Najdawniejsze dzieje ziem polskich Ry�. 74. Br�zowe sierpy, siekierki i groty w��czni z Deszczna, nawi�zuj�ce do form zabytkowych z kr�gu kultur nordyjskich. -�u�ycka, osi�gaj�c apogeum swojego rozwoju w m�odszym okresie epoki br�zu. Tak�e zachodnia Wielkopolska znajdowa�a si� w orbicie wp�yw�w grupy �l�skiej. Impulsy �l�skie dociera�y te� szybko do zachodniej Ma�opolski, m�wi si� wr�cz o przesuni�ciach ludno�ci ze �l�ska, kt�re da�y pocz�tek grupie g�rno�l�sko- -ma�opolskicj kultury �u�yckiej. Grup� t� charakteryzowa�o wsp�wyst�powanie obrz�dku cia�opalnego i szkieletowego (birytualizm). Efektem p�nocnej ekspansji grupy sasko-�u�yckiej by�o powstanie grupy brandenbursko-lubuskiej, obejmuj�cej p�nocno-zachodni� cz�� Wielkopolski i ziemi� lubusk�. Grup� t� wyr�nia� bardzo specyficzny kszta�t dwusto�kowych naczy� (tzw. styl uradzki), kt�ry by� 158 Epoka br�zu - pomi�dzy centrami cywilizacyjnymi. przejawem szerszej dyfuzji zachodnich w�tk�w stylistycznych, si�gaj�cej w m�odszej epoce br�zu nawet dorzecza Wis�y. Jeszcze bardziej na p�noc powsta�a w m�odszej epoce br�zu grupa zachodniopomorska kultury �u�yckiej, charakteryzuj�ca si� w�asnym o�rodkiem metalurgii wzorowanej na formach skandynawskich i du�skich (tzw. nordyjskich). Specyficzne dla wczesnej fazy kultury �u�yckiej w grupie zachodniopomorskiej by�y groby kurhanowe, szczeg�lnie bogato wyposa�one w wyroby br�zowe. Przenikanie nowych wierze� i obrz�dku grzebalnego na tereny dorzecza �rodkowej i dolnej Wis�y doprowadzi�o do powstania kilku grup, w kt�rych kulturowy substrat trzciniecki jest dobrze widoczny nie tylko w �rodkowej, ale nawet w p�nej epoce br�zu. Podstawow�jednostk�tcgo obszaru by�a grupa wschodnia kultury �u�yckiej, obejmuj�ca rozleg�y teren - od dorzecza �rodkowej Warty, a� do dorzecza Bugu, a nawet do zachodniej cz�ci Wo�ynia. Po�udniowy wsch�d Polski, szczeg�lnie dorzecze Sanu i Wis�oki, zajmowa�a grupa tarnobrzeska kultury �u�yckiej, r�ni�ca si� od grupy wschodniej przede wszystkim wi�kszym udzia�em wp�yw�w zakarpackich. Dopiero w m�odszej epoce br�zu obserwujemy docieranie wp�yw�w �u�yckich do p�nocno-wschodniej Polski i tworzenie peryferycznych grup, takich jak kaszubska (wschodniopomorska) i warmi�sko-mazurska. W rozwoju kultury �u�yckiej w epoce br�zu mo�na wyr�ni� dwa horyzonty chronologiczne, manifestuj�ce si� szerokim rozprzestrzenieniem okre�lonych styl�w produkcji ceramicznej oraz niekt�rych typ�w ozd�b br�zowych. Horyzont wcze�niejszy przypada na �rodkow� epok� br�zu i wyra�a si� przyj�ciem przez wiele grup, g��wnie zachodnich, tzw. ceramiki guzowej (naczynia zaopatrzone w wypychane od wn�trza wypuk�o�ci-guzy na najwi�kszej wyd�to�ci brzu�ca). Nast�pny horyzont, zwi�zany z p�n� epok� br�zu, cechuje najpierw ceramika ostroprofilowana (przede wszystkim dwusto�kowe formy naczy�), a nast�pnie charakterystyczne naczynia zdobione uko�nym kanelowaniem oraz specyficzne typy mieczy, szpil i fibul br�zowych. W p�nej epoce br�zu rozwija�y si� wszystkie wcze�niej powsta�e grupy. Obserwuje si� w/rost liczby ludno�ci, a w konsekwencji - kolonizacj� obszar�w dotychczas nic zasiedlonych lub rzadko penetrowanych. Dotyczy to nie tylko Ni�u Polskiego i wy�yn lessowych, ale przede wszystkim Pog�rza Karpackiego. Z okresem tym zwi�zane jest pojawienie si� pierwszych �u�yckich osad obronnych lub grod�w w po�udniowej i po�udniowo-zachodnicj Polsce. Mo�na wprawdzie przypuszcza�, �e by�o to wynikiem konflikt�w wewn�trznych, mi�dzyplemiennych, ale bardziej prawdopodobne wydaje si� kojarzenie tych za�o�e� obronnych z pojawieniem si� w Kotlinie Karpackiej lud�w nadczarnomorskich, Kimmer�w. Najazdy Kimmer�w, napieraj�cych na miejscowe kultury dorzecza Cisy (np. kultur� Gava), spowodowa�y dalsze przesuni�cia ludno�ci oraz niepokoje polityczne. W efekcie rejestrujemy na tych terenach pojawienie si� cz�ci uzbrojenia i rz�du ko�skiego pochodzenia wschodnioeuropejskiego. Ludno�� kultury �u�yckiej na przewa�aj�cej cz�ci swego terytorium zajmowa�a si� przede wszystkim upraw� ro�lin. Wskazuj� na to wyst�puj�ce w znale-': ziskach archeologicznych ich szcz�tki, a tak�e stabilno�� osad, szczeg�lnie na 159 Najdawniejsze dzieje ziem polskich Ry�. 75. Br�zowe siekierki z pi�tk�, miecz, grot i sztylet z Radzimia (wczesna faza kultury �u�yckiej). lessowych wy�ynach po�udniowej Polski. W�r�d upraw dominowa�y zbo�a (g��wnie odmiany pszenicy, proso i j�czmie�), pojawia�y si�. te� takie gatunki, jak �yto, owies, orkisz, lepiej przystosowane do uprawy w gorszych warunkach glebowych. Umo�liwia�o to rozszerzanie area�u upraw na tereny mniej urodzajne, g��wnie gleby piaszczyste na Ni�u Polskim i gleby teren�w podg�rskich. Obok zb� uprawiano mak, len, rzepik, rzep� oleist� i inne ro�liny o znaczeniu przemys�owym. W rolnictwie podstawow� rol� odgrywa�a gospodarka wypaleniskowa i orka sprz�ajna. Wprawdzie znane ju� by�y sierpy wykonane z br�zu, ale ostatnie badania wskazuj�, �e szczeg�lnie w po�udniowo-wschodniej Polsce du�e znaczenie mia�y jeszcze sierpy krzemienne. Ich wyspecjalizowana produkcja jest udokumentowana a� do pocz�tku epoki �elaza. Gospodarka hodowlana nie mia�a, jak w starszej epoce br�zu, charakteru wyspecjalizowanego, zwi�zanego z koczowniczym trybem �ycia lub z systematycznymi w�dr�wkami pomi�dzy obszarami nizinnymi i g�rskimi, czyli z tzw. transhumancj�; polega�a raczej na przyzagrodowym wypasie byd�a rogatego, �wi�, owiec i k�z, a tak�e koni. Wiele uwagi archeologowie po�wi�cili powstaj�cym pod koniec epoki br�zu grodom kultury �u�yckiej, kt�rym przypisywano te� rol� refugi�w dla stad byd�a, motywowan� cz�stym brakiem zabudowy wewn�trz fortyfikacji. Mo�na mie� jednak powa�ne zastrze�enia do takiej interpretacji. Bardziej prawdopodobne wydaje si�, �e grody pe�ni�y funkcje centr�w plemiennych, miejsc spotka�, wymiany towar�w, odprawiania obrz�d�w, a tak�e schronie� w czasie niepokoj�w i wojen dla ludno�ci zamieszkuj�cej s�siednie osady otwarte. Podstawowym typem osadnictwa kultury �u�yckiej by�y stosunkowo niewielkie osady wiejskie, z�o�one z kilku lub najwy�ej kilkunastu dom�w, przewa�nie prostok�tnych, s�upowych. Nie jest wykluczone , istnienie dom�w o konstrukcji zr�bowej, kt�rej stosowanie potwierdzaj� niekt�re fortyfikacje i obudowy grob�w, szczeg�lnie z p�nej fazy kultury �u�yckiej. Domy zr�bowe, je�li nic by�y zag��bione w po-1 wierzchnie gruntu, nie pozostawi�y trwa�ych �lad�w uchwytnych w reliktach archeologicznych. Obraz architektury w obr�bie kultury i �u�yckiej jest nam znany przede wszystkim z doskonale zachowanych konstrukcji drewnianych z grod�w wielkopolskich, pochodz�cych z epoki �elaza j i opisanych w rozdziale nast�pnym. Cz�� uzbrojenia i niekt�re narz�dzia br�zowe, wyst�puj�ce w kulturze �u-J �yckiej, by�y importowane z o�rodk�w wytw�rczych na obszarach Siedmio-j grodu, po�udniowej S�owacji, wschodnich Alp oraz wschodniej Turyngii.! Na p�nocy Polski pojawia�y si� te� przedmioty importowane z nordyjskichj o�rodk�w skandynawskich. Wi�kszo�� wyrob�w br�zowych (przede wszystkimi ozd�b) by�a jednak produkowana na miejscu. W niekt�rych grupach kulturyl 160 Epoka br�zu - pomi�dzy centrami cywilizacyjnymi... Ry�. 76. Wyroby br�zowe z V okresu epoki br�zu z Radolinka: bransolety (a), naramienniki (b), zawieszka binokularowa (c), sprz�czki do pasa (d). �u�yckiej dzia�a�y warsztaty przetapiaj�ce importowane wyroby (np. uszkodzone na nowe). W pracowniach tych odlewano przedmioty br�zowe w formach kamiennych lub glinianych. Ta ostatnia metoda polega�a na wst�pnym uformowaniu wosku na kszta�t odlewanego wyrobu, nast�pnie oblepieniu woskowej formy glin� i wlewaniu do niej gor�cego metalu, kt�ry zast�powa� wytapiany wosk. By�y to tzw. odlewy na tracony wosk. Lokalne wydobycie rud miedzi by�o mo�liwe tylko na Dolnym �l�sku, gdzie natrafiamy na koncentracj� warsztat�w metalurgicznych w okolicach Legnicy i Z�otoryi. Innym metalem wydobywanym i przerabianym na ozdoby by� o��w, wyst�puj�cy na terenie grupy g�rno�l�sko-ma�opolskiej, w okolicach Olkusza. Niezbyt liczne �u�yckie wyroby ze z�ota by�y raczej importowane ze S�owacji lub Siedmiogrodu. Obok wytapiania i obr�bki metali, przedmiotem specjalizacji ludno�ci �u�yckiej sta�a si� produkcja soli. U schy�ku epoki br�zu powsta�y wa�ne jej o�rodki na terenie zachodniej Ma�opolski (rejon Wieliczki i Bochni) 161 Najdawniejsze dzieje ziem polskich oraz na Kujawach (okolice Inowroc�awia). S�l pozyskiwano z solanki, kt�r� odparowywano, podobnie jak w neolicie, w specjalnych naczyniach - brykietarkach. Badania nad mikroregionami osadniczymi, a szczeg�lnie nad rozwojem wyst�puj�cych w nich cmentarzysk, dostarczaj � podstaw dla odtworzenia struktury spo�ecznej ludno�ci kultury �u�yckiej. Wydaje si�, �e osiad�e, rolniczo-hodowlane spo�eczno�ci tej kultury opiera�y si� na rodzinach pojedynczych jako jednostkach podstawowych, kt�re ��czy�y si� w wielkie rodziny lub rody z�o�one z ok. 100-150 os�b, zamieszkuj�ce powierzchni� ok. 20-30 km2. Bardziej lu�n� form� organizacji terytorialnych stanowi�y plemiona z�o�one z 30-40 rod�w. Struktura wiekowa, rejestrowana na cmentarzyskach, opiera�a si� na dominacji trzech grup: dzieci do 6 miesi�cy, osobnik�w m�odocianych w wieku 15-20 lat i dojrza�ych -25-35 lat. �rednia wieku populacji �u�yckiej wynosi�a ok. 20 lat, na co wp�yw mia�a du�a �miertelno�� dzieci. Grupy ludno�ci by�y stosunkowo s�abo zr�nicowane pod wzgl�dem pozycji spo�ecznej i maj�tku, nawet w por�wnaniu np. z ludno�ci� kultur mogi�owych. Przejawia�o si� to w braku poch�wk�w szczeg�lnie bogato wyposa�onych, cho� na niekt�rych cmentarzyskach wyst�puj � grupy grob�w bogatszych, mog�ce wskazywa� na bardziej uprzywilejowan� pozycj� starszyzny rodowo-plemiennej. Tak�e obecno�� szczeg�lnie cennych skarb�w z m�odszej epoki br�zu mo�e �wiadczy� o akumulacji d�br, zapewne przez przyw�dc�w grup lub plemion. Nie obserwujemy natomiast istnienia odr�bnej grupy os�b spe�niaj�cych funkcje kultowe lub obrz�dowe. Wyst�powanie w niekt�rych grobach figurek ludzkich lub instrument�w muzycznych nic jest dostatecznym argumentem potwierdzaj�cym zinstytucjonalizowane formy obrz�dowo�ci. Wspomnie� trzeba, �e z ca�ego obszaru kultury �u�yckiej nie znamy ani jednego obiektu typu �wi�tynnego lub kultowego. Odnoszenie do kultury �u�yckiej kamiennych konstrukcji na �l�y nie jest dostatecznie uzasadnione. Znamy oczywi�cie w kulturze �u�yckiej pewne symbole w postaci element�w dekoracji ceramiki, kt�re mog� wi�za� si� , z kultem solarnym (m.in. przedstawienia ptak�w), ale odnie�� je nale�y dopiero do wczesnego okresu epoki �elaza. Tre�ci wierze�, kt�re decydowa�y o wsp�lnocie kultur p�l popielnicowych, trzeba wi�c wi�za� raczej ze sfer� �ycia po�miertnego i r�nymi aspektami rytua�u grzebalnego ni� z mitologi�, kosmologi� lub innymi formami system�w religijnych. W ka�dym razie brak dotychczas dowod�w instytucjonalizacji tego typu wierze� i ceremonia��w. Zmiany w tym kierunku nast�pi�y dopiero na pocz�tku epoki �elaza, wraz z pojawieniem si� nowych centr�w cywilizacyjnych i nowych system�w religijnych w basenie Morza �r�dziemnego. Stosunki etniczne na ziemiach polskich w epoce br�zu Rozpoznawanie przynale�no�ci etnicznej lud�w, kt�rych materialne relikty bada archeologia, jest zadaniem bardzo trudnym i obarczonym zawsze mo�liwo�ci� pope�nienia b��d�w. Pierwsz� pewn� identyfikacj� etniczn� w pradziejowej 162 Epoka br�zu - pomi�dzy centrami cywilizacyjnymi. Europie jest uznanie tw�rc�w kultur hclladzkiej i egejskiej z XVI w. a.C. jako przodk�w historycznych Grek�w. Opieramy si� przy tym zar�wno na odczytaniu minojskiego pisma linearnego B, jak i na tradycji greckiej si�gaj�cej czas�w helladzkiej epoki br�zu. Obok ewidentnych �wiadectw lingwistycznych zapisanych w dokumentach, identyfikacj� etniczn� lud�w pr�- i protohistorycznych mo�na opiera� te� na ci�g�o�ci zaludnienia niekt�rych obszar�w od prehistorii do czas�w, kiedy by�y one zasiedlone przez ludy historyczne o niew�tpliwej przynale�no�ci etnicznej. Badania nad rozwojem i r�nicowaniem kultur archeologicznych mo�emy pr�bowa� wi�za� z rekonstruowan� histori� j�zyk�w, �ledz�c� wsp�lne w�tki lingwistyczne, ��cz�ce historyczne grupy j�zykowe ze wsp�czesnymi. Opieraj�c si� na podobnych zasadach, j�zykoznawcy jeszcze na pocz�tku XX w. odtworzyli genealogi� j�zyk�w indoeuropejskich, umieszczaj�c kolebk� pos�uguj�cych si� nimi lud�w na obszarach wielkiego stepu z pogranicza Europy i Azji. Z tego terytorium mia�y wyrusza� kolejne migracje w kierunku Europy i Azji Po�udniowej. Poniewa� w tym czasie kultur� ceramiki sznurowej wywodzono ze stepowych kultur wschodnioeuropejskich, by�a ona, jak si� w�wczas wydawa�o, idealnym odpowiednikiem praeuropejskiej wsp�lnoty j�zykowej. Jednak brak powi�za� pomi�dzy kr�giem kultury ceramiki sznurowej a anatolijsko--egejskimi ludami epoki br�zu przemawia� przeciwko ��czeniu pierwszych Indo-europejczyk�w z kultur� ceramiki sznurowej. Coraz wi�cej zwolennik�w zyskiwa�y hipotezy przyjmuj�ce znacznie wcze�niejsz� metryk� zasiedlenia Europy przez Indoeuropejczyk�w. Obecnie, jak wykaza� Collin Renfrew w Archaeologv and Language: the puzzle oj Indo-European origins (1987), najpowa�niejszym kandydatem do roli indocuropejskiego substratu etnicznego Europy jest grupa pierwszych lud�w rolniczo-hodowlanych, zwi�zana z wczesnym neolitem ba�ka�sko-dunajskim. Dalszy rozw�j, a� po wczesn� epok� br�zu, musia� na terenie po�udniowo-wschodniej i �rodkowej Europy zawiera� cho�by cz�� dziedzictwa wczesnoneolitycznego, a wi�c jest prawdopodobne, �e substrat indoeuropejski istnia� ju� w Europie na d�ugo przed pojawieniem si� pierwszych, znanych ze �r�de� pisanych, lud�w pos�uguj�cych si� j�zykami tej grupy lingwistycznej. Wobec faktu, �e neolit ba�ka�sko-dunajski nie rozpowszechni� si� na ca�ym kontynencie, nie ulega w�tpliwo�ci, �e istnia�y grupy j�zykowe starsze, kt�re mog�y przetrwa� paralelnie z Indoeuropcjczykami, a kt�rych reliktem w czasach historycznych s� j�zyki nieindoeuropejskie, np. baskijski czy j�zyki ugrofi�skie. Drug� nader istotn� kwesti�, b�d�c� przedmiotem szczeg�lnie ostrych spor�w w nauce, by�o formowanie si� wyodr�bnionych ze wsp�lnoty indoeuropejskicj j�zyk�w s�owia�skich lub ba�tos�owia�skich. W okresie mi�dzywojennym J�zef Kostrzewski zmierza� do udowodnienia ci�g�o�ci zaludnienia ziem polskich od epoki br�zu do wczesnego �redniowiecza, kiedy by�y one zamieszkiwane przez plemiona s�owia�skie (hipotez� tak� postawi� w pracy pt. Od mezolitu do okresu w�dr�wek lud�w}. W �wietle tej hipotezy ludno�� kultury �u�yckiej by�aby przodkiem S�owian. Koncepcja akcentuj�ca autochtonizm S�owian w dorzeczu Wis�y i Odry przez kilka dziesi�cioleci by�a obowi�zuj�cym paradygmatem polskiej 163 Najdawniejsze dzieje ziem polskich - archeologii, lingwistyki i antropologii. Z biegiem czasu podlega�a ona pewnym modyfikacjom, m.in. zmierzaj�cym do wykazania, �e Pras�owianie pojawili si� jeszcze wcze�niej, w okresie istnienia kultury trzcinieckiej, kt�r� Aleksander Gardawski w Zagadnieniach ci�g�o�ci osadniczej, kulturowej i etnicznej w mi�dzyrzeczu Odry i Dniepru od II okresu epoki br�zu do Vl/VII w. n.e. uwa�a� za przodka wschodniego od�amu kultury �u�yckiej. Jeszcze dalej poszed� Witold Hensel (w Prahistorii ziem polskich), przypuszczaj�c, �e wsp�lnota ba�tos�o-wia�ska w dorzeczach Dniepru i Wis�y mog�a wyodr�bni� si� jeszcze wcze�niej, w okresie kultur z ceramik� sznurow�. W konsekwencji wsp�lnota pras�owia�ska by�aby odpowiednikiem kultury trzcinieckiej i wschodniego od�amu kultury �u�yckiej. Zgodnie z t� hipotez� zachodnia cz�� kultury �u�yckiej mog�a by� nies�owia�ska, ulegaj�c slawizacji dopiero w p�nej epoce br�zu (ok. 1000 lat a.C.). S�abo�� autochtonicznej hipotezy dotycz�cej genezy S�owian na ziemiach polskich wynika przede wszystkim z trudno�ci udowodnienia ci�g�o�ci zasiedlenia ziem polskich od neolitu lub wczesnej epoki br�zu do wczesnego �redniowiecza. Jak wyka�emy w rozdziale ostatnim, istnieje wyra�ny brak kontynuacji w zasiedlaniu ziem polskich w epoce �elaza, przejawiaj�cy si� zanikiem tradycji zar�wno osadniczych, jak i kulturowych. Z drugiej strony, trzeba podkre�li� za Kazimierzem God�owskim, �e geografia etniczna Europy w epoce br�zu by�a niew�tpliwie znacznie bardziej skomplikowana wskutek istnienia lud�w, kt�rych j�zyk�w nie znamy ani z przekaz�w pisanych, ani ze wsp�czesnej mapy j�zykowej Europy. Mog�y to by� zar�wno ludy preindoeuropejskie, jak r�wnie� grupy indoeuro-pejskie o ma�o wyra�nej metryce lingwistycznej i historycznej (np. wspomniani w �r�d�ach antycznych i toponomastyce Wenetowie, wyst�puj�cy zar�wno w basenie �r�dziemnomorskim, jak i na Ni�u Europejskim). Wspomnie� wreszcie trzeba o zagadkowych ludach indoeuropejskich zamieszkuj�cych ziemie pomi�dzy obszarami Celt�w i German�w. Z wymienionych powod�w bardzo zawodne s� pr�by identyfikacji kultur epoki br�zu - m.in. poszczeg�lnych cz�ci kultur p�l popielnicowych - z okre�lonymi indoeuropejskimi grupami etnicznymi. Dotyczy to tak�e lud�w, kt�rych siedziby ju� w epoce �elaza mo�emy wyra�nie okre�li� na podstawie �r�de� pisanych (nale�� do nich m.in. Grecy, Italikowie, Trakowie, Ilirowie czy Celtowie). W konsekwencji pojawienie si� na ziemiach polskich w epoce br�zu element�w kulturowych nawi�zuj�cych do obszaru wschodnioalpejskiego (np. grob�w szkieletowych w g�rno�l�sko-ma�opolskiej grupie kultury �u�yckiej) nie mo�e by� jednoznacznie interpretowane (co sugerowali Tadeusz Malinowski w pracy Problem pogranicza pras�owia�sko-prailiryjskiego i Witold Hensel we wspomnianej pracy), jako �lad penetracji ludno�ci iliryjskiej. Tak�e z du�� ostro�no�ci� trzeba odnosi� si� do interpretacji pewnych element�w transylwa�skich na przedpolu zachodnich S Karpat, jako dowodu penetracji tych teren�w przez ludy trackie. Tak� ostro�no�� j radzimy zachowa�, pomimo argument�w historycznych, kt�re wskazuj�, �e ju� j we wczesnej epoce �elaza ludy iliryjskie zamieszkiwa�y rejony wschodnich Alp, j a ludy trackie - obszary w Siedmiogrodzie. 164 Wczesna epoka �elaza i pocz�tek okresu late�skiego Wczesna epoka �elaza i pocz�tek okresu late�skiego W systemie periodyzacji pradziej�w �rodkowej Europy pocz�tek najm�odszego okresu - epoki �elaza - datowany jest od ok. po�owy VIII w. a.C. Najstarszy jego odcinek nazywany jest okresem halsztackim. Schy�ek okresu halsztackiego nast�pi� w V w. a.C.; dla ziem polskich przyjmuje si�, �e istnia� do ok. 400 r. a.C. Nast�pny okres - przedrzymski, nazywany r�wnie� late�skim - obejmuje w przybli�eniu cztery ostatnie stulecia a.C. Z pocz�tkiem I w. p.C. zaczyna si� okres rzymski, ko�cz�cy si� ok. 375 r. Kolejny odcinek epoki �elaza nosi nazw� okresu w�dr�wek lud�w. Trwa� on do pierwszych dziesi�cioleci drugiej po�owy VI w., tj. do pocz�tk�w okresu wczesno�redniowiecznego. Okres halsztacki, nazywany wczesn� epok� �elaza, dzielimy na dwa stadia chronologiczne - okres halsztacki C (Hallstatt C), trwaj�cy od ok. po�owy VIII w. a.C. do ko�ca VII w. a.C., oraz okres halsztacki D (Hallstatt D), kt�ry obejmuje VI i V stulecie a.C. W systemie periodyzacji odnosz�cym si� do znalezisk z ziem polskich przyjmuje si�, �e koniec okresu halsztackiego C nast�pi� ok. 550 r. a.C. Oznaczenia "Hallstatt C" i "Hallstatt D" przyj�te zosta�y z systemu periodyzacji opracowanego na podstawie materia��w ze strefy naddunajskiej. Wyr�nione na tych terenach wcze�niejsze odcinki chronologiczne: "Hallstatt A" i "Hallstatt B" odpowiadaj� okresowi trwaj�cemu od m�odszej cz�ci III okresu epoki br�zu po koniec V okresu tej epoki, a wi�c czasom od prze�omu XIII i XII stulecia do drugiej po�owy VIII w. a.C. Najnowsze wyniki bada� dendrochronologicznych wskazuj� na nieco wcze�niejsze pocz�tki okresu halsztackiego. Pr�bki drewna pobrane z komory grobowej i z umieszczonego w niej wozu z grobu z Wehringen, zawieraj�cego zabytki charakterystyczne dla starszego odcinka Hallstattu C, datowane s� z 778 (+5) r. a.C. Na pocz�tku epoki �elaza nie obserwujemy �adnych zasadniczych zmian w doborze podstawowych surowc�w u�ywanych do produkcji ozd�b, cz�ci stroju, narz�dzi 165 O) CD' N CD' -o o_ cn HALSZTACKI ( WCZESNA EPOKA �ELAZA ) LATENSKI ( PRZEDRZYMSKI) WP�YW�W RZYMSKICH ( RZYMSKI) W�DR�WEK LUD�W WCZESNY �RODKOWY PӏNY WCZESNY M�ODSZY PӏNY A1 A2 A3 " A B C A B A B |l|iip^ CELTOWIE �A �L�SKU �flODKOWYM Tablica chronologiczna epoki �elaza Wczesna epoka �elaza i pocz�tek okresu late�skiego czy te� broni. Rozpowszechnianie u�ywania nowego metalu - �elaza - nast�powa�o stopniowo, [�elazo] By� to proces powolny, a przez d�ugi czas g��wnym surowcem do wyrobu szeregu przedmiot�w, zw�aszcza ozd�b, pozostawa� nadal br�z. Wraz ze stopniowym upowszechnianiem nowego metalu obserwujemy na obszarach �rodkowej i zachodniej Europy pojawienie si� zar�wno nowych pr�d�w �elazo Upowszechnianie �elaza na terenach �rodkowej Europy przebiega�o stopniowo. Pierwsze, pojedyncze wyroby wykonywane by�y z �elaza meteorytowego jeszcze w IV tysi�cleciu a.C. U�ywanie wyrob�w �elaznych na wi�ksz� skal� wymaga�o opanowania procesu technologicznego, polegaj�cego na pozyskiwaniu �elaza z dost�pnych rud. Przyjmuje si�, �e u�ywanie tego metalu na wi�ksz�skal� nast�pi�o w XV i XIV w. a.C. na terenie pa�stwa Hetyt�w i pa�stwa Mitanni, na obszarze Anatolii i dzisiejszej Armenii. Stamt�d pod koniec II tysi�clecia a.C., po upadku pa�stwa hetyckiego (ok. 1180 r. a.C.), znajomo�� produkcji �elaza dotar�a przez Palestyn� do Egiptu, a poprzez Mezopotami� do Iranu. Umiej�tno�� produkcji �elaza, rozpowszechniona r�wnie� na Kaukazie, ok. XII w. a.C. dotar�a do Grecji, a stamt�d - na prze�omie XI i X w. a.C. - do Italii. W g��b Europy nowa technologia dociera�a r�nymi drogami: z terenu P�wyspu Ba�ka�skiego i centr�w cywilizacji �r�dziemnomorskiej na obszary zachodniej i �rodkowej Europy, z Kaukazu za� - na stepy nadczarnomorskie. Pierwsze przedmioty �elazne nap�ywa�y do �rodkowej Europy jeszcze w epoce br�zu, najcz�ciej w jej schy�kowej fazie. Na prze�omie II i l tysi�clecia a.C. powsta�y lokalne o�rodki produkcji �elaza w Siedmiogrodzie i w Banacie. Przedmiot�w wykonanych z �elaza zacz�to u�ywa� na wi�ksz�skal� pod wp�ywem oddzia�ywa� kultury halsztackiej i kultury scytyjskiej. Atrakcyjno�� nowego metalu wynika�a nie tylko z jego lepszych (w por�wnaniu z br�zem) w�a�ciwo�ci jako surowca do wyrobu narz�dzi i broni, ale tak�e z dost�pno�ci jego z��. Rudy metali kolorowych, u�ywanych do produkcji br�zu, wyst�powa�y bowiem tylko na niekt�rych obszarach Europy, rudy �elaza natomiast spotykane by�y znacznie cz�ciej. R�ni� si� one m.in.: zawarto�ci� �elaza, stopniem topliwo�ci i ilo�ci� oraz rodzajem domieszek wyst�puj�cych w rudach obok ska�y p�onnej. W staro�ytno�ci eksploatowano przede wszystkim r�ne odmiany limonitu, rudy najcz�ciej spotykanej na powierzchni, zawieraj�cej zwykle od ok. 30 do 50% �elaza. Limonit jest g��wnym sk�adnikiem rud darniowych, bardzo cz�sto wyst�puj�cych na rozleg�ych obszarach �rodkowej i p�nocnej Europy. Poza tym �elazo produkowano z syderytu i hematytu, rzadziej z innych wysokoprocentowych odmian rud. Surowce te pozyskiwano w miejscach ich naturalnych wychodni lub w specjalnie wykopanych, niewielkich zag��bieniach; znacznie rzadziej eksploatowano je metodami g�rniczymi, dr���c uko�ne lub pionowe szyby. Niew�tpliwie, dla pocz�tk�w produkcji �elaza bardzo istotne znaczenie mia�y rudy darniowe, a tak�e b�otne, tj. zalegaj�ce na terenach podmok�ych. Najdawniejsze dzieje ziem polskich Z�o�a tego typu, mimo niezbyt wysokiej zawarto�ci �elaza, eksploatowane by�y w �rodkowej i wschodniej Europie a� do XIX w. p.C. Wydobyte kawa�ki rudy rozdrabniano i przep�ukiwano, oddzielaj�c piasek, glin� lub mu�, a nast�pnie zapewne poddawano pra�eniu w celu wzbogacenia oraz oddzielenia niepo��danych domieszek, np. siarki. Sam proces produkcji �elaza przebiega� na og� w piecach, nazywanych dymarkami, b�d� te� w ogniskach. Jako paliwa u�ywano w�gla drzewnego. Proces redukcji tlenk�w �elaza przeprowadzano w temperaturze si�gaj�cej ok. 1300 �C, nie uzyskiwano wi�c �elaza w postaci ciek�ej. W efekcie obr�bki rudy otrzymywano �upk� metalicznego �elaza, stanowi�c� konglomerat �elaza, �u�la i w�gla drzewnego. Dalsza obr�bka polega�a na przekuwaniu podgrzanej �upki w celu oddzielenia od �elaza rozmaitych zanieczyszcze�. Ten spos�b uzyskiwania metalu stosowano tak�e na ziemiach polskich, jednak rozpowszechnienie lokalnej produkcji �elaza nast�pi�o na naszych terenach p�niej, w m�odszym okresie przedrzymskim, pod wp�ywem metalurgii celtyckiej. stylistycznych, jak i zmian gospodarczo-spo�ecznych, b�d�cych wynikiem adaptacji impuls�w cywilizacyjnych zwi�zanych z oddzia�ywaniami kultur �wiata �r�dziemnomorskiego. Od VIII w. a.C. rozpocz�a si� wielka kolonizacja grecka, w wyniku kt�rej nast�pi�o pewne zbli�enie kultur tzw. barbarzy�skiej Europy z cywilizacj� antyczn�. Od drugiej po�owy VIII w. a.C. rozpocz�� si� rozw�j kolonii greckich w po�udniowej Italii i na Sycylii, m.in. ok. 750 r. a.C. powsta�y miasta greckie nad Zatok� Neapolita�sk�, a w ci�gu drugiej po�owy VIII stulecia a.C. - Naxos i Syrakuzy na Sycylii. Ok. 600 r. a.C. na terenie dzisiejszej Marsylii zosta�a za�o�ona Massalia, a nieco p�niej nast�pne kolonie w tej cz�ci wybrze�a Morza �r�dziemnego, m.in. u uj�cia Rodanu. Od po�owy VII w. a.C. zaczyna si� rozw�j miast greckich za�o�onych na wybrze�ach Morza Czarnego, np. Histrii w Dobrud�y i Olbii przy uj�ciu Bohu. Wp�ywy greckie, widoczne wyra�nie w kulturze Trak�w, zamieszkuj�cych teren dzisiejszej Bu�garii, wywar�y tak�e znaczne pi�tno na kulturze Etrusk�w ze �rodkowej Italii, kt�rych siedziby rozci�ga�y si� mi�dzy rzekami Arno i Tybrem. Ukszta�towan� w VII w. a.C. cywilizacj� etrusk� charakteryzowa�y silne zwi�zki z kultur� greck� oraz terenami Bliskiego Wschodu. Okres najwi�kszej pot�gi Etrusk�w przypada na VI w. a.C., upadek ich znaczenia politycznego i kulturowego zaczai si� w V w. a.C. Kres pa�stw etruskich po�o�y�y podboje Rzymu, a p�nocne cz�ci ich teren�w zaj�te zosta�y przez plemiona celtyckie. W okresie pot�gi wp�ywy i oddzia�ywania kulturowe Etrusk�w obejmowa�y Dalmacj� oraz po�udniowe wybrze�a Francji. Dla rozwoju obszar�w zachodnioeuropejskich, przede wszystkim teren�w P�wyspu Iberyjskiego, istotne znaczenie mia�y ju� od pocz�tk�w I tysi�clecia a.C. kontakty z koloniami fenickimi, a p�niej wp�ywy kartagi�skie. Z wielk� kolonizacj� greck� zwi�zane jest pojawienie si� pierwszych informacji zawartych w �r�d�ach pisanych, dotycz�cych obszar�w po�o�onych w g��bi Europy, z dala od zasi�gu cywilizacji �r�dziemnomorskich. Najwcze�niejsze 168 Wczesna epoka �elaza i pocz�tek okresu late�skiego mHH kultura Vekerzug Sf|| kultura Basarabli O Grecja i jej kolonie 1111 kultura pomorska t&�. a^aMSA^-�i^sai�Us^i &-i&A>-<* li Jf _ 169 Ry�. 77. Europa we wczesnej epoce �elaza. z nich, pomijaj�c odnosz�ce si� do VIII w. a.C. dane o charakterze p�legendarnym z Odysei Homera (pie�� XI), dotycz� sytuacji istniej�cej w VI w. a.C. Wzmiankuje o niej przede wszystkim tzw. Periplos Massalski - powsta�y przed 530 r. a.C. opis podr�y �eglarzy greckich z kolonii na terenie Marsylii wzd�u� wybrze�y, zawieraj�cy m.in. pierwsze informacje o Wyspach Brytyjskich. Periplos Massalski nie zachowa� si� do naszych czas�w, a jego tre�� znamy tylko we fragmentach z poematu Festusa Rufusa Avienusa Wybrze�e morskie (Ora maritima; z 2 p�. IV w. p.C.). Dalszych informacji dostarczaj� ocala�e fragmenty dzie�a Hekataiosa z Miletu pt. Obej�cie Ziemi (Gesperiodos, VI/V w. a.C.) oraz pochodz�ce z V w. a.C. Dzieje (Historiae) Herodota z Halikarnasu, zawieraj�ce opis tzw. Scytii, tj. teren�w po�o�onych na p�noc od Morza Czarnego i zamieszkanych przez plemiona scytyjskie oraz inne ludy. Poczynaj�c od VIII stulecia a.C., na obszarach zajmowanych poprzednio przez r�ne grupy kulturowe nale��ce do kompleksu kultur p�l popielnicowych zacz�a kszta�towa� si� nowa jednostka, okre�lana jako kultura halsztacka. Przyczyny przemian umo�liwiaj�cych powstanie tej nowej kultury nie s� dotychczas w pe�ni wyja�nione. Przypuszcza si�, �e mia�y w nich pewien udzia� najazdy lud�w stepowych, kt�re na cz�ci teren�w zajmowanych przez kultury Najdawniejsze dzieje ziem polskich p�l popielnicowych doprowadzi�y do za�amania si� istniej�cych struktur spo�ecz-no-gospodarczych. Tradycyjnie wi��e si� te ludy z wymienionymi przez Homera w Odysei Kimmerami, ale w owych procesach mog�y r�wnie� bra� udzia� inne ludy strefy stepowej, charakteryzuj�ce si� nomadycznym trybem �ycia i modelem gospodarki. Wynikiem presji lud�w koczowniczych by�o przyj�cie, zw�aszcza w basenie Dunaju - w �rodowisku kultury halsztackiej - pewnych zjawisk kulturowych nale��cych do dorobku cywilizacyjnego spo�eczno�ci stepowych. Przejawia�o si� to m.in. w upowszechnianiu u�ywania koni przez wojownik�w czy te� w konstruowaniu kom�r grobowych, w kt�rych chowano osoby zajmuj�ce znaczn� pozycj� spo�eczn� i maj�tkow�, jak i w wyposa�aniu zmar�ych w cz�ci rz�du ko�skiego. Zabytki te po�wiadczaj� nap�yw grup koczowniczej ludno�ci do zachodniej Europy przez po�udniow� Francj� a� na teren P�wyspu Iberyjskiego. Pewnym potwierdzeniem istnienia tak dalekiej ekspansji jest wzmianka Pliniusza Starszego, zamieszczona w dziele pt. Historia naturalna (Historia Naturalis), powsta�ym w I w. p.C., o zamieszkuj�cych tereny dzisiejszej Hiszpanii, obok Celt�w, Iber�w i Fenicjan, tak�e "Persas" (Persach). (Pe�niejsze informacje o �r�d�ach antycznych i ich autorach zamieszczone s� w rozdziale XI.) W tym przypadku z ca�� pewno�ci� nie chodzi o dobrze znanych Rzymianom mieszka�c�w Persji, lecz o inny lud o podobnych cechach. Mogli to by�, nosz�cy str�j typowy dla stepowych nomad�w (spodnie i przewi�zany pasem kaftan, nazywany w staro�ytno�ci "perskim", "indyjskim" lub "scytyjskim"), koczowniczy przybysze ze step�w nadczarnomorskich, kt�rych �lady przetrwa�y w tradycjach na P�wyspie Iberyjskim a� do czas�w podboj�w rzymskich. G��wn� jednak przyczyn� przeobra�e� cywilizacyjnych, jakie zasz�y pocz�wszy od VIII w. a.C., by�y impulsy przenikaj�ce ze �wiata �r�dziemnomorskiego. W zachodniej cz�ci kr�gu kultury halsztackiej bardzo istotn� rol� odegra�y kontakty z koloniami greckimi, zw�aszcza Massali�, i o�rodkami greckimi po�o�onymi u uj�cia Rodanu, jak i powi�zania z Itali� poprzez kultury Este i Melaun, Kultura halsztacka obj�a swym zasi�giem bardzo rozleg�e obszary - od wschodniej Francji na zachodzie po dorzecze �rodkowego Dunaju na wschodzie i wybrze�a Adriatyku na po�udniowym wschodzie. Jej oddzia�ywania si�ga�y dalej na p�noc, wyra�nie zaznaczaj�c si� w dorzeczu �aby, a zw�aszcza Odry. W jej zasi�gu znalaz�y si� tak�e obszary alpejskie. W obr�bie kultury halsztackiej wyr�niamy j trzy prowincje: zachodniohalsztack�, obejmuj�c� tereny wschodniej Francji, dorze- j cza g�rnego i �rodkowego Renu oraz g�rnego Dunaju, wschodniohalsztack�, kt�rej zasi�g obejmowa� obszary po�o�one nad �rodkowym Dunajem, po�udniowo-i -wschodnio-halsztack�, zajmuj�c� w przybli�eniu obszary dorzecza Drawy i Sawy. Kultury halsztackie cechuje do�� daleko posuni�ta unifikacja, kt�rej rozwojowi sprzyja�y m.in. dalekosi�ne kontakty handlowe. Istotne znaczenie mia� w tym okresie szlak bursztynowy ��cz�cy tereny wschodnioalpejskie oraz ziemie po�o-j �on� nad �rodkowym Dunajem przez Bram� Morawsk� z dorzeczem Odry! i wybrze�ami Ba�tyku. Wa�n� rol� odgrywa� tak�e inny szlak handlowy - biegn�cy j znad g�rnego Dunaju wzd�u� So�awy i �aby a� do uj�cia tej rzeki i wybrze�a j Morza P�nocnego. Z p�nocn� Itali� kultur� zachodniohalsztack� ��czy�y szlaki! 170 Wczesna epoka �elaza i pocz�tek okresu late�skiego wiod�ce przez prze��cze alpejskie. W por�wnaniu z kulturami kr�gu p�l popielnicowych obserwujemy we wczesnej epoce �elaza wyra�ny rozw�j produkcji rzemie�lniczej - garncarstwa, przede wszystkim jednak obr�bki metali: br�zu i �elaza. Rozw�j rzemios� i handlu, a w przypadku niekt�rych grup ludno�ci tak�e prowadzona na wielk� skal� eksploatacja z�� soli, kontakty ze stref� �r�dziemnomorsk�, jak r�wnie� w pewnym, trudnym jednak do uchwycenia stopniu, wydarzenia polityczne spowodowa�y wyodr�bnienie si� arystokracji rodowej lub plemiennej. Jej istnienia dowodz� bardzo bogato wyposa�one poch�wki, umieszczane niekiedy na wozach w komorach drewnianych z usypanym nad nimi wielkim kurhanem, z drogocennymi przedmiotami pochodz�cymi z kr�gu kultury greckiej lub etruskiej oraz budowane w�wczas grody - siedziby w�adc�w. Do najbardziej znanych tego typu obiekt�w nale�y kilkakrotnie przebudowywany gr�d Heune-burg w Talhof ko�o Sigmaringen nad g�rnym Dunajem (po�udniowa Wirtembergia). Spos�b konstruowania umocnie� czwartej fazy rozbudowy Heuneburga, wzniesionych w p�nym okresie halsztackim, wskazuje, �e ich budowniczowie musieli wzorowa� si� na fortyfikacjach istniej�cych w kr�gu �wiata �r�dziemnomorskiego. Przemawia za tym konstrukcja muru z suszonej ceg�y, posadowionego na podmur�wce z g�az�w wapiennych. Si�ga� on wysoko�ci 3-4 m, a na jednym z jego odcink�w rozmieszczono regularnie co 10 m prostok�tne - * Ry�. 78. Rekonstrukcja p�nohalsztackiego grodu Heuneburg. bastiony. Do grodu prowadzi�y bramy, kt�rych wrota osadzone by�y w kamiennych �o�yskach. W obr�bie fortyfikacji stwierdzono g�st�, regularnie rozmieszczon� zabudow�, nie natrafiono jednak na domostwo, kt�re mo�na by�oby uzna� za siedzib� lokalnego w�adcy. Opodal grodu odkryto natomiast zgrupowanie 10 wielkich kurhan�w, kryj�cych zapewne szcz�tki przedstawicieli dynastii "ksi���t", do kt�rej nale�a� Heuneburg. Jak wskazuj� wyniki bada� cmentarzysk, opr�cz arystokracji istnia�a tak�e warstwa zamo�nych wojownik�w. Obok kremacji zw�ok ludno�� kultury halsztackiej stosowa�a coraz cz�ciej inhumacje. Groby halsztackie nierzadko nakrywane by�y nasypami ziemnymi. 171 Najdawniejsze dzieje ziem polskich Ry�. 79. P�nohalsztacka br�zowa situla z Va�e (S�owenia). Powszechnie wyst�puj� cmentarzyska birytualne, z grobami cia�opalnymi i szkieletowymi; niekiedy w jednym grobie znajduj� si� szcz�tki dw�ch os�b -jednej spalonej, drugiej za� pochowanej bez kremacji. Na og� stosowano zwyczaj wyposa�ania zmar�ych. Poch�wki najbogatszej warstwy spo�ecznej zawiera�y przedmioty luksusowe pochodzenia po�udniowoeuropejskiego, kratery i czary czarnofigurowe, amfory gliniane i naczynia br�zowe, kawa�ki czerwonych korali oraz tkaniny. Wysok� warto�� mia�y tak�e wyroby miejscowe wchodz�ce w sk�ad inwentarzy tej grupy poch�wk�w. Przyk�adem mo�e by� wyposa�enie "ksi���cego" grobu odkrytego w Hochdorf (z ok. po�owy VI w. a.C.), w dorzeczu �rodkowego Neckaru; zmar�y spoczywa� na unikatowej, wykonanej z br�zu, bogato zdobionej sofie. Obok niej znajdowa� si� czteroko�owy w�z, na kt�rym z�o�ono m.in. z�ote i br�zowe naczynia. Skromniej wyposa�ano groby wojownik�w. W sk�ad inwentarzy tych grob�w wchodzi�a bro�, kt�r� pocz�tkowo stanowi�y d�ugie, br�zowe lub �elazne miecze, cz�sto z bogato zdobionymi r�koje�ciami, : umieszczane w pochwach zako�czonych charakterystycznie rozchylonymi "w�sami". Bro� ta nale�y jednak do stosunkowo rzadkich znalezisk. W m�odszej fazie okresu halsztackiego rozpowszechni�y si� kr�tkie miecze, a raczej sztylety, z zako�czeniami r�koje�ci w postaci zagi�tych ku sobie spiral, noszone w ozdobnych pochwach. Uzbrojenie uzupe�nia�y w��cznie oraz rzadziej spotykane �uki, kt�rych u�ywanie po�wiadczone jest znaleziskami grocik�w strza�. Spo�r�d oz- : d�b i cz�ci stroju wymieni� nale�y zapinki, szpile, bransolety i klamry do pasa. j Narz�dzia reprezentowane s� przez p�askie siekierki, no�e o sierpikowatym ostrzu i sierpy. W sk�ad inwentarzy grobowych wchodzi�y tak�e naczynia - br�zowe wiadra (situle) lub czerpaki, znacznie cz�ciej jednak naczynia gliniane. Mimo istnienia w wytw�rczo�ci garncarskiej r�nic lokalnych, ceramika kultur kr�gu halsztackiego charakteryzuje si� pewnymi cechami intcrregionalnymi, na przyk�ad zwyczajem malowania naczy� - na og� czerwon� farb� na czarnym tle. Naczynia : poddawano cz�sto grafitowaniu, uzyskuj�c b�yszcz�ce, czarne powierzchnie. Najcz�ciej stosowano geometryczne motywy zdobnicze; we wschodniej cz�ci kultur kr�gu halsztackiego spotykamy w�tki antropo- i zoomorficzne, a tak�e i 172 - Wczesna epoka �elaza i pocz�tek okresu (ate�skiego zdobienie plastyczne, polegaj�ce np. na umieszczaniu na kraw�dzi naczy� stylizowanych g��w zwierz�cych. Bogactwo ornament�w plastycznych obserwuje si� zw�aszcza w kulturze po�udniowo-wschodnio-halsztackiej, szczeg�lnie na zabytkach pochodz�cych z bogatych cmentarzysk odkrytych w S�owenii. Znalezione tam materia�y, m.in. situle, dowodz� rozwoju na tych obszarach rodzimych pr�d�w stylistycznych, powsta�ych w wyniku adaptacji wzor�w etruskich. Ry�. 80. Dziewi�tnastowieczna dokumentacja bada� cmentarzyska z wczesnej epoki �elaza w Hallstatt (Austria). Najdawniejsze dzieje ziem polskich ---------------- - ------------- Do najbardziej znanych stanowisk z wczesnej epoki �elaza nale�� cmentarzysko i kopalnia soli w Hallstatt w Austrii, nad Jeziorem Halsztackim, w Alpach Salzburskich. W kopalni wydobywano s�l kamienn�, dr���c szyby si�gaj�ce ponad 300 m g��boko�ci, kt�rych ��czna d�ugo�� przekracza 3700 m. Dzi�ki konserwuj�cym w�a�ciwo�ciom soli zachowa�o si� w doskona�ym stanie wiele przedmiot�w wykonanych z materia��w organicznych. S� to drewniane narz�dzia, kt�rymi pos�ugiwali si� �wcze�ni g�rnicy: m�oty, �opaty, styliska siekier; obok nich natrafiono na sk�rzane worki usztywniane drewnianymi pr�tami, s�u��ce do wynoszenia urobku, ponadto �uczywa, cz�ci odzienia, sk�rzane czapki i r�kawice, resztki tkanin, a nawet p�czki zi� o w�a�ciwo�ciach leczniczych. Druga kopalnia soli eksploatowana przez ludno�� kultury halsztackiej odkryta zosta�a na po�udnie od Salzburga - w Hallein-Diirrnberg, nad rzek� Salzach. Obok kopalni soli w Hallstatt odkryto wielkie, licz�ce pierwotnie ok. 2000 grob�w, birytualne cmentarzysko zwracaj�ce uwag� zr�nicowan� form� grob�w i poch�wk�w (cz�ciowo spalone zw�oki, umieszczanie w jamach grobowych zdekompletowanych cia�). W�r�d odkopanych ok. 1300 poch�wk�w w przybli�eniu czwart� ich cz�� stanowi� bogato wyposa�one groby wojownik�w, w�a�cicieli �wcze�nie istniej�cej kopalni. Ich znaczna pozycja maj�tkowa zwi�zana by�a z handlem sol�. W grobach zamo�nej warstwy wojownik�w obok miejscowych wyrob�w spotykamy importowane z Italii i terenu kultury po�udniowo-wschodnio--halsztackiej naczynia br�zowe. O dalekosi�nych kontaktach handlowych �wiadczy tak�e u�ywanie do zdobienia r�nych przedmiot�w ko�ci s�oniowej i bursztynu. Ziemie polskie we wczesnej epoce �elaza Wi�kszo�� ziem polskich we wczesnej epoce �elaza zajmowana by�a, tak ! jak w p�nej epoce br�zu, przez ludno�� kultury �u�yckiej. W stosunku do epoki br�zu zmieni�a si� jednak w pewnym stopniu dynamika rozwoju jej poszcz�-j g�lnych grup. Zmiany by�y wynikiem wp�yw�w prowincji wschodniohalsztackiej i obj�y] przede wszystkim tereny grupy �l�skiej kultury �u�yckiej, zajmuj�cej �rodkowy �l�sk, po�udniow� cz�� G�rnego �l�ska, cz�� Wielkopolski a� po doln� Wart�, a tak�e p�nocne Morawy i cz�� Czech. Rozwojowi kontakt�w z kultur� halsz-tack� sprzyja�a g��wnie wymiana handlowa. Przez tereny zajmowane przez grup� �l�sk� wi�d� szlak ku wybrze�om Ba�tyku, odgrywaj�cy istotn� rol� w handluj bursztynem, na kt�ry istnia� du�y popyt w�r�d ludno�ci kultury halsztackiej - niej tylko jej wschodniego, ale tak�e po�udniowo-wschodniego od�amu. Na tereny! zajmowane przez grup� �l�sk� nap�ywa�y halsztackie wyroby br�zowe i �elaznej m.in. miecze, siekierki z bocznymi wyst�pami, br�zowe naczynia, zapinki i klamry j do pasa. Styl halsztacki uwidoczni� si� wyra�nie w rodzimej produkcji ceramiki;! jego wp�ywy zauwa�alne s� w formach naczy�, sposobach dekorowania powierz-j 174 Najdawniejsze dzieje ziem polskich puszczeniom, w okresie halsztackim nie zosta�a stwierdzona na ziemiach polskich rodzima produkcja �elaza, w ka�dym razie nie by�a ona rozwini�ta w takim stopniu, aby mog�a odgrywa� istotn� rol� w zaopatrywaniu ludno�ci kultury �u�yckiej w przedmioty wykonane z tego surowca. Rozw�j handlu wp�yn�� na wyodr�bnienie si� w grupie �l�skiej warstwy arystokracji czy te� starszyzny rodowej. �wiadectwem tego s� bogate poch�wki, na jakie natrafiono m.in. w Gorszewicach ko�o Poznania, we Wroclawiu-Ksi�u Ma�ym, a tak�e na wielkim cmentarzysku w Kietrzu, na Wy�ynie G�ubczyckiej. Ry�. 83. Naczynia z okresu halsztackiego z cmentarzyska w Kietrzu. Na pocz�tku okresu halsztackiego D, ok. po�owy VI w. a.C., nast�pi�o gwa�towne za�amanie si� rozwoju grupy �l�skiej. Przyczyn za�amania upatruje si� przede wszystkim w najazdach scytyjskich. Scytowie ju� na prze�omie VIII i VII w. a.C. zaj�li tereny Przedkaukazia, a w VII w. a.C. pojawili si� na obszarach nadczarnomorskich jako nast�pna po Kimmerach fala plemion koczowniczych przemieszczaj�cych si� na zach�d z obszar�w po�o�onych w g��bi Azji. O kulturze i dziejach plemion scytyjskich informuj� nas zar�wno przekazy autor�w staro�ytnych, jak i liczne �r�d�a archeologiczne. Najwi�cej danych o plemionach scytyjskich zawieraj� Dzieje Herodota, informuj�ce m.in. o podziale ich na \ Scyt�w kr�lewskich, Scyt�w koczownik�w, Scyt�w rolnik�w i Scyt�w oraczy, jak te� o przebiegu wyprawy perskiej pod wodz� Dariusza I przeciw Scytom ok. i 513 r. a.C. (Dzieje IV, 17-22, 83-141). W�r�d �r�de� archeologicznych najwi�cej i informacji o Scytach dostarczy�y podkurhanowe grobowce arystokracji scytyjskiej - olbrzymie ko�-1 strukcje wznoszone przede wszystkim w ko�cu Vi i na pocz�tku IV w. a.C. Nasypy takich kurhan�w! si�ga�y jeszcze w czasach nowo�ytnych ponadj 20 m wysoko�ci, a ilo�� u�ytej do ich usypania! ziemi szacuje si� w niekt�rych przypadkach naok.j 75 ty�. m'. Pod nasypem znajdowa�a si� komoral grobowa kryj�ca szcz�tki zmar�ego oraz zazwyczajj bardzo bogate wyposa�enie, w kt�rego sk�ad ;' 'i wchodzi�y m.in. arcydzie�a sztuki jubilerskiejj j powsta�e w pracowniach miast z p�nocnych ; i wybrze�y Morza Czarnego, produkuj�cych na za-j m�wienie arystokracji scytyjskiej. Dzi�ki realij Ry�. 84. Szpile br�zowe z okresu halsztackiego. stycznie przedstawionym na tych wyrobach wizel 176 Wczesna epoka �elaza i pocz�tek okresu late�skiego runkom Scyt�w znane s� np. rodzaje noszonego przez nich odzienia. Cz�sto nasyp kurhanu kry� tak�e podobnie bogato wyposa�ony gr�b kobiecy oraz poch�wki s�u�by i szkielety koni. Ry�. 85. Ceramika malowana grupy �l�skiej kultury �u�yckiej z okresu halsztackiego. Scytowie stanowili bardzo powa�ne zagro�enie tak�e dla obszar�w znacznie oddalonych od step�w nad-czarnomorskich. Ich wyprawy �upie�cze w VII w. a.C. si�ga�y Egiptu; w V i IV w. a.C. nasili�a si� ekspansja scytyjska na tereny po�o�one na po�udnie od dolnego Dunaju, gdzie dochodzi�o do wojen z pa�stwem macedo�skim. Kres pot�gi Scyt�w przynios�a nowa fala nap�ywaj�cych ze wschodu koczownik�w - Sarmat�w. Ju� w IV w. a.C. zacz�li oni przenika� na tereny scytyjskie po�o�one na zach�d od Donu. W ci�gu II w. a.C. Sarmaci opanowali stepy nadczarnomorskie, spychaj�c Scyt�w na Krym oraz na obszary po�o�one nad dolnym Dniestrem i Dunajem. Jednak ju� wcze�niej, na pocz�tku wieku VI a.C., grupy scytyjskich wojownik�w dociera�y do Kotliny Karpackiej, powoduj�c zniszczenia osadnictwa i zak��cenia w rozwoju kultury wschodniohalsztackiej. Stamt�d, poprzez Bram� Morawsk�, oddzia�y Scyt�w podejmowa�y wyprawy na obszary zaj�te przez zachodnie grupy kultury �u�yckiej. Znaleziska archeologiczne pozwalaj� na odtworzenie kierunku ich ekspansji, kt�ra obj�a najpierw Wy�yn� G�ubczyck�, a nast�pnie, posuwaj�c si� dalej ku p�nocnemu zachodowi, tereny po�o�one na lewym brzegu Odry, by si�gn�� a� po Dolne �u�yce. Szlaki scytyjskich wypraw, kt�re mia�y miejsce w ko�cu VI i w pierwszej po�owie V w. a.C., wyznaczaj� spalone grody ze znajdowanymi w�r�d pozosta�o�ci fortyfikacji charakterystycznymi dla Scyt�w tr�jgraniastymi grocikami strza�. Znaleziska takie pochodz� m. in. z grodu w Wicinie, gdzie odkryto wyra�ne �lady gwa�townego zniszczenia, warstw� zgliszczy powsta�ych w czasie po�aru i porzucone, nie pogrzebane szcz�tki ludzkie. Do najbardziej efektownych zabytk�w scytyjskich odnalezionych na naszych ziemiach nale�� kosztowno�ci odebrane zabitemu wodzowi scytyjskiemu, odkryte w Witaszkowie. W ich sk�ad wchodz�m.in.: aplikacja pancerza lub tarczy, sztylet ze z�ot�, bogato zdobion� r�koje�ci� oraz ozdoby. Najazdy Scyt�w si�gn�y tak�e na tereny zajmowane przez inne grupy kultury �u�yckiej. �lady wypraw scytyjskich widoczne s� w obronnych osadach grupy che�mi�skiej kultury �u�yckiej. Scytyjskie grociki strza� znalezione zosta�y na zniszczonym grodzisku 177 Najdawniejsze dzieje ziem polskich - Ry�. 86. Przekr�j przez p�noscytyjski kurhan "ksi���cy" (Ry�an�wka na Ukrainie). Srebrny kubek i tr�jgraniaste grodki scytyjskie odnalezione w grobie w Ry�an�wce. w Kamie�cu. Na tym stanowisku stwierdzono �lady gwa�townego zniszczenia grodu, m.in. w�r�d pozosta�o�ci spalonej bramy odkryto szkielety ludzi i koni. Grociki typu scytyjskiego s� tak�e �wiadectwem najazd�w tych koczownik�w na obszary zajmowane przez grup� g�rno�l�sko-ma�opolsk� kultury �u�yckiej -na teren Wy�yny Krakowsko-Cz�stochowskiej. W odkrytym w Rz�dkowicach ko�o Zawiercia schronisku skalnym natrafiono na br�zowe i rogowe grociki z uszkodzonymi w wyniku uderzania strza� w ska�y ko�cami, co wskazuje, �e grupa ludzi szukaj�ca tam schronienia by�a ostrzeliwana z �uk�w przez scytyjskich naje�d�c�w. Po za�amaniu si� o�ywionego rozwoju grupy �l�skiej, wiod�c� rol� przej�a w okresie halsztackim D inna grupa kultury �u�yckiej - wschodniowielkopolska. Zapewne do jej rozkwitu przyczyni�o si� przej�cie od ludno�ci grupy �l�skiej handlu bursztynem. Jedn� z charakterystycznych cech grupy wschodniowielko- j 178 Wczesna epoka �elaza i pocz�tek okresu late�skiego Ry�. 88. Naczynie grupy wschodnio-wielkopolskiej kultury �u�yckiej (�azy). polskiej jest wytwarzana na jej terenie ceramika, zdobiona za pomoc� in-krustacji wykonanej bia�� mas�. Na naczyniach tych pojawi�y si� nowe motywy zdobnicze, antropo- i zoo-morficzne, obok wcze�niej rozpowszechnionych w�tk�w geometrycznych. Niekiedy spotykamy tak�e niewielkie scenki figuralne, np. schematycznie przedstawiony obraz polowania na jelenie przez konnych i pieszych my�liwych. Ry�. 87. Zesp� z�otych przedmiot�w pochodzenia scytyjskiego (Witaszkowo). U schy�ku epoki br�zu pojawi�y si�, g��wnie w grupie �l�skiej, wielkie osiedla obronne, kt�re rozwija�y si� nadal w okresie halsztackim C. Ich budowa, zdaniem cz�ci archeolog�w, mo�e wskazywa� m.in. na rosn�ce zagro�enie, jakie nios�a ze sob� presja militarna uto�samianych zazwyczaj z Kim-merami koczownik�w ze step�w wschodnioeuropejskich. Proces powstawania g�stej sieci osad obronnych, przede wszystkim o charakterze refugialnym, by� zreszt� zjawiskiem szerszym, obejmuj�cym wszystkie tereny nara�one na najazdy lud�w stepowych. Niew�tpliwie jednak powstanie znacznej liczby grod�w, zw�aszcza w p�niejszym okresie (Hall-statt C-D), wznoszonych wielkim nak�adem si�, wed�ug z g�ry powzi�tego planu, wynika�o z okre�lonego poziomu gospodarczo-spo�ecznego ludno�ci kultury �u�yckiej. W ] jakim� stopniu rozw�j sieci osad obronnych we wczesnej epoce �elaza mo�na interpretowa� jako pr�b� zaadaptowania obcych wzorc�w, impuls�w cywilizacji greckiej, i docieraj�cych na nasze ziemie poprzez �rodowisko kultury 179 Najdawniejsze dzieje ziem polskich - - - - - - - - - - - - - - - - - halsztackiej. Uwagi te odnosz� si� zw�aszcza do grodzisk o regularnie rozplanowanej zabudowie, kt�rych powstanie kojarzy� mo�na z procesami o charakterze protourbanizacyjnym. Grody kultury �u�yckiej wznoszono zazwyczaj na miejscach dogodnych do obrony: na wyspach jezior lub na otoczonych wod� cyplach, a w przypadku obszar�w g�rzystych - na wzniesieniach terenu. Obronne osiedla, zar�wno z epoki br�zu, jak i budowane we wczesnej epoce �elaza, znane s� jednak tylko z zachodniej cz�ci obszaru zajmowanego przez kultur� �u�yck�, brak ich natomiast na terenach, gdzie wcze�niej istnia�a kultura trzciniecka. Na obszarze grupy wschodniowielkopolskiej znajduje si� najbardziej znana obronna osada ludno�ci kultury �u�yckiej - gr�d w Biskupinie, na �wcze�nie istniej�cej wyspie Jeziora Biskupi�skiego. [Biskupin] Jego wzniesienie i odbudowa po powsta�ych zniszczeniach przypadaj� na okres halsztacki D. Ostatnio publikowane wyniki bada� dendrochronologicznych wskazuj� na inn�, znacznie wcze�niejsz� dat� powstania tego osiedla: na lata trzydzieste VIII w. a.C., a dok�adnie -na zim� z prze�omu 738 i 737 r. a.C. Potwierdzenie tych ustale� by�oby jedn� z wi�kszych sensacji w badaniach nad pocz�tkami epoki �elaza w �rodkowej Europie i wi�za�oby si� z konieczno�ci� dokonania generalnej rewizji pogl�d�w dotycz�cych datowania ko�cowych etap�w rozwoju kultury �u�yckiej, a tak�e weryfikacji hipotez dotycz�cych genezy grod�w typu biskupi�skiego. Inne osady obronne kultury �u�yckiej r�ni� si� rozplanowaniem zabudowy wn�trza, wielko�ci� i w pewnym stopniu typem fortyfikacji. Wyr�nia si� m.in. grody o zabudowie koncentruj�cej si� wok� pustego placu i grodziska o zabudowie nieregularnej, rozproszonej. Cz�� grodzisk s�u�y�a przede wszystkim jako rcfugia. Na inne obszary zamieszkiwane przez grupy kultury �u�yckiej wp�ywy kr�gu halsztackiego dociera�y w mniejszym stopniu. Do pocz�tku okresu halsztackiego D w grupie g�rno�l�sko-ma�opolskiej obok grob�w cia�opalnych spotykane s� r�wnie� poch�wki szkieletowe. Birytualizm obrz�dku pogrzebowego m�g� rozwin�� si� za spraw� wp�yw�w halsztackich, jednak groby szkieletowe na tym terenie, starsze od wp�yw�w halsztackich, znane s� ju� z m�odszego okresu epoki br�zu. Najwi�ksz� odr�bno�� wykazuje grupa tarnobrzeska, zajmuj�ca dorzecza Sanu i Wis�oki oraz tereny po�o�one nad Wis��, w rejonie uj�cia do niej obu wspomnianych rzek. Na tym obszarze odkryto szereg cia�opalnych cmentarzysk, w kt�rych przewa�aj� poch�wki popielnicowe, nakrywane cz�sto misami. Poza oryginalnym stylem, widocznym w ceramice, grupa ta odznacza si� wyra�nymi powi�zaniami z kultur� scytyjsk�, o czym �wiadczy u�ywanie tr�jgraniastych grocik�w strza�,