji Gospodarka Rosji 439 W latach 2002-2003 finanse państwa osiągnęły znaczną stabilność. Inflacja, wynosząca 18,5% w 2001 r. spadła do 15,1% w 2002 r. Dochody budżetu 2003 r. oceniono na 2418 mld rubli, wydatki natomiast zaplanowano na 2346 mld. Na 2004 r. przewidywano analogicznie 2686 i 2591 mld, co oznacza, że władze federacji unikają deficytu budżetowego. Od 2002 r. odnotowuje się także stały wzrost depozytów bankowych. Przyczyn względnych sukcesów gospodarki rosyjskiej początku pierwszej dekady XXI w. upatruje się w kilku czynnikach. Jednym z nich jest pewna izolacja Rosji, a co za tym idzie - większa odporność na recesję obecną w krajach zachodnich. Innym -korzystne ceny ropy naftowej i gazu, wywołane m.in. przez konflikty w krajach arabskich. Wydaje się jednak, że najistotniejszym czynnikiem rozwojowym okazały się zmiany w ustawodawstwie podatkowym. Najważniejszą cechą tego systemu jest 13% podatek liniowy od dochodów osobistych (PIT), który zachęcił rodzimych bogaczy do inwestycji i pozostawania wewnątrz kraju. Podatek VAT wynosi 10% na artykuły żywnościowe i dziecięce oraz 20% na pozostałe. Podatek od podmiotów prawnych wynosi 24%, z czego 14,5% wpływa do kasy regionalnej, 7,5% do budżetu federacji, a 2% do gminnej. Obciążenia z tytułu ubezpieczeń społecznych rozwiązane są w nietypowy sposób. Przy obrocie rocznym do 100 tys. rubli składka ubezpieczeniowa wynosi 35,6% dochodów pracownika. Gdy obrót wyniesie od 100 do 300 tys. rubli, opłaca się składkę 36,6 tys. rubli plus 20% od kwoty przekraczającej 100 tys. W przedziale obrotu 300-600 tys. rubli składka wynosi 75,6 tys. rubli plus 10% za kwotę przekraczającą 300 tys. Obrót powyżej 600 tys. rubli pozwala na zapłacenie 105,6 tys. rubli plus 2% od ilości przekraczającej 600 tys. Niniejsze zestawienie prezentuje stan prawny z lipca 2003 r. Istnieją projekty znacznego zmniejszenia wymienionych stóp. Perspektywy rozwoju gospodarki rosyjskiej prezentują się korzystnie, chociaż nie można zapominać o istotnych wyzwaniach, którym Rosja musi sprostać. Jednym z ważniejszych jest wciąż poważny dług wewnętrzny (w 2002 r. - 17,6 mld dolarów) i zewnętrzny (133,1 mld). Innym problemem są kierunki rozwoju rosyjskiego biznesu. O ile przed 2000 r. obserwowano w nim integrację poziomą, tj. gromadzenie w tych samych rękach firm reprezentujących różne gałęzie gospodarki, o tyle w pierwszych latach obecnego wieku dochodzi do odejścia od tego trendu na rzecz konsolidacji pionowej (w ramach tych samych gałęzi gospodarki), co grozi daleko idącą monopolizacją. Masowe wkroczenie kapitału zagranicznego na rynek rosyjski (czego zarówno Kreml, jak i przeciętni obywatele nieco się obawiają) mogłoby usunąć to zagrożenie, ruch zatem należy do władz. Nie można także zapominać o istnieniu struktur mafijnych i innych mniej groźnych form podziemia gospodarczego. Skala powiązań pomiędzy tą strefą a strukturami władzy, chociaż niemożliwa do pełnego sprecyzowania, wydaje się tak znaczna, że może stanowić poważną przeszkodę w inwestowaniu ze strony podmiotów zagranicznych. Podobny wpływ wywiera także korupcja, wszechobecna w sytuacji współzależności biznesu i władz (szczególnie lokalnych). Trzeba także wziąć pod uwagę fakt, że dla inwestorów największych potęg, tj. USA i Japonii, bardziej atrakcyjny wydaje się niezmiennie obszar wschodnioazjatycki, głównie Chiny. Prawdą jest, że dochód narodowy na głowę w Chinach jest wciąż dwukrotnie niższy niż w Rosji (gdzie w 2003 r. osiągnął ok. 2700 dolarów), jeśli jednak uwzględni się liczbę ludności Państwa Środka, to okaże się, że w tej walce o wpływy Rosja będzie prawdopodobnie pozostawać coraz bardziej w tyle. 440 JOACHIM DIEC BIBLIOGRAFIA i. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 9. 10. W.S. Bilczak, Ekonomika regionalna, Olsztyn 1999. A. Dominik, A. Kaczmarska, J. Ruszkowski, Rosja i jej byle imperium: środowisko, surowce, gospodarka, transformacje, Katowice 1997. J. Gajdar, Anomalie wzrostu gospodarczego, Warszawa 1999. A. Klepacz, Rosyjska gospodarka zadłużeniowa, Warszawa 1999. W. Marciniak, Rozgrabione imperium. Upadek Związku Radzieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2001. H. Nolte, Tradycja zacofania: pięć wieków Rosji w systemie światowym, Poznań 1997. R. Pipes, Patrymonialna Rosja [w:] R. Pipes, Własność a wolność, Warszawa 2000, s. 243-311. H. Żukowska, Gospodarka i systemy bankowe w wybranych krajach Europy Wschodniej, Lublin 1999. www. iet. ru/trend/trend_e.htm www.csis.org/ruseura/rus_econ.htm www.slavweb.com/eng/Russia/econ-e.html ROSYJSKIE ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU Środki masowego przekazu (mass media) pełnią w społeczeństwie bardzo ważną rolę. Ich funkcje i cele są różnorodne i zależą bezpośrednio od warunków ustrojowych, struktury społecznej, kultury i tradycji samych środków masowego przekazu oraz ich możliwości technicznych. Środki masowego przekazu są przede wszystkim instrumentem władzy tych, w czyich rękach się znajdują, gdyż cały proces informowania jest podstawowym sposobem tworzenia opinii publicznej, orientacji politycznej i kulturowej społeczeństwa. Z drugiej strony, komunikacja społeczna-jeśli nie jest skrępowana - umożliwia całemu społeczeństwu dojście do wymiany informacji, opinii i idei i jest podstawową formą realizacji życia politycznego i społecznego. Środki masowego przekazu określają i utrwalają wartości społeczne, tworzą społeczne ideały i w ten sposób integrują zwolenników tych ideałów, dzieląc społeczeństwo na warstwy i grupy. Są więc środkiem społecznej organizacji oraz umożliwiają rozwój i kształcenie kulturowe wszystkich uczestników procesu komunikacyjnego. Kreują również osobowości publiczne: przywódców politycznych, autorytety ideowe i indywidualności artystyczne. Podają i interpretują wydarzenia na całym świecie, kształtując pozycję międzynarodową danego kraju. Sam proces komunikacyjny zakłada istnienie trzech komponentów: nadawców, odbiorców i materiałów przekazu - różnego typu komunikatów wizualnych i audiowizualnych, statycznych i ruchomych. Rolę nadawców pełnią różne powołane ku temu instytucje, które zajmują się przygotowywaniem materiałów komunikacyjnych (redakcje gazet i czasopism, programów radiowych i telewizyjnych) i ich przekazem (wydawnictwa, stacje nadawcze). Zasadniczą rolę pełnią przy tym dziennikarze, którzy mogą sami reprezentować źródła informacyjne lub pośredniczyć w procesach komunikowania. Odbiorcami środków masowego przekazu są społeczeństwa lub poszczególne grupy tych społeczeństw. Żadne społeczeństwo nie jest jednorodne pod względem swego udziału w komunikacji społecznej, lecz dzieli się na tzw. grupy odbiorców, które różnią się od siebie celami życiowymi, preferencjami politycznymi i kulturowymi. Pod względem nośników informacji środki masowego przekazu dzielą się na wizualne statyczne (prasa), audialne (radio), audiowizualne dynamiczne (telewizja, kino, Internet). W swoim rozwoju historycznym w wyniku postępu technicznego zmieniała się dominacja poszczególnych środków przekazu. W Rosji do lat 20. XX w. głównym nośnikiem informacji była prasa (od początku wieku także kino), od lat 20. do tych tradycyjnych nośników dołączyło radio, a od drugiej połowy lat 60. - telewizja. Od lat 90. XX w. w Rosji zaczęła się era Internetu. Obecnie, jak pokazują statystyki, najbardziej popularnym rosyjskim środkiem masowego przekazu jest telewizja (82% odbiorców wymienia ją, jako podstawowe źródło informacji), na drugim miejscu jest radio (24% odbiorców), na trzecim - prasa (17%). Odbiorcy prasy - to w większości najbar- 442 ALEKSY AWDIEJEW dziej aktywni uczestnicy komunikacji społecznej, ponieważ również korzystają z radia i telewizji. W ostatnim okresie (od 1989 r.) po upadku systemów totalitarnych i półtotalitar-nych w Europie Wschodniej funkcje i przeznaczenie środków masowego przekazu ulegają dynamicznym zmianom. W okresie istnienia ZSRR były one wykorzystywane przez rządzącą elitę partyjną jako instrument propagandy ideologicznej i politycznej i miały charakter scentralizowany. Odpowiednie instytucje partyjne z góry wytyczały programy informacyjne i propagandowe zgodnie z aktualną polityką jedynej partii rządzącej. Partia dysponowała potężnym arsenałem środków propagandowych. W ZSRR wychodziło ponad 7,5 tys. gazet i 2,5 tys. czasopism, od gazet centralnych po zakładowe. Działało ponad sto wydawnictw, setki ośrodków radia i telewizji i dwie potężne instytucje informacyjne: TASS (Телеграфное агентство Советского Союза) і Агентсво печати „Новости" (Agencja Prasowa „Wiadomości"), mające w kraju i na całym świecie swe własne siedziby. Proces informacyjny miał przy tym charakter ograniczony. Istniała cenzura prewencyjna dla każdego środka masowego przekazu. Przed nadaniem jakiegokolwiek materiału był on sprawdzany przez odpowiednie oddziały cenzury. Istniały stale aktualizowane indeksy, do których wnoszono tematy i informacje, które nie mogły być podawane do powszechnego informowania. Komunikaty naruszające indeksy były wycofywane lub modyfikowane przed ich opublikowaniem. Za rozpowszechnienie informacji zakazanych groziły kary administracyjne do wieloletnich wyroków więzienia włącznie. Rola dziennikarzy ograniczała się do przekazywania informacji i interpretacji narzuconych z góry, do wyrażania „słusznych ideologicznie" opinii i gloryfikowania przywódców partyjnych, niezależnie od ich rzeczywistych zasług i wartości. W warunkach represyjnego państwa socjalistycznego prasa, radio i telewizja były powołane do walki z „wrogami socjalizmu", czyli praktycznie ze wszystkimi myślącymi inaczej, niż wskazywał aktualny kierunek polityki partii komunistycznej. Ten typ komunikowania masowego miał na celu informacyjne izolowanie społeczeństwa, narzucenie mu z góry sformułowanych opinii, indoktrynację i uniemożliwienie samodzielnego myślenia. Zachodnie radiostacje w języku rosyjskim, пр. „Свобода", а nawet rządowe typu „BBC" i „Głos Ameryki" były zagłuszane. Słuchanie tych radiostacji, szczególnie w czasach stalinizmu, było niebezpieczne, bo było surowo karane. W Kraju Rad nie można było kupić radioodbiornika, który by miał zakres fal krótszych niż 25 m (większych niż 12,20 MHz) ze względu na trudności techniczne i koszty zagłuszania na tych częstotliwościach. Prasa zagraniczna była niedostępna, a studiowanie języków zachodnich miało charakter elitarny. Jedynymi dostępnymi wydawnictwami w tych językach były gazety prokomunistyczne, zazwyczaj subsydiowane i nadzorowane przez odpowiednie służby radzieckie. Taki monopol informacyjny pozwalał na dowolne manipulowanie opinią publiczną, dezinformację i wpajanie społeczeństwu jedynie słusznej doktryny ideologicznej. Jednakże ludzie myślący, żyjący w ZSRR w ciężkich warunkach ekonomicznych, spowodowanych wadliwym systemem i pozbawieni jakichkolwiek swobód obywatelskich, usiłowali walczyć z monopolem informacyjnym. Totalitarny system w krajach socjalistycznych od lat 70. stopniowo ewoluuje w stronę demokratyzacji i wolności słowa. Rozpowszechnienie telewizji w ZSRR znacznie utrudniło cenzurowanie informacji, ponieważ obrazem audiowizualnym jest trudniej manipulować. W tym właśnie okresie powstały w ZSRR niezależne źródła informacji, zorganizowane przez rosyjską Środki masowego przekazu 443 opozycję polityczną (samizdat), które nie tylko rozpowszechniały zabronione z kraju utwory literackie i publicystyczne, lecz również informowały społeczeństwo o pogwałceniach praw obywatelskich i przyczynach trudnej sytuacji gospodarczej. Źródła te, chociaż surowo zwalczane przez władzę radziecką przyczyniły się do powstania w kraju niezależnej opinii publicznej, która za wszelką cenę dążyła do uzyskania niezbędnych informacji poza systemem zmonopolizowanych środków masowego przekazu. Można z całą pewnością powiedzieć, że właśnie ta informacyjna wojna społeczeństwa z systemem komunistycznym była jedną z najważniejszych przyczyn jego upadku. Coraz doskonalsze pod względem technicznym nośniki informacyjne utrudniały jakąkolwiek kontrolę przekazu, informacja stawała się więc ogólnie dostępnym dobrem. Właśnie większy dostęp społeczeństwa radzieckiego do informacji zmusił elitę partyjną do podjęcia znaczących reform gospodarczych pod koniec lat 80. Michaił Gorbaczow - ostatni z Sekretarzy Generalnych KPZR - ogłosił w 1985 r. konieczność pieriestrojki (przebudowy) istniejącego systemu politycznego. Jednym z podstawowych elementów przebudowy miała być głasnost' (otwartość informacyjna). Gorbaczowa często nazywa się grabarzem komunizmu i ZSRR. Nie jest to określenie słuszne, upadek totalitaryzmu i rozkład ZSRR nie jest bynajmniej zasługą świadomego działania Gorbaczowa, lecz wynikiem tej właśnie otwartości informacyjnej, która ujawniła niereformowalność systemu politycznego w Kraju Rad i utopijne podstawy komunizmu. Wprowadzanie otwartości informacyjnej miało na początku charakter stopniowy i wiązało się przede wszystkim z ograniczeniem cenzury radzieckiej {Главное литературное управление - главлит). Po 1987 г. w kraju rozpoczęła się otwarta dyskusja na temat nowszej historii ZSRR, stalinizmu i przyszłości istniejącego ustroju. Toczyła się ona na łamach czasopism literackich („Новый мир", „Москва", „Октябрь"), w popularnych tygodnikach („Огонёк", „Аргументы и факты") oraz w radiu i telewizji. Ujawniając wcześniej ukrywane fakty historyczne i analizując przyczyny kryzysu ekonomicznego i ustrojowego, dyskusja ta przyczyniła się do radykalnych zmian w świadomości społecznej i doprowadziła do zniesienia monopolu informacyjnego. W środkach masowego przekazu zapanował pluralizm informacyjny. Zaczęto w sposób otwarty informować o wszystkich, nawet negatywnych faktach i patologicznych zjawiskach w kraju, do czego przez wiele lat radziecki czytelnik nie był przyzwyczajony. „Chodliwymi" tematami tego okresu była niewydolność gospodarki radzieckiej, przestępczość i nadużycia biurokracji partyjnej, a przede wszystkim wojna w Afganistanie. Przełamanie psychologicznej bariery społeczeństwa przez publiczne ujawnienie tego, o czym wcześniej mówiło się tylko prywatnie, stworzyło podstawę dalszych przemian ustrojowych. Zwycięstwo „Solidarności" i przeprowadzenie pierwszych wyborów demokratycznych w Polsce, w warunkach otwartego informowania w ZSRR, wskazały narodom tego upadającego państwa totalitarnego właściwą drogę przemian ustrojowych. Od 1990 r. przemiany te uległy znacznemu przyspieszeniu. W lipcu 1990 r. zostało przyjęte „Prawo o prasie oraz innych środkach masowej informacji" {О печати и других средствах массовой информации), które ostatecznie zniosło cenzurę i monopol informacyjny państwa. Ujawniła się konfrontacja między rządzącą jeszcze partią komunistyczną a wolną prasą. Dekrety Jelcyna z sierpnia 1991 r. „O środkach masowej informacji RFSRR" (О средствах массовой информации РФСРР) i późniejsze uchwały ( w 1993 r. - „O sposobach zapewnienia wolności słowa 444 ALEKSY AWDIEJEW w telewizji państwowej i służbach informacyjnych", О мерах обеспечению свободы слова на государственном телерадиовещании и в службах информации) i umożliwiły powstanie demokratycznej i pluralistycznej organizacji środków masowego przekazu w Rosji. Prawo to, opracowane w czasie dramatycznych przemian, stanowi apolityczny wzór właściwych relacji między mediami a państwem. Jest tam mowa przede wszystkim o gwarancji wolności od cenzury, lecz także o zakazach. Zgodnie z tekstem ustawy, środkom masowego przekazu nie wolno np. nawoływać do zmiany siłą istniejącego ustroju konstytucyjnego, wzbudzać wrogości religijnej, rozniecać nietolerancji społecznej, klasowej lub narodowej, czy też rozprzestrzeniać propagandy wojennej. Jednakże władza pozostawiła sobie również możliwość kontroli mass mediów. Według ustawy, państwo ma prawo odrzucić podanie o rejestrację, jeżeli organy rejestracji uważają, że treść nowego wydania będzie niezgodna z ustawami (np. będzie siać wrogość klasową lub narodową). Jest rzeczą oczywistą, że z powodu braku jasno określonych warunków rejestracji mogło dochodzić do nadużyć w wykorzystaniu prawa do rejestracji. Prawo państwa do rejestracji zakłada również prawo do pozbawienia licencji, zamknięcia czy też uznania danego środka za bezprawny. Stosunki między wydawnictwem a państwem, a także możliwość ingerencji w nie władzy, mogą wpłynąć na sankcję, która już była stosowana w erze poradzieckiej - prawo władzy do zamknięcia gazety, radia lub telewizji. Ustawa o środkach masowego przekazu miała określić, czy rząd będzie miał pośrednią lub bezpośrednią możliwość zakładania znacznej liczby mass mediów i kierowania nimi. Właścicielami gazet, czasopism i redakcji radia i telewizji mogły teraz być osoby prywatne, grupy dziennikarzy, partie, grupy i organizacje społeczne i terenowe. Prawo pozwalało również dowolnemu „organowi państwowemu" zakładać środki masowego przekazu: wydawnictwa, ośrodki nadawcze itp. Telewizja i wydawnictwa rosyjskie stanowią ogromną masę niejednolitego systemu państwowych i prywatnych mass mediów, a będąc w większości własnością państwa, środki masowego przekazu stały się ośrodkiem zaciętych walk między władzą wykonawczą a ustawodawczą -walk, które miały krwawe konsekwencje w październiku 1993 г., kiedy odsunięci od władzy komuniści próbowali powrócić do rządów, organizując pucz polityczny. Ich pierwszą uchwałą był zakaz funkcjonowania wolnych środków masowego przekazu. Jednakże społeczeństwo rosyjskie wygrało tę kolejną konfrontację i zasady demokracji zostały przywrócone. Jak wiadomo, środki masowego przekazu jako instytucje opiniotwórcze zawsze były przedmiotem walki o kontrolę. W tej walce na przemian używane były prawo i siła. Odbywało się to nie tylko poprzez wyznaczanie i zdejmowanie ze stanowisk głównych kierowników państwowych środków masowego przekazu. Kiedy po upadku Związku Radzieckiego wzrosły ceny papieru i usług drukarskich, do przeżycia większości wydawnictw potrzebne były dotacje państwowe. Ponieważ ustawa z 1991 r. nie poruszała tej kwestii, stan taki spowodował poważne nadużycia. Ostatecznie stał się on przedmiotem ostrej dyskusji między prezydentem a parlamentem, dotyczącej kryteriów rozdzielania subsydiów. Przykładem dramatycznej walki o kontrolę jest problem statusu wpływowej gazety „Известия". Założona jako organ państwowy jeszcze przed rewolucją, gazeta ta zawsze znajdowała się pod nadzorem Rady Najwyższej Związku Radzieckiego. Wraz z upadkiem Imperium pojawiła się kwestia przejęcia wydawnictwa. Dziennikarze przegłosowali przejście gazety w ich ręce, powołując się nie tyle na konkretne artyku- Środki masowego przekazu 445 ły, co na ogólny wydźwięk ustawy z 1991 r. Zarówno dla gazety „Известия", jak i dla wielu innych rosyjskich czasopism i organizacji politycznych był to czas przeobrażenia się w instytucje niezależne od władzy. Tymczasem parlament rosyjski zaczął rościć sobie prawo do kontrolowania redakcji gazety, a samo kierownictwo gazety poparło głos prezydenta i parlamentu. Rozpoczęła się walka między dziennikarzami a władzą, „wolność słowa" zaś stała się hasłem wojennym tych, którzy popierali dziennikarzy. Osiągnęli oni ostatecznie cel, a ich zwycięstwo było postrzegane jako uzyskanie większej samodzielności przez prasę. Walki o kontrolę nad środkami masowego przekazu zaostrzyły się w 1992 r. i na początku 1993 r. Były odzwierciedleniem wrogości między prezydentem a parlamentem, wrogości, która wywoływała kolejne kryzysy polityczne. One właśnie stały się przyczyną przeprowadzenia ogólnonarodowego referendum 25 IV 1993 г., а także przyjęcia z nieznaczną przewagą nowej konstytucji w grudniu 1993 r. Jednakże kwietniowe referendum udowodniło, że ani prezydent, ani parlament nie opowiadają się za wolnością prasy, pragną oni bowiem „bronić" mediów pod władzą prezydenta jako „najwyższego urzędnika państwowego" i „gwaranta praw i wolności człowieka". Jego oponenci jednakże uważali, że rząd ma na celu zmuszenie prasy do lojalności. Powołując się na swoje pełnomocnictwo zgodnie z ustawą z 1991 г., Ministerstwo Prasy, Radiofonii i Telewizji, popierające prezydenta, kilka dni przed referendum wszczęło postępowanie sądowe w celu zamknięcia dwóch opozycyjnych gazet: „Советская правда" і „День", zarzucając im przekroczenie prawa poprzez rozpalanie wrogości narodowej i nawoływanie do przejęcia władzy. W Sankt Petersburgu władze lokalne, popierające prezydenta, w końcu marca czasowo odsunęły od pracy w telewizji prezentera Aleksandra Niewzorowa, twierdząc, że jego apele do ochotników, by bronili Ojczyzny przed „niekonstytucyjnym przewrotem" Jelcyna, były naruszeniem zakazu nawoływania do powstania zbrojnego, zawartego w ustawie z 1991 r. Rozwiązanie parlamentu w 1993 r. stało się powodem natychmiastowego ustanowienia cenzury i zamknięcia wielu gazet. Te zaś czasopisma, które działały, miały obowiązek przed publikacją przedstawić swoje materiały do kontroli rządowi. Powołując się na ustawę o mediach, Rada Ministrów zarządziła czasowe zamknięcie dodatkowej liczby mediów, m.in. gazet, czasopism, programów radiowych i telewizyjnych Rady Najwyższej. Następnie rząd wstrzymał wydawanie gazet „ekstremistycznych", w tym periodyków takich jak „Правда", „Советская Россия" і „День", a także ustanowił cenzurę dla innych wydawnictw, takich jak „Независимая газета" i „Сегодня". Jednym z ostatnich aktów konfliktu między prezydentem a parlamentem była bitwa o telewizję „Ostankino". W rezultacie 62 osoby zostały zabite, a wiele rannych. Po tym wydarzeniu został przywrócony stan, który przypominał panowanie prawa. W rosnącym tempie zaczęły pojawiać się nowe instytucje i przepisy, znów używające języka niezależności i wolności słowa. Prezydent Jelcyn, który kilka miesięcy wcześniej zamknął działalność Sądu Konstytucyjnego, ustanowił Rozjemczy Sąd Informacyjny, który ostatecznie miał przekształcić się w swego rodzaju instrument do rozwiązywania i łagodzenia sporów informacyjnych. On również kazał wydać licencję prywatnej firmie telewizyjnej „NTV", co miało ogromne znaczenie dla rozwoju systemu nadawczego Rosji. Jesienią 1994 r. Duma przyjęła projekt ustawy o poprawkach i uzupełnieniach do istniejącej ustawy o środkach masowego przekazu. Zabrania się w niej federalnym i regionalnym organom władzy zakładania mediów, z wyjątkiem tych, które publikują 446 ALEKSY AWDIEJEW dokumenty oficjalne. Kwestia odebrania organom państwowym prawa do aktywnego uczestnictwa w kierowaniu mediami w charakterze założycieli lub wydawców wywołała ostre dyskusje. W 1995 r. został zamordowany Władisław Listiew - pierwszy przewodniczący nieco wcześniej zorganizowanej Publicznej Telewizji Rosyjskiej (Общественное российское телевидение - ОРТ). Telewizja stała się areną krwawej walki politycznej i zbrojnej. Od tego czasu rozwój mediów poszedł drogą która w wielu aspektach była odwrotna do oczekiwanej. W latach 1996-1999 prezydent Jelcyn podporządkował sobie całkowicie wiodące kanały telewizyjne, które wykorzystywał do celów politycznych swoich i swojego klanu, który przyjęło się nazywać „rodziną". Okres przemian demokratycznych w Rosji był jednak okresem zasadniczych przemian w dziedzinie środków masowego przekazu. Nastąpił okres komercjalizacji mediów. W Moskwie i na prowincji powstało dużo rozrywkowych, apolitycznych gazet, czasopism i programów radiowo-telewizyjnych, nie zawsze odpowiadających poziomem wymaganiom czytelników, słuchaczy i widzów. Środki masowego przekazu zbliżyły się swym charakterem do rynku komunikacji społecznej zachodnich krajów demokratycznych, gdzie popularność mediów jest określana ich sukcesem finansowym. Zmieniła się również struktura odbiorców, powstały wydawnictwa luksusowe dla czytelników o wysokich dochodach. Radio i telewizja, dostępne dla każdego, znacznie wzbogaciły tematykę w kierunku popularnych w Ameryce i Europie teleturniejów, talk-show, telenoweli, filmów i programów sensacyjnych. Finansowanie programów zaczęło zależeć od stopnia ich oglądalności. Dążąc do zaspokojenia oczekiwań szerokich kręgów odbiorców, środki masowego przekazu wprowadziły również tematykę religijną, etyczną, filozoficzno-historyczną, młodzieżową i erotyczną. Do mediów w sposób agresywny weszła reklama, decydująca o powodzeniu finansowym danego źródła przekazu. Rozwinęły się znacznie medialne ośrodki lokalne, konkurując ze źródłami informacji centralnej. Demokratyczne przeobrażenia mediów rosyjskich miały jednak charakter ograniczony. Istniała bowiem znaczna część wydawnictw i kanałów telewizyjnych subsydiowanych przez państwo. Realizując zamówienia państwowe, miały one lepsze warunki finansowe w stosunku do prywatnych i niezależnych mediów. W ostatnim okresie (od 1999 r.) obserwujemy konsekwentny powrót do monopolizacji informacyjnej państwa. Po rozpadzie radzieckiego Komitetu do spraw Radia i Telewizji na początku lat 90. powstała Rosyjska Telewizja Publiczna (ORT), która od 1993 r. musiała konkurować z dwoma niezależnymi kanałami telewizyjnymi „TV-6 Moskwa" i „NTV" (Независимое телевидение). Stacje te, będące własnością przedstawicieli finansjery rosyjskiej (Boris Bieriezowski, Władimir Gusinski) i kapitału zagranicznego od samego początku swego istnienia prowadziły politykę informowania niezależnego, otwarcie krytykując politykę rządu (szczególnie wobec konfliktu w Czeczenii) i patologię życia społecznego w Rosji. Po objęciu władzy przez Władimira Putina i jego środowiska politycznego rząd rosyjski podjął zdecydowane kroki, by wznowić niegdyś istniejącą scentralizowaną kontrolę mediów. Nie mając konstytucyjnego prawa do wprowadzenia cenzury, elita rządząca zastosowała mechanizmy administracyjnego i finansowego nacisku do podporządkowania sobie niezależnych kanałów „TV-6 Moskwa" i „NTV". Ich legalni właściciele rosyjscy zmuszeni byli do opuszczenia Rosji, aby uniknąć odpowiedzialności karnej we wcześniej sfabrykowanych sprawach nadużyć finansowych. Niezależni Środki masowego przekazu 447 dziennikarze pracujący w tych stacjach byli zmuszeni do podporządkowania się wymogom kontroli odgórnej. Coraz częstsze są przypadki konfiskowania materiałów prasowych i programów telewizyjnych, które nie odpowiadają polityce informacyjnej rządu. Zdarzają się również zabójstwa i represje wobec niezależnych dziennikarzy. Żadne z tych przestępstw nie zostało wykryte i żaden przestępca nie został ukarany, co pozwala przypuszczać, iż miały one charakter zaplanowany. Rząd rosyjski podjął również uchwały utrudniające udział kapitału zagranicznego w rosyjskich środkach masowego przekazu. Umożliwia to efektywniejszą kontrolę mediów i jej izolację od zewnętrznych organizacji prawnych, regulujących demokratyczne sposoby informowania społeczeństwa. Nacisk rządowy na media znacznie się wzmógł po akcie terrorystycznym zorganizowanym w listopadzie 2002 r. przez Czeczenów w teatrze moskiewskim na Dubrowce. Powołując się na zagrożenie kraju terroryzmem, rząd rosyjski wprowadził otwartą kontrolę treści informacyjnej mediów. Spowodowało to protesty demokratycznych dziennikarzy, którzy słusznie upatrują w tym działaniu zamachu na wolność słowa w Rosji. Nowy rosyjski system mediów, jak podkreślają specjaliści, wyróżnia się różnorodnością punktów widzenia, u którego podstaw leży konflikt interesów właścicieli mass mediów. Jednak „sfery publicznej", w której społeczeństwo mogłoby określić swoją przyszłość poprzez otwarte i racjonalne przedyskutowanie różnych problemów, nadal nie ma. Wręcz przeciwnie, ten, kto chce odtworzyć ciąg wydarzeń na podstawie informacji podanych przez prasę czy telewizję, musi znów „czytać między wierszami", jak to było w czasach komunistycznych. Na zewnątrz wydaje się, że środki masowego przekazu w Rosji po pieriestrojce są całkiem otwarte i wolne. Jednak tej pozornej otwartości i wolności informacyjnej towarzyszy nadmiernie wysoki poziom „szumu informacyjnego". Polega on na przedstawianiu różnorodnych „sensacji", takich jak skandale i demaskacje, ostre wzajemne ataki polityków oraz wysokich urzędników państwowych. Jednocześnie unika się poruszania konkretnych, zasadniczych kwestii, nie podając żadnych lub prawie żadnych przydatnych informacji za pomocą wieloznacznych lub mało zrozumiałych sformułowań, oświadczeń i interpretacji. Specjaliści zajmujący się rosyjskimi środkami masowego przekazu podkreślają również, że dezideologizacja rosyjskich mediów ma charakter pozorny, że nasila się w nich tendencja subiektywizmu i stronniczości, reprezentującej odradzające się na nowo tendencje imperialistyczne i szowinistyczne. Tendencja ta może doprowadzić do ostatecznej zależności rosyjskich mass mediów od kontroli państwa i ich jednostronnej, ograniczonej polityki informacyjnej, co w warunkach otwartej konkurencji źródeł informacji na świecie może wywołać w przyszłości kolejny kryzys polityczny. PRASA W Rosji ukazują się setki rozmaitych wydawnictw periodycznych: dzienniki, tygodniki i miesięczniki o różnym profilu i objętości. Oprócz trwałych, popularnych wydawnictw występują również liczne publikacje efemeryczne, co jest typowe dla otwartego rynku prasy. W wielu przypadkach trwałe wydawnictwa stanowią kontynuację wcześniejszych periodyków pod tymi samymi tytułami, które ukazywały się jeszcze w czasach radzieckich. 448 ALEKSY AWDIEJEW Większość rosyjskich dzienników jest wydawana w Moskwie i ma charakter ogólnoinformacyjny, zawiera wiadomości z kraju i ze świata, komentarze polityczne, ekonomiczne, kulturalne i sportowe. Wśród kontynuacji wcześniejszych wydawnictw codziennych należy wymienić ogólnonarodową gazetę „Известия" oraz dzienniki „Московская правда", „Комсомольская правда" i najbardziej popularny „Московский комсомолец". Kontynuują swą działalność również dziennik „Труд" zajmujący się przede wszystkim kwestiami gospodarczymi i „Красная звезда" - dość konserwatywny organ Ministerstwa Obrony Rosji. Wśród dzienników, jakie pojawiły się już po rozpadzie ZSRR najbardziej interesująca jest „Независимая газета" dążąca zgodnie z nazwą do obiektywnej postawy politycznej. Nowe dzienniki to również informacyjne „Время МН", „Время новостей", „Российская газета", „Россия", „Трибуна" і „Новые известия". Wychodzą również dzienniki specjalizujące się w informacji biznesowej i ekonomicznej, takie jak „Газета", „КоммерсантЪ" i „Ведомости". Sprawami życia prowincji rosyjskiej zajmuje się dziennik „Русский курьер", a także dzienniki regionalne, wśród których do najbardziej znaczących należą „Невское время", „Деловой Петербург" і „Вечерний Новосибирск". Informacje z dziedziny sportu przekazuje ukazujący się codziennie „Спорт -экспресс". Tematyka rosyjskich tygodników jest różnorodna i przeznaczona dla szerokich kręgów odbiorców. Są to przede wszystkim tygodniki informacyjne, zawierające fakty i komentarze polityczne, ekonomiczne, społeczne, popularnonaukowe i kulturalne. Wśród dziesiątków tych wydawnictw należy wymienić „Аргументы и факты", „Эхо планеты", „Век", „Независимое обозрение", „Еженедельный журнал", „Московские новости" і „Русская мысль". Wśród ilustrowanych tygodników społeczno-politycznych na pierwszy plan wysuwa się „Огенёк" - ukazujące się od prawie 80 lat popularne czasopismo, omawiające problematykę społeczno-kulturową i polityczną w kraju i na świecie. Na uwagę zasługują również tygodniki „Новое время" -kontynuacja starego radzieckiego czasopisma poświęconego polityce międzynarodowej - oraz „Стрингер" dość oryginalne wydawnictwo zajmujące się niezależnymi dziennikarskimi badaniami najbardziej aktualnych kwestii politycznych i społecznych. Tematyką gospodarczą zajmują się tygodniki „Русский Деловой Вестник", „Русский Фокус", „Бизнес-журнал", „Профиль", „Эксперт", „Финанс" i wiele innych wydawnictw poruszających zagadnienia z dziedziny biznesu, polityki gospodarczej i finansów. Wśród popularnych, wyspecjalizowanych tematycznie tygodników należy wymienić czasopisma „Семья", „Учительская газета", „Крестьянские ведомости" і „Вёрсты", zajmujące się problemami życia na prowincji. Do znaczących wydawnictw należy również „Русский вестник" - prawosławny tygodnik społeczno--polityczny, poświęcony problemom rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Informacje kulturalne można znaleźć w moskiewskim tygodniku ilustrowanym „Афиша". Spośród wydawnictw przeznaczonych dla młodzieży warto wymienić tygodniki „Я молодой" -traktujący o modzie, miłości, muzyce, sporcie, życiu i twórczości idoli młodzieży, oraz „МК-Быльвар" - zawierający wiadomości z życia gwiazd show-biznesu, informacje kulturalne i wywiady. Rosyjskie miesięczniki maja charakter wyspecjalizowany i są przeznaczone dla ściśle określonego czytelnika. Tematykę społeczno-polityczną podejmują takie czasopisma, jak „Обозреватель-обсервер" i „Россия в глобальной политике" problemami 450 ALEKSY AWDIEJEW seriale, filmy, programy dokumentalne i sportowe. Drugim znanym kanałem jest PTP („Россия") nadający różnorodny pod względem tematyki program. Prywatna stacja НТВ poza programami informacyjnymi i serialami stara się nadawać ciekawe spotkania ze znanymi naukowcami, aktorami i muzykami i najmodniejsze reality-show zakładające aktywny udział telewidzów. Stacja THT koncentruje się wokół programów typowo rozrywkowych, nadając dokumentalne materiały oraz talk-show dla młodzieży. W ostatnim okresie pojawił się kanał telewizyjny „Культура", który informuje odbiorców o najciekawszych wydarzeniach kulturalnych w kraju i na świecie, nadaje koncerty muzyki klasycznej, przedstawienia teatralne i ambitny repertuar filmowy. Wydarzenia sportowe śledzą dwa kanały : 7 TB i kanał Спорт. Specjalny kanał Муз TB nadaje przeważnie popularną muzykę młodzieżową. Życie stolicy przedstawia moskiewski kanał Столица. Liczne kanały istniejące w każdym dużym mieście mają znaczenie lokalne. Interesujące są również narodowe kanały telewizyjne w republikach i obwodach autonomicznych nadające w językach narodowych. STACJE RADIOWE Do lat 60. XX w. radio było w ZSRR podstawowym i powszechnym źródłem informacji. Sieć radiowa obejmowała kilka programów centralnych i mnóstwo stacji lokalnych w języku rosyjskim i językach narodowych. Istniał również Komitet do spraw Radia dla Zagranicy {Комитет иновещания), który miał setki oddziałów przygotowujących programy radiowe dla słuchaczy zagranicznych, osobno dla tzw. krajów socjalistycznych i kapitalistycznych. Po rozpadzie ZSRR w 1995 r. nastąpiło uniezależnienie finansowe programów państwowych wchodzących w skład „Ostankino" - największej stacji nadawczej w Rosji. W rękach państwowych został tylko kanał „Радио России" , pozostałe cztery kanały radiowe: „Радио 1", „Маяк", „Юность" i „Орфей" - stały się własnością grup dziennikarzy i innych udziałowców prywatnych. Uniezależniła się również stacja „Голос России", nadająca programy dla zagranicy w języku rosyjskim i w innych językach europejskich. Na terytorium Rosji działa ponad 90 rosyjskich i narodowych państwowych stacji regionalnych oraz setki niezależnych, komercyjnych stacji prywatnych. Radio komercyjne, nadające muzykę popularną i skierowane przede wszystkim do młodych słuchaczy, często jest finansowane z zagranicy, dlatego ma lepsze środki techniczne i dostęp do aktualnego materiału muzycznego. Istnieją również stacje o charakterze religijnym („Мария", „Радионеж", „Радио Ислам" itd.). Wśród wiodących radiostacji znajdują się: OPP („Общественное российское радио"), z wiadomościami co 30 minut i muzyką skierowaną do słuchaczy w wieku 20-60 lat, z programami tworzonymi na bazie popularnej radiostacji moskiewskiej „Говорит Москва"; „Голос России" - państwowa stacja radiowa, przedstawiająca życie Rosji przede wszystkim dla słuchaczy zagranicznych. „Радио России" oraz „Русское радио" podają bieżące informacje, nadają programy rankingowe oraz muzykę rosyjską. W samej Moskwie znajduje się wiele radiostacji lokalnych. Do najbardziej znanych należą: „Европа-Плюс" z muzyką młodzieżową „Maximum" - nadająca Środki masowego przekazu 451 muzykę, wiadomości muzyczne oraz programy dotyczące gwiazd muzyki, „Радио Классика", „Престиж" - skierowany do miłośników muzyki klasycznej Y jazzu; „Радио Арт", „Маяк" і wiele, wiele innych. Ich listę można znaleźć na stronie internetowej www.limon.itep.ru. Szczególną rolę w eterze odgrywało i odgrywa „Радио Свобода", nadające z Pragi bieżące wiadomości ze świata oraz programy publicystyczne, historyczne i kulturalne. Ten niezależny kanał radiowy w sposób obiektywny i na wysokim poziomie profesjonalnym omawia najważniejsze problemy polityczne i gospodarcze Rosji i współczesnego świata. Nadaje bardzo ciekawe audycje literackie i publicystyczne. Od 1994 r. posiada swoją placówkę w Moskwie i korespondentów na całym terenie Rosji, co pozwala mu szybko reagować na bieżące wydarzenia. W sytuacji rządowej kontroli mediów rosyjskich ta stacja radiowa pozostaje najbardziej wiarygodnym źródłem informacji i niezależnych opinii. INTERNET Od drugiej połowy lat 90. Internet zdobywa coraz większą popularność w Rosji, a jego wersja rosyjska staje się niezależnym źródłem informacji masowej. Ogólny dostęp do portali i stron internetowych daje szerokie możliwości zapoznania się ze wszystkimi środkami informacji masowej w Rosji. W ostatnim dziesięcioleciu powstały różnorodne serwery internetowe, w których można znaleźć bieżącą informację z kraju i ze świata. Do najciekawszych należą portal Lenta.Ru, HCH: Хроника дня (www.nns.ru), Странами (www.strana.ru), Presscenter.ru (www.presscenter.ru), Полит.Ру (www.polit.ru) oraz АПН (www.apn.ru), które publikują nie tylko serwisy informacyjne, lecz również komentarze i analizy polityczne. W Internecie ukazują się dzienniki Газета.ш (www.gazeta.ru), Грани.Ру (www.grani.ru) oraz Дни.Ру (www.dni.ru) z bieżącą informacją, komentarzami i artykułami analitycznymi. Bardziej poważne analizy polityczne i ekonomiczne można znaleźć w portalach Панорама (www.panorama.ru), Политком.ги. (www.politkom.ru) і Собкор.ру (www.sobkor.ru), gdzie również są publikowane przeglądy prasy krajowej. Cennym wydawnictwem internetowym jest Русский Журнал (www.russ.ru) publikujący materiały związane z rosyjską polityką, gospodarką i kulturą. Ciekawe są również portale tłumaczące na język rosyjski materiały zagraniczne ИноСМИ о России (www.inosmi.ru) і Инопресса.Ру (www.inopressa.ru). Dla specjalistów zajmujących się problemami polityki i społeczeństwa współczesnej Rosji bardzo pomocny jest portal ФОМ (www.fom.ru) publikujący dane z sondaży i ankiet społecznych. Kwestie funkcjonowania w Rosji Cerkwi prawosławnej i innych religii omawiają strony internetowe Православие^ (www.pravoslavie.ru) i Религия (www.religion.russ.ru). Informacje i analizy z dziedziny kultury rosyjskiej można znaleźć gazecie internetowej Новый Вернисаж (www.nv.ru), a wydarzenia sportowe omawiają dwa portale: Спорт сегодня (www.sports.ru) oraz Советский спорт (www.sovsport.ru) . Ze względu na specyfikę Internetu (zmienność i dynamikę pojawiających się i znikających stron) przy poszukiwaniu określonych informacji należy korzystać z rosyjskich wyszukiwarek, wśród których najbardziej pomocne są: www.rambler.ru, www.google.ru oraz www.yandex.ru. 452 ALEKSY AWDIEJEW BIBLIOGRAFIA 1. J. Adamowski, Transformacja rosyjskich środków masowej informacji (lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte) [w:] Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Srodkowo--Wschodniejpo 1989 roku, red. B. Dobek-Ostrowska, Wrocław 2002. 2. С. Беляев, В. Коробицин, Радиостанции России. Государственное и независимое вещание, Москва 1995. 3. Т. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa-Kraków 1999. 4. Е.П. Прохоров, Журналистика и демократия, Москва 2001. 5. Т. Rantanen, E. Vartanova, From State Monopoly to Competition: Changing Landscape ofNews Agencies in Russia, Hesinki 1993. 6. Российские средства массовой информации, власть и капатал: к вопросу о концентрации и прозрачности СМИ в России, Москва 1999. 7. Система средств массовой информации России, Издательство МГУ, Москва 2001. 8. М. Шкодин, Средства массовой информации: системные характеристики, Москва 1995. 9. Законодательство Российской Федерации о средствах массовой информации, Москва 1996. 10. И.И. Засурский, Масс-медиа второй республики, Москва 1999. INDEKS OSÓB Abamalek-Łazariew S. 312 Abgar, król Edessy 148 Ablesimow Aleksandr 233 Abramów Fiodor 330 Abramowicz Roman 134 Abuładze Tengiz 337 Achijezer Aleksandr 174 Achmatowa Anna 99, 206, 208, 214, 273, 277- -278, 282, 289, 348 Adalbert 136 Adam z Bremy 295 Adamowicz Gieorgij 273, 281, 391 Adaszew Aleksiej 50 Adodurow Wasilij 369 Adrian, patriarcha 112 Afanasjew Aleksandr 372 Afanasjew E. 306 Afinogenow A. 328-329 Ajuszejew Damba 131-132 Ajwazowski Iwan 186, 194, 313 Akimow Nikołaj 328 Aksakow Iwan 178, 360 Aksakow Konstantin 181-182, 185, 357 Aksamitów Dmitrij 308 Aksionow Wasilij 209, 286, 393, 395-396 Alabiew A. 340 Aleksandr Newski 47-48, 146, 227 Aleksandr I (Aleksander I) 65-68, 113-114, 133, 138, 184,215,237,310-311 Aleksandr II (Aleksander II) 70-73, 177, 189- -190, 199,314,421,431 Aleksandr III (Aleksander III) 72-74, 116, 189, 322 Aleksandrów Grigorij 335, 338 Aleksandrowicz Władimir, wielki książę 312 Aleksiej Romanow (Aleksiej Michajłowicz) 55- -57,95,303-305,317-318 Aleksiejew Fiodor 310 Aleksiejew Michaił, generał 131 Aleksiejew Nikołaj 365 Aleksij, ojciec 120 Aleksinski Iwan 389 Aleksy I, patriarcha moskiewski 125 Aleksy II, patriarcha (Aleksij II) 122-124 Aleksy Michajłowicz 162 Aleszkowski Juz 393 AlevisioNuovi 300 Alimpij, malarz ikon 297 Ałdanow Mark 281, 391 Amalrik Andriej 217, 393-394 Amfitieatrow Aleksandr 258, 281, 333, 391 Amico Bernardino 305 Amwrosij, biskup 120 Andriej Bogolubski, wielki książę 46, 153, 301 Andriej, brat Wasilija III 49 Andriejew Gierman (Fain Gierman) 393 Andriejew Leonid 272-273, 281, 326, 329, 333, 391 Andropow Jurij 89, 423 Andrzej, apostoł 225 Angielina Pasza 213 Anhalt-Zerbst Sophia zob. Katarzyna II Aniczkow Dmitrij 169 Anna Iwanowna 61-62, 307 Anna Joannowna (Anna Iwanowna) 113 Anna, siostra imperatorowej Elżbiety 62 Annienkow Pawieł 258 Anpiłow Wiktor 424 Anstiej Olga 284, 393 Antoni, założyciel klasztoru kijowsko-pieczer-skiego, św. 145, 225 Antonij (Chrapowicki), biskup, metropolita kijowski 114, 117, 124 Antropow Aleksiej 310 ArajF. 319 ArbatowaM. 331 Arcybaszew Michaił 272, 333 Argunow Iwan 310 Arienski Anton 342 Artiomow Wiaczesław 348 Arystoteles 301, 353 Astafjew Wiktor 287 Aszirow Nafigulla, imam 130 Aszkenazi Władimir 348 Atenagoras, patriarcha ekumeniczny 125 August II 59, 62 August III Mocny 58, 62-64 Awierczenko Arkadij 281 Awierincew Siergiej 375 Awierkijew D. 328 Awraam Smoleński 145, 147 Awwakum Pietrow, protopop 163-164, 304, 305 Babel Isaak 277, 279 Bachmietiew Boris 390 Bachtin Michaił 375 454 Indeks osób Bajazet318 Bakłanow Grigorij 284 Bakunin Michaił 71, 185, 187, 195-197, 358 Balijew Nikołaj 326 Balmont Konstantin 270, 281, 391 Bałakiriew Milij 194,341 Bałdanow Czymit, lama 131 Baratynski Jewgienij 239, 241 Barth John 290 Bartolomeusz (Riemow), biskup 120 Barysznikow Michaił 393 Basów Nikołaj 374 Batałow Nikołaj 334 Batiuszkow Konstantin 237-238, 240, 324 Batu-chan 144 Bauer Jewgienij 334 Bazyli Wielki 118, 148 Bażenow Wasilij 170,309 Beauvais J.I. 311 Beauvais Osip 310 Beckett 330 BerettiA.W. 311 Bergson Henri 269, 328 Beria Ławrientij 85, 207 Bering Vitus 371 Bernoulli Daniel 369 Beylis Mendel 134 Białobocki Jan Andrzej 230 BidłooG.R., doktor 318 Bieliński Wissarion 178, 182, 185, 251-252, 257-259, 324, 358 Biełow Jurij 423 Biełow Wasilij 287 Biełozierski Kiriłł, ojciec 147 Bieły Andriej (Biełyj) 270-272, 281, 327, 391 Bierbierowa Nina 281 Bierdiajew Nikołaj 118, 124, 187, 201, 211, 363-364, 388, 390, 392 Bieriezowski Boris 134, 425, 437, 446 Bieriezowski M. 340 Biestużew-Marlinski Aleksandr 244 Biestużew-Riumin Aleksiej 62 Bietaki Wasilij 393 Biezmin Iwan 304 Biron Ernst 61-62, 64, 307 Błagoswietłow Grigorij 185 Błatner Michaił 346 Błok Aleksandr 270-271, 273, 346 Boborykin Piotr 258, 267, 391 Bobyszew Dmitrij 393 Bodrow Siergiej 337 Bogaczów Władimir 427 Bogdanowicz Ippolit 233 Bogolubow Aleksandr 375 Bogosłowski Nikita 346 Boileau Nicolas 231 Bojan 225 Bokariew G. 330 Boków Nikołaj 394 Bolesław Chrobry 44 Bołdyriew Jurij 425 Bołotnikow Iwan 53 Bondariew Jurij 284 Boris Godunow 52-53, 242, 261 Boris, św. 145,225-227 Borodin Aleksandr 194, 341-342 Borowikowski Władimir 310 Borowski Pafnutij, ojciec 147 Borozdin Siemion 303 Botkin Wasilij 185,258 Boyle Robert 369 Brecht Bertold 330 Brenna Vincenzo 310 Breżniew Leonid 87-89, 122, 210, 212, 216, 336, 423 Brianczaninow Ignatij 115 Brik Osip 373 Briułłow Aleksandr 311 Briusow Walerij 270, 278, 327 Brodski Iosif 215, 348, 393 Brunii Fiodor 312 Bruno z Kwerfurtu, św. 136 Brusiłow Aleksiej 77 Bucharin Nikołaj 208 Buchner 254 Bukowski Władimir 215, 217, 286, 366, 393, 395-396 Bultlerow A. 370 Bułgakow Siergiej 117-118, 124, 197, 201, 363, 388, 390, 392 Bułganin 86 Bułhakow Michaił 99, 277, 279-280, 283, 330, 348 Bunin Iwan 272, 278, 281, 391-392 Bunin Stanisław 348 Burluk Dawid 274, 391 Butaszewicz-Pietraszewski Michaił 185, 264 Butor Michel 290 Bużynski Gawriił 166 Byków Roland 337 Byków Wasilij 284 Bykowski Michaił 311 Byron George 240, 247, 249, 263 Cameron Charles 308 Campanella Tommaso 204 Casanovą 319 Cavos Albert 312 Indeks osób 455 Chaczaturian Aram 346 Chagall Marc 194, 392 Chanżonkow Aleksandr 333 Charitonow Mark 290 Charms Daniil 278, 289 Chemnicer Iwan 233 Chieraskow Michaił 233 Chieraskow Nikołaj 170 Chitriwo Bogdan Matwiejewicz 303 Chlebnikow Wielemir 99, 274 Chmielnicki Bohdan 57, 378 Chodasiewicz Władysław (Władisław) 274, 281, 391 Chodorkowski Michaił 437 Chołodnaja Wiera 334 Chołszewnikow Konstantin 375 Chomiakow Aleksiej 178, 181, 239, 357 Chopin Fryderyk 341 Chowański Iwan 57 Chrapowicki Antoni zob. Antonij (Chrapowi- cki), biskup Chruszczow Nikita 85-88, 121-122, 212, 216, 286, 423, 433 Chryzostom, biskup kurski 122 Chwostienko Aleksiej 394 Cieplak Jan, arcybiskup 139 Cimarosa Domenico 340 Ciołkowski Konstantin 371 Clodt Piotr 312 Comte August 258 Constantini 319 Corneille Pierre 179,319,324 Corvalan 393 Courtenay Jan Baudouin de 373 Craig Gordon 327 Cui Cezar 194, 341 Cwietajewa Marina 99, 274, 278, 391 Czaadajew Piotr 178-180, 183, 185, 356-357, 359 Czajkowski Boris 348 Czajkowski Piotr 194, 343 Czakowski Aleksandr 287 Czalidze Walerij 394 Czebyszew Pafnutij 370 Czechow Anton 98, 114, 261, 267-269, 272, 325-326, 329-330 Czechow Michaił 328 Czekanowski Aleksandr 372 Czekawinski Sawwa 309 Czerienkow Pawieł 374 Czerkasski Aleksiej 62 Czerniecow G. 186 Czernienko Konstantin 89, 423 Czernomyrdin Wiktor 436 Czernow Wiktor 422 Czernyszewski Nikołaj 185, 187, 191-192, 195, 197-198, 251, 254, 257-259, 359, 362-363, 371 Czerski Jan 372 Czerski Piotr 389 Czerwińska Lidia 281 Cziczerin Boris 358 Cziczibabin Aleksiej 392 Cziganow Dmitrij 312 Czinnow Igor 284 Czirin Prokopij 303 Czornyj Sasza 281 Czubajs Anatolij 408, 424 Czuchraj Grigorij 336 Czukowska Lidia 208 Czyngis-chan 47, 106 d'Anthes 244 d'Herbigny Michel, biskup 139 Dal Władimir 244, 372 Daniel Julij 208, 215-216, 394 Daniel, syn Aleksandra Newskiego 48 Danilewski Nikołaj 195, 199, 360-361, 365 Dargomyżski Aleksandr 340 David 327 Dawidowicz Biełła 348 Dewlet Girej I, chan krymski 51 Diagilew Siergiej 314, 344, 391 Diderot Denis 169 Dielanow Iwan 190 Dielwig Anton 239 Dienikin Anton 131, 279, 387 Dienisow Edison 347 Dierżawin Gawriił 96, 169, 233, 235, 237, 324 Diesnicki Siemion 169-170 Dieszewow Władimir 344 Dikoj A. 328 Dionisij 149, 299 Dmitrij Donskoj (Doński) 48, 146, 301 Dmitrij I Samozwaniec 53, 228, 242 Dmitrij, metropolita 378 Dmitrij, syn Iwana IV Groźnego 52-53 Dmitrij, wielki książę włodzimierski i moskiewski 227 Dmitrij ew Gieorgij 348 Dmitrijewski Iwan, aktor 319-320 Dmitrijewski Iwan, teolog 164 Dobrolubow Nikołaj 185, 187, 191-192, 251, 258, 259, 359 DodinL. 331 Dombrowski Jurij 286, 331 Dordżijew Agwan, lama 131 456 Indeks osób Dostojewski Fiodor 98, 116, 178, 183, 191-193, 196-197, 199-201, 251-252, 254, 257, 259, 261,263-265,330,333 Dostojewski Michaił 192, 199 Dowłatow Siergiej 286, 289, 393 Drankow Aleksandr 333 Druskin Lew 209 Drużnikow Jurij 288, 393 Drużynin Aleksandr 258 Dubrowin Aleksandr 422 Dudincew Władimir 285 Dugin Aleksandr 365, 426-427 Dumas Aleksander 324 Dunajewski Izaak 335 Dworiecki I. 330 Dybowski Benedykt 372 Dzierżyński Feliks 79, 207 Dżunkowski Stiepan 138 Eco Umberto 290 Efros Anatolij 329 Eichenbaum Boris 373 Eisenstein Siergiej 208, 335-336 Ekkenberg-Mann Johann 318 Elżbieta (Jelizawieta Pietrowna), caryca 62, 130, 307,319 Engels Fryderyk 217 Erdman Nikołaj 330-331 Erenburg Ilja 206, 215, 282-283, 391 Ermler Fryderyk 335 Ezop 176, 232 Fabrizio Bono 300 Fadiejew Aleksandr 209, 280 Fadiejew Rostislaw 360 Falconet Maurice Etienne 309 Fedrus 232 Felzen Jurij 281 Fenelon, arcybiskup 169 Feuerbach Ludwik 197, 257-259, 358-359 Fichte Johann Gottlieb 358 Fiedotow Gieorgij 177, 390, 392 Fiedotow Pawiel 312 Fieodor, ojciec 120 Fieodosij Pieczerski 147, 353 Fieodosij, św. 145 Fieofan (Teofan) Grek 298-299 Fieognost, metropolita 154 Fiet Afanasij 183, 240, 251, 260 Filippow Boris 284 Fiłariet (Drozdów), metropolita moskiewski 114 Fiłofiej, mnich 154, 354 Fiłosofow Dmitrij 392 Fiodor I 49, 51 Fiodor Michajłowicz 304 Fiodor, syn Iwana IV Groźnego 51-52, 261 Fiodorów Nikołaj 200, 269, 361, 279 Fiodorów Wasilij 321 Fioravanti Aristotel 300 FletlerW. 135 Fłorienski Pawieł 117 Fłorowski Gieorgij 124-125, 365, 392 Fokin Michaił 391 Fomin Igor 312 Fomin J. 340 Fontana Carlo 307 Fontana Giovanni Mario 307 Fontebasso Francesco 310 Fonwizin Dienis 96, 232, 238, 320 Forreger N. 208 Frank Ilja 374 Frank Siemion 117, 197, 201, 363, 388 Freud Zygmunt 269 Frison Aleksander, biskup 139 Fryderyk II 62 Fuchs Georg 327 Furmanów Dmitrij 280 Furow Wasilij 122 Gabo Naum 315 Gagarin Iwan 138 Gagarin Jurij 374, 433 Gaj dar Jegor 424 Gajnutdin Rawil, mufti 130 Galicz Aleksandr 208, 216, 393 Galin A. 330 Gałanskow Igor 215 Gardin Władimir 334 Garszyn Wsiewołod 267 Gastiew Aleksandr 205 Gauguin Aleksandr 314 GazdanowGajto281,391 Gdowski Dimitrij, arcybiskup 119 Giedymin 53 Giej Nikołaj 193,313 Gielman Aleksandr 329-330 Gieorgijewski Michaił 389 Gierman, ojciec 120 Giermogien, patriarcha 137, 159 Gierszenzon Michaił 201, 363 Gillet Michel 309 Ginzburg Aleksandr 215 Gippius Zinaida 270, 278, 391-392 Gleb, św. 145,225-227 Glezer Aleksandr 394 Glinka Fiodor 238-239 Glinka Michaił 186, 340-341, 347 Glinka Siergiej 184,320 Indeks osób 457 Glińska Helena 49 Gładilin Aleksandr 286, 393 Głazunow Aleksandr 341-344 Gniedicz Nikołaj 237 Goethe Johann 179,240 Gogol Nikołaj 97, 116, 183, 240, 245, 249-251, 258, 263-264, 323-324, 328, 333, 345 Golicyn A.M. 309 Golicyn Aleksiej 138 Golicyn B.A. 302 Golicyn D.M. 309 Golicyn Wasilij 57-58, 302 Gołdowska Marina 337 Gołubinski Fiodor 164 Gomolicki Lew 392 Gonczarow Iwan 183, 252, 261-262, 329 Gonczarowa Natalia 244, 314, 392 Gorbaczow Michaił 89, 205, 211-212, 217, 337, 395, 423, 425, 434, 443 Gorbaniewska Natalia 393 Gordiejew Fiodor 309 Goriensztiejn Fridrich 393 Gorki Maksim 207-209, 271-272, 326-329, 333, 335, 346 Gorodiecki Siergiej 273 Gozzi Carlo 327 Gracjan 152 Granowski Timofiej 183, 357 Gregori Gottfried 317, 325 Gribojedow Aleksandr 69, 238, 322 Griebniew A. 330 Griecz Nikołaj 184-185 Griemina Jelena331 Grigorienko Piotr 393-394 Grigoriew Apołłon 199, 240, 251, 259-260, 324, 359-360 Grobman Michaił 393 Gromowa Ariadna 287 Groński Iwan 209 Grossman Wasilij 284-285, 331 Grzegorz Palamas, biskup Tessalonik, św. 150-151 Grzegorz Synaita 151 Grzegorz VII, papież 136, 152 Grzegorz z Nyssy, 144 Grzymułtowski Krzysztof 58 Gubajdulina Sofia 347 Guczkow Aleksandr 422 Gukasow Abram 389 Gul Roman 281, 391 Gumilow Lew 365 Gumilow Nikołaj 273, 278 Gumilowski A. 114 Gurilow Aleksandr 340 GurkinW. 331 Gusinski Władimir 134, 219, 446 Hakamada Irina 424 Hannibal Ibrahim 243 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 178, 251, 258, 353, 358 Heine Heinrich 249 Hemingway Ernest 329 Henryk Walezy 51 Hercen Aleksandr 176, 178, 182, 185, 192, 198, 215,252,358-359,362 Hitler Adolf 82-84, 121,395 Hoffmann Ernest 263 Homer 301 Horacy 231 Hryniewiecki Ignacy 71 Hugo Wiktor 324 Ibsen Henrik 326 Igor, książę 225 Ilfllja280 Ilinski L. 329 Iljin Nikołaj 320 Iljin Władimir 392 Iljuszyn Siergiej 374 Iluchinow Nimażapan, pandito hambolama 132 Iłarion (Troicki), archimandryta 117 Iłarion, metropolita kijowski 111, 226, 354 Ingigerda-Irena, żona Jarosława Mądrego 296 Innocenty XI, papież 137 Ioann (Snyczew), metropolita petersburski i ła- doski 125 Ioann z Kronsztadu, św. 114 Ioann, arcybiskup Nowogrodu 226-227 Ionesco Eugene 330 Iosif, biskup Kazachstanu 122 Iosif, biskup rostowski 122 Iosif, metropolita 119 Ipatjew Władimir 392 Irinarch, ojciec 120 Istomin Karion 230 Istomin Nazarij 303 Iwan III Srogi 48, 50, 300 Iwan IV Groźny 49-53, 56, 95, 112, 128, 146, 167,207,228,233,261,301,429 Iwan Kalita, książę 48 Iwan Romanow 57-58 Iwan, syn Iwana IV Groźnego 52 Iwanow Aleksandr 313, 336 Iwanow Fiodor, diakon Iwanow Gieorgij 273 Iwanow Michaił 310 Iwanow Wiaczesław 138, 270-271, 273, 327- -328, 391 458 Indeks osób Iwanow Wsiewołod 206 Iwask Jurij 281, 284 Izgojew Aleksandr 201 Izjasław, książę 136 Jabloczkow Pawieł 371 Jadwiga Andegaweńska, królowa polska 155 Jaenisch Karolina 185 Jagiełło zob. Władysław Jagiełło Jakobson Roman 372 Jako wlew Aleksandr 374 Jan Kantakuzen, cesarz 152, 154 Jan Paweł II, papież 139 Jan Złotousty 118 Jankowicz F. 378 Janów Aleksandr 395 Janowski Fieodosij 166 Janyszew Iwan 115 Jaropełk, książę 44, 136 Jarosław Mądry 44-46, 136, 145, 153,295-297 Jarosławna, żona księcia Igora 225 Jaroszenko Nikołaj ЗІЗ Jaruzelski Wojciech 88 Jaszyn Aleksandr 284 Jawlinski Grigorij 425 Jaworski Stefan, biskup 166 Jazykow Nikołaj 239 Jefriemow Oleg 329 Jefrosinia Połocka, św. 377 Jegorow Aleksiej 313 Jegorow Dmitrij 119 Jekatierina I zob. Katarzyna I Jekatierina II zob. Katarzyna II Jekatierina, siostra Anny Iwanowny 62 Jelcyn Boris 90, 218, 409, 414, 435, 437, 443, 445-446 Jelisiejew Aleksandr 372 Jełagin Iwan (Matwiejew Iwan) 283, 393 Jełagina Awdotia 185 Jepifanij Mądry 151,298 Jeremiasz II, patriarcha Konstantynopola 112 Jermakow Oleg 291 Jermołaj-Jerazm 228 Jermołowa Maria 323 Jerofiejew Wieniedikt 330 Jeropkin P.M. 307 Jesienin Siergiej 99, 278 Jesienin-Wolpin Aleksandr 217 Jewlogij, metropolita 392 Jewrieinow Nikołaj 326-327, 391 Joffe Dina 348 Judenicz Nikołaj 279 Jurasów Władimir 284 Juriewa Anastazja 52 Jurij Dołgoruki 46 Jurij II 46 Jurij, brat Wasilija III 49 Jurij, syn Daniela 48 Jurkiewicz Władimir 392 Jurski 329 Justynian, cesarz 151 Jutkiewicz Siergiej 335 Kabakow Aleksandr 290 Kabalewski Dmitrij 346 Kaczenowski Michaił 184 Kalidasa 326 Kałatozow Michaił 336 Kamieniew Gawriił 212, 235 Kamieński Wasilij 274 Kandinski Wasilij 315, 392 Kaniewski Witalij 338 Kantiemir Antioch 231 Kantorowicz Leonid 374 Kapica Piotr 374 Kapnist Wasilij 233, 320 Kaptieriow Nikołaj 164 Karamzin Nikołaj 97, 168, 178, 180, 183-184, 234-235, 237-238, 320-321, 372 Karatygin P. 323 Karaty giną A. 323 Karmień Roman 336 Karol XII, król szwedzki 59 Karsawin Lew 117, 365 Kartaszow Anton 117, 124, 392 Kartezjusz 179 Katajew Walentin 282, 328 Katarzyna I 61, 307 Katarzyna II (Wielka) 62-66, 113, 128, 135, 137-138, 167-168, 170, 233-234, 308-309, 430 Katienin Pawieł 237, 239, 324 Katkow Michaił 192, 262, 379 Kawielin Konstantin 178, 183, 357-358 Kawierin Wieniamin 206, 329 Kazakow Matwiej Fiodorowicz 309 Kazancew Aleksandr 163, 330 Kazaniec Jaków 303-304 Kazimierz Odnowiciel 44 Kettler, wielki mistrz 51 Kieldysz Mstisław 374 Kierbiedź Stanisław 312 Kierienski Aleksandr 77-78 Kierkegaard Soren Aabye 200 Kierżencew P. 327 Kim Anatolij 288 Kiriejewski Iwan 178, 180, 185, 356-357 Kirijenko Siergiej 130, 424 Indeks osób 459 Kiriłl, archimandryta twerski 298 Kirilł, biskup Turowa 226 Kiriłł, metropolita kijowski 153 Kiriłl, św. 94, 152 Kiriłlow Iwan 303 Kirów Siergiej 81,212 Kirpotin Walerij 209 Kirszon Władimir 328 Kistiakowski Bogdan 201, 363 Klein Roman 312 Klemens IV, papież 138 Klemens Rzymski, św. 136 Klenowski Dmitrij (właśc. Kraczkowski Dmitrij) 393 Klenze Leo von 309 Klimów Elem 337 Klimowicz Kiriłł, biskup 139 Klonowski Dmitrij 284 Kluczewski Wasilij 372 Klusznikow Wiktor 262 Knajfl Aleksandr 348 Kniażnin Jaków 233, 319-320 Knipper Konstantin 320 Knut Dawid 281 Kochanowski Jan 231 Kogan Pawieł 283 Kokoszkin I.A. 324 Kolców Aleksiej 240, 251 Koljada (Kolada) Nikołaj 331 Kolczak Aleksandr 131 Kołłontaj Aleksandra 213 Kolmogorow Andriej 375 Kołomienski Paweł, biskup 164 Kołowrat Jewpatij 227 Komisarżewska Wiera 194 Komisarżewski Fiodor 326 Kondakow Igor 174, 175 Kondrusiewicz Tadeusz, arcybiskup 139 Koni Fiodor 324 Konowałow Aleksandr 390 Konrad Christopher 307 Konstantinow Antip 302 Konstantinowski M. 114 Konstantyn I, cesarz 146, 148, 151, 226, 313 Konstantyn, św. 94 Kopielew Lew 215, 393,395 Kopkow Aleksandr 330 Korniejczuk Aleksandr 328 Korniłow Ławr 78 Korolenko Władimir 267 Korowin Konstantin 194 Korżawin Naum 208 Kosoj Silwiester, metropolita 161 Kościuszko Tadeusz 64 Kotlarow Władimir (Tołsty) 395 Kotzebue August 320 Kowalew Ł. 302 Kowalewska Sofia 370 Kowalów Siergiej 217 Kozłów Iwan 241 Kozłowski Michaił 309 Kożewnikow Wadim 283 Kramskoj Iwan 193, 313 Kraszeninnikow Stiepan 369 Kremer Gidon 347, 348 Kretschmar Georg 135 Kriestowski Wsiewołod 262 Kritski (bracia) 185 Kriżanicz Jurij 137, 360 Królik Fieofił 166 Kron Arwin 394 Kruczonych Aleksiej 274 Krupin Władimir 288 Kruticki A. 323 Kruzienstern Iwan 372 Kryłow Iwan 233, 237, 320 Kryłow Nikifor 312 Kryłow Wiktor 325 Krzesińska Matylda 314 Kubłanowski Jurij 393 Kiichelbecker (Kjuchelbiekier) Wilhelm 184, 237, 239 Kukolnik Niestor 321 Kulczicki Michaił 283 Kuleszów Lew 208, 335 Kunst Johann 318 Kupców Walentin 423 Kuprin Aleksandr 271, 281, 391 Kurajew Michaił 291 Kurbski Andriej, książę 50-51, 156, 228 Kurczatow Igor 374 Kuricyn Fiodor 156 Kuzmin Roman 311 Kuzmin S. 306 Kuzniecow Anatolij 286 Kuzniecow Eduard 215 La Fontaine Jean de 232-233 Ladow Anatolij 342 Lampi Starszy Giovanni Baptista 310 Landau Lew 374 Lanzman Władimir 348 Lavoisier Antoine Laurent 369 Lazar Beri, rabin 134, 135 Le Blond Jean-Baptiste Alexandre (Leblond) 307 Lebiediew-Kumacz Wasilij 335 Leibniz Gottfried Wilhelm 166, 179 Lejfierkus Siergiej 331 460 Indeks osób Lem Stanisław 337 Lenin Władimir 77, 79-81, 98, 100, 204-207, 211-212, 217, 285, 334, 337, 363, 421, 423, 431 Lenski 323-324 Leon IX, papież 152 Leonów Aleksiej 374 Leonów Leonid 206, 282, 328 Leontjew Konstantin 183, 195, 199-200, 361, 389 Leontjew Wasilij 392 Lermontow Jurij 241 Lermontow Michaił 69, 97, 240, 246-249, 251, 260,263,313,323,342-343 Lesage Alain Renć 250 Leskow Nikołaj 114, 262, 266 Lessing Gotthold 320 LewajewLewi 134 Lewicki Dmitrij 170,310 Lewitan Izaak 194, 313 Limonow Eduard 288-289, 393, 427 Lipkin Siemion 209 Lisianski Jurij 372 Lisnianska Inna 209 LissitzkyE1315 Listiew Władisław 446 Locke John 166, 169 Loris-Mielikow Michaił 73 Lubimow Jurij 330-331, 393, 395-396 Lukaris, patriarcha 161 Lumiere August 333 Lumiere Ludwik 333 Lutosławski Witold 347 Łabzin Aleksiej 170 Łarionow Michaił 314, 392 Ławrieniow Boris 334 Ławrientiew Boris 328 Ławrow Piotr 71, 362 Łażecznikow 240 Łobaczewski Nikołaj 370 Łomonosow Michaił 96, 168-169, 231, 320, 369-370, 378 Łopatinski Fieofiłakt 166 Łopuchin I. 169 Łosienski Antonij 310 Łosiew Aleksiej 375 Łosski Nikołaj 117,388,392 Łotman Jurij 174, 375 Łukasz, św. 148 Łukin Władimir 320, 425 Łunaczarski Anatolij 206-207, 209 Łunin Michaił 138 Łużkow Jurij 426 Łysenko Trofim 373 Maciejowski Bernard, biskup 159 Maczieriet Aleksandr 335 Maeterlinck Maurice 327 Majakowski Władimir 99, 274, 278, 327-328 Majkow Apolłon 240, 251 Majkow Wasilij 233 Majorów Nikołaj 283 Makanin Władimir 288, 291 Makarios z Antiochii 305 Makary Egipski 144 Makary, metropolita 112, 154 Makowski Konstantin 193 Maksim Grek 354 Maksimów Siergiej 284 Maksimów Władimir 286, 288-289, 393-396 Malagin Wiktor 331 Malenkow Gieorgij 85-86 Malewicz Kazimierz 194, 314-315 MalutinS. 314 Małow Aleksiej 114 Małyszycki Władimir 331 Mamaj, chan 227 Mamin-Sybiriak Dmitrij 258, 267 Mamlejew Jurij 393 Mandelsztam Jurij 281 Mandelsztam Osip 99, 273, 277, 282, 289 Мао Tse-tung 88 Maramzin Władimir 394 Marczenko Anatolij 215, 217 Mardżanow 327 Marinetti Filip Tomasz 274 Marków Gieorgij 287 Marks Karol 203-204, 217 Marlowe Christopher 318 Martos Iwan 312 Martow Lew 421 Martynowlwan 138 Matinski Michaił 340 Mattarnovi Georg Johann 307 Matwiejew Andriej 310 Matwiejew Artiemij 163, 318 Mazepa Iwan 59 Mazur Jerzy, biskup 139 Mdiwani G. 329 Mendelejew Dmitrij 370 Mennini Antonio, arcybiskup 139 Metochites Teodor, cesarz 153 Metody, św. 94, 152 Meyerhold Wsiewolod 208, 323, 326-328, 330 Miaskowski Nikołaj 346 Miasnikow Gawriił 388 Miasojedow Grigorij 193, 313 Michaił Fiodorowicz (Romanow) 54-56, 159, 229 Indeks osób 461 Michajłow Michaił 260 Michajłowski Nikołaj 118, 363 Michał VIII Paleolog 301 Michał, biskup astrachański 122 Michałków Nikita 337-338 Michałków Siergiej 329 Michałkow-Konczałowski Andriej 337-338 Michetti Nicolo 307 Mickiewicz Adam 245 Miczurin Iwan 307 Mieczników Ilja 371 Miedwiediew Roj 394 Miedwiediew Silwiester 230 Miej Lew 260 Mierieżkowski Dmitrij 269-270, 272, 278, 391- -392 Mieszko II 44 Mietalnikow Siergiej 392 Mikłucho-Makłaj Nikołaj 372 Mikojan Artiom 374 Mikołaj I zob. Nikołaj 1 Mikołaj Kabasilas 151 Milukow Pawieł 388, 390, 422 Miłosławski, książę 318 Minin Kuźnia 54 Mniszchówna Maryna 53-54 Mniszech Jerzy 53 Moczałow Piotr 321, 323-324 Mohyła Piotr 114, 160,378 Mojsiej, ojciec 120 Moleschott 254 Molier232,244,319,326 Mołosznikow G.T. 306 Moniuszko Stanisław 340 Montferrand Aguste de 311 Morozów Boris 55 Morozów Pawieł 360 Morozów Pawlik 204, 335 Morszen Nikołaj 284 Mosołow Aleksandr 344, 348 Mozart Wolfgang A. 244 Mozżuchin Iwan 334 Możajew Boris 287, 330 Mrożek Sławomir 330 Mstisław, syn księcia Monomacha 46 Mstisławski Fiodor 54 Muchina Olga 330 MunichB. 61,62 Muratowa Kira 337 Musorgski Modiest 194, 341-342, 347 Nabokow Władimir 278, 331, 391 Nadieżdin Nikołaj 185 Napoleon Bonaparte 66-67, 266, 310, 321 Narbikowa Walerija 290 Narbut Władimir 273 Narcissow Boris 281, 284 Naroków Nikołaj (właśc. Marczenko Nikołaj) 284, 393 Naryszkin Lew (właśc. Kiryłowicz Lew) 58, 302 Natalia Aleksiejewna, księżna318, 319 Natanson Mark 422 Naumow Nikołaj 262 Nazarów Michaił 125 Nestor, mnich 226 Neyber Karolina 319 Nicolai W. 312 Nieczajew Siergiej 196 Nieizwiestny Ernst 393, 395 Niejołowa M. 329 Niekrasow Nikołaj 183, 185, 192, 240, 246, 251-252,260,263,324,393 Niekrasow Wiktor 208, 284, 395 Niemców Boris 424 Niemirowicz-Danczenko Władimir 194, 326, 328 Nieronow Iwan, protopop 305 Niesmiełow Arsienij 281 Niestierow Michaił 194 Nietzsche Fryderyk 200, 269 Niewieżin Piotr 325 Niewzorow Aleksandr 445 Nikitin Afanasij 228 Nikitin Iwan 260 Nikodem (Rotow), biskup 125 Nikodem, metropolita 122 Nikolski Andronik, biskup tichwiński 114 Nikołaj I (Mikołaj I) 68-70, 113, 176-177, 242, 245,310-311,313,321,323 Nikołaj II (Mikołaj II) 74-76, 116-117, 123, 131, 190,215 Nikołaj Nikołajewicz, wielki książę 389 Nikołaj, biskup niżegorodzki 122 Nikon, igumen 299 Nikon, patriarcha 56, 60, 112, 162-164, 304- -305,313 Niżyński Wacław 391 NordowW. 114 Novalis Georg 240 Nowicki Piotr 334 Nowikow Anatolij 346 Nowikow Nikołaj 169 Nowosiełow M. (biskup Mark) 119 Nudelman Rafaił 394 Obołonski Aleksandr 174 OchlopkowN. 327-329 Ocup Nikołaj 281 Odojewcewa Irina 281, 391, 396 462 Indeks osób Odojewski Władimir 184, 239, 244, 356 Ogariow Nikołaj 185, 240, 260 Ogurcow Bażan 302 Okara Paweł, biskup 136 Oktawian August 301 Okudżawa Bułat 346 Oleg, książę 43 Oleg, syn Swiatosława 44 Olejników 185 Olesza Jurij 99, 280 Olga, księżna 44, 111, 136 Olga, księżna, Św. 146 Ordin-Naszczokin Afanasij 163 Ordżonikidze Josif 436 Orłów Jurij 393, 395 Orłów Władimir 288 Orłowa Lubow 335 Orłowa Wiera 334 Orłowski Aleksander 312 Orłowski Boris 312 Orygenes 353 Osborne J. 329 Osipow Jurij 375 Osjan 235 Osorjin Drużyna 228 OstermanH. 61-62 Ostrogski Konstanty, książę 160 Ostrowski Aleksandr 255-256, 260, 324-325 Otriepiew Griszka zob. Dymitr I Samozwaniec Otton I, cesarz 136 Ozierow Władysław 238, 321 Pahlen Piotr 65 Paisein Iwan 304 Paisiello Giovanni 340 Paisjos z Aleksandrii 305 Palacky Frantisek 360 Palej Marina 291 Palicyn Awraamij 228 Palladio Andrea 306 Panajew Iwan 240 Panfiorow Fiodor 282 Papulin NA. 306 Parland Alfred 314 Pasternak Boris 208, 215, 285, 331 Pasteur Ludwik 371 Paszkiewicz W. 340 Paweł I (Pawieł) 63-66, 133, 138, 310-311 Paweł, św. 354 Pawieł, ojciec 120 Pawłów Iwan 335, 371 Pawłów Wasilij 135 Pawłowa Muza 331 Pawłowiec Nikita 163 Pedrillo319 Perelman Wiktor 394 Pevsner Antoine 315 Picasso Pablo 347 Pickel Klemens, biskup 139 Pieczerin Władimir 138 Piekarski Edward 372 Pielewin Wiktor 290 Pieriejasławski Daniił, ojciec 147 Pierieleszyn Walerij 281 Pierieswietow Iwan 156, 228 Pierow Wasilij 193,313 Pietrow Jewgienij 280 Pietrow Władimir 327, 335-336 Pietrowski-Sitnianowicz Samuel zob. Połocki Simieon Pietruszewska Ludmiła 291, 330 Piotr (Fiedosichin), biskup 120 Piotr I Romanow, Piotr I Wielki 57-62, 96, 112- -114, 135, 137, 164-168, 174-175, 181-182, 243, 245, 295, 305-309, 313, 318-319, 340, 354, 357, 369, 371, 378, 429-^30 Piotr II 61 Piotr III 62-63, 430 Piotr, metropolita moskiewski 112 Piotrogrodzki Iosif, metropolita 119 Pirandello Luigi 329 Pisariew A. 324 Pisariew Dmitrij 185, 187, 192, 251, 258-259, 359 Pisiemski Aleksiej 262, 324 Piskator Jan 304 Pius VI, papież 138 Pius VII, papież 138 Pius XI, papież 139 Pjecuch Wiaczesław 290 Platon 150, 179 Plechanow Gieorgij 363, 421 Plotyn 150 Pluszcz Leonid 395 Płachow Ławr 312 Płatonow Andriej 330-331 Płatonow Andriej 99, 277, 279, 282-284, 289 Płatonow Oleg 125 Płatonow Siergiej 119 Pławilszczykow Piotr 320, 323 Pobiedonoscew Konstantin 116 Pogodin Michaił 184, 244 Pogodin N. 329 Pokrowski W. 314 Pokrowskij A. 114 Polenow Wasilij 194 PoletajewW. 114 Polewoj Boris 283, 336 Indeks osób 463 Polewoj Nikołaj 185,321 Połocki Simieon (Pietrowski-Sitnianowicz Samuel) 95, 162, 165, 230-231, 317-318, 378 Połonski Jaków 240, 251, 260 Pomiałowski Nikołaj 114, 261-262 Pomierancew Aleksandr 312 Pomierancew Władimir 215 Popławski Boris 281, 391 Popów Aleksandr 328, 371 Popów Gawriił 344, 348 Popów Jewgienij 209, 290 Popów Michaił 233 Poroszyn Fiodor 228 Potiebnia Aleksandr 373 Potiechin Aleksiej 324 Potiomkin Grigorij 168 Pożarski Dmitrij, książę 54 Praskowia Fiodorowna, caryca 318-319 Presley Elvis 216 Prieobrażenskij P. 114 Prigożin Ilja 392 Primakow Jewgienij 417 Prismanowa Anna 281 Priszwin Michaił 272 Prochanow Iwan 135 Prochor z Gorodca 299 Prochorow Aleksandr 374 Prokofiew Siergiej 335, 341, 344-346 Prokopowicz Fieofan, 114, 166, 168,231,354 Proskurin Piotr 287 Protazanow Jaków 333-334 Prutkow Koźma 240 Prżewalski Nikołaj 372 Pseudo-Dionizy 353 Pudowkin Wsiewołod 335-336 Pugaczow Jemielian 63, 234 Puszkin Aleksandr 69, 97, 175, 178-180, 183, 185-186, 191-192, 237-246, 251, 258, 264, 312, 323, 331, 333, 340, 342-343 Puszkin-Musin 184 Putin Władimir 90, 218-219, 416, 437, 446 Quarenghi Giaccomo 308-310 Rabinowicz Aleksandr 348 RabusK. 186 Rachmaninow Siergiej 194, 343, 391 Racine Jean Baptiste 232, 319 Radiszczew Aleksandr 96, 169, 171, 234, 355- -356 Radzinski E. 330 Rafael Santi 310, 313 Rajzman Julij 335 Rasputin Walentin 287 Rastrelli Bartolomeo Francesco 307, 308 Rastrelli Carlo 307 Ratuszinska Irina 393, 396 Ravel Maurice 342 Razin Stienka 55 Razumowski Aleksandr 138 Razumowski Aleksiej 62 Razumowski Kiriłł 62 Reagan Ronald 88 Reni Guido 313 Riachowski Siergiej, biskup 136 Riemizow Aleksiej 272, 281, 391 Riepin Ilja 193,313 Rieszetnikow Fiodor 261 Riezaniec Stiepan 303-304 Rimski-Korsakow Nikołaj 194, 341-344, 346 Rinaldi Antonio 308 Rinpocze Telo, lama 132 Robbe-Grillet Alain 290 Rodczenko Aleksandr 315 Rokotow Fiodor 170 Rokotow Fiodor Stiepanowicz 310 Romanow Filaret, metropolita 52, 54-55, 57, 159 Romm Abram335 Rosławiec Nikołaj 344, 348 Rossi Carlo 310-311, 321 RostowskiD. 318 Rostropowicz Mstisław 393, 395 Roszczin Michaił 329 Rotari Piętro 310 Rousseau Jan Jakub 166, 169, 171, 238, 355- -356 Rozanow Wasilij 361 Rozow 329-330 Rozowski Marek 329 Rożków Siergiej 303 Rtiszczew Fiodor 162 Rubinstein Anton 342-343 Rublow Andriej 146, 149, 151, 299, 304, 306 Rudolf Heinrich 95-96 Ruff Marco 300 Ruryk, książę 43, 52 Rylejew Kondratij 237, 239, 243, 246 Rżeszewski Aleksandr 335 Rżewski Leonid 284, 393 Sacharow Andriej 87, 217, 366 Sadowski Prow 323, 325 Sadur Nina 330 Salieri 244 Sałtykow-Szczedrin Michaił 263, 329 Samarin Jurij 357 Sandunow S. 323 464 Indeks osób Sanin Aleksandr 334 Sapunow 327 Sawczenko Igor 336 Sawicki Piotr 365 Sawin Istoma 303 Sawin Nikifor 303 Sawrasow Aleksiej 186, 194 Sawwa, św. 301 Scarron Paul 233 Schadel Gotfryd 307 Schedl Johann G. 308 Schelling Friedrich W. 178, 239-240, 247, 249, 356 Schiller Fryderyk 240, 248, 324 Schlegel A. W. 240 Schlutter Andreas 307 Schnittke Alfred 347-348 Schopenhauer Artur 193, 200, 253, 255, 269 Schwarz Johann Georg 170 Scott Walter 240, 245 Sejfulina Lidia 328 Serafim (Ladę), metroplita berliński i środkowoeuropejski 121 Serafimowicz Aleksandr 272, 280, 328 Siergiej zRadoneża, ihumen 112, 145-146, 151, 334 Sergiusz II, papież 149 SherwoodW. 312 Sieczenow Iwan 371 Siemionów Anatol 312 Siemionów Nikołaj 374 Siemionów, archimandryta 118 Siemionowa K. 323 Siergiej, metropolita moskiewski 124 Siergij (Stragorodzki), biskup, metropolita, patriarcha 117-119, 121 Sieroszewski Wacław 372 Sierow Walentin 194 Siestrzeńcewicz-Bohusz Stanisław, biskup 138 Siewierianin Igor 274, 281, 391 Sikorski Igor 392 Silwiester, pop 50 Silwiestrow Walentin 348 Simonów Konstantin 283 Simonów R. 329 Siniawski Andriej 208, 215-216, 288, 366, 393--395 Sinkiewicz Walentina 393 Sipko J. 136 Skobcowa Jelizawieta (matka Maria) 392 Skriabin Aleksandr 194, 343, 346 Ślepców Wasilij 261 Słapowski Aleksiej 290, 330-331 Sławkin W. 330-331 Słonimski Sergiusz 348 Smirnow Dmitrij 348 Smirnow Wasilij 282 Smith Adam 169 Smoktunowski Innokientij 329 Smoleński Władimir 281 Sobol Iwan 303 Sobolew Leonid 283 Sofija (Zofia), regentka 57-58, 137 Sokołów Sasza 329-393 Solari Piętro Antonio 300 Sołncewa Julia 334 Sołogub Fiodor 270, 272 Sołowjow Siergiej 270, 372 Sołowjow Władimir 116-117, 183, 200-201, 269, 329, 361-362, 364 Sołowjow-Siedoj Władimir 346 Sołżenicyn Aleksandr 87, 208, 215, 217, 285, 288-289, 366, 393-396 Somow Konstantin 194 Sorokin Pitirim 392 Sorokin Władimir 290-291 Sosnicki Iwan 323 SparroP.I. 311 Spażynski Iwan 325 Speranski Michał 66-67, 184 Spiridonow Siemion 163 Sriezniewski Izmaił 373 Stachanow Aleksiej 213 Stakenscheier Andrzej 311 Stalin Iosif 80-85, 98, 100, 121, 204, 207-212, 214, 217, 282, 344, 373-374, 395, 423^124 Stanisław August Poniatowski 64, 310 Stanisław Leszczyński 59, 62 Stanisławski Konstantin 194, 326-328 Stankiewicz Nikołaj 185, 240, 358 Starcew Osip 302, 308 Starewicz Władysław 333 Starów Iwan 309 Stasow Wasilij 307, 310-311 Stasow Władimir 193, 313, 341 Stawski Jeligij 286, 329 Stefan Batory 51 Stefan Nemanja 301 Stern Lawrence 234 Stiepaszyn Siergiej 425 Stiepniak-Krawczynski Siergiej 262 Stiepun Fiodor 281, 390, 392 Stolar Wasilij 136 Stołper Aleksandr 336 Stołypin Piotr 75-76, 389, 431 Strachów Nikołaj 199 Strawiński Igor 343, 391 Stroganow Maksim 303 Indeks osób 465 Straganów Nikita 303 Straganów Siergiej 306 Strugacki Arkadij 287 Strugacki Boris 287 Strawę Piotr 117, 201, 363, 388 Suchoj Pawie! 374 Suchowo-Kobylin Aleksandr 255, 260-261, 324 Sudejkin 327 Sumarokow Aleksandr 170, 186, 232-233, 319- -320 Sungurow Nikołaj 185 Surikow Iwan 260 Surikow Wasilij 193 Susanin Iwan 340 Suslin Wiktor 348 Suworow Aleksandr, feldmarszałek 233, 309 Swiatopolk, syn Władimira 44 Swiatosław 43-44, 136,225 Swiatosław Igorowicz 133 Swieczina Sofija 138 Swiridow Gieorgij 341 Szachowskoj, książę 184, 324 Szafariewicz Igor 125, 366 Szaginian Marietta 282 Szajewicz Adolf, rabin 134—135 Szalapin Fiodor 391 Szalików 184 Szalimow Aleksandr 287 Szałamow Warłam 286 Szamil, imam 129 Szamir Izraił 395 Szaporin Jurij 346 Szarutin Triefil 302 Szatrow Michaił 329 Szczapow Afanasij 362 Szczedrin Rodion 348 Szczedrin Siemion 310 Szczedrowski Ignacy 312 Szczepkin Michaił 323-324 Szczerbatow Aleksandr 168-169 Szczerbatow Michaił 170, 355 Szczerbina Nikołaj 240 Szczusiew Aleksiej 312, 314 Szebalin Wissarion 346-347 Szebujew Wasilij 313 Szechtel Fiodor 312, 314 Szekspir William 242, 244, 320, 326 Szerszeniewicz Wadim 274 Szestow Lew (Szwarcman Lew Isaakowicz) 200,269,364 Szipienko A. 330 Sziriajew Boris 393 Szirinski-Szichmatow Aleksiej 184 Szkwarkin 328 Szmielow Iwan 281, 391 Sznejerson Icchak, rabin 134 Szojgu Siergiej 426 Szołochow Michaił 280, 282-283 Szostakowicz Dmitrij 343-347 Sztroml.W. 311 Szubin Fiedot 309 Szuchów Iwan 282 Szujski Wasilij zob. Wasilij IV Szujski Szukszyn Wasilij 329, 336 Szumski Siergiej 323 Szuszerin J. 323 Szuwałow Piotr 62 Szyriajew Boris 284 Szyszkin Iwan 313 Szyszków Aleksandr 184, 237 Tabakow Oleg 329, 331 Tadżuddin Tałgat, mufti 129-130 Tairow Aleksandr 208, 326 Tamerlan 318 Tamm Igor 374 Tarkowski Andriej 336, 337-338, 393, 395 Tarsis Walerij 393 Tatiszczew Wasilij 355 Tatlin Władimir 194, 315 TeffiNadieżda281 Teodozjusz, cesarz 151 Terapiano Jurij 281 Thomon Thomas de 310 Thon Konstantyn N. 311 Tichomirow Lew 362 Tichon (Bieławin), patriarcha 117-120, 124 Tichon Zadonski 334 Tichonow Nikołaj 283 Tieńszański Piotr 372 Tieriebieniow Iwan 309 Tierieszkowa Walentina 374 Timiriaziew Klimientij 371 Timoszenko Stiepan 392 Tinley Czżampa 132 Tiszczenko Boris 348 TitowN. 340 Tiulkin Wiktor 424 Tiutczew Fiodor 249 Tkaczow Piotr 71, 196-197, 362-363 Tołstoj Aleksiej 209, 255-256, 260-261, 272, 280, 324, 334, 344, 391 Tołstoj Dmitrij 116,379 Tołstoj Fiodor 312 Tołstoj Lew 98, 116, 181, 183, 191-193, 199, 257, 261, 263, 265-266, 268, 272, 325, 333 Tołstoj Tatiana 291 466 Indeks osób Tomasz, Św. 152 Tomaszewski Boris 373 Toporów Władimir 375 ToreliStefano310 Towstonogow Gieorgij 329 Traetta T. 340 Treniew K. 328 Trezzini Domenico 306 Triediakowski Wasilij 169, 231, 319-320, 369- -370 Trifonow Jurij 330 Trocki Lew 206, 212-213, 388, 393 Tropinin Wasilij 186, 312 Trubieckoj Nikołaj 365, 392 Tupolew Andriej 374 Turgieniew Iwan 98, 183, 185, 192, 195, 251— 255, 258-259, 261, 324, 334, 371 Turowski Kiriłł 354 Twardowski Aleksandr 283 Tynianow Jurij 373 Tyranów Aleksiej 312 Ufimski Andriej, arcybiskup 119 Uljanow Władimir Iljicz zob. Lenin Władimir Urban II, papież 152 Uspienski Boris 375 Uspienski Gleb 262 Uspienski Nikołaj 261 Ustriałow Nikołaj 365, 390 Uszakow Łarion 302 Uszakow Simon 163, 303-304 Uwarow Siergiej 181, 379 Vallin de la Mothe Jean Baptiste 308-309 Vignoli Giacomo 306 Vogt 254 Vulcani319 Waarłam Hutynski, św. 145 Wachtangow Jewgienij 327 Waginow Konstantin 278 Wajman Michaił 348 Walejew D. 330 Wampiłow Aleksandr 329 Warłamow Leonid 336 Warszawski Ilja 287 Wasiliew Fiodor 313 Wasilij 148 Wasilij III 48-50, 146, 301, 354 Wasilij Szujski 53-54 Wasilij, błogosławiony 144 Wasiljew A. 331 Wasiljew Paweł 323 Wasniecow Wiktor 193 Weltman Aleksandr 244 Wergiliusz 301 WerthJosef, biskup 139 Wertyński Aleksandr 333, 391 Westerveldt Abraham van 296 Wiacki Wiktor, biskup 119 Wiaziemski Piotr 184, 239 Wieliczkowski Paisij 115, 167 Wieniecianow Aleksiej 186, 312 Wieniewitinow Dmitrij 239, 356-357 Wieriesajew Wikientij 271 Wierstowski A. 186,324 Wiertow Dżiga 208, 334-335 Wiesiełowski Aleksandr 372 Wiktiuk Roman 330 Wiktor, ojciec 120 Wilhelm II 333 Willebrands, arcybiskup 125 Winogradski Siergiej 392 Wirta Nikołaj 328 Wiszaniakow Iwan 310 Wiszniewski W. 328 Wiśniowiecki Adam, książę 53 Władimir Monomach 46, 145, 354 Władimir Wielki (Święty) 44-45, 94, 111, 133, 136, 146, 152,226,295 Władimir z Sierpuchowa 227 Władimir, metropolita kijowski 118 Władimirów Josif 163, 303 Władimow Gieorgij 209, 284, 286, 393 Władysław IV 54 Władysław Jagiełło 155 Własow Andriej 120 Włodzimierz, wielki książę kijowski zob. Władimir Wielki (Święty) Wojnowicz Władimir 209, 283, 286, 288, 393, 395-396 Wolter 169,319 Wołczek Galina 329 Wołkonska Zinaida 138, 185 Wołkonski Andriej 348 Wołków Fiodor 319 Wołocki Josif 354 Wołodin Aleksandr 329 Wołokołamski Fieodor, arcybiskup 119 Wołokołamski Josif, ojciec 147 Wołyński Akim 270 Worobjew Michaił 186 Woroncow Michaił 62 Woronichin Andriej 310-311 Woronski Aleksandr 206 Woskobojnikow-Kamiński 120 Wrangel Piotr 387-388 Wrubel Michaił 194, 313 Indeks osób 467 Wsiewolod (Szpiller), ojciec 121 Wsiewołod 46, 225 Wsiewolod Wielkie Gniazdo 46 Wwiedienski Aleksandr 278 Wyhowski Iwan 57 Wysocki Władimir 216, 330, 346 Wyszenski Fieofan 115 Wyszesławcew Boris 392 Zabołocki Nikołaj 215, 278 Zacharjin Nikita 52 Zacharów Adrian 310-311 Zachawa B. 329 Zagoskin Michaił 240, 324 Zajcew A. 370 Zajcew Boris 271, 281, 391 Zajew Damba-Darża, lama 130 Zalman Schneur, rebe 133 Załygin Siergiej 287 Zamiatin Jewgienij 279 Zaradny Iwan 307 Zarudzki Iwan, ataman 53-54 Zasodimski Pawieł 262 Zederholm Konstanty 115 Ziber Nikołaj 363 Ziemcow Michaił 307 Zienkiewicz Michaił 273 Zinik Zinowij 289 Zinin Aleksandr 370 Zinowiew Aleksandr 212, 288-289, 366, 395- -396 Ziuganow Gienadij 423 Złatowratski Nikołaj 262 Zofia (Zoe) Paleolog 300 Zofia zob. Sofija, regentka Zola Emil 257, 266-267 Zorin L. 329 Zosima, metropolita 133 Zoszczenko Michaił 99-100, 206, 208, 214, 280 Zubow Fiodor 163, 303 Zubow Wiktor 395 Zuków N. 314 Zworykin Władimir 392 Zygmunt August 51 Zygmunt III Waza 160 Żdanow Andriej 209, 315 Żelezcow A. 331 Żółkiewski Stefan, hetman 161 Żukowski Wasilij 185, 238-240, 324 Żydiata Łuka 226 Żyrinowski Władimir 427 W SERII LITERATURA ROSYJSKA - EMIGRACJA - TAMIZDAT - SAMIZDAT POD RED. LUCJANA SUCHANKA UKAZAŁY SIĘ KSIĄŻKI: 1. Emigracja i tamizdat. Szkice o współczesnej prozie rosyjskiej. Pod red. L. Suchanka, Kraków 1993. 2. L. Suchanek, Aleksander Sołżenicyn. Pisarz i publicysta, Kraków 1994. 3. K. Duda, Antyutopia w literaturze rosyjskiejXXwieku, Kraków 1995. 4. Dać świadectwo prawdzie. Portrety współczesnych pisarzy rosyjskich. Pod red. L. Suchanka, Kraków 1996. 5. Realiści i postmoderniści. Sylwetki współczesnych rosyjskich pisarzy emigracyjnych. Pod red. L. Suchanka, Kraków 1997. 6. K. Pietrzycka-Bohosiewicz, W poszukiwaniu autentyzmu. Twórczość prozatorska Georgija Wła-dimowa, Kraków 1999. 7. A. Raźny, Literatura wobec zniewolenia totalitarnego. Warłama Szałamowa świadectwo prawdy, Kraków 1999. 8. L. Suchanek, Homo sovieticus. Świetlana przyszłość. Gnijący Zachód. Pisarstwo Aleksandra Zinowiewa, Kraków 1999. 9. L. Suchanek, Parias i Heros. Twórczość Eduarda Limonowa, Kraków 2001. 10. K. Duda, Wiara i naród. Twórczość Władimira Maksimowa, Kraków 2001. 11. L. Liburska, Kultura i inteligencja rosyjska. O pisarstwie Lidii Czukowskiej, Kraków 2003. W SERII PRACE KATEDRY LITERATURY I KULTURY ROSYJSKIEJ UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO (OBECNIE PRACE KATEDRY ROSJOZNAWSTWA UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO) UKAZAŁY SIĘ KSIĄŻKI: 1. Wizja człowieka i świata w myśli rosyjskiej. Pod red. L. Suchanka, Kraków 1998. 2. H. Kowalska, Kultura staroruska ХІ-ХУІ w. Tradycja i zmiana, Kraków 1998. 3. A. Dudek, Wizja kultury w twórczości Wiaczesława Iwanowa, Kraków 2000. 4. Inteligencja. Tradycja i nowe czasy. Pod red. H. Kowalskiej, Kraków 2001. 5. J. Diec, Cywilizacje bez okien. Teoria Mikołaja Danilewskiego i późniejsze koncepcje monady czny eh formacji socjokulturowych, Kraków 2002. 6. L. Macheta, Demon południa i zafałszowanie egzystencji. O acedii starożytnego mnicha i „zbędności" inteligenta rosyjskiego XIX wieku, Kraków 2003. Rosjoznawstwo to nowa, interdyscyplinarna specjalność uniwersytecka i naukowa, obejmująca swym zasięgiem Rosjęjako całość. Podręcznik zaznajamia z geografią Rosji i językiem rosyjskim, prawosławiem i innymi wyznaniami, historią, sztuką, nauką i szkolnictwem, systemem politycznym i partiami oraz środkami masowego przekazu. To bogate kompendium wiedzy na temat dawnej i nowej Rosji stanowi nowość na polskim rynku wydawniczym. Książka jest przeznaczona dla kandydatów na studia oraz studentów rosjoznawstwa i innych kierunków, a także dla wszystkich interesujących się Rosją. Blouna Księgarnia Naukae htWAMj.akn.krakoy.pl kod: ШЭД ЕИМН cena: 39,88 zł 9788323318354