Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich BIBLIOTCKAROTO W/danie drugie, uzupe�nione i rozszerzone Pod redakcj� Zbigniewa �migrodzkiego WYDAWNICTWO Warszawa 1998 Yerein Polnischer Bibliothekare BIDLIOTHEK6PDAAI6 2. erg. und erw. Ausgabe Hrsg. von Zbigniew �migrodzki WYDAWNICTWO Warschau 1998 Polish Librarians Association LIBDADIAN6HIP Edited by Zbigniew �migrodzki. 2 . su pp 1. and a ug m. ed. WYDAWNICTWO Warsaw 1998 Komitet Redakcyjny serii wydawniczej �NAUKA � DYDAKTYKA � PRAKTYKA� prof. dr hab. Marcin DRZEWIECKI (przewodnicz�cy), dr Stanis�aw CZAJKA, prof. dr hab. Zofia GACA-D�BROWSKA, dr Danuta KONIECZNA, prof. dr hab. Krzysztof MIGO�, mgr Janusz NOWICKI (sekretarz), prof. dr hab. Jan S�JKA, prof. dr hab. Anna SITARSKA, prof. dr hab. Jacek WOJCIECHOWSKI, prof. dr hab. Zbigniew �MIGRODZKI Poszczeg�lne rozdzia�y opracowali: Renata Fraczek (19, 22) Zdzis�aw G�bo�y� (4, 32), Zdzis�aw G�bo�y� i Katarzyna Nabia�ek (14), Zdzis�aw G�bo�y� i Jerzy Ratajewski (24), Jolanta Gwio�dzik (25), Teresa Kozaczuk (17), Ewa Mrowie� (8), Diana Pietruch-Reizes (18), Jerzy Ratajewski (1, 2, 12, 16, 29, 31), Jerzy Reizes-Dzieduszycki (20), Irena Socha (13,27), Gra�yna Tetela (10, 11, 23), Anna Tokarska (9), Waldemar Tyras (5, 6, 7), Zbigniew �migrodzki (3, 15, 21, 26, 28, 30) Opracowanie bibliografii pi�miennictwa oraz indeks�w: Anna Tokarska Projekt graficzny ok�adki i strony tytu�owej: Agata LIPNICKA Redaktor prowadz�cy Janusz NOWICKI Redakcja techniczna i kor Anna LIS MIEJSKA BIBLIOTEKA FUBUCZNA w Zabrzu ?>r� > ; U-kta: ZN. KLAS. NR INW-mu _, I 99 IZ ISBN 83-87629-09-X CIP - Biblioteka Narodowa Bibliotekarstwo : / pod red. Zbigniewa �migrodzkiego ; [poszczeg. rozdz. opra�. Renata Fraczek et al.]. - Wyd. 2 uzup. i rozsz. - Warszawa : Wydaw. SBP, 1998. - (Nauka, Dydaktyka, Praktyka ; t. 29) SPIS TRE�CI > Wst�p........................9 1. Biblioteki, bibliotekarstwo, bibliotekoznawstwo ....... 13 2. Rodzaje bibliotek i ich charakterystyczne zadania ...... 16 3. Budownictwo, pomieszczenia i wyposa�enie bibliotek ..... 25 4. Organizacja i administracja biblioteki � kierowanie prac� biblioteczn� 37 5. Organizacja zbior�w................ 47 6. Gromadzenie i uzupe�nianie zbior�w........... 54 7. Ewidencja zbior�w................. 60 8. Przechowywanie zbior�w. Ochrona materia��w bibliotecznych . . 77 9. Formalne opracowanie zbior�w............. 90 10. Rzeczowe opracowanie zbior�w............. 121 11. Katalogi komputerowe................ 144 12. Udost�pnianie zbior�w................ 156 13. Czytelnictwo w bibliotekach i jego badania......... 178 14. Zbiory specjalne w bibliotekach............. 183 15. Prace bibliograficzne w bibliotekach........... 190 16. Dzia�alno�� informacyjna bibliotek ........... 204 17. Zautomatyzowane systemy informacji bibliograficznej..... 219 18. J�zyki informacyjno-wyszukiwawcze w systemach zautomatyzowanych 230 19. Sieci informatyczne w dzia�alno�ci bibliotek ........ 253 20. �rodki techniczne w zautomatyzowanych procesach informacji . . 273 21. Elektroniczne dostarczanie tekst�w (dokument�w)...... 286 22. Edytorstwo elektroniczne............... 299 23. Dzia�alno�� instrukcyjno-metodyczna bibliotek ....... 321 24. Prace naukowe w bibliotekach............. 328 25. Dzia�alno�� wydawnicza bibliotek............ 334 26. Zwi�zki z otoczeniem. Propaganda biblioteczna. Marketing . . . 343 27. Pedagogika biblioteczna ............... 349 28. Unifikacja i normalizacja w bibliotekarstwie ........ 359 29. Statystyka biblioteczna ............... 362 30. Mechanizacja i automatyzacja pracy bibliotecznej ...... 369 31. Wsp�praca bibliotek. Sieci i systemy .......... 376 32. Zaw�d bibliotekarza i kszta�cenie bibliotekarzy w Polsce .... 382 Bibliotekarskie pi�miennictwo fachowe............ 403 Indeks alfabetyczny autor�w cytowanych w tek�cie ....... 450 Indeks przedmiotowy . � /r^Sc^\............. 453 /^ P P INHALTSYERZEICHNIS Einfiihrung ......................9 1. Bibliotheken, Bibliothekswesen, Bibliothekswissenschaft .... 13 2. Einzelne Bibliotheksarten und ihre spezifischen Aufgaben ... 16 3. Bau, Unterbringung und Einrichtung von Bibliotheken .... 25 4. Organisation und Administration der Bibliothek � Bibliotheks-verwaltung.................... 37 5. Organisation des Bestandes.............. 47 6. Erwerbung und Erganzung des Bestandes......... 54 7. Aufnahme vom Bibliotheksmaterial ........... 60 8. Magazinierung und Sicherung des Bestandes........ 77 9. Formalbearbeitung des Bestandes............ 90 10. Sachbearbeitung des Bestandes.............. 121 11. Online-Kataloge.................. 144 12. Bestandsbenutzung................. 156 13. Lesen und Leseforschung in Bibliotheken ......... 178 14. Sondersammlungen in Bibliotheken ........... 183 15. Bibliographische Arbeiten in den Bibliotheken ....... 190 16. Informationstatigkeit der Bibliotheken .......... 204 17. Automatisierte bibliographische Informationssysteme..... 219 18. Informations-Recherchesprachen ............ 230 19. Computernetze in der Bibliotheksarbeit.......... 253 20. Technische Mittel in automatisierten Informationsprozessen . . . 273 21. Elektronische Dokumentenlieferung ........... 286 22. Elektronisches Publizieren .............. 299 23. Instruktiv-methodische Tatigkeit der Bibliotheken...... 321 24. Wissenschaftliche Arbeit in den Bibliotheken........ 328 25. Verlagstatigkeit der Bibliotheken............ 334 26. Beziehungen der Bibliothek mit der Umgebung. Offentlichkeitsarbeit. Marketing .................... 343 27. Bibliothekspadagogik ................ 349 28. Vereinheitlichung und Standardisierung im Bibliothekswesen . . 359 29. Bibliotheksstatistik................. 362 30. Mechanisation und Automatisation der Bibliotheksarbeit .... 369 31. Zusammenarbeit der Bibliotheken. Bibliotheksnetze und -systeme . 376 32. Beruf des Bibliothekars in Polen. Ausbildung der Bibliothekare . 382 Bibliothekarische Fachliteratur .............. 403 Personenregister ................... 450 Sachregister................ CONTENTS Introduction......................9 1. Libraries, librarianship, library science .......... 13 2. Different types of iibraries and their specific tasks ...... 16 3. Building, lodging and e�uipment ofthe libraries....... 25 4. Organisation and administration of the library�library management ................... 37 5. Organisation of the library collections .......... 47 6. Ac�uisition and complement of the library collections..... 54 7. Registration of the library materials........... 60 8. Preservation and protection of the library collections..... 77 9. Catalogumg of the library collections........... 90 10. Classifying and indexing of the library collections ...... 121 11. Online catalogues ................. 144 12. Use ofthe library collections ............. 156 13. Reading in libraries and his study............ 178 14. Special library materials............... 183 15. Bibliographical work in the libraries........... 190 16. Information activities of the libraries........... 204 17. Computed systems of bibliographical information ...... 219 18. Information retrieval languages in computed systems..... 230 19. Informatic networks in library operations ......... 253 20. Technical implements in computed information processing . . . 273 21. Electronic document delivery ............. 286 22. Electronic publishing ................ 299 23. Instructive-methodical activities of the libraries....... 321 24. Scientific research in the libraries............ 328 25. Publishing activities of the libraries........... 334 26. Public relations. Propaganda of the library. Marketing .... 343 27. Library pedagogy ................. 349 28. Unification and standardization in the librarianship ..... 359 29. Library statistics.................. 362 30. Mechanisation and automation in the library work...... 369 31. Library cooperation. Networks and systems ........ 376 32. Library profession in Poland. Education of librarians..... 382 Librarians' professional literatur� ............. 403 Name index..................... 450 Subject index .................... 453 �.. , WST�P Przygotowanie nowego opracowania o zasi�gu og�lnokrajowym, kt�re obejmowa�oby zarys metodyki, techniki i organizacji bibliotekarstwa w og�lnym uj�ciu, tj. bez ograniczenia si� do bibliotek wybranego typu, by�o oczekiwane w Polsce od wielu lat. Ostatni� publikacj� o tym charakterze stanowi�o Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie J�zefa Grycza (wyd. 2, 1951); w nast�pnych latach ukazywa�y si� ksi��ki po�wi�cone dzia�alno�ci bibliotek okre�lonego rodzaju: Bibliotekarstwo naukowe z uwzgl�dnieniem dokumentacji naukowo-technicznej (red. Adam �ysakow-ski. Warszawa 1956), Bibliotekarstwo powszechne (T. 1-4. Red. Ewa Pawlikowska. Warszawa 1957-1959, z kr�tk� histori� ksi��ki i bibliotek w tomie 4), Biblioteka fachowa Edwarda Assburego, Tadeusza Bruszewskiego i Janiny Czarneckiej (wyd. 5, Warszawa 1978), Biblioteka fachowa El�biety Ka�ki-W�osi�skiej (wyd. 2, Warszawa 1984), Biblioteka szkolna � przewodnik dla bibliotekarza Emilii Bia�kowskiej, Heleny Falkowskiej i Ignacego Jurewicza (wyd. 2, Warszawa 1987), Bibliotekarstwo szkolne. Teoria i praktyka Jadwigi Andrzejewskiej (T. 1 i 2, Warszawa 1996). Niekt�re o�rodki akademickiego kszta�cenia bibliotekarzy wyda�y podr�czniki bibliotekarstwa o r�nym zakresie: w�r�d nich najog�lniejsze uj�cie reprezentowa� skrypt Uniwersytetu �l�skiego w Katowicach pt. Biblioteka � Wandy Kochma�-skiej, Krystyny Puziowej i Jerzego Ratajewskiego (Cz. 1, wyd. 2. Katowice 1979; Cz. 2. Katowice 1978). Wobec szybko post�puj�cego rozwoju wsp�czesnych bibliotek oraz ich metod pracy wraz ze �rodkami technicznymi, zredagowanie obszernego kompendium b�d� podr�cznika, uwzgl�dniaj�cego nie tylko coraz bardziej zr�nicowany przebieg proces�w bibliotecznych, ale r�wnie� problemy organizacji bibliotek oraz ich dzia�ania w otoczeniu, sta�o si� zadaniem trudnym do zrealizowania i przerastaj�cym mo�liwo�ci jednego autora. Ukazuj� si� wprawdzie jeszcze w innych krajach prace, kt�rych tw�rcy staraj� si� przedstawi� jak najwi�cej element�w i aspekt�w dzia�alno�ci bibliotek, jak np. Horsta Kunzego Grundzuge der Bibliothekslehre (4. Aufl. Leip-zig 1967), Rolfa Klutha Lehrbuch der Bibliothekspraxis (Wiesbaden 1979), Wernera Kriega Einfuhrung in die Bibliothekskunde (2. Aufl. Darmstadt 1990), Ruperta Hac-kera Strzolki Repertorium der Biblioihekswissenschaft (Hannover 1996), ale s� to przewa�nie nowe wydania dawniej przygotowanych tekst�w. Innym rozwi�zaniem, jakie ostatnio przyjmuje si� za granic�, jest publikowanie prac zbiorowych albo serii, na kt�re sk�adaj� si� odr�bne przedstawienia poszczeg�lnych funkcji i problem�w bibliotek. W Polsce nie�atwo o realizacj� tak�e i tego celu, zwa�ywszy na og�ln� niech�� bibliotekarzy praktyk�w do pisania oraz brak mo�liwo�ci uzyskiwania p�atnych urlop�w, przeznaczonych na opracowywanie ksi��ek. Nale�y wspomnie�, �e wieloletnie starania Komisji Wydawniczej przy Zarz�dzie G��wnym SBP, aby pozyska� redaktora i autor�w og�lnego podr�cznika � - WST�P Przygotowanie nowego opracowania o zasi�gu og�lnokrajowym, kt�re obejmowa�oby zarys metodyki, techniki i organizacji bibliotekarstwa w og�lnym uj�ciu, tj. bez ograniczenia si� do bibliotek wybranego typu, by�o oczekiwane w Polsce od wielu lat. Ostatni� publikacj� o tym charakterze stanowi�o Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie J�zefa Grycza (wyd. 2, 1951); w nast�pnych latach ukazywa�y si� ksi��ki po�wi�cone dzia�alno�ci bibliotek okre�lonego rodzaju: Bibliotekarstwo naukowe z uwzgl�dnieniem dokumentacji naukowo-technicznej (red. Adam �ysakow-ski. Warszawa 1956), Bibliotekarstwo powszechne (T. 1-4. Red. Ewa Pawlikowska. Warszawa 1957-1959, z kr�tk� histori� ksi��ki i bibliotek w tomie 4), Biblioteka fachowa Edwarda Assburego, Tadeusza Bruszewskiego i Janiny Czarneckiej (wyd. 5, Warszawa 1978), Biblioteka fachowa El�biety Ka�ki-W�osi�skiej (wyd. 2, Warszawa 1984), Biblioteka szkolna � przewodnik dla bibliotekarza Emilii Bia�kowskiej, Heleny Falkowskiej i Ignacego Jurewicza (wyd. 2, Warszawa 1987), Bibliotekarstwo szkolne. Teoria i praktyka Jadwigi Andrzejewskiej (T. 1 i 2, Warszawa 1996). Niekt�re o�rodki akademickiego kszta�cenia bibliotekarzy wyda�y podr�czniki bibliotekarstwa o r�nym zakresie: w�r�d nich najog�lniejsze uj�cie reprezentowa� skrypt Uniwersytetu �l�skiego w Katowicach pt. Biblioteka � Wandy Kochma�-skiej, Krystyny Puziowej i Jerzego Ratajewskiego (Cz. 1, wyd. 2. Katowice 1979; Cz. 2. Katowice 1978). Wobec szybko post�puj�cego rozwoju wsp�czesnych bibliotek oraz ich metod pracy wraz ze �rodkami technicznymi, zredagowanie obszernego kompendium b�d� podr�cznika, uwzgl�dniaj�cego nie tylko coraz bardziej zr�nicowany przebieg proces�w bibliotecznych, ale r�wnie� problemy organizacji bibliotek oraz ich dzia�ania w otoczeniu, sta�o si� zadaniem trudnym do zrealizowania i przerastaj�cym mo�liwo�ci jednego autora. Ukazuj� si� wprawdzie jeszcze w innych krajach prace, kt�rych tw�rcy staraj� si� przedstawi� jak najwi�cej element�w i aspekt�w dzia�alno�ci bibliotek, jak np. Horsta Kunzego Grundzuge der Bibliothekslehre (4. Aufl. Leip-zig 1967), Rolfa Klutha Lehrbuch der Bibliotheksprazis (Wiesbaden 1979), Wernera Kriega Einfiihrung in die Bibliothekskunde (2. Aufl. Darmstadt 1990), Ruperta Hac-kera Strzolki Repertorium der Bibliothekswissenschaft (Hannover 1996), ale s� to przewa�nie nowe wydania dawniej przygotowanych tekst�w. Innym rozwi�zaniem, jakie ostatnio przyjmuje si� za granic�, jest publikowanie prac zbiorowych albo serii, na kt�re sk�adaj� si� odr�bne przedstawienia poszczeg�lnych funkcji i problem�w bibliotek. W Polsce nie�atwo o realizacj� tak�e i tego celu, zwa�ywszy na og�ln� niech�� bibliotekarzy praktyk�w do pisania oraz brak mo�liwo�ci uzyskiwania p�atnych urlop�w, przeznaczonych na opracowywanie ksi��ek. Nale�y wspomnie�, �e wieloletnie starania Komisji Wydawniczej przy Zarz�dzie G��wnym SBP, aby pozyska� redaktora i autor�w og�lnego podr�cznika bibliotekarstwa w dw�ch wersjach � popularnej i naukowej � pozostawa�y d�ugo bez rezultatu. Gdy przyst�piono do pracy nad pierwszym wydaniem Bibliotekarstwa, czo�owi specjali�ci odmawiali przyj�cia propozycji napisania poszczeg�lnych rozdzia��w; niekt�rzy za�, zgodziwszy si� pocz�tkowo, potem niespodziewanie rezygnowali lub � zapowiadaj�c kilkakrotnie nades�anie tekstu � nigdy go nie dostarczyli. Ta informacja mo�e pos�u�y� za odpowied� tym krytykom ksi��ki, kt�rzy maj� jej za z�e ograniczon� liczb� znanych nazwisk w�r�d autor�w b�d� fakt, �e wywodz� si� oni w przewa�aj�cej cz�ci z jednego tylko �rodowiska. Niniejsza praca, tak�e i w uzupe�nionym oraz rozszerzonym o 10 nowych rozdzia��w drugim wydaniu, nie ro�ci sobie pretensji do rangi wyczerpuj�cej publikacji kompendialnej czy podr�cznikowej w pe�nym, kompleksowym uj�ciu przedmiotu. Takie zadanie uwa�am dzi� za niewykonalne w polskich warunkach, przy rosn�cych trudno�ciach �rodowiska zawodowego i pog��biaj�cym si� braku zainteresowania administracji pa�stwowej dla spraw kultury i nauki. W redakcyjnych za�o�eniach ksi��ki mie�ci si� samodzielno�� autor�w poszczeg�lnych cz�ci, kt�re mog� by� traktowane jako odr�bne przedmioty lektury. Nie oznacza to bynajmniej �braku opracowania redakcyjnego", kt�ry zarzucali mi nie mog�cy zorientowa� si� w specyficznej formule Bibliotekarstwa niekt�rzy recenzenci. Trudno te� uzna� za �wad�" pomini�cie �konkretnego adresu odbiorczego" tej ksi��ki. Poza jej redaktorem i autorami, w tym w�a�nie wiele os�b upatruje jej zalet�: Bibliotekarstwo mo�e wyst�powa� zar�wno w funkcji podr�cznika, jak te� pe�ni� rol� poradnika w poszczeg�lnych przypadkach w�tpliwo�ci zawodowych. Ponadto powinno stanowi� lektur� dokszta�caj�c� i pomoc dla niebibliotekarzy, pragn�cych pozna� kt�re� z problem�w pracy bibliotecznej. Pierwsze wydanie zosta�o przyj�te bardzo �yczliwie i z aprobat� przez �rodowiska bibliotekarzy oraz student�w szk� bibliotekarskich r�nych poziom�w. Oczywi�cie, tak jak i obecne � drugie, by�o ono dalekie od doskona�o�ci � raczej nieosi�galnej w warunkach pospiesznej pracy autorskiej i redakcyjnej, prowadzonej na marginesie podstawowych, czasoch�onnych zaj�� zawodowych, bez odpowiedniego warsztatu pomocniczego z zakresu bibliotekoznawstwa i bibliologii, jakim w Polsce � poza Bibliotek� Narodow� � niewiele o�rodk�w mo�e si� poszczyci�. Ksi��ka uzyska�a trzy obszerniejsze recenzje: B.E. �aszewskiej na �amach �Biblioteki w Szkole" (1995 nr 3), S. Kurek-Kokoci�skiej w �Zagadnieniach Informacji Naukowej" (1995 z. 1/2) oraz M. Radwa�skiej (�Roczniki Biblioteczne" 1996 z. 1/2). Przynios�y one jej autorom i redaktorowi wiele korzy�ci, chocia� nie wszystkie uwagi krytyczne by�y uzasadnione. Replikowali�my wy��cznie na recenzj� B.E. �aszewskiej (�Biblioteka w Szkole" 1995 nr 9), cho� nale�a�o niew�tpliwie polemizowa� r�wnie� z pozosta�ymi recenzjami. Ponadto nap�yn�y uwagi krytyczne z niekt�rych o�rodk�w akademickich bibliotekoznawstwa. Przykro to powiedzie�, ale og�lnie mo�na by�o odnie�� wra�enie, i� oceniaj�cy Bibliotekarstwo w formie recenzji czy pisemnych uwag nie zawsze zachowali rzeczowo�� i obiektywizm. Wywody robi�y czasem wra�enie, �e analiza tekstu ksi��ki dostosowywana jest za wszelk� cen� do tezy, i� publikacja �nie jest tym, na co czekali�my" , �e jest po prostu niedobra, bo pisali j� �nie ci, kt�rzy j� pisa� powinni". Kto� uzna�, �e winna ona powsta� w stolicy; kto� inny zn�w, �e w wi�kszym o�rodku bibliotekarskim ni� �l�ski. Pewna osoba grozi�a, �e ona dopiero napisze, co o ksi��ce my�li. Nie napisa�a jednak nic... 10 bibliotekarstwa w dw�ch wersjach � popularnej i naukowej � pozostawa�y d�ugo bez rezultatu. Gdy przyst�piono do pracy nad pierwszym wydaniem Bibliotekarstwa, czo�owi specjali�ci odmawiali przyj�cia propozycji napisania poszczeg�lnych rozdzia��w; niekt�rzy za�, zgodziwszy si� pocz�tkowo, potem niespodziewanie rezygnowali lub � zapowiadaj�c kilkakrotnie nades�anie tekstu � nigdy go nie dostarczyli. Ta informacja mo�e pos�u�y� za odpowied� tym krytykom ksi��ki, kt�rzy maj� jej za z�e ograniczon� liczb� znanych nazwisk w�r�d autor�w b�d� fakt, �e wywodz� si� oni w przewa�aj�cej cz�ci z jednego tylko �rodowiska. Niniejsza praca, tak�e i w uzupe�nionym oraz rozszerzonym o 10 nowych rozdzia��w drugim wydaniu, nie ro�ci sobie pretensji do rangi wyczerpuj�cej publikacji kompendialnej czy podr�cznikowej w pe�nym, kompleksowym uj�ciu przedmiotu. Takie zadanie uwa�am dzi� za niewykonalne w polskich warunkach, przy rosn�cych trudno�ciach �rodowiska zawodowego i pog��biaj�cym si� braku zainteresowania administracji pa�stwowej dla spraw kultury i nauki. W redakcyjnych za�o�eniach ksi��ki mie�ci si� samodzielno�� autor�w poszczeg�lnych cz�ci, kt�re mog� by� traktowane jako odr�bne przedmioty lektury. Nie oznacza to bynajmniej �braku opracowania redakcyjnego", kt�ry zarzucali mi nie mog�cy zorientowa� si� w specyficznej formule Bibliotekarstwa niekt�rzy recenzenci. Trudno te� uzna� za �wad�" pomini�cie �konkretnego adresu odbiorczego" tej ksi��ki. Poza jej redaktorem i autorami, w tym w�a�nie wiele os�b upatruje jej zalet�: Bibliotekarstwo mo�e wyst�powa� zar�wno w funkcji podr�cznika, jak te� pe�ni� rol� poradnika w poszczeg�lnych przypadkach w�tpliwo�ci zawodowych. Ponadto powinno stanowi� lektur� dokszta�caj�c� i pomoc dla niebibliotekarzy, pragn�cych pozna� kt�re� z problem�w pracy bibliotecznej. Pierwsze wydanie zosta�o przyj�te bardzo �yczliwie i z aprobat� przez �rodowiska bibliotekarzy oraz student�w szk� bibliotekarskich r�nych poziom�w. Oczywi�cie, tak jak i obecne � drugie, by�o ono dalekie od doskona�o�ci � raczej nieosi�galnej w warunkach pospiesznej pracy autorskiej i redakcyjnej, prowadzonej na marginesie podstawowych, czasoch�onnych zaj�� zawodowych, bez odpowiedniego warsztatu pomocniczego z zakresu bibliotekoznawstwa i bibliologii, jakim w Polsce � poza Bibliotek� Narodow� � niewiele o�rodk�w mo�e si� poszczyci�. Ksi��ka uzyska�a trzy obszerniejsze recenzje: B.E. �aszewskiej na �amach �Biblioteki w Szkole" (1995 nr 3), S. Kurek-Kokoci�skiej w �Zagadnieniach Informacji Naukowej" (1995 z. 1/2) oraz M. Radwa�skiej (�Roczniki Biblioteczne" 1996 z. 1/2). Przynios�y one jej autorom i redaktorowi wiele korzy�ci, chocia� nie wszystkie uwagi krytyczne by�y uzasadnione. Replikowali�my wy��cznie na recenzj� B.E. �aszewskiej (�Biblioteka w Szkole" 1995 nr 9), cho� nale�a�o niew�tpliwie polemizowa� r�wnie� z pozosta�ymi recenzjami. Ponadto nap�yn�y uwagi krytyczne z niekt�rych o�rodk�w akademickich bibliotekoznawstwa. Przykro to powiedzie�, ale og�lnie mo�na by�o odnie�� wra�enie, i� oceniaj�cy Bibliotekarstwo w formie recenzji czy pisemnych uwag nie zawsze zachowali rzeczowo�� i obiektywizm. Wywody robi�y czasem wra�enie, �e analiza tekstu ksi��ki dostosowywana jest za wszelk� cen� do tezy, i� publikacja �nie jest tym, na co czekali�my", �e jest po prostu niedobra, bo pisali j� �nie ci, kt�rzy j� pisa� powinni". Kto� uzna�, �e winna ona powsta� w stolicy; kto� inny zn�w, �e w wi�kszym o�rodku bibliotekarskim ni� �l�ski. Pewna osoba grozi�a, �e ona dopiero napisze, co o ksi��ce my�li. Nie napisa�a jednak nic... 10 Nie przeceniam bynajmniej tej publikacji, z pewno�ci� jest w Polsce wiele os�b wiedz�cych od autor�w wi�cej w poszczeg�lnych specjalno�ciach bibliotekarskich. S�dz� jednak, �e nie kwapi� si� one do udzia�u w tak niewdzi�cznym procederze, jakim jest przygotowywanie tego typu ksi��ki. Bibliotekarza skaza�aby ona na lata uci��liwej pracy, dla nauczyciela akademickiego w zakresie bibliotekoznawstwa oznacza rezygnacj� na d�u�szy czas z bada� naukowych, kt�re w uczelni jedynie si� licz�, gdy chodzi o sprawy kariery i awansu. Musz� wszak przyzna�, �e wyra�ne nutki zawi�ci, jakie tu i �wdzie odczuli�my, bo ukry� si� nie da�y, by�y dla nas niemi�e. Nie tylko dlatego, �e dotkn�y nas osobi�cie: mieli�my jeszcze raz mo�no�� przekona� si�, i� odrzucenie propozycji dalszego dyskutowania w polskim bibliotekarstwie nad problemami etyki zawodowej nie by�o bynajmniej przypadkiem. Do drugiego wydania postarano si� wprowadzi� przynajmniej najistotniejsze tematy, kt�rych poprzednio zabrak�o. Wyodr�bniono �jako osobny, nowy rozdzia� � �Czytelnictwo i jego badania". Do tego dosz�o dziewi�� dalszych: �Rodzaje bibliotek i ich charakterystyczne zadania"; �Katalogi komputerowe"; �Zbiory specjalne w bibliotekach"; �Zautomatyzowane systemy informacji bibliograficznej"; �J�zyki informacyjno-wyszukiwawcze w systemach zautomatyzowanych"; �Sieci informatyczne w dzia�alno�ci bibliotek"; ��rodki techniczne w zautomatyzowanych procesach informacji"; �Elektroniczne dostarczanie tekst�w"; �Edytorstwo elektroniczne". Nie jest to, oczywi�cie, i teraz � cho� uj�ty w 32 rozdzia�y � pe�ny zakres tematyczny, odpowiadaj�cy poj�ciu szerokiej wiedzy o wsp�czesnej bibliotece i jej dzia�aniu. Realizacji takiego zadania m�g�by obecnie sprosta� powo�any specjalnie w tym celu, odpowiednio finansowany i zwi�zany z przygotowan� do tego instytucj� naukowo-zawodow�, zesp� specjalist�w � bibliotekoznawc�w i bibliotekarzy. Zako�czenie ksi��ki stanowi, jak i w pierwszym wydaniu, bibliografia pi�miennictwa fachowego w uk�adzie odpowiadaj�cym strukturze pracy. Zosta�a ona pomy�lana jako pomoc w pog��bieniu wiedzy zawodowej w jej r�nych kierunkach i aspektach. Rozdzia�y Bibliotekarstwa nale�y traktowa� jako wprowadzenie i zach�t� do dalszej lektury. Indeksy � nazwisk cytowanych w tek�cie i przedmiotowy � powinny u�awi� orientacj� i odnalezienie potrzebnych wiadomo�ci. Zbigniew �migrodzki ROZDZIA� BIBLIOTEKI, BIBLIOTEKARSTWO, BIBLIOTEKOZNAWSTWO Staro�ytni Egipcjanie nazywali miejsce przechowywania zbioru zwoj�w papirusowych domem papirus�w. Grecy natomiast pomieszczenie to okre�lali jako sk�adnic� ksi��ek, czyli bibliotek� od �biblion = ksi��ka i �theke" � sk�adnica, magazyn. Nazwa ta przesz�a do wielu j�zyk�w wsp�czesnych1. Niekt�re narody, b�d�ce pod wp�ywem j�zyka �aci�skiego, na okre�lenie biblioteki przyj�y nazw� �aci�sk� �li-brarium" = miejsce przechowywania ksi��ek2. Znaczenie wyrazu �biblioteka" uleg�o w ci�gu wiek�w r�nym przemianom b�d� rozszerza�o sw�j zakres. Wsp�cze�nie poj�ciu temu odpowiada zazwyczaj kilka znacze�: 1) specjalna szafa (mebel) do przechowywania ksi�gozbioru; 2) pojedynczy lokal, kompleks pomieszcze� lub specjalny budynek s�u��cy temu samemu celowi; 3) ksi�gozbi�r gromadzony i przechowywany przez osob� fizyczn� lub prawn�; 4) zbi�r program�w komputerowych dla danego typu komputera, np. biblioteka IBM PC, Atari, Commodore itp.; 5) instytucja, organizacja lub zak�ad publiczny, kt�ry zajmuje si� gromadzeniem i przechowywaniem ksi��ek, czasopism oraz innych materia��w bibliotecznych3; 6) seria wydawnicza, obejmuj�ca w jednolitej wsp�lnej formie zewn�trznej (szacie graficznej, oprawie itp.) dzie�a literackie, naukowe b�d� publicystyczne o pokrewnej tematyce czy podobnym przeznaczeniu4. W ka�dej grupie spo�ecznej, kt�ra przyswoi�a sobie nauk� pisania i czytania, powstawa�y i powstaj� biblioteki w jaki� spos�b zorganizowane; dlatego najpe�niejsza i najbogatsza w znaczenie jest definicja wyr�niaj�ca cechy organizacyjne i funkcjonalne biblioteki. Biblioteka jest wi�c instytucj� spo�eczn�, kt�ra gromadzi, opracowuje, przechowuje i udost�pnia materia�y biblioteczne oraz informuje o materia�ach bibliotecznych swoich i obcych. Np. niem. die Bibliothek; ros., bu�g. biblioteka; rum., hiszp. biblioteka; franc. biblio-theque. Np. ang. library. ^ Dla uproszczenia wszystko to, co gromadzi biblioteka, zwyk�o si� wsp�cze�nie nazywa� materia�ami bibliotecznymi albo zbiorem dokument�w. 4 Np. Biblioteka Narodowa, Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej, Biblioteka Wiedzy Wsp�czesnej � Omega, Biblioteka My�li Wsp�czesnej. 13 W ka�dej bibliotece zawarta jest tre�� wielu my�li i dzia�a� ludzkich, czyli wiadomo�ci (informacji) o ludziach i ich dzia�aniach (informacji spo�ecznych), zawartych z kolei w poszczeg�lnych ksi��kach, czasopismach i innych materia�ach; dlatego nazywa si� bibliotek� magazynem magazyn�w informacji b�d� � szerzej � magazynem pami�ci spo�ecznej. Ze wzgl�du za� na coraz wi�ksz� rol� bibliotek w porozumiewaniu si� ludzi mi�dzy sob�, czyli w komunikacji spo�ecznej, do�� cz�sto definiuje si� to poj�cie w spos�b nast�puj�cy: Biblioteka jest to okre�lony i zorganizowany wed�ug w�a�ciwych sobie zasad system komunikacji spo�ecznej. Podstawowymi sk�adnikami tego systemu s�: 1) przygotowani zawodowo do jego obs�ugi ludzie, 2) okre�lone materia�y biblioteczne, 3) odpowiednio przystosowany lokal (pomieszczenie), 4) racjonalna, s�u��ca systemowi organizacja pracy, 5) u�ytkownicy systemu � czytelnicy. Ca�o�� wszystkich dzia�a� biblioteki jako zorganizowanego systemu komunikacji spo�ecznej nazywa si� potocznie bibliotekarstwem, za� ludzi odpowiednio przygotowanych do realizacji tych dzia�a� bibliotekarzami. Teoretycznymi i praktycznymi problemami dzia�ania bibliotek zajmuje si� odpowiednia dyscyplina naukowa � bibliotekoznawstwo5. W przeci�gu stu lat bibliotekoznawstwo uzyska�o rang� przedmiotu nauczania wyst�puj�cego w szkolnictwie �rednim i wy�szym w wielu krajach �wiata. Wsp�czesne bibliotekoznawstwo traktuje bibliotek� jako okre�lone centrum kultury, komunikacji spo�ecznej i informacji. St�d w og�lnym systemie nauk niekt�re teorie naukowe traktuj� bibliotekoznawstwo jako jedn� z nauk spo�ecznych, inne jako jedn� z nauk kompleksowych (interdyscyplinarnych). Mo�na wi�c bibliotekoznawstwo uwa�a� za jedn� z nauk wchodz�cych w zakres szeroko poj�tej nauki o kulturze, jedn� z nauk og�lnej teorii komunikacji spo�ecznej (komunikologii), b�d� cz�� bardziej szczeg�owej nauki o informacji (informologii). Bibliotekoznawstwo jest zatem dyscyplin� naukow�, zajmuj�c� si� badaniem biblioteki jako okre�lonego systemu komunikacji spo�ecznej i jego roli w szeroko poj�tej kulturze. Historia bibliotek i praktyka ich dzia�ania wykaza�y, �e wszystkie biblioteki jako systemy maj� te same podstawowe zadania do spe�nienia. Nale�� do nich przede wszystkim: 1) oddzia�ywanie na rozw�j kulturalny spo�ecze�stwa i kszta�towanie jego �wiadomo�ci spo�ecznej; 2) pomaganie jednostce ludzkiej, ka�demu cz�owiekowi, w jego indywidualnym rozwoju i samorealizacji; 3) pomoc w uczeniu si�, w nauczaniu i w wychowaniu; 4) zaspokojenie potrzeb praktycznych i zawodowych wszystkich zawod�w; 5) obs�uga nauki, techniki i gospodarki; 6) przechowywanie i udost�pnianie dorobku umys�owego ludzko�ci. Ros. bibliotekovedenie; niem. Bibliothekswissenschaft; ang. library science; franc. bi- bliotheconomie. 14 Szybki rozw�j nauki, techniki oraz wielka r�norodno�� tre�ci materia��w gromadzonych w bibliotekach, jak r�wnie� wzrost zainteresowania nimi przez spo�ecze�stwo, spowodowa�y zr�nicowanie pe�nionych przez biblioteki funkcji. Zale�nie od potrzeb spo�ecznych �rodowiska, w jakim dzia�aj� biblioteki, na plan pierwszy wysuwaj� si� raz te, a raz inne zadania. G��wn� podstaw� r�nicowania si� bibliotek s� pe�nione przez nie na rzecz spo�ecze�stwa r�norakie funkcje. W obr�bie r�nych rodzaj�w bibliotek powstaj� zespo�y bibliotek zbli�onych do siebie charakterem, zakresem funkcji i zbior�w. Zespo�y takie tworz� cz�sto sieci biblioteczne. W sk�ad sieci krajowej mog� wchodzi� biblioteki naukowe, fachowe, szkolne, pedagogiczne, publiczne i inne jej podporz�dkowane. W sieci biblioteki mog� by� zobowi�zane do wsp�dzia�ania w zakresie gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udost�pniania zbior�w, tworzenia i rozpowszechniania �r�de� informacyjnych o zbiorach i o ich tre�ci, a tak�e do wsp�pracy w dzia�alno�ci naukowo-badawczej z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej oraz w dokszta�caniu i doskonaleniu zawodowym pracownik�w bibliotek. G��wn� polsk� bibliotek� jest Biblioteka Narodowa w Warszawie. Biblioteka Narodowa stanowi samodzieln� instytucj� o charakterze us�ugowo-naukowym. Sta�y i szybki rozw�j bibliotek r�nych typ�w oraz zwi�kszaj�cy si� zakres ich zada� spowodowa�y wytworzenie si� osobnej grupy zawodowej pracownik�w zajmuj�cych si� tworzeniem, organizowaniem i prowadzeniem bibliotek. Ustawa o bibliotekach z 9 kwietnia 1968 r. po raz pierwszy w Polsce uzna�a bibliotekarzy za odr�bn� grup� zawodow�. Do zawodu bibliotekarza przygotowuj� specjalne szko�y r�nych stopni kszta�cenia � �redniego i wy�szego. Do niedawna g��wnym zadaniem bibliotekarzy by�o jedynie gromadzenie, opracowywanie i przechowywanie zbior�w. Od XIX wieku coraz wi�ksz� rol� w pracy bibliotekarzy zacz�o odgrywa� udost�pnianie zbior�w. Od wsp�czesnego bibliotekarza wymaga si� nadto czynnego w��czenia si� do obiegu informacji i aktywnej dzia�alno�ci informacyjnej. Bibliotekarz musi wi�c � opr�cz podstawowych umiej�tno�ci gromadzenia i selekcji odpowiednich materia��w bibliotecznych, ich racjonalnego opracowania, przechowywania i udost�pniania � umie� wyszuka� i przygotowa� ka�de �r�d�o informacji, orientowa� si� w publikacjach oraz systemach informacyjnych, w coraz wy�szym stopniu zautomatyzowanych. Winien posiada� umiej�tno�� organizowania r�nych form propagandy osi�gni�� nauki i techniki, sympozj�w i konferencji oraz stosowania innych sposob�w zbiorowego przekazywania informacji. Nie mog� by� mu obce r�wnie� metody szkolenia u�ytkownik�w bibliotek i badania ich potrzeb. Wymienione zadania stwarzaj� konieczno�� interesowania si� bibliotekarzy nowymi technikami mechanizacji i automatyzacji proces�w bibliotecznych. Wsp�czesny bibliotekarz musi umie� wskaza� i obja�ni� tw�rcom system�w informacyjnych, in�ynierom i programistom, istotne problemy bibliotekarstwa i bibliotekoznawstwa, kt�re informatycy i elektronicy musz� uwzgl�dni� przy budowie zautomatyzowanych system�w biblioteczno-informacyjnych. ROZDZIA� RODZAJE BIBLIOTEK I ICH CHARAKTERYSTYCZNE ZADANIA W toku historycznego rozwoju bibliotek wykszta�ci�y si� r�ne rodzaje (typy) bibliotek oraz ich specyficzne zadania. Zasadniczymi przyczynami tego procesu by�y: � zmieniaj�ce si� sposoby (formy) spo�ecznego obiegu ksi��ek i innych materia��w bibliotecznych, odbywaj�cego si� zar�wno poprzez biblioteki, jak r�wnie� w obiegu pozabibliotecznym; � zmiany w nauce i technice, wp�ywaj�ce na miejsce i rol� bibliotek w spo�ecze�stwie; � r�norodne formy materia��w bibliotecznych gromadzonych, przechowywanych i udost�pnianych przez biblioteki; � r�nicuj�ce si� w ci�gu wiek�w potrzeby u�ytkownik�w w stosunku do bibliotek. Encyklopedia wsp�czesnego bibliotekarstwa polskiego (1976) wymienia w uk�adzie alfabetycznym takie rodzaje (typy) bibliotek, jak: biblioteki archiwalne, s�u��ce archiwom; biblioteki bran�owe (fachowe) s�u��ce zak�adom pracy; biblioteki centralne, gromadz�ce materia�y z okre�lonej dziedziny wiedzy; biblioteki depozytowe, przechowuj�ce cudze ksi�gozbiory na specjalnych warunkach; biblioteki dla dzieci i m�odzie�y; biblioteki dla niewidomych; biblioteki domowe, stanowi�ce w�asno�� prywatn�; biblioteki dom�w kultury; biblioteki dom�w wypoczynkowych; biblioteki dzielnicowe w wielkich miastach; biblioteki ekonomiczne, gromadz�ce zbiory z zakresu nauk spo�eczno-ekonomicznych; biblioteki g��wne, czyli biblioteki koordynuj�ce i kieruj�ce jak�� sieci� bibliotek, np. uczelni wy�szej, urz�d�w, bran� b�d� miasta; biblioteki gminne, obs�uguj�ce obszar gminy wiejskiej lub miejskiej; biblioteki instytut�w naukowo-badawczych; biblioteki jenieckie w wojskowych obozach jenieckich; biblioteki ko�cielne, zwi�zane z ko�cio�ami r�nych wyzna�, np. w ko�ciele katolickim biblioteki parafialne, klasztorne, kapitulne, diecezjalne; biblioteki medyczne, gromadz�ce zbiory z nauk medycznych i pokrewnych; biblioteki miejskie; biblioteki muze�w; biblioteki muzyczne; biblioteki narodowe; biblioteki naukowe; biblioteki og�lne; biblioteki okr�towe; biblioteki pa�stwowe; biblioteki parlamentarne; biblioteki partii i stronnictw politycznych; biblioteki pedagogiczne; biblioteki plac�wek opieki pozaszkolnej; biblioteki politechniczne; biblioteki Polskiej Akademii Nauk; biblioteki powiatowe; biblioteki powszechne; biblioteki prawnicze, prezencyjne, prywatne, publiczne, regionalne, rolnicze, ruchome, sanatoryjne, sk�a- 16 dowe, specjalne, spo�eczne, sp�dzielni mieszkaniowych, szkolne, szk� wy�szych, szpitalne, teatralne, techniczne, teologiczne, towarzystw naukowych, uzdrowiskowe, wiod�ce, w�adz i urz�d�w, wojew�dzkie, wojskowe, zak�adowe, zak�ad�w karnych i dom�w poprawczych. Wsp�czesna typologia bibliotek pos�uguje si� r�nymi kryteriami w charakteryzowaniu rodzaj�w (typ�w) bibliotek. Najcz�ciej stosowanymi kryteriami s� kryteria podzia�u ze wzgl�du na: � charakter i potrzeby �rodowiska (u�ytkownik�w): wtedy biblioteki dzielimy np. na biblioteki dzieci�co-m�odzie�owe, szkolne, fachowe, publiczne, naukowe; � zakres tematyczny i formalny gromadzonych zbior�w, np. biblioteki og�lne i specjalne; � zasi�g terytorialny zbior�w, np. biblioteki mi�dzynarodowe, narodowe (krajowe), regionalne, lokalne; � podstawy formalno-prawne istnienia biblioteki, np. biblioteki samoistne: Biblioteka Narodowa, Biblioteka �l�ska, i biblioteki niesamoistne: biblioteka szkolna, biblioteka uniwersytecka, biblioteka fachowa w zak�adzie pracy itp.; � osoby b�d� instytucje utrzymuj�ce biblioteki, np. biblioteki pa�stwowe, samorz�dowe (gminne, miejskie); biblioteki spo�eczne: towarzystw naukowych, stowarzysze�, zwi�zk�w zawodowych, fundacji; biblioteki prywatne: domowe, dworskie; � sposoby (formy) udost�pniania zbior�w, np. biblioteki prezencyjne, nie wypo�yczaj�ce zbior�w poza bibliotek�; biblioteki wypo�yczaj�ce, biblioteki og�lnie dost�pne b�d� zamkni�te. Wielo�� kryteri�w podzia�u bibliotek sprawia, �e te same biblioteki mog� r�wnocze�nie nale�e� do r�nych rodzaj�w (typ�w) bibliotek. I tak Biblioteka Narodowa jest zar�wno bibliotek� og�ln� (uniwersaln�) krajow�, publiczn�, naukow�, samoistn�, pa�stwow�, og�lnie dost�pn�, wypo�yczaj�c�, a nadto archiwizuj�c� materia�y biblioteczne. Podobnie jest z Bibliotek� Jagiello�sk�, traktowan� jako druga biblioteka narodowa. W odr�nieniu jednak od Biblioteki Narodowej, jest ona nie-samoistna, poniewa� stanowi cz�� Uniwersytetu Jagiello�skiego. W krajowej typologii bibliotek najcz�ciej stosowanym kryterium jest s�u�ba okre�lonemu �rodowisku u�ytkownik�w i zaspokajanie jego potrzeb czytelniczych, informacyjnych b�d� kulturalnych. Oto g��wne zadania tego rodzaju (typu) bibliotek, scharakteryzowane na podstawie praktyki bibliotekarstwa polskiego. Biblioteki dzieci�co-m�odzie�owe Biblioteki tego rodzaju wyros�y z zasady, i� dzieci i m�odzie� (w r�nych krajach wyodr�bniaj�cy g�rny pu�ap wieku dla m�odzie�y jest r�ny), wymagaj� specjalnie zorganizowanych i odpowiednio prowadzonych bibliotek dostosowanych do potrzeb czytelniczych i informacyjnych tych grup spo�ecznych. Do podstawowych zada� bibliotek dzieci�co-m�odzie�owych nale��: � wychowywanie poprzez lektur� i przysposobienie do kulturalnego zachowywania si� w bibliotece; � doskonalenie umiej�tno�ci czytania i zapami�tywania tre�ci; 17 dowe, specjalne, spo�eczne, sp�dzielni mieszkaniowych, szkolne, szk� wy�szych, szpitalne, teatralne, techniczne, teologiczne, towarzystw naukowych, uzdrowiskowe, wiod�ce, w�adz i urz�d�w, wojew�dzkie, wojskowe, zak�adowe, zak�ad�w karnych i dom�w poprawczych. Wsp�czesna typologia bibliotek pos�uguje si� r�nymi kryteriami w charakteryzowaniu rodzaj�w (typ�w) bibliotek. Najcz�ciej stosowanymi kryteriami s� kryteria podzia�u ze wzgl�du na: � charakter i potrzeby �rodowiska (u�ytkownik�w): wtedy biblioteki dzielimy np. na biblioteki dzieci�co-m�odzie�owe, szkolne, fachowe, publiczne, naukowe; � zakres tematyczny i formalny gromadzonych zbior�w, np. biblioteki og�lne i specjalne; � zasi�g terytorialny zbior�w, np. biblioteki mi�dzynarodowe, narodowe (krajowe), regionalne, lokalne; � podstawy formalno-prawne istnienia biblioteki, np. biblioteki samoistne: Biblioteka Narodowa, Biblioteka �l�ska, i biblioteki niesamoistne: biblioteka szkolna, biblioteka uniwersytecka, biblioteka fachowa w zak�adzie pracy itp.; � osoby b�d� instytucje utrzymuj�ce biblioteki, np. biblioteki pa�stwowe, samorz�dowe (gminne, miejskie); biblioteki spo�eczne: towarzystw naukowych, stowarzysze�, zwi�zk�w zawodowych, fundacji; biblioteki prywatne: domowe, dworskie; � sposoby (formy) udost�pniania zbior�w, np. biblioteki prezencyjne, nie wypo�yczaj�ce zbior�w poza bibliotek�; biblioteki wypo�yczaj�ce, biblioteki og�lnie dost�pne b�d� zamkni�te. Wielo�� kryteri�w podzia�u bibliotek sprawia, �e te same biblioteki mog� r�wnocze�nie nale�e� do r�nych rodzaj�w (typ�w) bibliotek. I tak Biblioteka Narodowa jest zar�wno bibliotek� og�ln� (uniwersaln�) krajow�, publiczn�, naukow�, samoistn�, pa�stwow�, og�lnie dost�pn�, wypo�yczaj�c�, a nadto archiwizuj�c� materia�y biblioteczne. Podobnie jest z Bibliotek� Jagiello�sk�, traktowan� jako druga biblioteka narodowa. W odr�nieniu jednak od Biblioteki Narodowej, jest ona nie-samoistna, poniewa� stanowi cz�� Uniwersytetu Jagiello�skiego. W krajowej typologii bibliotek najcz�ciej stosowanym kryterium jest s�u�ba okre�lonemu �rodowisku u�ytkownik�w i zaspokajanie jego potrzeb czytelniczych, informacyjnych b�d� kulturalnych. Oto g��wne zadania tego rodzaju (typu) bibliotek, scharakteryzowane na podstawie praktyki bibliotekarstwa polskiego. Biblioteki dzieci�co-m�odzie�owe Biblioteki tego rodzaju wyros�y z zasady, i� dzieci i m�odzie� (w r�nych krajach wyodr�bniaj�cy g�rny pu�ap wieku dla m�odzie�y jest r�ny), wymagaj� specjalnie zorganizowanych i odpowiednio prowadzonych bibliotek dostosowanych do potrzeb czytelniczych i informacyjnych tych grup spo�ecznych. Do podstawowych zada� bibliotek dzieci�co-m�odzie�owych nale��: � wychowywanie poprzez lektur� i przysposobienie do kulturalnego zachowywania si� w bibliotece; � doskonalenie umiej�tno�ci czytania i zapami�tywania tre�ci; 17 � wyrabianie potrzeby sta�ego obcowania z ksi��k� i czasopismem poprzez samodzielny wyb�r ksi��ek i czasopism, pomoc w zrozumieniu ich tre�ci, zalecanie warto�ciowych utwor�w w r�nej formie; � rozwijanie zainteresowa� zdobywaniem i pog��bianiem nowej wiedzy, uwra�liwienie na funkcje estetyczne materia��w bibliotecznych; � dostarczanie m�odym u�ytkownikom rozrywki kulturalnej poprzez: wieczory bajek, inscenizacje wybranych utwor�w, konkursy, kiermasze, loterie, spotkania z ciekawymi lud�mi itp.; � przygotowanie do korzystania z innych rodzaj�w (typ�w) bibliotek przez doskonalenie umiej�tno�ci korzystania z warsztatu informacyjnego biblioteki (katalog�w, kartotek), pos�ugiwanie si� komputerem w wyszukiwaniu informacji itp. Biblioteki szkolne G��wne zadania tego rodzaju bibliotek wynikaj� z zasady, i� biblioteka szkolna jest jedn� z pracowni szkolnych i g��wnym o�rodkiem informacji szkolnej. Nale�� do nich wed�ug Jadwigi Andrzejewskiej (Biblioteka w szkole, 1996): � zadania kszta�c�co-wychowawcze, realizowane poprzez dostarczanie r�norodnych materia��w bibliotecznych (ksi��ek, czasopism, p�yt, ta�m, program�w komputerowych itp.) niezb�dnych w procesie dydaktycznym i wychowawczym szko�y (na lekcje, zaj�cia fakultatywne, k�ka przedmiotowe, godziny wychowawcze, do �wietlicy, internatu); organizowanie i prowadzenie dzia�alno�ci informacyjnej (katalogi, kartoteki, bazy danych bibliograficznych i faktograficznych, wsp�praca z systemami informacyjnymi, np. Internetem) oraz przysposobienie uczni�w do czytelnictwa i umiej�tno�ci korzystania z r�norodnych �r�de� informacyjnych, a tak�e wyszukiwania w nich informacji na okre�lony temat; umo�liwienie wykorzystania biblioteki do zaj�� lekcyjnych i pozalekcyjnych; � zadania opieku�czo-wychowawcze, polegaj�ce na wsp�dzia�aniu biblioteki z nauczycielami i wychowawcami oraz dyrekcj� szko�y w realizacji cel�w wychowawczych szko�y, na pomocy w niwelowaniu r�nic umys�owych (intelektualnych) i kulturalnych uczni�w, badaniu aktywno�ci i zainteresowa� czytelniczych, wspomaganiu i otaczaniu opiek� uczni�w szczeg�lnie zdolnych, pomaganiu uczniom w ich wyborach �yciowych (wyb�r dalszego kierunku kszta�cenia, wyb�r zawodu, stylu �ycia itp.); � zadania kulturalno-rekreacyjne, polegaj�ce na w��czaniu si� biblioteki szkolnej do �ycia kulturalnego uczni�w; biblioteka mo�e spe�nia� te zadania jako miejsce lektury ksi��ek i czasopism oraz korzystania z urz�dze� audiowizualnych, przez zach�canie uczni�w do indywidualnej b�d� zbiorowej tw�rczo�ci literackiej, plastycznej, wydawniczej i rozwijanie zainteresowa� uczni�w �yciem kulturalnym poza szko�� przez kontakty z muzeami, teatrem, kinem i bibliotekami innych rodzaj�w (typ�w). 18 - Biblioteki publiczne Podstawowe zadania tego rodzaju bibliotek wynikaj� z og�lnej zasady, i� biblioteka publiczna jest og�lnie dost�pn� dla wszystkich obywateli kraju plac�wk� biblioteczn�; udost�pnia r�ne materia�y biblioteczne (ksi��ki, czasopisma, materia�y audiowizualne, programy komputerowe i inne dokumenty) oraz r�norodne informacje, przydatne w codziennej praktyce u�ytkownik�w, s�u��c tym samym zaspokajaniu potrzeb spo�eczno�ci lokalnej. Do zada� bibliotek publicznych nale��: � dostarczanie wiedzy og�lnej za po�rednictwem zgromadzonych zbior�w ze wszystkich dziedzin wiedzy oraz prowadzenie dzia�alno�ci informacyjno-dokumen-tacyjnej dotycz�cej �rodowiska, w kt�rym biblioteka dzia�a, przez organizowanie zbior�w informacji spo�ecznej, gospodarczej, kulturalnej i politycznej dla potrzeb lokalnej spo�eczno�ci; � upowszechnianie czytelnictwa ksi��ek, czasopism i innych dokument�w pi�mienniczych przez odpowiedni� dzia�alno�� propagandow�; � wspomaganie w kszta�ceniu og�lnym i zawodowym przez prowadzenie dzia�alno�ci dydaktycznej w r�nych formach; � kszta�towanie kultury spo�ecze�stwa przez rozpowszechnianie przekaz�w artystycznych i organizowanie w�asnych imprez kulturalnych oraz kontakt z instytucjami kulturalnymi poza bibliotekami; � pomoc w wychowywaniu spo�ecznym przez wzorow� organizacj� pracy biblioteki, przyk�ady racjonalnych dzia�a� bibliotekarskich, etyczn� postaw� bibliotekarzy i popularyzacj� warto�ciowych materia��w bibliotecznych; � s�u�enie kulturalnej rozrywce u�ytkownik�w biblioteki w ich czasie wolnym, przez zapewnienie swobodnego korzystania z gromadzonych materia��w bibliotecznych, s�uchania nagra� z p�yt i kaset, przez dost�p do rozrywkowych program�w w ramach r�nych system�w komputerowych; � uzupe�nianie dzia�alno�ci innych rodzaj�w (typ�w) bibliotek w wypadkach, kiedy �rodowisko lokalne pozbawione jest do nich dost�pu, np. naukowych, fachowych, pedagogicznych itp.; u�atwienie u�ytkownikom korzystania z literatury naukowej i fachowej z r�nych dziedzin wiedzy i dzia�alno�ci praktycznej; � popularyzowanie zbior�w i us�ug bibliotecznych w �rodowisku lokalnym przez w�asne dzia�ania propagandowe (wystawy, konkursy, gie�dy, aukcje itp.) i za po�rednictwem masowych �rodk�w przekazu (prasy, radia, telewizji, sieci komputerowych itp.). Biblioteki fachowe Zadania tego rodzaju bibliotek wynikaj� z zasady, i� biblioteka fachowa gromadzi materia�y biblioteczne oraz prowadzi dzia�alno�� informacyjn� niezb�dn� do realizacji zada� zawodowych, w tym produkcyjnych, technicznych oraz doskonalenia zawodowego kadr instytucji czy zak�adu pracy, gdzie biblioteka dzia�a. Do g��wnych zada� biblioteki fachowej nale��: � gromadzenie i udost�pnianie materia��w bibliotecznych zgodnych ze specjalno�ci� (profilem produkcyjnym i technicznym) macierzystego zak�adu pracy; 19 � Biblioteki publiczne Podstawowe zadania tego rodzaju bibliotek wynikaj� z og�lnej zasady, i� biblioteka publiczna jest og�lnie dost�pn� dla wszystkich obywateli kraju plac�wk� biblioteczn�; udost�pnia r�ne materia�y biblioteczne (ksi��ki, czasopisma, materia�y audiowizualne, programy komputerowe i inne dokumenty) oraz r�norodne informacje, przydatne w codziennej praktyce u�ytkownik�w, s�u��c tym samym zaspokajaniu potrzeb spo�eczno�ci lokalnej. Do zada� bibliotek publicznych nale��: � dostarczanie wiedzy og�lnej za po�rednictwem zgromadzonych zbior�w ze wszystkich dziedzin wiedzy oraz prowadzenie dzia�alno�ci informacyjno-dokumen-tacyjnej dotycz�cej �rodowiska, w kt�rym biblioteka dzia�a, przez organizowanie zbior�w informacy spo�ecznej, gospodarczej, kulturalnej i politycznej dla potrzeb lokalnej spo�eczno�ci; � upowszechnianie czytelnictwa ksi��ek, czasopism i innych dokument�w pi�mienniczych przez odpowiedni� dzia�alno�� propagandow�; � wspomaganie w kszta�ceniu og�lnym i zawodowym przez prowadzenie dzia�alno�ci dydaktycznej w r�nych formach; � kszta�towanie kultury spo�ecze�stwa przez rozpowszechnianie przekaz�w artystycznych i organizowanie w�asnych imprez kulturalnych oraz kontakt z instytucjami kulturalnymi poza bibliotekami; � pomoc w wychowywaniu spo�ecznym przez wzorow� organizacj� pracy biblioteki, przyk�ady racjonalnych dzia�a� bibliotekarskich, etyczn� postaw� bibliotekarzy i popularyzacj� warto�ciowych materia��w bibliotecznych; � s�u�enie kulturalnej rozrywce u�ytkownik�w biblioteki w ich czasie wolnym, przez zapewnienie swobodnego korzystania z gromadzonych materia��w bibliotecznych, s�uchania nagra� z p�yt i kaset, przez dost�p do rozrywkowych program�w w ramach r�nych system�w komputerowych; � uzupe�nianie dzia�alno�ci innych rodzaj�w (typ�w) bibliotek w wypadkach, kiedy �rodowisko lokalne pozbawione jest do nich dost�pu, np. naukowych, fachowych, pedagogicznych itp.; u�atwienie u�ytkownikom korzystania z literatury naukowej i fachowej z r�nych dziedzin wiedzy i dzia�alno�ci praktycznej; � popularyzowanie zbior�w i us�ug bibliotecznych w �rodowisku lokalnym przez w�asne dzia�ania propagandowe (wystawy, konkursy, gie�dy, aukcje itp.) i za po�rednictwem masowych �rodk�w przekazu (prasy, radia, telewizji, sieci komputerowych itp.). Biblioteki fachowe Zadania tego rodzaju bibliotek wynikaj� z zasady, i� biblioteka fachowa gromadzi materia�y biblioteczne oraz prowadzi dzia�alno�� informacyjn� niezb�dn� do realizacji zada� zawodowych, w tym produkcyjnych, technicznych oraz doskonalenia zawodowego kadr instytucji czy zak�adu pracy, gdzie biblioteka dzia�a. Do g��wnych zada� biblioteki fachowej nale��: � gromadzenie i udost�pnianie materia��w bibliotecznych zgodnych ze specjalno�ci� (profilem produkcyjnym i technicznym) macierzystego zak�adu pracy; 19 � gromadzenie i udost�pnianie informacji naukowych, technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych, zawartych w zbiorach w�asnych, jak r�wnie� w zbiorach innych bibliotek, o�rodk�w informacji naukowo-technicznej i system�w informacyjnych zwi�zanych tematycznie z potrzebami u�ytkownik�w biblioteki; � opracowywanie i udost�pnianie informacji naukowych, technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych na �yczenie i wed�ug potrzeb u�ytkownik�w biblioteki � przez tworzenie r�norodnych �r�de� informacji (np. wykaz�w nabytk�w, kartotek tematycznych, zestawie� bibliograficznych, baz danych) i dostarczanie ich oraz opartych na nich wiadomo�ci do miejsca pracy u�ytkownikom indywidualnym b�d� zbiorowym; � poznawani