Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich BIBLIOTCKAROTO W/danie drugie, uzupełnione i rozszerzone Pod redakcją Zbigniewa Żmigrodzkiego WYDAWNICTWO Warszawa 1998 Yerein Polnischer Bibliothekare BIDLIOTHEK6PDAAI6 2. erg. und erw. Ausgabe Hrsg. von Zbigniew Żmigrodzki WYDAWNICTWO Warschau 1998 Polish Librarians Association LIBDADIAN6HIP Edited by Zbigniew Żmigrodzki. 2 . su pp 1. and a ug m. ed. WYDAWNICTWO Warsaw 1998 Komitet Redakcyjny serii wydawniczej «NAUKA — DYDAKTYKA — PRAKTYKA» prof. dr hab. Marcin DRZEWIECKI (przewodniczący), dr Stanisław CZAJKA, prof. dr hab. Zofia GACA-DĄBROWSKA, dr Danuta KONIECZNA, prof. dr hab. Krzysztof MIGOŃ, mgr Janusz NOWICKI (sekretarz), prof. dr hab. Jan SÓJKA, prof. dr hab. Anna SITARSKA, prof. dr hab. Jacek WOJCIECHOWSKI, prof. dr hab. Zbigniew ŻMIGRODZKI Poszczególne rozdziały opracowali: Renata Fraczek (19, 22) Zdzisław Gębołyś (4, 32), Zdzisław Gębołyś i Katarzyna Nabiałek (14), Zdzisław Gębołyś i Jerzy Ratajewski (24), Jolanta Gwioździk (25), Teresa Kozaczuk (17), Ewa Mrowieć (8), Diana Pietruch-Reizes (18), Jerzy Ratajewski (1, 2, 12, 16, 29, 31), Jerzy Reizes-Dzieduszycki (20), Irena Socha (13,27), Grażyna Tetela (10, 11, 23), Anna Tokarska (9), Waldemar Tyras (5, 6, 7), Zbigniew Żmigrodzki (3, 15, 21, 26, 28, 30) Opracowanie bibliografii piśmiennictwa oraz indeksów: Anna Tokarska Projekt graficzny okładki i strony tytułowej: Agata LIPNICKA Redaktor prowadzący Janusz NOWICKI Redakcja techniczna i kor Anna LIS MIEJSKA BIBLIOTEKA FUBUCZNA w Zabrzu ?>r» > ; U-kta: ZN. KLAS. NR INW-mu _, I 99 IZ ISBN 83-87629-09-X CIP - Biblioteka Narodowa Bibliotekarstwo : / pod red. Zbigniewa Żmigrodzkiego ; [poszczeg. rozdz. oprać. Renata Fraczek et al.]. - Wyd. 2 uzup. i rozsz. - Warszawa : Wydaw. SBP, 1998. - (Nauka, Dydaktyka, Praktyka ; t. 29) SPIS TREŚCI > Wstęp........................9 1. Biblioteki, bibliotekarstwo, bibliotekoznawstwo ....... 13 2. Rodzaje bibliotek i ich charakterystyczne zadania ...... 16 3. Budownictwo, pomieszczenia i wyposażenie bibliotek ..... 25 4. Organizacja i administracja biblioteki — kierowanie pracą biblioteczną 37 5. Organizacja zbiorów................ 47 6. Gromadzenie i uzupełnianie zbiorów........... 54 7. Ewidencja zbiorów................. 60 8. Przechowywanie zbiorów. Ochrona materiałów bibliotecznych . . 77 9. Formalne opracowanie zbiorów............. 90 10. Rzeczowe opracowanie zbiorów............. 121 11. Katalogi komputerowe................ 144 12. Udostępnianie zbiorów................ 156 13. Czytelnictwo w bibliotekach i jego badania......... 178 14. Zbiory specjalne w bibliotekach............. 183 15. Prace bibliograficzne w bibliotekach........... 190 16. Działalność informacyjna bibliotek ........... 204 17. Zautomatyzowane systemy informacji bibliograficznej..... 219 18. Języki informacyjno-wyszukiwawcze w systemach zautomatyzowanych 230 19. Sieci informatyczne w działalności bibliotek ........ 253 20. Środki techniczne w zautomatyzowanych procesach informacji . . 273 21. Elektroniczne dostarczanie tekstów (dokumentów)...... 286 22. Edytorstwo elektroniczne............... 299 23. Działalność instrukcyjno-metodyczna bibliotek ....... 321 24. Prace naukowe w bibliotekach............. 328 25. Działalność wydawnicza bibliotek............ 334 26. Związki z otoczeniem. Propaganda biblioteczna. Marketing . . . 343 27. Pedagogika biblioteczna ............... 349 28. Unifikacja i normalizacja w bibliotekarstwie ........ 359 29. Statystyka biblioteczna ............... 362 30. Mechanizacja i automatyzacja pracy bibliotecznej ...... 369 31. Współpraca bibliotek. Sieci i systemy .......... 376 32. Zawód bibliotekarza i kształcenie bibliotekarzy w Polsce .... 382 Bibliotekarskie piśmiennictwo fachowe............ 403 Indeks alfabetyczny autorów cytowanych w tekście ....... 450 Indeks przedmiotowy . • /r^Sc^\............. 453 /^ P P INHALTSYERZEICHNIS Einfiihrung ......................9 1. Bibliotheken, Bibliothekswesen, Bibliothekswissenschaft .... 13 2. Einzelne Bibliotheksarten und ihre spezifischen Aufgaben ... 16 3. Bau, Unterbringung und Einrichtung von Bibliotheken .... 25 4. Organisation und Administration der Bibliothek — Bibliotheks-verwaltung.................... 37 5. Organisation des Bestandes.............. 47 6. Erwerbung und Erganzung des Bestandes......... 54 7. Aufnahme vom Bibliotheksmaterial ........... 60 8. Magazinierung und Sicherung des Bestandes........ 77 9. Formalbearbeitung des Bestandes............ 90 10. Sachbearbeitung des Bestandes.............. 121 11. Online-Kataloge.................. 144 12. Bestandsbenutzung................. 156 13. Lesen und Leseforschung in Bibliotheken ......... 178 14. Sondersammlungen in Bibliotheken ........... 183 15. Bibliographische Arbeiten in den Bibliotheken ....... 190 16. Informationstatigkeit der Bibliotheken .......... 204 17. Automatisierte bibliographische Informationssysteme..... 219 18. Informations-Recherchesprachen ............ 230 19. Computernetze in der Bibliotheksarbeit.......... 253 20. Technische Mittel in automatisierten Informationsprozessen . . . 273 21. Elektronische Dokumentenlieferung ........... 286 22. Elektronisches Publizieren .............. 299 23. Instruktiv-methodische Tatigkeit der Bibliotheken...... 321 24. Wissenschaftliche Arbeit in den Bibliotheken........ 328 25. Verlagstatigkeit der Bibliotheken............ 334 26. Beziehungen der Bibliothek mit der Umgebung. Offentlichkeitsarbeit. Marketing .................... 343 27. Bibliothekspadagogik ................ 349 28. Vereinheitlichung und Standardisierung im Bibliothekswesen . . 359 29. Bibliotheksstatistik................. 362 30. Mechanisation und Automatisation der Bibliotheksarbeit .... 369 31. Zusammenarbeit der Bibliotheken. Bibliotheksnetze und -systeme . 376 32. Beruf des Bibliothekars in Polen. Ausbildung der Bibliothekare . 382 Bibliothekarische Fachliteratur .............. 403 Personenregister ................... 450 Sachregister................ CONTENTS Introduction......................9 1. Libraries, librarianship, library science .......... 13 2. Different types of iibraries and their specific tasks ...... 16 3. Building, lodging and eąuipment ofthe libraries....... 25 4. Organisation and administration of the library—library management ................... 37 5. Organisation of the library collections .......... 47 6. Acąuisition and complement of the library collections..... 54 7. Registration of the library materials........... 60 8. Preservation and protection of the library collections..... 77 9. Catalogumg of the library collections........... 90 10. Classifying and indexing of the library collections ...... 121 11. Online catalogues ................. 144 12. Use ofthe library collections ............. 156 13. Reading in libraries and his study............ 178 14. Special library materials............... 183 15. Bibliographical work in the libraries........... 190 16. Information activities of the libraries........... 204 17. Computed systems of bibliographical information ...... 219 18. Information retrieval languages in computed systems..... 230 19. Informatic networks in library operations ......... 253 20. Technical implements in computed information processing . . . 273 21. Electronic document delivery ............. 286 22. Electronic publishing ................ 299 23. Instructive-methodical activities of the libraries....... 321 24. Scientific research in the libraries............ 328 25. Publishing activities of the libraries........... 334 26. Public relations. Propaganda of the library. Marketing .... 343 27. Library pedagogy ................. 349 28. Unification and standardization in the librarianship ..... 359 29. Library statistics.................. 362 30. Mechanisation and automation in the library work...... 369 31. Library cooperation. Networks and systems ........ 376 32. Library profession in Poland. Education of librarians..... 382 Librarians' professional literaturę ............. 403 Name index..................... 450 Subject index .................... 453 ¦.. , WSTĘP Przygotowanie nowego opracowania o zasięgu ogólnokrajowym, które obejmowałoby zarys metodyki, techniki i organizacji bibliotekarstwa w ogólnym ujęciu, tj. bez ograniczenia się do bibliotek wybranego typu, było oczekiwane w Polsce od wielu lat. Ostatnią publikację o tym charakterze stanowiło Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie Józefa Grycza (wyd. 2, 1951); w następnych latach ukazywały się książki poświęcone działalności bibliotek określonego rodzaju: Bibliotekarstwo naukowe z uwzględnieniem dokumentacji naukowo-technicznej (red. Adam Łysakow-ski. Warszawa 1956), Bibliotekarstwo powszechne (T. 1-4. Red. Ewa Pawlikowska. Warszawa 1957-1959, z krótką historią książki i bibliotek w tomie 4), Biblioteka fachowa Edwarda Assburego, Tadeusza Bruszewskiego i Janiny Czarneckiej (wyd. 5, Warszawa 1978), Biblioteka fachowa Elżbiety Kałki-Włosińskiej (wyd. 2, Warszawa 1984), Biblioteka szkolna — przewodnik dla bibliotekarza Emilii Białkowskiej, Heleny Falkowskiej i Ignacego Jurewicza (wyd. 2, Warszawa 1987), Bibliotekarstwo szkolne. Teoria i praktyka Jadwigi Andrzejewskiej (T. 1 i 2, Warszawa 1996). Niektóre ośrodki akademickiego kształcenia bibliotekarzy wydały podręczniki bibliotekarstwa o różnym zakresie: wśród nich najogólniejsze ujęcie reprezentował skrypt Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach pt. Biblioteka — Wandy Kochmań-skiej, Krystyny Puziowej i Jerzego Ratajewskiego (Cz. 1, wyd. 2. Katowice 1979; Cz. 2. Katowice 1978). Wobec szybko postępującego rozwoju współczesnych bibliotek oraz ich metod pracy wraz ze środkami technicznymi, zredagowanie obszernego kompendium bądź podręcznika, uwzględniającego nie tylko coraz bardziej zróżnicowany przebieg procesów bibliotecznych, ale również problemy organizacji bibliotek oraz ich działania w otoczeniu, stało się zadaniem trudnym do zrealizowania i przerastającym możliwości jednego autora. Ukazują się wprawdzie jeszcze w innych krajach prace, których twórcy starają się przedstawić jak najwięcej elementów i aspektów działalności bibliotek, jak np. Horsta Kunzego Grundzuge der Bibliothekslehre (4. Aufl. Leip-zig 1967), Rolfa Klutha Lehrbuch der Bibliothekspraxis (Wiesbaden 1979), Wernera Kriega Einfuhrung in die Bibliothekskunde (2. Aufl. Darmstadt 1990), Ruperta Hac-kera Strzolki Repertorium der Biblioihekswissenschaft (Hannover 1996), ale są to przeważnie nowe wydania dawniej przygotowanych tekstów. Innym rozwiązaniem, jakie ostatnio przyjmuje się za granicą, jest publikowanie prac zbiorowych albo serii, na które składają się odrębne przedstawienia poszczególnych funkcji i problemów bibliotek. W Polsce niełatwo o realizację także i tego celu, zważywszy na ogólną niechęć bibliotekarzy praktyków do pisania oraz brak możliwości uzyskiwania płatnych urlopów, przeznaczonych na opracowywanie książek. Należy wspomnieć, że wieloletnie starania Komisji Wydawniczej przy Zarządzie Głównym SBP, aby pozyskać redaktora i autorów ogólnego podręcznika ¦ - WSTĘP Przygotowanie nowego opracowania o zasięgu ogólnokrajowym, które obejmowałoby zarys metodyki, techniki i organizacji bibliotekarstwa w ogólnym ujęciu, tj. bez ograniczenia się do bibliotek wybranego typu, było oczekiwane w Polsce od wielu lat. Ostatnią publikację o tym charakterze stanowiło Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie Józefa Grycza (wyd. 2, 1951); w następnych latach ukazywały się książki poświęcone działalności bibliotek określonego rodzaju: Bibliotekarstwo naukowe z uwzględnieniem dokumentacji naukowo-technicznej (red. Adam Łysakow-ski. Warszawa 1956), Bibliotekarstwo powszechne (T. 1-4. Red. Ewa Pawlikowska. Warszawa 1957-1959, z krótką historią książki i bibliotek w tomie 4), Biblioteka fachowa Edwarda Assburego, Tadeusza Bruszewskiego i Janiny Czarneckiej (wyd. 5, Warszawa 1978), Biblioteka fachowa Elżbiety Kałki-Włosińskiej (wyd. 2, Warszawa 1984), Biblioteka szkolna — przewodnik dla bibliotekarza Emilii Białkowskiej, Heleny Falkowskiej i Ignacego Jurewicza (wyd. 2, Warszawa 1987), Bibliotekarstwo szkolne. Teoria i praktyka Jadwigi Andrzejewskiej (T. 1 i 2, Warszawa 1996). Niektóre ośrodki akademickiego kształcenia bibliotekarzy wydały podręczniki bibliotekarstwa o różnym zakresie: wśród nich najogólniejsze ujęcie reprezentował skrypt Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach pt. Biblioteka — Wandy Kochmań-skiej, Krystyny Puziowej i Jerzego Ratajewskiego (Cz. 1, wyd. 2. Katowice 1979; Cz. 2. Katowice 1978). Wobec szybko postępującego rozwoju współczesnych bibliotek oraz ich metod pracy wraz ze środkami technicznymi, zredagowanie obszernego kompendium bądź podręcznika, uwzględniającego nie tylko coraz bardziej zróżnicowany przebieg procesów bibliotecznych, ale również problemy organizacji bibliotek oraz ich działania w otoczeniu, stało się zadaniem trudnym do zrealizowania i przerastającym możliwości jednego autora. Ukazują się wprawdzie jeszcze w innych krajach prace, których twórcy starają się przedstawić jak najwięcej elementów i aspektów działalności bibliotek, jak np. Horsta Kunzego Grundzuge der Bibliothekslehre (4. Aufl. Leip-zig 1967), Rolfa Klutha Lehrbuch der Bibliotheksprazis (Wiesbaden 1979), Wernera Kriega Einfiihrung in die Bibliothekskunde (2. Aufl. Darmstadt 1990), Ruperta Hac-kera Strzolki Repertorium der Bibliothekswissenschaft (Hannover 1996), ale są to przeważnie nowe wydania dawniej przygotowanych tekstów. Innym rozwiązaniem, jakie ostatnio przyjmuje się za granicą, jest publikowanie prac zbiorowych albo serii, na które składają się odrębne przedstawienia poszczególnych funkcji i problemów bibliotek. W Polsce niełatwo o realizację także i tego celu, zważywszy na ogólną niechęć bibliotekarzy praktyków do pisania oraz brak możliwości uzyskiwania płatnych urlopów, przeznaczonych na opracowywanie książek. Należy wspomnieć, że wieloletnie starania Komisji Wydawniczej przy Zarządzie Głównym SBP, aby pozyskać redaktora i autorów ogólnego podręcznika bibliotekarstwa w dwóch wersjach — popularnej i naukowej — pozostawały długo bez rezultatu. Gdy przystąpiono do pracy nad pierwszym wydaniem Bibliotekarstwa, czołowi specjaliści odmawiali przyjęcia propozycji napisania poszczególnych rozdziałów; niektórzy zaś, zgodziwszy się początkowo, potem niespodziewanie rezygnowali lub — zapowiadając kilkakrotnie nadesłanie tekstu — nigdy go nie dostarczyli. Ta informacja może posłużyć za odpowiedź tym krytykom książki, którzy mają jej za złe ograniczoną liczbę znanych nazwisk wśród autorów bądź fakt, że wywodzą się oni w przeważającej części z jednego tylko środowiska. Niniejsza praca, także i w uzupełnionym oraz rozszerzonym o 10 nowych rozdziałów drugim wydaniu, nie rości sobie pretensji do rangi wyczerpującej publikacji kompendialnej czy podręcznikowej w pełnym, kompleksowym ujęciu przedmiotu. Takie zadanie uważam dziś za niewykonalne w polskich warunkach, przy rosnących trudnościach środowiska zawodowego i pogłębiającym się braku zainteresowania administracji państwowej dla spraw kultury i nauki. W redakcyjnych założeniach książki mieści się samodzielność autorów poszczególnych części, które mogą być traktowane jako odrębne przedmioty lektury. Nie oznacza to bynajmniej „braku opracowania redakcyjnego", który zarzucali mi nie mogący zorientować się w specyficznej formule Bibliotekarstwa niektórzy recenzenci. Trudno też uznać za „wadę" pominięcie „konkretnego adresu odbiorczego" tej książki. Poza jej redaktorem i autorami, w tym właśnie wiele osób upatruje jej zaletę: Bibliotekarstwo może występować zarówno w funkcji podręcznika, jak też pełnić rolę poradnika w poszczególnych przypadkach wątpliwości zawodowych. Ponadto powinno stanowić lekturę dokształcającą i pomoc dla niebibliotekarzy, pragnących poznać któreś z problemów pracy bibliotecznej. Pierwsze wydanie zostało przyjęte bardzo życzliwie i z aprobatą przez środowiska bibliotekarzy oraz studentów szkół bibliotekarskich różnych poziomów. Oczywiście, tak jak i obecne — drugie, było ono dalekie od doskonałości — raczej nieosiągalnej w warunkach pospiesznej pracy autorskiej i redakcyjnej, prowadzonej na marginesie podstawowych, czasochłonnych zajęć zawodowych, bez odpowiedniego warsztatu pomocniczego z zakresu bibliotekoznawstwa i bibliologii, jakim w Polsce — poza Biblioteką Narodową — niewiele ośrodków może się poszczycić. Książka uzyskała trzy obszerniejsze recenzje: B.E. Łaszewskiej na łamach „Biblioteki w Szkole" (1995 nr 3), S. Kurek-Kokocińskiej w „Zagadnieniach Informacji Naukowej" (1995 z. 1/2) oraz M. Radwańskiej („Roczniki Biblioteczne" 1996 z. 1/2). Przyniosły one jej autorom i redaktorowi wiele korzyści, chociaż nie wszystkie uwagi krytyczne były uzasadnione. Replikowaliśmy wyłącznie na recenzję B.E. Łaszewskiej („Biblioteka w Szkole" 1995 nr 9), choć należało niewątpliwie polemizować również z pozostałymi recenzjami. Ponadto napłynęły uwagi krytyczne z niektórych ośrodków akademickich bibliotekoznawstwa. Przykro to powiedzieć, ale ogólnie można było odnieść wrażenie, iż oceniający Bibliotekarstwo w formie recenzji czy pisemnych uwag nie zawsze zachowali rzeczowość i obiektywizm. Wywody robiły czasem wrażenie, że analiza tekstu książki dostosowywana jest za wszelką cenę do tezy, iż publikacja „nie jest tym, na co czekaliśmy" , że jest po prostu niedobra, bo pisali ją „nie ci, którzy ją pisać powinni". Ktoś uznał, że winna ona powstać w stolicy; ktoś inny znów, że w większym ośrodku bibliotekarskim niż śląski. Pewna osoba groziła, że ona dopiero napisze, co o książce myśli. Nie napisała jednak nic... 10 bibliotekarstwa w dwóch wersjach — popularnej i naukowej — pozostawały długo bez rezultatu. Gdy przystąpiono do pracy nad pierwszym wydaniem Bibliotekarstwa, czołowi specjaliści odmawiali przyjęcia propozycji napisania poszczególnych rozdziałów; niektórzy zaś, zgodziwszy się początkowo, potem niespodziewanie rezygnowali lub — zapowiadając kilkakrotnie nadesłanie tekstu — nigdy go nie dostarczyli. Ta informacja może posłużyć za odpowiedź tym krytykom książki, którzy mają jej za złe ograniczoną liczbę znanych nazwisk wśród autorów bądź fakt, że wywodzą się oni w przeważającej części z jednego tylko środowiska. Niniejsza praca, także i w uzupełnionym oraz rozszerzonym o 10 nowych rozdziałów drugim wydaniu, nie rości sobie pretensji do rangi wyczerpującej publikacji kompendialnej czy podręcznikowej w pełnym, kompleksowym ujęciu przedmiotu. Takie zadanie uważam dziś za niewykonalne w polskich warunkach, przy rosnących trudnościach środowiska zawodowego i pogłębiającym się braku zainteresowania administracji państwowej dla spraw kultury i nauki. W redakcyjnych założeniach książki mieści się samodzielność autorów poszczególnych części, które mogą być traktowane jako odrębne przedmioty lektury. Nie oznacza to bynajmniej „braku opracowania redakcyjnego", który zarzucali mi nie mogący zorientować się w specyficznej formule Bibliotekarstwa niektórzy recenzenci. Trudno też uznać za „wadę" pominięcie „konkretnego adresu odbiorczego" tej książki. Poza jej redaktorem i autorami, w tym właśnie wiele osób upatruje jej zaletę: Bibliotekarstwo może występować zarówno w funkcji podręcznika, jak też pełnić rolę poradnika w poszczególnych przypadkach wątpliwości zawodowych. Ponadto powinno stanowić lekturę dokształcającą i pomoc dla niebibliotekarzy, pragnących poznać któreś z problemów pracy bibliotecznej. Pierwsze wydanie zostało przyjęte bardzo życzliwie i z aprobatą przez środowiska bibliotekarzy oraz studentów szkół bibliotekarskich różnych poziomów. Oczywiście, tak jak i obecne — drugie, było ono dalekie od doskonałości — raczej nieosiągalnej w warunkach pospiesznej pracy autorskiej i redakcyjnej, prowadzonej na marginesie podstawowych, czasochłonnych zajęć zawodowych, bez odpowiedniego warsztatu pomocniczego z zakresu bibliotekoznawstwa i bibliologii, jakim w Polsce — poza Biblioteką Narodową — niewiele ośrodków może się poszczycić. Książka uzyskała trzy obszerniejsze recenzje: B.E. Łaszewskiej na łamach „Biblioteki w Szkole" (1995 nr 3), S. Kurek-Kokocińskiej w „Zagadnieniach Informacji Naukowej" (1995 z. 1/2) oraz M. Radwańskiej („Roczniki Biblioteczne" 1996 z. 1/2). Przyniosły one jej autorom i redaktorowi wiele korzyści, chociaż nie wszystkie uwagi krytyczne były uzasadnione. Replikowaliśmy wyłącznie na recenzję B.E. Łaszewskiej („Biblioteka w Szkole" 1995 nr 9), choć należało niewątpliwie polemizować również z pozostałymi recenzjami. Ponadto napłynęły uwagi krytyczne z niektórych ośrodków akademickich bibliotekoznawstwa. Przykro to powiedzieć, ale ogólnie można było odnieść wrażenie, iż oceniający Bibliotekarstwo w formie recenzji czy pisemnych uwag nie zawsze zachowali rzeczowość i obiektywizm. Wywody robiły czasem wrażenie, że analiza tekstu książki dostosowywana jest za wszelką cenę do tezy, iż publikacja „nie jest tym, na co czekaliśmy", że jest po prostu niedobra, bo pisali ją „nie ci, którzy ją pisać powinni". Ktoś uznał, że winna ona powstać w stolicy; ktoś inny znów, że w większym ośrodku bibliotekarskim niż śląski. Pewna osoba groziła, że ona dopiero napisze, co o książce myśli. Nie napisała jednak nic... 10 Nie przeceniam bynajmniej tej publikacji, z pewnością jest w Polsce wiele osób wiedzących od autorów więcej w poszczególnych specjalnościach bibliotekarskich. Sądzę jednak, że nie kwapią się one do udziału w tak niewdzięcznym procederze, jakim jest przygotowywanie tego typu książki. Bibliotekarza skazałaby ona na lata uciążliwej pracy, dla nauczyciela akademickiego w zakresie bibliotekoznawstwa oznacza rezygnację na dłuższy czas z badań naukowych, które w uczelni jedynie się liczą, gdy chodzi o sprawy kariery i awansu. Muszę wszak przyznać, że wyraźne nutki zawiści, jakie tu i ówdzie odczuliśmy, bo ukryć się nie dały, były dla nas niemiłe. Nie tylko dlatego, że dotknęły nas osobiście: mieliśmy jeszcze raz możność przekonać się, iż odrzucenie propozycji dalszego dyskutowania w polskim bibliotekarstwie nad problemami etyki zawodowej nie było bynajmniej przypadkiem. Do drugiego wydania postarano się wprowadzić przynajmniej najistotniejsze tematy, których poprzednio zabrakło. Wyodrębniono —jako osobny, nowy rozdział — „Czytelnictwo i jego badania". Do tego doszło dziewięć dalszych: „Rodzaje bibliotek i ich charakterystyczne zadania"; „Katalogi komputerowe"; „Zbiory specjalne w bibliotekach"; „Zautomatyzowane systemy informacji bibliograficznej"; „Języki informacyjno-wyszukiwawcze w systemach zautomatyzowanych"; „Sieci informatyczne w działalności bibliotek"; „Środki techniczne w zautomatyzowanych procesach informacji"; „Elektroniczne dostarczanie tekstów"; „Edytorstwo elektroniczne". Nie jest to, oczywiście, i teraz — choć ujęty w 32 rozdziały — pełny zakres tematyczny, odpowiadający pojęciu szerokiej wiedzy o współczesnej bibliotece i jej działaniu. Realizacji takiego zadania mógłby obecnie sprostać powołany specjalnie w tym celu, odpowiednio finansowany i związany z przygotowaną do tego instytucją naukowo-zawodową, zespół specjalistów — bibliotekoznawców i bibliotekarzy. Zakończenie książki stanowi, jak i w pierwszym wydaniu, bibliografia piśmiennictwa fachowego w układzie odpowiadającym strukturze pracy. Została ona pomyślana jako pomoc w pogłębieniu wiedzy zawodowej w jej różnych kierunkach i aspektach. Rozdziały Bibliotekarstwa należy traktować jako wprowadzenie i zachętę do dalszej lektury. Indeksy — nazwisk cytowanych w tekście i przedmiotowy — powinny uławić orientację i odnalezienie potrzebnych wiadomości. Zbigniew Żmigrodzki ROZDZIAŁ BIBLIOTEKI, BIBLIOTEKARSTWO, BIBLIOTEKOZNAWSTWO Starożytni Egipcjanie nazywali miejsce przechowywania zbioru zwojów papirusowych domem papirusów. Grecy natomiast pomieszczenie to określali jako składnicę książek, czyli bibliotekę od „biblion = książka i „theke" — składnica, magazyn. Nazwa ta przeszła do wielu języków współczesnych1. Niektóre narody, będące pod wpływem języka łacińskiego, na określenie biblioteki przyjęły nazwę łacińską „li-brarium" = miejsce przechowywania książek2. Znaczenie wyrazu „biblioteka" uległo w ciągu wieków różnym przemianom bądź rozszerzało swój zakres. Współcześnie pojęciu temu odpowiada zazwyczaj kilka znaczeń: 1) specjalna szafa (mebel) do przechowywania księgozbioru; 2) pojedynczy lokal, kompleks pomieszczeń lub specjalny budynek służący temu samemu celowi; 3) księgozbiór gromadzony i przechowywany przez osobę fizyczną lub prawną; 4) zbiór programów komputerowych dla danego typu komputera, np. biblioteka IBM PC, Atari, Commodore itp.; 5) instytucja, organizacja lub zakład publiczny, który zajmuje się gromadzeniem i przechowywaniem książek, czasopism oraz innych materiałów bibliotecznych3; 6) seria wydawnicza, obejmująca w jednolitej wspólnej formie zewnętrznej (szacie graficznej, oprawie itp.) dzieła literackie, naukowe bądź publicystyczne o pokrewnej tematyce czy podobnym przeznaczeniu4. W każdej grupie społecznej, która przyswoiła sobie naukę pisania i czytania, powstawały i powstają biblioteki w jakiś sposób zorganizowane; dlatego najpełniejsza i najbogatsza w znaczenie jest definicja wyróżniająca cechy organizacyjne i funkcjonalne biblioteki. Biblioteka jest więc instytucją społeczną, która gromadzi, opracowuje, przechowuje i udostępnia materiały biblioteczne oraz informuje o materiałach bibliotecznych swoich i obcych. Np. niem. die Bibliothek; ros., bułg. biblioteka; rum., hiszp. biblioteka; franc. biblio-theque. Np. ang. library. ^ Dla uproszczenia wszystko to, co gromadzi biblioteka, zwykło się współcześnie nazywać materiałami bibliotecznymi albo zbiorem dokumentów. 4 Np. Biblioteka Narodowa, Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej, Biblioteka Wiedzy Współczesnej — Omega, Biblioteka Myśli Współczesnej. 13 W każdej bibliotece zawarta jest treść wielu myśli i działań ludzkich, czyli wiadomości (informacji) o ludziach i ich działaniach (informacji społecznych), zawartych z kolei w poszczególnych książkach, czasopismach i innych materiałach; dlatego nazywa się bibliotekę magazynem magazynów informacji bądź — szerzej — magazynem pamięci społecznej. Ze względu zaś na coraz większą rolę bibliotek w porozumiewaniu się ludzi między sobą, czyli w komunikacji społecznej, dość często definiuje się to pojęcie w sposób następujący: Biblioteka jest to określony i zorganizowany według właściwych sobie zasad system komunikacji społecznej. Podstawowymi składnikami tego systemu są: 1) przygotowani zawodowo do jego obsługi ludzie, 2) określone materiały biblioteczne, 3) odpowiednio przystosowany lokal (pomieszczenie), 4) racjonalna, służąca systemowi organizacja pracy, 5) użytkownicy systemu — czytelnicy. Całość wszystkich działań biblioteki jako zorganizowanego systemu komunikacji społecznej nazywa się potocznie bibliotekarstwem, zaś ludzi odpowiednio przygotowanych do realizacji tych działań bibliotekarzami. Teoretycznymi i praktycznymi problemami działania bibliotek zajmuje się odpowiednia dyscyplina naukowa — bibliotekoznawstwo5. W przeciągu stu lat bibliotekoznawstwo uzyskało rangę przedmiotu nauczania występującego w szkolnictwie średnim i wyższym w wielu krajach świata. Współczesne bibliotekoznawstwo traktuje bibliotekę jako określone centrum kultury, komunikacji społecznej i informacji. Stąd w ogólnym systemie nauk niektóre teorie naukowe traktują bibliotekoznawstwo jako jedną z nauk społecznych, inne jako jedną z nauk kompleksowych (interdyscyplinarnych). Można więc bibliotekoznawstwo uważać za jedną z nauk wchodzących w zakres szeroko pojętej nauki o kulturze, jedną z nauk ogólnej teorii komunikacji społecznej (komunikologii), bądź część bardziej szczegółowej nauki o informacji (informologii). Bibliotekoznawstwo jest zatem dyscypliną naukową, zajmującą się badaniem biblioteki jako określonego systemu komunikacji społecznej i jego roli w szeroko pojętej kulturze. Historia bibliotek i praktyka ich działania wykazały, że wszystkie biblioteki jako systemy mają te same podstawowe zadania do spełnienia. Należą do nich przede wszystkim: 1) oddziaływanie na rozwój kulturalny społeczeństwa i kształtowanie jego świadomości społecznej; 2) pomaganie jednostce ludzkiej, każdemu człowiekowi, w jego indywidualnym rozwoju i samorealizacji; 3) pomoc w uczeniu się, w nauczaniu i w wychowaniu; 4) zaspokojenie potrzeb praktycznych i zawodowych wszystkich zawodów; 5) obsługa nauki, techniki i gospodarki; 6) przechowywanie i udostępnianie dorobku umysłowego ludzkości. Ros. bibliotekovedenie; niem. Bibliothekswissenschaft; ang. library science; franc. bi- bliotheconomie. 14 Szybki rozwój nauki, techniki oraz wielka różnorodność treści materiałów gromadzonych w bibliotekach, jak również wzrost zainteresowania nimi przez społeczeństwo, spowodowały zróżnicowanie pełnionych przez biblioteki funkcji. Zależnie od potrzeb społecznych środowiska, w jakim działają biblioteki, na plan pierwszy wysuwają się raz te, a raz inne zadania. Główną podstawą różnicowania się bibliotek są pełnione przez nie na rzecz społeczeństwa różnorakie funkcje. W obrębie różnych rodzajów bibliotek powstają zespoły bibliotek zbliżonych do siebie charakterem, zakresem funkcji i zbiorów. Zespoły takie tworzą często sieci biblioteczne. W skład sieci krajowej mogą wchodzić biblioteki naukowe, fachowe, szkolne, pedagogiczne, publiczne i inne jej podporządkowane. W sieci biblioteki mogą być zobowiązane do współdziałania w zakresie gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania zbiorów, tworzenia i rozpowszechniania źródeł informacyjnych o zbiorach i o ich treści, a także do współpracy w działalności naukowo-badawczej z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej oraz w dokształcaniu i doskonaleniu zawodowym pracowników bibliotek. Główną polską biblioteką jest Biblioteka Narodowa w Warszawie. Biblioteka Narodowa stanowi samodzielną instytucję o charakterze usługowo-naukowym. Stały i szybki rozwój bibliotek różnych typów oraz zwiększający się zakres ich zadań spowodowały wytworzenie się osobnej grupy zawodowej pracowników zajmujących się tworzeniem, organizowaniem i prowadzeniem bibliotek. Ustawa o bibliotekach z 9 kwietnia 1968 r. po raz pierwszy w Polsce uznała bibliotekarzy za odrębną grupę zawodową. Do zawodu bibliotekarza przygotowują specjalne szkoły różnych stopni kształcenia — średniego i wyższego. Do niedawna głównym zadaniem bibliotekarzy było jedynie gromadzenie, opracowywanie i przechowywanie zbiorów. Od XIX wieku coraz większą rolę w pracy bibliotekarzy zaczęło odgrywać udostępnianie zbiorów. Od współczesnego bibliotekarza wymaga się nadto czynnego włączenia się do obiegu informacji i aktywnej działalności informacyjnej. Bibliotekarz musi więc — oprócz podstawowych umiejętności gromadzenia i selekcji odpowiednich materiałów bibliotecznych, ich racjonalnego opracowania, przechowywania i udostępniania — umieć wyszukać i przygotować każde źródło informacji, orientować się w publikacjach oraz systemach informacyjnych, w coraz wyższym stopniu zautomatyzowanych. Winien posiadać umiejętność organizowania różnych form propagandy osiągnięć nauki i techniki, sympozjów i konferencji oraz stosowania innych sposobów zbiorowego przekazywania informacji. Nie mogą być mu obce również metody szkolenia użytkowników bibliotek i badania ich potrzeb. Wymienione zadania stwarzają konieczność interesowania się bibliotekarzy nowymi technikami mechanizacji i automatyzacji procesów bibliotecznych. Współczesny bibliotekarz musi umieć wskazać i objaśnić twórcom systemów informacyjnych, inżynierom i programistom, istotne problemy bibliotekarstwa i bibliotekoznawstwa, które informatycy i elektronicy muszą uwzględnić przy budowie zautomatyzowanych systemów biblioteczno-informacyjnych. ROZDZIAŁ RODZAJE BIBLIOTEK I ICH CHARAKTERYSTYCZNE ZADANIA W toku historycznego rozwoju bibliotek wykształciły się różne rodzaje (typy) bibliotek oraz ich specyficzne zadania. Zasadniczymi przyczynami tego procesu były: — zmieniające się sposoby (formy) społecznego obiegu książek i innych materiałów bibliotecznych, odbywającego się zarówno poprzez biblioteki, jak również w obiegu pozabibliotecznym; — zmiany w nauce i technice, wpływające na miejsce i rolę bibliotek w społeczeństwie; — różnorodne formy materiałów bibliotecznych gromadzonych, przechowywanych i udostępnianych przez biblioteki; — różnicujące się w ciągu wieków potrzeby użytkowników w stosunku do bibliotek. Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego (1976) wymienia w układzie alfabetycznym takie rodzaje (typy) bibliotek, jak: biblioteki archiwalne, służące archiwom; biblioteki branżowe (fachowe) służące zakładom pracy; biblioteki centralne, gromadzące materiały z określonej dziedziny wiedzy; biblioteki depozytowe, przechowujące cudze księgozbiory na specjalnych warunkach; biblioteki dla dzieci i młodzieży; biblioteki dla niewidomych; biblioteki domowe, stanowiące własność prywatną; biblioteki domów kultury; biblioteki domów wypoczynkowych; biblioteki dzielnicowe w wielkich miastach; biblioteki ekonomiczne, gromadzące zbiory z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych; biblioteki główne, czyli biblioteki koordynujące i kierujące jakąś siecią bibliotek, np. uczelni wyższej, urzędów, branż bądź miasta; biblioteki gminne, obsługujące obszar gminy wiejskiej lub miejskiej; biblioteki instytutów naukowo-badawczych; biblioteki jenieckie w wojskowych obozach jenieckich; biblioteki kościelne, związane z kościołami różnych wyznań, np. w kościele katolickim biblioteki parafialne, klasztorne, kapitulne, diecezjalne; biblioteki medyczne, gromadzące zbiory z nauk medycznych i pokrewnych; biblioteki miejskie; biblioteki muzeów; biblioteki muzyczne; biblioteki narodowe; biblioteki naukowe; biblioteki ogólne; biblioteki okrętowe; biblioteki państwowe; biblioteki parlamentarne; biblioteki partii i stronnictw politycznych; biblioteki pedagogiczne; biblioteki placówek opieki pozaszkolnej; biblioteki politechniczne; biblioteki Polskiej Akademii Nauk; biblioteki powiatowe; biblioteki powszechne; biblioteki prawnicze, prezencyjne, prywatne, publiczne, regionalne, rolnicze, ruchome, sanatoryjne, skła- 16 dowe, specjalne, społeczne, spółdzielni mieszkaniowych, szkolne, szkół wyższych, szpitalne, teatralne, techniczne, teologiczne, towarzystw naukowych, uzdrowiskowe, wiodące, władz i urzędów, wojewódzkie, wojskowe, zakładowe, zakładów karnych i domów poprawczych. Współczesna typologia bibliotek posługuje się różnymi kryteriami w charakteryzowaniu rodzajów (typów) bibliotek. Najczęściej stosowanymi kryteriami są kryteria podziału ze względu na: — charakter i potrzeby środowiska (użytkowników): wtedy biblioteki dzielimy np. na biblioteki dziecięco-młodzieżowe, szkolne, fachowe, publiczne, naukowe; — zakres tematyczny i formalny gromadzonych zbiorów, np. biblioteki ogólne i specjalne; — zasięg terytorialny zbiorów, np. biblioteki międzynarodowe, narodowe (krajowe), regionalne, lokalne; — podstawy formalno-prawne istnienia biblioteki, np. biblioteki samoistne: Biblioteka Narodowa, Biblioteka Śląska, i biblioteki niesamoistne: biblioteka szkolna, biblioteka uniwersytecka, biblioteka fachowa w zakładzie pracy itp.; — osoby bądź instytucje utrzymujące biblioteki, np. biblioteki państwowe, samorządowe (gminne, miejskie); biblioteki społeczne: towarzystw naukowych, stowarzyszeń, związków zawodowych, fundacji; biblioteki prywatne: domowe, dworskie; — sposoby (formy) udostępniania zbiorów, np. biblioteki prezencyjne, nie wypożyczające zbiorów poza bibliotekę; biblioteki wypożyczające, biblioteki ogólnie dostępne bądź zamknięte. Wielość kryteriów podziału bibliotek sprawia, że te same biblioteki mogą równocześnie należeć do różnych rodzajów (typów) bibliotek. I tak Biblioteka Narodowa jest zarówno biblioteką ogólną (uniwersalną) krajową, publiczną, naukową, samoistną, państwową, ogólnie dostępną, wypożyczającą, a nadto archiwizującą materiały biblioteczne. Podobnie jest z Biblioteką Jagiellońską, traktowaną jako druga biblioteka narodowa. W odróżnieniu jednak od Biblioteki Narodowej, jest ona nie-samoistna, ponieważ stanowi część Uniwersytetu Jagiellońskiego. W krajowej typologii bibliotek najczęściej stosowanym kryterium jest służba określonemu środowisku użytkowników i zaspokajanie jego potrzeb czytelniczych, informacyjnych bądź kulturalnych. Oto główne zadania tego rodzaju (typu) bibliotek, scharakteryzowane na podstawie praktyki bibliotekarstwa polskiego. Biblioteki dziecięco-młodzieżowe Biblioteki tego rodzaju wyrosły z zasady, iż dzieci i młodzież (w różnych krajach wyodrębniający górny pułap wieku dla młodzieży jest różny), wymagają specjalnie zorganizowanych i odpowiednio prowadzonych bibliotek dostosowanych do potrzeb czytelniczych i informacyjnych tych grup społecznych. Do podstawowych zadań bibliotek dziecięco-młodzieżowych należą: — wychowywanie poprzez lekturę i przysposobienie do kulturalnego zachowywania się w bibliotece; — doskonalenie umiejętności czytania i zapamiętywania treści; 17 dowe, specjalne, społeczne, spółdzielni mieszkaniowych, szkolne, szkół wyższych, szpitalne, teatralne, techniczne, teologiczne, towarzystw naukowych, uzdrowiskowe, wiodące, władz i urzędów, wojewódzkie, wojskowe, zakładowe, zakładów karnych i domów poprawczych. Współczesna typologia bibliotek posługuje się różnymi kryteriami w charakteryzowaniu rodzajów (typów) bibliotek. Najczęściej stosowanymi kryteriami są kryteria podziału ze względu na: — charakter i potrzeby środowiska (użytkowników): wtedy biblioteki dzielimy np. na biblioteki dziecięco-młodzieżowe, szkolne, fachowe, publiczne, naukowe; — zakres tematyczny i formalny gromadzonych zbiorów, np. biblioteki ogólne i specjalne; — zasięg terytorialny zbiorów, np. biblioteki międzynarodowe, narodowe (krajowe), regionalne, lokalne; — podstawy formalno-prawne istnienia biblioteki, np. biblioteki samoistne: Biblioteka Narodowa, Biblioteka Śląska, i biblioteki niesamoistne: biblioteka szkolna, biblioteka uniwersytecka, biblioteka fachowa w zakładzie pracy itp.; — osoby bądź instytucje utrzymujące biblioteki, np. biblioteki państwowe, samorządowe (gminne, miejskie); biblioteki społeczne: towarzystw naukowych, stowarzyszeń, związków zawodowych, fundacji; biblioteki prywatne: domowe, dworskie; — sposoby (formy) udostępniania zbiorów, np. biblioteki prezencyjne, nie wypożyczające zbiorów poza bibliotekę; biblioteki wypożyczające, biblioteki ogólnie dostępne bądź zamknięte. Wielość kryteriów podziału bibliotek sprawia, że te same biblioteki mogą równocześnie należeć do różnych rodzajów (typów) bibliotek. I tak Biblioteka Narodowa jest zarówno biblioteką ogólną (uniwersalną) krajową, publiczną, naukową, samoistną, państwową, ogólnie dostępną, wypożyczającą, a nadto archiwizującą materiały biblioteczne. Podobnie jest z Biblioteką Jagiellońską, traktowaną jako druga biblioteka narodowa. W odróżnieniu jednak od Biblioteki Narodowej, jest ona nie-samoistna, ponieważ stanowi część Uniwersytetu Jagiellońskiego. W krajowej typologii bibliotek najczęściej stosowanym kryterium jest służba określonemu środowisku użytkowników i zaspokajanie jego potrzeb czytelniczych, informacyjnych bądź kulturalnych. Oto główne zadania tego rodzaju (typu) bibliotek, scharakteryzowane na podstawie praktyki bibliotekarstwa polskiego. Biblioteki dziecięco-młodzieżowe Biblioteki tego rodzaju wyrosły z zasady, iż dzieci i młodzież (w różnych krajach wyodrębniający górny pułap wieku dla młodzieży jest różny), wymagają specjalnie zorganizowanych i odpowiednio prowadzonych bibliotek dostosowanych do potrzeb czytelniczych i informacyjnych tych grup społecznych. Do podstawowych zadań bibliotek dziecięco-młodzieżowych należą: — wychowywanie poprzez lekturę i przysposobienie do kulturalnego zachowywania się w bibliotece; — doskonalenie umiejętności czytania i zapamiętywania treści; 17 — wyrabianie potrzeby stałego obcowania z książką i czasopismem poprzez samodzielny wybór książek i czasopism, pomoc w zrozumieniu ich treści, zalecanie wartościowych utworów w różnej formie; — rozwijanie zainteresowań zdobywaniem i pogłębianiem nowej wiedzy, uwrażliwienie na funkcje estetyczne materiałów bibliotecznych; — dostarczanie młodym użytkownikom rozrywki kulturalnej poprzez: wieczory bajek, inscenizacje wybranych utworów, konkursy, kiermasze, loterie, spotkania z ciekawymi ludźmi itp.; — przygotowanie do korzystania z innych rodzajów (typów) bibliotek przez doskonalenie umiejętności korzystania z warsztatu informacyjnego biblioteki (katalogów, kartotek), posługiwanie się komputerem w wyszukiwaniu informacji itp. Biblioteki szkolne Główne zadania tego rodzaju bibliotek wynikają z zasady, iż biblioteka szkolna jest jedną z pracowni szkolnych i głównym ośrodkiem informacji szkolnej. Należą do nich według Jadwigi Andrzejewskiej (Biblioteka w szkole, 1996): — zadania kształcąco-wychowawcze, realizowane poprzez dostarczanie różnorodnych materiałów bibliotecznych (książek, czasopism, płyt, taśm, programów komputerowych itp.) niezbędnych w procesie dydaktycznym i wychowawczym szkoły (na lekcje, zajęcia fakultatywne, kółka przedmiotowe, godziny wychowawcze, do świetlicy, internatu); organizowanie i prowadzenie działalności informacyjnej (katalogi, kartoteki, bazy danych bibliograficznych i faktograficznych, współpraca z systemami informacyjnymi, np. Internetem) oraz przysposobienie uczniów do czytelnictwa i umiejętności korzystania z różnorodnych źródeł informacyjnych, a także wyszukiwania w nich informacji na określony temat; umożliwienie wykorzystania biblioteki do zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych; — zadania opiekuńczo-wychowawcze, polegające na współdziałaniu biblioteki z nauczycielami i wychowawcami oraz dyrekcją szkoły w realizacji celów wychowawczych szkoły, na pomocy w niwelowaniu różnic umysłowych (intelektualnych) i kulturalnych uczniów, badaniu aktywności i zainteresowań czytelniczych, wspomaganiu i otaczaniu opieką uczniów szczególnie zdolnych, pomaganiu uczniom w ich wyborach życiowych (wybór dalszego kierunku kształcenia, wybór zawodu, stylu życia itp.); — zadania kulturalno-rekreacyjne, polegające na włączaniu się biblioteki szkolnej do życia kulturalnego uczniów; biblioteka może spełniać te zadania jako miejsce lektury książek i czasopism oraz korzystania z urządzeń audiowizualnych, przez zachęcanie uczniów do indywidualnej bądź zbiorowej twórczości literackiej, plastycznej, wydawniczej i rozwijanie zainteresowań uczniów życiem kulturalnym poza szkołą przez kontakty z muzeami, teatrem, kinem i bibliotekami innych rodzajów (typów). 18 - Biblioteki publiczne Podstawowe zadania tego rodzaju bibliotek wynikają z ogólnej zasady, iż biblioteka publiczna jest ogólnie dostępną dla wszystkich obywateli kraju placówką biblioteczną; udostępnia różne materiały biblioteczne (książki, czasopisma, materiały audiowizualne, programy komputerowe i inne dokumenty) oraz różnorodne informacje, przydatne w codziennej praktyce użytkowników, służąc tym samym zaspokajaniu potrzeb społeczności lokalnej. Do zadań bibliotek publicznych należą: — dostarczanie wiedzy ogólnej za pośrednictwem zgromadzonych zbiorów ze wszystkich dziedzin wiedzy oraz prowadzenie działalności informacyjno-dokumen-tacyjnej dotyczącej środowiska, w którym biblioteka działa, przez organizowanie zbiorów informacji społecznej, gospodarczej, kulturalnej i politycznej dla potrzeb lokalnej społeczności; — upowszechnianie czytelnictwa książek, czasopism i innych dokumentów piśmienniczych przez odpowiednią działalność propagandową; — wspomaganie w kształceniu ogólnym i zawodowym przez prowadzenie działalności dydaktycznej w różnych formach; — kształtowanie kultury społeczeństwa przez rozpowszechnianie przekazów artystycznych i organizowanie własnych imprez kulturalnych oraz kontakt z instytucjami kulturalnymi poza bibliotekami; — pomoc w wychowywaniu społecznym przez wzorową organizację pracy biblioteki, przykłady racjonalnych działań bibliotekarskich, etyczną postawę bibliotekarzy i popularyzację wartościowych materiałów bibliotecznych; — służenie kulturalnej rozrywce użytkowników biblioteki w ich czasie wolnym, przez zapewnienie swobodnego korzystania z gromadzonych materiałów bibliotecznych, słuchania nagrań z płyt i kaset, przez dostęp do rozrywkowych programów w ramach różnych systemów komputerowych; — uzupełnianie działalności innych rodzajów (typów) bibliotek w wypadkach, kiedy środowisko lokalne pozbawione jest do nich dostępu, np. naukowych, fachowych, pedagogicznych itp.; ułatwienie użytkownikom korzystania z literatury naukowej i fachowej z różnych dziedzin wiedzy i działalności praktycznej; — popularyzowanie zbiorów i usług bibliotecznych w środowisku lokalnym przez własne działania propagandowe (wystawy, konkursy, giełdy, aukcje itp.) i za pośrednictwem masowych środków przekazu (prasy, radia, telewizji, sieci komputerowych itp.). Biblioteki fachowe Zadania tego rodzaju bibliotek wynikają z zasady, iż biblioteka fachowa gromadzi materiały biblioteczne oraz prowadzi działalność informacyjną niezbędną do realizacji zadań zawodowych, w tym produkcyjnych, technicznych oraz doskonalenia zawodowego kadr instytucji czy zakładu pracy, gdzie biblioteka działa. Do głównych zadań biblioteki fachowej należą: — gromadzenie i udostępnianie materiałów bibliotecznych zgodnych ze specjalnością (profilem produkcyjnym i technicznym) macierzystego zakładu pracy; 19 ¦ Biblioteki publiczne Podstawowe zadania tego rodzaju bibliotek wynikają z ogólnej zasady, iż biblioteka publiczna jest ogólnie dostępną dla wszystkich obywateli kraju placówką biblioteczną; udostępnia różne materiały biblioteczne (książki, czasopisma, materiały audiowizualne, programy komputerowe i inne dokumenty) oraz różnorodne informacje, przydatne w codziennej praktyce użytkowników, służąc tym samym zaspokajaniu potrzeb społeczności lokalnej. Do zadań bibliotek publicznych należą: — dostarczanie wiedzy ogólnej za pośrednictwem zgromadzonych zbiorów ze wszystkich dziedzin wiedzy oraz prowadzenie działalności informacyjno-dokumen-tacyjnej dotyczącej środowiska, w którym biblioteka działa, przez organizowanie zbiorów informacy społecznej, gospodarczej, kulturalnej i politycznej dla potrzeb lokalnej społeczności; — upowszechnianie czytelnictwa książek, czasopism i innych dokumentów piśmienniczych przez odpowiednią działalność propagandową; — wspomaganie w kształceniu ogólnym i zawodowym przez prowadzenie działalności dydaktycznej w różnych formach; — kształtowanie kultury społeczeństwa przez rozpowszechnianie przekazów artystycznych i organizowanie własnych imprez kulturalnych oraz kontakt z instytucjami kulturalnymi poza bibliotekami; — pomoc w wychowywaniu społecznym przez wzorową organizację pracy biblioteki, przykłady racjonalnych działań bibliotekarskich, etyczną postawę bibliotekarzy i popularyzację wartościowych materiałów bibliotecznych; — służenie kulturalnej rozrywce użytkowników biblioteki w ich czasie wolnym, przez zapewnienie swobodnego korzystania z gromadzonych materiałów bibliotecznych, słuchania nagrań z płyt i kaset, przez dostęp do rozrywkowych programów w ramach różnych systemów komputerowych; — uzupełnianie działalności innych rodzajów (typów) bibliotek w wypadkach, kiedy środowisko lokalne pozbawione jest do nich dostępu, np. naukowych, fachowych, pedagogicznych itp.; ułatwienie użytkownikom korzystania z literatury naukowej i fachowej z różnych dziedzin wiedzy i działalności praktycznej; — popularyzowanie zbiorów i usług bibliotecznych w środowisku lokalnym przez własne działania propagandowe (wystawy, konkursy, giełdy, aukcje itp.) i za pośrednictwem masowych środków przekazu (prasy, radia, telewizji, sieci komputerowych itp.). Biblioteki fachowe Zadania tego rodzaju bibliotek wynikają z zasady, iż biblioteka fachowa gromadzi materiały biblioteczne oraz prowadzi działalność informacyjną niezbędną do realizacji zadań zawodowych, w tym produkcyjnych, technicznych oraz doskonalenia zawodowego kadr instytucji czy zakładu pracy, gdzie biblioteka działa. Do głównych zadań biblioteki fachowej należą: — gromadzenie i udostępnianie materiałów bibliotecznych zgodnych ze specjalnością (profilem produkcyjnym i technicznym) macierzystego zakładu pracy; 19 — gromadzenie i udostępnianie informacji naukowych, technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych, zawartych w zbiorach własnych, jak również w zbiorach innych bibliotek, ośrodków informacji naukowo-technicznej i systemów informacyjnych związanych tematycznie z potrzebami użytkowników biblioteki; — opracowywanie i udostępnianie informacji naukowych, technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych na życzenie i według potrzeb użytkowników biblioteki — przez tworzenie różnorodnych źródeł informacji (np. wykazów nabytków, kartotek tematycznych, zestawień bibliograficznych, baz danych) i dostarczanie ich oraz opartych na nich wiadomości do miejsca pracy użytkownikom indywidualnym bądź zbiorowym; — poznawanie zainteresowań i potrzeb informacyjnych pracowników zakładu poprzez systematyczne ich badanie (rozmowy, ankiety, obserwacje, analizę dokumentów bibliotecznych itp.); — uczenie pracowników zakładu korzystania z warsztatu informacyjnego biblioteki (katalogów, kartotek, połączeń z systemami informacyjnymi), wyszukiwanie w zautomatyzowanych systemach informacyjnych itp.; — prowadzenie doradztwa w zakresie kształcenia i doskonalenia zawodowego pracowników zakładu przez rozmowy indywidualne, spotkania grupowe: wykłady, referaty, pokazy, wewnętrzną sieć radiową bądź telewizyjną itp.; — upowszechnianie czytelnictwa piśmiennictwa naukowego i technicznego oraz innych materiałów bibliotecznych związanych ze specjalnością (profilem zawodowym) zakładu; — współpraca w zakresie udostępniania materiałów bibliotecznych oraz informacji naukowych, technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych z innymi rodzajami bibliotek na poziomie lokalnym, krajowym czy międzynarodowym. Biblioteki naukowe Z zasady, iż biblioteki naukowe służą przede wszystkim rozwojowi i potrzebom nauki oraz kształceniu na poziomie wyższym, wynikają zadania tego rodzaju (typu) bibliotek. Wyróżnić można kilka grup tych zadań. 1. Zadania związane z organizacją warsztatu bibliotecznego i informacyjnego dla celów nauki i kształcenia. Biblioteki naukowe realizują to zadanie poprzez: — gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych służących potrzebom nauki i kształcenia; — uaktywnianie swoich materiałów bibliotecznych, jak również wykorzystywanie materiałów bibliotecznych z innych bibliotek naukowych w kraju i za granicą oraz informacji ze światowych baz danych i systemów informacyjnych; — czynną pomoc w twórczej pracy naukowej badaczom indywidualnym bądź ich zespołom, a także instytucjom naukowo-badawczym; — upowszechnianie wiedzy i wyników badań naukowych w różnorodnych formach (takich jak: bibliografie, bazy danych, współpraca z sieciami i systemami informacji naukowej itp.) oraz przyczynianie się do zastosowania zdobyczy nauki w praktyce i kształceniu nowych kadr; — dokumentowanie życia naukowego najbliższego środowiska lokalnego, regionu bądź kraju. 20 2. Zadania dydaktyczne związane z kształceniem ogólnym i zawodowym, obejmujące: — udział w procesie kształcenia i doskonalenia kadry naukowej oraz pracowników innych zawodów; — udział w kształceniu studentów szkół wyższych; — doskonalenie zawodowe i naukowe bibliotekarzy własnej biblioteki oraz innych bibliotek naukowych. 3. Zadania naukowo-badawcze z zakresu podstawowych dyscyplin: bibliologii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, realizowane poprzez: — prowadzenie badań naukowych z zakresu historii książki, bibliotek i informacji naukowej; — analizę naukową roli i miejsca książki, bibliotek i informacji we współczesnej komunikacji naukowej; — badanie czytelnictwa w odniesieniu do piśmiennictwa naukowego; — tworzenie dokumentacji osiągnięć naukowych własnych i cudzych; — badania z zakresu naukoznawstwa, drukarstwa, reprografii, oświaty i kultury, na tle rozwoju książki, bibliotek i informacji naukowej. Biblioteki narodowe Biblioteka narodowa jest centralną i główną biblioteką kraju (państwa), gromadzącą i przechowującą wszystkie rodzaje materiałów bibliotecznych (teksty piśmiennicze, graficzne, muzyczne, audiowizualne, komputerowe itp.) wytworzone na terenie danego kraju (państwa), a także powstałe poza nim, a jego dotyczące. Wynikają stąd podstawowe zadania bibliotek narodowych takie, jak: — gromadzenie i archiwizowanie wszystkich materiałów bibliotecznych (dokumentów) dotyczących danego kraju (państwa), m. in. poprzez prawo do egzemplarza obowiązkowego; — pełnienie roli centralnego ośrodka informacji o produkcji wydawniczej i przechowywanych materiałach bibliotecznych, przez publikowanie bibliografii narodowej, tworzenie różnych źródeł informacji społecznej oraz systemów informacji o zbiorach i ich treści, we współpracy z międzynarodowymi systemami informacyjnymi; — pełnienie roli centralnego ośrodka normalizacyjnego w zakresie bibliografii, bibliologii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej; — kształtowanie koncepcji rozwoju bibliotekoznawstwa i bibliotekarstwa danego kraju (państwa) oraz udział w realizacji państwowej polityki bibliotecznej; — inicjowanie i rozwijanie — w roli instytucji naukowej — prac naukowo--badawczych z zakresu bibliologii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej; — prowadzenie i koordynowanie prac w zakresie rozwoju ogólnokrajowej sieci bibliotecznej i informacyjnej. 21 Biblioteki centralne Niemożność zgromadzenia w jednej bibliotece materiałów ze wszystkich dziedzin nauki i techniki i zaspokojenia różnych potrzeb użytkowników, wywołała konieczność tworzenia bibliotek gromadzących planowo w miarę kompletny zbiór materiałów bibliotecznych z określonej dziedziny wiedzy i dziedzin pokrewnych — bądź materiałów jednolitych pod względem formalnym. Do tego typu bibliotek należą w Polsce np.: Główna Biblioteka Lekarska (specjalność — nauki medyczne i pokrewne); Centralna Biblioteka Wojskowa — nauki wojskowe i wychowanie wojskowe; Centralna Biblioteka Rolnicza — nauki rolnicze i pokrewne; Centralna Biblioteka Statystyczna — nauki społeczno-ekonomiczne ze szczególnym uwzględnieniem statystyki i demografii; Centralna Biblioteka dla Niewidomych — zbiory wykorzystywane przez niewidomych. Do głównych zadań takich bibliotek należą: — w miarę kompletne gromadzenie, opracowanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych z zakresu określonej dziedziny (określonych dziedzin wiedzy bądź określonego typu formalnego materiałów bibliotecznych); — pełnienie roli ośrodka centralnego sieci bibliotek jednego typu w zakresie planowania, koordynacji, kierowania i sprawozdawczości dotyczącej działań bibliotek sieci; — tworzenie, organizowanie i udostępnianie systemów centralnego informowania 0 zbiorach sieci i ich treści, przez tworzenie centralnych baz danych, katalogów 1 kartotek oraz innych materiałów informacyjnych, jak: informatory, biuletyny, bibliografie itp.; — koordynowanie współpracy bibliotek w zakresie wypożyczania międzybibliotecznego; — organizowanie działalności bibliotek sieci w zakresie marketingu, propagandy bibliotecznej, działań społecznych, kontaktów środowiskowych; — pełnienie roli ośrodka metodycznego w zakresie szkolenia oraz podwyższania kwalifikacji naukowych i zawodowych bibliotekarzy, a także przysposobienia użytkowników bibliotek sieci. Biblioteki główne szkół wyższych Biblioteki główne szkół wyższych to biblioteki naukowe o charakterze powszechnym, a równocześnie biblioteki centralne sieci biblioteczno-informacyjnej uczelni. W skład sieci wchodzą biblioteki wydziałów, instytutów, katedr i zakładów uczelni. Podstawowe ich zadania obejmują: — gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych związanych tematycznie z uprawianymi w danej uczelni badaniami naukowymi i kierunkami kształcenia w określonych dziedzinach wiedzy; — zapewnienie studentom uczelni dostępu do materiałów dydaktycznych i wychowawczych związanych z przedmiotami studiów; — pełnienie roli centralnego ośrodka informacji i dokumentacji dla sieci biblioteczno-informacyjnej uczelni; — koordynowanie — w zależności od statutu uczelni — działalności bibliotek, jej planowanie, kierowanie i administrowanie uczelnianą siecią biblioteczną; 22 — szkolenie oraz podnoszenie kwalifikacji naukowych i zawodowych bibliotekarzy zatrudnionych w sieci; — organizowanie i prowadzenie na różnych poziomach przysposobienia biblio-teczno-informacyjnego dla studentów i pracowników danej uczelni; — prowadzenie prac badawczych z zakresu bibliografii, bibliologii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej — oraz dziedzin pokrewnych; — dokumentowanie dorobku naukowego i dydaktycznego uczelni przez tworzenie baz danych, kartotek, katalogów i publikacji bibliograficzno-informacyjnych; — upowszechnianie dorobku naukowego uczelni; — propagowanie i promocja działalności bibliotek w swoim środowisku. Biblioteki specjalne Biblioteki tego typu to biblioteki naukowe, gromadzące i udostępniające materiały biblioteczne dotyczące określonej dziedziny wiedzy i techniki, często o wąskim zakresie tematycznym, bądź materiały typowe pod względem formalnym dla danej dziedziny wiedzy i techniki (np. normy, patenty, katalogi, prospekty, instrukcje itp.). Biblioteki specjalne organizowane są przez instytuty i towarzystwa naukowe, społeczne i zawodowe, parlamenty, muzea, szkoły specjalne oraz przedsiębiorstwa przemysłowe i handlowo-usługowe. Niektóre biblioteki specjalne tworzą sieć biblioteczną z biblioteką centralną na czele (np. biblioteki archiwalne, górnicze, medyczne, morskie, muzyczne, pedagogiczne, teatralne, uczelniane, wojskowe itp.). Główne ich zadania to: — gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych określonej grupie (kategorii) użytkowników, — pełnienie roli ośrodka informacji specjalistycznej, — dokumentowanie działalności naukowej i zawodowej instytucji macierzystej, — umożliwianie użytkownikom własnej biblioteki dostępu do źródeł informacji bibliotek innych rodzajów (typów), — działalność instrukcyjno-metodyczna w zakresie przysposobienia biblio-teczno-informacyjnego użytkowników danej biblioteki, — upowszechnianie i promocja osiągnięć naukowych i praktycznych instytucji macierzystej, — propagowanie i promocja działalności biblioteki w określonym środowisku. Biblioteki pedagogiczne Biblioteki pedagogiczne to biblioteki specjalne, służące kształceniu i doskonaleniu nauczycieli i wychowawców oraz pracowników oświaty i wychowania. Główne ich zadania stanowi: — gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych z zakresu pedagogiki, psychologii, oświaty i dziedzin pokrewnych; — pełnienie roli ośrodka informacji pedagogicznej i oświatowej w swoim środowisku; 23 — szeroko pojęta pedagogizacja środowiska; — wspomaganie badań społecznych i naukowych z zakresu pedagogiki, psychologii i oświaty; — upowszechnianie innowacji pedagogicznych; — dokumentowanie osiągnięć regionalnych i lokalnych w zakresie praktyki pedagogicznej oraz zawodowej nauczycieli i pracowników oświaty; — pełnienie roli ośrodka instrukcyjno-metodycznego wobec bibliotek szkolnych; — współpraca z bibliotekami innych rodzajów, szczególnie z bibliotekami publicznymi i naukowymi, w celu sprawniejszego udostępniania materiałów bibliotecznych i informacji użytkownikom; — propagowanie i promocja działalności bibliotek w środowisku. * ROZDZIAŁ BUDOWNICTWO, POMIESZCZENIA I WYPOSAŻENIE BIBLIOTEK We współczesnym bibliotekarstwie za podstawowy warunek prawidłowej działalności biblioteki uważa się dysponowanie przez nią odpowiednimi pomieszczeniami— w specjalnie zaprojektowanych bądź przystosowanych do celów bibliotecznych budynkach lub lokalach — oraz niezbędnym wyposażeniem w meble, aparaturę techniczną oraz tzw. pomoce, tj. przedmioty i narzędzia ułatwiające czynności bibliotekarzy i czytelników. W związku z tym wyłoniła się odrębna specjalizacja, wchodząca w zakres bibliotekoznawstwa, która obejmuje wiedzę o zasadach budownictwa i wyposażenia bibliotek. W ostatnich trzech dziesięcioleciach doszło do podziału jej na dwa kierunki: jeden z nich dotyczy projektowania i realizacji budynków bibliotecznych wraz z planowaniem wchodzących w ich skład pomieszczeń, drugi — zagadnień konstrukcji oraz produkcji wszelkiego sprzętu, w który wyposażone są biblioteki. Z problemami budownictwa i wyposażenia łączy się planowanie wewnętrznej przestrzeni biblioteki, będące istotną częścią projektowania budynków bibliotek oraz adaptacji do celów bibliotecznych budowli o przeznaczeniu ogólnym, a ponadto stanowiące część praktycznych zadań bibliotekarzy — przy rozmieszczaniu zbiorów, mebli, aparatury i stanowisk pracy oraz określaniu powierzchni zajmowanej przez książki i przeznaczonej dla czytelników. Tak więc mamy ogółem do czynienia z trzema kierunkami działalności bibliote-koznawców i bibliotekarzy, którzy specjalizują się w tej dziedzinie: budownictwem bibliotecznym, planowaniem przestrzennym w bibliotece oraz wyposażeniem bibliotek. Rozwija się odrębne piśmiennictwo fachowe, reprezentujące każdy z nich; zarówno w skali międzynarodowej, jak i w poszczególnych krajach funkcjonują zespoły specjalistów, instytucje i przedsiębiorstwa, zajmujące się tą problematyką w aspekcie teoretycznym i praktycznym. Udziela się konsultacji, opracowuje projekty, przygotowuje zalecenia, wytyczne, przepisy i normy, organizuje wymianę doświadczeń, inicjuje wydawnictwa. W zakresie budownictwa bibliotecznego występują dwie kategorie ekspertów współpracujących ze sobą: architekci, którzy za przedmiot swej specjalizacji obrali właśnie budynki bibliotek, oraz bibliotekoznawcy i bibliotekarze, zajmujący się budownictwem bibliotecznym jako głównym kierunkiem swych zainteresowań naukowych czy zawodowych. 25 Produkcja wyposażenia bibliotek stanowi w wielu krajach odrębną gałąź przemysłu: istnieją firmy, wytwarzające różnego rodzaju meble, pomoce i urządzenia mechaniczne. Zatrudniają one projektantów uwzględniających doświadczenia światowego bibliotekarstwa, korzystają również z konsultacji czołowych bibliotekarzy. Producenci aparatury technicznej ogólnego przeznaczenia — np. komputerów, kopiarek, kamer mikrofilmowych, czytników — konstruują modele przystosowane specjalnie do celów bibliotecznych, np. kopiarki i drukarki do kart katalogowych oraz dokumentów o dużej objętości. Odbywają się — najczęściej okresowo, w ustalonych miejscach i terminach, niekiedy z okazji zjazdów bibliotekarskich — wystawy wyposażenia bibliotek, połączone z praktycznymi pokazami aparatury (dziś są to przeważnie prezentacje funkcjonowania systemów komputerowych, kopiarek i czytników płyt kompaktowych CD-ROM). Wśród bibliotekarzy i pracowników naukowych w dziedzinie bibliotekoznawstwa występują także eksperci zajmujący się sprawami wyposażenia. Nieco inaczej przedstawia się kwestia znajomości zagadnień planowania przestrzennego wnętrz bibliotecznych. W odniesieniu do projektowania ogólnego układu pomieszczeń wchodzi ona w zakres budownictwa, gdy zaś idzie o umiejętności dotyczące zagospodarowania wnętrz przez funkcjonalne (zgodne z przeznaczeniem) ustawienie elementów wyposażenia stosownie do potrzeb, znajomość zasad planowania obowiązuje każdego fachowego bibliotekarza. Zdobywa on wiadomości na ten temat podczas studiów czy kursów oraz pogłębia je przez praktykę. Oczywiście, szerszym zakresem wiedzy w tym kierunku musi dysponować specjalista budownictwa bibliotek (architekt i bibliotekarz), bowiem prawidłowe projektowanie budynku biblioteki i mających stanowić jego wnętrze pomieszczeń musi być podporządkowane ich przewidzianym celom, a także rodzajom czynności, jakie będą w nich wykonywane przez pracowników i użytkowników. Budownictwo bibliotek określa się jako „planowanie, projektowanie i wykonywanie budynków oraz pomieszczeń bibliotecznych we współpracy architekta i bibliotekarza". Obejmuje ono nowe inwestycje, adaptacje do celów bibliotecznych budynków o innym przeznaczeniu i przebudowy — gdy np. wymaga tego zmiana zadań biblioteki lub przeprowadza się jej remont generalny, dający sposobność do polepszenia układu wewnętrznego. Przygotowanie ogólnego planu budowy czy prac adaptacyjnych stanowi wstęp do właściwego projektu, który powinien mieć charakter dokumentacji technicznej wielobranżowej. Składają się na nią: — założenia techniczno-ekonomiczne, zwane także programem budowy; — projekty szczegółowe: architektoniczny; konstrukcyjny; instalacji sanitarnych, elektrycznych, transportu i łączności, akustyki; technologii (wykonania budowlanego); wnętrz; wyposażenia ruchomego (w meble i aparaturę); zagospodarowania terenu (dróg, zieleni, ukształtowania otoczenia). Budynek biblioteczny — czy zespół budynków, gdy chodzi o wielkie biblioteki — może mieć charakter budowli wolno stojącej, może też wchodzić w skład zabudowy zwartej. Jeżeli biblioteka ma być częścią gmachu, w którym znajdą się również inne instytucje, należy przygotować wspólnie z nimi tzw. złożony program budowy, aby odpowiednio uwzględnić wymogi, związane z przyszłym współistnieniem. Problemy budownictwa bibliotek stały się szczególnie aktualne dopiero począwszy od XIX wieku. Przedtem przeznaczano dla księgozbiorów przeważnie tylko osobne pomieszczenia w budynkach: zaprojektowane specjalnie (zwykle ozdobne 26 sale o charakterze reprezentacyjnym) lub dostosowane do użytku bibliotecznego. Wyjątki były nieliczne. W starożytności — oprócz sal mieszczących zbiory oraz służących bibliotekarzom i czytelnikom, czasem też odbywaniu zebrań i posiedzeń — biblioteki dysponowały niekiedy również pomieszczeniami magazynowymi. Średniowieczne biblioteki kościelne, stanowiące największą grupę placówek bibliotecznych, znajdowały się początkowo w różnych miejscach: w wieżach kościelnych, nad zakrystiami, w refektarzach. W niektórych dużych klasztorach, będących ogniskami kultury i nauki, sala ze zbiorami bibliotecznymi zwana „armarium" (łac: szafa) była połączona z sąsiednią, („scriptorium"), w której kopiowano oraz ilustrowano (iluminowano) księgi rękopiśmienne. W wyjątkowych przypadkach biblioteki zajmowały osobne, niewielkie budynki, jak w klasztorach benedyktyńskich Monte Cassino (VI w.) i Sankt Gallen (VII w.). W okresie renesansu i baroku utrwalił się wzór biblioteki salowej, w której szafy z książkami ustawiano początkowo prostopadle do ścian; książki, czasem przytwierdzane łańcuchami dla zapobieżenia kradzieży, przechowywane były w dolnej części pulpitów służących do ich rozkładania (znana jest rycina, przedstawiająca wnętrze biblioteki uniwersyteckiej w Lejdzie z drugiej połowy XVI w.). Później szafy i regały rozmieszczano wzdłuż ścian. Barokowe sale biblioteczne na dworach królewskich i książęcych, w pałacach dostojników duchownych i świeckich, w dużych klasztorach — nabrały charakteru pomieszczeń reprezentacyjnych, w których oprócz książek znajdowały się (zwykle w oszklonych gablotach, tak jak i najcenniejsze pozycje księgozbioru) eksponaty muzealne, ponadto wartościowe dzieła sztuki (rzeźby, obrazy) i globusy. Ściany zabudowywano wysokimi regałami, sufity ozdabiano artystycznymi freskami i sztukateriami. Regały, szafy, stoły i krzesła były często dziełem stolarzy — artystów: stosowano szlachetne gatunki drewna, inkrustacje i intarsje, kunsztowne zwieńczenia szaf i regałów, złocone ornamenty i stylizowane napisy z numerami i nazwami działów. Przy dużych księgozbiorach i w wysokich salach, dla ułatwienia dostępu do książek na półkach, wprowadzano jedną lub dwie piętrowe galerie biegnące wokół sali. Na ogół jednak nie mogło obejść się bez schodków i drabin (czasem wysokich i niebezpiecznych, o czym świadczą nierzadkie wypadki), aby można było wyjmować książki z górnej części regałów. Wiek XVIII, przy utrzymaniu biblioteki salowej jako dominującego wzoru lokalu bibliotecznego, przyniósł zmiany związane ze zwiększeniem się dostępności i charakteru użytkowego bibliotek. Nastąpiło obniżenie wysokości mebli bibliotecznych, w bibliotekach uniwersyteckich (po raz pierwszy w Getyndze w 1737 r.) tworzono osobne wypożyczalnie. Zaczęto myśleć o projektowaniu specjalnych budynków, mogących służyć należycie zadaniom związanym zarówno z przechowywaniem zbiorów, jak i obsługą czytelnika. Leopoldo delia Santa wydał w 1816 r. we Florencji książkę Delia costruzione e del regolamento di una publica universale biblioteca (O budowie i prowadzeniu uniwersalnej biblioteki publicznej). Jej przekład na język niemiecki pt. Uber den Bau und die Verwaltung einer óffentlichen Universal-bibliothek, został wydany w 1984 r. przez P. Prohla w Karl-Marx-Stadt (obecnie: Chemnitz) i można go znaleźć w polskich bibliotekach naukowych. Delia Santa sformułował na użytek projektantów budynku bibliotecznego zasadę jego trójdzielności, polegającą na wyodrębnieniu pomieszczeń na książki (magazynu), miejsca dla czytelników (czytelni, wypożyczalni) oraz bibliotekarzy 27 (pracowni). Rozwinięciem i uzupełnieniem tej koncepcji stały się później cztery prawa, stanowiące aż do końca trzeciego dziesięciolecia XX w. kanon budownictwa bibliotek: 1. Nie krzyżujących się dróg książki, bibliotekarza i użytkownika. Określił ją Paul Schwenke (1908 r.), a została zrealizowana w budynku Biblioteki Królewskiej w Berlinie (dzisiejszej Biblioteki Państwowej przy Unter den Linden). 2. Potrójnej dostępności magazynu (z pracowni, wypożyczalni i czytelni) — postulat ten sformułował Georg Leyh. 3. Jednego poziomu: usytuowania głównych agend biblioteki, świadczących usługi czytelnikom, w miarę możliwości na jednej kondygnacji. 4. Organicznej rozbudowy: stworzenia możliwości dobudowywania do gmachu biblioteki, w miarę wyłaniających się potrzeb, dalszych części zabudowy — w osi poziomej i pionowej. Opracowano także stopniowo i przyjęto do stosowania wskaźniki, ustalające: — wytrzymałość stropów w magazynie od 500 do 1000 kg na m2 (przeciętnie 700), w pracowniach 200 kg na m2; — wysokość „małych pięter" (kondygnacji) w magazynie od 2,1 do 2,2 m; — potrzebną powierzchnię: na regał pojedynczy jednostronny o pojemności 250-300 wol. 1 m na 1 czytelnika w wypożyczalni 1,5 m2, - • na 1 czytelnika w dziale informacyjno-bibliograficznym 2 m2, • na 1 widza (słuchacza) w sali projekcyjno-odczytowej 0,8-1 m2, • na prelegenta 2 m2, • na 1 bibliotekarza 6-8 m2, • na 1 osobę w hallu biblioteki 0,2 m2, • na 1 osobę w szatni 0,1 m2; wymagane odległości w magazynie: • między regałami w osiach 130 cm, • szerokość przejścia głównego 100-120 cm, • szerokość przejść bocznych równoległych do głównego (przy ścianach) 60 cm; — wymagane odległości w czytelni: • główne przejście między stołami 90-120 cm, • boczne przejścia, jeśli są regały, 90 cm, • boczne przejścia, jeśli regałów nie ma, 60 cm. Ważnym problemem w budownictwie bibliotek, szczególnie naukowych, stało się projektowanie czytelni — jako głównego pomieszczenia, w którym udostępnia się zbiory i które wymaga zapewnienia czytelnikom dogodnych warunków, uzwględ-nienia miejsca na księgozbiór podręczny oraz wzięcia pod uwagę stanowisk pracy dyżurujących bibliotekarzy, przestrzeni na katalogi księgozbioru podręcznego i tymczasowe składanie zamawianych materiałów. Wprowadzenia do czytelni wydzielonego zbioru książek najpotrzebniejszych (księgozbioru podręcznego) dokonał jako pierwszy Johann Wilhelm Ridler (1829 r.) w bibliotece Uniwersytetu Wiedeńskiego; nadanie tej formie usługi bibliotecznej dużego znaczenia zawdzięczamy reformatorowi biblioteki British Museum i organizatorowi jej wielkiej, okrągłej czytelni, Antonio Panizziemu (1859 r.) Był on również projektantem magazynu bibliotecznego w jego nowej postaci: o niższych, ale za to liczniejszych — w po- 28 równaniu z pozostałą częścią budynku biblioteki — kondygnacjach (1854-1857). Przykład tego typu konstrukcji znajdujemy m. in. w gmachu Biblioteki Jagiellońskiej (1939 r.). Ewolucji podlegał też kształt czytelni w coraz częściej wznoszonych budynkach bibliotek naukowych. Pojawiły się czytelnie półkoliste (Biblioteka Uniwersytecka w Lipsku, 1891 r.) i prostokątne (Biblioteka Królewska w Berlinie, 1903-1914). Magazyny zaś tworzono, wypełniając wnętrza przeznaczonych na nie części budynków bibliotecznych zwartą, stalową konstrukcją samonośną, w ramach której poszczególne niskie kondygnacje oddzielone były od siebie kratownicami zastępującymi stropy, a pełniącymi funkcje podłoża regałów oraz dróg przejścia (biblioteki uniwersyteckie w Halle i w Warszawie). Rozwój działalności bibliotek, a także wzbogacenie i zróżnicowanie ich form pracy, jakie nastąpiło między wojnami światowymi, spowodowało krytykę niezmiennego układu budynków bibliotecznych, określonego zasadą trój dzielności konstrukcji. Głównymi przyczynami jego zakwestionowania były: — wyodrębnienie nowych kategorii zbiorów bibliotecznych; — rozwinięcie działalności informacyjnej bibliotek; — szersze zastosowanie nowoczesnych środków technicznych; — potrzeba większego zróżnicowania agend udostępniania zbiorów; — wydzielenie przestrzeni dla nowych rodzajów usług; — konieczność okresowego przystosowywania budynku i pomieszczeń do zmian w organizacji pracy bibliotecznej. Ważną okoliczność stanowiło również upowszechnianie w bibliotekarstwie publicznym, a częściowo i naukowym, wolnego dostępu czytelników do półek w celu ułatwienia im wyboru książek. W 1933 r. Amerykanin Angus Snead Macdonald, przy udziale K. D. Metcalfa i R. E. Ellswortha, sformułował zasadę zmienności układów konstrukcyjnych w budownictwie bibliotek, opartą na wymogu funkcjonalności (dostosowania do przeznaczenia użytkowego), jako podstawowym wskaźniku i sprawdzianie prawidłowości realizacji. „Giętkość, elastyczność, najlepsze wykorzystanie powierzchni" — te cechy, określone ogólnie jako flezibility (giętkość, zmienność, przystosowalność), wymienił jako charakterystyczne dla nowej metody budownictwa bibliotek, nazwanej konstrukcją modularną, A. S. Macdonald w sygnalizującym ją artykule A library of the future (Biblioteka przyszłości) na łamach czasopisma „Library Journal" (1933, nr 21-22). Konstrukcja tego typu, zwana „szkieletową" (bez ścian nośnych), opiera się na słupach, rozmieszczonych w szeregach, krzyżujących się pod kątem prostym. Odstępy pomiędzy słupami są identyczne, a stosunek tych odstępów w dwóch krzyżujących się kierunkach nazywamy modułem — powtarzającą się w skali całej konstrukcji jednostką wymiarową. W praktyce stał się nią z reguły kwadrat o wymiarze 6x6 m; jako znormalizowaną wysokość przyjęto 3 m, przy obciążeniu stropów 500 kg na m2. Do modułu budowlanego należało dostosować — w miarę możliwości — moduł wyposażenia, czyli wymiary sprzętu. Taka konstrukcja ułatwiała zagospodarowanie wnętrz, przesuwanie ścian, a nawet niekiedy kasowanie podłogo-sufitów. Jako elementy niezmienne pozostają w niej jedynie słupy, które stanowią właśnie „szkielet" konstrukcji, oraz urządzenia komunikacji pionowej (schody, winda, przewody wodnokanalizacyjne). Wewnątrz słupów, 29 jeżeli są puste, można prowadzić instalacje. Pierwszą realizacją tej metody był aneks Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie (1935 r.); w Polsce posłużono się nią, budując biblioteki: AGH w Krakowie (1966 r.), Uniwersytecką w Toruniu (1973 r.) i Miejską we Włocławku. Po drugiej wojnie światowej nastąpił wydatny rozwój budownictwa bibliotecznego w wielu krajach: szczególnie w USA, Kanadzie i w państwach Zachodniej Europy. Wznosi się nowe gmachy bibliotek, realizuje przebudowy i adaptacje. Czasopisma bibliotekarskie i specjalne wydawnictwa przynoszą roczne i wieloletnie przeglądy inwestycji (np. „Library Journal" publikuje co roku omówienie projektów i realizacji, obejmujące przeciętnie ponad 200 bibliotek publicznych i 20-30 naukowych), opracowuje się normy i wskaźniki określające zasady budownictwa bibliotecznego, ogłasza krytyczne oceny wzniesionych budynków i omawia przebieg ich eksploatacji — w celu wyciągnięcia wniosków, mogących służyć udoskonaleniu działalności architektów i współpracujących z nimi w tym kierunku bibliotekarzy. Aktualne tendencje, dominujące w budownictwie bibliotecznym, obejmują: — funkcjonalność, czyli ścisłe przystosowanie do procesów biblioteczno-infor-macyjnych i warunków, w jakich powinno się je realizować; — ekonomiczność, rzutującą na koszty inwestycji i późniejszej eksploatacji; — zapewnienie możliwości dalszej rozbudowy budynku biblioteki bądź kompleksu zabudowań bibliotecznych. Wybór metody konstrukcji — tradycyjnej albo modularnej — zależy od decyzji inwestora, podjętej po przeanalizowaniu potrzeb, możliwości i warunków. Niekiedy łączy się je w tej samej inwestycji, realizując jedną część budynku w trybie modularnym, drugą zaś przy założeniu stałego układu pomieszczeń. W bibliotekach nowoczesnych szkół wyższych, stanowiących element połączonych ze sobą kompleksowych zabudowań uczelni (np. w Konstancji, RFN), budynek biblioteczny lokalizuje się w środku zespołu innych gmachów uczelnianych, w otoczeniu gmachów wydziałów. Na jego układ wewnętrzny składa się część centralna, obejmująca pomieszczenia kierownictwa, administracji, pracownie i centrum informacyjne, oraz położony wokół niej i dostępny od strony wydziałów uczelni zespół agend udostępniania zbiorów, złożony z kilku czytelni dziedzinowych, mieszczących uporządkowane rzeczowo zbiory książek i czasopism, wolno dostępne, wraz z miejscami pracy dla czytelników i dyżurnych bibliotekarzy. Oprócz tego istnieje magazyn główny ze zbiorami rzadziej wykorzystywanymi i wypożyczalnia podręczników. W bibliotekach publicznych projektuje się duże powierzchnie przeznaczone na wolno dostępny, aktualny księgozbiór, z którego można korzystać na miejscu bądź drogą wypożyczeń. Szczególne problemy stwarza dziś potrzeba przygotowania w bibliotekach wielu pomieszczeń specjalnych, jak np. pracowni reprograficznych, poligraficznych i introligatorskich, ośrodka komputerowego, gabinetów udostępniania zbiorów audiowizualnych i materiałów na nośnikach komputerowych, pokojów do pracy indywidualnej i zespołowej oraz dla kół zainteresowań, sal imprezowych i projekcyjnych, pomieszczeń rekreacyjnych i gastronomicznych wraz z zapleczem, a nawet — w wielkich bibliotekach — ośrodków pierwszej pomocy lekarskiej. Od połowy lat sześćdziesiątych występują dążenia do budowy bibliotek, a przynajmniej ich części, pod ziemią. Jako czynniki przemawiające na korzyść tej koncepcji wymienia się m. in. oszczędność energii cieplnej w miesiącach jesienno-zimowych 30 oraz możliwości wykorzystania terenu przy zwartej zabudowie otoczenia i potrzebie zachowania substancji zabytkowej lub wartości krajobrazu. Przeciwko tego typu rozwiązaniom przemawiają ich ujemne efekty psychologiczne i utrudnienie dopływu powietrza. Przykładem takich realizacji są budynki bibliotek amerykańskich —- Uniwersyteckiej w Yale i publicznej w Bristolu (stanie Pensylwania) oraz magazyny: Biblioteki Politechniki w Zurychu oraz Austriackiej Biblioteki Narodowej w Wiedniu. W latach osiemdziesiątych — w wyniku badań prowadzonych nad budownictwem i wyposażeniem współczesnych bibliotek, a także międzynarodowej wymiany doświadczeń w tym zakresie — rozpoczęto publikację pracy zbiorowej, poświęconej problemom budownictwa i wyposażenia bibliotecznego. W artykułach na łamach czasopism bibliotekarskich specjaliści z różnych krajów, m. in. Rolf Fuhlrott, Dra-hoslav Gawarecki i Gerhard Schwarz, określili zasady, jakimi powinni się kierować bibliotekarze i architekci, realizujący wspólnie inwestycje budowlane: 1. Przed przystąpieniem do projektowania należy rozważyć w aspekcie ekonomicznym sprawy: wymiarów powierzchni, kształtu budynku, lokalizacji, klimatu, materiału budowlanego, metod konstrukcji i sposobu budowania oraz wyposażenia technicznego (instalacji). 2. Trzeba wziąć pod uwagę długość drogi dojścia do biblioteki głównych grup czytelniczych od miejsca ich zamieszkania albo pracy — określa ona efektywność działania placówki bibliotecznej i nie powinna przekraczać 1 kilometra (15 minut przejścia pieszo). 3. Przygotowując założenia projektu, uwzględnia się: — położenie budynku w zabudowie miejskiej (utrzymanie wysokości, odstępy, ochronę przed wiatrem); — zadrzewienie otoczenia (stabilizuje ono temperaturę i wilgotność w lecie, chroni przed hałasem i pyłem). 4. Bardziej wskazane są budynki poziome niż wysokościowe — pozwalają na zwiększenie powierzchni użytkowej. 5. Należy wybierać najodpowiedniejszy kształt budynku poziomego: formę zwartego bloku czy budynku z dziedzińcem wewnętrznym (rozwiązanie zalecone) o zarysie kwadratowym albo prostokątnym; formę budynku w kształcie litery L, T lub U. 6. Liczba kondygnacji — z suterenami włącznie — zależy od wielkości biblioteki; przy powierzchni około 7 tys. m2, mieszczącej do 0,5 min wol. zbiorów, potrzeba 2 do 4 kondygnacji. 7. Mniejsze biblioteki — poniżej 5 tys. m3 — należy łączyć w budynkach wspólnych z innymi instytucjami. W ostatnim trzydziestoleciu w budownictwie bibliotek stosuje się coraz częściej niekonwencjonalne rozwiązania konstrukcyjne, np. przeznaczanie dla poszczególnych funkcji biblioteki odrębnych kondygnacji, odpowiednio zaprojektowanych. Przy zastosowaniu zasady modularnej, moduł poziomy pozostaje ten sam, natomiast wysokość i wytrzymałość są różne. Niekiedy w środku budynku umieszcza się magazyn, otaczając go pomieszczeniami dla czytelników i pracowniami. Wolny dostęp do części lub całości zbiorów wymaga dużej powierzchni i podnosi koszty inwestycji o około 20%. Coraz większą uwagę zwraca się na ochronę zbiorów, którym trzeba zapewnić odpowiednie warunki przechowywania. Niska temperatura przedłuża trwałość pa- 31 pieru (wskazana w magazynie wynosi 10-14°C), niezbędne jest utrzymywanie stałej wilgotności powietrza (50-55% w magazynie, 60% w pozostałych pomieszczeniach). Zbiory należy też chronić przed stałym oddziaływaniem światła dziennego, kurzem i toksycznymi pyłami, które przenikają z otoczenia. Trzeba pamiętać o zabezpieczeniu ich przed ogniem za pomocą właściwych urządzeń kontrolnych — czujników reagujących na podwyższenie temperatury lub zadymienie; przed awariami instalacji i kradzieżą. Powinno się o tym myśleć już w fazie projektowania biblioteki. Czytelnikom i bibliotekarzom musi także budynek biblioteczny gwarantować właściwe oświetlenie pomieszczeń, w których udostępnia się zbiory, oraz dobre samopoczucie. Klimatyzacja lub wentylacja, prawidłowe rozmieszczenie agend, korzystne rozplanowanie dróg dojścia i dojazdu oraz połączeń wewnętrznych, wpływają na dodatnią ocenę efektów budownictwa bibliotecznego. Wyposażenie bibliotek Na wyposażenie biblioteki składa się sprzęt (meble, pomoce biblioteczne i aparatura techniczna) do celów typowo bibliotecznych oraz zespół urządzeń towarzyszących, które umożliwiają korzystanie z budynku i pomieszczeń. Meble używane w bibliotece dzielimy na służące realizacji właściwych funkcji bibliotecznych oraz pomagające realizować funkcje pomocnicze (ta grupa mebli wchodzi w skład wyposażenia agend administracyjnych, socjalnych i rekreacyjnych). W pierwszej kategorii wyróżniamy meble biblioteczne właściwe, których powstanie wynikło głównie z potrzeb bibliotek (regały, lady, skrzynki katalogowe) i meble używane do celów ogólnych, a niezbędne także w bibliotekach (stoły, krzesła, biurka, szafy, gabloty). Wśród mebli, stanowiących wyposażenie bibliotek, występują: regały na książki i inne materiały biblioteczne, skrzynki, szafki oraz bloki katalogowe, lady, stoły i krzesła do czytelni oraz pracowni, wózki do przewożenia książek i czasopism. Pomoce biblioteczne to drobne sprzęty, jak pulpity czytelnicze i nosidła do książek (współcześnie raczej nie używane), zastawki i podstawki do książek (oznaczające miejsce wyjęcia książki z półki albo utrzymujące książkę bądź szereg książek w odpowiedniej pozycji), przegródki działowe, pudła kartonowe (na kartoteki, wycinki, prospekty, drobne druki), skrzynki na kartoteki ewidencyjno-rejestracyjne, teczki i skoroszyty na niekompletne lub nie opracowane czasopisma oraz na zbiory specjalne (normy, patenty, dokumenty życia społecznego), pojemniki na mikrofilmy i inne specjalne materiały. Do aparatury bibliotecznej o specyficznym charakterze należały (dziś nie stosowane) mechaniczne rejestratory wypożyczeń: rejestrator stemplujący karty czytelnika i książek systemu Browne („automatyczny bibliotekarz") oraz termore-jestrator (wytłaczający daty wypożyczeń i sygnatury na gorąco w kartach z tworzywa), fotorejestrator na taśmę filmową i autorejestrator magnetofonowy. Współcześnie typową dla bibliotek aparaturę reprezentują (choć stosuje się je także w archiwach i niektórych instytucjach): kamery mikrofilmowe i mikrofiszowe; czytniki do mikrodokumentów łącznie z czytnikokopiarkarni, umożliwiającymi natychmiastowe wykonywanie na specjalnym papierze czytelnych kopii z mikrofisz; kopiarki do kopiowania kart katalogowych metodą szablonową lub kserograficzną. 32 Na pozostałą aparaturę, stosowaną w bibliotekarstwie, ale wykorzystywaną również w innych rodzajach działalności, składają się: kserograficzne i laserowe kopiarki dokumentów (modele przeznaczone dla bibliotek muszą pozwalać na kopiowanie dokumentów o większej objętości — książek i oprawnych roczników czasopism); powielacze offsetowe i inne maszyny drukujące; rzutniki do przezroczy i do dokumentów nieprzezroczysoych (epidiaskopy); kamery i projektory filmowe oraz aparaty fotograficzne; gramofony, magnetofony, magnetowidy, wideokamery, odtwarzacze do płyt kompaktowych i do płyt wizyjnych; sprzęt informatyczny (komputery, drukarki komputerowe, czytniki do dysków CD-ROM); aparatura telekomunikacyjna — telefony, dalekopis (teleks), telekopiarka (telefaks), sygnalizatory dźwiękowe; komora próżniowa, laminator, urządzenia do odkwaszania papieru książkowego i do czyszczenia książek; maszyny introligatorskie oraz różnego rodzaju mechaniczne środki pracy biurowej — maszyny do pisania i liczenia, do niszczenia zbędnych materiałów, do pakowania paczek i stemplowania kopert, numeratory i datowniki, przyrządy do sporządzania napisów informacyjnych i umieszczania nalepek (sygnaturowych i innych). W dużych bibliotekach, prowadzących pracownie konserwacji książki połączone z warsztatami restauratorskimi, niezbędny jest odpowiedni sprzęt specjalistyczny. Biblioteki publiczne i inne, organizujące koncerty w ramach szerszego kontaktu z publicznością, dysponują niekiedy instrumentami, a z reguły aparaturą wysokiej jakości do odtwarzania nagrań dźwiękowych. Tworzy się też gabinety muzyczne, wyposażone w szereg stanowisk do indywidualnego odbioru muzyki. Dość typowym urządzeniem bibliotecznym są mechaniczne urządzenia transportu wewnętrznego, używane wprawdzie także w innych instytucjach, ale dla bibliotek projektowane przeważnie w specjalnych wersjach. Część z nich ma charakter bardziej specyficzny, jak np. systemy typu telelift (małe pojazdy z własnym napędem elektrycznym poruszające się po szynach), inne są w mniejszym stopniu związane konstrukcyjnie z bibliotekami (windy, transportery taśmowe, poczta pneumatyczna). Wśród tych urządzeń rozróżniamy środki transportu pionowego (windy dla pracowników i czytelników oraz do materiałów bibliotecznych, schody ruchome) i poziomego (przenośniki taśmowe, łańcuchowe i linowe). Szczególne rozwiązania techniczne stanowią: winda obiegowa, poruszająca się wolno w sposób ciągły w obiegu zamkniętym, zwana „paternoster" (w szeregu krajów zakazana ze względów bezpieczeństwa, gdyż nie posiada drzwi); urządzenia do spadania bądź zsuwania się książek, w postaci rur albo kanałów prostych lub spiralnych; pełno-automatyczne systemy przechowywania i przesyłania książek typu „Randtriever" (książki w liczbie 10-15 mieszczą się w pojemnikach — 8 tys. pojemników na 100 tys. książek); roboty, sterowane centralnie, wyszukują i przekazują właściwy pojemnik do transportera). Charakter urządzeń mechanicznych mają także regały do magazynowania zwartego, zwane również kompaktowymi lub przesuwnymi. Wymagają one wmontowania w podłogę stałej instalacji szynowej, służącej przesuwaniu kilku regałów w celu uzyskania dostępu do jednego z nich (regały połączone są w bloki złożone z szeregu jednostek). Dziś nie stosuje się już ich niektórych odmian, np. regałów obracanych na zawiasach, regałów szufladowych czy wysuwanych do przejść; dominują regały rozsuwane. Ich zestaw tworzy zwarty blok — rezerwa szerokości pomiędzy nimi umożliwia rozsunięcie bloku w potrzebnym miejscu. Różnią się między 33 sobą sposobem rozsuwania, którego dokonuje się ręcznie (za pomocą uchwytów bocznych), ze wspomaganiem mechanicznym (przy użyciu pokrętła) oraz automatycznie (przyciskiem uruchamia się silnik, wybierając miejsce rozsunięcia). Dolne brzegi rozsuwanych regałów wyposażone są w czujniki, zapobiegające zsunięciu, gdy pomiędzy regałami leży książka lub stoi magazynier. W drugiej połowie XIX w., w związku z rosnącym społecznym znaczeniem i rozwojem budownictwa bibliotecznego, nastąpiło zwiększenie zainteresowania produkcją wyposażenia. Na miejsce dotychczasowych drewnianych szaf i regałów bibliotecznych wprowadzono regał metalowy z ruchomymi półkami wg projektu Roberta Lipmana, zastosowany w magazynie biblioteki uniwersyteckiej w Stras-burgu (1899 r.), a następnie w Bibliotece Cesarza Wilhelma (dzisiejszej Uniwersyteckiej) w Poznaniu. Z biegiem lat doszło do znacznego zróżnicowania regałów pod względem przeznaczenia i odpowiadającej mu konstrukcji. Jako materiał do ich wykonania zaczęto stosować — oprócz drewna i stali — również tworzywa sztuczne. Współczesny podział tych sprzętów obejmuje następujące ważniejsze kategorie: regały magazynowe i pozamagazynowe; jednostronne i dwustronne; wolno stojące — przyścienne-naścienne; swobodnie stojące i kotwiczone; drewniane — metalowe — z metalu i drewna — z metalu i tworzywa — z drewna i tworzywa; skrzynkowe (pełnościenne) oraz wspornikowe drabinkowe albo słupkowe; na książki; na roczniki czasopism; na czasopisma bieżące (z półką tzw. licową na najnowszy numer i kasetą na poprzednie numery); na różne rodzaje zbiorów specjalnych — m. in. z szufladami do map arkuszowych i afiszów, z wieszakami do map zwiniętych, z pionowymi przegródkami do patentów czy norm itd. Także pojemniki na karty katalogowe mogą mieć różną postać: skrzynek, które stawia się na stole; większych szaf czy dużych bloków, ustawianych bezpośrednio na podłodze. Karty przed wyjęciem zabezpieczają pręty, przechodzące przez wycięte w kartach okrągłe otwory, zamiast prętów stosuje się czasem przykrywki z tworzywa sztucznego. Pozycję pionową zapewniają kartom rozporki sztywne lub sprężyste. Różny kształt — prosty albo zaokrąglony — mogą mieć lady biblioteczne, oddzielające strefę dostępną dla czytelników. Współcześnie stosuje się tzw. lady segmentowe, które można odpowiednio do potrzeb rozbudowywać, dołączając kolejne segmenty (ujednolicone części o różnym przeznaczeniu), w których znajdują się miejsca na kartoteki ewidencyjne, książki, podręczne materiały, aparaty do komputerowej rejestracji wypożyczeń przez odczytywanie sygnatury książki i oznaczenia czytelnika, zapisanych kodem kreskowym. Lady mogą mieć charakter mebli wolno stojących — tam, gdzie dostęp do zbiorów nie jest dla czytelników ograniczony. Spotyka się też specjalnie podwyższone lady — stanowiska dla dyżurujących w czytelniach bibliotekarzy: ułatwiają one obserwację większych pomieszczeń. Podstawową zasadą konstrukcji i produkcji mebli bibliotecznych jest ich funkcjonalność, tj. ścisłe dostosowanie do celów, jakim mają służyć. Coraz większą rolę odgrywa jednak ich estetyczny wygląd: kształt, barwy, proporcje. W krajach zachodnich czołowi producenci sprzętu bibliotecznego, współzawodniczący ze sobą w realizacji wyposażenia nowych bibliotek, chcąc najlepiej spełnić oczekiwania klientów, opierają się na zasadzie zgodności wymiarowej zestawów produkowanych mebli, tworząc tzw. systemy zintegrowane, czyli zespoły sprzętów zharmonizowanych ze sobą pod względem wymiarów, konstrukcji oraz formy zewnętrznej. 34 Dąży się do unifikacji i standaryzacji mebli, aby je łatwiej było naprawiać i uzupełniać oraz taniej produkować, a także — do powiązania ich w miarę możliwości z modułem budowlanym. Jeżeli np. ten ostatni wynosi 6 m, to każdy istotny wymiar mebla musi być całkowicie podzielny przez moduł wyposażenia, wynoszący w tym wypadku 30 cm. Zgodność tych dwóch modułów pozwala określić wyposażenie biblioteki jako dobrze zaprojektowane — zadanie to może być zrealizowane już jako część projektu budowlanego, co przynosi najlepsze rezultaty. Warunkiem powodzenia takiego przedsięwzięcia jest odpowiednio wysoki poziom produkcji sprzętu dla bibliotek i możliwość współpracy bibliotekarzy z producentami w tym kierunku. Dla bibliotekarzy, zajmujących się wyposażeniem bibliotek, ważna jest orientacja w obowiązujących wymiarach sprzętu oraz wymogach dotyczących jego pojemności i rozmieszczenia przestrzennego. Niektóre istotniejsze wskaźniki podano poniżej. Pojemność regałów jednostronnych wynosi w przybliżeniu: przy szerokości 90 cm przy szerokości 100 cm 4-półkowy 5-półkowy 6-półkowy 160 wol. 200 wol. 240 wol. 170 wol. 210 wol. 250 wol. Regały dwustronne mają pojemność dwukrotnie większą, zaś przy ustawieniu rzeczowym należy przewidzieć 30% rezerwy. Na 1 tzw. metr bieżący półki (szerokość regału) przypadają przeciętnie 23 woluminy książek lub 16 wol. czasopism oprawnych. W szufladce katalogowej o wewnętrznej długości 37 cm mieści się około 800 kart formatu 75x125 mm; chcąc obliczyć zapotrzebowanie na skrzynki bądź szafy katalogowe, bierze się pod uwagę 4 karty wraz z odsyłaczami, przypadające na 1 tytuł. Na 1 regał w magazynie, łącznie z przejściem, przewiduje się 1 m2 powierzchni. Wysokość regałów wynosi od 190 do 250 cm (w niektórych krajach nawet do 300 cm), głębokość 20-45 cm; odległość między półkami zależy od wysokości grzbietów (formatu) książek bądź roczników czasopism (najniższa — 25 cm). Stoły dla czytelników 1-osobowe powinny mieć wymiar 100x60 cm, 2-osobowe — 150x60 cm: na 1 osobę trzeba przeznaczyć 75 do 80 cm szerokości stołu (od łokcia do łokcia). Stoły dwustronne, z przegrodą z matowego szklą pośrodku, wymagają rozmiaru 2x60 cm. Dla korzystania z książek i czasopism dużego formatu zwiększa się szerokość blatów do wymiaru 110x85 cm; do map służą blaty 250x100 cm. Ważnym czynnikiem jest wysokość stołów, która powinna wynosić 75-78 cm (dla dzieci do 15 lat o 10 cm mniej). Krzesła biblioteczne muszą być lekkie i trwałe, łatwe do utrzymania w czystości. Wysokość siedziska określa się na 48-50 cm, pożądana jego szerokość wynosi 40 cm. Podano tylko niektóre wskaźniki: pozostałe można znaleźć w specjalistycznych opracowaniach, wymienionych w zestawieniu piśmiennictwa fachowego. Zastosowanie w bibliotekach nowoczesnych metod i urządzeń technicznych powoduje stałe rozszerzanie się zasobów wyposażenia bibliotecznego. W latach siedemdziesiątych do bibliotek naukowych krajów zachodnich wprowadzono katalogi mi-krofiszowe, pozwalające na umieszczenie katalogu nawet wielomilionowego zbioru na niewielkiej przestrzeni, a ponadto na wykonanie w stosunkowo krótkim czasie większej liczby jego egzemplarzy, które można udostępniać w różnych miejscach, 35 pod warunkiem zapewnienia użytkownikom niezbędnej liczby specjalnych czytników (ze względu na wysoki stopień miniaturyzacji tekstu opisów, muszą one dysponować obiektywami powiększającymi go 42-krotnie). Na jednej mikrofiszy znajduje się od kilkuset do dwóch tysięcy opisów katalogowych, cały katalog mieści się na tablicy z „kieszeniami" na mikrofisze lub specjalnym metalowym stojaku. Katalog mikrofiszowy wymaga jednak równoległego prowadzenia katalogu kartkowego, obejmującego najnowsze nabytki. Podobna niedogodność wiązała się z użyciem katalogu będącego wydrukiem z komputera: wydrukowywano go co kwartał lub co pół roku i w postaci zwartych tomów udostępniano czytelnikom. Usunęło ją dopiero uruchomienie katalogu komputerowego z bezpośrednim dostępem (OPAC — Online Public Access Catalog): klawiatura i monitor ekranowy pozwalają na wyszukiwanie pojedynczych opisów i sporządzanie zestawień w aspekcie „adresowym" (formalnym, według elementów opisu) bądź rzeczowym (według charakterystyki treści, wyrażonej za pomocą hasła przedmiotowego albo symbolu klasyfikacji). Katalog tego rodzaju wymaga odpowiedniej liczby stanowisk elektronicznych (terminali), dostosowanej do ruchu czytelniczego. Ze względu na rozszerzające się stosowanie wolnego dostępu do zbiorów, coraz większego znaczenia nabierają techniczne środki ich zabezpieczenia. Stosuje się w tym celu umieszczone przy miejscach dozoru specjalne wklęsłe lub wypukłe zwierciadła — (security mirrors), kamery telewizyjne działające w obwodzie zamkniętym, połączone z zespołem monitorów kontrolnych, oraz czujniki magnetyczne, reagujące na metalowe wkładki w grzbietach lub w okładkach książek (umieszcza sieje też wewnątrz roczników czy zeszytów czasopism), jeżeli nie zostały one zneutralizowane (zdemagnetyzowane) przez bibliotekarza rejestrującego wypożyczenia. Znane są urządzenia tego typu firm amerykańskich 3M, Knogo i Checkpo-int; w Polsce stosowany jest podobny system, opracowany przez Instytut Telekomunikacji Politechniki Poznańskiej i wprowadzony w Bibliotece Głównej tej uczelni. W niektórych krajach zyskały popularność także skrzynki do wolnych zwrotów, które umożliwiają oddawanie książek poza czasem otwarcia biblioteki. Przypominają one duże skrzynki pocztowe, czasem wolno stojące, a niekiedy mające charakter instalacji wbudowanych w drzwi lub ścianę gmachu bibliotecznego. Wprowadza się również elektroniczne automaty rejestrujące wypożyczenia bez udziału bibliotekarza. Zajmując się zagadnieniami wyposażenia bibliotek, nie można pominąć stosowanych przez nie ruchomych środków transportu. Różnego rodzaju wózki ręczne, specjalnie projektowane (ważną rolę odgrywa przy tym ich ciężar, pojemność oraz rodzaj i układ kółek), a nawet hulajnogi (w krajach skandynawskich), występują obok dominujących w dużych magazynach wózków z własnym napędem akumulatorowym . Do środków transportu zewnętrznego należą tzw. biblioteki ruchome: bi-bliobusy, produkowane w szeregu krajów przez specjalizujące się w tej dziedzinie firmy, z odpowiednim wyposażeniem wewnętrznym; bibliofery (wagony kolejowe mieszczące księgozbiór) oraz statki adaptowane do celów bibliotecznych — obsługujące bazy rybackie i małe wyspy. Książki dostarczane są samochodami i samolotami (w Australii i Kanadzie). Samochody wykorzystywano już w latach dwudziestych do przewożenia z jednej biblioteki wielkomiejskiej do drugiej książek i czasopism zamawianych przez wypożyczalnie międzybiblioteczne. Obecnie stosuje się je w bibliotekach uniwersyteckich i wielkomiejskich niektórych krajów — m.in. RFN. ROZDZIAŁ ORGANIZACJA I ADMINISTRACJA BIBLIOTEKI — KIEROWANIE PRACĄ BIBLIOTECZNĄ Podstawowe zasady, określające działalność biblioteki, obejmują zagadnienia jej organizacji wewnętrznej i kierowania pracą. Włączane przez niektórych autorów (J. Wołosza, R. Przelaskowskiego, J. Grycza i in.) w zakres tego tematu takie przedmioty, jak: organizacja zbiorów, normalizacja i unifikacja, statystyka, sprawozdawczość, sieci i systemy biblioteczne, personel biblioteczny — są omówione w innych rozdziałach. Organizacja biblioteki „Organizacja" jest pojęciem wieloznacznym. Najczęściej spotykane definicje traktują ten termin w trzech aspektach, jako: 1) cechę jakiegoś działania, 2) instytucję, 3) czynności. Organizacja biblioteki jest też różnie interpretowana przez autorów podręczników bibliotekarskich. Według definicji podanej w Encyklopedii współczesnego bibliotekarstwa polskiego, organizacja biblioteki to jej struktura organizacyjna i metody realizacji procesów w niej zachodzących. Źródło to określa również administrację biblioteki — w szerszym znaczeniu —jako zarządzanie całością spraw bibliotecznych, sprawowane w większych bibliotekach przez dyrektorów przy pomocy wicedyrektorów, w bibliotekach mniejszych — przez kierownika. Organizacja wewnętrzna biblioteki Wśród czynników, które wpływają na organizację biblioteki, należy wymienić: 1) różnorodność i złożoność zadań bibliotecznych, 2) wielkość biblioteki, 3) rodzaj biblioteki, 4) dyslokację biblioteki, 5) personel, 37 6) wyposażenie, 7) specjalizację biblioteki. Wpływ każdego z tych czynników może być rozpatrywany osobno: im większa jest biblioteka, tym więcej posiada wyodrębnionych komórek organizacyjnych. Ich rzeczywiste znaczenie i funkcja wiąże się z typem biblioteki. Jako przedmiot analizy problemów organizacyjnych można wybrać np. biblioteki publiczne. Nie znaczy to, że należałoby traktować organizację pracy w bibliotekach publicznych jako coś wyjątkowego, bardzo różnego od innych typów bibliotek. Organizacja wewnętrzna każdej biblioteki polega, co stwierdził Józef Grycz, „na racjonalnym zbudowaniu machiny bibliotecznej jako pewnego rodzaju organizmu, który składałby się z szeregu różnorodnych komórek, pracujących według ustalonego planu i przyjętych zasad". W tej definicji zawiera się jeden ze sposobów przedstawiania organizacji biblioteki, czyli układu wzajemnie powiązanych ze sobą, współzależnych i wspólnie przyczyniających się do realizacji zadań, określonych elementów. Zgodnie z teorią organizacji pracy, tymi elementami są komórki organizacyjne, które w zależności od stopnia podziału i wielkości biblioteki nazywamy działami, oddziałami, pracowniami, sekcjami itp. Najmniejszym ogniwem układu organizacyjnego komórek wzajemnie ze sobą powiązanych, czyli struktury organizacyjnej, jest stanowisko pracy, które może być jedno- bądź wieloosobowe. Opisowe lub graficzne przedstawienie układu i zależności jednostek organizacyjnych biblioteki, bez podania szczegółów, określamy mianem schematu organizacyjnego. Schematy organizacyjne bibliotek publicznych odznaczają się stosunkowo niewielkim zróżnicowaniem w porównaniu do bibliotek innych sieci, np. bibliotek naukowych. W skali ogólnopolskiej dominują cztery modele organizacji: 1) dla bibliotek gminnych, 2) dla bibliotek miejsko-gminnych, 3) dla bibliotek miejskich, 4) dla bibliotek wojewódzkich. Ich struktura organizacyjna opiera się na podobnych założeniach. Podstawę stanowią działy: organizacyjno-gospodarczy; gromadzenia, opracowania i udostępniania zbiorów oraz instrukcyjno-metodyczny. W większych bibliotekach (miejskich i wojewódzkich) struktura jest bardziej złożona i obejmuje ponadto działy: infor-macyjno-bibliograficzny, zbiorów specjalnych, sieci placówek terenowych (biblioteki miejskie). Wielkość zbiorów bibliotecznych decyduje o tym, czy czynności ich gromadzenia, opracowania i udostępniania są połączone razem, czy też zlokalizowane w odrębnych komórkach organizacyjnych. Z tym wiążą się problemy dotyczące tworzenia struktury organizacyjnej, kryteriów podziału pracy bibliotecznej i grupowania czynności oraz typów struktur organizacyjnych. Tworzenie struktur bibliotek publicznych czy też bibliotek innych typów wymaga: 1) określenia zadań cząstkowych, czyli wyodrębnienia szczegółowych zadań spośród zadań głównych, którymi są poszczególne funkcje biblioteki, np. gromadzenia czasopism w ramach gromadzenia zbiorów; 2) łączenia zadań najdrobniejszych w zadania złożone, np. łączenia stanowisk pracy w sekcje, sekcji w oddziały itd., przy uwzględnieniu pokrewieństwa wykony- 38 wanych zadań — np. sekcje gromadzenia wydawnictw ciągłych, zbiorów specjalnych i wydawnictw zwartych łączymy w dział gromadzenia; 3) ustalenia więzi organizacyjnych pomiędzy komórkami organizacyjnymi biblioteki, czyli określenia zachodzących między nimi stosunków: służbowych, funkcjonalnych, technicznych i informacyjnych; 4) utrwalenia formy organizacji w dokumentach, takich jak statut, regulamin organizacyjny, tablica graficzna; 5) ustalenia liczby pracowników, którymi może efektywnie kierować jeden przełożony; należy określić zasięg kierowania, czyli liczbę wszystkich pracowników podlegających bezpośrednio i pośrednio kierownikowi oraz rozpiętość kierowania, czyli liczbę pracowników podlegających bezpośrednio kierownikowi danego szczebla. Kryteria podziału pracy bibliotecznej i grupowania czynności W celu określenia stałych obowiązków poszczególnych pracowników i ich zespołów oraz przeznaczenia odpowiedniego miejsca dla każdej grupy czynności, dokonuje się podziału wg pewnych kryteriów. W bibliotekach stosuje się zróżnicowane kryteria podziału oraz grupowania czynności i zadań na różnych szczeblach struktury organizacyjnej, przy czym zastosowane kryteria różnią się często — nawet w obrębie jednego działu biblioteki. Przyjęta powszechnie klasyfikacja wyróżnia pięć kryteriów. Są to: 1) kryterium funkcjonalne — polegające na wyodrębnieniu komórek lub stanowisk pracy zgodnie z podstawowymi funkcjami bibliotek; 2) kryterium przedmiotu pracy bibliotecznej — polegające na wyodrębnieniu komórek organizacyjnych ze względu na rodzaj zbiorów i usług biblioteki dla użytkowników, np. dział zbiorów specjalnych; 3) kryterium użytkownika — polegające na wyodrębnieniu komórek organizacyjnych ze względu na czynności związane z udostępnianiem zbiorów określonym grupom osób, np. czytelnie i wypożyczalnie dla różnych kategorii użytkowników; 4) kryterium procesu lub narzędzi pracy — polegające na organizowaniu agend realizujących jeden proces pracy; 5) kryterium terytorialne, powodujące wyodrębnienie komórek organizacyjnych, zmierzających do zaspokojenia potrzeb grup ludności lub określonych kategorii czytelników, np. z terenu dzielnicy miasta. W organizacji bibliotek publicznych spotykamy wszystkie przedstawione powyżej kryteria podziału i grupowania elementów pracy bibliotecznej. Przejawiają się one najwyraźniej w schemacie organizacyjnym miejskich bibliotek publicznych. Typy struktur organizacyjnych Strukturę organizacyjną biblioteki można rozpatrywać w ujęciu statycznym i dynamicznym. Statyczna struktura organizacyjna oznacza podział instytucji (biblioteki) na jednostki organizacyjne, czyli działy, oddziały, sekcje, stanowiska pracy. Można ją scharakteryzować według następujących kryteriów: 1) kryterium rodzaju i układu służbowych i funkcjonalnych więzi organizacyjnych, 2) kryterium rozpiętości i zasięgu kierowania, 39 3) kryterium sposobu wyodrębniania komórek organizacyjnych, 4) kryterium rozczłonkowania zespołów ludzkich (hierarchii organizacyjnej). Według pierwszego kryterium, zwanego też kryterium przeważających więzi organizacyjnych, możemy wyróżnić cztery typy struktur: 1) liniową, 2) funkcjonalną, 3) sztabową, 4) techniczną. Strukturę liniową charakteryzuje pokrywanie się więzi służbowych z funkcjonalnymi, tzn. przełożony służbowy jest zarazem przełożonym funkcjonalnym, czyli należy do niego określenie przedmiotu, następstwa oraz sposobu wykonywania czynności. W strukturze funkcjonalnej doradztwo, w postaci wyjaśniania sposobu wykonywania zadań, określa przełożony funkcjonalny, nie będący jednocześnie przełożonym służbowym. W strukturach sztabowych zadania przełożonych funkcjonalnych spełniają specjalne zespoły (sztaby), które podlegają tak służbowo, jak i merytorycznie odpowiednim, ale służbowo niezależnym organom funkcjonalnym na niższym szczeblu hierarchii. Struktura techniczna polega na rozluźnieniu więzi służbowych i funkcjonalnych na rzecz sytuacji, w których o zachowaniu ludzi decyduje przede wszystkim to, czego jedni członkowie zespołu mogą i muszą od innych oczekiwać w ramach ustalonych zasad podziału zakresów działania i przyjętych procesów współpracy. W większości bibliotek, także publicznych, jest stosowana struktura liniowa, ze względu na jej zalety: prostotę, jasne określenie obszarów kompetencji i odpowiedzialności, łatwość w koordynowaniu i kontroli, możliwość szybkiego podejmowania decyzji oraz poczucie pewności i stabilności u przełożonych i podwładnych. Należy mieć też świadomość jej wad, w tym: pomijania zasady specjalizacji, niebezpieczeństwa zbiurokratyzowania instytucji, wydłużania kanałów informacyjnych. Dlatego nadaje się ona raczej dla bibliotek publicznych będących małymi instytucjami, w których wskazana jest koncentracja, a nie rozproszenie czynności. Struktura organizacyjna o charakterze wyłącznie funkcjonalnym nie jest zbyt przydatna dla celów organizacji bibliotek, gdyż powoduje nakładanie się i krzyżowanie uprawnień decyzyjnych oraz odpowiedzialności. Stwarza też zagrożenia, które w strukturze liniowej są synonimem zalet. Ponadto niesie ze sobą niebezpieczeństwo nadmiernej specjalizacji i niejednolitości kierowania. Po stronie zalet struktury funkcjonalnej należy m. in. wymienić kompetentne podejmowanie decyzji oraz skrócenie dróg przesyłania służącej decyzjom informacji. Elementy tej struktury spotyka się w organizacji bibliotek publicznych, czego przykładem może być dział instrukcyjno-metodyczny w wojewódzkich i miejskich bibliotekach publicznych. Struktury sztabowe zapewniają przede wszystkim fachowe przygotowanie i szybkość w podejmowaniu decyzji oraz jedność kierowania. Do głównych niebezpieczeństw, związanych z ich zastosowaniem, należy traktowanie „sztabu" jako alternatywy wobec całości prowadzonej organizacji oraz możliwość jego funkcjonowania w roli nieformalnej władzy („gabinetu cieni"). Komórki sztabowe spotyka się głównie w bibliotekach większych: podobny charakter mają np. dział finansowy czy stanowisko radcy prawnego. Komórki te nie mają jednak prawa do samodzielnego wydawania jakichkolwiek zarządzeń. 40 Zalążków struktury technicznej można się dopatrzeć w podziale pracy w obrębie zespołu (pracowników działu), przy czym chodzi zwykle o czynności cyklicznie się powtarzające, np. podczas akcesjonowania książek. Kryterium rozpiętości i zasięgu kierowania oznacza typizację struktur organizacyjnych według liczby szczebli kierowania. W strukturze płaskiej szczebli kierowania jest niewiele, występuje natomiast większa rozpiętość, czyli duża liczba pracowników podlegających bezpośrednio kierownikowi danego szczebla. Strukturę smukłą cechuje wiele szczebli kierowania i mała rozpiętość. Każda z tych odmian w czystej postaci jest niedoskonała. Wariant „płaski" oznacza podporządkowanie dyrektorowi biblioteki zbyt wielu agend. Wariant „smukły" stwarza niebezpieczeństwo „oddalania się" kierowników od podwładnych. W praktyce polskich bibliotek publicznych występuje wiele odmian mieszanych, jakkolwiek przeważa typ „płaski". Typ „smukły" spotyka się głównie w dużych bibliotekach miejskich i wojewódzkich. Kryterium sposobu wyodrębnienia komórek organizacyjnych stanowi podstawę kolejnej typizacji. Struktura funkcyjna oznacza wyodrębnienie komórek organizacyjnych wg wykonywanych czynności; występują wówczas np. działy gromadzenia, opracowania i udostępniania zbiorów. W strukturze przedmiotowej za podstawę klasyfikacji przyjęto przedmiot czynności i rodzaj obsługiwanych zbiorów, np. dział literatury pięknej, dział literatury popularnonaukowej. W praktyce, w każdej z bibliotek polskich można wyróżnić elementy jednej i drugiej struktury. Ostatnie z kryteriów, tj. rozczłonkowania zespołów (podziału jednostek organizacyjnych na mniejsze), jest bardzo złożone, a ponadto w zakresie wyboru określonych podstaw podziału nie można ustalić żadnych prawidłowości. Jako czynniki są uwzględniane: a) przestrzeń, b) czas, c) cechy osobiste członków zespołu, d) technologia pracy, e) tworzywo pracy, f) cel końcowy instytucji, g) elementy kręgu zewnętrznego, h) pilność załatwiania spraw, i) historyczne ukształtowanie. Przykładowe typy aspektów, wyróżnionych na tych podstawach, to: zasięg terytorialny biblioteki, zmiana robocza biblioteki, wykształcenie pracowników, metody, narzędzia, tworzywo pracy biblioteki, użytkownicy biblioteki. Struktura organizacyjna w ujęciu dynamicznym to układ i przebieg wszystkich czynności w czasie i w przestrzeni, w ramach statycznej struktury organizacyjnej. Charakteryzują ją następujące kategorie: 1) funkcje, 2) obowiązki i uprawnienia decyzyjne, 3) przepływ rzeczy i informacji, 4) przebiegi organizacyjne. Funkcję pojmujemy tu jako szereg dających się wyodrębnić przedsięwzięć (operacji) wielopodmiotowych, które z kolei składają się z poszczególnych czynności. 41 Stosownie do tej definicji możemy wyróżnić w bibliotece funkcje kierowania, sprawozdawczości, gromadzenia, udostępniania itd. Każdą z nich można dalej podzielić na czynniki pierwsze, czyli czynności, tj. działania jednoosobowe absorbujące — w każdym przypadku inny — zestaw wrodzonych lub nabytych cech umysłu i ciała wykonawców, ich nawyków i umiejętności. Np. na funkcję gromadzenia składają się następujące czynności: kwerenda, zamówienie, ewidencja. Wśród funkcji wykonywanych przez bibliotekę można wyróżnić trzy grupy: funkcje podstawowe, funkcje regulacyjne i funkcje pomocnicze. W bibliotece funkcją podstawową, tj. dotyczącą bezpośrednio realizowania celu „zewnętrznego", jest udostępnianie zbiorów. Funkcje regulacyjne, polegające na formułowaniu celów działania, planowaniu, organizowaniu struktur statycznych i ich kontrolowaniu, odnajdziemy w organizacji każdej biblioteki. Są one bądź skupione całkowicie w ręku dyrektora, bądź też podzielone między niego i odpowiednią komórkę sztabową. Gromadzenie, opracowanie, przechowywanie zbiorów oraz księgowość zaliczymy do funkcji pomocniczych. Nie służą one bezpośrednio realizacji celów zewnętrznych biblioteki i regulacji jej funkcjonowania. Bez nich jednak funkcje podstawowe nie mogłyby być spełnione. Obowiązki, odpowiedzialność i uprawnienia do decyzji będą omówione łącznie z organizacyjnymi problemami kierowania. W teorii organizacji rozumianej dynamicznie odpowiednikiem przepływu rzeczy i informacji w czasie i przestrzeni są przebiegi organizacyjne. Jeśli uznamy za komórkę organizacyjną biblioteki dział udostępniania zbiorów, którego zadaniem jest dostarczenie użytkownikowi potrzebnych dokumentów lub informacji, wówczas przebiegiem organizacyjnym będzie ciąg kolejnych czynności, zmierzających do wykonania tego zadania, a więc np. sprawdzenie, czy dany dokument znajduje się w bibliotece albo zapisanie użytkownika do biblioteki. Kryterium wyróżniania przebiegów jest jednak najczęściej inne. Przebieg dotyczy czynności wykonywanych nie w jednej, lecz w kilku komórkach organizacyjnych. Odnosząc to do biblioteki, bierzemy pod uwagę przetwarzanie tej samej rzeczy, np. dokumentu lub informacji, w różnych działach biblioteki. Podczas tworzenia struktury organizacyjnej placówki bibliotecznej, pamiętając o wadach i zaletach poszczególnych typów struktur, należy uwzględniać w szczególności następujące zasady: 1) biblioteka nie powinna być zbyt „smukła", 2) działy biblioteki powinny być względem siebie równorzędne, 3) należy określić kompetencje i odpowiedzialność poszczególnych pracowników, 4) trzeba przeprowadzić rozgraniczenie personalne (przydział osób do zadań). Dokumentacja organizacyjna Dokumentacja organizacyjna obejmuje wszystkie rodzaje pism, powstających w procesie funkcjonowania organizacji. W bibliotece należą do nich: statut, regulamin organizacyjny, schemat struktury organizacyjnej, karty przydziału czynności dla poszczególnych pracowników, regulaminy dla czytelników. Najważniejszy z nich to statut, który jest aktem prawnym określającym cele biblioteki i jej podstawowe założenia organizacyjne. Statut ustala też sposób kierowania biblioteką, zasady jej finansowania oraz powiązania z innymi bibliotekami lub instytucjami. 42 Stosownie do tej definicji możemy wyróżnić w bibliotece funkcje kierowania, sprawozdawczości, gromadzenia, udostępniania itd. Każdą z nich można dalej podzielić na czynniki pierwsze, czyli czynności, tj. działania jednoosobowe absorbujące — w każdym przypadku inny — zestaw wrodzonych lub nabytych cech umysłu i ciała wykonawców, ich nawyków i umiejętności. Np. na funkcję gromadzenia składają się następujące czynności: kwerenda, zamówienie, ewidencja. Wśród funkcji wykonywanych przez bibliotekę można wyróżnić trzy grupy: funkcje podstawowe, funkcje regulacyjne i funkcje pomocnicze. W bibliotece funkcją podstawową, tj. dotyczącą bezpośrednio realizowania celu „zewnętrznego", jest udostępnianie zbiorów. Funkcje regulacyjne, polegające na formułowaniu celów działania, planowaniu, organizowaniu struktur statycznych i ich kontrolowaniu, odnajdziemy w organizacji każdej biblioteki. Są one bądź skupione całkowicie w ręku dyrektora, bądź też podzielone między niego i odpowiednią komórkę sztabową. Gromadzenie, opracowanie, przechowywanie zbiorów oraz księgowość zaliczymy do funkcji pomocniczych. Nie służą one bezpośrednio realizacji celów zewnętrznych biblioteki i regulacji jej funkcjonowania. Bez nich jednak funkcje podstawowe nie mogłyby być spełnione. Obowiązki, odpowiedzialność i uprawnienia do decyzji będą omówione łącznie z organizacyjnymi problemami kierowania. W teorii organizacji rozumianej dynamicznie odpowiednikiem przepływu rzeczy i informacji w czasie i przestrzeni są przebiegi organizacyjne. Jeśli uznamy za komórkę organizacyjną biblioteki dział udostępniania zbiorów, którego zadaniem jest dostarczenie użytkownikowi potrzebnych dokumentów lub informacji, wówczas przebiegiem organizacyjnym będzie ciąg kolejnych czynności, zmierzających do wykonania tego zadania, a więc np. sprawdzenie, czy dany dokument znajduje się w bibliotece albo zapisanie użytkownika do biblioteki. Kryterium wyróżniania przebiegów jest jednak najczęściej inne. Przebieg dotyczy czynności wykonywanych nie w jednej, lecz w kilku komórkach organizacyjnych. Odnosząc to do biblioteki, bierzemy pod uwagę przetwarzanie tej samej rzeczy, np. dokumentu lub informacji, w różnych działach biblioteki. Podczas tworzenia struktury organizacyjnej placówki bibliotecznej, pamiętając o wadach i zaletach poszczególnych typów struktur, należy uwzględniać w szczególności następujące zasady: 1) biblioteka nie powinna być zbyt „smukła", 2) działy biblioteki powinny być względem siebie równorzędne, 3) należy określić kompetencje i odpowiedzialność poszczególnych pracowników, 4) trzeba przeprowadzić rozgraniczenie personalne (przydział osób do zadań). Dokumentacja organizacyjna Dokumentacja organizacyjna obejmuje wszystkie rodzaje pism, powstających w procesie funkcjonowania organizacji. W bibliotece należą do nich: statut, regulamin organizacyjny, schemat struktury organizacyjnej, karty przydziału czynności dla poszczególnych pracowników, regulaminy dla czytelników. Najważniejszy z nich to statut, który jest aktem prawnym określającym cele biblioteki i jej podstawowe założenia organizacyjne. Statut ustala też sposób kierowania biblioteką, zasady jej finansowania oraz powiązania z innymi bibliotekami lub instytucjami. 42 Regulamin organizacyjny występuje jedynie w większych bibliotekach. Ustala on organizację wewnętrzną biblioteki i jest wewnętrznym aktem prawnym. Dostępne dla ogółu użytkowników są regulaminy udostępniania zbiorów w poszczególnych działach placówki bibliotecznej, np. czytelni, lub dotyczące określonych kategorii materiałów, np. rękopisów. Rzadkością w bibliotekach są natomiast karty szczegółowego zakresu czynności, w których przełożony bezpośredni określa czynności powierzane podwładnemu, a ten potwierdza ich przyjęcie własnoręcznym podpisem. Regułą, i to nie tylko w bibliotekach publicznych, jest ustne przekazywanie zakresu czynności. W zakres dokumentacji organizacyjnej wchodzą też przepisy ogólne (ogólnopań-stwowe, ogólnobranżowe), wykorzystywane w działalności biblioteki, np. Kodeks pracy oraz dokumenty dotyczące jej działalności finansowej. Ważnym elementem są też sprawozdania wewnętrzne i zewnętrzne, akta personalne, notatki z narad i zebrań organizacyjnych wewnątrz biblioteki i poza nią. Biblioteka powinna również gromadzić skargi, zażalenia pracowników i użytkowników, a nawet anonimy i doniesienia. Dokumenty organizacyjne należy poddawać okresowej weryfikacji oraz wprowadzać w nich zmiany, które zaszły w strukturze biblioteki i zasadach jej działania. System dokumentacji organizacyjnej biblioteki można oceniać z punktu widzenia: 1) właściwego stopnia sformalizowania, 2) niedoformalizowania, 3) przeformalizowania. Niedoformalizowanie i przeformalizowanie oznaczają w praktyce niedostateczny lub nadmierny stopień utrwalenia struktury, wzorców i zachowań, zachodzący w bibliotece. Niedoformalizowanie to na przykład brak regulaminu organizacyjnego, regulaminu dla czytelników lub też kart zakresu czynności. Wszystko to może prowadzić do konfliktów w bibliotece, a nawet chaosu w jej funkcjonowaniu. Przeformalizowanie może polegać z kolei na niekończącej się sprawozdawczości czy też na nadmiernym wydłużeniu się drogi służbowej, co utrudnia dostosowanie się biblioteki do zmieniających się warunków działania. Administracja biblioteki Współzależność między organizacją a administracją biblioteki jest oczywista. Można powiedzieć, że niedoskonała pod względem organizacyjnym biblioteka może spowodować w krótkim czasie destrukcję nawet najlepiej zorganizowanej administracji bibliotecznej. Termin „administracja" jest rozumiany wieloznacznie. Najczęściej identyfikuje się go z: 1) kierowaniem i zarządzaniem, 2) organizowaniem, 3) jednostką administracyjną wykonującą funkcje administracyjne, 4) funkcją zespołową i czynnościami indywidualnymi kierowników. Administrację biblioteki utożsamiamy zwykle z kierowaniem i zarządzaniem. Za podmiot kierowania uważamy kierownika całej biblioteki, kierowników poszczególnych działów, jak też dział administracyjny. 43 Istota kierowania sprowadza się do czterech funkcji, zgodnie z koncepcją H. A. Fayola: 1) przewidywania (planowania), 2) organizowania, 3) motywowania, 4) kontrolowania. Funkcja planowania polega na przewidywaniu kształtowania się — w bliższych i dalszych odcinkach czasu — zewnętrznych i wewnętrznych warunków działania organizacji, tj. biblioteki. Treścią funkcji organizowania jest projektowanie struktury organizacyjnej, precyzowanie warunków oraz taki dobór ludzi i środków, aby biblioteka realizowała swoje cele i zadania. Istotą funkcji motywacji jest przekonanie pracowników biblioteki i zachęta do działania zgodnego z wolą kierującego. Można to osiągnąć za pomocą bodźców materialnych, np. premii, albo też poprzez pochwały i obiektywizm w ocenie pracowników. Celem funkcji kontroli jest porównanie osiągniętego wyniku do przyjętych założeń. Kierownik biblioteki czy też jednego z jej działów może kontrolować sam bądź też delegować do tego specjalną komórkę organizacyjną. Niezależnie jednak od przyjętego trybu postępowania, kontrola wyników pracy jest warunkiem sprawnego funkcjonowania biblioteki. Brak kontroli może spowodować rozprzężenie wśród podwładnych, czego wynikiem jest obniżenie się jakości i ogólnych efektów pracy. Realizacja i zakres poszczególnych funkcji w bibliotekach łączą się z ich wielkością, zadaniami, strukturą organizacyjną, warunkami lokalowymi, wyposażeniem, liczebnością personelu. Splot tych czynników uwydatnia się szczególnie w większych placówkach, np. w wojewódzkich bibliotekach publicznych czy bibliotekach szkół wyższych. Wszędzie kierowanie musi się opierać na trwałych podstawach, do których zalicza się kompetencje, zdolności organizacyjne i predyspozycje psychiczne. W kierowaniu biblioteką występuje wiele trudności organizacyjnych, związanych z podziałem obowiązków i uprawnień kierowniczych. Problem ten ujawnia się szczególnie wyraziście w dużych bibliotekach o rozbudowanej strukturze organizacyjnej. Istotną sprawą jest uwzględnienie przez kierownictwo biblioteki ogólnych zasad kierowania. Pierwsza z nich dotyczy trybu podejmowania decyzji. Centralizacja oznacza wyłączne prawo do decydowania dla dyrektora (kierownika) biblioteki. Przy decentralizacji decyzje odnoszące się do poszczególnych komórek organizacyjnych podejmują ich kierownicy. W praktyce, poza małymi bibliotekami, nie stosuje się modelu centralistycznego. Pełna decentralizacja uprawnień nie jest natomiast wskazana, gdyż może prowadzić do organizacyjnej destrukcji biblioteki. Uważa się zatem, że o ile w sprawach dotyczących finansów i kadr niezbędny jest wyższy stopień centralizacji, to w zakresie realizacji funkcji bibliotecznych, np. gromadzenia zbiorów, konieczna jest decentralizacja. Problem ten uwydatnia się szczególnie, gdy chodzi o funkcjonowanie sieci bibliotek publicznych: np. gospodarka środkami przeznaczonymi na zakupy nowości jest prowadzona w bibliotekach miejskich, bibliotekach miejsko-gminnych, w urzędach miasta i/lub gminy, w wojewódzkich bibliotekach publicznych. Z przekazaniem uprawnień kierowniczych łączy się też działalność organów kolegialnych: kolegium, rady naukowej, rady kierowników działów, komisji bibliotecznych. Występują one głównie w większych bibliotekach, a ich zadaniem jest rozwiązywanie trudniejszych problemów i wspomaganie decyzji. Organ kolegialny ma 44 jedynie prawo do opiniowania i doradzania. Odpowiedzialność za podjęcie decyzji spada wyłącznie na dyrektora, co jest zgodne z zasadą jednoosobowego kierownictwa, w myśl której każdą komórką organizacyjną biblioteki kieruje jeden kierownik i tylko on może wydawać polecenia służbowe swoim podwładnym i egzekwować ich wykonanie. Nie należy też zapominać o respektowaniu tzw. drogi służbowej w trakcie przekazywania poleceń: zasada ta polega na niepomijaniu bezpośredniego kierownictwa (kierownika działu czy sekcji). Treścią kierowania biblioteką są relacje między podwładnymi a przełożonymi. Składają się one na metody kierowania (mówi się też o stylach kierowania). Wyróżnia się zwykle trzy główne rodzaje metod: autokratyczne, demokratyczne, bierne. W pracy biblioteki żadna z tych metod nie jest stosowana wyłącznie i nie wydaje się, aby to było pożądane. Jakkolwiek kierownik-autokrata nie dopuszcza do dyskusji w kwestii wydawanych poleceń, to zdarza się czasami, że takie postępowanie jest konieczne. Nie powinien on jednak zapominać o walorach demokratycznego stylu rządzenia, zwanego też integratywnym, który polega na stawianiu przed podwładnymi zadań całościowych, określaniu przewidywanych rezultatów oraz pozostawieniu swobody, gdy idzie o sposób wykonania zadań. Metoda bierna oznacza uchylanie się kierownika od ingerencji. Wybór metody nie może być przypadkowy. Kierownik powinien wykazać tu pewną elastyczność, mając zawsze na uwadze dobro biblioteki i jej pracowników. Ze stanowiskiem kierowniczym łączą się obowiązki, odpowiedzialność i uprawnienia. Wynikają one z przepisów prawnych oraz z ogólnych zasad organizacji i kierowania. Zakres obowiązków zależy od wielkości biblioteki. Szczegółowych wskazań należy szukać w statutach, regulaminach bibliotecznych oraz w publikacjach dotyczących kierowania i zarządzania biblioteką. Kierownikowi nie wolno jednak zapominać, że warunkiem poczucia odpowiedzialności u podwładnego za wykonanie obowiązków jest: 1) ich dokładna znajomość, 2) możność ich wypełnienia. Zarówno przełożony, jak i podwładny mogą zatem ponosić odpowiedzialność za swoje obowiązki tylko w granicach uprawnień do decyzji o sposobie ich wykonania. Wartość pracy kierownika weryfikowana jest przez liczbę prawidłowych i skutecznych decyzji. Przed ich podjęciem należy dokładnie przeanalizować dany problem. Decyzja polega na wyborze jednego z co najmniej dwóch wariantów postępowania, a zatem należy rozważyć zawsze inne możliwości. Kierownikowi nie powinno zabraknąć też stanowczości — tak przy wydawaniu polecenia, jak też przy jego egzekwowaniu. Nieodzowna jest w tym przypadku szybkość reakcji. Założenia organizacyjne biblioteki i metody administrowania nie są czymś niezmiennym. Ulegają stałej modyfikacji w zależności od przemian zachodzących wewnątrz i na zewnątrz biblioteki, od rozwoju wiedzy naukowej i postępu technicznego. Myśl ta zamyka się w słowie „racjonalizacja". Racjonalizacja oznacza zarówno wprowadzenie w bibliotece nowych, odmiennych od dotychczasowych, metod i form organizacyjnych, jak też bieżące, ciągłe jej porządkowanie. Znakiem czasu staje się racjonalizacja organizacji i zarządzania bibliotek pod wpływem zmian technologicznych, w szczególności zastosowania komputerów oraz nowoczesnych technologii informacyjnych. Automatyzacja procesów bibliotecznych oznacza każdorazowo reorganizację biblioteki. Przekształcenia tego rodzaju należy rozpatrywać w aspek- 45 tach: techniczno-organizacyjnym, finansowym i psychologicznym, współzależnych względem siebie. Automatyzacja powoduje likwidację niektórych czynności, a jednocześnie konieczność tworzenia nowych jednostek organizacyjnych, odpowiedzialnych za system biblioteczno-informacyjny. Może np. nastąpić połączenie działów gromadzenia i opracowania zbiorów; udostępniania i magazynów itp. Niezbędne staje się też powołanie specjalnej komórki odpowiedzialnej za proces komputeryzacji biblioteki. Nie istnieje jakiś uniwersalny model organizacyjny, przeznaczony dla automatyzowanej biblioteki. Musi on być dopasowany do posiadanego (założonego) systemu komputerowego. Dotyczy to również wewnętrznej organizacji pracy biblioteki. W większych bibliotekach korzystnym sposobem na usprawnienie przebiegu pracy może być wprowadzenie stanowisk tak zwanych specjalistów dziedzinowych, tj. osób odpowiedzialnych za: typowanie pozycji do zakupu, opracowanie rzeczowe zbiorów, udzielanie informacji w zakresie podległej dziedziny oraz kontakty z pracownikami naukowymi. Należy rozważyć również tworzenie struktur macierzowych, polegających na wymiennym wykonywaniu obowiązków przez pracowników w ramach dnia lub tygodnia pracy. Niezależnie od przyjętego wariantu restrukturyzacji biblioteki trzeba pamiętać, iż niesie ona za sobą koszty i to nie tylko koszty inwestycyjne, ale może bardziej istotne — psychologiczne. Stąd też niezmiernie ważne jest przełamanie nieuzasadnionych oporów personelu w stosunku do projektowanych zmian. Można to osiągnąć zarówno stosując bodźce finansowe, jak też szkoląc kadry do nowych zadań. ROZDZIAŁ ORGANIZACJA ZBIORÓW Zbiory są najważniejszym z elementów składających się na pojęcie biblioteki: one decydują ojej charakterze, bez nich nie jest możliwe istnienie i funkcjonowanie żadnej placówki bibliotecznej. Dekret o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi z dnia 17 kwietnia 1946 r. uznał zbiory bibliotek za mienie narodowe. Jako dobra kultury, służące nauce oraz popularyzacji wiedzy, stanowiące trwałe świadectwo, a zarazem czynnik rozwoju kultury narodowej, są one ustawowo chronione. Pojęcie zbiorów lub dokumentów bibliotecznych (dokument — materialnie utrwalony wyraz myśli ludzkiej służący do jej przekazywania w przestrzeni i czasie) stale się poszerza. W przeszłości oznaczało ono gromadzone w bibliotekach piśmiennictwo w postaci rękopisów lub książek drukowanych, a także map, planów, nut, rycin. W naszych czasach, w związku z wynalezieniem różnorodnych sposobów utrwalania myśli ludzkiej, pojawiły się nowe rodzaje materiałów wchodzących w skład zbiorów bibliotecznych. Należą do nich przede wszystkim dokumenty audiowizualne, które za pomocą obrazu i dźwięku utrwalają różne treści. W szeroko rozumianych zbiorach bibliotecznych wyróżnić można wydawnictwa zwarte i wydawnictwa ciągłe oraz zbiory specjalne. Nie jest to jednak podział rygorystyczny, ponieważ nie zawsze da się w sposób jednoznaczny przydzielić określony rodzaj zbiorów bibliotecznych do jednej z tych grup. Na zasoby większości bibliotek składają się w całości lub w przeważającej części zbiory obejmujące wydawnictwa zwarte (książki, broszury) i ciągłe (czasopisma, publikacje nieperiodyczne, wydawnictwa seryjne). Wydawnictwa zwarte mająformę zamkniętej całości — książki, broszury lub też dzieła wielotomowego o przewidzianym terminie zakończenia. W grupie tej mieszczą się również tzw. wydawnictwa poszytowe o zamierzonym zakończeniu, ukazujące się częściami w postaci zeszytów o wspólnej paginacji, które dopiero po skompletowaniu w tomy stworzą całość wydawniczą. Wydawnictwa ciągłe publikowane są w formie zeszytów, numerów lub tomów nie zawsze w określonych odstępach czasu, bez zapowiedzianego z góry terminu zakończenia ich publikacji. Należą do nich głównie czasopisma, wydawane raz w tygodniu lub rzadziej, oraz gazety, wychodzące częściej niż raz w tygodniu. W grupie wydawnictw ciągłych mieszczą się również wydawnictwa seryjne, których każdy tom jest wprawdzie samoistny piśmienniczo i wydawniczo, ale łączy je wspólna nazwa serii (lub powtarzający się w każdym tomie znak graficzny), często kolejna numeracja i jednolita szata zewnętrzna. 47 Systematycznie rosnącą część zasobu wielu bibliotek stanowią zbiory specjalne, wśród których można wyodrębnić dwie grupy: tradycyjne kategorie zbiorów specjalnych oraz materiały audiowizualne. W grupie pierwszej mieszczą się gromadzone przez biblioteki od wieków rękopisy, stare druki (zwyczajowo zaliczane do zbiorów specjalnych, chociaż w większości są to dzieła zwarte lub ciągłe i w zasadzie należą do odpowiednich form wydawniczych), zbiory kartograficzne, muzyczne, graficzne, kompletowane od stosunkowo niedawna dokumenty życia społecznego (np. programy imprez, plakaty, zaproszenia), a także gromadzone przez niektóre biblioteki normy, patenty i pozycje z zakresu literatury firmowej (katalogi i cenniki przemysłowo-handlowe, prospekty). Rozwój techniki fotograficznej i fonograficznej spowodował, że oprócz nośników słowa pisanego i drukowanego, będących aż do początków XX wieku najważniejszym środkiem przekazywania informacji, pojawiły się nowe dokumenty, określane najczęściej mianem audiowizualnych. Ze względu na formę zapisu dzielą się one na oglądowe (fotografie, fotokopie, kopie kserograficzne, przezrocza, mikrokarty, mikrofilmy, mikrofisze, dyskietki), słuchowe (płyty gramofonowe, taśmy magnetofonowe) i oglądowo-słuchowe (filmy dźwiękowe, wideokasety, płyty wizyjne, dyski kompaktowe, CD-ROM-y). Ich wspólną cechą jest to, że wykorzystuje się je głównie przy użyciu niezbędnych środków technicznych, jak rzutnik, czytnik, adapter, magnetofon, komputer. Oprócz dokumentów pierwotnych (oryginalnych) w zbiorach wielu bibliotek znajdują się opracowane na ich podstawie dokumenty pochodne, (np. zestawienia bibliograficzne i opracowania dokumentacyjne, przeglądy piśmiennictwa), a także dokumenty wtórne (reprodukcje dokumentu oryginalnego lub pochodnego). Przewaga książek lub zbiorów specjalnych o określonej zawartości treściowej stanowi o profilu zbiorów bibliotecznych, tworzy też ich podstawowy zasób, dostępny zarówno w czytelni, jak i w wypożyczalni. W strukturze organizacyjnej zbiorów wyodrębnia się najczęściej zbiory udostępniane na miejscu (w czytelniach), wypożyczane poza bibliotekę (przez wypożyczalnie), a także księgozbiory podręczne, zwane też prezencyjnymi. Księgozbiór podręczny, przystosowany do typu biblioteki i kategorii użytkowników, może mieć charakter ogólny lub specjalistyczny i służyć zarówno użytkownikom biblioteki, jak i samym bibliotekarzom. Zawiera on podstawowe wydawnictwa informacji bezpośredniej i pośredniej: encyklopedie, różnego rodzaju słowniki językowe i rzeczowe, bibliografie ogólne i specjalne, informatory, poradniki, kompendia, podstawowe wydawnictwa prawnicze, książki adresowe i in. Bardzo ważna jest stała aktualizacja tego księgozbioru. Z myślą o korzystaniu prezencyjnym, bieżące czasopisma i gazety są gromadzone w czytelni i dopiero po określonym czasie przekazuje się je do magazynu. Prawie każda biblioteka przechowuje także oddzielnie tzw. druki zbędne, powstałe m. in. w wyniku selekcji zbiorów własnych lub dokumentów wpływających do biblioteki (szczególnie drogą darów i wymiany). Materiały te nie odpowiadają profilowi gromadzonych zbiorów, są zdezaktualizowane treściowo albo liczba ich egzemplarzy przekracza potrzeby użytkowników. Różnorodność zbiorów bibliotecznych sprawia, że stosuje się odmienne systemy ich przechowywania. W obrębie podstawowych, wydzielonych grup, tj. wydawnictw zwartych, wydawnictw ciągłych i zbiorów specjalnych, praktykowane jest formalne lub rzeczowe rozmieszczenie zbiorów. Przy układzie formalnym zbiory są najczę- 48 Systematycznie rosnącą część zasobu wielu bibliotek stanowią zbiory specjalne, wśród których można wyodrębnić dwie grupy: tradycyjne kategorie zbiorów specjalnych oraz materiały audiowizualne. W grupie pierwszej mieszczą się gromadzone przez biblioteki od wieków rękopisy, stare druki (zwyczajowo zaliczane do zbiorów specjalnych, chociaż w większości są to dzieła zwarte lub ciągłe i w zasadzie należą do odpowiednich form wydawniczych), zbiory kartograficzne, muzyczne, graficzne, kompletowane od stosunkowo niedawna dokumenty życia społecznego (np. programy imprez, plakaty, zaproszenia), a także gromadzone przez niektóre biblioteki normy, patenty i pozycje z zakresu literatury firmowej (katalogi i cenniki przemysłowo-handlowe, prospekty). Rozwój techniki fotograficznej i fonograficznej spowodował, że oprócz nośników słowa pisanego i drukowanego, będących aż do początków XX wieku najważniejszym środkiem przekazywania informacji, pojawiły się nowe dokumenty, określane najczęściej mianem audiowizualnych. Ze względu na formę zapisu dzielą się one na oglądowe (fotografie, fotokopie, kopie kserograficzne, przezrocza, mikrokarty, mikrofilmy, mikrofisze, dyskietki), słuchowe (płyty gramofonowe, taśmy magnetofonowe) i oglądowo-słuchowe (filmy dźwiękowe, wideokasety, płyty wizyjne, dyski kompaktowe, CD-ROM-y). Ich wspólną cechą jest to, że wykorzystuje się je głównie przy użyciu niezbędnych środków technicznych, jak rzutnik, czytnik, adapter, magnetofon, komputer. Oprócz dokumentów pierwotnych (oryginalnych) w zbiorach wielu bibliotek znajdują się opracowane na ich podstawie dokumenty pochodne, (np. zestawienia bibliograficzne i opracowania dokumentacyjne, przeglądy piśmiennictwa), a także dokumenty wtórne (reprodukcje dokumentu oryginalnego lub pochodnego). Przewaga książek lub zbiorów specjalnych o określonej zawartości treściowej stanowi o profilu zbiorów bibliotecznych, tworzy też ich podstawowy zasób, dostępny zarówno w czytelni, jak i w wypożyczalni. W strukturze organizacyjnej zbiorów wyodrębnia się najczęściej zbiory udostępniane na miejscu (w czytelniach), wypożyczane poza bibliotekę (przez wypożyczalnie), a także księgozbiory podręczne, zwane też prezencyjnymi. Księgozbiór podręczny, przystosowany do typu biblioteki i kategorii użytkowników, może mieć charakter ogólny lub specjalistyczny i służyć zarówno użytkownikom biblioteki, jak i samym bibliotekarzom. Zawiera on podstawowe wydawnictwa informacji bezpośredniej i pośredniej: encyklopedie, różnego rodzaju słowniki językowe i rzeczowe, bibliografie ogólne i specjalne, informatory, poradniki, kompendia, podstawowe wydawnictwa prawnicze, książki adresowe i in. Bardzo ważna jest stała aktualizacja tego księgozbioru. Z myślą o korzystaniu prezencyjnym, bieżące czasopisma i gazety są gromadzone w czytelni i dopiero po określonym czasie przekazuje się je do magazynu. Prawie każda biblioteka przechowuje także oddzielnie tzw. druki zbędne, powstałe m. in. w wyniku selekcji zbiorów własnych lub dokumentów wpływających do biblioteki (szczególnie drogą darów i wymiany). Materiały te nie odpowiadają profilowi gromadzonych zbiorów, są zdezaktualizowane treściowo albo liczba ich egzemplarzy przekracza potrzeby użytkowników. Różnorodność zbiorów bibliotecznych sprawia, że stosuje się odmienne systemy ich przechowywania. W obrębie podstawowych, wydzielonych grup, tj. wydawnictw zwartych, wydawnictw ciągłych i zbiorów specjalnych, praktykowane jest formalne lub rzeczowe rozmieszczenie zbiorów. Przy układzie formalnym zbiory są najczę- 48 ściej ustawione na półkach w kolejności numerów inwentarzowych (numerus cur-rens), alfabetycznie lub według formatu (wysokości grzbietu książki), a przy rzeczowym — według działów, dziedzin wiedzy, często zgodnie z UKD lub innym systemem klasyfikacji piśmiennictwa (wewnątrz działów — alfabetycznie). Ustawienie książek w kolejności numerów inwentarzowych jest najczęściej stosowane w magazynach bibliotek o dużych zasobach, zaś działowe w bibliotekach mniejszych oraz zawsze tam, gdzie udostępnia się książki w formie wolnego dostępu do półek. O dobrej organizacji zbiorów w poważnym stopniu decyduje ich właściwe rozmieszczenie, uwzględniające zarówno potrzeby czytelnicze, łatwość i szybkość dostępu do zbiorów, jak i oszczędność w wykorzystaniu miejsca oraz odpowiednie zabezpieczenie materiałów bibliotecznych. W szeroko rozumianym pojęciu organizacji zbiorów zawarte są nie tylko problemy związane z ich racjonalnym rozmieszczeniem, ale także m. in. sprawy dotyczące kształtowania zawartości zbiorów bibliotecznych, uwzględniające zarówno typ biblioteki, charakter użytkowników, profil zbiorów, ich zakres, zasięg i poziom, jak też możliwości zakupu, a także pozyskiwania dokumentów w drodze wymiany i darów. Zasady doboru Z reguły każda z bibliotek stara się o odpowiedni dobór gromadzonych materiałów. Do najważniejszych zasad doboru, warunkujących wprowadzanie do biblioteki właściwych pozycji, zaliczyć trzeba: znajomość charakteru biblioteki, rozeznanie w potrzebach czytelniczych oraz orientację w planowanej strukturze zbiorów. Charakter biblioteki określany jest jej przynależnością do odpowiedniego typu bibliotek w ogólnokrajowej sieci bibliotecznej (z uwzględnieniem zakresu gromadzonych materiałów aktualnie i w przyszłości) oraz wielkością placówki i kompletnością posiadanych zbiorów. Ze znajomością potrzeb czytelniczych wiąże się rozeznanie obsługiwanego środowiska, ustalenie stanu czytelnictwa oraz orientacja w zainteresowaniach i perspektywicznych potrzebach czytelniczych, wynikających z polityki kulturalno--oświatowej państwa, a często i z planów naukowo-badawczych lub planów produkcyjnych instytucji, przy której działa biblioteka. Planowana struktura zbiorów dotyczy przede wszystkim ustalenia zakresu treściowego gromadzonych materiałów, poziomu i rodzaju kompletowanych zbiorów, ich zasięgu chronologicznego, terytorialnego i językowego. Wiąże się to także ze specjalizacją i współpracą bibliotek w gromadzeniu zbiorów, wzięciem pod uwagę porozumień i planów w skali krajowej, regionalnej czy lokalnej. Z przynależności do określonego typu bibliotek wynikają zróżnicowane zadania i funkcje placówek bibliotecznych, związane z gromadzeniem i kształtowaniem zawartości zbiorów. Biblioteki naukowe służą szeroko rozumianym potrzebom nauki i kształcenia oraz prowadzą działalność naukowo-badawczą i usługową. Niektóre gromadzą zbiory o charakterze uniwersalnym w zasadzie z wszystkich dziedzin wiedzy, ale większość z nich kompletuje piśmiennictwo tylko z zakresu wybranych dyscyplin naukowych. Zasoby te służą zarówno tym, którzy prowadzą badania naukowe lub poszukują informacji o najnowszych osiągnięciach nauki i techniki dla zastosowania ich w praktyce, jak i tym, którzy studiują i zdobywają kwalifikacje zawodowe. Z myślą 0 potrzebach użytkowników gromadzi się specyficzne głównie dla bibliotek naukowych piśmiennictwo zagraniczne, kompletuje ciągi czasopism, a np. w bibliotekach wyższych uczelni stosuje się zasadę wieloegzemplarzowości w gromadzeniu skryptów akademickich. Charakterystyczną, stosunkowo dużą grupę w zasobach bibliotek naukowych — oprócz tradycyjnych rękopisów, starodruków czy map — stanowią również takie zbiory specjalne, jak dokumenty wytworzone techniką fonograficzną 1 fotograficzną (płyty, taśmy, filmy, mikrofilmy, mikroflsze, dyskietki, dyski kompaktowe, CD-ROM-y), materiały związane z informacją (streszczenia prac, tłumaczenia, nadbitki, odbitki), normy, patenty itp. W strukturze zbiorów bibliotek naukowych (np. szkół wyższych i placówek PAN) systematycznie rośnie procent wydawnictw ciągłych — naj aktualniej szych nośników wiedzy. Szybki wzrost produkcji wydawniczej w Polsce i na świecie sprawia, że postulat zgromadzenia kompletnego piśmiennictwa ze wszystkich dziedzin jest dzisiaj nie do zrealizowania. Na gromadzenie całego piśmiennictwa krajowego i obcego związanego z krajem mogą sobie pozwolić głównie biblioteki narodowe. Sprawy specjalizacji bibliotek w gromadzeniu materiałów poruszane były już dawniej. Znany historyk i bibliotekarz Edward Kuntze (1880-1950) pisał w 1919 r.: „Każda biblioteka powinna mieć kilka działów, które by szczególną otaczała opieką i w nich starała się posiadać wszystkie ważniejsze publikacje, gdy tymczasem w innych ograniczałaby się do najkonieczniejszych1". Przejawem realizacji tego postulatu było przyjęcie planu specjalizacji bibliotek naukowych w zakresie gromadzenia zbiorów oraz wyznaczenie bibliotek centralnych2, których głównym zadaniem ma być kompletowanie zbiorów z określonych dziedzin lub dyscyplin naukowych oraz przekazywanie informacji o nich w ramach krajowego systemu współpracy. Uzyskanie statusu specjalistycznej biblioteki centralnej sprawia, że w wielu wypadkach biblioteka musi dostosować zasady doboru do nowych zadań. Biblioteki fachowe (z których największe pełnią funkcje głównych bibliotek branżowych i należą do placówek naukowych), działające przeważnie w różnych jednostkach gospodarczych i wchodzące najczęściej w skład zakładowych ośrodków informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej, służą podnoszeniu kwalifikacji zawodowych pracowników zakładu lub instytucji oraz wprowadzaniu usprawnień w pracy. Wśród gromadzonych przez nie wydawnictw zwartych oraz ciągłych, tematycznie związanych z zadaniami macierzystej instytucji, dominuje literatura poradnikowa, służąca poznawaniu, a także wykonywaniu bieżących zadań produkcyjnych czy usługowych. Charakterystyczną grupę zbiorów zakładowych bibliotek fachowych stanowią materiały dotyczące przepisów, norm, reguł (normy, patenty), 1 E. Kuntze: Potrzeby polskich bibliotek naukowych. W: Nauka Polska. T. 2. Warszawa 1919, s. 503-542. Zarządzenie nr 1 ministrów: Ministra Kultury i Sztuki, Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki oraz Sekretarza Naukowego PAN z dn. 26 kwietnia 1979 r. w sprawie ustalenia zasad i planu specjalizacji zbiorów materiałów bibliotecznych oraz wyznaczenia bibliotek centralnych i określenia ich zadań. Dz. Urz. MKiS z 2 sierpnia 1979 r. nr 3 poz. 15. 50 a także dokumenty doraźnego użytku, jak cenniki handlowe, prospekty reklamowe, instrukcje itp. Biblioteki pedagogiczne i szkolne gromadzą zbiory służące kształceniu i doskonaleniu zawodowemu nauczycieli oraz realizacji programu nauczania i wychowania uczniów. Pierwsze z nich (pedagogiczne) są bliskie swym charakterem bibliotekom fachowym, gdyż gromadzą głównie wydawnictwa z zakresu pedagogiki i nauk pokrewnych, uwzględniając potrzeby pracowników określonego zawodu — nauczycieli. W zbiorach bibliotek szkół i innych placówek oświatowo-wychowawczych dominują lektury obowiązkowe i uzupełniające (literatura piękna i popularnonaukowa), podręczniki oraz wydawnictwa poszerzające zainteresowania ucznia i kształtujące proces wychowawczy. Biblioteki publiczne, służące rozwijaniu i zaspokajaniu potrzeb czytelniczych w społeczeństwie oraz współdziałające w upowszechnianiu wiedzy i w rozwoju kultury, są dostępne dla wszystkich. Posiadają one zbiory uniwersalne ze wszystkich dziedzin, ale dobrane pod kątem poziomu wykształcenia i wiedzy ogólnej obsługiwanych czytelników. Zasoby te — szczególnie w środowisku, w którym nie ma innej placówki bibliotecznej — powinny służyć wszystkim szeroko rozumianym potrzebom czytelniczym: kształceniu i dokształcaniu, zaspokajaniu aspiracji poznawczych, rozrywce czy wreszcie rozwiązywaniu różnych zagadnień codziennego życia. Do placówek tych zgłaszają się czytelnicy o bardzo zróżnicowanym wieku i wykształceniu, poszukując zarówno lektur szkolnych, pozycji beletrystycznych klasycznych i współczesnych, wydawnictw popularnonaukowych i fachowych, jak też książek rozrywkowych, podręczników do studiów itp. Ustalenie potrzeb czytelniczych jest dość trudne, ale niezwykle ważne dla właściwego kształtowania zawartości zbiorów. Wymaga dobrego rozeznania środowiska obsługiwanego przez bibliotekę (np. jakie szkoły, uczelnie, zakłady pracy istnieją lub mają powstać na danym terenie, jaki rodzaj zatrudnienia dominuje wśród mieszkańców), ustalenia stanu czytelnictwa (faktycznego i potencjalnego, aktywności czytelniczej w różnych grupach wiekowych) oraz znajomości zainteresowań i perspektywicznych zapotrzebowań czytelniczych. Nie każda z bibliotek publicznych jest w stanie zaspokoić wszystkie kierunki zapotrzebowania na książki o różnych stopniach trudności; stosuje się więc stopniowanie poziomów gromadzonych zbiorów. W zasadzie największe zbiory, zawierające najwięcej książek dla wyrobionych czytelników, osób z wyższym wykształceniem lub studiujących, gromadzą biblioteki wojewódzkie, mniej książek mają biblioteki miejskie i gminne (chociaż niektóre biblioteki miejskie w dużych ośrodkach szczycą się również tradycyjnie bogatymi zbiorami). Najmniejszymi zasobami dysponują placówki filialne i punkty biblioteczne. Spośród innych bibliotek, których funkcje decydują o pewnej specyfice zbiorów, wymienić trzeba oświatowe biblioteki wojskowe zaspokajające typowe potrzeby czytelnicze żołnierzy (np. w zakresie szkolenia i wychowania) oraz ich rodzin. Coraz częściej powstają biblioteki szpitalne, stosujące biblioterapię, czyli świadome i ukierunkowane oddziaływanie na chorego przez książkę. Specyficzne zbiory gromadzą biblioteki dla niewidomych: książki i czasopisma tłoczone pismem Braille'a oraz płyty i taśmy z nagraniami tzw. książek mówionych. Z zasygnalizowanymi zasadami doboru materiałów w bibliotekach różnych typów wiąże się także współpraca bibliotek w zakresie gromadzenia zbiorów. Jest 51 ona szczególnie ważna w środowiskach, w których działa kilka bibliotek, często różnego rodzaju. Współpraca ta może polegać np. na uzgodnieniu między nimi podziału dotyczącego gromadzenia materiałów z określonych dziedzin wiedzy czy tytułów prenumerowanych czasopism. Zapobiega to — często niepotrzebnemu — dublowaniu wydawnictw w kilku bibliotekach na danym terenie, powodującemu ograniczenie oferty czytelniczej i informacyjnej, gdy środki finansowe są niewielkie. Chodzi o to, aby fundusze przeznaczone na zakup czy prenumeratę były wydatkowane w sposób celowy i uzasadniony, a przy ocenie materiałów bibliotecznych była brana pod uwagę nie tylko ich wartość obiektywna (treść i forma graficzna), ale i użytkowa (przydatność dla danej biblioteki). Źródła informacji Kształtowanie zawartości zbiorów wymaga — oprócz znajomości zasad doboru — orientacji we własnych zasobach oraz rozeznania, jakie wydawnictwa ukazały się już dawniej, jakie są w bieżącej sprzedaży i jakie mają się ukazać. O zawartości własnych zbiorów można się dowiedzieć przede wszystkim na podstawie katalogu alfabetycznego i rzeczowego. W niektórych bibliotekach, prowadzących zakup dla podległych im placówek, o zbiorach informuje również katalog centralny, obejmujący zbiory całej sieci. Wiadomości o pozycjach wydanych dawniej, ukazujących się w sprzedaży lub też dopiero zapowiadanych, uzyskuje się na podstawie opracowywanych przez biblioteczne, księgarskie i wydawnicze ośrodki bibliograficzne źródeł informacji bibliograficznej. Dzielą się one na prospektywne, bieżące i retrospektywne. Zdobycie dobrego rozeznania na rynku wydawniczym o tym, kiedy i jakie pozycje się ukażą, nie jest łatwe. Zniesienie państwowego monopolu wydawniczego i cenzury spowodowało, że po 1990 r., obok kontynuujących działalność wielkich i uznanych wydawnictw, powstało w Polsce dużo małych, prywatnych firm edytorskich i dystrybucyjnych często promujących pozycje małowartościowe, ale przynoszące zysk. Spośród wielu pism-ofert wpływających do bibliotek o mających się ukazać książkach i sugerujących ich zamówienie, najbardziej przydatny jest miesięcznik wydawców, księgarzy i bibliotekarzy pt. „Notes Wydawniczy". Zawiera on również (w formie wkładki) „Zapowiedzi Wydawnicze" — prospektywne źródło informacji opracowywane przez Centrum Informacji o Książce na podstawie materiałów informacyjnych nadsyłanych przez instytucje wydawnicze (obejmuje m.in. dane o objętości i terminie ukazania się danego tytułu). Do prospektywnych źródeł informacji zalicza się również prospekty i plany wydawnicze, powiadamiające o przygotowaniu do druku określonych tytułów. Wśród bieżących źródeł informacji trzeba przede wszystkim wymienić: „Przewodnik Bibliograficzny" (oraz jego serię uzupełniającą: „Druki do Użytku Wewnętrznego"), „Bibliografię Wydawnictw Ciągłych" „Polonica Zagraniczne", „Wiadomości ORPAN" i wspomniany już „Notes Wydawniczy", informujący również o książkach, które już się ukazały. „Przewodnik Bibliograficzny" — „Urzędowy Wykaz Druków Wydawanych w Rzeczypospolitej Polskiej" jest opracowywany przez Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej na podstawie egzemplarzy obowiązkowych 52 i ukazuje się co tydzień. Rejestruje on całokształt bieżącej produkcji wydawniczej w kraju w układzie działowym opartym na UKD. Do „Przewodnika Bibliograficznego" wydawane są indeksy miesięczne (alfabetyczne) oraz roczne (alfabetyczne i przedmiotowe). Instytut Bibliograficzny BN opracowuje również i wydaje bibliografię, informującą jakie tytuły wydawnictw ciągłych ukazywały się bądź przestały się ukazywać w danym roku. Dużą pomocą w doborze wydawnictw naukowych służy wydawany przez Ośrodek Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN w Warszawie tygodniowy biuletyn pt. „Wiadomości ORPAN", rejestrujący polskie i zagraniczne nowości wydawnicze. Dla bibliotek fachowych ważne są publikacje informacyjne Polskiego Komitetu Normalizacyjnego („Katalog Norm PKN", „Biuletyn Informacyjny" Wydawnictw Normalizacyjnych) oraz Urzędu Patentowego RP („Wiadomości UP"). Nakładem instytucji wydawniczych ukazuje się wiele biuletynów i druków reklamowych sygnalizujących lub omawiających zarówno nowości książkowe, jak i pozycje z zakresu zbiorów specjalnych. Informacje o nowych publikacjach lub ich recenzje zamieszczają także różne czasopisma: ogólne, bibliogra-ficzno-recenzyjne (np. „Nowe Książki") i bibliotekarskie. Funkcję informacji o nowościach pełnić mogą również audycje radiowe lub programy telewizyjne. Z retrospektywnych źródeł informacji korzystają głównie biblioteki większe, uzupełniające swoje zbiory. O pozycjach wydanych dawniej informują katalogi składowe, wydawnicze, antykwaryczne i aukcyjne. W pewnych sytuacjach spożytkować można również bibliografie rejestrujące piśmiennictwo z określonej dziedziny wiedzy w zamkniętym okresie czasu (np. Bibliografia polskiego piśmiennictwa morskiego 1801-1900. Wrocław 1986). Omówione źródła informacji nie powinny jednak zastępować bezpośredniego kontaktu z książką. Poznanie książki z autopsji: uważne odczytanie karty tytułowej, informacji zawartych na obwolucie, na okładce lub we wstępie, wreszcie przejrzenie tekstu — pozwala bibliotekarzowi zorientować się w obiektywnej i użytkowej wartości książki oraz dokonać właściwego wyboru. Sposobność do zapoznania się z najnowszym piśmiennictwem krajowym i zagranicznym oraz aktualną ofertą wydawniczą i księgarską daje zwiedzenie Międzynarodowych Targów Książki, które odbywają się corocznie w połowie maja w Warszawie, w Pałacu Kultury i Nauki. ROZDZIAŁ 6 GROMADZENIE I UZUPEŁNIANIE ZBIORÓW Ustawa o bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 r. jako pierwsze z zadań bibliotek różnych typów wymienia gromadzenie zbiorów, które jest planowym pozyskiwaniem i wprowadzaniem do biblioteki właściwych materiałów bibliotecznych. Pojęcie „gromadzenie" jest stosowane w zasadzie zamiennie z terminem „uzupełnianie". Czasem jednak „gromadzeniem" nazywa się kompletowanie materiałów dla nowo organizowanej biblioteki lub wzbogacanie zbiorów już istniejącej placówki nowościami wydawniczymi, a „uzupełnianiem" — wyrównywanie luk w zbiorach albo scalanie wydawnictw fragmentarycznych, głównie przez zakupy antykwaryczne i wymianę wydawnictw z innymi bibliotekami. Przy rozróżnianiu tych pojęć można mówić o etapach kompletowania zbiorów. W pierwszym, tj. w czasie organizowania biblioteki, gromadzi się materiały o ustalonym zakresie i poziomie dla uruchomienia placówki, natomiast w drugim — dłuższym, bez przewidywanego terminu zakończenia, gromadzi się i uzupełnia zbiory już zorganizowanej, czynnej biblioteki. W pracy bibliotekarskiej dominuje właśnie ten drugi etap gromadzenia i uzupełniania zbiorów. W każdej bibliotece gromadzenie zbiorów musi być prowadzone planowo — w celu zapewnienia starannego i przemyślanego realizowania przyjętych przez nią zadań. Sporządza się roczny plan gromadzenia zbiorów (w wyjątkowych wypadkach kwartalny lub wieloletni). Powinien on opierać się na omówionych wcześniej zasadach doboru materiałów, uwzględniać liczbę jednostek planowanych przybytków oraz środki finansowe na jego realizację. Przewidywaną wielkość przybytków uzależnia się m. in. od liczby i kategorii rzeczywistych oraz potencjalnych czytelników, od planowanego rozwoju biblioteki, a także od wskaźników normujących zakup. Planowana wielkość przybytków, jakie mają być uzyskane drogą zakupu, musi być skoordynowana ze środkami finansowymi przeznaczonymi na ten cel. Istotne jest przy tym ustalenie przeciętnej ceny książki (np. na podstawie zakupów z ostatniego roku) oraz rozeznanie sytuacji na rynku wydawniczym. Na IV kwartał należy przewidzieć opłatę za prenumeratę czasopism w roku następnym. Gromadzenie zbiorów odbywa się przez zakup, wymianę, dary i egzemplarz obowiązkowy. W bibliotekach, nie otrzymujących egzemplarza obowiązkowego, podstawowym źródłem przyrostu zbiorów jest zakup. W bibliotekach naukowych dużą rolę odgrywa wymiana — zarówno krajowa, jak i zagraniczna — dająca moż- 54 liwość pozyskiwania wydawnictw obcych drogą bezdewizową. Biblioteki przyjmują również depozyty, tj. materiały powierzone na przechowywanie wieczyste lub też przekazane bibliotece do przechowania na czas określony. Doboru zbiorów dokonuje się zespołowo. W bibliotekach naukowych, przy oddziałach gromadzenia, powoływane są zespoły specjalistów z różnych dziedzin wiedzy. Służą one radą w podejmowaniu decyzji o zakupie czy wprowadzaniu do zbiorów materiałów pozyskiwanych przez wymianę lub dary. W bibliotekach innych typów, w których najważniejszym źródłem wpływów jest zakup, np. w bibliotekach publicznych, istnieją tzw. komisje zakupu. Powołuje je dyrektor biblioteki lub kierownik zakładu, któremu podlega biblioteka. Skład komisji bywa różny, w zależności od rodzaju i wielkości biblioteki oraz od przyjętej organizacji zakupu. Jej przewodniczącym jest zazwyczaj kierownik działu gromadzenia (gromadzenia i opracowania) zbiorów, a w małej bibliotece — jej kierownik. W mniejszych bibliotekach, prowadzących samodzielnie zakup, w skład komisji powinni wchodzić przedstawiciele środowiska obsługiwanego przez bibliotekę (np. w bibliotece fachowej — przedstawiciel kadry inżynieryjno--technicznej). Zespoły specjalistów czy komisje zakupu są tylko ciałem doradczym. Za gromadzenie zbiorów odpowiada w mniejszych bibliotekach dyrektor (kierownik) biblioteki, w dużych — kierownik działu gromadzenia zbiorów. Czynności techniczne związane z gromadzeniem wykonuje dział gromadzenia, zaś w małych placówkach — upoważniony do tego pracownik. Biblioteki organizują zakupy na podstawie zapowiedzi wydawców i innych źródeł informacji, ofert prenumeraty, przeglądu nowości wydawniczych i egzemplarzy sygnalnych. Zakupy zagraniczne książek realizowane są m.in. za pośrednictwem Ośrodka Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN, a czasopism — za pomocą przedsiębiorstw zajmujących się kolportażem prasy zagranicznej. Ogólnie dostępną formą pozyskiwania książek obcych są zakupy w księgarniach sprzedających wydawnictwa importowane. Zakupy książek wydanych dawniej, dokonywane przeważnie przez biblioteki naukowe i większe biblioteki innych typów, realizuje się w antykwariatach lub na aukcjach książek. Niektóre biblioteki (np. duże publiczne), wykorzystując zapowiedzi wydawców, stosują także formę zakupu na podstawie przeglądów egzemplarzy sygnalnych dostarczanych do biblioteki, a w innych (np. małych — szkolnych) bibliotekarze przeglądają systematycznie nowości w księgarni i na tej podstawie dokonują wyboru pozycji do nabycia. Warsztat gromadzenia zbiorów Przez pojęcie „warsztat gromadzenia zbiorów" rozumie się przeważnie odpowiednio dobrany księgozbiór podręczny i różnego rodzaju kartoteki. Warsztaty gromadzenia zbiorów w bibliotekach zaopatrujących w książki podległe im placówki obejmują również ich katalog centralny. Księgozbiór podręczny tego warsztatu zawiera wybrane wydawnictwa encyklopedyczne — głównie z zakresu wiedzy o książce, literaturę fachową, informatory o bibliotekach, instytucjach wydawniczych, księgarniach oraz pozycje będące źródłami informacji bibliograficznej o piśmiennictwie. 55 Do najważniejszych kartotek warsztatu gromadzenia zbiorów należą: kartoteka zakupu, kartoteka kontynuandów i kartoteka dezyderatów. Kartoteka zakupu powstaje najczęściej z kartek (fiszek) zawierających adnotowane opisy bibliograficzne książek, które uznane zostały za pozycje przydatne w danej bibliotece. Odzwierciedla ona tylko zamówienia i zakup pozycji dokonany na podstawie zapowiedzi wydawniczych oraz (ewentualnie) podjętej przez komisję — w czasie przeglądu nowości — decyzji o nabyciu książki uprzednio nie zamówionej (gdyż albo nie była ona w ogóle ujęta w wykorzystanym źródle informacji, albo zamieszczona w nim notka nie wskazywała na potrzebę nabycia danego tytułu). W kartotece tej można stosować następujące rozdzielacze: „Zamówienia wstępne", „Zamówienia po przeglądzie z autopsji", „Zakup zrealizowany częściowo", „Zakup zrealizowany". Na fiszce za rozdzielaczem „Zakup zrealizowany" (przy zakupie w księgarni), w ustalonych miejscach na marginesach znajdą się takie informacje, jak liczba zamówionych pozycji i dla kogo — wg umownych wskazówek — są one przeznaczone — np. dla czytelni, wypożyczalni lub podległej jednostki organizacyjnej); data przeglądu z autopsji z ewentualną korektą liczby zamówionych pozycji oraz informacja o wpływie ich do biblioteki (nr rachunku, nazwa księgarni, liczba przysłanych egzemplarzy i data wpływu). 4/ BGWyp. = 1 BGCzyt. = 1 IFP = 2 Autor, tytuł i cd. opisu bibliograficznego jednej z pozycji z zapowiedzi wydawniczych, lub innego źródła informacji 0368/ks. „Oświata" = 2 egz. (i data zakupu) 0382/ks. „Oświata" = 2 egz. (i data drugiego zakupu) (data przeglądu z autopsji) Kartoteka zakupu. Wzór karty za rozdzielaczem „Zakup zrealizowany". BGWyp. = Bibl. Główna - wypożyczalnia, BGCzyt. = Bibl. Główna - czytelnia, IFP = Bibl. Instytutu Filologii Polskiej Biblioteki kompletują i wzbogacają swoje zbiory nie tylko na podstawie planów i zapowiedzi wydawniczych. Równie ważna w warsztacie gromadzenia zbiorów jest kartoteka dezyderatów. Zawiera ona zapotrzebowania na określone pozycje zgłaszane przez czytelników, bibliotekarzy lub też wynotowane z różnych źródeł informacji (np. „Wiadomości ORPAN", katalogu antykwarycznego, prospektów wydawniczych). W zależności od potrzeb, omówione kartoteki można prowadzić oddzielnie lub łącznie, tj. w formie jednej kartoteki odzwierciedlającej wszystkie zamówienia i cały wpływ materiału do biblioteki. Szybkie zorientowanie się w brakach, występujących głównie wśród wydawnictw ciągłych, i uzupełnianie zbiorów może ułatwić kartoteka kontynuandów. Odnotowuje się w niej przede wszystkim te wydawnictwa ciągłe lub zwarte wielotomowe, których kompletowanie sprawia sporo kłopotu, bo albo ukazują się nieregularnie, albo też następujące po sobie tomy czy części nie wychodzą kolejno. W kartotece tej mogą również figurować wydawnictwa seryjne. 56 Autor, tytuł, Wydawca T, .1 cz. 1 = 2 egz. cz. 2 = 2 egz. T. 2 cz. 1 - ukaże cz. 2 = 2 egz. T. .3 cz. 1 cz. 2 2 komplety: BGCzyt. IFP r. wyd.......zakupiono dn...... r. wyd......, zakupiono dn...... się w ..... r. (nazwa źródła informacji) r. wyd......, zakupiono dn...... (ostatni, T.3 cz. 2 ma się ukazać w ..... r.) Wzór karty w kartotece kontynuandów Na kartach w tej kartotece dobrze jest zaznaczyć, ile egzemplarzy określonego tytułu kompletuje się i dla kogo, a także umieścić istotne dane dotyczące wydawnictwa, uzyskane ze źródeł informacji (np. kiedy przewiduje się jego zakończenie lub kiedy wyjdzie drukiem brakująca część pierwsza tomu 2. w sytuacji, gdy część druga tomu 2. już się ukazała). W niektórych warsztatach gromadzenia zbiorów, szerzej rozbudowanych, prowadzi się również kartotekę dekompletów (rejestrującą m. in. brakujące roczniki czasopism); w innych, zajmujących się w znacznej mierze gromadzeniem lektur szkolnych — kartotekę lektur. W bibliotekach, prowadzących ożywioną korespondencję w sprawach zakupu, może się okazać potrzebna kartoteka z adresami księgarń, antykwariatów czy instytucji, z którymi prowadzi się wymianę. Przy zakładaniu kartotek nie można jednak popadać w przesadę. Prowadzenie zbyt dużej ich liczby mogłoby się okazać pracochłonne i uciążliwe, a przecież mają one ułatwiać, a nie utrudniać prace związane z gromadzeniem zbiorów. Decyzja o prowadzeniu dodatkowej kartoteki powinna być przemyślana i uzasadniona. Omówione przykładowo kartoteki mogą być oczywiście modyfikowane i przystosowywane do potrzeb bibliotek różnych typów. Upowszechnianie techniki komputerowej oraz towarzysząca temu automatyzacja sprawia, że w wielu bibliotekach do prowadzenia omówionych kartotek wykorzystuje się komputery. Przy omawianiu warsztatu gromadzenia zbiorów wymieniony został także katalog centralny sieci bibliotek (np. szkoły wyższej czy filii biblioteki miejskiej). Informuje on o tym, w jakich placówkach znajdują się pozycje wyszczególnione na jego kartach. Zachowanie aktualności tego katalogu wymaga odnotowywania w nim także ubytków. Rodzaje i dowody wpływów Formy zaopatrywania bibliotek w materiały biblioteczne, jak już wcześniej wspomniano, to: kupno, wymiana, dar, egzemplarz obowiązkowy, zwrot za książkę zagubioną lub zniszczoną oraz depozyt. Zbiory mogą się także powiększać przez publikacje własne biblioteki (lub instytucji, której częścią składową jest biblioteka) oraz wykonane w niej kserokopie i mikrofilmy. 57 Wpływowi każdego wydawnictwa do biblioteki musi towarzyszyć odpowiedni dowód. Dowodami wpływu mogą być rachunki przysłane wraz z zakupionymi materiałami oraz pisma powiadamiające o przekazaniu bibliotece określonych wydawnictw w formie wymiany, daru, egzemplarza obowiązkowego. Jeżeli biblioteka otrzymuje materiały biblioteczne bez odpowiedniego dokumentu towarzyszącego, dowodami wpływu są sporządzone w bibliotece kopie pism potwierdzających ich odbiór lub protokoły przyjęcia określonych materiałów jako ekwiwalentów za książki zagubione lub zniszczone. Każdy dowód wpływu musi zawierać szczegółowy spis materiałów, których dotyczy; ponadto informację o tym, skąd one pochodzą i datę wpływu. Jeżeli dowód dotyczy materiałów, które zostaną zainwentaryzowane, konieczne jest także wyszczególnienie wartości każdej jednostki ujętej w dowodzie. Najbardziej racjonalną formą planowego gromadzenia zbiorów jest zakup. Biblioteki stosują formę zakupu gotówkowego lub bezgotówkowego (w zamówieniach kierowanych do księgarń czy antykwariatów podaje się formę płatności oraz numer konta bankowego, z którego rachunek będzie zrealizowany). W trosce o pełne zaspokojenie potrzeb w zakresie zakupu biblioteka powinna utrzymywać kontakty z wieloma księgarniami i antykwariatami. Dobrze jednak, gdy głównym dostawcą książek jest jedna, wybrana księgarnia. W jej interesie leży wtedy lepsze obsługiwanie biblioteki, odkładanie nowości, przysyłanie katalogów oraz prospektów wydawniczych i księgarskich. Biblioteki, szczególnie naukowe, uzupełniają swoje zbiory również przez zakupy na aukcjach antykwarycznych. Pierwszeństwo nabycia druków przysługiwało na mocy przepisów Bibliotece Narodowej oraz Bibliotece Jagiellońskiej po cenach wy licytowanych. W ostatnich latach odstąpiono od tej — ze wszech miar słusznej — zasady. Jedną z form kupna jest prenumerata; dotyczy ona przede wszystkim wydawnictw periodycznych. Przed końcem każdego roku sporządza się wykaz czasopism krajowych i zagranicznych, które biblioteka chce prenumerować w roku następnym i przesyła się go (zachowując kopię w aktach) do przedsiębiorstwa prowadzącego ich dystrybucję. Rachunek za prenumeratę (roczną, półroczną lub kwartalną) jest dowodem wpływu. Dla skompletowanych i oprawionych wydawnictw z prenumeraty nie jest wymagane sporządzanie dodatkowych dowodów wpływu. Podobnie postępuje się w wypadku subskrypcji połączonej z przedpłatą za nabycie określonego, mającego się ukazać wydawnictwa. Celową i korzystną formą uzupełniania zbiorów jest wymiana materiałów między różnymi bibliotekami — krajowa i międzynarodowa1. Biorą w niej udział głównie biblioteki naukowe. Międzynarodową wymianę wydawnictw reguluje konwencja paryska z grudnia 1958 r., do której przystąpiła również Polska (Dz. U. 1971 nr 8, poz. 88). Niezależnie od wymiany prowadzonej na mocy konwencji paryskiej, stosowana jest wymiana wydawnictw z zagranicą na podstawie porozumień dwustronnych, zawieranych przez centralne biblioteki narodowe i ważniejsze placówki naukowe zainteresowanych państw oraz na zasadzie międzypaństwowych umów kulturalnych. Zarządzenie MKiS z dn. 15 lutego 1973 r. w sprawie zasad wymiany, nieodpłatnego przekazywania i sprzedaży materiałów bibliotecznych. Mon. Poi. 1973, nr 9, poz. 234. 58 Przesyłki wydawnictw krajowych i zagranicznych otrzymują biblioteki wraz z pismami towarzyszącymi, które stanowią dowód wpływu. W odróżnieniu od kupna i wymiany, dary stanowią tę grupę materiałów wpływających do biblioteki, która wymaga szczególnie wnikliwej oceny przydatności. Dary przyjęte do biblioteki przechodzą na jej własność. Dowodem wpływu będzie dla nich odpis pisma — podziękowania (skierowanego do ofiarodawcy), wyszczególniającego przyjęte przez bibliotekę wydawnictwa czy dokumenty. Jeżeli wśród darów przyjętych przez bibliotekę są pozycje wartościowe, ale nie mieszczące się w ustalonym zakresie gromadzenia zbiorów, to powinna je ona zaoferować innej bibliotece o odpowiednim profilu. Dla każdego daru, zakwalifikowanego na stałe do zbiorów, w przypadku, gdy jego cena nie jest określona, ustala się tzw. bieżącą szacunkową wartość nabycia na podstawie opracowanych komisyjnie wytycznych w sprawie wyceny materiałów bibliotecznych. Egzemplarze obowiązkowe są to druki i nagrania dźwiękowe dostarczane bezpłatnie przez drukarnię lub wydawcę uprawnionym do tego bibliotekom2. Niektóre biblioteki otrzymują także tzw. egzemplarz regionalny. Dowodami wpływu są pisma zawiadamiające o nadesłaniu tych druków (z wykazem przekazywanych bibliotece tytułów). Egzemplarze obowiązkowe służą celom archiwalnym lub użytkowym. Egzemplarz archiwalny przeznaczony jest do trwałego zachowania oraz stanowi materiał do sporządzania przez Bibliotekę Narodową narodowej bibliografii bieżącej i statystyki wydawniczej. Biblioteki, otrzymujące egzemplarze obowiązkowe nie odpowiadające profilowi ich zbiorów, powinny je przekazywać wyspecjalizowanym bibliotekom ogólnokrajowej sieci bibliotecznej. Zwrot za książkę zagubioną dotyczy przyjęcia od czytelnika w zamian za zagubioną innej książki, pod warunkiem, że jej cena i wartość treściowa odpowiada pozycji zagubionej. Kopia potwierdzenia odbioru jest dowodem wpływu. Natomiast — stosunkowo rzadko spotykanym — depozytem jest zespół dokumentów albo pojedynczy obiekt biblioteczny, powierzony na przechowanie przez osobę prywatną lub instytucję, z zachowaniem prawa własności depozytora. Dowody wpływu (wszystkich rodzajów) otrzymują kolejne numery ewidencyjne w obrębie roku. Dowodem wpływu może być również tzw. wykaz wewnętrzny. Ma on zastosowanie w tych bibliotekach, w których prowadzi się centralny zakup dla filii bądź komórek organizacyjnych, ale inwentaryzacja jest zdecentralizowana, tzn. każda filia lub komórka organizacyjna podległa bibliotece we własnym zakresie inwentaryzuje przydzielone jej materiały. Zarządzenie MKiS z dn. 2 sierpnia 1968 r. w sprawie dostarczania bibliotekom obowiązkowych egzemplarzy druków i nagrań dźwiękowych. Mon. Poi. 1968, nr 34, poz. 234; Ustawa z dn. 7 listopada 1996 r. o obowiązkowych egzemplarzach. Dz. U. 1996 nr 152 poz. 722 ROZDZIAŁ EWIDENCJA ZBIORÓW Każda biblioteka prowadzi ewidencję zbiorów. Jest to zespół czynności ad-ministracyjno-bibliotekarskich, których cel stanowi wykazywanie zbiorów do celów kontrolnych i statystycznych, przez ich rejestrację prowadzoną według określonych przepisów oraz ustalonych i przyjętych w bibliotece sposobów (w wielu bibliotekach wykorzystuje się do tego celu technikę komputerową). Umożliwia ona ustalenie stanu liczbowego i wartościowego zbiorów, wchodzących w skład majątku biblioteki, oraz zmian, jakie w nich w danym okresie zachodziły — zarówno w przybytkach, jak i ubytkach. Dzięki ewidencji możliwe jest śledzenie zmian w strukturze zbiorów. W bibliotekach stosuje się: — sumaryczną (wstępną) ewidencję wpływów, — szczegółową (jednostkową) ewidencję wpływów, — szczegółową i sumaryczną ewidencję ubytków, — ewidencję finansowo-księgową wpływów i ubytków. Ewidencja sumaryczna polega na zbiorczym ujmowaniu całych partii wpływających lub ubywających materiałów, a szczegółowa na zarejestrowaniu każdego druku lub dokumentu oddzielnie. Szczegółową ewidencję wpływów materiałów o krótkim okresie użytkowania, wymagających stałej aktualizacji, a gromadzonych w większej liczbie egzemplarzy (np. broszur w bibliotekach publicznych oraz skryptów i podręczników w bibliotekach szkół wyższych) można prowadzić w sposób uproszczony, polegający na zapisywaniu wszystkich, umieszczonych na jednym dowodzie wpływu egzemplarzy tego samego tytułu pod jednym numerem w księdze inwentarzowej, z podaniem tylko ich liczby. W sposób specyficzny, wynikający z charakteru zbiorów i potrzeb biblioteki, można prowadzić ewidencję takich materiałów, jak np. dokumenty życia społecznego czy normy i opisy patentów. Zasady prowadzenia ewidencji materiałów bibliotecznych sprecyzowane są w „Instrukcji nr 1 MKiS z dnia 15 maja 1984 r. w sprawie zasad ewidencji materiałów bibliotecznych..." oraz w „Instrukcji w sprawie postępowania ze zbiorami audiowizualnymi..."1. Dz. Urz. MKiS 1984 nr 7, poz. 34 oraz Dz. Urz. MKiS 1973 nr 3, poz. 21. 60 Jednostki ewidencyjne Wszystkie dane liczbowe o zbiorach ujmowane są w ustalonych dla różnych rodzajów materiałów bibliotecznych jednostkach ewidencyjnych. Według obowiązującego w Polsce systemu ewidencyjnego materiałów bibliotecznych, jednostką ewidencyjną (inwentarzową) dla wydawnictw zwartych i periodycznych jest wolumin (jednostka introligatorska), czyli tom objęty wspólną okładką2. Dotyczy to bibliotek wszystkich typów. Woluminami jako jednostkami ewidencyjnymi są więc oddzielne pod względem introligatorskim tomy wydawnictw zwartych (wychodzące od razu w całości lub też stworzone z wydawanych części) oraz — rzadziej — oddzielne tomy wydawnictw ciągłych (głównie czasopism), kompletowane i następnie oprawiane. Woluminami w tym znaczeniu są także całości wydawnicze z zakresu grafiki (albumy) i kartografii (atlasy) albo części wydawnicze po skompletowaniu. Nie wszystkie jednak materiały wpływające do biblioteki i podlegające ewidencji są woluminami. Dlatego wyróżniamy również takie jednostki ewidencyjne inwentarzowe, jak: globus, mapa, zwój, wycinek, komplet, płyta, płyta kompaktowa, dyskietka, plansza, norma, opis patentowy, opis projektu. Wymienione jednostki ewidencyjne występują zarówno w ewidencji sumarycznej, jak i szczegółowej. Natomiast tylko w ewidencji sumarycznej występują takie jednostki ewidencyjne, jak poszyt i zeszyt. Dla części określonych całości wydawnictw zwartych przed skompletowaniem używa się określenia „poszyt", a dla nie skompletowanych i nie oprawionych części (numerów) wydawnictw periodycznych nabywanych za ubiegłe okresy — „zeszyt". Jednostki ewidencyjne rękopisów ustala się według odrębnych zasad3. Każda jednostka ewidencyjna otrzymuje znak własnościowy stwierdzający jej przynależność do danej biblioteki. Rolę tę pełni odcisk pieczątki z nazwą biblioteki (bądź też nazwą instytucji, której własnością jest biblioteka) umieszczany na odwro-ciu strony tytułowej — w środku; na ostatniej stronie (pod tekstem); na odwrociu wkładek ilustracyjnych oraz na wybranych umownie stronach. W ustalonych miejscach umieszcza się również znak własnościowy na dokumentach audiowizualnych. Niektóre biblioteki stosują oprócz pieczątek znaki własnościowe w postaci ekslibrisów, które wkleja się na drugiej stronie okładki. Również każda jednostka otrzymuje numer, pod którym ujęta została w ewidencji szczegółowej oraz symbol sposobu nabycia, jaki uzyskał dowód wpływu (w którym dana jednostka była wyszczególniona) w ewidencji sumarycznej. Są to tzw. znaki ewidencyjne. Własne znaki ewidencyjne otrzymują także te spośród materiałów wpływających do biblioteki, które podlegają ewidencji uproszczonej. Obok pieczątki umieszcza się na każdym egzemplarzu numer z tej ewidencji, pod którym wpisanych zostało kilka czy kilkanaście egzemplarzy tego samego tytułu, oraz kolejny numer danego egzemplarza. Np. 43/8 oznacza, że W zasadzie odpowiada on tzw. systemowi amerykańskiemu, w którym każdy tom oddzielny pod względem introligatorskim otrzymuje — niezależnie od tego, czy stanowi zamkniętą całość piśmienniczą, czy też część całości — osobny numer ewidencyjny. W odróżnieniu od systemu amerykańskiego, tzw. europejski system ewidencji materiałów bibliotecznych polega na tym, że w ewidencji ujmuje się pod jednym numerem całe wydawnictwo, bez względu na to, czy jest ono jedno- czy wielotomowe oraz niezależnie od tego, czy wpłynęło do biblioteki od razu w całości, czy też poszczególne jego tomy wpływają sukcesywnie. Wytyczne opracowania rękopisów w bibliotekach polskich. Wrocław 1955. 61 jest to ósmy spośród egzemplarzy tego samego tytułu, wpisanych pod czterdziestą trzecią pozycją w księdze ewidencji uproszczonej. Jeżeli biblioteka posiada różne rodzaje zbiorów i prowadzi dla nich odrębne księgi ewidencji szczegółowej, to grupy tych zbiorów oznacza się symbolem literowym: np. rękopisy — literą „R", starodruki — „St", kartografię — „K". Dla różnych rodzajów zbiorów dokumentów wykonywanych techniką fotograficzną i fonograficzną ustalone zostały takie symbole literowe, jak: F=Filmy, M=Mikrofilmy, P=Przezrocza, T=Taśmy magnetofonowe. W przypadku utworzenia grupy materiałów bibliotecznych (np. płyt kompaktowych, wideokaset itp.), nie uwzględnionych w „Instrukcji w sprawie postępowania ze zbiorami audiowizualnymi", należy indywidualnie dla tej grupy ustalić symbol literowy. Odpowiednimi symbolami literowymi grup poprzedza się numery ewidencji szczegółowej umieszczone na jednostkach materiałów bibliotecznych oraz na dowodach wpływu: np. R 131, K 268, M 601. Symbol jednostki, posiadającej druk towarzyszący bez odrębnej ceny, uzupełnia się literą „d" (d=druk), np. PŁd=płyta+druk towarzyszący. Ewidencja sumaryczna i szczegółowa Prace związane z prowadzeniem ewidencji wymagają systematyczności i dokładności; dotyczy to wszystkich rodzajów ewidencji, począwszy od tej wstępnej — sumarycznej. Ewidencji sumarycznej wpływów — prowadzonej przez biblioteki, w których organizacja pracy tego wymaga — podlegają wszystkie materiały przyjmowane przez bibliotekę, niezależnie od rodzaju wpływu. Nie ujmuje się w tej ewidencji jedynie poszczególnych części wydawnictw periodycznych, wpływających bieżąco głównie z prenumeraty (są one rejestrowane na kartach akcesyjnych czasopism). Do prowadzenia ewidencji sumarycznej służy rejestr przybytków. Podstawę dokonywania w nim zapisów stanowią dowody wpływu. Z „Instrukcji nr 1..." wzór nr 4 Rejestr przybytków dla jednego rodzaju wpływów W zależności od wielkości i zróżnicowania rodzajów rocznych wpływów, biblioteki prowadzą jeden rejestr przybytków wspólny dla wszystkich rodzajów wpływów albo odrębne rejestry przybytków dla każdego rodzaju wpływu. W rejestrze przybytków dokonuje się wpisów sumarycznych, tzn. w każdej pozycji zapisuje się grupę materiałów objętych jednym dowodem wpływu. Wpływy każdego roku traktuje się oddzielnie, czyli numerację zaczyna się od „1", a zapisy sumuje się i zamyka z końcem każdego roku. W sposób zgodny z potrzebami biblioteki prowadzona jest dokumentacja wpływów i ubytków tych materiałów, które wpłynęły do biblioteki (głównie jako dary lub egzemplarze obowiązkowe), lecz nie odpowiadają jej potrzebom (tzw. druki zbędne). Biblioteki małe nie powinny gromadzić tego typu materiałów, przyjmować zaś tylko takie dary, które kwalifikują się do zbiorów użytkowych. 62 Z „Instrukcji nr 1..." wzór nr 3 Rejestr przybytków z podziałem na rodzaje wpływów Podstawową i obowiązującą wszystkie biblioteki rejestracją wpływów jest ewidencja szczegółowa. Prowadzi się ją niezależnie od tego, czy w danej placówce jest stosowana ewidencja sumaryczna, czy też nie. Ewidencję szczegółową wpływów prowadzi się w księdze inwentarzowej, która stanowi podstawowy dokument stwierdzający stan liczbowy i wartościowy zbiorów bibliotecznych Z „Instrukcji nr i..." wzór nr 5 Księga inwentarzowa księgozbioru Składa się ona z oprawionego zespołu kart ponumerowanych i przesznurowanych, opatrzonego na końcu pieczęcią. Zapisy wpływów muszą być dokonywane w sposób umożliwiający identyfikację poszczególnych materiałów. Szczegółowej ewidencji wpływów podlegają materiały zakwalifikowane do zbiorów użytkowych lub archiwalnych — z wyjątkiem tych, które mają bieżącą, krótkotrwałą wartość i ze względu na to podlegają ewidencji uproszczonej. W księdze inwentarzowej rejestruje się zarówno książki i czasopisma, jak i materiały audiowizualne. Z „Instrukcji nr i. . ." wzór nr 6 Księga inwentarzowa księgozbioru (bibliotek naukowych) Używane są dwie księgi inwentarzowe o różnych wzorach: dla bibliotek naukowych (tradycyjnie wzorujących się na tzw. europejskim systemie ewidencji materiałów bibliotecznych, zob. przypis nr 2) oraz dla pozostałych placówek bibliotecznych. Są one stosowane przez poszczególne typy bibliotek wg potrzeb. Zaleca się prowadzenie oddzielnych ksiąg inwentarzowych dla każdej wydzielonej jednostki organizacyjnej w bibliotece, a w szczególności dla każdej placówki filialnej. Biblioteki większe, mające duże wpływy materiałów formalnie zróżnicowanych, powinny prowadzić oddzielne księgi inwentarzowe dla każdego rodzaju (zespołu) zbiorów, np. księgi inwentarzowe druków zwartych, wydawnictw periodycznych, kartografii, filmów, mikrofilmów, druków towarzyszących itp. Także w osobnej księdze inwentarzowej muszą być rejestrowane materiały inwentaryzowane w sposób uproszczony. Jeżeli biblioteka wykonuje negatywy mikrofilmów, to również ich ewidencję powinna prowadzić w oddzielnej księdze inwentarzowej i traktować je jako egzemplarze archiwalne. Biblioteki, w których wydawnictwa periodyczne nie tworzą wyodrębnionych zbiorów, mogą prowadzić jedną, wspólną księgę inwentarzową dla druków zwartych i periodycznych. W bibliotekach, gdzie roczne wpływy poszczególnych rodzajów zbiorów audiowizualnych nie przekraczają 50 jednostek i prowadzenie osobnych ksiąg jest nieekonomiczne, można prowadzić ewidencję tych zbiorów we wspólnej księdze inwentarzowej podzielonej na odpowiednie części. 63 Ksiąg inwentarzowych nie wolno w zasadzie przepisywać. Można to robić tylko w wyjątkowych i szczególnie uzasadnionych przypadkach (reorganizacja biblioteki, niewłaściwe prowadzenie inwentarza) za zezwoleniem władz zwierzchnich. Przepisywanie ksiąg inwentarzowych pociąga za sobą dużo innych, pracochłonnych czynności (np. zmianę sygnatur na książkach i w katalogach). Szczególnemu rodzajowi ewidencji, a właściwie kontroli wpływów, służą tzw. karty akcesyjne (z łac. accedo=przyłączam się), na których zapisuje się wpływy poszczególnych części wydawnictw periodycznych, nadsyłanych bieżąco z prenumeraty lub uzyskiwanych z innych źródeł (dary, wymiana). Zbiory biblioteczne ulegają zmianom zarówno na skutek wpływów, jak i ubytków. Część ubytków stanowi integralny składnik działań mających na celu racjonalne kształtowanie zawartości zbiorów (ubytki w wyniku selekcji). Szczegółowa i sumaryczna ewidencja ubytków obejmuje materiały wyłączone ze zbiorów użytkowych i archiwalnych oraz skreślone ze szczegółowej ewidencji wpływów (materiały rejestrowane w sposób uproszczony ujmuje się tylko w protokóle i odnotowuje w księdze ewidencji uproszczonej w rubryce „Nr ubytku"). Dzięki ewidencji ubytków można ustalić, ile i jakich materiałów ubyło, z jakiej przyczyny i jaka jest ich wartość. Wyróżnia się takie przyczyny ubytków materiałów bibliotecznych, jak zagubienie lub zniszczenie przez czytelnika i otrzymanie przez bibliotekę ekwiwalentu, zaczytanie, niezwrócenie przez czytelnika, wycofanie w wyniku selekcji, nieodnalezienie w czasie skontrum. Ewidencję szczegółową ubytków stanowią protokóły ubytków. Sporządza się je oddzielnie dla każdej grupy materiałów wyłączonych ze zbiorów z określonej przyczyny. Z „Instrukcji nr i...1" wzór nr 8 Protokół ubytku W protokołach tych musi być wyszczególniona każda wycofana jednostka. Dowody ubytków sporządza się w 2 egzemplarzach, z których jeden przekazany zostaje (po przeprowadzeniu go przez rejestr ubytków) do księgowości, a drugi pozostaje w aktach komórki prowadzącej ewidencję zbiorów. W przypadku zagubienia przez czytelnika książki i przekazania bibliotece w formie ekwiwalentu innego wydawnictwa, protokół ubytku sporządza się w 3 egzemplarzach, ponieważ stanowi on dodatkowo dowód wpływu przyjętej od czytelnika książki. Ewidencję sumaryczną ubytków prowadzi się w specjalnej księdze zwanej rejestrem ubytków. Z „Instrukcji nr i..." wzór nr 10 Rejestr ubytków Rejestr ten powinien być opatrzony pieczęcią i podpisem, podobnie jak księga inwentarzowa. W rejestrze dokonuje się zapisów sumarycznych, tzn. w każdej pozycji wpisuje się grupę materiałów objętych jednym dowodem ubytku. Protokoły ubytków, stanowiące podstawę wpisów do rejestru, przechowuje się w kolejności numerów nadanych im w obrębie roku. Jeżeli biblioteka prowadzi wspólną (jedną) 64 księgę inwentarzową podzieloną na części dla różnych rodzajów zbiorów, to powinien być również założony odpowiadający jej wspólny rejestr ubytków (z podziałem na części, dla poszczególnych typów dokumentów). Dla materiałów bibliotecznych, objętych szczegółową ewidencją prowadzoną w sposób uproszczony, stosuje się także uproszczoną ewidencję ubytków. Nie prowadzi się dla nich rejestru ubytków. Ewidencja finansowo-księgowa i sprawozdawczość statystyczna Zbiory włączone na stałe lub na dłuższy okres do biblioteki (objęte szczegółową ewidencją wpływów, z wyjątkiem rejestrowanych w sposób uproszczony) stanowią jej majątek i w związku z tym podlegają ewidencji finansowo-księgowej. Celem tej ewidencji są ustalenia ich ilości i wartości z uwzględnieniem zachodzących zmian (przybytki, ubytki). W ustalonych terminach, ale nie rzadziej niż raz w roku, dział prowadzący szczegółową ewidencję materiałów bibliotecznych sporządza dla komórki finansowej zestawienie materiałów bibliotecznych zainwentaryzowanych w danym okresie, podając ich liczbę i wartość (nie uwzględnia się w nim materiałów inwen-taryzowanych w sposób uproszczony). Z „Instrukcji..." wzór nr 7 Zestawienie zainwentaryzowanych materiałów bibliotecznych Podobnie dział prowadzący ewidencję ubytków przekazuje komórce finansowej zestawienie ubytków, podające liczbę i wartość materiałów wpisanych do rejestru ubytków w danym okresie (i w tym zestawieniu nie uwzględnia się ubytku materiałów inwentaryzowanych w sposób uproszczony). Z „Instrukcji nr 1..." wzór nr 11 Zestawienie ubytków Jeżeli biblioteka prowadzi osobne księgi inwentarzowe (i rejestry ubytków) dla różnych rodzajów zbiorów, to dla każdej z nich należy sporządzić osobne zestawienie materiałów zainwentaryzowanych (i wpisanych do rejestru ubytków). W razie stwierdzenia niezgodności zapisów w księgach ewidencyjnych ze stanem wykazanym w księgach szacunkowych, należy sporządzić zestawienie różnic, a osoby odpowiedzialne muszą złożyć wyjaśnienia, o których przyjęciu lub odrzuceniu decyduje kierownik jednostki. W każdym roku sporządza się również — dla potrzeb statystycznych — zestawienia liczbowe informujące o działalności biblioteki. Na specjalnych formularzach, opracowanych i rozsyłanych przed końcem każdego roku przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), znajdują się m. in. rubryki dotyczące zbiorów bibliotecznych (przybytki, ubytki i stan na koniec roku), udostępniania zbiorów, liczby czytelników, miejsc w czytelni, ważniejszych wydatków na zakup, prenumeratę i oprawę. 65 Podstawowe dane do sprawozdań statystycznych czerpie się z księgi inwentarzowej, rejestru ubytków oraz z dziennika biblioteki lub odpowiednich formularzy sprawozdawczych z odnotowywaną dzienną statystyką działalności usługowej. Biblioteki szkolne umieszczają dane dla potrzeb GUS-u na formularzach obejmujących sprawozdanie z działalności szkoły. Stosowane są formularze jednostkowe, dotyczące działalności pojedynczej biblioteki, i zbiorcze, służące do zdobycia rozeznania w działalności sieci bibliotek. Na podstawie tych zestawień opracowywana jest statystyka zbiorów bibliotecznych w skali kraju. Kontrola zbiorów W bibliotekach trudno jest zapobiec brakom w zbiorach, szczególnie przy wolnym dostępie do półek z książkami. Braki mogą być niezawinione i zawinione. Pierwsze z nich powstają przede wszystkim na skutek wypadków losowych oraz takiego działania osób trzecich (w tym również czytelników), któremu nie można było zapobiec. Natomiast braki zawinione to takie, których przyczyną jest nieodpowiednie zabezpieczenie zbiorów lub w ogóle brak zabezpieczenia. Inaczej mówiąc, są to braki wynikające z niedopełnienia przez pracownika biblioteki obowiązków służbowych, naturalnie pod warunkiem, że miał on możność należytego ich wykonania. Ustaleniu stanu faktycznego zbiorów oraz ujawnieniu ewentualnych braków służy kontrola zbiorów zwana inwentaryzacją, a w terminologii bibliotekarskiej określana mianem skontrum. Skontrum zbiorów, do których czytelnicy mają wolny dostęp, przeprowadza się raz na 5 lat. W bibliotekach o innym systemie udostępniania, w których zbiory nie przekraczają 100 tys. jednostek ewidencyjnych, skontrum powinno być przeprowadzane co 10 lat. W placówkach, liczących powyżej 100 tys. jednostek ewidencyjnych, należy kontrolować zbiory permanentnie. Kontrolę zbiorów przeprowadza specjalna komisja skontrowa. Powołuje ją, zależnie od stopnia organizacyjnego biblioteki, jej kierownik lub dyrektor bądź też — na jego wniosek — kierownik lub dyrektor jednostki, w której skład wchodzi biblioteka. Przewodniczącym komisji nie może być pracownik księgowości ani osoba odpowiedzialna za zbiory. Członków komisji dobiera się spośród pracowników biblioteki. W placówkach zobowiązanych do permanentnego kontrolowania zbiorów powinny działać stałe zespoły skontrowe. Kierownik (dyrektor) biblioteki ustala ogólnie tryb i metodę przeprowadzenia kontroli, a szczegółowe wytyczne opracowuje i uzgadnia z nim przewodniczący komisji skontrowej. Na czas trwania skontrum małe biblioteki powinny być zamknięte, a w większych odpowiednie części zbiorów mogą być wyłączone z udostępniania przez możliwie najkrótszy czas. Przedmiotem skontrum są materiały znajdujące się w bibliotece oraz wydane poza bibliotekę, tzn. wypożyczone czytelnikom do domu, wypożyczone innym bibliotekom, do punktów bibliotecznych lub oddane do oprawy. Kontrola zbiorów polega na porównaniu zapisów w księgach inwentarzowych ze stanem faktycznym, stwierdzeniu i wyjaśnieniu różnic między zapisami ewidencyjnymi a stanem rzeczywistym zbiorów oraz ustaleniu ewentualnych braków. Jako braki traktuje się takie 66 pozycje, które figurują w księdze inwentarzowej, ale w czasie przeprowadzania skontrum nie znaleziono ich ani w bibliotece, ani w ewidencji materiałów wydanych poza bibliotekę. Te braki, których odnalezienie jest prawdopodobne, nazywa się brakami względnymi; natomiast braki, co do których sądzi się, że nie zostaną odnalezione, określa się mianem bezwzględnych (brakami bezwzględnymi mogą stać się także braki względne nie odnalezione w ciągu 2 lat). W zależności od przyjętej metody, uwarunkowanej wielkością zbiorów, ich organizacją i systemem ustawienia, kontrolę można przeprowadzić w sposób bezpośredni (na podstawie ksiąg inwentarzowych) lub w sposób pośredni (przy użyciu arkuszy kontrolnych, katalogów topograficznych itp.). Po prawidłowo przeprowadzonym skontrum sporządza się wykazy braków: bezwzględnych i względnych. Wykaz braków względnych sporządza się w 2 egzemplarzach (jako załącznik do protokółu skontrum), a braków bezwzględnych w 3 egzemplarzach, gdyż jeden z nich służy ponadto jako dowód ubytku. Z „Instrukcji nr 1..." wzór nr 12 Załącznik do protokółu skontrum Braki z bieżącego skontrum traktuje się jako względne, a z poprzedniego przeważnie jako bezwzględne — z wyjątkiem przypadków, w których można jeszcze spodziewać się odzyskania brakujących pozycji. Komisja skontrowa sporządza protokół z przeprowadzonej kontroli zbiorów i przedkłada kierownikowi jednostki. Do protokółu dołącza się wykazy braków względnych i bezwzględnych oraz wyjaśnienia dotyczące powstania braków bezwzględnych. 67 Załącznik do instrukcji Ministra Kultury i Sztuki z dnia 15 maja 1984 r. w sprawie zasad ewidencji materiałów bibliotecznych Wzór nr 1 — Dowód wpływu (wykaz wewnętrzny)* Dowód wpływu nr. Biblioteka . Oddzaiał... WYKAZ NR. Do (nazwa komórki organizacyjnej) skierowano: Znak akcesji Autor — Tytuł Liczba jedn. Cena wartość Uwagi Razem Otrzymano dn. Przekazał. (podpis) (podpis) Wypełnia się tylko w tych komórkach, które inwentaryzują we własnym zakresie otrzymane materiały Wzór nr 2 — Wykaz wewnętrzny Biblioteka . Oddzaiał... WYKAZ NR. Do...................................................................... skierowano:................. (nazwa komórki organizacyjnej) jednost. materiałów bibliotecznych oznaczonych następującymi numerami inwentarzowymi: Otrzymano dn. Przekazał. (podpis) (podpis) 68 69 Data wpływu Nr bieżący (akcesji) Do pr Z przeniesi Wartość materiałów kupionych zł i wolumen zeszyt Liczba wolumen zeszyt wymi ncyj wg rodz wpływu wolumen zeszyt dar wolumen zeszyt Uwagi Wzór nr 4 — Rejestr przybytków z podziałem na rodzaje wpływu Strona . Data Numer bieżący (akcesji) Źródło wpływu wg dokumentu towarzyszącego (dowód wpływu) Wartość materiałów kupionych* Liczba jednostek ewidencyjnych Uwagi wolumen zeszyt 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Z przeniesienia Do przeniesienia 'wypełnia się tylko w rejestrze przybytków dla zakupów XL - Data wpisu N> - Nr inwentarza U. Znak miejsca (sygnat.) Autor Twórca do przeniesienia z przeniesienia Tytuł-Tom-Rocznik Os Rok wydania Wydawca ^r dowodu wpływu ub akcesji cc cupno Sposób nabycia irzydział o dar - nny sposób Cena lub wartość •Jr ubytku 5 Uwagi t/l 3 Wzór nr 6 — Księga inwentarzowa księgozbioru (bibliotek naukowych) Rok. Strona. Nr inwentarza Znak miejsca Data wpisu Opis jednostki inwentarzowej Znak akcesji lub znak sposobu nabycia i nr dowodu wpływu Cena lub wartość Nr ubytku Uwagi I 2 3 4 5 6 7 z przeniesienia Do przeniesienia Wzór nr 7 — Zestawienie zainwentaryzowanych materiałów bibliotecznych ZESTAWIENIE ZAINWENTARYZOWANYCH MATERIAŁÓW BIBLIOTECZNYCH za okres........................................................................................................... ...........................r. Biblioteka....................................................................................dnia......................................................... Wartość z zakupu wpływy z innych źródeł Razem Wpływy materiałów ujęto w zapisach ewidencyjnych: 1).....................................................od nr.................... 2).....................................................od nr.................... . do nr. . do nr . Podpis pracownika sporządzającego zestawienie Podpis kierownika działu (dyrektor biblioteki) 72 F JL ^ Wzór nr 8 — Protokół ubytku Dowód wpływu nr............... Wpisano do rejestru ubytku data.......................nr.......... PROTOKÓŁ z dnia . Ob....... teczne: . za zagubione* — zniszczone* materiały biblio- Nr bieżący ubytku Nr inwentarza Autor-Tytut-Tom Wartość Przekazał 1 wpłacił kwotą zł........................................................nr kwitu ... (podpi czytelnika) (podpis bibliotekarza) *) niepotrzebne skreślić Wzór nr 9 — Protokół Komisji w sprawie ubytków str. 1 Wpisano do rejestru ubytków data..............................nr...... PROTOKÓŁ KOMISJI w sprawie selekcji księgozbioru ubytku w księgozbiorze*) z dnia . Komisja w składzie: 1........................................................... 2. (imię i nazwisko) (imię i nazwisko) 3. (imię i nazwisko) stawia wniosek o wyłączenie ze zbiorów jako , i skreślenie z inwentarza następującej pozycji: (przyczyna) 73 ¦¦i I u E Data wp"isu Nr kolejny rejestru z przeniesienia Podstawa (rodzaj dowodu) zapisu .L* Numery bieżące (pierwszy i ostatni) z podstawy zapisu Ut zniszcz. Liczba jednostek wg przyczyn ubytku ON nic zwróć. wycof. oo nic odnalcz. \o inne O Cena lub wartość w zł - Uwagi i Wzór nr 9 (cd) Nr bieżący Nr inwentarza Autor-Tytuł-Tom Cena lub wartość Uwagi 1 2 3 4 5 6 Razem lub do przeniesienia •) niepotrzebne skreślić Wzór nr 9 str. 2 1 2 3 4 5 6 z przeniesienia Razem lub do przeniesienia (podpis kierownika biblioteki) (działu) Podpisy członków Komisji 2. 3. Decyzja . Przekazano na makulaturę*), komórce, komórce druków zbędnych, bibliotece (data) (podpis) (data) (podpis) *) niepotrzbne skreślić 75 Wzór nr 12 — Załącznik do protokołu (Skontrum lub Selekcja) Załącznik do protokołu inwentaryzacji (skontrum)* do protokołu komisji selekcji* Wpisano do rejestru ubytków data..............................nr...... Nr bieżący Nr inwentarza Autor-Tytuł-Tom Cena lub wartość Uwagi 1 2 3 4 5 6 Razem lub do przeniesienia Wzór nr 12 — str. 2 Nr bieżący Nr inwentarza Autor-Tytuł-Tom Cena lub wartość Uwagi 1 2 3 4 5 6 Razem lub do przeniesienia (podpis kierownika biblioteki) (działu) 1. . 2. . 3. . Podpisy członków Komisji *) niepotrzebne skreślić 76 Decyzja ....... Przekazano na makulaturą*), komórce, komórce druków zbędnych, bibliotece (data) (podpis) (data) (podpis) ROZDZIAŁ 8 PRZECHOWYWANIE ZBIORÓW. OCHRONA MATERIAŁÓW BIBLIOTECZNYCH Przechowywanie zbiorów Biblioteka, gromadząc różne dokumenty, staje przed problemem odpowiedniego przechowywania swych zbiorów. Jest to jedno z głównych jej zadań i łączy się ściśle z udostępnianiem i zabezpieczeniem zasobów. Sposób rozmieszczenia dokumentów jest uzależniony od wielkości i charakteru księgozbioru, możliwości lokalowych oraz kręgu odbiorców. Najracjonalniejsze usytuowanie zbiorów sprzyja oszczędnemu wykorzystaniu powierzchni magazynowej i zapewnia szybki dostęp do materiałów bibliotecznych, a tym samym sprawną obsługę czytelników. Większa część zbiorów powinna być przechowywana w odrębnych, specjalnie przystosowanych do tego celu magazynach. O ich powierzchni decyduje wielkość, różnorodność i tempo przyrostu zasobów. W dużych bibliotekach uniwersalnych, gromadzących rozmaite pod względem treściowym i formalnym wydawnictwa, najczęściej dokonuje się podziału zbiorów według formy wydawniczej na druki zwarte, ciągłe (periodyczne i nieperiodyczne), dokumenty specjalne i druki ulotne. Każdej grupie materiałów bibliotecznych przydziela się osobne pomieszczenia, których powierzchnia powinna umożliwić swobodne i zarazem ekonomiczne rozmieszczenie zasobu, z uwzględnieniem zapasu miejsca na nabytki. Pozwoli to uniknąć zbyt częstego przesuwania zbiorów. O dalszym grupowaniu zasobu biblioteki decydują istniejące agendy udostępniania i potrzeby czytelnicze. W związku z tym wyodrębnia się część materiałów, obejmujących zbiory wolno dostępne i księgozbiory podręczne, cymelia (materiały o szczególnej wartości), wydawnictwa przeznaczone do udostępniania wyłącznie na miejscu. Planując lokalizację magazynów warto uwzględnić częstotliwość wykorzystywania zbiorów, aby ułatwić pracę magazynierów i skrócić czas oczekiwania czytelników na potrzebne pozycje. Omawiając zagadnienia związane z funkcjonowaniem magazynów bibliotecznych, należy mieć na względzie wartość materiałów tam zgromadzonych. Każde pomieszczenie magazynowe musi zatem być wyposażone w urządzenia zabezpieczające przed włamaniem, kradzieżą, niszczącymi czynnikami atmosferycznymi czy katastrofalnymi (wypadkami losowymi); ponadto dostęp do magazynów mogą mieć tylko osoby w nich pracujące i upoważnione przez dyrekcję biblioteki. 77 Zbiory o szczególnym znaczeniu powinny być przechowywane w specjalnych magazynach, dodatkowo zabezpieczonych i chronionych. Zwiększonych środków ostrożności, stałych dyżurów w godzinach udostępniania zbiorów — wymaga od pracowników bibliotek system wolnego dostępu do półek, najczęściej spotykany w bibliotekach publicznych oraz w nowoczesnych bibliotekach naukowych. Regały biblioteczne zapełnia się zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara, poczynając od górnych półek, od strony lewej do prawej. Woluminy powinny być ustawione pod kątem prostym, tuż przy zewnętrznej krawędzi półki, niezbyt ciasno obok siebie. Pusta przestrzeń między książkami a tylną ścianą regałów pozwala na przepływ powietrza. W praktyce bibliotecznej stosuje się dwa rodzaje układu zbiorów: systematyczny i formalny. Układ systematyczny opiera się na schemacie klasyfikacyjnym, stosowanym przy opracowaniu rzeczowym zbiorów w danej bibliotece (np. systemie klasyfikacji dziesiętnej). Symbol klasyfikacyjny, który otrzymuje każda publikacja na podstawie analizy treści, wyznacza jej miejsce w magazynie. W ten sposób całość zbiorów zostaje podzielona na działy i poddziały, z których każdy reprezentuje inną dziedzinę piśmiennictwa lub wiedzy. W obrębie tych działów książki są ułożone alfabetycznie wg nazwisk autorów albo — w przypadku prac zbiorowych i anonimowych — wg tytułu. Warto zauważyć, że rozmieszczenie systematyczne publikacji w magazynie przypomina układ katalogu rzeczowego. Jedyna różnica dotyczy kart katalogowych książek zaopatrzonych w symbol złożony, decydujący o włączaniu kopii karty do różnych działów, podczas gdy książka może stać tylko w jednym miejscu na półce. Układ systematyczny zbiorów jest szczególnie przydatny w bibliotekach stosujących wolny dostęp do półek, a także przy bezpośredniej obsłudze czytelników przez bibliotekarzy. Pozwala bowiem na szybkie dostarczenie zamawianej pozycji lub innej, dotyczącej tego samego zagadnienia, nawet bez poszukiwań w katalogu. Przegródki z wyraźnie wypisanymi symbolami i nazwami działów czy poddzia-łów, umieszczone w odpowiednich miejscach na regałach, znacznie ułatwiają orientację w rozmieszczeniu zasobów w magazynie. Wiele bibliotek, głównie naukowych, rozmieszcza swe zbiory posługując się jednym z układów formalnych, uwzględniających cechy zewnętrzne dokumentu. Najczęściej spotyka się układ wg numerów inwentarzowych (numerus cur-rens): zbiory są układane na regałach w kolejności wpisu poszczególnych pozycji do księgi inwentarzowej. Numer inwentarzowy staje się równocześnie sygnaturą dokumentu (oznaczeniem jego miejsca w magazynie). Zgodność numeru inwentarzowego z sygnaturą dotyczy tylko dzieł jednotomowych. Poszczególne tomy wydawnictw wielotomowych otrzymują odrębne numery inwentarzowe, ale w magazynie przechowywane są pod sygnaturą pierwszego tomu. Ustawienie według zapisu w księdze inwentarzowej jest nieskomplikowane i pozwala na sprawną kontrolę zbiorów. Ma jednak swoje wady, ponieważ miejsce książki na półce jest uzależnione od kolejności wpływu do biblioteki i bez pomocy katalogu nie można jej odnaleźć. Odmianą układu numerus currens jest ustawienie zbiorów według formatów. Stanowi połączenie układu formatowego z układem według bieżących numerów inwentarzowych. Może to być układ formatowy jawny, w którym sygnatura składa się z numeru inwentarzowego i cyfrowego lub literowego oznaczenia formatu do- 78 / kumentu (wysokości grzbietu). Dla poszczególnych formatów zakłada się odrębne księgi inwentarzowe z numeracją od 1. W układzie formatowym utajonym sygnatura nie zawiera oznaczenia formatu. Prowadzi się księgę inwentarzową z jednym ciągiem numeracji, a dla każdego formatu zostawia się pewien zapas numerów, zazwyczaj 35% dla pierwszego, 50% dla najczęściej spotykanego i 15% dla trzeciego. W układzie skaczącym (numerus saltans) kolejne wydawnictwa wpisuje się do inwentarza jak w układzie inwentarzowym, natomiast na półkach grupuje się je według formatów. Odmianą układu skaczącego jest ustawienie nabytków na regałach zgodnie z formatem. Wpisu do inwentarza dokonuje się dopiero po zapełnieniu całego regału książkami jednego formatu. W takim też porządku układa się i przechowuje zbiory w magazynie. Dzięki temu można uzyskać zgodność numeru inwentarzowego z sygnaturą oraz ekonomiczne wykorzystanie miejsca. Taki sposób przechowywania zbiorów spotyka się rzadko, ponieważ łączy się to z opóźnieniem ewidencji, opracowania i udostępniania zbiorów aż do momentu zapełnienia regału. W bibliotekach dysponujących bardzo małym księgozbiorem spotyka się ustawienie alfabetyczne według nazwisk autorów lub tytułów. Układ ten występuje zazwyczaj jako drugi stopień porządkowania w połączeniu z innym, np. systematycznym czy chronologicznym. Magazyny czasopism i starych druków wykorzystują porządek chronologiczny według wieku lub roku wydania dokumentu bądź daty wpływu wydawnictwa do biblioteki. Najczęściej ustawienie to ma charakter pomocniczy (stanowi zasadę szeregowania w ramach przyjętego układu). Układ geograficzny polega na porządkowaniu zbiorów według krajów lub miast, w których dokumenty zostały wydane. Układ językowy przyjmuje za podstawę podziału język zgromadzonych dokumentów (książek, czasopism). Ułożenie według nazw instytucji znajduje zwykle zastosowanie w zbiorach sprawozdań i dokumentów życia społecznego. Wydawnictwa ciągłe, głównie czasopisma, tworzą w zbiorach bibliotecznych odrębną całość. Ułożone są zazwyczaj w kolejności wpisu do inwentarza. Numer inwentarzowy pierwszego zainwentaryzowanego tomu (rocznika) staje się sygnaturą całego tytułu. Niekiedy biblioteki wybierają porządek alfabetyczny według tytułów, a w obrębie tytułu szeregują woluminy chronologicznie. Wszystkie periodyki w językach obcych włącza się do głównego ciągu czasopism, bez tworzenia dla nich odrębnej grupy. Przy tytułach czasopism w alfabecie rosyjskim bierze się pod uwagę ich transliterowany odpowiednik. Jeśli nastąpiła zmiana tytułu czasopisma, ustawia się jego roczniki pod nowym tytułem, a w miejscu, gdzie znajdowało się dotychczas, należy włożyć zakładkę odsyłającą do nowego miejsca przechowania. Organizując pomieszczenie do magazynowania wydawnictw ciągłych, trzeba pamiętać o szybkim przyroście ilościowym tego typu dokumentów i o pozostawieniu na półkach wolnego miejsca dla nowych roczników. Jeśli biblioteka dysponuje odpowiednimi funduszami, najlepiej oddać kompletne roczniki do oprawy introligatorskiej. Pozostałe, tzn. pojedyncze zeszyty lub roczniki niepełne, należy przechowywać w tekturowych wiązanych okładkach, tzw. szwedzkich teczkach. 79 Zbiory biblioteczne, różniące się formą zewnętrzną, wymagają szczególnej troski podczas przechowywania. Broszury, dokumenty życia społecznego i druki ulotne zabezpiecza najlepiej oprawa introligatorska. Dokumenty tego rodzaju można ewentualnie ułożyć w grupy według określonych tematów i przechowywać w zamykanych pudłach. Zbiór norm dzieli się na dwie kategorie: normy polskie i obce. W ich obrębie normy porządkuje się według symboli literowych oznaczających dziedziny i następnie według numerów. Przechowuje się je w oddzielnych segregatorach. W celu ułatwienia wyszukiwania, skrajne symbole literowo-cyfrowe, tworzące sygnatury, wypisuje się na grzbiecie segregatora. Normy branżowe i zakładowe można uporządkować najpierw w kolejności alfabetycznej nazw instytucji, które je opracowały, a później uszeregować według symboli i numerów nadanych przez wydawcę. W zależności od wielkości zbioru norm zagranicznych, można dokonać ich podziału według krajów, które je wydały, i każdą partię przechowywać w odrębnych segregatorach lub w jednym, oddzielając poszczególne części kartami rozdzielczymi. Katalogi wydawnicze i literaturę firmową (tzw. techniczno-handlową) opracowuje się rzeczowo, przydzielając poszczególne druki do odpowiednich działów. Ze względu na ich zróżnicowany format i objętość, najczęściej przechowuje się te dokumenty w teczkach wiązanych lub w pudłach, uporządkowanych zgodnie z przyjętym układem lub według krajów czy nazw firm. Luźne fotografie, które gromadzi biblioteka, układa się w grupy tematyczne, określane zależnie od profilu biblioteki i potrzeb czytelników. Przechowuje się je w kopertach, pudłach lub skrzynkach w kolejności wyznaczonej przez przyjęty schemat klasyfikacyjny. Odbitki kserograficzne i fotokopie układa się i przechowuje w porządku zgodnym z zapisem w księdze inwentarzowej. Kserokopie zastępują niejednokrotnie w zbiorach biblioteki brakujące dokumenty lub ich fragmenty (np. stronice książki czy zeszyt czasopisma). Stanowią wtedy istotną część odpowiedniego wydawnictwa i powinny być przechowywane razem z nim. Mikrofilmy są zwykle nawinięte na szpulki z nierdzewnej blachy lub z tworzywa sztucznego. Układa się je w kartonowych pudłach, zaopatrzonych w otwory w bocznych ściankach umożliwiające przepływ powietrza. Pudła — zależnie od ich wielkości — mogą pomieścić jedną albo więcej szpul. Na zewnętrznej ściance, w widocznym miejscu, umieszcza się skrajne sygnatury szpul. Pudła są przeważnie magazynowane w szafie przeznaczonej wyłącznie dla mikro dokumentów. Mikrofisze i mikrokarty przechowuje się w kartach kieszeniowych. Przed rozproszeniem zabezpieczają je koperty i pudła, ułożone i oznaczone zgodnie z systemem przyjętym w danej bibliotece. Dokumenty audiowizualne układa się w osobne grupy według numeracji inwentarzowej i magazynuje w specjalnych pudłach i szafach. Dary i depozyty traktowane są najczęściej jako samodzielne partie zbiorów. Bez względu na formę dokumentów powinny być zgromadzone w jednym pomieszczeniu. Pracę magazynierów i bibliotekarzy ułatwia w znacznym stopniu ogólny plan rozmieszczenia zbiorów, znajdujący się przy wejściu do poszczególnych magazynów. Zewnętrzne ściany regałów powinny być zaopatrzone w napisy informujące 80 0 bloku sygnatur dokumentów, ustawionych w tych regałach. W magazynach bibliotek, stosujących układ rzeczowy zbiorów, należy wprowadzić rozdzielacze półkowe z symbolem i nazwą działu. Prawie wszystkie współczesne biblioteki borykają się z licznymi problemami związanymi z prawidłowym magazynowaniem zbiorów. Pomieszczenia do tego przeznaczone bardzo często nie spełniają podstawowych wymogów pod względem lokalizacji, klimatu, a przede wszystkim wielkości powierzchni, odpowiedniej do zasobów. Korzystnym sposobem częściowego rozwiązania trudności, wynikających z powiększania się zbiorów i potrzeb ich przechowywania, jest tworzenie bibliotek składowych. Mogą one pełnić funkcję zbiornicy dokumentów rzadko wykorzystywanych, np. prac naukowych dotyczących bardzo wąskiej dyscypliny, druków urzędowych czy specjalistycznych czasopism w językach obcych. Placówki tego typu są organizowane przez jedną dużą bibliotekę lub przez sieć bibliotek współpracujących w zakresie gromadzenia, przechowywania i udostępniania materiałów bibliotecznych. Najczęściej lokalizuje sieje na obrzeżach miasta, a nawet poza jego granicami, i dlatego koniecznością staje się rozwiązanie problemu sprawnego transportu 1 niezawodnej łączności telekomunikacyjnej. Biblioteki składowe mogą udostępniać swoje zbiory wszystkim bibliotekom danego miasta, regionu albo tylko placówkom jednej sieci. Warunki lokalowe bibliotek składowych decydują o sposobie magazynowania przez nie zbiorów. Zazwyczaj stosują one system magazynowania zwartego (regały przesuwne), pozwalający na najefektywniejsze wykorzystanie miejsca. Kosztami utrzymania bibliotek składowych powinno się obciążać wszystkie biblioteki oraz instytucje z nimi współpracujące i czerpiące korzyści z ich usług. Ochrona materiałów bibliotecznych Przechowywane w magazynach bibliotecznych zbiory można porównać do organizmów, które żyją i oddychają. Materiały, z jakich się one składają, reagują na różne czynniki zewnętrzne. Pod ich wpływem ulegają przemianom, stopniowo niszczejąc i tracąc w nieodwracalny sposób swoje pierwotne właściwości fizyczne oraz chemiczne. Należy wyodrębnić nieunikniony proces naturalnego starzenia się materiałów, uzależniony od ich jakości, oraz niszczącą działalność człowieka, który stwarza niewłaściwe, szkodliwe warunki przechowywania i użytkowania dokumentów. Chcąc zapewnić zbiorom bibliotecznym jak najdłuższe istnienie, należy w przemyślany i systematyczny sposób zabezpieczyć je przed destrukcyjnym działaniem czynników atmosferycznych, energii promieniowania, czynników biologicznych, katastrofalnych i człowieka. Ujemny wpływ zanieczyszczeń, pochodzących od gazów spalinowych i innych, oddziałuje najsilniej na zbiory biblioteczne w dużych miastach, szczególnie gdy biblioteki są zlokalizowane w pobliżu ruchliwych arterii komunikacyjnych i zakładów przemysłowych. Wyjątkowo niekorzystny wpływ na stan papieru, pergaminu i skóry mają: dwutlenek siarki, tlenki azotu i ozon. Dwutlenek siarki, obecny w powietrzu dzielnic przemysłowych, gdzie odbywa się proces spalania węgla brunatnego i kamiennego, powoduje silne zakwaszenie papieru, a tym samym niszczy jego wewnętrzną budowę, atakując włókniste substancje organiczne i składniki kle-jące. Zewnętrzne efekty działania związków siarki objawiają się po pewnym czasie 81 wysuszeniem i kruszeniem skóry, przebarwieniami widocznymi na papierze, a także jego kruchością i łamliwością. Podobne reakcje zachodzą pod wpływem działania dymu papierosowego, który po utlenieniu do kwasu siarkowego niszczy materiały biblioteczne. Centralne Laboratorium Konserwacji Archiwaliów zaproponowało proste sposoby zabezpieczenia dokumentów przed niszczącymi skutkami oddziaływania gazów spalinowych. Przeprowadzone badania wykazały, że pudła i obwoluty chronią zbiory tylko częściowo i dlatego należy stosować opakowania zawierające w swym składzie chemicznym węglan wapnia. Ponadto powietrze w magazynach bibliotek powinno być filtrowane przez wentylowanie grawitacyjne lub mechaniczne. Ściany pomieszczeń magazynowych najlepiej jest obijać wykładzinami z materiałów zawierających węglan wapnia, a okna i drzwi uszczelniać. Kurz i pyły, zaliczane do stałych czynników atmosferycznych, są niemal zawsze obecne w otoczeniu książek i innych druków. Docierają z zewnątrz do magazynów bibliotecznych przez okna podczas wietrzenia, przez otwory i szczeliny. Zapylenie pomieszczeń może nastąpić również od wewnątrz, na przykład przez kanały wentylacyjne, nieprawidłowo pomalowane ściany i sufity. „Warto pamiętać, że ilość kurzu wzrasta wraz z obniżaniem się wilgotności względnej powietrza w budynku. Najskuteczniejszym sposobem niedopuszczenia zanieczyszczeń do zbiorów jest zainstalowanie w magazynach urządzeń klimatyzacyjnych. Jeśli taka inwestycja przekracza możliwości biblioteki, trzeba przynajmniej znacznie ograniczyć przenikanie kurzu do wnętrza przez zastosowanie prostych urządzeń oczyszczających, filtrujących i równocześnie nawilżających powietrze w pomieszczeniach. Dobre rezultaty daje też zawieszenie w oknach zasłon z lekkiej i zarazem gęstej tkaniny, mogącej wychwytywać pyły. Usytuowanie biblioteki w otoczeniu drzew i zieleni dosyć skutecznie chroni materiały biblioteczne przed szybkim zakurzeniem: Zabrudzone zbiory należy czyścić tylko przy użyciu suchej ścierki albo odkurzacza. Specjalistyczne badania wykazały, że niebagatelny wpływ na stan zbiorów bibliotecznych ma temperatura powietrza w magazynach. Wzrost temperatury otoczenia (w granicach 24-32 °C) powoduje szybsze działanie kwasów, zwiększoną absorbcję siarki z powietrza, przyspieszony rozwój drobnoustrojów i owadów. W efekcie papier staje się łamliwy, mniej wytrzymały na rozdarcie. Wahania temperatur również wpływają niekorzystnie na materiały, z jakich składają się dokumenty, ze względu na różną ich rozszerzalność i obniżenie stopnia higroskopijności. Utrzymanie stałej, optymalnej temperatury dla danej grupy zbiorów pozwala na spowolnienie procesu starzenia papieru i tym samym na przedłużenie żywotności książek. Ustalono, że najkorzystniejsza dla łudzi pracujących w magazynach oraz dla zbiorów archiwalnych i bibliotecznych jest temperatura w granicach 14-18 °C, a dla mikrofilmów 10-16 °C. Równie istotny wpływ na trwałość zasobów bibliotek ma ilość pary wodnej zawartej w powietrzu pomieszczeń magazynowych. Liczne obserwacje pozwoliły ustalić optymalną wilgotność względną w granicach 50-55% dla naszej strefy klimatycznej. 82 Znaczne odstępstwa od tych zaleceń mogą spowodować wiele niekorzystnych zmian. W pomieszczeniach o niskiej wilgotności względnej (poniżej 40%) pojawia się niebezpieczeństwo wysychania klejów, ich kruszenie, przesuszenie papieru. Już przy 63% wilgotności powietrza może nastąpić rozwój szkodliwych drobnoustrojów, a powyżej 75% — kleje tracą swe właściwości, bo stają się zbyt płynne. Z tych powodów biblioteki powinny być wyposażone w urządzenia do pomiaru wilgotności, np. w higrometry. Najlepsze byłoby zastosowanie urządzenia do ciągłego mierzenia wilgotności i temperatury zwanego termohigrografem. Automatycznie rejestruje on poziom wilgotności i temperatury, wykazując jego wahania w ciągu doby. Odczyty pomiarów należy prowadzić bardzo systematycznie, o stałej porze. Dane te są podstawą do opracowania długoterminowej charakterystyki klimatycznej pomieszczeń magazynowych. W lokalach nie posiadających klimatyzacji trzeba okresowo stosować nawilżacze powietrza. Wybór odpowiedniego sposobu oświetlenia pomieszczeń bibliotecznych decyduje o zabezpieczeniu zbiorów przed szkodliwym działaniem promieniowania oraz ułatwia pracę bibliotekarzom i użytkownikom. Chcąc wykorzystać światło dzienne trzeba pamiętać, że nie tylko bezpośrednie działanie promieni słonecznych (szczególnie promieni ultrafioletowych) powoduje żółknięcie papieru, płowienie farb, atramentów, barwionych grzbietów opraw, ale podobny, choć nieco wolniejszy skutek wywołuje światło słoneczne rozproszone. Z tych względów wszystkie okna w pomieszczeniach magazynowych i czytelniach powinny mieć orientację północną albo wschodnią. Skutecznie blokują dostęp promieni ultrafioletowych do zbiorów specjalne płyty i filtry umieszczane w oknach magazynów oraz innych pomieszczeń z dokumentami. Równie szkodliwe promieniowanie podczerwone, które jest nośnikiem energii cieplnej, można częściowo ograniczyć za pomocą żaluzji i zasłon zawieszonych w oknach. Najpewniejszym sposobem zabezpieczenia pomieszczeń przed nagrzaniem jest umieszczenie blokujących zasłon na zewnątrz budynku lub między szybą zewnętrzną a wewnętrzną. Stosowanie sztucznego oświetlenia wymaga spełnienia pewnych warunków. Przede wszystkim jego barwa musi być zbliżona do barwy ciepłobiałej. Ten problem nabiera szczególnej wagi w pomieszczeniach, w których przechowywane są kolorowe materiały ilustracyjne, jak fotografie czy ryciny. Natężenie oświetlenia w magazynach i pomieszczeniach z wolnym dostępem do półek powinno wynosić od 50 do 200 luksów. Wskazane byłoby również zainstalowane w pomieszczeniach magazynowych wyłączników czasowych. Oprawy oświetleniowe rozmieszczone w równych i niezbyt dużych odstępach pozwolą na osiągnięcie równomiernej jasności. Ponadto wykorzystanie światła odbitego, dzięki wmontowaniu lamp pod gzymsy oraz malowaniu sufitów pomieszczeń bibliotecznych mieszaniną bieli cynkowej i tytanowej, umożliwi wyeliminowanie ujemnego wpływu promieniowania ultrafioletowego. Nieprawidłowe usytuowanie źródła światła o zbyt dużym natężeniu przy zmiennej wilgotności względnej powietrza, może spowodować przesuszenie papieru, klejów lub przyspieszenie reakcji chemicznych, niszczących wewnętrzną budowę papieru, płótna, skóry i innych materiałów. Zastosowanie systemu nawiewnego połączonego z klimatyzacją daje najlepsze rezultaty przy ogrzewaniu pomieszczeń bibliotecznych. Najczęściej spotykane ogrze- 83 wanie centralne, zainstalowane w całym budynku, umożliwia kontrolowanie i regulowanie temperatury. Szczególną ostrożność trzeba zachować w jesieni, gdy rozpoczyna się sezon grzewczy, i na wiosnę, kiedy się kończy. Nie wolno dopuścić do gwałtownych różnic temperatur i wilgotności w pomieszczeniach, bo ma to bardzo niekorzystny wpływ na materiały delikatne i częściowo zniszczone, a dodatkowo sprzyja wzmożonemu rozwojowi drobnoustrojów. Istotne znaczenie dla przetrwania zasobów bibliotecznych ma zabezpieczenie ich przed wpływem czynników biologicznych. Nawet nieznaczne odstępstwo od optymalnych warunków przechowywania może spowodować niepożądane skutki w postaci obecności mikroflory, owadów czy gryzoni. Najczęściej spotykane mikroorganizmy atakujące papier i oprawy książek to grzyby, promieniowce i bakterie. Grzyby stanowią największą grupę drobnoustrojów groźnych dla zbiorów, a wśród nich dominują grzyby niedoskonałe (Fungi imperfecti) i workowce (Asco-mycetes), powszechnie zwane pleśniami. Trudność w ich zwalczaniu pojawia się już w momencie ustalenia warunków, w jakich się rozwijają, bowiem są to organizmy niezwykle łatwo przystosowujące się do otoczenia. Najlepiej egzystują w temperaturze od 22 do 30°C, przy wilgotności względnej powietrza w granicach 65-80%. Można je również spotkać w niższych temperaturach, nawet zerowych. Dopiero w temperaturze 50-60 °C następuje zahamowanie wzrostu grzybów. Trzeba jednocześnie pamiętać, że nawet wysokie temperatury i suche powietrze w pomieszczeniu magazynowym nie gwarantują zniknięcia grzybów. Stwierdzono w licznych badaniach, że w takich warunkach ginie tylko grzybnia, natomiast zarodniki mogą przetrwać nawet kilka lat i ponownie rozwinąć się w postaci nowej kolonii. O rozwoju grzybów decyduje też kwasowość środowiska. Wymagają one kwaśnego podłoża 0 pH około 5, jednak niektóre gatunki występują w środowisku o pH od 1,4 do 10,0. Dzieje się tak dzięki układowi buforującemu, który pozwala im zobojętniać zbyt kwaśne lub zbyt zasadowe warunki. Wzrost grzybów następuje zwykle na powierzchni papieru lub opraw (obojętnie, z jakiego materiału są wykonane); później strzępki grzybni wnikają do włókien papieru i zmiękczają je. Podczas rozkładu celulozy wydziela się woda i śluz, co objawia się zmianami właściwości papieru: karty zaczynają sklejać się między sobą, znacznie obniża się mechaniczna wytrzymałość papieru. Innym sygnałem informującym o zarażeniu zbiorów przez grzyby są widoczne przebarwienia na papierze czy oprawie książki (np. żółte, brązowe, szare, różowe). Ich barwa zależy od rodzaju grzyba, który je spowodował, a nawet zespołu grzybów i innych drobnoustrojów. Jeśli nie uda się zatrzymać rozwoju grzybów, papier po pewnym czasie staje się gąbczasty, zaczyna się kruszyć i całkiem rozpadać. Skrajnym przykładem skutku działania grzybów jest skamienienie dokumentów. Zaobserwować je można w książkach bardzo zawilgoconych, przerośniętych przez drobnoustroje i mocno zabrudzonych. Promieniowce i bakterie występują rzadziej niż grzyby, jednak nie można ich lekceważyć, gdyż zniszczenia przez nie spowodowane mogą być bardzo dotkliwe dla zbiorów bibliotecznych. Te mikroorganizmy rozwijają się w środowisku obojętnym 1 słabo alkalicznym (pH=6,8 do 8,0) przy temperaturze 28 do 32 °C. Bakteriom sprzyja wilgotność powietrza w granicach 80-95%, a promieniowcom 65-80%. Bakterie niszczą powierzchnię włókna papieru, gdyż ze względu na swoją postać protoplazmatycznych bryłek nie są w stanie wtargnąć do wnętrza. Aktywna dzia- 84 ialność bakterii może przebiegać tylko w płynnym środowisku, a więc w sytuacjach zamoknięcia książek czy zatopienia ich w wodzie, co zdarza się np. przy awariach sieci wodnej. Aktywność życiową wykazują przy temperaturze od —9 °C do +98 °C. Promieniowce tworzą na papierze grzybnię w postaci proszku białego koloru z odcieniem różowym, szarym i żółtym — albo czarne kolonie. Zbiory bibliotek zostają zakażone zazwyczaj przez wprowadzenie do magazynu książki już zainfekowanej albo w trakcie osadzania się kurzu i zarodników drobnoustrojów znajdujących się w powietrzu. Zabezpieczenie materiałów bibliotecznych przed mikroorganizmami polega na ograniczeniu działania wszystkich czynników, które mogą niekorzystnie wpływać na dokumenty. Z tego powodu pomieszczenia magazynowe muszą posiadać właściwy klimat (por. s. 82-83), odpowiednią ochronę pprzed zapyleniem, sprawną wentylację, system równomiernego ogrzewania, a najlepiej klimatyzację, dzięki której 2-3 razy w ciągu godziny następuje przepływ oczyszczonego powietrza oraz zabezpieczenie przed działaniem promieniowania słonecznego i sztucznego światła. Niezbędny jest odpowiedni sprzęt biblioteczny (nie należy stosować drewnianych regałów, ponieważ w lokalu o zmiennej wilgotności lub wilgotnym stają się doskonałą pożywką dla mikroorganizmów). Regularnie przeprowadzana kontrola materiałów bibliotecznych pozwala na wczesne wykrycie obecności drobnoustrojów. Systematyczne czyszczenie i odkurzanie obiektów usuwa zarodniki i inne szkodliwe dla zbiorów substancje. Do skutecznych metod walki z drobnoustrojami należy sterylizacja i dezynfekcja. Sterylizacja niszczy wszystkie mikroorganizmy. Zabieg ten polega na umieszczeniu zakażonych wydawnictw w suszarkach i poddawaniu ich działaniu suchego i gorącego powietrza. Można go również przeprowadzić w aparacie Kocha przy użyciu pary wodnej o temperaturze 100 °C albo w autoklawach, stosując nasyconą parę wodną pod ciśnieniem. Podczas dezynfekcji wykorzystuje się środki chemiczne, np. tymol oraz formaldehyd. Użycie komory próżniowej umożliwia traktowanie wydawnictw zaatakowanych przez organizmy żywe gazem toksycznym. Najskuteczniejsze działanie ma gaz Rotanox, będący mieszaniną tlenku etylenu i dwutlenku węgla. Do ręcznego oczyszczania zakażonych dokumentów używa się obecnie Dichlorophenu, Raschitu, Irgasanu DP-300, Hyamine 1622. Preparaty te nie są szkodliwe dla zbiorów ani dla człowieka. Wystarczy nasycić nimi bibułkę i poprzekładać nią karty niszczonych przez drobnoustroje książek. Aby zapobiec ponownemu zakażeniu zbiorów, trzeba zmyć regały i podłogi w magazynach odpowiednim środkiem dezynfekcyjnym, np. 5% roztworem alkoholowego 4-chloro-3-kreozolu. Szybkie odkażenie całej powierzchni magazynowej zapewnia zastosowanie aparatu Microsol 202, który rozpyla grzybobójczą substancję. Owady, jeden z najgroźniejszych czynników biologicznych, zagrażają zbiorom archiwalnym i bibliotecznym w sposób szczególny, albowiem niszczą w zasadzie wszystkie materiały, z jakich zbudowane są książki (kleje, oprawy, pieczęcie, płótna, papier). Najczęściej spotyka się w polskich bibliotekach żywiaka, małego chrząszcza, który wywierca w grzbiecie oprawy lub na brzegach dokumentu okrągłe otwory. Jego pożywienie stanowi papier, skóra, klej. Tymi substancjami odżywiają się również jego larwy i następne postaci rozwojowe. 85 Rybik cukrowy żeruje wyłącznie w ciemnościach, niszcząc powierzchniowo oprawy z papieru i płótna, nici introligatorskie, papier i tekturę. Niezwykle aktywne są karakony i karaczany, bardzo często występujące w starym budownictwie. Potrafią mocno zabrudzić książkę, a w płóciennych i skórzanych oprawach wygryzają dziury. Podobne zniszczenia opraw są dziełem larwy szubaka i skórnika słonińca. Larwa pustoszą zagraża zbiorom, ponieważ żywi się klejami skrobiowymi, drążąc w książce ukośne korytarze. Owady w postaci dorosłej trafiają do bibliotek głównie przez otwarte okna. W drewnie regałów czy podłogi albo w dokumentach pochodzących z zarażonych zbiorów mogą gnieździć się jaja lub larwy owadów. Mogą też być przenoszone na odzieży, razem z produktami żywnościowymi. Ich rozwojowi sprzyja podwyższona temperatura (około 25 °C) i wilgotność względna powietrza (około 75%), nieprawidłowo wietrzone, ciemne magazyny, zakurzone, rzadko zdejmowane z półek książki. Zapobieganie pojawieniu się owadów szkodników polega na utrzymywaniu w pomieszczeniach bibliotecznych właściwej higieny i zapewnieniu zbiorom stałych, optymalnych warunków klimatycznych. Otwory okienne i wentylacyjne powinny być zabezpieczone specjalnymi siatkami. Warto co pewien czas przeprowadzić de-zynsekcję regałów, przez rozsypanie na zewnętrznych częściach półek środka owadobójczego. Jeśli stwierdzono obecność owadów, należy je jak najszybciej zlikwidować, de-zynsekując zaatakowane druki w komorze próżniowej przy użyciu gazu Rotanox. W skrajnych sytuacjach, gdy większość zbiorów została zarażona, konieczne jest odkażenie całych pomieszczeń Raschitem rozpylanym przy pomocy specjalnego generatora. Dezynsekcji można również dokonać za pomocą tlenku etylenu, umieszczając zagrożone obiekty w pojemniku zawierającym naczynie z kryształkami p-dwuchlorobenzenu. W takich warunkach w ciągu 24 godzin giną wszystkie owady i larwy. Działanie owadobójcze ma także kwas borny i boraks, który działa trująco na przewód pokarmowy owadów. Równie skuteczne, a jednocześnie nieszkodliwe dla ludzi i zbiorów, są piretroidy w postaci opyłowej lub opryskowej. Drobnoustroje i owady można także zwalczać poprzez stosowanie metody głębokiego zamrażania, działanie promieniami gamma czy mikrofalami. Gryzonie dokonują zniszczeń zbiorów bibliotecznych w mechaniczny sposób, będąc sprawcami znacznych ubytków w księgozbiorach. Bardzo trudno je zwalczać, ponieważ z dużą łatwością przystosowują się do istniejących warunków i szybko rozmnażają. Do budowy swych gniazd wykorzystują różne materiały, między innymi papier, płótno i skórę z opraw. Myszy i szczury pojawiają się zazwyczaj w pomieszczeniach brudnych, ciemnych i wilgotnych. Do magazynów dostają się przez okna, otwory wentylacyjne, rury kanalizacyjne. Do skutecznych metod zapobiegawczych należy zakładanie bardzo gęstych siatek i metalowych krat we wszystkich otworach i wylotach. Przede wszystkim jednak pewnym zabezpieczeniem jest częste kontrolowanie pomieszczeń i zbiorów oraz utrzymywanie ich w nieskazitelnej czystości. W sytuacji, kiedy gryzonie już się zalęgły, trzeba niezwłocznie przeprowadzić deratyzację, używając preparatów o natychmiastowym działaniu, np. Norbormide, 86 Chlorolose lub fosforku cynkowego, a także substancji o przedłużonym działaniu, między innymi antykoagulantów i związków warfaryny z witaminą D3. Zasoby bibliotek narażone są nie tylko na szkodliwe działanie czynników biologicznych czy chemicznych. Nierzadko niewłaściwa postawa człowieka wobec książki, jego złe przyzwyczajenia i bezmyślność przynoszą dotkliwe straty. Czytelnicy wyłamują okładki, wyrywają lub podmieniają blok książki, wycinają pojedyncze kartki bądź ilustracje. Na skutek nieumiejętnego otwierania dokumentu rozrywają całe wydawnictwa. Przy gwałtownym wyjmowaniu książek, zbyt ciasno ułożonych obok siebie na półce, często dochodzi do zniszczenia grzbietu oprawy, uszkodzenia zewnętrznych okładzin tomu wyjmowanego i z nim sąsiadującego. Bardzo rozpowszechnione u nas ślinienie palców przy odwracaniu kart powoduje nie tylko zabrudzenie książki, ale również wymianę bakterii chorobotwórczych między czytelnikami, zainfekowanie dokumentu bakteriami lub zarodkami pleśni, a nawet zarażenie człowieka wegetującymi na materiałach bibliotecznych drobnoustrojami. Kilka uwag należy poświęcić ochronie książek podczas transportu. Wózki w magazynach powinny być tak skonstruowane, aby dokumenty z nich nie spadały, nie wystawały na boki i były amortyzowane przed wstrząsami. W sytuacji, gdy konieczne jest przetransportowanie książek do innego budynku, wózek powinien być szczelnie zamknięty, ze względu na niekorzystne wpływy zmiany temperatury i wilgotności powietrza na zbiory. Przyczyną nawet znacznego uszkodzenia wydawnictw może być nieodpowiednie opakowanie książek przeznaczonych do dalszego transportu. Dobre rezultaty daje umieszczenie dokumentów między tekturkami, owinięcie całej paczki w folię ze sztucznego tworzywa i na koniec w mocny papier pakowy. Na szczególne niebezpieczeństwo bywają narażone zbiory eksponowane na wystawach. Najlepiej nie wystawiać dzieł o wyjątkowej wartości, a jeżeli nie można uniknąć umieszczenia w gablocie oryginału, należy do minimum ograniczyć czas jego prezentacji. Gabloty muszą być koniecznie oszklone i dobrze zamykane; poza godzinami ekspozycji powinny być przykryte tkaniną, aby ograniczyć dopływ światła. Niedopuszczalne jest umieszczanie źródeł światła w samej gablocie albo silnych reflektorów w pobliżu. Różne podpórki, pręty czy nitki podtrzymujące książki muszą być tak zamocowane, by nie doprowadziły do uszkodzeń mechanicznych i nie pozostawiły trwałych śladów na obiektach. Częstą przyczyną uszkodzeń druków pojawiającą się podczas użytkowania jest niefachowo wykonany zabieg introligatorski. Może to być np. złe zszycie książki, uniemożliwiające prawidłowe jej otwieranie, albo użycie za cienkich nici introligatorskich, które przecinają karty dokumentu i tym samym powodują ich wypadanie. Powodem nieodwracalnych zniszczeń zbiorów bibliotecznych są kradzieże. Problem ten szczególnie dotyczy bibliotek udostępniających swe zbiory w ramach wolnego dostępu do półek. Bibliotekarze są zmuszeni do poszukiwania coraz doskonalszych sposobów zabezpieczenia zbiorów przed rozproszeniem. Stosowanym rozwiązaniem jest zainstalowanie blokady przy wyjściu z wypożyczalni lub czytelni oraz zawieszenie specjalnych szerokokątnych luster (security mirrors), umożliwiających dyżurującemu pracownikowi obserwację całego pomieszczenia. Nowoczesne systemy zapobiegające kradzieży książek oparte są na urządzeniach elektronicznych, do których należą np. telewizja w obwodzie zamkniętym oraz detektory zamontowane przy wyjściu z lokalu, reagujące sygnałem świetlnym 87 i dźwiękowym na metalową wkładkę, w którą zaopatrzona jest każda książka, jeżeli wkładka nie została zneutralizowana przez bibliotekarza. Najcenniejsze zbiory powinny być przechowywane w magazynach wyposażonych w urządzenia alarmowe oraz dodatkowe instalacje blokujące wszystkie drzwi. Zamykanie cymeliów w szafach pancernych daje jeszcze większą szansę bezpieczeństwa. Dobra kultury zgromadzone w bibliotekach należy skutecznie zabezpieczyć przed czynnikami katastrofalnymi, przede wszystkim przed pożarem i powodzią. Cały budynek biblioteki, a szczególnie pomieszczenia ze zbiorami, trzeba wyposażyć w automatyczny system czujników wykrywających dym lub produkty spalania oraz w czujniki termiczne, reagujące na określoną temperaturę bądź na jej szybki wzrost. Konieczne jest należyte połączenie czujników z właściwą centralą kontrolną. Prawidłowo zaprojektowana, zamocowana i regularnie konserwowana instalacja odgromowa zapewnia bezpieczeństwo obiektu bibliotecznego podczas burzy. Wady technologiczne budynków bibliotek są najczęstszymi w naszym klimacie przyczynami zalania pomieszczeń magazynowych. Nieodpowiednie odprowadzenie wód gruntowych powoduje zawilgocenie budynku, a zaniedbywanie konserwacji rynien i dachów grozi zalaniem i zagrzybieniem biblioteki. Podobne szkody wynikają wskutek awarii instalacji wodociągowej i centralnego ogrzewania. Na szczególne niebezpieczeństwo narażone są zbiory przechowywane w suterenach oraz piwnicach i dlatego należy je ustawiać na regałach, których najniższa półka winna być umieszczona około 15 cm nad podłogą, w bezpiecznej odległości od rur. Oprawa zapewnia książkom oraz innym materiałom bibliotecznym dłuższą żywotność i estetyczny wygląd. Nierzadko jest ona również elementem dekoracyjnym, a nawet artystycznym. Traktujemy ją jako integralną część książki stanowiącą w praktyce jedyną dostępną formę masowego zabezpieczenia wydawnictw. Oprawa introligatorska jest głównym czynnikiem mającym dodatni wpływ na trwałość książek. Uszkodzenia opraw powstają nie tylko w rezultacie ich naturalnego starzenia się czy nieprawidłowego przechowywania, w wilgotnym lub zbyt suchym lokalu, w ciasnocie sprzyjającej deformacji. Często zniszczenia opraw są wynikiem niedbałego obchodzenia się z książkami. Liczba wypożyczeń także decyduje o ich stanie. Czynnikiem obniżającym trwałość oprawy jest nieodpowiednie stosowanie materiałów introligatorskich, niewłaściwy dobór kleju i sposób łączenia wkładu z okładką. Najszybciej niszczą się oprawy miękkie, posiadające wkład sklejony. Pojawia się wtedy uszkodzenie w postaci rozklejającego się bloku dokumentu bądź oderwania bloku od grzbietu oprawy. Z tych względów współczesny introligator powinien korzystać z naukowego dorobku w dziedzinie badań nad książką oraz stosować najnowsze sposoby i środki zabezpieczające druki przed zniszczeniem. Zbiory specjalne, podobnie jak inne materiały biblioteczne, ulegają destrukcyjnym zmianom typu fizykochemicznego, biologicznego i mechanicznego. Zniszczenia te mogą być wywołane przez czynniki wymienione powyżej, w ogólnej charakterystyce przyczyn destrukcji dokumentów. Mikroformy przechowywane w budynkach, w których występują przedmioty i materiały z drewna, korodujące metale, kwaśne papiery, oraz usytuowanych w pobliżu zakładów przemysłowych i ruchliwych ulic, narażone są na niszczące działanie dwutlenku siarki, siarkowodoru, nadtlenku wodoru, amoniaku. Związki te są za- 88 i dźwiękowym na metalową wkładkę, w którą zaopatrzona jest każda książka, jeżeli wkładka nie została zneutralizowana przez bibliotekarza. Najcenniejsze zbiory powinny być przechowywane w magazynach wyposażonych w urządzenia alarmowe oraz dodatkowe instalacje blokujące wszystkie drzwi. Zamykanie cymeliów w szafach pancernych daje jeszcze większą szansę bezpieczeństwa. Dobra kultury zgromadzone w bibliotekach należy skutecznie zabezpieczyć przed czynnikami katastrofalnymi, przede wszystkim przed pożarem i powodzią. Cały budynek biblioteki, a szczególnie pomieszczenia ze zbiorami, trzeba wyposażyć w automatyczny system czujników wykrywających dym lub produkty spalania oraz w czujniki termiczne, reagujące na określoną temperaturę bądź na jej szybki wzrost. Konieczne jest należyte połączenie czujników z właściwą centralą kontrolną. Prawidłowo zaprojektowana, zamocowana i regularnie konserwowana instalacja odgromowa zapewnia bezpieczeństwo obiektu bibliotecznego podczas burzy. Wady technologiczne budynków bibliotek są najczęstszymi w naszym klimacie przyczynami zalania pomieszczeń magazynowych. Nieodpowiednie odprowadzenie wód gruntowych powoduje zawilgocenie budynku, a zaniedbywanie konserwacji rynien i dachów grozi zalaniem i zagrzybieniem biblioteki. Podobne szkody wynikają wskutek awarii instalacji wodociągowej i centralnego ogrzewania. Na szczególne niebezpieczeństwo narażone są zbiory przechowywane w suterenach oraz piwnicach i dlatego należy je ustawiać na regałach, których najniższa półka winna być umieszczona około 15 cm nad podłogą, w bezpiecznej odległości od rur. Oprawa zapewnia książkom oraz innym materiałom bibliotecznym dłuższą żywotność i estetyczny wygląd. Nierzadko jest ona również elementem dekoracyjnym, a nawet artystycznym. Traktujemy ją jako integralną część książki stanowiącą w praktyce jedyną dostępną formę masowego zabezpieczenia wydawnictw. Oprawa introligatorska jest głównym czynnikiem mającym dodatni wpływ na trwałość książek. Uszkodzenia opraw powstają nie tylko w rezultacie ich naturalnego starzenia się czy nieprawidłowego przechowywania, w wilgotnym lub zbyt suchym lokalu, w ciasnocie sprzyjającej deformacji. Często zniszczenia opraw są wynikiem niedbałego obchodzenia się z książkami. Liczba wypożyczeń także decyduje o ich stanie. Czynnikiem obniżającym trwałość oprawy jest nieodpowiednie stosowanie materiałów introligatorskich, niewłaściwy dobór kleju i sposób łączenia wkładu z okładką. Najszybciej niszczą się oprawy miękkie, posiadające wkład sklejony. Pojawia się wtedy uszkodzenie w postaci rozklejającego się bloku dokumentu bądź oderwania bloku od grzbietu oprawy. Z tych względów współczesny introligator powinien korzystać z naukowego dorobku w dziedzinie badań nad książką oraz stosować najnowsze sposoby i środki zabezpieczające druki przed zniszczeniem. Zbiory specjalne, podobnie jak inne materiały biblioteczne, ulegają destrukcyjnym zmianom typu fizykochemicznego, biologicznego i mechanicznego. Zniszczenia te mogą być wywołane przez czynniki wymienione powyżej, w ogólnej charakterystyce przyczyn destrukcji dokumentów. Mikroformy przechowywane w budynkach, w których występują przedmioty i materiały z drewna, korodujące metale, kwaśne papiery, oraz usytuowanych w pobliżu zakładów przemysłowych i ruchliwych ulic, narażone są na niszczące działanie dwutlenku siarki, siarkowodoru, nadtlenku wodoru, amoniaku. Związki te są za- 88 zwyczaj przyczyną pojawiających się na mikroformach barwnych plam. W skrajnej sytuacji mogą spowodować całkowity rozkład błony mikrofilmowej. Wilgotność względna powyżej 60% sprzyja powstawaniu pęcherzy na mikroformach, sklejaniu się emulsji mikrofilmowej i rozwojowi mikroflory. Przechowywanie tych dokumentów w pomieszczeniach o wilgotności powietrza poniżej 40% wpływa ujemnie na elastyczność błony mikrofilmowej, co objawia się jej kruszeniem i skręcaniem. Podobne skutki może wywołać długotrwałe i bezpośrednie działanie światła. Gwałtowne zmiany temperatury i wilgotności względnej mogą doprowadzić do całkowitego zniszczenia mikroform. Emulsja mikrofilmu, przechowywanego w warunkach sprzyjających pojawieniu się mikroflory, może być zaatakowana przez grzyby, promieniowce i bakterie. Żelatyna, wchodząca w skład emulsji, stanowi pożywkę dla drobnoustrojów. Na błonie mikrofilmowej mogą rozwijać się grzyby, które odżywiają się wydzielinami skóry, kurzem i pyłem. Owady i gryzonie powodują pośrednio niszczenie mikroform, bowiem doprowadzają do uszkodzeń opakowań: kartonowych pudeł, teczek, kart kieszeniowych, papierowych kopert. Człowiek jest bezpośrednim zagrożeniem dla mikroform. Powoduje ich uszkodzenia mechaniczne, np. zagięcia, zadrapania i zaplamienia. Znaczne ograniczenie wpływu czynników niszczących można uzyskać przez zapewnienie zbiorom mikrodokumentów optymalnych warunków magazynowania. Budynek powinien znaleźć usytuowanie z dala od centrum komunikacyjnego i przemysłowego; ściany, podłogi i drzwi muszą być wykonywane z trudnopalnych materiałów 0 niepylącej strukturze. Natężenie oświetlenia w miejscu najbardziej oddalonym od źródła światła nie może być mniejsze niż 20 luksów. Zbiory należy przechowywać w szafach i na regałach wykonanych z niekorodującego metalu. Kontrolę warunków klimatycznych trzeba przeprowadzać przy pomocy termometrów, higrometrów 1 termohigrografów. Zaleca się utrzymywanie temperatury w granicach od 10 do 16 °C i wilgotności względnej powietrza między 40 a 50%. Dokumenty dźwiękowe, ze względu na rodzaj materiałów, z których zostały wykonane, bardzo łatwo ulegają uszkodzeniom. Zanieczyszczenia atmosferyczne osiadają na płytach i taśmach, oddziałując destrukcyjnie na ich podłoże. Zbiory te pod wpływem gwałtownych zmian wilgotności i temperatury powietrza zmieniają swój kształt: np. taśmy sklejają się w wysokiej temperaturze i niskiej wilgotności, a płyty ulegają deformacji. Płyty i taśmy należy chronić przed działaniem silnych pól magnetycznych i elektrostatycznych, bowiem pod ich wpływem tracą swe właściwości fizyczne. Substancje używane do produkcji dokumentów dźwiękowych (polichlorek winylu, poliester i acetyloceluloza) mogą też być atakowane przez mikroflorę. Na płytach i taśmach pojawiają się wtedy brązowe plamy i kolorowe pleśnie. Nieodwracalne w skutkach straty mogą spowodować czynniki katastrofalne. Na sprawę tę trzeba zwrócić szczególną uwagę przy wyborze pomieszczeń magazynowych, bowiem płyty i taśmy są dokumentami palnymi i ulegającymi szybkiemu zniszczeniu pod wpływem działania wody. Człowiek jest najczęściej sprawcą ich uszkodzeń mechanicznych: zadrapań, pęknięć, stłuczeń płyt, zagięć i przedarć taśm. Elementy, tworzące optymalne warunki magazynowania mikroform, dotyczą również zbiorów dokumentów dźwiękowych. Dodać jedynie należy, że w ich magazynie nie mogą znajdować się urządzenia wytwarzające silne pola magnetyczne czy elektryczne. ROZDZIAŁ 9 FORMALNE OPRACOWANIE ZBIORÓW Podstawy opracowania i jego elementy Dokument biblioteczny, wstępnie włączony do zbiorów w dziale akcesji, zawierający już znaki własnościowe i ewidencyjne biblioteki, przekazywany jest do odrębnego jeszcze często działu opracowania. Czynności opracowywania, czyli przysposabiania do udostępniania odbiorcom różnorodnych materiałów bibliotecznych, rozpoczęte już w dziale akcesji, w rozumieniu bibliotekarstwa tradycyjnego obejmują ich katalogowanie, przydział oraz klasyfikację. Katalogowanie jest to sporządzanie — zgodnie z obowiązującą instrukcją — opisów katalogowych dokumentów na znormalizowanych kartach katalogowych, przy ustalonej dla każdego typu dokumentu jednostce opisu, w celu utworzenia katalogu lub katalogów bibliotecznych. Katalogowanie utożsamiane jest z opracowaniem formalnym dokumentu, gdyż kompletuje i uporządkowuje według poszczególnych stref opisu informacje o jego cechach wydawniczo-formalnych, pomijając cechy treściowe i pozwalając na tworzenie różnorodnych katalogów typu formalnego. Do cech wydawniczo-formalnych należy przede wszystkim autorstwo dokumentu, jego tytuł, nazwa wydawnictwa, kolejność i miejsce wydania, forma wydawnicza, objętość, format (obecnie dla większości dokumentów, oprócz starodruków, określany w centymetrach), a także międzynarodowy znak ISBN („International Standard Book Number") dla wydawnictw zwartych lub ISSN („International Standard Serial Number") dla wydawnictw ciągłych. Klasyfikowanie jest natomiast procesem łączenia podobnych pod względem treści elementów zbioru, w celu późniejszego szybkiego wyszukiwania dokumentów relewantnych w stosunku do zapytania użytkownika. Proces ten składa się z kilku etapów: charakteryzowania ich zawartości treściowej, znakowania według przyjętego systemu lub systemów klasyfikacyjnych, aż do finalnego usystematyzowania, a więc uporządkowania (zwłaszcza przy wolnym dostępie do półek) według treści; obejmuje także tworzenie różnorodnych katalogów rzeczowych. Analiza cech treściowych dokumentu nie należy jednak do formalnego, lecz do rzeczowego opracowania zbiorów, będzie więc o niej mowa w dalszej kolejności, wynikającej także z porządku prac w bibliotekarstwie tradycyjnym, stosowanym nadal w dużej grupie książnic. Nowoczesne systemy informacyjne w bibliotekach uwzględniają łącznie dane o cechach wydawniczo-formalnych oraz treściowych, pozwalając na równoczesne wykonywanie wszystkich działań, składających się na opracowanie dokumentu. 90 Informacje na temat cech wydawniczych dokumentów umiejscowione są w określonych według norm kompozycyjnych miejscach (główna strona tytułowa, metryka, okładka, opis na opakowaniu); wiadomości o cechach formalnych: formie, objętości czy np. prędkości przesuwu taśmy, dostarcza cały dokument. W przypadku wydawnictwa zwartego czerpiemy je z preliminariów — przede wszystkim ze strony tytułowej, lub w przypadku jej braku z substytutu oraz z metryki wydawniczej. Preliminariami nazywane są wszystkie karty poprzedzające kartę lub karty tytułowe, ewentualnie jej (ich) substytut. Substytutem strony tytułowej może być okładka, nagłówek, strona lub inna część książki zawierająca informacje o jej autorstwie oraz tytule w wypadku braku strony tytułowej. Dla wydawnictwa ciągłego dodatkowym źródłem informacji w takiej sytuacji mogą być: obwoluta, żywa pa-gina, spis treści, załączniki. Tytulatura, czyli zespół informacji identyfikujących dokument, może być również umiejscowiona w opisie wewnątrzramkowym lub poza-ramkowym map; w klatce identyfikacyjnej i metryce mikrofilmu, w czołówce filmu, w klatce tytułowej przezroczy, a czasem zawarta jest w samym dokumencie — np. w postaci elektronicznej na ekranie tytułowym oraz w głównym menu. Przy katalogowaniu różnorodnych typów dokumentów ważne jest stosowanie ujednoliconych zasad określania jednostki opisu odrębnie dla każdego typu oraz wyznaczenie podstawowych źródeł danych. Proces formalnego opracowania dokumentu wymaga wykonania jego opisu z autopsji, a więc podstawą prac bibliotecznych powinien być dokument oryginalny w całości; pierwszy zeszyt dla wydawnictw ciągłych. Odnosi się to zwłaszcza do dokumentów aktualnie wydawanych, włączanych na bieżąco do zasobów bibliotecznych. Katalogowanie wydawnictw dawnych, zniszczonych lub niekompletnych, wymaga uzupełnienia niepełnych danych — najczęściej przy pomocy bibliografii różnego typu. Informacje takie powinny znaleźć się w opisie z odpowiednią adnotacją w strefie uwag, przede wszystkim ze wskazaniem ich źródła (np. Bibliografia polska K. Estreichera). W przypadku brakującej karty tytułowej wykorzystuje się tytuł najpełniejszy, umiejscowiony np. na okładce, zaznaczając to w opisie [Tyt. okł.]. Jeżeli dokument posiada kilka tytułów, wybiera się najbardziej szczegółowy; gdy są to tytuły równoważne, w opisie powinien znaleźć się pierwszy w kolejności, natomiast w przypadku kilku kart tytułowych podstawą opracowania staje się karta z najpóźniejszą datą wydania. Z licznej grupy opisów dokumentów, sporządzanych na podstawie ich cech wydawniczo-formalnych, tworzony jest przede wszystkim katalog (spis, wykaz) alfabetyczny. Katalog ten rejestruje wszystkie jednostki danego zbioru bibliotecznego w układzie abecadłowym, spełnia zatem rolę katalogu głównego — dostarcza pełnej informacji o wszystkich dokumentach zbioru i odznacza się dwiema podstawowymi funkcjami: informacyjną oraz bibliograficzną. Karta katalogowa, oprócz informacji o uczestnictwie dokumentu w zbiorze, podaje bowiem jego pełny opis bibliograficzny, a przede wszystkim ujednolicone hasło. Opis katalogowy, czyli tzw. opis główny lub pozycja katalogowa, uwzględnia zatem cechy bibliograficzne, niezbędne do identyfikacji dokumentu w całej grupie dokumentów określonego typu oraz cechy indywidualne, specyficzne dla danego egzemplarza. W katalogu alfabetycznym znajdują się także karty z opisami pomocniczymi, tworzone na podstawie opisu głównego, powtarzające go jednak pod innym hasłem, a także odsyłacze, kierujące użytkownika zbiorów ku innym, uzupełniającym je opisom głównym. 91 Katalog alfabetyczny, będący zbiorem kart o hasłach katalogowych autorskich, tytułowych bądź korporatywnych uporządkowanych abecadłowo, obejmuje dwa podstawowe rodzaje kart (wg J. Grycza): — główne (zawierające pełny opis katalogowy), — pomocnicze (dla poszczególnych tomów dzieł zbiorowych wielotomowych, dla utworów piśmienniczo samoistnych wydanych w obrębie większych całości, dla dzieł współ wydanych, dla dzieł opatrzonych własnym tytułem przy wspólnym tytule całości). W pracach Marii Lenartowicz pojawiła się odmienna terminologia: autorka wymienia hasło główne, dodatkowe oraz odsyłacze, zaleca także opracowywanie odrębnych opisów dla prac współwydanych. Karty zwane odsyłaczami stosuje się wówczas, gdy można mieć wątpliwości co do wyboru hasła. Odsyła się więc czytelnika do pełnej informacji zawartej w karcie głównej, zbiorowej lub cząstkowej. Wyróżnić można dwa rodzaje odsyłaczy: ogólne oraz szczegółowe, z dalszym rozróżnieniem na autorskie bądź tytułowe. Odsyłacz ogólny autorski kieruje czytelnika od formy lub części nazwy osobowej, nie tworzącej hasła, do formy użytej jako hasło; od pseudonimu lub anagramu do prawdziwej lub najczęściej używanej nazwy autora, która zostaje hasłem opisu głównego. Natomiast odsyłacz ogólny tytułowy, zawierając formę nieprawidłową, zwyczajową lub anachroniczną, wskazuje jej pisownię prawidłową, zastosowaną w wyrazie użytym jako hasło. Zadaniem odsyłaczy szczegółowych jest zarejestrowanie dodatkowych informacji np. o współtwórcach dzieła (odsyłacz autorski) lub różnych tytułach tego samego dzieła (odsyłacz tytułowy), umożliwiających szybkie odnalezienie karty głównej. Wyselekcjonowane w różny sposób grupy zbiorów znajdują swe miejsce w katalogach: — pomocniczych (opartych na wyborze z punktu widzenia zapotrzebowania użytkownika lub wynikających ze struktury księgozbioru), — specjalnych (dla określonego typu dokumentu, np. dla starodruków cząstkowy katalog geograficzny, typograficzny czy chronologiczny), — wyborowych (dostosowanych do potrzeb określonych czytelników), — wewnętrznych — najczęściej topograficznych (wg sygnatury, czyli miejsca dokumentu w zbiorze). Elementem jednoznacznie identyfikującym dokument jest jego hasło, czyli wyrażenie (wyraz, grupa wyrazów lub symbol) w sformalizowanej postaci, służące do porządkowania zbiorów informacji o dokumentach, wyróżnione swym umiejscowieniem i formą graficzną. Hasło w katalogu alfabetycznym należy do elementów opisu cech formalnych i wydawniczych, charakter formalny ma także układ haseł i tryb szeregowania opisów. W Skróconych przepisach... Józefa Grycza i Władysławy Borkowskiej autorzy analizują dwa jego rodzaje: hasło autorskie — jako „podane w druku lub wykryte nazwy autorów" i tytułowe —jako „określone wyrazy, zaczerpnięte przede wszystkim z tytułu katalogowanego druku, a gdy druk ukazał się bez tytułu, najczęściej z jego tekstu" Zgodnie z „Zasadami katalogowania" (z 1962 r.), o porządku opisów w katalogu oprócz nazw osobowych i tytułów decydują również nazwy ciał zbiorowych. Norma PN-73/N-01152 w części czwartej, dotyczącej nazwy autora, wymienia autora indywidualnego i autora korporatyw-nego, a także ustala przypadki, gdy na pierwszym miejscu w opisie może pojawić 92 f się tytuł. Norma ujednolica również formę nazwy autora: podawana w mianowniku jest pierwszym członem hasła, a imię, inicjały lub dalsze części nazwy (tzw. dopowiedzenia, np. tytuły naukowe i zawodowe wprowadzane w celu identyfikacji autora) występują w dalszej kolejności. Konieczne według normy jest rozwiązywanie pseudonimów i kryptonimów, gdyż opis należy zaczynać od właściwej nazwy autora (z wyjątkiem prac autorów żyjących, w przypadku tzw. autorstwa ukrytego). Jeżeli nazwa właściwa nie zostanie ustalona, pierwszym elementem opisu dokumentu jest jego tytuł. Natomiast gdy prace jednego autora, rejestrowane w bibliografii, publikowane są pod różnymi nazwami, należy przyjąć nazwę najbardziej znaną lub ostatnio przez niego używaną (w przypadku autora żyjącego). Gdy w tytulaturze dokumentu figuruje nazwisko jedynego autora, ono właśnie staje się hasłem autorskim indywidualnym włączanym do katalogu alfabetycznego, ponieważ w takim wypadku hasłem jest jednoznacznie identyfikujące dokument nazwisko autora głównego. W przypadku wystąpienia nazwisk kilku autorów należy zbadać, czy spośród wymienionych żadne nie zostało wyróżnione jako główne, bo wówczas to właśnie nazwisko staje się hasłem. Jeżeli żadne z nazwisk nie zostało wyróżnione jako główne, o wyborze hasła decyduje liczba autorów: nazwę jednego, dwóch lub trzech autorów należy podawać na początku opisu; gdy autorów indywidualnych jest więcej niż trzech, należy ich wymieniać po tytule, a więc dokument przyjmuje hasło tytułowe. Praktyką stało się podawanie w haśle trzech pierwszych nazwisk autorów; karta katalogowa z pełnym opisem była zaszeregowana w katalogu według nazwiska pierwszego twórcy, dla pozostałych sporządzano odsyłacze. Obecnie zaleca się włączanie do katalogu dodatkowych kart głównych dla drugiego i trzeciego współtwórcy dokumentu, zawierających ten sam opis bibliograficzny, różniących się jedynie hasłem. Jeżeli autorów równorzędnych jest więcej niż trzech, hasło nie może przybrać formy autorskiej lecz tytułową, a pierwszy wyraz tytułu decyduje o miejscu dokumentu w katalogu alfabetycznym. Przy użyciu hasła tytułowego należy opisywać dzieła o nie ustalonym autorstwie (anonimowe), posiadające więcej niż trzech twórców, z których żaden nie jest autorem głównym, oraz zbiory prac wydane pod wspólnym tytułem, redagowane lub przygotowane przez wielu autorów — np. antologie, podręczniki, wybory tekstów. W katalogu może wystąpić także tzw. hasło korporatywne, a więc ustalona jako hasło nazwa ciała zbiorowego. Jest to możliwe w przypadku, gdy ciało zbiorowe posiada wyróżniającą je nazwę. Zgodnie z normą z 1973 r., nazwę autora korpo-ratywnego powinny otrzymać oficjalne dokumenty mające charakter informacyjny lub administracyjny, wydane przez ciało (lub co najwyżej trzy ciała) zbiorowe i jego (ich) dotyczące: np. sprawozdania, statut, wykazy, katalogi, programy zjazdów itp. Według normy, należy przyjmować oficjalną nazwę ciała zbiorowego i podawać ją w języku właściwym dla danego kraju. Ciała zbiorowe o takich samych nazwach, np. Biblioteki, Muzea, Teatry, wymagają rozróżnienia, konieczne jest więc wprowadzenie do hasła dopowiedzeń (określników) — np. nazw siedzib czy danych chronologicznych dotyczących okresu ich działalności. Omawiana norma zalecała, aby informacje te wprowadzać do hasła po przecinku, natomiast norma PN-80/N-01223 Szeregowanie alfabetyczne wprowadziła nawias okrągły przy porządkowaniu kart z identycznymi nazwami ciał zbiorowych, ponieważ o ich kolejności decyduje określ-nik geograficzny np.: Muzeum Okręgowe (Przemyśl) 93 W najpełniejszej pracy na temat hasła korporatywnego, autorstwa Marii Lenar-towicz1, pojawia się propozycja wprowadzenia zaleceń IFLA dotyczących ujednolicenia formy hasła (w tym także określników) w skali światowej, według których wszystkie informacje uzupełniające hasło, czyli tzw. określniki, ujmuje się razem w nawias okrągły, a kolejne z nich oddziela średnikami. Bank Akceptacyjny (Warszawa; 1933-1939) Obecnie zintegrowane systemy biblioteczne wprowadziły już zapis ujednolicony np. w formacie MARC w komputerowym systemie VTLS obok haseł autorskich, tytułowych i korporatywnych w jednym porządku występuje także hasło przedmiotowe. Niezmiernie ważne w tworzeniu układów typu abecadłowego jest zastosowanie konsekwentnych zasad szeregowania ustalonych haseł. W tym celu została opracowana wspomniana już norma PN-80/N-01223 Szeregowanie alfabetyczne, która określając ów porządek nie obejmuje jednak problemów wyboru hasła i zasad jego formułowania. Ustala natomiast reguły stosowania liter alfabetu polskiego (a-ż oraz q, v, x) oraz zasady porządkowania wyrazów, w ich obrębie — kolejności liter; określa także rozdzielającą rolę znaków interpunkcyjnych, spacji i łączników. Znaki interpunkcyjne, rozdzielające kilka równorzędnych nazw osobowych lub tytuł od podtytułu, wyznaczają miejsce w hierarchii podobnych opisów katalogowych, jednoznacznie określając ich następstwo. Funkcji znaku rozdzielającego nie pełni spacja w nazwiskach złożonych, nazwiskach z rodzajnikami lub przydawkami; nie posiada go także łącznik wewnątrzwyrazowy. Norma określa również rolę liczebników — uwzględnianych tylko przy porządkowaniu identycznych haseł, kiedy o miejscu w katalogu decyduje ich wartość liczbowa. W przypadku identycznych nazw autorów kolejność ich wystąpienia w katalogu określają imiona, dalsze imiona, inicjały lub przydomki, określniki pokrewieństwa, specjalności lub godności. Nazwy autorów z włączonymi do hasła określnikami chronologicznymi (np. datami biograficznymi) umieszcza się przed identycznymi nazwami z określnikami słownymi, gdyż o porządku w takim przypadku decyduje chronologia. Podobnie postępuje się z identycznymi hasłami korporatywnymi, o czym była już mowa — ponieważ o kolejności decydują dalsze elementy, identyfikujące hasła w sposób jednoznaczny np. ich określniki geograficzne. Podobnie jednakowe tytuły różnych dokumentów szereguje się uwzględniając dalsze elementy identyfikujące: dodatki do tytułu, redakcję, miejsce wydania itp. Zasady i normy opisu Istotną sprawą, ze względu na współpracę bibliotek oraz przygotowywanie informacji online, jest ujednolicenie przepisów dotyczących zasad opracowania zbiorów. Po raz pierwszy w bibliotekarstwie polskim2 próbę taką podjął Józef Grycz, redagując wydane w 1934 r. Przepisy katalogowania w bibliotekach polskich. Cz. 1. M. Lenartowicz: O haśle korporatywnym niema! wszystko. „Przegląd Biblioteczny" 1986 z. 2, s. 5-23. Szerzej o historii polskich przepisów katalogowania traktują prace: K.Pieńkowska: Po/-skie instrukcje katalogowania od XIX do polowy XX wieku. „Przegląd Biblioteczny" 1970 z. 1-4, s. 258-273; Z. Brasse: Alfabetyczne opracowanie zbiorów bibliotecznych. Poznań 1972, s. 15-20. 94 Alfabetyczny katalog druków. Po wojnie, w 1946 r. ukazały się Skrócone przepisy katalogowania alfabetycznego, opracowane przez tegoż autora wespół z Władysławą Borkowską. Po ukazaniu się pierwszej polskiej normy opisu bibliograficznego w 1952 r., pracami normalizacyjnymi objęto także dokumenty nieksiążkowe. Na początku lat sześćdziesiątych IFLA rozpoczęła prace nad ujednoliceniem zasad katalogowania dokumentów w skali światowej, organizując w dniach 9-18 października 1961 r. w Paryżu3 Międzynarodową Konferencję na ten temat (International Conference on Cataloguing Principles — ICCP) oraz uchwalając „Zasady katalogowania", które zostały przetłumaczone na język polski w 1962 roku. Ze względu na zwiększające się potrzeby automatyzacji prac katalogowych dotyczących różnych typów dokumentów, Komisja Katalogowa IFLA sukcesywnie wydaje zalecenia znane pod akronimem ISBD (International Standard Bibliographic Description) np. ISBD (M) for Monographic Publications, ISBD(S) for Serials, ISBD(CM) for Cartogra-phic Materials, ISBD(PM) for Printed Musie, ISBD(NBM) for Non-Book Materials, ISBD(A) for Older Monographic Publications (Antiąuarian), ISBD(CF) for Computer Files. W Polsce od 1 stycznia 1984 r. obowiązuje opracowana przez Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej norma PN-82/N-01152. Jest to znowelizowana wersja wcześniejszej normy opisu bibliograficznego PN-73/N-01152, opierająca się na zasadach międzynarodowego znormalizowanego opisu bibliograficznego ISBD, stanowiąca tzw normę arkuszową, tj. złożoną z szeregu części. Ilość zaplanowanych wstępnie arkuszy wzrosła4, zmieniono tytuł arkusza 3 (pierwotnie 03: Dokumenty normatywno-techniczne) oraz 7 (07: Dokumenty audiowizualne) i obecnie zawartość normy PN-82/N-01152 przedstawia się następująco: Arkusz 0. Postanowienia ogólne — obowiązuje od 1 stycznia 1984 r., (PN-82/N--01152.00; obecnie PN-N-01152-0 : 1982), zawiera informacje o zakresie stosowania normy, podziałach występujących w jej obrębie, terminologii oraz prezentuje strukturę i zawartość opisu bibliograficznego. Arkusz 1. Książki — obowiązuje także od 1 stycznia 1984 r., (PN-82/N-01152.01; obecnie PN-N-01152-1 : 1982 oraz PN-N-01152-A/1 : 1997), dotyczy zasad opisu bibliograficznego dokumentów zwartych (opublikowanych po 1800 r.) w poszczególnych strefach opisu, nie uwzględnia wyboru oraz formy hasła. Arkusz 2. Wydawnictwa ciągłe (Pr PN-N-01152-2, projekt z 25 maja 1995 r.; 92 s.; obecnie PN-N-01152-2 : 1997) Arkusz 3. Dokumenty normalizacyjne — obowiązuje od 1 stycznia 1988 r. (PN-87/N-01152.03; obecnie PN-N-01152-3 : 1987) Arkusz 4. Dokumenty ikonograficzne Arkusz 5. Dokumenty kartograficzne Arkusz 6. Druki muzyczne — obowiązuje od 1 stycznia 1984 r. (PN-83/N-01152. 06; obecnie PN-N-01152-6 : 1983) Konferencja paryska omówiona została m.in. w pracy Z. Brasse: Alfabetyczne opracowanie..., s. 33-37; natomiast zasady katalogowania przyjęte podczas konferencji ukazały się w tłumaczeniu na j. polski na łamach „Przeglądu Bibliotecznego" 1962 z. 1, s. 81-89; omówiła je Maria L enart o wicz : Z problemów międzynarodowego ujednolicenia zasad katalogowania. „Przegląd Biblioteczny" 1973 z. 1/2, s. 190-194. 4 Prace nad przygotowaniem arkuszy ciągle trwają, zawartość stref opisu (np. trzeciej i ósmej), czasem terminologia, ulegają zmianom. Zob. M. Lenartowicz: O pracach nad „Przepisami katalogowania książek". „Przegląd Biblioteczny" 1988 z. 2, s. 165—171 oraz ostatnio „Zmiany w opisie bibliograficznym książek". „Poradnik Bibliotekarza" 1998 nr 2, s. 11-12. 95 Arkusz 7. Dokumenty dźwiękowe — obowiązuje od 1 lipca 1986 r. (PN-85/N--01152.07; obecnie PN-N-01152-7 : 1985) Arkusz 8. Stare druki (PN-N-01152-8 : 1994; ustań, przez PKN dn. 23 grudnia 1994 r.) Arkusz 9. Prace niepublikowane Arkusz 10. Dokumenty techniczno-handlowe — obowiązuje od 1 stycznia 1992 r. (PN-91/N-01152.10; obecnie PN-N-01152-10 : 1991) Arkusz 11. Dokumenty patentowe Arkusz 12. Filmy (PN-N-01152-12: 1994; ustań, przez PKN dn. 22 grudnia 1994 r.) Arkusz 13. Mikrofilmy. Oprócz cytowanych norm pojawiły się także opracowania i liczne poradniki pomocne przy katalogowaniu zbiorów. W 1983 roku ukazały się Przepisy katalogowania książek. Cz. 1. Opis bibliograficzny, opracowane przez Marię Lenartowicz. Zamierzona część druga Przepisów... ma objąć zasady wyboru hasła, trzecia określi sposoby organizacji katalogu alfabetycznego. Od 1985 roku, kiedy rozpoczęto prace nad przygotowaniem ujednoliconej normy dotyczącej formy hasła, koncentrują się one wokół zaplanowanych arkuszy: 00 Postanowienia ogólne, 01 Nazwy osobowe, 02 Nazwy ciał zbiorowych, 03 Nazwy geograficzne, 04 Tytuły. Część pierwsza Przepisów... zawiera postanowienia dotyczące zasad budowy opisu bibliograficznego książki: analizę zawartości podstawowych stref przy ustalonej jednostce opisu, znakach umownych, źródłach danych, a także podaje ujednoliconą terminologię oraz liczne przykłady (niektóre z nich zostaną przytoczone poniżej). Jednostkę opisu może stanowić książka jednotomowa bądź wielotomowa. Książkę wchodzącą w skład serii należy opisywać jako jedno- lub wielotomową, także tomy wydawnictw ciągłych, posiadające własne indywidualne tytuły, można traktować jako książki. Według arkusza 1 opracowuje się także prace współwydane, poszczególne utwory prac współoprawnych, czyli tzw. klocka (dla których sporządza się odrębne opisy), a także części niesamoistne wydawniczo. W opisie rygorystycznie stosowane są zasady dotyczące alfabetu, formy gramatycznej i ortografii oraz skrótów. Najczęściej wprowadzane skróty umowne to: i.e. = id est et al. = et alii etc. = et cetera s.l. = sine loco s.n. = sine nomine ca = circa lub: właśc. i in. i in. b.m. b.w. ok. pag. varia = pagina varia wiele liczb. Opracowanie dokumentów obcojęzycznych wymaga zastosowania jednolitej metody konwersji pisma w zapisie odpowiednich stref opisu bibliograficznego — jest nią powszechnie przyjęty znormalizowany sposób transliteracji. Polega on na zamianie każdej litery alfabetu zastosowanego w tekście na literę alfabetu łacińskiego według przyjętego wzoru (określonego normą). Elementy pisane alfabetem nieła-cińskim należy w zależności od potrzeb transliterować według odpowiednich norm = właściwie = i inni = i inni = bez miejsca = bez wydawcy = około = wiele liczbowań 96 lub przejmować w formie oryginalnej. Transkrypcja natomiast jest sposobem konwersji pisma, który uwzględnia fonetyczne właściwości głosek, ma więc w każdym języku inny obraz graficzny transkrybowanego wyrazu, w związku z czym nie zaleca się go przy opracowywaniu dokumentów bibliotecznych, choć stosowany jest w np. w katalogach bibliotek szkolnych. Strefy opisu Opis bibliograficzny książki, powstający w ramach jej opracowania formalnego i przeznaczony do katalogu, zgodnie z zapisem arkusza 1 zawiera pełną informację o jej cechach formalnych, wydawniczych oraz indywidualnych w siedmiu spośród ośmiu znormalizowanych (obowiązujących wg arkusza 0) stref opisu dokumentów: 1) tytułu i oznaczenia odpowiedzialności, 2) wydania, 3) strefy tzw. specjalnej — nie ma ona zastosowania w opisach książek, 4) adresu wydawniczego, 5) opisu fizycznego, 6) serii, 7) uwag, 8) ISBN i sposobu uzyskania. Strefa tytułu i oznaczenia odpowiedzialności uporządkowuje wiadomości od noszące się do tytułu, czyli wyrazu lub wyrażenia stanowiącego nazwę własną książki, oraz jej autorstwa — osoby lub ciała zbiorowego, będących twórcami intelektualnej i/lub artystycznej zawartości książki. Podstawowym źródłem danych dla uzyskania tych wiadomości jest strona tytułowa lub jej substytut. Dane przejmowane z innych miejsc niż obowiązujące lub pochodzące spoza książki należy podawać w nawiasach kwadratowych, podobnie jak wszelkie uzupełnienia dodawane przez bibliotekarza. Zawartość strefy wysuwa na plan pierwszy informacje o tytule — wymieniając w pierwszej kolejności tytuł właściwy, czyli tytuł uznany za główny tytuł książki. W opisie występować może po dwukropku dodatek do tytułu, czyli wyraz lub wyrażenie uzupełniające tytuł, przede wszystkim podtytuł i nadtytuł np: Książka polska na Śląsku w latach 1922 - 1945 : zarys problematyki / pod red. Marii Pawłowiczowej a także tytuł równoległy, wyrażony w innym języku lub alfabecie: Nowe kierunki w dydaktyce i metodologii bibliotekoznawstwa i informacji naukowej = In arte didactica et methodologia bibliothecarum scientiae nec non informationis scientificae quid novi inventum sit / red. Maria Kocójowa W strefie pierwszej może wystąpić także tytuł oboczny, stanowiący drugą część tytułu, połączonego z pierwszą partykułą „czyli" (w języku polskim lub obcym). Tytuł oboczny należy włączać do opisu jako drugą część tytułu właściwego, rozpoczynając pierwszy wyraz dużą literą. Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie Don Juan oder Die Liebe zur Geometrie W skład tytułu właściwego wchodzą tytuły oboczne, nie obejmuje on natomiast tytułu równoległego oraz dodatku do tytułu. W niektórych wypadkach włącza się 97 do opisu także określenie typu dokumentu [OTD], wskazujące bardzo ogólnie na kategorię dokumentów, do których należy opisywany np. [Mapa], [Książka], [Film]. Potrzeba taka pojawia się zwłaszcza przy porządkowaniu opisów dokumentów różnych kategorii, posiadających jednakową nazwę — np. w katalogach bibliotecznych. Mały Książę [Płyta] Mały Książę [Książka] Przy sporządzaniu opisu istotnym udogodnieniem jest możliwość skracania zbyt długiego — np. barokowego — tytułu, pod warunkiem zachowania trzech pierwszych wyrazów, nienaruszalności jego sensu, poprawności gramatycznej, a także pozostawienia elementów mających znaczenie informacyjne (dat, nazw osobowych i geograficznych) np. Zabytki starożytności rzymskich w pieniądzach, pospolicie medalami zwanych, czasów rzeczypospolitej i szesnastu pierwszych cesarzów, zbioru ś.p. Stanisława Augusta króla polskiego, postrzeżone i krótkim wykładem objaśnione przez . . . biskupa zenopolit. , prezesa Towarzystwa Warszawskiego, czytane na posiedzeniu publicznem [!] ... Forma zapisu skróconego: Zabytki starożytności rzymskich w pieniądzach, [. . .] czasów rzeczypospolitej i szesnastu pierwszych cesarzów, zbioru śp. Stanisława Augusta [. . .] Stosuje się także uzupełnianie tytułu właściwego, np. poprzez rozwijanie cyfr pojawiających się na początku tytułu 200 [Dwieście] , dogodne w układzie alfabetycznym; a także wyjaśnianie zawartości treściowej wprowadzone przez katalogującego. Oznaczenie odpowiedzialności, będące drugą częścią strefy, włącza informacje o twórcach dokumentu po znaku graficznym /. Wśród osób odpowiedzialnych za dokument w pierwszej kolejności pojawia się zapis tzw. pierwszego oznaczenia odpowiedzialności, np. dla współtwórców dzieła, gdy w zapisie stosuje się znak przecinka: Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce / Barbara Bieńkowska, Halina Chamer-ska a w następnej, tzw. kolejnego oznaczenia odpowiedzialności, gdy po średniku podaje się nazwiska tłumaczy, ilustratorów itp. Sto lat samotności / Gabriel Garcia Harąuez ; przeł. Grażyna Grudzińska i Kalina Wojciechowska Wymienione elementy opisu wymienia się w kolejności wg uproszczonego wzoru: tytuł właściwy [OTD] : dodatek do tytułu = tytuł równoległy : równoległy dodatek do tytułu / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności ; kolejne oznaczenie odpowiedzialności Strefa wydania informuje o kolejności wydania. Pomija się w niej informacje o wydaniu pierwszym, z wyjątkiem np. pierwszego wydania krajowego lub edycji skróconej. Podstawowym źródłem danych była dotąd tylko strona tytułowa, obecnie (wg Al) cała książka . - Wyd. 2 popr. i uzup. dane przejęte spoza niej włączone są w nawias kwadratowy. . - [3 wyd.] 98 Zasadą jest podawanie numerów wydań cyframi arabskimi, a określeń w skrótach wg PN-85/N-01158. Do strefy wydania można włączyć oznaczenie odpowiedzialności odnoszące się do konkretnego wydania dokumentu . - Wyd. 2 / ii. Jan Marcin Szancer oraz równoległe oznaczenie wydania . - Wyd. 2 = 2 nd ed. Strefa adresu wydawniczego zawiera dane o miejscu (miejscach) wydania, wydawcy (wydawcach) oraz dacie wydania, a także miejscu druku, drukarni oraz dacie druku w wypadku braku lub niepełnych informacji podstawowych. Miejsce wydania: nazwa wydawcy, data wydania (miejsce druku: nazwa drukarni, data druku) Nazwę miejsca wydania podawać należy w mianowniku; w przypadku występowania w książce dwóch siedzib wydawcy przejmuje się obie: Warszawa ; Poznań: Państw. Wydaw. Nauk., 1986 gdy miejsc wydania jest więcej można przyjąć pierwsze, zaznaczając w nawiasie kwadratowym fakt pominięcia pozostałych: Wrocław [i in.]: Zakł. Nar. im. Ossolińskich Jeżeli brak danych o miejscu wydania, informację tę można podać przy zastosowaniu skrótu [S.I.] (Sine loco) lub [B. m.] (Bez miejsca); podobnie brak nazwy wydawcy sygnalizować należy skrótem [S. n.] (Sine nomine) lub [B. w.] (Bez wydawcy) i w tym wypadku uzupełnić strefę danymi o druku. [B.m.: b.w., 1949?] (Poznań: Druk. Wydawnicza, 1949) obecnie (wg Al) [B.m.: b.w.], dr. 1949 W sytuacji braku w książce daty wydania, nie należy stosować skrótu b.r., lecz obowiązkowo wprowadzić informację o czasie powstania: 1) przejąć z książki rok dystrybucji ,[dystr.] 1950 2) przejąć rok copyrightu , cop. 1982 3) ustalić rok przybliżony (poprzedzony uwagą ok., przed, po) lub rok przypuszczalny, ewentualnie określić dziesięciolecie lub stulecie wydania dzieła: rok przybliżony , [1955 lub 1956] , [ca 1945] , [ok. 1945] rok przypuszczalny , [1980?] ustalone dziesięciolecie , [193-] przypuszczalne dziesięciolecie , [193-?] ustalone stulecie , [18-] przypuszczalne stulecie , [18-?] Strefa opisu fizycznego podaje pełną informację o cechach zewnętrznych książki, określając w kolejności jej postać fizyczną — gdy nie ma ona postaci kodeksu, np. w przypadku zwoju, teki, skoroszytu, harmonijki; włącza dane o objętości (paginacji) oraz ilustracjach. Określa format, czyli wysokość grzbietu książki wyrażoną w centymetrach (przy formatach nietypowych podaje się oba wymiary); a także wylicza dokumenty towarzyszące, tzn. takie, które zostały wydane w tym samym czasie, co katalogowane dzieło i przeznaczone są do użytkowania łącznie z nim. . - Określenie formy książki (objętość) ; format 99 . - Objętość : oznaczenie ilustracji ; format + oznaczenie dokumentu towarzyszącego W opisie należy podawać liczbę numerowanych stronic, kart lub łamów przyjętych w książce, . - 112 s. . - 60 k. . - 200 łamów Stronice nieliczbowane w preliminariach lub na końcu książki, stanowiące ważny element dokumentu, należy ujmować w nawiasy kwadratowe. . - [8], 152, [12] s. Można także wyróżniać rodzaje ilustracji, uwzględniając porządek alfabetyczny: : faks.(faksymile), fot.(fotografia), mapa, nuty, pl.(plan), portr.(portret), rys.(rysunek), wykr.(wykres) . - 270, [4] s. , 16 k.tabl. : mapa, rys. ; 21 cm + 2 płyty W razie potrzeby opis dokumentu towarzyszącego można uzupełnić o jego opis fizyczny, sporządzony według właściwego dla rodzaju dokumentu arkusza normy, np. w przypadku książki: . - [4] , 320 s. : ii. kolor. , 3 mapy ; 19 cm + Atlas : 112 s. ; 30 cm Strefa serii — obowiązująca dla tzw. serii (dawniej wydawnictw seryjnych), czyli wydawnictw ciągłych, ukazujących się przeważnie bez określonej częstotliwości, lecz najczęściej numerowanych i posiadających wspólną nazwę serii (często także wspólną instytucję sprawczą) — zawiera tytuł serii, ISSN serii oraz numerację w obrębie serii; może także zawierać tytuł lub oznaczenie podserii, ISSN podserii oraz numerację w obrębie podserii. Jeżeli dokument należy do dwóch lub więcej serii, dokonuje się kolejnych zapisów w odrębnych nawiasach. Tytuł podserii podany po oznaczeniu podserii należy poprzedzić przecinkiem. (Biblioteka Nauczyciela. A, Ogólne Podstawy Wychowania ; 12) (Biblioteka Narodowa. Seria 1 ; nr 253) (Prace Historyczne , ISSN ; nr 12. Numizmatyka , ISSN ; nr 8) Strefa uwag zawiera różnorodne informacje uzupełniające, wprowadzane najczęściej według kolejności stref lub począwszy od uwag najważniejszych. Uwagi te dotyczyć mogą tytułu właściwego (wyjaśnienia jego niejednoznaczności, informacji o umiejscowieniu, sprostowania błędnych oznaczeń odpowiedzialności); wydania (uzupełnienia danych dotyczących pierwowzoru); serii (informacji o wspólnej z innymi książkami szacie graficznej, lecz bez określonego przez wydawcę tytułu serii np. Tzw. seria „Nike"); zawartości książki (np. danych dotyczących indywidualnych tytułów prac współwydanych pod wspólnym tytułem: Zawiera: tytuł pracy; tytuł kolejnej pracy ...). Ostatnią — ósmą strefą opisu — jest strefa ISBN i sposobu uzyskania książki. Jeżeli książka posiada kilka ISBN (np. ze względu na zróżnicowanie formy zewnętrznej książki), należy wymienić je wszystkie i strefę się powtarza; natomiast w przypadku wystąpienia błędnego ISBN, należy go włączyć do opisu w pierwszej kolejności, a następnie podać prawidłowy. ISBN 83-11-06588-9 (błędny) ISBN 83-11-06588-8 (popr.) Podobnie jak książkę jednotomową traktuje się i opracowuje według arkusza 1. prace współwydane oraz poszczególne utwory z tzw. klocka, czyli zbioru prac współoprawnych. 100 Opracowywanie prac wspólwydanych polega na włączeniu do strefy tytułu i oznaczenia odpowiedzialności, tytułów prac oraz nazwisk ich autorów w kolejności występowania na stronie tytułowej dokumentu. Dane dotyczące poszczególnych prac należy oddzielić kropką i odstępem. Tytuł pracy / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące pracy . Tytuł następnej pracy / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące następnej pracy... Jeżeli natomiast książka zawiera kilka prac jednego autora, jego nazwisko należy podać po tytułach wszystkich wymienionych prac, zaś poszczególne tytuły oddzielić średnikiem z odstępami po obu stronach. Stara proza ; Nowe wiersze / Miron Białoszewski Norma przewiduje także całkowicie samodzielny opis dokumentów niesamoi-stnych wydawniczo. Charakter taki posiadają odrębne rozdziały, części wydawnictwa o indywidualnym tytule bądź autorstwie; mogą tak być traktowane nawet poszczególne wiersze (zwłaszcza dla potrzeb kartotek zagadnieniowych). Opis takiej pracy składa się z trzech podstawowych części: — pierwsza z nich zawiera tytuł, dodatki do tytułu i oznaczenie odpowiedzialności pracy; — druga — tzw. cytatę wydawniczą, obejmującą opis bibliograficzny książki, do której włączona jest poszukiwana praca. Opis ten uwzględnia obowiązkowe elementy opisu książki, bez charakteryzowania strefy opisu fizycznego i poprzedzony jest znakiem //W:; — trzecia — informację o umiejscowieniu pracy w książce, co wymaga obowiązkowego podania stron zajętych przez tę pracę; zaleca się także podanie informacji o materiale ilustracyjnym. Wydawnictwa historyczne Instytutu Śląskiego w latach 1945 - 1949 / Andrzej Trojnar // W: Książka na Śląsku w latach 1945 - 1956 : zarys problematyki / red. Maria Pawłowiczowa . - Katowice : „Śląsk" , 1977 . - S. 44-54 Stopnie szczegółowości i poziomy opisu W zależności od zasobów biblioteki, a także od przewidywanych oczekiwań użytkowników i stopnia ich przygotowania, biblioteki stosują różne stopnie szczegółowości opisów bibliograficznych; zróżnicowany jest także sam zapis na karcie tytułowej, wprowadzający np. dla przejrzystości opisu wcięcia akapitowe, choć możliwy jest również zapis w ciągłości wiersza. Wcięcia akapitowe można stosować w opisach drugiego i trzeciego stopnia szczegółowości w strefach: tytułu i oznaczenia odpowiedzialności, adresu wydawniczego, serii, uwag i ISBN. Pierwszy stopień szczegółowości opisu obejmuje elementy obowiązkowe, niezbędne dla identyfikacji dokumentu: czyli tytuł właściwy, pierwsze oznaczenie odpowiedzialności, oznaczenie wydania, pierwsze miejsce wydania oraz datę wydania. Tytuł właściwy / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności .- Oznaczenie wydania .- Miejsce wydania, data wydania Zapis taki stosuje się często w wykazach nabytków. 101 Drugi stopień szczegółowości opisu, wykorzystywany np. w bieżących bibliografiach specjalnych, a także w większości katalogów bibliotecznych, zawiera elementy obowiązkowe oraz zalecane, które pozwalają na bliższą charakterystykę dokumentu poprzez wprowadzenie dodatku (lub dodatków) do tytułu, następnych oznaczeń odpowiedzialności, nazwy wydawcy, oznaczeń formy, formatu, ilustracji, a także serii i jej numeracji, dokumentu lub dokumentów towarzyszących oraz uwag. Wzór opisu bibliograficznego książki jednotomowej drugiego stopnia szczegółowości, najczęściej stosowanego w katalogach bibliotecznych, wygląda następująco: Tytuł właściwy : dodatek do tytułu / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności ; każde następne oznaczenie odpowiedzialności .- Oznaczenie wydania / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące wydania Miejsce wydania: nazwa wydawcy, data wydania .- Określenie formy książki i/lub jej objętość : oznaczenie ilustracji ; format + oznaczenie dokumentu towarzyszącego (Tytuł serii , ISSN serii ; numeracja w obrębie serii. Oznaczenie podserii , ISSN podserii ; numeracja w obrębie podserii) Uwagi ISBN Podany wzór nie obejmuje zapisu hasła — w takim przypadku stałby się bowiem wzorem opisu katalogowego dokumentu — jest natomiast przykładem opisu bibliograficznego. Trzeci stopień szczegółowości opisu, stosowany np. w bibliografii narodowej, zawiera wszystkie (obowiązkowe i zalecane) elementy opisu łącznie z OTD, tytułem równoległym, oznaczeniem odpowiedzialności wydania, dodatkiem do tytułu serii i oznaczeniem odpowiedzialności serii, a także ceną dokumentu. Opis książki wielotomowej może mieć natomiast dwie formy: być opisem na jednym lub na dwóch (lub więcej) poziomach. Opisując książkę wielotomową na jednym poziomie, należy w pierwszej kolejności włączać do stref opisu elementy wspólne dla wszystkich tomów, później cechy indywidualne poszczególnych tomów, zeszytów lub części. W strefie tytułu i oznaczenia odpowiedzialności opis cech indywidualnych oddziela się kropką, tytuły tomów (wg Al) przecinkami; w strefie opisu fizycznego wymienia po określeniu ilości tomów (zeszytów, części) w nawiasie okrągłym, oddzielając średnikami. Nad Niemnem / Eliza Orzeszkowa. T. 1-2 (gdy brak indywidualnych tytułów) Biblioteka. Cz. 1, Organizacja biblioteki, gromadzenie i opracowanie zbiorów bibliotecznych / Wanda Kochmańska, Krystyna Puzio, Jerzy Rata jewski. Cz . 2, Udostępnianie zbiorów i działalność informacyjna / Jerzy Ratajewski .- 2 t. (302 ; 198 s.) (zapis w strefie opisu fizycznego) W opisie dokumentów wielotomowych metodą na dwóch poziomach, poziom pierwszy obejmuje elementy wspólne dla wszystkich tomów, poziom drugi wyszczególnia dane charakterystyczne dla kolejnych jednostek; elementem różnicującym mogą być: odrębne oznaczenie odpowiedzialności, inna data wydania oraz indywidualne elementy strefy opisu fizycznego (zwłaszcza paginacja). Wyliczanie tomów na drugim poziomie opisu poprzedza wcięcie akapitowe przed ich oznaczeniem 102 (jako tom, część, zeszyt), numeracją (zawsze cyframi arabskimi) oraz odpowiednim umownym znakiem graficznym, uzależnionym od tego, który z elementów indywidualnych pojawi się jako pierwszy. Jeżeli elementem takim jest indywidualny tytuł tomu, znakiem tym będzie dwukropek, jeżeli oznaczenie odpowiedzialności — kreska ukośna, gdy paginacja — znak strefy. Opis wydawnictwa wielotomowego metodą na dwóch poziomach, gdy elementem identyfikującym są tytuły poszczególnych tomów: Historia Polski .-Wyd. 10 Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe , 1986 . - 3 t. ; 21 cm ISBN 83-01-03732-6 [1] : Do roku 1505 / Jerzy Wyrozumski .- 253 s. : mapy [2] : 1505-1764 / Józef Andrzej Gierowski .- 319 s. : mapa [3] : 1764-1864 / Józef Andrzej Gierowski .- 348 s. : mapy Pomimo faktu, iż norma podaje oba sposoby opisu książek wielotomowych nie sugerując potrzeby dokonywania wyboru, przepisy jednoznacznie zalecają opracowywanie tego typu wydawnictw metodą na dwóch poziomach. Stosowanie opisu na jednym poziomie ogranicza się do przypadków, kiedy od razu kataloguje się całość wydawniczą, gdyż wydawca nie przewiduje dalszego ukazywania się kolejnych jej tomów, oraz gdy poszczególne tomy nie posiadają zbyt wielu cech indywidualnych, ponieważ ich wyliczanie w opisie na jednym poziomie burzy czytelność opisu, a czasem jest wręcz niemożliwe. Opis wydawnictw wielotomowych przeprowadzany metodą na dwóch poziomach jest niewątpliwie wygodniejszy w sytuacji potrzeby dopisywania kolejnych tomów w miarę ich gromadzenia w bibliotece. Dane, dotyczące pierwszego poziomu opisu, powinny być przejmowane z pierwszego tomu książki. Odstępstwo od tej zasady zachodzi w przypadku ukazywania się tomów z pominięciem ich kolejności (niezgodnie z ich numeracją) — podstawą opisu staje się wówczas tom najwcześniej opublikowany. W przypadku jego braku można ustalić informacje o cechach pierwszego tomu na podstawie bibliografii lub katalogów innych bibliotek, co uchroni bibliotekarza od poprawek opisu na gotowej już karcie katalogowej w chwili uzupełnienia tego tomu przez bibliotekę. Katalogując książkę wielotomową o numeracji dwu- lub wielostopniowej, należy sporządzić opis na odpowiedniej liczbie poziomów. Na pierwszym poziomie opisu pojawią się wówczas elementy wspólne dla całości książki wielotomowej, na poziomie najniższym elementy indywidualne poszczególnych tomów (zeszyty, części), natomiast elementy wspólne dla zespołów tomów znajdą się na poziomach pośrednich. Opis wydawnictwa wielotomowego metodą na jednym poziomie: Od Staff a do Wojaczka : poezja polska 1939-1985 : antologia/ [wybór] Bohdan Dr ozdowski; Bohdan Urbankowski; noty oprać. Wiesława Kruszka; Agnieszka Rapacka-Furtek .-T. 1-2.-Wyd. poszerzone, przejrz. iuzup. Łódź: Wydaw. Łódzkie, 1991 .- 2 t. (838, [2] s. ; 928 s.) ; 21 cm ISBN Opis wydawnictwa wielotomowego metodą na dwóch poziomach, gdy zapis na drugim poziomie rozpoczyna wyszczególnienie objętości: 103 Od Staffa do Wojaczka : poezja polska 1939-1985 : antologia/ [wybór Bohdan Drozdowski ; Bohdan Urbankowski ; noty oprać. Wiesława Kruszka ; Agnieszka Rapacka-Furtek .-Wyd. poszerzone, przejrz. i uzup. Łódź: Wydaw. Łódzkie, 1991 . - 2t. ; 21 cm ISBN T. 1 .-838, [2] s. T. 2 .- 928 s. Opis wydawnictw ciągłych Wydawnictwa zwarte stanowią największą część zbiorów bibliotecznych. Oprócz nich biblioteki gromadzą i opracowują także wydawnictwa ciągłe. Kataloguje się je, obierając jako hasło tytuł całości wydawnictwa i podając w pierwszej kolejności dane formalne: tytuł, nazwę wydawcy, miejsce wydania i format. W dalszej kolejności występują elementy opisu poszczególnych jego części — kolejność, rok wydania oraz objętość. Opis ogólny na głównej karcie tytulaturowej czasopisma składa się z następujących elementów obowiązkowych: — hasła (jest nim pierwszy znaczący — z pominięciem np. rodzajnika — wyraz tytułu); — tytułu i podtytułu czasopisma; — określenia tzw. częstotliwości, czyli zaplanowanej przez wydawcę periodycz-ności ukazywania się (tygodnik, dwutygodnik, miesięcznik itp.); — informacji, będących tzw. strefą specjalną opisu: nazwiska redaktora (gdy czasopismo redagowane jest przez zespół, podaje się tylko nazwisko pierwszego z jego członków oraz zaznacza [i in.]), nazwy instytucji wydającej czasopismo oraz daty oznaczającej rok wydania pierwszego numeru czasopisma znajdującego się w bibliotece (1991/... ); jeżeli czasopismo przestaje się ukazywać, po prawej stronie kreski ukośnej wprowadza się rok wydania ostatniego rocznika (1928/1939). Druga część opisu czasopisma znajduje się na tzw. kartach wyszczególniających — nad linią hasłową umieszcza się tytuł czasopisma, a poniżej w dalszej kolejności: numer tomu lub rocznika, rok, wykaz części wchodzących w skład rocznika (numery, zeszyty) i wreszcie w rubryce „Uwagi" wymienia się informacje charakterystyczne dla danego rocznika czy numeru na temat np. współwystępujących z nim dodatków i spisów treści; wylicza się także numery ewentualnych braków wykazanych podczas skontrum bądź stwierdzonych przez bibliotekarza w innym przypadku. Istotną sprawą jest także sposób postępowania z czasopismami, które zmieniły swój tytuł pierwotny. Bibliotekarz w różny sposób rejestruje owe zmiany: informuje w „Uwagach" o zmianie tytułu, a odsyłaczem szczegółowym kieruje czytelnika do tytułu pierwotnego — tak zdarza się w większości bibliotek naukowych; albo, traktując czasopismo o zmienionym tytule jako odrębną jednostkę katalogową, sporządza oddzielną kartę główną dla nowego tytułu, podając w „Uwagach" poprzedni tytuł i datę zmiany. Wszystkie dodatki do czasopism, posiadające odrębne tytuły oraz paginację, katalogowane są jako odrębne jednostki, a informacje na ich temat włącza się do „Uwag" karty wyszczególniającej macierzystego czasopisma. 104 Przy opracowywaniu kalendarzy grupuje się je, biorąc pod uwagę identyczne tytuły i sporządzając wspólne opisy z wyszczególnieniem roczników; sprawozdania natomiast katalogowane są pod hasłami instytucji, których dotyczą. Czasopisma katalogowano do niedawna wg normy PN-73/N-01152, obecnie według arkusza 2. znowelizowanej normy opisu bibliograficznego. Bibliotekarze korzystali także z dwóch instrukcji katalogowania tego typu wydawnictw; wcześniejszej, opracowanej przez Krystynę Pieńkowską w 1967 r., oraz wydanej w 1982 r. Instrukcji Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, opracowanej przez Barbarę Nałęcz i Edwarda Stańczaka. Najnowszym i najpełniejszym poradnikiem, pomocnym przy katalogowaniu wydawnictw ciągłych, interpretującym zasady opisu zgodnie z obowiązującą od 1997 r. normą jest praca Marii Janowskiej5. Podstawą arkusza 2. jest zalecenie IFLA ISBD(S) International Standard Bibliographic Description. London 1988, które wprowadza zmiany w strefie tytułu i oznaczenia odpowiedzialności, numeracji i strefie serii, w celu ujednolicenia zapisu zgodnie z zasadami systemu rejestracji wydawnictw ciągłych ISDS. Dzięki tym pracom bibliografia narodowa oraz sieć ISSN posługiwać się będą takimi samymi jednostkami bibliograficznymi. Przedmiotem normy jest opis bibliograficzny wydawnictw ciągłych: w całości, części samoistnych i niesamoistnych wydawniczo. Wydawnictwem ciągłym wg PN-92/N-01227 jest wydawnictwo o nie przewidzianym z góry zakończeniu, ukazujące się w określonych lub nieokreślonych odstępach czasu, częściami (zeszyt, numer, tom, rocznik), opatrzonymi wspólnym tytułem i na ogół oznaczonymi numerycznie i/lub chronologicznie. Kryteria te spełniane są przez różnorodne pod względem treści czasopisma oraz serie wydawnicze traktowane jako całość. Wydawnictwa ciągłe, posiadające inne niż tradycyjne postaci fizyczne, np. wydawane na kasetach, oraz czasopisma elektroniczne, wymagają stosowania normy łącznie z właściwymi normami opisu odpowiednich rodzajów dokumentów (np. arkusza 7 dla czasopism na kasetach dźwiękowych). W stosunku do wcześniejszych polskich przepisów katalogowania wydawnictw ciągłych wprowadzono cztery zasadnicze zmiany: pierwsza określa zasadę opracowywania odrębnego opisu dla każdego ciągu zeszytów opatrzonych odmiennym tytułem (do tej pory katalogowano najczęściej pod tytułem pierwotnym, o zmianie informując w uwagach, a dla nowego tytułu sporządzano odsyłacz). Druga zmiana dotyczy podstawy opisu — dotąd był nią skompletowany pierwszy rocznik czasopisma, obecnie jest to jedynie pierwszy jego zeszyt — podstawą identyfkacji musi być numeracja, nie data publikacji. Jeżeli biblioteka go nie posiada, dane należy przejmować z pierwszego dostępnego zeszytu (z wyjątkiem wyraźnie określonego jako sygnalny), nie przewiduje się bowiem przejmowania ich spoza opisywanego wydawnictwa. Dla oddzielnie opisywanych dokumentów wtórnych (reprint, mikrore-produkcja) podstawą opisu jest także pierwszy zeszyt, dane z ostatniego zeszytu są niezbędne w strefie numeracji i daty wydania przy katalogowaniu zamkniętego ciągu zeszytów. Trzecia zmiana dotyczy sekcji, uznając każdą z nich za odrębną jednostkę opisu — do tej pory traktowano w ten sposób tylko sekcje (części czasopisma M. Janowska: Opis bibliograficzny wydawnictw ciągłych (interpretacja postanowień PN-N-01158-02). Warszawa 1996, s. 9-51. 105 oznaczone w obrębie jednego tytułu dodatkowym elementem — np. symbolem literowym, cyfrowym lub odrębną nazwą: 1A,1B; A,A)„ posiadające własną numerację zeszytów oraz oddzielną paginację. Czwarta zmiana, wprowadzając rozróżnienie tytułów podserii: indywidualnego oraz niewyróżniającego (zależnego od tytułu serii głównej, nie wystarczającego do jego identyfikacji, będącego nazwą rodzajową lub określeniem dziedziny wiedzy — np. bibliotekoznawstwo, prace historyczne), ustala zasady opracowywania serii. Norma ujednolica formę gramatyczną oraz ortografię: wszystkie wyrazy tytułów i nazw własnych oprócz przyimków, spójników i rodzajników (także niektórych sformułowań typu: pod wezwaniem, imienia) należy pisać wielkimi literami („Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej", „Przegląd Biblioteczny", „Biblioteka w Szkole"); w pierwszym i drugim stopniu szczegółowości opisu możliwe jest uwspółcześnienie pisowni. W zbiorach opisów dokumentów utrwalonych na różnych nośnikach można podawać określenie typu dokumentu ([Druk brajlowski], [Mikroforma]). Ustalając zasady stosowania znaków umownych (zalecanych w opisie drugiego stopnia szczegółowości) i przestankowania, norma bez obligatoryjności traktuje możliwość wprowadzania wcięć akapitowych w zapisie: „... przykładowo od nowego akapitu można rozpoczynać strefy: tytułu i oznaczenia odpowiedzialności, uwag oraz ISSN, tytułu kluczowego i sposobu uzyskania wydawnictwa". Kolejne strefy zapisywać można także w ciągłości wiersza, lecz wydaje się, iż burzy to czytelność opisu. W podanych wzorach zastosowano wcięcia akapitowe przy zapisie w trzech wymienionych wyżej strefach, sygnalizując w tym miejscu potrzebę wyeksponowania strefy numeracji, a więc konsekwentnego z zapisem wg arkusza 1 rozpoczynania od wcięcia strefy adresu wydawniczego. Wzór nie obejmuje hasła — będzie nim hasło tytułowe, zgodne z normą PN-73/N-01152. Wzór opisu dla wydawnictwa ukazującego się bieżąco: Tytuł właściwy lub tytuł wspólny . Oznaczenie podserii, dodatku lub sekcji , Tytuł zależny : dodatek do tytułu / Pierwsze oznaczenie odpowiedzialności .- Oznaczenie wydania .- Numeracja pierwszego zeszytu - . - Pierwsze miejsce wydania : nazwa wydawcy , data wydania pierwszego zeszytu - .- (Tytuł serii lub podserii , ISSN serii lub podserii ; numeracja w jej obrębie) Uwagi ISSN W opisie zamkniętego ciągu zeszytów (np. gdy wydawnictwo przestało się ukazywać) uzupełniona zostaje strefa numeracji oraz strefa adresu wydawniczego o dane dotyczące ostatniego zeszytu, wprowadzone po znaku pauzy. Wzór opisu pojedynczego zeszytu: Tytuł właściwy lub tytuł wspólny . Oznaczenie podserii, dodatku lub sekcji, Tytuł zależny : dodatek do tytułu / Pierwsze oznaczenie odpowiedzialności Oznaczenie wydania .- Numeracja zeszytu .- Pierwsze miejsce wydania : nazwa wydawcy , data wydania zeszytu . - (Tytuł serii lub podserii , ISSN serii lub podserii ; numeracja w obrębie serii lub podserii) Uwagi ISSN Pojedynczy zeszyt, opatrzony własnym indywidualnym tytułem, można opisywać także według arkusza 1, dane o tytule właściwym wydawnictwa ciągłego i jego numerację umieszczając w strefie serii. 106 W strefie tytułu i oznaczenia odpowiedzialności może wystąpić tytuł zależny: jest to tytuł sekcji lub niewyróżniający tytuł indywidualny dodatku ciągłego (wydawnictwa ciągłego, wydawanego oddzielnie lub będącego luźną wkładką, posiadającego tytuł lub dodatek do tytułu wskazujący na związek z innym wydawnictwem ciągłym) bądź podserii, który w celu identyfikacji wymaga podania tytułu wspólnego. W strefie tej może występować także [OTD], umiejscowione po tytule zależnym, a przed dodatkiem do tytułu. W strefie wydania podawane są informacje charakterystyczne dla danej wersji wydawnictwa ciągłego, np. mutacji (jest to nazwa czasopism, głównie dzienników, wychodzących zwykle pod tym samym tytułem, lecz złożonych z dwóch części: informacji jednakowych oraz różniących się w zależności od terenu, dla którego są przeznaczone), innej wersji językowej, przedruku czy wydania specjalnego; . - Wyd. katowickie Strefa numeracji włącza informacje o zeszytach wg następujących zasad: 1) w opisie całości aktualnie ukazującego się wydawnictwa ciągłego — numerację pierwszego zeszytu i znak graficzny (pauzę), 2) w opisie wydawnictwa, które przestało się ukazywać lub wybranego ciągu zeszytów — numerację pierwszego i ostatniego zeszytu, połączone pauzą. Jeżeli poszczególne zeszyty są numerowane w obrębie tomu (rocznika) oraz w sposób ciągły, numerowanie ciągłe zaleca się wprowadzać w dalszej kolejności, po znaku = np. . - 1995, nr 1 = 282 Jeżeli w opisywanym wydawnictwie nie zachodzą inne zmiany, lecz tylko ciąg numerów zostanie zastąpiony innym ciągiem, należy kolejne z nich włączać do strefy numeracji, oddzielone średnikiem Vol. 1(1915) - vol. 25(1939) ; n.s. vol. 1(1946) - vol. 30(1975) ; vol. 50(1976) - Postanowienia normy zgodne są w dużym stopniu z arkuszem 1; dotyczy to zwłaszcza strefy adresu wydawniczego i opisu fizycznego. Odmienne dotąd zasady podawania danych dotyczących serii także zostały ujednolicone (wg arkusza Al): jeżeli wydawnictwo ukazuje się w obrębie serii i podserii, w strefie 6 należy podawać tylko dane podserii, informacje o serii głównej wyłącznie w strefie uwag. Specyficzny jest również zapis w strefie 8: strefie międzynarodowego znormalizowanego numeru wydawnictw ciągłych (ISSN), tytułu kluczowego i sposobu uzyskania wydawnictwa. W opisie pierwszego i drugiego stopnia szczegółowości elementem strefy będzie tylko ISSN. Tytuł kluczowy, czyli jednoznaczna nazwa nadawana wydawnictwu ciągłemu w sieci ISSN, ściśle z nim związana, włączana będzie w opisie trzeciego stopnia szczegółowości (w bibliografii narodowej) i tylko wówczas, gdy różni się od tytułu właściwego. Biuletyn Inf ormacyjno-Instruktażowy / Miejska Biblioteka Publiczna w Krakowie ; [wyd. we współpr. z Wojewódzką Biblioteką im. J. Słowackiego w Tarnowie ; red. nacz . Józef Zając] Kontynuacją poradnika do opisu bibliograficznego wydawnictw ciągłych jest publikacja, także autorstwa Marii Janowskiej, dotycząca opisu artykułów. Jednostką opisu jest pojedynczy artykuł (publikacja o przewidzianym zakończeniu) — może to być rozprawa naukowa, utwór literacki lub recenzja, a także jego fragment lub 107 grupa artykułów opublikowanych pod wspólnym tytułem cyklu bądź rubryki. W zależności od tego, czy artykuł składa się z jednej, czy wielu części, rozróżnić można jako jednostki opisu: a) artykuł jednoczęściowy, b) artykuł wieloczęściowy (całość, pewną liczbę części lub część pojedynczą), c) fragment artykułu. Podstawowymi elementami opisu są: tytuł artykułu, dodatek do tytułu oraz pierwsze oznaczenie odpowiedzialności. W miarę potrzeb można włączyć następne oznaczenie odpowiedzialności, strefę cyklu (jest odpowiednikiem strefy serii) oraz uwag. Podstawą opisu są: dla artykułu — opisywany z autopsji artykuł; dla cytaty wydawniczej — zeszyt, zawierający artykuł; dla artykułu wieloczęściowego — wszystkie części i numery publikacji, w których się znajduje. Jeżeli opisywany artykuł nie posiada tytułu, należy go utworzyć, włączając lapidarne określenie tematu lub formy zawartej w nim pracy. W przypadku, gdy artykuł posiada dwa lub więcej tytułów, jako właściwy traktuje się tytuł wyróżniony typograficznie lub pierwszy. Gdy na jednej stronie zamieszczonych jest kilka artykułów, można opisywać je jako prace współwydane: jeśli oprócz tytułów indywidualnych widnieje tytuł nadrzędny — jako prace współwydane pod wspólnym tytułem; w przypadku jego braku — jako prace współwydane bez tytułu wspólnego. W strefie cyklu (rubryki) przy opisie pojedynczego odcinka artykułu wieloczęściowego, posiadającego tytuł indywidualny (niezależny od tytułu wspólnego), należy podać tytuł artykułu wraz z oznaczeniem części. Opisując pojedynczy artykuł w obrębie cyklu należy podać tytuł cyklu, oznaczenie odpowiedzialności dotyczące cyklu oraz oznaczenie odpowiedzialności w ramach cyklu. Strefa uwag może informować o języku tekstu, dokumentach z nim związanych, bibliografii załącznikowej. Tekst uwagi należy rozróżnić od wyrażenia wprowadzającego, oddzielając go dwukropkiem np.: . - Przemówienie wygłoszone na posiedzeniu . . . (tyt.: Platforma porozumienia) Opis artykułu jednoczęściowego: Tytuł artykułu : dodatek do tytułu artykułu / Pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące artykułu ; następne oznaczenie odpowiedzialności dotyczące artykułu . - (Tytuł cyklu (rubryki) / Oznaczenie odpowiedzialności dotyczące cyklu (rubryki) ; Numeracja w obrębie cyklu (rubryki) . - Uwagi dotyczące artykułu // Tytuł wydawnictwa ciągłego. - Lokalizacja artykułu Jeżeli cytatę wydawniczą podaje się w ciągłości wiersza, należy używać elementu łączącego //; jeżeli z wcięciem akapitowym — wprowadza się tylko przyimek W: (lub In:). Opis artykułu wieloczęściowego: Tytuł artykułu : dodatek do tytułu artykułu / Pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące artykułu ; następne oznaczenie odpowiedzialności dotyczące artykułu . - (Tytuł cyklu (rubryki) / Oznaczenie odpowiedzialności dotyczące cyklu (rubryki) ; Numeracja w obrębie cyklu (rubryki) . - Uwagi dotyczące całości artykułu . - Oznaczenie części : Tytuł części / Pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące części . Oznaczenie następnej części ...II Tytuł wydawnictwa ciągłego . - Lokalizacja części ; Lokalizacja następnej części ; ... 108 Opis dokumentów specjalnych Kolejną grupą wydawnictw udostępnianych w bibliotekach są tzw. zbiory specjalne. Pod względem organizacyjnym, ściśle związanym z ich swoistymi cechami wydawniczo-formalnymi, wyodrębnia się na ogół następujące grupy: — rękopisy, — stare druki (w tym inkunabuły), — ikonografię (grafikę, sztychy, fotografie), — kartografię, — muzykalia (druki muzyczne — nuty, rękopisy muzyczne), — materiały audiowizualne (płyty, taśmy), — dokumenty życia społecznego (dżs), — dokumenty wtórne (fotokopie, kserokopie, mikrofilmy, mikrokarty, mikrofi-sze). Zbiory rękopiśmienne, przechowywane i udostępniane w bibliotekach, ze względu na swoje cechy formalne przedstawiają grupę niejednolitą, opracowanie ich wymaga zatem zastosowania odrębnych zasad. Pierwsza ich grupa — kodeksy, czyli średniowieczne księgi rękopiśmienne, opracowywana jest według zasad kodeksologii. Miscellanea (zbiory tekstów wielu autorów o zróżnicowanej treści) traktowane są jako odrębne jednostki opisu i katalogowane jak wydawnictwa zwarte odpowiednio według arkusza 1 lub 8. Rękopisy wchodzące w skład spuścizn osobistych (korespondencji i innych materiałów piśmienniczych, np. metryk czy świadectw, przekazywanych bibliotekom najczęściej po śmierci właściciela i/lub autora) tworzą zespoły rękopiśmienne. Kolekcje papierów luźnych segreguje się ze względu na podobieństwo (znaczeniowe, chronologiczne), kryterium wyszczególniającym jest ich proweniencja. Ogólne Wytyczne opracowania rękopisów w bibliotekach polskich (Wrocław 1955) określają następujące elementy opisu dokumentu rękopiśmiennego: — sygnaturę, — opis zewnętrzny (dane o czasie powstania, języku dokumentu, materiale), — ogólny tytuł rękopisu (w przypadku jego braku incipit lub explicit), — spis zawartości rękopisu, — opis bibliograficzny (dla rękopisów nowszych opis ten składa się z notatki bibliograficzno-proweniencyjnej; rękopis średniowieczny wymaga charakterystyki materiału, pisma, zdobienia i oprawy). Katalog rękopisów wymaga tworzenia aparatu pomocniczego, najczęściej indeksów typu ogólnego (osobowych, topograficznych, przedmiotowych) oraz indeksów specjalnych (np. wykazów kopistów lub tytułów dla utworów anonimowych). Dział rękopisów gromadzi i opracowuje również maszynopisy i wydruki komputerowe dysertacji naukowych i innych prac niepublikowanych, prowadząc dla nich katalogi alfabetyczne, przedmiotowe lub krzyżowe. Opisu pracy niepublikowanej jako indywidualnej jednostki opisu dokonuje się nadal według normy z 1973 roku; brak bowiem do tej pory postanowień arkusza 9. Górniak Agnieszka: Ocena trwałości papieru w „Dziełach wszystkich" Fryderyka Chopina pod redakcją Ignacego Paderewskiego, wydanych w latach 1949 - 1992 109 przez Polskie Wydawnictwo Muzyczne. 1996, 117, 180 s. tab. bibliogr. 69poz. wydruk komputerowy Praca magisterska (10.07.1996) . Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Filologiczny, Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej. Promotor: prof. dr hab. Bronisław Zyska Materiały określane jako stare druki są zazwyczaj podzielone chronologicznie według czasu powstania; odrębną grupę na ogół stanowią polonika, wyodrębnia się również cymelia i inkunabuły. Przedmiotem obowiązującego już arkusza 8 normy jest opis bibliograficzny starych druków, czyli dokumentów graficznych z lat 1501 - 1800. Dla druków wydanych przed 1500 r. przyjmuje się zasady opisu podane w Gesamłkatalog der Wiegendrucke, t. 3, s. IX-XXXII. Dane do opisu starych druków należy czerpać ze strony tytułowej lub jej substytutu oraz innych preliminariów: odwrocia karty tytułowej, frontispisu, karty przed-tytułowej, imprimatur, przywileju drukarskiego, z oryginalnej okładki i grzbietu, również z kolofonu, incipitu i explicitu, a także z tekstu. Istotną sprawą są zasady prostowania i wyjaśniania błędów w pisowni i ortografii przy katalogowaniu starych druków. Błędnie napisane wyrazy należy przejmować do opisu i oznaczać wykrzyknikiem podanym w nawiasach kwadratowych, np. Zbiur [!] wszystkich druków Konfederacyi Targowickiey y Wileńskiey. Norma wprowadza ujednoliconą terminologię: m. in. accedit („acc") dla dzieła współwydanego, aprobatę, chronogram (chronostych), oblongus, semifolio, sygnet, explicit, incipit, kolofon. Jednostkę opisu może stanowić druk jednotomowy, druk wielotomowy (całość, określona liczba tomów, jeden z tomów) oraz niesamoistna wydawniczo część druku (odrębna praca, rozdział lub fragment). Arkusz 8 nie przewiduje w opisie strefy specjalnej, natomiast zwiększona jest liczba elementów obowiązkowych w strefie adresu wydawniczego: . - Pierwsze miejsce wydania ; następne miejsce wydania: Nazwa wydawcy, data wydania (Miejsce druku: Nazwa drukarni , data druku) W przypadku braku daty należy ustalić ją (także dzień oraz miesiąc) na podstawie danych z druku: z przywileju drukarskiego, dedykacji, przedmowy, imprimatur, na podstawie okoliczności powstania druku; lub spoza druku, zaznaczając ten fakt w uwagach. W przypadku braku takich możliwości należy podać rok przybliżony lub przypuszczalny, ewentualnie określić stulecie. W strefie opisu fizycznego należy podawać liczbę stronic, kart lub szpalt cyframi występującymi w druku (w skrótach „s.", „k.", „szp."). Dla druków polskich, zwłaszcza z XVI wieku, zaleca się podawać dodatkowo wyszczególnienie sygnatur. Tabele, sygnety drukarskie oraz herby (na recto lub verso strony tytułowej), a także ozdobniki drukarskie, nie powinny być utożsamiane z ilustracjami, należy o nich informować w strefie uwag. Zaznacza się również występowanie w druku frontispisu („front."), którego nie należy wliczać do ogólnej paginacji, oraz strony tytułowej sztychowanej . - 103 k. , [1] k. front, w strefie uwag: . - s. tyt. sztych. Przy określaniu formatu należy podawać rozmiar druku wyrażony liczbą złożeń arkusza oraz znaku „o". Dla druków formatu podłużnego lub wydłużonego zaleca się dodatkowo włączyć określenie „oblongus" („obl.") lub „semifolio". Dla druków, 110 których wielkości nie określa się złożeniem arkusza, należy podać skrót „in piano" („pl."), zalecane jest także podanie w nawiasie okrągłym wysokości i szerokości arkusza w centymetrach (z zaokrągleniem w górę do pełnego centymetra). ; 2° ; 8° ; 24° ; 4° obl. ; 2° semifolio ; pl. 8° (45 x 40 cm) Hasło autorskie do katalogu bibliotecznego należy podawać w języku polskim (narodowym) lub łacińskim, jeśli twórca pisał w tym języku. Imiona zakonne uzupełnia się określeniem reguły, nazwiska kardynałów i biskupów — nazwiskiem rodowym oraz imieniem, świętych — przydomkami: s. (sanctus) lub b. (beatus). Hasłem tytułowym dla druków liturgicznych będzie tytuł łaciński (missale, breviarum, agenda), dla ksiąg biblijnych — Biblia uzupełniona o hasło własne, np. psalterium. Tłumaczenia dzieł anonimowych należy katalogować pod tytułem oryginału z określeniem języka tłumaczenia i podaniem tytułu przekładu. W przypadku klocków introligatorskich należy sporządzać odrębne opisy dla poszczególnych druków. Wzór opisu odrębnej pracy (niesamoistnej wydawniczo części druku): Tytuł = tytuł równoległy / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności // In: Tytuł właściwy = tytuł równoległy / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności . -Pierwsze miejsce wydania ; następne miejsce wydania : nazwa wydawcy , data wydania (Miejsce druku : nazwa drukarza , data druku) . - Format . - Stronice zajęte przez pracę Opis druku jednotomowego drugiego stopnia szczegółowości (arkusz 8 uwzględnia tylko pierwszy oraz drugi stopień, nie przewiduje trzeciego) 1) Zulta [!] szlafmyca albo Kolęda na nowy rok : opera w trzech aktach / przez Franciszka Zabłockiego w Warszawie: nakładem i drukiem Michała Grolla, 1783. - 80 s. ; 8°. (Teatr Polski czyli zbiór kommedyi, dramy, tragedyi /z ... autorów francuskich tłomaczonych ... ; T.63, cz.2) E XXXIV, 31. Bernackill, 234. N.Korb. 6.1, 490 Wg: Les etrennes de Mercure ou le bonnet magique / P.A.A. Piis, P.Y. Barre. Muzykę napisał Gaetano Donicetti. W Warszawie wystawiono po raz pierwszy w marcu 1783 r. 2) Psałterz Dawidów / przekładanie Jana Kochanowskiego . - [Wyd. 1] . - W Krakowie : W Drukarni Lazarzowey , 1579 . - 216 s. , [4] k. , sygn. A-Z, Aa-Ee 4 ; 4° E XV, 71. P. Koch. XXII. 2. Opis odrębnej pracy opublikowanej w tomie druku wielotomowego: Martini Cromeri De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX // In: Tomus II Polonicarum rerum: in quo generales et copiosae historiae compraehendundur . - Basileae: per Sebastianum Henricpetri , 1582 . - 2° . - (Polonicae historiae corpus: hoc est Polonicarum rerum Latini recentiores et veteres scriptores, quotquot extant: uno volumine compraehensi omnes et in aliquot distributi tomos / ex bibliotheca Ioan. Pistorii Nidani. . . - [War. A.].;t.2).-S. 402-833 Opis druku wielotomowego metodą na dwóch poziomach: Mówca polski albo . . . Seymowe y pogrzebne mowy . . . : tom pierwszy [- wtóry] / staraniem y nakładem Jana Pisarskiego . . . 111 W Kaliszu: w Koleium [!] Societatis Jesu : [nakł. Jan Pisarski] , 1668-1676. -2t. ; 4° T. 1. - 1668. - [2] k. ,231 [232 cz.] s. T. 2: Mówca polski albo Suplement do tomu pierwszego Mow Seymowych : mowy . . . weselnym aktom i rożnym powinszowaniom służące ... - 1676. - [4] k. , 401 [402] s. EXXIV, 316. T. 1-2 współopr. Zbiory ikonograficzne opracowywane są w grupach według cech wydawniczo--formalnych. Rozróżnia się wydawnictwa albumowe i tekowe, ekslibrisy, fotografie, grafikę. Katalogowanie wydawnictw albumowych i tekowych opiera się na normie opisu wydawnictw zwartych; dla innych rodzajów ikonografii wybiera się opis według PN-73/N-01152 w zależności od tego, czy dokument należy do grafiki oryginalnej, czy do reprodukcji graficznej, czy też jest reprodukcją dzieła sztuki lub fotografią. Elementy opisu grafiki oryginalnej: — nazwa grafika; — tytuł i dodatki do tytułu lub określenie tematu; — określenie techniki wykonania ryciny, nazwa autora i określenie techniki wykonania pierwowzoru; — rok powstania ryciny i jej format; — adnotacja. Langner Wiktor: [Barbakan w Krakowie, w głębi Brama Floriańska, u dołu tarcza herbowa i gałązki jedliny. Drzewor.] 1963, 11 x 7 cm Jeżeli dokument nie ma formy luźnej planszy, lecz jest ryciną zamieszczoną w wydawnictwie, ostatnim elementem opisu będzie cytata wydawnicza. Elementy opisu reprodukcji (fotografii): — nazwa artysty (fotografik, malarz); — tytuł i dodatki do tytułu lub określenie tematu; — technika wykonania oraz data powstania pierwowzoru; — określenie techniki wykonania lub typu dokumentu (plakat drukowany, fotografia kolorowa); — oznaczenie kolejności wydania, miejsca, instytucji sprawczej i daty wydania; — format; — adnotacje. Czyżewski Tytus: Martwa natura ze skrzypcami. Olej [ok. 1930. Reprod. kolor.] Warszawa: „Ruch" [1968] 53 x 48 cm8 Dla każdej grupy zbiorów przygotowuje się odrębne katalogi cząstkowe, a całość rejestruje ogólny katalog zbiorów specjalnych. Opracowując historycznie cenne zbiory uwzględnia się także stan zachowania, technikę wykonania oraz proweniencję. Do zbiorów ikonograficznych włącza się na ogół przezrocza. Opis jednostki katalogowej, jaką jest zwykle zestaw klatek przezroczy, zawiera dane z klatki tytułowej dotyczące tytułu, twórców (autora scenariusza, redaktora, ilustratora itp.), 7 Wg PN-73/N-01152: Opis bibliograficzny. Warszawa 1973, s. 20. 8 Wg PN-73/N- 01152 ... , s. 22. 112 miejsca i roku produkcji, liczby klatek; informuje o edycji (czarno-biała, kolorowa), formacie klatek, serii, numerze oraz komentarzu wydanym lub nagranym. Odpis tytułu uzupełnia się zazwyczaj informacją o OTD — [Przezrocza]. Dla zbiorów kartograficznych jednostką opisu jest każdy dokument samoistny wydawniczo, a więc mapa lub arkusze map. Atlasy natomiast traktuje się jak wydawnictwa zwarte. Zgodnie z normą z 1973 r., według której opracowuje się nadal dokumenty kartograficzne, opis bibliograficzny mapy zawiera: — nazwę kartografa; — tytuł, dodatki do tytułu oraz określenie „Mapa" Jeżeli nie występuje w tytule; — skalę mapy; — nazwy współpracowników: redaktora (także technicznego), autora tekstu; — oznaczenie kolejności wydania, miejsca, wydawcy oraz roku wydania; — informacje o liczbie map lub arkuszy map, ich formacie oraz serii; — adnotację (mapy boczne, wysokość nakładu). Janczak Julian: Europa w połowie XVII wieku. [Mapa] .1:4 000 000. Wyd. 3. Warszawa: Państ. Przedsięb. Wydaw. Kartograficznych 1977, 1 mapa kolor. 86 x 122 Mapy boczne: Europa środkowa w czasie wojny trzydziestoletniej . 1 x 35 000 000. Posiadłości kolonialne państw europejskich w połowie XVII w. lx 80 000 000 Całość zbiorów kartograficznych dzieli się ze względu na postać fizyczną, wyodrębniając atlasy, globusy, mapy plastyczne, ścienne bądź luźne, oraz ze względu na oczekiwania użytkowników według terytorium, tematu i chronologii. Katalog główny tej grupy zbiorów jest katalogiem rzeczowym, w którym hasło równorzędne z nazwą obszaru wynika z tytułu lub treści dokumentu. Pomocniczo sporządza się także katalogi alfabetyczne tytułów, autorów i wydawców map, chyba że biblioteka stosuje katalog w układzie krzyżowym dla całości zbiorów. Druki muzyczne opracowuje się zgodnie z obowiązującym arkuszem 6 normy opisu bibliograficznego. Jednostkę opisu może stanowić jednotomowy lub wielotomowy druk muzyczny opublikowany po 1800 r., a także jego część niesamoistna wydawniczo. Opis druku muzycznego wprowadza jako element obowiązkowy strefę specjalną —jest to określenie postaci zapisu muzycznego, np.: . - Partytura . - [Głos] (gdy dane przejmuje się spoza strony tytułowej). Szczegółowe informacje o postaci zapisu muzycznego wprowadzone być mogą jako pierwszy element strefy opisu fizycznego: . - Partytura wokalna ([2] , 45 s.) . - 128 s. Arkusz 6 rozszerzył także informację o dokumencie w strefie 8, określonej jako strefa ISBN i/lub numeru wydawniczego, znaku wydawniczego oraz sposobu uzyskania druku muzycznego. Kukułeczka : melodia ludowa : na chór mieszany a capella / [oprać] Stanisław Wiechowicz . - [Partytura] [Kraków] : PWM , cop. 1954 . - 8 s. ; 24 cm (Polska Literatura Chóralna ; 200) 113 Znak wydaw. : PWM 15419 Druk muzyczny wielotomowy można opracowywać metodą na jednym lub dwóch i więcej poziomach, kataloguje się także części niesamoistne wydawniczo. Opis niesamoistnego wydawniczo utworu muzycznego: Suita 3 : [BWV 1009] / Johann Sebastian Bach // W: 6 Suites a violoncello solo senza basso = Sześć suit na wiolonczelę solo : [BWV 1007 - 1012] / Johann Sebastian Bach ; red. Kazimierz Wiłkomirski Kraków: PWM , [1972] . - S. 32-45: 7 faks. - Znak wydań. : PWM 606010 Nuty rękopiśmienne kataloguje się według zasad opracowania rękopisów, a nuty drukowane (np. śpiewniki) jak wydawnictwa zwarte. Katalog alfabetyczny zbiorów nut porządkuje nazwiska kompozytorów, współpracowników, tytuły tekstów i ich autorów; rodzaje muzyczne i grupy instrumentów uwzględniane są najczęściej jako hasła w przedmiotowych katalogach rzeczowych. Dla opisu dokumentów dźwiękowych obowiązuje arkusz 7 normy opisu bibliograficznego. Pierwotnie zawartość arkusza miała obejmować wszystkie dokumenty audiowizualne, obecnie zasady opracowania filmu zawarte są w arkuszu 12. Przedmiotem arkusza 7 jest opis bibliograficzny powielonych oraz niepowielo-nych dokumentów dźwiękowych, przede wszystkim nagrań, uporządkowujący zapis informacji charakterystycznych dla tego typu dokumentów w strefie czwartej, określonej jako strefa publikacji, dystrybucji i produkcji oraz piątej: opisu fizycznego; strefy specjalnej nie należy używać. Jednostkę opisu może stanowić dokument dźwiękowy jako jednostka fizyczna; jako zespół jednostek: w całości, jego części lub pojedyncza jednostka całości; a także odrębny utwór. Dane do opisu dokumentu dźwiękowego należy przejmować z: a) etykiety, b) opakowania (koperty płyty, obwoluty kasety, pudełka) lub tekstowego dokumentu towarzyszącego, c) z zawartości dźwiękowej dokumentu, d) spoza dokumentu. W zbiorach informacji, obejmujących opisy różnych typów dokumentów, można dodać określenie [Dok. dźw.]. Tytuł lub tytuły równoległe należy przejmować zgodnie ze źródłem; obowiązujące jest zachowanie kolejności ich występowania, dopuszcza się jednak przejmowanie tylko pierwszego wg kolejności lub tytułu w języku polskim, niezależnie od jego umiejscowienia (pozostałe tytuły zaleca się wówczas wymienić w strefie uwag). Norma określa także, które z dodatków do tytułu są obowiązujące w opisie: a) tytuł oryginalny w języku tytułu właściwego, b) określenie tonacji, c) określenie obsady, d) numer opusu i/lub numer katalogu tematycznego, e) określenie formy lub gatunku muzycznego, jeśli nie jest tytułem właściwym. Wśród oznaczeń odpowiedzialności, obowiązujące w pierwszej strefie są nazwy osób lub ciał zbiorowych odpowiedzialnych za zawartość dokumentu oraz jego realizację wykonawczą: autor lub kompozytor oraz nazwy głównych współtwórców 9 Wg PN-N-01152-6 : 1983. Warszawa 1983, s. 37. 10 PN-N-01152-6 : 1983 ..., s. 50. 114 (autorzy słów lub libretta, transkrypcji, aranżacji czy przeróbki literackiej), także nazwy wykonawców (recytatorów, solistów, zespołów, dyrygentów). Pozostałe oznaczenia odpowiedzialności: redaktora, tłumaczy słów, konsultantów zaleca się podawać w drugim i trzecim stopniu szczegółowości opisu. Ariadna : opera kameralna / Elżbieta Sikora ; wg „Winnicy" Cesare Pavese ; tłumaczenie Stanisław Kasprzysiak ; „Ariadna" Ewa Ignatowicz (sopr.) , „Leuko-tea" Lidia Juranek (mezzosopr.) ; Zesp. instrum. ; Jacek Kasprzyk - dyr. Utwory współwydane pod tytułem wspólnym opisuje się pod tym tytułem traktując go jako tytuł właściwy, natomiast poszczególne utwory zaleca się wymienić w kolejności występowania w strefie uwag, np. Haśniaki : Zespół z Zakopanego = Folk group from Zakopane / red. płyt. M. Domański , T. Grabowski ; oprać, muzycz. i teksty Marian Styrczula-Maśniak zapis w strefie uwag: Zawiera: [Vol. 1] : Bacówka : widowisko regionalne (fragmenty) . [Vol. 2]: Wesele góralskie : widowisko regionalne (fragmenty) Utwory współwydane bez tytułu wspólnego opracowuje się podobnie jak wg arkusza 1: tytuły utworów jednego autora wprowadza się do opisu w kolejności występowania, oddzielone średnikiem; utwory różnych autorów oddziela kropką. Jeżeli utwory różnych autorów lub kompozytorów mają tego samego wykonawcę, jego nazwę należy podać po nazwie wymienionej jako ostatnia. Popołudnie Fauna / Claude Debussy . Uczeń czarnoksiężnika / Paul Dukas . Pa-wana na śmierć Inf lantki ; Nagrobek Couperina / Maurice Ravel ; Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia i Telewizji w Katowicach ; Zygmunt Latoszewski -dyr. Zgodnie z postanowieniami arkusza 7, w opisie dokumentów dźwiękowych nie należy używać strefy specjalnej, dla dokumentów nie powielonych także strefy czwartej — strefy publikacji, dystrybucji i produkcji (informacje tego typu podaje się tylko w strefie uwag) oraz ósmej. Dla dokumentów powielonych zawartość strefy czwartej obejmuje informację o miejscu wydania (zgodnie z zapisem arkusza 1), o wydawcy (nie producencie) oraz dacie wydania. Jeżeli na dokumencie dźwiękowym pojawia się data wydania i data nagrania, podać należy obydwie daty, w przypadku braku daty wydania, należy podawać datę nagrania, poprzedzoną skrótem „nagr." lub „p." (phonogram). Gdy nie jest znane miejsce wydania i nazwa wydawcy, przejmuje się do opisu miejsce produkcji i nazwę producenta. . - [S.l. : s.n.] , p. 1995 (London : High Fidelity Sound Studios) W strefie opisu fizycznego pierwszym elementem jest liczba jednostek fizycznych dokumentu i szczegółowe określenie (w skrótach w j. polskim) jego postaci.; w nawiasie kwadratowym podaje się bliższe dane (nazwa typu, technologii, firma itp.) . - 1 płyta [CAD] . - 3 kas. dźw. [CC] w następnej kolejności — czas odtwarzania podany w nawiasie okrągłym . - 3 płyty (25, 50, 52 min) lub . - 3 płyty (127 min) prędkość (po znaku graficznym dwukropek) i po przecinku inne dane techniczne, np. rodzaj zapisu fonicznego . - 1 płyta (50 min 55 s) : 33 , stereo, digital . - 1 zwój dźw. (45 min) : 9,5 cm/s , 2 śc. , mono W omawianej strefie należy informować również o formacie i danych dokumentu towarzyszącego, np. + libretto (32 s.) 115 Strefę serii opracowuje się wg arkuszy 1 oraz Al obowiązującej normy, natomiast strefa uwag włącza przede wszystkim informacje o związkach bibliograficznych między utworami przez podanie np. tytułu pierwowzoru, tytułu oryginalnego czy informacje o innych rodzajach zapisu tego samego dokumentu. Strefa znormalizowanego numeru i sposobu uzyskiwania dokumentu zawiera oznaczenie katalogowe, które wraz z nazwą producenta należy przejmować zachowując znaki literowe, cyfrowe i sposób ich zapisu widoczny na dokumencie. Jeżeli dokument składa się z kilku jednostek, numerowanych kolejno w ramach swoich oznaczeń katalogowych, należy podać numer pierwszy i ostatni. . - Eterna 8 25 696-698 . - Muza SX 1654-1657 Przy opisie płyt gramofonowych można podawać numer matrycy, a numer wzorca przy opisie taśm magnetofonowych - dane włączać należy po przecinku, poprzedzone skrótem: „Nr matr." lub „Nr wzorca". Przedmiotem arkusza 12 normy jest opis bibliograficzny filmu. W porównaniu z normą PN-73/N-01152 arkusz ten uwzględnia tylko opis filmów, pomijając dokumenty piśmiennicze i dźwiękowe; wprowadza ujednoliconą terminologię oraz zapis zgodny z zaleceniami międzynarodowymi. Wprowadzone są także liczne określenia uporządkowujące słownictwo np. film wieloczęściowy (seryjny, serial), cykl filmowy (grupa odrębnych filmów powiązana wspólnym tytułem całości lub tematyką), kaseta wizyjna. Jednostką opisu może być: a) film jednoczęściowy, b) film wieloczęściowy: całość, jedna lub kilka części (odcinków), c) niesamoistna część filmu jednoczęściowego, nowela filmowa, fragment filmu. Podstawą opisu jest opracowywany z autopsji film, natomiast źródłami opisu będą w kolejności: a) napisy tytułowe, b) inne napisy tekstowe, c) informacja dźwiękowa, d) etykieta na opakowaniu, e) materiały tekstowe związane z filmem, f) inne źródła spoza filmu. Interesujące dla katalogującego będą zwłaszcza postanowienia dotyczące stref: drugiej, tzw. strefy wersji, czwartej — dystrybucji i produkcji, piątej — opisu fizycznego oraz szóstej, tzw. cyklu (serii). W strefie wersji mogą pojawić się elementy: . - Oznaczenie wersji / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące wersji ; następne oznaczenie odpowiedzialności dotyczące wersji Jako oznaczenie wersji należy podawać określenia: a) języka wersji, b) czasu projekcji, c) potrzeb handlowych i programowych, d) sposobu rozpowszechniania oraz numeru kolejnego danej wersji. . - 2 wersja polska . - Wersja telewizyjna Strefa opisu fizycznego wprowadza elementy opisu wg wzoru: . - Określenie postaci filmu (i czas odtwarzania) ; inne cechy fizyczne ; wymiary + oznaczenie dokumentu towarzyszącego Inne cechy fizyczne to wg normy (s. 7): a) format klatki filmowej i wymagania specjalne dotyczące projekcji, np. panorama, anamorfoza, projekcja na kilka ekranów; b) charakterystyka dźwiękowa: film niemy (niemy), dźwiękowy (dźwięk.); 116 c) kolor filmu: film czarno-biały (cz.-b), film kolorowy (kolor.); d) szybkość projekcji: klatki na sekundę (kl/sek); e) szybkość obrotowa płyty: obroty na minutę (obr/min). . - 1 kas. uiz. [Philips] . - 10 rolek filmu światł. (92 min.) : panorama , dźwięk. , cz.-b , 24 kl/sek + lista dialogowa w języku polskim Strefa cyklu (serii) może zawierać tytuł właściwy cyklu, tytuł równoległy oraz dodatek do tytułu wg wzoru: . - (Tytuł właściwy cyklu = tytuł równoległy cyklu : dodatek do tytułu cyklu) . - (Filmy Hanna Barbera) W zbiorach informacji (katalogach), rejestrujących różnorodne typy dokumentów, strefę pierwszą można uzupełnić o określenie typu dokumentu, np. Sami swoi [Film]. Jeżeli do filmu dołączony jest inny dokument i razem z filmem stanowi całość, także rozbudowuje się strefę pierwszą: Turki [Film + dok. dźwiękowy] Wzór opisu filmu jednoczęściowego: Tytuł właściwy = tytuł równoległy : dodatek do tytułu / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności ; następne oznaczenie odpowiedzialności . - Oznaczenie wersji . - Miejsce dystrybucji : nazwa dystrybutora , data dystrybucji (Miejsce produkcji) . - Określenie postaci filmu i (czas odtwarzania) ; inne cechy fizyczne ; wymiary + oznaczenie dokumentu towarzyszącego . - (Tytuł właściwy cyklu) . - Uwagi Wzór opisu niesamoistnej części filmu (noweli): Tytuł niesamoistnej części filmu = tytuł równoległy niesamoistnej części filmu : dodatek do tytułu niesamoistnej części filmu / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące niesamoistnej części filmu ; następne oznaczenie odpowiedzialności dotyczące niesamoistnej części filmu // W: Po przyimku // W: (lub In:) należy podać opis filmu jednoczęściowego, a w strefie uwag numer rolki filmu, kasety lub płyty, w której zaczyna się opisywana część. Z Norwida / reż. Maria Kwiatkowska ; zdj . Krzysztof Pakulski . - Warszawa : WFD, 1982 . - 2 rolki filmu światł. (16 min.) ; dźw. , kolor ; 35 min. - Film dokumentalny Do zbiorów specjalnych należą także dokumenty życia społecznego. Szczegółowość ich opracowania jako materiału bibliotecznego jest zróżnicowana, przede wszystkim w zależności od potrzeb użytkowników. Sam fakt zaliczenia do dżs-ów nie jest jednoznaczny, decyduje o nim specyfika cech formalnych i treściowych. Dżs to najczęściej dokument o objętości 1-4 stron, będący ulotką lub drukiem ulotnym rejestrującym aktualne wydarzenia, działalność i krąg problemów tych instytucji, stowarzyszeń i związków, których dotyczy. Posiada on więc charakter informacyjny, normatywny, propagandowy bądź reklamowy wobec instytucji sprawczej. Z punktu widzenia formy można wyszczególnić podstawowe grupy dżs-ów: — wydawnictwa zwarte (np. książka telefoniczna), — broszury, — druki jednokartkowe (ulotki, afisze, ogłoszenia, programy imprez), — katalogi i kartoteki, — fotografie, płyty, taśmy. 117 Dokumenty te opracowywane są grupowo i nie kataloguje się ich na ogół oddzielnie, chyba że mają dla biblioteki jakąś szczególną wartość. Opracowanie polega na odnotowaniu daty wpływu na karcie rejestru wpływów (data, sprawca dokumentu, numer akcesji) oraz zapisie do księgi akcesji (data/końcowe cyfry roku kalendarzowego, skrócony opis dokumentu, sposób lub źródło nabycia, cena bądź wartość, numer akcesji oraz symbol klasyfikacji) według instrukcji MKiS z 15 V 1984 r. w sprawie zasad ewidencji materiałów bibliotecznych. Znak klasyfikacji ustala się poprzez włączenie dokumentu do jednego z 17 działów głównych, które mogą być rozbudowywane w miarę potrzeby o poddziały drugiego i trzeciego stopnia. Układ działów głównych oparty jest na schemacie bibliografii regionalnej i przedstawia się następująco: I. Dział ogólny. II. Środowisko geograficzne. III. Ludność. Statystyka. IV. Historia. V. Etnografia. VI. Zagadnienia gospodarcze. VII. Zagadnienia społeczno-polityczne. VIII. Zagadnienia prawno-administracyjne. IX. Lecznictwo. Higiena. X. Kultura. Nauka. Oświata. XI. Wychowanie fizyczne. Sport. XII. Językoznawstwo. XIII. Literatura. XIV. Sztuka. XV. Zagadnienia wyznaniowe. XVI. Biblioteki. Archiwa. Sprawy książki i czytelnictwa. XVII. Varia. Katalogowanie dżs-ów odbywa się w zespołach grup, a hasło wynika z rodzaju materiałów bądź przyjmuje formę nazwy instytucji sprawczej jako hasło korpora-tywne. Karta katalogowa zawiera kolejny numer, hasło, symbol klasyfikacji, wiadomości o treści i formie dokumentu oraz datę i rok jego powstania. Przy opisie materiałów dotyczących wystaw plastycznych i teatraliów stosuje się hasło autorskie, włącza datę wystawienia i nazwę organizatora ekspozycji (przy teatraliach jest to nazwisko reżysera). W przypadku opracowywania dokumentów dotyczących wystaw zbiorowych, hasło stanowi nazwa lub tytuł wystawy, a po informacji o miejscu i dacie wystawienia podaje się nazwiska autorów i nazwę organizatora wystawy. Jeżeli wystawie nie nadano konkretnego tytułu, hasłem zostaje nazwisko pierwszego artysty. Podobnie dżs-y, które dotyczą imprez muzycznych, opracowuje się pod nazwą imprezy (np. X Festiwal Piosenki Kabaretowej, Dni Muzyki), a w opisie znajdą się nazwiska wykonawców, kompozytorów oraz miejsce i data imprezy. Hasło tematowe występuje również przy opracowaniu nagrań radiowych i telewizyjnych, fotogazetek (zestawy wielotematowe klasyfikuje się jako zagadnienia ogólne), fotografii i pocztówek. Układ katalogu dżs-ów odpowiada schematowi przyjętej dla nich klasyfikacji, a w obrębie działów i poddziałów obowiązuje szeregowanie chronologiczne lub alfabetyczne. Katalog stosuje się przede wszystkim w bibliotekach publicznych, łącznie z indeksem i kartotekami pomocniczymi, ze względu na potrzeby użytkowników, 118 którymi są głównie uczniowie, studenci i dziennikarze. W dużych bibliotekach naukowych dżs-y przechowywane są w opisanych tekach w układzie tematyczno-chro-nologicznym. Opracowanie norm, patentów i literatury firmowej wymaga ustalenia ujednoliconych zasad opisu dla każdego typu dokumentów. Jednostką opisu dla dokumentów normalizacyjnych, zgodnie z postanowieniami arkusza 3, jest każdy dokument wydany oddzielnie lub zawarty w zbiorze norm. Może nim zostać norma zatwierdzona lub jej projekt, zalecenie normalizacyjne oraz norma tymczasowa. Często stosuje się wykazy kartotekowe z oddzielnymi arkuszami dla grup rzeczowych, określanych przyjętymi przez Polski Komitet Normalizacyjny symbolami literowymi, a w ich obrębie obowiązującą zasadą kolejności numerów. Podstawowym źródłem danych dla strefy tytułu i oznaczenia odpowiedzialności oraz strefy wydania jest strona tytułowa dokumentu, natomiast informacji do strefy specjalnej, czyli strefy informacji o statusie prawnym, dostarcza cały dokument. Obejmuje ona dane o dokumentach zastąpionych ( . — Zamiast . — Replaces ), datę ustanowienia lub zaakceptowania oraz datę wejścia w życie lub obowiązywania. Kolejne strefy opisu ujmują dalsze informacje o normie w sposób podobny jak wg arkusza 1; różny jest natomiast opis w strefie ósmej: numeru i sposobu uzyskania dokumentu, gdyż jako pierwszy element wprowadzony zostaje numer dokumentu normalizacyjnego (jest on także hasłem opisu, zwłaszcza w bibliotekach fachowych). Strefy serii, według cytowanego arkusza 3, nie należy używać. Zbiory norm kataloguje się jak wydawnictwa zwarte wielotomowe, natomiast opis pojedynczej normy ze zbioru norm wykonuje się w sposób identyczny jak w arkuszu 1 dla opisu części niesamoistnej wydawniczo. Skróty wyrazów typowych w opisie bibliograficznym i katalogowym . - [Wyd. 3] . - Zamiast PN-57/N-01158 ; obow. od 1971-07-01 ; ustań. dn. 22 grudnia 1970 r. jako norma obowiązująca w zakresie bibliografii, bibliotekarstwa i dokumentacji od dn. 1 lipca 1971 r. Warszawa: Wydaw. Norm. , 1977 . - 120 s. ; 21 cm Zgodna z ISO 832 - 1975 PN-70/N-01158 Opis części niesamoistnej: Adnotacje i analizy dokumentacyjne . - Zamiast PN-71/N-01161 ; obow. od 1978-07-01 . - PN-77/N-01221 // W: Polskie normy bibliograficzne 1975 - 1978 / Janina Pelcowa . - Warszawa, 1981 . - S. 80 - 95 Opis normy zawartej w innych dokumentach sporządza się odpowiednio wg PN-82/N-01152 lub PN-73/N-01152. Zalecane jest prowadzenie dwóch katalogów: przedmiotowego, w którym hasłem stanie się główny rzeczownik z tytułu normy, i numerowego - wg krajów, symboli i numerów norm. Najczęściej dokumenty te przechowywane są w segregatorach po około 150-200 norm. Pomocą przy ewidencjonowaniu i opracowaniu jest Katalog Polskich Norm oraz Katalog Norm Branżowych. Normy branżowe i zakładowe opracowuje się oddzielnie, ustalając hasło identyczne z nazwami wydawców, a następnie porządkuje wg symboli i numerów. Opisy patentowe i projekty wynalazcze szereguje się w układzie rzeczowym lub według kolejności inwentarzowej. W ośrodkach patentowych prowadzi się trzy rodzaje katalogów: rzeczowy (systematyczny lub przedmiotowy), autorski (osób lub instytucji) oraz numerowy. 119 Katalog systematyczny oparty jest na klasyfikacji patentowej niemieckiej, opisy ujęte są w klasy i podklasy oraz uszeregowane według numerów. Opis bibliograficzny zawiera: określenie rodzaju dokumentu, nazwę kraju, numer, tytuł, symbole międzynarodowej i narodowej klasyfikacji patentowej, nazwy właściciela patentu, jego twórcy, datę i numer zgłoszenia oraz datę opublikowanego dokumentu. Przechowywanie patentów wymaga zastosowania układu rzeczowego (wg klasyfikacji patentowej i wg krajów) lub mechanicznego topograficzno-porządkowego (kraj, numer patentu), topograficzno-rzeczowo-porządkowego (wg krajów, klasyfikacji patentowej, a w obrębie klasy wg numerów) lub zgodnie z zasadą numerus currens. Materiały zaliczane do literatury firmowej, a więc katalogi, prospekty prze-mysłowo-handlowe czy instrukcje obsługi, opracowywane były grupowo, podobnie jak dżs-y. Obecnie wyodrębnia się grupę dokumentów techniczno-handlowych, wymagających opracowania indywidualnego. Dokument techniczno-handlowy zawiera informacje o producencie, jego wyrobach i usługach jako obiektach obrotu towarowego. Spośród wielu rodzajów dokumentów tego typu można wyróżnić katalogi wyrobów, zawierające dane techniczne i/lub handlowe katalogi części zamiennych, prospekty wyrobów, będące najczęściej ich reklamą, informatory o producentach i oferowanych przez nich wyrobach oraz cenniki. Jednostkę opisu według arkusza 10 obowiązującej normy opisu bibliograficznego może stanowić dokument jednotomowy lub wielotomowy, a także jego część niesamoistna wydawniczo. Strefa specjalna opisu może zawierać cztery podstawowe informacje o wyrobie: symbol narodowego systemu klasyfikacji wyrobów (SWW), nazwę jego producenta oraz dystrybutora, a dla cennika również dane dotyczące daty zatwierdzenia oraz obowiązywania. .- SWW ; prod. ; dystr. ; obow. (dla cennika) .- SWW ; prod. i dystr. (jeżeli producent jest także dystrybutorem). Dokumenty wtórne, zastępujące dokumenty oryginalne, to mikrofilmy, mi-krofisze, mikrokarty, reprinty oraz fotokopie. Karty katalogowe, zawierające opisy dokumentów tego rodzaju, włącza się do katalogów reprezentujących poszczególne typy dokumentów reprodukowanych. Opracowanie mikrofilmu obejmuje opis mikrofilmowanego dokumentu jak również opis zewnętrzny mikrofilmu (szerokość w mm, sposób wykonania — negatyw lub pozytyw, formę — zwój lub odcinek — i ewentualnie ich liczbę). W prawym dolnym rogu umieszcza się skrót nazwy instytucji posiadającej oryginał oraz jego sygnaturę. Podobnie jak mikrofilmy opracowuje się fotokopie o charakterze dokumentacyjnym lub okolicznościowym. Elementami obowiązkowymi opisu są : tytuł, nazwiska współtwórców, autora lub autorów scenariusza, reżysera, wykonawców zdjęć, adres wydawniczy oraz opis zewnętrzny (system dźwiękowy, barwa, szerokość taśmy). Hasło w obu przypadkach przejmowane jest z oryginału. Na zakończenie rozważań na temat już obowiązujących wg nowej normy opisu lub nie ujednoliconych jeszcze do tej pory zasad opisu pewnych typów dokumentów (ikonografia, kartografia), trzeba zwrócić uwagę na następną grupę zadań, czekającą na bibliotekarza końca XX wieku. Jest nią pojawiająca się potrzeba zaznajamiania się z plikami tekstowymi i podejmowania się ich opracowywania. Są one bowiem coraz częściej dołączane do firmowych dyskietek z oprogramowaniem, poczty elektronicznej czy elektronicznej książki. ROZDZIAŁ 10 RZECZOWE OPRACOWANIE ZBIORÓW Rodzaje opracowania rzeczowego Kolejny etap pracy bibliotecznej, stanowiący naturalną kontynuację opracowania formalnego (katalogowania alfabetycznego), obejmuje rzeczowe opracowanie zbiorów. Potrzeba takiego opracowania wynika z faktu, iż za jedną z podstawowych funkcji współczesnej biblioteki uważa się funkcję informacyjną. Prowadzone w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych badania amerykańskie wykazały, że od 34 do 65% czytelników szuka w katalogach nie konkretnej książki, ale wydawnictw z określonej dziedziny lub na określony temat. Katalogi alfabetyczne mogą więc zaspokoić zaledwie część potrzeb czytelników i w związku z tym niezbędne jest włączenie w system informacyjny biblioteki również katalogów rzeczowych. Zbiory, które nie są opracowane rzeczowo, pozostają w dużej części niedostępne dla czytelnika, a ich wykorzystanie jest znacznie ograniczone. Rzeczowe opracowanie zbiorów różni się w sposób zasadniczy od alfabetycznego; jego podstawę stanowi znajomość treści opisywanego dokumentu, a same opisy są w katalogach rzeczowych ujmowane w grupy tematyczne. W zależności od tego, czy za najważniejszą cechę katalogowanego dzieła zostanie uznany jego przedmiot, czy też sposób, w jaki przedmiot ten ujęto, wyodrębnia się dwa rodzaje katalogów rzeczowych: — katalogi tematowe, czyli katalog przedmiotowy, klasowy i krzyżowy; — katalogi ujęciowe, wśród których wyróżnia się katalog działowy i katalog systematyczny. W praktyce bibliotekarskiej przeważają trzy spośród wymienionych katalogów: działowy, systematyczny oraz przedmiotowy; inne używane są rzadko, przeważnie dla części zbiorów lub jako katalogi pomocnicze. 0 wyborze określonego rodzaju katalogu rzeczowego decyduje szereg różnorodnych czynników: — zbiory biblioteki, ich charakter, zasięg i zakres oraz pełniona przez bibliotekę funkcja społeczna; — potrzeby czytelników oraz stopień ich przygotowania do korzystania z katalogów rzeczowych; — system istniejących w danej bibliotece katalogów rzeczowych, który decyduje o tym, czy opracowywany katalog obejmuje całość zbiorów, czy tylko ich fragmenty; — funkcja samego katalogu, a zwłaszcza to, czy jest przeznaczony dla czytelników, czy dla potrzeb służbowych; 121 — możliwości ekonomiczne biblioteki — liczba pracowników, tempo w jakim przyrasta księgozbiór, warunki lokalowe. Nie bez znaczenia dla rzeczowego opracowania zbiorów pozostają również umiejętności pracowników biblioteki, gdyż — jak zauważył Adam Łysakowski, „(...) opracowanie rzeczowe książek z natury swej nie daje się zmechanizować, jak ich opis alfabetyczny. Wymaga ono zawsze myślowego wkładu bibliotekarza i zostawia mu pole dowolnej oceny". Owo „pole dowolnej oceny" rozpoczyna się w momencie wyboru jednego z istniejących typów katalogów. Jeśli wybór padnie na katalog typu ujęciowego, to należy zapoznać się z systemem klasyfikacji bibliotecznej, na podstawie którego stworzony zostanie schemat katalogu, oraz ze sposobem klasyfikowania zbiorów. Klasyfikowanie zbiorów Klasyfikowaniem zbiorów nazywa się systematyczny podział przedmiotów (zjawisk) na klasy, działy i poddziały, dokonywany według określonej zasady. Klasyfikowaniu mogą więc podlegać wszelkie przedmioty i zjawiska, ale dla bibliotekarza interesujące są głównie różnorodne systemy klasyfikacji nauk, które mogą obejmować całość wiedzy, większą grupę nauk lub określoną dyscyplinę. Na podstawie tych systemów powstały klasyfikacje piśmiennictwa i klasyfikacje biblioteczno-bibliogra-ficzno-dokumentacyjne. Rozwój systemowych klasyfikacji bibliotecznych, przystosowanych do porządkowania księgozbiorów, zapoczątkowany został w drugiej połowie XIX w. w Stanach Zjednoczonych. Zadecydowało o tym rodzące się wśród bibliotekarzy zwiększone zainteresowanie czytelnikiem i udostępnianiem zbiorów bibliotecznych. Klasyfikacja Dziesiętna Deweya Pierwszą z uniwersalnych klasyfikacji bibliotecznych była — używana do dnia dzisiejszego w bardzo wielu bibliotekach — Klasyfikacja Dziesiętna Deweya (KDD). Melvil Dewey, założyciel jednego z najstarszych czasopism bibliotekarskich „The Library Journal", pierwszej w świecie szkoły bibliotekarskiej i współtwórca Amerykańskiego Stowarzyszenia Bibliotekarzy — American Library Association, opublikował anonimowo swój system w 1876 r. pt. A classification and subject index for cataloguing and arranging the books and pamphlets of library. KDD została opracowana na potrzeby Amherst College, w którym Melvil Dewey wówczas pracował. Pierwsze wydanie A classification and subject index... liczyło 42 strony, z których tylko 12 przypadało na schemat, a pozostałe zawierały objaśnienia. W ciągu następnych stu lat objętość tablic wzrosła 60-krotnie (pełne wydanie zawiera obecnie ponad 20 000 haseł), zaś ich wydań do 1989 r. było dwadzieścia. Pracę swą M. Dewey oparł na schemacie klasyfikacji nauk Francisa Bacona. Najistotniejszą cechę układu przyjętego przez Deweya stanowi podział wiedzy na dziesięć działów. Działy te dzielą się z kolei na dziesięć działów drugiego stopnia — każdy z nich może ulec dalszemu podziałowi na dziesięć poddziałów itd. Pomiędzy działami i poddziałami istnieją związki logiczne, wyrażające nadrzędność, podrzędność lub współrzędność pojęć wobec siebie. Symbolami używanymi w KDD dla oznaczania działów są cyfry 122 arabskie od 0 do 9, uzupełniane w razie potrzeby zerami, tak aby symbol był zawsze trzycyfrowy. Schemat działów głównych klasyfikacji Deweya przedstawia się następująco: 000 — Dzieła treści ogólnej 100 — Filozofia 200 — Religia 300 — Nauki społeczne 400 — Język 500 — Nauki przyrodnicze 600 — Nauki stosowane 700 — Sztuka 800 — Literatura 900 — Geografia i historia Rozwinięcie działu głównego odbywa się w taki sposób: 000 — Dzieła treści ogólnej 010 — Bibliografie i katalogi 020 — Bibliotekoznawstwo 030 — Encyklopedie ogólne 040 — Zbiory prac 050 — Czasopisma treści ogólnej 060 — Stowarzyszenia 070 — Dzienniki. Dziennikarstwo 080 — Dzieła zbiorowe. Wydawnictwa seryjne. Poligrafia 090 — Rękopisy i książki rzadkie W celu dokładniejszego opracowania zbiorów, Melvil Dewey, oprócz tablic głównych, zastosował poddziały wspólne dla scharakteryzowania formy dokumentu, miejsca i języka. Poddziały te, także oznaczone liczbami arabskimi, dołączone bezpośrednio do symbolu głównego, umożliwiają tworzenie symboli rozwiniętych. Dodatkowe uzupełnienie tablic stanowi indeks przedmiotowy (relative index), obejmujący wszystkie pojęcia występujące w tablicach. Tablice KDD, publikowane w postaci wydań pełnych, skróconych i wydań dla szkół, składają się więc z tablic głównych, pomocniczych i indeksu. Od momentu swego powstania klasyfikacja Deweya znalazła szerokie zastosowanie w bibliotekach amerykańskich publicznych i szkolnych. Używana jest także jako podstawa układu bibliografii — również bibliografii narodowych. Postęp w nauce, pojawienie się nowych dyscyplin oraz zmiany terminologiczne, jakie mają miejsce, powodują konieczność stałego unowocześniania struktury klasyfikacji. Prace w tym kierunku są prowadzone przez szerokie grono ekspertów w Bibliotece Kongresu, która — stanowiąc instytucjonalne oparcie dla KDD — zapewnia tej klasyfikacji znaczenie języka informacyjnego o zasięgu światowym. Pozycję tę umacnia także opatrywanie symbolami KDD około 90% anglojęzycznych wydawnictw drukowanych wraz z kartami katalogowymi Biblioteki Kongresu i Biblioteki Brytyjskiej. Ponadto klasyfikację przetłumaczono na 30 języków, dzięki czemu stosowana jest obecnie w 135 krajach; również w niektórych krajach Europy Zachodniej. Nie spotkała się natomiast z większym zainteresowaniem bibliotekarzy ani w Polsce, ani w innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. 123 Wydawcy KDD, starając się dotrzymać kroku zmianom technicznym we współczesnych bibliotekach, zaproponowali w latach dziewięćdziesiątych elektroniczne wersje Klasyfikacji Deweya dostępne zarówno w postaci CD-ROM, jak i bazy online. Klasyfikacja Biblioteki Kongresu Biblioteka Kongresu jest instytucjonalnym oparciem również dla drugiej z omawianych klasyfikacji — Klasyfikacji Biblioteki Kongresu. Różni się ona tym od poprzedniej i następnych, które zostaną przedstawione w dalszej kolejności, iż autorzy kierowali się względami ściśle praktycznymi. Opracowując szkielet hierarchiczny tej klasyfikacji, nie starali się przestrzegać naukowego lub ewolucyjnego układu poszczególnych działów, lecz podporządkowali go maksymalnemu zaspokojeniu potrzeb czytelników swojej biblioteki. Tablice KBK zaczęły ukazywać się od 1901 r. w postaci oddzielnych zeszytów, obejmujących kolejne działy główne opracowywane przez zespoły autorów w różnym czasie. Z tej przyczyny jest to raczej „skoordynowany zestaw klasyfikacji specjalnych" niż jednolita klasyfikacja uniwersalna. Działy główne KBK oznaczono dużymi literami alfabetu łacińskiego i ich schemat jest następujący: A Dzieła ogólne. Poligrafia B Filozofia. Religia C Historia — nauki pomocnicze D Historia. Historia poszczególnych krajów, regionalna i lokalna (bez Ameryki) E-F Ameryka G Geografia. Antropologia. Sporty H Nauki społeczne J Nauki polityczne K Prawo L Wychowanie M Muzyka N Sztuki piękne P Język i literatura Q Nauki matematyczno-przyrodnicze R Medycyna S Rolnictwo. Uprawa roślin i hodowla zwierząt T Technika U Wojskowość V Marynarka Z Bibliografia i bibliotekoznawstwo Przy dalszym podziale wykorzystano również litery alfabetu łacińskiego. Przykładowo dział A został podzielony w następujący sposób: AC Zbiory. Serie. Prace zbiorowe AE Encyklopedie AG Ogólne prace informacyjne (poza encyklopediami) AI Indeksy AM Muzea AN Gazety AP Czasopisma 124 AS Towarzystwa. Akademie AY Roczniki. Almanachy. Księgi adresowe AZ Ogólna historia wiedzy i nauki Poddziały niższego stopnia są natomiast oznaczone symbolami cyfrowymi, które jednakże nie stanowią układu hierarchicznego, a jedynie wskazują kolejność. Liczba cyfr w poszczególnych sygnaturach waha się w zasadzie od jednej do czterech. Jeśli wystąpi potrzeba zastosowania dalszego podziału, stosuje się znowu litery alfabetu łacińskiego i cyfry. Możliwość uzupełniania i aktualizacji klasyfikacji zapewniono poprzez pozostawienie wolnych miejsc w oznaczeniach (zob. schemat działów AC-AZ). W KBK nie stosuje się żadnych poddziałów wspólnych używanych dla całości schematu. Pojęcia wyrażające formę dokumentu, język lub miejsce są ujęte w poszczególnych działach i oznaczone przez różne, skomplikowane grupy symboli cyfrowych. Również indeks przedmiotowy jest opracowany osobno dla każdego działu; nie istnieje indeks zbiorczy dla wszystkich tablic. Mimo iż czasem pisze się o niej jako o „najgorszej klasyfikacji świata", KBK, ciągle aktualizowana, stanowi podstawę wielu katalogów rzeczowych w USA, Kanadzie i Wielkiej Brytanii. Symbole KBK umieszczane są na drukowanych w trakcie procesu wydawniczego kartach katalogowych oraz na kartach katalogowych opracowywanych centralnie; również system MARC (tj. program katalogowania zautomatyzowanego), realizowany przez Bibliotekę Kongresu, uwzględnia symbole KBK. W Polsce tą klasyfikacją, i to w zmodernizowanej formie, posługuje się jedynie biblioteka SGPiS. Klasyfikacja Bibliograficzna Blissa Klasyfikacja ta została stworzona, zgodnie ze swą nazwą, przede wszystkim na potrzeby bibliografii, a ponadto dla katalogów systematycznych. Autor jej, Henry Evelyn Bliss, amerykański bibliotekarz, po gruntownych, trwających 30 lat studiach nad teorią i praktyką klasyfikacji, opublikował swój schemat w 1935 roku. H.E. Bliss uważał, że układ klasyfikacji powinien być zgodny z klasyfikacją nauk, którą zresztą sam stworzył, opierając się na założeniach teorii ewolucyjnego rozwoju świata. Jedną z głównych cech KBB jest ujęcie każdej dziedziny wiedzy w czterech aspektach: filozoficznym, naukowym, historycznym i praktycznym. Wszystkie cztery przekroje umieszcza H.E. Bliss w każdym dziale naczelnym. KBB cechuje również daleko idąca alternatywność (zapewnienie możliwości wyboru), która pozwala w zależności od potrzeb czytelników lub rodzaju księgozbioru na umieszczenie tych samych zagadnień w różnych działach. Układ działów KBB składa się z dwóch części: pierwszych dziewięć klas, oznaczonych cyframi arabskimi, przeznaczonych jest do klasyfikacji różnych części księgozbioru: 1 Księgozbiory podręczno-informacyjne gromadzone w czytelniach 2 Bibliologia, dokumentacja i biblioteki 3 Zbiory wyselekcjonowane lub specjalne zbiory umieszczone w oddzielnych pomieszczeniach 4 Księgozbiory działowe lub filie biblioteczne 5 Dokumenty lub archiwa rządowe, instytucji itp. 125 6 Czasopisma 7 Miscellanea 8 Zbiory o znaczeniu historycznym, materiały bibliograficzne 9 Książki antykwaryczne Dalsze działy, tworzące drugą część schematu, obejmują dziedziny wiedzy i oznaczone są dużymi literami alfabetu łacińskiego. A Filozofia i nauka w ogólności B Fizyka C Chemia D Astronomia, geologia, geografia i historia naturalna E Biologia F Botanika G Zoologia H Antropologia ogólna i fizyczna I Psychologia J Oświata K Socjologia z etnologią i geografią człowieka L Historia ogólna i starożytna, nauki pomocnicze M Historia Europy N Historia Ameryki O Historia Australii, Oceanii, Azji i Afryki P Religia, teologia i etyka i Q Stosowane nauki społeczne i etyczne R Nauki polityczne S Prawo T Ekonomia U Sztuki stosowane V Sztuki piękne W Filologia: języki i literatury nieindoeuropejskie X Indoeuropejska filologia: języki i literatury Y Język angielski lub inny język ojczysty i jego literatura Z Bibliologia, bibliografia i biblioteki Schemat działów głównych uzupełniony jest przez szeroko rozbudowany system poddziałów wspólnych. Część poddziałów posiada ograniczony zasięg i odnosi się tylko do kilku działów. We wszystkich działach można natomiast stosować: — poddziały wspólne języka i narodowości, oznaczone dużymi literami łacińskimi poprzedzonymi przecinkiem: — poddziały chronologiczne, które również oznacza H.E. Bliss dużymi literami łacińskimi. Dopełnieniem tablic klasyfikacyjnych jest bardzo szczegółowy indeks przedmiotowy. KBB znalazła zastosowanie głównie w bibliotekach Wielkiej Brytanii i krajów Wspólnoty Brytyjskiej. Jej aktualizacją i rozbudową zajmuje się specjalny komitet — British Committee for Bliss Classification — publikujący „The Bliss Classi-fication Bulletin". 126 Klasyfikacja Dwukropkowa Ranganathana Shiyali Ramamrita Ranganathan, wybitny teoretyk i profesor katedry księgo-znawstwa w Delhi, odegrał inspirującą rolę w rozwoju myśli klasyfikacyjnej. Nazwa jego klasyfikacji (Colon Classification — klasyfikacja dwukropkowa) pochodzi od dwukropka, będącego jedynym elementem łączącym symbole w pierwszej, opublikowanej w 1933 r. wersji KDR. Wersja ta obejmowała 32 działy główne ułożone według ewolucyjnej koncepcji wiedzy od nauk przyrodniczych do nauk społecznych. Druga wersja, znacznie uzupełniona i zmieniona, ukazała się w latach pięćdziesiątych i wprowadzała już 42 działy: z Generalia 1 Wiedza ogólnie 2 Bibliotekarstwo 3 Nauka o książce 4 Dziennikarstwo A Nauki przyrodnicze AZ Nauki matematyczne B Matematyka BZ Nauki fizyczne C Fizyka D Inżynieria E Chemia F Technologia G Biologia H Geologia HZ Górnictwo I Botanika J Rolnictwo K Zoologia KZ Hodowla zwierząt L Medycyna LZ Farmakognozja M Sztuki stosowane Doświadczenia duchowe i mistycyzm MZ Nauki humanistyczne i społeczne MZA Nauki humanistyczne N Sztuki piękne NX Literatura i język O Literatura P Językoznawstwo Q Religia R Filozofia 5 Psychologia Nauki społeczne T Wychowanie U Geografia V Historia 127 W Nauki polityczne X Ekonomika Y Socjologia YX Praca społeczna Z Prawo Wersja trzecia KDR ma zostać rozbudowana aż do 105 klas głównych. Jednakże każde kolejne wydanie klasyfikacji S.R. Ranganathana zawiera tylko tablice klasyfikacji podstawowej, uzupełnione zasadami rozbudowy poszczególnych działów. Powodem takiego potraktowania schematu jest fakt, iż KDR, w przeciwieństwie do pozostałych klasyfikacji uniwersalnych, jest polihłerarchiczna, tzn. dzieli „wszystkie byty uniwersum" więcej niż jeden raz. Oprócz klas głównych, opartych na klasyfikacji nauk, wprowadza KDR drugi typ podziału, będący podziałem na kategorie. Kategorie odpowiadają głównym aspektom, pod którymi można rozpatrywać treść dokumentu. Są to: — Indywiduum — kategoria oznaczająca przedmioty i pojęcia posiadające cechy indywidualne; — Materia — kategoria dotycząca wartości i właściwości; — Energia — kategoria oznaczająca działanie, metodę i rozwój; — Przestrzeń; — Czas; Z kategoriami wiąże S.R. Ranganathan charakterystyczne dla jego systemu pojęcia faset i izolat. Faseta jest terminem technicznym, określającym skośnie zeszli-fowaną krawędź w drogich kamieniach, skośnie ścięty brzeg kliszy drukarskiej, małą płaszczyznę itp. Do klasyfikacji termin ten przeniesiono dla oznaczenia aspektów przedmiotów charakteryzowanych w dokumencie. Faseta stanowi pojęcie węższe od kategorii. Izolatami z kolei nazywa się symbole elementarne wyliczane w ramach poszczególnych faset. Polihierarchiczny charakter klasyfikacji sprawia, że w odróżnieniu od klasyfikacji monohierarchicznych (wyliczających), w KDR nie ma gotowych symboli dla poszczególnych przedmiotów i pojęć. Tworzy się je w trakcie procesu klasyfikacyjnego, korzystając z podanych przez tablice elementów: symboli klas głównych, symboli poszczególnych kategorii i łączących je wskaźników. Tymi wskaźnikami są: przecinek dla kategorii Indywiduum, średnik dla Materii, dwukropek dla Energii, kropka dla Miejsca i apostrof (przecinek nad wierszem) dla kategorii Czasu. Również za pomocą dwukropka można łączyć symbole klas głównych i tym samym tworzyć symbole rozwinięte. KDR jest klasyfikacją zdolną do wielokierunkowego rozwoju. Oprócz tworzenia symboli rozwiniętych, znakowanie ósemkowe (stosowane zamiast dziesiętnego) daje nieograniczone możliwości poziomej rozbudowy schematu. Analityczno-syntetyczna klasyfikacja S.R. Ranganathana wymaga od opracowującego dokumenty wyjątkowo szczegółowej analizy ich treści. Technika tworzenia symboli powoduje, że KDR jest trudniejsza do zastosowania i bardziej skomplikowana od innych klasyfikacji. Poza bibliotekami indyjskimi jedynie niektóre angielskie biblioteki orientalistyczne opierają na niej schematy swych katalogów rzeczowych. Największą zaletą tej klasyfikacji jest to, że wskazuje ona nowe drogi i możliwości rozwoju fasetowych systemów klasyfikacyjnych oraz tezaurusów fasetowych w kierunku pogłębienia charakterystyki rzeczowej. Jej metody stosuje się obecnie nie tylko w systemach hierarchicznych, ale również w językach haseł przed- 128 miotowych. Sama KDR jest ciągle zmieniana — po śmierci S.R. Ranganathana pracuje nad jej udoskonaleniem Ośrodek Badań i Szkolenia w Zakresie Dokumentacji (Documentation Research and Training Center) w Bangalore, przygotowujący kolejną wersję tablic. Klasyfikacja Biblioteczno-Bibliograficzna Najmłodszą z klasyfikacji uniwersalnych jest powstała w latach sześćdziesiątych Klasyfikacja Biblioteczno-Bibliograficzna ZSRR (BBK). Opracował ją liczny zespół autorów, będących pracownikami największych bibliotek radzieckich (Biblioteki im. Lenina w Moskwie, Biblioteki im. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie, Biblioteki Akademii Nauk ZSRR i Wszechzwiązkowej Izby Książki), stosując jako główne, ideologiczne kryterium systematyzacji wiedzy, marksistowsko-leninowską koncepcję nauk. Pierwsze pełne wydanie BBK ukazało się w latach 1960-1968 w 30 tomach, a następnie wydano warianty skrócone — dla małych bibliotek naukowych, bibliotek publicznych, dziecięcych itp. BBK dzieli całość wiedzy na trzy grupy: przyrodę, społeczeństwo i myśl, dodając do każdej z grup nauki o niej. Na czoło klasyfikacji wysunięto marksizm-leninizm. Schemat działów głównych (oznaczonych dużymi literami alfabetu rosyjskiego) ukształtowany został w następujący sposób: A Marksizm-leninizm B Nauki przyrodnicze w ogólności V Nauki matematyczno-fizyczne G Nauki chemiczne D Nauki o ziemi E Nauki biologiczne Z Technika i nauki techniczne w ogólności Z Energetyka I Górnictwo K Technologia metali. Budowa maszyn. Budowa przyrządów L Technologia chemiczna. Przemysły chemiczne i spożywcze M Technologia drewna. Przemysł lekki. Przemysł poligraficzny. Fotokinotechnika N Budownictwo O Transport P Rolnictwo i leśnictwo. Nauki rolnicze i leśne R Ochrona zdrowia. Nauki medyczne S Nauki społeczne w ogólności T Historia. Nauki historyczne U Ekonomia. Nauki ekonomiczne F Polityka. Nauki polityczne Ch Państwo i prawo. Nauki prawne C Nauka wojenna. Wojskowość C Kultura. Nauka. Oświata S Nauki filologiczne. Literatura piękna Sc Sztuka. Nauka o sztuce E Religia. Ateizm Ju Nauki filozoficzne. Psychologia 129 Ja Literatura o treści uniwersalnej Działy drugiego stopnia oznaczone są symbolami cyfrowymi (przy zastosowaniu liczb arabskich), np.: A Marksizm-leninizm Al Dzieła klasyków marksizmu-leninizmu A3 Życie i działalność Karola Marksa, Fryderyka Engelsa i Włodzimierza Lenina A5 Filozofia marksistowsko-leninowska A6 Marksistowsko-leninowska ekonomia polityczna BBK ma bardzo szeroko rozbudowany aparat poddziałów wspólnych służących do: — określania formy dokumentów lub charakteryzowania literatury naukoznaw-czej (jako symbole występują małe litery alfabetu rosyjskiego); — określania terytorium (cyfry arabskie, litery alfabetu rosyjskiego, a nawet skróty nazw geograficznych w nawiasach okrągłych); — określania języka lub pojęć etnicznych (duże i małe litery rosyjskie dołączone za pomocą znaku równania do symboli poddziałów terytorialnych); — oznaczania chronologii dokumentów (cyfry arabskie od 2 do 7; konkretne daty ujęte w cudzysłów); — oznaczania pojęć wspólnych dla danej nauki (cyfry arabskie poprzedzone myślnikiem). Część poddziałów wspólnych ma zasięg z założenia ograniczony i można używać ich tylko w niektórych działach. BBK dopuszcza również posługiwanie się dwukropkiem dla łączenia dwóch symboli głównych i tworzenia w ten sposób symboli rozwiniętych. Poszczególne działy opatrzone są szczegółowymi indeksami przedmiotowymi. Klasyfikacja ta, popularna głównie w ZSRR, po niezbędnej adaptacji stosowana była w niektórych bibliotekach Bułgarii, Wietnamu, NRD, Czechosłowacji, a także Polski. Szerszemu upowszechnieniu BBK stoi na przeszkodzie jej podstawowe kryterium ideologiczne, różnice w terminologii naukowej, używanie grażdanki dla oznaczeń oraz preferowanie tematyki i punktu widzenia aktualnego w systemie komunistycznym. Prace nad aktualizowaniem tablic i możliwością zastosowania ich w zautomatyzowanych systemach wyszukiwawczych prowadzone były w Oddziale Biblioteczno-Bibliograficznej Klasyfikacji w Bibliotece im. Lenina. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna „Szczytowym osiągnięciem myśli klasyfikacyjnej" nazywa się czasem Uniwersalną Klasyfikację Dziesiętną. Opracowali ją, opierając się na Klasyfikacji Dziesiętnej Deweya, dwaj belgijscy prawnicy, Paul Otlet i Henri La Fontaine, na potrzeby uniwersalnej bibliografii powszechnej, którą pod koniec XIX w. postanowiono tworzyć w Międzynarodowym Instytucie Bibliografii (Institut International de Bi-bliographie) w Brukseli. Pierwsze wydanie UKD (nie licząc pojedynczych zeszytów) ukazało się w 1907 r. pt. Manuel du repertoire bibliographiąue universel. Uniwersalnej bibliografii powszechnej nie udało się opracować, ale klasyfikacja pozostała. Okazała się przydatna dla bibliotek i jej kolejne wydanie z lat 1927-1933, znacznie zmienione i uzupełnione, zostało opublikowane pt. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna (Classification Decimale Universelle). Równocześnie Międzynarodowy Insty- 130 tut Bibliografii zmienił nazwę na Międzynarodowy Instytut Dokumentacji i stał się spadkobiercą praw autorskich do UKD. W 1937 r. MID przemianowany został na FID — Międzynarodową Federację Dokumentacji, która zajmowała się wydawaniem oraz aktualizacją tablic UKD do 31 XII 1991 r. Od 1 I 1992 r. prawa do klasyfikacji FID przekazała Konsorcjum ds. UKD (UDC Consortium). Członkami Konsorcjum (oprócz Federacji) są wydawcy UKD z Belgii, Hiszpanii, Holandii, Japonii i Wielkiej Brytanii. Struktura hierarchiczna UKD zaczerpnięta została przez Otleta i La Fontaine'a, za zgodą autora, z Klasyfikacji Dziesiętnej Deweya. Tak jak KDD, dzieli ona całość wiedzy na 10 klas głównych, oznaczonych symbolami cyfrowymi od 0 do 9: 0 Zagadnienia ogólne 1 Filozofia 2 Religia. Teologia 3 Nauki społeczne. Prawo. Administracja 4 (Filologia. Języki) 5 Matematyka. Nauki przyrodnicze 6 Nauki stosowane. Medycyna. Technika. Rolnictwo 7 Sztuka. Architektura. Rozrywki. Sport 8 Językoznawstwo. Nauka o literaturze. Literatura piękna 9 Geografia. Biografia. Historia Od 1962 r. dział 4 — Filologia. Języki —jest wolny, a jego zawartość przeniesiono do działu 8 — Literatura. Ten sposób konstrukcji systemu klasyfikacyjnego wyklucza jakąkolwiek możliwość powiększenia schematu w poziomie, daje natomiast duże możliwości (wykorzystywane znacznie szerzej niż w KDD) rozbudowy schematu w pionie, np.: 0 Zagadnienia ogólne 02 025 Bibliotekoznawstwo. Bibliotekarstwo Organizacja wewnętrzna biblioteki i poszczególnych działów 025.4 Klasyfikacja 025.4' Różne zagadnienia klasyfikacji 025.42 Posługiwanie się klasyfikacją do różnych celów 025.44 Klasyfikacja z symbolami literowymi 025.45/.46 Klasyfikacja z symbolami cyfrowymi 025.45KDD Klasyfikacja Dziesiętna Deweya 025.45UKD Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna 025.45 Inne klasyfikacje oparte na podziale dziesiętnym Oprócz symboli prostych, zawierających tylko pojedynczy symbol główny zaczerpnięty wprost z tablic, UKD pozwala na budowę symboli rozwiniętych i złożonych. Symbole rozwinięte tworzy się, dołączając do symbolu głównego co najmniej jeden z symboli z tablic pomocniczych, na które składa się bardzo rozbudowany system poddziałów wspólnych i poddziałów specjalnych. Poddziały wspólne mogą być dołączane do wszystkich symboli głównych, natomiast poddziały specjalne stosuje się tylko w określonych działach klasyfikacji. Wyróżnia się następujące rodzaje 131 poddziałów wspólnych, oznaczonych cyframi arabskimi i dodatkowo opatrzonych tzw. wskaźnikami: — poddział wspólny formy ze wskaźnikiem (0...) — poddział wspólny języka ze wskaźnikiem =... — poddział wspólny miejsca ze wskaźnikiem (...) — poddział wspólny grupy etnicznej ze wskaźnikiem (=...) — poddział wspólny czasu ze wskaźnikiem "..." — poddział wspólny ujęcia tematu przez autora ze wskaźnikiem .000 — porządkujący poddział alfabetyczny A/Z — poddział wspólny osób ze wskaźnikiem -05 — poddział wspólny materiałów ze wskaźnikiem -03 Jeśli przy jednym symbolu zbiega się kilka poddziałów wspólnych, zalecana (chociaż nieobowiązkowa) jest kolejność: poddział wspólny punktu widzenia, ujęcia tematu przez autora, materiału, osoby, miejsca lub grupy etnicznej, czasu, formy, języka. Symbole złożone z kolei zbudowane są co najmniej z dwóch symboli prostych lub rozwiniętych, połączonych znakami łączącymi: + znak używany do łączenia odległych od siebie symboli; / służy do łączenia symboli, które w tablicach występują obok siebie; : łączy symbole, między którymi występują pewne relacje — człony takiego symbolu złożonego mogą podlegać inwersji (przestawieniu); :: wprowadzony przez FID w 1969 r. znak umożliwia tworzenie symboli dla przedmiotów i pojęć, które nie występują w tablicach (człony takiego symbolu nie podlegają inwersji); ] nawiasu prostokątnego (klamrowego) używa się dla upraszczania zapisu przy symbolach złożonych. Kolejnym uzupełnieniem tablic głównych UKD jest indeks przedmiotowy, który ma za zadanie skupienie w jednym miejscu wszystkich występujących w różnych działach symboli, odnoszących się do tego samego przedmiotu lub pojęcia. Tablice klasyfikacyjne UKD wydawane są w trzech podstawowych, standardowych wersjach: — wydanie pełne, obejmujące wszystkie aktualne symbole (obecnie jest ich ok. 120 000); — wydanie pośrednie, zawierające część symboli wybranych proporcjonalnie ze wszystkich działów (około 50% symboli z wydania pełnego); — wydanie skrócone, zawierające jedynie wybór symboli dostosowany do potrzeb określonych odbiorców (np. UKD. Wydanie skrócone dla potrzeb bieżącej bibliografii narodowej i bibliotek publicznych. Warszawa, 1978). Oprócz nich ukazują się wydania skondensowane (ok. 2% symboli z wydania pełnego) oraz wydania specjalne, zawierające wszystkie symbole z jednej lub kilku dziedzin, w tym również symbole rozwinięte i złożone. Konsorcjum ds. UKD prowadzi także prace nad komputerową kartoteką wzorcową symboli UKD (Master Reference File), obejmującą ponad 60 000 symboli i ich słownych odpowiedników, zbliżoną zakresem do wydania pośredniego. MRF ma stanowić podstawę dla przyszłych wydań UKD oraz ułatwiać przeprowadzanie zmian w strukturze klasyfikacji. 132 Informacje o pracach, prowadzonych nad ciągłym udoskonalaniem i dostosowywaniem UKD do współczesnych wymagań, zamieszczane są w czasopiśmie „UKD. Zmiany i uzupełnienia" (Extensions and Corrections to the UDC). Konsorcjum zaplanowało do roku 2000 przeprowadzenie generalnej rewizji poddziałów wspólnych i analitycznych, a także większości działów głównych. Tablice klasyfikacyjne UKD zostały przełożone na ponad 20 języków i konkurują dzisiaj z KDD jako najpopularniejszy i najszerzej stosowany uniwersalny język informacyjny o zasięgu światowym. UKD zawdzięcza swą pozycję licznym zaletom: — prostocie języka, którym się posługuje; — bogactwu środków używanych do tworzenia rozbudowanych symboli; — cyfrowemu oznaczeniu, zrozumiałemu na całym świecie; — możliwości precyzyjnego oddania najbardziej skomplikowanych pojęć; — nieograniczonej możliwości pionowej rozbudowy; — łatwości dostosowania do potrzeb bibliotek różnych typów. Nie oznacza to oczywiście, że UKD jest pozbawiona wad. Jej mankamenty są równie liczne i poważne, jak zalety. Przede wszystkim sztywne zastosowanie podziału dziesiętnego wyklucza wprowadzenie nowych dyscyplin naukowych zgodnie z obowiązującą hierarchią nauk. Powoduje to odsunięcie aktualnie istotnych zagadnień na dalekie pozycje. Również 10 podstawowych klas zostało zbudowanych nieproporcjonalnie — wystarczy porównać ilość materiału przypadającą na dział 1. — Filozofia, z ilością materiału w dziale 5. — Matematyka. Nauki przyrodnicze lub w dziale 6. — Nauki stosowane. Medycyna. Technika. Rolnictwo. Jednakże wspomniane wyżej zalety, przydatność w zautomatyzowanych systemach wyszukiwawczych, a także ciągła rewizja i aktualizacja schematu, dają UKD pierwszeństwo wśród obecnie istniejących klasyfikacji uniwersalnych. W Polsce UKD jest klasyfikacją obowiązującą przy tworzeniu katalogów rzeczowych w bibliotekach publicznych i szkolnych. Jej symbole znajdują się na kartach katalogowych drukowanych centralnie przez Bibliotekę Narodową oraz występują w opisach, które publikuje „Przewodnik Bibliograficzny". Oprócz wymienionych tu klasyfikacji powstało jeszcze wiele innych schematów uniwersalnych (np. O. Hartwiga, CA. Cuttera i in.), a także klasyfikacji specjalistycznych, przeznaczonych dla zbiorów piśmiennictwa z określonych dziedzin wiedzy i działalności praktycznej. Trzeba również wspomnieć, że bardzo dużo bibliotek naukowych stosuje własne schematy klasyfikacyjne, opracowywane z myślą o konkretnym księgozbiorze i jego użytkownikach. Katalog działowy Należący do grupy katalogów ujęciowych katalog działowy umożliwia najprostszy sposób rzeczowego opracowania zbiorów. Może on jednak być stosowany tylko w niewielkich bibliotekach, dysponujących księgozbiorem o ograniczonej wielkości. Wynika to z faktu, że schemat katalogu działowego musi być jednostopniowy i składać się z kilku, kilkunastu, a najwyżej trzydziestu działów. Działy te, uporządkowane według zasad logicznych, odpowiadają w większości przypadków poszczególnym dyscyplinom wiedzy. W zasadzie powinny one być również logicznie 133 współrzędne, ale w praktyce zależy to od zbiorów biblioteki, której katalog służy. Jeśli jest to biblioteka ogólna, wówczas działy będą logicznie współrzędne. Jeśli jednak zbiory mają charakter specjalistyczny, to część działów obejmuje dziedziny wiedzy, a część dotyczyć będzie wąskich dyscyplin czy nawet szczegółowych zagadnień. Może też zdarzyć się, że schemat katalogu zbudowany zostanie dla jednej lub kilku pokrewnych dziedzin wiedzy. W polskim piśmiennictwie jako przykład układu działowego podaje się najczęściej klasyfikację wydawnictw stosowaną do końca 1985 r. przez Przewodnik Bibliograficzny. Jest to schemat zbudowany dla bibliografii ogólnej i mimo że w praktyce bibliotekarskiej nie byłby najlepszym wzorem dla katalogu, dobrze obrazuje zasadę tworzenia układu działowego. I Marksizm-leninizm II Polska Ludowa (zagadnienia polityki wewnętrznej, zagadnienia gospodarcze ogólne) III Budownictwo komunistyczne i socjalistyczne ZSRR i krajów demokracji ludowej IV Polityka i gospodarka światowa V Filozofia. Psychologia VI Historia. Etnografia VII Nauki społeczno-polityczne i ekonomiczne VIII Organizacja. Statystyka. Biurowość. Rachunkowość (Zagadnienia teoretyczne i ogólne) IX Finanse X Praca. Zabezpieczenie społeczne XI Państwo i prawo XII Wojsko XIII Nauki matematyczno-przyrodnicze XIIIa Mapy. Plany XIV Technika. Przemysł. Rzemiosło XV Transport i łączność XVI Handel XVII Zagadnienia komunalne. Gospodarstwo domowe XVIII Gospodarstwo wiejskie XIX Nauki lekarskie XX Kultura. Nauka. Oświata XXa Podręczniki szkolne XXI Językoznawstwo XXII Nauka o literaturze XXIIa Literatura piękna (dla dorosłych) XIIb Literatura dla dzieci i młodzieży XXIII Sztuka. Architektura. Urbanistyka XXIIIa Ryciny. Albumy XXIIb Nuty XXIV Religia. Religioznawstwo. Ateizm XXV Księgoznawstwo. Informacja naukowa. Przemysł wydawniczy XXVI Dzieła o treści ogólnej. Encyklopedie. Informatory 134 Ze względów praktycznych możliwa jest rezygnacja z czystego jednostopnio-wego podziału (np.: działy XXII, XXIII). Metodyka katalogowania dopuszcza wówczas zastosowanie poddziałów. Liczba kart katalogowych w każdym dziale nie powinna przekraczać 50, gdyż zbyt wiele kart utrudniałoby czytelnikowi poszukiwania. W przypadku nadmiernej liczby kart należy rozbić je na dwa lub więcej odrębnych działów. Karty katalogowe w obrębie działu szereguje się najczęściej w kolejności alfabetycznej. Można również zastosować porządek chronologiczny lub przedmiotowy. Ostatecznie o sposobie szeregowania kart decydują względy praktyczne, a zwłaszcza potrzeby czytelników. Poszczególne działy oddziela się od siebie kartami przewodnimi, zawierającymi symbole i nazwy działów. Dopuszczalna liczba działów i kart katalogowych w działach wskazuje, iż katalog działowy może znaleźć zastosowanie tylko w tej bibliotece, w której księgozbiór, poza literaturą piękną, nie przekracza 1000-1500 woluminów, a więc w bibliotekach zakładowych, niewielkich bibliotekach szkolnych oraz —jako katalog pomocniczy — dla wybranej części zbiorów w dużej bibliotece. Katalog systematyczny Katalog systematyczny jest głównym, najczęściej używanym, przedstawicielem katalogów typu ujęciowego. W przeciwieństwie do katalogu działowego, ma on układ wielostopniowy, dzielący piśmiennictwo na działy podstawowe, poddziały i ich kolejne rozgałęzienia według z góry ustalonego logicznego porządku: od zakresów najszerszych do coraz węższych. Powstają w ten sposób układy pierwszego, drugiego, trzeciego itd. stopnia. Na każdym piętrze tego wielostopniowego schematu działy są współrzędne wobec siebie, podrzędne wobec działów stopnia wyższego i nadrzędne w stosunku do działów stopnia niższego. Pozwala to na wykazanie wewnętrznych związków, wzajemnej łączności i współzależności zagadnień występujących w katalogu. W zasadzie podstawę do utworzenia schematu katalogu systematycznego stanowić mogą wszystkie wymienione poprzednio systemy klasyfikacji bibliotecznych. Należy jednak zauważyć, że uniwersalne klasyfikacje, przydatne w dużych bibliotekach ogólnych, nie mogą być bez modyfikacji zastosowane w bibliotekach małych lub specjalnych. Osoba, tworząca schemat tablic klasyfikacyjnych dla katalogu systematycznego, musi dostosować go do specyfiki księgozbioru i do oczekiwań jego użytkowników. Oznacza to przede wszystkim wybór systemu klasyfikacyjnego oraz decyzję o tym, które działy będą szerzej rozbudowane, a które mogą mieć mniejszy stopień szczegółowości. Przykładem tak sporządzonych tablic są — wspomniane już — wydania specjalne (branżowe) Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej lub Wykaz działów katalogu rzeczowego w bibliotekach publicznych dla dzieci i młodzieży B. Białkowskiej. Bardzo często, szczególnie w dużych bibliotekach naukowych, tworzy się własne klasyfikacje. Pozwalają one wprawdzie w maksymalnym stopniu uwzględnić zarówno charakter i wielkość księgozbioru, jak i potrzeby czytelników biblioteki, ale ich przygotowanie wymaga olbrzymiego wkładu pracy, zatrudnienia pracowników będących specjalistami wysokiej klasy i zapewnienia znacznych środków finansowych. Równocześnie klasyfikacje tego rodzaju utrudniają współpracę międzybiblio- 135 teczną oraz zmuszają czytelników do zapoznawania się z budową systemu odmiennego od stosowanych w innych bibliotekach. Bez względu jednak na to, czy dla zbudowania schematu katalogu systematycznego tworzy się własną klasyfikację, czy korzysta z klasyfikacji już istniejących, należy zadbać o dokładne przestrzeganie zakresów poszczególnych działów, tak aby wzajemnie wyczerpywały się i wykluczały, oraz o logiczne ich następstwo i wykazanie związków zachodzących między nimi. Opracowany w postaci tablic klasyfikacyjnych schemat katalogu nie może być sztywny i niezmienny. W miarę powiększania się zbiorów biblioteki i rozszerzania jej funkcji musi istnieć możliwość rozbudowy i aktualizacji schematu przy jednoczesnym zachowaniu jednolitości sposobu opracowania. W odniesieniu do katalogu systematycznego trudno jest stwierdzić jednoznacznie, jaka powinna być liczba działów i poddziałów. Ta pierwsza zależy od klasyfikacji, która została wybrana (w przypadku UKD — 10 działów głównych, w przypadku BBK — 28 itd.), ta druga — wyłącznie od potrzeb biblioteki. Schemat pomocniczy przy układzie głównym stanowią w katalogu systematycznym poddziały wspólne, których rodzaje i sposób użycia przedstawiono już przy okazji omawiania Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej. Pomocniczą funkcję pełnią również odsyłacze wskazujące zagadnienia pokrewne, występujące w innym miejscu katalogu. Ponieważ katalog systematyczny jest katalogiem ujęciowym, tzn. skupiającym pozycje zależnie od sposobu ujęcia ich treści (np. piśmiennictwo dotyczące Polski znajdzie się w wielu działach: Ekonomii, Geografii, Historii itd.), to niezbędne jego uzupełnienie stanowić powinien indeks przedmiotowy. Indeks ten łączy pod wspólnym hasłem zagadnienia rozproszone w różnych działach. Powinien on zawierać wszystkie określenia z nagłówków działów i poddziałów katalogu oraz pojęcia występujące w działach, ale nie posiadające samodzielnych nagłówków. Indeks przedmiotowy, szeregujący hasła w porządku alfabetycznym i przedstawiający odmienne niż schemat główny spojrzenie na opracowywany księgozbiór, stanowi rodzaj przewodnika po katalogu systematycznym oraz ułatwia czytelnikowi posługiwanie się nim. W katalogu systematycznym, tak jak we wszystkich katalogach rzeczowych, podstawą przypisania książki do działu — bez względu na przyjęty system klasyfikacji i schemat katalogu — jest jej treść. Przy klasyfikowaniu nie można więc ograniczyć się do danych pochodzących z tytulatury. Należy wykorzystać także wstęp, przedmowę, streszczenie, spis rzeczy i inne załączniki do tekstu, a jeśli okaże się to niewystarczające, również główny tekst. Sam opis katalogowy nie różni się od opisu w katalogu alfabetycznym, a uzupełnia się go jedynie symbolem klasyfikacyjnym w prawym lub lewym dolnym rogu karty katalogowej. Jeśli symboli tych jest więcej niż jeden, należy sporządzić tyle samo egzemplarzy kart katalogowych, a następnie na każdej podkreślić symbol tego działu, do którego przeznaczona jest karta. Porządek kart w obrębie działów i poddziałów kieruje się tymi samymi zasadami, które obowiązują w katalogu działowym. Najprostszą metodą jest szeregowanie abecadłowe według nazwisk autorów lub tytułów dzieł, stosowane głównie w mniejszych bibliotekach lub np. w katalogach czasopism. W bibliotekach specjalnych o wąskim zakresie zbiorów bardziej przydatny może okazać się porządek chronologiczny, wysuwający na początek działu wydawnictwa najnowsze i dający tym samym czytelnikowi szybką orientację w nowościach z interesującej go dziedziny. W obrębie poszczególnych lat wydania karty układa się alfabetycznie. Dopu- 136 szczalny w katalogach systematycznych jest także przedmiotowy układ kart. Jest on odpowiedni zwłaszcza dla działów, w których występują nazwy indywidualne. Podstawą szeregowania będą wtedy nazwiska osób, nazwy geograficzne, nazwy wydarzeń historycznych. Wreszcie układ logiczny, uwzględniający przy szeregowaniu kart części składowe symboli klasyfikacyjnych, jest przeznaczony dla tych katalogów, które powielają systemy klasyfikacyjne o bardzo rozbudowanych oznaczeniach (jak np. UKD). Teoretycznie nie wyklucza się stosowania w jednym katalogu kilku odmiennych zasad szeregowania kart w różnych działach. Należy jednak kierować się zawsze względami praktycznymi: prostotą i przejrzystością katalogu oraz wygodą jego użytkowników. Również z uwagi na przejrzystość katalogu wskazane jest oddzielenie poszczególnych działów kartami przewodnimi, zawierającymi symbole działów i ich nazwy, ewentualnie spis poddziałów niższego stopnia. W kolejnych działach nie powinno znajdować się więcej niż 50 kart katalogowych, gdyż większa ich liczba komplikuje poszukiwania. Posługiwanie się katalogiem systematycznym wymaga od jego użytkownika większej wprawy, niż ma to miejsce przy katalogach alfabetycznym czy działowym. Musi on zapoznać się z budową schematu, jego logiczną strukturą, a także z metodą układu kart. Jednak wspomagające czytelników indeksy przedmiotowe i ogólnie dostępne tablice informacyjne sprawiają, że rodzaj informacji dostarczanych przez katalog systematyczny pozwala zapomnieć o pewnych niedogodnościach wynikających z jego skomplikowanej budowy. Przede wszystkim dzięki katalogowi systematycznemu można szybko zorientować się w zasobach biblioteki z danej dziedziny. Pozwala on także ustalić zasoby z dziedzin pokrewnych, wykazując przy tym czytelnikowi istniejące między tymi dziedzinami związki. Fakt ten sprawia, że katalog systematyczny jest najczęściej spotykanym katalogiem rzeczowym w bibliotekach. W Polsce rozwinęła się szczególnie jego odmiana oparta na Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej, nazywana też katalogiem dziesiętnym. Katalog dziesiętny rozpowszechniony jest głównie w bibliotekach publicznych i szkolnych, w mniejszym stopniu w bibliotekach naukowych. Tematowanie Tak jak klasyfikowanie piśmiennictwa służy do budowania katalogów ujęcio-wych, tak katalogi tematowe powstają przez tematowanie dokumentów. Czynność tematowania polega na dokładnym zapoznaniu się przez bibliotekarza z treścią opracowywanej pozycji, ustaleniu jej tematu (bądź tematów), wybraniu tematu najważniejszego (kilku tematów) a następnie nadaniu dokumentowi jednego lub kilku haseł przedmiotowych. Wybrane tematy powinny w pełni oddać zakres dzieła i intencje autora. Tematowanie odbywa się w języku haseł przedmiotowych, którego podstawową kategorię stanowią tematy. Metodyka tematowania wyróżnia trzy podstawowe rodzaje tematów: — tematy rzeczowe (przedmiotowe), czyli nazwy rzeczy bądź zjawisk; szczególnym przypadkiem tematów rzeczowych są tematy jednostkowe (indywidualne), którymi mogą być nazwy własne osób, nazwy geograficzne, nazwy wydarzeń histo- 137 rycznych, instytucji i organizacji (np. Kościuszko Tadeusz, Tatry, Biblioteka Narodowa); — tematy klasowe, które są nazwami dziedzin wiedzy lub działalności praktycznej (np. bibliotekoznawstwo, bibliotekarstwo); — tematy formalne, będące nazwami formy piśmienniczej lub wydawniczej jednostki tematowanej; są one stosunkowo rzadko stosowane w praktyce (np. encyklopedia, słownik, pamiętniki). Podział ten nie oznacza, iż w katalogu nie można uwzględnić wszystkich typów tematów, gdyż tak jak występują one równocześnie w dokumencie, tak mogą obok siebie pojawić się w katalogu. W przeciwieństwie do systemów klasyfikacyjnych, posługujących się symbolami cyfrowymi lub literowymi, tematy tworzy się w języku naturalnym —języku kraju, w którym ma funkcjonować katalog. Przybierają one postać tematów jedno- lub wielowy razowych. Tematy są wyrażane przeważnie za pomocą rzeczownika w mianowniku liczby pojedynczej lub mnogiej. Używa się również, chociaż rzadziej, rzeczowników w dopełniaczu, narzędniku lub miejscowniku; rzeczowników uzupełnionych przymiotnikami oraz rzeczowników z liczebnikami. W przypadku tematów wielowyrazowych, dość poważnym problemem do rozwiązania jest stosowanie inwersji, czyli zmienionego szyku wyrazów, który na czoło wysuwa wyraz najważniejszy znaczeniowo, np. Białowieska Puszcza. Niektóre z bibliotek prowadzących katalogi przedmiotowe szeroko stosują tę zasadę. Inne, w tym Biblioteka Narodowa, w ogóle nie używają inwersji. Podręcznik Adama Ły-sakowskiego, a także Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego Jadwigi Sadowskiej, zalecają stosowanie szyku prostego, porzeczownikowego (czyli np. Puszcza Białowieska). Jedynym odstępstwem od niego są stałe związki frazeologiczne typu: stare druki, sztuczny satelita itp. Charakterystyczną cechą niektórych haseł przedmiotowych są dopowiedzenia. Występują one przy tematach wieloznacznych w rodzaju: Odra, rzeka lub Odra, choroba. Dopowiedzenia, oddzielane od tematów przecinkami lub umieszczane w nawiasach, używane są również w celach wyjaśniających. Hasło przedmiotowe może składać się z samego tematu i wtedy mówimy o haśle prostym, lub też z tematu z określnikiem (określnikami), tworząc wówczas hasło rozwinięte. Określniki są drugą kategorią języka haseł przedmiotowych. Charakteryzują one bliżej temat, uściślają go, a także stanowią czynnik porządkujący opisy w katalogu. Pozwalają też na zastępowanie w sposób sztuczny naturalnych haseł wielowyrazowych przez hasła bliższe językowi konkretnego katalogu. Autorzy prac dotyczących tematowania i katalogu przedmiotowego podają różną typologię określników. Stosując pewne uproszczenia, można przyjąć, że najbardziej charakterystyczne typy określników to: — określniki rzeczowe, wskazujące punkt widzenia, z którego rozpatrywany jest przedmiot dokumentu, np. Bibliotekarstwo — historia. Ekslibris — zbiory; — określniki lokalizujące, umieszczające przedmiot w czasie (określnik chronologiczny) i przestrzeni (określnik geograficzny), np. Biblioteki — Warszawa — 19 w.); — określniki formalne, oznaczające formę piśmienniczą lub wydawniczą charakteryzowanego dokumentu, np.: Bibliotekarstwo — encyklopedia; 138 — określniki jednostkowe, występujące głównie przy tematach jednostkowych, określające część jakiejś całości, np.: Kraków — Wawel, Mickiewicz Adam — Pan Tadeusz. W jednym haśle może wystąpić kilka określników dołączonych do tematu za pomocą myślników. Proponuje się, aby ich liczba nie przekraczała 4-5. Kolejność szeregowania określników po temacie jest następująca: określniki rzeczowe, lokalizujące (geograficzne, chronologiczne) i na końcu hasła określnik formalny, np.: Biblioteki — historia — Warszawa — 19 w. — źródła Następną kategorię języka haseł przedmiotowych stanowią odsyłacze. Mimo że nie są one integralną częścią hasła, jak temat i określniki, pełnią bardzo ważną rolę w katalogu: — informują o przyjętej formie hasła przedmiotowego; — zapobiegają rozproszeniu materiału; — wiążą z sobą hasła przedmiotowe, wykazując istniejące między nimi związki skojarzeniowe lub hierarchiczne. Odsyłacze dzieli się na dwie grupy: — odsyłacze całkowite, prowadzące od odrzuconej formy hasła do przyjętej i konsekwentnie w danym katalogu przestrzeganej, np.: Biblioteka zob. Nauka o książce, Narzędzia rolnicze zob. Rolnictwo — narzędzia; — odsyłacze uzupełniające, zwracające uwagę na tematy, które wiążą się z sobą w jakikolwiek sposób; są to odsyłacze skojarzeniowe, wskazujące tematy pokrewne (np.: Turystyka zob. Krajoznawstwo); odsyłacze systematyczne, ukazujące związki logiczne; odsyłacze orientacyjne, informujące, gdzie poszukiwać literatury uzupełniającej do danego zagadnienia. W przypadku tematowania główną trudność stanowi kodyfikacja metodologii tematowania oraz stworzenie słownika tematów i określników używanych w trakcie przedmiotowego opracowywania dokumentów. Pierwszym podręcznikiem z tego zakresu był w Polsce Katalog przedmiotowy Adama Lysakowskiego wydany w 1946 r. w nakładzie 1000 egzemplarzy. Następne publikacje ukazały się dopiero po wielu latach — książka Jadwigi Ćwiekowej w 1988 r., a instrukcja Jadwigi Sadow-skiej w 1991 r. Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego J. Sadowskiej, kontynuująca tradycję podręcznika A. Lysakowskiego, jest odpowiedzią na wyrażane przez środowisko bibliotekarzy potrzeby polskich bibliotek. Zarząd Główny Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich po konferencji na temat stanu katalogów rzeczowych (Jarocin 1986 r.) powołał Komisję ds. Katalogów Rzeczowych działającą w dwóch zespołach: ds. opracowania systematycznego i ds. opracowania przedmiotowego. Najważniejszym zadaniem drugiego zespołu było właśnie przygotowanie instrukcji zastępującej książkę A. Lysakowskiego. Ponieważ w przeciwieństwie do klasyfikacji, posługujących się symbolami, języki haseł przedmiotowych oparte są na słownictwie naturalnym, nie jest możliwe stworzenie języka uniwersalnego o zasięgu międzynarodowym. Istniejące języki są tworzone dla konkretnych bibliotek, jednego kraju lub najwyżej dla grupy państw z jednego obszaru językowego. Przykład takiego języka haseł przedmiotowych o stosunkowo najszerszym zasięgu stanowi język haseł przedmiotowych Biblioteki Kongresu — LCSH (Library of Congress Subject Headings), używany nie tylko w bibliotekach USA, ale i w innych krajach anglojęzycznych. Jest on przystosowany 139 do potrzeb bibliotek różnych typów, które korzystają z drukowanych kart katalogowych. Język ten kontroluje stale grupa specjalnie dobranych pracowników Biblioteki Kongresu. W naszym kraju Biblioteka Narodowa również opracowała własny język haseł przedmiotowych i udostępniła go w postaci drukowanego Słownika języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Słownik ten został zbudowany na podstawie wydanego w 1956 r. Słownika tematów dla bibliografii i katalogów w układzie przedmiotowym Jana Kossonogi oraz podręcznika Adama Łysakowskiego. Zawiera on wykaz tematów, określników i dopowiedzeń, terminy odrzucone, a także wskazuje powiązania w postaci relacji hierarchicznej bądź skojarzeniowej między poszczególnymi tematami za pomocą systemu odsyłaczy. We Wstępie do słownika opisana jest również metodyka języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Słownik jest stale udoskonalany i rozbudowywany; jego pierwsze wydanie z 1989 r. zawierało 4500 tematów, wydanie drugie z 1993 r. — 11 000, zaś trzecie, które ukazało się w 1997 r., 14 000. Zmiany i uzupełnienia publikowane są na bieżąco w „Przewodniku Bibliograficznym" . Opis przedmiotowy, który można opracować w oparciu o terminy zaczerpnięte ze Słownika, jest odpowiedni głównie „dla bibliotek o księgozbiorach uniwersalnych" i dla części ogólnej księgozbiorów bibliotek specjalnych. Współczesne słowniki języków haseł przedmiotowych, tak jak wspomniany wyżej język Biblioteki Kongresu, budowane są na podstawie kartotek haseł wzorcowych lub autorytatywnych. Teresa Głowacka charakteryzuje taką kartotekę jako zbiór „elementarnych jednostek leksykalnych języka haseł przedmiotowych" (tematów i określników), stwierdzając, że „tylko tym zbiorem wolno posługiwać się w procesie tworzenia haseł przedmiotowych dla opracowywanych przedmiotowo dokumentów". A zatem kartoteka może pełnić funkcję słownika języka haseł przedmiotowych, gdyż zawiera zestaw terminów przyjętych jako elementy hasła, dzieli terminy na przyjęte i odrzucone, a także określa zakres ich stosowania i zachodzące pomiędzy poszczególnymi terminami związki. Największą zaletą kartoteki haseł wzorcowych jest to, że pozwala ona na maksymalną standaryzację i normalizację wprowadzanych do katalogu danych, a tym samym ułatwia czytelnikowi poszukiwania oraz umożliwia wymianę informacji między bibliotekami. Automatyzacja prac bibliotecznych i wprowadzenie katalogów komputerowych ogólnie dostępnych typu OPAC (Online Public Access Catalog) w znacznym stopniu przyspieszyły rozwój, pochodzącej z początku lat sześćdziesiątych, idei tworzenia kartotek wzorcowych. Kartoteki takie, prowadzone przez narodowe centrale bibliograficzne, mogą zawierać zarówno hasła opisu bibliograficznego (osobowe, korporatywne, tytuły ujednolicone) jak i hasła opisu rzeczowego (przede wszystkim, chociaż nie wyłącznie, przedmiotowego) i noszą nazwę kartotek autorytatywnych. Ponieważ Instytut Bibliograficzny dotychczas takiej kartoteki nie opracowuje, w Polsce możemy mówić tylko o kartotece wzorcowej tworzonej dla potrzeb określonego katalogu. Jedyną taką kartoteką jest kartoteka wzorcowa bibliotek szkół wyższych obsługiwanych przez zautomatyzowany system biblioteczny VTLS (Virginia Tech Library System). Biblioteki akademickie, które w latach dziewięćdziesiątych zakupiły system VTLS, zdecydowały się na tworzenie własnego języka haseł przedmiotowych KABA (Katalogi Automatyczne Bibliotek Akademickich). Rozpoczynając w 1993 r. pracę postanowiono wykorzystać metodykę i strukturę już istniejących języków: Biblioteki Kongresu — LCSH, jego kanadyjskiej wersji — RVM (Repertoire des Vedettes — 140 Matiere de la Bibliotheąue de l'Universite Laval) oraz języka Biblioteki Narodowej w Paryżu RAMEAU (Repertoire d'Autorite Matiere Encyclopediąue et Al-phabetiąue Unifie). Tym samym język KABA, chociaż nie jest automatycznym przekładem, jest z tymi językami „kompatybilny", co stwarza możliwość korzystania z doświadczeń i wymiany informacji również w skali międzynarodowej. Obecnie nad językiem KABA pracuje 9 bibliotek z centralą w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (wykorzystuje go w swoich katalogach — 10). Język rozwija się bardzo intensywnie: w końcu 1996 r. słownictwo języka KABA liczyło 11 000 rekordów, a przewiduje się, że do końca 1997 r. liczba ta zostanie podwojona. Opublikowano dotychczas liczne artykuły, listę określników i nazwy własne, ale nie ma drukowanej pełnej edycji słownika języka haseł przedmiotowych KABA, który dostępny jest jedynie poprzez sieć INTERNET. Katalog przedmiotowy O ile katalogi typu ujęciowego (działowy, systematyczny) skupiają piśmiennictwo w zależności od punktu widzenia, z którego dany przedmiot jest ujmowany, to katalogi typu tematowego wyróżniają w analizie dzieła właśnie przedmiot i treści, bez względu na sposób ich ujęcia. Do katalogów tematowych zalicza się przede wszystkim katalog przedmiotowy. Coraz większa popularność tego katalogu, zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach, wynika z przekonania, że jest on szczególnie użyteczny w każdej bibliotece, ponieważ posługiwanie się nim nie sprawia korzystającym zbytnich trudności. Podstawową bowiem cechą katalogu przedmiotowego, która ułatwia czytelnikowi poszukiwanie informacji, jest łączenie tematów w jeden szereg abe-cadłowo uporządkowanych haseł przedmiotowych z pominięciem wszelkich powiązań logicznych. Hasła przedmiotowe z kolei formułowane są w języku naturalnym, którego prostota zdecydowanie odbiega od skomplikowanych schematów języków hierarchicznych. Pozwala to na szybkie dotarcie do poszukiwanego materiału, bez konieczności zgłębiania wielopiętrowych układów katalogu systematycznego. Poszukiwanie w katalogu przedmiotowym może być porównane z posługiwaniem się encyklopedią, z której każdy potrafi korzystać. Jednak wymienione zalety stanowią równocześnie największą słabość tego katalogu. Oparcie języka haseł przedmiotowych na słownictwie naturalnym sprawia, że z reguły stanowi on system otwarty, o luźnej strukturze, wyjątkowo trudno poddający się normalizacji (ujednoliceniu terminologicznemu). Dodatkowym problemem są różnice między językami haseł przedmiotowych na gruncie poszczególnych języków etnicznych. Sprawiają one, że katalogi przedmiotowe w poszczególnych krajach różnią się od siebie i słownictwem, i budową. Tymczasem korzyści wynikających z normalizacji nie sposób przecenić. Normalizacja gwarantuje czytelnikowi, iż według raz sformułowanego hasła może on poszukiwać potrzebnego mu piśmiennictwa w wielu różnych bibliotekach. Tym samym normalizacja zwiększa możliwości wyszukiwawcze w danym języku. Szczególnego znaczenia nabiera to przy przechodzeniu z systemu katalogów kartkowych na system zautomatyzowanego wyszukiwania informacji w katalogach komputerowych, w których głównym problemem jest efektywne wyszukiwanie danych. Warunkiem tej efektywności jest przede wszystkim jakość wprowadzanych do katalogu informacji. Normalizacja ułatwia także i przy- 141 spieszą pracę bibliotekarza, regulując metodykę opracowania katalogów, zasady budowania hasła, szeregowania kart katalogowych itd. Stąd tak szczególne znaczenie posiada omawiana już wyżej Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego Jadwigi Sadowskiej. Zagubienie związków logicznych pomiędzy występującymi w katalogu przedmiotowym dziedzinami, wynikające z alfabetycznego uporządkowania haseł, rekompensować może system odsyłaczy oraz dołączony do katalogu indeks systematyczny. Indeks ten, opracowany według schematu języka hierarchicznego, stanowi istotne uzupełnienie katalogu i służy pomocą zarówno czytelnikowi, jak i bibliotekarzowi. Drugim, obok indeksu, elementem aparatu pomocniczego jest w katalogu przedmiotowym słownik używanego w danej bibliotece języka haseł przedmiotowych. Pełni on rolę podobną do tej, którą w przypadku katalogu systematycznego spełniają tablice klasyfikacyjne. Słownik zawiera gotowe sformułowania tematów i określników stosowanych w katalogu, ułatwia zatem pracę przy tworzeniu haseł przedmiotowych i ogranicza dowolność w doborze słownictwa. Słownik, prowadzony w postaci kartoteki, powinien obejmować wszystkie przyjęte w danym katalogu tematy, określniki (wraz z informacją, przy których tematach mogą być stosowane) oraz odsyłacze. Forma kartotekowa upraszcza technikę korzystania ze słownika, ułatwia jego rozbudowę i aktualizację. Drukowane słowniki języków haseł przedmiotowych, o których wspomniano przy omawianiu zasad tematowania, mogą być użyteczne przy tworzeniu tego rodzaju kartoteki. Opis w katalogu przedmiotowym składa się z dwóch części: opisu katalogowego i hasła przedmiotowego. Hasło umieszcza się najczęściej u góry karty katalogowej jako wyróżniony — przez podkreślenie, krój liter itp. — nagłówek przedmiotowy. Kolejne hasła przedmiotowe oddzielane są od siebie kartami przewodnimi (rozdzielczymi), zawierającymi nazwę hasła bądź pierwszą sylabę nazw zgrupowanych za kartą kilku haseł. Układ katalogu przedmiotowego jest, jak już wielokrotnie wspomniano, układem alfabetycznym. Kolejność haseł w tym układzie powinna być następująca: — temat jednowyrazowy, — temat jednowyrazowy z określnikami, — temat jednowyrazowy z dopowiedzeniem, — temat wielowyrazowy — temat wielowyrazowy z określnikami, — temat wielowyrazowy z dopowiedzeniem. W przypadku określników za właściwe uznaje się następujące ich ustawienie: określniki chronologiczne, geograficzne, rzeczowe i formalne. Szeregowanie alfabetyczne nie uwzględniające znaczenia kolejnych wyrazów, tzn. tego, czy wyraz jest częścią hasła wielowyrazowego czy określnikiem, jest rzadziej praktykowane i mniej godne polecenia. W obrębie jednakowych haseł przedmiotowych ma zastosowanie kilka sposobów szeregowania kart. Najczęściej spotyka się porządek alfabetyczny oraz porządek chronologiczny według daty wydania dokumentów. Wymienione trzy podstawowe, powszechnie stosowane rodzaje katalogów rzeczowych, nie wyczerpują ich typologii. Należy wskazać jeszcze przynajmniej dwa dalsze katalogi: klasowy i krzyżowy. 142 Katalog klasowy zalicza się, ze względu na przyjętą podstawę podziału materiału, do grupy katalogów ujęciowych, chociaż przez zastosowanie formalnej, abeca-dłowej kolejności wyodrębnionych klas, podobny jest on raczej do katalogów tematowych. Między klasami nie zachodzą żadne związki logiczne. Klasy mogą obejmować całe dziedziny wiedzy, wąskie dyscypliny naukowe lub wręcz pojedyncze zagadnienia w zależności od klasyfikowanego materiału. Liczba klas w tego typu katalogu waha się od kilkudziesięciu do nawet kilkuset i zwiększa się wraz ze wzrostem zbiorów. Dlatego katalog klasowy jest przydatny tylko w małych bibliotekach, w których zbiory powiększają się stosunkowo wolno. Katalog krzyżowy, zwany też słownikowym, łączy we wspólnym porządku abecadłowym katalog przedmiotowy z katalogiem alfabetycznym. Każde dzieło umieszczone w tym katalogu wystąpi w nim wielokrotnie — raz pod hasłem autorskim bądź tytułowym, a następnie pod wszystkimi dotyczącymi go hasłami przedmiotowymi. W katalogu krzyżowym stosowane są również hasła tworzone od formy piśmienniczej lub wydawniczej opracowywanego dokumentu. Katalog krzyżowy spotykany jest głównie w bibliotekach amerykańskich, gdzie w XIX w. stanowił formę dominującą. W polskich bibliotekach występuje dość rzadko. Opisując systemy klasyfikacyjne, katalog systematyczny i katalog przedmiotowy, za każdym razem wspomniano o konieczności zastosowania indeksów: dla klasyfikacji i katalogu systematycznego — indeksów przedmiotowych, dla katalogu przedmiotowego — indeksu systematycznego. Wskazuje to wyraźnie na potrzebę wprowadzenia do biblioteki systemu wyszukiwania dokumentów na podstawie ich różnych cech, tj. potrzebę łączenia ujęciowego i tematowego opracowania zbiorów. Spór teoretyków bibliotekarstwa na temat wyższości jednej z dwu metod opracowania rzeczowego toczy się od wielu lat. Na terenie Europy przeważali zwolennicy katalogu systematycznego, natomiast w bibliotekach amerykańskich — przedmiotowego. Należy pogodzić się z faktem, że żadna z tych metod nie jest doskonała. Dopiero ich połączenie w systemie katalogów bibliotecznych daje czytelnikowi możliwość pełnego zapoznania się ze zgromadzonym piśmiennictwem. Postulat ten jest realizowany w licznych dużych bibliotekach naukowych, w których prowadzi się równoległe katalogi systematyczne i przedmiotowe. W większości bibliotek nie jest to jednak niezbędne. Podwójne katalogi mogą być, przynajmniej w części, zastąpione przez indeksy opracowane z odmiennego niż katalog główny punktu widzenia. Czynnikiem upowszechniania podwójnego, komplementarnego opracowania rzeczowego zbiorów stają się dzisiaj zautomatyzowane systemy wyszukiwawcze. Mogą one posługiwać się równocześnie językami haseł przedmiotowych i systemami klasyfikacji hierarchicznych, umożliwiając wyszukiwanie za pomocą każdego z nich. ROZDZIAŁ 11 KATALOGI KOMPUTEROWE Podstawy katalogu komputerowego W poprzednich rozdziałach omówione zostały metody formalnego i rzeczowego opracowania dokumentów oraz różne rodzaje katalogów: od alfabetycznego do przedmiotowego. Zwrócono przy tym uwagę na fakt, iż biblioteka, która chce właściwie zaprezentować czytelnikom swoje zbiory z wielu punktów widzenia, musi zbudować kilka katalogów — formalnych i rzeczowych. Musi także stworzyć oddzielne katalogi dla różnych rodzajów zbiorów: druków zwartych, czasopism, zbiorów specjalnych. Obowiązek ten, a nawet samo rozróżnienie rodzajów katalogów, zanika w momencie przejścia od tradycyjnych katalogów kartkowych do katalogu komputerowego. W katalogu komputerowym bowiem jeden opis może, a nawet powinien być wykorzystywany wielokrotnie do prezentowania różnego typu informacji o dokumencie. Tak więc ten sam opis odpowiada na wszystkie podstawowe pytania stawiane katalogom — czy poszukiwany dokument znajduje się w zbiorach, jakie dzieła danego autora znajdziemy w bibliotece, jakie dokumenty na określony temat posiada biblioteka, itd. Katalog komputerowy pozwala także na połączenie w jedną całość katalogów tworzonych dla różnych typów dokumentów, a równocześnie przyspiesza i ułatwia zarówno opracowanie dokumentu, jak i jego wyszukiwanie. Jakkolwiek komputery pojawiły się w bibliotekach już w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, to pierwsze zintegrowane systemy biblioteczne zaczęto tworzyć na początku lat osiemdziesiątych. Od tej pory przed bibliotekarzami, którzy zamierzają wprowadzić do swojego miejsca pracy komputery, stanęła konieczność wyboru: zintegrowany system biblioteczny, czy tzw. mała komputeryzacja. Ten pierwszy „gwarantuje budowanie i wykorzystywanie opisu każdego dokumentu na wszystkich etapach pracy bibliotecznej" (M. Grabowska); mała komputeryzacja ogranicza się do automatyzacji jednego lub kilku procesów bibliotecznych. Bez względu jednak na to, jaka decyzja zostanie podjęta, większość bibliotek rozpoczyna komputeryzację od opracowywania zbiorów i budowania katalogów. Dzięki takiej kolejności prac efekty są szybko widoczne — nie tylko dla bibliotekarzy, ale i dla czytelników. Różnica między katalogowaniem w jednym lub drugim systemie polega na różnicy w toku pracy bibliotekarza. W przypadku małej komputeryzacji, gdy ograniczono się do zakupu samego modułu katalogowania, opracowanie odbywa się w sposób zbliżony do tradycyjnego. Bibliotekarz wprowadza do komputera opis bibliograficzny, uzupełnia go charakterystyką rzeczową, sygnaturami itd. Część opisu zostaje wprowadzona z autopsji, natomiast te jego składniki, które podlegają ujednoliceniu, takie jak np. nazwy osobowe, nazwy ciał zbiorowych, hasła przedmio- 144 towe lub symbole klasyfikacji mogą być przenoszone bezpośrednio z indeksów lub kartotek wzorcowych. W systemie zintegrowanym katalogowanie rozpoczyna się w momencie zamawiania dokumentów. Podstawowe elementy opisu wprowadzane są już na etapie budowania kartoteki dezyderatów, a następnie uzupełniane w trakcie sporządzania zamówienia i akcesji. Praca osoby katalogującej polega głównie na sprawdzeniu poprawności opisu bibliograficznego, sporządzeniu charakterystyki rzeczowej i wprowadzeniu informacji lokalnych (siglum biblioteki, sygnatur itp.). Format — schemat ujęcia danych Sporządzanie opisu bibliograficznego odbywa się, przy uwzględnieniu obowiązujących norm, na podstawie tzw. formatu opisu. Format definiowany jest jako „sposób przedstawienia danych na nośniku maszynowym oraz struktura rekordu — zestaw pól i zawartych w nich podpól i system oznaczników" (T.E. Śliwińska). Istnieje duża różnorodność formatów, gdyż wielu autorów systemów bibliotecznych sporządza własne formaty, ale najpowszechniejszym, ogólnie uznanym, jest format USMARC i jego odmiany. Także w Polsce, w 1993 r., Biblioteka Narodowa uznała format USMARC za standard. Powstanie tego formatu przypada na rok 1965, kiedy to w Bibliotece Kongresu opracowano pierwszą wersję MARC-u (Machinę Readable Cataloging). Od tego czasu prace nad doskonaleniem formatu oraz ujednolicaniem USMARC-u z jego narodowymi i innymi odmianami (np. UKMARC w Wielkiej Brytanii, KORMARC w Korei, SAMARC w Południowej Afryce, UNIMARC — format międzynarodowy) trwają nieustannie. USMARC umożliwia obecnie tworzenie opisów bibliograficznych zarówno dla wydawnictw zwartych, jak i ciągłych, a także dla rękopisów, druków i nagrań muzycznych, dokumentów kartograficznych, oglądowych i elektronicznych. Struktura formatu, we wszystkich jego odmianach (ok. 20), oparta została na normie ISO 2709 i składa się z trzech podstawowych elementów: etykiety rekordu, tablicy adresów oraz pól danych. Etykieta rekordu zawiera informacje niezbędne dla właściwego przetwarzania danych, takie jak m.in. długość rekordu, jego status i typ. Tablica adresów, generowana automatycznie przez system, składa się z jednostek zbudowanych z etykiety, oznaczenia długości i lokalizacji pól danych z rekordu i przeznaczona jest dla informatyków. Pola danych w formacie opisu bibliograficznego USMARC przedstawiają się następująco: 001-009 Pola danych kontrolnych (np. 005 data ostatniej modyfikacji, 007 forma fizyczna dokumentu) 010-099 Numery i kody (np. 020 ISBN, 040 informacja o autorze opisu bibliograficznego, 080 symbol UKD) 1XX Hasła główne (np. 100 nazwa osobowa, 110 nazwa ciała zbiorowego, 111 nazwa imprezy, 130 tytuł ujednolicony) 210-247 Strefa tytułu i oznaczenia odpowiedzialności oraz odmiany tytułu (np. 240 tytuł ujednolicony dzieła autorskiego, 243 tytuł ujednolicony zbiorczy, 245 tytuł właściwy, 246 warianty tytułu) 145 250-362 Strefy: wydania (250), adresu wydawniczego (260), opisu fizycznego (300), specjalna oraz inne dane (np. 350 sposób uzyskania dokumentu) 4XX Strefa serii (np. 440 strefa serii i książki wielotomowej — do wyszukiwania, 490 strefa serii i książki wielotomowej nie do wyszukiwania) 5XX Strefa uwag (np. 501 zawartość dokumentu, 590-599 uwagi lokalne) 6XX Pola charakterystyki rzeczowej (np. 600 nazwa osobowa, 610 nazwa ciała zbiorowego, 611 nazwa imprezy, 690-699 hasła lokalne) 700-755 Hasła dodatkowe (np. 705 nazwa osobowa, 710 nazwa ciała zbiorowego, 711 nazwa imprezy, 730 tytuł ujednolicony) 760-787 Pola powiązań z opisami innych dokumentów (np. 765 tytuł wydawnictwa stanowiącego podstawę przekładu, 777 tytuł publikacji współwydanej, 780 poprzedni tytuł wydawnictwa) 800-830 Hasła dodatkowe dla serii i książek wielotomowych (np. 800 nazwy osobowe, 810 nazwa ciała zbiorowego, 811 nazwa imprezy) 841-868 Opis zasobu (informacje z tych pól mogą znaleźć się także w rekordzie opisu zasobu) 886 Dane przejęte z innego formatu MARC. Autorzy formatu starają się umieszczać poszczególne dane w polach o tym samym numerze, np. nazwa imprezy w polu Xli — 111: nazwa imprezy (konferencji, zjazdu) jako hasło główne opisu, 611 nazwa imprezy jako hasło przedmiotowe, 711 nazwa imprezy jako hasło dodatkowe, 811 nazwa imprezy jako hasło dodatkowe dla serii i książek wielotomowych. Pola formatu, które mogą być powtarzane lub pomijane, składają się z kolei z podpól; 440 Pole strefy serii i książki wielotomowej zawiera m.in. podpola $a tytuł, $n numer części pracy, $p nazwę części pracy, $v numer woluminu, $x symbol ISSN. Z pełnym formatem rekordu opisu bibliograficznego wraz z aktualnymi poprawkami i uzupełnieniami można zapoznać się korzystając z adresu http://www.loc.gov/ marc. Oprócz formatu opisu bibliograficznego opracowano również formaty USMARC dla rekordów symbolu klasyfikacyjnego, faktograficznego, zasobu oraz kartoteki haseł wzorcowych. Wspomniany już przy opisie pól 841-868 format rekordu zasobu, uwzględniający dokumenty jednoczęściowe, wieloczęściowe i wydawnictwa ciągłe, zawiera: 011-009 Pola danych kontrolnych 010-035 Numery i kody 583, 852 Uwagi (583 uwagi o podejmowanych w stosunku do dokumentu działaniach i 852 lokalizacja dokumentu) 146 853-868 Opis zasobu (pola 853, 863, 866 są przeznaczone na opis dokumentu podstawowego; pola 854, 864, 867 — na opis dokumentu towarzyszącego; pola 855, 865, 868 — na opis indeksu). Format rekordu zasobu umożliwia przekazywanie informacji o zasobach biblioteki odnoszących się do dokumentów o strukturze wielopoziomowej: wydawnictw wielotomowych, wydawnictw ciągłych regularnych, nieregularnych, czasopism. Niezwykle ważny dla opracowania zbiorów w katalogach komputerowych jest format rekordu kartoteki haseł wzorcowych. Pozwala on na ujednolicenie i znormalizowanie haseł formalnych i przedmiotowych, które mogą być używane przy katalogowaniu. Na hasła formalne składają się hasła osobowe (zawierające nazwiska), hasła korporatywne (nazwy ciał zbiorowych), hasła tytułowe (ujednolicone tytuły prac anonimowych) i ujednolicone tytuły serii. Nazwy osobowe, korporatywne i ujednolicone tytuły mogą w konkretnych przypadkach być zarówno hasłami formalnymi, jak i przedmiotowymi. W hasłach przedmiotowych ujednoliceniu podlegają i tematy i określniki, gdyż każda część hasła przedmiotowego może w katalogu komputerowym być wykorzystana jako termin wyszukiwawczy. Podstawowe elementy struktury rekordu kartoteki haseł wzorcowych przedstawiają się następująco: 0XX Informacje kontrolne, numery identyfikacyjne i symbole klasyfikacji (zawartość pól podobna jak w formacie opisu bibliograficznego) 1XX Hasło rekordu (np. nazwa osobowa, nazwa ciała zbiorowego, imprezy, tytuł ujednolicony itd.) 260 Złożony odsyłacz typu „zob." (odsyłacz orientacyjny ogólny) 360 Złożony odsyłacz typu „zob. też" (odsyłacz orientacyjny uzupełniający) 4XX Tropy „zob." (np. warianty hasła rekordu) 5XX Tropy „zob. też" (pola te zawierają m.in. hasła związane z hasłami rekordu) 6XX Uwagi (zawierają m.in. informacje o znaczeniu hasła rekordu i zakresie jego stosowania — temat, określnik itp.) 7XX Powiązania między hasłami równoważnymi (pola zawierają m.in. hasła przejęte z innych kartotek równoważne z hasłem rekordu). Ponieważ odsyłacze generowane są w zasadzie przez system automatycznie, pola 260 i 360 stosowane są wyłącznie w kartotece haseł przedmiotowych. Dodatkową zaletą kartoteki haseł wzorcowych jest to, że każde hasło wprowadzane jest do niej jeden raz; dla przeprowadzenia modyfikacji wystarczy dokonać zmiany tylko w jednym miejscu. Formaty USMARC są obecnie najpopularniejszymi w świecie formatami opisu bibliograficznego. W Polsce konsekwentnie stosują je przede wszystkim te biblioteki, które zdecydowały się na zakup zachodnich zintegrowanych systemów bibliotecznych — VTLS, HORIZON, TINLIB i in. Również Biblioteka Narodowa w Warszawie, przygotowując pakiet (program) MAK, użyła formatu MARC dla stworzenia własnej jego wersji — MARC BN. Z dużym zainteresowaniem wśród bibliotekarzy spotkał się także opracowany na zlecenie UNESCO w połowie lat osiemdziesiątych pakiet CDS/ISIS. W naszym kraju był on rozpowszechniany nieodpłatnie przez Instytut INTE, który przygotował jego polską wersję językową. Z tego względu, a także ze względu na przydatność 147 pakietu do budowy bibliograficznych baz danych, w tym i katalogów, wiele bibliotek od systemu ISIS rozpoczynało katalogowanie komputerowe. Część bibliotek potraktowała ISIS jako etap przejściowy do systemów zintegrowanych i w późniejszym czasie zrezygnowała z niego. Często jednak pakiet CDS/ISIS jest stosowany w dalszym ciągu bądź samodzielnie (głównie przez instytucje, które pozostały przy małej komputeryzacji), bądź w zestawie z innymi systemami komputerowymi. Stale udoskonalany CDS/ISIS pozwala na katalogowanie różnego rodzaju dokumentów w formacie zgodnym z formatem UNIMARC, lub w formacie utworzonym samodzielnie, właściwym dla danej biblioteki. Opracowano również wersję programu przeznaczoną dla mikrokomputerów — Micro ISIS. Poniżej przedstawione zostały dwa opisy katalogowe — w formacie MARC programu VTLS oraz — dla porównania — formularz systemu Micro CDS/ISIS. 1. Rekord bibliograficzny w formacie MARC Local lvl:4 Analyzed: 0 Operator: 34 Edit: Type cntl: CNTL: Rec stat: Entrd: 961126 Used: 971127 Type: a Bib lvi: m Govt pub: Lang: poi Source: Illus: Repr: Enc lvi: Conf pub: 0 Ctry: Dat tp: s M/F/B: Indx: Mod rec: Festcher: 0 Cont: Desc: i Int lvi: Dates: 1996 1. 001 aa96064506 2. 002 8386770295 3. 035 0049-11560 4. 040 WA U/MW\c WA U/MW \d WA U/AP 5. 041 0 poi 6. 050 14 LB15 \b.O547 1996 7. 100 1 Okoń, Wincenty \d (1914-). 8. 245 10 Nowy słownik pedagogiczny /\c Wincenty Okoń. 1. 260 Warszawa : \b Żak, \c 1996. 2. 300 336, [1] s.; \c 24 cm. 3. 650 Pedagogika \x encyklopedie. 4. 920 83-86770-29-5 5. 976 50 Education \x Dictionaries \x Polish. 2. Opis tego samego dokumentu w programie Micro CDS/ISIS 3.0 _________ SYGNATURA BNZ-102S8 _ CENA EGZEMPLARZA 28,50 MIEJSCE WŁASNOŚCI BNZ . TYP AKCESJI k NUMER RACHUNKU BNZ 205 . NUMER REJESTRU 11 ___________ MIEJSCE POBYTU C__ NUMER INWENTARZOWY . TYTUŁ Nouy słownik pedagogiczny________ AUTOR Wincenty Okoń ___________________ MIEJSCE WYDANIA Warszawa________________ WYDAWCA„Żak"__________________________ ROK AKCESJI 97 ROK WYDANIA „OD" 1996____ OPIS FIZYCZNY 336 s . ; 24 cm . ISBN 83—86770--29—5_____ UKD <37(03)> _____________ ROK WYDANIA „DO" DESKRYPTORY 1. HASŁO OKOŃ WINCENTY____________________ 148 Jak widać z powyższych przykładów, systemy komputerowe oferują bibliotekarzom różne możliwości rzeczowego opracowania dokumentu. Oprócz haseł przedmiotowych, istnieją w formularzach odpowiednie pola do wprowadzania symboli dowolnych klasyfikacji. Niektóre programy umożliwiają wprowadzanie nawet kilku symboli różnych klasyfikacji równocześnie. W przypadku stosowanej w Polsce Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej, Konsorcjum ds. UKD opracowało przeznaczoną do celów komputerowego opisu bazę MRF (Master Reference File). Jest to baza zawierająca około 60 000 symboli klasyfikacyjnych i ich słownych odpowiedników, która po wprowadzeniu do systemu bibliotecznego pełni funkcję kartoteki wzorcowej. Biblioteki, nie mające z różnych względów dostępu do MRF, sporządzają dostosowane do wymagań swoich programów tezaurusy, wpisując do nich odpowiedniki słowne z tablic lub hasła z indeksu przedmiotowego UKD wraz z odpowiadającymi im symbolami. W ostatnich latach w publikacjach fachowych poświęconych katalogom pojawiły się rozważania na temat przydatności klasyfikacji posługujących się sztucznymi językami w komputerowym opracowaniu dokumentów. Zwolennicy klasyfikacji bibliotecznych wskazują na fakt, że tylko one zawierają usystematyzowany ogół wiedzy i w pełni odzwierciedlają zależności hierarchiczne w obrębie poszczególnych dyscyplin. W tym zakresie nie mogą ich zastąpić ani hasła przedmiotowe, ani tym bardziej, cieszące się wielką popularnością, słowniki słów kluczowych. Szczególnie słowa kluczowe, powstające automatycznie z takich elementów opisu, jak tytuł, hasła przedmiotowe, deskryptory, stanowią swobodny i niekontrolowany składnik opisu rzeczowego dokumentu. Katalog OPAC Prawdziwą swą wartość katalogi komputerowe wykazały w momencie udostępnienia ich czytelnikom w trybie online. Nastąpiło to w latach siedemdziesiątych, a następna dekada stała się okresem ich szybkiego rozwoju. Dla czytelników katalog online, czyli tzw. OPAC (Online Public Access Catalog) jest nie tylko najbardziej widocznym, ale i najważniejszym aspektem komputeryzacji biblioteki. Szczególną cechą katalogów komputerowych jest to, że obraz przeznaczony dla użytkownika (OPAC) wygląda zupełnie inaczej niż wersja przeznaczona do wprowadzania danych. Nazwy pól, jeśli występują, podawane są w języku naturalnym, a część pól w ogóle nie jest widoczna. Na ogół opis dokumentu — w zależności od zastosowanego formatu — czytelnik postrzega albo jako podobny do tradycyjnej karty katalogowej, albo jako opis bibliograficzny z podwieszonym do niego wykazem egzemplarzy. Poniższe przykłady (s. 150) wykazują, że katalog online może odpowiadać nie tylko na te pytania, na które odpowiadały różnorakie katalogi kartkowe, ale może też lokalizować dokument w bibliotece i informować, czy jest on dostępny. Korzystanie z katalogów komputerowych wymaga od użytkownika nieco więcej umiejętności niż posługiwanie się katalogami tradycyjnymi. Oprócz — minimalnej zresztą — znajomości sprzętu, musi on przyswoić sobie bardziej skomplikowane procedury wyszukiwawcze. Z tego powodu twórcy katalogów online starają się maksymalnie ułatwiać czytelnikom pracę wprowadzając opcję HELP (pomoc), dodając 149 1. Przykład karty katalogowej z wykazem egzemplarzy i ich opisem z OPAC-u opracowanym w zintegrowanym systemie bibliotecznym VTLS. • KARTA KATALOGOWA AUTOR Marcak, Henrk TYTUŁ Geofizyka górnicza / Henryk Marcak, Wacław Marian Zuberek ADRES WYDAW. Katowice : Śląskie Wydaw. Techniczne, 1994 OBJĘTOŚĆ 311 s. : ii., 24 cm UWAGI Bibliogr. przy poszczególnych rozdziałach HASŁO PRZED. Geofizyka - - podręczniki akademickie HASŁO DODAT. Zuberek, Wacław Marian (194Ct) ISBN 83-85623-21-3 WYKAZ EGZEMPLARZY LOKALIZACJA STATUS ZAW. SYGNATURA Biblioteka Główna W 69775/1 >2. Biblioteka Główna W 69775/2 > 3. Biblioteka Główna W 69775/3 > 4^ Biblioteka Główna w 69775/4 >5i Biblioteka Główna w 69775/5 > 6. Biblioteka Główna w 69775/7 > 7. Biblioteka Główna w 69775/6 • OPIS EGZEMPLARZA SYGNATURA W 69775/1 AUTOR Marcak, Henryk TYTUŁ Geofizyka górnicza / Henryk Marcak, Wacław Marian Zuberek NR ID. EGZ. 000011278 KOL. EGZ. 1 ZAWIERA ************* 12.03.96 LOKALIZ. Biblioteka Główna Data wprowadzenia opisu 12.03.96 OKRES WYP. 90 Zarejestrowane wypożycz 0 2. Karta z katalogu OPAC opracowanego w programie Micro CDS/ISIS 002531 SYGNATURA BNZ—9546 722/1 722/11—XIV BHZ—10335 757/11— XIX BIBLIOTEKA ,. —> BNZ/M ---> BNZ/C — > BNZ/MS —> BNZ/M —> BNZ/MS Geofizyka górnicza / Henryk Marcak, Wacław Marian Zuberek Katowice : Śląskie Wydaw. Techniczne , 1994. — 312 s. : rys. , tab. , uykr. ; 24 cm Bibliogr. ISBN 83—85623—21--3 UKD 622.27 : [550. 34+550. 381 : 550 . 83] (075.8) 150 różnego typu instrukcje oraz sprowadzając zhierarchizowane menu wyszukiwawcze do najprostszej postaci: Program ISISRET Wyszukiwanie danych P — POMOC S — Wyszukiwanie T — Przeglądanie słownika D — Wyświetlanie ostatniego wyniku G — Powtórzenie uprzedniego pytania R — Wykaz zadanych pytań X — Wyjście Menu PXGEN Ponieważ od katalogu komputerowego wymaga się nie tylko wyszukiwania informacji, ale także wyszukiwania efektywnego — tzn. w możliwie krótkim czasie wyszukania wszystkich dokumentów spełniających dane kryteria i tylko tych dokumentów, które te kryteria spełniają, użytkownik ma dodatkowe możliwości uproszczenia poszukiwań. Najczęściej są to operatory Boole'a oraz tzw. obcięcia. W przypadku obcięć znaki typu: $, *, ?, zastępując pojedyncze litery lub całe sylaby, pozwalają wyszukiwać terminy bez względu na ich zmienne końcówki: Pytanie nr 32: VR0CŁAV$ P= 11 WROCŁAW P= 3 WROCŁAWIA P= 1 WROCŁAWIU P= 5 WROCŁAWSKIEGO T= 16 - #36: WR0CŁAW$ T= 16 - #32: #36 Na pytanie dotyczące publikacji na temat Wrocławia otrzymujemy informację, że w katalogu znajdują się opisy 16 prac zawierających w tytule lub opisie przedmiotowym słowo WrocławS. Operatory boole'owskie służą natomiast do formułowania bardziej skomplikowanych wyrażeń wyszukiwawczych łączących kilka terminów za pomocą: — sumy logicznej-----1- or/lub, — iloczynu logicznego — * and/i, — zaprzeczenia----not/nie, — nawiasów łączących — ( ) przeznaczonych do budowania bardziej skomplikowanych wyrażeń. Pytanie nr 4 (RR : 1994 + RR : 1995) * AU : FIERLA P= 450 RR 1994 P= 467 RR 1995 T= 849 - #5 RR : 1994 + RR : 1995 P= 5 AU FIERLA T= 4 — #6 #5 * AU : FIERLA T= 4 - #4 #6 151 Na pytanie o publikacje autorstwa Fierli, które ukazały się w roku 1994 lub 1995, otrzymaliśmy informację, że w katalogu znajdują się cztery rekordy spełniające postawione warunki. Wyszukiwanie w katalogach OPAC wymaga też od użytkownika precyzji w formułowaniu pytania oraz nie toleruje źle użytych komend, błędów literowych czy ortograficznych. W pewnym stopniu przeciwdziałają takim błędom różnego rodzaju indeksy, słowniki i tezaurusy dołączane do katalogów, z których można wybierać gotowe, poprawne terminy. Pewne niedogodności w posługiwaniu się katalogami komputerowymi rekompensują czytelnikowi liczne zalety tych katalogów. Przede wszystkim przy poszukiwaniach można wykorzystywać: — elementy opisu formalnego: nazwisko autora, słowa z tytułu, rok wydania; — elementy opisu rzeczowego: zarówno hasło przedmiotowe (czasem wszystkie jego części — tematy i określniki), jak i symbole klasyfikacji; — informacje lokalne: sigla bibliotek, sygnatury; — numery i kody: numery ISBN, ISSN i in. Można również tworzyć terminy wyszukiwawcze łączące ze sobą elementy opisu formalnego i rzeczowego: Pytanie nr 6 : AU : KLIMASZEWSKI * GEOMORFOLOGIA P= 6 AU : KLIMASZEWSKI P= 102 GEOMORFOLOGIA T= 5 - #7 : AU : KLIMASZEWSKI * GEOMORFOLOGIA T= 5 - #6 : *7 W katalogu znajduje się pięć rekordów zawierających opisy prac autorstwa Klimaszewskiego, które mają w tytule lub opisie rzeczowym słowo geomorfologia. Dodatkowym atutem katalogów online działających w sieci jest to, że dostęp do nich jest możliwy także spoza biblioteki. Czytelnik może korzystać w takim przypadku z każdego terminala podłączonego do sieci — również z własnego biurka. Czas otwarcia i pracy biblioteki przestaje przy tym być czynnikiem limitującym dostęp do informacji o zbiorach, gdyż komunikacja z katalogiem online odbywa się praktycznie bez przerwy. Generalnie OPAC oszczędza czytelnikowi czas i ułatwia efektywne, wszechstronne i wygodne poszukiwanie potrzebnych mu dokumentów. Szczególnie istotne jest przy tym to, że katalog komputerowy nie musi być katalogiem jednej tylko, macierzystej biblioteki. Wprost przeciwnie — wartość katalogu rośnie wraz z rozszerzaniem się jego zasięgu. Powstanie Internetu i pojawienie się w nim katalogów bibliotecznych sprawiło, że dostarczają one obecnie informacji o wiele szerszej niż tradycyjne katalogi centralne, obejmujące zbiory konkretnej sieci bibliotecznej (np. uczelnianej) lub szczególne rodzaje zbiorów w skali kraju (np. katalogi centralne Biblioteki Narodowej). Liczne polskie biblioteki wyższych uczelni udostępniają już swoje katalogi online za pośrednictwem Internetu, np. pod adresem http://victoria.uci.agh.edu.pl można przeglądać katalogi bibliotek uczelni krakowskich (Akademii Górniczo-Hutniczej, Akademii Ekonomicznej, Akademii Rolniczej i Wyższej Szkoły Pedagogicznej). Adresem Biblioteki Jagiellońskiej jest fridge.bj.uj.edu.pl, a Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie: limba.buw.uw.edu.pl. 152 Oprócz wyżej wymienionych także katalogi innych bibliotek — m.in. Uniwersytetu Wrocławskiego i Gdańskiego — dostępne są poprzez sieć Internetu. Z drugiej strony wprowadzenie opracowania komputerowego — oprócz pracy czytelnika — zmienia zasadniczo także pracę biblioteki, i to nie tylko w zakresie samego opracowania. Przede wszystkim należy pamiętać, że komputeryzacja w bibliotece, nawet jeśli jest to „mała komputeryzacja", wymaga pewnych — czasem znacznych — środków finansowych na zakup sprzętu, oprogramowania, szkolenie pracowników. Od bibliotekarzy komputeryzacja wymaga z kolei zmiany sposobu myślenia o pracy i pogodzenia się z koniecznością ciągłego dokształcania się oraz z tym, że w początkowej fazie raczej przydaje im ona obowiązków, niż ich ujmuje. Katalogowanie komputerowe pociąga też za sobą reorganizację struktury bibliotecznej. Fakt, iż opis dokumentu w systemie zintegrowanym rozpoczyna się w momencie jego zamawiania, prowadzi do połączenia dwóch dotychczas oddzielnych procesów — gromadzenia i opracowania zbiorów. Może budzić też wątpliwości celowość utrzymywania osobnych działów dla różnego rodzaju zbiorów — na przykład wydawnictw ciągłych i zwartych. Zanikają niektóre czynności biblioteczne, takie jak powielanie kart katalogowych czy melioracja katalogów kartkowych. Wszystko to powoduje, że likwidacja pewnych stanowisk i działów, a rozbudowa innych stają się nieuniknione i prowadzą do zmian organizacyjnych w bibliotece oraz do przekwalifikowania pracowników. Katalogowanie kooperatywne Równie nieodzowna okazuje się standaryzacja i normalizacja wszelkich prac związanych z katalogowaniem oraz nieustanne konfrontowanie własnych rozwiązań z doświadczeniami innych bibliotek. Daleko posunięta skrupulatność, zawsze zresztą ceniona w pracy katalogującego, w przypadku katalogów komputerowych przynosi dodatkowe korzyści. Stosowanie tych samych norm, formatów, kartotek wzorcowych, które są stosowane przez inne biblioteki, stwarza bowiem możliwość wprowadzenia katalogowania kooperatywnego. Katalogowanie to sprawia, że współpracujące biblioteki unikają wielokrotnego opracowywania tego samego dokumentu w różnych miejscach, kopiując jedynie raz sporządzony, gotowy opis. Współpraca taka może mieć różny zasięg — od sieci lokalnej, poprzez sieć krajową aż po sieć międzynarodową. Przykładem katalogowania kooperatywnego w skali międzynarodowej jest serwis OCLC (Online Computer Library Center), największej tego typu organizacji na świecie. Została ona powołana w 1967 r. w celu prowadzenia wspólnego katalogu komputerowego 54 bibliotek akademickich stanu Ohio jako Ohio College Library Center. Stopniowo jednak dołączały do niej biblioteki z całych Stanów Zjednoczonych i w 1977 r. OCLC przekształciło się w niezależną korporację. W latach dziewięćdziesiątych OCLC stało się organizacją o zasięgu światowym, z licznymi agendami w poszczególnych stanach i poza granicami USA (m.in. i w Europie — w Birmingham w Wielkiej Brytanii). Członkowie OCLC zobowiązani są do wprowadzania na bieżąco do katalogu opisów wpływających do ich bibliotek dokumentów. Opis zostaje opracowany tylko raz, przez tę instytucję, do której dokument wpłynął najpierw. Pozostałym bibliotekom współpracującym pozostaje już tylko nanoszenie we własnym katalogu lokalnych elementów opisu: siglum biblioteki, 153 sygnatury, ewentualnie symboli lokalnej klasyfikacji. Z serwisu OCLC można także korzystać nie współuczestnicząc w katalogowaniu, w takim przypadku kopiowanie rekordów odbywa się odpłatnie. W Polsce katalogowanie kooperatywne, w pewnym przynajmniej stopniu, prowadzone jest głównie przez biblioteki posługujące się zintegrowanym systemem VTLS. Znacznie częściej natomiast biblioteki przejmują gotowe rekordy z Przewodnika Bibliograficznego rozpowszechnianego na dyskietkach i CD-ROM-ach przez Bibliotekę Narodową. Komputerowa wersja Przewodnika Bibliograficznego zawiera rekordy opisów bibliograficznych druków zwartych wydanych od 1986 r. Z możliwości budowania katalogów komputerowych na podstawie Przewodnika korzystają głównie — chociaż nie wyłącznie — biblioteki publiczne. W każdej sytuacji, nawet w bibliotekach biorących udział w katalogowaniu kooperatywnym, pozostaje oczywiście część dokumentów, dla których należy sporządzić opisy oryginalne. Również i w tym zakresie katalogowanie komputerowe otwiera bibliotekarzowi drogę do nowych rozwiązań organizacyjnych, m.in. dzięki telecom-mutingowi. W systemie telecommutingu (katalogowania zdalnego) opracowanie dokumentu odbywa się poza biblioteką przy wykorzystaniu połączeń sieciowych, którymi katalogujący przesyła dane do katalogu w bibliotece. Problemy katalogowania komputerowego Wiele osób zajmujących się problemem wpływu komputeryzacji opracowania zbiorów na funkcjonowanie bibliotek uważa, że katalogi komputerowe, eliminując wiele czynności niezbędnych w trakcie katalogowania tradycyjnego, spowodują przesunięcie wysoko wykwalifikowanych bibliotekarzy ze stanowisk związanych z pracami wewnętrznymi do obsługi czytelnika, także i w ten sposób przyczyniając się do doskonalenia działalności bibliotek. Tymczasem jednak przed instytucjami, które zdecydowały się na wprowadzenie katalogowania komputerowego, stoi jeszcze jeden poważny problem: jest nim współistnienie w bibliotece katalogów kartkowych i komputerowych. W fazie początkowej prowadzi się na ogół obydwa rodzaje katalogów równocześnie. Postępuje się tak głównie z ostrożności i obawy przed nieprzewidzianymi wydarzeniami. Opisy z katalogu komputerowego są drukowane i włączane do funkcjonujących równolegle katalogów kartkowych. Z czasem jednak należy podjąć decyzję o zamknięciu katalogu tradycyjnego i pozostawieniu OPAC-u jako jedynego źródła informacji o zbiorach. Na tym etapie pracy pojawia się nieuniknione pytanie o retrokonwer-sję, czyli przeniesienie opisów z postaci kartkowej do katalogu komputerowego lub z jednego systemu zautomatyzowanego do innego, często ze zmianą formatu opisu. Problemem retrokonwersji zajmowano się w ostatnich latach bardzo często; odbyło się kilka poświęconych temu tematowi konferencji i opublikowano szereg prac. Wyróżnia się obecnie trzy sposoby konwersji danych: — wprowadzanie z klawiatury opisów zawartych na kartach katalogowych; — kopiowanie gotowych rekordów z innych katalogów komputerowych lub baz na CD-ROM-ach; — konwersja za pomocą skanera z kart katalogowych, katalogów drukowanych, bibliografii. 154 Każda z tych metod ma liczne wady i zalety — wprowadzanie danych z klawiatury wymaga czasu, ale umożliwia poprawianie ewentualnych błędów; skanowanie kart katalogowych jest szybsze, ale ogranicza nanoszenie poprawek i wymaga specjalistycznego sprzętu i oprogramowania. Możliwe jest również ponowne skatalogowanie zbiorów według obowiązujących norm i w formacie zgodnym z potrzebami biblioteki, jednak jest to przedsięwzięcie niezwykle czaso- i pracochłonne, a tym samym ogromnie kosztowne. Przy przeprowadzaniu konwersji danych z jednego systemu komputerowego do drugiego należy z kolei wziąć pod uwagę zmianę formatu opisu dokumentów (np. z formatu MARC BN do USMARC), co wymaga zastosowania odpowiednich specjalistycznych programów. Nie zawsze biblioteka może uporać się z retrokonwersją własnymi siłami, mimo iż w ten sposób minimalizuje się koszty i zachowuje pełną kontrolę nad przebiegiem całej operacji. W większości bibliotek nie ma jednak dostatecznie licznego personelu i zachodzi potrzeba zatrudnienia dodatkowych pracowników lub nawet wynajęcia specjalistycznej firmy. Jedną z takich firm jest wspomniana już wyżej OCLC, która opracowała kilka programów z myślą o przeprowadzeniu retrokonwersji. Innym rozwiązaniem może być budowanie w skali kraju katalogów centralnych, do których biblioteki współpracujące przy retrokonwersji bądź wprowadzają nowe opisy, bądź tylko dopisują swoje sigla do opisów już istniejących. Jest to jednak metoda skomplikowana pod względem organizacyjnym i wymagająca starannego nadzoru ze strony Biblioteki Narodowej. Ponieważ jednak retrokonwersją zawsze jest przedsięwzięciem trudnym i kosztownym, przed przystąpieniem do niej trzeba sobie jasno uzmysłowić jej cel i potrzeby. Być może wystarczy przeprowadzić tylko retrokonwersję partii zbiorów najczęściej używanych (np. księgozbioru podręcznego) lub określonych rodzajów dokumentów i pozostawić część opisów w zamkniętych katalogach kartkowych. Oczywiście, wiele argumentów przemawia za przeprowadzeniem pełnej retrokonwersji. Katalogi komputerowe, mimo iż są wynalazkiem stosunkowo nowym, zyskały już aprobatę — zarówno ze strony bibliotekarzy, jak i czytelników. Liczne zalety i ogólne przekonanie o tym, iż są niezwykle cennym narzędziem wyszukiwania informacji, nie uchroniły jednak katalogów komputerowych od krytyki. Pojawiają się opinie, że katalogi komputerowe są zbyt podobne w prezentacji danych do katalogów tradycyjnych i że byłoby pożądane uproszczenie opisu bibliograficznego oraz ułatwienie wyszukiwania rzeczowego, a także iż powinno się ponownie przeanalizować rolę systemów klasyfikacyjnych. Użytkownik musi również mieć możliwość skopiowania wyników wyszukiwania lub ich wydrukowania. Stawiane są także propozycje zmian znacznie odbiegających od obecnego rozumienia roli i zadań katalogu bibliotecznego. Niektórzy autorzy piszący o katalogach sądzą, że zawartość opisu katalogowego należy wzbogacić o spisy treści opracowywanych dokumentów, abstrakty, a nawet pełne teksty publikacji. Domagają się uwzględniania innych niż dotychczas form dokumentów: zbiorów muzealnych, obrazów, utworów muzycznych. Należy się tutaj zastanowić, czy tak zreformowane katalogi biblioteczne byłyby jeszcze katalogami, czy raczej jest to koncepcja całkowicie nowego sposobu przekazywania informacji. Koncepcja, prowadząca raczej ku bibliotece wirtualnej, niż ku udoskonalaniu funkcji katalogów komputerowych. ROZDZIAŁ 12 UDOSTĘPNIANIE ZBIORÓW Jednym z zasadniczych celów i podstawowym zadaniem współczesnej biblioteki jest udostępnianie zgromadzonych zbiorów. Biblioteka spełnia należycie swoją rolę tylko wtedy, kiedy zgromadzone i opracowane przez nią zbiory są użytkowane. Biblioteka jako zorganizowany zbiór materiałów bibliotecznych, jako instytucja społeczna, dopiero wtedy realizować może swoją społeczną funkcję, kiedy w jak najszerszym zakresie i za pomocą różnych form udostępnia czytelnikom (użytkownikom) swoje zbiory. Zasady udostępniania zbiorów Teoria i praktyka współczesnego bibliotekarstwa opiera działalność biblioteki w zakresie udostępniania zbiorów na kilku podstawowych zasadach. Uważa się, że każda dobrze zorganizowana biblioteka przed przystąpieniem do udostępniania swoich zbiorów powinna tych zasad przestrzegać, stosować je na co dzień, tak aby formy udostępniania zbiorów były dla jej użytkowników jak najkorzystniejsze. 1. Zbiory należy udostępniać jak największej liczbie ich użytkowników, stosownie do typu biblioteki, profilu zbiorów i możliwości bibliotekarzy w niej zatrudnionych. Ta zasada powinna być podstawą działania każdej biblioteki. Dlatego ciągłe poznawanie czytelniczych i bibliotecznych potrzeb użytkowników oraz całego środowiska, w którym działa biblioteka, jest jednym z najważniejszych warunków dobrego udostępniania zbiorów. Aby przygotować odpowiednie formy udostępniania i właściwie kompletować zbiory materiałów bibliotecznych, trzeba znać swoich czytelników, ich zainteresowania, poziom umysłowy i zawodowy, potrzeby w zakresie różnych form dokształcania czy spędzania wolnego czasu. Trzeba po prostu wiedzieć, co jest czytelnikowi potrzebne w różnych sytuacjach życiowych. Stąd ważnym zagadnieniem związanym z udostępnianiem zbiorów jest stała akcja pozyskiwania czytelników-użytkowników, którzy przedtem nie korzystali z biblioteki. Uważa się powszechnie, że działalność biblioteki jest efektywniejsza, jeżeli większość członków środowiska — dzielnicy miasta czy zakładu pracy, szkoły lub członków organizacji — należy do grona czytelników. Im szerszy ich krąg, tym oddziaływanie biblioteki jest silniejsze, tym wyższe otrzymuje ona oceny w opinii publicznej. 2. Każdemu czytelnikowi powinno się dostarczać potrzebnych mu materiałów bibliotecznych. Zgodnie ze znanymi pięcioma prawami bibliotecznymi indyjskiego 156 bibliotekoznawcy Shiyali Ramamrity Ranganathana, każdemu czytelnikowi należy udostępnić „jego" książkę. Użytkownik biblioteki powinien otrzymać poszukiwane, potrzebne w danej chwili materiały. Bibliotekarz nie może dostarczać mu wszystkich materiałów związanych z tematem jego zainteresowań; powinien wybrać tylko te, które na danym etapie pracy są użytkownikowi niezbędne. Oczywiście, zasada ta ma pierwszorzędne znaczenie szczególnie przy udostępnianiu zbiorów w bibliotekach naukowych, fachowych czy szkolnych. Z tych faktów wynika konieczność kształcenia użytkowników w zakresie umiejętności korzystania ze zbiorów bibliotecznych. Bibliotekarze powinni tak ich przygotować, aby korzystali oni z udostępnianych przez bibliotekę materiałów w jak najszerszym zakresie. Z tym wiąże się przyswojenie czytelnikom techniki korzystania z różnych rodzajów i form materiałów bibliotecznych, jak książki naukowe i popularnonaukowe, czasopisma naukowe i zawodowe czy społeczno-polityczne bądź gazety, ukazujące się nakładem różnych wydawnictw. Szczególną uwagę powinno się zwracać na to, aby użytkownicy zdobyli wprawę w posługiwaniu się rozpowszechniającymi się coraz bardziej różnymi publikacjami informacyjnymi, jak słowniki, encyklopedie, bibliografie czy inne niezbędne w pracy i nauce informatory. W nowoczesnych bibliotekach dochodzi do tego konieczność zapoznania użytkowników z urządzeniami elektronicznymi, umożliwiającymi dostęp do tekstów, fotografii, rysunków czy grafiki na nośnikach magnetycznych (taśmach, dyskach itp.). Czasem jedynie w bibliotece człowiek współczesny może zdobyć umiejętność sprawnego i szybkiego posługiwania się licznymi już dzisiaj w bibliotekach komputerami różnych typów i przyswoić sobie wiadomości o różnych kierunkach ich zastosowań. 3. Należy szanować czas czytelników i bibliotekarzy. Czas jednej i drugiej strony jest ograniczony i dlatego trzeba go racjonalnie wykorzystać. Im szybciej biblioteka dostarcza materiały biblioteczne swoim użytkownikom, tym lepszą ma u nich opinię i uchodzi za sprawniejszą, lepiej działającą od innych. Dlatego należy obowiązujące bibliotekarza i użytkownika formalności, związane z korzystaniem ze zbiorów, ograniczać do niezbędnego minimum. Powinno się więc wystrzegać skomplikowanych i licznych formularzy druków bibliotecznych — wymaganych zarówno przy wpisie użytkownika do biblioteki, jak i przy zamawianiu poszukiwanych materiałów. Należy przedłużać, jeśli to tylko potrzebne i możliwe, czas otwarcia biblioteki. Przede wszystkim biblioteki winny być również otwarte w dni wolne od pracy: w niedziele i święta, a także w okresie urlopów, kiedy pracownicy różnych zawodów mają więcej czasu. Kształcąc bibliotekarzy, trzeba im wpajać przekonanie, że biblioteki — jako instytucje usługowe — winny najdłużej i najlepiej pracować wtedy, kiedy potencjalni czytelnicy mogą z nich korzystać. Biblioteki powinny być otwarte w dni powszednie po południu, a nawet do późnego wieczora czy północy, jak to robi szereg bibliotek amerykańskich, angielskich, niemieckich czy rosyjskich. Oszczędzać czas użytkownika można również przez wprowadzanie do bibliotek nowoczesnych urządzeń technicznych, ułatwiających udostępnianie zbiorów. 4. Zasadą dobrego udostępniania jest stworzenie dogodnych warunków materialnych do korzystania ze zbiorów biblioteki. Dotyczy to odpowiedniego przygotowania lokalu, aby czytelnik czuł się w nim dobrze i pewnie. Z biblioteki jej użytkownik powinien wychodzić niechętnie. Lokale bibliotek powinny być wyposażone we właściwy sprzęt i urządzenia — funkcjonalne, sprawne, ciche i wygodne. Wszystkie pomieszczenia muszą spełniać podstawowy cel: ułatwiać korzystanie ze zbiorów. 157 5. Ważną zasadą, szczególnie mocno podkreślaną przez współczesnych biblio-tekoznawców, jest przechodzenie od biernego do czynnego (aktywnego) udostępniania zbiorów. Nie należy czekać na czytelnika w bibliotece, ale wychodzić mu naprzeciw z książką i czasopismem, korzystając z różnych form propagowania biblioteki i zbiorów bibliotecznych. Dlatego tak ważne jest ciągłe propagowanie czytelnictwa, jego ulepszanie, podnoszenie na wyższy poziom i kierowanie nim. Wszystkich członków obsługiwanego przez bibliotekę środowiska trzeba przekonywać do konieczności systematycznego korzystania z książek, czasopism i innych materiałów bibliotecznych, w których mogą znaleźć nowe informacje, nowe treści. Współczesne bibliotekoznawstwo ujęło wszystkie dotychczas wymienione zagadnienia w osobnej specjalności naukowej, zwanej pedagogiką biblioteczną. Zajmuje się ona znaczeniem lektury w wychowaniu moralnym, ideowym i światopoglądowym, a tym samym — rolą biblioteki w środowisku społecznym. Przedmiotem jej zainteresowań jest także sposób, w jaki poprzez biblioteki można wpływać na postawy i zachowania człowieka czy grup społecznych. Podsumowując omówienie zasad udostępniania zbiorów można powiedzieć, że zasadniczym celem wszystkich opisanych zabiegów, z nim związanych, jest umożliwianie użytkownikom dostępu do materiałów bibliotecznych w dogodnym dla nich czasie i miejscu. Zbiory biblioteki powinny być zawsze gotowe do dyspozycji czytelnika; podobnie też bibliotekarze muszą być stale przygotowani do ich udostępniania. Jak wskazują bowiem badania bibliotekoznawcze i socjologiczne oraz opinie użytkowników bibliotek, wyrażane w różny sposób (np. w wywiadach, ankietach, wspomnieniach itp.), poziom udostępniania zbiorów jest najlepszym sprawdzianem pracy całej biblioteki. Formy udostępniania zbiorów Gotowość zbiorów do użytkowania, czyli inaczej ich dyspozycyjność, organizuje się we współczesnych bibliotekach w dwóch zasadniczych formach. 1. Bezpośredniej (prezencyjnej), oznaczającej udostępnianie zbiorów na miejscu, w samej bibliotece, w przeznaczonych do tego pomieszczeniach (lokalach). Specjalne pomieszczenia, przeznaczone do udostępniania materiałów bibliotecznych w bibliotece, nazywamy czytelniami (łac. lectorium). Udostępnianie w czytelniach określane jest także jako udostępnianie prezencyjne. 2. Przez udostępnianie poza bibliotekę, odbywające się w pomieszczeniach zwanych wypożyczalniami lub w czytelniach, w wydzielonych do tego celu miejscach. Tę formę udostępniania nazywamy udostępnianiem zbiorów na zewnątrz biblioteki (wypożyczaniem). Czytelnie Czytelnie, jako osobne lokale biblioteczne przeznaczone do udostępniania części lub całości zbiorów danej biblioteki, powstały dopiero w połowie XIX wieku. Wcześniej nie znano oddzielnych pomieszczeń przeznaczonych wyłącznie do czytania materiałów bibliotecznych. Udostępnianie ich odbywało się przeważnie w jed- 158 nym pomieszczeniu, gdzie równocześnie opracowywano i przechowywano zbiory. Dopiero Leopoldo delia Santa na początku XIX wieku uzasadnił potrzebę tworzenia oddzielnych pomieszczeń dla użytkowników, bibliotekarzy i zbiorów. Pomimo faktu, że nie wszyscy bibliotekarze zgadzali się z jego poglądami, a niektórzy z nich uzasadniali pozostanie przy tradycji łączenia magazynu-czytelni-pracowni, to jednak ogromny napływ zbiorów, konieczność ich porządkowania i klasyfikowania oraz szybki wzrost liczby użytkowników bibliotek poszukujących różnych materiałów bibliotecznych spowodowały powstawanie i rozwój różnych typów czytelni, powiększanie się ich powierzchni, ilości gromadzonych i udostępnianych w nich zbiorów oraz zwiększenie liczby miejsc dla użytkowników. Czytelnie ogólne Ze względu na różny charakter środowisk obsługiwanych przez poszczególne biblioteki, tematykę gromadzonych zbiorów i udostępnianych materiałów, powstały różne rodzaje czytelni. Dla ogółu użytkowników zaczęto tworzyć tzw. czytelnie ogólne. Wzorem dla nich stała się duża czytelnia Biblioteki Muzeum Brytyjskiego (obecnie Biblioteki Brytyjskiej), mająca kształt rotundy, założona w 1859 r. Czytelnia ogólna jest z zasady zaopatrzona w zbiory podstawowe danej biblioteki. Część zbiorów wyodrębnioną w czytelni nazywa się księgozbiorem (zbiorem) podręcznym. W czytelniach ogólnych, tak jak w innych rodzajach czytelni, formy udostępniania zbiorów mogą być dwojakiego rodzaju. Przede wszystkim udostępnia się księgozbiór podręczny. W większości bibliotek współczesnych jest on udostępniany na zasadzie wolnego dostępu do półek. Pewna jego część, obejmująca cenniejsze materiały, np. pojedyncze egzemplarze poczytnych książek czy czasopism, bogato ilustrowane wydawnictwa, wydawnictwa unikatowe, może jednak nie być bezpośrednio dostępna użytkownikom, choć znajduje się w czytelni. Wtedy korzystanie z nich odbywa się jedynie za pośrednictwem dyżurującego w czytelni bibliotekarza. W czytelniach można zazwyczaj korzystać także ze zbiorów przechowywanych w magazynach biblioteki. Wtedy użytkownik, za pomocą ustnego, pisemnego lub elektronicznego zamówienia u dyżurującego bibliotekarza, otrzymuje poszukiwany materiał do bezpośredniego wykorzystania na miejscu. Bardzo często w czytelniach przechowuje się przez pewien czas materiały sprowadzone z magazynu na specjalne życzenie użytkownika, który nie mógł wykorzystać ich w ciągu jednego pobytu w czytelni. Okres przechowywania jest różny w poszczególnych bibliotekach: określają go przepisy wewnętrzne. Użytkownik nie może jednak przetrzymywać materiałów w czytelni przez dłuższy czas, nie korzystając z nich. Utrudnia to bowiem pracę w bibliotece, a przede wszystkim ogranicza dostęp innym użytkownikom, którzy mogą oczekiwać na dane materiały. W polskich bibliotekach naukowych okres przechowywania trwa przeważnie od 3 do 5 dni. Jeżeli użytkownik chce skorzystać z materiałów zwróconych już do magazynu, musi na nowo zamówić je do czytelni. Czytelnie specjalne Obok czytelni ogólnych, które rozwinęły się w części bibliotek w ogromne sale, gromadząc zbiory podręczne obejmujące niekiedy kilkadziesiąt tysięcy jednostek i mając kilkaset miejsc dla czytelników, zaczęły powstawać czytelnie specjalne, prze- 159 znaczone dla jednej kategorii użytkujących, względnie gromadzące i udostępniające zbiory materiałów jednego typu. Czytelnie takie tworzono najliczniej w bibliotekach naukowych, ze względu na różne potrzeby ich użytkowników oraz różnorodność gromadzonych w nich materiałów. Biorąc pod uwagę różne kategorie czytelników, zaczęto organizować tzw. separatki (kąciki, kabiny, celki, boksy — ang. carrels), czyli małe czytelnie specjalne, służące do pracy indywidualnej. We współczesnych bibliotekach naukowych są one planowane i instalowane w nowych budynkach bądź też wydzielane z dużych pomieszczeń za pomocą ścianek działowych, umożliwiających pojedynczym użytkownikom zbiorów spokojną pracę nad większą ilością materiałów własnych i dostarczonych przez bibliotekę. W niektórych bibliotekach szkół wyższych oraz instytutów naukowych wydziela się — obok czytelni dla studentów i pozostałych użytkowników — pomieszczenia przeznaczone dla pracowników nauki. Duże biblioteki szkolne mogą dysponować czytelniami dla nauczycieli i osobnymi pomieszczeniami dla uczniów. W bibliotekach fachowych przy wielkich zakładach pracy mogą być organizowane czytelnie dla różnych kategorii pracowników zakładu: np. dla osób pełniących funkcje kierownicze, dla projektantów i inżynierów konstruktorów czy personelu ruchu. W bibliotekach publicznych urządza się osobne czytelnie dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Tworzenie czytelni specjalnych spowodowane jest różnymi potrzebami poszczególnych kategorii użytkowników. Innych materiałów poszukują pracownicy nauki, innych studenci czy uczniowie, a jeszcze innych ludzie pełniący funkcje kierownicze lub pracujący bezpośrednio w produkcji. Czytelnie specjalne tworzy się często ze względu na rodzaj zbiorów gromadzonych w tych czytelniach. Najwcześniej, bo już w XIX wieku, zaczęto organizować oddzielne czytelnie czasopism. Jest to związane z bardzo licznymi tytułami ukazujących się i gromadzonych przez biblioteki czasopism naukowych, fachowych czy społeczno-kulturalnych. W wielkich bibliotekach liczba gromadzonych tytułów czasopism i innych wydawnictw ciągłych dochodzi do kilku czy kilkunastu tysięcy. Poza tym czasopisma wychodzące w zeszytach lub w częściach trzeba jak najszybciej udostępnić użytkownikom. Stąd wynika potrzeba przeznaczenia do tego osobnych czytelni. Muszą one być wyposażone w specjalne regały lub szafki umożliwiające rozkładanie wpływających bieżąco egzemplarzy czasopism. W większości bibliotek czytelnie tego typu są czytelniami czasopism bieżących, ukazujących się w określonym czasie, przede wszystkim w danym roku. Po skompletowaniu całego rocznika czy woluminu (który może obejmować np. dwa lata kalendarzowe), czasopismo zostaje opracowane, oprawione i przechowywane jest w magazynie głównym biblioteki. Jeżeli kierownictwo biblioteki zdecyduje się gromadzić nie tylko oryginalne egzemplarze czasopisma, ale także ich reprodukcje (kopie), sporządza się różnorodne typy kopii. Mogą to być mikrofilmy lub mikrofisze bądź kopie utrwalone na nośnikach magnetycznych (taśmach, dyskach różnych typów itp.). Kopie te kieruje się do magazynu. Dopiero realizując konkretne zamówienie użytkownika przekazuje się kopie z magazynu do czytelni. W wielu polskich bibliotekach naukowych (np. w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, Wrocławskiego, Poznańskiego, w Bibliotece Jagiellońskiej) odpowiednie regulaminy wewnętrzne przewidują, że czytelnie czasopism są wyłącznie czytelniami czasopism bieżących, zaś roczniki z lat ubiegłych sprowadzane są z magazynu głównego i czyta się je w czytelniach ogólnych tych bibliotek bądź w czytelniach specjalnych, wyposażonych w odpowiednie urządzenia techniczne (czytniki, terminale itp.). 160 Oprócz czytelni czasopism bieżących, w dużych bibliotekach posiadających stare i cenne zbiory, wyodrębniły się czytelnie tzw. zbiorów specjalnych. Należą do nich czytelnie rękopisów, starych druków, zbiorów kartograficznych, muzy-kaliów, grafiki; dla nowszych rodzajów materiałów bibliotecznych tworzy się czytelnie mikrofilmów, norm i patentów bądź literatury firmowej (techniczno--handlowej): należą do niej katalogi firmowe wyrobów czy części, prospekty, cenniki, foldery, ulotki informacyjne czy reklamowe, dokumentacja techniczna względnie projektowa i inne tego rodzaju materiały przechowywane w bibliotekach. Czytelnie takie muszą być wyposażone w specjalne urządzenia techniczne do odczytywania materiałów, różnego rodzaju pojemniki na literaturę firmową oraz pudła lub kartoteki na wycinki prasowe, gromadzone czasem w takich czytelniach. W bibliotekach naukowych, a szczególnie w bibliotekach szkół wyższych, tworzy się najczęściej czytelnie przyjmując za podstawę ich wyodrębnienia dziedziny wiedzy bądź kierunki studiów. Gromadzone w tych czytelniach materiały podręczne reprezentują swoją treścią poszczególne dyscypliny naukowe. Powstają więc czytelnie matematyczne, fizyczne, chemiczne, biologiczne, filozoficzne czy politologiczne bądź dla różnych nauk technicznych. Czasem organizuje się czytelnie w zależności od potrzeb poszczególnych wydziałów czy instytutów danej uczelni. Istnieją więc czytelnie filologii polskiej, filologii obcych bądź czytelnie matematyki, fizyki i chemii dla jednego wydziału. Zbiory podręczne Zbiorem (księgozbiorem) podręcznym nazywamy taki zbiór materiałów bibliotecznych, który został celowo wydzielony z ogólnych zbiorów danej biblioteki z przeznaczeniem do czytelni lub pracowni bibliotecznej i jest udostępniany jedynie na miejscu w bibliotece. Charakter zbioru podręcznego zależny jest od dwóch czynników: — typu biblioteki, w której się znajduje; — kategorii użytkowników i bibliotekarzy, którym ma służyć. Zbiór podręczny czytelni ogólnej w bibliotece naukowej ma inny charakter niż zbiór podręczny w czytelni biblioteki fachowej. Ze względu na kategorie użytkowników, inny charakter musi mieć zbiór podręczny przeznaczony dla młodzieży, inny dla uczniów czy studentów, a jeszcze inny dla pracowników naukowych lub fachowych w zakładzie pracy. Zbiór podręczny ma formę zbioru ruchomego, wymiennego i systematycznie aktualizowanego, musi bowiem zawierać materiały najnowsze. Z zasady w skład zbiorów czytelni ogólnych wchodzą przede wszystkim wydawnictwa informacyjne, a więc encyklopedie, słowniki rzeczowe i językowe; bibliografie ogólne i specjalne; bieżące i retrospektywne; poradniki przeznaczone dla szerokiego ogółu użytkowników bądź specjalistów; dzieła zbiorowe klasyków filozofii, nauki i techniki czy literatury pięknej; biografie znakomitych ludzi; atlasy ogólne i narodowe, plany i mapy różnego rodzaju oraz podstawowe wydawnictwa prawnicze — dzienniki ustaw i rozporządzeń, zbiory przepisów prawnych; informatory ogólne i szczegółowe, księgi adresowe, spisy telefoniczne, książki kodów pocztowych i telekomunikacyjnych, ważniejsze cenniki, rozkłady jazdy itp. Także — najważniejsze pozycje z głównych działów wiedzy. 161 W zbiorach czytelni specjalnych, obok pewnych materiałów ogólnych, jak ważniejsze encyklopedie i słowniki, winny się znaleźć materiały podstawowe dla danej specjalności czy kategorii użytkowników. W czytelni mikrofilmów do zbioru podręcznego wprowadza się dzieła dotyczące produkcji mikrofilmów, ich przechowywania i możliwości wykorzystania; podstawowe bibliografie i katalogi mikrofilmów przechowywanych w bibliotekach czy ośrodkach informacji; informatory o możliwościach zamówienia i sprowadzenia mikrofilmów z innych bibliotek bądź ośrodków; ponadto — podstawowe mikrofilmy, najczęściej poszukiwane i wykorzystywane przez użytkowników. W czytelni, wyposażonej w terminale komputerowe, powinny być zgromadzone zbiory instrukcji posługiwania się sprzętem komputerowym (informatycznym) stosowanym w bibliotece, informatory o zautomatyzowanych systemach informacyjnych lokalnych i regionalnych, krajowych i zagranicznych bądź międzynarodowych — ogólnych oraz specjalistycznych — informatory o możliwościach otrzymania informacji, a także kopii materiałów bibliotecznych, poszukiwanych najczęściej przez użytkowników danej biblioteki. W czytelni specjalnej dziedzinowej należy skupić podstawowe materiały dotyczące danej dziedziny, np. w czytelni chemicznej — encyklopedie i słowniki chemiczne, podstawowe bibliografie i czasopisma referujące (abstraktowe), np. „Chemical Abstracts", „Referativnyj Żurnal Chimija", podstawowe wielotomowe wydawnictwa referujące typu Beilsteina czy Gmellina, tablice związków chemicznych, tablice widm, dzieła klasyków chemii i podstawowe podręczniki. W pewnym stopniu odmienny charakter muszą mieć czytelnie specjalne rękopisów, starych druków, muzykaliów czy kartografii w wielkich bibliotekach. Czytelnie te mają bowiem z zasady podwójny charakter: są równocześnie czytelniami i pracowniami naukowymi — zarówno dla użytkowników, jak i bibliotekarzy. W czytelni rękopisów bibliotekarze opracowują zasoby pod względem bibliotecznym, przygotowują katalogi, streszczenia, służą radą i pomocą użytkownikom w czasie studiów nad rękopisami, wymagających często dużej wiedzy, związanej z umiejętnościami odczytywania pism, znajomością epoki, w której powstał rękopis czy faktów związanych z treścią samego dokumentu. Bardzo często się zdarza, że bez pomocy bibliotekarza-specjalisty użytkownik nie zdołałby należycie wykorzystać tego rodzaju zbiorów. Układy zbiorów podręcznych W zbiorach podręcznych stosuje się z zasady układ materiałów bibliotecznych na regałach i półkach według treści, zwany inaczej układem rzeczowym. Wewnątrz zaś poszczególnych działów rzeczowych wprowadza się porządek alfabetyczny lub inny, według zasad ustalonych w danej bibliotece, np. logiczny lub wydawniczo-for-malny. Układ rzeczowy zbioru podręcznego jest dla użytkowników bardzo korzystny, ponieważ prezentuje w jednym dziale i w jednym miejscu całość materiałów zbioru z zakresu danej tematyki, dyscypliny nauki czy techniki. Najczęściej podstawą podziału zbioru podręcznego na działy główne jest przyjęta i stosowana w bibliotece klasyfikacja, według której opracowuje się całość zbiorów danej biblioteki. Może to być klasyfikacja własna (większość polskich bibliotek naukowych i uniwersyteckich stosuje takie klasyfikacje, często zupełnie odmienne), bądź też wzięta z zewnątrz, powszechnie stosowana, np. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna, wystę- 162 pująca w polskich bibliotekach publicznych i fachowych oraz w wielu bibliotekach naukowych wyższych szkół technicznych i niektórych uniwersytetów. Nadaje się również do tego celu Polska Klasyfikacja Tematyczna. Biblioteki stosują czasem szeregowanie materiałów wewnątrz działu według numeru bieżącego (numerus currens). Wpływające po kolei do zbioru podręcznego materiały otrzymują przydział do właściwego działu i wewnątrz niego kolejny numer, umieszczony z reguły na grzbiecie bądź okładce materiału bibliotecznego. Materiał taki otrzymuje w ten sposób swoje stałe miejsce na półkach w czytelni. Według numeru poszukuje go użytkownik, a bibliotekarz porządkuje zbiory po ich wykorzystaniu przez użytkowników. W chwili wycofania ze zbioru danej jednostki, np. z powodu utraty aktualności bądź zniszczenia czy zaczytania, na jej miejsce pod tym samym numerem wstawia się nowy materiał, który wpłynął do zbioru. Taki system bardziej ułatwia pracę bibliotekarzom niż służy użytkownikom. Użytkownik bowiem, o ile nie zapozna się z katalogiem zbioru podręcznego i nie wynotuje bądź nie zapamięta numeru, będzie miał trudności w szybkim odszukaniu potrzebnej mu pozycji. Jeżeli dział zbioru podręcznego obejmuje kilkaset czy więcej jednostek, przeglądnięcie całości wymaga czasu. Przy porządku alfabetycznym trudność ta nie istnieje. Znając bowiem nazwisko autora czy tytuł danego materiału, użytkownik szybko dotrze do jednostki poszukiwanej. Zarówno przy szeregowaniu alfabetycznym, jak i numerycznym, wymagana jest pewna stała rezerwa miejsca na półkach regałów czytelni; z tym zastrzeżeniem, że przy ustawieniu alfabetycznym każda nowa jednostka zmusza bibliotekarzy do przesuwania całości zbiorów danego działu, zaś układ numeryczny nie wymaga tej uciążliwej pracy. Duża część bibliotek, szczególnie szkół wyższych albo bibliotek fachowych, organizuje swoje zbiory podręczne w czytelniach według kierunków wiedzy, dyscyplin naukowych nauczanych i rozwijanych w danej uczelni bądź ze względu na kierunki produkcji w macierzystym zakładzie pracy. Może też występować podział zbioru według istniejących w uczelni wydziałów czy instytutów. Np. w czytelniach wyższych szkół technicznych są to działy odpowiadające wydziałom uczelni, a więc podstawy techniki, mechanika, elektrotechnika, automatyka, informatyka, metalurgia, itd. W czytelni biblioteki fachowej przy zakładzie hutniczym z pewnością znajdą się takie działy, jak materiałoznawstwo, hutnictwo, podzielone na bardziej szczegółowe poddziały, np. obróbka materiałów hutniczych, zastosowanie wyrobów hutniczych itp. Obok działów szczegółowych, charakteryzujących profil zbiorów, tworzy się prawie w każdej czytelni dział ogólny, do którego wchodzą materiały o treści ogólnej, obejmującej całość wiedzy lub jej dużą część. Obejmuje on encyklopedie ogólne, słowniki językowe i terminologiczne czy biograficzne. Specjalistyczne encyklopedie, słowniki i bibliografie dotyczące konkretnej dziedziny umieszcza się w dziale, którego dotyczą. Użytkownik znajduje wtedy w jednym miejscu wszystkie materiały z interesującej go tematyki. W czytelniach ogólnych i specjalnych niektórych bibliotek naukowych i fachowych tworzy się dział słowników językowych (dwujęzycznych i wielojęzycznych), potrzebnych do pracy z materiałami w obcych językach. W czytelni gromadzi się po kilka egzemplarzy słowników bardziej znanych i częściej używanych języków, ponieważ mogą być potrzebne kilku użytkownikom w tym samym czasie. Niektóre większe biblioteki naukowe włączają również do poszczególnych działów układu rzeczowego czasopisma, tzn. całe komplety roczników czasopism, zwią- 163 pująca w polskich bibliotekach publicznych i fachowych oraz w wielu bibliotekach naukowych wyższych szkół technicznych i niektórych uniwersytetów. Nadaje się również do tego celu Polska Klasyfikacja Tematyczna. Biblioteki stosują czasem szeregowanie materiałów wewnątrz działu według numeru bieżącego (numerus currens). Wpływające po kolei do zbioru podręcznego materiały otrzymują przydział do właściwego działu i wewnątrz niego kolejny numer, umieszczony z reguły na grzbiecie bądź okładce materiału bibliotecznego. Materiał taki otrzymuje w ten sposób swoje stałe miejsce na półkach w czytelni. Według numeru poszukuje go użytkownik, a bibliotekarz porządkuje zbiory po ich wykorzystaniu przez użytkowników. W chwili wycofania ze zbioru danej jednostki, np. z powodu utraty aktualności bądź zniszczenia czy zaczytania, na jej miejsce pod tym samym numerem wstawia się nowy materiał, który wpłynął do zbioru. Taki system bardziej ułatwia pracę bibliotekarzom niż służy użytkownikom. Użytkownik bowiem, o ile nie zapozna się z katalogiem zbioru podręcznego i nie wynotuje bądź nie zapamięta numeru, będzie miał trudności w szybkim odszukaniu potrzebnej mu pozycji. Jeżeli dział zbioru podręcznego obejmuje kilkaset czy więcej jednostek, przeglądnięcie całości wymaga czasu. Przy porządku alfabetycznym trudność ta nie istnieje. Znając bowiem nazwisko autora czy tytuł danego materiału, użytkownik szybko dotrze do jednostki poszukiwanej. Zarówno przy szeregowaniu alfabetycznym, jak i numerycznym, wymagana jest pewna stała rezerwa miejsca na półkach regałów czytelni; z tym zastrzeżeniem, że przy ustawieniu alfabetycznym każda nowa jednostka zmusza bibliotekarzy do przesuwania całości zbiorów danego działu, zaś układ numeryczny nie wymaga tej uciążliwej pracy. Duża część bibliotek, szczególnie szkół wyższych albo bibliotek fachowych, organizuje swoje zbiory podręczne w czytelniach według kierunków wiedzy, dyscyplin naukowych nauczanych i rozwijanych w danej uczelni bądź ze względu na kierunki produkcji w macierzystym zakładzie pracy. Może też występować podział zbioru według istniejących w uczelni wydziałów czy instytutów. Np. w czytelniach wyższych szkół technicznych są to działy odpowiadające wydziałom uczelni, a więc podstawy techniki, mechanika, elektrotechnika, automatyka, informatyka, metalurgia, itd. W czytelni biblioteki fachowej przy zakładzie hutniczym z pewnością znajdą się takie działy, jak materiałoznawstwo, hutnictwo, podzielone na bardziej szczegółowe poddziały, np. obróbka materiałów hutniczych, zastosowanie wyrobów hutniczych itp. Obok działów szczegółowych, charakteryzujących profil zbiorów, tworzy się prawie w każdej czytelni dział ogólny, do którego wchodzą materiały o treści ogólnej, obejmującej całość wiedzy lub jej dużą część. Obejmuje on encyklopedie ogólne, słowniki językowe i terminologiczne czy biograficzne. Specjalistyczne encyklopedie, słowniki i bibliografie dotyczące konkretnej dziedziny umieszcza się w dziale, którego dotyczą. Użytkownik znajduje wtedy w jednym miejscu wszystkie materiały z interesującej go tematyki. W czytelniach ogólnych i specjalnych niektórych bibliotek naukowych i fachowych tworzy się dział słowników językowych (dwujęzycznych i wielojęzycznych), potrzebnych do pracy z materiałami w obcych językach. W czytelni gromadzi się po kilka egzemplarzy słowników bardziej znanych i częściej używanych języków, ponieważ mogą być potrzebne kilku użytkownikom w tym samym czasie. Niektóre większe biblioteki naukowe włączają również do poszczególnych działów układu rzeczowego czasopisma, tzn. całe komplety roczników czasopism, zwią- 1 163 zanych treściowo z danym działem. Stanowi to dla bibliotek naukowych uzasadnione rozwiązanie, ponieważ użytkownik otrzymuje w ten sposób do dyspozycji całość zbioru danego działu, na którą składają się wszystkie rodzaje materiałów bibliotecznych z interesującej go dziedziny czy tematyki. W dużych bibliotekach naukowych komplety czasopism w czytelniach są umieszczane na osobnych regałach. Często tłumaczy się taki układ bardziej racjonalnym wykorzystaniem miejsca. Użytkownicy muszą jednak wtedy szukać interesujących ich materiałów co najmniej dwukrotnie. Zaleca się więc, jeżeli to tylko jest możliwe, gromadzenie w jednym dziale wszystkich rodzajów i typów materiałów bibliotecznych o odpowiedniej tematyce. Układ formalny zbiorów, tzn. według rodzajów i form materiałów, jest bardziej racjonalny i funkcjonalny w czytelniach bibliotek fachowych, szczególnie tam, gdzie gromadzi się znaczną liczbę różnorodnych dokumentów, jak książki, czasopisma, normy, patenty, literatura firmowa, mikrofilmy, mikrofisze, płyty dźwiękowe, taśmy magnetofonowe, przezrocza itp. Tworzy się wówczas działy formalne. Bibliotekarzom jest wtedy łatwiej dostosować czytelnię, meble i sprzęt do korzystania z tych materiałów. Łatwiej można też przechowywać i konserwować poszczególne ich rodzaje. Oczywiście, użytkownicy woleliby mieć wszystkie materiały o pokrewnej treści w jednym miejscu. Wymagałoby to jednak ogromnej ilości rezerw powierzchni w każdej czytelni, zgromadzenia tych samych, powtarzających się urządzeń, np. czytników, w różnych miejscach oraz pomnażania sprzętów przeznaczonych do przechowywania materiałów. W takich czytelniach opłaci się raczej zatrudnić o jednego bibliotekarza-informatora więcej, aby mógł każdemu użytkownikowi szybko i sprawnie udzielić informacji o miejscu przechowywania materiałów i sposobie korzystania z potrzebnej aparatury. Katalogi zbiorów podręcznych W każdej czytelni ogólnej czy specjalnej muszą być prowadzone i bieżąco uzupełniane katalogi zbiorów podręcznych, stanowiące spisy materiałów bibliotecznych wyodrębnionych ze zbioru ogólnego biblioteki, a znajdujących się w czytelniach. Każda czytelnia powinna mieć swoje odrębne katalogi, umieszczone w samej czytelni bądź przed wejściem do niej. W niektórych dużych bibliotekach naukowych, mających kilka czy kilkanaście różnych czytelni, prowadzony jest również katalog centralny zbiorów podręcznych, informujący użytkowników o tym, co w jakiej czytelni się znajduje. W samych czytelniach powinny być co najmniej dwa katalogi: — katalog alfabetyczny, umożliwiający wyszukanie ze zbioru podręcznego materiałów według ich cech formalnych, takich jak nazwiska autorów czy tytuły dzieł zbiorowych; — katalog rzeczowy, ułożony według układu działowego zbiorów w czytelni. Katalog rzeczowy czytelni musi przedstawiać układ zbiorów i informować użytkowników o zbiorze podręcznym w taki sposób, w jaki zbiór jest ustawiony na półkach regałów. Winien mieć taką samą liczbę działów, te same oznaczenia oraz podawać numerację specjalną każdej jednostki w czytelni wraz z ogólną sygnaturą biblioteczną. Wiele bibliotek stosuje jeszcze trzeci rodzaj katalogu, przydatny zarówno dla użytkowników, jak i dla bibliotekarzy (przede wszystkim dla tych ostatnich). Jest to tzw. katalog topograficzny, ułożony według miejsc przechowywania 164 zanych treściowo z danym działem. Stanowi to dla bibliotek naukowych uzasadnione rozwiązanie, ponieważ użytkownik otrzymuje w ten sposób do dyspozycji całość zbioru danego działu, na którą składają się wszystkie rodzaje materiałów bibliotecznych z interesującej go dziedziny czy tematyki. W dużych bibliotekach naukowych komplety czasopism w czytelniach są umieszczane na osobnych regałach. Często tłumaczy się taki układ bardziej racjonalnym wykorzystaniem miejsca. Użytkownicy muszą jednak wtedy szukać interesujących ich materiałów co najmniej dwukrotnie. Zaleca się więc, jeżeli to tylko jest możliwe, gromadzenie w jednym dziale wszystkich rodzajów i typów materiałów bibliotecznych o odpowiedniej tematyce. Układ formalny zbiorów, tzn. według rodzajów i form materiałów, jest bardziej racjonalny i funkcjonalny w czytelniach bibliotek fachowych, szczególnie tam, gdzie gromadzi się znaczną liczbę różnorodnych dokumentów, jak książki, czasopisma, normy, patenty, literatura firmowa, mikrofilmy, mikrofisze, płyty dźwiękowe, taśmy magnetofonowe, przezrocza itp. Tworzy się wówczas działy formalne. Bibliotekarzom jest wtedy łatwiej dostosować czytelnię, meble i sprzęt do korzystania z tych materiałów. Łatwiej można też przechowywać i konserwować poszczególne ich rodzaje. Oczywiście, użytkownicy woleliby mieć wszystkie materiały o pokrewnej treści w jednym miejscu. Wymagałoby to jednak ogromnej ilości rezerw powierzchni w każdej czytelni, zgromadzenia tych samych, powtarzających się urządzeń, np. czytników, w różnych miejscach oraz pomnażania sprzętów przeznaczonych do przechowywania materiałów. W takich czytelniach opłaci się raczej zatrudnić o jednego bibliotekarza-informatora więcej, aby mógł każdemu użytkownikowi szybko i sprawnie udzielić informacji o miejscu przechowywania materiałów i sposobie korzystania z potrzebnej aparatury. Katalogi zbiorów podręcznych W każdej czytelni ogólnej czy specjalnej muszą być prowadzone i bieżąco uzupełniane katalogi zbiorów podręcznych, stanowiące spisy materiałów bibliotecznych wyodrębnionych ze zbioru ogólnego biblioteki, a znajdujących się w czytelniach. Każda czytelnia powinna mieć swoje odrębne katalogi, umieszczone w samej czytelni bądź przed wejściem do niej. W niektórych dużych bibliotekach naukowych, mających kilka czy kilkanaście różnych czytelni, prowadzony jest również katalog centralny zbiorów podręcznych, informujący użytkowników o tym, co w jakiej czytelni się znajduje. W samych czytelniach powinny być co najmniej dwa katalogi: — katalog alfabetyczny, umożliwiający wyszukanie ze zbioru podręcznego materiałów według ich cech formalnych, takich jak nazwiska autorów czy tytuły dzieł zbiorowych; — katalog rzeczowy, ułożony według układu działowego zbiorów w czytelni. Katalog rzeczowy czytelni musi przedstawiać układ zbiorów i informować użytkowników o zbiorze podręcznym w taki sposób, w jaki zbiór jest ustawiony na półkach regałów. Winien mieć taką samą liczbę działów, te same oznaczenia oraz podawać numerację specjalną każdej jednostki w czytelni wraz z ogólną sygnaturą biblioteczną. Wiele bibliotek stosuje jeszcze trzeci rodzaj katalogu, przydatny zarówno dla użytkowników, jak i dla bibliotekarzy (przede wszystkim dla tych ostatnich). Jest to tzw. katalog topograficzny, ułożony według miejsc przechowywania 164 materiałów bibliotecznych w czytelni. Jego układ jest identyczny z porządkiem ustawienia jednostek na półkach. Jeżeli w czytelni stosuje się numer bieżący jako zasadę szeregowania, to katalog topograficzny ułożony jest według działów, a wewnątrz nich — według kolejnych numerów jednostek. Działy i należące do nich materiały mogą być różnie oznakowane: np. działy — cyframi rzymskimi: I, II, III ...; jednostki biblioteczne — cyframi arabskimi: 45, 76, 87 ... W ten sposób użytkownik czy bibliotekarz, przeglądając katalog topograficzny, znajduje w katalogu informację, gdzie dany materiał przechowywany jest w czytelni: np. sygnatura XV 156 oznacza, że dana jednostka znajduje się w dziale XV pod kolejnym numerem 156. Bibliotekarzom katalog topograficzny pomaga w prowadzeniu kontroli zbiorów. Przy kolejnym skontrum (kontroli) księgozbioru, korzystając z,katalogu topograficznego i przechodząc kolejno od regału do regału, od półki do półki, sprawdza się równocześnie stan posiadania z katalogiem. Każdy brak zostaje natychmiast zauważony. Poza tym, w chwili wycofywania materiałów ze zbioru podręcznego, wyłącza się równocześnie karty z katalogu topograficznego. Na miejsce wycofanych jednostek można włączyć przeznaczone do zbioru czytelni nowe materiały (nabytki). W ten sposób bibliotekarze mają ułatwioną kontrolę zbiorów podręcznych, możność natychmiastowego stwierdzenia braku danej pozycji, a co ważniejsze — przy uzupełnianiu zbiorów mogą zachować w przybliżeniu tę samą rezerwę miejsca, jaka potrzebna jest w danym dziale. Wiele bibliotek naukowych taki katalog prowadzi, ale w większości z nich służy on tylko do użytku bibliotekarzy, zastępując spis inwentarzowy zbiorów podręcznych. Organizacja pracy czytelni Przy organizowaniu pracy w czytelni należy przestrzegać kilku podstawowych zasad ułatwiających sprawną obsługę użytkowników. 1. Podstawową zasadą winna być przejrzystość układu zbiorów podręcznych oraz łatwość dostępu do zbiorów i korzystania z nich. Chodzi o jak największe ułatwienie dojścia do czytelni, ograniczenie formalności związanych z rejestracją i ewidencją pobytu użytkownika w czytelni oraz dogodny dostęp do zbiorów i miejsca, w którym użytkownik może z nich korzystać. 2. Z poprzednią wiąże się kolejna zasada — racjonalnego rozmieszczenia zbiorów podręcznych. Działy najczęściej wykorzystywane powinny znajdować się w najbliższym zasięgu użytkowników, zaś inne, wykorzystywane rzadziej, mogą pozostawać w dalszej odległości. Poza tym zbiory należy umiejętnie rozmieścić na półkach i dobrze oznakować czytelnymi, łatwo zrozumiałymi dla wszystkich użytkowników napisami. Również katalogi zbiorów podręcznych winny być należycie opracowane, ułożone i przejrzyście oznaczone. Jeżeli zastosujemy katalogi mikro-fiszowe czy komputerowe, muszą w pobliżu nich znaleźć się czytelne i zrozumiałe instrukcje ich użytkowania. Opisy katalogowe w katalogach zbiorów podręcznych nie muszą zawierać bardzo szczegółowych opisów. Mogą być skrócone, obejmować tylko niezbędne elementy, umożliwiające identyfikację poszukiwanych materiałów. Bezwzględnie jednak trzeba umieszczać na kartach katalogowych czy w ujęciach danych katalogu elektronicznego proste oznakowania miejsca danego materiału w zbiorze podręcznym, łatwe do zauważenia przez użytkownika. Poleca się stosować w opi- 165 sach katalogowych oznakowanie sygnatury miejsca danej jednostki innym kolorem niż sam opis katalogowy. Jeżeli użytkownikom nie wystarcza katalog alfabetyczny i prosty katalog rzeczowy, należy udostępniać inne pomoce informacyjne, np. kartoteki zbiorów specjalnych, materiałów częściej poszukiwanych, podręczników, słowników itp. 3. Kolejna zasada należytej obsługi użytkowników w czytelniach to konieczność stałej aktualizacji zbiorów podręcznych. Nie mogą one mieć w całości charakteru stałego, niezmiennego kompletu. Większa jego część musi być stale zmieniana. W skład zbioru każdej czytelni powinny zawsze wchodzić najnowsze encyklopedie, najnowsze wydania dzieł klasyków różnych dziedzin i w ogóle — najnowsze wydania wszelkich materiałów bibliotecznych. W bibliotekach naukowych i fachowych muszą się znaleźć przede wszystkim ostatnie wydania kompendiów, podręczników i wydawnictw informacyjnych. Tylko wtedy zbiór może być należycie użyteczny, jeżeli prezentuje użytkownikowi najbardziej aktualne publikacje. Dlatego starania bibliotekarzy pracujących w czytelniach winny iść przede wszystkim w tym kierunku, aby gromadzone przez daną bibliotekę nowe materiały, jeżeli ich charakter wskazuje na przeznaczenie do czytelni, znalazły się tam jak najszybciej; by zostały w krótkim czasie opracowane i przysposobione do użytkowania. W wielu bibliotekach stosuje się nawet specjalnie przyspieszony tryb pracy nad przygotowaniem materiałów do użytkowania w czytelniach. Wprowadzana jest również — w bibliotekach naukowych i fachowych — zasada natychmiastowego udostępniania nowego materiału w czytelni po bardzo uproszczonym i szybkim jego zewidencjonowaniu. Dopiero kiedy dana jednostka nie cieszy się już specjalnym zainteresowaniem użytkowników, po pewnym czasie użytkowania, następuje dokładne jej opracowanie biblioteczne zgodnie z przyjętymi zasadami i ewentualne skierowanie jej do magazynu lub ponownie do czytelni. W czytelniach czasopism bieżących zasadniczym obowiązkiem bibliotekarzy jest natychmiastowe rozkładanie na półkach kolejnych zeszytów bieżących czasopism bezpośrednio po ich otrzymaniu. W niektórych czytelniach przechowuje się roczniki czasopism z poprzedniego roku czy dwóch ostatnich lat. Ma to na celu umożliwienie użytkownikom szybkiego dotarcia do najbardziej aktualnych treści z interesujących ich dziedzin. Pełne opracowanie takich czasopism następuje po tym okresie i dopiero po dwóch, trzech latach czasopisma te znajdą się w magazynie biblioteki lub w czytelni ogólnej bądź specjalnej. Wypożyczalnie Jedną z najbardziej rozwiniętych form udostępniania zbiorów biblioteki jest udostępnianie ich na zewnątrz biblioteki przez wypożyczenie ich do domu czy miejsca pracy. Wypożyczanie zaufanym użytkownikom, członkom znanej grupy społecznej, znajomym czy rodzinie, znane było już w czasach starożytnych, ale rozkwit tej formy udostępniania zbiorów przypadł na II połowę XIX wieku. Obecnie wypożyczanie do domu poszczególnych jednostek zbioru bibliotecznego jest najbardziej rozpowszechnioną formą udostępniania zbiorów. Wypożyczanie na zewnątrz ułatwia użytkownikowi korzystanie z materiałów bibliotecznych w dowolnym czasie i miejscu, w wybranych przez niego warunkach. 166 Wypożyczalnia miejscowa Wypożyczanie materiałów bibliotecznych do domu czy miejsca pracy odbywa się z zasady w specjalnych komórkach organizacyjnych biblioteki zwanych wypożyczalniami. Ze względu na sposób udostępniania zbiorów do domu, w dużych bibliotekach organizuje się: — wypożyczalnię miejscową, wypożyczającą materiały ze zbiorów własnych biblioteki; — wypożyczalnię międzybiblioteczną (zamiejscową), wypożyczającą materiały biblioteczne pochodzące z innych bibliotek oraz materiały własne innym bibliotekom; materiały wypożyczane z innej biblioteki udostępnia się zazwyczaj na miejscu, w bibliotece wypożyczającej. Ze względu na organizację wewnętrzną samych bibliotek, rozróżniamy wypożyczalnie działające jako komórki samodzielne poza głównym zbiorem biblioteki, czyli na zasadzie filii (tak jest w bibliotekach publicznych w dużych miastach bądź w dużych zakładach pracy, gdzie wypożyczalnie organizuje się przy poszczególnych wydziałach produkcyjnych), oraz wypożyczalnie mieszczące się razem z innymi agendami biblioteki w jednym budynku i mające bezpośredni dostęp do jej głównych zbiorów. Istnieje kilka sposobów wypożyczania zbiorów na zewnątrz. 1. Wypożyczanie indywidualne, czyli bezpośrednie wypożyczanie określonemu użytkownikowi na jego osobiste zamówienie. Użytkownik zjawia się w bibliotece i po wyszukaniu w katalogach informacji o interesującym go materiale bądź wybraniu go z półki przy wolnym dostępie, zamawia potrzebne mu pozycje przez wypełnienie obowiązującego w danej bibliotece formularza (druku) zamówienia czy rewersu. W bibliotece publicznej czy szkolnej zapisu wypożyczenia dokonuje bibliotekarz, wpisując odpowiednie dane do karty książki i czytelnika. 0 ile istnieje w bibliotece elektroniczny system ewidencji użytkowników i wypożyczeń, odpowiednia procedura postępowania automatycznie rejestruje wypożyczony przez danego użytkownika materiał biblioteczny. Tradycyjny rewers, karta książki i czytelnika czy elektroniczny zapis wypożyczenia staje się dowodem prawnym, świadczącym o wypożyczeniu danego materiału ze zbiorów biblioteki i zobowiązującym użytkownika do zwrócenia go w odpowiednim czasie w stanie nie uszkodzonym. 2. Inną formą wypożyczenia indywidualnego jest tzw. obieg materiałów bibliotecznych. W wielu bibliotekach fachowych przy zakładach pracy bądź instytucjach naukowych zostaje ustalona przez bibliotekarzy w porozumieniu z zainteresowanymi użytkownikami droga materiałów, wykorzystywanych przez ściśle określonych użytkowników w ustalonej kolejności, bez zwracania ich za każdym razem do biblioteki. Materiał wędruje wtedy wraz z załączoną kartą obiegu od użytkownika do użytkownika i po określonym czasie wraca do biblioteki. W ten sposób użytkownicy szybko zapoznają się z interesującymi ich materiałami, przydatnymi często do wykonywanej w danej chwili pracy. System obiegu przyspiesza zapoznanie się użytkowników z nowościami ze zbiorów biblioteki, a bibliotekarzom ułatwia pracę. Obieg musi być dobrze zaplanowany, droga i czas korzystania z materiałów przez poszczególnych użytkowników muszą być logicznie uzasadnione, zaś użytkownicy winni gwarantować, że w określonym czasie przekażą wykorzystany materiał ko- 167 Wypożyczalnia miejscowa Wypożyczanie materiałów bibliotecznych do domu czy miejsca pracy odbywa się z zasady w specjalnych komórkach organizacyjnych biblioteki zwanych wypożyczalniami. Ze względu na sposób udostępniania zbiorów do domu, w dużych bibliotekach organizuje się: — wypożyczalnię miejscową, wypożyczającą materiały ze zbiorów własnych biblioteki; — wypożyczalnię międzybiblioteczną (zamiejscową), wypożyczającą materiały biblioteczne pochodzące z innych bibliotek oraz materiały własne innym bibliotekom; materiały wypożyczane z innej biblioteki udostępnia się zazwyczaj na miejscu, w bibliotece wypożyczającej. Ze względu na organizację wewnętrzną samych bibliotek, rozróżniamy wypożyczalnie działające jako komórki samodzielne poza głównym zbiorem biblioteki, czyli na zasadzie filii (tak jest w bibliotekach publicznych w dużych miastach bądź w dużych zakładach pracy, gdzie wypożyczalnie organizuje się przy poszczególnych wydziałach produkcyjnych), oraz wypożyczalnie mieszczące się razem z innymi agendami biblioteki w jednym budynku i mające bezpośredni dostęp do jej głównych zbiorów. Istnieje kilka sposobów wypożyczania zbiorów na zewnątrz. 1, Wypożyczanie indywidualne, czyli bezpośrednie wypożyczanie określonemu użytkownikowi na jego osobiste zamówienie. Użytkownik zjawia się w bibliotece i po wyszukaniu w katalogach informacji o interesującym go materiale bądź wybraniu go z półki przy wolnym dostępie, zamawia potrzebne mu pozycje przez wypełnienie obowiązującego w danej bibliotece formularza (druku) zamówienia czy rewersu. W bibliotece publicznej czy szkolnej zapisu wypożyczenia dokonuje bibliotekarz, wpisując odpowiednie dane do karty książki i czytelnika. O ile istnieje w bibliotece elektroniczny system ewidencji użytkowników i wypożyczeń, odpowiednia procedura postępowania automatycznie rejestruje wypożyczony przez danego użytkownika materiał biblioteczny. Tradycyjny rewers, karta książki i czytelnika czy elektroniczny zapis wypożyczenia staje się dowodem prawnym, świadczącym o wypożyczeniu danego materiału ze zbiorów biblioteki i zobowiązującym użytkownika do zwrócenia go w odpowiednim czasie w stanie nie uszkodzonym. 2. Inną formą wypożyczenia indywidualnego jest tzw. obieg materiałów bibliotecznych. W wielu bibliotekach fachowych przy zakładach pracy bądź instytucjach naukowych zostaje ustalona przez bibliotekarzy w porozumieniu z zainteresowanymi użytkownikami droga materiałów, wykorzystywanych przez ściśle określonych użytkowników w ustalonej kolejności, bez zwracania ich za każdym razem do biblioteki. Materiał wędruje wtedy wraz z załączoną kartą obiegu od użytkownika do użytkownika i po określonym czasie wraca do biblioteki. W ten sposób użytkownicy szybko zapoznają się z interesującymi ich materiałami, przydatnymi często do wykonywanej w danej chwili pracy. System obiegu przyspiesza zapoznanie się użytkowników z nowościami ze zbiorów biblioteki, a bibliotekarzom ułatwia pracę. Obieg musi być dobrze zaplanowany, droga i czas korzystania z materiałów przez poszczególnych użytkowników muszą być logicznie uzasadnione, zaś użytkownicy winni gwarantować, że w określonym czasie przekażą wykorzystany materiał ko- 167 lejnemu uczestnikowi obiegu. System ten nadaje się szczególnie do wypożyczania kolejnych numerów bieżących czasopism naukowych i fachowych. 3. Udostępniając zbiory na zewnątrz można korzystać także z usług pocztowych i telekomunikacyjnych. Taka forma udostępniania rozwinęła się już na większą skalę w wielu krajach świata — zarówno w bibliotekach publicznych, jak i w bibliotekach naukowych i fachowych. Wypożyczanie pocztowe polega na tym, że — na pisemne czy telekomunikacyjne (przez telefon, teleks, telefaks) zamówienie — bibliotekarz, po wyszukaniu w zbiorach interesującego użytkownika materiału bibliotecznego, wysyła go drogą pocztową: zwykle listem poleconym bądź w formie pakieciku, na adres czytelnika. Stosuje się także wypożyczanie kopii oryginalnych materiałów, jeżeli nie stanowi to przeszkody w wykorzystywaniu dokumentu. Mogą to być przesłane pocztą mikrofilmy, fotokopie czy kserokopie. Jeżeli czytelnik dysponuje odpowiednim sprzętem, np. terminalem komputera i drukarką czy urządzeniem telefaksowym, może nastąpić przekazanie w trybie teleinformatycznym lub telekopiowym poszukiwanych materiałów bezpośrednio do domu lub na stanowisko pracy. Oczywiście, koszty przesyłki czy przekazu telekomunikacyjnego pokrywa wtedy odbiorca. Wypożyczanie takie jest szczególnie korzystne dla czytelników mieszkających z dala od większych bibliotek oraz pozbawionych bezpośredniego i osobistego dostępu do zbiorów bibliotecznych. W bibliotekach naukowych uczeni i studenci zaopatrują się w ten sposób w różnego typu teksty potrzebne im do pracy czy nauki. Szczególnie korzystny i ważny jest taki system wypożyczania zbiorów dla osób studiujących zaocznie, mieszkających najczęściej poza miejscem działania biblioteki wyższej uczelni. Mogą się one wtedy zaopatrywać w niezbędne podręczniki i lektury, monografie czy inne materiały. Warto podkreślić, że ta forma udostępniania zbiorów na zewnątrz biblioteki winna być jak najszerzej rozwijana, szczególnie w warunkach konieczności kształcenia ustawicznego, będącego powszechną potrzebą. 4. Jeszcze inną formą wypożyczania jest wypożyczanie zbiorowe. Polega ono na tym, że wypożycza się grupie użytkowników pewną część zbiorów biblioteki. Najczęściej stosuje się ten system w bibliotekach fachowych i naukowych. W dużych zakładach pracy, szkołach wyższych czy instytutach naukowo-badawczych, wypożycza się — według wykazu (listy) — na określony czas odpowiedni komplet materiałów bibliotecznych poszczególnym komórkom organizacyjnym (oddziałom, zakładom, pracowniom czy nawet poszczególnym stanowiskom pracy). Materiały te potrzebne są pracującym w tych komórkach ludziom do wykonania konkretnych zadań. Z zasady jeden z pracowników zostaje upoważniony do opiekowania się wypożyczonym zbiorem, on go przyjmuje i zwraca do biblioteki, kiedy zbiór został wykorzystany bądź gdy zadanie, do którego wykonania był pomocą, zostało wykonane. 5. Długą, przeszło stuletnią tradycję ma wypożyczanie kompletów ruchomych. Jest to stały zbiór materiałów bibliotecznych, będących w ciągłym ruchu jako swoista całość. Wypożyczony do innej biblioteki, punktu czy filii bibliotecznej, wraca do biblioteki macierzystej po pewnym czasie, aby z kolei powędrować do innego punktu. Ten system stosują najczęściej biblioteki publiczne w zakresie literatury pięknej. Wiele kompletów materiałów przekazuje się do wybranych filii lub punktów bibliotecznych na określony bądź nieokreślony czas. Tam wypożycza się poszczególne jednostki użytkownikom miejscowym. Kiedy użytkownicy wykorzystają cały komplet, wymienia się go na inny. System ten zaczęły stosować rów- 168 nież biblioteki fachowe w zakładach pracy. W ten sposób pracują często biblioteki związków zawodowych oraz różnych stowarzyszeń naukowych i fachowych. Wypożyczalnia międzybiblioteczna (zamiejscowa) Szczególną formą udostępniania zbiorów pochodzących z zewnątrz jest wypożyczanie międzybiblioteczne. Polega ono na wypożyczaniu materiałów bibliotecznych — na specjalne życzenie czytelnika — przez daną bibliotekę z innej placówki biblioteczno-informacyjnej. Ta forma wypożyczania materiałów znana już była przed I wojną światową, ale rozkwit jej przypada na ostatnie dziesięciolecia, kiedy w poszczególnych krajach władze państwowe uregulowały ją odpowiednimi przepisami. W Polsce szczegółowe zasady wypożyczania międzybibliotecznego ustalono odpowiednim zarządzeniem Ministra Kultury i Sztuki z dnia 25 marca 1980 r. (Mon. Poi. nr 12 poz. 54), które otrzymało podstawę prawną w Ustawie o bibliotekach z 9 kwietnia 1968 roku, a następnie — w Ustawie z 27 czerwca 1997 r., która zastąpiła poprzednią. Ustawy zobowiązały wszystkie biblioteki sieci krajowej do ścisłej współpracy w zakresie udostępniania zbiorów. W ruchu międzynarodowym obowiązuje odpowiednia konwencja przygotowana przez Międzynarodową Federację Stowarzyszeń Bibliotekarzy (IFLA — International Federation of Library Associa-tions and Institutions). Ta forma udostępniania zbiorów polega na wzajemnym wypożyczaniu materiałów bibliotecznych przez poszczególne biblioteki, niezależnie od ich różnych typów. Wypożyczone materiały udostępnia się na miejscu w bibliotece wypożyczającej. W ten sposób teoretycznie każdy czytelnik może korzystać ze zbiorów każdej biblioteki danego kraju i całego świata. Stąd też bibliotekarze rozróżniają wypożyczanie międzybiblioteczne krajowe, obejmujące swym zasięgiem biblioteki danego kraju, i wypożyczanie międzybiblioteczne zagraniczne, obejmujące placówki zagraniczne. Wypożyczanie międzybiblioteczne odbywa się w praktyce w ten sposób, że czytelnik zwraca się do miejscowej biblioteki publicznej, szkolnej, fachowej czy naukowej z prośbą o wypożyczenie z innej biblioteki poszukiwanych dokumentów. Po nadejściu stamtąd odpowiednich materiałów, biblioteka macierzysta zawiadamia czytelnika telefonicznie bądź pisemnie i wskazuje warunki udostępniania. Ponieważ to biblioteki wypożyczają między sobą zamówione materiały w wypożyczaniu międzybibliotecznym, dlatego w zasadzie, przyjmując za otrzymany materiał pełną odpowiedzialność, biblioteka wypożyczająca udostępnia go użytkownikowi na miejscu w swojej czytelni. Wyjątkowo, gdy użytkownik gwarantuje zwrot materiałów w terminie i w odpowiednim stanie, wypożycza się je do domu. Praktyka wskazuje jednak raczej na konieczność ścisłego przestrzegania reguły o udostępnianiu wypożyczonego z innej biblioteki materiału na miejscu. Zgodnie z przepisami regulującymi wypożyczanie międzybiblioteczne, formalnie można wypożyczać materiały z każdej biblioteki krajowej i zagranicznej. Odmienne są jednak przepisy wewnętrzne poszczególnych bibliotek i w różnym czasie oraz w różny sposób realizowane są zamówienia. Bibliotekarze winni więc dokładnie informować o tym swoich użytkowników. Szczególnie usilnie należy zwracać uwagę 169 czytelnikom na konieczność znacznie wcześniejszego zamawiania poszukiwanych materiałów, które trzeba sprowadzić z innych bibliotek. Okres manipulacji, przesyłania zamówień między bibliotekami, procedury wyszukiwania i przesłania materiałów oryginalnych czy kopii zawsze wymagają czasu i jeżeli zamówi się materiał w ostatniej chwili, zdarza się, że nadejdzie, kiedy nie jest już potrzebny. Bibliotekarze w bibliotekach naukowych i fachowych, których użytkownicy najczęściej poszukują w innych bibliotekach materiałów potrzebnych do wykonania terminowych prac, winni być szczególnie na te sprawy uczuleni. Ze względu na fakt, iż katalogi centralne nie objęły dotąd zbiorów wszystkich większych bibliotek polskich, stosuje się jeszcze w wypożyczaniu międzybibliotecznym tzw. rewers okrężny. Biblioteka zamierzająca wypożyczyć dla swojego użytkownika jakiś materiał biblioteczny, nie znając jego miejsca przechowywania, wypełnia rewers z naniesionymi możliwie najpełniejszymi danymi bibliograficznymi i wysyła go do placówki bibliotecznej, w której zbiorach można się potrzebnego tytułu spodziewać. Jeżeli go nie ma, rewers zostaje przesłany do kolejnej biblioteki. Zabiegi te trwają tak długo, aż się poszukiwana pozycja znajdzie. Obieg rewersu może być z góry wyraźnie określony, jeżeli zamawiający czytelnik albo bibliotekarz orientuje się dobrze w profilu gromadzenia zbiorów większej liczby bibliotek. Wtedy rewers okrężny ma wyznaczoną trasę przebiegu między bibliotekami. W wypadku braku poszukiwanego materiału w kraju, trzeba zwrócić się do ważniejszych bibliotek zagranicznych. Można się spodziewać, że w przyszłości istniejące w Polsce biblioteki centralne i inne, którym funkcje centralnych przypadną, gromadzić będą w pełniejszym wymiarze materiały biblioteczne z określonych dyscyplin naukowych. Szereg bibliotek polskich już od dawna pełni rolę bibliotek centralnych dla szeroko pojętych dziedzin wiedzy. Główna Biblioteka Lekarska gromadzi materiały z zakresu teorii i praktyki nauk medycznych oraz nauk pokrewnych; Centralna Biblioteka Rolnicza obejmuje piśmiennictwo związane z rolnictwem, ogrodnictwem, hodowlą i gospodarstwem wiejskim; Centralna Biblioteka Wojskowa kompletuje zbiory dotyczące działalności wojska i jego organów. Poza tym doświadczeni bibliotekarze wiedzą, że zbiory niektórych większych bibliotek, nie mających charakteru bibliotek centralnych, zawierają materiały sprofilowane tematycznie i można w nich znaleźć poszukiwane materiały na określone tematy. Tak np. biblioteki Uniwersytetów Wrocławskiego i Poznańskiego specjalizują się w gromadzeniu materiałów dotyczących problematyki niemieckiej, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego dysponuje najbogatszymi zbiorami dotyczącymi filologii rosyjskiej, zaś Biblioteka Sejmowa gromadzi dokumenty z działalności organów państwowych i prawnych. W niektórych krajach zorganizowano specjalne biblioteki centralne, nastawione głównie na wypożyczanie swoich zbiorów w różnej postaci. Najbardziej reprezentatywną biblioteką tego rodzaju jest Oddział Wypożyczeń Biblioteki Brytyjskiej (British Library Lending Division), gromadzący głównie czasopisma naukowe oraz fachowe z całego świata i udostępniający je w oryginale lub w postaci reprodukcji na miejscu oraz poza biblioteką, m. in. poprzez zdalne kopiowanie (telefaks). Coraz większą rolę w udostępnianiu zbiorów zaczyna współcześnie odgrywać reprogra-fia, czyli reprodukowanie materiałów bibliotecznych w formie kopii wykonywanych za pomocą różnorodnych technik. Reprografia, ułatwiając udostępnianie zbiorów bibliotek, przyczynia się jednocześnie do konserwacji i ochrony materiałów bibliotecznych. Kopie (reprodukcje) zaczynają odgrywać pierwszorzędną rolę w wypo- 170 życzaniu międzybibliotecznym. Wiele bibliotek stosowało od dawna ograniczenia w wypożyczaniu na zewnątrz cenniejszych materiałów. Użytkownik, chcąc z nich korzystać, musiał osobiście zgłaszać się do biblioteki udostępniającej materiał jedynie na miejscu. Dzięki reprodukcji oraz elektronicznym środkom przekazu obrazów i tekstów, wiele takich materiałów można otrzymać do domu w postaci wtórnej, zaś biblioteka nie pozbywa się oryginału ze zbiorów. Szczególną rolę odgrywa reprografia i zdalne kopiowanie w wypożyczaniu czasopism lub ich części. Dawniej, po opracowaniu i zakonserwowaniu całego rocznika jakiegoś czasopisma w formie zwartego woluminu, trzeba było wypożyczać cały rocznik, choć czytelnikowi-użytkownikowi potrzebny był jeden artykuł. Zastosowanie reprografii umożliwiło bibliotekarzom sporządzanie kopii części czasopisma, a więc pojedynczego artykułu, recenzji, kroniki czy nawet tylko wybranego fragmentu. Wiele bibliotek nie udostępnia już w ogóle w wypożyczaniu międzybibliotecznym zagranicznym czy nawet krajowym materiałów oryginalnych, a jedynie ich reprodukcje, które po powrocie służą do dalszego udostępniania. Jeżeli użytkownik chce mieć kopię na własność, może ją uzyskać po zapłaceniu należności za jej wykonanie. W ten sposób użytkownicy mogą wzbogacać własne zbiory o cenne i rzadkie pozycje, których nie ma w zbiorach najbliższej biblioteki. Biblioteki zaś, dzięki reprodukowaniu (kopiowaniu) materiałów, wzbogacają swój budżet nie naruszając całości zbiorów. W wypożyczaniu międzybibliotecznym coraz większą rolę odgrywają urządzenia telekomunikacyjne, służące do szybkiego porozumiewania się bądź przekazywania kopii (reprodukcji), jak telefon, teleks czy telefaks (telekopiarka). Niektóre biblioteki umożliwiają swoim użytkownikom zamówienie za pomocą telefonu, teleksu czy telefaksu interesujących ich materiałów i przesyłają je bezpośrednio do domu czy miejsca pracy użytkownika. W niedalekiej przyszłości sam użytkownik za pośrednictwem automatycznej sieci komputerowej wyszuka odpowiednie materiały w zbiorach znanej sobie biblioteki i otrzyma w domu czy miejscu pracy obraz materiałów bibliotecznych na ekranie terminala bądź ich reprodukcję w takiej formie, jakiej sobie zażyczy. Wolny dostęp do półek (zbiorów) Osobnym zagadnieniem, ważnym dla bibliotek różnych typów, jest coraz powszechniejszy, przyjmowany z entuzjazmem przez użytkowników, wolny dostęp do półek bibliotecznych. Może on mieć różny zakres. Czytelnicy mogą mieć dostęp do całości zbiorów danej biblioteki, jeżeli stosuje się system organizowania ma-gazynów-czytelni. Wtedy całość zbiorów przechowywana jest w jednym dużym pomieszczeniu, służącym zarówno za magazyn biblioteczny, jak i czytelnię, ogólnie dostępną. Sporo bibliotek naukowych i fachowych stosuje ten system. Możliwa jest też forma, przy której istnieje wolny dostęp do części zbiorów magazynu, czytelni bądź wypożyczalni, względnie jedynie do zbiorów podręcznych w poszczególnych czytelniach. Ten typ wolnego dostępu do półek jest stosowany współcześnie w większości bibliotek polskich. Czytelnicy mają wolny dostęp jedynie do zbiorów 171 podręcznych w czytelniach ogólnych i specjalnych. Zbiory zgromadzone w magazynach biblioteki mogą wykorzystywać po wypełnieniu odpowiedniego pisemnego zamówienia (rewersu). Wolny dostęp do półek znalazł uznanie i wielu zwolenników wśród bibliotekarzy z racji swoich zalet i wielu funkcji, jakie spełnia. 1. Umożliwia użytkownikom bezpośredni, osobisty kontakt ze zbiorami bibliotecznymi. Spełnia więc jeden z warunków udostępniania: zapewnienie możliwości dogodnego korzystania ze zbiorów i eliminację pośredników między czytelnikiem a zbiorami. Możliwości wyboru odpowiedniego materiału przez samego użytkownika zwiększają jego samodzielność. 2. Pozwala na wolny, nieskrępowany wybór materiałów przez samego zainteresowanego. Czytelnik styka się bezpośrednio z oryginalnym materiałem i ten oddziałuje na niego swoją formą zewnętrzną (kolorystyką i układem graficznym okładki czy karty tytułowej, kształtem, wielkością, oprawą, formą druku, układem wewnętrznym itd.) oraz treścią. 3. Każda książka czy czasopismo, każda jednostka biblioteczna jest indywidualną całością. Jeżeli czytelnik ogląda materiał biblioteczny bezpośrednio, jego stosunek do niego jest inny niż wtedy, gdy dowiaduje się o nim z katalogu bibliotecznego, nie widząc jego swoistych cech. Informacja werbalna, wyrażona opisem katalogowym, tych specyficznych cech jednostki wydawniczej i piśmienniczej nie przekaże. 4. Oszczędza czas czytelnika. Nie trzeba szukać w katalogach, wypisywać zamówień czy rewersów. Szczególnie dużo czasu zyskują czytelnicy i bibliotekarze wtedy, kiedy materiały ze zbiorów udostępnionych użytkownikom w formie wolnego dostępu do półek można wypożyczać do domu. Możliwość wypożyczenia materiałów, które użytkownik sam sobie wybrał po zapoznaniu się z nimi bezpośrednio, jest bardzo atrakcyjna. 5. Zapewnia również szybką informację o materiałach zgromadzonych w bibliotece i o nowych tytułach, które się ukazały w interesującej czytelnika dziedzinie. Bezpośrednie zetknięcie się z materiałami bibliotecznymi na półkach nie tylko poinformuje go o nowościach bibliotecznych, ale może mu dostarczyć informacji o innych rodzajach i formach materiałów, dotąd przez niego nie wykorzystywanych, np. literaturze patentowej, firmowej czy normach, a także mikrofilmach, płytach dźwiękowych, taśmach magnetycznych czy dyskach optycznych. 6. Jest ponadto czynnikiem szybszego powiększania się zbiorów bibliotecznych. Czytelnicy, stykając się osobiście z księgozbiorem, częściej zaczynają wysuwać wobec biblioteki konkretne życzenia oraz łatwiej prezentują swoje potrzeby czytelnicze czy informacyjne, wskazując, jakie dokumenty powinny znaleźć się w zbiorach biblioteki — w magazynie lub w czytelni. Stają się przez to dla bibliotekarzy ważnym źródłem informacji o nowych materiałach, współgospodarzami biblioteki w zakresie profilowania i gromadzenia zbiorów. Zbiory przy wolnym dostępie do półek są lepiej wykorzystane, tematyka zbiorów staje się bliższa ich użytkownikom.' Więcej materiałów bibliotecznych wchodzi do obiegu czytelniczego. 7. Ma również znaczenie fakt, że przy wolnym dostępie do półek uzyskuje się oszczędności etatowe w czytelniach i wypożyczalniach. Bibliotekarze mają mniej pracy i mogą więcej uwagi poświęcać potrzebom informacyjnym czytelników. Wolny dostęp do półek spotyka się także z krytyką. Jego przeciwnicy uważają, że prowadzi on do bezplanowego poszukiwania materiałów bibliotecznych, 172 do tzw. szybkiej konsumpcji literatury, która jest pod ręką. Druga trudność, którą widzą krytycy wolnego dostępu, to niemożność utrzymania stałego porządku na półkach. Czytelnicy, wybierając dla siebie potrzebne materiały, mogą zupełnie nieświadomie wprowadzić nieporządek w ich układzie. Trudno potem innym użytkownikom zbiorów i samym bibliotekarzom znaleźć poszukiwany materiał. Najcięższym zarzutem przeciw wolnemu dostępowi do półek jest argument, że stosowanie tego systemu powiększa znacznie możliwości kradzieży i zniszczenia materiałów bibliotecznych. Specjalne badania, m. in. S.R. Ranganathana, przeprowadzone w tej sprawie, nie wykazują jednak większych odchyleń od normalnych braków czy zniszczeń stwierdzanych w bibliotekach prowadzonych tradycyjnym sposobem, nawet przy zamkniętych dla użytkowników magazynach i stosowaniu zamówień (rewersów) w czytelniach. Zresztą w wielu bibliotekach naukowych, fachowych i publicznych, udostępniających zbiory metodą wolnego dostępu do półek, stosuje się współcześnie elektroniczne systemy zabezpieczenia zbiorów przed kradzieżami czy zniszczeniami. Organizacja wolnego dostępu do półek Przy organizowaniu wolnego dostępu do półek trzeba przestrzegać pewnych zasad, potwierdzonych praktyką wielu bibliotek. System ten, aby mógł sprawnie działać, wymaga kilku przedsięwzięć organizacyjnych. 1. Podstawową zasadą jest stworzenie przez bibliotekę takich warunków, aby zbiory były zawsze dostępne, by każdy kolejny użytkownik miał do dyspozycji cały zbiór materiałów, przeznaczonych do wykorzystania, przede wszystkim zaś zbiór podręczny w czytelni. Oznacza to, że kiedy czytelnik przestał korzystać w czytelni z jakiegoś materiału, jego następca powinien mieć możność natychmiastowego dostępu do niego. 2. Wolny dostęp do półek wymaga większej ilości miejsca niż systemy tradycyjne, magazynowe. Obliczenia S.R. Ranganathana wykazały, że przy wolnym dostępie do półek trzeba zapewnić o 100% więcej miejsca niż przy systemie zbiorów zamkniętych. 3. Przyjmując zasadę wolnego dostępu do półek, należy zastosować rzeczowy układ zbiorów. Nie można proponować użytkownikowi układu zbiorów według numeru bieżącego czy układu według formatów materiałów, stosowanego w systemach zbiorów zamkniętych w części bibliotek naukowych. Układ rzeczowy wymaga jednak dużej rezerwy miejsca nie tylko na półkach regałów, ale w całej bibliotece bądź czytelni. 4. Zbiory, przeznaczone do korzystania z nich na zasadzie wolnego dostępu, powinny być złożone z materiałów najbardziej aktualnych i najczęściej poszukiwanych. Jeżeli wolny dostęp do półek stosuje się tylko w czytelniach, należy brać pod uwagę sprawę starzenia się zbiorów, dezaktualizacji treści materiałów bibliotecznych. Następuje ona szczególnie szybko w naukach ścisłych i technicznych. W bibliotekach naukowych i fachowych oraz czytelniach specjalnych, gromadzących zbiory z zakresu tych dyscyplin, dobór zbiorów i ich aktualizacja muszą być szczególnie pieczołowicie i na bieżąco prowadzone. 5. Wolny dostęp do półek nie może eliminować katalogów bibliotecznych. Katalogi pozostają nadal — zarówno w postaci tradycyjnej, jak i tworzone za pomocą 173 najnowocześniejszych urządzeń elektronicznych — najlepszymi i najpełniejszymi źródłami informacji o zbiorach biblioteki. Korzystając z katalogów bibliotekarze szybciej aktualizują zbiory podręczne. 6. Wolny dostęp do półek wymaga stałego i systematycznego utrzymywania porządku w zbiorach. Nie można dopuścić do niekonsekwencji w ich układzie. 7. Ważną zasadą dobrego funkcjonowania wolnego dostępu do półek jest sprawna informacja wewnątrz każdej biblioteki. Wszyscy bibliotekarze, pracujący w bibliotece, muszą być doskonale zorientowani w systemie wolnego dostępu do półek i w jego organizacji. Każdy bibliotekarz musi być w razie potrzeby informatorem, i to niezawodnym. W większej też liczbie, niż przy systemie zamkniętych zbiorów, winny być przygotowane i opracowane różne formy informacji wizualnej, jak instrukcje oraz regulaminy biblioteki i czytelni, wyjaśniające, jak należy zachowywać się w bibliotece i czytelni przy wolnym dostępie do półek, jakie są możliwości bezpośredniego dostępu do materiałów, jak z nich korzystać na miejscu i czy można je wypożyczać do domu oraz w jaki sposób. Ogólna organizacja udostępniania zbiorów bibliotecznych powinna być oparta na zasadach umożliwiających sprawne funkcjonowanie biblioteki, niezależnie od jej typu i rodzaju. Cztery z nich są najważniejsze. 1. Zasada celowych powiązań między agendami udostępniania zbiorów. Wskazuje ona, iż powiązania organizacyjne i przestrzenne między czytelniami, wypożyczalniami i magazynami muszą być jak najbardziej ekonomiczne i racjonalne. Dotyczy to przed wszystkim powiązań lokalowych. Wymienione komórki organizacyjne czy miejsca pracy w małych bibliotekach poświęcone udostępnianiu winny być zlokalizowane blisko siebie. Komunikacja między pomieszczeniami czytelni, wypożyczalni i magazynem musi być jak najłatwiejsza — zarówno dla bibliotekarzy, jak i czytelników, najlepiej odbywająca się na jednym poziomie. Zaleca się — ze względu na lepszą organizację pracy — podporządkowanie całego procesu udostępniania zbiorów jednemu kierownictwu. 2. Zasada niekrzyżowania się dróg. Wymaga tworzenia nie krzyżujących się wzajemnie dróg materiałów bibliotecznych, bibliotekarzy i czytelników. Najlepiej z góry opracować i wyznaczyć drogi, którymi będą przechodzić bibliotekarze, użytkownicy oraz materiały biblioteczne, i ściśle ich przestrzegać. 3. Zasada dostępności do zbiorów — zarówno w magazynach, jak i czytelniach oraz wypożyczalniach. Wymaga ona, aby bibliotekarze i czytelnicy mieli jak najkrótsze drogi dojścia do zbiorów. Dlatego zaleca się sytuowanie czytelni i wypożyczalni blisko wejścia do biblioteki, zaś komórek agend opracowania zbiorów w pobliżu magazynów biblioteki. 4. Zasada minimalizacji czasu obsługi czytelników. Powinna obowiązywać wszystkich bibliotekarzy, przede wszystkim zaś udostępniających zbiory biblioteczne. Można skrócić wydatnie czas obsługi przez wprowadzanie urządzeń technicznych służących szybkiemu porozumiewaniu się bibliotekarzy i czytelników, jak również środków szybkiego transportu materiałów bibliotecznych. Wiele bibliotek na świecie, przede wszystkim naukowych i fachowych, stosuje w celu sprawniejszego udostępniania zbiorów automatyczne systemy dostarczania materiałów bibliotecznych z magazynów do wypożyczalni i czytelni, połączonego z równoczesnym rejestrowaniem dostarczanych materiałów. 174 Regulamin udostępniania Sprawnemu organizowaniu udostępniania zbiorów sprzyja również wyraźne określenie przez bibliotekę wszystkich praw i obowiązków czytelników wobec biblioteki oraz zakresu świadczonych im przez nią usług. Stąd obowiązkiem kierownictwa każdej biblioteki jest opracowanie i wprowadzenie w życie regulaminu udostępniania zbiorów. Dobrze opracowany regulamin musi zawierać dokładne i ściśle określone przepisy, oparte na dwóch podstawowych zasadach, które umożliwiają każdemu uprawnionemu łatwy i bezpośredni dostęp do korzystania ze zbiorów oraz zapewniają zabezpieczenie ich przed zniszczeniem i zdekompletowaniem. Regulamin winien więc określać, komu przysługuje prawo korzystania ze zbiorów biblioteki oraz jaka część zbiorów, w jakiej formie i na jak długo udostępniana jest na miejscu bądź poza biblioteką. Muszą być podane dokładnie godziny otwarcia wszystkich komórek biblioteki dostępnych czytelnikom, a więc przede wszystkim czytelni i wypożyczalni, oddziału informacji oraz komórki reprograficznej. Należy poinformować czytelników o sposobach postępowania w poszczególnych agendach, aby jak najszybciej i bez trudu mogli dotrzeć do interesujących ich materiałów. Regulamin winien wyraźnie określać odpowiedzialność czytelnika oraz formy ekwiwalentu za uszkodzenie, zniszczenie bądź zagubienie wypożyczonych materiałów bibliotecznych. Poszczególne punkty regulaminu muszą być zredagowane w języku zrozumiałym dla wszystkich. Trzeba dążyć do jak najkrótszych i jasnych sformułowań. Regulamin nie powinien być długi. Dobrze jest przed jego opracowaniem skonsultować się z bardziej doświadczonym bibliotekarzem oraz ewentualnie z prawnikiem, o ile wystąpią jakieś kwestie sporne czy wątpliwości. Opracowany i zatwierdzony przez kierownictwo biblioteki, zakładu lub instytucji, przy której biblioteka działa, regulamin należy powielić bądź wydrukować. Ważna jest dbałość o przejrzyste i racjonalne graficzne rozmieszczenie poszczególnych jego postanowień, z uwydatnieniem szczególnie ważnych dla użytkowników i biblioteki określeń. Tak przygotowany regulamin winien się znaleźć w widocznych i dostępnych dla użytkowników miejscach, przede wszystkim przy wejściu do biblioteki, do czytelni i wypożyczalni. Dobrze jest też przygotować skrót regulaminu w formie ulotki i dostarczać go każdemu zainteresowanemu. Ewidencja udostępniania Każda biblioteka jest zobowiązana odpowiednimi zarządzeniami władz państwowych i wewnętrznymi statutami do prowadzenia ewidencji użytkowników i wykorzystywanych zbiorów, potrzebnej do kontroli i statystyki — zarówno kierownictwu bibliotek, jak i urzędom państwowym, np. Głównemu Urzędowi Statystycznemu. Ewidencja ta jest także niezbędna dla utrzymania pełnego porządku w bibliotece, zgodnie z obowiązującym użytkowników i bibliotekarzy regulaminem wewnętrznym. Prowadzenie ewidencji statystycznej ma niemałe znaczenie dla oceny pracy biblioteki. W związku z tym we wszystkich bibliotekach sieci ogólnokrajowej występują dwa rodzaje ewidencji: — ewidencja ruchu czytelników, — ewidencja ruchu zbiorów. 175 Prowadzi się dwa podstawowe rejestry czytelników: rejestr czytelników zapisanych do biblioteki, aktualizowany co roku i wykazujący, ile osób uczęszcza stale do biblioteki; rejestr odwiedzin w czytelniach danej biblioteki. W tym drugim rejestrze czytelnik winien być odnotowany (zapisany), ilekroć odwiedza czytelnię, nawet w ciągu jednego dnia, jeżeli każde odwiedziny oznaczają korzystanie ze zbiorów. Należy bowiem zarejestrować, ile razy i przez ile osób czytelnia była wykorzystywana w określonym czasie. Oba wymienione rejestry stanowią podstawę zobrazowania ruchu czytelników w danej bibliotece w ciągu dnia, tygodnia, miesiąca czy roku. Drugi typ ewidencji dotyczy ruchu i wykorzystania zbiorów. Dane takie uzyskuje się w różny sposób. Jeżeli zbiory podręczne czytelni wykorzystywane sąje-dynie na podstawie pisemnych zamówień (rewersów), a większa część zbiorów znajduje się w zamkniętych magazynach, podstawę danych statystycznych stanowią te zamówienia. Wtedy dla odróżnienia wprowadza się różne rodzaje formularzy zamówień, aby można było ustalić przy obliczeniach, jaka część wykorzystanych zbiorów pochodziła z czytelni, jaka z magazynu, a jaką udostępniła wypożyczalnia. Wypożyczalnia prowadzi również — we własnym zakresie — ewidencję ruchu zbiorów, która obejmuje liczbę wypożyczających czytelników i wypożyczonych woluminów, najczęściej z podziałem na czytelników i kategorie piśmiennictwa. Wypożyczalnia międzybiblioteczna powinna dysponować rejestrem materiałów wypożyczonych do innych bibliotek oraz pochodzących z innych bibliotek. Wykazy ilościowe, tytułowe oraz rzeczowe, prowadzone w wypożyczalni międzybibliotecznej, mają duże znaczenie dla kierownictwa biblioteki w ocenie przydatności własnych zbiorów dla użytkowników. Powtarzające się tytuły materiałów sprowadzanych z innych bibliotek mogą stanowić wskazanie konieczności rewizji zasad gromadzenia zbiorów. Trudniej prowadzić statystykę ruchu zbiorów, kiedy w czytelniach stosuje się wolny dostęp do półek, tzn. gdy czytelnicy bezpośrednio korzystają ze zbiorów podręcznych, wyjmując własnoręcznie materiały z regałów. Najprostszym sposobem jest rejestrowanie zwrotów materiałów ze zbioru podręcznego, kiedy użytkownicy po ich wykorzystaniu odkładają je na wyznaczone miejsce w czytelni. Często jednak zdarza się, że bardziej zdyscyplinowani i znający dobrze zbiór podręczny czytelnicy sami włączają wykorzystane materiały do półek. Wówczas uchodzą one ewidencji. Poza tym prowadzenie ciągłej rejestracji zwracanych materiałów wymagałoby skierowania do tego zajęcia specjalnego pracownika. Aby tego uniknąć, stosuje się do celów statystycznych przy wolnym dostępie do półek tzw. wskaźnik wykorzystania zbiorów. Wskaźnik ten zostaje obliczony na podstawie obserwacji i doświadczeń przeprowadzanych co jakiś czas w czytelni i ustalony na pewien okres przez kierownictwo biblioteki. Wskaźnik wykorzystania zbiorów to średnia liczba woluminów (jednostek) materiałów bibliotecznych ze zbioru podręcznego, wykorzystanych przez jednego czytelnika w czasie jego wizyty w czytelni. Wskaźnik może być inny dla każdej biblioteki. Aby ustalić taki wskaźnik, trzeba obserwować przez dłuższy czas lub badać za pomocą ankiet i wywiadów ruch czytelników i zbiorów w czytelni. Specjalnie przygotowani obserwatorzy notują wszystkie jednostki wykorzystane przy wolnym dostępie do półek. Do tej liczby dodaje się sumę wykorzystanych w danym okresie jednostek sprowadzonych do czytelni z magazynu biblioteki. Całość dzieli się przez liczbę odwiedzin w czytelni w danym okresie. Otrzymany wynik wska- 176 żuje średnią liczbę jednostek (woluminów) przypadających na jednego czytelnika. Liczba ta może być liczbą pełną lub ułamkiem dziesiętnym. Z kolei, aby otrzymać dane dotyczące ruchu zbiorów przy wolnym dostępie do półek w czytelni, mnoży się liczbę odwiedzin w ciągu dnia, tygodnia czy miesiąca przez ustalony wskaźnik i otrzymuje wynik obejmujący ogólną ilość zbiorów wykorzystanych w czytelni w określonym czasie. Do niej dodaje się następnie liczbę jednostek sprowadzonych z magazynu do czytelni. W wyniku otrzymuje się liczbę wykorzystanych w danym okresie materiałów — zarówno ze zbioru podręcznego, jak i z magazynu. Przy zastosowaniu elektronicznego rejestrowania czytelników i ich odwiedzin oraz udostępnionych im zbiorów zarówno w wypożyczalniach jak i czytelniach, odpowiednie dane o ruchu użytkowników oraz ruchu i wykorzystaniu zbiorów otrzymuje się automatycznie według z góry opracowanego i działającego programu. ROZDZIAŁ 13 CZYTELNICTWO W BIBLIOTEKACH I JEGO BADANIA Jednym z istotnych kierunków działalności bibliotekarza — wynikającym z realizacji społecznych funkcji i zadań biblioteki —jest poznawanie potrzeb i zainteresowań czytelniczych jej użytkowników. Kompetentny bibliotekarz powinien posiadać wiedzę ogólną z zakresu czytelnictwa jako dziedziny badań naukowych. Musi on znać społeczne, kulturowe i psychologiczne uwarunkowania rozwoju procesów czytelniczych — zarówno o charakterze uniwersalnym, jak i specyficzne, lokalne. Należą do nich: charakterystyka społeczeństwa (oraz społeczności lokalnej, potencjalnych czytelników) pod względem wieku, płci, wykształcenia, zawodu, poziomu zamożności, stylów życia i związanych z nimi oczekiwań itp.; działalność i wpływ instytucji współpracujących z biblioteką na rzecz książki i czytelnictwa, zwłaszcza mediów masowych; rynek księgarski i organizacja działalności wydawniczej; czynniki natury psychicznej (intelektualne, emocjonalne i wolicjonalne), decydujące o kształtowaniu się potrzeb, motywacji i zainteresowań, jakie przejawiają się w akcie lektury; kompetencje wpływające na jakość wyborów i charakter recepcji czytanego tekstu, określające kulturę czytelniczą odbiorców. Oprócz ogólnej wiedzy o zjawiskach i procesach czytelniczych oraz czynnikach je warunkujących, bibliotekarz musi posiadać umiejętność przeprowadzenia podstawowych badań użytkowników własnej biblioteki z zastosowaniem dobranych odpowiednio metod i technik oraz — na podstawie tego materiału — opisania typowych dla danej społeczności potrzeb i zachowań czytelniczych. Współcześnie część badaczy przyjmuje jako podstawowy termin „czytanie", rezygnując z pojęcia „czytelnictwo". Inni posługują się oboma terminami różnicując ich znaczenie — pierwszy odnoszą do psychologicznej, a drugi do socjolo-giczno-kulturowej analizy zjawiska. Według Milesa Tinkera „czytanie polega na rozpoznawaniu drukowanych lub pisanych symboli, służących jako bodźce do przywołania znaczeń nagromadzonych dzięki wcześniejszym doświadczeniom życiowym i tworzeniu nowych znaczeń drogą manipulowania pojęciami, które czytelnikowi są już znane. Uzyskane tą drogą znaczenia są organizowane w procesy myślowe, dostosowane do celów przyświecających czytelnikowi. Taka organizacja prowadzi do zmodyfikowania myślenia i/lub zachowania, albo też prowadzi do całkowitej zmiany zachowania, przy czym dokonuje się to w rozwoju osobniczym lub społecznym"1. M. Tinker: Podstawy efektywnego czytania. Warszawa 1980, s. 15. 178 Jadwiga Kołodziejska określa czytelnictwo jako „proces społecznej komunikacji, w którym książka jest narzędziem przenoszenia kultury za pomocą symboli"2. Jacek Wojciechowski przyjmuje za Markiem Skwarnickim, że „czytelnictwo jest procesem społecznym, polegającym na zaspokojeniu estetycznych, intelektualnych, naukowych, informacyjnych i rozrywkowych potrzeb ludzi, poprzez przyswajanie przekazywanego pisemnie dorobku ludzkich myśli, uczuć i wiedzy"3. Definicje te pokazują złożoność i wieloaspektowość zjawiska, obejmującego wielorakie relacje między książką a czytelnikiem, którym towarzyszą procesy natury psychicznej, społecznej, kulturowej, w tym zwłaszcza komunikacyjnej i literackiej. Ich poznanie wymaga zastosowania zróżnicowanych i komplementarnych metod badawczych. Pełna charakterystyka problematyki czytelnictwa wymaga odpowiedzi na następujące pytania: 1) kto czyta, kim jest czytelnik? (opis różnych grup publiczności czytelniczej i społecznego zasięgu książki); 2) co czyta? (określenie repertuaru lektury, a więc gustów i wyborów czytelniczych tej publiczności, kanonu najpoczyt-niejszych tekstów i autorów oraz czynników decydujących o ich zmienności); 3) ile czyta? (określenie aktywności czytelniczej, czyli dynamiki kontaktów z książką); 4) w jakiej sytuacji komunikacyjnej dochodzi do zetknięcia czytelnika z tekstem? (za pomocą jakiej instytucji, poprzez jakie „kanały", jak sytuacja ta wpływa na przebieg procesu recepcji); 5) dlaczego czyta, czego oczekuje od lektury? (określenie potrzeb i motywacji czytelniczych oraz funkcji lektury); 6) w jaki sposób czyta? (analiza stylów odbioru, jakości recepcji tekstów różnego typu); 7) co wynika z faktu czytania, jakie są jego społeczne i psychiczne skutki? Badania czytelnictwa prowadzone w bibliotece nie mogą i nie muszą obejmować wszystkich wymienionych zagadnień. Tutaj potrzebne są przede wszystkim obserwacje, sondaże i diagnozy zachowań czytelniczych użytkowników biblioteki, mające na celu względy praktyczne, lepszą organizację pracy bibliotecznej dla skuteczniejszego zaspokajania potrzeb odbiorców. Główne pytanie dla prowadzonych przez bibliotekarzy badań czytelniczych można więc sformułować następująco: czy biblioteka — poprzez politykę gromadzenia księgozbioru oraz działalność informacyjną i stosowane metody pracy z czytelnikami — odpowiada na potrzeby środowiska, w którym istnieje, oraz — czy realizuje ogólne zadania i funkcje kulturowe, dla których została powołana? Nie wyklucza to udziału niektórych bibliotek w naukowych badaniach czytelnictwa o szerszym zakresie, prowadzonych przez różne instytucje badawcze. Pragmatyczny cel badań czytelniczych podejmowanych przez biblioteki sprawia, że charakter tych badań oraz stosowane metody i techniki będą różne w zależności od typu biblioteki i jej zadań. W bibliotekach publicznych dla dzieci masowe badania czytelnictwa mają mniejsze znaczenie, gdyż o procesach lektury decydują w znacznym stopniu czynniki uniwersalne, znamienne dla całej publiczności dziecięcej w określonym stadium rozwoju psychofizycznego, stosowne do wieku. Bibliotekarzowi potrzebna jest przede wszystkim rzetelna wiedza z zakresu psychologii i pedagogiki, m. in. na temat faz rozwoju intelektualnego i psychicznego dzieci oraz związanych z nim prawidłowości kształtowania się upodobań czytelniczych; psychologicznych aspektów recepcji Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego. Warszawa 1976. J. W oj ciechowski: Czytelnictwo. Kraków 1992, s. 16. 179 ilustracji w wydawnictwach dla dzieci; problemów nauczania czytania, a zwłaszcza przyczyn trudności w czytaniu i rozumieniu — prowadzących ostatecznie do funkcjonalnego analfabetyzmu — oraz możliwości ich przezwyciężania. Niezbędne są natomiast prowadzone stale obserwacje indywidualne, gdyż w tym samym wieku poziom rozwoju intelektualnego i emocjonalnego, uzdolnienia i zainteresowania czytelników różnią się często znacznie. Stąd duże znaczenie ma indywidualny dobór lektury oraz praca z małymi grupami czytelników. Ważne są badania czytelnictwa w bibliotekach szkolnych. Ich celem powinno być nie tylko określenie indywidualnych upodobań lekturowych, ale przede wszystkim sprawdzanie wiedzy i umiejętności z zakresu przygotowania czytelniczego i informacyjnego, ocena kultury czytelniczej uczniów oraz wyznaczających ją kompetencji. W bibliotekach szkolnych przywiązuje się zwykle dużą wagę do statystyki odzwierciedlającej aktywność czytelniczą poszczególnych klas (liczbę książek wypożyczonych w określonym czasie). Wskaźnik ten niewiele mówi o prawdziwym stanie czytelnictwa, nie wszystkie książki wypożyczone są przecież rzeczywiście czytane. Statystyką wypożyczeń można posłużyć się czasem jako czynnikiem stymulującym współzawodnictwo klas, jednak negatywne skutki tej metody mogą być większe niż pożytki — może ona sprzyjać niewłaściwym, pozornym zachowaniom czytelniczym młodzieży. Trzeba więc równocześnie prowadzić badania jakościowe poprzez systematyczną obserwację wyborów lekturowych, podejmować indywidualne rozmowy i wywiady z czytelnikami, pozwalające określić zainteresowania oraz recepcję treści lektury. Testy sprawdzające kompetencje — przygotowanie informacyjno-czy-telnicze uczniów — powinny oceniać m. in. stopień rozumienia tekstów, szybkość i sprawność czytania, umiejętność posługiwania się językiem i narzędziami informacji, korzystania z aparatu informacyjnego książki i biblioteki (z bibliografii, baz danych, indeksów, katalogów różnych typów), sporządzania notatek i streszczeń oraz innych komunikatów, świadczącą o twórczym przekształceniu i wykorzystaniu lektury. W bibliotekach publicznych dla dorosłych głównym sposobem charakteryzowania czytelnictwa jest na ogół statystyka wypożyczeń, odzwierciedlająca społeczny zasięg biblioteki oraz dynamikę kontaktów z książką. Stosowany w większości bibliotek system tzw. kieszonkowy, polegający na wkładaniu kart książek wypożyczanych do kopert (kieszonek) oznaczonych nazwiskami czytelników, nie daje możliwości prowadzenia badań jakościowych. Jedynym dokumentem lektury pozostaje karta książki, rejestrująca liczbę wypożyczeń. Podstawę określenia stanu czytelnictwa w bibliotekach publicznych winno stanowić dobre, ogólne rozpoznanie charakterystycznych cech społeczności lokalnej, którą biblioteka bezpośrednio obsługuje — pod względem wieku, stratyfikacji społecznej, intelektualno-zawodowej, w miarę możliwości także ekonomiczno-socjalnej, religijnej, politycznej, pod względem stylów życia i tradycji kulturalnych; ponadto — poznanie głównych instytucji społeczno-kulturalnych i grup opiniotwórczych. Źródłem wiedzy o środowisku jest lokalna prasa i radio. Niektóre z tych informacji można uzyskać w czasie zapisu do biblioteki, inne mogą być określone ogólnie poprzez obserwację i kontakty środowiskowe. Wiele bibliotek rezygnuje z takiego rozpoznania, wpisując na karcie bibliotecznej jedynie ogólną formułę „pracownik fizyczny" lub „pracownik umysłowy". Uniemożliwia to świadomą, dostosowaną do potrzeb i oczekiwań środowiska — różnych jego grup — pracę z czytelnikami oraz właściwą 180 politykę gromadzenia zbiorów. Tymczasem, jak dowodzą doświadczenia krajów zachodnich, tym większa jest skuteczność oddziaływania biblioteki, im głębiej potrafi ona wniknąć w lokalne grupy i środowiska oraz dostosować treści i formy swojej działalności do tradycji uczestnictwa kulturalnego, potrzeb i zainteresowań tych społeczności oraz do form i treści życia grupowego. Wskaźnikiem, umożliwiającym ogólne określenie stanu czytelnictwa, jest analiza wypożyczeń, zmierzająca do ustalenia, czy struktura księgozbioru odpowiada wyborom czytelników. Badania czytelnicze w bibliotekach publicznych ujawniają, że około 60% zbiorów bibliotecznych stanowią tzw. książki martwe, w ogóle nie wypożyczane bądź pożyczane bardzo rzadko (jeden, dwa razy w roku), natomiast bestsellery, wydawnictwa będące stale w obiegu czytelniczym (sześć i więcej razy w ciągu roku) to zaledwie kilka procent zbiorów. Niepokojący jest także rozziew między liczebnością publiczności dziecięco-młodzieżowej, stanowiącej blisko połowę użytkowników bibliotek publicznych, a wielkością księgozbioru dla niej przeznaczonego (przeciętnie około 20%). Fakty te powinny skłaniać nie tylko do starań mających na celu gromadzenie księgozbioru zgodnie z potrzebami użytkowników, ale w równym stopniu do podejmowania skuteczniejszej propagandy książki wartościowej — ciekawej, a często pomijanej. Istnieje potrzeba kształtowania pozytywnych wzorów postaw i zachowań lekturowych. Biblioteki powinny stać się w większym stopniu ośrodkami promocji i reklamy dobrej książki, instytucjami kształtującymi w sposób celowy kulturę czytelniczą. Dotychczas — jak świadczą badania prowadzone przez Instytut Książki i Czytelnictwa — na wybory lekturowe i informację o książkach wpływ mają głównie środowiska nieformalne (opinie znajomych, rodziny, przyjaciół). Rady udzielane przez bibliotekarzy brane są pod uwagę znacznie rzadziej. W większości bibliotek podstawą określenia struktury wypożyczeń i stopnia wykorzystania księgozbioru jest swobodna, potoczna obserwacja prowadzona przez bibliotekarzy. Jest ona przydatna, lecz by diagnoza, którą ta obserwacja przynosi, była w pełni wiarygodna, powinna jej towarzyszyć obserwacja planowana i systematyczna, spełniająca wymogi empirycznej kompletności bądź reprezentatywności oraz obiektywizmu. Duże usługi w tej dziedzinie mogłaby oddać komputerowa rejestracja wypożyczeń poszczególnych tytułów, autorów bądź typów książek. Przydatne i funkcjonalne dla obserwacji czytelnictwa w bibliotekach publicznych są również takie techniki, jak ankieta i wywiad. Ze względu na fakt, że właściwe ich opracowanie nie jest łatwe i wymaga naukowego przygotowania, a skategory-zowanie wyników jest pracochłonne — są one rzadko podejmowane przez bibliotekarzy. Tymczasem ankiety krótkie, niezbyt rozbudowane, oraz dostosowane do przeciętnego poziomu użytkowników, dobrze służą sondażowym badaniom zjawisk masowych, możliwych do ilościowego ujęcia, takich jak np. wybory i oczekiwania lekturowe, ocena wyposażenia i metod pracy biblioteki, skuteczności jej usług informacyjnych itp. Jako źródło badań czytelniczych może być wykorzystana ponadto księga uwag i opinii użytkowników (o lekturach i bibliotece), która powinna znajdować się w widocznym miejscu. Jest to dokument, który nierzadko odzwierciedla czytelnicze fascynacje bądź irytacje. Również wywiady, zwłaszcza tzw. wolne, mają swoje uzasadnienie; są przydatne dla poznania motywacji i postaw czytelniczych grupy użytkowników dobranej celowo bądź losowo, stanowią materiał dla doskonalenia pracy z czytelnikami. Wnioski płynące z obserwacji czytelnictwa są tym pełniejsze, im więcej technik badawczych stosuje się równolegle i komplementarnie, w im większym stopniu 181 spełniają one wymogi obiektywizmu, naukowej ścisłości i poprawności, wreszcie — im lepiej są dostosowane do poziomu intelektualnego i językowego respondentów. Ważne jest także przekonanie czytelników o praktycznej użyteczności prowadzonych przez bibliotekę badań dla lepszego zaspokojenia ich oczekiwań. Pamiętać trzeba o niebezpieczeństwach — czynnikach sprzyjających zafałszowaniu rezultatów badań czytelniczych. Należą do nich m. in.: niezrozumienie pytań ankiety; trudności w sformułowaniu odpowiedzi na tzw. pytania otwarte, wymagające większej samodzielności; uleganie schematom pytań zamkniętych; wpływ szkolnych stereotypów na wybory i postawy lekturowe; poczucie tzw. nieadekwatności kulturalnej, czyli swoiste zażenowanie z powodu nierealizowania uznawanego wzoru zachowań kulturalnych, skłaniające do udzielania odpowiedzi (danych) zawyżonych. Współczesne badania czytelnictwa ujawniają wiele niepokojących zjawisk: — szeroki, obejmujący ponad 40% społeczeństwa polskiego margines absencji czytelniczej (książek); 8% pozostaje w ogóle poza zasięgiem druku, zwiększa się także udział odbiorców sporadycznych, a maleje grupa czytelników najaktywniejszych4; — poszerzające się w świecie i w Polsce zjawisko analfabetyzmu funkcjonalnego — trudności w procesie komunikacji za pomocą druku, nierozumienie bądź rozumienie niepełne i zafałszowane czytanych treści5; — erozja kanonu kulturowego, który jest coraz rzadziej realizowany poprzez lekturę, pełniącą funkcje integrowania wspólnoty narodowej i kulturowej; — osłabienie wpływu szkoły i tradycyjnie wynoszonych z niej postaw oraz kompetencji czytelniczych; — pogłębianie się dystansu między współczesną literaturą wysoko artystyczną, będącą świadectwem kultury epoki, która jest odbierana przez elitę, a publicznością czytelniczą poprzestającą w swej masie na literaturze drugorzędnej, popularnych romansach, powieściach sensacyjnych itp.; — „spowszednienie" czytania podejmowanego na ogół przypadkowo i spontanicznie w ramach czynności czasu wolnego, zwłaszcza dla rozrywki, niż jako wartość kulturowa, poszukiwana, uznana za prestiżową i godną realizacji6. Bibliotekarz musi rozpoznawać te zjawiska — czemu służą badania czytelnicze — oraz przeciwdziałać im poprzez różnorodne, atrakcyjne formy pracy z czytelnikami dostosowane do ich potrzeb i możliwości odbiorczych, poprzez promocję książki wartościowej oraz — co nabiera obecnie znaczenia — pomoc w jej zrozumieniu i przyswojeniu. Wydaje się, że praca bibliotek będzie o tyle skuteczna, o ile potrafią one w swojej działalności służyć tym wartościom, których brakuje w kulturze masowej proponowanej przez środki masowej komunikacji: współtworzyć kulturę wyrastającą z autentycznych treści życia grupowego (rodzinnego, instytucjonalnego, religijnego) oraz animować i stwarzać możliwości zachowań kreacyjnych, twórczych zgodnie z rzeczywistymi lub potencjalnymi zainteresowaniami czytelników. 4 G. Straus : Stałość w deklaracjach. Czytelnictwo 1996. „Notes Wydawniczy" 1996 nr 3, s. 14-18; Forum czytelnicze Książka-Prasa-Wideo. Materiały z konferencji 11.10.1994. Warszawa 1995, s. 12. I. Białecki: Alfabetyzm funkcjonalny. Warszawa 1996; E. S wierzbo w ska-Kowolik : Czytać i pisać, aby żyć. Wiedza i Człowiek. Dodatek Humanistyczny „Wiedzy i Życia" 1996 nr 8 (30), s. 29-33; Jak czytają trzecioklasiści. [Autorzy]: R. Dolata, B. Murawska, E. Putkie-wicz, M. Żytko. W: Wokół biblioteki. Forum czytelnicze III. Warszawa 1996, s. 36-55. G. Straus : Powszechność i powszedniość lektury. Warszawa 1993, s. 188 i n. ROZDZIAŁ 14 ZBIORY SPECJALNE W BIBLIOTEKACH Tak zwane zbiory specjalne stanowią część całości zbiorów biblioteki, którą się wyróżnia i oddziela od pozostałego zasobu z powodu odrębnych cech wydawniczo--formalnych i rzeczowych, pochodzenia lub z powodu specyficznego znaczenia — szczególnej wartości użytkowej. Zbiory specjalne obejmują: rękopisy, stare druki, ikonografię, wydawnictwa kartograficzne, dokumenty audiowizualne, dokumenty wtórne (mikrofilmy, mikrofisze, odbitki), dokumenty normalizacyjne, literaturę patentową, literaturę techniczno-handlową, dokumenty życia społecznego, dokumenty na nośnikach komputerowych. Zbiory specjalne są gromadzone w bibliotekach różnych typów w rozmaitym zakresie i zasięgu. Niektóre z nich, jak rękopisy i stare druki oraz grafika, są przedmiotem zainteresowania głównie bibliotek naukowych. Typowy dla bibliotek fachowych jest zbiór dokumentów normalizacyjnych, patentowych i techniczno-handlowych. Specjalność biblioteki określa kategorie gromadzonych dokumentów kartograficznych i dokumentów audiowizualnych. W przypadku bibliotek szkolnych i publicznych wyznacznikiem jest wartość użytkowa, w bibliotekach naukowych dodatkowym kryterium wyboru może być znaczenie estetyczne i zabytkowe. Zbiory specjalne — z uwagi na swoją szczególną wartość i formę zewnętrzną — wymagają zastosowania innych niż dla pozostałych zbiorów sposobów przechowywania oraz warunków ochrony przed czynnikami atmosferycznymi (zob. rozdział 8. „Przechowywanie zbiorów. Ochrona materiałów bibliotecznych"). Także gromadzenie zbiorów specjalnych wymaga wykorzystania innych metod niż w przypadku wydawnictw zwartych i wydawnictw ciągłych. Jest związane często z trudnościami nie tylko w pozyskaniu dokumentów i ich dostawców, ale powoduje również trudności ze względu na poufny charakter niektórych materiałów, nie przewidywanych do upublicznienia. Cechą wyróżniającą zbiory specjalne jest cena części egzemplarzy, nierzadko przewyższająca znacznie przeciętny wymiar. Dokumenty biblioteczne, zaliczone do kategorii zbiorów specjalnych, muszą być ponadto opracowywane w odmienny sposób niż czasopisma i książki. Stosuje się w tym przypadku odrębne normy oraz przepisy opracowania formalnego i rzeczowego. Dochodzi do tego niezbędna wiedza merytoryczna, zwłaszcza w odniesieniu do opracowania rękopisów, starodruków, inkunabułów i grafiki (zob. rozdział 9. „Formalne opracowanie zbiorów"). Wyjątkowość zbiorów specjalnych jest widoczna również przy ich udostępnianiu oraz użytkowaniu. Korzystanie z niektórych grup zbiorów wymaga 183 użycia urządzeń pomocniczych do ich oglądania (mikrodokumenty) bądź odtwarzania (zbiory audiowizualne). Funkcja użytkowa zbiorów specjalnych decyduje często o wyodrębnieniu dostępu do nich w specjalnie do tego przeznaczonych czytelniach, np. czytelniach starych druków i rękopisów, czytelniach muzycznych. Względy organizacyjne, tj. chęć usprawnienia procesu gromadzenia, opracowania i udostępniania tego rodzaju materiałów bibliotecznych, sprawiają, że zwłaszcza w większych bibliotekach do ich struktur organizacyjnych wprowadza się działy zbiorów specjalnych, a nawet wydziela agendy poświęcone ich różnym kategoriom. Rękopisy .t Rękopisem jest każdy tekst utrwalony ręcznie, niezależnie od rodzaju pisma, materiału pisarskiego i techniki pisania. Do rękopisów bibliotecznych zalicza się również maszynopisy podpisane lub poprawione przez autora. Rękopisy sprzed wynalezienia druku określane są mianem ksiąg rękopiśmiennych (kodeksów). Zawierają one dzienniki, sztambuchy, notatki, archiwa majątkowo-rodzinne, utwory literackie, prace naukowe. Księgi rękopiśmienne powstawały również po wynalezieniu druku. Rękopisy z czasów książki drukowanej to przede wszystkim autografy autorskie i maszynopisy poprawione przez autorów. Odrębnym typem rękopisów bibliotecznych są spuścizny rękopiśmienne literatów i uczonych. Cechami, wyróżniającymi rękopisy spośród innych dokumentów bibliotecznych są bezintencjonal-ność i unikatowość. Ten rodzaj dokumentów gromadzą zwykle biblioteki naukowe — najczęściej ogólne, ale również częściowo specjalne. Stare druki Mianem starych druków określa się druki pochodzące z okresu od wynalezienia druku do roku 1800 włącznie. Spośród starych druków wyodrębnia się inkunabuły, tj. pierwsze druki powstałe do roku 1500 (w niektórych krajach przesuwa się tę granicę do 1530 r.), wzorowane na księgach rękopiśmiennych. Stare druki o wyjątkowej wartości, unikatowe, zaopatrzone np. w dedykacje, marginalia itp., to tzw. cyme-lia, czyli materiały biblioteczne o szczególnej wartości. Cechą wszystkich starych druków jest ręczne wytwarzanie ich podstawowych składników: papieru, ilustracji i oprawy. Liczba posiadanych przez bibliotekę jednostek inkunabułów i starych druków określa w dużym stopniu wartość jej zbiorów. Zbiory ikonograficzne Ikonografia oznacza graficzne wyobrażenie osób, rzeczy lub zdarzeń. Do zbiorów ikonograficznych zaliczamy zarówno rysunki i ryciny oryginalne, jak też ich reprodukcje mechaniczne lub fotograficzne. W bibliotekach gromadzi się je z uwagi na ich istotną funkcję historyczno-dokumentacyjną i wystawienniczą. 184 Zbiory kartograficzne Dokumenty kartograficzne obejmują wszystkie zmniejszone wyobrażenia całości i części ziemi, innych planet lub nieba, sporządzone według ustalonych zasad, bez względu na to czy są zaopatrzone w tekst objaśniający, czy nie. Ze względu na formę zewnętrzną dzielą się na mapy i plany (luźne i zgrupowane w atlasy) składane i ścienne, globusy (kuliste modele ziemi) oraz płaskie modele powierzchni ziemi. Zbiory muzyczne Na zbiory muzyczne biblioteki składają się nuty, tj. rękopiśmienne i drukowane dokumenty zapisane „notacją muzyczną", oraz płyty i taśmy dźwiękowe, czyli dokumenty, w których dźwięk został zapisany mechanicznie lub elektronicznie (płyty gramofonowe, taśmy magnetofonowe, płyty kompaktowe). Druga z wymienionych grup zbiorów muzycznych stanowi cenny materiał do prowadzenia w bibliotekach działalności dydaktycznej, propagandowej. Pełni też funkcje dokumentacyjne. Dokumenty audiowizualne Dokumentami audiowizualnymi nazywamy dokumenty samoistne lub niesamo-istne pod względem wydawniczym, w których utrwalona treść jest odbierana przez wzrok bądź słuch lub przez wzrok i słuch jednocześnie. Stosownie do tej klasyfikacji wyróżnia się dokumenty oglądowe (wizualne), dokumenty słuchowe (audialne) oraz dokumenty oglądowo-słuchowe (audiowizualne). Cechą wspólną zbioru dokumentów audiowizualnych jest konieczność ich odbioru za pomocą specjalnej aparatury. Do grupy dokumentów oglądowych, oprócz już wyszczególnionych ikonografii i wydawnictw kartograficznych, należą też — w aspekcie odbioru — nieme filmy, dokumenty wtórne (reprodukcje tekstów), afisze, plakaty, widokówki, pocztówki, reprodukcje dzieł sztuki. Dokumenty oglądowo-słuchowe są reprezentowane w bibliotekach przez filmy dźwiękowe i wideokasety. W ostatnich czasach pojawiły się nowe nośniki dźwięku i obrazu, tj. dyski optyczne (CD-ROM — Compact Disc Read Only Memory), utrwalające za pomocą techniki informatycznej tekst, dźwięk i obraz (statyczny oraz ruchomy). Reprezentują one już odrębną kategorię zbiorów specjalnych — dokumenty informatyczne. Upowszechnienie w społeczeństwie dokumentów audiowizualnych łączy się częściowo z rozszerzonym wprowadzeniem ich do bibliotek. Przestaje być barierą ich dostępu cena (w stosunku do książki). Pewną niewiadomą pozostaje jednak ich trwałość. Dokumenty wtórne Dokumentami wtórnymi nazywamy dokumenty sporządzone na podstawie innego dokumentu (pierwotnego lub pochodnego); identyczne z nim pod względem 185 treści, ale różniące się postacią zewnętrzną. Z uwagi na technikę ich wykonania wyróżniamy: fotokopie, kserokopie i mikroformy (mikrodokumenty). Fotokopie uzyskuje się przez przeniesienie zdjęć na papier za pośrednictwem filmu lub kliszy bądź bezpośrednio. Kserokopiami nazywamy kopie wykonane metodą kopiowania elek-trograficznego za pomocą kopiarki kserograficznej. Jako mikroformę określamy kopię, zawierającą pomniejszony fotograficznie obraz reprodukowanego oryginału, nieczytelny gołym okiem. Wśród mikroform wyodrębnia się mikrofilmy, mikrokarty (na nośniku nieprzezroczystym) i mikrofisze. Mikroformy i fotokopie znalazły po II wojnie światowej spore zastosowanie w bibliotekach jako materiały zastępujące egzemplarze dokumentów niezbędnych w zbiorach bibliotecznych, a niemożliwych do uzyskania, względnie — jako egzemplarze zastępujące dokumenty posiadane przez bibliotekę, a chronione przez nią z uwagi na ich wyjątkową wartość. Mikrofilmy i mikrofisze okazały się ponadto bardzo użyteczne w wypożyczaniu międzybibliotecznym, są jednak w tym zastosowaniu stopniowo wypierane przez kserokopie i przekazy elektroniczne. Rozwój tych dwóch ostatnich typów dokumentów stawia pod znakiem zapytania dalsze wykorzystanie fotokopii i mikroform w bibliotekach. Z czasem pierwszeństwo przypadnie zapewne dokumentom elektronicznym, nie tylko z powodu szybkości ich przekazu, ale również dlatego, że nie powodują one tak negatywnych oddziaływań na strukturę papieru oryginałów, jak sporządzanie dokumentów wtórnych. Dokumenty normalizacyjne Dokumenty normalizacyjne, wespół z opisami patentowymi, stanowią typowy zbiór dokumentów gromadzonych w bibliotekach fachowych i bibliotekach szkół technicznych różnego stopnia. Dokumenty normalizacyjne, mające za przedmiot czynności i ich obiekty — bibliotekarskie, bibliograficzne, dokumentacyjne — są spotykane we wszystkich bibliotekach, aczkolwiek w mniejszym zakresie rzeczowym. Sa to opracowania o charakterze techniczno-prawnym, określające jednoznacznie wymagania jakościowe lub ilościowe względem danego przedmiotu. Zalicza się do nich: normy, projekty norm, warunki techniczne, normatywy projektowania. Normy ukazują się w postaci oddzielnych, kilkustronicowych druków bądź broszur. Ustalają charakterystykę przedmiotu, regulują sposoby wykonywania prac, czynności i metody badań; ustalają słownictwo, jednostki miary i oznaczenia stosowane w danej dziedzinie. Ich układ określa specyficzna klasyfikacja. Literatura patentowa Pojęciem „literatura patentowa" obejmujemy opisy patentowe i wzory użytkowe. Opis patentowy to dokument (druk jedno- lub kilkukartkowy), zawierający opis opatentowanego wynalazku, zilustrowany odpowiednimi rysunkami technicznymi. Wynalazek, czyli nowe rozwiązanie zagadnienia technicznego, należy odróżnić od wzoru użytkowego, tj. nowego i użytecznego rozwiązania technicznego dotyczącego kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu o trwałej postaci, będącego 186 przedmiotem ochrony prawa. Opisy patentów i wzorów użytkowych odznaczają się ścisłą konstrukcją wewnętrzną. Niezbędnymi ich elementami są: treść dokumentu, jego symbol i numeracja. Do porządkowania i wyszukiwania opisów służy odrębna klasyfikacja patentowa o zasięgu międzynarodowym. Literatura techniczno-handlowa (firmowa) Oprócz dokumentów normalizacyjnych i opisów patentowych, w bibliotekach fachowych i technicznych gromadzi się tzw. literaturę techniczno-handlową (firmową). Tę kategorię reprezentują różnego rodzaju publikacje pochodzące od producentów wyrobów, przedsiębiorstw handlowych i jednostek zaplecza naukowo-badawczego. Zawierają informacje o wyrobach przemysłowych i innych, które stanowią przedmiot handlu. Literatura techniczno-handlowa jest wydawana w postaci katalogów, prospektów, instrukcji, informatorów, dokumentacji technicznej itp. Ma ułatwić poznanie wartości użytkowej danego wyrobu oraz stwierdzenie opłacalności kupna. Gromadząc dokumenty normalizacyjne, literaturę patentową oraz literaturę techniczno-handlową należy pamiętać, że ulega ona dezaktualizacji, z czego wynika konieczność okresowych selekcji. Dokumenty życia społecznego Mianem dokumentów życia społecznego (dżs-ów) określa się materiały graficzne o charakterze informacyjnym, normatywnym, propagandowym i reklamowym. Są one wynikiem działalności różnych grup społecznych (instytucji i organizacji). Powstają zazwyczaj dla osiągnięcia doraźnych celów, wynikających z celu działalności ich wydawcy. Ukazują się w formie broszur, jednodniówek, afiszy, plakatów, programów, zaproszeń, prospektów, druków reklamowych, ulotek, instrukcji, biuletynów, sprawozdań. Ich wartość, postrzegana w krótkiej perspektywie czasowej, jest zazwyczaj nikła. Wzrasta, jeżeli gromadzi się je w celach dokumentacyjnych, takich jak np. dokumentowanie życia społecznego i wydarzeń historycznych. Dokumenty informatyczne Dokumentami informatycznymi lub elektronicznymi nazywamy informacje zapisane za pomocą techniki informatycznej (komputerowej) na elektronicznych nośnikach informacji — dyskach elastycznych i dyskach optycznych. Dyski elastyczne (dyskietki) są to magnetyczne nośniki zapisu informacji, umożliwiające wielokrotne zapisywanie i kasowanie danych. Mają postać płaskich krążków powlekanych magnetycznie w dwóch standardowych rozmiarach 5,25 cala (w elastycznej kopercie i papierowej osłonie) i 3,5 cala (w twardej, plastikowej obudowie). Znajdują zastosowanie do przenoszenia programów, do przechowywania kopii plików, archiwizacji 187 danych, do dystrybucji baz danych i czasopism elektronicznych. Występują jako dodatek do książek i czasopism, ilustrując treść główną dodatkowymi informacjami. Powolność odczytu, mała pojemność, niska odporność na uszkodzenia to podstawowe wady tego nośnika informacji; zaletą jest łatwość obsługi i możliwość pracy w różnych napędach. Dyski optyczne — to rodzaj pamięci dyskowej, w której do zapisywania i odczytywania informacji wykorzystano promieniowanie laserowe. Najstarsze (1985 r.) i najczęściej stosowane są dyski o cechach pamięci stałej CD-ROM (Compact Disc Read Only Memory); wywodzą się one z technologii CD (Compact Disc) — płyt kompaktowych, które od 1983 r. wyparły tradycyjne płyty gramofonowe, dzięki nieporównywalnej jakości dźwięku. Technologia odczytu CD-ROM jest identyczna ze stosowaną do płyt kompaktowych, a napęd CD-ROM może być użyty jako odtwarzacz CD po dołączeniu głośnika. Terminem CD-ROM określamy zarówno dyski, jak i odczytujące je napędy. Okrągła płytka CD-ROM, wykonana ze sztucznego tworzywa, pokrytego jednostronnie warstwą aluminium, ma pojemność około 650 MB, w zależności od typu dysku (przeciętnie 350 tys. stron tekstu lub 500 tys. kart katalogowych), a zapisywana jest techniką pozwalającą na jednorazowy zapis bez możliwości zmiany jego treści. Zapisane dane aktualizuje się przez wymianę dysków. Dyski CD-ROM są jednym z najpopularniejszych nośników elektronicznych. Stosowane są głównie tam, gdzie duża ilość informacji nie wymaga częstych zmian, np. do przechowywania tekstów encyklopedii, słowników, atlasów, roczników statystycznych i innych, dużych dzieł wzorcowych. W bibliotekach znajdują zastosowanie głównie jako narzędzia wspomagające pracę oddziałów informacji (katalogi wydawnicze, katalogi centralne, kartoteki haseł wzorcowych, bibliograficzne i dziedzinowe bazy danych, bibliografie narodowe, wydawnictwa abstraktowe). Archiwizacja zasobów bibliotecznych, sporządzanie wysokojakościowych kopii dokumentów zagrożonych zniszczeniem czy magazynowanie roczników gazet i czasopism — to kolejne możliwości wykorzystania płyt CD-ROM, modyfikowane zmieniającą się technologią. Główne zalety dysków CD-ROM stanowią: standaryzacja — dysk CD-ROM może być odczytany przez dowolny czytnik CD-ROM; korzystny stosunek pojemności dysku do ceny jego wytwarzania; odporność na uszkodzenia; duża pojemność; odporność na wirusy komputerowe. Za wadę możemy uznać jednokrotny zapis informacji, ograniczoną trwałość powłoki aluminiowej (czas utleniania wynosi do 30 lat), szybkie starzenie się urządzeń odtwarzających i konieczność przegrywania wszystkich danych co kilka lat na najnowsze typy urządzeń. W 1987 r. zastosowano nowy format zapisu utrwalający na dysku dźwięk, wizję, tekst, grafikę i animację (ruch). Technologia komputerowa, łącząca w sobie różne media, tj. kombinacje filmów wideo, animacji, dźwięku, grafiki i tekstu wraz z możliwościami interakcji ze strony użytkownika dała początek systemom multi-medialnym i dynamicznie rozwijającym się publikacjom multimedialnym. Multimedia wykorzystują CD-ROM jako nośnik ze względu na dużą pojemność, dobrą jakość odtwarzania i dużą niezawodność. Istnieje bogaty rynek publikacji multi-medialnych. Najbardziej znanymi elektronicznymi produktami wydawniczymi są encyklopedie, np. Encyclopaedia Britannica czy Encyklopedia Multimedialna PWN wydana w 1996 r.; słowniki, kursy nauki języków obcych, gry i bajki. Coraz częściej wydawnictwa informatyczne na CD-ROM zawierają odsyłacze do zasobów internetowych, uzupełniających dane na dysku optycznym, np. nowa 188 danych, do dystrybucji baz danych i czasopism elektronicznych. Występująjako dodatek do książek i czasopism, ilustrując treść główną dodatkowymi informacjami. Powolność odczytu, mała pojemność, niska odporność na uszkodzenia to podstawowe wady tego nośnika informacji; zaletą jest łatwość obsługi i możliwość pracy w różnych napędach. Dyski optyczne — to rodzaj pamięci dyskowej, w której do zapisywania i odczytywania informacji wykorzystano promieniowanie laserowe. Najstarsze (1985 r.) i najczęściej stosowane są dyski o cechach pamięci stałej CD-ROM (Compact Disc Read Only Memory); wywodzą się one z technologii CD (Compact Disc) — płyt kompaktowych, które od 1983 r. wyparły tradycyjne płyty gramofonowe, dzięki nieporównywalnej jakości dźwięku. Technologia odczytu CD-ROM jest identyczna ze stosowaną do płyt kompaktowych, a napęd CD-ROM może być użyty jako odtwarzacz CD po dołączeniu głośnika. Terminem CD-ROM określamy zarówno dyski, jak i odczytujące je napędy. Okrągła płytka CD-ROM, wykonana ze sztucznego tworzywa, pokrytego jednostronnie warstwą aluminium, ma pojemność około 650 MB, w zależności od typu dysku (przeciętnie 350 tys. stron tekstu lub 500 tys. kart katalogowych), a zapisywana jest techniką pozwalającą na jednorazowy zapis bez możliwości zmiany jego treści. Zapisane dane aktualizuje się przez wymianę dysków. Dyski CD-ROM są jednym z najpopularniejszych nośników elektronicznych. Stosowane są głównie tam, gdzie duża ilość informacji nie wymaga częstych zmian, np. do przechowywania tekstów encyklopedii, słowników, atlasów, roczników statystycznych i innych, dużych dzieł wzorcowych. W bibliotekach znajdują zastosowanie głównie jako narzędzia wspomagające pracę oddziałów informacji (katalogi wydawnicze, katalogi centralne, kartoteki haseł wzorcowych, bibliograficzne i dziedzinowe bazy danych, bibliografie narodowe, wydawnictwa abstraktowe). Archiwizacja zasobów bibliotecznych, sporządzanie wysokojakościowych kopii dokumentów zagrożonych zniszczeniem czy magazynowanie roczników gazet i czasopism — to kolejne możliwości wykorzystania płyt CD-ROM, modyfikowane zmieniającą się technologią. Główne zalety dysków CD-ROM stanowią: standaryzacja — dysk CD-ROM może być odczytany przez dowolny czytnik CD-ROM; korzystny stosunek pojemności dysku do ceny jego wytwarzania; odporność na uszkodzenia; duża pojemność; odporność na wirusy komputerowe. Za wadę możemy uznać jednokrotny zapis informacji, ograniczoną trwałość powłoki aluminiowej (czas utleniania wynosi do 30 lat), szybkie starzenie się urządzeń odtwarzających i konieczność przegrywania wszystkich danych co kilka lat na najnowsze typy urządzeń. W 1987 r. zastosowano nowy format zapisu utrwalający na dysku dźwięk, wizję, tekst, grafikę i animację (ruch). Technologia komputerowa, łącząca w sobie różne media, tj. kombinacje filmów wideo, animacji, dźwięku, grafiki i tekstu wraz z możliwościami interakcji ze strony użytkownika dała początek systemom multi-medialnym i dynamicznie rozwijającym się publikacjom multimedialnym. Multimedia wykorzystują CD-ROM jako nośnik ze względu na dużą pojemność, dobrą jakość odtwarzania i dużą niezawodność. Istnieje bogaty rynek publikacji multi-medialnych. Najbardziej znanymi elektronicznymi produktami wydawniczymi są encyklopedie, np. Encyclopaedia Britannica czy Encyklopedia Multimedialna PWN wydana w 1996 r.; słowniki, kursy nauki języków obcych, gry i bajki. Coraz częściej wydawnictwa informatyczne na CD-ROM zawierają odsyłacze do zasobów internetowych, uzupełniających dane na dysku optycznym, np. nowa 188 wersja encyklopedii Grolier Multimedia Encyclopaedia z 1996 roku. Komfort użytkowania wydawnictw multimedialnych podnoszą stale ulepszane czytniki CD-ROM, a także monitory i projektory multimedialne różnych firm, spełniające wymagania aplikacji multimedialnych z wbudowanymi wzmacniaczami stereo, głośnikami i mikrofonem, ścieżką audio, o maksymalnej rozdzielczości. W 1996 r. wprowadzono CD-ROM E (Erasable), czyli dysk kasowalny, z możliwością wielokrotnego zapisu. Pojawił się też nowy standard DVD (Digital Versatile Disc), nie różniący się od zwykłego CD, ale przez zastosowanie nowej technologii zwiększający pojemność płyty — podstawowy układ zapewnia 7 razy większą pojemność niż CD-ROM (4,7 GB), kolejne układy zwiększają ją do 17 GB. Czytniki DVD odczytują także krążki CD-ROM i CDAudio. Na DVD-ROM został nagrany min. Collins Cobuild Studenfs Dictionary, dostępny także na 13 płytach CD-ROM. Elektroniczne dokumenty są bardzo efektywnymi narzędziami: umożliwiają skuteczne zdobywanie szybkiej informacji w bardzo atrakcyjny sposób, z możliwościami wszechstronnych i wieloaspektowych poszukiwań. ROZDZIAŁ 15 PRACE BIBLIOGRAFICZNE W BIBLIOTEKACH Termin „bibliografia" pochodzi od greckich słów „biblion" — książka i „gra-fein" — pisać. Dziś używamy go w kilku znaczeniach. Bibliografia to przede wszystkim działalność, mająca na celu opisywanie książek przez zbadanie i ujęcie w formie zapisu ich cech wydawniczych (tytulatury, postaci fizycznej i formy wydawniczej, czyli sposobu opublikowania), niekiedy łącznie z informacją o treści w postaci tzw. adnotacji treściowych: wyjaśniającej, zalecającej bądź zawarto-ściowej. Do jej sporządzenia konieczne jest określenie cech piśmienniczych (tekstu, treści i formy piśmienniczej)1. Czwarty rodzaj adnotacji, adnotacja księgoznaw-cza, zawiera dane dotyczące cech wydawniczo-formalnych dokumentu: wskazanie formy wydawniczej i piśmienniczej, języka, związków z innymi dokumentami, jego historii i przeznaczenia czytelniczego. Celem tak pojętej działalności jest również przygotowywanie spisów książek i innych dokumentów jako zbiorów opisów (zbiorów informacji o dokumentach), uporządkowanych według ich cech formalnych albo treściowych i mających służyć informowaniu o piśmiennictwie. Bibliografiami nazywa się także same spisy: na ich określenie można zaproponować odmienny, szerszy pod względem zakresu termin — opracowanie bibliograficzne. Do opracowań bibliograficznych, oprócz spisów, należy zaliczyć także przeglądy (omówienia) i monografie bibliograficzne. Trzecie znaczenie słowa „bibliografia" dotyczy jej teorii, tj. nauki, która zajmuje się podstawami teoretycznymi oraz badaniem celów i metod działalności bibliograficznej. Spotykamy się też ze stosowaniem tego terminu dla określenia ogółu instytucji i prac bibliograficznych na pewnym obszarze — w skali krajowej czy międzynarodowej, np. „obecny stan bibliografii polskiej". Opracowania bibliograficzne spełniają ważne zadania społeczne: służą zarówno nauce, jak i nauczaniu; ponadto stanowią pomoc w upowszechnianiu wiedzy i kultury, w dokumentacji literackiej i historycznej, w życiu politycznym i społecznym. Rejestrują dorobek piśmienniczy i wydawniczy. Pozwalają ustalić bądź uzupełnić dane identyfikujące określony dokument — książkę, czasopismo, artykuł (funkcja adresowa bibliografii) oraz sygnalizują nowe publikacje (funkcja sygnalna). Działalnością bibliograficzną jest już wykonywanie opisów bibliograficznych książek, czasopism i innych materiałów — do katalogów bibliotecznych i karto- Ustalenie formy wydawniczej służy do wyboru właściwego dla danego typu dokumentu schematu opisu. Forma piśmiennicza oznacza kategorię rodzajową tekstu (powieść, nowela, bibliografia, słownik itp.). 190 tek informacyjnych. Zaliczamy również do niej tzw. dokumentację zbiorów: sporządzanie wykazów nabytków, tworzenie katalogów centralnych, wykazów zbiorów czasopism i zbiorów specjalnych — publikowanych lub pozostających w kartotekach. Przeważnie jednak, mówiąc o działalności bibliograficznej, mamy na myśli przygotowywanie spisów różnego rodzaju, przeznaczonych w zasadzie do publikacji. Biorąc pod uwagę formę ujęcia materiału, wyróżniamy wśród opracowań bibliograficznych bibliografie „pełne" (przygotowane na podstawie możliwie pełnej penetracji piśmiennictwa w obranym zakresie i zasięgu), materiały do bibliografii (obejmujące opisy części dokumentów, mających stanowić przedmiot opracowania) oraz zestawienia bibliograficzne, najczęściej o charakterze tematycznym, zawierające krótki spis piśmiennictwa na konkretny, najczęściej aktualny temat. Klasyfikacja i typologia (charakterystyka wyodrębniająca) opracowań bibliograficznych bierze pod uwagę ich postać fizyczną, formę ujęcia oraz rodzaj, wyznaczony przez szczegółowe kryteria metodyczne. Podział pod względem formy fizycznej obejmuje: publikację (książkę, wydawnictwo ciągłe, artykuł, pozycję w zbiorze prac, fragment tekstu), maszynopis powielony lub zwykły, kartotekę, bibliograficzną bazę danych na nośniku komputerowym. Wyróżniając opracowania na podstawie formy ujęcia, uwzględniamy ich następujące kategorie: bibliografię pełną, materiały do bibliografii, zestawienie bibliograficzne, bibliografię załącznikową (zwany również kryptobibliografią spis literatury przedmiotu, załączony do książki lub artykułu), przegląd bibliograficzny (omówienie konkretnego zagadnienia na podstawie piśmiennictwa), bibliografię zalecającą (wybór publikacji, zaleconych do przeczytania lub wykorzystania) oraz monografię bibliograficzną — naukową analizę jednego tekstu we wszystkich jego wydaniach albo charakterystykę wydawnictwa ciągłego w całym okresie jego publikacji. Popularną — zwłaszcza w bibliografii literackiej — formą opracowania jest też biobibliografia, łącząca życiorysy autorów, niekiedy poprzez ogólną charakterystykę wspólnego dla nich okresu historycznego lub prądu kulturalnego, z opisami ich prac literackich czy naukowych. Rodzaje opracowań bibliograficznych wyróżnia się według kilku kryteriów: podstawy doboru materiałów stosownie do wspólnych cech, zakresu i zasięgu spisu, ogólnego zasięgu chronologicznego, metody sporządzenia spisu oraz jego przeznaczenia. Do wyodrębnionych w ten sposób rodzajów należą: — bibliografie wydawniczo-formalne (narodowa, terytorialna podmiotowa, osobowa podmiotowa, zespołów osobowych, form wydawniczych bądź piśmienniczych) i treściowe (wielkich działów wiedzy, dziedzin i zagadnień — do tych ostatnich zaliczamy m. in. bibliografie terytorialne oraz osobowe przedmiotowe); — bibliografie ogólne i specjalne; — bibliografie retrospektywne, bieżące i prospektywne; — bibliografie kompletne i selekcyjne; — bibliografie rejestracyjne i adnotowane; — bibliografie naukowe; — bibliografie handlowe: wydawnicze i księgarskie; — bibliografie bibliofilskie. Podział na bibliografie wydawniczo-formalne i treściowe następuje przy uwzględnieniu pierwszego kryterium: w bibliografiach wydawniczo-formalnych wspólne cechy rejestrowanych dokumentów to ich wytwórca zbiorowy bądź indywidualny (naród, terytorium, osoba), forma wydawnicza (książka, wydawnictwo ciągłe, artykuł) lub piśmiennicza (dramat, opowiadanie, bibliografia, encyklope- 191 dia itp.). W bibliografiach treściowych kierujemy się przy doborze materiałów ich wspólnymi cechami treściowymi, skupiając piśmiennictwo dotyczące tej samej dziedziny wiedzy lub tego samego tematu (zagadnienia); wśród dziedzin i zagadnień występują także, traktowane jako przedmiot (temat) publikacji czy dokumentów niepublikowanych, terytoria oraz osoby. Przed dokonaniem podziału na bibliografie ogólne i specjalne (drugie kryterium) trzeba objaśnić terminy: zakres i zasięg bibliografii. Zakres oznacza treść objętych nią materiałów: jeżeli jest ona wszechstronna treściowo, a nie ograniczona do wybranej dziedziny czy zagadnienia, mówimy o zakresie pełnym bądź nieograniczonym; w przeciwnym wypadku — o zakresie ograniczonym. Zasięg wyznaczają cechy wydawniczo-formalne materiałów zawartych w bibliografii. W zależności od tego, które z tych cech bierzemy pod uwagę, wyróżnia się pięć jego rodzajów: zasięg chronologiczny, wyznaczony przez daty wydania dokumentów; zasięg terytorialny, określony przez miejsca wydania; zasięg językowy, uzwględniający język tekstów; zasięg formalny, dotyczący form wydawniczych i piśmienniczych dokumentów; zasięg autorski, związany z autorami dokumentów. O każdym z tych rodzajów zasięgu mówi się, że jest nieograniczony, gdy bibliografia obejmuje pozycje z różnych lat, wydane w różnych miejscach i we wszelkich językach, w rozmaitych formach wydawniczych, a także ujęte w różne formy piśmiennicze i pochodzące od różnych autorów. Ograniczenie zasięgu polega na zawężeniu doboru pozycji do materiałów opublikowanych w określonym czasie, w ustalonych miejscach, w niektórych tylko językach itp. Bibliografiami ogólnymi nazywamy spisy mające zakres pełny, a zasięg terytorialny obejmujący przynajmniej terytorium jednego państwa. Warunek ten spełniają wyłącznie: bibliografia uniwersalna (powszechna), skupiająca piśmiennictwo światowe ze wszystkich dziedzin wiedzy, oraz bibliografia narodowa pojmowana jako zespół spisów różnych typów dokumentów. Bibliografia uniwersalna, ze względu na ogromną liczbę publikacji w skali światowej, jest dziś właściwie pojęciem historycznym (próby takich opracowań podejmowano w przeszłości). Wszystkie pozostałe bibliografie poza dwiema powyżej wymienionymi to bibliografie specjalne, niezależnie od tego, czy mają zakres pełny, czy ograniczony; czy są to spisy wydawniczo-formalne, czy też treściowe. Trzecie kryterium podziału spisów bibliograficznych, jakim jest ogólny zasięg chronologiczny, pozwala na wyróżnienie bibliografii retrospektywnej (obejmującej materiał za ubiegły, zamknięty okres), bieżącej (która w formie wydawnictwa ciągłego rejestruje piśmiennictwo najnowsze) oraz prospektywnej (zapowiada piśmiennictwo, mające się ukazać). Biorąc pod uwagę metodę doboru materiałów do bibliografii, dzielimy bibliografie na kompletne (obejmują w miarę możliwości całość materiału w ramach przyjętego zakresu i zasięgu) oraz selekcyjne (w których dokonuje się wyboru pozycji rejestrowanych, najczęściej w aspekcie merytorycznym, tj. ze względu na wartość pozycji piśmienniczych oraz ich przydatność dla użytkowników). Jeżeli za podstawę podziału przyjmiemy metodę opisu, mamy do czynienia z bibliografiami rejestracyjnymi (stosującymi opis bez adnotacji) i adnotowanymi (opisy objętych nimi dokumentów są uzupełnione informacjami o ich treści, w postaci adnotacji lub analiz dokumentacyjnych — w tym drugim przypadku mówi się o bibliografiach 192 analitycznych). Wreszcie — gdy jako kryterium rozróżnienia zastosujemy przeznaczenie spisów (a więc ich cel i adresatów, czyli odbiorców), otrzymamy kategorie bibliografii: naukowych, handlowych (wydawniczych i księgarskich), oraz bibliofilskich. W działalności bibliograficznej występuje również termin bibliografia międzynarodowa — oznacza on każde opracowanie bibliograficzne, które powstaje na drodze współpracy szeregu krajów. Ich pracownie bibliograficzne — w bibliotekach, ośrodkach informacji naukowej czy instytucjach naukowych — przesyłają opisy dokumentów do centralnej placówki w tym kraju, który wziął na siebie obowiązek przygotowywania redakcyjnego i publikowania bibliografii. Rodzaje opracowań bibliograficznych (bibliografii) mają charakter kategorii przeciwstawnych tylko w obrębie jednego kryterium podziału — poza tym mogą występować współrzędnie obok siebie jako cechy spisów, nie wykluczając się wzajemnie. Np. bibliografia narodowa jest bibliografią wydawniczo-formalną, ale także ogólną, rejestracyjną, bieżącą lub retrospektywną, oraz — przynajmniej w zamierzeniu — kompletną. Charakteryzując opracowanie bibliograficzne, rozpoczyna się od określenia jego formy i rodzaju, przechodząc następnie do analizy właściwości, będących rezultatem kolejnych etapów jej powstawania (doboru materiałów, opisu, metod selekcji; układu itp.). Szczegółową charakterystykę rodzajów opracowań bibliograficznych zawiera norma PN-89/N-01225 „Rodzaje i części składowe bibliografii", podają ją również podręczniki metodyki bibliograficznej. W bibliotekach wykonuje się następujące prace bibliograficzne: 1) sporządzanie opisów pożądanych i zamawianych książek oraz innych materiałów do kartotek dezyderatów i akcesyjnej; 2) wykonywanie opisów do kartotek zagadnieniowych i pomocniczych; 3) sporządzanie opisów do katalogów; 4) przygotowywanie, redagowanie i wydawanie opracowań bibliograficznych różnego rodzaju. Ponadto — w związku z prowadzoną działalnością informacyjną — biblioteki gromadzą opracowania bibliograficzne w różnych postaciach (książki, wydawnictwa ciągłe, maszynopisy, kartoteki), a także tworzą własne bądź wykorzystują uzyskane z innych instytucji komputerowe bazy danych — zbiory czytelnych maszynowo opisów bibliograficznych piśmiennictwa z określonych dziedzin bądź reprezentującego pewne formy wydawnicze, dostępne w trybie wyszukiwania komputerowego w ramach zautomatyzowanych systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Opracowania bibliograficzne wchodzą w skład księgozbiorów podręcznych w czytelniach i agendach informacji, służąc do stałego użytku czytelnikom i bibliotekarzom większych placówek bibliotecznych. Są to w pierwszym rzędzie bibliografie narodowe, tytułów czasopism, dziedzin i zagadnień, terytorialne i osobowe, zalecające, wydawnicze i księgarskie. Oprócz bibliografii w postaci wydawnictw, do celów informacji wykorzystywane są kartoteki (zagadnieniowe i inne) oraz tematyczne zestawienia bibliograficzne (własne i uzyskane z innych placówek biblioteczno-informacyjnych). Bierze się też pod uwagę bibliografie załącznikowe do książek i artykułów; niezbędny jest ich przejrzysty skorowidz, umożliwiający szybkie wyszukanie potrzebnej pozycji. Mniejsze biblioteki (szkolne, fachowe, małe publiczne) ograniczają zwykle przygotowywanie opracowań bibliograficznych do kartotek zagadnieniowych w ukła- 193 dzie przedmiotowym, ułatwiających poszukiwania piśmiennictwa na określone tematy. Preferują przy tym dziedziny, odpowiadające ich specjalności oraz zainteresowaniom większości użytkowników. W bibliotekach publicznych prowadzi się często uzupełniane na bieżąco terytorialne (regionalne, lokalne) bibliografie przedmiotowe w postaci kartoteki. Duże placówki biblioteczne rozwijają prace bibliograficzne w kilku kierunkach: tworzą zbiory informacji o piśmiennictwie jako część własnego aparatu bibliograficzno-informacyjnego, a ponadto przygotowują obszerniejsze opracowania, przeznaczone do publikacji w formie wydawnictwa ciągłego lub książki. Rodzaje tych opracowań zależą od typu placówki. Biblioteki narodowe opracowują i publikują spisy, wchodzące w skład zespołu (systemu) bibliografii narodowej bieżącej: bibliografie książek, tytułów oraz zawartości wydawnictw ciągłych, a ponadto — różnych rodzajów materiałów nieksiąż-kowych (audiowizualnych, na nośnikach komputerowych). Redagują także bibliografie narodowe retrospektywne, bibliografie bibliografii (zwane też bibliografiami drugiego stopnia), bibliografie bibliologiczne i bibliotekoznawcze oraz zalecające — dla potrzeb bibliotekarstwa oświatowego. Ich opracowania bibliograficzne, szczególnie o charakterze bieżącym, ukazują się również w postaci czytelnej maszynowo, do wykorzystywania w systemie komputerowym. W poszczególnych krajach istnieją różnice w zakresie prac bibliograficznych tych książnic. Biblioteki specjalne (centralne bądź fachowe) pracują nad bibliografiami dziedzin i zagadnień oraz planowo projektowanymi (według kryterium ważności i aktualności) zestawieniami tematycznymi w obrębie swej specjalności. Biblioteki szkół wyższych prowadzą przede wszystkim prace bibliograficzne mające na celu dokumentację działalności uczelni: tworzą bibliografie jej wydawnictw i nie publikowanych prac naukowo-badawczych, publikacji pracowników, prac doktorskich i magisterskich. Duże biblioteki publiczne (wojewódzkie i wielkomiejskie) przygotowują i wydają — niekiedy wspólnie — bibliografie regionalne (terytorialne) przedmiotowe (czasem i podmiotowe), które rejestrują piśmiennictwo dotyczące objętej ich zasięgiem działania części terytorium kraju albo z nią związane. Wielkie biblioteki naukowe dysponują czasem odrębnymi pracowniami bibliograficznymi, niezależnie od funkcjonowania działów informacyjno-bibliograficznych czy oddziałów informacji naukowej. W innych placówkach bibliotecznych czynności w zakresie bibliografii wykonują agendy informacji (niekiedy w ich ramach istnieją wydzielone sekcje lub stanowiska bibliograficzne bądź dokumentacyjne) względnie bibliotekarze z innych komórek organizacyjnych, posiadający odpowiednie kwalifikacje. Przygotowanie spisu bibliograficznego wymaga decyzji, jaką postać fizyczną i formę ma on uzyskać, a następnie ustalenia, czy jest rzeczywiście potrzebny — mogą bowiem już istnieć identyczne lub podobne opracowania w postaci wydawnictw, maszynopisów bądź kartotek. Można tego dokonać przeglądając bibliografie bibliografii, czyli spisy istniejących opracowań bibliograficznych, zwane również bibliografiami drugiego stopnia: retrospektywne i bieżące. Dodatkowym źródłem uściślających informacji w tej sprawie jest Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej, który prowadzi kartotekę bibliografii nie opublikowanych i będących w toku opracowania (obowiązuje zgłoszenie w nim każdej rozpoczętej pracy nad bibliografią). Wykazy tych bibliografii publikowane są okresowo w serii wydawniczej Prace Instytutu Bibliograficznego. Następnie należy określić: przeznaczenie bibliografii, jej potencjalnych użytkowników, jej zakres (z jakiej dziedziny bądź na jaki temat i w jakim aspekcie zamie- 194 rzamy rejestrować w niej piśmiennictwo ), zasięg chronologiczny (w jakich latach wydane dokumenty ma objąć bibliografia), terytorialny (na jakim obszarze opublikowane materiały uwzględnimy), językowy i formalny (w jakich językach i w jakich formach wydawniczych oraz piśmienniczych ogłoszone teksty weźmiemy pod uwagę). Określając zasięg formalny trzeba też ustalić, czy bibliografia obejmie tylko dokumenty samoistne wydawniczo i piśmienniczo (wydawnictwa — w postaci książek i publikacji ciągłych), czy także samoistne piśmienniczo, a niesamoistne wydawniczo (utwory: artykuły w czasopismach, prace wchodzące w skład zbiorów prac) oraz — ewentualnie — niesamoistne zarówno pod względem wydawniczym, jak i piśmienniczym (fragmenty: rozdziały, części tekstu). Wymienione powyżej czynności nazywa się planowaniem bibliografii albo przygotowywaniem jej założeń. Uzupełnia je zwykle szczegółowy harmonogram prac nad bibliografią (niezbędny zwłaszcza wówczas, gdy będzie się je prowadzić zespołowo), uwzględniający podział zadań i odpowiedzialność za kolejne etapy działań bibliograficznych: gromadzenie materiałów do bibliografii, wykonywanie opisów, prace redakcyjne (selekcję, układ, opracowanie materiałów informacyjno-pomocni-czych i wprowadzających) oraz przygotowanie do wydania. Tę wstępną fazę powinno zakończyć zawiadomienie Instytutu Bibliograficznego o podjęciu pracy, z podaniem podstawowych informacji o projektowanym zakresie, zasięgu i przeznaczeniu planowanej bibliografii oraz zamierzonym sposobie jej udostępnienia — w formie publikacji, maszynopisu czy kartoteki. Gromadzenie materiałów do bibliografii polega na ustaleniu, jakie książki, czasopisma oraz inne dokumenty należy uwzględniać i jaką drogą można uzyskać do nich dostęp w celu wykonania opisów. Stosownie do przyjętych założeń przegląda się bibliografie bibliografii, bibliografie retrospektywne i bieżące oraz katalogi dużych bibliotek; określa tytuły wydawnictw ciągłych, które powinno się przejrzeć, aby wyszukać odpowiednie publikacje. Wybrane materiały — jeżeli jest to możliwe — zbiera się w jednym miejscu dla wykonania opisów. W innych przypadkach sporządza się opisy w miejscach przechowywania dokumentów: w bibliotekach, archiwach, ośrodkach informacji. Gdy dostęp do potrzebnych materiałów jest bardzo utrudniony lub w ogóle niemożliwy, trzeba zrezygnować z wykonania opisów drogą autopsji, tj. bezpośredniego oglądu, i z konieczności przejąć je z innych opracowań bibliograficznych. Te opisy powinny pochodzić (stąd ich nazwa „pochodne") z bibliografii narodowej, co gwarantuje ich poprawność. W przypadkach wyjątkowych przejmuje się je także z innych opracowań bibliograficznych; zdarzają się sytuacje, gdy trzeba zwrócić się do biblioteki narodowej lub innej w obcym kraju z prośbą o dostarczenie opisu, gdy w żaden sposób nie można go uzyskać na miejscu. Opisy pochodne powinno się w bibliografii odpowiednio oznaczać, np. przez dodanie gwiazdki lub innego znaku, aby zwrócić uwagę na ewentualność ich nieścisłości. Czyni się to zwłaszcza wtedy, gdy źródło, z którego zostały przejęte, nie jest całkowicie pewne. Po sporządzeniu opisów i skupieniu ich w kartotece, przegląda się je, dokonując selekcji merytorycznej określonej kryteriami wynikającymi z przeznaczenia bibliografii: wartości naukowej, użytkowej, dydaktycznej czy innej opisanych dokumentów. Selekcja jest pierwszą czynnością, zaliczaną do prac redakcyjnych nad bibliografią; po niej następuje redagowanie opisów jako przyszłych pozycji spisu — ewentualne łączenie danych bibliograficznych dotyczących publikacji na ten sam temat, książek z ich recenzjami itp. Z kolei wybiera się i realizuje układ bibliogra- 195 fii, porządkując zgromadzony materiał, a następnie dokonuje szczegółowego szeregowania pozycji. Można wybrać jeden z 6 układów rzeczowych (np. działowy, systematyczny, przedmiotowy), 6 formalnych (np. alfabetyczny, według form wydawniczych bądź piśmienniczych) albo też układ krzyżowy, stanowiący połączenie alfabetycznego z przedmiotowym (w tym układzie objętość spisu powiększa się dwukrotnie). Szeregowanie pozycji polega na ich ścisłym uporządkowaniu w działach, w ramach grup wyznaczonych układem — według przyjętej zasady następstwa na podstawie kolejności: chronologicznej, formalnej, logicznej, abecadłowej. Niekiedy konieczne jest szeregowanie dwustopniowe, gdy np. w bibliografii osobowej podmiotowej stosuje się układ według form piśmienniczych, dalej zaś szereguje dzieła chronologicznie i w obrębie poszczególnych lat — alfabetycznie. Rodzaje układów spisów bibliograficznych charakteryzuje norma PN-76/N-01153. Dokonanie układu i szeregowania nadaje zbiorowi informacji o dokumentach charakter uporządkowanego spisu, który nazywa się głównym zrębem bibliografii. Gdy pozycje zostaną ponumerowane, można przystąpić do opracowania indeksów, stanowiących najważniejszy rodzaj materiałów informacyjno-po-mocniczych, niezbędnych do nadania całości cech systemu informacyjno-wyszukiwawczego, pozwalającego na poszukiwania w więcej niż jednym aspekcie. Zasady ich sporządzania określa norma PN-73/N-01159. Indeks do bibliografii jest zbiorem zapisów, składających się z haseł oraz wskaźników cyfrowych, kierujących do numerów pozycji zrębu głównego. Hasła formułuje się na podstawie elementów opisu; wówczas są nimi najczęściej nazwiska autorów i tytuły. Gdy w indeksie mają być ujawnione cechy treściowe opisanych materiałów, hasła-tematy tworzy się biorąc pod uwagę treść dokumentów; mogą one również pochodzić ze słownika haseł przedmiotowych lub stosowanego w informacji naukowej sformalizowanego zestawu terminów, zwanego tezaurusem. Rodzaje indeksów zależą od przyjętego układu zrębu głównego bibliografii — ich kategorie są w zasadzie analogiczne do typów jego układów. Wybiera się jednak z reguły indeks reprezentujący układ odmienny: gdy np. bibliografia ma układ rzeczowy, uzupełnia się jej zrąb główny indeksami formalnymi i odwrotnie. Inaczej przedstawia się wszak sytuacja, gdy układ rzeczowy wyodrębnia grupy ogólniejsze, co utrudnia szczegółowe poszukiwania rzeczowe — zwłaszcza gdy chodzi o bibliografie mające większą objętość: wówczas — obok indeksu alfabetycznego — niezbędny jest również indeks przedmiotowy. Indeksy zwiększają sprawność informacyjną bibliografii i umożliwiają wyszukiwanie wieloaspektowe, według cech treściowych i formalnych. Układ zrębu głównego spisów bibliograficznych daje bowiem możliwość prowadzenia w nich poszukiwań według jednego kryterium, odpowiadającego kategorii układu. Ważny czynnik oceny wartości spisu stanowią uzupełniające go indeksy, należycie dobrane i starannie opracowane. Oprócz indeksów, do bibliografii wprowadza się jeszcze inne materiały infor-macyjno-pomocnicze: spis skrótów i symboli, stosowanych w opisach (zasady skracania wyrazów określają normy wyszczególnione w zestawieniu piśmiennictwa fachowego), oraz tzw. spis źródeł, głównie nazw wydawnictw ciągłych, z których pochodzą objęte spisem dokumenty niesamoistne wydawniczo (artykuły). Na pozycje obydwóch spisów składają się skróty bądź symbole w połączeniu z pełnymi wyrazami, tytułami lub objaśnieniami znaczeń. Spisy te są niezbędne użytkowni- 196 kom dla korzystania z bibliografii oraz identyfikacji poszczególnych dokumentów, w niej opisanych. Prace redakcyjne kończy przygotowanie materiałów wprowadzających: przedmowy, w której powinno się objaśnić założenia bibliografii i metodę jej opracowania, a także udzielić wskazówek, jak z niej korzystać; wstępu, który ma służyć charakterystyce materiału, zawartego w spisie bibliograficznym, na tle omówienia zakresu, jaki ten materiał reprezentuje (dziedziny, zagadnienia, formy wydawniczej czy piśmienniczej). Współcześnie stosuje się przeważnie tylko jeden rodzaj wprowadzenia do bibliografii: pod nazwą wstępu podaje się wszelkie wiadomości potrzebne jej użytkownikom. Jeżeli bibliografia ma być opublikowana (wydana drukiem albo powielona), należy dokonane opracowanie odpowiednio przygotować, kompletując jego części w wymaganym układzie, sporządzając maszynopis wydawniczy i określając projektowaną formę wydawniczą. Prawidłowy układ bibliografii obejmuje: stronę tytułową wraz z jej odwrociem (czasem także tzw. stronę przedtytułową), spis treści (z wyszczególnieniem działów, gdy spis ma układ działowy lub systematyczny), wstęp (bądź przedmowę i wstęp), spis skrótów i symboli, spis nazw źródeł i ich skrótów, główny zrąb bibliografii (spis właściwy), indeksy. Redagując tytulaturę (zespół informacji identyfikujących opracowanie) należy określić tytuł właściwy wraz z jego uzupełnieniem (dodatkiem do tytułu), a także przewidzieć, w jakich miejscach znajdą się jej poszczególne elementy: na stronie tytułowej, na jej odwrociu, na stronie przedtytułowej, na okładce. W spisach bibliograficznych stosuje się także — podobnie jak w innych opracowaniach spełniających zadania informacyjne — tzw. żywą paginę, ułatwiającą i przyspieszającą poszukiwania. Polega ona na umieszczeniu na górnym marginesie każdej strony haseł pierwszej i ostatniej pozycji — zarówno w zrębie głównym, jak i w indeksach. Ten rodzaj materiału informacyjno-pomocniczego może być sporządzony dopiero w procesie wydawniczym, po nadaniu tekstowi ustalonej postaci, gdy określone zostało rozmieszczenie opisów bibliograficznych i zapisów indeksowych. W tej samej fazie prac nad bibliografią wprowadza się do spisu treści numery stron, na których rozpoczynają się jej części. Metodyka bibliograficzna określa zasady dotyczące opracowania typograficznego (przygotowania do druku) bibliografii. Za najdogodniejszy uważa się jej format B5 (250x176 mm); gdy obejmuje ona bardzo dużo opisów, wybiera się format A4 (297x210 mm) — aby zamknąć całość materiału w jednym tomie; w mniejszych opracowaniach, np. bibliografiach zalecających, stosuje się format A5 (210x148 mm). Od obranego formatu wydawnictwa zależy układ graficzny zrębu głównego oraz indeksów. Przy formacie A4 jest on dwułamowy, przy formacie A5 — jed-nołamowy. Format A4 pozwala na wybór układu materiału, który można złożyć w 1 lub 2 łamach, stosownie do długości opisów (opisy dłuższe wymagają składu jednołamowego). Zapisy indeksowe są krótsze i mogą być składane w 2, 3, a nawet 4 łamach. Przy wyborze czcionki obowiązuje zasada używania przy formacie A4 gar-mondu (10 pkt.) lub borgisu (9), przy formacie B5 — petitu (8), uznanego za najmniejszą dopuszczalną wielkość czcionek w bibliografii. Do składu adnotacji przeznacza się czcionkę o jeden stopień mniejszą niż użyta w opisie. Gdy chodzi o wyróżnienia w tekście (haseł i innych współczynników szeregowania, nagłówków 197 działowych, nazw źródeł), są do dyspozycji: pismo tzw. półgrube, pismo pochyłe (kursywa), rozstrzelenie znaków drukarskich zwane spacjowaniem oraz stosowanie wersalików (wielkich liter). Kursywa służy zwykle do wyróżniania tytułów wydawnictw ciągłych w opisach artykułów; pismem półgrubym uwydatnia się nagłówki (wyróżniane również za pomocą wersalików i spacjowania) oraz wyrazy będące czynnikami szeregowania (do ich wyodrębnienia wykorzystuje się też spacjowanie). Obowiązuje używanie jednakowej czcionki do identycznych funkcjonalnie składników tekstu oraz utrzymywanie takich samych odstępów pomiędzy składnikami tego samego rodzaju — np. działami tego samego stopnia oraz ich nagłówkami a tekstem. Nieco inaczej odbywa się przygotowanie spisu bibliograficznego do wydania techniką małej poligrafii (powielenia). Należy wówczas dążyć do sporządzenia w pracowni bibliograficznej maszynopisu wzorcowego, mogącego służyć jako matryca lub podstawa wykonania matrycy (formy do wytwarzania odbitek). Przy udziale bibliografa pisze się wówczas tekst na specjalnych arkuszach zwanych formatkami (ich rozmiar i schemat rozmieszczenia tekstu odpowiada wymogom urządzenia powielającego). Ma tutaj również miejsce wybór formatu i liczby łamów, choć jego możliwości są bardziej ograniczone. Inaczej natomiast przedstawia się kwestia zróżnicowania czcionki i stosowania wyróżnień, zależącego od zestawu znaków w maszynie do pisania. Jeżeli korzysta się ze zwykłej maszyny, nie dysponującej zróżnicowanym zasobem rodzajów pisma, wyróżnienia realizuje się za pomocą wielkich liter, rozstrzelenia tekstu oraz podkreślania linią ciągłą bądź przerywaną. Bibliograf, przygotowujący bibliografię do wydania, korzysta z normy PN-76/N-01153 „Kompozycja wydawnicza i typograficzna bibliografii w układzie działowym", ujmując przyjęte ustalenia w instrukcję przeznaczoną dla adiustatora i redaktora technicznego instytucji wydawniczej, która podjęła się opublikowania bibliografii. Jeżeli bibliografia wydawana jest we własnym zakresie, bez pośrednictwa odpowiadającego za jej formę wydawniczą profesjonalnego wydawcy, zadaniem bibliografa jest ścisły kontakt z zakładem poligraficznym i dopilnowanie, aby ostateczny kształt wydawnictwa zgodny był z jego założeniami. Oprócz wymienionych na wstępie tego rozdziału rodzajów opracowań bibliograficznych, w trzech ostatnich dziesięcioleciach — dzięki zastosowaniu urządzeń nowoczesnej techniki do prac nad bibliografiami — rozwinęły się nowe formy spisów, mające w pierwszym rzędzie służyć bieżącej informacji o nowych publikacjach naukowych i fachowych z różnych dziedzin. Były nimi: wprowadzone w r. 1958 indeksy słów kluczowych, indeks cytowań naukowych oraz bieżące zestawienia spisów treści ważniejszych czasopism, zwane current contents. Indeksy, których inicjatorem był amerykański specjalista informacji Hans Peter Luhn, miały postać samoistnych spisów bibliograficznych (występujących jednak również jako spisy pomocnicze), w których opisy rejestrowanych dokumentów maksymalnie skrócono, szeregując je w porządku alfabetycznym występujących w ich tytułach słów kluczowych (wyrazów określających treść) bądź słów kluczowych z nazwiskami autorów łącznie. W pierwszym przypadku stosowano najczęściej dwie odmiany indeksów: w pierwszej z nich słowo kluczowe wprowadzano na określone, wyróżnione miejsce w tekście tytułu, co powodowało przestawienie całego tekstu z naruszeniem jego naturalnego porządku. Przestawienie to nazwano permutacją, zaś indeks otrzymał nazwę „permutacyjnego" albo indeksu typu KWIC (Key Word in Con-text — słowo kluczowe w kontekście). Drugą odmianę charakteryzowało wyprowadzenie słowa kluczowego przed tytuł (jej nazwa brzmiała: KWOC=Key Word out 198 of Context — słowo kluczowe poza kontekstem); ta metoda zwiększała objętość indeksu w stosunku do poprzedniego. Indeks, w którym słowa kluczowe występowały we wspólnym porządku abecadłowym z hasłami autorskimi jako elementy wyszukiwawcze, nosił nazwę WADEX (Word and Author Index — indeks słów kluczowych oraz nazw autorskich) i był najobszerniejszy. Dla każdego dokumentu tworzono w indeksach tyle zapisów, ile słów kluczowych występowało w jego tytule oraz (w indeksie typu WADEX) — ilu autorów posiadał. Indeksy tego rodzaju, sporządzane przy użyciu komputerów i wydrukowywane za pomocą połączonych z nimi urządzeń drukujących, mogły szybko powstawać, a ich zaletą było umożliwienie dostępu do sygnalnej informacji bibliograficznej w aspekcie rzeczowym. Słowa kluczowe, będące elementami tytułu, nie dawały jednak możliwości precyzyjnego formułowania charakterystyk dokumentów oraz zapytań wyszukiwawczych i po kilku latach indeksy te wyszły z użycia jako samoistne spisy. Zachowały natomiast wartość użytkową w roli spisów pomocniczych. W Polsce sporządzono indeksy typu KWOC jako pomocnicze do bibliografii zawartości czasopisma abstraktowego „Przegląd Piśmiennictwa Informacji Naukowej" za lata 1962-1966 i 1967-1970. Podobną funkcję pełnią one także w niektórych wielkich bibliografiach specjalnych, m. in. w Applied Mechanics Review, Chemical Abstracts, Chemical Titles. Indeks cytowań naukowych zaprojektował pracownik amerykańskiego Instytutu Informacji Naukowej (Institute for Scientific Information) w Filadelfii, Eugene Garfield, przyjmując jako główną metodę tego opracowania wykazywanie publikacji cytowanych w piśmiennictwie naukowym, uszeregowanych w porządku alfabetycznym nazwisk ich autorów, pod opisami prac cytujących. W indeksach tego rodzaju, zwanych również indeksami cytowań (cytat) bibliograficznych, występuje także wyszczególnianie źródeł cytujących pod nazwiskami autorów cytowanych prac. Korzystając z tego typu opracowań można poszukiwać pozycji piśmiennictwa cytujących określone dzieła, recenzji i polemik; wychodząc od nazwiska autora znanej pracy na interesujący temat, przeprowadzać poszukiwania rzeczowe w sposób formalny; śledzić rozwój badań naukowych. Pierwszy rocznik reprezentującego tę formę bibliografii wydawnictwa „Science Citation Index", za rok 1961, ukazał się w 1963 r., obejmując swoim zakresem nauki matematyczne i przyrodnicze. Od r. 1973 zaczął wychodzić „Social Sciences Citation Index", poświęcony piśmiennictwu z działu nauk społecznych. Od 1978 r. opracowywany jest też „Arts &: Huma-nities Citation Index", obejmujący piśmiennictwo z dziedziny sztuki i nauk humanistycznych. Obecnie rozpowszechnia się indeks również w wersji komputerowej — jako bibliograficzną bazę danych SCI (Science Citation Search), obejmującą znaczną część zakresu wersji drukowanej. Bieżąco publikowany (także przez Instytut Informacji Naukowej) zestaw spisów treści naukowych wydawnictw ciągłych pod tytułem „Current Contents" (od 1958 r.), stanowi połączenie — w 7 seriach — reprodukcji tych spisów, sporządzanych w toku procesu wydawniczego, dzięki czemu użytkownicy tego opracowania dowiadują się w wielu przypadkach o interesujących ich artykułach, zanim ukażą się one w druku. Jego druga część zawiera wykaz autorów publikacji oraz nazw instytucji naukowych i innych, z którymi są oni zawodowo związani. Umożliwia to użytkownikom CC ewentualną korespondencję i wymianę poglądów na tematy będące przedmiotem wspólnego zainteresowania. 199 Opracowania bibliograficzne typu current contents są też wykorzystywane przez służby informacyjne bibliotek i ośrodków do prowadzenia serwisów selektywnej dystrybucji informacji. Odbitki spisów treści służą do sygnalizowania nowych publikacji, a użytkownicy zamawiają na ich podstawie kopie tekstów. W Polsce funkcjonował przez szereg lat tego rodzaju serwis Ośrodka Informacji Naukowej PAN, kierujący swoje świadczenia do pracowników nauki i specjalistów. Ta sama placówka wydawała, począwszy od 1954 r., przeznaczone dla zagranicy „Bieżące Spisy Treści Polskich Czasopism Naukowych" w czterech obcojęzycznych wersjach. Postępująca w bardzo szybkim tempie automatyzacja prac bibliograficznych spowodowała, że w wielu bibliotekach, ośrodkach informacji oraz instytucjach naukowych uruchomiono systemy komputerowe, służące do bieżącej rejestracji krajowej produkcji wydawniczej (zautomatyzowanej bibliografii narodowej), do tworzenia i eksploatacji własnych baz danych oraz do korzystania z sieci międzynarodowych, oferujących dostęp do wielkich zasobów informacji bibliograficznej. Bibliograficzna baza danych jako nowa forma opracowania bibliograficznego stanowi zbiór — zgromadzonych według ustalonych kryteriów (wyznaczonych rodzajem, zakresem i zasięgiem bibliografii) — czytelnych maszynowo opisów publikacji (rekordów), najczęściej uzupełnionych informacją o ich treści — gdy chodzi o bibliografie dziedzin. Dane bibliograficzne ujęte są według odpowiedniego wzoru (zwanego formatem) i na podstawie właściwego programu użytkowego wprowadzone do pamięci komputerowej. Mogą być utrwalone na różnych jej nośnikach (dyskach twardych, taśmach, dyskietkach, dyskach kompaktowych CD-ROM), co umożliwia również ich przekazywanie i wykorzystywanie w różnych miejscach, niezależnie od dostępu bezpośredniego drogą połączeń telekomunikacyjnych. Bazy danych zastępują w coraz większym stopniu bibliografie publikowane w formie wydawnictw. Ich wielką zaletą jest bieżąca aktualizacja (w niektórych przypadkach — okresowa, ale często ciągła), szybkość poszukiwań (jednorazowo można przeszukać zbiór opisów za okres wieloletni), możliwość wydruku pojedynczych opisów lub ich zestawień. Ponadto, wieloaspektowość poszukiwania, jednoczesnego — według szeregu kryteriów. Bazy w postaci nośników komputerowych mogą być dostarczane nabywcom i innego rodzaju kontrahentom, jako całe zbiory i ich bieżące uzupełnienia, bądź nowe, co pewien czas przygotowywane edycje całości, zastępujące poprzednie. Obejmują one najczęściej: — bieżącą bibliografię narodową różnych krajów; — bibliografię wydawniczą i księgarską: opisy wydawnictw oferowanych przez wydawców i księgarzy oraz wydawnictw ciągłych dostępnych w prenumeracie; — bibliografie specjalne dziedzin o zasięgu światowym; — bibliografie dokumentów specjalnego typu, np. opisów patentowych; — katalogi centralne o zasięgu ogólnokrajowym bądź regionalnym; — katalogi wielkich bibliotek. Z bibliograficznych baz danych korzysta się także na odległość (w trybie zdalnego dostępu), pod warunkiem posiadania właściwych urządzeń — w ramach sieci informatycznych lub na podstawie umów. W ten sposób można przeprowadzać poszukiwania w wielkich zespołach baz danych, integrujących zasoby różnych bibliografii i katalogów zbiorów bibliotecznych. Możliwości te ogranicza jednak w znacznym stopniu stosunkowo wysoki koszt takich działań. Również znaczna część dużych opracowań bibliograficznych, zwłaszcza publikowanych bieżąco (bibliografii narodowych, bibliografii dziedzin i form wydawni- 200 czych), powstaje współcześnie w postaci baz danych, istniejących jako podstawy wydawnictw, które są wydrukami z komputerowych zbiorów informacji bibliograficznych, zredagowanymi według przygotowanego w tym celu programu. Ułatwia to kumulowanie materiałów za okresy roczne i wieloletnie, tworzenie indeksów, nieustanne uzupełnianie zasobu. W ten sposób z bibliografii można korzystać w różnej formie, stosownie do możliwości technicznych i życzeń czy przyzwyczajeń czytelników. Całokształt prac bibliograficznych, prowadzonych w jakiejś instytucji — bibliotecznej, informacyjnej czy naukowo-badawczej — określa się terminem działalność bibliograficzna. Wprowadził go bibliolog i bibliotekoznawca amerykański Jesse H. Shera, definiując ogólnie jako „procesy pośrednictwa między książką a czytelnikiem" . Działalnością bibliograficzną można nazwać: — proces społeczny, obejmujący przygotowywanie i gromadzenie opracowań bibliograficznych (spisów, przeglądów, monografii) oraz ich wykorzystywanie do celów związanych z nauką i życiem praktycznym; — całość prac bibliograficznych biblioteki lub innej instytucji albo prowadzonych przez osobę prywatną; — skoordynowany szereg czynności, zmierzających do sporządzenia opracowania bibliograficznego. Do działalności bibliograficznej zalicza się również: — przygotowywanie opracowań bibliograficznych różnych rodzajów, w różnej postaci i formie ujęcia; — wykonywanie opisów bibliograficznych do katalogu, do kartotek i do wydawnictw bibliograficznych; — prace w zakresie teorii, metodyki i organizacji bibliografii; — organizację aparatu bibliograficzno-informacyjnego dla potrzeb służby informacyjnej i użytkowników; — udzielanie informacji bibliograficznych i pokrewnych. Realizują tę działalność: — bibliotekarze i pracownicy służb informacyjno-bibliograficznych; — wyspecjalizowani bibliografowie w bibliotekach, ośrodkach informacji naukowej, instytucjach naukowo-badawczych, wydawnictwach, placówkach i przedsiębiorstwach księgarskich; — teoretycy prowadzący prace naukowo-badawcze w dziedzinie bibliografii; — organizujący działalność bibliograficzną bibliotekarze, bibliografowie, pracownicy nauki i inni; — osoby podejmujące prace bibliograficzne z zainteresowania i zamiłowania. W większości przypadków prace bibliograficzne prowadzi się w ramach instytucji zespołowo, pod kierunkiem redaktorów i przewodniczących zespołów. Ich celem jest przygotowywanie do wydania bibliografii o charakterze retrospektywnym lub kolejnych, ukazujących się bieżąco, części bibliograficznego wydawnictwa ciągłego (bibliografii bieżącej bądź prospektywnej). Dąży się do organizowania i koordynowania prac bibliograficznych w skali kraju: zadanie to spoczywa na bibliotekach narodowych, a niekiedy uczestniczą w tym stowarzyszenia bibliotekarskie. W Polsce realizuje je Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej, opracowujący m.in. „Bibliografię Bibliografii Polskich". 201 Organizując działalność bibliograficzną w skali kraju, dąży się przede wszystkim do: — kompletnego rejestrowania krajowej produkcji wydawniczej, poprzez ujęcie jej w zespole (systemie) spisów, obejmującym w miarę możności wszystkie typy dokumentów; — rejestrowania publikacji zagranicznych w języku danego narodu, a także tego narodu dotyczących (określa się je jako „exteriorica" i „patriotica"); — uregulowania prac nad bibliografiami specjalnymi dziedzin wiedzy i kierunków działalności praktycznej; — podjęcia ustaleń dotyczących opracowań bibliografii terytorialnych (regionalnych) przedmiotowych drogą podziału kompetencji; — przyjęcia jednolitych zasad (norm) metodycznych w sprawie opisu bibliograficznego, klasyfikacji i typologii bibliografii, metodyki i techniki sporządzania spisów i innych opracowań bibliograficznych, ujednolicenia terminologii; — stworzenia form rejestracji powstających opracowań (bibliografii różnego rodzaju), publikowania bibliografii drugiego stopnia, powołania ośrodka kierującego koordynacją prac, wymianą doświadczeń i współpracą bibliografów. W ostatnich dwóch dziesięcioleciach dokonano w wielu krajach, także częściowo w Polsce, automatyzacji bibliografii narodowej bieżącej, umożliwiającej korzystanie z niej zarówno w formie tradycyjnej, jak i przy pomocy systemów zautomatyzowanych: na nośnikach pamięci komputerowej albo w trybie zdalnego dostępu. Pozwala to na posługiwanie się wzorcowymi opisami bibliograficznymi do celów katalogowania i charakterystyki rzeczowej dokumentów. Instytut Bibliograficzny, pełniąc funkcje centralnego ośrodka bibliograficznego, opracowuje i publikuje bibliografię narodową bieżącą oraz retrospektywną XX w. (1901-1939), przygotowywał bibliografie zalecające (rocznik „Literatura Piękna" i serię poradników tematycznych), prowadzi prace w zakresie teorii i metodyki bibliografii, udziela porad metodycznych bibliografom. Przy udziale Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich zorganizował cztery Ogólnokrajowe Narady Bibliografów (1956, 1966, 1978 i 1995). W Instytucie powstają również drukowane karty katalogowe oraz działa ośrodek narodowy Międzynarodowego Systemu Informacji o Wydawnictwach Ciągłych, prowadzący numerację wydawnictw polskich (ISSN), stosownie do zasad obowiązujących obecnie w skali światowej; w Bibliotece Narodowej funkcjonuje także Krajowe Biuro ISBN, przyznające książkom wydawanym w Polsce obowiązujące numery. W r. 1979 przyjęto w Polsce, na podstawie porozumienia bibliotek wojewódzkich przy udziale Biblioteki Narodowej, program prac w zakresie bibliografii, nazwany „systemem bibliografii terytorialnej", a będący skoordynowanym planem prac nad bibliografiami przedmiotowymi województw, mającymi zastąpić i uzupełnić dotychczas opracowywane bibliografie regionalne. Wyznaczono 23 biblioteki wojewódzkie jako ośrodki wydawnicze, obejmujące zakresami swoich działań obszary od jednego województwa (10 bibliografii) do pięciu (4 bibliografie). W 5 przypadkach zakresy opracowań objęły dwa województwa, w 3 przypadkach — trzy. Nie wszyscy bibliografowie zaaprobowali tę koncepcję, uważając ją za błędną metodycznie (każdorazowa zmiana podziału terytorialnego kraju powoduje potrzebę modyfikacji zakresu bibliografii) i mało realną ze względu na brak niezbędnych środków osobowych i materialnych. Wyraziciele tej opinii uznali za słuszne pozostanie przy bibliografiach regionów, których obszar określony jest przez tradycje historyczne, 202 geograficzne i etniczne —jak np. „Bibliografia Pomorza Zachodniego", „Bibliografia Śląska", „Bibliografia Warmii i Mazur". Decyzją resortu Kultury i Sztuki system „terytorialny" został jednak wprowadzony w życie, choć zamierzona reforma administracyjna zmieni zasadniczo jego kształt. Na wstępie rozdziału określono ogólnie kierunki bibliograficznych prac bibliotek. Należy jeszcze wspomnieć, że biblioteki publiczne, pełniące funkcje placówek centralnych dla swych sieci, przygotowują i powielają lub wydają drukiem bibliografie zalecające i zestawienia tematyczne, poświęcone aktualnym zagadnieniom; podobnie postępują pedagogiczne biblioteki wojewódzkie, uwzględniając w pierwszym rzędzie potrzeby szkół i nauczycieli. Biblioteki szkolne posługują się przeważnie opracowaniami bibliograficznymi przygotowanymi przez inne placówki — same tworzą niekiedy kartoteki obejmujące piśmiennictwo potrzebne uczniom i nauczycielom, np. dotyczące twórczości literackiej, wydarzeń historycznych, imprez okolicznościowych, aktów prawnych, biografii osób i dokumentacji wydarzeń. Niestety, w ostatnich latach biblioteki (nie tylko w Polsce) zaniedbały regularne opracowywanie i rozpowszechnianie wykazów nabytków, spisów czasopism wpływających bieżąco, wykazów zbiorów wydawnictw ciągłych i innych form dokumentacji własnych zasobów — stanowiły one wartościowy i skuteczny propagandowo element prac bibliograficznych. Biblioteki naukowe poza narodowymi i uczelnianymi obierają różne formy działalności bibliograficznej jako swoje stałe zadania. Placówki o charakterze regionalnym (w Polsce — Biblioteka Śląska) opracowują bibliografie własnych regionów; w bibliotekach towarzystw naukowych i akademii nauk powstają bibliografie dziedzin — niekiedy o charakterze ogólnym albo interdyscyplinarnym: np. Biblioteka PAN w Warszawie specjalizuje się w bibliografii naukoznawstwa. W niektórych bibliotekach fachowych powstają opracowania zwane dokumentacyjnymi albo wydawnictwami ośrodków informacji: informacje ekspresowe lub przeglądy dokumentacyjne, a także bieżące bibliografie specjalne analityczne, prezentujące piśmiennictwo dotyczące określonych branż (gałęzi gospodarki). Własne prace bibliograficzne bibliotek wspomagają ich działalność informacyjną, wzbogacając jej warsztat i doskonaląc umiejętności bibliotecznych służb informacji. Na wykorzystywany przez te służby aparat podręczny składają się jednak w większości bibliografie przygotowywane i publikowane przez inne instytucje: placówki naukowo-badawcze, ośrodki informacji naukowej, wydawnictwa i przedsiębiorstwa księgarskie. Szczególną uwagę powinno się zwracać w bibliotekach na systematyczne gromadzenie wszelkich zestawień bibliograficznych oraz różnego rodzaju bibliografii wydawniczych i księgarskich: wieloletnich i rocznych katalogów oraz zapowiedzi wydawców; szczegółowych prospektów; zbiorczych spisów książek znajdujących się w handlu księgarskim — takich, jakim był polski „Katalog Składowy" w jego trzech seriach, czy też jakim jest amerykański „Books in Print" bądź niemiecki „Verzeichnis lieferbarer Biicher — obydwa dostępne także na nośnikach komputerowych. Starannie kompletowane i uzupełniane na bieżąco katalogi oraz plany wydawnicze wydawców profesjonalnych i nieprofesjonalnych (towarzystw naukowych, szkół wyższych) — w bibliotekach naukowych również wydawców zagranicznych — zapewniają informację bibliograficzną, która w istotny sposób uzupełnia materiały zawarte w podstawowych bibliografiach retrospektywnych i bieżących. ROZDZIAŁ 16 DZIAŁALNOŚĆ INFORMACYJNA BIBLIOTEK Współczesny bibliotekarz nie może ograniczać się jedynie do udostępniania materiałów bibliotecznych. Funkcja informowania o zbiorach bibliotecznych i ich treści, a także o piśmiennictwie w ogólności, wysuwa się na plan pierwszy wśród zadań bibliotek. Nabiera znaczenia działalność informacyjna, zwana także służbą informacyjną biblioteki na rzecz środowiska. Trudno wyobrazić sobie współcześnie bibliotekę — niezależnie od typu i rodzaju, miejsca i czasu — nie pełniącą służby informacyjnej na rzecz użytkowników. Zadania służby informacyjnej Do najważniejszych zadań służby informacyjnej współczesnej biblioteki należą: 1. Informacja o materiałach bibliotecznych, gromadzonych i przechowywanych w danej oraz w innych bibliotekach, a także o ich treści. 2. Dokumentacja zbiorów własnych i innych bibliotek poprzez opracowywanie formalne i rzeczowe oraz — w miarę potrzeb — także analityczno-syntetyczne materiałów bibliotecznych, ponadto przygotowywanie i publikowanie ich spisów drogą prac bibliograficznych. 3. Propaganda biblioteki i jej zbiorów. 4. Działalność dydaktyczno-metodyczna na rzecz biblioteki i użytkowników. m. in. ich szkolenie. Informacja o materiałach bibliotecznych i ich treści Informacja o materiałach bibliotecznych gromadzonych w bibliotece oraz o ich treści jest jednym z podstawowych zadań każdej biblioteki. Jej użytkownik poszukuje przede wszystkim materiałów o interesującej go tematyce. Zadaniem bibliotekarzy jest więc umożliwienie mu jak najszybszego ich otrzymania. Można to osiągnąć przez przygotowanie i zorganizowanie środków informacji o zbiorach, w postaci katalogów, kartotek, biuletynów nowości czy wykazów nabytków z różnych dziedzin wiedzy i z zakresu literatury pięknej. Pracownicy biblioteki mogą też udzielać informacji ustnie, telefonicznie, pisemnie lub za pomocą odpowiednich zau- 204 tomatyzowanych systemów informacyjnych. Informacja o zbiorach własnych może być rozszerzona o informacje dotyczące zbiorów innych bibliotek, jeżeli poszukiwanego przez użytkownika materiału nie ma w bibliotece. W takim wypadku bibliotekarz pełniący służbę informacyjną musi umieć znaleźć wiadomości o poszukiwanych przez użytkownika dokumentach; wiedzieć, gdzie znajdują się informacje o artykule z czasopisma, książce czy innych materiałach, będących w posiadaniu bibliotek krajowych bądź zagranicznych. Dlatego bibliotekarze udzielający informacji powinni orientować się w profilu gromadzenia innych bibliotek w kraju i za granicą oraz ich zasobach. W praktyce bibliotekarskiej przyjęto dzielić proces informacji bibliotecznej na trzy etapy: — przyjmowanie zapytania (kwerendy), — opracowanie odpowiedzi, — przekazanie odpowiedzi użytkownikowi. Początkowe kontakty bibliotekarza z czytelnikiem — użytkownikiem informacji przybierają z zasady następujące formy: — zapytanie bezpośrednie (ustne); — zapytanie telefoniczne, teleksowe lub telegraficzne; — pytanie pisemne bądź telefaksowe; — pytanie poprzez zautomatyzowane systemy informacyjne. Przy każdej z tych form bibliotekarz przed załatwieniem zlecenia musi się zastanowić: — komu potrzebny jest dany materiał i zawarta w nim informacja? — jaki materiał i jaka informacja potrzebna jest użytkownikowi? — jaki jest poziom wiedzy użytkownika w dziedzinie, o którą pyta? — do czego jest mu potrzebna informacja? — jakie zna języki obce? — jakie środki przekazania informacji i materiałów mogą być najbardziej przydatne (korzystne) i najlepsze? Czasem udzielona informacja nie wystarczy. Bibliotekarz powinien wówczas umiejętnie zaproponować użytkownikowi dalsze kontakty z biblioteką. Wtedy dopiero może dojść do dokładnego sprecyzowania zapotrzebowania użytkownika i możliwości przygotowania prawidłowej odpowiedzi przez bibliotekarza. Niektóre biblioteki stosują specjalne druki zapytań, wypełniane w czasie pierwszej rozmowy. Użytkownicy nie lubią jednak takiej formy i może ich ona zniechęcić. Jeżeli bibliotekarz stwierdzi, że zapytanie użytkownika wymaga utrwalenia na piśmie, lepiej żeby sam zanotował wszystkie dane, potrzebne — jego zdaniem — do opracowania prawidłowej odpowiedzi. Bibliotekarz winien również — po otrzymaniu zapytania — zastanowić się, czy jego tematyka odpowiada profilowi względnie specjalizacji biblioteki. Jeżeli istnieją placówki biblioteczne specjalizujące się w danym zakresie, lepiej skierować zapytanie tam, gdzie użytkownik zostanie obsłużony dokładniej i zgodnie z jego zapotrzebowaniem (oczywiście, dopiero po udzieleniu mu informacji wstępnej). Doświadczeni bibłiotekarze-praktycy radzą rozłożyć akcje poszukiwań informacyjnych na kolejne czynności (etapy), począwszy od dokładnego ustalenia treści zapytania, aż do sporządzenia odpowiedzi. Czynności te przedstawiają się następująco: 205 1. Korzystając z encyklopedii, słowników rzeczowych czy kompendiów, należy dokładnie zapoznać się z zakresem pojęciowym zagadnienia, będącego przedmiotem poszukiwanej informacji. 2. Sporządzić wykaz haseł przedmiotowych w różnych językach, według których będzie się czynić poszukiwania (hasła te można określić korzystając z klasyfikacji, jakiej używa się w danej bibliotece, np. z UKD albo z tezaurusa bądź słownika katalogu przedmiotowego). 3. Przejrzeć bibliografie specjalne, wydawnictwa informacyjne oraz inne publikacje, poświęcone w całości lub w części badanemu przedmiotowi, jak również wszystkie inne źródła, które mogłyby dostarczyć potrzebnych wskazówek. 4. Wykonać zestawienie artykułów z czasopism, zwłaszcza najważniejszych w danym zakresie, rozpoczynając od numerów najnowszych. 5. Jeżeli dla danego tematu mogą być przydatne inne typy materiałów, np. normy, patenty, literatura firmowa itp., należy je także uwzględnić. 6. Skoro po zebraniu pewnej ilości materiału informacyjnego okaże się, że dalsze poszukiwania nie dają pozytywnych wyników, trzeba zapytać użytkownika, czy uzyskane rezultaty są wystarczające. 7. Zebrany materiał należy uporządkować według określonych zasad; ułożyć go w sposób celowy, np. w porządku chronologicznym, alfabetycznym, rzeczowym (treściowym) lub według typów źródeł. 8. Powinno się podać sygnatury materiałów, jeżeli znajdują się one we własnej bibliotece, lub wskazać biblioteki, które mogą nimi dysponować; ewentualnie zaproponować wypożyczenie międzybiblioteczne, wykonanie mikrofilmu, foto- czy kserokopii bądź innego typu reprodukcji. 9. Trzeba też wskazać instytucje, w których można by jeszcze uzyskać dodatkowe informacje: np. firmy krajowe czy zagraniczne; laboratoria, w których przeprowadzono podobne badania; specjalistów zajmujących się tym zagadnieniem. Jeżeli czas nagli, bardzo dobre wyniki w poszukiwaniach i opracowaniu odpowiedzi daje praca całej grupy bibliotekarzy-informatorów. Potrzebna informacja zostaje wtedy przygotowana bardzo szybko, co znacznie wpływa na efektywność pracy biblioteki. Większą pomoc przynieść może użytkownikowi szybka, nawet wstępna odpowiedź, obiecująca uzupełnienie informacji, niż otrzymanie pełnej informacji po długim oczekiwaniu bez żadnej wiadomości poprzedzającej. Czynnikiem przyspieszającym, powodującym wyróżnienie kwerendy spośród wielu innych otrzymanych w tym samym czasie, powinno być znaczenie poszukiwanej informacji dla rozwiązania jakiegoś problemu. W takim bowiem wypadku brak odpowiedzi lub odpowiedź spóźniona może spowodować znaczne straty. Dlatego też praca biblio-tekarza-informatora musi być rzetelna i dokładna, ścisła i oparta na sprawdzonych danych, a przede wszystkim szybka, dająca w efekcie najbardziej aktualne wiadomości. Przekazywane informacje muszą być udokumentowane źródłami i możliwe do sprawdzenia. W każdej bibliotece, niezależnie od jej typu, wskazać można pewne ogólne zasady prowadzenia służby informacyjnej i udzielania informacji. 1. Wszelkie poszukiwania w źródłach informacyjnych należy rozpoczynać od źródeł i wydawnictw najnowszych. Dopiero potem, jeżeli nie znajduje się w nich poszukiwanych informacji, powinno się zwracać do źródeł i wydawnictw dawniejszych. 206 2. Trzeba przeglądać różne typy źródeł i wykorzystywać rozmaite bazy danych, choćby zapytanie użytkownika, nawet najbardziej szczegółowe, zwracało uwagę tylko na jeden typ źródła. Jeżeli np. użytkownik chce poznać życiorys specjalisty z zakresu techniki, nie wystarczą tylko słowniki biograficzne czy encyklopedie, ale należy również uwzględnić odpowiednie bibliografie, monografie bądź też inne źródła z dziedziny nauk technicznych. 3. Materiały (opracowania) informacyjne, przekazywane użytkownikowi, winny być wyselekcjonowane pod względem ważności, poziomu poszczególnych źródeł i ich zakresu treściowego (tematycznego) — po uprzednim porozumieniu się z użytkownikiem (odbiorcą informacji). 4. Układ przekazywanych materiałów informacyjnych trzeba uzależnić od potrzeb użytkownika (odbiorcy). Dokumentacja zbiorów bibliotecznych Równie ważnym zadaniem informacyjnym każdej biblioteki, jak informacja o materiałach bibliotecznych, jest dokumentacja zbiorów. Przez dokumentację zbiorów rozumiemy ich opracowanie formalne i rzeczowe. Jego wynikiem są katalogi alfabetyczne i rzeczowe różnych rodzajów. Biblioteczna służba informacyjna przygotowuje często jeszcze inne formy opracowań — tzw. opracowania informacyjno--dokumentacyjne, a wśród nich przeglądy stanu wiadomości w zakresie wybranych zagadnień, nazywane też opracowaniami analityczno-syntetycznymi. Z opracowań należy też wymienić zestawienia bibliograficzne określonych tematycznie materiałów z własnej biblioteki lub z innych bibliotek, niekiedy z adnotacjami treściowymi lub analizami dokumentacyjnymi. Umożliwiają one spojrzenie na treść dokumentów w aspekcie nowości i aktualności. Wykonuje się również tłumaczenia materiałów przechowywanych w bibliotece, udostępniające ważne dla użytkowników treści publikacji obcojęzycznych. Ważną rolę odgrywają także opracowania dokumentacyjne prac biblioteki czy instytucji, przy której biblioteka działa. Są to przede wszystkim opisy bibliograficzne tych prac, ich krótkie streszczenia, adnotacje, analizy czy przeglądy treści prac naukowo-badawczych bądź określonych materiałów wytworzonych na miejscu, a dotyczących jednego tematu. Przygotowuje się publikacje informujące o zbiorach, wykazy nabytków, spisy bibliograficzne prac własnych, biuletyny tematyczne. Wydaje się ponadto drukowane katalogi zbiorów bibliotecznych, ich całości lub części, względnie publikuje analizy dokumentacyjne poszczególnych materiałów. Zdoku-mentowane materiały można lokować w odpowiednich kartotekach lub zbiorach 0 różnym stopniu mechanizacji i automatyzacji, np. tworzyć bazy złożone z tych opracowań i udostępniane w systemach informatycznych. Dokumentacja prac własnych dotyczy przede wszystkim bibliotek naukowych 1 fachowych działających przy szkołach wyższych, instytutach naukowo-badawczych czy naukowo-przemysłowych. To samo odnosi się do bibliotek specjalnych i fachowych w zakładach pracy, w których powstają liczne prace inżynieryjne, technologiczne czy konstrukcyjne. Ich opracowania dokumentacyjne warto przechowywać w zbiorach i służyć zainteresowanym informacją o autorach, tytułach i treści. 207 Dotychczasowe doświadczenia służb informacyjnych w bibliotekach różnych typów potwierdzają tezę, że przygotowanie przez te służby odpowiednich źródeł i opracowań zwiększa zapotrzebowanie użytkowników na informację naukową. Propaganda biblioteki i jej zbiorów Niemniej ważnym zadaniem informacyjnym jest propaganda biblioteki, czytelnictwa i użytkowania zbiorów. We współczesnych bibliotekach kładzie się szczególny nacisk na propagowanie własnej placówki i jej urządzeń, mających na celu obsługę środowiska. Zwraca się uwagę na wychodzenie biblioteki do otoczenia, w którym działa, z informacją o zbiorach, o działalności informacyjnej i o możliwościach korzystania ze świadczeń bibliotecznych w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych i naukowych czy zajmującego spędzania wolnego czasu. Równocześnie biblioteka winna propagować bogactwo treściowe posiadanego zbioru mogące zainteresować czytelników. Niezbędne jest także zachęcanie do częstego i stałego wykorzystywania książek, czasopism i innych materiałów bibliotecznych, ponieważ systematyczne i rozwinięte czytelnictwo podnosi ogólną kulturę i stopień świadomości społecznej. W związku z tym należy rozwijać różne formy propagandy. Będą to przede wszystkim osobiste spotkania bibliotekarzy z użytkownikami bibliotek, indywidualne bądź w grupach; działania propagandowe w formie tekstowej, graficznej czy audiowizualnej, jak nagrania, filmy, programy komputerowe. Ważną formą propagowania biblioteki i jej usług powinna być stała akcja wystawiennicza (ekspozycyjna) biblioteki. Należy na bieżąco eksponować nowości: książki, czasopisma czy inne rodzaje materiałów gromadzonych w bibliotece. Wystawy muszą również mieć charakter tematyczny: ich tematy trzeba określać, biorąc pod uwagę zainteresowania użytkowników biblioteki i całego środowiska, w którym ona działa. Wystawy tego rodzaju powinny być starannie przygotowywane, przy wykorzystaniu odpowiednich materiałów i sprzętu. Warto również pozyskać do tych celów wykwalifikowanego plastyka, który zapewni wystawie należytą oprawę. Musi ona zwracać uwagę swą kolorystyką i kompozycją; nie może być jedynie zwykłą prezentacją książek czy czasopism w gablotach lub witrynach. Odwiedzających bibliotekę winny także zachęcać plakaty, afisze, krótkie hasła czy sentencje związane z tematem wystawy, napisy i podpisy objaśniające treść i formy wystawionych materiałów. Wystawę można wzbogacić o akcję audiowizualną, jeżeli pozwalają na to warunki (np. pokaz filmu lub przezroczy). Można przeprowadzić cykl pogadanek, prelekcji bądź też urządzić spotkanie z autorem książek lub artykułów eksponowanych na wystawie. Niekoniecznie musi w nim wystąpić autor dzieł literatury pięknej; pożądani są również autorzy książek naukowych, popularnonaukowych albo artykułów w prezentowanych czasopismach. Mówiąc o swojej pracy mogą przedstawiać nie tylko własne utwory, ale także zwrócić uwagę słuchaczom na inne materiały, związane z interesującą ich tematyką. Przy propagowaniu działalności informacyjnej biblioteki można wykorzystać w formie eksponatów wystawowych wykonane w niej opracowania bibliograficzne i dokumentacyjne. Biblioteki mogą rozszerzyć działalność propagandowo-informa-cyjną, wykorzystując miejscowe czy regionalne ośrodki radiowo-telewizyjne oraz lokalną prasę codzienną i tygodniową, a także coraz bardziej dostępne sieci informacyjne, np. Internet. Takie inicjatywy ze strony biblioteki sprzyjają nie tylko poznaniu jej samej i jej działalności przez potencjalnych użytkowników, ale przyczy- 208 Dotychczasowe doświadczenia służb informacyjnych w bibliotekach różnych typów potwierdzają tezę, że przygotowanie przez te służby odpowiednich źródeł i opracowań zwiększa zapotrzebowanie użytkowników na informację naukową. Propaganda biblioteki i jej zbiorów Niemniej ważnym zadaniem informacyjnym jest propaganda biblioteki, czytelnictwa i użytkowania zbiorów. We współczesnych bibliotekach kładzie się szczególny nacisk na propagowanie własnej placówki i jej urządzeń, mających na celu obsługę środowiska. Zwraca się uwagę na wychodzenie biblioteki do otoczenia, w którym działa, z informacją o zbiorach, o działalności informacyjnej i o możliwościach korzystania ze świadczeń bibliotecznych w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych i naukowych czy zajmującego spędzania wolnego czasu. Równocześnie biblioteka winna propagować bogactwo treściowe posiadanego zbioru mogące zainteresować czytelników. Niezbędne jest także zachęcanie do częstego i stałego wykorzystywania książek, czasopism i innych materiałów bibliotecznych, ponieważ systematyczne i rozwinięte czytelnictwo podnosi ogólną kulturę i stopień świadomości społecznej. W związku z tym należy rozwijać różne formy propagandy. Będą to przede wszystkim osobiste spotkania bibliotekarzy z użytkownikami bibliotek, indywidualne bądź w grupach; działania propagandowe w formie tekstowej, graficznej czy audiowizualnej, jak nagrania, filmy, programy komputerowe. Ważną formą propagowania biblioteki i jej usług powinna być stała akcja wystawiennicza (ekspozycyjna) biblioteki. Należy na bieżąco eksponować nowości: książki, czasopisma czy inne rodzaje materiałów gromadzonych w bibliotece. Wystawy muszą również mieć charakter tematyczny: ich tematy trzeba określać, biorąc pod uwagę zainteresowania użytkowników biblioteki i całego środowiska, w którym ona działa. Wystawy tego rodzaju powinny być starannie przygotowywane, przy wykorzystaniu odpowiednich materiałów i sprzętu. Warto również pozyskać do tych celów wykwalifikowanego plastyka, który zapewni wystawie należytą oprawę. Musi ona zwracać uwagę swą kolorystyką i kompozycją; nie może być jedynie zwykłą prezentacją książek czy czasopism w gablotach lub witrynach. Odwiedzających bibliotekę winny także zachęcać plakaty, afisze, krótkie hasła czy sentencje związane z tematem wystawy, napisy i podpisy objaśniające treść i formy wystawionych materiałów. Wystawę można wzbogacić o akcję audiowizualną, jeżeli pozwalają na to warunki (np. pokaz filmu lub przezroczy). Można przeprowadzić cykl pogadanek, prelekcji bądź też urządzić spotkanie z autorem książek lub artykułów eksponowanych na wystawie. Niekoniecznie musi w nim wystąpić autor dzieł literatury pięknej; pożądani są również autorzy książek naukowych, popularnonaukowych albo artykułów w prezentowanych czasopismach. Mówiąc o swojej pracy mogą przedstawiać nie tylko własne utwory, ale także zwrócić uwagę słuchaczom na inne materiały, związane z interesującą ich tematyką. Przy propagowaniu działalności informacyjnej biblioteki można wykorzystać w formie eksponatów wystawowych wykonane w niej opracowania bibliograficzne i dokumentacyjne. Biblioteki mogą rozszerzyć działalność propagandowo-informa-cyjną, wykorzystując miejscowe czy regionalne ośrodki radiowo-telewizyjne oraz lokalną prasę codzienną i tygodniową, a także coraz bardziej dostępne sieci informacyjne, np. Internet. Takie inicjatywy ze strony biblioteki sprzyjają nie tylko poznaniu jej samej i jej działalności przez potencjalnych użytkowników, ale przyczy- 208 niają się do ściślejszych kontaktów biblioteki z pracownikami prasy, radia i telewizji, co nie jest bez znaczenia dla popularności placówki w środowisku. Bibliotekarz musi być w stałym kontakcie z ośrodkami masowego przekazu, współpracując z nimi w dziedzinie informacji i propagandy. Działalność dydaktyczno-metodyczna Do działalności informacyjnej i propagandowej należy również szkolenie użytkowników informacji, określane często jako przysposobienie biblioteczne (czytelnicze i informacyjne). Obejmuje ono kształcenie w zakresie umiejętności posługiwania się źródłami i wydawnictwami informacyjnymi oraz sprzętem technicznym biblioteki, przede wszystkim informatycznym; wdrażanie nawyków korzystania ze zbiorów, przyswajanie znajomości metod poszukiwań bibliograficzno-informacyj-nych czy nawet samodzielnego sporządzania opracowań (np. zestawień tematycznych). Szkolenie użytkowników może przebiegać w różny sposób, przy zastosowaniu szeregu form. Jedną z najbardziej tradycyjnych jest szkolenie wizualne, w trakcie którego wykorzystuje się napisy, plansze i rysunki zawierające instrukcje, informujące o zbiorach biblioteki i możliwościach korzystania z nich, objaśniające prawa i obowiązki użytkownika w bibliotece. Pomocą służą drukowane czy powielane informatory w postaci krótkich ulotek, broszur lub książek ilustrowanych zdjęciami wnętrz bądź urządzeń technicznych biblioteki. Mogą one podawać szersze wiadomości o bibliotece, jej powstaniu i organizacji; o zasadach działania i udostępniania zbiorów oraz o zakresie działania służby informacyjnej. Wykorzystuje się również broszury zawierające instrukcje do katalogów znajdujących się w bibliotece, szczególnie katalogów rzeczowych, których zasady opracowania i wewnętrzna struktura mają zwykle specyficzny charakter. Takie drukowane, powielane bądź wyświetlane na ekranach monitorów materiały informacyjne można udostępniać użytkownikom we wszystkich komórkach biblioteki, szczególnie zaś w tych, do których najczęściej trafiają, a więc w pomieszczeniach katalogów, wypożyczalni i czytelni. Od powyższych, pośrednich form szkolenia użytkowników bardziej efektywne jest szkolenie bezpośrednie — indywidualne bądź grupowe (zbiorowe). Szkolenie indywidualne może mieć charakter instruktażu udzielanego przez pracowników komórki informacyjnej użytkownikowi we wszystkich interesujących go sprawach, związanych z biblioteką i z jej wykorzystaniem. Bibliotekarz z działu (oddziału) informacji może również pomóc użytkownikowi w racjonalnym i skutecznym wykorzystaniu względnie przestudiowaniu otrzymanych materiałów bibliotecznych. Szkolenie zbiorowe polega na bezpośrednim kontakcie bibliotekarza z grupą użytkowników. Odbywa się ono w formie wykładów lub ćwiczeń. Organizuje się je już dla uczniów szkół podstawowych i średnich, przede wszystkim zaś dla studentów szkół wyższych. Mogą to być krótkie, kilkunasto- czy kilkudziesięciominu-towe pogadanki, prelekcje i wykłady bądź też kilkakrotne spotkania bibliotekarza z użytkownikami danej biblioteki, ujęte w cały cykl spotkań szkoleniowych. Szkoleniem bibliotecznym, zapoznającym z usługami biblioteki, powinni być objęci również wszyscy nowo przyjmowani pracownicy w tych zakładach pracy, w których działają dobrze rozwinięte i zaopatrzone biblioteki fachowe czy ośrodki 209 informacji naukowej i technicznej. Takie szkolenie umożliwi pracownikom poznanie nie tylko zbiorów danej biblioteki, ale i bibliotekarzy zatrudnionych w bibliotece oraz ułatwi późniejszy bezpośredni kontakt i współpracę. Szkolenie informacyjne winno wykształcić w użytkownikach umiejętność wyszukiwania i zamawiania materiałów bibliotecznych, zapoznać ich z istniejącą i działającą siecią bibliotek oraz innych placówek informacji naukowej w kraju i za granicą, a także z możliwościami jej wykorzystania. W trakcie szkolenia użytkownik przyswaja sobie znajomość różnych form opracowań i wydawnictw informacyjnych, jak bibliografie adnotowane, zestawienia tematyczne, przeglądy dokumentacyjne czy tłumaczenia, oraz uczy się posługiwać sprzętem stosowanym do wyszukiwania i wykorzystywania informacji (kartotekami, czytnikami, terminalami systemów komputerowych). Organizowanie podobnych szkoleń w szkołach różnych typów i poziomów lub w miejscach pracy przynosi duże korzyści. Uczniom i studentom oraz pracownikom, niezależnie od zajmowanego stanowiska czy wykonywanej funkcji, wpaja się nawyki stałego śledzenia ukazujących się nowych publikacji w celu uzupełniania wiedzy, kompletowania własnych zbiorów i odpowiedniego ich wykorzystywania. Szkolenie można prowadzić również za pomocą telewizji wewnętrznej, jeżeli taka istnieje, organizując odpowiedni cykl prelekcji z pokazami. Przy tej formie szkolenia użytkowników nieodzowne jest przynajmniej jednorazowe zgromadzenie uczestników w samej bibliotece, miejscu przechowywania materiałów bibliotecznych. Formy usług informacyjnych Różne są rodzaje i formy usług informacyjnych w bibliotece, składających się na tzw. informację bierną i czynną. Dawniej informacja występowała wyłącznie wewnątrz biblioteki i udzielano jej na żądanie czytelnika, który — przychodząc do niej — dopiero na miejscu był informowany o zbiorach, o możliwościach dotarcia do materiałów bibliotecznych i ich ewentualnej dla niego przydatności. Podstawowym narzędziem wyszukiwawczym w zbiorach bibliotek aż do połowy XIX w. były głównie inwentarze i katalogi. Taką informację, która nie wychodzi naprzeciw potrzebom użytkownika, nazywamy informacją bierną. Inicjatywa użytkownika, jego zapytanie czy poszukiwanie odpowiedniego materiału bądź informacji, uruchamia w tym przypadku działalność informacyjną bibliotekarza. We współczesnych bibliotekach zwracamy większą uwagę na inny rodzaj działalności informacyjnej, informację czynną. Inicjatorem poczynań informacyjnych musi być bibliotekarz. Winien on na bieżąco, systematycznie informować użytkowników biblioteki ojej zbiorach i o ich zawartości treściowej. Informacja czynna oznacza wyjście informującego bibliotekarza do użytkowników, ich miejsca pracy czy nauki. Dlatego dzisiaj ceni się szczególnie tzw. informację adresowaną, czyli informację tematycznie wyselekcjonowaną, zgodną z zainteresowaniami konkretnego użytkownika i przekazywaną mu bezpośrednio do jego stanowiska pracy lub do miejsca zamieszkania (tę formę obsługi nazywamy selektywną dystrybucją informacji). W związku z tak pojętą działalnością informacyjną rozwinęły się różne formy usług informacyjnych w bibliotekach, o coraz większym stopniu zróżnicowania i unowocześnienia. W usługach tych bibliotekarze korzystają coraz częściej — 210 w niektórych bibliotekach wyłącznie — z urządzeń systemów komputerowych, pozwalających na automatyczne wyszukiwanie piśmiennictwa. Przyjmując jako kryterium podziału liczbę użytkowników, wyróżniamy dwie podstawowe formy usług informacyjnych: — działalność informacyjną dla użytkownika indywidualnego, — działalność informacyjną dla użytkownika zbiorowego. Służba informacyjna dla użytkownika indywidualnego to przede wszystkim nawiązanie z nim bezpośredniego kontaktu. Może on polegać na rozmowie ustnej, telefonicznej albo korespondencji w formie szerokiej kwerendy bądź krótkiej informacji faktograficznej lub dokumentacyjnej. Indywidualna służba informacyjna to również instruowanie użytkownika o możliwościach zdobycia poszukiwanego materiału w danej bibliotece, albo uzyskania go z innych bibliotek czy ośrodków informacji. Do indywidualnej służby informacyjnej zaliczamy też dostarczanie użytkownikom dokumentów wtórnych w postaci reprodukcji części książek, artykułów z czasopism, czy innych materiałów bądź ich fragmentów. Do zadań pracowników bibliotecznej służby informacji należy udzielanie użytkownikom porad metodycznych z zakresu użytkowania źródeł informacyjnych, techniki sporządzania notatek, wyciągów i streszczeń, techniki czytania; ponadto — przekazywanie użytkownikom umiejętności wykonywania — dla własnych celów — poprawnych opisów bibliograficznych, zestawień tematycznych i innych opracowań informacyjnych. Biblioteczna służba informacji przygotowuje również użytkownika do umiejętności korzystania z automatycznych systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Informację indywidualną można różnicować, biorąc za podstawę kilka aspektów. Kryterium podziału mogą stanowić: tematyka udzielonych informacji, kategoria odbiorców, sposób przekazu informacji, rodzaje wykorzystanych źródeł czy ilość czasu zużytego na sporządzenie odpowiedzi informacyjnej. W praktyce polskiej służby informacyjnej przyjęto najczęściej stosowany przez bibliotekarzy podział ze względu na cechy formalne udzielanych informacji. Wyróżnia się więc informacje: — katalogowe, czyli informacje o istniejących w bibliotece katalogach oraz ich zawartości; — biblioteczne, dotyczące informacji o bibliotece i znajdujących się w niej materiałach, z lokalizacją materiałów nie posiadanych przez bibliotekę włącznie; — bibliograficzne, czyli informowanie o piśmiennictwie, wyszukiwanie opisów bibliograficznych potrzebnych materiałów i ich uzupełnianie; sporządzanie zestawień bibliograficznych; pomoc w korzystaniu z bibliograficznych baz danych; — dokumentacyjne, dotyczące zawartości treściowej materiałów bibliotecznych; — tekstowe, czyli sporządzanie i dostarczanie tekstów bądź reprodukcji materiałów bibliotecznych; — rzeczowe, czyli podawanie konkretnych faktów, danych, nazwisk, dat związanych z konkretnymi zapytaniami z różnych dziedzin. Informacja zbiorowa — to działalność informacyjna skierowana do ogółu użytkowników, a szczególnie do środowiska, w którym działa biblioteka. Jej podstawowymi formami są: informacje o nabytkach biblioteki, uzyskanych w określonym czasie; wykazy książek czy czasopism krajowych i zagranicznych z określonej dziedziny wiedzy; spisy otrzymanych mikrofilmów, opisów patentowych, norm, katalogów, płyt czy taśm bądź innych materiałów bibliotecznych aktualnie gromadzonych w bibliotece. Mogą to być także stałe biuletyny informacyjne, zawie- 211 w niektórych bibliotekach wyłącznie — z urządzeń systemów komputerowych, pozwalających na automatyczne wyszukiwanie piśmiennictwa. Przyjmując jako kryterium podziału liczbę użytkowników, wyróżniamy dwie podstawowe formy usług informacyjnych: — działalność informacyjną dla użytkownika indywidualnego, — działalność informacyjną dla użytkownika zbiorowego. Służba informacyjna dla użytkownika indywidualnego to przede wszystkim nawiązanie z nim bezpośredniego kontaktu. Może on polegać na rozmowie ustnej, telefonicznej albo korespondencji w formie szerokiej kwerendy bądź krótkiej informacji faktograficznej lub dokumentacyjnej. Indywidualna służba informacyjna to również instruowanie użytkownika o możliwościach zdobycia poszukiwanego materiału w danej bibliotece, albo uzyskania go z innych bibliotek czy ośrodków informacji. Do indywidualnej służby informacyjnej zaliczamy też dostarczanie użytkownikom dokumentów wtórnych w postaci reprodukcji części książek, artykułów z czasopism, czy innych materiałów bądź ich fragmentów. Do zadań pracowników bibliotecznej służby informacji należy udzielanie użytkownikom porad metodycznych z zakresu użytkowania źródeł informacyjnych, techniki sporządzania notatek, wyciągów i streszczeń, techniki czytania; ponadto — przekazywanie użytkownikom umiejętności wykonywania — dla własnych celów — poprawnych opisów bibliograficznych, zestawień tematycznych i innych opracowań informacyjnych. Biblioteczna służba informacji przygotowuje również użytkownika do umiejętności korzystania z automatycznych systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Informację indywidualną można różnicować, biorąc za podstawę kilka aspektów. Kryterium podziału mogą stanowić: tematyka udzielonych informacji, kategoria odbiorców, sposób przekazu informacji, rodzaje wykorzystanych źródeł czy ilość czasu zużytego na sporządzenie odpowiedzi informacyjnej. W praktyce polskiej służby informacyjnej przyjęto najczęściej stosowany przez bibliotekarzy podział ze względu na cechy formalne udzielanych informacji. Wyróżnia się więc informacje: — katalogowe, czyli informacje o istniejących w bibliotece katalogach oraz ich zawartości; — biblioteczne, dotyczące informacji o bibliotece i znajdujących się w niej materiałach, z lokalizacją materiałów nie posiadanych przez bibliotekę włącznie; — bibliograficzne, czyli informowanie o piśmiennictwie, wyszukiwanie opisów bibliograficznych potrzebnych materiałów i ich uzupełnianie; sporządzanie zestawień bibliograficznych; pomoc w korzystaniu z bibliograficznych baz danych; — dokumentacyjne, dotyczące zawartości treściowej materiałów bibliotecznych; — tekstowe, czyli sporządzanie i dostarczanie tekstów bądź reprodukcji materiałów bibliotecznych; — rzeczowe, czyli podawanie konkretnych faktów, danych, nazwisk, dat związanych z konkretnymi zapytaniami z różnych dziedzin. Informacja zbiorowa — to działalność informacyjna skierowana do ogółu użytkowników, a szczególnie do środowiska, w którym działa biblioteka. Jej podstawowymi formami są: informacje o nabytkach biblioteki, uzyskanych w określonym czasie; wykazy książek czy czasopism krajowych i zagranicznych z określonej dziedziny wiedzy; spisy otrzymanych mikrofilmów, opisów patentowych, norm, katalogów, płyt czy taśm bądź innych materiałów bibliotecznych aktualnie gromadzonych w bibliotece. Mogą to być także stałe biuletyny informacyjne, zawie- 211 rające — oprócz opisów bibliograficznych posiadanych wydawnictw — również dotyczące ich krótkie adnotacje treściowe lub analizy dokumentacyjne. Poszczególne zeszyty takich biuletynów bywają poświęcone różnej tematyce — w zależności od kategorii użytkowników, do których są kierowane. Eksponuje się także w specjalnych gablotach i witrynach, rozmieszczonych w miejscach łatwo dostępnych, wszelkie nowości zgromadzone w bibliotece. Dla tego rodzaju informacji można oczywiście wykorzystać dostępne urządzenia telewizyjne i radiowe bądź łącza telekomunikacyjne i informatyczne, o ile wiążą one użytkowników z biblioteką np. w ramach zautomatyzowanej sieci informacyjnej. Informacje indywidualne i zbiorowe łączą się ze sobą w praktyce dość często. Sporządzone przez bibliotekarzy katalogi, zestawienia bibliograficzne czy dokumentacyjne (z analizami treści), wykazy nowości lub inne tego typu opracowania informacyjne nie zawsze mogą być samodzielnie wykorzystane bezpośrednio przez użytkownika. Niejednokrotnie dopiero pomoc bibliotekarza czynnego w służbie informacyjnej ułatwia poszukiwania i skraca drogę do potrzebnych materiałów. Przy okazji zaś bibliotekarz może uzupełnić informację, którą użytkownik zdołał uzyskać, o tytuły czy fakty nie znane dotąd użytkownikowi. Obecnie, przy coraz powszechniejszym używaniu sprzętu technicznego w bibliotekach, można stosować jeszcze inne formy usług informacyjnych. Można np. zainstalować monitory ekranowe sprzężone z sytemem komputerowym — komputerami bądź całą siecią informatyczną, informujące użytkowników o bibliotece, jej zbiorach, możliwościach wykorzystania czy wypożyczenia materiałów ze zbioru. Ponadto również — o piśmiennictwie z różnych dziedzin. W ten sam sposób może odbywać się przekazywanie wszelkich innych informacji, dotyczących nowości nabytych przez bibliotekę bądź konkretnych informacji faktograficznych — np. dat rocznic, imion przypadających na dany dzień, ważniejszych wydarzeń kulturalnych, społecznych czy politycznych — bieżących lub zaplanowanych. W działalności informacyjnej wykorzystuje się dalekopisy (teleksy) i telekopiarki (telefaksy), służące do przekazywania na odległość sporadycznych czy systematycznych informacji o dokumentach bądź ich kopii (reprodukcji) — wybranym bibliotekom, instytucjom lub poszczególnym użytkownikom. Można także wykorzystywać do tych celów telewizję i komputerowe systemy przetwarzania danych. Informacje mogą być przekazywane tradycyjnie w formie piśmienniczej, jak i zakodowane na taśmach magnetycznych czy dyskach optycznych bądź odbierane bezpośrednio na monitorach ekranowych w formie wizualnej (obrazowej), a następnie wydrukowywane. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych i łatwo realizowanych form zbiorowej działalności informacyjnej jest stosowany coraz częściej wolny dostęp czytelników — użytkowników informacji do półek bibliotecznych. Ta forma kontaktu ze zbiorami może wyraźnie rozszerzyć potrzeby informacyjne użytkowników i równocześnie w większej mierze je zaspokoić. Oprócz wolnego dostępu do półek w czytelniach czy wypożyczalniach, tę formę udostępniania materiałów i zawartych w nich wiadomości stosuje się coraz częściej w większości bibliotecznych agend informacyjnych i ośrodków informacji. Organizacja działalności informacyjnej W trakcie wieloletniej działalności bibliotek wykształciły się różne formy organizacji i struktury komórek informacyjnych. Najpierw zaczęto organizować spe- 212 cjalne agendy informacji w niektórych bibliotekach naukowych i większych bibliotekach publicznych. Po II wojnie światowej powstały wyodrębnione działy informacyjno-bibliograficzne w bibliotekach uniwersyteckich. W latach następnych w wielu bibliotekach szkół wyższych utworzono oddziały tego typu działające na rzecz własnej uczelni. Obecnie każda biblioteka główna szkoły wyższej w Polsce posiada oddział informacji naukowej, niekiedy złożony z kilku odrębnych sekcji. W bibliotekach publicznych, szczególnie wojewódzkich i miejskich, także istnieją działy informacyjno-bibliograficzne. Zadaniem ich, oprócz ogólnej działalności informacyjnej, jest szeroko pojęta informacja o regionie. Działalność informacyjną prowadzą również biblioteki pedagogiczne i szkolne. Biblioteki pedagogiczne specjalizują się w informacji o piśmiennictwie pedagogicznym, dysponując prowadzonymi na bieżąco kartotekami zagadnieniowymi z zakresu pedagogiki i nauk pokrewnych oraz opracowując zestawienia tematyczne. Dla zorganizowania skutecznej działalności informacyjnej niezbędne są przede wszystkim trzy elementy: lokal i jego właściwe usytuowanie przestrzenne w bibliotece, narzędzia pracy (warsztat informacyjny) oraz odpowiednio przygotowana kadra, czyli pracownicy informacji. Lokal komórki informacyjnej Niezależnie od typu biblioteki (naukowa, fachowa, publiczna), komórka informacyjna powinna być umieszczona tam, gdzie najczęściej przebywają użytkownicy, na jednym poziomie z oddziałem katalogów, nawet obok niego, aby pracownicy informacji mogli bezpośrednio służyć użytkownikom poszukującym potrzebnych im materiałów. Służba informacyjna musi mieć łatwy dostęp do wszystkich czytelni i magazynów. Czasem trzeba szybko coś sprawdzić i wtedy właściwe usytuowanie skraca czas poszukiwania materiałów czy informacji. Agenda pełniąca zadania informacyjne winna zajmować — jako odrębna komórka organizacyjna — co najmniej dwa pomieszczenia. Jedno z nich — to ogólne informatorium, dostępne dla użytkowników, wyposażone w regały, stoły i krzesła, sprzęt informatyczny (terminale, ewentualnie komputery) oraz podręczny księgozbiór zawierający ważniejsze wydawnictwa i źródła informacyjne. W informatorium powinien dyżurować biblio-tekarz-informator doskonale orientujący się w organizacji biblioteki i jej zbiorów, umiejący współpracować z użytkownikami. W drugim pomieszczeniu winna znajdować się pracownia komórki informacyjnej. Należy prowadzić w niej prace dokumentacyjne i bibliograficzne, opracowywać kwerendy, pisać na maszynie, obsługiwać urządzenia informatyczne łączące bibliotekę z sieciami i systemami informacyjnymi oraz przechowywać korespondencję. Pracownia musi być wyposażona w roboczy zbiór podręczny. Jeżeli istnieje możliwość uzyskania i zagospodarowania trzeciego pomieszczenia, to należałoby w nim urządzić pracownię reprograficzną (reprodukcyjną). Lokale bibliotecznej komórki informacyjnej powinny mieć możliwie dużą powierzchnię użytkową, być właściwie oświetlone i pomalowane na kolory pastelowe, sprzyjające pracy bibliotekarzy i użytkowników. Pomieszczenia należy wyposażyć w meble proste, wygodne i funkcjonalne — ułatwiające pracę. Trzeba przygotować dla bibliotekarzy biurka i krzesła półmiękkie oraz sprzęt do małej czytelni dla użytkowników — kilka stolików jednoosobowych o dużej powierzchni, która umożliwi równoczesne korzystanie z kilku wydawnictw informacyjnych, oraz drew- 213 niane, niezbyt wysokie (do 2 m) regały, na których rozmieszczone zostaną zbiory podręczne czytelni w sposób umożliwiający wolny dostęp do półek. Użytkownikom należy udostępnić również maszyny do pisania, rzutniki, czytniki i terminale komputerowe. Jeżeli można wygospodarować osobne pomieszczenia dla pracy indywidualnej użytkowników (kabiny czy kąciki), to i one powinny być wyposażone przynajmniej w maszyny do pisania, czytniki do mikrodokumentów bądź urządzenia komputerowe. Pracownicy agend informacyjnych powinni mieć do dyspozycji w czasie pracy urządzenia powielające: kserografy podręczne, powielacze offsetowe oraz aparaty reprodukcyjne, umożliwiające wykonywanie zdjęć mikrofilmowych, fotokopii czy innego typu reprodukcji; służące zarówno bibliotekarzom, jak i — przynajmniej częściowo — użytkownikom. Każda komórka informacyjna winna mieć dalekopis (teleks) i telekopiarkę (telefaks) — urządzenia zapewniające szybką łączność z innymi bibliotekami i ośrodkami informacji. Konieczne jest wewnętrzne połączenie telefoniczne, telewizyjne lub informatyczne komórki informacyjnej z innymi komórkami organizacyjnymi biblioteki, a nawet z poszczególnymi stanowiskami pracy, przede wszystkim zaś z działem gromadzenia i udostępniania zbiorów. Nieodzowne jest bezpośrednie wyjście telefoniczne na zewnątrz biblioteki. Ułatwia ono kontakt pracowników informacji z użytkownikami, ci zaś mogą się wówczas zwracać do komórki informacyjnej bez pośrednictwa centrali danego zakładu czy instytucji. Warsztat służby informacyjnej Podstawowym środkiem działania pracowników informacji i jednym z warunków powodzenia jest dobrze przygotowany i zorganizowany warsztat pracy. W skład tego zespołu pomocy musi wejść przede wszystkim podręczny zbiór materiałów informacyjnych: katalogi, kartoteki, bibliografie i informatory różnych typów. Wielkość zbiorów podręcznych zależna jest oczywiście od potrzeb informacyjnych użytkowników. W małych bibliotekach fachowych, szkolnych czy publicznych cały zbiór biblioteki będzie równocześnie podręcznym zbiorem bibliotekarza-informa-tora. W każdej jednak wyodrębnionej bibliotecznej komórce informacyjnej powinny się znaleźć najważniejsze wydawnictwa informacyjne, niezależnie od typu i wielkości biblioteki. Do tych podstawowych wydawnictw należą bibliografie bibliografii, bibliografie narodowe i bibliografie specjalne, dostosowane swoją treścią do profilu tematycznego zbiorów całej biblioteki i potrzeb użytkowników. Duże znaczenie mają również bibliografie czy wykazy tytułów czasopism, zwłaszcza naukowych i fachowych. W skład zbiorów podręcznych winny również wejść specjalistyczne czasopisma referujące (streszczające, abstraktowe) bądź wydawnictwa informacyjne typu informacji ekspresowej i przeglądu dokumentacyjnego. Nieodzowną pomocą są oczywiście katalogi alfabetyczne oraz katalogi rzeczowe — systematyczne czy przedmiotowe — prowadzone w bibliotece. Komórka informacji może ponadto prowadzić katalogi pomocnicze, rejestrujące część zbiorów biblioteki i wykazujące ich wybrane partie zależnie od potrzeb użytkowników. Mogą to być katalogi czy kartoteki dla materiałów różniących się formą utrwalenia treści (np. katalogi czasopism, mikrofilmów, płyt, zbiorów kartograficznych, literatury firmowej, druków ulotnych czy tzw. dokumentów życia społecznego) bądź też katalogi czy kartoteki 214 stanowiące ujęcie części zbiorów, interesujących specjalnie użytkowników biblioteki ze względu na ich treść. Jeżeli istnieją w bibliotece katalogi centralne, obejmujące swym zasięgiem cały kraj lub pewien jego region (województwo, miasto czy kilka podobnych jednostek geograficzno-administracyjnych), należy również umieścić je w zbiorze podręcznym. W zbiorach podręcznych winny znaleźć się także wszystkie używane w bibliotece programy komputerowe oraz instrukcje obsługi urządzeń informatycznych w niej funkcjonujących, jak też informacje dotyczące możliwości efektywnego wykorzystania dostępnych systemów informacyjnych — krajowych i zagranicznych. Pracownicy służby informacyjnej Bibliotekarz, pracujący na jednoosobowym stanowisku informacyjnym, wykonuje wszystkie zadania przewidziane w planie, określając kolejność wykonywanych działań zależnie od ich ważności i aktualności. Przy obsadzie co najmniej trzyosobowej można pracę podzielić i zorganizować ją racjonalniej. Do obowiązków kierownika komórki należy przede wszystkim planowanie i organizowanie pracy oraz kierowanie jej bieżącym wykonaniem, a ponadto koordynacja pracy na poszczególnych stanowiskach i nadzór nad jej przebiegiem i wynikami. Drugi pracownik winien zająć się biblioteczną informacją bieżącą: odpowiadać na ustne czy pisemne zapytania użytkowników, gromadzić zbiór podręczny, opracowywać jego katalogi, tworzyć kartoteki zagadnieniowe, obsługiwać na bieżąco urządzenia informatyczne. Trzeci pracownik powinien prowadzić działalność dokumentacyjną: opracowywać zestawienia bibliograficzne, sporządzać wyciągi z materiałów bibliotecznych, przygotowywać streszczenia i analizy dokumentacyjne. Jeżeli instytucją macierzystą jest uczelnia wyższa, instytut naukowo-badawczy bądź zakład pracy, w którym powstają prace naukowe, pracownik ten przygotowuje ich opracowania dokumentacyjne. Tworzy ich kartoteki, informuje o nich władze zwierzchnie i centralne ośrodki informacji, prowadzi ewentualnie kartoteki kart dokumentacyjnych w zależności od potrzeb użytkowników, informuje o specjalistach — pracownikach swojego zakładu i ich osiągnięciach naukowo-badawczych czy fachowych, gromadzi wycinki prasowe dotyczące macierzystej instytucji. Do obowiązków tego pracownika może również należeć działalność propagandowa na rzecz biblioteki i jej działalności informacyjnej. Organizuje on wtedy odpowiednie wystawy oraz przygotowuje pogadanki lub prelekcje, wykorzystując dostępne środki przekazu. Jakie kwalifikacje potrzebne są pracownikom agend informacji w bibliotekach? Ich obowiązki powinni pełnić przede wszystkim bibliotekarze znający doskonale prace własnej biblioteki; ponadto muszą orientować się w przyjętych przez nią zasadach gromadzenia, opracowywania, przechowywania i udostępniania materiałów bibliotecznych. Pracownicy komórki informacyjnej biblioteki, będącej częścią organizacyjną szkoły, zakładu pracy czy instytutu naukowo-badawczego, winni znać bardzo dobrze kierunki kształcenia bądź produkcji i tematy naukowo-badawcze oraz wszelkie potrzeby macierzystej instytucji. Bibliotekarze w służbie informacyjnej muszą znać regulaminy obowiązujące w bibliotece, umieć posługiwać się katalogami, informatorami i urządzeniami informatycznymi (systemami komputerowymi). Nie mogą się obejść bez znajomości metod wyszukiwania i otrzymywania materiałów bi- 215 bliotecznych bądź informacji z różnych bibliotek czy ośrodków. Dlatego też powinni należycie orientować się w regionalnej i krajowej oraz zagranicznych sieciach bibliotecznych i informacyjnych, znać podstawowy profil zbiorów i świadczeń poszczególnych bibliotek, ośrodków czy systemów informacji. W zakres ich obowiązków wchodzi także znajomość zasad obsługi urządzeń telekomunikacyjnych, informatycznych i reprograficznych. Pracownicy służby informacyjnej w bibliotece winni posiadać umiejętność nawiązywania kontaktów z użytkownikami: odznaczać się uprzejmością, szybką orientacją, inteligencją, dysponować dużym zasobem wiedzy ogólnej i specjalistycznej, wyrażać się jasno i poprawnie oraz — w miarę możliwości — posługiwać się jakimś językiem obcym. Bibliotekarz udzielający informacji winien stale pamiętać, że nie on tworzy z reguły informacje naukowe, techniczne, ekonomiczne, kulturalne i inne, ale są one rezultatem pracy uczonych, specjalistów, wynalazców, pisarzy — ludzi różnych zawodów. Głównym zadaniem bibliotekarza jest pośredniczenie w przekazywaniu materiałów bibliotecznych i zawartych w nich wiadomości, pomoc w dotarciu do informacji i przyswajaniu jej. A jeżeli bibliotekarzowi przyjdzie tworzyć również jakieś informacje — pochodne czy pierwotne — z zakresu nauki lub techniki, tym większa będzie jego zasługa w rozwoju danej dziedziny czy gałęzi gospodarki i przydatność w pracy. Kwalifikacje specjalne bibliotekarzy zatrudnionych w komórkach informacyjnych powinny być uzależnione od charakteru i typu bibliotek, w których przychodzi im pracować. Wyróżnia się trzy podstawowe typy bibliotekarzy, których zatrudnia się w agendach informacji. Pierwszy typ stanowią pracownicy o przygotowaniu bibliotecznym, orientujący się w ogólnych zasadach służby informacyjnej i umiejący w razie potrzeby celowo wykorzystać wiedzę i umiejętności specjalistów różnych dziedzin nauki i techniki. Są oni organizatorami działalności (służby) informacyjnej w bibliotece. Drugą grupą tworzą pracownicy o wykształceniu bibliotekoznawczym, którzy uzyskali dodatkowe wykształcenie na studiach podyplomowych czy kursach specjalnych w zakresie pewnej specjalności: dyscypliny naukowej bądź technicznej. Mogą to być bibliotekarze wykorzystujący swoją długoletnią praktykę w bibliotekach fachowych lub specjalnych i w połączeniu z dodatkowym wykształceniem specjalistycznym bądź praktyką z zakresu techniki, rolnictwa, ekonomii lub innej dziedziny osiągający dobre efekty w pracy informacyjnej z użytkownikami-specjalistami. Trzecią grupę bibliotekarzy-informatorów stanowią pracownicy o wykształceniu specjalistycznym, np. w zakresie nauk społecznych, filologicznych, ekonomii, rolnictwa czy techniki, którzy na kursach, studiach podyplomowych bądź przez praktykę zdobyli przygotowanie bibliotekoznawcze, umożliwiające im pracę w bibliotekach; stali się więc dodatkowo specjalistami w zakresie bibliotekarstwa. Najbardziej pożądani w bibliotekach, zajmujących się ożywioną działalnością informacyjną, są przedstawiciele dwóch ostatnich grup bibliotekarzy, czyli wykwalifikowani bibliotekarze z wyższymi studiami bibliotekoznawczymi i dodatkowymi kwalifikacjami specjalistycznymi z innej dziedziny, oraz wykwalifikowani specjaliści różnych dyscyplin niebibliotekoznawczych — z dodatkowymi kwalifikacjami bibliotekoznawczymi. Bibliotekarz z wykształcenia i zamiłowania będzie umiał zorganizować prace wewnątrz komórki informacyjnej i w całej bibliotece, zaś specjalista z dziedziny nauki czy techniki będzie kompetentnym informatorem w zakresie swo- 216 jej specjalności, umiejącym w kontaktach z użytkownikami posłużyć się typowymi technikami biblioteczno-dokumentacyjnymi. Działalność informacyjna w bibliotekach różnego typu uzależniona jest od rodzaju i tematyki gromadzonych zbiorów, ich zasięgu i form, przede wszystkim zaś od kategorii użytkowników, którym biblioteka służy. Inaczej będzie przebiegała działalność informacyjna w bibliotece naukowej, inaczej w fachowej czy szkolnej, a jeszcze inaczej w bibliotekach publicznych. W dużych bibliotekach naukowych, dysponujących zbiorami o charakterze uniwersalnym, bez ukierunkowania na wąską specjalność, działalność informacyjna przebiegać będzie głównie w zakresie informacji retrospektywnej o znacznym zróżnicowaniu tematycznym. Informacja może obejmować wiele dziedzin nauki i techniki, bo jej odbiorcami będą z reguły użytkownicy o zróżnicowanych zainteresowaniach. Trudno jest wtedy mówić o wyspecjalizowaniu się komórki informacyjnej w zakresie jednego czy kilku tematów (problemów). Pracownikami tych komórek informacyjnych o charakterze ogólnym winni być przede wszystkim ludzie z wykształceniem bibliotekoznawczym i nabytymi na studiach podyplomowych lub kursach dodatkowymi kwalifikacjami z innych dziedzin pojmowanych dość szeroko, obejmujących kilka pokrewnych dyscyplin. Dla opracowywania węższych tematów można korzystać z pomocy specjalistów spoza biblioteki, zatrudnianych w celu wykonania jakiegoś konkretnego zadania informacyjnego. Wiele bibliotek naukowych i fachowych korzysta już z pomocy tzw. referentów naukowych (specjalistów dziedzin) i konsultantów z różnych działów nauki i techniki. Inaczej przedstawia się sytuacja komórki informacyjnej w bibliotece instytutu naukowo-badawczego czy naukowo-przemysłowego, gdzie tematyka badań jest dość szczegółowo ukierunkowana. W takiej bibliotece do pracy informacyjnej powinien zostać skierowany specjalista z odpowiednim wykształceniem, przeszkolony w zakresie pracy bibliotecznej. Pracownik taki potrafi nawiązać kontakt ze specjalistami instytutu czy zakładu przemysłowego. Udziela wtedy informacji na zasadach partnerstwa dwóch współpracujących w tej samej dziedzinie specjalistów. Podobna sytuacja panuje w bibliotekach fachowych, związanych z konkretnymi zakładami pracy. W komórkach informacyjnych takich bibliotek powinni również pracować specjaliści, znający doskonale zagadnienia produkcyjne i techniczno-naukowe zakładu. Komórka informacyjna ma w takim przypadku szeroki zakres zadań — nie tylko informacyjnych, ale również propagandowych i pedagogicznych. Wielu pracowników zakładu produkcyjnego powinno podnosić swoje wykształcenie ogólne i zawodowe. Bibliotekarze muszą im wtedy służyć radą i pomocą w doborze lektury, w korzystaniu z odpowiednich materiałów bibliotecznych oraz w stosowaniu najbardziej racjonalnych i skutecznych metod uczenia się i przyswajania wiedzy. Specyficzną dla biblioteki fachowej grupą użytkowników są wynalazcy i racjonalizatorzy. Wymagają oni szczegółowej informacji specjalistycznej. Z taką grupą użytkowników może pracować jedynie specjalista, znający zagadnienia techniczne danej branży i informacyjno-dokumentacyjne. Powinien on orientować się dobrze również w literaturze patentowej, normalizacyjnej i firmowej (techniczno-handlowej) oraz umieć z niej skorzystać w odpowiedniej chwili. Innego rodzaju działalność informacyjną musi prowadzić biblioteka szkolna. Przede wszystkim powinna opracowywać i rozpowszechniać informacje o literaturze pedagogiczno-metodycznej, przydatnej zarówno nauczycielom, jak i uczniom; propagować czytelnictwo książek i czasopism, kształcić umiejętność posługiwania 217 się książkami, czasopismami i innymi środkami przekazu wiedzy, uczyć techniki sporządzania notatek i wyciągów oraz korzystania ze źródeł, wydawnictw i systemów informacyjnych. Należy zwrócić szczególną uwagę na uczniów zainteresowanych jakąś tematyką szczegółową, członków kółek przedmiotowych i uczestników zajęć fakultatywnych. Trzeba im podsuwać dodatkowe lektury: nie tylko książki, ale wybrane artykuły z czasopism naukowych i technicznych, fragmenty monografii lub inne szczegółowe opracowania naukowe i techniczne. Uczniów takich trzeba również w miarę potrzeb kierować do innych bibliotek, na wyższym poziomie organizacyjnym i czuwać cały czas nad procesem przyswajania sobie przez nich nawyków korzystania ze zbiorów bibliotecznych oraz informacyjnych. Komórki informacyjne bibliotek pedagogicznych zwracają szczególną uwagę na obsługę nauczycieli, a także innych pracowników pedagogicznych oraz administracyjnych oświaty i wychowania. W tych komórkach winni być zatrudnieni bibliotekarze o wykształceniu humanistycznym z dziedziny pedagogiki, psychologii i filozofii. Do ich dodatkowych kwalifikacji powinna należeć dobra znajomość dydaktyki i metodyki poszczególnych przedmiotów nauczania. Biblioteki publiczne w wielu krajach już od końca XIX w. prowadziły działalność informacyjną. Ze względu na charakter ich zbiorów oraz różnorodność kategorii użytkowników, działalność informacyjna bibliotek publicznych ma bardzo zróżnicowany charakter. W większych bibliotekach wojewódzkich czy miejskich różni się ona niewiele od pracy dużych bibliotek naukowych. Jedynie zakres zainteresowań (potrzeb) informacyjnych użytkowników takich bibliotek może być jeszcze szerszy niż w bibliotekach szkół wyższych czy innych instytucji naukowych. Mniejsze biblioteki publiczne muszą nastawić się w działalności informacyjnej na intensywną popularyzację materiałów bibliotecznych i umiejętności korzystania z nich oraz rozwijanie łączności informacyjnej z bibliotekami krajowymi i zagranicznymi. Wiele uwagi poświęcić należy eksponowaniu nowości gromadzonych w bibliotekach. Szersza też musi być pomoc bibliotekarzy, pełniących funkcje informacyjne, w gromadzeniu literatury do różnych tematów i na różnym poziomie, przy pisaniu wypracowań, referatów i przemówień. Wiele czasu poświęcić należy na opracowywanie informacji faktograficznej (rzeczowej), czasem dość szczegółowej, czerpanej przede wszystkim z wydawnictw informacyjnych i systemów informacji dostępnych w kraju. Informacja w bibliotekach publicznych ma charakter wielotematyczny, mniej wyspecjalizowany. Dlatego bibliotekarz zatrudniony w komórce informacyjnej powinien orientować się ogólnie w najnowszych osiągnięciach nauki i techniki, kultury i sztuki oraz w ich wzajemnych powiązaniach. Musi ustawicznie doskonalić swoje umiejętności korzystania z wydawnictw i źródeł informacyjnych oraz zautomatyzowanych systemów informacji bibliograficznej, informatorów ogólnych i szczegółowych, encyklopedii i słowników, baz danych różnego typu i rodzaju. Do jego obowiązków należy znajomość możliwości kontaktów z innymi bibliotekami i ośrodkami informacji, dróg oraz sposobów dotarcia do zbiorów większych bibliotek i ich wykorzystania. Mając zaś do czynienia z użytkownikami różnych kategorii — o odmiennych zainteresowaniach naukowych, technicznych czy zawodowych, różnego wieku i o różnym stopniu wykształcenia — a ponadto działając w różnych środowiskach, pracownik informacji w bibliotece publicznej musi mieć duży zasób wiedzy psychologicznej i pedagogicznej oraz wykazywać umiejętność uczenia użytkowników techniki pracy umysłowej i metod przyswajania informacji. ROZDZIAŁ 17 ZAUTOMATYZOWANE SYSTEMY INFORMACJI BIBLIOGRAFICZNEJ Powstanie systemów Przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych przyniósł znaczny wzrost liczby publikacji naukowych i związane z tym nasilenie zapotrzebowania na bieżącą informację bibliograficzną, pozwalającą na orientację w nowościach rynku wydawniczego oraz postępie badań naukowych. Okazało się równocześnie, że tradycyjne systemy informacji bibliograficznej, oparte na drukowanych opracowaniach bibliograficznych i zawierające aparat pomocniczy w postaci indeksów (głównie autorskich i przedmiotowych), nie są w stanie przekazywać użytkownikom informacji w zakresie odpowiadającym ich potrzebom. Dążenie do kompletności rejestracji ukazującego się piśmiennictwa spowodowało postępujące zwiększenie się objętości bibliografii, co utrudniło proces wyszukiwania informacji. Wydłużył się czas między publikacją dokumentów a ich sygnalizowaniem w bibliografiach, co powodowało dezaktualizację informacji trafiającej do użytkownika. Aby usprawnić działania informacyjne i podnieść ich efektywność, zastosowano do gromadzenia, opracowania i wyszukiwania informacji technikę komputerową. W pierwszym etapie komputerów użyto do utworzenia baz danych, będących podstawą wydruku wydawnictw bibliograficznych w tradycyjnej formie (bibliografii ab-straktowych), a także do automatycznego tworzenia uzupełniających je indeksów. Następnym krokiem było zorganizowanie bibliograficznych baz danych na nośnikach maszynowych, będących podstawą bezpośrednio dostępnych zautomatyzowanych systemów informacji bibliograficznej. Pojawiły się także nowe formy wydawnictw bibliograficznych, do których zaliczamy indeksy cytowań bibliograficznych, indeksy słów kluczowych i wydawnictwa typu „current contents". Bibliograficzne bazy danych Bibliograficzna baza danych, stanowiąca podstawę zautomatyzowanych systemów informacji bibliograficznej, to zorganizowany zbiór informacji o dokumentach, identyfikujący ich cechy formalne i treściowe, przechowywany na nośniku maszynowym. Według klasyfikacji stosowanej w amerykańskim katalogu baz „Cuadra Associaties", bazy bibliograficzne wraz z bazami skierowującymi zaliczone zo- 219 stały do grupy baz odsyłających, tzn. takich, które gromadzą informacje kierujące do źródeł — tj. dokumentów, osób, instytucji, organizacji. Oprócz baz danych, na zautomatyzowany system informacyjny składają się także: oprogramowanie, język informacyjno-wyszukiwawczy oraz zespół metod i urządzeń technicznych, które umożliwiają realizację procesu wyszukiwania informacji. Ponieważ w zautomatyzowanych systemach informacyjnych baza danych, język informacyjno-wyszukiwawczy i proces wyszukiwania stanowią jedność, istnieje tendencja do zamiennego stosowania terminów „baza danych" i „system informacyjny": zawartość systemu (baza) określa rodzaj systemu. Klasyfikację bibliograficznych baz danych można przeprowadzić na podstawie kilku kryteriów. Biorąc pod uwagę liczbę rekordów w bazie, wyróżniamy: • małe bazy danych zawierające mniej niż 100 tys. rekordów; • średnie bazy danych, zawierające od 100 tys. do 1 min. rekordów; • wielkie bazy danych, zawierające ponad 1 min rekordów. Przyjmując jako kryterium podziału stopień rozbudowania opisu dokumentu, wyróżniamy: • bazy rejestrujące tylko cechy formalne dokumentu (zawierające sam opis bibliograficzny); • bazy, w których opisy bibliograficzne dokumentów zostały wzbogacone o słowa kluczowe; • bazy zawierające obok opisu bibliograficznego także abstrakt. Kolejnym kryterium podziału bibliograficznych baz danych jest ich zakres tematyczny. Wyróżniamy tutaj: • jednodziedzinowe bazy danych, np. GEO-REF (geologia), SPIN (fizyka); • wielodziedzinowe bazy danych, np. INSPEC. Systemy i ich działanie Jako pierwsze pojawiły się zautomatyzowane systemy informacji bibliograficznej, których podstawę stanowiły bazy danych stworzone w oparciu o tradycyjne formy bibliografii abstraktowych. Do najbardziej znanych zaliczamy: • BIOSIS (Bioscences Information Service of Biological Abstracts): baza rejestrująca artykuły, książki, raporty, materiały konferencyjne, dysertacje i bibliografie dotyczące biologii i nauk pokrewnych. Zawiera publikacje od 1970 r. • PASCAL (Programme Appliąue a la Selection et a la Compilation Automati-que de la Litterature): wielodziedzinowa baza danych, rejestrująca publikacje z czasopism, prace doktorskie, sprawozdania z kongresów i z prac badawczych. Zawiera publikacje od 1973 r. Aktualizowana jest na bieżąco. • CAS (Chemical Abstracts Service): zawiera artykuły z czasopism, patenty, materiały konferencyjne, raporty techniczne, książki i dysertacje z chemii i technologii chemicznej. Obejmuje materiały od 1968 r. Aktualizowana co dwa tygodnie. • INSPEC (Information Sendce in Physics, Electrotechnology and Control): rejestruje zawartość czasopism, materiały konferencyjne, raporty, książki, dysertacje z zakresu fizyki, elektrotechniki, elektroniki i technologii informacyjnej. Zawiera materiały od 1969 r, aktualizowane raz w miesiącu. 220 • INIS (International Nuclear Information System): zawiera artykuły, wydawnictwa ciągłe, raporty, książki, literaturę firmową i materiały konferencyjne dotyczące energii jądrowej, fizyki oraz innych dziedzin związanych z fizyką jądrową. Rejestruje materiały opublikowane od 1970 r. Aktualizowana dwa razy w miesiącu. • MEDLARS (Medical Literaturę Analysis and Retrieval System): zawiera artykuły i wybrane monografie dotyczące szeroko pojętych nauk medycznych. Rejestruje publikacje ukazujące się od 1966 r. Aktualizowana dwa razy w miesiącu. Udostępnianie baz danych może odbywać się zarówno w trybie pośrednim — wsadowym (offline), jak i w trybie bezpośrednim —konserwacyjnym (online). W trybie pośrednim użytkownik, aby móc prowadzić przeszukiwania bazy, musi ją zainstalować na własnym, lokalnym komputerze. Tryb bezpośredni pojawił się wraz z rozwojem sieci telekomunikacyjnych. W 1965 roku firma SDC — System Development Corporation umożliwiła dostęp online do około 200 tys. informacji bibliograficznych z dziedziny techniki. Bazy w dostępie bezpośrednim umieszczone są na komputerze centralnym, a korzystanie z nich odbywa się poprzez system sieci telekomunikacyj ny ch. Systemy zautomatyzowane wymagają jednoznaczności zapisu informacji o dokumencie oraz tego, aby zapis ten przedstawiony był w formie czytelnej dla maszyny. Pierwsze prace nad formatem (schematem ujęcia danych czytelnych maszynowo) prowadzone były w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie. Tam w latach sześćdziesiątych opracowano format MARC (Machinę Readable Cataloging). Format ten, głównie ze względu na zastosowaną w nim zasadę zmienności długości pól rekordu, stał się podstawą zapisu informacji w wielu systemach zautomatyzowanych. W 1973 roku ukazała się norma ISO 2709 „Format do wymiany informacji bibliograficznej na taśmie magnetycznej", określająca strukturę rekordu w formacie MARC. Rekord jest podstawową jednostką zapisu informacji w systemach zautomatyzowanych. W przypadku systemów informacji o dokumentach, rekord zawiera dane odnoszące się do dokumentu będącego podstawą opisu w tym systemie. W uproszczeniu można powiedzieć, że jeden rekord zawiera opis bibliograficzny jednego dokumentu. Rekord złożony jest z pewnej ilości powtarzalnych pól i podpól, w które wpisuje się dane dotyczące opisywanego dokumentu. Tę wewnętrzną strukturę rekordu nazywamy jego formatem. Automatyzacja tradycyjnych systemów informacji bibliograficznej pozwoliła na wyeliminowanie niedogodności występującej przy wyszukiwaniu informacji, jaką była jego długotrwałość. Obecnie dowolną informację zapisaną na dysku CD-ROM można odszukać w czasie krótszym niż 1 s., przy minimalnym procencie błędu. Zastosowanie nośników maszynowych pozwoliło na zmagazynowanie w bazie danych nawet do kilku milionów rekordów (opisów) dokumentów i jednocześnie zapewniło trwałość tego zapisu. Systemy zautomatyzowane oferują możliwość natychmiastowego wydruku wyszukanego zbioru lub jego zapisu na dyskietce użytkownika. Wydruk informacji może odbywać się z wykorzystaniem różnorodnych formatów wydruku: np. bazy danych, mające w swojej nazwie słowo „Plus", oferują do 7 różnego rodzaju formatów prezentacji danych. Wszystkie systemy zautomatyzowane obejmują aktualne informacje o ukazujących się publikacjach, w wielu bowiem bazach aktualizacja zawartych w nich danych 221 odbywa się na bieżąco. Najczęstsze terminy aktualizacji to dwutygodniowy lub miesięczny. Największe możliwości oferują systemy zautomatyzowane, gdy chodzi o wyszukiwanie informacji; przede wszystkim użytkownik otrzymuje większą liczbę możliwości dostępu do niej. Do wyszukiwania w zbiorze wykorzystywane są różne elementy opisu formalnego dokumentów, czynniki jego charakterystyki treściowej, a także wyrażenia języka informacyjno-wyszukiwawczego zastosowanego w systemie. W wielu systemach stosuje się kilka języków. Do najczęściej występujących w systemach bibliograficznych — poza językami deskryptorowymi zaliczamy: kontrolowane słowa lub zdania, kody przedmiotowe/klasyfikacyjne, niekontrolowane słowa lub zdania, identyfikatory chemiczne. Ponadto użytkownik może tworzyć złożone strategie wyszukiwawcze, łącząc poszczególne elementy wyszukiwania operatorami Bool'a. Użycie operatora AND spowoduje wyszukiwanie tylko tych rekordów, które zawierają wszystkie wybrane do wyszukiwania hasła. W zbiorze, powstałym po wyszukiwaniu prowadzonym z użyciem operatora OR, znajdują się rekordy, które zawierać mogą tylko jedno hasło wyszukiwawcze. Zbiór ten będzie sumą podzbiorów rekordów zawierających wybrane hasła. Operator NOT spowoduje zawężenie zbioru wyszukanych rekordów poprzez podanie terminu, którego wystąpienie w rekordzie jest niepożądane. Ponadto system zautomatyzowany pozwala na równoczesne dotarcie do informacji bieżącej i retrospektywnej. Systemy — serwisy Na początku lat sześćdziesiątych zaczęły powstawać zautomatyzowane systemy bibliograficzne, dzięki którym użytkownik mógł wyszukiwać informacje w trybie bezpośrednim w wielu bazach przy użyciu jednego terminala. Systemy te zostały nazwane serwisami informacyjnymi online (information retrieval service). Są to systemy wielobazowe, zawierające informacje z jednej lub wielu dziedzin wiedzy, przy czym poszczególne bazy danych umieszczone są centralnie w głównej siedzibie serwisu. Oprócz bibliograficznych baz danych, w serwisach udostępniane są również: • inne bazy merytoryczne (skierowujące, numeryczne, pełnotekstowe), • bazy do użytku wewnętrznego, • bazy obsługi systemu, • bazy szkoleniowe. Serwisy obejmują od kilkudziesięciu do kilkuset baz. Oprócz możliwości ich przeszukiwania, producenci serwisów oferują także usługi dodatkowe: • SDI — Selektywną Dystrybucję Informacji; • zamawianie kopii dokumentów: do obsługi tej funkcji w ramach serwisów funkcjonują specjalne programy, np. w serwisie DIALOG zamawianie dokumentów odbywa się za pośrednictwem programu DIALORDER; • pocztę elektroniczną: użytkownicy mogą przekazywać sobie wzajemnie dowolne teksty drogą elektroniczną; • tworzenie własnych baz danych: użytkownik serwisu otrzymuje możliwość przeładowania wyszukanych informacji do własnej bazy, gdzie może je dalej porządkować i aktualizować; 222 udostępnianie baz danych, wchodzących w skład serwisu, na dyskach CD-ROM. Do największych serwisów informacyjnych zaliczamy: DIALOG Information Service Inc., powstały w 1972 roku z siedzibą w Pało Alto. Jest to system wielodziedzinowy, oferujący głównie bibliograficzne bazy danych, m.in. ABI Inform, AGRICOLA, ISMEC, ERIC. Bazy, udostępniane w serwisie, składają się z dwóch podzbiorów: zestawu opisów bibliograficznych dokumentów oraz indeksu alfabetycznego (kartoteki inwersyjnej) wszystkich haseł wyszukiwawczych w danej bazie, które odsyłają do odpowiednich opisów. Częstotliwość aktualizacji baz waha się do tygodnia do trzech miesięcy. Serwis oferuje równoległe wyszukiwanie na podstawie tej samej instrukcji wyszukiwawczej w wielu bazach jednocześnie, metodą zwaną Onesearch. ORBIT Search Service z siedzibą w Kalifornii. Powstał w 1973 roku i podobnie jak DIALOG jest systemem wielodziedzinowym. BRS Bibliographic Retrieval Service Information Technologies. Powstał w 1976 roku. Specjalizuje się w udostępnianiu medycznych baz danych oraz serwisów Narodowej Biblioteki Medycyny USA. Umożliwia użytkownikom— oprócz standardowych wyszukiwań — także przeszukiwanie wielu baz równocześnie. ESA/IRS European Space Agency/Information Retrieval Service, powstały w 1969 roku. Udostępnia bazy z zakresu nauk przyrodniczych, ścisłych i technicznych. Telesysterns — QUESTEL powstał w Paryżu w 1979 roku. Udostępnia bazy z wielu dziedzin nauki. STN International (The Scientific and Technical Information Network). Funkcjonuje od 1987 roku. Posiada trzy banki danych, umieszczone w trzech centralach: Chemical Abstracts Service w Ohio, Centrum Informacji Energetyki, Fizyki i Matematyki w Karlsruhe, oraz japońskim Centrum Informacji Techniki i Nauki z siedzibą w Tokio. Selektywna dystrybucja informacji (SDI) Zarówno serwisy informacyjne, jak i poszczególne bazy bibliograficzne wykorzystywane są w retrospektywnym wyszukiwaniu informacji oraz w trybie SDI — Selektywnej Dystrybucji Informacji. Pojęcie SDI pojawiło się w 1958 roku i wiąże się z nazwiskiem amerykańskiego dokumentalisty Hansa Petera Luhna, który zaproponował nową formę usług informacyjnych, polegającą na regularnym przesyłaniu użytkownikom maszynowo wyszukanej informacji. Wyszukiwanie informacji w systemie SDI odbywa się poprzez porównanie zapytania informacyjnego, składanego przez użytkownika, z charakterystykami wyszukiwawczymi dokumentów zgromadzonych w bazie danych. Zapytanie użytkownika w SDI nazywane jest profilem wyszukiwawczym. Mówimy o tzw. profilach standardowych i indywidualnych. Profile standardowe tworzone są przez producenta bazy danych i odpowiadają bieżącym potrzebom i tendencjom w badaniach naukowych, np. producenci bazy PASCAL oferują ok. 600 standardowych profili wyszukiwawczych, podczas gdy baza INSPEC ma ich tylko 170. Profile indywidualne dostosowane są do zainteresowań konkretnych użytkowników. Ich tworzeniem zajmują się pracownicy działów informacji instytucji prowa- 223 dzących serwisy SDI, oczywiście w uzgodnieniu z użytkownikami — na podstawie wypełnianych kwestionariuszy użytkownika. Selektywna Dystrybucja Informacji jest jedną z najpopularniejszych form działalności informacyjnej. Na jej rozwój wpłynęły: • wzrost liczby publikacji i związanych z tym trudności w zorientowaniu się w całości nowego piśmiennictwa z określonej dziedziny; • brak czasu na poszukiwanie informacji. W systemie SDI użytkownik otrzymuje cyklicznie (np. miesięcznie) bieżącą informację bibliograficzną. Informacja, dostarczana w ramach usług SDI, jest informacją tematyczną — dotyczy konkretnego, z góry ustalonego zagadnienia — oraz informacją adresowaną: jej odbiorcą jest jeden konkretny użytkownik. W Polsce serwisy SDI pojawiły się w 1974 roku. Uruchomiły je trzy biblioteki: Biblioteka Główna Politechniki Wrocławskiej, Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej oraz Główna Biblioteka Lekarska. Dwie pierwsze placówki prowadziły SDI na podstawie bibliograficznych baz danych, dostarczanych na taśmach; Główna Biblioteka Lekarska korzystała z bazy dostępnej w trybie online, za pośrednictwem ośrodka w Sztokholmie. W Bibliotece Politechniki Wrocławskiej wykorzystywano początkowo bazy CAC, INSPEC, ISMEC, PASCAL, INIS, a później również inne. Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej prowadziła (i prowadzi nadal) SDI z dziedziny nauk chemicznych, wykorzystując bazę CAC. Główna Biblioteka Lekarska udostępnia użytkownikom bieżącą informację bibliograficzną z zakresu nauk medycznych, wykorzystując serwis MEDLINE. Różne kategorie baz danych Możliwości, jakie w dotarciu do informacji oferują użytkownikowi systemy zautomatyzowane, spowodowały, że obecnie — oprócz wcześniej już wspomnianych bibliografii abstraktowych — także inne rodzaje bibliografii udostępniane są w postaci baz danych. Ośrodki badawcze — placówki nauki — tworzą bibliograficzne bazy danych, w których rejestruje się publikacje pracowników macierzystej instytucji. Powstają w ten sposób bazy, będące odpowiednikami bibliografii zespołów osobowych. Bazę taką tworzy min. biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej. Opisywane są w niej książki, artykuły, normy i dokumenty patentowe autorstwa pracowników Politechniki, opublikowane od 1986 roku. Wyszukiwanie odbywa się wg wszystkich elementów opisu bibliograficznego. „ISSN Compact" to baza zawierająca opisy ponad 700 tys. wydawnictw ciągłych. Przy jej tworzeniu kryterium doboru materiału była forma wydawnicza dokumentu, podobnie jak w przypadku opracowywania bibliografii wydawniczo-formalnych. W bazie ERIC kryterium doboru materiału stanowi treść dokumentu. Jest więc to typowa baza dziedzinowa — gromadzi opisy publikacji dotyczących szeroko pojętej edukacji. Bazą dziedzinową jest także LISA (Library and Information Science Abstract), która rejestruje dokumenty z dziedziny bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Bibliograficzne bazy dziedzinowe stanowią w chwili obecnej znaczną większość wśród baz wykorzystywanych w działalności informacyjnej. Bibliografie handlowe wydawnicze i księgarskie wyodrębnione zostały w ogólnej typologii spisów bibliograficznych na podstawie kryterium ich przeznaczenia. 224 Także w tym przypadku, oprócz wydawnictw tradycyjnych, występują bazy danych zawierające opisy publikacji znajdujących się aktualnie na rynku księgarskim lub mających się dopiero ukazać. Opisy dokumentów uzupełniane są o informacje niezbędne w handlu, min. o cenę wydawnictwa, rodzaj oprawy, datę pojawienia się książki w sprzedaży, nakład i inne. Dodatkowo znaleźć tam można krótkie recenzje czy streszczenia wybranych publikacji oraz informację o wydawcy. Obecność tych ostatnich danych powoduje, że bazy te zaliczane są często do baz bibliograficzno-informatorowych. Wyszukiwanie odbywa się min. według nazwiska autora, tytułu publikacji, wydawcy, numeru ISSN czy ISBN oraz innych elementów opisu bibliograficznego. Cechą charakterystyczną tego rodzaju baz jest to, iż posiadają wbudowane formaty zamówień, pozwalające na automatyczne zamawianie poszukiwanych publikacji bądź to bezpośrednio u wydawcy, bądź też w hurtowniach czy księgarniach. Przykładem zautomatyzowanego systemu bibliografii księgarskiej mogą być: • Global BookBank: baza opracowana przez firmę Whitaker we współpracy z firmą Bowker i innymi wydawcami, zawierająca informacje o znajdujących się w druku i ostatnio wydanych książkach w języku angielskim. • Springer Complete Catalog 1842-1992: katalog książek i czasopism opublikowanych w wydawnictwie Springer w latach 1842-1992. • International Book in Print Plus: katalog książek w języku angielskim wydanych poza USA i Wielką Brytanią. • Books in Print: spis książek w języku angielskim, opublikowanych w USA i innych krajach anglojęzycznych — aktualizowany co rok. • Verzeichnis lieferbarer Biicher (VLB): katalog książek niemieckich, wznawiany co rok. Normalizacja i wymiana danych Jednym z głównych kierunków działań IFLA w latach siedemdziesiątych było stworzenie systemów umożliwiających wymianę informacji bibliograficznych w skali międzynarodowej. Założeniem systemu Uniwersalnej Rejestracji Bibliograficznej (Universal Bibliographic Control), powołanego do realizacji tych zadań, było to, iż każdy opis bibliograficzny stworzony w kraju powstania dokumentu przez bibliotekę narodową lub inną centralę bibliograficzną, powinien być wykorzystywany we wszystkich zainteresowanych instytucjach. System UBC opiera się na sprawnie działających systemach bieżącej bibliografii narodowej i zakłada, że wszystkie dokumenty ukazujące się na terenie danego państwa podlegają rejestracji bibliograficznej. Aby zapewnić międzynarodową wymianę informacji bibliograficznych, powstałych w poszczególnych państwach, podjęto min. prace nad: • opracowaniem znormalizowanych opisów bibliograficznych dokumentów opisywanych w bibliografiach; • stworzeniem międzynarodowego formatu wymiany danych na nośniku maszynowym. W wyniku prac nad normalizacją opisów bibliograficznych, opracowano w 1971 roku zalecenia dla międzynarodowego znormalizowanego opisu wydawnictw zwartych (International Standard Bibliographic Description. Monographs — ISBD(M)). 225 W następnej kolejności powstały podobne zalecenia dla opisów wydawnictw ciągłych (International Standard Description for Serials — ISBD(S)), a w kolejnych latach — dla wszystkich rodzajów dokumentów rejestrowanych w bibliografiach. W pracach nad formatem zapisu danych na nośniku maszynowym oparto się na doświadczeniach Biblioteki Kongresu w opracowywaniu formatu MARC. Stworzono uniwersalny format zapisu danych - (Universal MARC-UNIMARC) służący do zapisu i wymiany informacji bibliograficznych na nośniku maszynowym. Ponieważ większość narodowych centrali bibliograficznych wykorzystała już formaty narodowe, tworzone na podstawie formatu MARC w zautomatyzowanych systemach bieżącej bibliografii narodowej (np. CANMARC, JAPMARC), równolegle z formatem UNIMARC opracowano schematy przekładania formatów narodowych na format uniwersalny i odwrotnie. W formacie UNIMARC dane o rejestrowanym dokumencie zapisywane są w rekordzie składającym się z 10 bloków funkcyjnych: 0 — blok identyfikujący — zawiera numer jednoznacznie określający publikację, np. ISBN; 1 — blok informacji zakodowanych — zawiera dane o publikacji stałej długości, najczęściej w formie zakodowanej; 2 — blok opisowy — opis dokumentu wg zaleceń odpowiedniego ISBD z wyłączeniem strefy uwag oraz strefy znormalizowanego numeru, ceny i oprawy dokumentu; 3 — blok uwag — odpowiada strefie uwag w ISBD; 4 — blok powiązań opisu — zawiera informacje o dokumentach związanych z dokumentem opisywanym; 5 — blok odpowiedników tytułów — zawiera różne formy tytułu, pod którymi można poszukiwać danego dokumentu; 6 — blok charakterystyki treściowej — zawiera np. tematy przedmiotowe, symbole UKD; 7 — blok odpowiedzialności intelektualnej — zawiera nazwy twórców opisywanego dokumentu, podane w formie ujednoliconej; 8 — blok do przyszłego wykorzystania międzynarodowego — zawiera np. dane o centrali bibliograficznej, która sporządziła rekord; 9 — blok do użytku lokalnego. Prace nad automatyzacją bibliografii narodowych podjęto w połowie lat 60. Automatyzację wykorzystano do usprawnienia i przyśpieszenia procesów wydawniczych. Zastosowanie komputerów pozwoliło na zautomatyzowanie prac związanych z tworzeniem indeksów. Dało to możliwość opracowania nowych form indeksów, opartych na słowach kluczowych, a także pozwoliło na sprawniejsze tworzenie wydań skumulowanych. Wprowadzenie techniki komputerowej w opracowaniu niemieckiej bibliografii narodowej bieżącej „Deutsche Bibliographie" w 1966 roku spowodowało odrobienie zaległości w wydawaniu kumulacji pięcioletnich i pozwoliło na stworzenie indeksu typu WADEX (krzyżowego). Obecnie coraz więcej narodowych centrali bibliograficznych opracowuje i udostępnia bibliografie narodowe w formie zautomatyzowanych baz danych na nośnikach maszynowych, głównie na CD-ROM. Wspomniana już wcześniej bibliografia niemiecka udostępniana jest na dwóch dyskach CD-ROM, zawierających opisy z lat 1986-1996. „Bibliographie Nationale Francaise" udostępniana jest na dysku 226 CD-ROM od czerwca 1989 roku i zawiera materiały za okres od 1975 roku aktualizowane kwartalnie. „British National Bibliography" dostępna jest od 1977 roku w trybie online, a od 1989 roku także na dyskach. Również zespół spisów polskiej bieżącej bibliografii narodowej tworzony jest w postaci baz danych. Najbardziej zaawansowane prace trwają nad automatyzacją „Przewodnika Bibliograficznego": ten człon polskiej bibliografii narodowej udostępniany jest już na dysku optycznym. Baza zawiera opisy dokumentów opublikowanych od 1986 roku. Opisy zarejestrowane zostały w formacie MARC-BN. Aktualizacja bazy następuje raz w roku. Wyszukiwanie informacji odbywa się wg haseł przedmiotowych, nazw autorów, wydawców, lat opublikowania, serii, numerów ISBN. Powstały już także bazy, zawierające materiał „Bibliografii Zawartości Czasopism" i „Bibliografii Wydawnictw Ciągłych". Bazy te udostępnia się użytkownikom na dyskietkach. Opisy zautomatyzowanych systemów bibliografii narodowych wykorzystywane są nie tylko w międzynarodowej wymianie informacji. Zawarte w systemach dane służą także bibliotekom w kraju, przejmującym opisy do swoich katalogów komputerowych. Niektóre centrale bibliograficzne prowadzą, na podstawie zautomatyzowanych baz bibliografii narodowej, usługi centralnego wydruku i dystrybucji kart katalogowych. Z usług tych korzystają małe biblioteki, prowadzące w dalszym ciągu katalogi tradycyjne, oraz te biblioteki, które oprócz katalogu komputerowego tworzą równolegle jego wersję kartotekową. Przejmowanie opisów ze zautomatyzowanych baz danych pozwala na zmniejszenie liczby osób uczestniczących w procesie katalogowania, szybsze udostępnianie dokumentów czytelnikom przez zmniejszenie czasu jego opracowania, a także zapobiega powstawaniu rozbieżności w opisie katalogowym tych samych wydawnictw w różnych bibliotekach. Ważnym źródłem informacji bibliograficznych są katalogi centralne — zarówno o zasięgu narodowym, jak i lokalnym bądź rejestrujące materiały z określonych dziedzin (specjalne). Zautomatyzowane katalogi centralne posiadają centralnie ulokowaną bazę, udostępnianą poprzez sieci telekomunikacyjne i terminale. Baza ta tworzona jest nie przez jeden ośrodek, jak to ma miejsce w przypadku wcześniej omówionych baz, ale przez wszystkie ośrodki deklarujące współpracę w zakresie jej tworzenia. Powstanie zautomatyzowanej bazy katalogu pozwala na: • tworzenie baz lokalnych przez przejmowanie opisów z bazy centralnej; • tworzenie baz dziedzinowych; • udostępnianie danych na nośnikach maszynowych; • publikowanie całości lub części katalogu; • usprawnienie procesu wypożyczeń bibliotecznych, działających przy użyciu katalogów centralnych. W Bibliotece Narodowej od początku lat siedemdziesiątych funkcjonuje system ARKA — Automatyczne Redagowanie Katalogów Alfabetycznych, który w różnym stopniu wykorzystywany jest do tworzenia „Centralnego Katalogu Zagranicznych Wydawnictw Ciągłych w Bibliotekach Polskich" oraz „Centralnego Katalogu Książek Zagranicznych w Bibliotekach Polskich". 227 Sygnalna informacja bibliograficzna Koncepcję indeksów cytowań naukowych opracował i rozwinął dyrektor Instytutu Informacji Naukowej (ISI — Institute of Scientific Information) w Filadelfii — Eugene Garfield. Pierwszą tego typu bazą, która dostarcza odpowiedzi na pytania „kto kogo cytuje" oraz „kto przez kogo jest cytowany", był „Science Citation Index" (SCI), obejmujący swoim zakresem nauki przyrodnicze, biomedyczne i technikę. W formie drukowanej SCI pojawił się w 1963 roku, a od 1964 roku ukazuje się regularnie jako kwartalnik. W 1973 roku w ISI opracowano bazę „Social Science Citation Index" (SSCI) obejmującą piśmiennictwo z zakresu nauk społecznych. Kolejną bazą był uruchomiony w 1978 roku „Arts &: Huma-nities Citation Index" rejestrujący piśmiennictwo z dziedziny sztuki i nauk humanistycznych. Bazy te pozwalają użytkownikom na wieloaspektowe wyszukiwanie informacji ze wszystkich dziedzin wiedzy. Zbudowane są z 4 podstawowych części: 1. Citation Index — alfabetyczny wykaz autorów cytowanych w bieżącej literaturze wraz z opisami cytowanych prac, pod którymi umieszczone są opisy prac cytujących opisaną publikację. 2. Source Index — alfabetyczny wykaz źródeł, czyli publikacji, z których zaczerpnięto pozycje cytowane wymienione w części pierwszej. 3. Permuterm Subject Index — permutacyjny indeks dwóch słów kluczowych, wybranych z tytułów i podtytułów prac źródłowych. 4. Corporate Index — alfabetyczny wykaz instytucji, z którymi związani są autorzy prac źródłowych. Baza danych SCI była jedną z pierwszych baz danych udostępnianych w powstałym w 1972 roku serwisie informacyjnym DIALOG. Od 1988 roku bazy SCI, SSCI oraz A&HCI udostępniane są użytkownikom na dyskach CD-ROM. Baza SCI obejmuje opisy bibliograficzne streszczeń i cytowań zawartych w 3200 najważniejszych czasopismach naukowych. Wyszukiwanie odbywa się wg nazwisk autorów, słów z tytułu, słów kluczowych, tytułu czasopisma, cytowań, adresu autora. Baza obejmuje materiały od 1980 roku. Baza SSCI zawiera materiały od 1981 roku. Wyszukiwanie odbywa się wg nazwisk autorów, słów kluczowych, tytułów czasopism, cytowań oraz adresów. Bazy te wykorzystywane są min. do oceny dorobku naukowego pracowników wyższych uczelni — poprzez odnalezienie odpowiedzi na pytanie: „ile razy ich prace były cytowane", a także do poszukiwań tematycznych z wykorzystaniem „Permuterm Subject Index", czyli indeksu słów kluczowych wybranych z tytułów i podtytułów prac źródłowych. Indeksy słów kluczowych pełniły funkcję samodzielnych spisów bibliograficznych lub niesamoistnych, pomocniczych spisów do istniejących bibliografii. Wyróżniamy trzy typy indeksów, w których opisy ułożone są alfabetycznie wg słów kluczowych wybranych z tytułów publikacji. 1. Indeks typu KWIC (Key Word in Context — słowa kluczowe w kontekście), gdzie każde słowo kluczowe wybrane z tytułu i usytuowane w ustalonym miejscu przejmowane jest jako główny element zapisu, obok którego podawany jest kontekst (zestaw pozostałych słów) tytułu. Indeks ten nazywany jest inaczej permutacyjnym. 2. Indeks typu KWOC (Key Word out of Context — słowa kluczowe poza kontekstem): po każdym słowie kluczowym, stanowiącym główny element zapisu, 228 występuje pełny tytuł publikacji (łącznie z wyróżnionym słowem), wraz z kodem adresowym. 3. Indeks typu WADEX (Word and Author Index) —jest to indeks abecadłowy słów kluczowych i nazwisk autorów, gdzie do każdej pozycji tworzony jest zarówno zapis autorski, jak i zapis pod słowem kluczowym. Indeks tego typu występował w „Deutsche Nationalbibliographie" (nie ukazującej się już narodowej bibliografii niemieckiej, publikowanej w NRD). Wszystkie trzy rodzaje indeksów tworzone były przy zastosowaniu technik komputerowych i umożliwiały rzeczowe wyszukiwanie bieżącej informacji bibliograficznej. Dziś funkcjonują wyłącznie jako spisy pomocnicze w bibliografiach. Wydawnictwa typu current contents, czyli bieżące spisy treści czasopism naukowych, pojawiły się jako nowa forma bibliografii sygnalnej. W założeniu miały docierać do użytkownika jeszcze przed ukazaniem się samego czasopisma. Pierwsze CC pojawiły się w 1958 roku. Największym ich wydawcą jest filademjski ISI. Obecnie CC ukazują się jako tygodniki w siedmiu seriach: • Life Sciences — nauki o życiu, • Clinical Medicin — medycyna kliniczna, • Agriculture, Biology and Environmental Science — gospodarka wiejska, biologia i nauki o środowisku, • Physical, Chemical and Earth Sciences — fizyka, chemia i nauki o Ziemi, " Engineering, Technology and Applieed Sciences — technika, technologia i nauki stosowane, • Social and Behavioral Science — nauki społeczne i psychologiczne, • Arts and Humanities — nauki o sztuce i nauki humanistyczne. Pojedynczy zeszyt „Current Contents" jako wydawnictwa ISI zawiera odbitki spisów treści oryginalnych czasopism, uzupełnione o indeksy nazwisk i adresów autorów prac. „Current Contents", rozpowszechniane w formie baz danych na dyskietkach i dyskach CD-ROM, zawierają spisy treści czasopism uzupełnione streszczeniami artykułów. Bazę wraz z programem wyszukiwawczym instaluje się na komputerze prenumeratora— aktualizacja odbywa się co tydzień poprzez wprowadzenie nowych danych z nadesłanej dyskietki. Użytkownicy nowej formy CC mają możliwość — po zainstalowaniu odpowiedniego podprogramu — automatycznego zamawiania u producenta bazy pełnych tekstów wybranych artykułów. ROZDZIAŁ 18 JĘZYKI INFORMACYJNO-WYSZUKIWAWCZE W SYSTEMACH ZAUTOMATYZOWANYCH Ogólna charakterystyka języka informacyjno-wyszukiwawczego Definicja języka Określenie pojęcia ,język informacyjno-wyszukiwawczy" (w skrócie — JIW) wymaga wcześniej odwołania się do terminu zakresowo szerszego Język" oraz terminu „znak", pojęcia używanego w kilku dziedzinach naukowych, przede wszystkim w językoznawstwie, filozofii, logice i psychologii. Adam Weinsberg w książce Językoznawstwo ogólne przez znak rozumie „wszelkie zjawisko (przedmiot czy zdarzenie), które łączy w sobie następujące cechy: — wszelki znak jest dostrzegalny za pomocą jakiegoś ludzkiego zmysłu (znaki wzrokowe, znaki słuchowe, znaki drogowe, znaki dotykowe); — każdy znak jest przez kogoś nadawany — nadawca i odbiorca znaku to użytkownicy znaku; — każdy znak musi mieć adresata (indywidualnego, zbiorowego, bliskiego lub dalekiego w przestrzeni czy czasie); — zamiarem nadawcy jest, żeby odbiór znaku nasunął odbiorcy pewną treść myśli (znaczenie znaku), np. „polska flaga na rufie statku" ma nasunąć tym, którzy ją zobaczą, treść myśli, że właścicielem statku jest państwo polskie lub obywatel tego państwa; według A. Weinsberga „połączenie nadania znaku z jego trafną interpretacją przez odbiorcę nazywamy porozumieniem się użytkowników znaku"; — niezbędnym warunkiem komunikowania się użytkowników określonego znaku jest to, żeby nadawca i odbiorca znali dotyczący go uzus semiotyczny (przyjęte znaczenie). Jest to stan rzeczy polegający na tym, że istnieje ktoś, kto, jeśli nadaje dany znak, z reguły używa go w tym właśnie znaczeniu, oraz ktoś, kto, jeśli go odbierze, z reguły interpretuje go w ten właśnie sposób (A. Weinsberg: Językoznawstwo ogólne. Warszawa 1985, s. 10-12). Wiele jest definicji terminu , język". W Encyklopedii języka polskiego pojęcie to oznacza „system znaków (prymarnie dźwiękowych, wtórnie pisanych i innych), służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności". W rozmaitych źró- 230 dłach, encyklopediach i słownikach oraz opracowaniach naukowych, występują definicje akcentujące społeczny charakter języka (Język jako twór społeczny tj. wspólny wszystkim członkom danej społeczności") lub jego charakter indywidualny bądź łączące oba stanowiska, czyli powodujące konieczność rozróżnienia w języku elementów wspólnych wszystkim członkom danej zbiorowości i elementów typowych dla niektórych jej grup. W gramatyce transformacyjno-generatywnej język to nieskończony zbiór zdań zbudowany ze skończonego zbioru symboli za pomocą skończonego zbioru reguł. Szczególnie podkreśla się świadomość językową jego użytkowników oraz jego twórczy charakter. Dla teorii JIW konieczne jest przyjęcie szerszej interpretacji terminu „język", uwzględniającej zarówno języki naturalne, jak i języki sztuczne. Taką definicję znajdujemy w Słowniku encyklopedycznym terminologii języków i systemów infor-macyjno-wyszukiwawczych pod red. Bożenny Bojar, mianowicie: Język to system znaków złożony ze słownika i gramatyki oraz ewentualnie z reguł interpretacji" (s. 57). Słownik stanowi wyróżniony zbiór obiektów danego języka (słów, wyrazów, wyrażeń prostych lub liter). Zdaniem A. Weinsberga, w literaturze z zakresu logiki i informatyki można zauważyć częste obejmowanie języków programowania czy języków informacyjno-wyszukiwawczych ogólną nazwą języków, a następnie ich klasyfikację z podziałem na języki naturalne, tj. powstałe zwyczajowo, w sposób spontaniczny, oraz języki sztuczne, zbudowane dla określonych celów, dla których z góry zaprojektowano reguły. Otóż według Weinsberga taka klasyfikacja jest bezużyteczna dla językoznawstwa, bowiem zainteresowania lingwisty nie zależą od sposobu powstania języka (s. 48). Dalej zauważa on, że nie są bezpośrednim przedmiotem badań językoznawców języki informacyjno-wyszukiwawcze używane do odnajdywania informacji w bibliotekach i podobnych urządzeniach, jednak „...mają one pewne cechy wspólne z językami badanymi przez lingwistów, na skutek czego również dyscypliny naukowe poświęcone studiom nad nimi wykazują pewne analogie do językoznawstwa" (s. 9). W świetle wcześniej przedstawionej definicji znaku, elementy języka — zdania, wyrazy itp. — również są znakami. Definicja języka informacyjno-wyszukiwawczego Pojęcia Język informacyjno-wyszukiwawczy" bądź Język informacyjny" pojawiły się w piśmiennictwie w latach sześćdziesiątych naszego stulecia1. Jednak początki analizy tekstu dokumentu2, poprzedzającej zawsze klasyfikację treściową Zob. Ch.T. Meadow: The Analysis of Information Systems. A Programmerys Intro-duction to Information Retrieval. New York 1967. Polskie wydanie : Ch.T. Meadow: Analiza systemów informacyjnych. Wyszukiwanie, organizacja i przetwarzanie informacji. Warszawa 1972. J. Ćwiekowa: Opracowanie tematyczne piśmiennictwa. Warszawa 1988, s. 28—31. Wśród metod opracowania charakterystyki treściowej dokumentów, ze względu na sposoby analizy tekstu, autorka wyróżnia: metodę klasyfikacyjną i metodę tematyczną. Zwraca uwagę na metodę indeksowania (tematycznego), którą można stosować jako: a) metodę indeksowania według haseł przedmiotowych; b) metodę indeksowania współrzędnego: według systemu słów kluczowych bądź według systemów deskryptorowych; c) metodę indeksowania kodowego pojęć z bezpośrednio wyrażanymi relacjami w strukturze ich oznaczeń (np. kody semantyczne). 231 dokumentów (przedmiotową, ujęciową), sięgają starożytności, wiadomo bowiem, dzięki archeologii, że w założonej przez króla Assurbanipala (VII w. p.n.e.) bibliotece tabliczek glinianych w Niniwie, całość zgromadzonego piśmiennictwa Sumerów, Babilończyków i Asyryjczyków, których pozostałości możemy podziwiać w British Museum, była uporządkowana według treści i ułożona w działach: nauki o ziemi, nauki o niebie, a dalej w poddziałach takich, jak: historia, prawo, teologia. Jednak największą i najbardziej znaną biblioteką świata starożytnego była Biblioteka Museion w Aleksandrii, zwana Biblioteką Aleksandryjską, założona w III w. p.n.e. przez Ptolemeusza I Sotera. Jej zbiory obejmowały wiele różnych działów wiedzy. Ich opracowaniem zajął się poeta - uczony Kallimach z Cyreny, układając w 120 księgach katalog zwany Pinakes, w którym w obrębie podstawowego podziału na poezję i prozę wyodrębniono kategorie odpowiadające działalności autorów. Wyróżnieni w ten sposób zostali epicy, elegicy, lirycy, filozofowie, historycy, prawodawcy, mówcy. Dalszy podział uwzględniał także cechy treściowe dokumentów. W wiekach średnich pojawiły się pierwsze próby „przedmiotowania" (tema-towania), poprzez wyodrębnianie z tytułów dzieł wyrazów głównych. Począwszy od wieku XVI powstawały drukowane katalogi księgarskie, obok których wydawano różnego rodzaju wykazy bibliograficzne; w ich tytułach występowały słowa „katalog" , „biblioteka", „bibliografia". Bibliotheca unhersalis Konrada Gessnera (1516-1565), następnie system filozofa i bibliotekarza niemieckiego Gottfrieda Wilhelma Leibniza (1646-1716), systemy klasyfikacji piśmiennictwa paryskich księgarzy, a zwłaszcza Gabriela Martina (1678-1761), w XIX w. upowszechniony i rozwinięty przez Jacąuesa Charlesa Bruneta (1780-1867) w jego dziele Manuel du libraire et de Uamateur des livres... — to najważniejsze —jak się wydaje — fakty w rozwoju klasyfikacji piśmiennictwa i bibliografii aż do pierwszej połowy XIX w. W drugiej połowie XIX w. pojawiło się wiele interesujących systemów klasyfikacji piśmiennictwa stosowanych do opracowania i układu bibliografii, katalogów oraz indeksów i kartotek, m.in. klasyfikacja dziesiętna (KDD) Mehdla Deweya (1851-1931), klasyfikacja rozciągliwa Charlesa Cuttera (1837-1903), klasyfikacja Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie. Dalszy rozwój języków informacyjnych to podjęte przez Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny, założony w 1895 roku w Brukseli przez Henri La Fontaine'a i Paula Otleta, prace nad udoskonaleniem języków klasyfikacyjnych, tj. Języków informacyjnych zbudowanych na podstawie metody klasyfikacyjnej, według której pojęcia są wyrażane w formie klas piśmiennictwa pozostających między sobą w relacji nadrzędności i podrzędności i zbudowanych zgodnie z teorią klasyfikacji i systematyką wiedzy" (J. Ćwiekowa: Opracowanie tematyczne piśmiennictwa. Język haseł przedmiotowych. Katalog przedmiotowy. Warszawa 1988, s. 37). Ich wynikiem było wydanie w 1897 roku częściowo zmienionych tablic KDD, a w 1905 r. pierwszego wydania brukselskiej modyfikacji KDD pt. Manuel de repertoire bi-bliographique universelle. Fakt ten uważa się za moment powstania Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD). W pierwszej połowie XX w. opracowano wiele nowych systemów klasyfikacji piśmiennictwa, m.in. James Duff Brown (1862-1914) był twórcą klasyfikacji o dosyć złożonej symbolice przedmiotowej, Henry E. Bliss (1870-1955) w 1929 r. w The Organization of Knowledge and the System of the Sciences zarysował własną teorię klasyfikacji, natomiast system klasyfikacyjny opublikował w 1933 r. w pracy pt. A System of Bibliographic Classification. Nowe drogi w rozwoju teorii i prak- 232 tyki języków klasyfikacyjnych wytyczyła klasyfikacja fasetowa, rozwijana w latach 1933-1953 przez Shiyali R. Ranganathana (1892-1972), który w dziele Colon Clas-sification wyłożył system klasyfikacji analityczno-syntetycznej, zwanej Klasyfikacją Dwukropkową. Mniej więcej od II połowy XVII w. zaczęła się rozwijać teoria katalogu przedmiotowego, uwarunkowana przez złożone czynniki: stan organizacji bibliotekarstwa, poziom teorii i praktyki opracowania źródeł informacji treściowej, a także właściwości systemu języka etnicznego, w którym był redagowany katalog, oraz przez zamówienie społeczne na ten typ informacji3. Obok teorii katalogu przedmiotowego rozwijała się teoria języka haseł przedmiotowych, wykorzystująca ogólną teorię języków informacyjnych. Powstanie w latach pięćdziesiątych i rozwój indeksowania współrzędnego (koordynowanego) dało początek językom słów kluczowych i językom deskryp-torowym. Według Mortimera Taubego — uważanego za twórcę tej metody (co--ordinate indexing) i unitermów — „indeksowanie współrzędne obejmuje wszystkie systemy, których pojęcia mogą być przedstawiane za pomocą operacji logicznych: logicznego iloczynu, logicznej sumy i logicznej różnicy"4. We współczesnej literaturze z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej występuje wiele definicji terminu język informacyjno-wyszukiwawczy, z których wyraźnie wynika, że język ten opisuje dokumenty, a nie bezpośrednio obiekty opisane w dokumentach. Oto kilka definicji języka informacyjnego, sformułowanych przez różnych autorów: „System znaków i reguł operowania nimi, rozumianych tak samo przez określoną grupę ludzi; specjalnie zbudowany w celu przedstawienia w skondensowanej postaci istotnych (z punktu widzenia późniejszej identyfikacji) elementów zawartości lub formy przedstawienia informacji przechowywanej w pamięci systemu (SIW), zapewnienia przepływu informacji wewnątrz tego systemu oraz wyszukiwania w pamięci systemu informacji relewantnej w stosunku do zapytania użytkownika" (O. Ungurian: Elementy teorii języków informacyjnych. Warszawa 1976, s. 52-53); „Język sztuczny, którego wyspecjalizowaną funkcją jest opis dokumentów w celu późniejszego odszukania ich na żądanie użytkownika. Język informacyjny umożliwia odwzorowanie treści dokumentu przez tworzenie zwięzłej jej reprezentacji oraz wyrażenie charakterystyk formalnych dokumentu przez podanie (wyliczenie) ich w wyborze i w postaci ustalonej regułami danego języka informacyjnego" (L.A. Bielicka, E. Scibor: Wprowadzenie do teorii języków informacyjnych. Warszawa 1981, s. 16); „Język informacyjno-wyszukiwawczy, język informacyjny —język sztuczny, którego wyspecjalizowaną funkcją jest funkcja metainformacyjna polegająca na odwzo-rowywaniu cech informacji i/lub cech nośników informacji, na których są one utrwalone przez tworzenie ich reprezentacji zwanej charakterystyką wyszukiwawczą dokumentu oraz funkcja wyszukiwawcza polegająca na wyrażaniu zapytań informacyjnych i umożliwienia odnalezienia w zbiorze informacyjnym tych informacji, które spełniają warunki wyrażone w zapytaniu" (Słownik encyklopedyczny terminologii języków..., s. 59). Tamże, s. 43 4 Tamże, s. 50. 233 Na podstawie przytoczonych definicji można przyjąć, że język informacyjno-wyszukiwawczy (język informacyjny) to specjalistyczny język sztuczny, system znakowy złożony ze zbioru znaków językowych (wyrazów języka naturalnego, znaków alfanumerycznych), czyli słownika, i zbioru reguł gramatycznych, tworzony na potrzeby systemów informacyjnych, przeznaczony do wyrażenia cech treściowych i formalnych dokumentów w celu ich późniejszego odszukania w zbiorze informacyjnym oraz wyrażenia treści zapytań informacyjnych. Typologia języków informacyjno-wyszukiwawczych Przy formułowaniu typologii JIW brane są pod uwagę bardzo różne cechy języków informacyjnych, np. długość jednostek leksykalnych występujących w słownictwie tych języków; prekoordynacja i postkoordynacja jednostek leksykalnych; rodzaje słowników JIW5. E. Scibor zaproponował typologię strukturalną opartą na kombinacji cech związanych ze strukturą jeżyków informacyjnych i uzyskał ostatecznie 174 typy JIW. W tej typologii występują cztery typy podstawowe: 1) Języki (ąuasi-naturalne) unitermowe. 2) Języki (ąuasi-naturalne) deskryptorowe. 3) Języki symboliczne. 4) Języki hybrydowe (E. Scibor: Typologia strukturalna języków informacyjnych. Warszawa 1982, s. 183-195). W typologii JIW przedstawionej przez L.A. Bielicką i E. Scibora, wyróżniono następujące języki informacyjne: 1. Klasyfikacje biblioteczno-bibliograficzne. 1.1. Klasyfikacje monohierarchiczne. 1.1.1. całkowicie monohierachiczne 1.1.2. z wyodrębnionymi poddziałami pomocniczymi 1.2. Klasyfikacje polihierarchiczne (fasetowe). 2. Języki haseł przedmiotowych. 3. Języki słów kluczowych. 4. Języki deskryptorowe. 5. Kody semantyczne. 6. Inne języki informacyjne z rozbudowanymi środkami wyrażania relacji syntag-matycznych (L.A. Bielicką, E. Scibor: Języki informacyjne. Rodzaje i zastosowanie w działalności informacyjnej. Warszawa 1982, s. 6). Można także dzielić JIW ze względu na charakter opisywanej przez nie informacji: — dokumentacyjne języki informacyjno-wyszukiwawcze; w tej grupie wyróżnia się języki wyspecjalizowane w wyrażaniu cech formalnych dokumentu (języki opisu bibliograficznego i języki opisu katalogowego); języki wyspecjalizowane w wyrażaniu cech treściowych (języki opisu rzeczowego dokumentu); Zob. typologia JIW w pracy O. Unguriana: Typologia języków informacyjnych. Warszawa 1972. 234 — faktograficzne języki informacyjno-wyszukiwawcze6. Typologia JIW może uwzględniać wiele cech tych języków: 1) przyjmując jako podstawę formę wyrażeń danego języka, wyróżniamy języki informacyjne o słownictwie paranaturalnym (notacji paranaturalnej) tj. języki, w których słownictwo składa się z elementarnych jednostek leksykalnych równo-kształtnych z wyrazami lub połączeniami wyrazowymi języka naturalnego, nazywanych jednostkami ąuasi-naturalnymi (np. język haseł przedmiotowych, język słów kluczowych, język deskryptorowy); języki informacyjne o słownictwie sztucznym, tj. języki, w których elementarne jednostki leksykalne nie są równokształtne z wyrazami lub połączeniami wyrazowymi języka naturalnego (np. języki klasyfikacyjne); 2) biorąc pod uwagę koordynację jednostek leksykalnych wyróżniamy języki postkoordynowane, tj. języki, w których tworzenie wyrażeń danego JIW złożonych z jego wyrażeń elementarnych następuje dopiero podczas indeksowania lub wyszukiwania dokumentów (np. języki deskryptorowe, kody semantyczne); języki prekoordynowane, tj. języki o takiej strukturze i regułach przejścia, w których indeksowanie dokumentów polega na przyporządkowaniu ich do wcześniej już zbudowanych lub tworzonych w czasie indeksowania wyrażeń złożonych, a nazwy tych wyrażeń stanowią charakterystyki wyszukiwawcze dokumentów7; w Tezaurusie informacji naukowej przyjęto wysoki poziom szczegółowości słownictwa, z czym wiąże się dość wysoki stopień prekoordynacji terminów, np. „terminologia informacji naukowej" (s. 289), „indeks do wydawnictw informacyjnych" (s. 167), „ działalność informacyjna biblioteki" (s. 146), „indeks permutacyjny do tezaurusa" (s. 169). „Możliwe byłoby — pisze E. Chmielewska-Gorczyca — przyjęcie systemu zakładającego większą postkoordynację, tj. rozbijającego te złożone terminy na elementy prostsze, łączone ze sobą dopiero w trakcie wyszukiwania[...], tym bardziej, że i tak terminy wchodzące w skład danego wyrażenia złożonego występują w tezaurusie jako deskryptory[...]8, np. indeks -f wydawnictwa informacyjne, działalność informacyjna + biblioteka, terminologia + informacja naukowa. Istnieją dokumenty, w których charakterystykach wyszukiwawczych wystąpią np. deskryptory „terminologia" i „informacja naukowa", a wcale nie muszą one dotyczyć zagadnień terminologii informacji naukowej. Wprowadzenie całkowitej postkoordynacji terminów doprowadziłoby do szumu informacyjnego, a w konsekwencji do poważnych strat informacji9; 3) ze względu na kontrolę słownictwa i formę słownika wyróżniamy języki o słownictwie swobodnym (np. języki słów kluczowych) i języki o słownictwie kontrolowanym (np. języki deskryptorowe). Zgodnie z wcześniej sformułowaną definicją języka należy poddać analizie JIW jako system złożony ze słownika i gramatyki, przy czym ta ostatnia określa sposoby kombinacji (połączeń) występujących w tym języku elementów językowych, w całości językowe wyższego poziomu. Słownik języka informacyjno-wyszukiwawczego Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów informacyjno-wyszukiwaw-czych. Red. Bożenna Bojar. Warszawa 1993, s. 59-60. Zob. typologia JIW sformułowana przez A.I. Czernego. Podaję zaE. Sciborem: Typologia, strukturalna języków informacyjnych. Warszawa 1982 , s. 61. E. Chmielewska-Gorczyca: Tezaurus informacji naukowej. Warszawa 1992, s. 18. Stratom informacji zapobiega redundancja, inaczej nadmiarowość informacji. 235 można rozumieć jako zbiór wyrazów, tj. elementarnych jednostek określonego poziomu danego JIW. W systemie języka informacyjnego wyróżnia się cztery podstawowe poziomy znaków, które prezentuje tablica 1. Na pierwszym poziomie znaków JIW wyróżnia się znaki graficzne pozbawione własnego znaczenia (puste semantycznie). Mogą to być znaki alfanumeryczne bądź znaki specjalne, zwłaszcza znaki interpunkcyjne. Elementarne znaki graficzne danego języka informacyjnego służą do budowy drugiego poziomu, czyli elementarnych jednostek leksykalnych (EJL) posiadających znaczenie (pełnych semantycznie). EJL jest najmniejszą względnie samodzielną pełną semantycznie jednostką języka informacyjnego, która pełni funkcję syntaktyczną: może ona samodzielnie lub w połączeniu z inną EJL stanowić zdanie10. Przykłady elementarnych jednostek leksykalnych w różnych JIW zawiera tablica 2. Na trzecim poziomie jednostek JIW funkcjonują zdania języka informacyjnego czyli zbudowane z elementarnych jednostek leksykalnych tego języka wypowiedzenia11. Oto przykłady zdań języka informacyjnego: MATEMATYCZNA TEORIA INFORMACJI. TEORIA KOMUNIKACJI — zdanie języka deskryptorowego o słownictwie ąuasi-naturalnym, złożone z dwóch EJL (deskryptorów). Kropka umieszczona między deskryptorami nie jest elementarną jednostką leksykalną, lecz służy tylko do oddzielenia deskryptorów w tekście. MATEMATYCZNA TEORIA INFORMACJI i TEORIA KOMUNIKACJI — zdanie charakteryzujące dokumenty dotyczące matematycznej teorii informacji i teorii komunikacji. PRAWO — historia — zdanie języka haseł przedmiotowych o słownictwie ąuasi-naturalnym, zbudowane z trzech elementarnych jednostek leksykalnych, tj. z tematu „Prawo", z myślnika (-), czyli znaku łączącego temat z określnikiem, oraz określnika „historia", ograniczającego zakres tematu „Prawo". 821.162.1-1-82 zdanie UKD, będące symbolem rozwiniętym (czyli symbolem składającym się z symbolu głównego połączonego z jednym lub kilkoma symbolami poddziałów pomocniczych: wspólnych, analitycznych lub syntetycznych, zbudowane dla tematu: Antologia poezji polskiej; złożone z symbolu głównego 821.162.1 Literatura polska i z symboli poddziałów analitycznych 82-1 Poezja oraz 82-82 Antologie. Czwarty poziom znaków języka informacyjnego tworzą teksty JIW, tj. charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu (CHWD) pełniąca funkcję metainfor-macyjną i instrukcja wyszukiwawcza (IW), realizująca funkcję wyszukiwawczą. Tekst JIW może składać się z jednego tylko zdania języka informacyjnego, dwóch zdań i więcej; np. tekst CHWD języka deskryptorowego o następującej postaci: 1. AUTOMATYZACJA UDOSTĘPNIANIA ZBIORÓW. BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA. EJL dzieli się na dwie podstawowe kategorie: autosyntaktyczne jednostki leksykalne czyli takie, które mogą samodzielnie budować zdanie JIW, oraz synsyntaktyczne jednostki leksykalne, które nie mogą samodzielnie tworzyć zdania; stanowią one tzw. słownictwo pomocnicze JIW. Według : Encyklopedia, języka polskiego. Pod red. S. Urbańczyka. Wrocław 1992, s. 381: „Wypowiedzeniem jest zamknięta i ukształtowana składniowo jednostka informacji; pojęcie to do polskiej terminologii wprowadził Z. Klemensiewicz dla wszystkich typów zdań". 236 2. DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA BIBLIOTEKI omawia dwa równorzędne zagadnienia ,tj. „Automatyzację udostępniania zbiorów w bibliotece uniwersyteckiej" i „Działalność wydawniczą biblioteki" (na podstawie Tezaurusa informacji naukowej). Pośród słowników języka informacyjnego można wyróżnić cztery typy: 1) słowniki wyliczające elementarne jednostki leksykalne danego języka, np. wydania pełne, pośrednie i skrócone tablic UKD; 2) słowniki zdań danego JIW, np. wydania specjalne tablic UKD, przygotowane dla określonej dziedziny wiedzy; 3) słowniki negatywne (stop listy), zawierające wyrażenia języka naturalnego nie mogące być jednostkami leksykalnymi języka informacyjnego (głównie języka słów kluczowych); są to wyrazy niesamodzielne (spójniki, przyimki, partykuły) czy też wyrazy nie mające znaczenia z punktu widzenia treści dokumentów; 4) słowniki, zawierające reguły wykorzystania wyrazów i połączeń wyrazowych języka naturalnego jako elementarnych jednostek leksykalnych języka informacyjnego12, np. instrukcje indeksowania swobodnego dokumentów za pomocą słów kluczowych, w których określa się, jakie wyrazy mogą być słowami kluczowymi, w jakim przypadku, liczbie, i jak powinny być uporządkowane (np. Instrukcja indeksowania prac naukowo-badawczych i rozwojowych w języku swobodnych słów kluczowych, opracowana dla systemu SYNABA) Słownikiem języka klasyfikacji są tablice klasyfikacyjne, słownikiem języka haseł przedmiotowych jest słownik tematów i określników (np.Słownik jeżyka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej); słownikiem języka deskryptorowego jest zbiór semantycznie i hierarchicznie powiązanych terminów, tj. deskryptorów i askryptorów z określonej dziedziny wiedzy, zwany tezaurusem, natomiast słownikiem języka słów kluczowych13 jest uporządkowany alfabetycznie wykaz słów kluczowych (np. Słownik słów kluczowych z metodologii nauk społecznych. Poznań 1990, opracowany w Ośrodku Informacji Naukowej PAN w Poznaniu). Bardzo niekorzystnym zjawiskiem w języku naturalnym jest występowanie synonimii i homonimii, dlatego też projektując JIW należy eliminować te niepożądane zjawiska. Synonimia w języku naturalnym zachodzi wówczas, gdy istnieje możliwość wyrażania tej samej treści za pomocą dwu lub kilku różnych form językowych. Natomiast istnienie synonimii w języku informacyjno-wyszukiwawczym polega na przyporządkowaniu dwu (kilku) jednostkom JIW jednego wyrazu lub połączenia wyrazowego występującego w tekście dokumentów, albo kilku wyrazów lub/i połączeń wyrazowych znajdujących się względem siebie w relacji synonimii. Można zapobiec jej występowaniu poprzez wprowadzenie do słownika JIW tylko jednej jednostki leksykalnej, której w tekstach dokumentów będzie odpowiadał jeden wyraz lub połączenie wyrazowe, albo kilka wyrazów i/lub połączeń, pozostających w stosunku synonimicznym. Oto przykład artykułu deskryptorowego z Tezaurusa informacji naukowej (s. 196) , w którym jako deskryptor tytułowy występuje termin Cyt. za L.A. Bielicką, E. Ściborem: Wprowadzenie do teorii języków informacyjnych. Warszawa 1981, s. 35. Inne słowniki słów kluczowych opracowane przez OIN PAN to: Słownik stów kluczowych z filozofii. Kraków 1988; Siownik słów kluczowych z językoznawstwa. Kraków 1988; Słownik słów kluczowych z pedagogiki. Kraków 1988; Słownik stów kluczowych z psychologii. Kraków 1988. 237 „klasyfikacja" — termin krótki (jednowyrazowy), jednoznaczny, rozpowszechniony w piśmiennictwie i obejmujący swym zakresem wszystkie pozostałe terminy, będące askryptorami: klasyfikacja NU język klasyfikacji klasyfikacja bibliograficzna klasyfikacja biblioteczna klasyfikacja biblioteczno-bibliograficzna klasyfikacja dokumentacyjna klasyfikacja piśmiennictwa system klasyfikacyjny Innym rozwiązaniem jest wprowadzenie do słownika JIW dwóch lub więcej jednostek leksykalnych, którym w tekstach dokumentów odpowiada jeden wyraz lub połączenie wyrazowe albo kilka wyrazów i/lub połączeń wyrazowych będących synonimami. Wówczas każda z tych jednostek leksykalnych zawiera odpowiedni odsyłacz alternatywny. Tego typu „środki semantyzujące wyszukiwanie" występują m.in. w Polskiej Klasyfikacji Tematycznej14, języku informacyjnym opracowanym w Instytucie Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej w Warszawie. Oto przykład odsyłacza alternatywnego: 02. 21 Logika Alternatywnie stosuj 23.19. Logika (matematyczna). Podstawy matematyki. Teoria mnogości 23.19 Logika. Podstawy matematyki. Teoria mnogości Alternatywnie stosuj 02.21. Logika (dyscyplina nauk filozoficznych). Homonimia w języku naturalnym polega na wyrażaniu różnych znaczeń za pomocą identycznej formy językowej. W języku informacyjnym homonimia zachodzi wówczas, gdy terminowi wieloznacznemu (wyrazowi polisemicznemu), występującemu w tekstach dokumentów i posiadającemu istotne znaczenie dla charakterystyki treści, przyporządkowano w słowniku JIW tylko jedną jednostkę leksykalną tego języka. Homonirnii można zapobiec, umieszczając w słowniku języka informa-cyjno-wyszukiwawczego tyle jednostek, w ilu znaczeniach występuje w tekstach dokumentów dany termin. W językach informacyjnych o słownictwie paranaturalnym daną jednostkę leksykalną uzupełnia się uwagami wyjaśniającymi niejasne znaczenie lub nietypowe użycie terminu, np. w przytoczonym wyżej Tezaurusie informacji naukowej pojęcia wieloznaczne zaopatrzono w pisane kursywą uwagi (dopowiedzenia), wyjaśniające jego użycie. Nie stanowią one części deskryptora, ale także nie są tożsame ze scope notę (SN- uwagą dotyczącą znaczenia deskryptora lub jego wykorzystania w indeksowaniu), umieszczaną pod deskryptorem tytułowym, np.: nietypowe liternictwo (w komputerach) SN obejmuje zagadnienia definiowania niestandardowych znaków oraz ich drukowania albo format opisu (bibliograficznego) 1* Według PKT uporządkowane są informacje zawarte w zeszytach tematycznych „Nauka, Informacja, Biznes — Prace naukowo-badawcze", publikowanych przez Ośrodek Przetwarzania Informacji w Warszawie. 238 SN Obejmuje tylko zagadnienia dotyczące formatów danych w bazach danych typu dokumentacyjnego; zagadnienia ogólne zob. pod deskryptorem „format danych" Obok słownika, bardzo ważnym elementem języka informacyjnego jest gramatyka, czyli zbiór reguł określających dla każdego poziomu języka sposoby połączeń elementów językowych w jednostki wyższego rzędu. Ze względu na sposób kombinacji na trzecim poziomie znaków JIW, tj. przy budowie zdań JIW, wyróżnia się trzy rodzaje gramatyki: 1) gramatykę o szyku dowolnym — kolejność elementarnych jednostek leksykalnych w zdaniu JIW jest dowolna, a zasady porządkowania tej kolejności mogą mieć różny charakter (stylistyczny, logiczny czy psychologiczny); przykładem zdania JIW, zbudowanego według reguł gramatyki szyku dowolnego, może być przytoczone wcześniej zdanie MATEMATYCZNA TEORIA INFORMACJI. TEORIA KOMUNIKACJI, którego szyk można przestawić, nie zmieniając jego znaczenia: TEORIA KOMUNIKACJI. MATEMATYCZNA TEORIA INFORMACJI 2) gramatykę pozycyjną — kolejność elementarnych jednostek leksykalnych w zdaniu języka informacyjnego jest porządkowana według określonych zasad; przykładem tego typu zdań mogą być zdania języka haseł przedmiotowych, w których występuje podporządkowanie określnika tematowi, tj. określnik występuje zawsze po temacie, bowiem temat wyraża treść dokumentu, a określnik — aspekt, ujęcie, punkt widzenia — według którego omawiany jest ten przedmiot. Zmiana kolejności (pozycji) elementarnych jednostek leksykalnych, występujących w zdaniu w funkcji tematu i określnika, powoduje zmianę znaczenia hasła przedmiotowego jako całości, np. w zestawie haseł: Nauka — historia Historia — nauka pierwsze zdanie ma znaczenie „ historia nauki", a drugie — „nauka historii" (nauka, której przedmiotem jest historia). Przykładem zdań JIW zbudowanych zgodnie z regułami gramatyki pozycyjnej są symbole rozwinięte w UKD, w których poszczególne elementy tego symbolu mają ustalone miejsca w strukturze zdania, a zmiana tego miejsca wiąże się ze zmianą znaczenia symbolu rozwiniętego lub z utworzeniem wyrażenia niepoprawnego. Np. temat „Antologia poezji włoskiej": 821.131.1 Literatura włoska 82-1 Poezja (poddział analityczny stosowany do działu 82/89, od 1992 r. w dziale 82) 82-82 Antologie (poddział analityczny) Symbol tematu: 821.131.1-1-82 czyli na pierwszym miejscu symbol główny (821.131.1), a bezpośrednio po nim symbole poddziałów analitycznych. Od tej reguły nie dopuszcza się odstępstw. 3) gramatykę częściowo-pozycyjną— kolejność samodzielnych elementarnych jednostek leksykalnych (autosyntaktycznych, tj. jednostek mogących tworzyć zdania) w zdaniu JIW jest dowolna, ale kolejność niesamodzielnych składniowo elementarnych jednostek leksykalnych (synsyntaktycznych) pozostaje ściśle określona i nie może być zmieniona bez spowodowania zmiany znaczenia całego zdania, np. symbol złożony UKD o postaci 54(038)=lll:61-05 oznacza „Angielski słownik chemiczny dla medyków". Znaczenie elementarnych jednostek leksykalnych jest następujące: 239 54 Chemia (038) słownik = 111 język angielski : znak łączący 61 Medycyna -05 Osoby związane z danym zawodem, z daną działalnością, charakteryzujące się pewnymi cechami itp. Z tych elementarnych jednostek leksykalnych można także budować inne symbole złożone: 61-05:54(038)=lll posiada to samo znaczenie, co symbol 54(038)=lll: 61-05, bowiem według reguł UKD symbole proste lub rozwinięte połączone dwukropkiem mogą być przestawiane bez zmiany znaczenia symbolu złożonego jako całości; 61(038)=lll: 54-05 powstał symbol o nowym znaczeniu, tj. „Angielski słownik medyczny dla chemików" . Języki deskryptorowe i języki słów kluczowych Tego typu języki należą do najczęściej wykorzystywanych w systemach zautomatyzowanych. Struktura słowników obu tych języków jest bardzo podobna. Słownictwo języka deskryptorowego tworzą deskryptory czyli elementarne jednostki leksykalne języka deskryptorowego, samodzielne składniowo, oraz askryptory (non-deskryptory, terminy zakazane), czyli wyrażenia języka naturalnego wprowadzone do tezaurusa w celu wskazania reprezentującego go deskryptora, np. jako synonimy deskryptora lub jako terminy wieloznaczne, zbyt ogólne, rzadko używane (L.A. Bie-licka: Zasady gramatyczne w językach deskryptorowych. Warszawa 1985). Słownik języka deskryptorowego — tezaurus — składa się z części alfabety czno-hierarchicznej, tj. wykazu artykułów deskryptorowych i askryptorowych, ułożonych alfabetycznie według deskryptorów tytułowych i askryptorów oraz części systematycznej, tj. wykazu deskryptorów uporządkowanych według przyjętego układu systematycznego. Struktura artykułu deskryptorowego obejmuje deskryptor tytułowy, stanowiący nagłówek tego artykułu oraz umieszczone pod nim terminy (zarówno askryptory jak i deskryptory), powiązane z deskryptorem tytułowym różnymi relacjami, do wyrażenia których stosuje się odpowiednie wskaźniki. Ilustracją artykułów deskryptorowych są poniższe przykłady zaczerpnięte z Tezaurusa informacji naukowej: baza danych SN zbiór wyszukiwawczy na nośniku maszynowym NU bank danych kartoteka automatyczna kartoteka zautomatyzowana PD typy zbiorów (informacyjnych) SD zbiory informacji 240 WD dostęp do baz danych projektowanie bazy danych struktura bazy danych typy baz danych wykorzystanie baz danych KD automatyzacja bibliografii kartoteka katalog automatyczny katalog baz danych katalog biblioteczny SIW system zautomatyzowany NU nie używaj: askryptor (-ry); PD deskryptor podziałowy; deskryptor nadrzędny, będący jednocześnie kryterium podziału; SD deskryptor zakresowo szerszy w stosunku do deskryptora tytułowego i połączony z nim relacją rodzaj — gatunek lub całość — część; WD deskryptor zakresowo węższy w stosunku do deskryptora tytułowego i połączony z nim relacją gatunek — rodzaj lub część — całość; KD deskryptor kojarzeniowy, pokrewny tematycznie; łączy deskryptor z pokrewnymi mu deskryptorami (relacja kojarzeniowa). Słowniki języków deskryptorowych, czyli tezaurusy, można dzielić według różnych kryteriów: - według zakresu tematycznego tezaurusa na specjalistyczne, ogólne, branżowe, dziedzinowe; - według struktury części systematycznej na fasetowe, graficzne; - według języka naturalnego, z którego zaczerpnięto deskryptory, na jednoję-zyczne, wielojęzyczne; - według przeznaczenia tezaurusa na robocze (stosowane w systemach informacyjno-wyszukiwawczych do tworzenia CHWD i IW) oraz źródłowe, stanowiące źródło słownictwa dla tezaurusa roboczego (L.A. Bielicka: Metodyka i organizacja opracowania tezaurusa. Warszawa 1988, s. 14-15). Ilustracją tezaurusa fasetowego jest poniższy fragment z Tezaurusa informacji naukowej (s. 56-57): JIW typologia JIW (ze względu na funkcję) - - język indeksowania - - język wyszukiwawczy - - język przejścia język cytowań bibliograficznych U indeks cytowań (ze względu na zakres) - - JIW specjalistyczne klasyfikacje uniwersalne zob. podział poniższy (ze względu na charakter jednostek leksykalnych oraz zasady ich porządkowania) - - język haseł przedmiotowych - - język deskryptorowy - - język słów kluczowych - - język unitermowy 241 — - kod semantyczny — - klasyfikacja W gramatyce języka deskryptorowego wykorzystuje się bardziej rozbudowany niż w językach słów kluczowych — zespół środków semantyzowania operacji wyszukiwania. Należą do nich: — wskaźniki więzi — symbole w postaci cyfr lub liter, przyporządkowanych dwóm lub większej liczbie wyrazów (deskryptorom lub słowom kluczowym) w CHWD, w celu wskazania związku pomiędzy tymi jednostkami bez określania rodzaju tego związku (chodzi o wyeliminowanie fałszywej koordynacji terminów); — wskaźniki roli (funkcji) — symbole dołączane do deskryptora, określające rolę (funkcję) pojęcia reprezentowanego przez ten deskryptor w tekście dokumentu; — wskaźniki wagi, określające ważność poszczególnych jednostek leksykalnych w CHWD lub IW; — modyfikatory (terminy aspektowe) — pojęcia dołączane do deskryptora, określające aspekt czyli ujęcie danego deskryptora. Przykład pełnego artykułu modyfikatorowego (Tezaurus informacji naukowej, s. 88) : badania NU badanie prace badawcze KM metody KD badania czytelnicze badania ilościowe czytelnictwa badania jakościowe czytelnictwa badania potrzeb informacyjnych Języki informacyjno-wyszukiwawcze w zautomatyzowanych systemach informacji Język informacyjny — oprócz zbioru informacyjnego i środków technicznych realizacji systemu — jest integralnym elementem każdego systemu informacyjno-wyszukiwawczego. Rozpowszechniony jest pogląd, że istnieje związek między środkami technicznej realizacji systemu a strukturą języka informacyjnego. Rozmaite analizy i badania nie potwierdzają takiej opinii, pokazują natomiast, że środki techniczne mają w dużym stopniu wpływ na sposoby prezentacji i sposoby realizacji JIW w danym systemie. Komputeryzacja procesów informacyjnych rozwinęła możliwości wyszukiwawcze systemów przez wprowadzenie rozmaitych środków wyszukiwawczych (środków semantyzowania operacji wyszukiwania), m.in. operatorów algebry Bo-ole'a, operatorów odległości czy techniki wyszukiwania rdzeniowego (maskowania prawo- lub lewostronnego, a nawet wewnątrz wyrazu). Kategoria „system zautomatyzowany wyszukiwania informacji" — ze względu na techniki wyszukiwania — obejmuje systemy online i hipertekst, natomiast typy zbiorów informacyjnych reprezentowanych w tych systemach to bazy danych i indeksy. 242 System online (system dialogowy, system konwersacyjny, system bezpośredniego wyszukiwania informacji, system interakcyjny) posiada taką strukturę, która umożliwia realizację procesów informacyjnych (nadawania, odbierania, transformacji, przekazywania, utrwalania i przechowywania informacji) w trybie interakcyj-nym, tj. według strategii wyszukiwawczej przygotowanej przez użytkownika informacji lub poprzez wybór opcji wyszukiwawczych prezentowanych na ekranie monitora w postaci menu. Działanie użytkownika informacji, który chce uzyskać informację niezbędną do tego, aby mógł osiągnąć cel nadrzędny, polega na przesłaniu przez użytkownika do systemu pewnej informacji, np. zapytania informacyjnego, na podstawie którego tworzonajest instrukcja wyszukiwawcza. System reaguje w określony sposób: przekazuje wyniki wyszukiwania, wyświetla historię sesji czy wyświetla listy instrukcji wprowadzonych do systemu w trakcie bieżącej sesji. Wynika stąd, że komunikowanie się użytkownika z systemem odbywa się w trybie „akcja-reakcja", którego trwanie zależy od poziomu relewancji pragmatycznej (pertynencji), tj. osiągnięcia przez użytkownika informacji takiego poziomu, na którym występuje pełna zgodność między zbiorem odpowiedzi (wynikami przeszukiwań) systemu informa-cyjno-wyszukiwawczego i potrzebą informacyjną użytkownika15. Każdy z systemów online zawiera własny protokół konwersacji, określający sposób prowadzenia dialogu z użytkownikiem. Z nim związane są języki kwerend (języki wyszukiwawcze), za pomocą których użytkownik może wydawać polecenia (komendy) systemowi informacyjnemu oraz definiować strukturę zapytań informacyjnych. W danym systemie online język kwerend i języki informacyjno-wyszukiwawcze uzupełniają się wzajemnie, tzn. że w systemach komputerowych nie można prowadzić wyszukiwania informacji wykorzystując tylko JIW i w tym samym czasie, niezależnie od niego, stosować tylko język kwerend. Język wyszukiwawczy może funkcjonować w systemie zautomatyzowanym z różnymi językami informacyjnymi. Ilustracją takiego języka kwerend może być język MESSENGER w systemie STN International (The 5cientific& Technical Information Network), który składa się z poleceń, operatorów oraz kwalifikatorów. Umożliwiają one skonstruowanie profilu przeszukiwania, zawierającego jedną lub więcej instrukcji wyszukiwawczych, przy czym najprostszy schemat to: polecenie + wybrane słowo kluczowe. Instrukcje złożone tworzone są za pomocą większej liczby słów kluczowych połączonych operatorami, a także w razie konieczności — kwalifikatorami. System operatorów, opracowanych dla systemu STN, stosowany łącznie ze znakami maskującymi i zastępczymi znakami skracającymi (np. ?, #, !)> obejmuje: • operatory logiczne AND powoduje, aby w rekordach wyszukanych przez system wystąpiły jednocześnie dwa lub więcej terminów, np. instrukcja z poleceniem SEARCH lub S: S BIBLIOTEKA AND SAMORZĄD ; OR powoduje, że zbiór wyszukanych rekordów jest sumą podzbiorów zawierających wybrane terminy: Relewancja pragmatyczna to relewancja zachodząca między zbiorem informacji wyszukanych przez system informacyjno-wyszukiwawczy a użytkownikiem informacji — przede wszystkim jego potrzebą informacyjną. Pozwala określić stopień użyteczności informacji relewant-nej. Zob. Słownik encyklopedyczny terminologii..., s. 131. 243 s KOMUNIKACJA SPOŁECZNA DR KOMUNIKACJA NAUKOWA ; NOT powoduje wyszukanie zbioru rekordów pomniejszonych o podzbiór zawierający termin umieszczony po łączniku NOT: S NAUKI SPOŁECZNE NOT PSYCHOLOGIA ; • operatory określające wzajemne odległości i kolejność słów kluczowych (W) powoduje, by w wyszukanych rekordach terminy sąsiadowały ze sobą w określonym porządku, np. instrukcja o postaci S BIBLIOTEKA (W) SAMORZĄD doprowadzi do wyszukania wszystkich rekordów, w których słowa kluczowe BIBLIOTEKA i SAMORZĄD będą występowały bezpośrednio po sobie; (NOTW) powoduje, by w wyszukanych rekordach po pierwszym terminie nie wystąpił bezpośrednio drugi, np. s BIBLIOTEKA (NOTW) SAMORZĄD ; (A) powoduje, by w wyszukanych rekordach słowa występowały bezpośrednio obok siebie w dowolnym porządku, np. instrukcja S BIBLIOTEKA (A) SAMORZĄD pozwoli wyszukać rekordy, w których terminy mogą być ułożone jako BIBLIOTEKA SAMORZĄD, jak i SAMORZĄD BIBLIOTEKA ; (L) powoduje, by w wyszukanych rekordach słowa występowały w określonym fragmencie rekordu i w określonym porządku; (S) powoduje, by w zbiorze wyszukanych rekordów wybrane słowa występowały w tym samym zdaniu w dowolnym porządku; (P) powoduje, by w zbiorze wyszukanych rekordów wybrane słowa występowały w dowolnej kolejności w obrębie tego samego paragrafu, pola lub podpola. Język kwerend obejmuje cztery grupy poleceń (na przykładzie języka MESSEN-GER, systemu DIALOG, ECHO, LOCIS): 1) polecenia systemowe : np. FILE, BEGIN, BASE, CHANGE polecenie związane z wyborem bazy roboczej: => FILE CA {wybór bazy Chemical Abstract w systemie STN} ? BEGIN lub B 3 {numer bazy INSPEC w serwisie DIALOG} ? BASE FORU {kod bazy Information Market Forum w serwisie ECHO} => , ? znaki zachęty, po których użytkownik wpisuje poszczególne polecenia; 2) polecenia wykorzystywane w procesie przeszukiwania: np. SEARCH lub S, FIND, SELECT polecenie uruchamia proces wyszukiwania w bazie => S Computer Science {w systemie STN} ? FIND Computer Sciences {w serwisie ECHO} 244 ? SELECT Computer Sciences / AB {polecenie wyselekcjonowania w systemie DIALOG informacji na temat informatyki według pola tekstowego abstrakt o etykiecie AB; kreska ukośna poprzedza etykietę pola} EXPAND lub E wywołanie indeksu wyrażeń relewantnych w celu skorygowania zapisu wybranych słów kluczowych; Niektóre bazy w systemach online (m.in. STN, ECHO , DIALOG) mają wbudowane słowniki, dzięki którym można sporządzić listy terminów pozostających w określonej relacji do użytego słowa kluczowego. Użytkownik może sprawdzić, czy w danej bazie danych jest słownik, wydając komendę HELP THESAURUS. DISPLAY HISTORY historia sesji wyszukiwawczej HISTORY DISPLAY ALL ACTIVATE nazwa/Q polecenie „uaktywnienia" zbioru zawierającego profile przeszukiwania ACTIVATE nazwa/A polecenie „uaktywnienia" zbioru odpowiedzi ACTIVATE nazwa/L polecenie „uaktywnienia" zbioru listy wykonanych operacji; 3) polecenia związane z przeglądaniem wyników przeszukiwań: DISPLAY polecenie służy do wyświetlania danych oraz informacji pomocniczych PRINT polecenie wydrukowania wybranego zbioru w postaci dokumentu ORDER polecenie służące do zamawiania u producentów kopii dokumentów oryginalnych; 4) polecenia zachowania wyników przeszukiwań: SAVE polecenie przeznaczone do zapisu danych w pamięci stałej systemu; 5) polecenia zamknięcia sesji: np. LOGOFF {w STN} STOP {w serwisie ECHO} END {w LOCIS — Library of Congress Information System} Prowadzenie sesji wyszukiwawczej rozpoczyna się od wyboru bazy roboczej, przez wprowadzenie np. polecenia FILE, BEGIN, BASE z odpowiednim argumentem (słowami kluczowymi, numerami bazy itp.). Gdy na ekranie monitora pojawi się znak zachęty, użytkownik może wpisywać odpowiednie polecenia i instrukcje niezbędne do przeprowadzenia wyszukiwania. Działanie użytkownika informacji obejmuje: • dokładne sformułowanie problemu; • wybór słów kluczowych, haseł przedmiotowych lub wartości numerycznych koniecznych do opisu profilu przeszukiwania; • opracowanie strategii wyszukiwawczej, tzn. połączenie wybranych słów kluczowych za pomocą operatorów; • uaktywnienie procesu przeszukiwania za pomocą poleceń, np. SEARCH, FIND; • analiza uzyskanych wyników, tj. ocena relewancji i pertynencji etapowych wyników wyszukiwania i ewentualna modyfikacja strategii wyszukiwawczej; • przeglądanie końcowych wyników wyszukiwania; zapisanie do plików (w trakcie trwania sesji) lub wydruk wyszukanej informacji; • zamówienie dokumentów źródłowych. 245 W systemie online proces selekcjonowania informacji odbywa się na podstawie indeksu wyrażeń relewantnych (basie index) każdej z baz danych, będących uporządkowanymi alfabetycznie terminami wyszukiwawczymi. Zbiór adresów oraz zbiór charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów pełnią funkcję pomocniczą. Każde wyrażenie w indeksie jest uznawane przez system za relewantne (minimalny warunek relewancji systemowej). Jeżeli w trakcie sesji pojawi się różnica w ocenie relewancji przez system i użytkownika, istnieje wówczas możliwość modyfikacji strategii wyszukiwawczej poprzez wydanie odpowiednich poleceń języka kwerend (np. LIMIT, MODIFY, SEARCH). W słowniku wyrażeń relewantnych systemu online odwzorowane są cechy formalne, cechy treściowe oraz cechy obiektów pozajęzykowych. Cechy formalne dokumentów w poszczególnych bazach bibliograficznych reprezentowane są w słowniku w postaci wyrażeń języka naturalnego oraz języka informacyjno-wyszukiwawczego. Na podstawie analizy pól wyszukiwawczych, tj. pól formalnych i pól tekstowych w rekordach baz danych systemów DIALOG, STN, ECHO, można wyróżnić następujące JIW, wykorzystywane najczęściej w funkcji metainformacyjnej: — język słów kluczowych, — język deskryptorowy, — język haseł przedmiotowych, — klasyfikacje patentowe. W minimalnym stopniu wykorzystywane są tradycyjne systemy klasyfikacyjne. W niektórych amerykańskich bazach danych stosuje się Klasyfikację Dziesiętną De-weya. Pola w rekordach baz danych są oznaczane odpowiednimi kodami, z których część wykorzystywana jest w procesie przeszukiwania (tzw. search and display fields), a część — do określania formatu wyświetlania i drukowania informacji (tzw. display and print fields). Języki informacyjno-wyszukiwawcze w bazach bibliograficznych W literaturze można spotkać także termin „środek językowy", rozumiany szerzej, niż Język informacyjno-wyszukiwawczy"16. Swym zakresem obejmuje „różnego typu wykazy jednostek języka informacyjno-wyszukiwawczego (słowniki, indeksy KWIC, KWOC itp.) i wszelkie formy tych jednostek (hasła klasyfikacji, de-skryptory, identyfikatory, słowa kluczowe itp.) oraz sposoby ich wyboru (z tytułów, tekstów dokumentów, słowników itp.)"17. W bibliograficznych bazach danych (bi-bliographic files; bibliographical databases; bibliographic records) wykorzystywane są następujące środki językowe: — kontrolowane słowa lub zdania (controlled words or phrases), tj. języki słów kluczowych lub język deskryptorowy; — niekontrolowane słowa lub zdania (uncontrolled words or phrases) wyróżnione w procesie indeksowania swobodnego; Zob. L.A. B ielicka, E. Ścibor: Środki.językowe stosowane w bazach danych. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1990 nr 2 s. 109-145. 17 Tamże, s. 109. 246 — wzbogacone tytuły (enriched titles); — klasyfikacje i język haseł przedmiotowych; — identyfikatory chemiczne. Najczęściej stosowane są języki słów kluczowych (indeksowanie słownikowe) i języki deskryptorowe, w dalszej kolejności języki haseł przedmiotowych oraz klasyfikacje i słowa niekontrolowane (indeksowanie swobodne). Bardzo rzadko wykorzystuje się tylko jeden język informacyjny. Charakterystyczne jest stosowanie kilku środków językowych, na przykład : • niekontrolowane słowa lub zdania + kontrolowane słowa lub zdania, • wzbogacone tytuły + niekontrolowane słowa lub zdania + kontrolowane słowa lub zdania, • kontrolowane słowa lub zdania + kody przedmiotowe / klasyfikacje. Szczególnie często stosowane są łącznie w bazach bibliograficznych: Klasyfikacja Dziesiętna Deweya (KDD) + Klasyfikacja Biblioteki Kongresu(KBK) oraz Klasyfikacja Biblioteki Kongresu + Library of Congress Subject Headings (LCSH). W grupie bibliograficznych baz danych występują bazy abstraktowe i bazy katalogowe, tj. zautomatyzowane katalogi biblioteczne. Oba typy wykorzystują dość zróżnicowane środki językowe: bazy abstraktowe stosują najczęściej języki słów kluczowych (oparte na indeksowaniu słownikowym lub indeksowaniu swobodnym), języki deskryptorowe, a także klasyfikacje tematyczne, klasyfikacje patentowe, norm itp. W bazach katalogowych występują przede wszystkim języki haseł przedmiotowych i/lub języki klasyfikacyjne o zakresie uniwersalnym. Daje się zauważyć, iż w bazach abstraktowych w większym stopniu używa się UKD, niż innych systemów klasyfikacyjnych, jednak zakres wykorzystania tego języka w bazach danych jest bardzo ograniczony. W latach sześćdziesiątych przeprowadzono liczne eksperymenty, które wykazały, że nie istnieją żadne przeszkody na drodze stosowania UKD w systemach zautomatyzowanych18. Uważa się, że ta klasyfikacja będzie mogła konkurować z wyszukiwaniem według słów kluczowych, które zakłada znajomość języka danej bazy. W 1992 roku utworzono Konsorcjum ds. UKD (UDC Consor-tium — UDCC), któremu FID przekazał prawo własności intelektualnej do UKD oraz pełną odpowiedzialność za tę klasyfikację. Jednym z jej najważniejszych celów jest utrzymanie pozycji UKD jako międzynarodowego języka informacyjnego oraz dostosowanie tej klasyfikacji do potrzeb współczesnych bibliotek i systemów informacji19. W 1993 roku opracowano komputerową kartotekę wzorcową — Główny Plik Wzorcowy (Master Reference File — MRF), obejmujący ok. 64 000 symboli UKD20. Lata osiemdziesiąte w Stanach Zjednoczonych przyniosły różne działania w celu przystosowania trzech najbardziej rozpowszechnionych w USA języków informacyjnych, tj. KDD, KBK i LCSH, do systemów wyszukiwania informacji w trybie Zob. E. Ś cibor: Trzydzieści pięć lał ewolucji — języki informacyjne w latach 1953-1988. „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1989 T. 25 s. 123-124. W sierpniu 1988 r. w Bspoo (Finlandia) zorganizowano seminarium nt. komputerowych zastosowań UKD, zwłaszcza w systemach online. Demonstracja objęła system ETHICS — katalog zautomatyzowany Biblioteki Politechniki w Zurychu. Więcej na ten temat: L.A. Bielicka, E. S ci b o r : Środki językowe..., s. 125. J.C. Mcllwaine: UDC centenary: the present state and fv.tv.re prospects. „Know-ledge Organization" 1995 vol. 22 nr 2 s. 64-69.; Idem: UDC: the present state and future de-velopments. „International Cataloguing and Bibliographic Control" 1994 vol. 23 nr 2 s. 29—33. online, zwłaszcza katalogów OPAC (Online .Public Access Catalogue). Przeprowadzono eksperyment „Dewey Decimal Classification Online Project" (DDC Online Project), którego celem była demonstracja KDD jako środka językowego w procesach wyszukiwania informacji oraz sprawdzenie efektywności KDD w katalogu online. W latach dziewięćdziesiątych opublikowano dwa wydania elektroniczne KDD na CD-ROM-ach, gdzie symbole KDD są powiązane z odpowiadającymi im hasłami Klasyfikacji Biblioteki Kongresu21. Prace nad dostosowaniem KDD do środowiska nowoczesnych technologii informacyjnych obejmują następujące działania: — udostępnianie KDD w środowisku Windows; — modyfikację stosowanego formatu w celu dostosowania go do USMARC; — wprowadzanie szeregu udogodnień dla osób klasyfikujących, np. nowoczesnych metod prezentacji i dostępu do tablic w formie elektronicznej. Niektórzy badacze zwracają uwagę na problemy związane z klasyfikacją w sieci22. Według nich, najlepszym rozwiązaniem byłoby połączenie klasyfikacji, słownika kontrolowanego o słownictwie naturalnym i języka naturalnego. Stąd wypływa potrzeba konwergencji różnych schematów klasyfikacji (chodzi o zbliżenie UKD i KDD). Interesującym eksperymentem jest Improving Library Subject Access (ILSA), czyli usprawnianie wyszukiwania dokumentów przez temat23. W trakcie prac z bazą, obejmującą 100 tys. rekordów, przeanalizowano relacje między słowami kluczowymi, hasłami przedmiotowymi a symbolami KDD, zaś w dalszej kolejności utworzono grupy przedmiotowe, symbol klasyfikacyjny i jego odpowiednik słowny. W danej grupie znalazły się dokumenty dotyczące tego samego tematu głównego wyrażonego przez pierwsze hasło przedmiotowe w opisie. Podczas pracy z bazą użytkownik może wykorzystywać graficzne łącze, które wyświetla hasło przedmiotowe, symbol klasyfikacyjny, jego odpowiednik słowny oraz liczbę rekordów na dany temat w bazie. W Polsce przykładem pfac nad przystosowaniem języków haseł przedmiotowych do wymogów wyszukiwania w trybie bezpośrednim i tworzenia katalogów online mogą być działania podjęte na początku lat dziewięćdziesiątych przez Bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego, dotyczące przygotowania nowej wersji języka haseł przedmiotowych i dostosowania go do wymagań, warunków i możliwości katalogu zautomatyzowanego. Wynikiem prac było opracowanie systemu języka haseł przedmiotowych KABA (Katalogi Automatyczne Bibliotek Akademickich), zorganizowanego w formie kartoteki wzorcowej i stosowanego przez biblioteki eksploatujące zintegrowany system biblioteczny VTLS (Virginia Tech Library System)24. Pojęcie „kartoteka wzorcowa" nie oznacza nowego typu języka informa- J.S. Mitchell: DDC 21 ani beyond: the Dewey Decimal Classification prepares for the fułure. „Cataloging and Classification Quarterly" 1995 vol. 21 nr 2 s. 37—47; Idem: Options in the Dewey Decimal Classification system : the current perspective. „Cataloging and Classification Cjuarterly" 1995 vol. 19 nr 3/4 s. 89-103. B. Wyły : What lies ahead for classification in information networks? „Cataloging and Classification Quarterly" 1995 vol. 21 nr 2 s. 75-82. M. Micco, R. Popp: Improving library subject access (ILSA). A Theory of clusie-ring based in classification. „Library Hi-Tech" 1994 vol. 12 nr 1 s. 54-66. Zob. Kartoteka wzorcowa jeżyka KABA. Część I. Nazwy własne. Praca zbiorowa pod red. Jadwigi Woźniak. Warszawa 1994. 248 cyjnego, lecz nową formę organizacji i prezentacji wybranego JIW oraz relacji między jednostkami leksykalnymi tego języka a jednostkami języka naturalnego w ich funkcji metainformacyjnej. Natomiast KABA to język informacyjno-wyszukiwaw-czy „o zakresie pola semantycznego wyznaczonym przez tematykę gromadzonych w Bibliotekach zbiorów i takiej jego segmentacji, która umożliwia realizację zasady przedmiotowania wyszczególniającego, a nie uogólniającego"25. W wyniku współpracy Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteki Akademii Górniczo-Hutniczej i Biblioteki Głównej Uniwersytetu Gdańskiego powstały wspólne komputerowe kartoteki haseł wzorcowych (KHW), a także opracowano i wydano szereg instrukcji stosowania formatów USMARC oraz zasad tworzenia KHWkw26. Od 1994 roku katalogi i kartoteki wzorcowe, budowane przez konsorcjum bibliotek VTLS, dostępne są w sieci Internet i poprzez aplikację tel-net 148.81.207.1 (adres serwera Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego) lub telnet 149.156.73.10 (adres serwera Biblioteki Jagiellońskiej) czy telnet 153.19.120.252 (adres serwera Biblioteki Głównej Uniwersytetu Gdańskiego); użytkownik może połączyć się z systemem i zarejestrować się zgodnie z instrukcją wyświetlaną na ekranie monitora, np. hello user.clasOl, a następnie określić typ terminala (także wybierając spośród podanych przez system). Baza składa się z trzech kartotek haseł wzorcowych: — kartoteki nazw osób i ciał zbiorowych, — kartoteki tytułów ujednoliconych, — kartoteki języka haseł przedmiotowych KABA. Z kartotekami powiązane są odpowiednie indeksy: indeks nazw, indeks tytułów, indeks przedmiotowy oraz indeks specjalny, zawierający terminy w języku angielskim i francuskim zaczerpnięte odpowiednio z LCSH i kartoteki RAMEAU (Repertoire d'Autorite-Matiere Encyclopediąue et Alphabetiąue Unifie) — narodowej kartoteki autorytatywnej Biblioteki Narodowej Francji27. Wyszukiwanie w poszczególnych indeksach inicjują określone polecenia. Oto przykłady: WYSZUKIWANIE W INDEKSIE AUTORSKIM inicjuje komenda A/, po której wprowadzamy elementy nazwy autora A/ Balzer, Oswald A/ Uniwersytet Śląski WYSZUKIWANIE PRZEZ SŁOWA inicjuje komenda W/, po której umieszczamy słowo W/ marketing W/A : wyszukiwanie przez słowo z pola 'autor' W/A : Uniwersytet W/T : wyszukiwanie przez słowo z pola 'tytuł' W/S : wyszukiwanie przez słowo z pola 'hasło przedmiotowe' 25 Tamże, s. 14, 20. A.Paluszkiewicz: Struktura danych, bibliograficznych w zintegrowanych systemach bibliotecznych. Warszawa 1997. Zob. na temat kartoteki RAMEAU : Oddział Kartoteki Haseł Przedmiotowych w BN Francji. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 2 s. 171-177. 249 WYSZUKIWANIE PRZEZ HASŁO PRZEDMIOTOWE inicjuje komenda S/, po której umieszczamy hasło przedmiotowe w języku polskim S/ hipertekst WYSZUKIWANIE WEDŁUG ZŁOŻONYCH KRYTERIÓW (z operatorami Boole'a) inicjuje komenda B/, po której umieszczamy termin wyszukiwawczy — operator — termin wyszukiwawczy B/ law AND information B/ law NOT information Korzyści, wynikające ze stosowania kartotek haseł wzorcowych, to przede wszystkim efektywne wyszukiwanie w katalogach zautomatyzowanych, wymiana danych między katalogami oraz kontrola poprawności danych wprowadzanych do katalogu. Języki informacyjno-wyszukiwawcze w bazach pełnotekstowych Pełnotekstowe bazy danych (fuli text databases, complete text records) zawierają pełne teksty dokumentów bądź ich spójne fragmenty i w związku z tym nie zachodzi konieczność stosowania specjalnych form reprezentacji wiedzy, bowiem w tym celu wykorzystuje się najczęściej naturalny tekst dokumentów. Teksty mogą być wprowadzane do bazy bezpośrednio z dokumentów (np. LEXIS STATE TAX LIBRARY obejmuje wyroki sądów amerykańskich w sprawach podatkowych; LE-XPAT zawiera pełne teksty ponad 800 tys. patentów amerykańskich; ENCYCLO-PAEDIA BRITANNICA — tekst encyklopedii). W większości pełnotekstowych baz danych nie wykorzystuje się żadnych JIW do tworzenia CHWD, natomiast w procesie wyszukiwania stosuje się słowa kluczowe, wybierane swobodnie. W tego typu bazach wiedza o obiektach rzeczywistości reprezentowana jest poprzez teksty dokumentów, a nie ich zwięzłą kondensację w postaci CHWD. Języki informacyjno-wyszukiwawcze w bazach faktograficznych W rekordach faktograficznych baz danych (factual database) przechowywane są dane dotyczące faktów (obiektów, procesów, zdarzeń) reprezentowanych w formie tabel, wykresów, wskaźników. Znaczna większość faktograficznych baz danych zawiera dane statystyczne, finansowe i ekonomiczne. Do opisu i wyszukiwania informacji w prostych systemach faktograficznych, tj. systemach, w których wyszukiwanie informacji sprowadza się do podania nazwy obiektu informacji, bez możliwości modyfikacji danych28, stosowane są języki informacyjne typu obiekt-atrybut lub przedmiot-cecha bądź przedmiot-własność, tworzące odrębną grupę JIW. Obiekty 28 ficznych 250 L.A. Bielicka: Języki informacyjne typu obiekt — atrybut prostych systemów faktogra-. Warszawa 1984, s. 7. mogą być nazwami materiałów, ludzi, miast, surowców, organizacji, zdarzeń itp. , atrybutami zaś, poza właściwymi cechami lub własnościami obiektów, także nazwy wyrobów, procesów, instytucji. Słowniki języków obiekt-atrybut określa się nazwą tezaurus bądź klasyfikacja. Elementarne jednostki leksykalne są równokształtne z wyrażeniami języka naturalnego i dzielą się na podstawowe (nazwy obiektów, atrybutów i ich wartości) oraz pomocnicze (jednostki określające ilość, np. niewiele, niektóre; jednostki do oceny wiarygodności informacji, np. być może, na pewno, przypuszczalnie itd.)29. Jeżeli chodzi o formy słowników języków obiekt-atrybut to można wyróżnić: — brak jawnego słownika, — słownik wzorcowy (wzór tworzenia elementarnych jednostek leksykalnych), — słownik o pełnym słownictwie (w układzie alfabetycznym lub systematycznym albo alfabetycznym i systematycznym)30. W tym języku występują dwa podstawowe typy gramatyki: gramatyka pozycyjna, stosowana prawie we wszystkich językach obiekt-atrybut, której reguły określają miejsce elementarnej jednostki leksykalnej w CHWD; gramatyka z rozbudowanym systemem wskaźników roli, polegająca na dołączaniu do każdej elementarnej jednostki leksykalnej specjalnych wskaźników (cyfrowych lub literowych), określających funkcję pełnioną przez tę jednostkę. Wyszukiwanie informacji w systemach zautomatyzowanych za pomocą języka naturalnego W ostatnich latach, w związku z postępującą komputeryzacją systemów informacyjnych i rozwojem nowoczesnych technologii informacyjnych, wzrasta znaczenie wyszukiwania informacji za pomocą języka naturalnego (language — based infor-mation retrieval). W tego typu systemach nie wykorzystuje się jakiegoś specjalnie zaprojektowanego JIW i nie tworzy CHWD jako zbioru odrębnych tekstów, gdyż w funkcji charakterystyki wyszukiwawczej występują wyrażenia języka naturalnego, zawarte w tytule dokumentu, pełnym tekście i/lub abstrakcie. Dotychczas działanie użytkownika wyszukującego informacje w języku naturalnym sprowadzało się do użycia w zapytaniu informacyjnym wyrażeń języka naturalnego połączonych operatorami logicznymi i innymi wskaźnikami. Badania prowadzone nad sposobem wyszukiwania informacj i za pomocą słów kluczowych z użyciem operatorów Boole'a, wykazują małą efektywność tego wyszukiwania, a przyczyny tego są następujące: a) słowa występujące w tekście dokumentów mogą mieć różne znaczenie, zależne od kontekstu czy dziedziny wiedzy; b) te same słowa w różnych wypowiedziach mogą oznaczać różne pojęcia; c) różne słowa mogą oznaczać te same pojęcia31. Zamiast pojedynczych wyrazów/połączeń wyrazowych dokonuje się komputerowego przetwarzania języka naturalnego (natural language processing), które 29 Tamże, s. 12-13. 30 Tamże, s. 13-14. A.F. Smeaton: Prospecis for intelligent, language-based injormation rttrieval. „Online Review" 1991 vol. 15 nr 6 s. 373-382. 251 Tabela 1 Poziomy znaków w języku informacyjnym POZIOM NAZWA ZNAKU ZNAK TWORZONY ZNACZENIE ZNAKU I elementarny znak graficzny elementarna jednostka leksykalna (EJL) pusty semantycznie II elementarna jednostka leksykalna zdanie JIW pełny semantycznie III zdanie JIW tekst JIW pełny semantycznie IV tekst JIW: charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu; instrukcja wyszukiwawcza pełny semantycznie Tabela 2 Przykłady elementarnych jednostek leksykalnych JIW NAZWA EJL PRZYKŁADY Język deskryptorowy deskryptor INFORMACJA PRAWNICZA jednostka ta została zbudowana z elementarnych znaków graficznych A, C, F, I, J, M, N, O, P, R, W, Z, będącymi dużymi literami alfabetu łacińskiego Język haseł przedmiotowych temat Dramat polski — elementarna jednostka leksykalna zbudowana z elementarnych znaków graficznych a, D, i, k, 1, m, o, p, r, s, t czyli 10 małych i jednej dużej litery alfabetu łacińskiego Klasyfikacja Biblioteki Kongresu symbol PS — elementarna jednostka leksykalna o odpowiedniku słownym „Literatura amerykańska"; do jej budowy użyto 2 dużych liter alfabetu łacińskiego, P, S UKD symbol 821.14 — elementarna jednostka leksykalna (symbol) UKD o odpowiedniku słownym „Literatura grecka" ; do budowy tego symbolu użyto elementarnych znaków graficznych w postaci (.) i cyfr arabskich 1, 2, 4, 8 pozwala wyeliminować „chwiejność semantyczną" poprzez usunięcie niejasności i dwuznaczności zarówno z tekstów dokumentów, jak i zapytań użytkowników. Automatyczne przetwarzanie języka naturalnego dokonuje się na poziomie leksykalnym, syntaktycznym i semantycznym. Szczególne znaczenie mają techniki wyszukiwania i indeksowania wykorzystujące semantyczną analizę języka32. Powstanie i rozwój systemów ekspertowych (systemów doradczych, systemów z bazą wiedzy), tj. systemów informacyjnych wykorzystujących wiedzę z danej dziedziny i procedury wnioskowania, wspomagających człowieka w rozwiązywaniu problemów, spowodował dalszy wzrost zainteresowań i rozwój prac nad wyszukiwaniem informacji w języku naturalnym. Zob. H. Popowska, J. Solak: Uczenie się języka naturalnego przez system komputerowy (na przykładzie systemu DABINAL). „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1992 nr 1 s. 37-84. ROZDZIAŁ 19 SIECI INFORMATYCZNE W DZIAŁALNOŚCI BIBLIOTEK Charakterystyka sieci Sieć informatyczna (komputerowa) stanowi zespół połączonych urządzeń i oprogramowania, rozmieszczonych na jakimś obszarze. Sieci powstały w końcu lat sześćdziesiątych i miały charakter doświadczalny. Pierwsza z nich — o nazwie ARPA-NET — uruchomiona została przez Agencję Departamentu Obrony (Advanced Research Project Agency) w Stanach Zjednoczonych. Szybko jednak zaczęto ją wykorzystywać do celów naukowych — wymiany informacji między naukowcami--informatykami. Równocześnie powstawały inne sieci niezależne. W latach osiemdziesiątych sieci: wyższych uczelni, organizacji rządowych i komercyjnych oraz poszczególnych instytucji — utworzyły największą na świecie grupę współpracujących komputerów, z możliwością połączeń i przekazywania informacji między sobą — Internet. Celem tworzenia sieci jest umożliwienie współpracy systemów informatycznych i ich użytkowników, a w szczególności: • wymiany zbiorów danych między użytkownikami, • korzystania ze wspólnego oprogramowania, • tworzenia wspólnych baz danych, • zdalnego dostępu do komputerów o dużych mocach obliczeniowych, • wykorzystywania wspólnych urządzeń peryferyjnych (drukarek, ploterów, itp.), • pracy grupowej (tzw. workgroup), • komunikacji między użytkownikami — wysyłania poczty elektronicznej, przesyłania plików. Na sieć składają się dwie główne grupy elementów: • stacje sieci, • środek transmisji — medium transportowe. Stacje sieci, w zależności od pełnionych funkcji, można podzielić na: • stacje sieciowe — terminale, stacje robocze; • stacje centralne, serwery (ang. server — usługodawca). Terminalem może stać się każdy komputer osobisty, po zainstalowaniu interfejsu sieciowego — zwykle jest to karta sieciowa lub modem — i połączeniu z komputerem centralnym ewentualnie z innymi terminalami. Przyłączenie do sieci komputera osobistego nie wyklucza jednak pracy lokalnej, na własnym dysku, a o trybie pracy komputera — lokalnej czy sieciowej — decyduje użytkownik. Poza 253 komputerami osobistymi, terminalem może być stacja bezdyskowa, tzn. taka, która nie posiada własnego dysku twardego, a jej praca możliwa jest tylko w sieci. Stacje centralne to komputery świadczące usługi połączonym z nimi użytkownikom. Na serwerze odbywa się udostępnianie, zarządzanie centralnymi zasobami — dyskami twardymi, napędami dysków optycznych, drukarkami itd. Serwer wykonuje usługę na rzecz innego komputera — klienta. W sieciach o dużej liczbie stacji roboczych stosuje się wydzielone serwery, które pełnią różne funkcje: • serwer plików przechowuje i organizuje dostęp do danych zapisanych w pamięciach masowych komputera (dysków magnetycznych i optycznych), korzystając ze specjalnego oprogramowania sieciowego; • serwer drukowania steruje dostępem użytkowników do drukarek i innych urządzeń peryferyjnych dołączonych do sieci; w przypadku wielu zleceń drukowania, serwer organizuje kolejność drukowania specjalnym programem „kolejkującym" (ang. print spooler); • serwer komunikacyjny zapewnia łączność między oddalonymi od siebie sieciami lokalnymi lub samodzielnymi stacjami roboczymi; • serwer baz danych organizuje bezpieczny dostęp do dużej ilości danych, głównie przeznaczonych tylko do odczytu; • serwer faksowy zapewnia transfer danych przekazywanych w postaci graficznej przez linie telekomunikacyjne. W przypadku sieci rozbudowanej i rozproszonej na znacznym obszarze, o dużej ilości danych, stosuje się rozproszone serwery plików, które dzielą między siebie obowiązek dostarczania danych. Praca z rozproszonymi serwerami plików staje się efektywniejsza, skraca czas dostępu użytkownika do danych. Rozwiązanie takie jest też bezpieczniejsze, awaria jednego serwera nie dezorganizuje pracy całej sieci. Serwery mogą być dedykowane lub niededykowane. Serwery dedykowane to takie, które przeznaczają całą pamięć i moc obliczeniową na realizowanie zadań komputera centralnego. Powoduje to zwiększenie sprawności i szybkości działania sieci. Serwery niededykowane to te, które są wykorzystywane również jako stacje robocze. Oznacza to konieczność przeznaczenia części pamięci komputera do wykonywania wykorzystywanych programów. Serwer pracujący jako stacja robocza spowalnia pracę pozostałych użytkowników sieci. Szybka i niezawodna transmisja między stacjami generującymi i odbierającymi dane zależy w dużym stopniu od zastosowanego medium transmisyjnego. Media można podzielić na przewodowe (ang. bounded) i bezprzewodowe (ang. unboun-ded). Media przewodowe określane są też często jako ograniczone (ze względu na zasięg, związany z długością kabli). Najczęściej stosowane okablowanie to: • kabel koncentryczny; • skrętka, czyli kabel złożony ze skręconych par przewodów; • światłowód. Media bezprzewodowe (nieograniczone) obejmują transmisje sygnałów elektromagnetycznych bez udziału kabla przewodzącego elektryczność lub światło. Są to transmisje: • mikrofalowe, których odmianą jest łączność satelitarna; • laserowe; • radiowe. 254 Sprawne funkcjonowanie sieci komputerowych zależy też w dużym stopniu od odpowiedniego sieciowego systemu operacyjnego, który musi spełniać szczególne warunki: • system musi dostarczać użytkownikowi wszechstronnych usług sieciowych, poza tradycyjnymi funkcjami systemu operacyjnego dla stacji lokalnej; • zasoby sieciowe muszą być tak zorganizowane, aby użytkownik miał do nich dostęp bez znajomości ich fizycznej lokalizacji; • baza informacyjna — aktualizowana na bieżąco — o zasobach informacyjnych powinna być dostępna w każdym miejscu i czasie, a ograniczenia w korzystaniu z niej mogą być podyktowane względami bezpieczeństwa; • system zabezpieczeń musi zapewniać ochronę danych; • usługi komunikacyjne muszą być gotowe do współpracy z systemami o odmiennej architekturze, posługującymi się odmiennymi protokołami; • narzędzia do administrowania i zarządzania sieciami globalnymi muszą być dostosowane do analizy i diagnostyki skomplikowanych zagadnień występujących w rozproszonych środowiskach. Komputery tworzące sieć połączone są ze sobą w różny sposób. Sposób ten — fizyczny i logiczny — to topologia sieci lub konfiguracja sieci. Topologia fizyczna określa strukturę połączenia, okablowanie, środki służące do przyłączania komputerów i do współpracy stacji. Topologia logiczna określa metodę adresowania stacji sieciowych i transmitowania informacji pomiędzy nimi. Istnieją trzy podstawowe typy topologii fizycznej sieci: • magistralna (ang. bus), • gwiaździsta (ang. star), • pierścieniowa (ang. ring). W sieci o topologii magistrali wszystkie stacje przyłączone są do pojedynczego kabla (magistrali), który stanowi jedyną drogę komunikacji między nimi. Do przyłączenia urządzeń do magistrali służą złącza zwane transceiverami. Wszystkie stacje współdzielą magistralę. Dane przed dotarciem do miejsca przeznaczenia przechodzą przez wszystkie pozostałe stacje, które odbierają informacje do siebie zaadresowane. Zaletą tej topologii jest odporność na zakłócenia. Awariajednej stacji nie dezorganizuje pracy całej sieci. Sieci tego typu należą do najtańszych, wymagają najmniejszej długości kabla. Do prowadzenia magistrali wykorzystywany jest najczęściej kabel współosiowy (ang. thin Ethernet cable). Przykładem sieci magistralnej jest sieć EtherNet lub LocalTalk. Dla uniknięcia zakłóceń należy zachować pewną odległość między punktami przyłączenia poszczególnych stacji, co może być wadą magistrali. Nie istnieje prosty sposób, w jaki administrator może diagnozować stan całej sieci. Wszystkie dane przesyłane są po jednym łączu, dlatego też trudno zachować bezpieczeństwo komunikacyjne. Topologia gwiaździsta jest jedną z najstarszych topologii sieci. Do centralnego kabla — backplane dołączone są węzły rozgałęziające (hubs) za pomocą kabli (ang. drops). Węzły sieci wyposażone są w gniazda (ang. ports), służące do przyłączenia właściwych urządzeń lub dalszych węzłów. Jako kabel centralny używany jest szybki światłowód, kable przyłączające to wolniejsze kable Ethernet. Wszystkie dane muszą przejść przez centralny komputer, który kontroluje ich przepływ. Topologię gwiaździstą cechuje prostota rozbudowy. Wystarczy popro- 255 wadzić kabel od centralnego komputera do karty sieciowej każdego z dołączanych mikrokomputerów. Administrator sieci może uprzywilejować niektóre węzły sieci, które po wysłaniu sygnału do komputera centralnego zostaną obsłużone w pierwszej kolejności. Topologia ta umożliwia prowadzenie scentralizowanego diagnozowania funkcjonowania sieci. Awaria komputera centralnego dezorganizuje pracę całej sieci. Możliwe jest też zbudowanie sieci o topologii wielogwiaździstej (ang. clustered star). Przykładem rozwiązania gwiaździstego jest sieć STARLAN firmy AT&T. W topologii pierścieniowej połączone stacje sieci tworzą obwód zamknięty. Dane przekazywane są od węzła do węzła, w jednym kierunku, chociaż istnieją sieci, w których dane płyną dwukierunkowo. W uproszczeniu — gdy węzeł otrzyma zaadresowaną ramkę z danymi przeznaczoną dla niego, kopiuje zawarte w niej informacje i odsyła ramkę z powrotem do nadawcy. Odesłana ramka zaopatrzona jest w znacznik sygnalizujący odebranie danych. W sieci pierścieniowej konieczne jest zapewnienie wszystkim stacjom równego dostępu do sieci. Jedna wyznaczona stacja — monitor (ang.-monitoring node) pełni funkcje diagnostyczne i administracyjne. W przypadku awarii monitora, funkcje jego może przejąć dowolna stacja sieci. Odmianą topologii pierścieniowej jest pierścień gwiaździsty, zastosowany w sieciach Token-Ring. Obejmuje on specjalne urządzenia, tzw. MAU (ang. Multi--Station Access Unit), do których przyłączone są wszystkie urządzenia pracujące w sieci. Często spotyka się mieszane topologie sieci. Sposób adresowania urządzeń i przekazywania informacji, czyli topologia logiczna, wiąże się z metodami dostępu do kanału informacyjnego wszystkich urządzeń pracujących w sieci. Podstawowe metody, określające zasady dostępu, transmisji i zwalniania kanału, to: • Polling — wydzielone zostaje urządzenie, które administruje dostępem, tzn. kolejno lub z określonym priorytetem przydziela poszczególnym węzłom dostęp do kanału. Metoda ta stosowana jest w strukturze gwiaździstej z terminalami przyłączonymi do sterowników komunikacyjnych. • Contention — węzły same decydują o swoim dostępie, bazując na „nasłuchu" kanału. Metoda ta stosowana jest w sieciach o topologii magistralnej. • Token passing — węzły przekazują w sieci znacznik uprawniający do dostępu. Metoda ta jest stosowana w sieciach pierścieniowych, a także niektórych gwiaździstych. Sposób zdefiniowania komputera centralnego wyznacza typ sieci: • klient-serwer, • peer-to-peer (klient-klient, czy inaczej twarzą w twarz). Sieć typu klient—serwer oparta jest na połączeniu stacji roboczej z serwerem. Użytkownik wykorzystuje dane zlokalizowane na dysku twardym oraz usługi świadczone przez komputer centralny. Praca stacji roboczej w sieci możliwajest tylko przy uruchomionym serwerze. Zaletą takiego rozwiązania jest możliwość centralnego zarządzania zasobami sieci na serwerze. Przykładami takich sieci są: LAN-Manager, Windows-NT-Server, Novell Netware. DEC Pathworks. Komputery połączone w sieć typu peer-to-peer, określane też mianem sieci partnerskich, są równoprawne: udostępniają swoje zasoby, np. dyski twarde, katalogi lub drukarki. Sieć taka funkcjonuje w przypadku, gdy tworzy ją przynajmniej dwóch aktywnych użytkowników. Przeznaczona jest dla ich niewielkiej liczby. Zaletą 256 tego typu sieci jest niewielki koszt realizacji i rozbudowy. Nie ma potrzeby korzystania z usług centralnego komputera. W przypadku znacznego transferu danych sieci te nie są efektywne. W połączeniach tego typu można wykorzystać jeden komputer w charakterze serwera, umieszczając na jego dysku wykorzystywane pliki. Nie istnieją tu jednak funkcje umożliwiające centralne zarządzanie. Typowymi przykładami sieci partnerskich są Windows for Workgroups firmy Microsoft, Windows 95 firmy Microsoft, Personal NetWare firmy Novell, LANtastic firmy Aristof. Oba modele połączeń sieciowych: klient-server i peer-to-peer mogą być wykorzystywane w obrębie jednego okablowania jednocześnie, np. przy wykorzystaniu funkcji sieciowych systemu Windows 95. Wybór topologii decyduje o wyborze sprzętu komputerowego zastosowanego do budowy sieci. Dotyczy to m. in. wyboru koncentratorów, kabli czy kart sieciowych. Sprawna komunikacja między komputerami wymaga zgodnej współpracy sprzętu (ang. hardware) oraz oprogramowania (ang. software), pochodzących od różnych, niejednokrotnie konkurujących z sobą producentów. Aby zapewnić szeroką kompatybilność produktów różnych producentów sprzętu sieciowego, organizacje normalizacyjne, takie jak: ISO (International Standards Or-ganization), IEEE (Institute of Electrical and Electronic Engineers), ANSI (American National Standards Institute) podjęły szereg prac normalizacyjnych w tym zakresie. Kompatybilne struktury sprzętowe i programowe stają się systemami otwartymi. Otwartość oznacza uniezależnienie użytkownika od jednego producenta. Podstawowe cechy systemów otwartych to: • komunikacja i współpraca z innymi systemami, • ujednolicony sposób współpracy z użytkownikiem, • możliwość osadzania systemu operacyjnego na różnej wielkości komputerach — od osobistych do typu mainframe, • możliwość łatwej rozbudowy systemu sprzętowego. W 1978 r. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO opracowała model struktury i funkcjonowania komunikacji sieciowej (ISO Reference Model), zwany OSI (Open System Interconnection — łączenie systemów otwartych). Model ten dzieli komunikację pomiędzy komputerami na siedem warstw, z których każda definiuje usługi i zasady komunikacji (tzw. protokoły) na poziomie tej warstwy. Określone podstawy komunikacji mogą być dopasowane do szerokiej gamy odmiennego sprzętu i oprogramowania. Ogólny model warstwowy przedstawia się następująco: Warstwa zastosowań (ang. Application Layer) 7, Warstwa prezentacji (ang. Presentation Layer) 6, Warstwa sesji (ang. Session Layer) 5, Warstwa transportu (ang. Transport Layer) 4, Warstwa sieciowa (ang. Network Layer) 3, Warstwa łączenia (ang. Data Link Layer) 2, Warstwa fizyczna (ang. Physical Layer) 1. Każda warstwa dostarcza zestaw funkcji warstwie wyższej, wykorzystuje mechanizmy dostarczone przez warstwę „niższą". Warstwa fizyczna (1) określa sposób połączenia (mechaniczny, elektryczny) w przesyłaniu informacji między systemami. Podaje kolejność występowania zdarzeń oraz procedur łączności (tzw. protokoły), które umożliwiają systemom połączenie. 257 Warstwa łączenia (2) — zapewnia połączenie i bezbłędną komunikację między dwiema stacjami dwóch otwartych systemów, przy użyciu tego samego protokołu; zdefiniowane pakiety informacji, metody ich tworzenia, przesyłania i odbierania. Protokół tej warstwy nadaje pakietom adres nadawcy i docelowy, za pomocą mechanizmu kontroli błędów kontroluje poprawny przebieg transmisji. Określone procedury i funkcje zmieniają się w zależności od używanego protokołu. Warstwa sieciowa (3) — adresuje komunikaty i wybiera odpowiednią dla połączenia trasę. Powoduje stworzenie kanału transmisji między systemami danych, łącząc poszczególne częściowe połączenia w jedną całość. Warstwa transportu (4) — zapewnia bezbłędne przesyłanie poszczególnych komunikatów. W przypadku sesji między podobnymi systemami, warstwa transportu może przejąć kontrolę przepływu danych pomijając warstwę sieciową. Warstwa sesji (5) — steruje nawiązaniem, koordynacją i zakończeniem łączności — procesem, który odbywa się bez udziału operatora: następuje samorzutnie, wraz z rozpoczęciem sesji. Warstwa prezentacji (6) — określa konwersje danych wprowadzonych przez użytkownika na postać wewnętrzną danych programu, czyli na język zrozumiały dla komputerów, w celu zapewnienia ich wzajemnego rozumienia. Może to dotyczyć np. zestawu znaków stosowanych przez oba systemy. Warstwa zastosowań (7) — realizuje komunikację pomiędzy użytkownikiem a oprogramowaniem. Wykorzystuje się tu programy zarządzające bazami danych, pocztę elektroniczną, oprogramowanie serwerów oraz polecenia systemu operacyjnego. W praktyce istnieje wiele różnych standardów łączenia komputerów w sieci. Nie wszystkie są w pełni zgodne z modelem OSI, ale popularność ich stosowania gwarantuje ich stabilność. Niektóre przypisane są do konkretnej warstwy sieci lub obejmują więcej niż jedną warstwę. Do najbardziej znanych protokołów komunikacyjnych należą: • TCP/IP — opracowany pod kierunkiem Ministerstwa Obrony USA, stosowany w sieciach UNIX oraz innych lokalnych i rozległych; • XNS — firmy Xerox i jego implementacje firmy Novell — IPX/SPX; • zespół protokołów architektury firmowej IBM — SNA; • zespół protokołów architektury firmowej Digital Eąuipment Corporation — DNA; • protokoły AppleTalk firmy Apple; • stosowany w publicznych sieciach pakietowych X.25 oraz jego wersja Frame Relay; • protokół do łączności synchronicznej SDLC oraz rozwinięcia: HDLC i LAPB. Często też nazwa sieci utożsamiana jest z wykorzystywanym protokołem, np. sieć z protokołem X.25. Połączone ze sobą różne sieci komputerowe tworzą skomplikowane struktury. Do połączenia służą z reguły szybkie łącza telefoniczne lub łącza dedykowane. Wyróżnia się trzy rodzaje tzw. sprzęgów między sieciowych: • śluzy (ang. gateways), • bramki (ang. routers), • mostki (ang. bridges). 258 Klasyfikacja sieci Ze względu na rolę i zasięg wyróżnić można sieci: • szkieletowe (np. Backbone w USA, Ebone w Europie), • pośrednie, globalne, międzynarodowe, krajowe, regionalne, metropolitalne, uczelniane, lokalne. Ze względu na techniczny sposób przesyłania danych (stosowany środek transmisji) wyróżnić można: • sieci lokalne — LAN (kable Ethernet lub światłowody), • sieci rozległe — WAN (linie telefoniczne, światłowody, radiolinie, łączność satelitarna). Sieć szkieletowa (ang. backbone — kręgosłup) stanowi podstawę połączenia. Tworzą ją media transmisyjne i połączony nimi sprzęt, który przekazuje dane z bardzo dużą prędkością. Do sprzętu sieci szkieletowej podłączone są inne podsieci lub komputery. Lokalne sieci komputerowe Sieci lokalne — LAN (Local Area Network) są podstawą infrastruktury tele-informacji. Projekt takiej sieci powinien być zgodny ze standardami ISO 88O2.X lub FDDI (Fiber Distributed Data Interface), określającymi między innymi sieci typu Ethernet, Token Ring i FDDI. Charakteryzują się dużą prędkością danych (od 1 do 150 Mb/s). Zasięg sieci lokalnej nie przekracza kilku kilometrów. Sieć taka jest rozmieszczona zazwyczaj na obszarze obejmującym część budynku, cały budynek lub ich zespół. Do połączenia ich można wykorzystać wszystkie typy mediów transmisyjnych, wyspecjalizowane w standardach: przewody współosiowe, skrętkę, światłowody. Okablowanie powinno być hierarchiczne, zgodne z zasadami okablowania strukturalnego. Oznacza to, że można wyróżnić okablowanie: dystrybucyjne (tzn. poziome), magistralne w budynku (pionowe), magistralne między budynkami (połączeniowe). Ze względu na liczbę stacji pracujących w sieci, dzieli się je na: małe, średnie i duże. Charakterystykę poszczególnych sieci przedstawia tabela 1. Serwery sieci lokalnej powinny być dostosowane do specyfiki środowiska (np. serwery plików), wyposażone w urządzenia peryferyjne (np. drukarki) — udostępniane przez sieć. Powinna ona też umożliwić każdemu użytkownikowi korzystanie ze wszystkich zaimplementowanych systemów sieciowych. Wykorzystywany sprzęt powinien być zgodny ze standardami, dostosowany do wielkości sieci oraz umożliwiać elastyczną jej rozbudowę. Serwery sieciowe muszą mieć odpowiednią moc obliczeniową; pamięć operacyjna i dyski powinny być odpowiednio dobrane do systemów operacyjnych i aplikacji, mieć możliwość rozbudowy, archiwizacji danych i być wyposażone w systemy zasilania awaryjnego. Pierwszym typem sieci LAN była sieć ARCnet (Attached-Resource Computing network), o topologii gwiazdy, opracowana przez Datapoint Corp. Nad prawidłowością pracy sieci LAN czuwają administratorzy. Przykładem sieci lokalnej wykorzystywanej obecnie może być: NetWare (Network softWare) firmy Novell, LAN Manager firmy Microsoft, Token Ring firmy IBM, STARLAN firmy AT&T, ARCnet firmy Datapoint, Vines firmy Banyan, czy LANtastic firmy Artisoft. 259 Tabela 1 Charakterystyka sieci lokalnej: małej średniej, dużej Sieć mała Sieć średnia Sieć duża Zasięg Jedno lub kilka Budynek lub kom- Wszystkie lub większość budyn- pomieszczeń pleks budynków ków instytucji na ograniczonym w budynku obszarze Liczba do 50 50-500 od 500 stacji Właści- • jeden stan- • jeden lub więcej • jeden lub więcej standardów wości dard (Ether- standardów • złożona topologia net, Token • złożona topologia • wiele sieci logicznych (po- Ring lub • więcej niż jedna łączenia z użyciem mostów, FDDI) sieć logiczna (po- routerów) • prosta topolo- łączenia z uży- • wyróżniona sieć kręgosłupa gia ciem mostów, rou- (backbone), która pracuje • jedna logiczna terów) w ruchu ciągłym, do której sieć (połą- • wyróżniona sieć są włączone małe sieci czenia przez kręgosłupa (back- lokalne regeneratory bone), która pra- • może być częścią sieci me- lub koncentra- cuje w ruchu cią- tropolitalnej tory) głym, do której • okablowanie poziome, pio- • okablowanie są włączone małe nowe i połączeniowe poziome sieci lokalne • funkcjonuje system zarzą- lub poziome • okablowanie po- dzania i monitorowania i pionowe ziome i pionowe pracy sieci Rozległe sieci komputerowe Lokalne sieci komputerowe stały się podstawą tworzenia rozproszonych systemów informatycznych. Obok sieci lokalnych rozwijane są także sieci rozległe — WAN (ang. Wide Area Network), zapewniające środki łączności dla tworzenia systemów komputerowych o zasięgu światowym (GAN — ang. Global Area Network), a także sieci o zasięgu w obrębie miasta lub regionu (MAN — Metropolitan Area Network). Wśród sieci rozległych, ze względu na dostęp, wyróżnić można sieci publiczne i prywatne. Sieci publiczne są obsługiwane przez wielkie firmy telefoniczne lub telewizyjne. Dostęp do nich możliwy jest z każdego miejsca dla każdego użytkownika, bez odpowiednich, specjalnych uprawnień (np. POLPAK). Prywatność oznacza ograniczony dostęp do sieci dla określonego środowiska. Kontrolowane i zarządzane są przez firmy, uczelnie, rządy. Przykładem takiej sieci może być sieć bankowa PKONET. 260 W Polsce, w wyniku długoletniej pracy wielu zespołów naukowo-badawczych, powstała sieć NASK — Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa. Oparta została na założeniach Centralnego Programu Badawczo-Rozwojowego pod nazwą „Budowa Krajowej Akademickiej Sieci Komputerowej (KASK)", uruchomionego w 1987 r., który przyczynił się do powstania zrębów krajowej sieci akademickiej. Prace te pozwoliły, po uzgodnieniu z Urzędem Postępu Technicznego i Wdrożeń, na szybkie przyłączenie Polski — 17 lipca 1990 r. do sieci EARN (European Academic and Research Network), Europejskiej Sieci Akademickiej. Od maja 1991 r. akademickie i naukowe sieci funkcjonują pod nazwą Naukowe i Akademickie Sieci Komputerowe NASK. NASK jest siecią szkieletową, świadczącą nieodpłatnie usługi środowisku naukowemu i akademickiemu. Użytkownicy nieakademiccy mogą korzystać z zasobów sieci odpłatnie, za pośrednictwem łącz telefonicznych „dial up". Sieć ta jest prowadzona z węzła centralnego w Warszawie w sposób ciągły całą dobę. W obrębie NASK funkcjonują cztery różne typy sieci rozległych — cztery różne protokoły — X.25, Bitnet, DECnet, TCP/IP — Internet. Dlatego też nazywa się ją siecią wieloprotokołową. Wyróżnia to NASK spośród innych sieci rozległych działających w Polsce. Sieć z protokołem X.25 to sieć pakietowa. Znaczy to, że nie zawiera w sobie komputera. Podstawowa struktura sieci to węzły sieci (centrale) oraz połączenia między nimi. Węzeł jest urządzeniem, do którego można podłączyć pewną liczbę urządzeń końcowych transmisji danych, mogą nimi być komputery, terminale lub koncentratory terminali. Każdemu z tych urządzeń zostaje przypisany numer, który jest kombinacją numeru węzła w sieci oraz numeru urządzenia w tym węźle. Sieć X.25 oferuje możliwość łączenia ze sobą komputerów, lecz sama w sobie ich nie zawiera. Umożliwia ona dostęp do komputerów obliczeniowych, komunikowanie się z innymi sieciami wykorzystującymi protokół X.25, np. POLPAK, DATAPAK. Sieć Bitnet jest rozwiązaniem firmowym koncernu IBM. Sieć ta miała przede wszystkim, w swym założeniu, służyć wymianie poczty elektronicznej rozumianej także jako transfer plików oraz wymianie komend umożliwiających dostęp do baz danych. Nie ma tu, w przeciwieństwie do X.25, wydzielonych urządzeń do obsługi ruchu w sieci — ruch danych w sieci obsługiwany jest przez same włączone w nią komputery. Nazwa Bitnet funkcjonuje w Stanach Zjednoczonych, Europejska wersja tej sieci to EARN, obejmująca teren Europy (tzn. jednoczy użytkowników sieci Bitnet z europejskich środowisk naukowo-badawczych). Technicznie sieć Bitnet i EARN to jedna sieć. Każdy komputer — węzeł — ma swoją nazwę: kombinację ośmiu znaków, bez sztywnej zasady ich nadawania. Administracja EARN stara się jednak trzymać schematu nazewnictwa, z pewnymi odstępstwami. Węzeł główny w kraju bierze nazwę z połączenia międzynarodowego kodu kraju (Polska — PL) i skrótu EARN — dla Polski główny węzeł nosi więc nazwę PLEARN. Dla nazewnictwa pozostałych komputerów używa się schematu, np. PLWRTU11 (PL — symbol kraju — tutaj Polska; WR miasto — tutaj Wrocław; TU — uczelnia lub ośrodek badawczy, tutaj Politechnika — Technical University; 11 — kod komputera będącego węzłem sieci). Sieć Bitnet/EARN stworzyła pewien standard w dziedzinie zasad posługiwania się pocztą elektroniczną. Sieć DECnet — to sieć firmowa firmy DEC — wytwórcy komputerów. Łączy komputery VAX, wytworzone przez tę firmę. Funkcjonują w niej duże, pojedyncze 261 komputery, a także sieci lokalne. Urządzeniami komunikacyjnymi mogą być komputery, podobnie jak w Bitnecie, oraz i specjalizowane urządzenia — routery i bramki. Usługi w sieci DECnet to: • poczta elektroniczna; • zdalne sesje na innych komputerach; • operacje na plikach — zdalna edycja, możliwość oglądania zawartości plików czy ich kasowania; • zdalne uruchamianie zadań; • sieciowe telekonferencje. Wszystkie te usługi dostępne są dla każdego komputera włączonego w sieć DECnet, nie różnią się dla użytkownika od wykonywanych lokalnie. Pracujące w DEC-netowych sieciach lokalnych serwery mogą się z sobą komunikować bez względu na sposób połączenia pomiędzy nimi. Zapewnia to użytkownikom sieci lokalnej możliwość dostępu do dowolnego serwera. Dużym ułatwieniem jest samokonfigurowanie się sieci. Oznacza to, że każdy nowy komputer łatwo znajduje swoje miejsce w sieci, sieć sama reaguje na uszkodzenia połączeń bądź komputerów, znajduje drogi obejścia uszkodzonych miejsc. Każdy komputer bądź urządzenie, podobnie jak w innych sieciach, ma swój adres — numer w postaci: aa.xxxx (aa — to numer obszaru, w którym znajduje się komputer bądź urządzenie, mieszczący się w zakresie od 0 do 63, xxxx — to numer komputera w danym obszarze, mieszczący się w zakresie od 0 do 1023). Oznacza to, po obliczeniach, że można zaadresować, czyli przyłączyć do sieci tylko 64449 komputerów, co w skali światowej jest bardzo małą liczbą. Dlatego też nie powstała struktura światowa tej sieci; DECnet ogranicza się do przeróżnych form sieci prywatnych — firmowych, akademickich czy krajowych. DECnet daje się jednak integrować z innymi protokołami i chociaż sama sieć nie stanowi wyjścia na świat, to jednak w każdym ośrodku, gdzie funkcjonuje sieć DECnet, istnieje chociaż jeden komputer pracujący przynajmniej w jednej innej sieci. Sieć ta posiada też dobry system zabezpieczeń chroniący przed nieuprawnionym dostępem. Jest rozpowszechniona w południowej i zachodniej Polsce. Sieć INTERNET — najnowsza, najważniejsza i najbardziej rozpowszechniona. Określa się też ją jako sieć TCP/IP, ze względu na nazwę grupy protokołów, którymi się posługuje. Budowa Internetu oparta jest na koncepcji współpracy między sieciami, bez względu na odległość, wykorzystującej specjalizowane — bądź inaczej dedykowane — urządzenia — routery. Internet pojawił się równocześnie z systemem Unix, pozwalającym ujednolicać aplikacje mające pracować na różnych komputerach — pozwala łączyć komputery różnych producentów i różnej klasy. Protokół TCP/IP jest dla Unixa integralnym elementem, dla innych systemów jest dodatkiem umożliwiającym komunikację. Do najważniejszych usług oferowanych przez sieć Internet należą: • poczta elektroniczna (MAIŁ); • przenoszenie zbiorów (FTP — File Transfer Protocol); • praca na odległych maszynach (Remote login (rlogin, telnet); • bezpośrednia komunikacja między terminalami (talk, write, IRC, czyli Internet Relay Chat); • system informacyjny Gopher, który współpracuje z innymi usługami sieciowymi, np. Telnet, FTP, WAIS; • elektroniczne wiadomości (electronic news); 262 • wyszukiwanie informacji w sieci — WAIS — Wide Area Information Service; • WWW (World Wide Web, W3) — zapewnia dostęp do hipermedialnych dokumentów; • Hyper-G — łączy właściwości systemów: WAIS, Gopher, WWW; jest to globalny, rozproszony system informacji multimedialnej. Najbardziej rozpowszechnioną usługą jest WWW. Jest to system komputerowego przechowywania i udostępniania dowolnych informacji, m. in. tekstów, rysunków, animacji, dźwięku. System ten jest przyjazny użytkownikowi, nie wymaga specjalistycznej wiedzy na temat obsługi komputera. Ze względu na zasięg Internet nazywana jest też ogólnoświatową pajęczyną. Do adresowania wykorzystuje się dwa typy nazw (adresów): domenowe (lub inaczej — mnemoniczne) i cyfrowe. Każdy komputer sieciowy (host) ma co najmniej dwie odpowiadające sobie nazwy, które mogą być automatycznie tłumaczone. Mogą też wystąpić nazwy aliasowe. Domeny tworzą hierarchię. Najwyższy poziom — dwuliterowy, to kod kraju, w którym znajduje się host (wg normy ISO 3166, np. pl. — Polska). Wyjątek stanowią Stany Zjednoczone, gdzie stosowane są trzyliterowe domeny informujące o typie organizacji (np. com — organizacje komercyjne, net — organizacje obsługujące sieci). Domeny, podane kolejno od najniższego poziomu, oddzielone są kropkami. Najniższy poziom stanowi nazwa własna komputera. Nazwy cyfrowe składają się z czterech grup cyfr, oddzielonych kropkami. Każdy numer jest z zakresu od 0 do 255. Nazwy aliasowe są nazwami zastępczymi, łatwymi do zapamiętania, które są automatycznie tłumaczone przez urządzenia sieciowe na nazwy cyfrowe. POLPAK jest publiczną siecią transmisji danych, powstałą w 1990 r., przeznaczoną do transmisji danych cyfrowych. Oparta jest na protokole X.25. Zamierzeniem Telekomunikacji Polskiej SA było zbudowanie usługowej sieci transmisji danych. Cel nadrzędny — to połączenie przez Polpak wszystkich działających w Polsce sieci transmisji danych z sieciami pracującymi poza granicami. Jednostką obsługującą Polpak jest Centrum Systemów Teleinformatycznych — jednostka organizacyjna Telekomunikacji Polskiej SA. Sieć zbudowała francuska firma Alcatel CIT. Transmisja danych realizowana jest poprzez łącza analogowe będące własnością TP SA. Pakietowa sieć Polpak połączona jest z satelitarną siecią V-SAT, której operatorem jest TP SA, a która dociera wszędzie tam, gdzie nie docierają łącza kablowe. Sieć ta posiada cztery łącza bezpośrednio doprowadzone do Diisseldorfu, Paryża, Londynu i Nowego Jorku. Użytkownicy sieci mają dzięki temu dostęp do 100 sieci transmisji danych X.25 działających na całym świecie, a tym samym do baz danych udostępnianych przez te sieci. Abonenci sieci mają możliwość korzystania z elektronicznej poczty Polkom — służącej do retransmisji telegramów. Innym przykładem sieci komputerowych w Polsce mogą być m.in.: • TELEBANK — cyfrowa sieć bankowa uruchomiona w 1992 roku; • PKONET — sieć Polskiej Kasy Oszczędności, uruchomiona w 1992 roku; • CUPAK — sieć Centralnego Urzędu Planowania, uruchomiona w 1991 roku; • KOŁPAK — sieć Polskich Kolei Państwowych, uruchomiona w 1994 roku. 263 Miejskie (metropolitalne) sieci komputerowe Topologia sieci MAN może być lepiej dostosowana do infrastruktury miasta czy związku miast. Stanowi bardzo dobre ogniwo wymiany informacji między sieciami lokalnymi miasta, a dużymi i często bardzo drogimi systemami komputerowymi działającymi w tej właśnie aglomeracji miejskiej. Ze względu na szybkość pracy ma ona cechy sieci lokalnej, natomiast zasięg — często jest to obszar o promieniu kilkuset kilometrów — kwalifikuje ją do sieci rozległych. W Polsce miejskie sieci komputerowe zaczęły rozwijać się dopiero od 1995 r., wiele z nich jest jeszcze w fazie realizacji. Miejskie Sieci Komputerowe finansowane są przez Komitet Badań Naukowych, z wyjątkiem sieci warszawskiej, budowanej przez NASK, przy zachowaniu odrębności organizacyjnej. Powstają w 11 ośrodkach akademickich: 1. Górny Śląsk — Politechnika Śląska 2. Kraków — ACK Cyfronet 3. Łódź — Politechnika Łódzka 4. Lublin — Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 5. Poznań — Instytut Chemii Bioorganicznej PAN (poprzez Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe) 6. Rzeszów — Politechnika Rzeszowska 7. Szczecin — Politechnika Szczecińska 8. Toruń — Uniwersytet Mikołaja Kopernika 9. Trójmiasto — Politechnika Gdańska (przez Centrum Informatyczne Trójmiej-skiej Akademickiej Sieci Komputerowej TASK) 10. Warszawa — Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa NASK 11. Wrocław — Politechnika Wrocławska Sieci MAN tworzą wspólną sieć telekomunikacyjną z siecią szkieletową NASK i działają w ramach prawnych zezwolenia udzielonego dla NASK przez Ministerstwo Łączności. Większość technologii sieci MAN oparta jest na światłowodowej strukturze FDDI, dąży się do nowoczesnej architektury sieci ATM (Asynchronous Transfer Modę — Asynchroniczny Tryb Przesyłania) z wykorzystaniem urządzeń multimedialnych, którą już wykorzystano w budowie sieci warszawskiej i w dużym stopniu krakowskiej. Śląska Sieć Komputerowa Inicjatorem utworzenia sieci komputerowej na Śląsku była Politechnika Śląska w 1992 roku. Sieć ta ma strukturę bipolarną, zbudowaną na dwóch pierścieniach FDDI z centrami w Katowicach i Gliwicach. Na Centrum w Katowicach składają się uczelnie: Uniwersytet Śląski, Śląska Akademia Medyczna, Akademia Ekonomiczna, Akademia Muzyczna, Akademia Wychowania Fizycznego, instytuty naukowo-badawcze z terenów Katowic i Sosnowca. Centrum w Gliwicach obejmuje: Politechnikę Śląską, instytuty i zakłady PAN, branżowe instytuty naukowo-badawcze. 264 Miejska Sieć Komputerowa w Krakowie W pierwszym etapie tworzenia sieć objęła m. in.: Cyfronet, Akademię Górniczo--Hutniczą, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Fizyki, Bibliotekę Jagiellońską, Col-legium Novum, Politechnikę Krakowską, Wyższą Szkołę Pedagogiczną, Państwową Wyższą Szkołę Teatralną, Instytut Fizyki Jądrowej, Akademię Rolniczą, Papieską Akademię Teologiczną, Akademię Ekonomiczną. Drugi etap — to wykorzystanie technologii ATM. Udostępnienie Internetu odbywa się za pośrednictwem serwerów Cyfronetu, Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Akademii Górczno-Hutniczej. W następnym etapie planuje się przyłączenie: Akademii Medycznej, Polskiej Akademii Nauk, Akademii Sztuk Pięknych, Akademii Wychowania Fizycznego w Czyżynach. Miejska Sieć Komputerowa WARMAN w Warszawie Tworzy ją 10 węzłów ulokowanych w rejonach koncentracji jednostek naukowych i 30 koncentratorów połączonych światłowodami. Węzły WARMAN to: Żoliborz, Praga, Wola, Uniwersytet Warszawski, Ochota, Politechnika Warszawska, plac Trzech Krzyży, Mokotów, plac Na Rozdrożu, Południe. WARMAN umożliwia jednoczesną transmisję wielu protokołów (TCP/IP, IPX/ /SPX, X.25). Formalnym właścicielem tej sieci jest NASK, a jednostkami głównymi są Uniwersytet Warszawski i Politechnika Warszawska; łączy ona 12 państwowych wyższych uczelni, m. in. jednostki główne oraz Akademię Medyczną, Akademię Rolniczą, Szkołę Główną Handlową, 10 uczelni niepaństwowych, 47 placówek PAN oraz 140 różnych placówek badawczo-rozwojowych. Sieć ma objąć swoim zasięgiem wszystkie dzielnice Warszawy. Akademicka Sieć Komputerowa WASK we Wrocławiu WASK jest siecią usytuowaną w środowisku naukowym i akademickim. Tworzą ją m. in. sieci: Politechniki Wrocławskiej, Uniwersytetu Wrocławskiego, Akademii Rolniczej, Akademii Ekonomicznej. W sieci pracuje ponad 2500 komputerów, przeszło 60 serwerów Novell Netware, z górą 60 serwerów w systemie Unix, ok. 50 stacji roboczych. Router NASK, zainstalowany w Wojewódzkiej Centrali Telefonicznej, umożliwia użytkownikom tej sieci dostęp do Internetu. Projektowanie sieci lokalnej w bibliotece Rozwój technologiczny doprowadził do konieczności stosowania nowych metod pracy również w bibliotekach. Dążąc do maksymalnego zaspokojenia potrzeb użytkowników i dostosowując się do tendencji w światowym środowisku bibliotekarskim oraz nowych możliwości technicznych, biblioteki wykorzystują połączenia sieciowe — tak lokalne, jak i rozległe. Stworzenie dobrze działającej bibliotecznej sieci lokalnej jest dla każdego projektanta wyzwaniem trudnym, wymagającym umiejętności twórczego myślenia, przewidywania i staranności. Wymaga podjęcia wielu decyzji projektowych, które zależą od: 265 • rozpiętości sieci; • charakteru obiektu, w którym sieć ma być rozpinana; • liczby i typu instalowanych komputerów; • sposobu wykorzystania sieci, tzn. planowanego obciążenia. Przygotowywanie projektu sieci lokalnej dla bibliotek wymaga znajomości ich pracy. Dlatego też niezbędna jest współpraca bibliotekarza lub kilku bibliotekarzy z projektantem sieci. Ponieważ praca projektowania jest pracą twórczą, ważne jest też, aby grupa tworząca sieć nie była obciążona dodatkowymi, absorbującymi zadaniami. Dobry projektant powinien kierować się kilkoma podstawowymi zaleceniami, w celu ominięcia ewentualnych kłopotów — tzn. powinien: • Wybierać najprostsze z możliwych rozwiązań. Proste projekty są łatwe do instalacji, administracji i konserwacji. Awarie redukowane są w takim przypadku do minimum. Prostota powinna opierać się na wytycznych dotyczących: — ograniczonego stosowania różnych typów kabli, — zapewnienia łatwego dostępu do kabli i sprzętu sieciowego, — ograniczania do minimum liczby węzłów w segmencie. • Sporządzić szczegółową dokumentację tworzonej sieci. Oznacza to w praktyce „zapisywanie wszystkiego". Umożliwi ona projektantowi wgląd we wszystkie dotychczas wykonywane zadania oraz podjęte decyzje. Zapisywanie kolejnych kroków podczas projektowania sieci umożliwi powrót do dowolnego momentu projektowania; przypomni, dlaczego zostały podjęte te, a nie inne decyzje. Ważne jest, aby taka „kronika decyzji" powstawała dynamicznie, na bieżąco. Tworzenie bieżącej dokumentacji jest z pewnością czasochłonne, ale bardzo pomocne w późniejszej fazie instalacji sieci — dostarcza ona wielu rozwiązań problemów, które mogą się pojawić. Notatki projektanta powinny być prowadzone w dobrze oprawionym zeszycie w kratkę, z ponumerowanymi stronami. Oprawa pozwoli uniknąć zniszczenia notatek, papier w kratkę ułatwi sporządzanie wykresów i rysunków, numerowane strony pozwolą czynić odnośniki do informacji zawartych na wcześniejszych stronach. Każda adnotacja w zeszycie powinna być datowana. • Trzymać się podstawowych zasad i przepisów. Dobry projektant powinien znać i uwzględniać przepisy i zalecenia, które dotyczą: ograniczeń długości kabla, liczby węzłów czy sprzętu sieciowego. Na proces utworzenia dobrze działającej sieci, a także przygotowania warunków jej bezawaryjnej przyszłej pracy, składa się kilka etapów: 1) projektowanie, 2) instalacja sieci, 3) konserwacja, 4) nadzorowanie, 5) zarządzanie siecią. O ile etapy 2. i 3. nie wymagają dużej ingerencji bibliotekarzy, to cały proces projektowania angażuje w dużej mierze ich wiedzę i umiejętności. Proces ten składa się z kilku kroków. Krok pierwszy polega na określeniu rzeczywistych potrzeb w zakresie sieci. Na tym etapie należy zapoznać się dokładnie z potrzebami, celami i dążeniami każdej z grup przyszłych użytkowników danej sieci. Wymagana jest ścisła współpraca projektanta i bibliotekarza, dobrze znającego strukturę i pracę poszczególnych działów biblioteki. Krok drugi jest jednym z najtrudniejszych. Projektant musi uzmysłowić sobie sposób i zasady przepływu informacji. Tutaj pomoc bibliotekarza jest również nieodzowna. Potrzebne są dodatkowo zdolności przewidywania przyszłych możliwych zmian czy reorganizacji. 266 Trzeci krok w procesie projektowania polega na ustaleniu miejsc, w których będzie się znajdował sprzęt, ocenie zagrożenia, na jakie może on być narażony, oraz rozmieszczeniu węzłów. Niezbędny jest plan pomieszczeń, z zaznaczonymi wszystkimi urzędzeniami elektrycznymi wyposażonymi w większe transformatory lub silniki. Pomieszczenia, w których będzie instalowany sprzęt sieciowy, powinny być wyposażone w odpowiednie zasilanie i wentylację. Ponadto należy na tym etapie zaznaczyć lokalizację każdego węzła oraz wszystkie obszary, które mogą być podłączone do sieci w przyszłości. Często taka strategia nazywana jest „kładzeniem kabli na zapas", stanowi dobre wyjście przy rozbudowie sieci. Również na tym etapie wiedza i umiejętności bibliotekarza są często bardzo pomocne. Czwarty krok projektowania związany jest z wyborem typu kabla (światłowód, skrętka, cienki kabel koncentryczny, gruby kabel koncentryczny), zależnego od obszaru, na którym będzie położona sieć. Krok piąty wiąże się z decyzją o zakupie dobrej jakości wtyczek (złączek) oraz narzędzi — dobrze wykonanych i solidnych. Decyzje na etapach czwartym i piątym należą już do projektanta. Krok szósty polega na narysowaniu przebiegu kabli na planie, po uprzednim oznaczeniu, z największą starannością, lokalizacji całego sprzętu. Należy zwrócić uwagę na zapewnienie dobrej wentylacji, unikając w ten sposób przegrzania sprzętu, przerwy zasilania oraz umożliwiając łatwy dostęp na wypadek awarii. Następnie należy sprawdzić zgodność planu ze stanem rzeczywistym, tzn. pomierzyć pomieszczenia i sprawdzić, czy przebieg kabli będzie możliwy do zrealizowania, zwracając uwagę na wszelkie wnęki nie oznaczone na planie, które mogą zwiększyć długość kabla. Etap ten polega na dostosowaniu planu okablowania do rzeczywistych warunków — określeniu lokalizacji przecinania się kabli i lokalizacji osłon. Jest to zadanie głównie dla projektanta, realizowane z pomocą bibliotekarza. Siódmy krok projektowania polega na wyborze sprzętu sieciowego. Do tej kategorii sprzętu zaliczyć można: przyłącza, mosty, routery, bramy oraz karty sieciowe zainstalowane w komputerach. Jest to zadanie dla projektanta, umiejącego przewidywać. Należy też wziąć pod uwagę zalecenia dostawcy oprogramowania bibliotecznego. Instalacja sieci powinna przebiegać w kilku etapach: • uzgodnienie współpracy z innymi podwykonawcami, jeżeli tacy będą; • planowanie pracy, z uwzględnieniem rozmiaru projektu, ograniczeń czasowych, budżetu, liczby pracowników; • nadzór nad wykonawstwem; • upewnienie się, że dokonano właściwych zamówień; • trzymanie się planu, z minimalnymi — koniecznymi czasem — odstępstwami; • upewnienie się, że położone kable przebiegają prawidłowo, a złącza zostały zainstalowane poprawnie; • sporządzenie dokumentacji całego procesu instalacji sieci, podobnej do dokumentacji sporządzanej podczas procesu planowania; dotyczy to wszystkich działań związanych z samą instalacją sieci; dokumentacja procesu planowania będzie niejednokrotnie przydatna w procesie instalacji sieci. Konserwacja jest bardzo ważnym, ciągłym elementem sprawnie działającej sieci. Przebiega na dwóch poziomach — na poziomie połączeń oraz sprzętu. Na 267 Trzeci krok w procesie projektowania polega na ustaleniu miejsc, w których będzie się znajdował sprzęt, ocenie zagrożenia, na jakie może on być narażony, oraz rozmieszczeniu węzłów. Niezbędny jest plan pomieszczeń, z zaznaczonymi wszystkimi urzędzeniami elektrycznymi wyposażonymi w większe transformatory lub silniki. Pomieszczenia, w których będzie instalowany sprzęt sieciowy, powinny być wyposażone w odpowiednie zasilanie i wentylację. Ponadto należy na tym etapie zaznaczyć lokalizację każdego węzła oraz wszystkie obszary, które mogą być podłączone do sieci w przyszłości. Często taka strategia nazywana jest „kładzeniem kabli na zapas", stanowi dobre wyjście przy rozbudowie sieci. Również na tym etapie wiedza i umiejętności bibliotekarza są często bardzo pomocne. Czwarty krok projektowania związany jest z wyborem typu kabla (światłowód, skrętka, cienki kabel koncentryczny, gruby kabel koncentryczny), zależnego od obszaru, na którym będzie położona sieć. Krok piąty wiąże się z decyzją o zakupie dobrej jakości wtyczek (złączek) oraz narzędzi — dobrze wykonanych i solidnych. Decyzje na etapach czwartym i piątym należą już do projektanta. Krok szósty polega na narysowaniu przebiegu kabli na planie, po uprzednim oznaczeniu, z największą starannością, lokalizacji całego sprzętu. Należy zwrócić uwagę na zapewnienie dobrej wentylacji, unikając w ten sposób przegrzania sprzętu, przerwy zasilania oraz umożliwiając łatwy dostęp na wypadek awarii. Następnie należy sprawdzić zgodność planu ze stanem rzeczywistym, tzn. pomierzyć pomieszczenia i sprawdzić, czy przebieg kabli będzie możliwy do zrealizowania, zwracając uwagę na wszelkie wnęki nie oznaczone na planie, które mogą zwiększyć długość kabla. Etap ten polega na dostosowaniu planu okablowania do rzeczywistych warunków — określeniu lokalizacji przecinania się kabli i lokalizacji osłon. Jest to zadanie głównie dla projektanta, realizowane z pomocą bibliotekarza. Siódmy krok projektowania polega na wyborze sprzętu sieciowego. Do tej kategorii sprzętu zaliczyć można: przyłącza, mosty, routery, bramy oraz karty sieciowe zainstalowane w komputerach. Jest to zadanie dla projektanta, umiejącego przewidywać. Należy też wziąć pod uwagę zalecenia dostawcy oprogramowania bibliotecznego. Instalacja sieci powinna przebiegać w kilku etapach: • uzgodnienie współpracy z innymi podwykonawcami, jeżeli tacy będą; • planowanie pracy, z uwzględnieniem rozmiaru projektu, ograniczeń czasowych, budżetu, liczby pracowników; • nadzór nad wykonawstwem; • upewnienie się, że dokonano właściwych zamówień; • trzymanie się planu, z minimalnymi — koniecznymi czasem — odstępstwami; • upewnienie się, że położone kable przebiegają prawidłowo, a złącza zostały zainstalowane poprawnie; • sporządzenie dokumentacji całego procesu instalacji sieci, podobnej do dokumentacji sporządzanej podczas procesu planowania; dotyczy to wszystkich działań związanych z samą instalacją sieci; dokumentacja procesu planowania będzie niejednokrotnie przydatna w procesie instalacji sieci. Konserwacja jest bardzo ważnym, ciągłym elementem sprawnie działającej sieci. Przebiega na dwóch poziomach — na poziomie połączeń oraz sprzętu. Na 267 każdym z tych poziomów występują dwa rodzaje konserwacji — zapobieganie usterkom oraz ich usuwanie. Nadzorowanie sieci polega na ciągłym kontrolowaniu jej działania. Ważna jest tu umiejętność przewidywania problemów przed ich wystąpieniem oraz eliminowanie ich w odpowiedni sposób. Zarządzanie siecią powinno odbywać się codziennie, w formie ciągłej. Kontrola pomaga w natychmiastowym zauważeniu zmian pracy sieci, które mogą przejawiać się w postaci: znacznego wzrostu ruchu w sieci, wzrostu współczynnika błędu, nieoczekiwanego ruchu w sieci w godzinach wolnych od pracy. Zmiany te mogą wykazywać pojawiające się problemy związane z zabezpieczeniem danych, ujawniać usterki sterowników lub przyłącza czy też sygnalizować, że sieć jest przeciążona. Można w ten sposób uniknąć poważnych awarii pracy sieci lub wręcz utraty danych. Od prawidłowości pracy sieci zależy sprawna i płynna praca biblioteki. Dlatego też wszystkie ośrodki sieciowe powinny dążyć do zaangażowania dobrze wyszkolonego, sumiennego administratora; w przypadku bibliotek zalecana jest jego współpraca z bibliotekarzem, znającym pracę biblioteki, a także zagadnienia związane z pracą w sieci, jak również dotyczące samego sprzętu komputerowego. Chociaż instalacja sieci i zakup dobrego oprogramowania bibliotecznego są kosztowne, to jednak w perspektywie przynoszą efekty: • istnieje jeden katalog dostępny dla wszystkich, nie ma potrzeby utrzymywania odrębnych katalogów autorskich, przedmiotowych czy też katalogów służbowych; • możliwe są ograniczenia w zakupach dużych lokalnych komputerów, następuje korzystanie ze wspólnych baz i oprogramowania; • można wprowadzić ograniczenia w zakupach drukarek — wystarczy jedna lub kilka drukarek sieciowych, w zależności od wielkości biblioteki; • zapewniona jest szybka komunikacja i wymiana informacji — przez pocztę elektroniczną. Sieci komputerowe w bibliotece mogą być wykorzystywane do usprawnienia jej działań głównych, m. in. gromadzenia, udostępniania i informowania o zbiorach, jak i czynności pomocniczych, związanych z zarządzaniem i pracami administracyjnymi. Usprawnienie działań podstawowych wiąże się z zastosowaniem komputerowego zintegrowanego systemu bibliotecznego, którego głównym składnikiem jest katalog OPAC (Online Public Access Catalog). Praca sieciowa umożliwia lub nawet wymusza zmiany organizacyjne w pracy bibliotek. Eliminuje powtarzanie czynności w procesie opracowania zbiorów. Raz wprowadza się dane do centralnej bazy biblioteki, stanowiącej główny zrąb katalogu OPAC, już na etapie gromadzenia; następnie podstawowe informacje o książce, czerpane np. z ofert firm wydawniczych poprzez sieć Internet, mogą być wykorzystywane i uzupełniane o poszczególne elementy opisu, w trakcie trwania procesu opracowania. Zaciera się granica między działem gromadzenia a opracowania zbiorów. Usprawnienie działań pomocniczych wiąże się np. z wykorzystaniem poczty elektronicznej. Zastosowanie sieci rozległej umożliwia rozwijanie współpracy między bibliotekami w zakresie opracowania zbiorów: retrospektywnej lub bieżącej aktualizacji katalogu lokalnego własnej biblioteki. Można tu mówić o formie aktywnej lub nieaktywnej (biernej lub czynnej) pracy bibliotek w tym zakresie. Forma bierna ogra- 268 nicza się tylko do korzystania z istniejących dostępnych katalogów online (OPAC) bądź na CD-ROM-ach; biblioteka pełni wówczas rolę odbiorcy. Forma czynna zakłada współpracę kilku instytucji. Współpraca ta może przyjąć różne postaci: • Katalogowania online, które polega na utrzymywaniu katalogu centralnego — udostępnianego współpracującym bibliotekom. Mogą one uzupełniać katalog centralny opisami nowymi własnych zasobów lub kopiować z niego potrzebne informacje. W procesie kopiowania następują ewentualne uzupełnienia czy modyfikacje informacji. Przykładem takiego centralnego katalogu jest Online Union Catalog (OLUC), który należy do Online Computer Library Center w USA w stanie Ohio (OCLC); czy PICA — Project for Integrated Catalogue Automa-tion, obejmujący teren Holandii i biblioteki niemieckie Dolnej Saksonii. • Lokalnego korzystania z katalogu centralnego, które polega na dostarczaniu bibliotekom centralnego katalogu bądź jego nowego fragmentu na nośnikach magnetycznych lub przez sieć lokalną albo rozległą. Biblioteka korzystająca odnajduje potrzebne opisy, modyfikuje je, następnie kopiuje do własnego katalogu lokalnego. • Katalogowania w trybie wsadowym, polegającego na przygotowaniu wymagań biblioteki korzystającej (tworzy ona zbiór kluczy wyszukiwawczych) z katalogu centralnego. W katalogu centralnym następuje wyszukiwanie odpowiedzi, zaś w chwili najbardziej do tego ekonomicznie odpowiedniej — odesłanie odpowiedzi bibliotece zamawiającej. Dużą rolę odgrywają w tym procesie kartoteki haseł wzorcowych czy listy haseł przedmiotowych, stanowiące komputerowe bazy danych. Wykorzystanie sieci komputerowych umożliwia identyfikowanie zamawianych dokumentów, określanie ich dostępności i lokalizacji, przeszukiwanie i zamawianie materiałów bibliotecznych przez użytkowników za pośrednictwem komputerów przyłączonych do sieci, z własnych miejsc pracy: instytutów, katedr, komórek organizacyjnych. Poczta elektroniczna i dostęp do katalogów w sieci INTERNET w znacznym stopniu usprawnia wypożyczanie międzybiblioteczne. Komunikacja między bibliotekami oraz między biblioteką realizującą zamówienie a czytelnikiem staje się szybka i wygodna. Możliwe staje się dostarczanie dokumentów w postaci elektronicznej . Sieci komputerowe zwiększają rolę informacyjną bibliotek. Wiąże się to z sieciowym wykorzystaniem baz danych na nośnikach magnetycznych CD-ROM, dostępem do serwisów informacyjnych przez sieć INTERNET oraz do katalogów bibliotek w Polsce i na świecie, a także informacją o istniejących placówkach informacyjnych i bibliotecznych, ośrodkach naukowych, naukowo-badawczych oraz ich zasobach. Dużym usprawnieniem jest możliwość przeszukiwania kilku katalogów bibliotecznych jednocześnie, co oszczędza czas pracy przeznaczony na zebranie potrzebnej literatury. Bezpośredni i szybki dostęp do aktualizowanych informacji o regionie jest ułatwieniem w opracowywaniu bibliografii regionalnych. CD-ROM w sieci Sieć komputerowa pozwala na lepsze wykorzystanie baz na dyskach CD-ROM. Istnieje kilka metod udostępniania CD-ROM w sieci: 269 • stacje robocze w sieciach typu peer-to-peer, • serwery NetWare wykorzystywane również do obsługi CD-ROM, • dedykowane serwery do obsługi CD-ROM. Każda z tych opcji ma swoje zalety i wady; o wyborze jednej z nich decyduje biblioteka. W sieciach peer-to-peer napęd CD-ROM, podłączony do dowolnego komputera w sieci, jest dostępny dla wszystkich użytkowników. Każdy użytkownik ma dostęp do czytnika — tak jakby był on lokalnym napędem, zamontowanym na jego stacji roboczej. Przykładem takiego rozwiązania może być wykorzystanie sieci Windows for Workgroups firmy Microsoft. Jego zalety to: • łatwa instalacja czytnika i odpowiedniego oprogramowania; • program będący rozszerzeniem systemu DOS, umożliwiający odczyt płyt CD--ROM, jest zainstalowany tylko na stacji roboczej wyposażonej w czytnik. Wady: • długi czas dostępu do dysków CD-ROM; • obciążenie komputera, do którego podłączony jest czytnik, powoduje spowalnianie jego pracy; • rozwiązanie nie jest ekonomiczne dla dużej grupy użytkowników — wymaga instalowania kilku napędów CD; • korzystanie z baz danych wymaga często dodatkowego oprogramowania. Serwer sieciowy jako serwer CD-ROM: napędy CD-ROM instalowane są w serwerze, oprogramowanie powoduje, że ukazują się one jako kolejne dyski sieciowe, przeznaczone tylko do odczytu. Przykładem takiego rozwiązania może być wykorzystanie systemu Novell NetWare od wersji 3.0. Wersja 4.0 umożliwia dołączenie zespołu napędów CD-ROM jako części serwera plików, a nie części stacji roboczej lub dedykowanego serwera CD-ROM. Zalety takiego rozwiązania: • wykorzystanie istniejącej bazy sprzętowej; • duża szybkość działania; • umożliwienie centralnego zarządzania; • brak potrzeby instalacji dodatkowego oprogramowania na stacji roboczej. Wady: • praca serwera podczas obsługi innych zadań może być spowolniona; • serwery stają się droższe; • niektóre implementacje oprogramowania, obsługującego dyski CD-ROM, uniemożliwiają wykorzystanie oprogramowania przeszukującego, co oznacza, że nie można prowadzić przeszukiwania baz danych; • nie sprawdza się w przypadku dużej sieci lub tam, gdzie wymagana jest duża liczba napędów CD-ROM. Dedykowane serwery CD-ROM — to pracujące w sieci komputery wyposażone w specjalne oprogramowanie, których jedynym przeznaczeniem jest obsługa napędów CD-ROM. Napędy serwera widoczne są dla użytkowników sieci jako lokalne. Zalety takiego rozwiązania: • duża wydajność, może obsłużyć dużą liczbę użytkowników i napędów CD-ROM; • brak wpływu na szybkość działania serwera plików; • dobra współpraca z większością aplikacji CD-ROM. 270 Wady: • konieczność zainstalowania odpowiedniego oprogramowania — tak na serwerze, jak i na stacjach roboczych; • realizacja wymaga większych nakładów finansowych. Udostępnianie CD-ROM w sieciach jest inwestycją wymagającą poniesienia dodatkowych kosztów (związanych np. z zakupem odpowiedniego sprzętu czy wykupieniem licencji na udostępnienie sieciowe baz danych), jednak wynikające korzyści skłaniają do ich podjęcia. Korzyści te związane są głównie: • z dostępem do danych zawartych na dyskach dla wielu użytkowników jednocześnie; • z pozyskiwaniem informacji z innych miejsc, bez konieczności opuszczania stanowiska pracy; • z zapewnieniem większego bezpieczeństwa dysków i czytników CD — wyeliminowany jest bezpośredni kontakt użytkowników z nimi. Dużym usprawnieniem funkcji informacyjnej bibliotek jest też możliwość korzystania przez sieć lokalną bądź rozległą z systemów baz danych, dostępnych w trybie online — np. DIALOG, ERL. Jednym z nich jest np. system DIALOG, dostępny przez sieć INTERNET. Został on udostępniony publicznie w 1972 r. przez amerykańską firmę Lockheed. W Polsce system ten jest wykorzystywany od połowy lat 70. DIALOG obejmuje ponad 450 baz z różnych dziedzin i różnego typu: bibliograficznych, faktograficznych, pełnotekstowych. Dużym udogodnieniem jest możliwość przeszukiwania kilku baz jednocześnie. Electronic Reference Library (ERL) to system opracowany przez firmę Silver-Platter — głównego producenta baz danych na CD-ROM. Zapewnia możliwość dostępu do baz w sieciach tak lokalnych, jak i rozległych. Oparty jest na architekturze kłient-serwer. Bazy danych, zainstalowane na serwerach typu UNIK, mogą być przeszukiwane za pomocą oprogramowania klienta z platform: DOS, Windows lub Macintosh. Komunikacja między stanowiskami jest możliwa dzięki wykorzystaniu protokołu TCP/IP. System ten umożliwia organizowanie zbiorów informacji elektronicznej dla grup autoryzowanych użytkowników mających różne potrzeby. Do głównych zalet systemu należą: • możliwość przegrywania baz na dyski twarde, co powoduje zwiększenie wydajności systemu; • postrzeganie systemu przez użytkownika jako lokalnego; • ułatwienie pozyskiwania informacji dzięki przyjaznemu oprogramowaniu; • możliwość przesyłania danych do bufora stacji lokalnej użytkownika, korzystanie z lokalnej drukarki; • architektura otwarta, dająca możliwość rozwoju oprogramowania klienta i platformy serwera. Biblioteki gromadzące dokumenty tak w postaci tradycyjnej, jak też na nowych nośnikach, wykorzystujące w pracy sieć komputerową i zintegrowane systemy biblioteczne, udostępniające pracownikom i użytkownikom dostęp do sieci rozległej — katalogów online, poczty elektronicznej, WWW — noszą nazwę bibliotek elektronicznych. 271 Biblioteczne katalogi online można odnaleźć — nie znając konkretnego adresu — poprzez programy wyszukujące, dostępne w sieci Internet, m.in. Lycos, Yahoo. Adresy internetowe polskich bibliotek oraz bibliotecznych katalogów online, dostępnych w sieci, odnaleźć można poprzez stronę Polska — Strona Główna (http:/www.polska.pl), a następnie wywołując grupę tematyczną „Nauka i oświata". Bazy danych dostępne poprzez sieć, m.in.: bibliograficzne, pełnotekstowe, mul-timedialne, to zasoby bibliotek cyfrowych, które są elementem w procesie gromadzenia, przechowywania i udostępniania informacji elektronicznej. Działalność ich uzależniona jest od sprawnie działającej rozległej sieci komputerowej, od możliwości jej wykorzystania przez użytkowników (dostępu do komputera przyłączonego do sieci, umiejętności przeszukiwań zasobów sieciowych). Ważną rolę w pozyskiwaniu kompletnej informacji pełni wykorzystanie hiper-tekstu, który łączy dokumenty o związanej tematyce. W dobie szerokiego dostępu do informacji, w celu jej skompletowania, wyeliminowania szumu informacyjnego, istotna jest współpraca oraz przygotowanie wydawców i autorów publikacji. Do rozwiązania zostaje problem egzemplarza obowiązkowego wydawnictw elektronicznych, ochrony intelektualnej i prawa autorskiego dla autorów dokumentów dostępnych przez sieć. Sprawne wykorzystanie nowych narzędzi i metod pracy, oferowanych przez sieci komputerowe, a także dostosowanie się do tendencji i wymogów światowego środowiska bibliotekarskiego, wymaga odpowiednich kwalifikacji i umiejętności. Wiąże się to z odpowiednim trybem szkolenia bibliotekarzy w zakresie komunikacji sieciowej, pozyskiwania informacji przez sieć komputerową, a także znajomości metod obsługi dostępnych baz danych. ROZDZIAŁ 20 ŚRODKI TECHNICZNE W ZAUTOMATYZOWANYCH PROCESACH INFORMACJI Rozwój środków technicznych Przystępując do omawiania problematyki środków technicznych w zautomatyzowanych procesach informacji, na wstępie należy sprecyzować przedmiot rozważań oraz omówić wykorzystaną terminologię. Biorąc pod uwagę ogromne tempo rozwoju technik informatycznych i telekomunikacyjnych, można w sposób precyzyjniejszy określić jedynie historię i stan obecny w tym zakresie. Środki techniczne, służące do realizacji współczesnych procesów informacyjnych, obejmują ogół narzędzi umożliwiających funkcjonowanie wszelkiego typu systemów informacji, takich jak zautomatyzowane biblioteki, archiwa i inne placówki informacji naukowej oraz systemy informacyjno-wyszukiwawcze — bazy i banki danych, katalogi i serwisy online. W literaturze przedmiotu występuje także termin instrumenty informacyjne, którego znaczenie jest szersze i odnosi się do części urządzeń o charakterze ściśle technicznym1. Zespół środków, o których mowa, wykorzystywany jest do obsługi zautomatyzowanych procesów informacji, realizowanych za pomocą urządzeń technicznych, w celu organizacji i użytkowania zbiorów informacyjnych. Procesy informacyjne obejmują poszczególne etapy organizacji zasobów informacyjnych i zarządzania nimi, a więc gromadzenie, przetwarzanie, aktualizację, wyszukiwanie i udostępnianie oraz rozpowszechnianie informacji2. System informa-cyjno-wyszukiwawczy (SIW), nazywany także systemem wyszukiwania informacji, to — zgodnie ze Słownikiem terminologicznym informacji naukowej — „...zespół środków umożliwiających wyszukiwanie i przekazywanie informacji; należą tu język informacyjny, zasady opracowywania i wyszukiwania informacji oraz środki Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów informacyjno-wyszukiwaw-czych. Pod red. B. Bojar. Warszawa 1993, s. 54. „...działania dokonywane na informacji. Wśród nich można wyróżnić nadawanie komunikatu, któremu może towarzyszyć kodowanie informacji, odbieranie informacji, które może być odbieraniem komunikatu, wraz z towarzyszącym mu odkodowywaniem informacji, przetwarzanie czyli transformacja komunikatu, przekazywanie komunikatu, utrwalanie komunikatu, przechowywanie komunikatu. W procesach informacyjnych używane są instrumenty informacyjne". Tamże, s. 121. Słownik terminologiczny informacji naukowej. Pod red. M. Dembowskiej. Wrocław 1979, podaje następującą definicję — „proces informacyjny — proces, na który składają się kolejno: gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie, wyszukiwanie i przekazywanie informacji" (s. 91). 273 techniczne zapewniające realizację tych procesów3. Ponieważ teoria systemów informacyjno-wyszukiwawczych powstała głównie w związku z potrzebami rozwoju technicznych i automatycznych narzędzi obsługi procesów informacyjnych, narzędzia te stały się jednym z kryteriów typologii SIW. Z tego punktu widzenia systemy można podzielić na manualne, zmechanizowane oraz zautomatyzowane. Typologia ta jest podstawą do dalszej charakterystyki omawianej problematyki — tym bardziej, że środki techniczne w działalności bibliotecznej i informacyjnej determinują rodzaj i skuteczność podejmowanych działań. 0 sprawności tradycyjnych systemów informacyjnych decydowali ludzie, którzy je tworzyli i obsługiwali; jej poziom określały również wykorzystywane narzędzia. W bibliotekach i archiwach stosowano od dawna narzędzia informowania o zawartości zbiorów — katalogi, które możemy określić, zgodnie z przyjętą typologią, jako manualne systemy informacyjno-wyszukiwawcze. Podobny charakter miały tworzone już z końcem XIX wieku kartoteki publikowanych kart dokumentacyjnych, których używano w Polsce do lat osiemdziesiątych4. Ich kontynuacją i naturalną formą rozwojową były systemy zmechanizowane: kartoteki kart selekcyjnych obrzeżnie perforowanych, kart przeziernych i szczelinowych, wykorzystujące narzędzia mechaniczne — sortery i podświetlarki — do wyszukiwania informacji zakodowanej w postaci kombinacji wycięć w kartach. Tworzone ówcześnie tego rodzaju systemy obejmowały po kilkadziesiąt tysięcy kart, a rozkwit ich zastosowań w praktyce informacyjnej nastąpił w latach czterdziestych i pięćdziesiątych, w Polsce znacznie później5. Wprowadzenie do prac bibliotecznych i dokumentacyjnych zespołów maszyn analityczno-liczących opartych na wynalazku Hermana Holleritha, zastosowanym po raz pierwszy do przeprowadzenia powszechnego spisu ludności w USA w 1890 r., spowodowało w konsekwencji coraz szybciej postępującą mechanizację, a następnie automatyzację procesów informacyjnych i zaowocowało powstaniem wielu rodzajów zastosowań w praktyce dokumentacyjnej i działalności informacyjnej. Maszyny te były zestawami odrębych urządzeń mechanicznych, takich jak dziurkarki i sprawdzarki kart, urządzania uzupełniające zawartość kart i zmieniające ich uporządkowanie — kalkulatory, reproducery i sortery, oraz urządzenia licząco-piszące (tabulatory). Stanowiły one jednolity system środków technicznych i służyły do kodowania informacji na kartach perforowanych wykorzystywanych jako nośnik informacji w systemie, a następnie — poprzez operacje porządkowania kart — do uzyskiwania pożądanych końcowych informacji lub efektów. Dalszym udoskonaleniem w dziedzinie technik przetwarzania informacji było skonstruowanie na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych elektronicznych maszyn cyfrowych, nazwanych z czasem komputerami. Począwszy od początku lat sześćdziesiątych, dzięki szybko unowocześnianej technologii telekomunikacyjnej, komputery były wykorzystywane coraz częściej do tworzenia większych systemów informacji: Słownik terminologiczny informacji naukowej. Pod red. M. Dembowskiej. Wrocław 1979, s. 110. Systemowe ujęcie bibliotek i innych placówek informacji naukowej reprezentuje praca J. Rat aj e w ski ego : Biblioteki naukowe i fachowe oraz ośrodki informacji naukowo-technicz-nej w komunikacji społecznej. Katowice 1982. 5 Zob. m.in.: G. Bogdan: Kartoteki informacyjne. Warszawa 1985: Centrum INTE 1985. Materiały Szkoleniowe nr 42; Z. S t anisze w ski . B. Wdowczyk: Systemy wyszukiwania informacji z zastosowaniem kart dziurkowanych. Warszawa 1974. 274 sieci lokalnych (LAN), metropolitalnych (MAN), a w końcu rozległych (WAN), wypierając dotąd stosowane w działalności informacyjnej narzędzia6. Opracowane na potrzeby wielkich programów badawczych, początkowo związanych z celami woj-skowo-obronnymi, z czasem ogarnęły duże obszary życia społecznego, wkraczając w sferę nauki, polityki i kultury. Stosowano coraz pojemniejsze nośniki informacji czytelnej maszynowo, począwszy od taśm perforowanych, poprzez taśmy magnetyczne, aż do dysków magnetycznych, dysków optycznych CD-ROM oraz ich dalszych udoskonaleń. Przyspieszyło to zjawisko stopniowego odchodzenia w działalności informacyjnej od wcześniej stosowanych form opracowań dokumentacyjnych i wydawnictw informacyjnych w tradycyjnej postaci, dokumentów publikowanych za pomocą druku. Przy tym jednak metodyka opracowań dokumentacyjnych i wydawnictw informacyjnych, przygotowywanych w postaci komputerowej, nie uległa większym zmianom. Wprowadzenie środowiska graficznego oraz multimediów do pracy bibliotecznej i informacyjnej spowodowało w państwach wysoko rozwiniętych całkowite zdominowanie przez nowe techniki profesjonalnej działalności informacyjnej w nauce, technice, administracji i biznesie. Proces ten został przyspieszony dzięki wynalezieniu i szybkiemu zastosowaniu mikrokomputerów na początku lat osiemdziesiątych oraz powstaniu i rozwojowi sieci rozległych, a szczególnie Inter-netu, co umożliwiło rozpowszechnianie informacji w skali światowej. Obserwując stopniowe opanowywanie obszaru praktyki bibliotecznej i informacyjnej przez technikę mikrokomputerową i telekomunikacyjną, należy przypomnieć, jak postępowała mechanizacja oraz automatyzacja narzędzi informacyjnych, a także wskazać obszary, w których implementacja nowoczesnych technik przetwarzania danych — stosownie do potrzeb działalności informacyjnej i bibliotecznej — zachodziła w szczególnie intensywny sposób. Były nimi: — usprawnianie warsztatów edytorskich profesjonalnych międzynarodowych bibliografii abstraktowych specjalnych w rodzaju Chemical Abstracts czy Index Medicus oraz innych wydawnictw informacyjnych; — komputeryzacja opracowania i wydawania bibliografii narodowych bieżących przez kraje wysoko rozwinięte oraz związane z tym zmiany w międzynarodowej współpracy w zakresie wymiany danych bibliograficznych na nośnikach maszynowych; — tworzenie centralnych katalogów bibliotecznych online oraz skomputeryzowanych katalogów haseł wzorcowych i autorytatywnych; — wprowadzanie najnowocześniejszej, kompleksowej formy usług informacyjnych, a mianowicie serwisów informacyjnych online, które powstały w połowie lat sześćdziesiątych, np. DIALOG czy DATA-STAR, a następnie STN —International. Wszystkie obszary zastosowań najnowocześniejszych — w swoim czasie — technik przetwarzania informacji były objęte przeważnie przez przedsięwzięcia komercyjne. Wiele z nich zainicjowały międzynarodowe organizacje międzyrządowe, np. UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation) oraz pozarządowe — IFLA (International Federation of Library Associations and Insti- Komputer rozumiany jest jako zespól urządzeń cyfrowych działających automatycznie, przeznaczonych do przetwarzania danych w postaci odpowiednio zakodowanych cyfr i liczb przedstawionych najczęściej w postaci binarnej. Historycznie termin ten odnoszono także do urządzeń analogowych. Pomysł komputera przypisuje się Charlesowi Babbage'owi, który w 1833 r. przedstawił projekt „maszyny analitycznej". Za pierwsze komputery uważa się: MARK-I (na przekaźnikach — 1944 r.) oraz ENIAC (na lampach elektronowych — 1946 r.). 275 tutions), ISO (International Organization for Standardisation) czy FID (Federation Internationale de Documentation) — albo też były one efektem finansowania badań naukowych związanych z celami strategicznymi USA. We wszystkich wymienionych przypadkach tradycyjne próby rozwiązania problemu lawinowo rosnącego przyrostu ilościowego dokumentów różnych typów, wykorzystywanych w komunikacji naukowej, nie miałyby żadnych szans powodzenia. Inną trudność stanowiła konieczność wyboru najwłaściwszych dokumentów z ogromu publikowanego na świecie piśmiennictwa, rozstrzygnięcie sporu o prymat kompletności nad selekcją7. Wymienione przedsięwzięcia, podejmowane w ciągu dziesięcioleci kosztem ogromnych nakładów finansowych wspieranych najnowocześniejszymi technologiami informatycznymi i telekomunikacyjnymi, doprowadziły do zdumiewających rezultatów. Oto bowiem mechanizacja, a następnie automatyzacja gromadzenia i opracowania materiałów bibliograficznych na potrzeby wielkich międzynarodowych bieżących bibliografii abstraktowych oraz związana z tym coraz ściślejsza współpraca międzynarodowa, spowodowały powstanie zautomatyzowanych systemów, które nie tylko umożliwiły terminowe publikowanie bibliografii w postaci tradycyjnej, ale w konsekwencji doprowadziły do utworzenia nowych form komputerowych narzędzi informacji — baz danych na nośnikach czytelnych maszynowo. Użytkownicy informacji posługiwali się w praktyce nadal bibliografiami w formie publikacji, często nie uświadamiając sobie nawet istnienia zautomatyzowanej postaci wydawnictwa, jaką stanowił system komputerowy i będąca jego podstawą komputerowa baza danych. Rozwinięciem tych osiągnięć stały się niektóre komercyjne serwisy online obejmujące swoim zasięgiem kilka kontynentów. Przykładem przedstawionej drogi rozwojowej mogą być wydawane od 1907 r. Chemical Abstracts, międzynarodowa bieżąca bibliografia abstraktowa, rozpowszechniana także w postaci baz danych pod nazwą Chemical Abstracts Condensates (CAC), a potem — dostępna w trybie online — jako CAS (Chemical Abstracts Search). W ostatnich latach, wykorzystując bazy i służby informacyjne tego systemu, utworzono międzynarodowy serwis online pod nazwą STN-International (Scientific and Technical Information Network). Także inna niezmiernie zasłużona dla działalności informacyjnej w zakresie nauk medycznych bibliografia abstraktowa może być ilustracją opisywanego zjawiska, a mianowicie — Index Medicus, wydawany od 1875 r., z którego komputeryzacją wiązać należy powstanie zautomatyzowanego systemu pod nazwą MEDLARS (Me-dical Literaturę Analysis and Retrieval System), zorganizowanego przez National Library of Medicine w USA. System ten rozpowszechniany jest odpłatnie w trybie bezpośrednim, jak również w postaci baz danych na dyskach CD-ROM, pod nazwą MEDLINE (MEDLARS on linę). Sieci komputerowe Następna sfera działań w zakresie komputeryzacji informacji bibliotecznej, a mianowicie utworzenie zautomatyzowanych bibliotecznych katalogów centralnych, obejmowała tworzenie sieci komputerowych, najczęściej w układzie terytorialnym, w celu wspólnego centralnego katalogowania zbiorów oraz informowania o nich. H. Sawoniak: Zautomatyzowane systemy informacyjno-bibliograficzne. (Organizacja, korzystanie i problemy z tym związane). „Roczniki Biblioteczne" 1977 R. 21 z. 1/2 s. 455-484. 276 Rozpoczęte w latach sześćdziesiątych prace w USA oraz krajach Europy Zachodniej i Kanady zaowocowały powstaniem tak znanych sieci, jak OCLC (Ohio College Library Center, 1969 r.), jak również BLCMP (Birmingham Libraries Cooperative Mechanisation Project) w Wielkiej Brytanii (1969 r.). Przedsięwzięcia te, w istocie komplementarne wobec komputeryzacji warsztatów bibliograficznych bieżących bibliografii narodowych, po pełniejszym wykorzystaniu możliwości wyszukiwania informacji za pomocą Internetu, mogą w praktyce urzeczywistnić ideę bibliografii uniwersalnej, rejestrującej piśmiennictwo światowe. Także zastosowanie technologii komputerowej do automatyzacji bieżących bibliografii narodowych może przekonać o coraz bardziej widocznym zbliżeniu nowej formy bibliografii na nośniku czytelnym maszynowo do komputerowych baz danych, a nawet katalogów centralnych online wielkich sieci bibliotek. Realizacja koncepcji powszechnej rejestracji bibliograficznej UBC (Universal Bibliographic Con-trol), powstałej w latach siedemdziesiątych z inicjatywy Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy (IFLA), koordynowana przez UNESCO, oparta była od początku na zastosowaniu technik komputerowych do wymiany informacji bibliograficznych w skali ogólnoświatowej. W wyniku współpracy Komisji Katalogowania IFLA oraz Międzynarodowego Biura UBC, opracowano m. in. wzór zapisu danych bibliograficznych na nośnikach maszynowych dla międzynarodowej wymiany informacji bibliograficznych. Program UBC oraz związany z nim Międzynarodowy Program MARC stanowiły programy węzłowe IFLA mające na celu optymalizowanie przepływu informacji w tym zakresie8. Powstanie komercyjnych serwisów online można wiązać nie tylko z rozwojem służb informacyjnych opracowujących systemy międzynarodowych bibliografii ab-straktowych. Najczęściej ich genezę upatruje się w przedsięwzięciach naukowych rządu USA w zakresie badań kosmicznych i zbrojeń strategicznych. Największy na świecie serwis o charakterze ogólnym, DIALOG Information Services, Inc., utworzony w latach sześćdziesiątych przez firmę Lockheed Missiles and Space Company na potrzeby NASA (National Aeronautics and Space Administration), obejmuje ponad 200 bibliograficznych i pełnotekstowych baz danych z prawie wszystkich dziedzin wiedzy9. Urzeczywistnia on postulat kompleksowej obsługi informacyjnej użytkownika, który w trybie bezpośrednim może za pomocą łączy telekomunikacyjnych, a także satelitarnych, uzyskać pełną informację sygnalną adresowaną w zakresie potrzebnego mu piśmiennictwa, dotrzeć do wielu dokumentów przechowywanych w bazach pełnotekstowych i skopiować je, przenosząc na swój osobisty terminal komputerowy; może też sprowadzić kopie zamówionych dokumentów drogą pocztową. Doskonalenie systemów Analizując współcześnie wykorzystywane komputerowe narzędzia informacyjne, można zauważyć ich widoczną i szybko postępującą unifikację; zarówno gdy cho- M. Brykczyńska: Uniwersalna Rejestracja Bibliograficzna. Wyd. 2 uzup. i popr. Warszawa 1987, s. 19 i n. Szerzej na ten temat zob.: M. Grabowska: Słownik encyklopedyczny terminologii... op. cit., s. 54. 277 dzi o niezbędne wyposażenie sprzętowe (tzw. sfera „hardware"), jak i metody komunikowania się z systemem i stosowane oprogramowanie (tzw. sfera „software"). Znajduje to wyraz w kilku rodzajach przedsięwzięć: — uniwersalizacji stosowanych języków informacyjno-wyszukiwawczych w różnego typu zbiorach informacyjnych, ich stopniowym upraszczaniu i rosnącym udziale systemów komputerowych w indeksowaniu i wyszukiwaniu informacji oraz jej tworzeniu (systemy ekspertowe), czego konsekwencją jest unifikacja oraz postępująca przyjazność (user friendly) interfejsów (urządzeń dostępu) użytkownika we współczesnych, komputerowych systemach informacyjno-wyszukiwawczych; — postępującej integracji bibliotecznych katalogów online z serwisami online, związanej z praktyką włączania do usług informacyjnych bibliotek naukowych, świadczonych w trybie online — obok modułów systemu bibliotecznego, głównie katalogu publicznie dostępnego OPAC (Online Public Access Catalog) — także innych baz danych opracowywanych przez daną bibliotekę lub przez nią zakupionych, szczególnie udostępnianych w trybie sieciowym dziedzinowych baz danych na CD-ROM czy niektórych serwisów online; — doskonaleniu systemów przekazywania informacji w systemach informacyjnych poprzez tworzenie coraz doskonalszych protokołów komunikacyjnych integrujących różne rodzaje sieci (czego przykładem jest protokół TCP/IP stosowany w In-ternecie), metody zapisu informacji i ich formaty oraz medialną postać zapisanej informacji. Nowoczesny sprzęt komputerowy Ze względu na to, że współczesne systemy informacyjne oraz ich sprawność — zdolność do prawidłowego wypełniania społecznych funkcji informacyjnych — determinowane są przez riowoczesne środki techniczne przetwarzania informacji, czyli komputery, oraz przez technologie telekomunikacyjne służące do przesyłania informacji na odległość, te właśnie zagadnienia należy omówić dokładniej. W Słowniku encyklopedycznym ... opracowanym pod kierunkiem Bożenny Bojar znajdujemy definicję instrumentów informacyjnych służących do realizacji procesów informacji. Autor hasła przedstawia problem w szerszym kontekście procesu komunikacji społecznej, którego częścią jest akt komunikacji naukowej wraz z uczestniczącym w nim użytkownikiem informacji. Wyróżnia on „instrumenty służące do nadawania komunikatu — NADAJNIKI tworzące sygnał, np. pióro, maszyna do pisania, aparat mowy człowieka; instrumenty służące do odbierania komunikatu — ODBIORNIKI; instrumenty służące do przekazywania komunikatu — PRZEKAŹNIKI, np. linie telefoniczne, linie telegraficzne; instrumenty służące do przechowywania informacji zwane PAMIĘCIĄ (pamięcią zewnętrzną są lub stanowią jej główny element — dokumenty, przechowywać można bowiem tylko informację utrwaloną); instrumenty służące transformacji komunikatu, np. komputer, przy czym urządzenia transformujące komunikat pełnią ponadto zespolone funkcje odbiornika i nadajnika"10. 10 Słownik encyklopedyczny terminologii op. cit. s. 54 278 Środki techniczne stosowane do obsługi zautomatyzowanych systemów informacji należy postrzegać w perspektywie systemu komunikacji społecznej, co powoduje konieczność uwzględnienia problematyki przetwarzania i przesyłania informacji na duże odległości. Dominującą rolę pod tym względem odgrywa szeroko rozumiany sprzęt komputerowy i telekomunikacyjny, który decyduje o funkcjonowaniu procesu informacji. Można wyróżnić następujące jego grupy: — komputery (stacje robocze lub terminale sieci) jako nadajniki i odbiorniki informacji przetwarzające i transformujące dane (sfera tzw. hardware'u czyli urządzeń ściśle technicznych) w sposób zgodny z wprowadzonymi instrukcjami (sfera software'u — oprogramowania), wraz z urządzeniami do wprowadzania i wyprowadzania informacji na zewnątrz systemu (występują tu modemy i faksmodemy oraz karty sieciowe), a także pamięciami typu RAM (Random Acces Memory), służącymi do obsługi procesów przetwarzania informacji przez mikroprocesor(y) jednostki centralnej komputera; — systemy sieci i połączeń kablowych — (telefonicznych miedzianych i światłowodowych — oraz łączy radiowych (sieci GSM) i satelitarnych, umożliwiających przekaz informacji; służą one do komunikowania się uczestników aktu wymiany informacji wraz z pośredniczącymi w tym urządzeniami, takimi jak centrale telefoniczne, koncentratory w sieciach lokalnych, serwery pełniące rolę gatewayów (węzłów) sieci, które umożliwiają transmisję komunikatu; — urządzenia techniczne służące do utrwalania i przechowywania informacji: pamięci zewnętrzne na dyskach twardych, które ostatnio można dowolnie instalować w komputerach za pomocą tzw. kieszeni, lub pamięci taśmowe — streamery, utrwalane na dyskach kompaktowych optycznych i magnetooptycznych; ostatnio firmy Compaą oraz OPTIMUS zapowiadają wprowadzenie na rynek polski tzw. dysków DYD-ROM (Digital Yersatile Disc) o bardzo dużej pojemności. System komputerowy Najważniejszym narzędziem umożliwiającym nowoczesną działalność informacyjną jest komputer jako indywidualne stanowisko robocze lub jedna z wielu terminalowych końcówek systemu — sieci informatycznej (obie te funkcje mogą być realizowane równocześnie). Umożliwia on digitalizowanie (przedstawienie w formie zapisu cyfrowego) wszelkiego typu informacji, utrwalonych w postaci dokumentalnej: graficznej, dźwiękowej oraz ikonicznej; wprowadzanie tak przetworzonych dokumentów do pamięci masowej komputera oraz przechowywanie przez czas praktycznie nieograniczony. Osiągnięto te cele poprzez opracowanie metod przetwarzania i formatów zapisu dźwiękowych sygnałów analogowych oraz dokumentów ikonicznych, audialnych i audiowizualnych, a także przez zastosowanie graficznego interfejsu użytkownika. Zapewnia to pełną multimedialność współczesnej działalności informacyjnej i bibliotecznej. O ile dla informacji naukowo-technicznej cecha ta, jak na razie, wydaje się mieć nieco mniejsze znaczenie, szczególnie w odniesieniu do nauk ścisłych, przyrodniczych i technicznych, to jednak w naukach humanistycznych i społecznych ten rodzaj informacji już w obecnej chwili odgrywa dużą rolę. Multimedialność jest szczególnie istotna, gdy chodzi o wypełnianie podstawowej funkcji społecznej bibliotek, archiwów i innych placówek informacji naukowej, 279 którą jest przechowywanie dorobku piśmienniczego ludzkości, dokumentacji życia społecznego, archiwaliów, i tzw. dokumentacji mechanicznej, a ponadto umożliwienie międzynarodowej wymiany informacji we wszystkich dziedzinach wiedzy, nauki i praktyki, kultury, sztuki oraz życia codziennego. Budowa komputera omawiana była wielokrotnie w literaturze fachowej, zaś jego znaczenie dla racjonalizacji pracy bibliotecznej przedstawiano w pracach naukowych i opracowaniach podręcznikowych oraz publikacjach z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, przeznaczonych dla studentów tego kierunku oraz bibliotekarzy praktyków11. Można więc ograniczyć się do przypomnienia, że komputer jest urządzeniem technicznym służącym do elektronicznego przetwarzania informacji w postaci cyfrowej. Jego zasadniczą częścią jest jednostka centralna, której główne składniki stanowią: mikroprocesor (lub kilka tych urządzeń), pamięć operacyjna RAM, pamięć podręczna — cash — oraz kanały wejścia—wyjścia. Poza jednostką centralną w skład konfiguracji wchodzić mogą standardowe urządzenia: wejścia — klawiatura, napędy dyskietek różnych typów, CD-ROM lub napędy wykorzystujące inne systemy zapisu oparte na technice laserowej; mysz bądź track-ball oraz jego modyfikacje. W transmisji strumieni informacji pomiędzy jednostką centralną a urządzeniami peryferyjnymi pośredniczą tzw. karty rozszerzeń, niezbędne do pracy jednostki centralnej, które wzbogacają możliwości urządzenia. Najbardziej znane spośród nich to karty graficzne standardu VGA (Video Graphic Array) i SVGA (Super Video Graphic Array); karty dźwiękowe różnych typów; karty wideo i TV oraz wiele innych. Urządzenia wyjścia to przede wszystkim kolorowy monitor, drukarka laserowa lub atramentowa i ploter. Do zapisu informacji w systemach komputerowych wykorzystywany jest dwu-znakowy alfabet dwójkowy (inaczej binarny), za pomocą którego dane kodowane są na nośniku informacji, dyskietce lub dysku magnetycznym. Pochodną zastosowania kodu binarnego jest podstawowa jednostka informacji — bit (cyfra dwójkowa — binary digit, odpowiadająca stanowi 0 lub 1 w rachunku binarnym) oraz bajt (słowo komputerowe — z ang. byte), jednostka zapisu informacji na nośniku maszynowym. Do niedawna można było przetwarzać jedynie ciągi liczbowe i znaki graficzne; współcześnie — dzięki gigantycznemu wzrostowi mocy obliczeniowych mikroprocesorów oraz pojemności pamięci operacyjnej komputerów RAM (Random Access Memory), służących do czasowego przechowywania przetwarzanych informacji, która podwaja się praktycznie, zgodnie z prawem Moore'a, co 24 miesiące, oraz zastosowaniu nowych urządzeń wejścia-wyjścia, takich jak: pióra świetlne, skanery, cyfrowe aparaty fotograficzne i kamery wideo, technologie CD-ROM, barwne monitory, także reagujące na dotyk — stało się możliwe wykonywanie operacji na dokumentach multimedialnych12. Pierwsze komputery były pojedynczymi maszynami obliczeniowymi typu mainframe, w których jako nośnik informacji stosowano taśmy perforowane, a następnie magnetyczne, służące do wprowadzania danych i instrukcji sterujących pracą urządzenia oraz wyprowadzania efektów przetwarzania danych. Por. Z. Żmigrodzki: Racjonalizacja pracy bibliotecznej. Problemy, kierunki, metody. Katowice 1986, s. 127 i n. Na temat techniki mikrokomputerowej i sieciowej w kontekście pracy biblioteczno-informacyjnej pisali ostatnio: J.Maj,M.Nahotko i W. Szczęch: Zastosowania komputera w bibliotece. Warszawa 1996 oraz A. Radwański: Komputery, biblioteki, systemy. Warszawa 1996. Ogłoszone w 1965 r. prawo Moore'a stwierdza, że gęstość upakowania układów krzemowych, a zatem moc obliczeniowa komputerów, ulega podwojeniu co ok. 24 miesiące, w chwili obecnej czas ten zmniejszył się do 18 miesięcy. 280 Z biegiem czasu elementy konfiguracji udoskonalono i wciąż wzbogacano ich asortyment, aby na początku lat osiemdziesiątych wprowadzić na rynek mikrokomputery osobiste jako narzędzie pracy i rozrywki przeciętnego potencjalnego użytkownika. W niezmiernie krótkim czasie swymi parametrami technicznymi (szybkością przetwarzania informacji rzędu dziesiątków milionów operacji na sekundę) doścignęły one duże jednostki obliczeniowe. Dodatkowym elementem, wzbogacającym możliwości tych urządzeń, stało się upowszechnienie technologii sieciowych, a szczególnie rozwijanego od połowy lat sześćdziesiątych Internetu, sieci rozległej, która połączyła ze sobą wszystkie istniejące wcześniej sieci naukowe, terytorialne i komercyjne w jedną sieć pajęczą. Z czasem, w miarę rozwoju technologii sieciowych, co znalazło wyraz w zwiększeniu szybkości transmisji danych oraz wielkości przesyłanych plików, opracowano oprogramowanie umożliwiające przekazywanie plików multimedialnych oraz przystąpiono do realizacji stosownego projektu w ramach Internetu. W ten sposób powstała nowa forma przekazywania informacji — WWW (World Wide Web) określana jako multimedialny system informacyjny, w którym wyszukiwanie informacji opiera się na zasadzie hipertekstu. Ostatnio w literaturze przedmiotu pojawił się termin „hipermedia" —jak się wydaje najbardziej adekwatny do istoty zjawiska13. Odrębnym zagadnieniem jest oprogramowanie komputerowe (software), które stanowi organiczny element komputera. Zawiera ono, w dużym uproszczeniu, algorytmy poleceń sterujących pracą poszczególnych elementów konfiguracji komputera w celu osiągnięcia pożądanego przez operatora efektu końcowego. Ponieważ rozdział poświęcony jest głównie problematyce sprzętowej, w tym miejscu ograniczymy się jedynie do wskazania na znaczenie następujących zagadnień: graficznego interfejsu użytkownika, który określa barierę dostępności systemu ze względu na prostotę obsługi, oraz mikrokomputerowych systemów operacyjnych. Cechą charakterystyczną dla konstrukcji mikrokomputerów osobistych PC (Per-sonal Computer), wywodzących się z konstrukcji opracowanych pierwotnie przez firmę IBM, która decyduje o ich dominacji na rynku sprzętu komputerowego, jest otwarta architektura (budowa strukturalna), pozwalająca na elastyczne dostosowanie indywidualnej konfiguracji do potrzeb i możliwości konkretnego użytkownika. Ponadto urządzenia te znakomicie wpisały się w sieciowy tryb komunikowania się społeczności międzynarodowej w zakresie nauki, techniki, kultury, edukacji i biznesu, na co miało wpływ zastosowanie architektury typu client-server, która zakłada kompatybilność programową pomiędzy różnymi uczestnikami komunikacji sieciowej oraz możliwość korzystania z zasobów informacyjnych utrwalonych w pamięciach dużych maszyn za pośrednictwem własnego stanowiska sprzętowego, na którym zainstalowano oprogramowanie typu client. Dobór sprzętu Ze względu na dużą konkurencję na światowym rynku sprzętu i oprogramowania komputerowego, maszyny dostępne na rynku polskim w niczym nie odbiegają W. Pindlowa: Nowe generacje systemów komunikacji: hiperteksty, hiper- i multi--media. W: Nowe kterunki w dydaktyce i metodologu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Pod red. M. Kocójowej. Kraków 1993, s. 119-130. 281 od najwyższych standardów światowych. Ponieważ postęp techniczny uniemożliwia określenie ostrych granic typologii komputerów, należy odnieść się jedynie do pragmatyki wykorzystania sprzętu tego typu w bibliotekarstwie i informacji naukowej w kontekście wszechobecnej architektury client-server. W zakresie mikrokomputerów, stosowanych jako indywidualne stacje robocze lub inteligentne końcówki sieci z zainstalowanym oprogramowaniem klienta, dominuje sprzęt wytwarzany lub raczej montowany przez polską firmę OPTIMUS, jednak można też nabyć droższy sprzęt markowy produkcji m. in. IBM, Compaą, czy ADAX. Ostatnio reklamowane są coraz intensywniej jednostki z wbudowanymi układami mikroprocesorowymi typu MMX (od 166 MHz aż do Pentium II 233 MHz MMX), specjalnie skonstruowanymi dla celów multimedialnych. Są to często konstrukcje wieloprocesorowe; procesory 64-bitowe są produkowane głównie przez firmę Intel i wyposażone w 64-bitową szynę transmisji danych PCI. Pamięć operacyjna, oparta na kościach EDORAM lub DIMM, winna być rozbudowana standardowo do 16 MB (EDO) lub 32 MB (DIMM), z możliwością rozwoju do 256 MB i więcej. Komputery te posiadają zwykle karty graficzne, akceleratory 3D z umożliwiającą wyświetlanie obrazów trójwymiarowych pamięcią rozbudowaną do co najmniej 2-4 MB; 16-bitowe karty dźwiękowe, zgodne ze standardem Sound Blaster, są wyposażone w stacje CD-ROM x 24 (ostatnio oferowane są napędy 32-krotne firmy Mitsumi) oraz opcjonalnie — w modemy i faksmodemy. Pod względem mocy obliczeniowej maszyny te niewiele już ustępują najnowocześniejszym konstrukcjom mainframo-wym i mogą być stosowane jako serwery baz danych, szczególnie jeśli mamy do czynienia z jednostkami wieloprocesorowymi, umożliwiającymi zdalną współpracę z dużymi superkomputerami. Obecnie najwięcej uwagi poświęca się konstrukcjom typu RISC (Reduced Instruction Set Chip), charakteryzującym serwery, w które zaopatrzono takie urządzenia, jak seria Hewlett-Packard HP-9000, Digital Eąuipment Corp. — Alpha OXP czy Sun Microsystems Inc. — SPARCstation. O możliwościach najnowszych maszyn świadczy fakt, że 64-bitowy procesor z 1 milionem tranzystorów, pracujący z zegarem 150-200 MHz, przetwarza ponad 40 milionów operacji na sekundę, a do 2000 r. przewiduje się wprowadzenie jeszcze doskonalszych układów ze 100 milionami tranzystorów14. Narzędziami, umożliwiającymi uczestniczenie tych tak nowoczesnych stacji roboczych w internetowej wymianie informacji, są modemy lub faksmodemy — urządzenia peryferyjne służące do komunikowania się użytkownika maszyny z otoczeniem informacyjnym. Oferowane obecnie na rynku faksmodemy (wewnętrzne lub zewnętrzne), transmitując dane z szybkością nawet do 60 tys. bps/s., zapewniają sprawne korzystanie z linii komutacyjnych do przesyłania danych komputerowych. Już w tej chwili możliwe jest — przy zastosowaniu specjalnego oprogramowania — korzystanie z Internetu do realizacji połączeń telefonicznych na duże odległości, co przy założeniu niekomercyjności tej sieci może stać się dużą konkurencją dla operatorów telefonii tradycyjnej oraz GSM. Podobne jak faksmodemy funkcje spełniają karty sieciowe umożliwiające podłączenie stanowiska do najbliższej sieci lokalnej, a za jej pośrednictwem do sieci rozległej. Mają one zwykle zbliżone lub lepsze M. Ostrowski: Kierunki rozwojowe komputerowych systemów informacyjnych. W: // Krajowe Forum Informacji Naukowej i Technicznej. Jastrzębie Zdrój 1Ą.-16 IX 1993. Gliwice, [1994], s. 86; zob. też: J. Maj , M. Nahotko, W. Szczęch: Zastosowania komputera w bibliotece. Warszawa 1996, s. 120-121. 282 od najwyższych standardów światowych. Ponieważ postęp techniczny uniemożliwia określenie ostrych granic typologii komputerów, należy odnieść się jedynie do pragmatyki wykorzystania sprzętu tego typu w bibliotekarstwie i informacji naukowej w kontekście wszechobecnej architektury client-server. W zakresie mikrokomputerów, stosowanych jako indywidualne stacje robocze lub inteligentne końcówki sieci z zainstalowanym oprogramowaniem klienta, dominuje sprzęt wytwarzany lub raczej montowany przez polską flrrnę OPTIMUS, jednak można też nabyć droższy sprzęt markowy produkcji m. in. IBM, Compaą, czy ADAX. Ostatnio reklamowane są coraz intensywniej jednostki z wbudowanymi układami mikroprocesorowymi typu MMX (od 166 MHz aż do Pentium II 233 MHz MMX), specjalnie skonstruowanymi dla celów multimedialnych. Są to często konstrukcje wieloprocesorowe; procesory 64—bitowe są produkowane głównie przez firmę Intel i wyposażone w 64-bitową szynę transmisji danych PCI. Pamięć operacyjna, oparta na kościach EDORAM lub DIMM, winna być rozbudowana standardowo do 16 MB (EDO) lub 32 MB (DIMM), z możliwością rozwoju do 256 MB i więcej. Komputery te posiadają zwykle karty graficzne, akceleratory 3D z umożliwiającą wyświetlanie obrazów trójwymiarowych pamięcią rozbudowaną do co najmniej 2-4 MB; 16-bitowe karty dźwiękowe, zgodne ze standardem Sound Blaster, są wyposażone w stacje CD-ROM x 24 (ostatnio oferowane są napędy 32-krotne firmy Mitsumi) oraz opcjonalnie — w modemy i faksmodemy. Pod względem mocy obliczeniowej maszyny te niewiele już ustępują najnowocześniejszym konstrukcjom mainframo-wym i mogą być stosowane jako serwery baz danych, szczególnie jeśli mamy do czynienia z jednostkami wieloprocesorowymi, umożliwiającymi zdalną współpracę z dużymi superkomputerami. Obecnie najwięcej uwagi poświęca się konstrukcjom typu RISC (Reduced Instruction Set Chip), charakteryzującym serwery, w które zaopatrzono takie urządzenia, jak seria Hewlett-Packard HP-9000, Digital Eąuipment Corp. — Alpha OXP czy Sun Microsystems Inc. — SPARCstation. O możliwościach najnowszych maszyn świadczy fakt, że 64-bitowy procesor z 1 milionem tranzystorów, pracujący z zegarem 150-200 MHz, przetwarza ponad 40 milionów operacji na sekundę, a do 2000 r. przewiduje się wprowadzenie jeszcze doskonalszych układów ze 100 milionami tranzystorów14. Narzędziami, umożliwiającymi uczestniczenie tych tak nowoczesnych stacji roboczych w internetowej wymianie informacji, są modemy lub faksmodemy — urządzenia peryferyjne służące do komunikowania się użytkownika maszyny z otoczeniem informacyjnym. Oferowane obecnie na rynku faksmodemy (wewnętrzne lub zewnętrzne), transmitując dane z szybkością nawet do 60 tys. bps/s., zapewniają sprawne korzystanie z linii komutacyjnych do przesyłania danych komputerowych. Już w tej chwili możliwe jest — przy zastosowaniu specjalnego oprogramowania — korzystanie z Internetu do realizacji połączeń telefonicznych na duże odległości, co przy założeniu niekomercyjności tej sieci może stać się dużą konkurencją dla operatorów telefonii tradycyjnej oraz GSM. Podobne jak faksmodemy funkcje spełniają karty sieciowe umożliwiające podłączenie stanowiska do najbliższej sieci lokalnej, a za jej pośrednictwem do sieci rozległej. Mają one zwykle zbliżone lub lepsze M. Ostrowski: Kierunki rozwojowe komputerowych systemów informacyjnych.. W: // Krajowe Forum Informacji Naukowej i Technicznej. Jastrzębie Zdrój IĄ.-16 IX 1993. Gliwice, [1994], s. 86; zob. też: J. M a j , M. N aho t ko , W. S z czech: Zastosowania komputera w bibliotece. Warszawa 1996, s. 120-121. 282 parametry techniczne, gdyż nie wymagają korzystania z zawodnych łączy telefonicznych, a na rynku można nabyć stosunkowo niedrogie karty standardu ISA i PCI (np. karty 3C0M Etherlink COMBO). Coraz częściej można też napotkać rozwiązanie, które zadecyduje bez wątpienia o perspektywicznym rozwoju komputerów multimediałnych, a mianowicie — karty TV i Radio, pozwalające na wprowadzanie do komputera informacji w postaci sygnału radiowego i telewizyjnego oraz dokonywanie ich obróbki. Rozszerzenia tego typu zamieniają stanowisko komputerowe w urządzenie komunikacyjne w pełni już multimedialne, integrujące przekaz informacji we wszystkich praktycznie postaciach, co zapowiada spełnienie się prognoz McLuhana o powstaniu w niedalekiej przyszłości ogólnoświatowej wioski komunikacyjnej, tym bardziej, że wprowadzane są już na świecie nowe formy usług telewizji kablowej, uwzględniające także korzystanie z Internetu15. W zakresie magazynowania danych w pamięciach zewnętrznych komputerów, nazywanych też pamięciami masowymi, wykorzystujących głównie dyski twarde (HDD), w ciągu ostatnich kilku lat dokonał się niewyobrażalny postęp. O ile jeszcze w 1995 roku konfiguracje komputerów oferowane na rynku miały wbudowane standardowo dyski twarde o pojemności 450 MB, to już w roku następnym — 850 MB, a w dniu dzisiejszym oferowane są dyski ponad 1,2 GB, przy czym w komputerach wyższych klas pojemność ta jest dwukrotnie większa. Przy tym ceny ich rosną w sposób bardzo umiarkowany, uzasadniając ekonomicznie zakup nowego, poje-mniejszego dysku o szybszym czasie dostępu; miernikiem jest tu zwykle stosunek pojemności informacyjnej dysku do jego ceny. Obecnie na rynku komputerowym dostępne są dyski twarde o pojemności od 1,2 GB, standardowo wbudowywane do konfiguracji stacji roboczych, aż do ponad 26 GB w serwerach sieciowych, zaś wśród producentów dominują wyroby Western Digital i Seagate. Oczywiście dyski tego typu są wystarczające dla niewielkich stanowisk indywidualnych, dla stacji roboczych. Duże serwery sieciowe, pracujące na potrzeby sieci lokalnych czy metropolitalnych, wielkich przedsiębiorstw, banków i administracji państwowej, wymagają już całych zespołów pamięci dyskowych, których konstrukcja zabezpiecza w maksymalny sposób przechowywane zasoby informacyjne. Do tego celu służą zespoły pamięci dyskowych o konstrukcji macierzowej, zapisujące informacje na nośniku w sposób specjalny, uniemożliwiający w praktyce utratę danych. Jest to sprzęt specjalistyczny, wykorzystywany najczęściej przez administratorów sieci. Uwagi, odnoszące się do dysków twardych, w jeszcze większym stopniu dotyczą tzw. FDD, czyli dysków „elastycznych" (fioppy disk). Tradycyjnie wykorzystywane 3,5-calowe dyskietki o pojemności 1,44 MB będą w najbliższym czasie wypierane przez nowe nośniki o nieporównywalnie większych możliwościach. Na rynku komputerowym już obecnie można kupić tzw. napędy ZIP (wewnętrzne i zewnętrzne) o pojemności 100 MB oraz kasety do nich. Napędy te łączą w sobie niewielkie rozmiary ze stosunkowo dużą pojemnością informacyjną przy niewysokiej cenie. Ostatnio pojawiła się oferta podobnego typu napędów przedstawiona przez firmy Sony i Fujifilm oraz Iomega Zip, dla dyskietek 3,5-calowych o pojemności 200 MB (są one zapisywane dwustronnie, a dane przesyłane są z prędkością 3,6 MB, podczas gdy w tradycyjnych FDD — 0,06 MB); co ciekawsze, napędy te mogą także odczytywać tradycyjne dyskietki 1,44 MB, jednakże przy malejących cenach wymiennych M. McLuhan: Wybór pism. Przekaźniki czyli przedłużenie człowieka. Galaktyka. Gu-łenberga. Warszawa 1975. 283 dysków twardych, np. Ezflyer o pojemności 230 MB firmy Syąuest, propozycja ta może nie zadowalać w pełni użytkownika. Dodajmy, że wprowadzenie tzw. kieszeni na drugi wymienny dysk HDD oraz wyraźne obniżenie cen tych nośników pamięci masowej jest poważną konkurencją dla wcześniej omawianych rodzajów nośników. Uwaga ta odnosi się także do innego nośnika pamięci, jakim są tzw. streamery. Jest to technologia już przestarzała ze względu na sekwencyjny dostęp do danych, stanowi rozwinięcie wcześniej stosowanych nośników — taśm magnetycznych w pamięciach bębnowych. Zaleca się ją do archiwizowania całych dysków, np. dużych serwerów sieciowych w celu utworzenia tzw. kopii bezpieczeństwa. Stosunkowo nowym nośnikiem informacji o ogromnej potencjalnej pojemności informacyjnej jest CD-ROM (Compact Disc Read Only Memory), wykorzystujący do utrwalania informacji zapis laserowy. Dyski te mają pojemność ok. 600-650 MB informacji multimedialnych, co odpowiada w przybliżeniu 300 tys. stronom tekstu, 6 tys. obiektów ikonicznych, 75 min. nagrań dźwiękowych lub 60 min. zapisu filmowego. Jest to nośnik zapisywany jednorazowo przez producenta, a do jego odczytu służą specjalne czytniki wewnętrzne lub zewnętrzne. Technologia ta zmieniła w widoczny sposób rzeczywistość informacyjną i nakreśliła nowe ramy dla form działalności bibliotecznej i informacyjnej, a jej rozwinięcie może całkowicie zrewolucjonizować perspektywy rozwoju cywilizacyjnego. System ten, wynaleziony pod koniec lat siedemdziesiątych, był początkowo wykorzystywany do zapisu nagrań muzycznych, jednak wyjątkowe właściwości technologii CR-ROM zostały wkrótce zastosowane do zapisu danych komputerowych. Nowy nośnik zaczęto wykorzystywać do magazynowania i dystrybucji informacji naukowej, gdzie szybko wyparł dominujące dotychczas pamięci taśmowe. Na dyskach optycznych upowszechnia się — zarówno w trybie jednostanowiskowym, jak i sieciowym — głównie bibliograficzne bazy danych (w 1985 r. istniały tylko 2, po 9 latach było ich już 5412), katalogi księgarskie i inne wydawnictwa informacyjne. Coraz częściej napotykamy w praktyce bibliograficznej CD-ROM dołączane do czasopism, zwłaszcza komputerowych, zawierające nie tylko wersje demonstracyjne programów omawianych w piśmie, ale elektroniczne wersje samych czasopism, które ponadto udostępniane są w trybie online na stronach WWW firm wydawniczych16. Technologia CD-ROM stale jest udoskonalana, co znajduje odbicie we wprowadzaniu na rynek coraz nowszych rodzajów dysków, a także urządzeń do ich odczytu oraz zapisu. Chodzi tu m.in. o dyski WORM (Write Once Read Many) i rejestratory CD-WO (Compact Disc Write Once), służące do jednokrotnego zapisu przez użytkownika informacji. Dzięki temu CD-ROM-y zaczęto wykorzystywać powszechnie do archiwizowania informacji nie tylko przez podmioty instytucjonalne ale i indywidualne osoby. Rozwinięciem tej technologii może być w przyszłości HD-ROM (High Den-sity — Read Only Memory), pamięć trwała o wysokiej gęstości zapisu, która umożliwia utrwalenie na dysku 120 GB danych, odpowiadających ok. 54 min. stron maszynopisu 17 Zob. m.in.: E. Krysiak: Konwersja spisów bibliograficznych, na nośniki elektroniczne. W: Czwarta Ogólnokrajowa Narada Bibliografów, Warszawa 7—9 czerwca 1995. Warszawa 1996, s. 269 i n. 17 Tamże, s. 282. 284 Inny rodzaj nośników to dyski magnetooptyczne MO (Magneto-Optical) lub erasable CD-ROM. Dyski te, łącząc dwa znane wcześniej systemy zapisu informacji, charakteryzują się uniwersalnością zastosowania — w praktyce stanowią nowy gatunek wymiennej pamięci komputerowej wielokrotnego zapisu. Obecnie można zakupić różnego rodzaju urządzenia zapisujące, tzw. nagrywarki, dla tych nośników: CD-R (Compact Disc Recordable) — zapis jednokrotny, CD-RW (Com-pact Disc Rewriteable) — zapis wielokrotny; kompatybilne z napędami DVD, np. CR-622, CRW-622 E-IDE firmy Dysan, czy SCR-2430 Samsunga i LG CRD — 8240B LG Electronics. Charakterystyczne jest też tworzenie standardu Multi-Red dla czytników zdolnych do odtworzenia różnych typów CD18. Ze względu na opisywane już cechy, a szczególnie ogromną pojemność informacyjną oraz multimedialność tego nośnika, obserwuje się eksplozję jego zastosowań w działalności wydawniczej, co zaowocowało powstaniem nowych form publikacji, a szczególnie czasopism elektronicznych i elektronicznych wydawnictw informacyjnych. W obecnej chwili trudno jednoznacznie określić, jakimi drogami potoczy się dalszy rozwój środków technicznych stosowanych w szeroko pojętej działalności informacyjnej, jednak tempo przemian w tym zakresie na przestrzeni ostatnich pięciu lat pozwala sądzić, że czeka nas jeszcze wiele niespodzianek. Prawo Moore'a, poparte wynikami badań podstawowych w nanoelektronice, pozwala przypuszczać, że już w najbliższym czasie możliwe będzie powstanie superprocesorów niewidocznych gołym okiem o rozmiarach rzędu 0,01 um i gęstości milionów megabitów na centymetr sześcienny. Ponadto doskonaleniu techniki informatycznej służą: wykorzystanie odkryć z zakresu nadprzewodnictwa — efektu tunelowego i efektu Josephsona (IBM zbudowała już podobną maszynę), optyki (projekt komputera optycznego oraz opracowywanie coraz nowszych nośników pamięci) oraz prace nad konstrukcjami nowej generacji-transputerami, zdolnymi do tworzenia większych struktur wieloprocesorowych i coraz doskonalszych programów „inteligentnych"19. Ł. Nowak: Nagrajmy to jeszcze raz. „Chip. Magazyn Komputerowy" 1997 nr 11 s. 106-107. R.W. Marczyński: Społeczeństwo informatyczne — rola informatyki. W: 77 Krajowe Forum..., op. cit., s. 26-27. ROZDZIAŁ 21 ELEKTRONICZNE DOSTARCZANIE TEKSTÓW (DOKUMENTÓW) Założenia EDD Udoskonalenie i unowocześnienie dostarczania informacji tekstowej, odbywającego się dotychczas przeważnie w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych, było od dawna przedmiotem krytycznej dyskusji w kręgach bibliotekarzy i dokumentalistów. Po drugiej wojnie światowej nastąpił szybko postępujący rozwój bieżących bibliografii specjalnych, sygnalizujących piśmiennictwo z różnych dziedzin wiedzy i kierunków działalności praktycznej. Towarzyszył mu rosnący stale wzrost zapotrzebowania na informację naukową. Powstanie komputerowych bibliograficznych baz danych i serwisów selektywnej dystrybucji informacji wzmogło zainteresowanie środowisk bibliotekarskich i służb informacyjnych problemem dostępu do pełnych tekstów (dokumentów pierwotnych), o których wiadomości docierały coraz szerzej do użytkowników. Z tworzonymi specjalnymi ośrodkami informacji komputerowej, które rozpowszechniały swoje świadczenia poprzez sieci informatyczne i na różnych nośnikach danych, trzeba było ściśle powiązać niezbędne usługi uzupełniające; ich celem było dostarczanie wskazanych przez sygnalizację bibliograficzną publikacji. Możliwości tradycyjnego wypożyczania międzybibliotecznego, nawet przy jego najlepszej organizacji, okazywały się w coraz większym stopniu niewystarczające: udział bibliotek, jako placówek pośredniczących, wydłużał czas transakcji i komplikował jej przebieg. Obniżenie się poziomu funkcjonowania poczty niemal we wszystkich krajach; przeciążenie bibliotekarzy, zajmujących się wypożyczaniem międzybibliotecznym obok innych zajęć; straty, wynikające z ginięcia w drodze bądź niezwracania w terminie wypożyczanych materiałów — wszystkie te czynniki spowodowały, że dość powszechnie doszło w ostatnim dwudziestoleciu do rezygnacji z wypożyczeń znacznej części dokumentów pierwotnych, zastępowanych wtórnymi — w postaci kserokopii lub mikrodokumentów. Niekompletność i opóźnienia w uzupełnianiu tradycyjnych, kartotekowych katalogów centralnych, błędy i niedokładności w opisach bibliograficznych zamawianych tytułów; opieszałe wysyłanie i załatwianie zamówień — to dalsze przyczyny rosnącego niezadowolenia z wypożyczeń międzybibliotecznych. Nie zdołały mu zapobiec wydawane w tej sprawie międzynarodowe i ogólnokrajowe instrukcje oraz zarządzenia, unifikacja procedur i porozumienia placówek informacyjnych. Począwszy od lat pięćdziesiątych poczęto tworzyć w różnych krajach, związane z bibliotekami lub od nich niezależne i korzystające z własnych zbiorów tekstów, tzw. służby dostarczania dokumentów (document supply services). Niekiedy 286 stanowiły one część instytucji opracowujących i rozpowszechniających informację bibliograficzną w skali światowej, jak np. odpowiednia agenda Instytutu Informacji Naukowej (ISI — Institute of Scientific Information) w Filadelfii, publikującego wydawnictwa bibliografczne „Science Citation Index" i „Current Contents". Czasem były częścią książnicy narodowej, jak BLDSC (The British Library Docu-ment Supply Centre), ośrodek dostarczania tekstów, działający w ramach Biblioteki Brytyjskiej (założony w 1962 r.), bądź też wchodziły w skład centralnej biblioteki dziedzinowej państwa — np. w zakresie nauk medycznych (USA). Placówki tego typu zajmowały się przeważnie dostarczaniem tekstów artykułów z wydawnictw ciągłych, gromadząc jednocześnie zasoby obejmujące ich najważniejsze i najczęściej wykorzystywane tytuły z różnych dziedzin oraz zapewniając sobie szybki dostęp do innych materiałów, nie będących w bezpośredniej dyspozycji. Sądzono, że ten właśnie rodzaj dokumentów musi być traktowany z preferencją, jako przynoszący najnowszą i najpotrzebniejszą informację naukową, którą użytkownik powinien uzyskać w jak najkrótszym terminie. Aby przygotować się należycie do świadczenia tych usług, tworzono nie tylko centralne katalogi czasopism, ale starano się również, poprzez odpowiednie zbiorcze indeksy zawartości, zagwarantować możliwość wyszukiwania poszczególnych artykułów. Informację bibliograficzną i tekstową przenoszono na nowe rodzaje nośników: teksty utrwalano na mikrofiszach, zaś opisy artykułów wprowadzano do systemów komputerowych. Usprawniono także łączność, stosując dalekopis (teleks) w celu przekazywania zamówień i ustalając wzory obowiązujących w tym trybie rewersów oraz innych form komunikacji między placówkami informacyjnymi. Informacje tekstowe zaczęto dostarczać już nie tylko w postaci przesyłanych pocztą dokumentów wtórnych; można je było otrzymać jako obrazy tekstów przekazane drogą telekomunikacyjną poprzez telekopiarkę (telefaks). Szybko postępujący, począwszy od lat siedemdziesiątych, rozwój techniki komputerowej i towarzysząca mu automatyzacja bibliotek, powstawanie szerokopasmowych sieci informatycznych, umożliwiających transmisję danych z informacjami wizualnymi włącznie — stworzyły impuls do dalszego udoskonalenia procesu przekazywania informacji tekstowej poprzez nadanie mu formy tzw. elektronicznego dostarczania dokumentów (EDD — Electronic Document Delivery), wprowadzonej najpierw w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Podstawą tego trybu działań jest funkcjonowanie w bibliotekach i ośrodkach informacji komputerowych systemów informacyjno-wyszukiwawczych z odpowiednim oprogramowaniem, dostępnych dla użytkowników z różnych „elektronicznych stanowisk pracy", w placówkach informacyjnych, pracowniach naukowych, a nawet w mieszkaniach prywatnych. Rezultatem uruchomienia tej nowej metody przekazu informacji stało się przesyłanie tekstu zamówionego dokumentu poprzez sieć informatyczną, z jego odbiorem w postaci obrazu na ekranie przyłączonego do niej mikrokomputera i możliwością wydruku na komputerowej drukarce. Rozwojowi tego trybu udostępniania tekstów towarzyszyły równolegle działania służb informacyjnych: tworzenie peł-notekstowych baz danych, obejmujących głównie artykuły z czasopism (niekiedy dysertacje, opisy patentowe bądź dokumenty prawne), z wykorzystaniem jako nośników pamięci dysków twardych albo CD-ROM; budowa zautomatyzowanych indeksów zbiorczych, wykazujących zawartość wielu tytułów; zawiązywanie układów współpracy bibliotek naukowych w celu korzystania ze wspólnych zasobów, ujętych 287 w centralną bazę danych ze szczegółową indeksacją; wykorzystywanie do przesyłania tekstów sieci informatycznych, takich jak INTERNET czy JANET. W 1992 r. problemy nowych technik dostarczania tekstów stały się przedmiotem obrad Europejskiej Grupy Automatyzacji Bibliotek (ELAG — European Li-brary Automation Group) w Rawennie, pod hasłem „Międzynarodowe wypożyczanie w powiązaniu systemowym"; powrócono do nich podczas kolejnej konferencji ELAG 93 w Grazu, nt. „Biblioteka wirtualna". Były również poruszane w toku zjazdów bibliotekarzy naukowych Zachodniej Europy, m. in. w 1994 r. w Dortmun-dzie. Elektroniczne dostarczanie tekstów ma obecnie miejsce w różnych krajach, technicznie i organizacyjnie zaawansowanych: poza USA m. in. w Wielkiej Brytanii, Holandii, Republice Federalnej Niemiec. Obok funkcjonujących już serwisów EDD, z reguły od początku lat dziewięćdziesiątych odbywają się w wielu ośrodkach i bibliotekach prace nad przygotowaniem i wdrożeniem tej formy świadczeń. Wielkie serwisy oferują swoje usługi także wszelkim użytkownikom zagranicznym — tam, gdzie ułatwiają to połączenia informatyczne oraz uregulowane stosunki walutowe. Do uruchomienia serwisu dostarczania informacji tekstowej w trybie elektronicznym, niezbędne jest spełnienie określonych warunków przez zamierzające świadczyć tę formę usług placówki. Należą do nich: 1. Dysponowanie właściwym potencjałem „wirtualnym" (informatycznym), umożliwiającym techniczną realizację całokształtu przewidzianych zadań. 2. Zorganizowanie odpowiedniej bazy informacji tekstowej poprzez układ współpracy bibliotek, ewentualnie także w połączeniu z wydawcami czasopism. 3. Stworzenie tzw. systemu wspólnych zasobów (sharing of resources) i narzędzi informacji o nich w postaci centralnych katalogów tytułów i zawartości. 4. Uzyskanie bądź przygotowanie oprogramowania, umożliwiającego funkcjonowanie całego systemu EDD, a także programu użytkownika, który umożliwi mu odczyt i wydruk tekstu na jego indywidualnym stanowisku odbiorczym (np. w domu). 5. Dysponowanie odpowiednim sprzętem, pozwalającym placówce informacji na uczestnictwo w systemie: komputerem klasy co najmniej IBM 486, skanerem do wczytywania tekstów, drukarką laserową. 6. Zapewnienie wyjścia do sieci zewnętrznej, a także potrzebnej łączności w sieci lokalnej dla wszystkich stanowisk pracy systemu. 7. Określenie parametrów danego systemu EDD: jego zakresu i zasięgu (dziedzin piśmiennictwa i roczników czasopism objętych systemem), liczby tytułów dostępnych w systemie wydawnictw i zawartych w nich jednostek piśmienniczych, ze wskazaniem na kierunki dalszego rozwoju. 8. Zaprojektowanie w ujęciu kompleksowym wszystkich możliwych operacji w systemie EDD, włącznie z ujęciem ich w szczegółowe procedury, z wyodrębnieniem instrukcji dla użytkowników. 9. Uregulowanie kwestii organizacyjnych, personalnych i finansowych: wyszczególnienie przebiegów i zakresów czynności oraz sposobu ponoszenia kosztów i opłat. Dla przykładowego wskazania, jak funkcjonują istniejące serwisy EDD, wypada przedstawić pokrótce niektóre z nich. Teh Genuine Article, serwis dostarczania dokumentów ISI, obejmuje 6 tys. tytułów czasopism bieżących i 3,5 tys. z lat ubiegłych (od 1880 r.). Użytkownik mado wyboru cztery formy przekazu: przesłanie dokumentu wtórnego pocztą zwykłą, komunikację telefaksową lub teletekstową oraz pocztę elektroniczną z wykorzystaniem sieci DIALOG, DATA-STAR, OCLC, 288 DIMDI, STN, ISM i INTERNET. Występują dwa terminy dostarczania: normalny, 24-godzinny i 30-minutowy, gdy tekst jest na miejscu, a odbiorca znajduje się na kontynencie amerykańskim — w USA, Kanadzie lub Meksyku. W Europie czołową rolę odgrywa Swets, komercyjny serwis dostarczania tekstów firmy Swets & Zeitlinger, wielkiego dostawcy czasopism odbiorcom w różnych krajach. Łączy go współpraca z systemem holenderskich bibliotek naukowych PICA (Project for Integrated Catalogue Automation) — placówki w nim zrzeszone prowadzą własny serwis dostarczania dokumentów RAPDOC, niezależnie od tego, że niektóre biblioteki uniwersyteckie mają swoje serwisy (np. ARIADNĘ — Uniwersytetu w Tilburgu). Ponadto firma utrzymuje dla swego serwisu kontakty z innymi instytucjami mającymi do dyspozycji duże zasoby dokumentów, szczególnie z BLDSC. W ramach systemu EDD Swetsa funkcjonują trzy podsysteny: • SwetScan — elektroniczny serwis typu current contents, który sygnalizuje odbiorcom 187 tys. artykułów z 12 tys. czasopism rocznie; dostępny jest na różnych nośnikach i w trybie online. • DataSwets — system informacyjno-wyszukiwawczy online, którego baza obejmuje opisy artykułów z 15 tys. czasopism, możliwe do wyszukania wg tytułu, nazwy wydawcy, numeru tomu i zeszytu, nadtytułu, autora, liczby stron oraz ISSN (służy on do komunikacji użytkownika z serwisem). • SwetDoc — szybkie (24-48 godz.) dostarczanie tekstów, na życzenie również w postaci kopii lub przez telefaks. Ogólna baza danych bibliograficznych serwisu zawiera 140 tys. tytułów czasopism; możliwe są w niej również poszukiwania tematyczne. Dostęp do niej zapewniają sieci INTERNET, JANETJ SURFNET i WIN. ADONIS W 1991 r. uruchomiono pełne usługi funkcjonującego już uprzednio systemu ADONIS (Article Delivery Over Network Information Services) będącego wspólnym przedsięwzięciem wydawców oraz bibliotek naukowych i ośrodków informacji w Europie Zachodniej, mającym na celu wdrożenie nowych, tj. elektronicznych metod publikowania i rozpowszechniania tekstów naukowych. Jego centrum stanowi wydawnictwo „Excerpta Medica" w Amsterdamie, a zakres piśmiennictwa wyznaczający specjalność serwisu obejmował początkowo nauki biomedyczne i biochemiczne, następnie zaś został rozszerzony o medycynę i farmakologię. Związane z systemem placówki otrzymują teksty ponad 400 czasopism na dyskach optycznych CD-ROM wraz z indeksami zbiorczymi, przez co stają się ośrodkami usług. JASON Systemy elektronicznego dostarczania tekstów są przedmiotem szczególnego zainteresowania środowisk uniwersyteckich, instytutów naukowo-badawczych oraz specjalistów reprezentujących różne zawody; dlatego w uczelniach i wszelkich instytucjach naukowych uruchamia się serwisy EDD najwcześniej. W ciągu ostatnich lat nader intensywnie rozwijany był system EDD bibliotek szkół wyższych Północnej Nadrenii-Westfalii — JASON NRW (Journal Articles Send on Demand in Nordrhein — Westfalen), przewidziany jako modelowy dla całego RFN do rozszerzenia na inne kraje związkowe i dlatego finansowany przez władze. Powstał 289 on w Bibliotece Uniwersyteckiej w Bielefełd, we współpracy z innymi bibliotekami uczelnianymi NRW. Baza systemu — JADĘ (Journal Articles Database) obejmuje 5 min artykułów (w tym 40% z analizami dokumentacyjnymi), z przeszło 15 tysiącami tytułów wydawnictw ciągłych i sięga roku 1990. Jej oprogramowanie pozwala na wyszukiwanie według autorów lub tytułów oraz umożliwia wgląd do treści wybranych numerów czasopism. Tę bazę „zawartościową" uzupełnia zautomatyzowany centralny katalog bibliotek uczestniczących, wykazujący 61 tysięcy tytułów. Ważnym elementem systemu JASON jest oprogramowanie MEDEA (w obydwóch określeniach akronimowych widoczne są wyraźnie, tak charakterystyczne dla tradycji niemieckich bibliotek naukowych, związki z filologią klasyczną); umożliwia ono wprowadzenie na nośniki pamięci komputerowej tekstów, w celu ich przekazywania użytkownikom. Czas „wczytania" artykułu wynosi od 2 do 3 minut. Zakres dziedzinowy piśmiennictwa, jaki oferuje serwis, stopniowo się rozszerza i od 1995 r. obejmuje budownictwo i architekturę, chemię i inżynierię chemiczną, nauki pedagogiczne i psychologię, matematykę, fizykę i astronomię, teologię, językoznawstwo ogólne, wiedzę o literaturze i germanistykę. Twórcy systemu liczą na odpowiednie przygotowanie użytkownika — tak, aby mógł on samodzielnie kontaktować się z serwisem i realizować bez pomocy wszystkie czynności związane z zamówieniem i odbiorem tekstu, pozostawiając bibliotekarzom tylko skanowanie i ewentualne kopiowanie tekstów, które powinny docierać do odbiorców najpóźniej w 24 godziny, nawet gdy potrzebne dokumenty są w posiadaniu innej biblioteki. Przekazywanie zamówienia przebiega automatycznie: po lokalizacji dokumentu trafia ono do właściwej placówki, a gdy ta z jakichś przyczyn nie może go załatwić, zlecenie otrzymuje następna w ustalonej kolejności. Użytkownik może kontaktować się z systemem nie tylko w bibliotece; ma także dostęp przez sieć INTERNET, jak również w ramach serwisu wideotekstowego poczty niemieckiej (Bildschirmtext — Btx), jeśli z niego korzysta. Wewnątrz sieci ogólnouczelnianej wszelkie połączenia są zagwarantowane, kontakt z domu wymaga dysponowania specjalnym oprogramowaniem do odbioru i wydruku przekazywanego tekstu. UnCover Istniejąca od 1879 r. brytyjska firma B.H. Blackwell Ltd., mająca swą siedzibę w Oxfordzie, a filie w różnych krajach, jest jednym z czołowych dostawców wydawnictw ciągłych w skali światowej. Od 1989 r. prowadzi także elektroniczny serwis dostarczania tekstów w trybie online, nazwany UnCover. Wykorzystuje on pełno-tekstową bazę danych, obejmującą przeszło 5 min artykułów z 17 tysięcy czasopism (dąży się do objęcia 25 tysięcy). Dziennie wprowadza się do bazy od 3 do 4 tys. artykułów. Zakres dziedzinowy systemu tworzą: nauki matematyczno-przyrodnicze, technika i medycyna w 53%, nauki społeczne w 33% oraz nauki humanistyczne w 14%. Połączenia z systemem można uzyskać w sieciach INTERNET i DATEX-P, zamówione teksty dostarczane są w czasie od/do 24 godzin przez telefaks. Dostęp do systemu i poszukiwania w nim są bezpłatne, płaci się za dostarczony tekst 12,50 USD, nie licząc kosztów przekazania. Wyszukiwanie artykułów odbywa się w trybie adresowym (przez elementy tytulatury i numery stron) bądź rzeczowym (przez słowa kluczowe). 290 W serwisie systemu wyodrębioono pięć rodzajów świadczeń, ujętych pod nazwami: 1. UnCover REVEAL. Automatyczne dostarczanie spisów treści wybranych czasopism przez pocztę elektroniczną, z możliwością zwrotnego zamawiania pożądanych tekstów. W ramach tego trybu usług funkcjonuje również serwis SDI, polegający na cotygodniowym przeszukiwaniu i przekazywaniu danych wg profilu użytkownika. Opłata roczna — łącznie ze spisami treści do 50 tytułów — wynosi 20 USD. 2. UnCover COMPLETE. Przekazywanie wszelkich potrzebnych tekstów z czasopism; także drobnych, nie ujętych w bazie danych (kronik, notatek). 3. UnCover SOS (Single Source). Bezpośrednie zamawianie określonych artykułów, bez wyszukiwania — pisemnie, przez telefax, pocztą elektroniczną. W ciągu 2 godzin następuje potwierdzenie odbioru zamówienia, w 24 godziny dostarczenie tekstu. Ta forma świadczeń obejmuje także dokumenty spoza bazy systemu — zamówienia kierowane są wówczas do odpowiednich placówek biblioteczno-informa-cyjnych, najczęściej do BLDSC (British Library Document Supply Centre). 4. REDISTRIBUTED TOC. Bieżące spisy treści, ewentualnie z danymi bibliograficznymi poszczególnych pozycji — w różnych formatach — na taśmach magnetycznych. Również dane retrospektywne. Jednorazowa wpłata 5 tys. USD, plus opłaty od tytułu. Dane retrospektywne — 25 tys. USD jednorazowo. Serwis UnCover jest pomyślany zasadniczo jako źródło bieżącej informacji sygnalnej, połączonej z szybkim dostarczaniem tekstów. Pod tym względem przypomina klasyczną już formę usług Instytutu Informacji Naukowej ISI (Institute of Scientific Information) w Filadelfii — current contents. Stanowi też niewątpliwie czynnik propagandy w odniesieniu do głównego kierunku działalności handlowej firmy Blackwell, którym jest dostawa wydawnictw ciągłych dla bibliotek i różnych instytucji naukowo-informacyjnych. EDIL — Elektroniczna informacja tekstowa Przedmiotem ożywionej dyskusji na międzynarodowych i krajowych konferencjach bibliotekarskich jest ostatnio — budzący coraz większe zainteresowanie — projekt EDIL (Electronic Document Interchange between Libraries), mający na celu wprowadzenie i upowszechnienie wzajemnego dostarczania tekstów w postaci elektronicznej i drogą informatycznego przekazu przez współdziałające ze sobą biblioteki oraz inne instytucje różnych krajów. Został on przygotowany i przedstawiony — w swych organizacyjnych i technicznych założeniach — przez utworzoną w 1990 r. grupę siedmiu bibliotek i instytucji współpracujących z bibliotekami, która przyjęła nazwę GEDI (Group on Electronic Document Interchange): Group on Electronic Document Supply Centre — BLDSC (Wielka Brytania); Ministere de 1'Education Nationale, Sous Direction des Bibliotheąues (Francja); Questel, Telesystemes (Francja); OCLC (Stany Zjednoczone); PICA Centrum voor bibliotheekautomatisering (Holandia); Universitatsbibliothek Hannover und Technische Informationsbiblio-thek — UB/TIB (Niemcy). W ramach prac tej grupy przygotowano odpowiednie normy formatu i przekazu danych, mające umożliwić kompatybilność oraz inter- 291 akcyjność poszczególnych sieci bibliotecznych i zapewnić wysoką funkcjonalność działań na rzecz użytkowników. Projekt EDIL, przewidujący trzy fazy realizacji, jest programem przeznaczonym do obsługi wypożyczeń międzybibliotecznych „ponad granicami" i ma brać pod uwagę istniejące pod tym względem w różnych krajach odrębne przepisy. Jego finansowania w wersji pilotażowej podjęły się: w połowie Program Biblioteczny Komisji Europejskiej (Libraries Programme of the European Commission), w pozostałej zaś części — kraje uczestniczące. Na razie bierze się pod uwagę współdziałanie czterech europejskich sieci bibliotecznych: w Anglii, Francji, Holandii i Niemczech. Dokumenty w tradycyjnej formie (artykuły z wydawnictw ciągłych) mają być skanowane i w ten sposób otrzymywać postać elektroniczną. System sprzętowo-programowy EDIL-Relay umożliwi szybkie ich przekazywanie w odpowiedzi na zamówienia. Planuje się stopniowe rozszerzanie świadczeń na dalsze sieci i kraje. Za istotny element EDIL-u uznano badania potrzeb użytkowników, realizowane w sposób ciągły, m. in. poprzez nieustanną analizę usług. W celu realizacji projektu powołano konsorcjum złożone z siedmiu instytucji: trzech francuskich oraz po jednej z Anglii, Holandii, Niemiec i Portugalii. Są nimi: Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego i Badań Naukowych (Ministere de 1'Enseignement Superieur et de la Recherche — MESR); Narodowy Instytut Informacji Naukowej i Technicznej (Institut National de 1'Information Scientifiąue of Techniąue — INIST); Telesystemes; Biblioteka Uniwersytecka i Techniczna Biblioteka Informacyjna w Hanowerze (UB/TIB); Centrum Automatyzacji Bibliotek PICA; Ośrodek Dostarczania Dokumentów Biblioteki Brytyjskiej BLDSC; Funda-cao Para O Desenvolvimento Dos Meios Nacionais de Calculo Cientifico (FCCN). Przewidziano pięć etapów: analizy potrzeb użytkowników i wymagań technicznych; próbny; oceny wyników etapu próbnego; modyfikacji wyników na podstawie wstępnych wyników; rozszerzenia systemu na inne sieci europejskie i międzynarodowe. Dokonano też podziału odpowiedzialności, w ramach którego MESR przypadło dokonanie eksperymentu pilotażowego, INIST-owi — określenie tzw. platformy sprzętowej i warunków dostosowania EDIL-u do różnych systemów narodowych, instytucji Telesystemes — finansowanie i kontrola projektu oraz rozwoju oprogramowania, UB/TIB — przetestowanie oprogramowania (jego wersji narodowej) w niemieckiej sieci nauki (Deutsche Wissenschaftnetz) we współpracy z bibliotekami naukowymi i fachowymi, Centrum PICA — przystosowanie oprogramowania do systemów narodowych, BLDSC — badanie i ocena potrzeb użytkowników, FCCN — propagowanie projektu i upowszechnienie jego znajomości. Wdrażanie programu EDIL rozpoczęto w styczniu 1993 r., przewidując jego ukończenie pod koniec 1995 r. Planowane koszty określono na przeszło 2 min ECU. Harmonogram roboczy objął trzy fazy: 1) określenie wymogów w stosunku do systemu dostarczania dokumentów i założeń współpracy czterech narodowych systemów; 2) rozwinięcie pełnego profilu sprzętowego, programowego i sieciowego systemu EDIL; 3)) zaprogramowanie, realizację i przetestowanie metodyki systemu. Jako metodę badania potrzeb użytkowników, uzupełniającą analizę usług, wskazano organizowanie konferencji i narad z użytkownikami, które będą się odbywały w krajach stowarzyszonych. 292 Dotychczasowy tryb zamawiania dokumentów oparty jest na regułach wypożyczania międzybibliotecznego, połączonego z możliwością uzyskiwania dokumentów wtórnych. Stosuje się ustalone wzory formularzy (rewersów), dostosowane do zaleceń IFLA oraz krajowych związków bibliotekarskich. Po ich wypełnieniu, przekazuje się je pocztą lub przez telefaks; w niektórych państwach, np. w Holandii w ramach programu RAPDOC (Rapid Document Delivery Project), są one także przekazywane od pewnego czasu online w sieci informatycznej. Ważną rzeczą, warunkującą sprawne działanie systemu EDIL, jest dostęp użytkowników do skomputeryzowanych centralnych katalogów czasopism oraz indeksów obejmujących opisy artykułów, co umożliwia szybkie wyszukanie dokumentów i poprawne przygotowanie zamówień. Dzięki temu, że coraz większa liczba tego typu baz danych jest osiągalna w sieciach lokalnych i rozległych, zamawiający mogą dysponować odpowiednią informacją bibliograficzną. Ułatwia się im również uzyskiwanie bieżącej informacji sygnalnej na podstawie zautomatyzowanych serwisów current contents czy SDI. Miejscami gromadzenia wiadomości o źródłach informacji są zarówno banki danych online, jak i bazy na dyskach optycznych, katalogi OPAC czy tradycyjne narzędzia informacji — kartoteki bądź wydawnictwa bibliograficzne. W projekcie EDIL nie przewiduje się ujednolicenia pod tym względem. Również formy organizacyjne dostarczania tekstów, które w poszczególnych krajach różnią się od siebie, pozostaną takimi w przyszłości. Jako dostawca tekstów w Holandii funkcjonuje ustalona sieć bibliotek — dostarczycieli, w Anglii — centralny ośrodek (BLDSC), w Niemczech — zdecentralizowany układ, oparty na regionach i bibliotekach centralnych dla głównych działów wiedzy. Projekt EDIL dąży natomiast do znormalizowania struktury zamówienia w bezpośredniej komunikacji elektronicznej. Dostarczanie tekstów będzie przebiegać jak dotychczas: stosownie do życzenia, w sposób wskazany przez użytkownika — pocztą, faksem bądź w postaci przekazu elektronicznego, z możliwością wydruku; nawet na stanowisko użytkownika w jego pracowni czy w domu, jeżeli będzie on dysponować odpowiednim sprzętem i oprogramowaniem. W systemie EDIL przewiduje się prowadzenie statystyki usług, mającej służyć do analizy i planowania rozwojowego. Dla potrzeb użytkowników ma powstać elektroniczny katalog EDIL-u obejmujący tytuły czasopism bieżących. Dziennie system może (w pierwszej fazie) dokonywać 100 operacji (50 zamówień i 50 przekazów). Termin dostarczenia wynosi 24 godz. od otrzymania zlecenia; jeżeli jego realizacja jest niemożliwa, obowiązuje odpowiednie poinformowanie zamawiającego w tym samym czasie. Tradycyjne wypożyczenia międzybiblioteczne realizowane są przeważnie w okresie do 2 tygodni. Pewne trudności sprawia problem regulowania opłat wynikających z przepisów prawa autorskiego, odmiennych w każdym ze współpracujących krajów. Obecnie poszukuje się w tej kwestii najdogodniejszych rozwiązań. Za bardzo istotne uważa się właściwe przygotowanie bibliotek i użytkowników do korzystania z EDIL-u, które stanowi nieodłączny warunek należytego funkcjonowania systemu, zakładającego samodzielność na wszystkich szczeblach. Powstaje w tym celu specjalny informator — poradnik; planuje się też instruktaże dla realizatorów systemu, pracowników służb biblioteczno-informacyjnych. Uczestniczące w systemie biblioteki mają otrzymać specjalną dokumentację, w skład której wejdą: wyszczególnienie zakresu świadczonych usług, informacja o trybie działa- 293 nia systemu, objaśnienie przebiegu dokonywania zamówień i dostarczania tekstów, charakterystyka procesu skanowania oraz cennik. Zamówienia są przekazywane pocztą elektroniczną w formacie EDIFACT (Electronic Data Interchange For Administration Commerce and Trade). Wymaga się następujących danych: tytułu czasopisma, tomu, roku wydania, stron zajętych przez artykuł i ich liczby. Każdy dostarczony tekst otrzymuje poprzedzającą go metrykę systemu EDIL. Założenia EDIL-u określają dokładnie wymagania sprzętowe i dotyczące oprogramowania: jednolite dla Anglii, Holandii oraz Niemiec, częściowo odrębne dla Francji. Przewidziana jest osobna funkcja programu, umożliwiająca konwersję dokumentu wysyłanego w postaci elektronicznej stosownie do standardu sieci przyjmującej. Obraz dokumentu ma być poprzedzony tzw. informacją czołową, zawierającą m. in. charakterystykę jego formatu. Oprogramowanie systemu EDIL ma realizować dwie podstawowe funkcje: — przyjmowanie i przekazywanie dokumentu w postaci elektronicznej w ramach danej struktury narodowej; — komunikację pomiędzy narodowymi strukturami. Składa się z pięciu głównych modułów: — komunikacyjnego (przyjmuje i wysyła dokumenty w postaci elektronicznej); — przyjmującego, który wyodrębnia zamówienia normalne i ekspresowe oraz nadaje meldunki o błędach i potwierdzenia odbioru; — przetwarzającego, który przyporządkowuje dokumenty właściwym adresom, określa odpowiedni protokół przekazu, przypisuje potwierdzenie do dokumentu i usuwa z pamięci dokument po prawidłowym dostarczeniu tekstu; — przesyłającego (przenosi dokument i w razie potrzeby podejmuje ponowne próby przekazania); — zarządzającego (sterującego), który uruchamia i wyłącza poszczególne moduły, kontroluje procesy w sieci i analizuje wykonanie. Udział w systemie jest możliwy dla tych placówek partnerskich, które dysponują wejściem do sieci poczty elektronicznej i sprzętem komputerowym umożliwiającym odczyt ekranowy oraz drukarką wraz z oprogramowaniem, które umożliwia konwersję formatu, gdy drukarka nie może go przyjąć. Projekt EDIL przewiduje sytuacje, kiedy biblioteka, do której wpłynęło zamówienie, nie jest z jakichś względów w stanie dostarczyć tekstu. Przekazuje ona wówczas odpowiednią wiadomość do centrali narodowej, a ta z kolei bada, czy zamówienia nie może wykonać inna placówka. Jeżeli wynik jest negatywny, powiadamia zamawiającego. EDIL może być na razie realizowany w krajach wysoko zaawansowanych w automatyzacji bibliotek i posiadających odpowiednie połączenia informatyczne. Wymaga także od bibliotekarzy dużego praktycznego doświadczenia dotyczącego pracy w sieciach komputerowych, nie mówiąc już o warunkach, jakie stawia się użytkownikom, mającym korzystać ze świadczeń systemu z własnych stanowisk elektronicznych. Szczególne korzyści z EDIL-u mogą czerpać użytkownicy reprezentujący środowiska naukowe, przede wszystkim w szkołach wyższych oraz instytutach na-ukowo-badawczych. Także specjaliści z różnych dziedzin, pracujący w przemyśle, gospodarce, administracji. Trudno powiedzieć, jak będzie przebiegać praktyczna 294 realizacja systemu, po jego uruchomieniu na szerszą skalę: wiele tu zależy od środków finansowych na jego instalację i utrzymywanie. Będzie on również absorbował w znacznym stopniu, przynajmniej w początkach, służby biblioteczno-informacyjne i użytkowników, z których większość musi na razie korzystać z pośrednictwa bibliotek. Bardzo istotnym elementem systemu jest utrzymywanie na wysokim poziomie bazy tekstowej, która musi obejmować dziesiątki tysięcy tytułów wydawnictw ciągłych, podczas gdy wiadomo, że ogranicza się ich zasoby ze względów ekonomicznych. Dosyć skomplikowane są też wymogi dotyczące różnych elementów oprogramowania systemu, dodatkowo powikłane przez odmienne procedury i sytuację organizacyjną w poszczególnych krajach. Jako nowa koncepcja, mająca zrewolucjonizować — przez daleko idące przyspieszenie — jedną z najistotniejszych funkcji współczesnej biblioteki naukowej, jaką jest dostarczanie informacji pierwotnej, ma on niewątpliwie przed sobą przyszłość i nawet jako eksperyment zasługuje na uznanie i poparcie. SUBITO W 1994 r. minister oświaty i nauki RFN, wspólnie z przewodniczącym konferencji ministrów kultury krajów związkowych, przyjęli i zatwierdzili do realizacji zaproponowany przez środowiska bibliotekarzy naukowych oraz pracowników nauki projekt systemu SUBITO1, mającego zapewnić przyspieszenie świadczeń w zakresie informacji bibliotecznej lokalizującej oraz informacji tekstowej, w połączeniu z dostarczaniem pełnych tekstów na każde stanowisko elektroniczne — także do domu użytkownika, dysponującego komputerem i telefonem z modemem. Wdrożenie projektu przewidziano na 1996 r., będzie on jednak dalej rozwijany stopniowo, w miarę finalizacji przedsięwzięć organizacyjnych, komunikacyjnych i sprzętowych. Dla urzeczywistnienia tej koncepcji powołano wspólną komisję federalno-związ-kową, tworząc cztery zespoły robocze oraz jedną grupę do rozwiązywania problemów związanych z prawem autorskim i kwestii ekonomiczno-finansowych. Zespoły zajmują się organizacją i sprawami funkcjonalności tworzonego systemu świadczeń, metodami dostarczania dokumentów, zagadnieniami kosztów oraz rozwojem niezbędnej infrastruktury informacyjnej. SUBITO ma zapewnić użytkownikom dostęp do zautomatyzowanych katalogów bibliotek naukowych oraz do bibliograficznych baz danych. Po wyszukaniu i zlokalizowaniu pożądanych pozycji, będzie je można zamówić w trybie online, przekazując zlecenie do właściwej biblioteki, która — korzystając z rozległej sieci komputerowej — prześle dokument w postaci elektronicznej. System SUBITO określono jako wirtualny związek, łączący instytucje ze sfery biblioteczno-dokumentacyjnej, w celu podniesienia ich efektywności. Jego twórcy liczą, że wpłynie on na znacznie szersze wykorzystanie piśmiennictwa naukowego i fachowego w badaniach naukowych, praktyce zawodowej i procesach nauczania, co będzie stymulować rozwój nauki, szkolnictwa wyższego i gospodarki. Istotną zaletę systemu ma stanowić możność przeprowadzenia całej transakcji informacyjnej z własnego stanowiska użytkownika, bez konieczności co najmniej dwukrotnego dojścia do biblioteki — w celu wyszukania opisu dokumentu w katalogu i złożenia zamówienia oraz po odbiór dokumentu. SUBITO w jęz. włoskim (w formie przysłówkowej) oznacza natychmiast, zaraz. 295 Ważnym czynnikiem jest szybkość załatwienia kwerendy; również dostarczenie kopii papierowej, gdy zajdzie taka potrzeba, ma następować w najkrótszym terminie. U podstaw projektu SUBITO tkwi krytyczna analiza tradycyjnego procesu wypożyczeń międzybibliotecznych. Stwarzał on dotąd przywileje pracownikom i studentom szkół wyższych, choć i ci użytkownicy skarżyli się na trudności i opóźnienia (w RFN, jeżeli tekst trzeba sprowadzić z innej biblioteki, trwa to 2-3 tygodnie, co powoduje, że około 40% takich tekstów nie jest odbieranych przez zamawiających). W o wiele gorszym położeniu są inni zainteresowani — np. pracownicy różnych zawodów, uczniowie, których obsługują mniej zasobne i często niesprawne w wypożyczaniu międzybibliotecznym biblioteki. Istnieje wprawdzie możliwość korzystania z kilku dużych międzynarodowych serwisów pełnotekstowych typu komercjalnego, ale stosunkowo wysokie opłaty zniechęcają potencjalnych klientów. W ostatnich latach uruchomiono w Niemczech elektroniczne dostarczanie tekstów, ale obejmuje ono swym zasięgiem jedną bibliotekę, miasto lub co najwyżej region (np. JASON). W dyskusji nad projektem SUBITO poruszono też istotny problem, dotyczący stosunku bibliotek do wypożyczeń międzybibliotecznych. W RFN wnosi się za te świadczenia niewielkie opłaty, są one jednak znacznie niższe od kosztów, jakie musi ponosić biblioteka; zwłaszcza usługi poczty są drogie. Zdaniem uczestników dyskusji, biblioteki powinny odzyskiwać przynajmniej kwoty równe kosztom przesyłek i kopiowania — wówczas będą bardziej zainteresowane oferowaniem tego typu usług. W związku z tym trzeba się zastanowić, w jakim stopniu instytucje zatrudniające czy nauczające (uczelnie) będą mogły pokrywać użytkownikom ich wydatki na ten cel, gdyż to z kolei warunkuje ich zainteresowanie zamówieniami. Dotychczas w Niemczech nie ma zróżnicowania opłat — każdy płaci 1 DM, zarówno student, jak i sprowadzające teksty przedsiębiorstwo. Pokrycie części kosztów przez użytkownika uznano jednak za konieczne, ponieważ skłania to do celowego posługiwania się tą formą świadczeń. Użytkownicy systemu SUBITO, przeprowadzając samodzielnie znaczną część czynności składających się na transakcję (wyszukanie i zamówienie tekstu), mają ponieść tylko koszty kopiowania i przekazu, połączenia telekomunikacyjnego oraz inkasa należności. Proponuje się, aby biblioteki, uczestniczące w SUBITO, otrzymywały roczną subwencję na świadczenia dla studentów w wysokości 1 procenta ich budżetu, tj. 14 min DM — przy założeniu, że pozwoli to zrealizować 1,4 min zamówień w skali kraju. Stopniowe odchodzenie od tradycyjnego trybu wypożyczeń międzybibliotecznych, przewidziane w najbliższych latach, uzasadnia się jego wysokimi rzeczywistymi kosztami (opłata jest symboliczna, biblioteka ponosi wydatki rzędu 40-70 DM na jedną transakcję). Ponadto — za długim czasem dostarczania tekstów. Przejście na korzystanie ze świadczeń w systemie SUBITO będzie następowało coraz częściej, gdy biblioteki podniosą stawki opłat za tradycyjne usługi tak, aby zbliżały się one do kosztów realnych. Warunkiem pomyślnego wdrożenia systemu jest umożliwienie jak najwyższej liczbie potencjalnych użytkowników dogodnych połączeń teleinformatycznych. Planuje się wykorzystanie w tym celu istniejących sieci rozległych, takich jak INTERNET, DATEX-P i DFN (Deutsche Forschungsnetz). SUBITO ma oferować świadczenia w zakresie elektronicznego zamawiania i dostarczania tekstów artykułów z czasopism znajdujących się w bibliotekach niemieckich, z 24-godzinnym terminem wykonania usługi, licząc od wpływu zamówienia do 296 biblioteki. Placówki biblioteczne, które podejmą się współpracy w systemie, muszą zapewnić pełną informację biblioteczną (zautomatyzowane katalogi) oraz powołać służbę realizującą zamówienia, a także zapewnić sprzęt niezbędny do kopiowania i skanowania tekstów. W odniesieniu do książek, które w RFN stanowią około 1/4 zamówień w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych, przekaz elektroniczny — ze względu na dużą liczbę stron — nie wchodzi na razie w grę. Zamierza się jedynie zreorganizować przesyłanie tekstów, przez korzystanie z własnego transportu samochodowego (ma go już część bibliotek) oraz usług specjalnych firm przewozowych. Bada się też możliwości przekazywania użytkownikom tekstów przechowywanych w Internecie, a mających charakter naukowy, w tym tzw. publikacji elektronicznych. Wiąże się to z problemami prawa autorskiego, którego przepisy trzeba brać pod uwagę, tak jak we wszystkich usługach systemu. Przewiduje się porozumienia z wydawcami w różnych krajach. Wstępna oferta SUBITO ma być w przyszłości uzupełniona specjalnym serwisem świadczeń „natychmiastowych", zapewniającym odwrotne dostarczenie tekstu. Warunek jego uruchomienia stanowi gromadzenie pełnych tekstów w formie elektronicznej — w pamięci systemu komputerowego — i przesyłanie ich bezpośrednio z tego źródła, bez straty czasu na kopiowanie czy skanowanie. Znaczenie ma także sprawa stworzenia odpowiedniego trybu rozliczeń z użytkownikami, który powinien absorbować jak najmniej czasu jednej i drugiej strony, uwzględniać wszystkie konieczne składniki wnoszonej opłaty, a zarazem nie zniechęcać do korzystania ze świadczeń. Projekt SUBITO był swego rodzaju sensacją i przedmiotem żywego zainteresowania na konferencjach bibliotekarzy naukowych i fachowych oraz dokumentalistów Zachodniej Europy w 1995 r. Jego urzeczywistnienie stworzy poważną konkurencję dla szeregu podobnych serwisów, prowadzonych głównie przez firmy zajmujące się dystrybucją wydawnictw ciągłych (np. Swets czy Blackwell), holenderski serwis PICA czy inne komercjalne instytucje oferujące usługi tego rodzaju. Należy się spodziewać, że konkurencja będzie w przyszłości powodować utrzymywanie się opłat na dostępnym poziomie, a także wpływać na doskonalenie jakości usług. Dostarczanie tekstów za pomocą przekazu elektronicznego ograniczone jest w większości istniejących systemów do artykułów z czasopism. Nie obejmuje przeważnie znacznej części wydawnictw ciągłych nieperiodycznych, opisów patentowych oraz innych dokumentów specjalnych, nie mówiąc już o książkach. Bardzo istotnym czynnikiem negatywnym są koszty świadczeń, w które wlicza się niejednokrotnie opłaty wynikające z prawa autorskiego. W serwisie firmy Swets & Zeitlinger płaciło się w 1994 r. za dostarczenie jednego artykułu 25,75 Gld, przy przekazywaniu przez telefaks — dodatkowo jeszcze 16 Gld. W systemach uczelnianych stosuje się 50% ulgi dla pracowników i studentów: serwis JASON pobiera normalnie 6 DM za elektroniczne dostarczenie tekstu, zaś w przypadku korzystania z poczty lub telefaksu — dwa razy tyle. Do tego dochodzą koszty łączności telefonicznej, gdy użytkownik posługuje się dostępem spoza sieci uczelnianej: trzeba wziąć pod uwagę, że przekazanie 10-stronicowego tekstu na ekran trwa przynajmniej 4 minuty. Korzystający z serwisu EDD otrzymują zwykle numer ewidencyjny i mogą wpłacać większe kwoty do rozliczenia, na pokrywanie bieżąco pobieranych opłat. Istnieje też szereg innych sposobów regulowania należności, np. drogą inkasa z konta 297 bankowego. W serwisie firmy Swets & Zeitlinger prowadzi się w tym celu specjalny rachunek odbiorcy, zwany SwetsDocKonto. Mówiąc o elektronicznym dostarczaniu tekstów nie można pomijać jego ograniczeń i trudności. Przygotowanie i uruchomienie systemu oraz serwisu EDD musi być poprzedzone ogromnym wkładem pracy i środków finansowych, nawet gdy uzyskuje się gotowe oprogramowanie. Zorganizowanie współpracy bibliotek w trybie automatycznym i stworzenie wymaganych narzędzi informacyjnych (katalogu centralnego tytułów oraz indeksu zawartości) jest niełatwe i pracochłonne, pomijając już problem wysokich kwalifikacji projektantów systemu i obsługi serwisu. Bardzo ważną sprawą jest zapewnienie bogatej i wartościowej bazy źródeł, odpowiadającej potrzebom użytkowników. Konieczność wychodzenia w poszukiwaniach poza nią (a takie przypadki należy wziąć pod uwagę), gdy ta baza jest zbyt wąska, może oznaczać zmniejszenie korzyści, jakie daje metoda EDD. Forma elektronicznego dostarczania tekstów, mogąca w dużym stopniu udoskonalić realizację ważnej funkcji informacyjnej — udostępniania tekstów dokumentów pierwotnych, jest w stanie spełniać swoje zadania bardzo skutecznie, pod warunkiem, że w danym środowisku istnieją wymagane podstawy do jej zorganizowania i prawidłowego rozwinięcia. Niezbędne jest również odpowiednie zaawansowanie ogólnego stanu informatyzacji kraju oraz poziom świadomości bibliotekarzy, dokumentalistów i użytkowników. Trudno też nie wyrazić opinii, że systemy tego typu, działające stosunkowo efektywnie i w korzystnych warunkach, stanowią dopiero zapowiedź pełniejszego rozwoju w przyszłości, gdy ich obecne ograniczenia uda się pomyślnie usunąć. ROZDZIAŁ 22 EDYTORSTWO ELEKTRONICZNE Zasady i rozwój edytorstwa Termin edytorstwo (łac. editio — wydanie) nie jest jednoznaczny. Według słowników i encyklopedii, ujmując najogólniej, to proces składający się z czynności doprowadzających do wydrukowania dzieł. Można do nich zaliczyć prace: programowe, redakcyjne, techniczno-produkcyjne i artystyczno-graficzne, wykonywane przez służby techniczne, finansowe i handlowe. W procesie tym biorą udział między innymi: autor, recenzent, redaktor naukowy i techniczny, składacz, drukarz. Liczba zaangażowanych osób uzależniona jest od charakteru przygotowywanej publikacji. W najwęższym znaczeniu termin ten oznacza przygotowanie maszynopisu do druku zgodnie z obowiązującymi normami, dotyczącymi: — kompozycji wydawniczej, a w szczególności tekstów: wprowadzających, głównego, informacyjno-pomocniczych itd.; — tytulatury i spisu treści; — skróconych opisów bibliograficznych, indeksów etc. A także — stosownie do konwencji edytorskich przyjętych w danym wydawnictwie. W zależności od stosowanych technik, możliwości i umiejętności osób opracowujących tekst, metody pracy edytorskiej na przestrzeni lat ulegały zmianom. Pierwsi drukarze wykonywali wszystkie czynności związane z przygotowaniem materiałów do druku. Wraz z rozwojem i zmianą stosowanych środków technicznych, nastąpił podział prac i wyłonienie nowych zawodów — między innymi: wydawcy i redaktora, którzy określali parametry przyszłej publikacji — a także wyodrębnienie nowego działu: wydawnictwa (instytucji albo oficyny wydawniczej). Drukarz realizował to, co zalecało wydawnictwo, a jego praca była sprawdzana i akceptowana. Korekty krążyły między autorem a wydawnictwem oraz wydawnictwem a drukarnią, wydłużając czas trwania procesu wydawniczego oraz zwiększając jego koszty. Ponowna zmiana metod pracy nastąpiła wraz z wprowadzeniem sprzętu komputerowego z odpowiednim oprogramowaniem na biurka autorów, do firm wydawniczych i poligraficznych. Spowodowało to integrację wielu prac edytorskich, którą Paul Brained, jeden z twórców programu do składu tekstu, nazwał desktop publishing (DTP). DTP oznacza wykorzystanie możliwości techniki komputerowej w pracy edytorskiej: przygotowanie materiałów do druku od momentu wprowadzenia tekstu publikacji do pamięci komputera, do pełnego jej zredagowania, łamania składu i wydruku na papierze, folii czy matrycy offsetowej. 299 ROZDZIAŁ 22 EDYTORSTWO ELEKTRONICZNE Zasady i rozwój edytorstwa Termin edytorstwo (lac. editio — wydanie) nie jest jednoznaczny. Według słowników i encyklopedii, ujmując najogólniej, to proces składający się z czynności doprowadzających do wydrukowania dzieł. Można do nich zaliczyć prace: programowe, redakcyjne, techniczno-produkcyjne i artystyczno-graflczne, wykonywane przez służby techniczne, finansowe i handlowe. W procesie tym biorą udział między innymi: autor, recenzent, redaktor naukowy i techniczny, składacz, drukarz. Liczba zaangażowanych osób uzależniona jest od charakteru przygotowywanej publikacji. W najwęższym znaczeniu termin ten oznacza przygotowanie maszynopisu do druku zgodnie z obowiązującymi normami, dotyczącymi: — kompozycji wydawniczej, a w szczególności tekstów: wprowadzających, głównego, informacyjno-pomocniczych itd.; — tytulatury i spisu treści; — skróconych opisów bibliograficznych, indeksów etc. A także — stosownie do konwencji edytorskich przyjętych w danym wydawnictwie. W zależności od stosowanych technik, możliwości i umiejętności osób opracowujących tekst, metody pracy edytorskiej na przestrzeni lat ulegały zmianom. Pierwsi drukarze wykonywali wszystkie czynności związane z przygotowaniem materiałów do druku. Wraz z rozwojem i zmianą stosowanych środków technicznych, nastąpił podział prac i wyłonienie nowych zawodów — między innymi: wydawcy i redaktora, którzy określali parametry przyszłej publikacji — a także wyodrębnienie nowego działu: wydawnictwa (instytucji albo oficyny wydawniczej). Drukarz realizował to, co zalecało wydawnictwo, a jego praca była sprawdzana i akceptowana. Korekty krążyły między autorem a wydawnictwem oraz wydawnictwem a drukarnią, wydłużając czas trwania procesu wydawniczego oraz zwiększając jego koszty. Ponowna zmiana metod pracy nastąpiła wraz z wprowadzeniem sprzętu komputerowego z odpowiednim oprogramowaniem na biurka autorów, do firm wydawniczych i poligraficznych. Spowodowało to integrację wielu prac edytorskich, którą Paul Brained, jeden z twórców programu do składu tekstu, nazwał desktop publishing (DTP). DTP oznacza wykorzystanie możliwości techniki komputerowej w pracy edytorskiej: przygotowanie materiałów do druku od momentu wprowadzenia tekstu publikacji do pamięci komputera, do pełnego jej zredagowania, łamania składu i wydruku na papierze, folii czy matrycy offsetowej. 299 Zastosowanie elektroniki w pracach edytorskich określane jest też terminem edytorstwo elektroniczne (ang. electronic publishing). Przygotowanie publikacji w ramach edytorstwa elektronicznego polega na: wprowadzeniu do pamięci komputera tekstu oraz grafiki: rysunków, wykresów, zdjęć; łączeniu elementów składowych tekstu; redagowaniu tekstu; wydruku lub zachowania w pamięci masowej efektu końcowego — stron publikacji. W DTP stosuje się dwie techniki składu: wsadową i WYSIWYG. Technika wsadowa polega na umieszczeniu w tekście dodatkowych oznaczeń, zgodnie z którymi program specjalny składa i drukuje cały dokument lub tylko zmieniane fragmenty. Proces ten powtarza się aż do uzyskania efektu końcowego. Technika WYSIWYG (ang. What You See, Is What You Get — dostajesz to, co widzisz) polega na wprowadzaniu zmian i obserwowaniu ich na ekranie komputera przed wydrukowaniem. Oto podstawowe cechy edytorstwa elektronicznego: • dyskietka lub dysk twardy komputera jako nośnik tekstu; • opracowanie raz wprowadzonego dokumentu; • łatwe archiwizowanie dokumentów bez zmiany ich jakości; • dynamiczna korekta i kontrola typograficzna kształtowanego tekstu; • możliwość wykorzystywania fragmentów innych tekstów zapisanych na dysku twardym lub dyskietkach, bez naruszenia ich struktury; • wykorzystanie dużej ilości krojów pisma i różnej wielkości czcionek. Zestaw sprzętowy, wykorzystywany w edytorstwie elektronicznym, to: komputer z rodziny IBM PC (Personal Computer) lub Apple Macintosh, którego konfiguracja i architektura są dostosowane do wymagań stawianych przez wykorzystywane oprogramowanie, wyposażony w stację dysków 3 1/2"; napęd CD-ROM, monitor o dużej rozdzielczości, mysz, klawiatura; skaner; drukarka; naświetlarka i wywoły-warka; odpowiednie oprogramowanie. Systemy operacyjne i programy użytkowe W edytorstwie elektronicznym wykorzystywane są głównie programy umożliwiające wprowadzanie i redagowanie tekstu, czyli edytory tekstu lub inaczej — procesory tekstu (ang. word processing) lub całe pakiety programów wydawniczych. Programy te należą do grupy programów użytkowych, tzn. takich, które bezpośrednio zaspokajają potrzeby użytkowników. Każdy program użytkowy wymaga odpowiedniego systemu operacyjnego, czyli środowiska, w którym pracuje; jest ściśle z nim związany. Systemy operacyjne należą do grupy programów narzędziowych, spełniających funkcje usługowe. Umożliwiają m. in.: • wykonywanie programów użytkowych; • gromadzenie programów i danych na nośnikach informacji; • utrzymanie porządku w gromadzonych na dyskach informacjach, np. przez hierarchiczną strukturę katalogów przechowujących pliki; partycjowanie (dzielenie na części) dysków; • testowanie dysków i wychwytywanie ich uszkodzeń; 300 • przyłączenie i wykorzystanie (ustawienie parametrów pracy) urządzeń zewnętrznych. Istnieje wiele różnych systemów operacyjnych, np. MS DOS, OS/2, WINDOWS — pojawiają się nowe, ulepszone wersje. Najpopularniejszy jest MS DOS (ang. Disk Operating System, tzn. Dyskowy System Operacyjny), opracowany przez firmę Microsoft. Pierwsza jego wersja pojawiła się w 1981 roku. Na funkcje systemu DOS składają się cztery podstawowe grupy: • nadzorowanie, które odpowiada za koordynowanie działania programów; • zarządzanie operacjami wejścia/wyjścia, które zapewnia skuteczną komunikację z urządzeniami peryferyjnymi; • zarządzanie plikami, odpowiadające za lokalizację plików na dysku, odnajdywanie ich i szybkie wczytanie; • przetwarzanie poleceń, umożliwiające komunikację z użytkownikiem. Praca z systemem oparta jest na wydawaniu odpowiednich komend (poleceń) tekstowych, wprowadzanych z klawiatury. Taki tryb pracy wymaga znajomości poszczególnych poleceń. Dlatego też, w celu ułatwienia pracy, pojawiły się nakładki systemowe, tzn. programy, które zastąpiły wprowadzanie poleceń z klawiatury. Polecenia DOS przyporządkowane zostały klawiszom funkcyjnym lub skrótom klawiszowym. Pojawia się też linia poleceń, podpowiedzi, itp. Zawartość dysku widoczna jest w postaci katalogów i plików, pogrupowanych w panelach lub oknach. Taką nakładką na DOS jest na przykład NC — Norton Commander, PCTools, Norton Utilities, XTree. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych pojawiła się nowa nakładka na system DOS — WINDOWS, opracowana przez firmę Microsoft (kolejne wersje 3.0, 3.1, 3.11). Jest to nakładka, która wprowadziła środowisko graficzne do rodziny najpopularniejszych komputerów PC (Personal Computer). Polecenia zobrazowane zostały ikonkami (obrazkami), logicznie ułożonymi w grupy programowe (okna). Wprowadzenie komend tekstowych z klawiatury zostało zastąpione w tym przypadku wskazaniem myszką i kliknięciem (dwukrotne, szybkie naciśnięcie lewego klawisza) konkretnej ikonki. Oprócz wszystkich funkcji systemu operacyjnego, środowisko graficzne oferuje m. in.: łatwe przechodzenie między uruchomionymi programami; dostęp do wielu krojów i wielkości czcionek; możliwość łączenia grafiki i tekstu — tak zwany mechanizm OLE. W oknach prezentowane jest to, co dzieje się podczas pracy programu. Obsługa programów jest w dużej mierze intuicyjna, co stanowi rezultat pewnej standaryzacji, tzn. ujednolicenia wyglądu okien o podobnym przeznaczeniu w różnych programach w obrębie jednego pakietu, np. Microsoft Office. Najnowszy system operacyjny, aktualny w 1997 r. — to Windows 95. Zbudowany jest na podstawie środowiska graficznego. Nie jest już nakładką na DOS, lecz samodzielnym systemem, umożliwiającym również pracę w trybie DOS. Programy powstające po wprowadzeniu tego systemu tworzone są specjalnie dla niego. Wraz z rozwojem systemów operacyjnych, zmieniają się wykorzystywane programy użytkowe — w tym edytory tekstu. Pierwsze programy do edycji tekstu, związane z systemem operacyjnym DOS, o niewielkich możliwościach redakcyjnych, które pojawiły się w kraju, zastąpione 301 zostały nowszymi — programami polskimi bądź polskimi wersjami edytorów zachodnich, pracujących w środowisku Windows. Jednym z pierwszych wykorzystywanych edytorów tekstu był ChiWriter, popularny w Polsce w latach osiemdziesiątych, dziś już mało wykorzystywany. Cechuje go możliwość stosowania niewielkiej ilości krojów i wielkości czcionek. Twórcą tego edytora jest Amerykanin Cay Horstmann. Pierwsza wersja pojawiła się w 1986 r. w USA, jednak mimo niskiej ceny i pozytywnych recenzji pierwsza i następne wersje nie zyskały dużej popularności. Wydawanie komend odbywa się przez linię poleceń umieszczoną na dole ekranu, która uaktywniona zostaje po naciśnięciu klawisza funkcyjnego Esc. TAG jest edytorem tekstu powstałym w Polsce. Został napisany w języku C. Jego twórcami są: Artur Duszewski, Tomasz Kosiński, Jarosław Milczek i Grzegorz Wąsowski. Program rozprowadza firma InfoService z Gdańska. Pierwsza wersja tego edytora ukazała się w kwietniu 1988 r. Praca odbywa się za pośrednictwem rozwijalnych menu, wywoływanych za pomocą odpowiednich kombinacji klawiszy funkcyjnych. Word Perfect to edytor dający duże możliwości redagowania tekstów, automatycznego tworzenia spisów, indeksów, łamania tekstu w kolumny itp. Przejście do menu, oraz wydawanie poleceń odbywa się za pomocą klawiszy funkcyjnych. Struktura edytora oparta jest na menu rozwijanych (ang. pull-down menu). Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przyniósł nowy etap w rozwoju komputerowego redagowania tekstów. Wraz z rozwojem i zastosowaniem środowiska Windows pojawiły się edytory, dające duże możliwości redakcyjne, wykorzystujące udogodnienia i możliwości środowiska graficznego. Do najpopularniejszych należą kolejne wersje edytorów Word for Windows, Word Perfect, Ami Pro oraz pakiet programów CorelDraw. Edytorstwo elektroniczne, w zależności od wykorzystywanego sprzętu i oprogramowania, może przybrać formę tzw. małego lub dużego DTP. Małe DTP, to wykorzystywanie przez każdego użytkownika komputera osobistego programów komputerowego wspomagania redagowania tekstu, nie wymagających rozbudowanej struktury sprzętowej. Zestaw sprzętowy w przypadku małego DTP to: — komputer z rodziny IBM PC lub Apple Macintosh dostosowany do wykorzystywanego oprogramowania; — odpowiednie oprogramowanie; — drukarka. Można też wykorzystać urządzenia zewnętrzne — skanery, do wprowadzania grafiki ze źródeł zewnętrznych do pamięci komputera. Sam autor lub osoba wprowadzająca tekst, po opanowaniu programu komputerowego, może nadawać tworzonej pracy postać gotową do reprodukcji poligraficznej, uwzględniając normy i konwencje wydawnicze. Drukarnia otrzymuje wówczas materiał na nośniku magnetycznym lub gotowy wydruk. Wydruk taki może być traktowany jako materiał do korekty lub efekt końcowy pracy, powielony następnie metodami małej poligrafii. Do programów wykorzystywanych w małym DTP zaliczyć można kolejne wersje Word for Windows, TgX, AmiPro, a także program grafiki komputerowej, np. Designer. 302 Duże DTP stosowane jest przez firmy wydawnicze i zakłady poligraficzne. Zwiększają się wymagania sprzętowe, zmienia stosowane oprogramowanie, a także metody pracy. Zmiany te pociągają za sobą konieczność zaangażowania konserwatora i administratora sprzętu komputerowego, a także operatorów specjalistycznego oprogramowania. Konieczny zestaw sprzętowy stanowią: — komputer odpowiadający wymogom wykorzystywanego oprogramowania z rodziny Apple Macintosh lub IBM PC; — odpowiednie oprogramowanie; — skaner, drukarka; — naświetlarka i wywoływarka. Oprogramowanie stosowane w dużym DTP to specjalistyczne pakiety programów przeznaczonych do określonych celów. Takim pakietem programów może być na przykład CorelDRAW, na który składają się programy: grafiki bitmapowej — umożliwiający retusz i obróbkę zdjęć, grafiki wektorowej — umożliwiający tworzenie wykresów, składu tekstu Ventura — umożliwiający profesjonalne opracowanie tekstu. Inne programy do składu tekstu, stosowane w dużym DTP, to np. Adobe PageMaker, Calamus. Programy te pracują w środowisku Windows 95 lub NT. W przypadku dużego DTP, wykorzystywane są też sieci informatyczne łączące komputery różnych stanowisk lub wydawnictwo z drukarnią. Umożliwia to szybki kontakt między tymi działami, a także przesyłanie tekstu po korektach. Wprowadzanie tekstu Edytory dla środowiska graficznego oferują szeroki wachlarz narzędzi pozwalających na profesjonalne zredagowanie tekstu. Należy tylko, wykorzystując ich możliwości, zachowywać pewne zasady i normy, które ułatwiają pracę i powodują, że już pierwsza wersja tworzonego dokumentu jest odpowiednim materiałem do dalszego opracowania. Ogólne zasady korzystania z edytorów dla środowiska graficznego są podobne. Opanowując jeden z nich, bez większego trudu można poruszać się w innym. Układ ekranu tych edytorów jest zbliżony. Każde okno (w środowisku graficznym Windows 95) posiada trzy przyciski znajdujące się w prawnym górnym rogu. Pierwszy służy do „zwijania" aktywnego programu lub dokumentu, bez zamykania programu lub dokumentu; środkowy — do „rozwijania" na pełny ekran; ostatni zaś, w formie x — do zamykania aplikacji, okna dokumentu lub okna dialogowego. Elementy okna edytorów w środowiskach graficznych mają stałe elementy, różnią się tylko szczegółami. Do tych elementów należą: 1. Pasek tytułu — wyświetlana jest nazwa programu oraz nazwa dokumentu. 2. Pasek menu — znajdują się tu programowe komendy, możliwości edytora ułożone w grupy nazwane odpowiednimi hasłami. 3. Pasek narzędzi — dostępne, wybrane czynności z menu ukryte pod ikonkami. Pojedyncza ikonka to jedna czynność. Zazwyczaj dostępnych jest kilka pasków narzędzi (można tworzyć własne). Użytkownik może wybrać, które paski narzędzi będą widoczne podczas pracy. 303 4. Pasek narzędzi formatowania — pozwala na szybkie formatowanie tekstu. Zazwyczaj dostępne są tu dane dotyczące: stylu, czcionki, wielkości czcionki, ustawienia tekstu na stronie, itp. 5. Pasek linijki poziomej — obrazuje szerokość strony dokumentu; tu znajdują się też wskaźniki położenia tabulatorów i głębokość akapitów. 6. Pasek linijki pionowej — ułożony po lewej stronie ekranu — ułatwia rozmieszczenie tekstu i obiektów na stronie; wskazuje szerokość marginesów górnego i dolnego. 7. Pasek przewijania pionowego — ułożony po prawej stronie ekranu, służy do przewijania tekstu na ekranie. Znacznik na pasku przewijania pokazuje, w którym miejscu tekstu jest kursor. 8. Pasek przewijania poziomego — umiejscowiony na dole ekranu, spełnia podobną funkcję, co pasek przewijania pionowego. 9. Pasek stanu — widoczny zwykle na dole ekranu, pod paskiem przewijania poziomego. Jest to pasek informacyjny, dotyczący między innymi: liczby stron aktywnego dokumentu, pozycji kursora itp. Komunikacja z komputerem odbywa się za pomocą komend, które wydawane są przez: • Kliknięcie lewym klawiszem myszy na odpowiedniej ikonce (kliknięcie prawym klawiszem myszy uruchamia menu dostępne na danym etapie pracy, dla konkretnego akapitu, tabeli itp.). Po wskazaniu myszką odpowiedniej ikonki pojawia się zwykle podpowiedz dotycząca czynności, którą wykona edytor. Po kliknięciu ikonka zostaje jakby „wciśnięta", zmienia się jej zabarwienie. • Kombinacje klawiszy funkcyjnych — skróty klawiszowe (lub inaczej — gorące klawisze). Spis dostępnych skrótów klawiszowych umieszczony jest najczęściej w opcji Help lub w podręczniku użytkownika. Czasem dostępny skrót klawiszowy umieszczony jest obok nazwy czynności w menu. • Wybór polecenia z menu (za pomocą myszy lub klawiatury). Menu — to zbiór logicznie ułożonych w grupy wszystkich możliwości edytora. Na menu składają się ogólne hasła, różne w przypadku różnych edytorów tekstu, np.: Plik, Edycja, Widok, Wstaw, Format, Narzędzia, Okno, Pomoc. — Opcja Plik dotyczy zazwyczaj wszystkich operacji na danym dokumencie jako całości. Nie zmienia się tu wyglądu poszczególnych elementów dokumentu. Funkcje dostępne w tym haśle to przede wszystkim: zapisywanie, zmiana nazwy, otwieranie i zamykanie, drukowanie dokumentu, zmiana układu marginesów strony itp., zależnie od używanego edytora. — Opcja Edycja kojarzy się z funkcjami dodatkowymi, pomagającymi w pracy, takimi jak: Wytnij, Kopiuj, Wklej, Zastąp itp. — Opcja Widok — to ustawienie tego, co widać na ekranie, a więc jakie są widoczne paski narzędzi, jaki tryb wyświetlania dokumentu. — Opcja Wstaw dotyczy wszystkich tych elementów, które przed pojawieniem się w dokumencie potrzebują dodatkowych czynności czy formatowania, np. przypisy, podpisy, rysunki, numery stron. Wszystkie te elementy muszą być dokładniej określone. — Opcja Format pozwala na formatowanie dokumentu, jego fragmentów, znaków, akapitów, numerowania i wyliczania akapitów, stylów itd. Właściwie możliwość każdej zmiany lub większości zmian w tekście może być szukana w tej opcji. 304 — Opcja Narzędzia pozwala na stosowanie dodatkowych, bardziej rozbudowanych możliwości, takich jak: sprawdzanie pisowni, zmiana języka, korzystanie z tezaurusa, autokorekty, itp. — Opcja Okno umożliwia zmianę pracy w oknie, tzn. uaktywnienie któregoś z otwartych dokumentów, podział ekranu-okna na kilka części, w każdym z nich uaktywnienie innego dokumentu, co ułatwia poruszanie się między dokumentami itp. — Opcja Help to pomoc dla użytkownika. Po wskazaniu i kliknięciu myszą odpowiedniej opcji pojawia się menu rozwijalne. Po wyborze jednej z kilku dostępnych możliwości z menu rozwijalnego, pojawia się okno dialogowe. Najważniejszą rzeczą przy korzystaniu z okna dialogowego jest dokładne czytanie dostępnych możliwości. Zatwierdzenie czynności odbywa się po kliknięciu przycisku OK. Każde okno można zamknąć bez zapisywania dokonanych zmian lub po prostu zrezygnować z pracy w tym okienku, przyciskając przycisk Anuluj lub Zamknij. Dążąc do przeprowadzenia jakiejś operacji w tekście należy kierować się logiką, zastanowić się, gdzie może być dostępna potrzebna funkcja. I tak na przykład możliwość zmiany szerokości marginesów ukryta jest zwykle pod hasłem układ strony, ustawienia strony, lub page set up w wersji angielskiej edytora. Należy tylko znaleźć odpowiednie hasło w menu. Z pewnością nie będzie to funkcja dostępna w opcji Wstaw czy Widok. Może być ukryta pod hasłem: Format — zmienia się format strony, lub Plik — zmienia się wygląd dokumentu jako całości. Aby zmienić coś w tekście, np. krój czcionki fragmentu tekstu, należy — po pierwsze — fragment ten zaznaczyć, tzn. wskazać, co będzie zmieniane, a dopiero potem wydać odpowiednie polecenie. Zasada ta dotyczy tylko zmian fragmentów tekstu już wprowadzonego: znaków, akapitu, zdania. Często niedoświadczeni użytkownicy edytorów zapominają o tej zasadzie, w wyniku czego wydawane polecenie, dotyczące na przykład zmiany wielkości czcionki, nie zostaje wykonane. Komputer „nie wiedział", który fragment należy zmienić. Tekst wprowadzany jest z klawiatury. Układ klawiatury komputerowej przypomina układ klawiatury maszyny do pisania — zamienione są znaki „z" i „y". Wszystkie klawisze można podzielić na grupy ze względu na pełnione funkcje: 1) klawisze alfanumeryczne — obejmują litery od A do Z, cyfry od 0 do 9, znaki przestankowe, akcenty, nawiasy, symbole matematyczne, znaki specjalne; 2) klawisze funkcyjne — oznaczone od Fl do F10 lub Fl do F12; 3) klawisze sterujące ruchem kursora: 1, i, «—", —+ Home, End, Page Up (PgUP), Page Down (PgDn), Tab — oznaczony czasem symbolem; 4) klawisze do wprowadzania zmian w tekście: Delete (Del), Insert (Ins), Back-space, oznaczony czasem symbolem <— w lewym górnym rogu; 5) klawisz do zatwierdzania wprowadzanych poleceń Enter, czasem wyróżniony kształtem — większy, lub symbolem <—'; 6) klawiatura numeryczna, zawierająca dodatkowe klawisze cyfr, podstawowych symboli matematycznych, klawisz Enter, klawisze pomocnicze; klawiatura numeryczna znajduje się po prawej stronie klawiatury alfanumerycznej, nieco od niej odsunięta, czasem nie występuje; 7) klawisze zmieniające działanie innych klawiszy: Shift, Ctrl, Alt, CapsLock, NumLock; 8) klawisze pomocnicze: Escape (ESC), Print Screen i Pause/Break (Prt Ser). 305 W komputerach Macintosh klawisze pomocnicze pełnią podobne funkcje jak w IBM PC. Niektóre z nich oznaczone są polskimi nazwami, np. zamiast klawisza Insert jest klawisz Wsław. W instrukcji obsługi wszystkie klawisze określane są nazwami polskimi. Są też takie, które nie mają odpowiedników w IBM PC, np. klawisz pomocy. Sprawne i szybkie wprowadzanie tekstu do pamięci komputera uzależnione jest od znajomości klawiatury i praktyki. Można, przy pierwszych próbach korzystania z edytorów, posłużyć się podręcznikami użytkownika. Ogólne zasady posługiwania się klawiaturą: • Wprowadzane znaki pojawiają się w miejscu położenia kursora (migającej pionowej kreseczki). • Duże litery uzyskuje się po wciśnięciu klawisza Shift+litera. • Polskie znaki diakrytyczne uzyskuje się po wciśnięciu jednoczesnym klawisza Alt i litery, np. Alt+a daje ą. Kombinacja Shift+Alt+litera, daje wielką polską literę, np. Shift+Alt+A — Ą. • Klawisz CapsLock umożliwia ciągłe pisanie tekstu wersalikami. Włączenie klawisza CapsLock sygnalizowane jest diodą. Naciskając powtórnie ten klawisz wyłączamy go, co oznacza wprowadzanie małych liter. • Kasowanie znaku odbywa się przez klawisze: Backspace lub Delete. Backspace kasuje znak bezpośrednio przed kursorem (po lewej jego stronie), Delete — bezpośrednio za kursorem (po prawej stronie). • Kasowanie wyrazu poprzedniego odbywa się przez naciśnięcie klawisza Ctrl+ Backspace (po lewej stronie kursora); Ctrl+Delete — wyrazu następnego za kursorem (po prawej stronie kursora). • Klawisz Insert uruchamia tryb nadpisywania lub wpisywania (zastępowania lub wstawiania). Nadpisywanie to zastępowanie znaku innym znakiem, wpisywanie — to wprowadzanie znaku między dwa inne, sąsiadujące ze sobą. Znakami tymi mogą być litery, cyfry, znaki specjalne czy spacje. Funkcja nadpisywania sygnalizowana jest zwykle pojawieniem się w dolnej linii np. NAD lub INS. • Klawisz Enter kończy akapit, kursor przechodzi do następnego wiersza. • Naciśnięcie klawisza Tab powoduje uruchomienie tabulacji. • Klawisz NumLock uruchamia klawiaturę numeryczną. Sygnalizowany jest również świecącą diodą. W przeciwnym przypadku klawisze klawiatury numerycznej reagują tak, jak klawisze funkcyjne: Home, End, PgUp, PgDn, |, |, <—, —>, • Klawisze funkcyjne: Home, End, PgUp, PgDn, f, i, *-, —* służą do poruszania się kursorem po dokumencie. — Home — kursor na początek linii; — End — kursor na koniec linii; — I — kursor o jeden wiersz do góry; — I — kursor o jeden wiersz w dół; — <------kursor o jeden znak w lewo; ------> — kursor o jeden znak w prawo; — PgUp — przesunięcie tekstu o jeden ekran w górę, kursor zostanie w tym samym położeniu na ekranie; — PgDn — przesunięcie tekstu o jeden ekran w dół, kursor zostanie w tym samym położeniu na ekranie; Ponadto dostępne są kombinacje tych klawiszy z klawiszem Ctrl: 306 — Ctrl+t — kursor o jeden akapit do góry, — Ctrl+J. — kursor o jeden akapit w dół, ¦— CtrlH—> — kursor o jeden wyraz w prawo, — Ctrl+<------kursor o jeden wyraz w lewo, — Ctrl+Home — kursor na początek dokumentu, — Ctrl+End — kursor na koniec dokumentu. Klawisz ten w połączeniu z innymi znakami tworzy uniwersalne skróty klawiszowe, m. in.: — Ctrl+B — włącz/wyłącz wytłuszczanie tekstu, — Ctrl+1 — włącz/wyłącz pisanie kursywą, — Ctrl+U — włącz/wyłącz podkreślenie, — Ctrl+C — kopiuj do środka, — Ctrl+E — centruj tekst, — Ctrl+J — wyjustuj tekst, — Ctrl+L — trzymaj lewy margines, — Ctrl+R — trzymaj prawy margines, — Ctrl+P — drukuj. • Zaznaczanie dokumentu lub fragmentu dokumentu odbywa się podobnie jak przy kombinacji klawiszy z Ctrl, tyle że klawiszem wiodącym jest Shift. I tak: — Shift —+ — zaznaczenie jednego znaku w lewo, — Shift <— — zaznaczenie jednego znaku w prawo, — Shift+Ctrl —> — zaznaczanie jednego wyrazu lub ciągu znaków w lewo, — Shift+Ctrl <------zaznaczanie jednego wyrazu lub ciągu znaków w prawo, — Shift+Ctrl | — zaznaczanie jednego akapitu w górę, — Shift+Ctrl J. — zaznaczanie jednego akapitu w dół, — Shift+Ctrl+End — zaznaczanie tekstu od punktu położenia kursora do końca, — Shift+Ctrl+Home — zaznaczanie tekstu od punktu położenia kursora do początku. Wykorzystanie myszy dla zaznaczenia poruszania się i zaznaczania tekstu: • jednokrotne kliknięcie lewym klawiszem myszy powoduje przemieszczenie kursora w miejsce wskaźnika myszy; • dwukrotne kliknięcie na wyrazie powoduje jego zaznaczenie; • trzykrotne kliknięcie na wyrazie powoduje zaznaczenie akapitu, w obrębie którego wyraz ten się znajduje; • jednokrotne wciśnięcie i przytrzymanie lewego klawisza myszy, następnie przesunięcie myszą w dowolnym kierunku (góra, dół, lewo, prawo), powoduje zaznaczanie fragmentów tekstu. Tekst można wyświetlić zwykle w kilku trybach. 1. Widok zwykły — widać na ekranie wyłącznie tekst, bez marginesów. Ten tryb używany jest tylko do wprowadzania i korekty dokumentów. 2. Widok układu strony — obok tekstu widoczne są marginesy, koniec i początek stron. Dokument widoczny jest w stylu WYSIWYG — na wydruku otrzymasz to, co widzisz na ekranie. 3. Widok konspektu — tryb specjalny, umożliwiający tworzenie i modyfikowanie konspektu struktury dokumentu — dotyczy to głównie dokumentów dużych, z podziałem na rozdziały. Zazwyczaj jest też dostępna funkcja Podgląd Wydruku — na 307 ekranie pojawia się strona również w technice WYSIWYG, jednak tylko do oglądania, bez możliwości wprowadzania zmian. Wybór trybu wyświetlania dokumentu zależy od potrzeb i decyzji użytkownika. Grafika w tekstach Grafika może być wprowadzana do pamięci komputera z dwóch źródeł: — przez wykorzystanie programu graficznego do tworzenia grafiki, — drogą wykorzystania skanerów — urządzeń zewnętrznych do wprowadzania grafiki ze źródeł zewnętrznych. Najczęściej wykorzystywanymi programami graficznymi do tworzenia grafiki są CorelDraw lub Micrographics Designer. Są to programy użytkowe wymagające umiejętności posługiwania się nimi. Skanowanie — to sposób wprowadzania obrazów do pamięci komputera w postaci binarnej, tzn. danych interpretowanych przez sprzęt, za pomocą urządzenia zewnętrznego — skanera (ang. scanner). W zależności od typu oryginału używane są różne skanery, różny jest także sposób skanowania oryginału. Oryginały dzielą się na grupy w zależności od stosowanych kryteriów podziału. Pierwsze kryterium to typ podłoża oryginału. Występują oryginały nieprzezroczyste, nazywane też refleksyjnymi, czyli zdjęcia, rysunki wykonane na kartonie, obrazy wykonane na płótnie czy drewnie; oraz przezroczyste, nazywane też transparentnymi, czyli slajdy, klisze fotograficzne, rysunki wykonane na foliach lub szkle. Drugie kryterium to ilość tonów (stopni szarości) występująca na oryginale. Wyróżnić należy oryginały jednotonalne (kreskowe) — do nich zaliczane są na przykład rysunki techniczne oraz obrazy nie zawierające żadnych odcieni pośrednich poza czernią i bielą, oraz wielotonalne, np. zdjęcia czarno-białe i kolorowe. Skanery ręczne stosowane są do skanowania oryginałów refleksyjnych, jedno-i wielotonalnych, czarno-białych oraz kolorowych, także z twardych podłoży. Niewielki jest format skanowania oraz stosunkowo niska jakość. Skanery płaskie stosowane są do skanowania oryginałów refleksyjnych, jedno-i wielotonalnych, czarno-białych oraz kolorowych, także na twardych podłożach. Można stosować format w zależności od typu oryginału, najczęściej A4 do A3. Skanery płaskie z przystawką stosuje się do skanowania oryginałów refleksyjnych i transparentnych, jedno- i wielotonalnych, do slajdów czarno-białych oraz kolorowych (format w zależności od typu, dla materiałów refleksyjnych zazwyczaj A4 albo A3) oraz refleksyjnych na twardych podłożach. Skanery bębnowe przeznaczone są do skanowania oryginałów refleksyjnych i transparentnych, jedno- i wielotonalnych, czarno-białych i kolorowych (format w zależności od typu). Skanery bębnowe nie mogą skanować oryginałów o twardych podłożach. Istnieją jeszcze skanery rolkowe, lecz zastosowanie ich dla celów DTP jest niewielkie. Grafikę, wprowadzoną do pamięci komputera jedną z dwóch metod, przenosi się importując ją (jedna z możliwości opcji Wystaw — możliwość ta może być dostępna też w innych opcjach — w zależności od stosowanego edytora) do dokumentu lub stosując mechanizm OLE. 308 Mechanizm OLE (Object Linking and Embedding) oznacza wiązanie (łącznie) i osadzanie obiektów. Technika ta została wprowadzona w środowisku graficznym. W tej metodzie biorą udział dwie aplikacje: źródłowa i docelowa. Aplikacja źródłowa to ta, w której powstał obiekt czy dokument źródłowy, np. rysunek. Aplikacja docelowa — to miejsce przeniesienia obiektu. Przez obiekt rozumieć należy fragment dokumentu (lub cały dokument) stworzony w aplikacji. Może nim być rysunek programu Paintbrush, wykres z arkusza Excel, równanie z Edytora równań, czy też tekst z edytorów. Osadzany obiekt (np. rysunek), utworzony w aplikacji źródłowej, może być umieszczony w innej aplikacji — docelowej, na przykład w edytorze. Podwójne kliknięcie myszą na tym obiekcie powoduje automatyczne uruchomienie aplikacji źródłowej i umożliwia dokonanie zmian, które będą uwzględnione w aplikacji docelowej, bez konieczności ponownego dokonywania przenoszenia zmodyfikowanego obiektu. Przy osadzaniu obiektu, w aplikacji docelowej umieszczona jest jego kopia, dlatego zmiany dokonywane w jednej aplikacji docelowej nie są uwzględnione w innych. Wiązanie polega na tym, że w aplikacjach docelowych umieszczane są odwołania do obiektu, co powoduje, że zmiany dokonane w jednej aplikacji docelowej są uwzględniane w pozostałych. Przy osadzaniu lub łączeniu obiektów korzysta się ze schowka (clipboard), uruchamianego poprzez funkcje: Kopiuj, Copy, następnie Wklej. Wydruk Wydruk, czyli przeniesienie gotowych stron publikacji na papier, to końcowy etap pracy edytorskiej (głównie w małym DTP), który można potem powielić metodami małej poligrafii. Wydruki dobrej jakości z drukarki laserowej lub atramentowej mogą też służyć jako materiał do korekty. Drukarki różnią się szybkością wykonywania druków, jakością i techniką pracy. Ze względu na technikę druku, można wyróżnić drukarki: — wierszowe, w których najmniejszą jednostką wydruku jest wiersz; są to drukarki bardzo wydajne, przystosowane do pracy ciągłej; — znakowe, w których najmniejszą jednostką wydruku jest znak; — stronicowe, w których najmniejszą jednostką wydruku jest strona — do takich drukarek zaliczyć można drukarki laserowe, atramentowe oraz termotransfe-rowe. Ze względu na konstrukcję, drukarki można podzielić na: — igłowe: 9-, 18- i 24-igłowe; matrycowe, mozaikowe, pozwalające uzyskać druk średniej i dobrej jakości; — laserowe i elektronowe, przydatne do druku w doskonalszych edytorach tekstu i programach składu; — atramentowe, o wydajności i jakości druku zbliżonej do drukarek laserowych; — termiczne na papier termoczuły, ciche i łatwo przenośne, przydatne do niewielkich zadań, wymagających druku średniej jakości; — termotransferowe, stosowane do zaawansowanego druku kolorowego. Naświetlarki i wywoływarki stosowane są w programach wydawniczych w ramach dużego DTP. 309 Naświetlarka to urządzenie, w którym uzyskuje się skład w postaci utajonej na materiale fotograficznym. Używa się różnych naświetlarek o odmiennych źródłach światła: naświetlarek CRT (naświetlanie promieniem lampy elektronopromiennej), naświetlarek laserowych oraz naświetlarek fotodiodowych (naświetlanie płaszczyzną odpowiednio sterowanych fotodiod). Wywoływarka to urządzenie, w którym odbywa się fotochemiczna obróbka materiału fotograficznego po naświetleniu w na-świetlarce, w celu uzyskania z obrazu utajonego, obrazu widocznego (jawnego) dla człowieka. Redagowanie i projektowanie publikacji Podstawowe funkcje ułatwiające wprowadzanie tekstu, oferowane przez edytory pracujące w środowisku graficznym, to między innymi: — kontrola długości wiersza — tekst pisany jest w sposób ciągły, wyrazy wychodzące poza margines przechodzą automatycznie do następnego wiersza; znak końca wiersza — Enter — oznacza koniec akapitu i tylko tak powinien być stosowany; — dynamiczna kontrola ortograficzna — w czasie pisania błędnie napisany wyraz zostaje w jakiś sposób wyróżniony, na przykład podkreślony (dla Word for Windows 7.0); — łatwy sposób poprawiania błędów przez wpisywanie i nadpisywanie oraz kasowanie. Podstawowe zalety i możliwości edytorów tekstu, umożliwiające profesjonalne opracowanie dokumentu, to: 1) stosowanie list alfanumerycznych i wyliczających, z możliwością zamiany wyliczania na numerowanie i odwrotnie; 2) sortowanie tekstu bądź liczb — zaletą tej funkcji jest dowolność wprowadzania np. pozycji bibliograficznych, gdzie nie trzeba przestrzegać kolejności alfabetycznej; 3) możliwość cofania lub powtarzania (w niektórych edytorach kilku ostatnich lub następnych) czynności przez funkcję Cofnij i Powtórz; 4) możliwość przenoszenia lub kopiowania fragmentu tekstu, dowolnego ciągu znaków, w dowolne miejsce dokumentu. Czynność ta określana jest zwykle jako Wytnij, Kopiuj, Powtórz, Wklej, Wklej specjalnie; 5) automatyczne tworzenie spisów treści, indeksów, przypisów, adnotacji; zwykle dostępnych jest kilka formatów i sposobów numeracji; 6) wyszukiwanie ciągu znaków i ich zamiana; 7) wyszukiwanie i zastępowanie czcionek; 9) korzystanie z możliwości tworzenia konspektu, co daje kontrolę nad tworzonym dużym objętościowo i rozległym tekstem; 10) stosowanie tezaurusa; 11) możliwość tworzenia żywej paginy; 12) automatyczne numerowanie stron, z możliwością formatowania wyglądu numerów i określenia ich umiejscowienia — zwykle dostępne jest stosowanie różnych numerów dla stron parzystych i nieparzystych; 13) tworzenie podpisów przy tabelach czy rysunkach i ich automatycznych wykazów; 310 14) możliwość korzystania z kreatorów, tzn. gotowych formularzy różnych dokumentów, np. stron tytułowych faksów, listów handlowych, pism ponaglających, z możliwością ich zmian, 15) zapisywanie dokumentu na dysku twardym lub dyskietce, co daje możliwość wykorzystywania i przeredagowywania dokumentu lub jego fragmentów w dalszej pracy; 16) używanie profesjonalnych cudzysłowów i apostrofów; 17) stosowanie em-myślników i en-myślników; 18) korzystanie ze znaków specjalnych, np. (c), •rM czy też — poza polskimi — jeszcze innych narodowych znaków diakrytycznych, akcentów, np. 6, c, y; 19) korzystanie z edytora równań, edytora graficznego — do tworzenia własnej grafiki; 20) duża liczba dostępnych stylów i krojów oraz wielkości czcionek, aby druk był proporcjonalny (maszynowa litera „i" zajmowała tyle samo miejsca, co „m"); komputer daje taką możliwość przez wybór odpowiedniego kroju pisma, ale o wyborze decyduje użytkownik; 21) stosowanie kerningu, tzn. możliwość regulowania odstępu między znakami; 22) możliwość różnego układu tekstu na stronie: centrowanie, justowanie, trzymanie lewego lub prawego marginesu; 23) dzielenie wyrazów — przy przeformatowaniu strony edytor automatycznie łączy podzielony wyraz w całość; 24) zmiana odstępu między wierszami; 25) łatwe ustawianie akapitów i wcięć; 26) stosowanie odstępów między akapitami; 27) przeformatowywanie tekstu jednokolumnowego w wielokolumnowy; 28) tworzenie i formatowanie tabel; 29) sprawdzanie pisowni według różnych słowników językowych; 30) korzystanie z gotowych i tworzenie własnych stylów; 31) stosowanie makr, czyli nagrywanie dowolnej serii poleceń, wywoływanych prostym, zdefiniowanym skrótem klawiszowym lub ikonką. Aby końcowy efekt pracy wyglądał profesjonalnie, należy stosować konwencje i zalecenia redagowania tekstu, a także zasad typografii, do których należy m. in.: — Stosowanie jednego odstępu po znakach przestankowych i między wyrazami, ze względu na proporcjonalność tekstu. Wykorzystując maszynę do pisania, stosowano zazwyczaj podwójną spację. — Wprowadzanie znaków przestankowych bezpośrednio po ostatnim znaku wyrazu. — Stosowanie en-myślnika i em-myślnika. En-myślnik zajmuje w przybliżeniu tyle miejsca, co duża litera N w danym kroju pisma. Używany jest między wyrazami oznaczającymi trwanie. Em-myślnik jest dwa razy dłuższy niż en-myślnik. Stosuje się go, by odzwierciedlić nagłą zmianę myśli lub w miejscu, gdzie kropka byłaby znakiem zbyt silnym, a przecinek zbyt słabym. Zamiennikiem tych znaków w maszynie do pisania był podwójny myślnik. En- i em- myślniki dostępne są w edytorach tekstu po zastosowaniu odpowiednich kombinacji różnych klawiszy w przypadku różnych edytorów, np.: Word for Windows — Alt 0150 (z klawiatury numerycznej) 311 dla en-myślnika, Alt 0151 (z klawiatury numerycznej) dla em-myślnika; WordPerfect — Ctrl V 4,33 — dla en-myślnika, Ctrl V 4,34 dla em-myślnika. — Ograniczanie stosowania podkreśleń i wersalików. Maszyna do pisania nie daje zbyt dużych możliwości wyróżnienia tekstu — dostępne jest podkreślenie, spacjowanie, wersaliki. Zamiast podkreślenia lepiej zastosować kursywę. Można też wykorzystać inne możliwości, jakie daje edytor tekstu, na przykład odmianę półgrubą, cieniowaną, konturową lub ich kombinację; druk o większych czcionkach czy inny krój pisma. Zaleca się też stosowanie kapitalików. Tekst można umieścić w pewnej odległości od poprzedniego akapitu lub lewego marginesu. Jeżeli jednak podkreślenie jest konieczne, lepiej stosować edytor graficzny i narysować linię, wybierając przy tym odległość od podkreślanego tekstu, jej styl, długość i grubość. Zmiany czcionek dostępne są zwykle przez opcję Format — czcionka lub znak. — Stosowanie możliwości, jakie daje kerning, tzn. zmniejszenie światła między literowego w celu uzyskania optycznie równoległych liter w tekście. Stanowi to istotny element profesjonalnego składu. Funkcja ta jest ważna w przypadku dużych liter. Nieprawidłowe odstępy sprawiają, że tekst bywa mniej czytelny. Zmiana ker-ningu dostępna jest zazwyczaj przez opcję Format — czcionka — odstęp między znakami. — Wykorzystanie automatycznego wcięcia akapitu, a nie znaku tabulacji, do zaznaczenia akapitu. Akapit powinien być dostosowany do wielkości używanej czcionki. Jeżeli tekst jest pisany czcionką 12-punktową, akapit powinien mieć też 12 punktów. Jest to szerokość — w przybliżeniu — dużej litery M. Należy też stosować znaki tabulacji w celu wyrównywania kolumn tekstu czy liczb. Każdy profesjonalny edytor pozwala stosować kilka punktów tabulacji: lewy — tekst rozpoczyna się od punktu tabulacji; prawy — tekst kończy się na punkcie tabulacji; center — tekst jest środkowany względem punktu tabulacji, tzn. podczas pisania tekst przesuwa się w obie strony; decimal — tekst jest wyrównywany względem znaku będącego separatorem części dziesiętnej. Tekst przesuwa się w lewo do momentu postawienia na przykład kropki, potem przesuwa się w prawo. Ten rodzaj tabulacji używany jest w rozliczeniach. Nie należy w takim przypadku stosować wielokrotnych spacji. Sposób tworzenia wcięć, formatowania tabulacji, znaków wiodących, zależy od programu. — Nie należy zostawiać w ostatniej linii akapitu jednego wyrazu ani części wyrazu po przedzieleniu. Źle też wygląda pozostawienie ostatniego wiersza akapitu poprzedniej strony lub szpalty u góry strony następnej. W takich przypadkach często wystarczy lekko zmienić szerokość marginesów, przedzielić wyraz w obrębie akapitu czy zmienić słowo. — Nie należy zbyt często dzielić wyrazów i trzeba unikać dzielenia wyrazów w kilku kolejnych wierszach. Tekst nie spełniający tych warunków wygląda nieprofesjonalnie i mało czytelnie. Nie należy też dzielić wyrazów w nagłówkach, w rozbudowanych tytułach. Dzielenie wyrazów należy wykonywać programowo, w taki sposób, aby po ewentualnym przeredagowaniu program łączył wyraz. W przypadku rozbudowanych tytułów należy też zwracać uwagę na sposób podziału tekstu tytułu na wiersze — w takim przypadku należy kierować się logiką. — Stosowanie odpowiednich odstępów między wierszami. Powinny być jednakowe. Interlinia dostosowuje się do największego znaku w wierszu. Czasem daje to nierówne odstępy. Edytory tekstu stwarzają możliwość regulowania odstępu między 312 wierszami, a sposób regulowania interlinii zależy od programu. Zwykle możliwość taka dostępna jest w opcji Format — Akapit. Standardowo odstęp między wierszami stanowi 20 procent stopnia pisma. — Umiarkowane justowanie tekstu. Tekst wyrównany do prawego i lewego marginesu wygląda dobrze tylko wtedy, gdy czcionka jest odpowiednio mała, a szerokość wiersza zajmuje szerokość strony. Jeżeli wiersz jest krótki lub zawiera mało wyrazów, rozsunięty tekst nie wygląda korzystnie. Wybór sposobu pisania zależy od osoby wprowadzającej tekst. — Pisanie tekstów pismem szeryfowym, które jest łatwiejsze w czytaniu. Szeryf to rozszerzone zakończenia liter. Pismo bezszeryfowe, to pismo bez rozszerzonych zakończeń, używane dla osiągnięcia wyrazistości. Dlatego też estetycznie i czytelnie wygląda pismo bezszeryfowe w nagłówkach, pismo szeryfowe w tekstach właściwych, ciągłych. — Stosowanie widocznego większego odstępu, rozdzielającego tekst od następnego tytułu czy podtytułu. Odstęp ten powinien być większy od odstępu między tytułem a tekstem należącym do niego. — Właściwe formatowanie łamów tekstu. Gdy tekst jest w dwóch lub kilku łamach, należy zwracać uwagę, czy linie bazowe (niewidoczna prosta, na której umieszcza się litery) pierwszego wiersza każdego z łamów znajdują się na tej samej wysokości. Projektowanie układu typograficznego Przed przystąpieniem do projektowania publikacji należy odpowiedzieć na kilka pytań, ułatwiających podejmowanie przyszłych decyzji związanych z opracowaniem typograficznym tekstu, co pomoże określić strukturę i projekt dokumentu. Do pytań tych należą: 1. Jaki cel ma spełniać przyszły dokument? — Inaczej należy pracować nad reklamą, instrukcją obsługi, broszurą informacyjną bądź opowiadaniem. 2. Dla kogo jest przeznaczony dokument? — Wchodzi tu w grę wiek, wykształcenie, doświadczenie czytelnika. Pozwala to podjąć decyzje, związane z wielkością druku, elegancją czy też prostotą typograficzną. 3. Czego mogą oczekiwać czytelnicy? Jeżeli potrzebna jest tylko informacja, można poprzestać na prostocie układu; jeśli czytelnik ma być zachęcony dokumentem np. do odwiedzenia biblioteki, należy popracować nad bardziej oryginalnym układem typograficznym. Znając odpowiedzi na te podstawowe pytania, trzeba zastanowić się nad takimi aspektami dokumentu, jak struktura, uporządkowanie, styl, harmonia i kontrast, miejsca pozytywowe i negatywowe, symetria i asymetria. Struktura obejmuje sposób rozmieszczenia treści w dokumencie (czy dokument jest jedno- czy wielostronicowy), orientację stron (pionowa lub pozioma), wielkość marginesów, ogólne rozłożenie bloków tekstu, linii, grafiki i innych elementów strony. Uporządkowanie to sposób ułożenia treści na stronie tak, aby była ona najlepiej czytelna i przejrzysta. Dotyczy to tytułów, podtytułów, wcięć, wyliczeń itp. 313 wierszami, a sposób regulowania interlinii zależy od programu. Zwykle możliwość taka dostępna jest w opcji Format — Akapit. Standardowo odstęp między wierszami stanowi 20 procent stopnia pisma. — Umiarkowane justowanie tekstu. Tekst wyrównany do prawego i lewego marginesu wygląda dobrze tylko wtedy, gdy czcionka jest odpowiednio mała, a szerokość wiersza zajmuje szerokość strony. Jeżeli wiersz jest krótki lub zawiera mało wyrazów, rozsunięty tekst nie wygląda korzystnie. Wybór sposobu pisania zależy od osoby wprowadzającej tekst. — Pisanie tekstów pismem szeryfowym, które jest łatwiejsze w czytaniu. Szeryf to rozszerzone zakończenia liter. Pismo bezszeryfowe, to pismo bez rozszerzonych zakończeń, używane dla osiągnięcia wyrazistości. Dlatego też estetycznie i czytelnie wygląda pismo bezszeryfowe w nagłówkach, pismo szeryfowe w tekstach właściwych, ciągłych. — Stosowanie widocznego większego odstępu, rozdzielającego tekst od następnego tytułu czy podtytułu. Odstęp ten powinien być większy od odstępu między tytułem a tekstem należącym do niego. — Właściwe formatowanie łamów tekstu. Gdy tekst jest w dwóch lub kilku łamach, należy zwracać uwagę, czy linie bazowe (niewidoczna prosta, na której umieszcza się litery) pierwszego wiersza każdego z łamów znajdują się na tej samej wysokości. Projektowanie układu typograficznego Przed przystąpieniem do projektowania publikacji należy odpowiedzieć na kilka pytań, ułatwiających podejmowanie przyszłych decyzji związanych z opracowaniem typograficznym tekstu, co pomoże określić strukturę i projekt dokumentu. Do pytań tych należą: 1. Jaki cel ma spełniać przyszły dokument? — Inaczej należy pracować nad reklamą, instrukcją obsługi, broszurą informacyjną bądź opowiadaniem. 2. Dla kogo jest przeznaczony dokument? — Wchodzi tu w grę wiek, wykształcenie, doświadczenie czytelnika. Pozwala to podjąć decyzje, związane z wielkością druku, elegancją czy też prostotą typograficzną. 3. Czego mogą oczekiwać czytelnicy? Jeżeli potrzebna jest tylko informacja, można poprzestać na prostocie układu; jeśli czytelnik ma być zachęcony dokumentem np. do odwiedzenia biblioteki, należy popracować nad bardziej oryginalnym układem typograficznym. Znając odpowiedzi na te podstawowe pytania, trzeba zastanowić się nad takimi aspektami dokumentu, jak struktura, uporządkowanie, styl, harmonia i kontrast, miejsca pozytywowe i negatywowe, symetria i asymetria. Struktura obejmuje sposób rozmieszczenia treści w dokumencie (czy dokument jest jedno- czy wielostronicowy), orientację stron (pionowa lub pozioma), wielkość marginesów, ogólne rozłożenie bloków tekstu, linii, grafiki i innych elementów strony. Uporządkowanie to sposób ułożenia treści na stronie tak, aby była ona najlepiej czytelna i przejrzysta. Dotyczy to tytułów, podtytułów, wcięć, wyliczeń itp. 313 Styl dotyczy skojarzeń estetycznych; wykorzystuje szeroką gamę krojów i wielkości czcionek, a także dostępną ornamentykę. Wygląd dokumentu decyduje o nastroju, w jakim dokument zostanie odebrany, a także przekazuje pewien nastrój. Styl może być formalny, oficjalny, prywatny; nieformalny, zabawny, elegancki. Harmonia i kontrast zależą wzajemnie od siebie. Oba te składniki powinny być odpowiednio wyważone, stosownie do natury przyszłej publikacji. Reklama wymaga więcej kontrastu, chociaż gdy jest on zbyt duży, odwraca uwagę od treści. Harmonia kojarzy się ze spokojem, jednak zbyt monotonne teksty, długie akapity stają się mało czytelne i męczące. Miejsca pozytywowe i negatywowe to obszary określane mianem czerni i bieli. Miejsce pozytywowe — to obraz i tekst; miejsce negatywowe — to wolne obszary między nimi. Obszary te muszą się uzupełniać i tworzyć harmonijną całość. Symetria i asymetria odnoszą się do struktury dokumentu. Układ symetryczny dobrze sprawdza się dla dokumentów długich, przeznaczonych do ciągłej lektury. Jest to styl formalny i logiczny. Asymetria jest bardziej naturalna, nieformalna, elastyczna. Styl ten może być zarówno prosty, jak i rozbudowany. Projektując dokument należy zdecydować się na utrzymanie konwencji symetrycznej lub asymetrycznej w stosunku do całości. Projektując przyszłą publikację, należy zwrócić uwagę na wzajemne uzależnienie długości wiersza i stopnia pisma. Poprawna proporcja tych elementów składowych warunkuje dobrą czytelność tekstu. Najlepiej czytelne jest pismo w stopniu od 9 do 12 punktów — pismo większe czyta się wolniej, choć uzależnione jest to od wieku i doświadczenia czytelnika. Wiersz nie powinien zawierać więcej niż 10 do 12 słów, składających się z 60 do 70 znaków (przy czym spacja to też znak) — dla druków jednołamowych. Ważne jest też zaprojektowanie elementów przyciągających uwagę czytelnika. Efekt przyciągania uwagi czytelnika można osiągnąć między innymi przez: • zmianę pisma: kroju, wielkości, stylu fragmentów tekstu; • ozdobne inicjały (specjalne wyróżnienia pierwszej litery rozdziałów czy akapitów); • dodatkową białą przestrzeń w formie wcięć, interlinii, marginesów międzyszpal-towych, marginesów zewnętrznych; • zmianę struktury łamów — przejście na inne łamanie (w tekście jednołamo-wym — przejście na dwułamowy fragment tekstu) w środku strony; • ozdobniki graficzne: symbole, ikonki — znaki spoza alfabetu; • linie i ramki, choć powinny być używane ostrożnie — nadmiar linii pionowych czy poziomych robi wrażenie zatłoczenia; • cieniowanie i wzory graficzne użyte w tle, nad lub pod elementem uwypuklanym; dobry efekt cieniowania osiąga się tylko wówczas, gdy występuje odpowiedni kontrast między tekstem a cieniem; teksty czarne nie powinny być umieszczane na tle zacienionym — najwyżej w 30%; dla czcionek białych najlepszym tłem jest czerń. 314 Materiały promocyjne Do materiałów promocyjnych zaliczyć można reklamy, ulotki i broszury. Są one przeznaczone do tego, aby przyciągnąć i zatrzymać uwagę czytelnika, przekazać mu określone treści. Reklama ma za zadanie skupić uwagę czytelnika, poinformować go i zachęcić do odwiedzenia reklamowanego miejsca czy nabycia reklamowanego towaru. Dobre efekty uzyskuje się stosując: • duże tytuły i hasła; • ozdobne, niecodzienne kroje pisma — dekoratywne (w odróżnieniu od „użytkowych", stosowanych w blokach tekstu z myślą o dobrej czytelności); • pustą przestrzeń, co pozwala uniknąć wrażenia zatłoczenia, chaosu; • kontrasty, które powoduje posługiwanie się różnymi stopniami pisma, grubością czcionek i odmiennością stylów; • wprowadzanie logo, powtarzanie motywu; • elementy humoru (ewentualnie), dostosowane do wieku i poziomu wykształcenia adresatów. Ogłoszenia reklamowe zamieszczane są w gazetach, czasopismach i książkach telefonicznych. Ograniczony wymiarowo obszar, przeznaczony na ogłoszenie reklamowe, determinuje stosowane środki. Efektywne są ramki i przestrzeń; przyciągają one uwagę bardziej niż silna grafika i duży, zdecydowany tytuł. Ulotki — zazwyczaj w formacie A4, mogą też mieć formę małych plakatów czy kart katalogowych. Materiał tekstowy powinien być formatowany różnymi wielkościami czcionki tak, by przekaz był czytelny. Większe partie tekstu mogą być ułożone w listy wyliczające i numerowane. Nagłówek i grafika powinny być większe od reszty tekstu. Dobrze prezentuje się też pismo pogrubione lub półgrube. Broszury są podstawowym narzędziem, którym posługują się firmy w celu informacyjnym, wyjaśniającym czy dla przypomnienia o swoich produktach lub działalności. Okładka, jako pierwszy element informacyjny, musi przyciągnąć uwagę. Wyraźne podtytuły, stosowane dla wielu bloków tekstu, pomagają czytelnikowi znaleźć szybko odpowiednią informację. Grafika służy wzbogaceniu tekstu i wsparciu jego czytelności. Powtarzające się elementy, spisy wymagają powtarzanych struktur typograficznych w formie wyróżników, inicjałów, wcięć itp. Białe plamy uwypuklają elementy dokumentu. Czcionka powinna być odpowiednio dobrana do typu firmy tworzącej broszurę; uwypukli jej charakter. Gazetki i biuletyny Układy biuletynów i gazetek różnią się złożonością, zawartością i charakterem. Są do dyspozycji pewne stałe elementy składowe, choć nie wszystkie z nich muszą się pojawić w projektowanej publikacji. Na elementy te składają się: Winieta —jako pierwszy element — zwraca na siebie uwagę. Powinna przekazywać styl i zawartość gazetki lub biuletynu. Często winiety mają wkomponowane logo (znak — symbol) firmy czy instytucji. Obok winiety mogą być umieszczone dane wydawcy i określenie tematyki biuletynu, a prawie zawsze winien się znaleźć — wiersz z datą, numerem kolejnym i ewentualnie numerem rocznika wydania. 315 Spis treści — zachęca do zapoznania się z zawartością, pomaga wyszukiwać informacje. Najlepiej umieścić go na stronie tytułowej. Nagłówek i stopka to identyczne wiersze, umieszczone odpowiednio na górze i dole każdej strony. Zawierają nazwę gazetki/biuletynu, numer kolejny strony, datę i rocznik wydania, tematykę omawianych na danej stronie zagadnień. Te wiersze występują od drugiej strony dokumentu. Tytuły identyfikują zasadnicze sekcje biuletynu/gazetki — np. Listy. Rubryki występujące regularnie powinny mieć jeden stały układ i stałe miejsce w numerze. Tytuły artykułów — mają być krótkie i komunikatywne, jak to tylko możliwe. Mogą zawierać elementy graficzne, np. linie i ramki, nadające publikacji określony styl. Nazwisko i imię autora umieszcza się na początku albo na końcu artykułu. Tekst regularny jest głównym składnikiem biuletynu/gazetki. Przy dużej ilości tekstu regularnego należy, dla jego ożywienia, wprowadzić większe inicjały na początku każdego artykułu czy akapitu. Stopień pisma akapitu winien być odpowiedni do szerokości łamu. Informacja „Ciąg dalszy na stronie..." kieruje czytelników na inne strony do dalszych fragmentów artykułu. Ilustracje, jak i opisy do nich, powinny być — dla uzyskania przejrzystości — jednolite dla całej publikacji. Terminator to mały ornament umieszczony na końcu artykułu, informujący, że artykuł jest zakończony, nie ma dalszego ciągu. Może nim być np. mały kwadracik lub trójkąt. Angażując układ artykułów i rysunków, dla uzyskania większej atrakcyjności strony, należy unikać wyrównywania ich w poziomie — poza górną linią strony tytułowej. Dolne krawędzie łamów wyrównają się, jeśli wysokość podtytułów i innych powtarzających się elementów (łącznie z ich liniami) jest wielokrotnością wysokości wiersza. Projektując gazetkę czy biuletyn należy sprawdzić estetykę w przypadku wyjustowania tekstu w łamach. Czasem lepiej wygląda tekst trzymający tylko lewy margines, dzięki czemu unika się niepotrzebnych, wolnych przestrzeni — „rzek" w tekście. Układ jednołamowy jest najprostszy do zaprojektowania. Artykuły jednoła-mowe dobrze wyglądają w przypadku, gdy zawierają dużo tekstu, a mało grafiki. Przy takim układzie strona może być zaprojektowana asymetrycznie, np. z szerokim lewym marginesem, gdzie można wprowadzić śródtytuły czy ilustracje. Układ dwułamowy należy do najpopularniejszych układów biuletynów/gazetek. Można tu stosować przeformatowanie jednołamowe fragmentów tekstu. Grafika powinna być ograniczona do szerokości łamu. Układ trójłamowy jest bardziej skomplikowany, ale ciekawszy estetycznie. Zaprojektowanie estetycznego układu trójłamowego wymaga sporo doświadczenia. W tym formacie można wykorzystać mniejsze czcionki, a śródtytuły mogą rozciągać się na szerokość kilku łamów. Można też jeden z łamów zarezerwować na spis treści. 316 Książki, katalogi, podręczniki, bibliografie Publikacje bogate w tekst i grafikę stawiają przed projektantem największe wyzwanie, związane z trudną sztuką harmonijnego połączenia wszystkich elementów składowych. Każdy z nich wymaga oddzielnego projektowania i formatowania. Wiele publikacji książkowych nie zawiera wszystkich stałych elementów tworzących książkę, a wprowadzanych w zależności od charakteru i przeznaczenia publikacji. Można pogrupować je w oddzielne sekcje, tworzące całość: sekcja przednia, sekcja z tekstem zasadniczym, sekcja końcowa. Sekcja przednia obejmuje: — Tytuł wstępny (przedtytuł) — zawiera on jedynie sam główny tytuł książki, bez ewentualnie towarzyszącego mu podtytułu. Strona ta jest czasem pomijana. — Tytuł. Stronę tytułową tworzą elementy: pełny tytuł łącznie z podtytułem (dodatkiem do tytułu) oraz nazwisko autora (autorów). Bywają też podane nazwiska: redaktorów, ilustratorów, tłumaczy. Na dole strony pojawiają się: nazwa wydawcy, miejsce i data publikacji. Tytuł zawsze zajmuje stronę recto (prawą, czołową, nieparzystą) lub rozkładówkę dwóch stron. — Copyright, informację o prawach własności, umieszczoną na odwrociu (verso) strony tytułowej. Strona ta może zawierać ponadto: nazwiska współtwórców nie wymienionych na samej stronie tytułowej, numer ISBN, adres wydawniczy i inne dodatkowe informacje o książce. — Dedykacja — jeśli miejsce pozwala, umieszcza się ją na nowej stronie nieparzystej . — Podziękowania— zaczynają się od nowej strony nieparzystej, czasem rozciągają się na kilka stron. — Spis treści zaczyna się od nowej strony nieparzystej. Projektowanie tej strony wymaga dużej rozwagi: zasadniczym celem spisu jest jego przejrzystość i komunikatywność, ważny jest układ przestrzenny i dobra organizacja tekstu. — Spis skrótów i symboli stosowanych w dokumencie. — Spis źródeł, z których czerpane są opisy dokumentów niesamoistnych wydawniczo. — Słowo wstępne, przedmowa, wstęp (wprowadzenie) — każdy z tych elementów powinien zaczynać się od nowej strony nieparzystej. Sekcja z tekstem zasadniczym zawiera: — Tytuły części. Jeśli tekst podzielony jest na zatytułowane części, tytuły powinny znaleźć się na nowych stronach nieparzystych. Jeżeli poszczególne części identyfikowane są jedynie numerami, to numer można umieścić na początku pierwszego rozdziału części, niezależnie od tego, czy wypadnie on na stronie parzystej, czy nieparzystej. — Tytuły rozdziałów — można je umieszczać, zależnie od wagi każdego nowego rozdziału, po stronach tak parzystych, jak i nieparzystych. — Podtytuły i śródtytuły — występują one najczęściej w publikacjach podręcznikowych, instruktażowych, technicznych. Mogą być wyróżnione grubością i wielkością czcionek, odsunięte od reszty tekstu poprzedzającego, jak i należącego do podrozdziału. — Nagłówki i stopki — mogą pojawiać się w zależności od przyjętego stylu wydawniczego na górze lub rzadziej na dole każdej strony. Do ich elementów 317 składowych należą: nazwisko autora, numer, tytuł książki, bieżącego rozdziału. Elementy te mogą być rozdzielone między stopką a nagłówkiem. — Cytaty dobrze wyglądają, jeśli są wyróżnione czcionką o 1 lub 2 punkty mniejszą od reszty; jej stylem, wcięciem akapitu. — Przypisy, pojawiające się w tekście, powinny być pisane mniejszą czcionką niż tekst zasadniczy i umieszczone w końcowej sekcji publikacji, na dole każdej strony lub na marginesie. — Ilustracje, tabele itp. to elementy graficzne, które w dużym stopniu urozmaicają wygląd publikacji. Mogą być umieszczone w tekście — należy wtedy zwracać uwagę na dobre ich rozmieszczenie i sformatowanie — ewentualnie na osobnych stronach znajdujących się między stronami z tekstem zasadniczym bądź na końcu publikacji. Sekcja końcowa zawiera: — Dodatki, czyli elementy, których autor nie umieścił w części zasadniczej. Każdy dodatek zaczyna się od nowej strony nieparzystej. — Przypisy; jeśli znajdują się w tej sekcji, powinny być ponumerowane w sposób ciągły i zaczynać się od nowej strony nieparzystej. — Słowniczek, czyli lista wyjaśnionych terminów, użytych w tekście zasadniczym; powinien on zaczynać się od nowej strony nieparzystej. — Bibliografię załącznikową, sporządzoną zgodnie z odpowiednią normą (PN--79/N-0122.07) i konwencjami wydawniczymi; powinna ona wyszczególniać publikacje, do których znajdują się odwołania w tekście; może też uwzględniać dodatkowe sugestie literaturowe autora publikacji. — Skorowidz (indeks) — tworzony jest po kompletnym składzie tekstu zasadniczego i po numeracji stron, zaleca się układ dwu- lub kilkułamowy. — Kolofon — winien pojawiać się na końcu książki. Zawiera on informacje dotyczące składu typograficznego: użytych krojów pisma, papieru, druku, materiałów introligatorskich. Może znajdować się zarówno na stronie parzystej, jak i nieparzystej. Przy tworzeniu wydawnictw książkowych należy dwie strony sąsiadujące z sobą projektować i kontrolować równocześnie, traktując je jako całość, nawet jeśli jedna z nich jest pusta. Pismo musi być atrakcyjne dla czytelnika, przyciągające jego uwagę, lektura nie może być nużąca. W większości książek obowiązuje układ jednołamowy, jako najbardziej komunikatywny dla tekstów długich; symetryczny lub asymetryczny, zależny od charakteru publikacji i preferencji projektanta. Tradycyjnie sekcja przednia książki miała paginację własną, odrębną w stosunku do tekstu zasadniczego. Często jednak, zwłaszcza przy komputerowym składzie tekstu, pierwsza strona, nawet pusta, liczy się jako pierwsza, numer zaś pojawia się dopiero na pierwszej stronie zawierającej tekst — zazwyczaj jest to początek Wstępu. Dopuszczalny jest zarówno jeden, jak i drugi sposób paginacji. Wydawnictwa podręcznikowe i instruktażowe są bardzo trudne do dobrego zaprojektowania. Należy pamiętać, że czytelnik korzysta z takich publikacji wybiórczo, bardzo więc ważne jest sprawne i dokładne prowadzenie go przez tekst. Dokumenty te wymagają często innych elementów — wskaźników, akcentów graficznych itp., które przyciągają uwagę, a oznaczają ważne informacje, np. definicje, 318 twierdzenia, wskazówki itp. Zalecany jest układ asymetryczny, z szerokimi marginesami zewnętrznymi, gdzie można umieszczać np. wskazówki czy uwagi, aby zapobiec ich przeoczeniu. Dużą rolę odgrywają też białe przestrzenie i żywa pagina. Wydawnictwa katalogowe zawierają dużo informacji konkretnych i szczegółowych. Tekst może być pisany mniejszą czcionką i mieć gęsty skład. Wybór układu symetrycznego lub asymetrycznego należy do projektanta, w zależności od charakteru katalogu i oczekiwań odbiorców. Tworzenie bibliografii stanowi najczęstszą formę pracy wydawniczej bibliotek. Ważne jest przestrzeganie obowiązujących norm bibliograficznych, których zachowanie przy wykorzystaniu narzędzi edytorów tekstów nie jest kłopotliwe. Każdy opis bibliograficzny traktowany jest jako jeden akapit i tak należy go wpisywać. Ułatwieniem w pracy jest automatyczne sortowanie i numerowanie akapitów, z możliwością formatowania numeracji; tworzenie żywej paginy oraz automatyczne tworzenie indeksów stanowiących aparat informacyjno-pomocniczy bibliografii. Układ zależny jest od charakteru spisu bibliograficznego, zaleca się jednak układ symetryczny, harmonijny. Istotny jest wybór formatu bibliografii: B5 —jako najdogodniejszy, A4 — jeśli obejmuje bardzo dużo materiału lub A5 do spisów 0 mniejszej ilości elementów, np. bibliografii zalecających. Zalecany jest skład dwułamowy, w przypadku formatu A5 —jednołamowy. Indeksy mogą być formatowane dwu- lub kilkułamowo, co daje dobry efekt estetyczny 1 zapewnia komunikatywność. Dla spisów bibliograficznych zalecana jest czcionka 10- lub 9-punktowa w przypadku formatu A4, 8-punktowa przy formacie B5. Jeżeli opisy uzupełnione są adnotacjami, należy składać je mniejszą czcionką niż czcionka opisu. Wszelkie wyróżnienia w tekście można uzyskać stosując szereg możliwości oferowanych przez edytory tekstów. Należy jednak pamiętać, że cały spis bibliograficzny musi być przejrzysty, a identyczne funkcjonalnie składniki opisów powinny być wyróżniane jednakowo i zapewniać dobrą czytelność. Duże znaczenie odgrywają też białe przestrzenie oddzielające grupy tematyczne, chronologiczne itp. Kroje pisma Duża część czasu przy projektowaniu publikacji poświęcona jest wyborom i dobremu zestawieniu krojów pisma. Należy więc, zaczynając pracę z programem komputerowym do składu tekstu, zapoznać się z oferowanymi stylami czcionek. Całą ofertę czcionek uszeregować można w pewne ich grupy, które mają wspólne cechy charakterystyczne, takie jak rodzaj szeryfów czy podstawowe kształty. Czcionki wchodzące w skład rodziny różnią się grubością, szerokością, pochyleniem. Kroje proste Kroje proste, użytkowe służą do składania tekstów. Są to kroje z pionowo ułożonymi znakami o średniej grubości. Cechy fundamentalne w kroju prostym stanowią podstawę, rysy powtarzające się w całej rodzinie. Czcionki konstruowane są w zestawach z odmianami pochylonymi (italic lub kursywa, także obliąue), 319 pogrubionymi (bold) oraz pogrubionymi i pochylonymi (bold italic). Mogą być szeryfowe (głównie do tekstów zasadniczych) lub bezszeryfowe (głównie do tytułów, nagłówków, itp.). Kroje dekoratywne Kroje dekoratywne służą do bardzo wyraźnego wyróżnienia tekstu. Istnieją imitacje pisma odręcznego (scripts), imitacje pisma średniowiecznego, pismo ryte (chisel-cut letter-forms), kroje „plakatowe", dingbaty. Stosuje się je w projektowaniu zaproszeń, plakatów, dyplomów, osobistej korespondencji, w ogłoszeniach reklamowych, reklamach, winietach gazetek. Kroje „plakatowe" — to przesadnie zarysowane wersje krojów tradycyjnych, wyraziste, przeznaczone do użytku w dużych rozmiarach — na potrzeby projektowania plakatów. Dingbaty to ornamenty typograficzne, czarno-białe, które zwracają uwagę czytelnika; można je wkomponowywać w tekst, w białą przestrzeń. Nowe narzędzia stosowane w edytorstwie, udostępnione przez informatykę i elektronikę, spowodowały zmianę metod pracy oraz poszerzyły zakres wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności wydawcy. Poza znajomością ogólnych zasad poligraficznych i typograficznych, niezbędna jest znajomość pracy całego zestawu sprzętu komputerowego, zasad działania wykorzystywanego oprogramowania, a także duża sprawność w posługiwaniu się nim. Wiąże się to z praktyką tego typu prac bibliotecznych, które — odbywając się przy komputerze — umożliwiają działalność wydawniczą dużych i średnich bibliotek. pogrubionymi (bold) oraz pogrubionymi i pochylonymi (bold italic). Mogą być szeryfowe (głównie do tekstów zasadniczych) lub bezszeryfowe (głównie do tytułów, nagłówków, itp.). Kroje dekoratywne Kroje dekoratywne służą do bardzo wyraźnego wyróżnienia tekstu. Istnieją imitacje pisma odręcznego (scripts), imitacje pisma średniowiecznego, pismo ryte (chisel-cut letter-forms), kroje „plakatowe", dingbaty. Stosuje się je w projektowaniu zaproszeń, plakatów, dyplomów, osobistej korespondencji, w ogłoszeniach reklamowych, reklamach, winietach gazetek. Kroje „plakatowe" — to przesadnie zarysowane wersje krojów tradycyjnych, wyraziste, przeznaczone do użytku w dużych rozmiarach — na potrzeby projektowania plakatów. Dingbaty to ornamenty typograficzne, czarno-białe, które zwracają uwagę czytelnika; można je wkomponowywać w tekst, w białą przestrzeń. Nowe narzędzia stosowane w edytorstwie, udostępnione przez informatykę i elektronikę, spowodowały zmianę metod pracy oraz poszerzyły zakres wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności wydawcy. Poza znajomością ogólnych zasad poligraficznych i typograficznych, niezbędna jest znajomość pracy całego zestawu sprzętu komputerowego, zasad działania wykorzystywanego oprogramowania, a także duża sprawność w posługiwaniu się nim. Wiąże się to z praktyką tego typu prac bibliotecznych, które — odbywając się przy komputerze — umożliwiają działalność wydawniczą dużych i średnich bibliotek. ROZDZIAŁ 23 DZIAŁALNOŚĆ INSTRUKCYJNO-METODYCZNA BIBLIOTEK Przez działalność instrukcyjno-metodyczną bibliotek rozumiemy udzielanie pomocy w zakresie rozwiązywania problemów merytorycznych, administracyjnych oraz organizacyjnych, wskazywanie odpowiednich form i metod pracy, a także nadzorowanie i kontrolę funkcjonowania bibliotek. Słownik języka polskiego tłumaczy instruktaż jako „udzielanie instrukcji", które są „zbiorem przepisów ustalających sposób postępowania w jakiejś dziedzinie", metodykę zaś jako „zespół zasad omawiających sposób postępowania, pracy, badań naukowych itp.". Pojęcie działalności instrukcyjno-metodycznej łączy więc w sobie elementy badań teoretycznych i działań praktycznych, tworzenie określonych zasad postępowania i ich realizację. Działalność ta polega zatem na prowadzeniu badań naukowych w dziedzinie bibliotekarstwa oraz na doskonaleniu codziennej pracy bibliotek. Obejmuje wszystkie aspekty tej pracy, z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych pracowników włącznie. W działalności instrukcyjno-metodycznej powinno się uwzględniać zmieniające się warunki i potrzeby placówek bibliotecznych, do nich dostosowywać treść i formy postępowania. Głównym celem tej działalności jest podnoszenie poziomu i unowocześnianie pracy bibliotek, tak aby skuteczniej spełniały swe zadania i lepiej służyły czytelnikom. Naczelne ogniwo służby instrukcyjno-metodycznej w Polsce stanowi Biblioteka Narodowa, która przez swe wyspecjalizowane agendy prowadzi wiele działań na rzecz krajowej sieci bibliotecznej. Wynikało to z postanowień Ustawy o bibliotekach z 1968 r., która wymieniała wśród zadań Biblioteki Narodowej również poradnictwo i normalizację oraz „doskonalenie i koordynowanie działalności bibliotek ogólnokrajowej sieci bibliotecznej". Zadania te utrzymuje również Ustawa z 1997 r., która zastąpiła poprzednią. Jej artykuł 17. do obowiązków Biblioteki Narodowej dodaje także „doskonalenie merytorycznej działalności bibliotek w kraju i pomoc bibliotekom polskim za granicą". Biblioteka Narodowa jest ośrodkiem scentralizowanych prac usługowych, zajmuje się publikowaniem materiałów metodycznych i szkoleniowych, doradztwem, konsultacjami i bezpośrednią pomocą szkoleniową dla innych bibliotek w kraju. Wypełnianiu tych zadań sprzyja usytuowanie biblioteki w ogólnokrajowej sieci bibliotecznej oraz różnorodność prowadzonych przez nią prac naukowych. Jako centralna biblioteka państwa prowadzi prace metodyczne na użytek 321 wszystkich sieci. Prace te skupiają się głównie w Instytucie Książki i Czytelnictwa oraz w Instytucie Bibliograficznym. Instytut Książki i Czytelnictwa powstał w 1955 r. Główną jego funkcją jest „badanie czytelnictwa jako procesu społecznego wraz ze wszystkimi zależnościami, jakie zachodzą między książką a czytelnikiem w określonych strukturach współczesnego społeczeństwa". Statut zobowiązuje także Instytut do prowadzenia poradnictwa w zakresie organizacji pracy, metodyki czytelnictwa i kształcenia kadr bibliotekarskich. W momencie powstania Instytutu w jego skład wchodził m. in. Zakład Instrukcyjno-Metodyczny, do którego obowiązków należały badania nad stanem kwalifikacji pracowników bibliotek publicznych i zakładowych. W tym celu Zakład współpracował z kierownikami działów instrukcyjno-metodycznych bibliotek wojewódzkich, wydawał poradniki metodyczne i materiały dotyczące upowszechniania czytelnictwa, opracowywał wzorcowe zestawy księgozbiorów podręcznych dla różnych typów bibliotek publicznych, organizował szkolenia. Po roku 1962 Zakład Instrukcyjno-Metodyczny uległ likwidacji, gdyż większość problemów, którymi się zajmował, przejęły inne zakłady. Wśród nich znalazł się również Zakład Bibliotekoznawstwa, skupiający się na pracach badawczych w zakresie wewnętrznej organizacji bibliotek publicznych oraz organizacji i funkcjonowania ich sieci. Obecnie Instytut Książki i Czytelnictwa prowadzi różnego typu szkolenia, zajęcia doskonalące zawodowo, cykle odczytów, seminaria. Działalności instrukcyjnej służą również wydawnictwa Instytutu: skrypty, serie wydawnicze, zestawienia statystyczne. Publikuje on m. in.: Materiały Informacyjne; Zeszyty Przekładów; Z Badań nad Czytelnictwem; Biblioteki Publiczne w Liczbach; Materiały, Analizy, Informacje. Instytut Bibliograficzny, oprócz swojego głównego zadania, którym jest opracowywanie bibliografii narodowej i urzędowej statystyki produkcji wydawniczej, wykonuje także prace wspomagające działanie ogólnokrajowej sieci bibliotecznej. Przede wszystkim obejmują one zbieranie danych potrzebnych bibliotekom do sprawnego gromadzenia i opracowywania zbiorów. Ponadto w Instytucie są przygotowywane takie pomoce bibliograficzne, jak: centralnie drukowane karty katalogowe, poradniki metodyki bibliograficznej i podręczniki. Wśród jego wydawnictw i powstających w nim opracowań należy wymienić Polską Bibliografię Bibliologiczną, Bibliografię Analityczną Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, serię „Prace Instytutu Bibliograficznego" (kontynuację teoretyczno-metodycznego „Biuletynu IB"), kolejne wydania tablic UKD, podręczniki oraz publikacje specjalistyczne z zakresu metodyki bibliografii. Duże znaczenie mają także prowadzone przez Instytut Bibliograficzny prace normalizacyjne w dziedzinie bibliografii i wydawnictw. Wiążą się z tym szkolenia i kursy doskonalące, organizowane m. in. w zakresie katalogowania, i konsultacje udzielane osobom zajmującym się opracowywaniem bibliografii. Zadania, wynikające z funkcji metodycznej Biblioteki Narodowej, obejmują praktycznie niemal całość problematyki bibliotekarskiej. Dodatkowo powiększa je i komplikuje zróżnicowanie organizacyjne poszczególnych sieci bibliotecznych. Na konferencji zorganizowanej w 1984 r. w Radziejowicach pracownicy Biblioteki Narodowej przedstawili zakres tych zadań następująco: — opracowanie rzeczowe zbiorów: katalogi systematyczne i katalogi przedmiotowe; — katalogowanie alfabetyczne; — działalność informacyjna bibliotek publicznych; 322 — metodyka spisów bibliograficznych, bibliografii zalecającej, katalogów centralnych; normalizacja bibliograficzna i terminologia bibliotekarska oraz stosowanie norm; metody badań czytelnictwa, statystyki bibliotecznej i ruchu wydawniczego; — budownictwo biblioteczne i wyposażenie bibliotek; — prawodawstwo biblioteczne; — organizacja i planowanie przestrzenne sieci bibliotek publicznych; — metodyka pracy z czytelnikiem dziecięcym; — konserwacja zbiorów; — metodyka opracowania rękopisów, starych druków, muzykaliów, zbiorów kartograficznych, ikonograficznych oraz dokumentów życia społecznego; — mikrofilmowanie zbiorów i metodyka opracowania zbiorów mikrofilmowych. Tak szeroko pomyślana sfera działalności trudna jest do opanowania przez zespół pracowników jednej biblioteki, nawet będącej centralną placówką biblioteczną i państwową; musi raczej stanowić rezultat zintegrowanych doświadczeń całego środowiska bibliotekarskiego. O trudnościach w sprostaniu tym obowiązkom wspominają również autorzy wielu publikacji podkreślających konieczność wzmocnienia funkcji metodyczno-organizacyjnej Biblioteki Narodowej. Najbardziej rozbudowana i najlepiej pod względem formalnym zorganizowana działalność instrukcyjno-metodyczna jest prowadzona w sieci bibliotek publicznych. Historia tej działalności rozpoczęła się już w latach dwudziestych w Bibliotece Wzorcowej dla Dzieci Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy oraz w Poradni Bibliotecznej, stworzonej przez Warszawskie Koło Związku Bibliotekarzy Polskich. Obie placówki, nie odmawiając swej pomocy również innym bibliotekom, były w zasadzie nastawione na potrzeby bibliotek publicznych i obejmowały swym zasięgiem cały kraj. Prawne regulacje pracy instrukcyjno-metodycznej w tej sieci także sięgają okresu międzywojennego; w wydanym w 1936 r. Okólniku o działalności ZBP Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wymienia również Poradnię Biblioteczną. Od tego momentu ukazało się wiele aktów prawnych dotyczących tej formy pracy bibliotek, aż po Zarządzenie nr 5 Ministra Kultury i Sztuki z dn. 18 II 1985 r., będące aktualną podstawą prawną obowiązującą w sieci bibliotek publicznych. Ze względu na to, że struktura sieci bibliotek publicznych w Polsce była zawsze ściśle związana z administracyjnym podziałem kraju, w organizacji pracy instrukcyjno-metodycznej należy wyróżnić dwa okresy: pierwszy — do roku 1975, drugi — po reformie administracyjnej z 1975 r. Pod koniec lat czterdziestych, od utworzenia z 1947 r. pierwszej wojewódzkiej biblioteki publicznej w Szczecinie, zaczął kształtować się zgodny z trzystopniowym podziałem administracyjnym schemat organizacyjny sieci. Reforma administracyjna z 1954 r. zdecydowała ostatecznie (mimo różnych późniejszych korekt) o jego kształcie: biblioteki wojewódzkie, powiatowe, miejskie i dzielnicowe, gromadzkie (gminne), uzupełnione przez punkty biblioteczne. W tym okresie działalnością instrukcyjno-metodyczna zajmowały się biblioteki wojewódzkie i powiatowe, tworząc wzorce dla niższych jednostek organizacyjnych. Powołano w tych bibliotekach działy instrukcyjno-metodyczne, których zadaniem było „doskonalenie na terenie województwa pracy bibliotek powszechnych oraz pracy kulturalno-oświato-wej z książką i czytelnikiem, służącej wychowaniu społeczeństwa oraz rozwojowi oświaty, kultury i gospodarki narodowej". 323 Dwustopniowy podział administracyjny, wprowadzony w 1975 r., i likwidacja powiatów spowodowały również zniesienie bibliotek powiatowych oraz powołanie licznych nowych bibliotek wojewódzkich. Wyniknęły stąd duże zmiany zmiany w organizacji pracy bibliotek; działalność instrukcyjno-metodyczna znalazła się w gestii bibliotek wojewódzkich. Niektóre z nich przekazały część swoich uprawnień w tej dziedzinie ogniwom pośrednim, którymi są biblioteki rejonowe (przeważnie dawne biblioteki powiatowe). W innych województwach działy instrukcyjno-metodyczne w bibliotekach miejskich lub gminnych przekształcono w oddziały wojewódzkich bibliotek publicznych z pracownikami zatrudnionymi na etatach tych bibliotek. Dotychczas nie wypracowano jednolitego dla całego kraju modelu organizacyjnego działalności instrukcyjno-metodycznej. Problem ten dotyczy nie tylko sieci jako całości, ale i organizacji pracy w poszczególnych bibliotekach. Również w tym przypadku wytworzyły się dwa modele postępowania: — dział instrukcyjno-metodyczny biblioteki wojewódzkiej skupia całość prac na rzecz podległych placówek; — wszystkie oddziały biblioteki wojewódzkiej są zobowiązane do opieki nad bibliotekami terenowymi, a dział instrukcyjno-metodyczny jedynie planuje i koordynuje ich pracę. Właściwa działalność instrukcyjno-metodyczna jest realizowana według zasad rejonizacji terytorialnej oraz specjalizacji przedmiotowej (np. czytelnictwa dziecięcego). Stosowana powszechnie rejonizacja terytorialna zbliża instruktorów do podległych placówek, sprowadzając ich obowiązki do bezpośrednich kontaktów z przydzielonymi bibliotekami. Zasada specjalizacji przedmiotowej powoduje natomiast zbliżenie bibliotekarzy do działów instrukcyjno-metodycznych nadrzędnych jednostek, stwarza konieczność konsultacji w ośrodkach metodycznych. Wraz ze zmianami organizacyjnymi zachodzą również pewne zmiany w zadaniach działów instrukcyjno-metodycznych — od typowego instruktażu, przez funkcje kontrolne i instruktaż specjalistyczny, prowadzą one do działalności metodycznej, w której instruktaż jest tylko jedną z form pracy. Wiąże się to ze wzrostem kwalifikacji pracujących w terenie bibliotekarzy, postępującą decentralizacją sieci i usamodzielnianiem się poszczególnych placówek. Działy instrukcyjno-metodyczne wypełniają swoje obowiązki stosując różnorodne formy pracy: — instruktaż przywarsztatowy, — konsultacje, — analizy działalności bibliotek, — doskonalenie zawodowe, — praktyki biblioteczne, — gabinet metodyczny. Instruktaż przywarsztatowy, na który składają się indywidualne porady i wizytacje, prowadzony jest przez instruktora w terenie i dotyczy określonego odcinka pracy bibliotecznej wymagającego załatwienia lub uporządkowania. Głównymi metodami instruktażu przywarsztatowego są: obserwacja, pokaz, ćwiczenie, omówienie, dyskusja, zalecenie i eksperyment. Konsultacja stanowi uzupełnienie i równocześnie odwrócenie instruktażu terenowego. Jest ona formą pomocy indywidualnej, prowadzoną na miejscu przez instruktorów, kierowników działów lub dyrektora biblioteki, w której odbywają się konsultacje. Dużą zaletę konsultacji stanowi możliwość zapoznania bibliotekarzy 324 nie tylko ze wskazówkami instruktorów, ale także konkretnymi przykładami pracy i pomocami metodycznymi dotyczącymi danego zagadnienia, np. specjalistycznym księgozbiorem, kartotekami zagadnieniowymi itp. Analiza działalności biblioteki, wspomagająca racjonalizację pracy w analizowanej bibliotece, umożliwia równocześnie placówce prowadzącej instruktaż ustalenie kierunku i charakteru pomocy oraz służy jako materiał wykorzystywany w szkoleniu kadr. Analizy są bądź ogólne (syntetyczne), dotyczące całości prac bibliotecznych, bądź też mają charakter badań tematycznych (ocena gromadzenia zbiorów z konkretnej dziedziny, analiza struktury księgozbioru, analiza pracy oświatowej, badania stanu lokali bibliotecznych itp.). Każda analiza może dotyczyć jednej biblioteki lub wszystkich podległych placówek i mieć charakter porównawczy. Podstawowe metody, za pomocą których przeprowadza się analizy, to ankiety i wykorzystanie dokumentacji bibliotecznej. Doskonalenie zawodowe jest formą pracy zbiorowej, skierowanej do określonej grupy pracowników bibliotek (pracowników agend udostępniania, kierowników bibliotek gminnych itp.), mającą na celu pogłębianie wiadomości ogólnych i zawodowych, pomoc w samokształceniu i wymianę doświadczeń. Dokształcanie organizuje się w postaci seminariów, a w przypadku placówek o wieloosobowej obsadzie — w postaci wewnątrzbibliotecznych narad. Okresowe seminaria są najpowszechniejszą metodą podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Zależnie od potrzeb organizowane są seminaria podstawowe o tematyce ogólnej i seminaria specjalistyczne, wiążące się z wybranym zagadnieniem bibliotecznym. Oprócz wykładów, na seminariach wprowadza się dyskusje i ćwiczenia praktyczne, wymagające czynnej postawy uczestników zajęć. Z doskonaleniem zawodowym łączy się następna z omawianych form pracy instrukcyjno-metodycznej — praktyki biblioteczne. Wśród nich wyróżnia się: — praktyki dla nowych pracowników, przygotowujące do wykonywania podstawowych obowiązków; — praktyki doskonalące, dotyczące wybranych aspektów pracy bibliotecznej, dla osób posiadających już pewne doświadczenia zawodowe; — praktyki lustracyjne. Dwa pierwsze rodzaje praktyk prowadzą biblioteki wojewódzkie dla placówek z podlegającego im terenu. Połączone z wyjazdami praktyki lustracyjne mają na celu poznanie różnych bibliotek tego samego lub wyższego szczebla organizacyjnego. Gabinet metodyczny, w którym gromadzi się specjalistyczny księgozbiór, pomoce naukowe i metodyczne, stanowi najbardziej odpowiednie miejsce do udzielania konsultacji i prowadzenia szkoleń. Księgozbiór podręczny w gabinecie metodycznym tworzą wydawnictwa z zakresu bibliotekarstwa, pracy kulturalno-oświatowej, psychologii, pedagogiki i dydaktyki oraz opracowania ogólne z różnych dziedzin wiedzy. Pomoce naukowe gromadzone są z myślą o dokształceniu zawodowym; są to materiały informacyjne dotyczące konkretnych prac bibliotecznych i wzory dokumentacji. Pomoce metodyczne służą informacją na temat pracy z czytelnikiem, propagandy czytelnictwa, wyrabiania umiejętności korzystania z biblioteki. Poza wymienionymi już zadaniami, w zakres obowiązków działów instrukcyjno--metodycznych wchodzi organizowanie nowych placówek bibliotecznych i opracowywanie planów rozwoju sieci bibliotek publicznych na terenie podległym ich opiece. Również Ustawa o samorządzie terytorialnym z 1991 r. spowodowała kolejne zmiany w funkcjonowaniu bibliotek publicznych. Ustawa ta podporządkowała 325 bowiem część bibliotek samorządom, pozostawiając równocześnie grupę bibliotek wojewódzkich w gestii władz państwowych. Efektem tego jest, podkreślana przez prawie wszystkich piszących o bibliotekach publicznych, stopniowa dezintegracja tej sieci. Wojewódzkie biblioteki publiczne, którym pozostawiono statutowy obowiązek działalności instrukcyjnej na rzecz publicznych bibliotek samorządowych niższego stopnia, mogą (w warunkach różnego podporządkowania administracyjnego) występować raczej z propozycjami pomocy niż z zaleceniami. W tym samym czasie zmiany w technice i metodach pracy bibliotecznej spowodowały zwiększenie wymagań wobec pracowników działów instrukcyjno-metodycznych, szczególnie w zakresie szkolenia i doskonalenia zawodowego bibliotekarzy. Wymaganiom tym instruktorzy nie zawsze mogą sprostać. Często praca ich związana jest z koniecznością przeorganizowania działów instrukcyjno-metodycznych tak, aby mogły one stać się prawdziwymi „centrami bibliotekarstwa publicznego". Wiele uwagi poświęca się także w piśmiennictwie fachowym rozważaniom na temat ewentualnych zmian struktury terytorialnej kraju, powrotowi do dużych województw i powiatów a tym samym powrotowi do powiatowych bibliotek publicznych. W zasadzie projekty te budzą nadzieje na umocnienie roli państwowych wojewódzkich bibliotek publicznych jako „głównego w systemie bibliotecznym terenowego ogniwa instrukcyjno-metodycznego, szkoleniowego", zapewniającego „należyty standard doradztwa i wzorów". Działalność instrukcyj na bibliotek publicznych dotyczy, w myśl obowiązujących przepisów, nie tylko własnej sieci, ale także bibliotek zakładowych i szpitalnych, którym biblioteki publiczne udzielają pomocy organizacyjnej i merytorycznej. Zgodnie z Zarządzeniem nr 5 Ministra Kultury i Sztuki z 1985 r. w sprawie określenia wzorcowych statutów instytucji upowszechniania kultury, do zadań bibliotek wojewódzkich zalicza się organizowanie sieci bibliotek zakładowych. Zarządzenie nie mówi jednak o nadzorze merytorycznym ze strony wojewódzkich bibliotek publicznych, lecz jedynie o niesieniu przez nie pomocy, co oznacza, że biblioteki zakładowe mogą z tej pomocy korzystać, ale nie są do tego zobowiązane. Najliczniejszą ze wszystkich, obejmującą ponad 50% ogółu bibliotek w Polsce, jest sieć bibliotek szkolnych i pedagogicznych. Wielkość zbiorów tych bibliotek sięga 40% zasobów krajowych. Są one przeznaczone dla nauczycieli oraz uczniów, dla których korzystanie z biblioteki szkolnej jest obligatoryjne i wynika z obowiązku szkolnego. Znaczenie tej sieci polega nie tylko na jej wielkości i powszechności, ale i na tym, że biblioteki szkolne wyrabiać mają w uczniach potrzebę czytania i przygotowywać ich do korzystania ze wszystkich typów bibliotek oraz systemów informacji. Bibliotekarz w szkole, oprócz wykonywania prac typowo bibliotecznych, ma obowiązek współuczestniczenia w procesie dydaktyczno-wychowawczym szkoły na równi z innymi nauczycielami (Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dn. 13 V 1983 r. w sprawie programu pracy bibliotek szkolnych w resorcie oświaty i wychowania). W związku z tym wymaga się od niego podwójnych kwalifikacji: pedagogicznych i bibliotekarskich. Niestety, dane pochodzące z ewidencji kadr nauczycielskich świadczą o tym, że np. w 1984 r. tylko w ok. 48% bibliotek szkolnych zatrudnieni byli nauczyciele-bibliotekarze, których kwalifikacje zgodne były z wymaganiami. W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabierają wszelkie poczynania mające na celu dokształcanie i doskonalenie zawodowe pracowników bibliotek szkolnych, a także działalność instrukcyjna oraz metodyczna. 326 Po wielu zmianach organizacyjnych ukształtował się obecnie rozbudowany system nadzoru nad bibliotekami szkolnymi i ich pracownikami. Bezpośrednia kontrola oraz odpowiedzialność za warunki, w jakich biblioteka pracuje, należą do kompetencji dyrektora szkoły. Nadzorem merytorycznym i pomocą metodyczną zajmują się nauczyciele—metodycy podlegający wojewódzkim ośrodkom metodycznym powołanym przy kuratoriach. Do obowiązków metodyków należy: prowadzenie doradztwa przywarsztatowego, kierowanie samokształceniem nauczycieli--bibliotekarzy, udzielanie konsultacji indywidualnych i zbiorowych, a także organizowanie konferencji zespołów metodycznych. Rolę podstawy dla wszystkich form szkolenia i gabinetu metodycznego na potrzeby nauczycieli-metodyków odgrywają tzw. biblioteki przykładowe. Wspomniane zarządzenie z 1983 r. przewiduje tworzenie w każdym województwie po jednej bibliotece przykładowej dla każdego typu szkół. Z kolei pedagogiczne biblioteki wojewódzkie są zobowiązane do sprawowania opieki merytorycznej nad działami nauczycielskimi bibliotek szkolnych, które stanowią najniższe ogniwo bibliotek pedagogicznych. Pracownicy działów instruk-cyjno-metodycznych bibliotek pedagogicznych, we współpracy z metodykami do spraw bibliotek szkolnych, przeprowadzają hospitacje, udzielają konsultacji, organizują gabinety metodyczne i służą instruktażem w terenie. Pedagogiczne biblioteki wojewódzkie (lub ich filie) uczestniczą w konferencjach metodycznych i szkoleniowych, prowadzą pokazowe lekcje biblioteczne, opracowują materiały metodyczne dla bibliotek szkolnych. W niektórych województwach (np. wrocławskim i poznańskim) biblioteki pedagogiczne nadzorowały do 1983 r. całość prac w bibliotekach szkolnych, a nie tylko pracę ich działów nauczycielskich. Część kuratoriów zachowała tę metodę opieki nad bibliotekami również obecnie. Formy pracy instrukcyjno--metodycznej, stosowane w tej sieci, są podobne do wymienionych przy omawianiu sieci bibliotek publicznych. Przedstawione przykłady wskazują na duże rozproszenie prac w dziedzinie poradnictwa metodycznego, powodujące dublowanie czynności w poszczególnych sieciach i bibliotekach. Z tego też względu od wielu lat bibliotekarze proponują utworzenie, wzorem większości krajów europejskich, centralnej instytucji zajmującej się zagadnieniami wspólnymi dla wszystkich bibliotek. Instytucja ta mogłaby działać jako samodzielny oddział instrukcyjno-metodyczny Biblioteki Narodowej lub wchodzić w skład Instytutu Książki i Czytelnictwa. Zwolennicy drugiego rozwiązania odwołują się do tradycji istniejącego przed laty w Instytucie Zakładu Doskonalenia Kadr Bibliotekarskich. Inne propozycje sugerują usytuowanie Centralnej Bibliotecznej Poradni Metodycznej w Ministerstwie Kultury i Sztuki, Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy lub przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Centralna Poradnia miałaby na celu przede wszystkim: — wyeliminowanie — wynikającej z braku koordynacji — powtarzalności prac wykonywanych w różnych sieciach; — zorganizowanie wymiany doświadczeń pomiędzy sieciami bibliotecznymi i pojedynczymi placówkami; — wykonywanie prac związanych z organizacją i doskonaleniem działalności bibliotecznej; — opracowywanie typowych projektów pomocy metodycznych, sprzętu i mebli bibliotecznych; — upowszechnianie doświadczeń przodujących bibliotek; — inicjowanie badań z zakresu bibliotekarstwa. ROZDZIAŁ 24 PRACE NAUKOWE W BIBLIOTEKACH Działalność naukowo-badawcza może być jednym z zadań biblioteki. Oznacza to, że prowadzeniem badań naukowych mogą potencjalnie zajmować się wszystkie biblioteki, niezależnie od ich typu i wielkości oraz miejsca działania. W rzeczywistości realizacja prac naukowo-badawczych w bibliotece, tak jak i gdzie indziej, jest uzależniona od szeregu warunków. Za Wacławem Sokołowskim zaliczymy do nich: 1) kierownictwo naukowe, 2) zespół ludzi, 3) odpowiednią atmosferę, 4) współpracę środowiskową, 5) czas na prowadzenie badań, 6) środki finansowe, 7) możliwości publikowania. Dodajmy do tego — jako warunek podstawowy — sprzyjającą nauce, w tym i bibliotekom, politykę naukową państwa. Spełnienie tych wszystkich postulatów przekracza w obecnej dobie możliwości pojedynczych osób, a także instytucji. Uprawianie nauki jako wypadkowej indywidualnych zainteresowań poszczególnych pracowników biblioteki, ze względu na niską efektywność, nie mieści się w modelu współczesnej działalności naukowej, jakkolwiek niekiedy rezultaty takich działań mogą być bardzo cenne. Praca naukowo-badawcza — założywszy, że znajdą się w tym celu środki i czas — może być prowadzona we wszystkich ogniwach ogólnokrajowej sieci bibliotecznej. Ograniczeniom podlegałby jedynie zakres i zasięg badań. Zasadnicze znaczenie ma jednak i będzie mieć w przyszłości praca naukowa podejmowana w bibliotekach naukowych. Działalność naukowo-badawcza na równi z usługową jest ich podstawową funkcją. Dzięki niej biblioteki naukowe uczestniczą w życiu naukowym kraju, służąc rozwojowi i potrzebom nauki. Do ich grona zaliczamy, zgodnie z Ustawą 0 bibliotekach, następujące placówki biblioteczne: 1) Bibliotekę Narodową; 2) biblioteki szkół wyższych, PAN oraz instytutów naukowo-badawczych; 3) inne biblioteki, którym przyznano status placówek naukowych, np. biblioteki centralne oraz niektóre biblioteki wielkomiejskie. Naczelne miejsce wśród nich przysługuje Bibliotece Narodowej jako centralnej bibliotece państwa. Biblioteka Narodowa prowadzi działalność naukowo-badawcza 1 badawczo-usługową na prawach określonych dla instytutów naukowo-badawczych. 328 Przypada jej szczególna rola w rozwijaniu bibliotekoznawstwa, nauki o książce i pokrewnych dziedzin wiedzy oraz prac bibliograficznych, zwłaszcza w zakresie bibliografii narodowej. Prace naukowe i badawcze bibliotek szkół wyższych są od 1953 r. częścią prac naukowo-badawczych wyższych uczelni. W 1964 r. w ustalone przepisami struktury organizacyjne bibliotek uniwersyteckich wprowadzono oddziały prac naukowych. Innym czynnikiem, który ożywił prace tego rodzaju w bibliotekach naukowych, było ustanowienie w 1961 r. nowej kategorii pracowników bibliotecznych, tj. bibliotekarzy dyplomowanych, zobowiązanych formalnie do rozwijania działalności naukowej. Nie mniej istotne było rozbudowanie sieci placówek akademickiego kształcenia bibliotekarzy poczynając od 1973 r. Nie można również pominąć w tym względzie uchwał i wniosków kolejnych konferencji: krynickiej w 1951 r., sopockiej w 1956 r., łódzkiej w 1959 r., rogowskiej w 1961 r., sesji poznańskiej w 1979 r. („Model biblioteki szkoły wyższej"), czy też narady warszawskiej w 1992 r. na temat sytuacji bibliotek i ośrodków informacji w nowych warunkach ekonomiczno-społecznych oraz szeregu innych konferencji i narad, ponadto — publikacji na łamach czasopism bibliotekarskich. Prace naukowe w bibliotekach przebiegają dwutorowo. Głównym ich kierunkiem są prace naukowo-badawcze i usługowo-badawcze w zakresie rozwoju bibliotekarstwa, czytelnictwa oraz doskonalenia pracowników bibliotek. W szczególności mogą to być prace z zakresu czytelnictwa, organizacji i techniki prac bibliotecznych, wydawnictwa informacyjne — tj. bibliografie, informatory, katalogi biblioteczne, inwentarze, a także dokumenty źródłowe i opracowania historyczne, np. dziejów danej biblioteki. Prace naukowe mogą właściwie dotyczyć wszystkich obszarów pracy bibliotekarskiej. Za pracę naukową uważa się też stosowanie w działalności bibliotekarskiej oraz informacyjnej metod i technik naukowych, a także wykorzystywanie ich przy opracowaniu polityki gromadzenia zbiorów. Można na przykład — dla polepszenia i uściślenia jej reguł w określonej bibliotece — prowadzić badania biblio-metryczne przy wykorzystaniu metod statystycznych. Spożytkować można w tym celu analizę cytowań bibliograficznych, m. in. prawo Bradforda, pomagające ustalić w aspekcie wartościującym rozkład tytułów czasopism poświęconych wspólnej tematyce bądź wąskiej dziedzinie nauki czy techniki. Przebadanie zgromadzonego zbioru z zastosowaniem tego prawa pozwoli bibliotece wyłonić czasopisma najbardziej przydatne w jej zbiorach, zaś wyniki tego postępowania badawczego mogą być spożytkowane przez inne placówki biblioteczne. Można przygotowywać katalogi cennych i rzadkich zbiorów, wymagające znajomości i stosowania odpowiednich metod badawczych: historycznej, bibliograficznej i typograficznej — np. przy tworzeniu katalogów rękopisów, starych druków, grafiki, nagrań dźwiękowych. Za pracę o charakterze naukowym należy też uznać opracowanie rzeczowe zbiorów, mające charakter samodzielnej pracy koncepcyjnej, do której niezbędna jest pogłębiona znajomość wzajemnych związków między poszczególnymi dyscyplinami oraz metodyki języków informacyjnych. Udostępnianie zbiorów przez bibliotekę może być zbadane przy zastosowaniu metod socjologicznych i psychologicznych oraz statystycznych, z użyciem takich technik badawczych, jak rozmowa, wywiad bądź ankieta — odpowiednio przygotowana i zrealizowana przez samych bibliotekarzy. W badaniach użytkow- 329 ników biblioteki interesować mogą m. in. zasięg wykorzystania materiałów bibliotecznych oraz efektywność działania służb informacyjnych. Badania tego typu mogą wykroczyć poza teren biblioteki i dotyczyć na przykład całokształtu stanu czytelnictwa w danym środowisku. Przedmiotem działalności naukowej bibliotekarzy może być też upowszechnianie oraz popularyzacja nauki i techniki w ramach szeroko rozumianej działalności informacyjnej. Ta dziedzina stwarza szerokie możliwości inicjatyw ze względu na posiadane przez biblioteki duże i zróżnicowane zbiory materiałów bibliotecznych. Upowszechnianie oraz popularyzacja nauki i techniki może odbywać się dwoma torami. Jeden dotyczy upowszechniania nauki samej, tzn. jej istoty (filozofii) oraz dorobku piśmienniczego pracowników nauki, tj. ukazania, jak dochodzą oni do odkrycia naukowego i w jakich warunkach oraz w jaki sposób wyniki ich badań formułuje się i utrwala w piśmiennictwie naukowym. Drugi tor to popularyzacja roli oraz znaczenia nauki i techniki dla społeczności lokalnej regionu, kraju czy świata, a także roli uczonych jako członków społeczeństwa i ich odpowiedzialności za wyniki swoich badań. Należy też uwzględnić potrzebę popularyzowania osiągnięć naukowych własnej biblioteki oraz innych pokrewnych placówek. Ochrona zbiorów bibliotecznych to z kolei konieczność znajomości i stosowania badań chemicznych, fizycznych czy mikrobiologicznych; w tym kierunku istnieją duże możliwości prowadzenia obserwacji naukowej, doświadczeń i eksperymentów, a także projektowania urządzeń. Do pożądanych prac naukowo-badawczych w bibliotekach wypada zaliczyć również opracowania historii poszczególnych bibliotek czy ich rozwoju na określonych terytoriach. Przedmiotem badań mogą być też dzieje książki bądź innych materiałów bibliotecznych. Można też badać organizację bibliotek w różnych typach środowisk osadniczych, ich uwarunkowania przestrzenne, demograficzne bądź społeczne. Są to prace naukowe związane z ogólnymi i szczegółowymi problemami bibliotekoznawczymi, bibliologicznymi czy informologicznymi, dotyczące zarówno własnego kraju, jak i bibliotekarstwa za granicą. Do tego kierunku badań należy też zaliczyć prace związane z próbami tworzenia wzorcowych modeli różnych form organizacji i typów bibliotek, sieci bibliotecznych i ich funkcjonowania. Odrębne miejsce trzeba przyznać metodzie analizy systemowej, która służy do różnych badań organizacyjnych, używana jest też z zasady jako wstęp do automatyzacji biblioteki. Tradycyjną formą pracy naukowej bibliotek są bibliografie. Rozszerza się zasięg bibliografii (wydawniczo-formalny), zmienia się również jej postać fizyczna — z kodeksu na dyski optyczne i inne nośniki komputerowe — niezmienna pozostaje natomiast funkcja bibliografii, czyli informowanie o opublikowanych dokumentach, a także ukazywanie wzajemnych powiązań, jakie istnieją między tekstami. Niezależnie od tego, czy będzie to zestawienie w formie kartoteki, drukowanego spisu bibliograficznego czy komputerowej bazy danych, głównym czynnikiem stymulującym obieg informacji naukowej pozostanie bibliografia. Do prac naukowo-badawczych należy nadto zaliczyć wydawanie przez biblioteki bibliotekarskich czasopism fachowych. Bibliotekarze mogą uczestniczyć w ruchu naukowym własnego środowiska, należąc do odpowiednich towarzystw i biorąc udział we wspólnie podejmowanych badaniach, jak też brać udział w ogólnym życiu nauki, uczestnicząc w konferencjach oraz publikując swoje prace w czasopismach naukowych i popularnonaukowych. 330 ników biblioteki interesować mogą m. in. zasięg wykorzystania materiałów bibliotecznych oraz efektywność działania służb informacyjnych. Badania tego typu mogą wykroczyć poza teren biblioteki i dotyczyć na przykład całokształtu stanu czytelnictwa w danym środowisku. Przedmiotem działalności naukowej bibliotekarzy może być też upowszechnianie oraz popularyzacja nauki i techniki w ramach szeroko rozumianej działalności informacyjnej. Ta dziedzina stwarza szerokie możliwości inicjatyw ze względu na posiadane przez biblioteki duże i zróżnicowane zbiory materiałów bibliotecznych. Upowszechnianie oraz popularyzacja nauki i techniki może odbywać się dwoma torami. Jeden dotyczy upowszechniania nauki samej, tzn. jej istoty (filozofii) oraz dorobku piśmienniczego pracowników nauki, tj. ukazania, jak dochodzą oni do odkrycia naukowego i w jakich warunkach oraz w jaki sposób wyniki ich badań formułuje się i utrwala w piśmiennictwie naukowym. Drugi tor to popularyzacja roli oraz znaczenia nauki i techniki dla społeczności lokalnej regionu, kraju czy świata, a także roli uczonych jako członków społeczeństwa i ich odpowiedzialności za wyniki swoich badań. Należy też uwzględnić potrzebę popularyzowania osiągnięć naukowych własnej biblioteki oraz innych pokrewnych placówek. Ochrona zbiorów bibliotecznych to z kolei konieczność znajomości i stosowania badań chemicznych, fizycznych czy mikrobiologicznych; w tym kierunku istnieją duże możliwości prowadzenia obserwacji naukowej, doświadczeń i eksperymentów, a także projektowania urządzeń. Do pożądanych prac naukowo-badawczych w bibliotekach wypada zaliczyć również opracowania historii poszczególnych bibliotek czy ich rozwoju na określonych terytoriach. Przedmiotem badań mogą być też dzieje książki bądź innych materiałów bibliotecznych. Można też badać organizację bibliotek w różnych typach środowisk osadniczych, ich uwarunkowania przestrzenne, demograficzne bądź społeczne. Są to prace naukowe związane z ogólnymi i szczegółowymi problemami bibliotekoznawczymi, bibliologicznymi czy informologicznymi, dotyczące zarówno własnego kraju, jak i bibliotekarstwa za granicą. Do tego kierunku badań należy też zaliczyć prace związane z próbami tworzenia wzorcowych modeli różnych form organizacji i typów bibliotek, sieci bibliotecznych i ich funkcjonowania. Odrębne miejsce trzeba przyznać metodzie analizy systemowej, która służy do różnych badań organizacyjnych, używana jest też z zasady jako wstęp do automatyzacji biblioteki. Tradycyjną formą pracy naukowej bibliotek są bibliografie. Rozszerza się zasięg bibliografii (wydawniczo-formalny), zmienia się również jej postać fizyczna — z kodeksu na dyski optyczne i inne nośniki komputerowe — niezmienna pozostaje natomiast funkcja bibliografii, czyli informowanie o opublikowanych dokumentach, a także ukazywanie wzajemnych powiązań, jakie istnieją między tekstami. Niezależnie od tego, czy będzie to zestawienie w formie kartoteki, drukowanego spisu bibliograficznego czy komputerowej bazy danych, głównym czynnikiem stymulującym obieg informacji naukowej pozostanie bibliografia. Do prac naukowo-badawczych należy nadto zaliczyć wydawanie przez biblioteki bibliotekarskich czasopism fachowych. Bibliotekarze mogą uczestniczyć w ruchu naukowym własnego środowiska, należąc do odpowiednich towarzystw i biorąc udział we wspólnie podejmowanych badaniach, jak też brać udział w ogólnym życiu nauki, uczestnicząc w konferencjach oraz publikując swoje prace w czasopismach naukowych i popularnonaukowych. 330 ników biblioteki interesować mogą m. in. zasięg wykorzystania materiałów bibliotecznych oraz efektywność działania służb informacyjnych. Badania tego typu mogą wykroczyć poza teren biblioteki i dotyczyć na przykład całokształtu stanu czytelnictwa w danym środowisku. Przedmiotem działalności naukowej bibliotekarzy może być też upowszechnianie oraz popularyzacja nauki i techniki w ramach szeroko rozumianej działalności informacyjnej. Ta dziedzina stwarza szerokie możliwości inicjatyw ze względu na posiadane przez biblioteki duże i zróżnicowane zbiory materiałów bibliotecznych. Upowszechnianie oraz popularyzacja nauki i techniki może odbywać się dwoma torami. Jeden dotyczy upowszechniania nauki samej, tzn. jej istoty (filozofii) oraz dorobku piśmienniczego pracowników nauki, tj. ukazania, jak dochodzą oni do odkrycia naukowego i w jakich warunkach oraz w jaki sposób wyniki ich badań formułuje się i utrwala w piśmiennictwie naukowym. Drugi tor to popularyzacja roli oraz znaczenia nauki i techniki dla społeczności lokalnej regionu, kraju czy świata, a także roli uczonych jako członków społeczeństwa i ich odpowiedzialności za wyniki swoich badań. Należy też uwzględnić potrzebę popularyzowania osiągnięć naukowych własnej biblioteki oraz innych pokrewnych placówek. Ochrona zbiorów bibliotecznych to z kolei konieczność znajomości i stosowania badań chemicznych, fizycznych czy mikrobiologicznych; w tym kierunku istnieją duże możliwości prowadzenia obserwacji naukowej, doświadczeń i eksperymentów, a także projektowania urządzeń. Do pożądanych prac naukowo-badawczych w bibliotekach wypada zaliczyć również opracowania historii poszczególnych bibliotek czy ich rozwoju na określonych terytoriach. Przedmiotem badań mogą być też dzieje książki bądź innych materiałów bibliotecznych. Można też badać organizację bibliotek w różnych typach środowisk osadniczych, ich uwarunkowania przestrzenne, demograficzne bądź społeczne. Są to prace naukowe związane z ogólnymi i szczegółowymi problemami bibliotekoznawczymi, bibliologicznymi czy informologicznymi, dotyczące zarówno własnego kraju, jak i bibliotekarstwa za granicą. Do tego kierunku badań należy też zaliczyć prace związane z próbami tworzenia wzorcowych modeli różnych form organizacji i typów bibliotek, sieci bibliotecznych i ich funkcjonowania. Odrębne miejsce trzeba przyznać metodzie analizy systemowej, która służy do różnych badań organizacyjnych, używana jest też z zasady jako wstęp do automatyzacji biblioteki. Tradycyjną formą pracy naukowej bibliotek są bibliografie. Rozszerza się zasięg bibliografii (wydawniczo-formalny), zmienia się również jej postać fizyczna — z kodeksu na dyski optyczne i inne nośniki komputerowe — niezmienna pozostaje natomiast funkcja bibliografii, czyli informowanie o opublikowanych dokumentach, a także ukazywanie wzajemnych powiązań, jakie istnieją między tekstami. Niezależnie od tego, czy będzie to zestawienie w formie kartoteki, drukowanego spisu bibliograficznego czy komputerowej bazy danych, głównym czynnikiem stymulującym obieg informacji naukowej pozostanie bibliografia. Do prac naukowo-badawczych należy nadto zaliczyć wydawanie przez biblioteki bibliotekarskich czasopism fachowych. Bibliotekarze mogą uczestniczyć w ruchu naukowym własnego środowiska, należąc do odpowiednich towarzystw i biorąc udział we wspólnie podejmowanych badaniach, jak też brać udział w ogólnym życiu nauki, uczestnicząc w konferencjach oraz publikując swoje prace w czasopismach naukowych i popularnonaukowych. 330 Przedstawiono tu tylko ogólne kierunki prac naukowo-badawczych w bibliotekach. Praktyka wykazuje jednak znaczny rozdźwięk między możliwościami i oczekiwaniami a ich realizacją. Jak wynika z dotychczasowych przeglądów prac naukowych, podejmowanych w bibliotekach, najbardziej faworyzowanym kierunkiem jest retrospektywna i bieżąca dokumentacja zbiorów własnych. W następnej kolejności — bibliografia. Skromnie wygląda natomiast stan badań na polu współczesnego bibliotekarstwa. Cechą charakterystyczną badań naukowych, prowadzonych w bibliotekach szkół wyższych, jest ich duże rozproszenie tematyczne oraz dublowanie tematyki wskutek braku koordynacji. Korzystniej przedstawiają się prace dużych bibliotek PAN, mających ponadto większe możliwości wydawnicze. Niebagatelną przyczyną trudności w rozwoju prac naukowych bibliotek są: niedostateczny czas przeznaczony na badania, niewystarczające nakłady na naukę oraz postępująca degradacja pozycji zawodowej bibliotekarzy dyplomowanych. Do prowadzenia prac naukowych niezbędna jest również wiedza metodologiczna. Trzeba wiedzieć, jakimi metodami, technikami i narzędziami badawczymi posłużyć się w postępowaniu naukowo-badawczym. Każde działanie naukowe zawiera w sobie pewne etapy (fazy) postępowania badawczego. Reprezentanci różnych nauk określają na podstawie własnych przemyśleń i doświadczeń różną liczbę tych etapów. Do zasadniczych etapów badania naukowego zaliczyć można te, bez których żadne badanie naukowe obejść się nie może. Należą do nich: 1. Postawienie problemu, czyli pytania naukowego — np. jaki jest ten czy inny przedmiot?, jak przebiegają te czy inne zjawiska?; dlaczego ten czy inny przedmiot jest właśnie taki?; dlaczego te czy inne zjawiska przebiegają w taki właśnie sposób?; co robić, jak działać, aby pewne przedmioty uzyskały pożądane cechy, aby pewne procesy przebiegały w pożądany sposób?, jaki sąd wyraziło w tej kwestii wielu uczonych? (uczony to właśnie człowiek stawiający pytania wobec otaczającej go rzeczywistości). 2. Ustalenie metod i technik badania, czyli analiza bądź krytyka metod dotychczasowych i ustalenie lub wybór nowych metod działania. Od wybranej metody postępowania badawczego wymaga się, aby była: — jasna i zrozumiała dla badacza i innych badaczy tej samej dyscypliny naukowej (nauki); — jednoznaczna, wykluczająca wszelką dowolność jej interpretacji; — ukierunkowana na jakiś cel dokładnie określony; — skuteczna, tzn. zabezpieczająca osiągnięcie celu; — owocna, czyli dająca możliwość dostarczenia — poprzez zastosowanie danej metody — rezultatów, mogących pobudzić innych badaczy do badań; — ekonomiczna, czyli przy określonym wkładzie czasu, pracy i środków mogąca dać możliwości osiągnięcia w jak najkrótszym czasie najlepszych rezultatów. 3. Zbieranie danych (faktów), potrzebnych do zrealizowania badania. Dane te uzyskuje się z przeprowadzonych doświadczeń, obserwacji, opisu, rozmów, wywiadów, ankiet, analizy i krytyki źródeł historycznych. 4. Interpretacja zebranego materiału poprzez jego uporządkowanie według pojawiających się problemów i zagadnień, analizę i wysunięcie hipotez, czyli przypuszczeń co do ostatecznego rozwiązania postawionego na początku problemu (pytania lub pytań). 5. Sprawdzenie hipotez poprzez ich weryfikację (potwierdzenie) lub falsyfikację (odrzucenie jako nieprawdziwych). Ta faza odbywa się przy krytycznym ustosun- 331 kowaniu się badacza do przebiegu własnych badań i postawionych hipotez. Jeżeli sprawdzenie to uzasadni badaczowi poprawność jego drogi badawczej i rozumowania, następuje ostatni etap (faza) procesu badawczego, czyli: 6. Przyjęcie rozwiązania problemu zakończone opracowaniem wyników i ich utrwaleniem w postaci rękopisu, artykułu, komunikatu czy raportu z badań w postaci publikowanej tradycyjnie, na taśmie magnetycznej, dyskietce lub dysku optycznym. Każdy przedmiot (obiekt) badawczy można rozpatrywać w toku badania naukowego z punktu widzenia trzech jego podstawowych własności: a) własności strukturalnych, tj. jego budowy, elementów składowych i związków między elementami; b) własności genetycznych, czyli jak dany przedmiot (obiekt) powstał i w jakich warunkach; c) własności funkcjonalnych, tzn. do czego dany obiekt (przedmiot) służy, jakie spełnia zadania czy funkcje, jakie przynosi pożytki społeczne itp. Dla uzyskania odpowiedzi, określających wymienione własności przedmiotu (obiektu) badawczego, uczony (badacz) może zastosować różne istniejące i stosowane metody badawcze. Pod pojęciem metody należy rozumieć sposób widzenia zagadnienia (problemu) badawczego, stosunek badacza do danego przedmiotu (obiektu); zaś pod pojęciem techniki badawczej — konkretne, szczegółowe i praktyczne środki bądź urządzenia, służące danej metodzie. Do podstawowych metod badawczych, jakie stosować może i powinien bibliotekoznawca, księgoznawca czy informolog, należeć będą: — metoda historyczna, pozwalająca widzieć badaczowi badany przedmiot (obiekt) w czasie i przestrzeni —jak powstał i się rozwijał; — metoda socjologiczna, umożliwiająca ujawnienie czynności człowieka jako jednostki (indywiduum), związanych z tymi czynnościami prawidłowości procesów psychicznych człowieka, ich rodzajów i wzajemnych związków oraz czynników, od których te procesy zależą; — metoda statystyczna, pozwalająca badaczowi na ustalenie ogólnych praw rządzących różnego rodzaju zbiorowościami oraz prawidłowości, które w tych zbio-rowościach występują (mogą to być zbiorowości ludzi, rzeczy i procesów); — metoda bibliograficzna, umożliwiająca poprzez analizę istniejących bibliografii określenie wielu zjawisk związanych z polityką wydawniczą, repertuarem tematycznym wszelkiego typu publikacji bądź ilościowe ustalenie autorów, tytułów, wydawców, miejsc wydania i innych zjawisk rejestrowanych przez bibliografie różnych rodzajów i typów; — metoda typograficzna, określająca cechy typograficzne każdej jednostki bibliograficznej, pomagająca w ustaleniu wariantów drukarskich i wydawniczych poszczególnych oficyn drukarskich i wydawniczych, wspomagająca wydatnie metodę historyczną i bibliograficzną; — metoda systemowa, zwana inaczej podejściem systemowym do badanych przedmiotów (obiektów), umożliwiająca dostatecznie wyraźnie i ostro określenie granic obiektu (przedmiotu) badań w stosunku do otaczającego środowiska oraz wyznaczenie jego związków wewnętrznych i zewnętrznych z innymi systemami społecznymi. 332 Wymienione metody badawcze badacz może realizować przy rozwiązywaniu jakiegoś problemu za pomocą różnych technik badawczych. Do najczęściej stosowanych przez bibliotekoznawców, księgoznawców i informologów technik należą: — obserwacja, która jest świadomym, celowym, dokładnie zaplanowanym, a następnie dokładnie, szczegółowo i systematycznie przeprowadzonym w określonym czasie i miejscu postrzeganiem wybranego przez badacza fragmentu otaczającej nas rzeczywistości — a więc ludzi, rzeczy czy zjawisk; — eksperyment, czyli celowe wywoływanie bądź zmiana przebiegu zjawisk lub procesów po to, aby poznać związki typu przyczynowego bądź współzależności między wywołanymi zjawiskami czy procesami lub zachowaniami ludzi w ściśle wyznaczonych przez badacza warunkach; — rozmowa badawcza z pojedynczą osobą lub grupą ludzi na ściśle określony temat, związany z interesującym badacza problemem czy pytaniem; — wywiad, czyli inaczej rozmowa kierowana przez badacza według z góry opracowanego zestawu pytań (kwestionariusza wywiadu) i stosownie do określonego celu; pytania mogą być dwojakiego rodzaju: mogą one dotyczyć faktów związanych z badanym problemem (np. dat, nazwisk ludzi, częstotliwości bywania w bibliotece, liczby przeczytanych książek) albo opinii, czyli poglądów bądź postaw pytanego wobec przedstawianych przez badacza problemów (np. oceny wartości przeczytanych lektur, motywów odwiedzania biblioteki itp.); — ankieta, czyli wywiad pisemny, ale skierowany do dużej zbiorowości i przeprowadzany w różny sposób (np. ankieta pocztowa, ankieta prasowa, ankieta środowiskowa rozdawana przez samego badacza); ankieta może zawierać pytania tzw. zamknięte z gotowymi odpowiedziami, które ankietowany jedynie wybiera i odpowiednio zaznacza, że te właśnie wybrał; oraz pytania otwarte, pozwalające ankietowanemu na swobodne odpowiedzi na pytania ankiety; — testy, czyli inaczej ściśle określone i znormalizowane zadania do wykonania, identyczne dla całej grupy badanej, ze ściśle wyznaczonymi sposobami oceniania wyników testu; ze względu na formę testu mogą one być testami uzupełniania, przypomnienia, wyboru, identyfikacji, rozpoznania bądź systematyzacji i mogą dotyczyć czynności (zachowań) badanych bądź sprawdzać osiągnięcia w jakiejś dziedzinie lub opanowanie jakiegoś materiału; — analiza i krytyka dokumentów różnych rodzajów i typów, służąca ustaleniu, czy w miarę upływu czasu treść przekazów nie uległa zmianie, czy są różnice w treści tych przekazów; stwierdzeniu intencji (motywów) i postaw autora(ów) przekazów; zbadaniu czytelności przekazów z punktu widzenia trudności ich zrozumienia oraz kwestii, czy informacje źródła zgodne są z rzeczywistością, a zatem czy są wiarygodne, jak również — czy są autentyczne, tzn. oryginalne, nie podrobione ani sfałszowane, czy mają określonego autora bądź autorów oraz czy możemy ustalić, z jakiego czasu i miejsca pochodzą. Mając to wszystko na względzie można stwierdzić, że o prowadzeniu prac naukowych (badań) nie decyduje formalny status biblioteki jako naukowej. W każdej bibliotece można rozwijać badania naukowe niezależnie od jej typu i wielkości oraz miejsca działania. Decydują o tym zainteresowani badaniami pracownicy biblioteki i jej kierownictwo. ROZDZIAŁ 25 DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA BIBLIOTEK Jedną z form realizacji zadań i funkcji bibliotek, zwłaszcza w zakresie dokumentacji i informacji o zbiorach, jest działalność wydawnicza. Jej charakter i kierunki rozwoju zależą od wielu czynników, m. in. od typu biblioteki, jej struktury organizacyjnej, warunków materialnych, finansowych i kadrowych oraz od rodzajów opracowań, które zamierza się publikować. Pod względem edytorskim najaktywniejsze są biblioteki naukowe. Biblioteki szkół wyższych, zobowiązane do pracy w zakresie bibliologii, bibliotekoznawstwa, bibliografii, dokumentacji własnych zbiorów i informacji dla środowiska akademickiego, wydają głównie bibliografie publikacji pracowników oraz dorobku wydawniczego swoich uczelni, wykazy nabytków, własne prace badawcze, skrypty, informatory. Biblioteki Polskiej Akademii Nauk opracowują i wykazują przede wszystkim własne zbiory, np. w formie drukowanych katalogów; do ich publikacji należą także studia i rozprawy mające charakter monografii bibliograficznych, wydawane często w ramach własnych serii; ponadto — różne bibliografie. Duże biblioteki publiczne oraz niektóre pedagogiczne biblioteki wojewódzkie podejmują w swoich działaniach wydawniczych tematykę regionalną i informacyjno--metodyczną, koncentrując się m. in. na edycjach różnych informatorów, przewodników, katalogów wystaw, bibliografii terytorialnych, zestawień i poradników bibliograficznych. Zależnie od możliwości, działalność publikacyjna bibliotek innych typów dotyczy opracowań bibliograficznych, instrukcyjno-metodycznych i informacyjnych, jak np. druków ulotnych, propagujących działalność placówki; wykazów nabytków i wykazów czasopism wpływających z tytułu prenumeraty, wymiany i darów. Szczególne zadania w zakresie prowadzenia działalności bibliotecznej, bibliograficznej, naukowo-badawczej, informacyjnej i edytorskiej (wpisane w jej statut) przypadają Bibliotece Narodowej. Wydawnictwa o charakterze informacyjnym, metodycznym, bibliograficznym i bibliofilskim (tak materiały źródłowe, oparte na zbiorach własnych, jak i publikacje naukowe, popularnonaukowe i dokumentacyjne) są przygotowywane w poszczególnych zakładach i pracowniach BN oraz rozpowszechniane przez Dział Wydawniczo-Poligraficzny (informacje o nich są dostępne w formie publikacji, np. ulotek poszczególnych działów lub przez Internet). Instytut Bibliograficzny BN wydaje polską bieżącą bibliografię narodową (która ukazuje się jako zespół spisów bibliograficznych, obejmujących swym zasię- 334 giem wydawnictwa zwarte i ciągle oraz artykuły z czasopism opublikowane w Polsce, a także polonica zagraniczne), retrospektywną bibliografię narodową (Bibliografia polska 1901-1939; Polonica zagraniczne. Bibliografia za okres od września 1939 do 1955 roku), bibliografie bibliologiczne (np. Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej — dodatek do Przeglądu Bibliotecznego; Polska Bibliografia Bibliologiczna", która do 1980 r. ukazywała się jako 2. część Bibliografii Bibliografii i Nauki o Książce, od rocznika 1981 — wydanego w 1988 r. — jest publikowana samodzielnie), inne bibliografie (np. Bibliografię Bibliografii Polskich do r. 1980 stanowiącą 1. część Bibliografii Bibliografii i Nauki o Książce, a następnie wydawaną oddzielnie, oraz prace z zakresu historii, teorii i metodyki bibliografii, w tym materiały z konferencji i spisy bibliograficzne, które obejmuje seria „Prace Instytutu Bibliograficznego" od 1964 r. (poprzednio wydawnictwo zbiorowe pt. „Biuletyn Instytutu Bibliograficznego"). Uzupełnienie bibliografii narodowej stanowi Bibliografia Wydawnictw Ciągłych Nowych. Zawieszonych i Zmieniających Tytuł 1985-1995, w opracowaniu A. Potuszyńskiej (dostępna jako baza danych), Bibliografia podziemnych druków zwartych z lat 1976-1989, opracowana przez G. Fe-dorowicz, K. Gromadzińską i M. Kaczyńską oraz Materiały do bibliografii druków zwartych wydawanych poza zasięgiem cenzury 13 XII 1981-31 XII 1988, autorstwa M. Jastrzębskiego (1994). Od 1955 r. ukazuje się rocznik Ruch Wydawniczy w Liczbach, będący urzędową statystyką wydawnictw opublikowanych w kraju przez polskie oficyny w danym roku. Zakład Bibliografii Zalecającej IB BN publikuje serię „Poradniki Bibliograficzne", od 1975, oraz rocznik „Literatura Piękna. Adnotowany Rocznik Bibliograficzny", od 1954 (nakładem SBP). Instytut Książki i Czytelnictwa realizuje działalność edytorską m. in. przez serie: „Zeszyty Przekładów", 1957; „Materiały Informacyjne Instytutu Książki i Czytelnictwa", 1972; „Z Badań nad Czytelnictwem", 1956; „Z Dziejów Kultury Czytelniczej w Polsce", 1989 oraz statystyczny rocznik Biblioteki Publiczne w Liczbach, 1971 (podano lata rozpoczęcia publikacji). Informacje o zbiorach specjalnych są wydawane w postaci katalogów: „Katalogu Rękopisów" (Zakład Rękopisów, 1929), „Katalogu Mikrofilmów" (Zakład Zbiorów Mikrofilmowych, 1951) i katalogu zbiorów ikonograficznych „Grafika" (Zakład Zbiorów Ikonograficznych, 1990) — oraz serii: „Zabytki Polskiej Kartografii" (Zakład Zbiorów Kartograficznych, 1978), „Studia i Materiały z Historii Kartografii" (Zakład Zbiorów Kartograficznych, 1981), „Mapy Topograficzne Ziem Polskich 1871-1945" (Zakład Zbiorów Kartograficznych, 1979), „Książka w Dawnej Kulturze Polskiej" (Zakład Starych Druków, 1948-1977) oraz „Polonia Typographica Saeculi Sedecimi. Tłocznie polskie XVI stulecia. Monografie i podobizny zasobów drukarskich" (Zakład Starych Druków, 1936). Prace Działu Zbiorów Specjalnych obejmują obecnie następujące tomy: Z badań nad dawną książką (1991) i Prace badawcze i bibliograficzne nad zbiorami rzadkich i cennych książek i dokumentów (1991), Oficyna supraska 1695-1803. Dzieje i publikacje unickiej drukarni ojców bazylianów (1993) wraz z uzupełnieniem: Bibliografia druków z oficyny ojców bazylianów. Katalog druków supraskich, w opracowaniu M. Cubrzyriskiej-Leonarczyk. Poza seriami ukazują się także odrębne opracowania, np. materiały z organizowanych wystaw czy reprinty i faksymilia interesujących części zbiorów, jak Ą mazurki opus 2Ą. Rękopis ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie (1985), Skarby Bi- 335 r blioteki Narodowej (1993), przewodnik Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce (1988) czy inne. Dział Informacji i Udostępniania Zbiorów publikuje bądź publikował: pół-rocznik „Wykaz Tematyczny Ważniejszych Zestawień Bibliograficznych Wykonanych przez Biblioteki i Instytuty Naukowe (Zakład Informacji Naukowej, 1951), który rejestruje przede wszystkim spisy bibliograficzne z zakresu nauk społecznych i humanistyki, z przeznaczeniem dla służb informacyjnych; centralne katalogi: kwartalnik „Centralny Katalog Książek Zagranicznych w Bibliotekach Polskich" (Zakład Katalogów Centralnych, 1956-1972), rocznik „Centralny Katalog Zagranicznych Wydawnictw Ciągłych w Bibliotekach Polskich" (Ośrodek Katalogów Centralnych i Informacji Elektronicznej. Zakład Katalogów Centralnych, 1957-1982 pod tytułem „Centralny Katalog Czasopism Zagranicznych w Bibliotekach Polskich") oraz „Centralny Katalog Zagranicznych Wydawnictw Ciągłych w Bibliotekach Polskich. Nowe Tytuły" (Zakład Katalogów Centralnych, 1981), poprzedzający o kilka miesięcy pełne wydanie katalogu. Dział Informacji i Udostępniania Zbiorów opracowuje także serię wydawniczą: „Prace i Materiały Informacyjne", 1979, w której ukazują się wykazy siglów bibliotek polskich, wykazy centralnych katalogów w Polsce oraz inne informatory. Dział Przetwarzania Danych publikuje serię „Materiały. Analizy. Informacje" (Ośrodek Przetwarzania Danych, 1974), poświęconą zagadnieniom automatyzacji procesów bibliograficznych i bibliotecznych. Pracownia ds. Organizacji i Rozwoju wydaje serię „Dokumenty Organizacyjne", a Sekretariat Organizacyjny opracowuje miesięcznik do użytku wewnętrznego „Komunikaty", 1978 oraz „Sprawozdanie Biblioteki Narodowej za rok..."; Sekretariat Naukowy zaś — czasopisma: kwartalnik „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej", 1958 oraz „Rocznik Biblioteki Narodowej", 1965, na którego łamach są omawiane problemy bibliologiczne i zamieszczane przeglądy oraz recenzje wydawnictw fachowych (jako osobny tom ukazała się w 1989 r. Bibliografia Zawartości Roczników Biblioteki Narodowej t. I-XX (1965-1984, w opracowaniu M. Kłossowskiej). Sekretariat ten odpowiada ponadto za serie wydawnicze: „Publikacje Bibliofilskie Biblioteki Narodowej", 1972 (wydawnictwa bibliofilskie BN uzyskały wiele nagród i wyróżnień, a na uwagę zasługują nowe formy prezentacji zbiorów, np. publikowanie druków muzycznych wraz z płytą kompaktową z nagraniami omawianych utworów) oraz „Zbiory i Prace Polonijne Bibliotek Polskich", 1982. Materiały przygotowane do druku przez poszczególne działy Biblioteki Narodowej są przekazywane do Zakładu Wydawniczego, a następnie w większości drukowane we własnej drukarni Biblioteki. Niektóre publikacje opracowywane przez Bibliotekę Narodową, samodzielnie lub wspólnie z innymi instytucjami, wydawane są poza nią, najczęściej przez Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich i SBP; np. seria „Polonia Typographica Saeculi Sedecimi" jest opracowywana wespół z Instytutem Badań Literackich PAN, a wydawana przez Ossolineum. Rodzaj i formy realizacji edytorskiej działalności bibliotek zależą m. in. od typu, charakteru i specjalizacji placówki bibliotecznej. Uwzględniając kategorie wydaw-niczo-formalne i treściowe, można wyodrębnić wśród bibliotecznej produkcji wydawniczej publikacje o charakterze dokumentacyjnym, informacyjnym, bibliograficznym i naukowym. 336 Dokumentacja własnych zbiorów to jeden z zasadniczych kierunków działalności wydawniczej bibliotek, mający na celu głównie zaspokojenie informacyjnych potrzeb czytelników i propagandę zbiorów. Cennym źródłem informacji o dokumentach gromadzonych w bibliotece są przede wszystkim drukowane katalogi biblioteczne. Mogą one wykazywać zasoby jednej biblioteki, obejmując całość jej zbiorów lub ich część, przedstawiając wybrany dział czy działy bądź poszczególne rodzaje zbiorów, np. Katalog w wyborze. Dziaty 6, 7, 8 (WBP, Katowice 1971); Wydawnictwa niezależne w zbiorach Biblioteki Śląskiej 1976-1989 (BŚ, Katowice 1994); katalogi rękopisów albo starych druków, publikowane w bibliotekach: Narodowej, Jagiellońskiej, Kórnickiej, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Uniwersytetu Warszawskiego i PAN w Krakowie, oraz katalogi mniejszych zespołów, np. Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy czy Biblioteki Głównej US. Katalogi tego typu przygotowują przede wszystkim biblioteki o bogatym i zróżnicowanym księgozbiorze, które — przez zaprezentowanie jego części — pragną na nią zwrócić uwagę czytelnika; np. z okazji „Roku Chopinowskiego" w bibliotece PWSM przygotowano katalog Chopiniana w Bibliotece PWSM w Katowicach (1961), prezentujący dzieła kompozytora w układzie wg form wydawniczych i piśmienniczych. W katalogach można również wykazywać zbiory dotyczące jednego typu dokumentów, np. muzykalia, czasopisma, lub będące w gestii jednego działu biblioteki. Coraz częściej są publikowane katalogi obejmujące księgozbiory kilku placówek lub pewne części ich zbiorów, np. Katalog starych druków medycznych w bibliotekach Śląska Górnego i Cieszyńskiego (Katowice 1982-1985), dostępne także przez Internet, np. katalogi łódzkich bibliotek. W zależności od zasięgu można wyróżnić centralne katalogi krajowe, regionalne i lokalne, które mogą dotyczyć określonego rodzaju zbiorów, np. Czasopisma zagraniczne w bibliotekach i ośrodkach informacji województwa katowickiego (SBP i BŚ 1974); Czasopisma z zakresu medycyny i nauk pokrewnych w bibliotekach i ośrodkach informacji województwa katowickiego (BG Ś1AM, Katowice 1980). Dokumentację ekspozycji organizowanych przez placówki biblioteczne mają na celu drukowane katalogi wystaw, zależnie od możliwości wydawniczych oraz typu biblioteki opracowywane mniej lub bardziej starannie i szczegółowo, np. w formie ulotek jako wprowadzenie do wystawy. Są one ważną formą propagandy działalności bibliotek i ich zbiorów. Wykazy nabytków stanowią bieżącą informację o zbiorach, publikowaną przez wiele bibliotek oddzielnie lub w obrębie biuletynów informacyjnych. Ukazują się z różną częstotliwością, uzależnioną od liczby napływających do placówki pozycji, obejmując całość lub część nabytków, np. „Wykaz Nabytków z Zakresu Naukoznaw-stwa i Historii Nauki" (B PAN, Warszawa 1982), „Prognostyka. Nowe Publikacje" (B PAN, Warszawa 1983); mogą oddzielnie lub łącznie uwzględniać wydawnictwa zwarte i periodyczne, polskie i obce, a także dokumentować nabytki jednej albo kilku bibliotek, np. Wykaz czasopism i innych wydawnictw ciągłych zaprenumerowanych i otrzymanych drogą darów i wymiany w latach 1988-1989 przez biblioteki Uniwersytetu Śląskiego oraz Bibliotekę Śląską (Katowice 1989). Publikowane opracowania naukowe mogą również mieć charakter prac dokumentujących zbiory biblioteki, np. studium Nieznane druki Mickiewiczowskie. Modlitwa Pielgrzyma. Litania Pielgrzymska (BŚ, Katowice 1955). 337 Informacja o działalności biblioteki, obejmująca wiadomości o placówce, jej zbiorach i świadczeniach na rzecz czytelnika, to często podejmowany przez biblioteki różnych typów rodzaj publikacji. Do tej grupy należą wydawnictwa bezpośrednio adresowane do użytkownika, jak informatory o bibliotekach, przewodniki, regulaminy dla czytelników, prospekty i ulotki oraz opracowania monograficzne i wydawnictwa jubileuszowe, zawierające artykuły i studia naukowe dotyczące biblioteki. Informatory o bibliotekach są najpopularniejszą formą propagandy placówki. Opracowuje sieje w skali kraju, np. Wojewódzkie biblioteki publiczne w Polsce. Informator adresowy (Książnica Miejska, Toruń 1979), Informator o bibliotekach i ośrodkach informacji w Polsce (BN, Warszawa 1996) — dostępny także jako baza danych — regionu czy województwa, np. Wykaz bibliotek województwa krakowskiego (MBP, Kraków 1985) lub miasta, np. informatory o bibliotekach Częstochowy (1987), Opola (1969) i Łodzi (1970). Publikacje takie zawierają podstawowe dane o placówkach bibliotecznych, zakresie świadczonych usług i profilu gromadzonych materiałów. Informatory wydawane przez poszczególne biblioteki przekazują jedynie wiadomości o ich zbiorach i usługach, np. Informator (MBP, Bytom 1983-1984). O narzędziach informacji, którymi dysponuje biblioteka, mogą również powiadamiać specjalne publikacje, np. Informator o katalogach (WBP, Opole 1972), Informator o kartotekach (WBP, Opole 1974), Komputerowe bazy danych w Bibliotece Głównej Uniwersytetu Śląskiego (Katowice 1996/1997). Te informacje podawane są również na dostępnych przez Internet stronach macierzystych bibliotek, np. Biblioteki Kórnickiej PAN (http://www.uidaho.edu/-majanko/ankiet...brari es info/Biblioteka Kórnicka, html). W bibliotekach szkół wyższych informatory są przede wszystkim przeznaczone dla studentów; obejmują wiadomości o zbiorach i warunkach korzystania z nich oraz usługach świadczonych przez bibliotekę główną i biblioteki wydziałów, instytutów i zakładów, np. Informator dla czytelników (BG US, Katowice 1997). W informatorach publikowanych przez poszczególne biblioteki można również znaleźć wiadomości o historii pomieszczenia, w którym są przechowywane zbiory, np. Zwiedzamy Zamek w Rogowie Opolskim i zbiory specjalne Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej (WBP, Opole 1977). Odrębne wydawnictwa informacyjne są publikowane w celu przedstawienia sieci bibliotek, np. Biblioteki PAN i towarzystw naukowych (B PAN, Warszawa 1970), bibliotek określonego typu, np. Biblioteki naukowe Lublina. Zarys informacji (WBP i Zarząd Okręgowy SBP 1976) i grup bibliotek o jednej specjalizacji, np. Informator 0 ważniejszych bibliotekach technicznych (1956). Prospekty i ulotki zawierają najmniej informacji o bibliotekach, ograniczając je najczęściej do adresu placówki i jej filii oraz godzin otwarcia agend (podobne informacje mogą być zawarte w księgach adresowych bibliotek). Przewodniki są publikacjami bardziej szczegółowymi od informatorów; dokładnie omawiają historię biblioteki, zarys jej rozwoju, zbiory, katalogi i ich budowę oraz świadczone usługi. Uzupełnieniem przewodników mogą być sprawozdania bibliotek, roczne i wieloletnie, zawierające dane statystyczne o działalności placówki. Niekiedy są publikowane w biuletynach informacyjnych, przynoszących również wiadomości o zbiorach 1 działalności biblioteki, np. w Biuletynie Informacyjnym Biblioteki Narodowej. 338 Do informatorów dołącza się czasem regulaminy dla czytelników; rzadziej stanowią one wydawnictwa samoistne, np. Regulamin korzystania ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach (BS, Katowice 1996). Regulaminy określają zasady funkcjonowania i użytkowania zbiorów oraz prawa i obowiązki osób z nich korzystających. Publikuje się także regulaminy pracy bibliotekarzy. Szczególną formą informacji o bibliotece są opracowania monograficzne i wydawnictwa jubileuszowe, wszechstronnie prezentujące genezę i rozwój placówki, kierunki jej działalności, osiągnięcia, rolę, którą odgrywa w środowisku i perspektywy rozwoju; mają one formę kronik, ksiąg jubileuszowych itp., np. Biblioteka Śląska 1922-1972 (BŚ, Katowice 1973). Prace bibliograficzne to najczęściej podejmowany kierunek działań wydawniczych bibliotek. Cechuje je znaczna różnorodność; są to przede wszystkim: bibliografie, materiały do bibliografii, zestawienia bibliograficzne i poradniki bibliograficzne 0 charakterze zalecającym. Publikowane przez biblioteki bibliografie dotyczą często instytucji, z którymi te placówki są związane, np. wiele bibliotek szkół wyższych wydaje wykazy publikacji pracowników uczelni, a niekiedy także wykazy prac magisterskich, doktorskich 1 habilitacyjnych oraz dorobku wydawniczego szkoły. Niektóre biblioteki publiczne są zobowiązane do opracowywania bibliografii regionalnych, takich jak np. Bibliografia regionalna Pomorza Zachodniego (WiMBP, Szczecin); niekiedy taką działalność prowadzą biblioteki naukowe, np. Bibliografia Śląska (BS, Katowice 1963). Począwszy od 1979 r. obowiązek tworzenia i wydawania bibliografii terytorialnych (jednego lub kilku województw) nałożono na biblioteki wojewódzkie. Biblioteki opracowują także bibliografie osobowe, np. Stanisław Horak — bibliografia twórczości literackiej (MBP, Bytom 1985) lub Słownik pisarzy województwa bydgoskiego. Biobibliografia (WMBP, Bydgoszcz, 1993). Bibliografie mogą również dotyczyć dziedziny, z którą wiąże się profil gromadzonych przez bibliotekę zbiorów, np. Biblioteka Instytutu Materiałów Ogniotrwałych w Gliwicach wydawała „Publikacje Wybrane z Zagranicznej Literatury Materiałów Ogniotrwałych" (Gliwice 1955-1963) jako bibliografię bieżącą wyborową. Tematem bibliografii może być również wizerunek samych bibliotek w mediach, np. Piszą o nas. Biblioteki województwa katowickiego w prasie regionalnej. Wybór z lat 1990-1995 (WBP, Katowice 1997). Biblioteki opracowują też bieżące bibliografie zalecające, przeznaczone dla określonego kręgu odbiorców, np. Książki dla Nauczycieli. Adnotowane Nowości Wydawnicze (Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Katowice 1979-1986), dostarczane filiom PBW i nauczycielom-metodykom. Inną formą wydawnictw bibliograficznych są materiały do bibliografii, mogące służyć jako podstawa do opracowywania pełnej wersji spisu bibliograficznego. Zestawienia bibliograficzne wiążą się najczęściej tematycznie z profilem zbiorów biblioteki, w której powstają. Opracowuje sieje także z okazji obchodów rocznic i jubileuszy, np. Juliusz Ligoń (WBP, Katowice 1983) lub na określone zapotrzebowanie społeczne, środowiskowe — np. Wojciech Korfanty. Zestawienie bibliograficzne opracowane przez Pedagogiczną Bibliotekę Wojewódzką na potrzeby numeru 1. „Zeszytów Humanistycznych" Pałacu Młodzieży w Katowicach (BS, Katowice 1993) — czy zawodowe, np. Nowa ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. 339 Wybór literatury z lat 1994-1995 (WBP, Katowice 1996). Podobne zagadnienia są także przedmiotem poradników bibliograficznych, zwykle przeznaczonych dla czytelników bądź bibliotekarzy pracujących w działach bibliograficzno-informacyj-nych, poszukujących literatury na określony tytułem poradnika temat. Podawane w poradniku opisy są często adnotowane, a adnotacje uwzględniają informacje o treści dokumentów i sposobie ujęcia tematu; niekiedy też zawierają ich ocenę i wskazują stopień trudności lektury, np. J. Huppenthal: Współczesne problemy kraju i świata. Poradnik bibliograficzny (WBP i KM im. M. Kopernika, Toruń 1977), Książki zalecane chorym. Wybór z lat 1980-1985. Adnotowany zestaw bibliograficzny (WBP i KM im. M. Kopernika, Toruń 1987), Polacy w zwycięskiej walce z faszyzmem 1939-1945 (BN, Warszawa 1985). Edytorską działalność naukową podejmują przede wszystkim biblioteki naukowe, szkół wyższych i duże biblioteki miejskie, publikując prace naukowo-badaw-cze zbiorowe, zespołowe i indywidualne w zakresie bibliologii i informacji naukowej. Dokumentacja i naukowe opracowanie własnych zbiorów biblioteki są często prowadzone w formie drukowanych katalogów określonego typu dokumentów, np. rękopisów, grafiki oraz różnych prac bibliograficznych, jak spisy osobowe, dokumentujące twórczość, np. J. Woźnicka: Józef Lompa. Katalog centralny (BS, Katowice-Kraków 1962), prac monograficznych, rozpraw naukowych. Niektóre biblioteki publiczne i pedagogiczne uwzględniają przede wszystkim tematykę regionalną; natomiast biblioteki naukowe i szkół wyższych współpracują w tworzeniu i opracowywaniu dzieł 0 charakterze ogólnobibliotekarskim, np. Encyklopedii wiedzy o książce czy Słownika polskich towarzystw naukowych. Materiały z sesji, konferencji i sympozjów, organizowanych przez biblioteki, oraz rozprawy z zakresu bibliologii i prace o charakterze bibliograficznym są często publikowane we własnych seriach lub podseriach bibliotek (zatytułowanych np. „Prace Biblioteki...", jak „Prace Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej" lub „Wydawnictwa Bibliograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi") oraz w czasopismach naukowych. Prace naukowe bibliotek ukazujące się w formie wydawnictw zwartych obejmują m. in. materiały metodyczne, np. B. Momot: Problemy ludzi niepełnosprawnych w literaturze pięknej polskiej i zagranicznej (WBP i KM im. M. Kopernika, Toruń 1987); teksty wykładów, prelekcji i pogadanek, np. M. Łuczak: Kornel Makuszyń-ski (1884-1953). Pisarz serca i uśmiechu. Pogadanka (Toruń 1989); podręczniki 1 skrypty, np. J. Ratajewski: Biblioteka. Część 2 (BG US, Katowice 1978); prace bibliograficzne i o charakterze monograficznym, dokumentujące i omawiające własne zbiory biblioteki lub poruszające zagadnienia bibliologiczne, np. A. Tujakowski: Z dziejów drukarstwa i piśmiennictwa na Pomorzu. 400 lat drukarstwa w Toruniu. 1569-1969 (WBP i KM im. M. Kopernika, Toruń 1970). Niektóre prace naukowe bibliotek mogą być publikowane w formie faksymiliów; zwykle reprodukuje się najciekawsze pozycje ze zbiorów danej biblioteki, niekiedy opatrzone aparatem krytycznym, wydawane jako edycje bibliofilskie, np. w celu upamiętnienia ważnych rocznic, zaprezentowania zbiorów bądź istotnych zagadnień z zakresu bibliologii lub przedstawienia interesującej sylwetki twórcy związanego z danym regionem, jak np. D. Rott: Wawrzyniec Korwin. Wczesnorenesansowy humanista śląski (WBP, Katowice 1997); A. Tujakowski: Tradycje drukarstwa polskiego na Ziemiach Polski Północnej (WBP i KM im. M. Kopernika, Toruń 1975). 340 Czasopisma wydawane przez biblioteki można podzielić na: (1) wydawnictwa o zasięgu ogólnokrajowym, np. Rocznik Biblioteki Narodowej, które zwykle obejmują zagadnienia z zakresu nauki o książce i dyscyplin pokrewnych; (2) regionalne, mające przede wszystkim charakter instrukcyjno-metodyczny — wydawane głównie przez biblioteki publiczne (np. Kwartalnik Metodyczny WBP w Katowicach, WBP w Bielsku-Białej i WiMBP w Częstochowie), z zamiarem dostarczenia bibliotekarzom aktualnych materiałów metodycznych, ułatwiających pracę z czytelnikiem, doskonalenie warsztatu informacyjno-bibliograficznego i zapoznawanie się z niektórymi problemami teoretycznymi, umożliwiające podnoszenie kwalifikacji zawodowych, oraz (3) dotyczące jednej placówki — o charakterze „wewnętrznym" — charakteryzujące działalność biblioteki, np. biuletyny informacyjne lub o charakterze naukowym, omawiające własne zbiory — np. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie. Większość publikowanych przez biblioteki wydawnictw ciągłych to ukazujące się miesięcznie, dwumiesięcznie, kwartalnie, rocznie lub nieregularnie spisy bibliograficzne, związane z profilem gromadzonych zbiorów i pracami danej placówki. Propagandzie biblioteki, jej zbiorów i świadczeń dobrze służą druki ulotne, które — chociaż zawierają jedynie podstawowe wiadomości o placówce — mogą być szeroko rozpowszechniane i docierać do wielu czytelników. Ulotka informacyjna powinna informować użytkownika o działach biblioteki i godzinach ich pracy, o położeniu katalogów i czytelni oraz zawierać plan sytuacyjny pomieszczeń. Należy starać się, aby była ogólnie dostępna. Skuteczną formą propagandy, zwłaszcza organizowanych przez bibliotekę imprez kulturalnych, są afisze, plakaty i różnego rodzaju ogłoszenia. Często w związku z jubileuszami placówki opracowuje się i rozsyła czytelnikom zaproszenia, zawierające program obchodów oraz informacje o planowanych koncertach, odczytach, recitalach itp. Informacje te mogą się również ukazywać w formie comiesięcznych programów imprez. Biblioteki wykorzystują także drukowane zakładki do książek informujące o bibliotece, jej filiach i agendach, czasie ich pracy, profilu gromadzonego księgozbioru. Niekiedy zamieszcza się w tekście cytaty, zachęcające do korzystania z biblioteki lub fragmenty utworów związane z rocznicą ważnego dla placówki wydarzenia. Najczęściej spotykaną formą druków ulotnych, wydawanych przez biblioteki, są znaki własnościowe (ekslibrisy). Wykonuje sieje także na potrzeby kół przyjaciół bibliotek; niekiedy ekslibrisy mają charakter okolicznościowy, upamiętniający jubileusze i ważniejsze wydarzenia. Opracowywanie różnego typu publikacji jest coraz częściej wykorzystywane przez biblioteki jako skuteczna możliwość informowania o własnych zbiorach i propagandy świadczeń placówki. Projektowanie i przygotowywanie do druku wydawnictw, ich forma i treść, zależy jednak od typu biblioteki, jej organizacji, odpowiednich warunków kadrowych (w tym także zainteresowania pracowników prowadzeniem takiej działalności) i finansowych (m. in. wyposażenia biblioteki w konieczne urządzenia techniczne) oraz celu wydawnictwa, które biblioteka zamierza wydać. Cykl przygotowania publikacji obejmuje gromadzenie odpowiednich materiałów (często na podstawie dokumentów przechowywanych w bibliotece, odpowiednio uzupełnianych i aktualizowanych), ich opracowanie merytoryczne, metodyczne 341 i stylistyczne oraz — po ewentualnym zaakceptowaniu przez władze zwierzchnie i niekiedy recenzji naukowej — przekazanie do druku lub powielenia. Prace edytorskie prowadzą bibliotekarze odpowiednich działów, np. informa-cyjno-bibliograficznych, stałe komitety lub autorzy specjalizujący się w danej dziedzinie, którym zleca się opracowanie tekstów. W korzystnej sytuacji są biblioteki dysponujące własną oficyną drukarską lub techniką małej poligrafii bądź mające dostęp do odpowiednich urządzeń instytucji macierzystych. Trudniejsza jest sytuacja bibliotek zlecających prace wydawnicze. Właściwym dla nich rozwiązaniem byłoby podjęte w niektórych placówkach publikowanie elektroniczne (electronic publishing, desktop publishing) — przez zarejestrowanie tekstu na nośniku komputerowym, zredagowanie go i wydruk przy wykorzystaniu programu edytorskiego. Można stosować oprogramowanie, ze względu na możliwości dzielące się na tzw. małe i duże DTP, które umożliwia profesjonalne wpisywanie tekstu, makietowanie, skanowanie ilustracji, łamanie, korektę i naświetlanie. Możliwe jest także wykorzystanie różnego typu sieci komputerowych (np. w Internecie można znaleźć uaktualnianą listę stron macierzystych niektórych polskich bibliotek: http:/www.uidaho.edu/-majanko/ankieta/biblioteki. html), TV kablowej, telekomunikacyjnej, radiowej (światowych, kontynentalnych, regionalnych, lokalnych) oraz używanie środowiska multimedialnego; przekazywanie tekstów za pomocą takich technik przekazu, jak audio- wideo- i telefaks, dyski CDTV (dyski optyczne dostosowane do odbioru na ekranie telewizora) czy CDI (dyski optyczne umożliwiające użytkownikowi współpracę czy ingerencję). Innym rozwiązaniem jest wydawanie swoich edycji we współpracy z innymi bibliotekami, placówkami naukowymi i towarzystwami, np. z SBP, bądź korzystanie z pomocy finansowej urzędów lub organizacji. Działalność edytorska bibliotek nie ogranicza się jedynie do wydawnictw zwartych i ciągłych o charakterze dokumentacyjnym, informacyjnym, bibliograficznym lub naukowym. Biblioteki mogą wydawać reprodukcje ciekawych dokumentów ze swoich zbiorów, zdjęcia historycznie interesujących części biblioteki w formie widokówek, pocztówek, plakatów, folderów lub albumów, mogą publikować reprinty map, nut, płyt gramofonowych (w formie tradycyjnej i kompaktowej), z nagraniami np. utworów muzycznych przechowywanych w bibliotece; mogą to być także kopie elementów innych zbiorów, np. medali, monet. Niektóre wydawnictwa są przeznaczone do bezpośredniego użytkowania przez czytelników, np. wykonane ze specjalnym nadrukiem notesy, długopisy czy torby reklamowe, upamiętniające m. in. ciekawe wystawy organizowane przez bibliotekę. Działalność wydawnicza bibliotek w obecnej sytuacji kulturalnej i oświatowej społeczeństwa, przy wzroście zapotrzebowania na informację naukową i ogólną, staje się jedną z ważniejszych funkcji współczesnej biblioteki, rozwijającą się nie tylko w zakresie dokumentacji zbiorów, informacji o nich oraz propagandy świadczeń i usług placówki, lecz także w dziedzinie badań bibliologicznych i biblioteko-znawczych. i stylistyczne oraz — po ewentualnym zaakceptowaniu przez władze zwierzchnie i niekiedy recenzji naukowej — przekazanie do druku lub powielenia. Prace edytorskie prowadzą bibliotekarze odpowiednich działów, np. informa-cyjno-bibliograficznych, stałe komitety lub autorzy specjalizujący się w danej dziedzinie, którym zleca się opracowanie tekstów. W korzystnej sytuacji są biblioteki dysponujące własną oficyną drukarską lub techniką małej poligrafii bądź mające dostęp do odpowiednich urządzeń instytucji macierzystych. Trudniejsza jest sytuacja bibliotek zlecających prace wydawnicze. Właściwym dla nich rozwiązaniem byłoby podjęte w niektórych placówkach publikowanie elektroniczne (electronic publishing, desktop publishing) — przez zarejestrowanie tekstu na nośniku komputerowym, zredagowanie go i wydruk przy wykorzystaniu programu edytorskiego. Można stosować oprogramowanie, ze względu na możliwości dzielące się na tzw. małe i duże DTP, które umożliwia profesjonalne wpisywanie tekstu, makietowanie, skanowanie ilustracji, łamanie, korektę i naświetlanie. Możliwe jest także wykorzystanie różnego typu sieci komputerowych (np. w Internecie można znaleźć uaktualnianą listę stron macierzystych niektórych polskich bibliotek: http:/www.uidaho.edu/-majanko/ankieta/biblioteki. html), TV kablowej, telekomunikacyjnej, radiowej (światowych, kontynentalnych, regionalnych, lokalnych) oraz używanie środowiska multimedialnego; przekazywanie tekstów za pomocą takich technik przekazu, jak audio- wideo- i telefaks, dyski CDTV (dyski optyczne dostosowane do odbioru na ekranie telewizora) czy CDI (dyski optyczne umożliwiające użytkownikowi współpracę czy ingerencję). Innym rozwiązaniem jest wydawanie swoich edycji we współpracy z innymi bibliotekami, placówkami naukowymi i towarzystwami, np. z SBP, bądź korzystanie z pomocy finansowej urzędów lub organizacji. Działalność edytorska bibliotek nie ogranicza się jedynie do wydawnictw zwartych i ciągłych o charakterze dokumentacyjnym, informacyjnym, bibliograficznym lub naukowym. Biblioteki mogą wydawać reprodukcje ciekawych dokumentów ze swoich zbiorów, zdjęcia historycznie interesujących części biblioteki w formie widokówek, pocztówek, plakatów, folderów lub albumów, mogą publikować reprinty map, nut, płyt gramofonowych (w formie tradycyjnej i kompaktowej), z nagraniami np. utworów muzycznych przechowywanych w bibliotece; mogą to być także kopie elementów innych zbiorów, np. medali, monet. Niektóre wydawnictwa są przeznaczone do bezpośredniego użytkowania przez czytelników, np. wykonane ze specjalnym nadrukiem notesy, długopisy czy torby reklamowe, upamiętniające m. in. ciekawe wystawy organizowane przez bibliotekę. Działalność wydawnicza bibliotek w obecnej sytuacji kulturalnej i oświatowej społeczeństwa, przy wzroście zapotrzebowania na informację naukową i ogólną, staje się jedną z ważniejszych funkcji współczesnej biblioteki, rozwijającą się nie tylko w zakresie dokumentacji zbiorów, informacji o nich oraz propagandy świadczeń i usług placówki, lecz także w dziedzinie badań bibliologicznych i biblioteko-znawczych. ROZDZIAŁ 26 ZWIĄZKI Z OTOCZENIEM. PROPAGANDA BIBLIOTECZNA. MARKETING Współczesna biblioteka, działając w społeczeństwie, które cechuje wielokierunkowa aktywność kulturalna, społeczna i gospodarcza, musi uwzględniać zróżnicowane zainteresowania i potrzeby swojego otoczenia bliższego (środowiska zawodowego lub lokalnego, jakie bezpośrednio obsługuje) oraz dalszego (narodu, państwa, ludzkości). Znajomość tych zainteresowań i potrzeb, stale aktualizowana, powinna być podstawą kształtowania celów społecznych biblioteki, a także wytyczną planowania i ukierunkowywania jej działań: gromadzenia zbiorów oraz form świadczenia usług czytelnikom i użytkownikom informacji. Aby związane z tym zadania należycie spełniać, bibliotekarze utrzymują kontakty z różnymi instytucjami i organizacjami, nawiązując z nimi współpracę; przeprowadzają również badania potrzeb czytelniczych i informacyjnych za pomocą metod obserwacji, rozmów, ankiet, wywiadów oraz wykorzystywania głosów opinii publicznej w środkach masowego przekazu i wypowiedziach przedstawicieli społeczeństwa. Na określenie całokształtu działań, mających zapewnić bibliotece ciągłe kontakty społeczne, używa się terminu „stosunki z otoczeniem" albo „związki z otoczeniem" (ang. public relations, niem.: Offentlichkeitsarbeit). Istotną część tych związków, obejmującą przekazywanie za pomocą rozmaitych środków wiadomości o bibliotece, ojej zbiorach i świadczeniach, nazywamy propagandą biblioteczną. Według ogólnie przyjętej definicji, związki z otoczeniem oznaczają planową i zorganizowaną działalność biblioteki, mającą na celu zaspokojenie potrzeb otoczenia, w którym ona funkcjonuje. Do form tej działalności należy: — uczestnictwo biblioteki i bibliotekarzy w różnych przejawach aktywności otoczenia (bierne, polegające na obserwacji i dokumentacji, bądź czynne — poprzez udział w nich); — badanie potrzeb środowiska oraz użytkowników biblioteki, rzeczywistych i potencjalnych; — analiza dotychczasowego przebiegu własnej działalności i planowanie jej nowych kierunków zgodnie z określonymi drogą badania potrzebami; — komunikacja ze społeczeństwem za pomocą propagandy biblioteki, prowadzonej wieloma metodami. 343 Propaganda (od łac. propagare — szczepić, rozkrzewiać, rozpowszechniać; pro-pagatio, propaganda — rozpowszechnianie, szerzenie) to działalność, której celem jest zachęcanie lub przekonywanie do czegoś bądź reklamowanie czegoś. Będąc ważnym elementem związków biblioteki z otoczeniem, służy ona sygnalizacji funkcjonowania placówki bibliotecznej oraz bieżącemu informowaniu ojej zbiorach, usługach i organizowanych przez nią imprezach kulturalno-oświatowych: wystawach, odczytach, programach popularnonaukowych, literacko-artystycznych i muzycznych. Należycie ukształtowane związki z otoczeniem, wraz z rozwiniętą propagandą biblioteczną, umożliwiają bibliotece odpowiednie wykorzystanie jej potencjału świadczeń i uzyskanie przez nią uznania w opinii społecznej, które m. in. jest warunkiem zdobycia poparcia w staraniach o środki finansowe, niezbędne do utrzymania i rozwoju działalności. Prowadzenie skutecznej propagandy przez bibliotekę wymaga znajomości jej metod i środków oraz opanowania techniki ich użycia. Na propagandę biblioteczną w szerszym znaczeniu składają się: — propaganda biblioteki jako instytucji stawiającej do dyspozycji zbiory i oferującej usługi; — propaganda czytelnictwa (zachęcanie do czytania, mające służyć rozwojowi czytelnictwa bibliotecznego i pozabibliotecznego); — propaganda książki, a właściwie wszelkiego rodzaju materiałów zawierających utrwaloną myśl ludzką, także na nośnikach audiowizualnych i komputerowych; jej celem jest ich ogólna popularyzacja jako narzędzi przekazywania wiedzy, ściśle związanych z kulturą i nauką, których upowszechnianie stanowi zadanie bibliotek. Szerzenie znajomości książki (piśmiennictwa) prowadzi do podejmowania przez otoczenie czynności czytania, a w przypadku dokumentów niepiśmienniczych — do korzystania z nich za pomocą właściwych środków technicznych. Rozwój czytelnictwa i użytkowania dokumentów wiąże się ze wzrostem znaczenia bibliotek. I odwrotnie: poprzez propagandę biblioteczną można trafić do biblioteki, stać się zamiłowanym czytelnikiem i czytając, poznawać piśmiennictwo. Wszystkie trzy kierunki akcji propagandowej biblioteki wiążą się ze sobą, a pojęcie „propaganda biblioteczna" w szerszym znaczeniu mieści w swym zakresie wszystkie jej odmiany, metody i środki. Działania propagandowe prowadzą, w mniejszym czy większym stopniu, biblioteki wszystkich typów, ale szczególnie biblioteki publiczne, których głównym zadaniem jest upowszechnianie czytelnictwa oraz udzielanie informacji wszystkim zainteresowanym. Nie zawsze jednak bibliotekarze doceniają potrzebę propagandy bibliotecznej, przejawiając niekiedy wyraźną niechęć do podejmowania inicjatyw w tym kierunku. Wynika to w pewnym stopniu z tradycyjnego bibliotekarskiego zwyczaju pracy w pewnej izolacji od świata zewnętrznego, ale ponadto także z obawy przed dodatkowymi obowiązkami: koniecznością zaangażowania sił i środków, potrzebą wyjścia poza bibliotekę i podejmowania nietypowych czynności. W zakresie celów biblioteki mieści się jednak pierwszoplanowa powinność realizacji zadań kulturalno-oświatowych i naukowo-informacyjnych, które we współczesnych warunkach można spełniać tylko zapoznając należycie otoczenie z ofertą społeczną bibliotek oraz utrzymując ciągłe kontakty zewnętrzne, aby odpowiednio programować działalność biblioteczną na podstawie dokładnie rozpoznanych oczekiwań i potrzeb. 344 Adresatami propagandy bibliotecznej są: — czytelnicy rzeczywiści i potencjalni (osoby, które jeszcze nie korzystają z biblioteki, choć powinny); — instytucje o zbliżonych zadaniach (szkoły, placówki kulturalne i naukowe, stowarzyszenia, środki masowego przekazu); — władze, które informuje się o wynikach pracy i potrzebach bibliotek, uzasadniając w ten sposób ich rację bytu i zapewnienia im środków utrzymania. Metody działań propagandowych dzielimy na pośrednie i bezpośrednie. Metody pośrednie to odpowiedni poziom organizacji, zbiorów i usług placówki bibliotecznej, świadczący o jej wartości i niezbędności. Metody bezpośrednie obejmują: — działania wewnątrzbiblioteczne; — działania wychodzące poza bibliotekę; — wydawnictwa, służące propagandzie biblioteki (czasem również propagowaniu innych bibliotek); — informację w środkach masowego przekazu (prasie, radiu i telewizji); — uczestnictwo w życiu środowiska lokalnego i zawodowego oraz znajomość problemów szerszego otoczenia. Działania wewnątrzbiblioteczne są reprezentowane przez: wystawy tematyczne (okolicznościowe i inne) oraz ekspozycje dokumentów określonego typu formalnego w wybranym aspekcie; wystawy nowości; udostępnianie biblioteki do zwiedzania; prelekcje; spotkania z autorami książek i innymi „ciekawymi" ludźmi; recytacje i wieczory literackie; inscenizacje utworów dramatycznych; koncerty; tworzenie ośrodków informacji o regionie i tzw. ośrodków informacji powszechnej (obejmującej różne dziedziny życia codziennego, np. przepisy prawne, podatki) oraz różnokierun-kowych kół zainteresowań. Działania ¦wychodzące poza bibliotekę to wszelkie imprezy, organizowane przeważnie wspólnie z innymi instytucjami poza budynkiem biblioteki — w klubach, salach imprezowych i wystawowych, a nawet na terenach otwartych (w parkach, na festynach): wystawy, przedstawienia o tematyce związanej z książką, konkursy, rozmaite imprezy mieszane o charakterze kulturalno-oświatowym i rozrywkowym. Do wydawnictw, opracowywanych lub inspirowanych przez biblioteki, a spełniających zadania propagandowe, zaliczamy: — przewodniki po bibliotekach, dotyczące z reguły dużych placówek bibliotecznych z cennymi zbiorami i szerokim zakresem świadczeń; — informatory o bibliotekach, obejmujące wiadomości o pojedynczych placówkach bądź ich grupach, o zasięgu krajowym, regionalnym i lokalnym, albo skupiające opisy bibliotek określonego typu czy tej samej specjalności; — katalogi wystaw; — karty z reprodukcjami starych druków, cymeliów, map czy rękopisów; — fotografie budynku i wnętrz biblioteki; — programy imprez organizowanych przez bibliotekę oraz informujące o nich plakaty; — jednodniówki okolicznościowe; — broszury i ulotki reklamowe bądź informacyjne, poświęcone agendom i usługom biblioteki; — wykazy nabytków i wydawnictw ciągłych wpływających bieżąco; — zestawienia tematyczne, niekiedy w formie atrakcyjnych publikacji. 345 Ponadto także: monografie i księgi jubileuszowe bibliotek, bibliografie regionalne i lokalne oraz dziedzin i zagadnień, wykazy zbiorów (np. wydawnictw ciągłych), monografie naukowe o charakterze bibliologicznym i bibliotekoznawczym, wydania tekstów, czasopisma biblioteczne, sprawozdania roczne. Przekazywanie informacji dotyczących biblioteki poprzez środki masowego przekazu wymaga odpowiedniego przygotowania. W dużych bibliotekach powierza się to zadanie „rzecznikowi prasowemu", którego rolę pełni jeden z bibliotekarzy, lub działowi informacji. W średnich w funkcji tej występuje kierownik lub jego zastępca, w małych — bibliotekarz. Osoba odpowiedzialna za ten kierunek czynności opracowuje i przekazuje do prasy, radia i telewizji materiały informacyjne oraz komunikaty; występuje z inicjatywą pożądanych publikacji bądź programów, czasem sama podejmuje się ich autorstwa lub skłania do tego innych pracowników biblioteki. Ważną rzeczą jest utrzymywanie stałych kontaktów — zarówno z prasą lokalną, jak i z czasopismami kulturalnymi oraz fachowymi i naukowymi z dziedziny szeroko pojętej nauki o książce, bibliotece i informacji naukowej. Biblioteka bierze udział w życiu otoczenia przez uczestnictwo bibliotekarzy w działalności kulturalno-oświatowej, naukowej i społecznej środowiska, w pracy organizacji i stowarzyszeń (szczególnie bibliotekarskich i bibliofilskich) oraz przez bieżące utrzymywanie znajomości aktualnych zagadnień kultury, polityki i gospodarki. Współczesne biblioteki starają się wprowadzać wciąż nowe metody działań, zacieśniających i utrwalających związki z otoczeniem oraz reklamujących — pośrednio i bezpośrednio — usługi biblioteczne. Jako szczególnie charakterystyczny przykład można wymienić tzw. informację powszechną dla obywateli (ang.: commu-nity information service, niem.: Allgemeiner gessellschaftlicher Informationsdienst), którą uruchomiono najpierw w angielskich bibliotekach publicznych z końcem lat siedemdziesiątych, a następnie także w USA, RFN i innych zachodnioeuropejskich krajach. Swoim zakresem obejmuje ona tzw. informację bytową, dotyczącą spraw utrzymania i codziennej egzystencji, oraz informację w sprawach udziału w życiu społecznym i politycznym. Jej przedmiotem są m. in. następujące zagadnienia: dom i gospodarstwo domowe, uposażenia, zdrowie i choroba, przepisy prawne, rynek pracy, rodzina i wychowanie, szkolnictwo, żywność, wypoczynek, organizacje społeczne i partie polityczne, urzędy, wybory itp. W bibliotece udziela się informacji na podstawie tematycznych zbiorów uporządkowanych rzeczowo zestawów materiałów faktograficznych, opatrzonych odpowiednimi hasłami. Np. dom — kupno, sprzedaż; mieszkanie; młodzież — kształcenie, wychowanie; spadek — postępowanie, podatki; zarobki — przepisy, wysokość. Zbiory mogą być prowadzone w formie tradycyjnej (teczek, kartotek) lub w postaci komputerowych systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Biblioteka dysponuje również informacjami o instytucjach, aby móc kierować do nich petentów; wydaje bieżący biuletyn informujący o wydarzeniach w społeczności lokalnej i innych, ważnych dla niej faktach. Przed wejściem do biblioteki znajduje się tablica ogłoszeń dostępna dla wszystkich; uruchamia się też biblioteczny punkt informacyjny, w którym oprócz bibliotekarzy dyżurują przedstawiciele innych instytucji — np. poradni rodzinnej. 346 Instytucjom, organizacjom i stowarzyszeniom biblioteki przekazują w pewnych odstępach czasu zestawy aktualnych materiałów, wspomagających ich pracę. Tworzy się także, stale uzupełniany, zbiór danych dotyczących środowiska lokalnego (struktury ludności, warunków mieszkaniowych, środków utrzymania, wielkości gospodarstw domowych, instytucji społecznych, kulturalnych i oświatowych, handlu, przemysłu, zatrudnienia). Niektóre biblioteki inicjują powstawanie lokalnych grup porozumienia, mających na celu współdziałanie w pracy kulturalno-oświatowej i społecznej, udzielając im lokalu na miejsce zebrań. Rezultatem pomyślnego rozwoju „informacji powszechnej" w angielskich bibliotekach publicznych stało się osiągnięcie bardzo wysokiego, bo sięgającego aż 30% ogółu mieszkańców, stanu czytelnictwa. Inną metodą, przynoszącą bibliotekom publicznym znaczne korzyści w związkach z otoczeniem, jest tworzenie kół zainteresowań, w których spotykają się miłośnicy muzyki, teatru, literatury i tzw. hobbyści: hodowcy zwierząt i roślin, zbieracze widokówek i reprodukcji malarstwa, krajoznawcy, posiadacze komputerów. Biblioteka, będąc stałym miejscem ich spotkań, zaopatruje ich jednocześnie w odpowiednie książki, czasopisma i inne materiały związane z kierunkami zainteresowań tych grup. Zmierzając do pełniejszego uwzględnienia potrzeb odbiorców swoich usług, wykracza czasami nawet poza tradycyjny zasięg formalny zbiorów, stawiając do dyspozycji tzw. realia (przedmioty): gry różnego rodzaju z komputerowymi włącznie, modele kolejek i samochodów, kolekcje znaczków czy etykiet. Czasem instaluje urządzenia introligatorskie lub poligraficzne: za ich pomocą uczestnicy odpowiednich grup zainteresowań wykonują oprawy książek oraz drukują pisemka, w których zamieszczają własne teksty. Obecność biblioteki w otoczeniu i jej przydatność społeczną uwydatniają również świadczone przez nią dodatkowe usługi, wykraczające poza tradycyjnie przyjęty zakres prac bibliotek. Jest to najczęściej kopiowanie tekstów, reprodukowanie widokówek i ilustracji z własnych zbiorów, sprzedaż materiałów informacyjnych i wydawnictw lokalnych, a nawet handel książką— współczesną lub antykwaryczną. Jako przykłady szeroko zakrojonych akcji propagandowych bibliotek, można podać inicjowane zarówno przez poszczególne placówki, jak i ich grupy bądź stowarzyszenia bibliotekarskie, takie imprezy, jak ogólnokrajowe lub lokalne konkursy czytelnicze, obchody „miesiąca", „tygodnia" czy „dni" książki i biblioteki oraz książki dziecięcej, powoływanie klubów i stowarzyszeń przyjaciół bibliotek, kampanie za pomocą haseł propagandowych, np. „Czytaj, ucz się, żyj", „Dobra książka w bibliotece", „Czytaj i rośnij", „Wejdź do biblioteki", „Witamy w bibliotece", „Żyjesz, gdy czytasz" itp. Akcje tego rodzaju mają zwykle charakter złożony: obejmują wspólne działania bibliotekarzy, instytucji, którym biblioteki podlegają, innych placówek kulturalno-oświatowych, stowarzyszeń i samych czytelników. W krajach zachodnich przyjęto w wielu przypadkach określanie ogółu bibliotecznych działań propagandowych nazwą marketingu, czyli reklamy, służącej aktywnej ofercie usług bibliotecznych i zmierzającej do nadania jej cech najwyższej skuteczności. Uważa się, że związki z otoczeniem i propaganda biblioteczna stanowią jedynie elementy marketingu. W tym znaczeniu marketing stanowiłby zespół systematycznych działań, umożliwiających umiejętne i efektywne świadczenie usług, zgodnie z potrzebami odbiorców, które należy w pełni określić poprzez odpowiednie stosunki z otoczeniem i analizę jego zainteresowań. Może mieć miejsce marketing 347 obliczony na zysk (dążący do zwiększenia dochodów z płatnych świadczeń) albo mający na celu głównie korzyści społeczne — tę właśnie odmianę reprezentuje marketing biblioteczny. Metody marketingu obejmują wszelkie działania propagandowe, a jego podstawowa zasada głosi, że każda instytucja, aby istnieć, musi na pierwszym miejscu stawiać potrzeby odbiorców jej usług; oraz — że to, co się propaguje i oferuje, musi mieć wymaganą jakość. Aby skutecznie realizować marketing, należy odpowiedzieć sobie wstępnie na pytania — sformułowała je Ewa Stolarska w artykule Marketing w bibliotekarstwie i informacji („Zagadnienia Informacji Naukowej" 1984, nr 2): 1. Kim są adresaci moich działań (potencjalni odbiorcy usług)? 2. Jakie są ich zainteresowania i potrzeby? 3. Co mogę uczynić, aby służyć ich zainteresowaniom? 4. W jakich warunkach mogę zaoferować usługi? 5. Jak komunikuję się z odbiorcami usług i w jaki sposób mogą mi oni sygnalizować swoje potrzeby? Obszerne studium poświęcone problematyce marketingu w bibliotece, wydał w 1993 r. Jacek Wojciechowski. ROZDZIAŁ 27 PEDAGOGIKA BIBLIOTECZNA Pedagogika biblioteczna jest dziedziną nauki „o istocie, zasadach, metodach i organizacji procesu oświatowo-wychowawczego w bibliotece"1, a zarazem dziedziną praktycznej działalności bibliotekarza. Rozwinęła się na podłożu nauk pedagogicznych, zwłaszcza teorii pedagogiki społecznej i oświaty pozaszkolnej, bibliotekoznawstwa oraz psychologicznie i pedagogicznie zorientowanych badań czytelnictwa, w związku z potrzebami sprawnego działania biblioteki dla spełnienia ważnych funkcji społecznych i kulturowych. Zakres i zadania pedagogiki bibliotecznej wynikają z ogólnych założeń polityki kulturalnej i oświatowej państwa, a także z teorii bibliotekarstwa, określającej funkcje społeczne i zasady działania bibliotek różnych typów. Pedagogika biblioteczna jako nauka kształtowała się pod wpływem przemian następujących w organizacji bibliotek i pojmowaniu ich społecznych funkcji oraz w charakterze pracy bibliotekarza, zwłaszcza w XIX wieku, kiedy wraz z rozwojem bibliotek publicznych i oświatowych naczelnymi zadaniami społecznymi stało się upowszechnienie książki i rozwijanie czytelnictwa, a przez to kształtowanie człowieka i społeczeństwa zgodnie z potrzebami epoki. W XX wieku problematykę pedagogiki bibliotecznej podjęto w szerokim zakresie w Niemczech, Rosji, Związku Sowieckim, Czechosłowacji, Polsce. Dużą rolę przywiązywano do pracy bibliotekarza z czytelnikiem również w takich krajach, jak Dania, Belgia i Stany Zjednoczone. Twórcą niemieckiej pedagogiki bibliotecznej i wynikającego z jej założeń projektu organizacji pracy biblioteki publicznej był w latach dwudziestych Walter Hofmann. Bibliotekę traktował on jako instytucję wychowawczą, placówkę intensywnej działalności oświatowej i kulturalnej, obejmującej wszystkie warstwy i grupy społeczne, zwłaszcza kulturalnie upośledzone. Pracę z czytelnikiem — przede wszystkim indywidualną — pojmował jako proces samokształcenia i wychowania w duchu idei patriotycznych i humanitarnych dla poznania kultury narodowej i powszechnej, dokonujący się pod kierunkiem bibliotekarza, poprzez lekturę dzieł wartościowych pod względem estetycznym i moralnym, dostosowanych do zainteresowań i przygotowania różnych grup czytelników. Hofmann stworzył konsekwentną koncepcję organizacji biblioteki publicznej jako placówki oświaty pozaszkolnej dorosłych i młodzieży, a zarazem skuteczny system metodyki pracy z czytelnikiem. Późniejsza krytyka ujawniła istotne błędy jego Definicja L. Bykowskiego. Cyt. za M. W alent y no w icz : Działalność pedagogiczna bibliotekarza. Toruń 1956, s. 10. 349 teorii, m. in.: „arystokratyzm kulturalny" i elitaryzm, ku któremu prowadził pogłębiony kontakt z niewielką grupą czytelników (około 6%), którzy z kolei stać się mieli animatorami kultury w swoich środowiskach; zróżnicowane ze względu na stan społeczny użytkowników katalogi i plany czytania; przesadną wiarę w wychowawczy wpływ książki; nadmierną ingerencję bibliotekarza. W Rosji w latach siedemdziesiątych XIX wieku prekursorem pedagogiki bibliotecznej była Ch.D. Ałczewska. Warunki polityczne po roku 1917 — program rozpowszechnienia oświaty i kształtowania mas w duchu ideologii komunizmu — sprawiły, że problematyka ta stała się aktualna i żywotna w ZSRR. Badania wówczas prowadzone miały przede wszystkim charakter praktyczny, główną uwagę zwracano na propagandę książki i socjotechniki pracy z grupami czytelników. Podstawy pedagogiki bibliotecznej w Związku Sowieckim stworzyli Lubow Chawkina, Eugeniusz Miedyński, Dymitr Balika. Dorobek pedagogiki bibliotecznej wzbogacili badacze czescy i słowaccy, zwłaszcza Władysław Jan Zivny i Jarosław Frey, dla których podstawą gromadzenia zbiorów były badania zainteresowań czytelniczych, a głównym zadaniem wychowawczym biblioteki kształtowanie gustów i potrzeb czytelniczych oraz propagowanie najwartościowszej literatury. J. Frey nie ogniskował swojej teorii wokół działalności bibliotekarza. Tworzył przede wszystkim „pedagogikę czytelnika", obejmującą zagadnienia psychologii, pedagogiki, metodyki, bibliotekarstwa i czytelnictwa, związane z procesem wszechstronnego poznawania użytkownika biblioteki i wychowawczego wpływu książki na jego osobowość i postępowanie. Bogaty dorobek ma polska pedagogika biblioteczna. Jej podłoże praktyczne stworzyła działalność licznych bibliotek oświatowych w XIX i początkach XX wieku, pojmowanych jako placówki kultury, nauki i wychowania w duchu narodowym, oraz stosowane tam formy popularyzacji książki — poradniki dla samouków, katalogi, bibliografie zalecające. Polska pedagogika biblioteczna czerpała także z dorobku i doświadczeń instytucji społecznych organizujących samokształcenie i życie kulturalne, takich jak Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, Towarzystwo Oświaty Ludowej. Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Polska Macierz Szkolna, związanych z działalnością oświatową i wychowawczą, m. in. Konrada Prószyńskiego, Stanisława Michalskiego, Stanisława Karpowicza i wielu innych. W okresie międzywojennym problemy pedagogiki bibliotecznej znalazły swe ukoronowanie w pracach Heleny Radlińskiej. Pedagogikę biblioteczną jako część pedagogiki społecznej pojmowała jako naukę „o podstawach i sposobach oddziaływania wychowawczego w bibliotece"2. Swoje poglądy na ten temat wyraziła przede wszystkim w pracach Książka wśród ludzi, Oświata dorosłych oraz w artykule Rozległość zadań bibliotekarza oświatowca. Dla Radlińskiej biblioteka jest jedną z najważniejszych placówek środowiska wychowawczego człowieka, ośrodkiem pracy kulturalnej i oświatowej, samokształceniowej, środowiskiem wychowania narodowego, w którym dokonuje się wrastanie jednostki w społeczeństwo, w kulturę polską i ogólnoludzką, miejscem tworzenia się więzi społecznych i integracji narodu. Przywiązywała dużą wagę do różnego rodzaju katalogów, zestawień literatury, bibliografii zalecających, stanowiących pomoc dla czytelnika w doborze książki „o nieprzemi- Tamże, s. 7. 350 jającej wartości treści i dobrym opracowaniu zewnętrznym"3. Istotne znaczenie — nie mniejsze niż indywidualnemu poradnictwu — przypisywała zespołom samokształcenia i grupom zainteresowań, aby biblioteka nie tylko przekazywała tradycję kulturalną narodu, lecz była miejscem twórczości; by dzięki niej kultura ta rozwijała się, stanowiła źródło inspiracji dla rozwoju duchowego i osobowości czytelnika. Zdaniem Radlmskiej biblioteka może wówczas skutecznie spełnić swoją rolę i społeczne zadania, jeśli łączą ją silne więzy ze środowiskiem, gdy współdziała ona z otaczającymi ją instytucjami kulturalnymi, gdy służy zaspokojeniu różnorodnych potrzeb ludzkich. Autorka Książki wśród ludzi przestrzegała równocześnie przed stosowaniem „wszystkiego, co mogłoby z pomocy i pośrednictwa uczynić narzędzie przewagi, wszystkiego, co ogranicza możność wyboru spośród istniejącego dorobku"4. Podstawowe znaczenie dla realizacji funkcji bibliotek przypisywała bibliotekarzowi. Miał on być społecznikiem, organizatorem życia kulturalnego środowiska, wychodzącym w swych działaniach poza teren biblioteki, doradcą i przewodnikiem, który pomaga czytelnikom w dokonywaniu wyboru i oceny książki oraz form pracy samokształceniowej i kulturalnej. Podobną wizję pracy bibliotekarza — oraz w związku z tym jego kształcenia zawodowego i ogólnego — kreślili w swoich pracach inni teoretycy pedagogiki bibliotecznej i bibliotekarze okresu międzywojennego: Leon Bykowski, Józef Stemler, Faustyn Czerwijowski, ksiądz Antoni Ludwiczak. Problemy te były stawiane jako naczelne podczas kolejnych zjazdów bibliotekarzy polskich. Kształtująca się w początkach XX wieku w Europie koncepcja działalności wychowawczej bibliotekarza wywodziła się z dziewiętnastowiecznego modelu biblioteki oświatowej, w którym szczególnie akcentowano osobisty i bezpośredni wpływ bibliotekarza, a więc indywidualną pracę z czytelnikami i grupami czytelników. Relację bibliotekarz-czytelnik (przy respektowaniu potrzeb i przygotowania użytkownika) ujmowała ona, ogólnie biorąc, według wzoru: kompetentny i niekompetentny, prowadzący i prowadzony, nauczyciel i uczeń. W tak ukształtowanym przez tradycję modelu główne miejsce zajmowała metodyka pracy z czytelnikiem, a wraz z nią różne formy propagandy i perswazji bibliotecznej. Przed biblioteką stawiano zadania maksymalne (praca kulturalna i społeczna w środowisku, wpływ na osobowość, postawy społeczne i aktywność kulturalną czytelników), znacznie przekraczające możliwości oddziaływania bibliotekarza. Polska koncepcja funkcjonowania biblioteki jako placówki społeczno-oświatowej w okresie międzywojennym wyrastała z doświadczeń służby społecznej pod zaborami, z ideałów społecznych romantyzmu i zadań pozytywistycznej pracy organicznej. W okresie powojennym, w odmiennych warunkach społecznych, ekonomicznych i technologicznych, sprzyjających upowszechnieniu oświaty, rozwojowi kultury masowej, nauki i techniki, ukształtowała się nowa teoria biblioteki, w której na czoło wysunęły się specjalistyczne zadania informacyjne i dokumentacyjne. Celem tak pojętej biblioteki jest przede wszystkim „ujawnianie treści dokumentów, tworzenie różnorodnych źródeł informacji i przekazywanie potrzebnych informacji określonym kręgom odbiorców"5. Rozwój sieci bibliotecznej, wzrost liczby czy- Cyt. za I. Lepalczyk: Pedagogika biblioteczna Heleny Radlińskiej. Łódź 1974, s. 32. 4 Tamże, s. 40. M. Dembowska: Nowy kształt biblioteki i nowoczesne bibliotekarstwo. „Studia o Książce" 1973 T. 3, s. 308. 351 telników, zróżnicowanie ich zainteresowań i potrzeb sprawiły, że głównym problemem pedagogiki bibliotecznej stała się właściwa polityka gromadzenia zbiorów oraz sprawna organizacja pracy bibliotecznej i służby informacyjnej. Zagadnienia osobistych oddziaływań wychowawczych bibliotekarza na czytelników znalazły się na drugim planie. W Polsce i krajach pozostających w kręgu wpływów ZSRR, postulaty przebudowy ustrojowej, społecznej i kulturalnej, wywodzone z przesłanek ideowo-politycz-nych, sprzyjały początkowo — zwłaszcza w latach pięćdziesiątych — nawiązaniu, w sensie ogólnym, do tradycyjnego modelu pedagogiki bibliotecznej, pojmowanej wąsko jako zespół środków i form bezpośredniego oddziaływania na czytelników, zmierzających do programowania ich wyborów i zachowań lekturowych. Wyrazem tych tendencji były liczne prace z zakresu metodyki pracy z czytelnikiem. Współczesne bibliotekarstwo pojmuje bibliotekę jako instytucję społeczną, realizującą zadania informacyjne i dokumentacyjne, a zarazem pełniącą istotne funkcje kulturotwórcze. Biblioteki traktowane są jako integralne ogniwo całego systemu oświatowego i włączone do ogólnych programów edukacyjnych i kulturalnych państwa oraz do krajowego systemu informacji. Opracowania teoretyczne, definiujące funkcje bibliotek, zwracają głównie uwagę na to, że gromadząc i udostępniając utrwalony wydawniczo dorobek naukowy i kulturalny ludzkości oraz świadcząc różnego rodzaju usługi informacyjne, umożliwiają one ciągłość tradycji, kulturową integrację pokoleń, a zarazem postęp i dalszy twórczy rozwój człowieka. Funkcje te realizują się poprzez „służenie jako baza źródłowa dla prac badawczych i innych rodzajów twórczości, nauczanie i wychowywanie człowieka, a wreszcie zaspokajanie jego różnorodnych potrzeb praktycznych i kulturalnych z wypoczynkiem i zabawą włącznie"6. Integralnie i wszechstronnie pojmowane funkcje biblioteki implikują zarazem głębsze i wieloaspektowe rozumienie jej działalności pedagogicznej oraz pracy wychowawczej bibliotekarza. Współczesna pedagogika biblioteczna zakłada inny model odbiorcy, ku któremu kierowana jest działalność biblioteki. Jest to przede wszystkim użytkownik informacji, który na ogół samodzielnie określa swoje potrzeby, a od służby bibliotecznej oczekuje, by wskazano mu najkrótszą drogę do źródła informacji i by poszukiwane przez niego dokumenty zostały mu szybko dostarczone. Model ten zakłada większą autonomię i kompetencję czytelnika. W działaniach bibliotekarza, na niego skierowanych, akcent został przesunięty z poradnictwa i perswazji co do treści dokumentów, na kształcenie kompetencji w zakresie posługiwania się informacją, poznawania jej języka, źródeł i narzędzi, w tym poznania warsztatu informacyjnego użytkowanej biblioteki. W zakresie pedagogiki bibliotecznej mieści się również ważny problem wolności czytania i dostępu do książki, związany z zagadnieniami etyki i deontologii bibliotekarskiej. W nowocześnie zorganizowanej bibliotece cała jej struktura, wszystkie poziomy i dziedziny funkcjonowania, wiążą się integralnie z tak pojętą działalnością. A więc celowy dobór księgozbioru, jego opracowanie i upowszechnienie poprzez różne rodzaje katalogów i bibliografii, wyposażenie i urządzenie biblioteki dostosowane do jej zadań i potrzeb środowiska, przygotowanie użytkowników do korzystania z war- Cyt. za J. Kołodziejska: Społeczna funkcja biblioteki publicznej. Warszawa 1976, s. 148. 352 telników, zróżnicowanie ich zainteresowań i potrzeb sprawiły, że głównym problemem pedagogiki bibliotecznej stała się właściwa polityka gromadzenia zbiorów oraz sprawna organizacja pracy bibliotecznej i służby informacyjnej. Zagadnienia osobistych oddziaływań wychowawczych bibliotekarza na czytelników znalazły się na drugim planie. W Polsce i krajach pozostających w kręgu wpływów ZSRR, postulaty przebudowy ustrojowej, społecznej i kulturalnej, wywodzone z przesłanek ideowo-politycz-nych, sprzyjały początkowo — zwłaszcza w latach pięćdziesiątych — nawiązaniu, w sensie ogólnym, do tradycyjnego modelu pedagogiki bibliotecznej, pojmowanej wąsko jako zespół środków i form bezpośredniego oddziaływania na czytelników, zmierzających do programowania ich wyborów i zachowań lekturowych. Wyrazem tych tendencji były liczne prace z zakresu metodyki pracy z czytelnikiem. Współczesne bibliotekarstwo pojmuje bibliotekę jako instytucję społeczną, realizującą zadania informacyjne i dokumentacyjne, a zarazem pełniącą istotne funkcje kulturotwórcze. Biblioteki traktowane są jako integralne ogniwo całego systemu oświatowego i włączone do ogólnych programów edukacyjnych i kulturalnych państwa oraz do krajowego systemu informacji. Opracowania teoretyczne, definiujące funkcje bibliotek, zwracają głównie uwagę na to, że gromadząc i udostępniając utrwalony wydawniczo dorobek naukowy i kulturalny ludzkości oraz świadcząc różnego rodzaju usługi informacyjne, umożliwiają one ciągłość tradycji, kulturową integrację pokoleń, a zarazem postęp i dalszy twórczy rozwój człowieka. Funkcje te realizują się poprzez „służenie jako baza źródłowa dla prac badawczych i innych rodzajów twórczości, nauczanie i wychowywanie człowieka, a wreszcie zaspokajanie jego różnorodnych potrzeb praktycznych i kulturalnych z wypoczynkiem i zabawą włącznie"6. Integralnie i wszechstronnie pojmowane funkcje biblioteki implikują zarazem głębsze i wieloaspektowe rozumienie jej działalności pedagogicznej oraz pracy wychowawczej bibliotekarza. Współczesna pedagogika biblioteczna zakłada inny model odbiorcy, ku któremu kierowana jest działalność biblioteki. Jest to przede wszystkim użytkownik informacji, który na ogół samodzielnie określa swoje potrzeby, a od służby bibliotecznej oczekuje, by wskazano mu najkrótszą drogę do źródła informacji i by poszukiwane przez niego dokumenty zostały mu szybko dostarczone. Model ten zakłada większą autonomię i kompetencję czytelnika. W działaniach bibliotekarza, na niego skierowanych, akcent został przesunięty z poradnictwa i perswazji co do treści dokumentów, na kształcenie kompetencji w zakresie posługiwania się informacją, poznawania jej języka, źródeł i narzędzi, w tym poznania warsztatu informacyjnego użytkowanej biblioteki. W zakresie pedagogiki bibliotecznej mieści się również ważny problem wolności czytania i dostępu do książki, związany z zagadnieniami etyki i deontologii bibliotekarskiej. W nowocześnie zorganizowanej bibliotece cała jej struktura, wszystkie poziomy i dziedziny funkcjonowania, wiążą się integralnie z tak pojętą działalnością. A więc celowy dobór księgozbioru, jego opracowanie i upowszechnienie poprzez różne rodzaje katalogów i bibliografii, wyposażenie i urządzenie biblioteki dostosowane do jej zadań i potrzeb środowiska, przygotowanie użytkowników do korzystania z war- Cyt. za J. Kołodziejska: Społeczna funkcja biblioteki publicznej. Warszawa 1976, s. 148. 352 sztatu informacyjnego, udzielanie informacji źródłowej i rzeczowej, pośrednictwo w dostarczaniu dokumentów z innych bibliotek, wreszcie różnorodne zajęcia z czytelnikami — indywidualne, zbiorowe i grupowe, mające na celu propagandę książki i czytania oraz „edukację informacyjną". Ten współczesny model biblioteki nie znalazł dotychczas pełnego rozwinięcia na płaszczyźnie pedagogiki bibliotecznej. Powstające prace o charakterze poradnikowym nadal w większości dotyczą metodyki pracy z czytelnikiem, związanej z propagowaniem książki i uczestnictwa w kulturze. Brak „przekładu" na język praktyki bibliotecznej nowych inspiracji płynących z teorii współczesnego bibliotekarstwa, głównie tych, które mają na celu przygotowanie informacyjne użytkownika. Jedynie w bibliotekarstwie szkolnym, gdzie realizuje się obowiązkowo programowy przedmiot „przysposobienie czytelnicze i informacyjne", liczne opracowania składają się na coraz bogatszy zarys metodyki kształcenia informacyjnego. Nowoczesna pedagogika biblioteczna nie jest jednak możliwa bez ścisłego związku z teorią bibliotekarstwa, zwłaszcza zaś z postępem prac w takich dziedzinach, jak np. zagadnienia języka informacji, problemy organizacji pracy bibliotecznej, automatyzacji procesów bibliotecznych, deontologii bibliotekarskiej itp. W naukach społecznych, zwłaszcza na pograniczu socjologii kultury i pedagogiki, nastąpił w ostatnich dziesięcioleciach rozwój problematyki uczestnictwa w kulturze i uwarunkowań tego procesu oraz animacji kulturalnej. Praktyczne aspekty tych zagadnień znajdują się w centrum uwagi pedagogiki pracy kulturalno--oświatowej. Odwołuje się ona do pojęcia wychowania jako procesu przebiegającego w życiu kulturalnym, który ma dwie funkcje: „wdraża do sensownego używania dóbr kulturalnych, (...) rozwija w nosicielach kultury twórczość, dzięki czemu żywa kultura unika zastoju, postępuje naprzód"7. Podkreśla się przy tym coraz wyraźniej osobowy, etyczny i aksjologiczny wymiar wyborów dokonywanych przez jednostkę z repertuaru kultury8. Mimo że w działalności współczesnych bibliotek na czoło wysuwają się zadania informacyjne i dokumentacyjne, dla których tworzyć trzeba nowe metody i formy pracy z czytelnikiem, to jednak rozwój kultury masowej, popularnej, sprzyjającej biernym zachowaniom odbiorczym, niosącej nierzadko treści o niskim poziomie artystycznym i moralnym, na powrót zaktualizował te funkcje bibliotek publicznych, których istotą jest służba wartościom kultury, a więc cele opiniotwórcze i posta-wotwórcze. Ponadto, wobec rozległego obszaru absencji czytelniczej oraz ujawniającego się coraz wyraźniej zjawiska analfabetyzmu funkcjonalnego, nie omijającego najbardziej rozwiniętych cywilizacyjnie krajów świata, w tym także Polski, zadaniem naglącym jest obecnie kształcenie kompetencji odbiorczych — recepcyjnych i komunikacyjnych — osób dorosłych, potencjalnych oraz rzeczywistych użytkowników bibliotek9. B. Na wrocz yński: Wychowanie i jego trzy podstawy. „Ruch Pedagogiczny" 1972, nr 5. Współcześni socjologowie o wychowaniu (zarys wybranych koncepcji). Pod red. A. Ra-dziewicza-Winnickiego. Katowice 1993; Historyczne źródia wybranych ofert edukacyjnych w Polsce współczesnej. Pod red. D. Dryndy, B. Ekiert-Grabowskiej, W. Luszczuk. Katowice 1996. 9 Zob. I. Białecki: Analfabetyzm funkcjonalny. Warszawa 1996; G. Straus , K. Wolff: Czytanie i kupowanie książek w Polsce w 199Ą r.. Warszawa 1996; Wokół biblioteki. Forum czytelnicze III. Red. E. Piotrkiewicz-Karmowska. Warszawa 1996; J. Kołodziejska: Za drzwiami bibliotek. Warszawa 1996, s. 57 i n., 115 i n. 353 Potrzebna jest więc nowa pedagogika biblioteczna, nawiązująca do humanistycznej tradycji, ale i dostosowana do współczesnych zadań dokumentacyjno-informa-cyjnych i nowoczesnej struktury organizacyjnej bibliotek publicznych, sięgająca zarazem do inspiracji personalistycznych kierunków pedagogiki i socjologii kultury. W odniesieniu do funkcji i zadań biblioteki, określonych przez bibliotekarstwo, pedagogika biblioteczna formułuje ogólne zasady, które winny kierować pracą bibliotekarza z czytelnikiem oraz wynikające z nich wskazówki praktyczne. Jedna z tych zasad dotyczy kryteriów gromadzenia zbiorów i dostępu do nich. Struktura i dostępność zbiorów decyduje w znacznej mierze o skuteczności pedagogicznej pracy biblioteki i realizowania jej społecznych funkcji. Biblioteka musi badać potrzeby i zainteresowania czytelników, dostosowywać strukturę zbiorów do oczekiwań społeczności lokalnej oraz do ogólnych zadań edukacyjnych i kulturalnych formułowanych przez państwo i społeczności lokalne. W tradycji bibliotekarstwa europejskiego upowszechnił się pogląd, że należy gromadzić i udostępniać przede wszystkim książki najlepsze, reprezentujące wysoki poziom artystyczny oraz walory kształcące i informacyjne. Służą temu katalogi wzorcowe, bibliografie zalecające oraz krytyka literacka. Z drugiej strony dąży się do gromadzenia książek reprezentujących różne kierunki ideowe i polityczne, kierując się szeroko rozumianą tolerancją (zwłaszcza w Anglii i USA), wykluczając jedynie dzieła naruszające zasady etyki społecznej (np. pornograficzne, paszkwile na religię, etykę i politykę). Biblioteka publiczna powinna pomijać książki prezentujące bardzo niski, tzw. brukowy poziom oraz sprzeczne z uniwersalnymi zasadami prawa i moralności, jednak nie może być dodatkową instytucją cenzury ze względów ideologicznych, religijnych, rasowych czy politycznych, nie może tworzyć barier w dostępie do zbiorów i naruszać zasady wolności czytania. O charakterze pracy pedagogicznej bibliotekarza i doborze odpowiednich jej form decydują funkcje i zadania specyficzne dla danego typu biblioteki. W bibliotekach szkolnych, realizujących funkcje dydaktyczno-wychowawcze, opie-kuńczo-wychowawcze i kulturalno-reakreacyjne, stosuje się lekcyjne formy pracy związane z realizacją treści programowych przedmiotu „przysposobienie czytelnicze i informacyjne" . W bibliotece jako centralnej pracowni dydaktycznej szkoły (media-tece) prowadzone są również lekcje z poszczególnych przedmiotów nauczania przez nauczycieli. Dla bibliotekarstwa szkolnego szczególnie istotny jest problem harmonijnego połączenia funkcji dydaktycznych, związanych z realizacją zadań edukacji szkolnej, z funkcją kulturalno-rekreacyjną, dzięki której dokonuje się kształtowanie motywacji czytelniczych, autentycznych, odczuwanych potrzeb czytelniczych młodzieży oraz pozytywnych, aktywnych postaw wobec książki i uczestnictwa w kulturze. W niektórych opracowaniach pojawia się pogląd, że biblioteka szkolna powinna być przede wszystkim aktywnym ogniwem procesu edukacji, a zadania związane z rozwijaniem czytelnictwa i pozaszkolnym życiem uczniów powinny przejąć biblioteki publiczne dla dzieci i młodzieży. Byłoby to możliwe tylko pod warunkiem ścisłej współpracy bibliotek szkolnych i publicznych, gdy każdy czytelnik biblioteki szkolnej byłby zarazem użytkownikiem biblioteki publicznej. W obecnych warunkach lekceważenie zadań i związanych z nimi działań, płynących z obowiązku realizacji funkcji kulturalno-rekreacyjnej biblioteki szkolnej, prowadzi do utraty po ukończeniu szkoły powszechnej wielu czytelników, zwłaszcza słabszych uczniów, 354 zaniedbanych w środowisku rodzinnym, u których nie ukształtowano pozytywnych nastawień wobec lektury ani potrzeb obcowania z książką i innymi formami kultury, a kłopoty z nauką szkolną i techniką czytania jeszcze bardziej pogłębiły ich dystans — także emocjonalny — wobec biblioteki. Aby możliwa była skuteczna realizacja funkcji kulturalno-rekreacyjnej, konieczny jest nie tylko właściwy dobór dokumentów bibliotecznych: książek, czasopism, filmów, płyt, taśm audio i wideo, programów komputerowych, nie tylko wyposażenie biblioteki w sprzęt techniczny, ale przede wszystkim odpowiedni czas udostępniania zbiorów (także po zakończeniu lekcji) oraz właściwa organizacja przestrzenna biblioteki. Bezpośredni kontakt z biblioteką i jej warsztatem winien nastąpić możliwie najwcześniej, za pośrednictwem rodziców, a koniecznie wraz z rozpoczęciem nauki. Propedeutyka biblioteczna w działach dziecięcych bibliotek publicznych i w bibliotekach szkolnych ma duże znaczenie dla ukształtowania odpowiednich nawyków i zachowań czytelniczych. Biblioteki te powinny formować pozytywną postawę wobec książki i czytania, wprowadzać lekturę w świat doznań i potrzeb dziecka. Ważne są wówczas takie zwłaszcza elementy pracy bibliotekarza, jak: właściwy do wieku i umiejętności czytania dobór książki pod względem tematyki, objętości, szaty graficznej, charakteru ilustracji; estetyczne wyposażenie biblioteki; często zmieniające się ekspozycje atrakcyjnych książek i czasopism, przyciągających kolorowymi ilustracjami i okładkami; stosowanie kartotek obrazkowych oraz bibliografii zalecających przeznaczonych dla dzieci i młodzieży; przyjazne i cierpliwe odnoszenie się bibliotekarza do początkujących czytelników, tworzenie atmosfery sprzyjającej ich aktywności i pomysłowości. Bibliotekarz nie może utrudniać dostępu do księgozbioru przez rygorystyczne przestrzeganie ogólnego regulaminu. Powinien często stosować indywidualne nagrody i pochwały, gdyż w tym wieku pełnią one rolę bodźców wzmacniających dla przekształcenia nietrwałego jeszcze i emocjonalnego zaciekawienia w trwałe i ukierunkowane zainteresowania. Ważne są wówczas takie formy pracy, które inspirują aktywność i twórczą ekspresję czytelników oraz angażują ich emocjonalnie; formy łączące różne środki oddziaływania — słowo, muzykę, plastykę, a więc: czytanie baśni, recytacje, inscenizacje, żywe obrazy, teatrzyk kukiełkowy, konkursy, zagadki, gry słowne i językowe związane z treścią lektury, ilustracje do czytanych książek — rysunki, wycinanki, rzeźby, naśladowcze zabawy ruchowe, ale także tworzenie przez dzieci tekstów literackich, artykułów do czasopism, plakatów, nagrań, symulacji komputerowych itp. Istotą i celem pracy bibliotekarza z młodszym czytelnikiem jest przede wszystkim to, aby biblioteka zdołała go pozyskać — obudzić zamiłowanie do obcowania z książką i czasopismem; aby jawiła się dziecku nie tylko jako miejsce związane z obowiązkiem nauki szkolnej i przymusem lekturowym, ale jako miejsce dające możliwości wszechstronnego rozwoju własnych zainteresowań oraz miejsce rozrywki — spędzenia wolnego czasu z książką, filmem, czasopismem ilustrowanym, muzyką, jako przyjazny przewodnik do ciekawego świata przyrody, sztuki i literatury, wiedzy i techniki, ale zarazem zabawy. Ważne jest, aby pojawiające się u niektórych dzieci trudności z techniką czytania oraz — często z tym związane — początkowe niepowodzenia w nauce nie prowadziły do obronnej ucieczki przed książką i zerwania kontaktu z biblioteką. Może temu zapobiec bezpośredni kontakt z czytelnikiem, dobór właściwej książki, dostosowanej nie tyle do wieku czy 355 klasy, co do poziomu umysłowego, umiejętności czytania i zainteresowań indywidualnego czytelnika. Biblioteka szkolna i dziecięca może przyczynić się w ten sposób do wyrównania różnic w technice i sprawności czytania oraz rozumienia tekstów. Niezbędna jest przy tym ścisła współpraca z nauczycielami i rodzicami. Pozyskanie rodziców dla sprawy czytelnictwa dzieci stanowi podstawowy warunek skuteczności oddziaływania biblioteki. Jest to możliwe wówczas, gdy rodzice sami doświadczają przydatności i pomocy biblioteki, gdy są objęci jej wpływem w zakresie informacji o książkach dotyczących problemów wychowania i psychiki wieku dziecięcego, życia rodzinnego, zdrowia dziecka itp.; gdy mogą uczestniczyć w przeznaczonych dla nich prelekcjach, wystawach itp., a także w imprezach organizowanych tak, by uczestniczyli w nich łącznie z dziećmi. W bibliotekach dla dorosłych i młodzieży praca pedagogiczna z czytelnikami łączy się ściśle z działalnością informacyjną. Polega ona na propagowaniu samej biblioteki, jej urządzeń i zbiorów oraz prowadzonej przez nią działalności informacyjnej, przydatnej różnym grupom użytkowników. Biblioteka reklamuje również bogactwo treściowe swego księgozbioru, prowadzi pracę dydaktyczno-metodyczną w zakresie przygotowania użytkowników informacji, wreszcie propaguje właściwe postawy i zachowania czytelnicze. Formy pracy są różne w zależności od typu bibliotek. W bibliotekach naukowych będzie to zarówno informacja adresowana, tematycznie wyselekcjonowana, przeznaczona dla indywidualnego użytkownika, jak i ogólna, przeznaczona dla odbiorcy zbiorowego. W tym wypadku ważna jest przede wszystkim sprawność i szybkość usług informacyjnych oraz udostępniania zbiorów, a także współpraca z innymi bibliotekami naukowymi i ośrodkami informacji. W bibliotekach szkolnych i pedagogicznych działalność związana z informacją, propagowaniem i udostępnianiem zbiorów musi brać pod uwagę przede wszystkim potrzeby dydaktyczne, związane z przygotowaniem nauczycieli do lekcji i pracy pozalekcyjnej; potrzeby dużej grupy nauczycieli studiujących, piszących prace naukowe; potrzeby pracy samokształceniowej i pozalekcyjnej uczniów, związane z hobby, z działalnością kół zainteresowań oraz związków młodzieży; wreszcie potrzeby rodziców. Biblioteki szkolne permanentnie oraz w ramach przedmiotu „przysposobienie czytelnicze i informacyjne" uczą młodzież korzystania z warsztatu informacyjnego biblioteki, ze źródeł informacji i wydawnictw informacyjnych oraz wdrażają do techniki pracy umysłowej — sporządzania notatek i wyciągów, posługiwania się książką i czasopismem. Podstawą powodzenia tych działań jest włączenie wszystkich nauczycieli w ich realizację. Funkcje pedagogiczne i propagandowe bibliotek fachowych są również związane z ich działalnością informacyjną, z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych oraz wykształcenia ogólnego użytkowników. Bibliotekarz służy pomocą w doborze lektury, w korzystaniu z odpowiednich dokumentów i źródeł informacji o nich oraz w opanowaniu racjonalnych metod samokształcenia i pracy umysłowej. W bibliotekach publicznych, pełniących wielorakie funkcje, działalność pedagogiczna skierowana jest przede wszystkim na intensywną popularyzację książek i czasopism — zarówno beletrystyki, jak i literatury naukowej, zwłaszcza nowości, dokumentów dotyczących aktualnych zagadnień społecznych i lokalnych — oraz na kształtowanie kultury czytelniczej: właściwych postaw, zachowań i kompetencji związanych z lekturą. Bibliotekarze poprzez stosowanie bogatych form pracy zmierzają zarówno do rozwijania zainteresowań, jak i do kształtowania umiejętno- 356 ści korzystania z aparatu służby informacyjnej oraz z dokumentów gromadzonych w bibliotekach. Stosowane formy pracy z czytelnikiem można uporządkować według różnych kryteriów. Ze względu na charakter komunikacji wyróżnia się: werbalne, poglądowe (wizualne), audiowizualne i synkretyczne formy pracy. Ze względu na sytuację odbiorcy — formy indywidualne, zbiorowe i zespołowe. Praca z czytelnikiem indywidualnym prowadzona jest we współczesnych bibliotekach rzadko i ograniczona zwykle do ogólnego poradnictwa w zakresie tematyki lektury i jej wyboru. Ma ona duże znaczenie przy kontakcie z dziećmi i młodzieżą oraz z czytelnikiem początkującym, o niskim poziomie dojrzałości czytelniczej. Obejmuje ona trzy zakresy przedmiotowe: przysposobienie biblioteczne, czyli przygotowanie czytelnika do korzystania z biblioteki i jej zbiorów; przysposobienie czytelnicze, czyli pomoc w opanowaniu umiejętności korzystania ze zbiorów, warsztatu informacyjnego i posługiwania się dokumentami różnych typów; wreszcie przygotowanie literacko-lekturowe, związane z kształtowaniem postaw i kompetencji odbiorczych. Warunkiem skutecznej pracy z czytelnikiem indywidualnym jest poznanie jego preferencji lekturowych i przygotowania czytelniczego, motywacji i postaw wobec lektury, a także dobra znajomość ksiągozbioru biblioteki i piśmiennictwa w ogóle oraz środków zindywidualizowanej perswazji, tak by skontaktować czytelnika „z właściwą dla niego książką, we właściwym czasie i we właściwy, indywidualny sposób"10. Zbiorowe formy pracy z czytelnikiem (różnorodne imprezy, konkursy, prelekcje, ekspozycje, wystawy) adresowane są do całej publiczności bibliotecznej i mają na celu kształtowanie zainteresowań i inspirowanie zachowań związanych z aktywnym uczestnictwem w kulturze. Warunkiem ich skuteczności jest dostosowanie treści i środków do potrzeb oraz do wzorów zachowań i norm zwyczajowych, a także kulturowych środowiska. Zespołowe formy pracy adresowane są do grup publiczności o określonych potrzebach. O przebiegu i skuteczności oddziaływania decyduje nie tylko bibliotekarz, ale i ogół ich uczestników, będących odbiorcami, a zarazem aktywnymi współtwórcami. Ważną rolę w propagowaniu określonych wzorów zachowań czytelniczych pełnią liderzy grup, tzw. przywódcy opinii. Formy te to klubowe zebrania czytelników, dyskusje, spotkania autorskie, lekcje biblioteczne itp. Dotychczas biblioteki polskie preferowały głównie zbiorowe formy pracy z czytelnikami, które są bardziej spektakularne i mają szerszy zasięg społeczny. Grupowym i klubowym formom aktywności czytelniczej nie sprzyjał do roku 1990 ogólny klimat społeczny, niekorzystny dla autentycznie twórczych, oddolnych działań, dla małych grup i elit kulturalnych; przeszkodę stanowiła także istniejąca dezintegracja lokalnych społeczności. Tymczasem, jak dowodzą badania socjologiczne, kontakty międzyludzkie, małe grupy w środowiskach lokalnych i ich animatorzy wywierają znacznie większy i skuteczniejszy wpływ na kształtowanie się zindywidualizowanych wzorów zachowań kulturalnych, w tym także potrzeb czytelniczych, niż instytucje kultury masowej i zorganizowane instytucje kulturalne, choć te ostatnie w procesie tym niewątpliwie współuczestniczą. Jest to ważne głównie dla publiczności mło- M. Kocięcka: Służba informacyjna w bibliotekach. Warszawa 1972, s. 11. 357 dzieżowej, na co zwracała już uwagę H. Radlińska, proponując, by praca biblioteki nawiązywała w tym wypadku do form twórczej, amatorskiej aktywności młodzieży oraz jej życia zespołowego, takich jak dyskusje, wycieczki, recytacje, wystawy róż-notematyczne oparte na księgozbiorze i do niego się odwołujące. Współczesna pedagogika biblioteczna, wyzwalając się ze stereotypów tradycyjnej metodyki pracy z czytelnikiem, musi poszukiwać nowych form przystosowanych zarówno do nowoczesnej organizacji i struktury bibliotek, w których na czoło wysunęły się zadania informacyjne, jak i do nowych, a raczej ponownie aktualnych, tendencji w pedagogice pracy kulturalno-oświatowej i socjologii kultury, odwołujących się do aktywności małych, samorządnych grup i zespołów, do współpracy z elitami lokalnymi — opiniotwórczymi i upowszechniającymi wzory zachowań kulturalnych. Konieczne jest stosowanie bardziej zróżnicowanych — dostosowanych do różnych środowisk, a zarazem bardziej ofensywnych, wychodzących na zewnątrz, poza teren biblioteki form propagandy książki oraz informacji o książce i bibliotece, zwłaszcza wobec tych środowisk, które są kulturalnie zaniedbane, dotknięte funkcjonalnym analfabetyzmem. Działalność bibliotek publicznych na rzecz upowszechniania czytelnictwa jest skuteczna, gdy istnieją szersze społeczne motywacje, sprzyjające uczestnictwu w kulturze, gdy czytelnictwo jest dla jednostek i grup istotną wartością, elementem aprobowanych stylów życia i wzorów osobowych człowieka kulturalnego. Biblioteka przez swą działalność przyczynia się do ich tworzenia, ważne jest jednak, by jej działania nie były osamotnione, ale stanowiły element szeroko zakrojonej działalności społecznej na rzecz promocji kultury książki. Np. w Niemczech popieraniem rozwoju czytelnictwa w społeczeństwie, rozumianego jako „ochrona środowiska duchowego" zajmowało się założone w 1978 r. „Deutsche Lesegesellschaft". Od 1988 r. prace jego kontynuuje powołana w Moguncji fundacja „Stiftung Lesen", łącząca pod protektoratem prezydenta Republiki Federalnej wysiłki 44 instytucji, stowarzyszeń wydawniczych i osobistości świata kultury w organizowaniu projektów popierania czytelnictwa oraz prac instytucji służących jego rozwijaniu i badaniom nad nim. Podobna fundacja na rzecz książki i czytelnictwa, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży, działa we Francji; zbliżone do niej instytucje występują także w wielu innych krajach, w których sprawie rozwijania „społeczeństwa czytającego" nadano rangę państwową. Podstawowym warunkiem skuteczności pedagogiki bibliotecznej jest związek działań biblioteki ze środowiskiem, dla którego została powołana. Jeśli praca biblioteki służy animowaniu i podtrzymywaniu różnorodnych więzi społecznych, jeśli biblioteka staje się miejscem aktywności środowiska lokalnego, różnych jego grup — formalnych i nieformalnych, których potrzeby zaspokaja, jeśli równocześnie znajduje wsparcie w szerszych, regionalnych i państwowych programach kulturalnych, może spełnić należycie swoje zadania. ROZDZIAŁ 28 UNIFIKACJA I NORMALIZACJA W BIBLIOTEKARSTWIE Unifikacja polega na ujednoliceniu przedmiotów, materiałów i czynności, mającym ułatwić i udoskonalić działalność zawodową — procesy produkcji bądź przygotowywania i udzielania usług (świadczeń). Przez normalizację (standaryzację) rozumiemy związane z unifikacją postępowanie, polegające na określaniu za pomocą odpowiednich przepisów (norm) zasad, jakim powinny odpowiadać przedmioty, materiały i czynności, objęte zakresem różnych kierunków działalności ludzkiej. W bibliotekarstwie unifikacja obejmuje: — projektowanie budynków bibliotecznych dla bibliotek tego samego typu bądź stopnia (projekty typowe); — elementy wyposażenia bibliotek, zwłaszcza meble i urządzenia techniczne 0 specyficznym przeznaczeniu; — metody pracy bibliotecznej w ramach różnych funkcji składających się na proces pracy biblioteki, m. in. ewidencji i opracowania zbiorów, rejestracji ich udostępniania, prac bibliograficznych i informacyjnych oraz wydawniczych. W związku z unifikacją i normalizacją stosuje się w bibliotekach określone przepisami: — wymiary pomieszczeń i sprzętu; — formy zewnętrzne mebli bibliotecznych; — jednolite wzory druków i formularzy służących do prac bibliotekarskich 1 sprawozdań statystycznych; — metody organizacji i wykonywania różnych czynności w procesie pracy. Przepisy są zawarte w: — normach państwowych, resortowych i wewnętrznych (zakładowych), które dzielą się na normy organizacji i pracy (dotyczące czasu, siły roboczej, kosztów i płac), materiałowe, sprzętu i aparatury, znaczeniowe, przedmiotowe i czynnościowe; — zaleceniach normalizacyjnych i unifikacyjnych o charakterze międzynarodowym, określonych normami międzynarodowymi lub wynikających z porozumień różnego rodzaju; — instrukcjach, stanowiących załączniki do niektórych zarządzeń; — poradnikach i kompendiach o charakterze zawodowym; — zbiorach ustaleń wewnętrznych i grupowych: układach, wytycznych, regulaminach. 359 Dla ujednolicenia metod pracy bibliotecznej opracowuje się w poszczególnych krajach normy wydawane przez państwowe instytucje normalizacyjne. Nakładają one na biblioteki obowiązek stosowania zawartych w nich zasad. Wśród norm stosowanych w bibliotekach wyróżniamy normy: — biblioteczne, dotyczące budownictwa i wyposażenia bibliotek, ich organizacji i sprawozdawczości, materiałów używanych w pracy bibliotekarskiej (druków, nośników informacji), bibliotekarskich wydawnictw informacyjnych oraz czynności składających się na proces pracy; — bibliograficzne, określające metody analizy bibliograficznej dokumentów, wykonywania opisów i sporządzania opracowań bibliograficznych różnego rodzaju; — dokumentacyjne, przedstawiające metody przygotowywania opracowań dokumentacyjnych i wydawnictw ośrodków informacji, służących celom informacji naukowej; — reprograficzne, formułujące zasady wytwarzania dokumentów wtórnych (mikrofilmów, mikrofisz, odbitek) oraz wymagania, jakim te dokumenty powinny odpowiadać; — wydawnicze, zawierające ustalenia w sprawie prawidłowej organizacji i przebiegu procesu przygotowywania tekstów do publikacji; — informatyczne, dotyczące projektowania i realizowania zautomatyzowanych systemów informacyjno-wyszukiwawczych oraz ich elementów (czytelnego maszynowo opisu dokumentów, języków informacyjnych, programów i in.). W każdej z tych grup występują również normy określające właściwą terminologię i kategorie rodzajowe. Współcześnie dąży się do unifikacji niektórych metod pracy bibliotecznej w skali międzynarodowej, drogą porozumień w ramach UNESCO oraz federacji stowarzyszeń bibliotekarskich IFLA — m. in. zasad opisu bibliograficznego tradycyjnego oraz czytelnego maszynowo (tzw. formatu); trybu wymiany wydawnictw i przeprowadzania wypożyczeń międzybibliotecznych; budowy systemów informacyj no-wyszuki wawczy ch. Korzyści, jakie daje unifikacja i normalizacja w pracy bibliotek, polegają na ekonomizacji procesu bibliotecznego i całokształtu działalności biblioteki, uproszczeniu i przyspieszeniu czynności, ułatwieniach i obniżeniu kosztów budownictwa bibliotecznego oraz produkcji i eksploatacji sprzętu. Obejmują one także czytelników i użytkowników bibliotek, którzy — mając do czynienia z ujednoliconymi formami pomieszczeń, sprzętów i urządzeń oraz świadczeń bibliotecznych — lepiej się orientują w sposobach postępowania w bibliotece, jak również mogą skuteczniej wykorzystać postawione im do dyspozycji zbiory oraz oferowane usługi. Z normalizacją prac bibliotecznych łączy się też ustalanie pomocnych w jej organizacji i kontroli wskaźników dotyczących czasu potrzebnego na poszczególne działania, wymiaru efektów pracy przypadających na jego jednostkę (godzinę) w odniesieniu do różnych czynności przy uwzględnieniu istniejących warunków. Najczęściej określa się w ten sposób wpisywanie nabytków do rejestru, akcesję wydawnictw ciągłych, inwentaryzację, opracowanie formalne i rzeczowe, udostępnianie zbiorów (szczególnie wypożyczanie), udzielanie informacji, prace bibliograficzne. Ustalenia tego rodzaju (normy czasowe i czynnościowe mające charakter wytycznych, a nie przepisów) służą planowaniu pracy bibliotecznej i ocenie jej wydajności. Sta- 360 nowią ponadto czynnik aktywizujący bibliotekarzy, skłaniający ich do poszukiwania optymalnych metod działania. Nie można jednak, zajmując się sprawami normowania czasu przeznaczonego na czynności biblioteczne, pominąć problemu trudności w ustalaniu i stosowaniu wskaźników — ze względu na to, że będące przedmiotem pracy w bibliotece materiały są dalece zróżnicowane: i pod względem formy, i treści. Różnią się od siebie metodami pracy biblioteki różnych typów, także potrzeby czytelników nie są jednakowe i obsłużenie każdego z nich wymaga indywidualnego podejścia. Proponowane przez poszczególnych autorów czy instytucje wskaźniki mają więc z reguły charakter orientacyjny: podaje się je przeważnie w dwóch skrajnych wielkościach, pomiędzy którymi powinny się mieścić liczby, określające konkretne przypadki działań oraz ich efektów. W bibliotekarstwie światowym, jak również w fachowym piśmiennictwie bibliotekarskim poszczególnych krajów, problem unifikacji oraz norm i wskaźników dla określonych typów bibliotek (publicznych, naukowych, szkolnych) nabiera wciąż znaczenia. Opracowywane są i okresowo nowelizowane normy różnego rodzaju, ich zbiory ukazują się w ramach przeznaczonych dla bibliotek wydawnictw UNE-SCO/IFLA. Komisje normalizacyjne działają w wielu krajach przy bibliotekach narodowych oraz stowarzyszeniach bibliotekarskich, współpracując z odpowiednimi państwowymi urzędami, odpowiedzialnymi za normalizację we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. W skali światowej prace normalizacyjne prowadzi Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (International Standard Organisation — ISO), w Polsce działa Polski Komitet Normalizacyjny; normy bibliotekarskie i bibliograficzne przygotowywane są przez Instytuty: Książki i Czytelnictwa oraz Bibliograficzny Biblioteki Narodowej. Projekty norm dokumentacyjnych opracowuje Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej. ROZDZIAŁ 29 STATYSTYKA BIBLIOTECZNA Termin „statystyka" występuje w kilku znaczeniach, jest więc pojęciem wieloznacznym. Może oznaczać: 1) zbiór danych (faktów, zjawisk) w formie słownej i cyfrowej, dotyczących rzeczy, ludzi i procesów: np. Statystyka Przemysłu, Statystyka Kultury, Statystyka Polski, Statystyka Województwa Warszawskiego itp.; 2) proces (czynność) zbierania i opracowywania danych z jakiegoś zakresu, np. zbieranie i opracowywanie danych z zakresu przemysłu, kultury danego kraju, regionu czy miejscowości itp.; 3) naukę (dyscyplinę naukową) zajmującą się teorią i praktyką gromadzenia (zbierania, opracowania) i analizą danych ilościowych, które występują w sposób masowy, np. teoria statystyki, nauka statystyki, analiza statystyczna itp. Pojęcie statystyka biblioteczna odpowiada wszystkim przytoczonym znaczeniom. Spotykamy się bowiem ze zbiorami danych o bibliotekach w różnego typu wydawnictwach, np. Biblioteki Publiczne w Liczbach, Statystyka Kultury, Ruch Wydawniczy w Liczbach itp.; w codziennej pracy bibliotekarz zbiera (gromadzi i opracowuje) dane ilościowe o działalności swojej biblioteki, wykazując np. liczbę posiadanych materiałów bibliotecznych w zbiorach, liczbę udostępnionych materiałów, liczbę użytkowników biblioteki, liczbę udzielonych informacji itp.; również naukowe zasady i metody statystyki nie mogą być obce bibliotekarzowi, jeżeli chce przeprowadzić badania statystyczne w swojej bibliotece czy w innych placówkach. Statystyka biblioteczna rozwinęła się w I połowie XIX w. w Europie. Międzynarodowy Kongres Statystyczny w Brukseli w 1853 r. uznał ważność statystyki bibliotecznej, zaś kolejny, szósty Kongres we Florencji w 1867 r. włączył problemy statystyki bibliotecznej do programu swojej działalności. Mimo licznych prac z tego zakresu, przez wiele lat nie udawało się ustalić jednolitych mierników (jednostek) statystyki bibliotecznej. Po wielu spotkaniach i dyskusjach zdołano z inicjatywy UNESCO opublikować w 1970 r. odpowiedni dokument pt. „Recommenda-tions concerning the international standardization of library statistics" (Zalecenia UNESCO w sprawie międzynarodowej normalizacji statystyki bibliotecznej — zob. „Przegląd Biblioteczny" 1972, z. 1). Zalecenia obejmują m. in. określenie takich jednostek sprawozdawczych, jak typy (kategorie) bibliotek, rodzaje zbiorów, określone działania w zakresie udostępniania zbiorów itd. Bieżące problemy statystyki bibliotecznej na arenie międzynarodowej omawiane były w „Biuletynie UNESCO dla Bibliotek" (Bulletin de 1'UNESCO a. 1'Intention des Bibliotheąues) do czasu jego likwidacji, zaś międzynarodowe dane statystyczne dotyczące bibliotek 362 publikowane są od 1964 r. w roczniku UNESCO pt. Statistical Yearbook-Annuaire Statistique. Wprowadzenie zaleceń UNESCO napotyka na różne trudności związane z różnorodnością statystyk narodowych stosowanych w poszczególnych krajach. Prowadzenie pomiarów w bibliotekach utrudnia również brak jednolitych miar (jednostek) różnych prac bibliotecznych, stopień skomplikowania i czasochłonność dokładnych pomiarów, często zaś brak zainteresowania nimi występujący wśród bibliotekarzy. Dlatego przy porównawczych badaniach statystycznych dotyczących bibliotek należy zachować dużą ostrożność i w każdym przypadku podjęcia badań dokładnie wyjaśniać znaczenie przyjętej klasyfikacji, jednostek i stosowanych miar. W Polsce problemami statystyki bibliotecznej zaczęto się poważnie zajmować po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., ale istotne publikacje z tego zakresu zaczęły ukazywać się pod koniec lat dwudziestych. Po II wojnie światowej dane statystyczne dotyczące bibliotek począł gromadzić i opracowywać Główny Urząd Statystyczny (GUS). Dla zebrania odpowiednich materiałów, GUS w porozumieniu z innymi urzędami i instytucjami centralnymi, np. Ministerstwem Kultury i Sztuki czy Biblioteką Narodową, przygotowuje i rozsyła do bibliotek w całym kraju odpowiednie formularze statystyczne z załączoną instrukcją ich wypełniania. Zbiorcze opracowania danych za poszczególne lata publikowane są w wydawnictwach GUS-u: 1. Małym Roczniku Statystycznym od 1957 r. 2. Roczniku Statystycznym od 1947 r. 3. Statystyce Kultury 1945-1947-1956, 1958, 1960, 1962 i od 1964 r. 4. Roczniku Statystyki Kultury od 1945 r. Gromadzeniem i opracowywaniem danych, dotyczących sieci bibliotek publicznych w Polsce, zajmuje się Biblioteka Narodowa, wydając publikację pt. Biblioteki Publiczne w Liczbach od 1971 r. Niektóre sieci biblioteczne, np. bibliotek szkół wyższych, bibliotek PAN czy bibliotek fachowych, wydają własne publikacje statystyczne. Statystyka biblioteczna, ujmując ilościowo zjawiska występujące w działalności bibliotek, dostarcza materiałów do programowania i planowania polityki bibliotecznej, zarządzania i kierowania pojedynczą biblioteką bądź siecią biblioteczną czy systemami biblioteczno-informacyjnymi. Dzięki statystyce bibliotecznej poznać można stan biblioteki w przeszłości, stan aktualny oraz przewidzieć możliwe zmiany tego stanu w przyszłości. Statystyka biblioteczna stanowi zasadniczą część ogólnej sprawozdawczości bibliotecznej, umożliwiając kierownictwu biblioteki ilościową i jakościową kontrolę oraz ocenę pracy całej biblioteki wraz z jej komórkami organizacyjnymi, jak również poszczególnych pracowników. Statystyka biblioteczna może obejmować dane ilościowe dotyczące jednej biblioteki bądź bibliotek sieci czy systemów biblioteczno-informacyjnych. Dane te można grupować w ujęciu terytorialnym (lokalnym, regionalnym, krajowym, międzynarodowym), ze względu na poszczególne typy (kategorie) bibliotek (biblioteki publiczne, naukowe, fachowe, szkolne, związkowe, prywatne, kościelne itp.) bądź ze względu na gromadzone zbiory (typy materiałów bibliotecznych, tematykę gromadzonych zbiorów), grupy (kategorie) użytkowników (dzieci, młodzież, seniorów, niepełnosprawnych, mniejszość etniczną itp.). Ze względu na obejmowane przez statystykę biblioteczną okresy działalności biblio- 363 teki, wyróżniamy statystykę dzienną, miesięczną, kwartalną, roczną bądź okresową, np. 5-letnią. Zwyczajowo statystykę biblioteczną dzieli się na kilka podstawowych (zasadniczych) działów, do których należą: 1) statystyka zbiorów bibliotecznych, 2) statystyka pracowników biblioteki, 3) statystyka obsługi użytkowników biblioteki, 4) statystyka sieci bądź systemów biblioteczno-informacyjnych. Statystyka zbiorów bibliotecznych może obejmować: ilość zgromadzonych zbiorów ogółem, z podziałem na typy materiałów bibliotecznych, według dziedzin wiedzy, nauki, techniki, gospodarki, kultury, sztuki oraz według języków, krajów czy chronologii. Statystyka pracowników biblioteki może dotyczyć: ogólnej liczby osób zatrudnionych, z jej podziałem według różnych cech, np.: płci, wieku, kwalifikacji, stopnia wykształcenia, stażu pracy, liczby zatrudnionych w poszczególnych komórkach biblioteki bądź na stanowiskach pracy. Statystyka obsługi użytkowników biblioteki może zawierać dane ilościowe dotyczące: — ogólnej liczby użytkowników biblioteki, z ich podziałem według przyjętych kategorii, takich jak np.: płeć, wiek, wykształcenie, zawód, pełnione funkcje, zainteresowania, hobby itp.; — liczby odwiedzin biblioteki w poszczególnych okresach; — liczby udostępnionych jednostek — z uwzględnieniem typów zbiorów — poszczególnym kategoriom (grupom) użytkowników na miejscu lub drogą wypożyczeń poza bibliotekę; — liczby udzielonych informacji bibliotecznych, bibliograficznych czy faktograficznych (rzeczowych), ustnych oraz pisemnych, a także telefonicznych, teleksowych itp.; — liczby odbitek reprograficznych wykonanych dla użytkowników itp. Statystyka sieci bądź systemów biblioteczno-informacyjnych dotyczy zwykle: — ogólnej liczby bibliotek w sieci czy w systemie; — liczby bibliotek w określonym czasie i zmian, jakie nastąpiły; — liczby bibliotek według ich typów (kategorii); — wielkości zbiorów placówek będących ogniwami sieci bądź systemu, z dalszym podziałem jak przy statystyce zbiorów bibliotecznych; — liczby użytkowników sieci bądź systemu, z dalszym podziałem jak przy statystyce obsługi użytkowników; — liczby pracowników w placówkach sieci czy systemu, z dalszym podziałem jak przy statystyce pracowników biblioteki itp. Jak widać, przedmiotem statystyki bibliotecznej są fakty i zjawiska masowe, związane z bibliotekami, a złożone z pojedynczych jednostek, np. liczby jednostek w zbiorze, liczby wypożyczeń w danym okresie, liczby zatrudnionych pracowników itp. Zbiory liczb, wyrażających stosunki między wielkościami lub zmiany rozwoju tych wielkości w czasie, np. zmiany w strukturze tematycznej zbiorów, powiększanie lub zmniejszanie się zbiorów, zmiany w natężeniu udostępniania materiałów 364 teki, wyróżniamy statystykę dzienną, miesięczną, kwartalną, roczną bądź okresową, np. 5-letnią. Zwyczajowo statystykę biblioteczną dzieli się na kilka podstawowych (zasadniczych) działów, do których należą: 1) statystyka zbiorów bibliotecznych, 2) statystyka pracowników biblioteki, 3) statystyka obsługi użytkowników biblioteki, 4) statystyka sieci bądź systemów biblioteczno-informacyjnych. Statystyka zbiorów bibliotecznych może obejmować: ilość zgromadzonych zbiorów ogółem, z podziałem na typy materiałów bibliotecznych, według dziedzin wiedzy, nauki, techniki, gospodarki, kultury, sztuki oraz według języków, krajów czy chronologii. Statystyka pracowników biblioteki może dotyczyć: ogólnej liczby osób zatrudnionych, z jej podziałem według różnych cech, np.: płci, wieku, kwalifikacji, stopnia wykształcenia, stażu pracy, liczby zatrudnionych w poszczególnych komórkach biblioteki bądź na stanowiskach pracy. Statystyka obsługi użytkowników biblioteki może zawierać dane ilościowe dotyczące: — ogólnej liczby użytkowników biblioteki, z ich podziałem według przyjętych kategorii, takich jak np.: płeć, wiek, wykształcenie, zawód, pełnione funkcje, zainteresowania, hobby itp.; — liczby odwiedzin biblioteki w poszczególnych okresach; — liczby udostępnionych jednostek — z uwzględnieniem typów zbiorów — poszczególnym kategoriom (grupom) użytkowników na miejscu lub drogą wypożyczeń poza bibliotekę; — liczby udzielonych informacji bibliotecznych, bibliograficznych czy faktograficznych (rzeczowych), ustnych oraz pisemnych, a także telefonicznych, teleksowych itp.; — liczby odbitek reprograficznych wykonanych dla użytkowników itp. Statystyka sieci bądź systemów biblioteczno-informacyjnych dotyczy zwykle: — ogólnej liczby bibliotek w sieci czy w systemie; — liczby bibliotek w określonym czasie i zmian, jakie nastąpiły; — liczby bibliotek według ich typów (kategorii); — wielkości zbiorów placówek będących ogniwami sieci bądź systemu, z dalszym podziałem jak przy statystyce zbiorów bibliotecznych; — liczby użytkowników sieci bądź systemu, z dalszym podziałem jak przy statystyce obsługi użytkowników; — liczby pracowników w placówkach sieci czy systemu, z dalszym podziałem jak przy statystyce pracowników biblioteki itp. Jak widać, przedmiotem statystyki bibliotecznej są fakty i zjawiska masowe, związane z bibliotekami, a złożone z pojedynczych jednostek, np. liczby jednostek w zbiorze, liczby wypożyczeń w danym okresie, liczby zatrudnionych pracowników itp. Zbiory liczb, wyrażających stosunki między wielkościami lub zmiany rozwoju tych wielkości w czasie, np. zmiany w strukturze tematycznej zbiorów, powiększanie lub zmniejszanie się zbiorów, zmiany w natężeniu udostępniania materiałów 364 bibliotecznych itp. — tworzą jednostki statystyczne i zbiorowości statystyczne, zasadnicze przedmioty badań statystycznych. Tak więc elementami badania statystycznego w bibliotece są: a) jednostki badania, np. woluminy, metry bieżące półek, wypożyczenia, udzielone informacje, osoby pracowników i użytkowników itd.; b) zbiorowości albo inaczej populacje badania, czyli jakieś zbiory jednostek badania. Zarówno jednostki badania, jak i zbiorowości (populacje), muszą być wyróżnione spośród innych jednostek i zbiorowości jakąś cechą wyróżniającą lub kilkoma cechami wyróżniającymi, stanowiącymi tzw. różnicę gatunkową — differentia spe-cifica. Cechy mogą być mierzalne i niemierzalne. Cechy mierzalne dają się wyrazić ilościowo, np. liczba bibliotek, liczba woluminów, liczba pracowników, liczba użytkowników itd.; cechy niemierzalne określa się jakościowo (opisowo), np. typ biblioteki, tematyka zbiorów, kategorie użytkowników itd. Badane statystycznie cechy jednostek bądź zbiorowości przyjmują różne wartości, dlatego nazywane są zmiennymi. Badanie zmiennych może być statyczne, tzn. polegać na badaniu jakiejś zbiorowości w jednym momencie, oraz dynamiczne, tzn. polegać na badaniu zbiorowości w określonym przedziale czasu. Cechy mierzalne możemy wyrazić jedną liczbą, tzw. wartością przeciętną; lub też — klasyfikując te cechy — określić rozkład cechy w zbiorowości, tzn. dowiedzieć się, jak często występują klasy cech w zbiorowości. Cechy niemierzalne możemy wyrazić jako rozkład cechy w zbiorowości. W praktyce stosujemy najczęściej wyrażenia tych cech w procentach. W praktyce statystycznej bardzo często stosujemy wartość przeciętną. Wartość przeciętna jest to liczba wyrażająca wielkość zbioru jednostek. Najczęściej stosowanymi przeciętnymi są: średnia arytmetyczna, mediana i przeciętna modalna. Średnia arytmetyczna oznacza iloraz sumy wielkości poszczególnych jednostek przez ich liczbę. Często jednak spotykamy się z danymi publikowanymi w postaci rozkładu, czyli tzw. szeregu rozdzielczego. Powstaje on wtedy, gdy brak jest sumy wielkości poszczególnych jednostek, a znamy jedynie liczbę jednostek i szereg rozdzielczy. Obliczenie średniej dokonuje się w tym przypadku przez pomnożenie liczby personelu (osób zatrudnionych) przez liczbę bibliotek, tzn. ich wagę w szeregu; Przykład 1. Biblioteki według wielkości liczby personelu w województwie X Osoby zatrudnione Liczba bibliotek Ogółem 535 1 249 2 102 3 92 4 39 5 21 6 17 7 10 8 8 9 6 10 5 12 3 17 2 25 1 365 następnie zaś sumę tych iloczynów należy podzielić przez ogólną liczbę bibliotek, tj. przez sumę wag. Obliczenie z przykładu 1. będzie wyglądało następująco: (1 x 249+ 2x 102+ 3x 72+ 4x 39+ 5x21+ 6x17+ 7x10+ 8x8 + 9x6 + 10 x 5 + 12 x 3 + 17 x 2 + 21 x 1) : 535 = ±§§§ = 2,6 osoby. Na jedną bibliotekę w danym województwie przypada przeciętnie 2,6 osób zatrudnionych. Jest to średnia arytmetyczna, nazywana inaczej średnią ważoną. Taką średnią oblicza się wtedy, gdy poszczególne wielkości mają niejednakowe znaczenie, czyli wagę. W statystyce bibliotecznej wagami mogą być: liczba ludności, uczniowie, studenci w szkołach, liczba wypożyczeń w poszczególnych bibliotekach, miastach, regionach, krajach, nakłady książek lub czasopism, liczba udzielonych informacji, wykonanych kopii itp. Innym typem przeciętnej jest średnia środkowa bądź średnia pozycyjna, zwana medianą. Otrzymujemy ją przez obserwację szeregu rozdzielczego. Środek uporządkowanego szeregu wyznacza medianę. Przykład 2. Przeciętna roczna wypożyczeń na 1 czytelnika w 1990 r. w pięciu miastach Miasto Przeciętna roczna wypożyczeń na 1 czytelnika w 1990 r. Łódź 22,9 Wrocław 23,0 Warszawa 23,4 Poznań 24,5 Kraków 25,6 W środku szeregu znajdują się dane dotyczące Warszawy i one wyznaczają nam medianę (oznaczamy ją z reguły jako M), czyli przeciętną wypożyczeń na 1 czytelnika, która w 1990 r. wynosiła 23,4 wypożyczeń. Jeżeli uporządkowany szereg rozdzielczy obejmuje parzystą liczbę miejsc, to medianę wyznaczamy przez obserwację dwóch środkowych pozycji i obliczenie ich średniej arytmetycznej. Przeciętna modalna, zwana inaczej dominantą (oznaczamy ją przez D), powstaje przez obserwację zbiorowości badanej i ustalenie wartości występującej najczęściej. W przykładzie 1, z personelem zatrudnionym w poszczególnych bibliotekach województwa X, przeciętną modalną (D) występującą najczęściej — 249 bibliotek na 535 — będzie 1 osoba na bibliotekę. W praktyce statystyki bibliotecznej największą wartość wyraża z reguły średnia arytmetyczna, mniejszą — mediana, a najmniejszą — dominanta. O ile chcemy scharakteryzować (wyrazić) strukturę jakiejś zbiorowości, to najprostszym, a zarazem najpełniejszym obrazem struktury jest wyrażenie rozkładu zbiorowości w procentach. Szczególnie przydatny jest ten sposób w wypadkach, kiedy nie da się stosować średniej arytmetycznej. W bibliotece, w której chcemy np. wyrazić stosunki ilościowe dotyczące tematyki zbiorów, stopnia wykształcenia bibliotekarzy czy użytkowników, struktury tematycznej wypożyczeń, kategorii użytkowników biblioteki itp., stosujemy szeregi procentowe. Dane liczbowe wyrażone w procentach nazywamy liczbami względnymi, dane wynikające z bezpośredniego obliczenia — liczbami bezwzględnymi. 366 Przykład 3. Wykształcenie pracowników bibliotek w mieście X w 1990 r. Wykształcenie Pracownicy Liczby bezwzględne Liczby względne Ogółem podstawowe średnie wyższe 1380 268 510 602 100% 18,4 38,0 43,6 Na co dzień w statystyce bibliotecznej bardzo często posługujemy się liczbami względnymi zwanymi współczynnikami albo wskaźnikami, otrzymywanymi z podzielenia dwóch różnych zbiorowości. Wyróżniamy: 1) współczynnik (wskaźnik) nakładów finansowych na jedną bibliotekę, czyli iloraz sumy pieniędzy w określonym czasie, np. roku, przez liczbę bibliotek; 2) współczynnik (wskaźnik) nakładów finansowych na jednostkę zbioru, czyli iloraz sumy pieniędzy w określonym czasie przez liczbę zgromadzonych jednostek zbioru; 3) współczynnik (wskaźnik) zasobności zbioru, stosowany zwykle w dwóch wariantach: a. iloraz liczby jednostek zbioru przez liczbę mieszkańców danego środowiska, b. iloraz liczby jednostek zbioru przez liczbę użytkowników biblioteki; 4) współczynnik (wskaźnik) obrotu książki, inaczej współczynnik aktywności zbioru — tj. iloraz liczby udostępnionych jednostek w określonym czasie przez liczbę jednostek w zbiorze; 5) współczynnik (wskaźnik) aktywności użytkowników, który może być stosowany w dwóch wariantach: a. jako iloraz liczby odwiedzin biblioteki przez ogólną liczbę użytkowników, b. jako iloraz liczby udostępnionych jednostek przez ogólną liczbę użytkowników biblioteki; 6) współczynnik (wskaźnik) zasięgu czytelnictwa na 100 lub 1000 mieszkańców danego środowiska (miasta, dzielnicy, wsi, szkoły, zakładu pracy itp.), czyli iloraz liczby użytkowników, pomnożonej przez 100 lub 1000, przez ogólną liczbę mieszkańców danego środowiska; 7) współczynnik (wskaźnik) intensywności czytelnictwa, czyli stosunek liczby osób wypożyczających do ogółu ludności danego środowiska; 8) współczynnik (wskaźnik) frekwencji, czyli iloraz liczby odwiedzających bibliotekę przez ogólną liczbę członków danego środowiska (kraju, miasta, zakładu pracy, szkoły itp.); 9) współczynniki (wskaźniki) struktury (układu): a. zbiorów — określające, jakie części zbiorów, według typu jednostek, tematyki, sposobu opracowania itp., przypadają na całość zbioru; b. udostępnień — odpowiadające na pytanie, jakie rodzaje zbiorów wg typu, tematyki itd., przypadają na ogólną liczbę udostępnionych jednostek; c. użytkowników — podające ich liczbę w poszczególnych kategoriach lub grupach (według wieku, płci, wykształcenia, zawodu itp.), w stosunku do ogółu użytkowników. Wszystkie te współczynniki (wskaźniki) podaje się z zasady w procentach. 10) współczynnik (wskaźnik) gęstości sieci bibliotecznej, czyli iloraz liczby bibliotek jakiegoś typu w stosunku do danego terytorium, np. kraju, województwa, gminy — na 100 km2 itp.; 367 11) współczynnik (wskaźnik) średniej arytmetycznej, czyli iloraz uzyskany z podzielenia sumy określonych wielkości przez ich liczbę, np.: przeciętną liczbę odwiedzin biblioteki w określonym czasie, przeciętną liczbę udostępnionych jednostek danego typu, z określonej dziedziny lub tematyki. Współczynniki (wskaźniki) będą prawdziwe (adekwatne w stosunku do badanej zbiorowości), o ile liczby bezwzględne będą prawidłowo obliczone, a zestawienia liczbowe będą odnosiły się do określonego czasu, tego samego terytorium i takich samych bibliotek. Badania statystyczne dzieli się z reguły na trzy podstawowe etapy. 1. Zbieranie (gromadzenie) danych statystycznych następuje zwykle poprzez ich ewidencjonowanie w codziennej działalności bibliotek (tzw. ewidencję bieżącą); można też zgromadzić dane drogą reprezentacyjną — poprzez badanie częściowe, wyrywkowe — pamiętając, aby dane wystąpiły w odpowiedniej ilości oraz wybrane były losowo przy wykorzystaniu tablic liczb losowych. Aby wszystkie dane statystyczne były użyteczne i wiarygodne, muszą one być: kompletne, ścisłe, komunikatywne (m. in. jednoznaczne), prawidłowo dobrane (wg cech i wartości), porównywalne z danymi dotyczącymi innych bibliotek. 2. Opracowanie (zestawienie) uzyskanych danych statystycznych, czy to wykonane tradycyjnie (ręcznie, z pomocą arytmometru lub sumatora), czy też automatycznie (z użyciem komputera), polega na ich właściwym pogrupowaniu (sklasyfikowaniu) według jednej lub kilku cech (ujęciu w grupy i klasy cech), podsumowaniu i przedstawieniu w sposób tabelaryczny bądź graficzny (poprzez wykresy w postaci słupków, kół, kartogramów, diagramów, wykresów funkcji itp.). 3. Analizę danych statystycznych: badanie i ustalanie przez porównywanie danych i wyszukiwanie średniej; uzyskiwanie wskaźników związków między otrzymanymi danymi dotyczącymi badanych zbiorowości w bibliotece. Uzyskane wskaźniki powiedzą bibliotekarzowi, jaki jest stan biblioteki, jakie są tendencje jej rozwoju i zmiany, jakie miejsce zajmuje w sieciach i systemach biblioteczno-informacyjnych w mieście, regionie czy kraju, oraz —jak wypełnia przypadające jej funkcje społeczne. ROZDZIAŁ 30 MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA PRACY BIBLIOTECZNEJ Mechanizacja prac prowadzonych w bibliotekach nastąpiła w wyniku ogólnego rozwoju techniki oraz nauki organizacji, począwszy od drugiej połowy XIX w. Jej przejawem było uzupełnianie tradycyjnego wyposażenia bibliotek, dostosowanego do prac wykonywanych manualnie, urządzeniami mechanicznymi różnego rodzaju, przyspieszającymi i ułatwiającymi wykonywanie czynności bibliotecznych albo umożliwiającymi świadczenie nowych form usług. Urządzenia te miały przede wszystkim na celu: — zwiększenie pojemności magazynów (regały przesuwne do zwartego magazynowania zbiorów); — skrócenie czasu przekazywania zamówień do magazynu oraz transportu książek (poczta pneumatyczna, akumulatorowe wózki samojezdne, przenośniki poziome, windy); — uproszczenie ewidencji wypożyczeń (rejestratory mechaniczne w kilku odmianach); — tworzenie kartotek selekcyjnych do zmechanizowanego wyszukiwania informacji (przy użyciu kart obrzeżnie perforowanych, szczelinowych, przeziernych oraz dziurkowanych kart maszynowych, stosowanych jako nośniki danych w zespołach maszyn licząco-analitycznych); — wytwarzanie dokumentów wtórnych: mikrodokumentów (mikrofilmów, mikrokart i mikrofisz) oraz odbitek (kopii) tekstów; — udoskonalenie łączności wewnętrznej i zewnętrznej (telefony, sygnalizatory osobiste, dalekopisy, telekopiarki); — ochronę materiałów bibliotecznych (maszyny i narzędzia do oprawy i napraw książek, aparatura restauratorsko-konserwatorska, przyrządy do pomiaru temperatury i wilgotności powietrza); — zabezpieczenie biblioteki i jej zbiorów przed awariami, klęskami żywiołowymi, włamaniami i kradzieżą (czujniki kontrolne, instalacje elektroniczne); — usprawnienie czynności administracyjnych, technicznych i porządkowych (różne urządzenia techniki biurowej i gospodarczej). Do szczególnych urządzeń technicznych należały — stosowane w nielicznych przypadkach: tzw. bibliofon, polegający na wykorzystaniu telefonu jako środka sygnalizacji zamówienia książki, umożliwiającego jednocześnie wskazanie jej miejsca 369 przechowania w magazynie i uzyskanie informacji, czy książka nie została wypożyczona; oraz instalacja, pozwalająca na mechaniczne wyłączanie potrzebnych książek (znajdujących się w oznaczonych pojemnikach) z półek i dostarczanie ich na stanowiska pracy bibliotekarzy w wypożyczalni albo czytelni. Metodę tę stosowano jednak z reguły do zbiorów o ograniczonej wielkości (do 30 tys. woluminów). Nie wszystkie z wymienionych metod mechanizacji pracy bibliotecznej przetrwały do dziś. Dawno już wyszły z użycia mechaniczne rejestratory wypożyczeń (stosowane zresztą tylko w niektórych krajach) oraz środki techniczne systemów kart selekcyjnych. Wprowadzenie do bibliotek elektronicznych maszyn cyfrowych (komputerów) w latach sześćdziesiątych i ciągłe ich doskonalenie, połączone z postępującą miniaturyzacją, pozwoliło zastępować nimi kłopotliwe nieraz w użyciu niektóre urządzenia mechaniczne i inne. Wiele z nich jednak pozostało, ulegając ciągłym przemianom rozwojowym — zwłaszcza gdy chodzi o sprzęt reprodukcyjny oraz urządzenia transportowe i telekomunikacyjne. Automatyzacja bibliotek, polegająca na zastosowaniu komputerów do realizowania procesów bibliotecznych właściwych i pomocniczych (gromadzenia zbiorów, ich ewidencji i opracowania, budowy katalogów, rejestracji udostępniania oraz wyszukiwania i przekazywania informacji — a ponadto administracji i zarządzania), jest obecnie na całym świecie głównym czynnikiem postępu organizacyjnego i technicznego w bibliotekarstwie. Składają się na nią: — tworzenie programów komputerowych o charakterze użytkowym, umożliwiających automatyzację procesu pracy biblioteki w jego poszczególnych etapach; — organizowanie związków bibliotek (dziedzinowych, regionalnych, lokalnych), opartych na zespoleniu ich zautomatyzowanych działań; związki te obejmują współpracę w gromadzeniu zbiorów, ich opracowaniu (katalogi o charakterze centralnym) oraz w pracach bibliograficznych (międzynarodowe bibliografie dziedzin, bibliografie regionalne); — stworzenie organizacyjnych i technicznych możliwości korzystania przez poszczególne biblioteki z systemów informacyjno-wyszukiwawczych, zapewniających dostęp do wielkich baz danych: bibliograficznych, faktograficznych i pełno-tekstowych, w celu zapewnienia użytkownikom bieżących oraz retrospektywnych informacji różnego rodzaju, o szerokim zakresie i zasięgu; — budowa lokalnych, krajowych i międzynarodowych sieci teleinformatycznych, dających możność bezpośredniego dostępu do wielkich zbiorów informacji oraz uczestnictwa (także użytkowników) w jej wymianie (telekonferencje, poczta elektroniczna). Automatyzacja pozwala na budowę aktualizowanych bieżąco katalogów centralnych z natychmiastowym dostępem oraz sukcesywne — centralne bądź wspólne — katalogowanie (opis uzyskanego dokumentu, przekazany jako pierwotny, służy następnie wszystkim bibliotekom współpracującym). Centralny krajowy ośrodek rejestracji bibliograficznej, prowadzonej w trybie zautomatyzowanym (ośrodkiem tym jest przeważnie biblioteka narodowa), zapewnia wszystkim bibliotekom, które dzięki automatyzacji uzyskały z nim łączność informatyczną, możność wykorzystania opisów wszystkich pozycji krajowej produkcji wydawniczej. W katalogowaniu wspólnym powstaje zbiór opisów dokumentów nie objętych bibliografią narodową (publikacji zagranicznych, dokumentów trudno dostępnych i nie 370 publikowanych), drogą przekazywania czytelnych maszynowo opisów przez uczestniczące we współpracy placówki biblioteczno-informacyjne. Zastosowanie techniki komputerowej w bibliografiach narodowych bieżących, stanowiące podstawowe założenie programu UBC (Universal Bibliographic Con-trol — Powszechnej Rejestracji Bibliograficznej), przyjętego przez UNESCO oraz Międzynarodową Federację Stowarzyszeń Bibliotekarskich IFLA*, stwarza perspektywy dysponowania w poszczególnych krajach także zasobami opisów z innych bibliografii narodowych — do celów katalogowania i informacji. Technika ta może służyć również do ułatwiania i przyspieszania prac nad redagowanymi wspólnie przez większą liczbę ośrodków bibliografiami międzynarodowymi, terytorialnymi i innymi. Automatyzacja procesu bibliotecznego (obejmująca niektóre lub wszystkie funkcje biblioteki) nie zawsze oznacza uruchomienie zautomatyzowanego systemu informacyjno-wyszukiwawczego zapewniającego dostęp do zewnętrznych baz danych. System taki można wprowadzić nawet wówczas, gdy działalność placówki bibliotecznej oparta jest w zasadzie na metodach tradycyjnych; może też mieć miejsce sytuacja, w której proces pracy biblioteki zautomatyzowano, a jej system informacyjno-wyszukiwawczy obejmuje tylko zbiór opisów posiadanych przez nią materiałów (katalog). Przystępując do automatyzacji biblioteki, poprzedza się ją zwykle analizą systemową, tj. dokładnym zbadaniem struktury organizacyjnej placówki bibliotecznej wraz z przebiegiem realizowanych przez poszczególne komórki i stanowiska czynności, łącznie z uwzględnieniem obsady personalnej. Uzyskane w ten sposób studium analityczne, w postaci szczegółowej dokumentacji dotychczasowego procesu pracy, służy następnie do przygotowania założeń i projektu automatyzacji. Muszą być przy tym wzięte pod uwagę wszystkie dawne i nowe zadania instytucji, których realizację za pomocą nowej technologii trzeba przewidzieć. Część projektu powinna stanowić nowa struktura placówki bibliotecznej, wraz z zakresami czynności wszystkich jej agend w trybie zautomatyzowanym. Ważną rolę odgrywa ustalenie kolejnych etapów automatyzacji, którą zwykle rozpoczyna się od jednej z funkcji biblioteki, przeważnie od uznanej za najbardziej pracochłonną — np. procesu opracowania zbiorów i budowy katalogu. Następnie automatyzuje się wypożyczanie. Niekiedy pierwszeństwo przypada funkcji inicjującej biblioteczny proces pracy: gromadzeniu i uzupełnianiu zbiorów oraz akcesji wpływających wydawnictw ciągłych. Wybór odpowiedniego systemu informatycznego (zespołu programów użytkowych dla komputera), odpowiadającego zadaniom i warunkom określonym w projekcie automatyzacji, następuje z uwzględnieniem: — będącego do dyspozycji sprzętu informatycznego (komputera i zasobów pamięci); — realizowanych przez bibliotekę celów społecznych; — typu biblioteki oraz wielkości jej zbiorów, a także zakresu prowadzonych przez nią prac biblioteczno-informacyjnych; — aspektu ekonomicznego (kosztów systemu i jego eksploatacji); * Program występuje obecnie w wersji rozszerzonej jako UBCIM — Universal Bibliographic Control International Marc. 371 — przystosowania systemu do współdziałania biblioteki z innymi placówkami sieci czy układu współpracy bądź bibliotekami tego samego typu; — wartości użytkowej i elastyczności systemu (jego stopnia integracji, wydajności, niezawodności i zdolności do adaptacji i rozwoju); — możliwości korzystania z autoryzowanego serwisu konsultacji i obsługi, jaki zapewniają twórcy i producenci systemu. Można nabywać gotowe systemy, oferowane na rynku programów komputerowych oraz wdrożone już i eksploatowane w bibliotekach (ułatwia to ocenę ich przydatności), albo też zlecić programistom opracowanie — we współpracy z bibliotekarzami dysponującymi znajomością informatyki — systemu ściśle dostosowanego do potrzeb konkretnej biblioteki. Zresztą, nawet w przypadku wyboru istniejącego już systemu, niezbędna bywa często jego adaptacja. Automatyzacja biblioteki stwarza możliwości: — budowy kompleksowego zbioru informacji o dokumentach pożądanych, zamówionych i uzyskanych przez bibliotekę; — oddania do dyspozycji czytelników katalogu zautomatyzowanego z bezpośrednim dostępem poprzez monitory ekranowe w liczbie dostosowanej do potrzeb, umożliwiającego zarówno poszukiwania w aspekcie adresowym (formalnym), jak i rzeczowym, przy czym rolę języka informacyjno-wyszukiwawczego może pełnić nie tylko słownik haseł przedmiotowych, ale i klasyfikacja; — użytkowania katalogu w kilku postaciach: jako bezpośrednio dostępnego (OPAC — Online Public Access Catalog), na dyskach kompaktowych CD-ROM, na mikrofiszach sporządzonych metodą COM — Computer Output Microfilm — mikrofilm na wyjściu z komputera; dwie ostatnie formy nie są aktualizowane na bieżąco (generuje się całość katalogu najczęściej co 3 miesiące), ale stwarzają możliwości korzystania z katalogów wielkich bibliotek, które obejmują zbiory z lat ubiegłych, także w różnych miejscach poza ich siedzibami; — komputerowej ewidencji czytelników i wypożyczeń, ułatwiającej i przyspieszającej rejestrację transakcji (sygnatury materiałów bibliotecznych i znaki identyfikacyjne czytelników mogą być zapisywane kodem kreskowym, co umożliwia odczytywanie ich za pomocą sondy fotoelektrycznej, zwanej piórem świetlnym, połączonej z komputerem), oraz kontrolę zwrotów wraz z monitowaniem książek przetrzymanych; pozwala także na szybkie uzyskanie informacji, czy poszukiwany dokument nie został wypożyczony i — ewentualnie — kto go wypożyczył; ułatwia ponadto przyjmowanie od czytelników zamówień na książki będące w czytaniu; — prowadzenia bieżąco kontrolowanej akcesji wydawnictw ciągłych, dokumentacji darów i wymiany, rejestracji przybytków oraz gospodarki materiałami zbędnymi i dubletami; — utworzenia zbioru danych dotyczących wszelkich funkcji biblioteki, a w szczególności obrazujących stan księgozbioru, statystykę przybytków, opracowania i udostępniania, udzielanych informacji, imprez bibliotecznych i innych świadczeń; — budowy bazy danych, związanej ze sprawami administracji i zarządzania w bibliotece: korespondencji, finansów i kosztów, zakupu sprzętu i materiałów bibliotecznych, remontów i obsługi, analiz działania, planowania i sprawozdawczości. W ramach pełnej (kompleksowej) automatyzacji biblioteki następuje też z reguły uruchomienie służącego szerokim celom informacji naukowej (bibliograficznej, faktograficznej, tekstowej oraz ekspertowej) systemu informacyjno-wyszu- 372 kiwawczego, który umożliwia dostęp do zewnętrznych baz danych: wielodziedzi-nowych, dziedzinowych, problemowych bądź wydawniczo-formalnych w trybie: — bezpośredniego, zdalnego dostępu do obcych baz i serwisów; — korzystania z własnych baz, uzupełnianych przez ciągłe wprowadzanie danych na bieżąco; — eksploatowania obcych baz na nośnikach wymienianych okresowo (CD-ROM), dostępnych we własnym systemie przy użyciu specjalnych urządzeń odczytujących (czytników dysków). Umożliwia to służbie informacyjnej poszukiwanie opisów dokumentów i innych wiadomości, dostarczanie użytkownikom pojedynczych opisów i ich zestawień w wymaganym ujęciu, udzielanie odpowiedzi na pytania rzeczowe, lokalizację potrzebnych materiałów bibliotecznych, a także — dostarczanie tekstów, jeżeli w dyspozycji systemu są również bazy pełnotekstowe: teksty mogą być generowane (wyprowadzane) z systemu poprzez drukarkę komputerową albo przekazywane za pomocą telekopiarki (telefaksu) czy połączenia informatycznego do domu użytkownika. Biblioteki, automatyzując swój proces pracy, nie poprzestają przeważnie na wewnętrznym wykorzystaniu jego efektów, ale łączą pewne swoje funkcje w skali lokalnej, regionalnej czy krajowej. Powstają w ten sposób centralne katalogi czasopism i książek, ogólne bądź specjalne, dostępne w każdej z placówek. Służą one informacji oraz wypożyczaniu międzybibliotecznemu: na zasadach łączności informatycznej określa się bibliotekę posiadającą dokument, składa zamówienie, a następnie otrzymuje potrzebną pozycję w dogodnej postaci. Zespoły bibliotek, łącząc swoje bazy danych (katalogi, katalogi centralne, bibliografie), tworzą duże banki informacji, w których własne zasoby informacyjne uzupełnia się zewnętrznymi (obcymi) bazami bibliograficznymi — przykładem może być wielki system informacyjno-wyszukiwawczy Biblioteki Brytyjskiej BLAISE (British Library Automated Information Service), w Polsce dostępny za pośrednictwem warszawskiego ośrodka British Council. Przedstawiając zagadnienia automatyzacji bibliotek, nie można jednak pominąć trudności i problemów, jakie z nią się wiążą. Najistotniejsze z nich to: — potrzeba skutecznej, należycie zorganizowanej koordynacji działań auto-matyzacyjnych w skali krajowej czy regionalnej, dla uniknięcia zbędnych kosztów i wadliwych rozwiązań; — utworzenie odpowiedniej służby konsultacyjnej, prowadzącej również testowanie systemów przeznaczonych dla określonych typów placówek bibliotecznych; — ustalenie optymalnej metodyki postępowania przy automatyzacji; — systematyczne szkolenie bibliotekarzy w zakresie wiedzy i techniki informatycznej, z uwzględnieniem programów kształcenia, dokształcania i specjalizacji oraz kształcenia ustawicznego; — prowadzone w sposób ciągły badania analityczne efektywności sprzętu i kosztów jego eksploatacji; normowanie czasu pracy i obsady personalnej; — przygotowywanie użytkowników do korzystania z bibliotek zautomatyzowanych oraz bibliotekarzy do współpracy z użytkownikami w tych bibliotekach. Trudno też nie dostrzec problemu ogólnych kosztów, jakie powoduje funkcjonowanie zautomatyzowanej placówki bibliotecznej, oraz zespołów i sieci bibliotek 373 współpracujących ze sobą w trybie zautomatyzowanym. W zakres nakładów wchodzą wydatki na sprzęt informatyczny, który jest stosunkowo drogi, a przy tym musi być bieżąco konserwowany, naprawiany i co pewien czas wymieniany (zastępowany nowymi urządzeniami). Trzeba uwzględnić koszty energii elektrycznej oraz telekomunikacji informatycznej, stosunkowo wysokie. Jedno wyszukiwanie informacji w wielobazowym systemie przekracza niekiedy możliwości finansowe użytkownika, który powinien sam tę operację opłacić — wyjątek stanowią tu biblioteki szkół wyższych oraz instytutów naukowo-badawczych, przyznające podstawowym kategoriom użytkowników prawo do określonej liczby poszukiwań, limitowane niekiedy dodatkowo czasem dostępu. Wszelkie związki współpracy bibliotek zautomatyzowanych wymagają dużych nakładów, pochodzących przeważnie ze specjalnych dotacji, o które w krajach mniej zamożnych jest bardzo trudno. Wielkie bazy danych i banki informacji tworzone są przeważnie przez instytucje o charakterze komercjalnym i prawo dostępu do nich uwarunkowane jest wnoszeniem opłat, często bardzo wysokich. Własne, wewnętrzne bazy danych, jakimi dysponuje biblioteka (katalog), udostępniane są bezpłatnie, jednak wyjątek może stanowić np. zautomatyzowana bibliografia regionalna. W pomieszczeniach biblioteki trzeba zainstalować przynajmniej kilka stanowisk dostępu do zbiorów danych (monitorów ekranowych z klawiaturami), a także przewidzieć konieczność przeznaczenia części personelu do pomocy użytkownikom przy poszukiwaniach — wszystko to podnosi koszty działania placówki. Nie można też pominąć ewentualności awarii systemu zautomatyzowanego, jaka niekiedy z różnych przyczyn następuje. W pewnych przypadkach może ona spowodować likwidację niezbędnych zbiorów danych (ewidencji księgozbioru, czytelników, wypożyczeń). W związku z tym trzeba prowadzić odpowiednie działania zabezpieczające, polegające zwykle na tworzeniu duplikatów baz na nośnikach nie podlegających kasacji, a także instalowaniu urządzeń przeciwawaryjnych. Automatyzacji dokonuje się zawsze z wyraźnym określeniem jej terminu wyjściowego: dnia, od którego zaczyna się np. opracowywać zbiory w trybie zautomatyzowanym, tworząc ich katalog komputerowy. Dlatego też przez dłuższy czas nie można się obejść bez występowania w bibliotece dwóch bloków informacyjnych odmiennego typu: dokumentacji obejmującej dane w postaci tradycyjnej, zarejestrowane do końca okresu poprzedzającego automatyzację, oraz zautomatyzowanego systemu informacyjno-wyszukiwawczego z danymi, które zostały wprowadzone od dnia przyjętego jako początek automatyzacji. Szczególnie istotny jest tu problem użyteczności katalogu, gdyż konieczność korzystania z dwóch zbiorów informacji bibliotecznej (nowego katalogu OPAC oraz dawnego — w formie kartoteki czy na mikrofiszach) stwarza trudności zarówno czytelnikom, jak i bibliotekarzom. Podejmuje się zatem starania, aby do bazy danych katalogu włączyć również opisy materiałów bibliotecznych z lat ubiegłych, w drodze tzw. konwersji retrospektywnej. Dokonuje się jej wprowadzając opisy w sposób przyjęty w systemie, tj. poprzez klawiaturę terminala na wejściu do systemu, albo korzystając z urządzeń typu OCR (Optical Character Recognition), np. skanera, odczytujących pismo z karty katalogowej i wprowadzających je — w postaci czytelnej maszynowo — do bazy. W krajach, gdzie infrastruktura techniczna bibliotek jest 374 współpracujących ze sobą w trybie zautomatyzowanym. W zakres nakładów wchodzą wydatki na sprzęt informatyczny, który jest stosunkowo drogi, a przy tym musi być bieżąco konserwowany, naprawiany i co pewien czas wymieniany (zastępowany nowymi urządzeniami). Trzeba uwzględnić koszty energii elektrycznej oraz telekomunikacji informatycznej, stosunkowo wysokie. Jedno wyszukiwanie informacji w wielobazowym systemie przekracza niekiedy możliwości finansowe użytkownika, który powinien sam tę operację opłacić — wyjątek stanowią tu biblioteki szkół wyższych oraz instytutów naukowo-badawczych, przyznające podstawowym kategoriom użytkowników prawo do określonej liczby poszukiwań, limitowane niekiedy dodatkowo czasem dostępu. Wszelkie związki współpracy bibliotek zautomatyzowanych wymagają dużych nakładów, pochodzących przeważnie ze specjalnych dotacji, o które w krajach mniej zamożnych jest bardzo trudno. Wielkie bazy danych i banki informacji tworzone są przeważnie przez instytucje o charakterze komercjalnym i prawo dostępu do nich uwarunkowane jest wnoszeniem opłat, często bardzo wysokich. Własne, wewnętrzne bazy danych, jakimi dysponuje biblioteka (katalog), udostępniane są bezpłatnie, jednak wyjątek może stanowić np. zautomatyzowana bibliografia regionalna. W pomieszczeniach biblioteki trzeba zainstalować przynajmniej kilka stanowisk dostępu do zbiorów danych (monitorów ekranowych z klawiaturami), a także przewidzieć konieczność przeznaczenia części personelu do pomocy użytkownikom przy poszukiwaniach — wszystko to podnosi koszty działania placówki. Nie można też pominąć ewentualności awarii systemu zautomatyzowanego, jaka niekiedy z różnych przyczyn następuje. W pewnych przypadkach może ona spowodować likwidację niezbędnych zbiorów danych (ewidencji księgozbioru, czytelników, wypożyczeń). W związku z tym trzeba prowadzić odpowiednie działania zabezpieczające, polegające zwykle na tworzeniu duplikatów baz na nośnikach nie podlegających kasacji, a także instalowaniu urządzeń przeciwawaryjnych. Automatyzacji dokonuje się zawsze z wyraźnym określeniem jej terminu wyjściowego: dnia, od którego zaczyna się np. opracowywać zbiory w trybie zautomatyzowanym, tworząc ich katalog komputerowy. Dlatego też przez dłuższy czas nie można się obejść bez występowania w bibliotece dwóch bloków informacyjnych odmiennego typu: dokumentacji obejmującej dane w postaci tradycyjnej, zarejestrowane do końca okresu poprzedzającego automatyzację, oraz zautomatyzowanego systemu informacyjno-wyszukiwawczego z danymi, które zostały wprowadzone od dnia przyjętego jako początek automatyzacji. Szczególnie istotny jest tu problem użyteczności katalogu, gdyż konieczność korzystania z dwóch zbiorów informacji bibliotecznej (nowego katalogu OPAC oraz dawnego — w formie kartoteki czy na mikrofiszach) stwarza trudności zarówno czytelnikom, jak i bibliotekarzom. Podejmuje się zatem starania, aby do bazy danych katalogu włączyć również opisy materiałów bibliotecznych z lat ubiegłych, w drodze tzw. konwersji retrospektywnej. Dokonuje się jej wprowadzając opisy w sposób przyjęty w systemie, tj. poprzez klawiaturę terminala na wejściu do systemu, albo korzystając z urządzeń typu OCR (Optical Character Recognition), np. skanera, odczytujących pismo z karty katalogowej i wprowadzających je — w postaci czytelnej maszynowo — do bazy. W krajach, gdzie infrastruktura techniczna bibliotek jest 374 wysoko rozwinięta, prac tego rodzaju podejmują się odrębne służby usługowe wyspecjalizowanych przedsiębiorstw. Objęcie katalogu biblioteki zautomatyzowanym systemem informacyjno-wyszukiwawczym stwarza możliwości dokonania jego wydruku w postaci wydawnictwa tomowego albo utrwalenia go na niepapierowych nośnikach: mikrofiszach bądź dyskach CD-ROM. Ma to najczęściej miejsce w odniesieniu do katalogów wielkich bibliotek naukowych, zawierających zbiory cennych dzieł z wielu lat minionych. Zasięg chronologiczny katalogu określa się w jego tytule i tą drogą pełni on rolę cennej bibliografii retrospektywnej z ustaloną lokalizacją dokumentów. Można nadać mu pożądany układ i zaopatrzyć go — w razie potrzeby — w spisy pomocnicze; trzeba tylko zastosować w tym celu specjalny program redakcyjno-wydawniczy. Automatyzacja procesów bibliotecznych stwarza ponadto możliwości połączeń z rozpowszechnionymi już systemami informatycznymi handlu księgarskiego, w celu uzyskiwania informacji bibliograficznej, składania zamówień, ich automatycznej realizacji i kontroli. Zwłaszcza biblioteki ponoszące odpowiedzialność za gromadzenie całokształtu produkcji wydawniczej bądź jej najistotniejszej części w określonym aspekcie treściowym lub formalnym, mogą w ten sposób znacznie zwiększyć niezawodność kompletowania zbiorów, sięgając nawet daleko poza granice kraju. Mniejsze placówki biblioteczne są w stanie tą drogą znacznie przyspieszyć i zaktualizować swoją ofertę czytelniczą i informacyjną. Automatyzacją kompleksową, tj. przeprowadzaną w pełnym zakresie funkcji i czynności, obejmuje się z reguły duże i średnie biblioteki, korzystając z przeznaczonych do tego celu złożonych zespołów programów użytkowych, tzw. systemów zintegrowanych. Placówki mniejsze używają komputerów, aby zapewnić sobie dostęp do katalogu centralnego sieci lokalnej lub regionalnej obejmującego również zbiory własne, a także — w celu rejestracji wypożyczeń oraz uczestniczenia w wypożyczeniach międzybibliotecznych. Ponadto korzystają w niezbędnym zakresie z baz danych w celu obsługi informacyjnej środowiska. Podstawowym celem automatyzacji bibliotek jest udoskonalenie ich świadczeń poprzez racjonalizację procesu pracy i zwiększenie dostępu do źródeł informacji. W tym też aspekcie powinno się automatyzację planować, realizować i oceniać. Nie same nowoczesne formy organizacji, urządzenia techniczne i metody pracy stanowią powód do satysfakcji bibliotekarzy pracujących w zautomatyzowanych bibliotekach, ale realne korzyści, jakie odnoszą w wyniku zmian czytelnicy i użytkownicy informacji. Ich dobro nie może być pominięte czy zlekceważone w żadnym etapie projektowania czy praktycznego wdrażania nowej technologii bibliotecznej. Trzeba również pamiętać, że służba informacyjna bibliotek nie powinna ograniczać się do przekazywania wiadomości zawartych w bazach komputerowych. Jej pracownicy, a także inni wykwalifikowani bibliotekarze, muszą udzielać informacji naukowych różnego rodzaju w znacznie szerszym zakresie. ROZDZIAŁ 31 WSPÓŁPRACA BIBLIOTEK. SIECI I SYSTEMY Powiększająca się szybko ilość gromadzonych w bibliotekach różnego typu materiałów bibliotecznych, wzrost liczby użytkowników o różnorodnych potrzebach, a także coraz większa rola bibliotek w komunikacji społecznej, oświacie, wychowaniu, nauce, technice i gospodarce, spowodowały w II połowie XIX w. konieczność szerszej i ściślejszej współpracy między bibliotekami różnych typów. Nasiliła się ona w XX w., szczególnie po II wojnie światowej, kiedy bibliotekarze zdali sobie sprawę, iż żadna biblioteka nie może mieć w swoich zbiorach wszystkiego, co potrzebne jest jej użytkownikom. Tak narodziła się idea rozszerzania i pogłębiania współpracy bibliotecznej. Pod pojęciem współpracy rozumie się zwyczajowo współdziałanie szeregu bibliotek w różnych zakresach działalności bibliotecznej. Współdziałanie to obejmować może funkcje gromadzenia, opracowania, przechowywania i udostępniania zbiorów oraz działalność informacyjną bibliotek; wspólne prace naukowe; prace dydaktyczne, dokształcanie i doskonalenie zawodowe pracowników; wprowadzanie i wspólne wykorzystywanie nowych urządzeń technicznych, działalność wydawniczą czy propagandę biblioteczną. Cele współpracy bibliotecznej są różne i o szerokim zakresie. Może chodzić o osiągnięcie określonych rezultatów pod względem ekonomicznego i racjonalnego gromadzenia zbiorów, jednolitego ich opracowania, tańszego i bezpieczniejszego przechowywania oraz ochrony zbiorów; szybszego i bardziej efektywnego udostępniania, sprawnej i aktualnej informacji o zbiorach i ich treści. Można więc powiedzieć, że zasadniczym celem współpracy bibliotecznej jest udoskonalenie usług bibliotecznych dla użytkowników poszczególnych bibliotek. Temu podstawowemu celowi podporządkowano na arenie międzynarodowej „Program Powszechnej Dostępności Publikacji" (UAP — Universal Availability of Publications), zapoczątkowany na 39. Konferencji IFLA w Grenoble w 1973 r. Program ten, któremu od 1982 r. patronuje UNESCO, został w ostatnich latach włączony do szerszego programu „Powszechnego Dostępu do Informacji" (UAI — Universal Access to Information) nastawionego nie tylko na biblioteki i ośrodki informacji, ale również na użytkowników. Współpraca biblioteczna może przybierać różne formy, dotyczące w zakresie gromadzenia zbiorów: — wymiany materiałów bibliotecznych, 376 — specjalizacji w zakresie gromadzenia pewnych kategorii zbiorów (przykładem może być znany z USA „Plan Farmingtoński" z 1942 r. czy stworzenie w Polsce projektu układu specjalizacji bibliotek centralnych i współpracujących); w zakresie opracowania: — wspólnego katalogowania, — tworzenia katalogów centralnych, — zakładania lub ulepszania katalogów zautomatyzowanych, — katalogowania materiałów bibliotecznych w trakcie procesu wydawniczego (tzw. cataloging-in-publication, CIP); w zakresie przechowywania: — tworzenia tzw. bibliotek składowych, — organizowania wspólnych ośrodków konserwacji i higieny zbiorów; w zakresie udostępniania: — ulepszania wypożyczeń międzybibliotecznych, — kopiowania (reprodukowania) wypożyczanych materiałów, — stosowania jednolitych formularzy wypożyczeń (rewersów); w zakresie informacji: — wymiany informacji bibliotecznych, bibliograficznych i faktograficznych (rzeczowych), — sporządzania wspólnych bibliografii, przewodników, informatorów czy prospektów, — wymiany opracowań i wydawnictw informacyjnych. W innych dziedzinach współpraca może dotyczyć organizowania: — wspólnych spotkań pracowników bibliotek, z dyskusjami na tematy zawodowe, dydaktyczne, naukowe czy kulturalne; — wspólnych prac naukowych bądź inicjowania badań w różnych dziedzinach nauki i techniki; — pomocy we wprowadzaniu do bibliotek nowych technik reprograficznych, telekomunikacyjnych czy komputerów najnowszej generacji. Zasięg współpracy bibliotecznej bywa różny. Zasięg terytorialny może być: — lokalny, obejmujący w założeniu jedną miejscowość (np. projektowany w latach siedemdziesiątych system KRAKUS w Krakowie); — regionalny, obejmujący region bądź większą jednostkę administracyjną — województwo (np. system biblioteczno-informacyjny województwa szczecińskiego); — ogólnokrajowy (np. Plan Farmingtoński, układ bibliotek centralnych i współpracujących w Polsce); — międzynarodowy (np. Plan SCANDIA, obejmujący kraje skandynawskie; sieć EURONET, obejmująca kraje EWG — obecnie UE). Współpraca może mieć też zakres branżowy (dziedzinowy) bądź specjalistyczny; jej przedmiotem jest wówczas jakaś dziedzina czy węższa tematyka piśmiennictwa. Warunkami, ułatwiającymi współpracę bibliotek, są: — stworzenie ośrodka koordynującego współpracę, — przygotowanie odpowiednich zabezpieczeń finansowych i rzeczowych, — dokładna i rzetelna wymiana informacji, — jednolitość stosowanych zasad pracy bibliotek współpracujących, — wysoki poziom usług bibliotecznych w bibliotekach współpracujących. 377 Wyższy poziom i ściślejsze formy współpracy bibliotek reprezentują sieci oraz systemy biblioteczne i biblioteczno-informacyjne. Pod pojęciem sieci bibliotecznej rozumie się zespół (grupę) jednorodnych (jednego typu) bibliotek, połączonych więzami organizacyjnymi w zależności od celów, zadań i funkcji sieci — np. sieć bibliotek publicznych, sieć bibliotek szkolnych, sieć bibliotek naukowych itp. Pojęcie systemu bibliotecznego bądź systemu biblioteczno-informacyjnego obejmuje zbiór bibliotek powiązanych ze sobą wzajemnie dla wypełnienia określonych zadań. Współcześnie w literaturze bibliotekoznawczej pojęcia sieci bibliotecznej i systemu biblioteczno-informacyjnego zacierają często swoje odmienne znaczenia. Najczęściej pod pojęciem systemu biblioteczno-informacyjnego rozumie się zautomatyzowanie działalności biblioteczno-informacyjnej. System odróżnia od sieci bibliotecznej ściślejsze zespolenie tworzących grupę bibliotek, np. pod względem zbiorów, urządzeń technicznych, pracowników czy procesów bibliotecznych i informacyjnych lub wszystkich tych elementów łącznie. W praktyce działalności biblioteczno-informacyjnej wyróżnia się co najmniej trzy typy sieci bądź systemów bibliotecznych i informacyjnych: 1) sieci (systemy) biblioteczno-informacyjne o charakterze organizacyjnym, tzn. biblioteki różnych typów i ośrodków informacji istniejące w formie sieci w jakiś sposób zorganizowanej; 2) sieci (systemy) biblioteczno-informacyjne o charakterze dziedzinowym (specjalistycznym), np. biblioteki i ośrodki informacji w zakresie rolnictwa, biblioteki lekarskie i ośrodki informacji medycznej; 3) sieci (systemy) biblioteczno-informacyjne o charakterze funkcjonalnym, tzn. łączące ogniwa sieci (systemu) w odniesieniu do jakiejś funkcji, np. gromadzenia zbiorów; gromadzenia i opracowania zbiorów; udostępniania zbiorów; tworzenia wspólnych katalogów itp. Struktury organizacyjne (formy budowy) systemów biblioteczno-informacyjnych można podzielić na: a) struktury gwiazdowe, kiedy jedna centralna biblioteka bądź ośrodek dysponuje wszystkimi zbiorami i całą wiedzą w nich zawartą; b) struktury hierarchiczne, gdy gromadzenie, opracowanie, udostępnianie materiałów bibliotecznych i wyszukiwanie informacji przechodzi od dołu do góry poprzez różne wyższe szczeble (poziomy), tzn. biblioteki i ośrodki stojące wyżej w hierarchii organizacyjnej; c) struktury rozdzielcze — kiedy wszystkie jednostki (elementy), tzn. biblioteki i ośrodki informacji tworzące system, działają samodzielnie, a dzięki odpowiednim łączom telekomunikacyjnym i komputerowym mogą się kontaktować i porozumiewać ze sobą. Najczęściej sieci biblioteczne przybierają formy organizacyjne, w których czynnikiem wiążącym są jednolite funkcje pełnione na określonym terytorium bądź zbliżone specjalizacje tematyczne. W pierwszym przypadku mówimy o sieciach lokalnych, regionalnych czy krajowych, stworzonych dla obsługi wszystkich mieszkańców danego obszaru; w drugim przypadku sieć służy określonym grupom (kategoriom) użytkowników na danym obszarze. 378 Sieć biblioteczna lokalna, przeznaczona dla wszystkich mieszkańców, ma z zasady budowę „gwiazdową" (inaczej: systemową), z jakimś ośrodkiem centralnym na czele, tzn. biblioteką pełniącą funkcję centralną (gminną, miejską, wojewódzką) jako ośrodkiem (centrum) kierowniczym oraz pewną liczbą bibliotek bądź punktów bibliotecznych tworzących sieć. Biblioteki w takiej sieci winny być prowadzone przez fachowych bibliotekarzy, zaś punkty biblioteczne mogą być powierzane do społecznego prowadzenia przez zamiłowanych bibliofilów. Tam, gdzie tworzenie biblioteki lub punktu nie jest ekonomicznie (brak środków finansowych) bądź społecznie (brak potrzeby albo chętnych do pracy) uzasadnione, stosuje się obsługę użytkowników za pośrednictwem biblioteki ruchomej (bibliobusu). Biblioteka centralna kieruje pracą i rozwojem wszystkich ogniw sieci w zakresie gromadzenia i uzupełniania zbiorów, opracowania, organizacji pracy, doboru personelu, budownictwa i urządzeń technicznych bibliotek, propagandy bibliotecznej i działalności informacyjnej. Sama biblioteka centralna winna być położona w centrum danego obszaru (gminy, miasta, rejonu, województwa), zaś biblioteki bądź punkty biblioteczne — w pobliżu większych skupisk mieszkańców. W miejscowościach, gdzie znajduje się wiele dzieci, można tworzyć specjalne biblioteki, oddziały w bibliotekach bądź punkty biblioteczne tylko dla nich przeznaczone. Mogą one powstawać w pobliżu szkół bądź w samych szkołach. Zasadą powszechnie stosowaną jest, aby biblioteka bądź punkt biblioteczny nie były oddalone od miejsca zamieszkania nie więcej niż 1 do 1,5 km odległości, tj. 10-15 minut marszu. Sieć bibliotek specjalnych może być również organizowana na poziomie lokalnym, regionalnym bądź krajowym. Zadaniem sieci jest gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie zbiorów oraz informowanie o zbiorach i ich treści — w zakresie obranej specjalności gospodarczej, technicznej, naukowej czy każdej innej. Stąd sieci takie organizuje się dla potrzeb przedsiębiorstw jednej branży, jakiejś dziedziny nauki lub ośrodków administracji samorządowej i państwowej. Sieci mają różną przynależność organizacyjną — w zależności od tego, przez kogo zostały utworzone. Mogą też mieć charakter publiczny bądź zamknięty, mogą być utrzymywane przez różne organizacje lub instytucje państwowe, społeczne czy prywatne albo też działać na zasadzie komercyjnej, tzn. sprzedawać swoje usługi. Z reguły sieć taka jest prowadzona i kierowana przez jakąś bibliotekę czy ośrodek centralny. Tworzenie i organizowanie poszczególnych sieci bądź systemów biblioteczno-in-formacyjnych stanowi wyraz polityki bibliotecznej określonych organizacji państwowych (np. rządu, samorządu), społecznych (stowarzyszeń, związków różnych typów, organizacji i instytucji naukowych itp.) oraz prywatnych (np. fundacji różnego rodzaju, zakładów przemysłowych i handlowych, osób fizycznych). Współczesne sieci biblioteczne zaczęto tworzyć w ostatnich latach XIX i w pierwszych XX w. Sieci bibliotek publicznych ogólnie dostępnych powstały wtedy w USA (np. największa sieć miejska bibliotek publicznych miasta Nowy Jork w 1895 r.), w Wielkiej Brytanii w 1919 r. (w poszczególnych hrabstwach) czy w ZSRR w 1920 r. (scentralizowana sieć państwowych bibliotek powszechnych). Wszystkie te sieci miały różne formy organizacyjne i określony status prawny. W Polsce, po II wojnie światowej, władze realizując ustaloną politykę biblioteczną zaczęły tworzyć ogólnokrajową sieć bibliotek publicznych utrzymywanych przez państwo lub inne związki publicznoprawne. Na mocy Dekretu z 17 kwietnia 379 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi (Dz. U. 1946, nr 26, poz. 163), powstała sieć bibliotek powszechnych ogólnie dostępnych (gminnych, powiatowych i wojewódzkich) oraz ogólnokrajowa sieć bibliotek nazwanych publicznymi. Do sieci tej weszły biblioteki powszechne, szkolne i naukowe. Pierwszą wojewódzką sieć bibliotek powszechnych powołano w województwie kieleckim w grudniu 1947 r. w Nagłowicach, miejscu urodzenia Mikołaja Reja. Sieć objęła 297 bibliotek gminnych: wiejskich i miejskich. Podobne sieci bibliotek powszechnych powstawały w innych regionach kraju. W latach pięćdziesiątych zaczęto organizować sieci bibliotek fachowych, najczęściej związanych z poszczególnymi branżami gospodarczymi, np. sieć bibliotek hutniczych, przemysłu metalowego, przemysłu chemicznego, sieć bibliotek rolniczych itp., oraz sieć bibliotek naukowych — np. Polskiej Akademii Nauk (PAN), szkół wyższych — oraz sieci bibliotek związkowych poszczególnych związków zawodowych, a także bibliotek organizacji społecznych, np. Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT). Odpowiednie przepisy prawne utrwaliły istniejącą ogólnokrajową sieć biblioteczną. Do sieci weszły biblioteki państwowe (jednostek organizacyjnych i instytucji państwowych, PAN, szkół wyższych itp.) oraz inne włączone do ogólnokrajowej sieci. Poszczególne typy bibliotek tworzą własne sieci w zależności od potrzeb i zadań. Istnieją więc sieci bibliotek fachowych, naukowych, szkolnych, pedagogicznych, publicznych i społecznych. Korzystanie z usług bibliotek wchodzących w skład ogólnokrajowej sieci jest bezpłatne. Ustawa z 1968 r., zastąpiona kolejną w 1997 r., uregulowała również ogólne zasady współpracy bibliotek sieci w następujących sprawach: — specjalizacji zbiorów bibliotecznych; — wymiany wydawnictw; przekazywania i sprzedaży zbędnych materiałów bibliotecznych; — zabezpieczenia i konserwacji materiałów bibliotecznych; — koordynacji działalności bibliograficznej i informacyjnej; — wypożyczania międzybibliotecznego; — prowadzenia katalogów centralnych; — sprawozdawczości bibliotecznej; — normalizacji i racjonalizacji, w szczególności w zakresie postępu technicznego w pracy bibliotecznej; — dokształcania i doskonalenia zawodowego pracowników bibliotek. Koordynowanie wymienionych zadań w działalności bibliotek ogólnokrajowej sieci bibliotecznej powierzono Bibliotece Narodowej jako centralnej bibliotece sieci. Największy rozwój sieci i systemów biblioteczno-informacyjnych przypadł na lata sześćdziesiąte-siedemdziesiąte XX w., w USA nazywane „złotym wiekiem" działalności sieci i systemów bibliotecznych. Właśnie w USA, po wieloletnich próbach, zrezygnowano z tworzenia ogólnokrajowej sieci bądź narodowego systemu biblioteczno-informacyjnego. Zaczęto prace nad „Programem Systemów Połączonych" (LSP — Linked Systems Project), przewidującym dobrowolną koordynację oraz współpracę istniejących i działających głównych zautomatyzowanych systemów biblioteczno-informacyjnych, takich jak systemy LC, RLG, RLIN, WLN i OCLC, drogą wzajemnych powiązań znormalizowanymi funkcjonalnie łączami telekomu- 380 nikacyjnymi, sprzężonymi ze sprzętem komputerowym i najnowszymi nośnikami informacji. W połowie lat osiemdziesiątych dla wielu zagranicznych bibliotekoznawców stało się oczywiste,' iż sieci i systemy biblioteczno-informacyjne nie okazały się tak skuteczne, jak się spodziewano, mimo ich całego szeregu zalet. Spowodowały one korzystne zmiany w procesach bibliotecznych, takich jak gromadzenie, opracowanie czy wyszukiwanie dokumentów; wzrosła rola odpowiedniego przygotowania użytkowników oraz technicznej kultury personelu bibliotecznego; uświadomiono sobie konieczność ściślejszych powiązań między poszczególnymi komórkami organizacyjnymi samych bibliotek, jak również więzi między bibliotekarzami i technikami. Wiadomo również, iż tworzenie systemów biblioteczno-informacyjnych powinno przebiegać od dołu do góry, a nie odwrotnie. Jednak funkcjonowanie zarówno nowoczesnych, jak i tradycyjnych form współpracy wymaga odpowiednich środków organizacyjnych i finansowych, na które nie zawsze można w równym stopniu liczyć. Specjaliści są zdania, że trudno przewidywać, w jakim kierunku będą rozwijały się sieci i systemy biblioteczno-informacyjne, oraz — iż nie można określić ich wpływu na biblioteki przyszłości. W każdym razie tworzenie sieci i systemów biblioteczno-informacyjnych nie może stanowić celu samego w sobie, ale powinno być narzędziem służącym doskonaleniu pracy wszystkich bibliotek. ROZDZIAŁ 32 ZAWÓD BIBLIOTEKARZA I KSZTAŁCENIE BIBLIOTEKARZY W POLSCE Stosownie do definicji, bibliotekarz to pracownik zatrudniony w bibliotece i wykonujący czynności związane z jej funkcjonowaniem. W potocznym rozumieniu jest nim każdy kwalifikowany pracownik podstawowej działalności bibliotecznej. Funkcja, rola i zajęcia bibliotekarza zmieniały się na przestrzeni wieków. Wzrost znaczenia biblioteki — jako skarbnicy myśli ludzkiej oraz instrumentu jej rozpowszechniania i rozwijania — przyczynił się do uwydatnienia pozycji bibliotekarza w społeczeństwie, a zarazem do rozpoczęcia procesu przeobrażania dotychczasowego zajęcia w zawód. Bibliotekarzy spotykamy w Polsce od zarania państwowości. Do początku XIX w. praca w bibliotece miała charakter uboczny, dodatkowy, w małym stopniu wynikający z jej atrakcyjności. Utrata niepodległości nie zahamowała procesu wyodrębniania się bibliotekarzy jako samodzielnej grupy zawodowej, choć niewątpliwie mocno go ograniczyła. W okresie II Rzeczypospolitej nastąpił dalszy rozwój zawodu bibliotekarskiego. Rozpoczęto m. in. organizację szkolnictwa oraz prace nad ujednoliceniem pragmatyki zawodowej. Większość z tych inicjatyw nie została jednak doprowadzona do końca. Sukcesem bibliotekarzy okresu międzywojennego było podniesienie poziomu świadomości profesjonalnej, czego wyrazem stało się rozwinięcie działalności własnej organizacji zawodowej — Związku Bibliotekarzy Polskich (ZBP), utworzonego w 1917 r.; powstanie czasopism bibliotekarskich, wydanie wielu publikacji fachowych. Zawód bibliotekarza w Polsce po II wojnie światowej Zawód bibliotekarza w Polsce powojennej rozwijał się pod wpływem różnorodnych czynników społecznych, politycznych i ekonomicznych. Niebagatelny wpływ na obniżenie jego rangi społecznej miały zniszczenia wojenne i straty osobowe. Niedobory kadrowe uzupełniano często pracownikami bez kwalifikacji. .Niskie płace powodowały ponadto znaczną fluktuację kadr. Mimo nie sprzyjających okoliczności, następowała stopniowa emancypacja zawodu. Jej potwierdzeniem były z jednej 382 strony liczne zapisy w aktach prawnych określające obowiązki i przywileje zawodowe, z drugiej zaś rozwój szkolnictwa zawodowego. Umieszczenie zawodu bibliotekarskiego w opracowanym przez Komitet Pracy schemacie kwalifikacji zawodów--specjalności (1965) w grupie zawodów humanistycznych, nie zakończyło dyskusji na temat charakteru działalności bibliotekarskiej: zawód, umiejętność czy zajęcie? Podtrzymuje ją praktyka dnia codziennego, zezwalająca na zatrudnianie w bibliotekach osób pozbawionych kwalifikacji. Brak dotąd jasnego określenia warunków, jakie powinien spełniać zawód bibliotekarski. Zdaniem specjalistów, m. in. R. Prze-laskowskiego, W. Piaseckiego i J. Korpały, do jego należytego ukształtowania jest konieczne: a) wprowadzenie jednolitego kształcenia bibliotekarzy; b) wprowadzenie jednolitej pragmatyki zawodu; c) rozwinięcie dyscypliny teoretycznej, tj. bibliotekoznawstwa; d) określenie kanonu zawodowych norm moralnych, określających postępowanie bibliotekarza. Struktura zawodu bibliotekarskiego Do pracowników podstawowej działalności w bibliotece zalicza się pracowników służby bibliotecznej i bibliotekarzy dyplomowanych. Służba biblioteczna jest najbardziej rozbudowaną grupą pracowników bibliotek. Tabele stanowisk w tej służbie obejmowały ze zmianami: starszych kustoszy i kustoszy, starszych bibliotekarzy, bibliotekarzy, młodszych bibliotekarzy, pomocników bibliotekarzy, starszych magazynierów, magazynierów, starszych i młodszych konserwatorów bibliotecznych. Poszczególnym stanowiskom odpowiada różny przydział pracy i związany z nim odmienny zakres wymagań kwalifikacyjnych, od wykształcenia średniego dla konserwatorów, aż do wyższego i wyższego bibliotekarskiego dla kustoszy i st. kustoszy. Podstawą klasyfikacji pracowników bibliotek, oprócz poziomu wykształcenia i typu biblioteki, mogą być jeszcze: rodzaj użytkowników, różnorodność zadań biblioteki, odmienny charakter gromadzonych materiałów. Elementem różnicującym bibliotekarzy jest także zbiór ich praw i obowiązków, czyli tzw. pragmatyka służbowa. Do dzisiaj nie istnieje w Polsce jednolita pragmatyka służbowa zawodu bibliotekarskiego, funkcjonują natomiast odrębne pragmatyki służbowe w bibliotekach szkolnych i pedagogicznych, bibliotekach publicznych, bibliotekach naukowych. Różnice w zakresie praw i obowiązków bibliotekarzy pracujących w różnych bibliotekach obejmują: 1. Zróżnicowany tygodniowy czas pracy (30 — 35 — 36 — 40 godz.): a) nauczyciele — bibliotekarze bibliotek szkolnych: 30 godzin tygodniowo; b) nauczyciele — bibliotekarze bibliotek pedagogicznych: 35 godzin tygodniowo; c) pracownicy biblioteczni oraz pracownicy dokumentacji i informacji naukowej, mający uprawnienia bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych dokumentalistów, a także mianowane na stanowiska kustosza i starszego bibliotekarza osoby z tytułem zawodowym magistra: 36 godzin tygodniowo; d) pracownicy nie objęci przepisami o 36-godzinnym tygodniu pracy i wszyscy pozostali, m. in. bibliotekarze bibliotek publicznych: 40 godzin tygodniowo. 383 2. Niejednakowy wymiar urlopu wypoczynkowego. 3. Ewentualne premie kwartalne, prawo do różnych dodatkowych wynagrodzeń. 4. Ewentualne dodatki mundurowe i obowiązek noszenia mundurów. 5. Występujące w niektórych przypadkach prawo do deputatów lub ich równoważników pieniężnych. 6. Zróżnicowane uposażenia nominalne przy identycznych lub zbliżonych kwalifikacjach. Szczegółowe zasady pragmatyki służbowej określają akty prawne o randze ustaw, uchwał, rozporządzeń i zarządzeń. W okresie powojennym wydano kilkadziesiąt takich aktów (poczynając od Dekretu o bibliotekach z 17 kwietnia 1946 r.), które w sposób ogólny lub szczegółowy regulują prawa i obowiązki bibliotekarzy. Brak spójności między przepisami obowiązującymi w różnych bibliotekach w postaci odmiennych siatek płac dla tych samych kategorii pracowników bibliotecznych, a nawet niejednakowych tabeli stanowisk, powoduje okresowe przemieszczenia bibliotekarzy z jednej sieci placówek do drugiej, np. z bibliotek publicznych do bibliotek szkolnych. Największa niejednolitość w zakresie pragmatyki służbowej występuje w bibliotekach naukowych. Wypływa ona z różnorodnej struktury organizacyjnej nauki; możemy więc mówić o odrębnej pragmatyce służbowej dla bibliotekarzy szkół wyższych, PAN, jednostek badawczo-rozwojowych, Biblioteki Narodowej i Biblioteki Śląskiej. Podział pracowników bibliotek naukowych na służbę biblioteczną i bibliotekarzy dyplomowanych oznacza dalszą stratyfikację uprawnień i obowiązków. Pracownicy służby bibliotecznej zatrudnieni w bibliotekach naukowych korzystają z praw i obowiązków ustalonych w przepisach prawnych dla bibliotek publicznych, a właściwie dla pracowników upowszechniania kultury. Bibliotekarze dyplomowani W 1958 r. w polskich bibliotekach szkół wyższych powstała grupa zawodowa bibliotekarzy dyplomowanych. Stopniowo zaczęła obejmować także inne biblioteki naukowe. Dziś bibliotekarze dyplomowani mogą być zatrudniani ponadto w bibliotekach PAN, bibliotekach resortowych instytutówteaukowych, Bibliotece Narodowej, Bibliotece Śląskiej, sześciu miejskich bibliotekach publicznych oraz dwóch bibliotekach wojewódzkich i miejskich. Bibliotekarzem dyplomowanym jest pracownik biblioteczny na stanowisku asystenta bibliotecznego, adiunkta bibliotecznego, kustosza dyplomowanego bądź starszego kustosza dyplomowanego, zaliczany do pracowników naukowo-ba-dawczych. Jedno z tych stanowisk może uzyskać osoba z wyższym wykształceniem, posiadająca odpowiedni staż pracy (w bibliotece naukowej, ośrodku informacji naukowej, archiwum lub muzeum albo na stanowiskach nauczyciela akademickiego) oraz udokumentowane predyspozycje do podjęcia działalności badawczej, organizacyjnej i dydaktycznej; ponadto mająca opublikowany dorobek naukowy w zakresie bibliotekarstwa lub informacji naukowej i znająca co najmniej jeden język obcy, z którego złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin przed komisją państwową lub powołaną przez rektora. Postępowanie kwalifikacyjne obejmuje: 1) ocenę dorobku naukowego i zawodowego; 2) państwowy egzamin bibliotekarski. Egzamin państwowy dla kandydatów na stanowisko bibliotekarza dyplomowanego, odbywający 384 się od 1962 r., przeprowadza się obecnie w formie ustnej. Składa się on z części ogólnozawodowej, polegającej na sprawdzeniu stopnia znajomości przez kandydata ogólnych problemów dotyczących organizacji nauki i kultury, bibliotekarstwa i informacji naukowej, oraz części specjalistycznej, obejmującej materiał z wybranej przez kandydata specjalizacji, np. „Zbiory biblioteczne w bibliotekach naukowych" lub „Wytwarzanie zbiorów informacji". Jeżeli kandydat spełnia określone wymagania, może być zwolniony częściowo lub całkowicie z egzaminu. W zakres obowiązków bibliotekarza dyplomowanego wchodzą: organizowanie prac badawczych z dziedziny bibliotekoznawstwa, doskonalenie kadry i użytkowników bibliotek, organizowanie bibliotek i zbiorów bibliotecznych oraz prace bibliograficzne, dokumentacyjne i edytorskie. Status bibliotekarzy dyplomowanych jest — jak dotąd — niejednolity. Dotyczy to przede wszystkim świadczeń oraz przywilejów, np. czasu pracy i wynagrodzeń uzyskiwanych przez nich w różnych bibliotekach naukowych. Różnice te pogłębiła jeszcze bardziej Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o szkolnictwie wyższym, która pozbawiła bibliotekarzy dyplomowanych, pracujących w uczelniach wyższych, statusu nauczycieli akademickich, powodując jednocześnie ich zrównanie ze starszymi bibliotekarzami i kustoszami pod względem czasu pracy i długości urlopu wypoczynkowego. Wyróżniają bibliotekarzy dyplomowanych w stosunku do pracowników służby bibliotecznej jedynie: prawo do urlopów naukowych tabele wynagrodzeń wspólne z nauczycielami akademickimi oraz ulgi w przejazdach koleją. Status bibliotekarza dyplomowanego jako pracownika naukowo--badawczego został jednak utrzymany w bibliotekach PAN, bibliotekach jednostek badawczo-rozwojowych oraz w bibliotekach naukowych i uznanych za naukowe przez Ministra Kultury i Sztuki. Podstawowe przepisy dotyczące zatrudnienia bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników informacji naukowej określa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 stycznia 1992 r. Organizacje zawodowe i naukowe W kształtowaniu zawodu bibliotekarskiego w Polsce niepoślednią rolę odgrywa Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich (SBP), organizacja o charakterze zawodowym i naukowym, kontynuująca działalność wcześniejszych towarzystw: Związku Bibliotekarzy Polskich (1917-1945), a następnie Związku Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich (1946-1953). SBP skupia bibliotekarzy i bibliografów ze wszystkich typów bibliotek, a także osoby związane ze sprawami bibliotekarstwa, bibliografii i bibliofilstwa. Naczelnym zadaniem Stowarzyszenia jest obrona interesów bibliotek i bibliotekarzy; do 1993 r. było nim również reprezentowanie ich na zewnątrz. Pluralizm organizacyjny zaowocował istotną zmianą w statucie. Obecnie SBP uważa się za opiniodawcę spraw bibliotek w imieniu środowiska zawodowego. Do zadań szczegółowych należą m. in.: udział w opracowywaniu aktów prawnych dotyczących bibliotekarstwa polskiego, wpływanie na kształcenie i doskonalenie zawodowe bibliotekarzy, stymulowanie rozwoju badań naukowych w dziedzinie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, prowadzenie działalności wydawniczej, współpraca z organizacjami aministracji państwowej i samorządowej oraz współpraca z bibliotekarstwem za granicą. SBP opiera się w swej merytorycznej działalności na pracach sekcji, poświęconym sprawom bibliotek różnych typów oraz komisji lub zespo- 385 łów, zajmujących się określonymi zagadnieniami, np. katalogowaniem rzeczowym zbiorów, współpracą bibliotek. SBP stanowi najsilniejszą organizację grupującą wokół siebie pracowników książki, głównie bibliotekarzy. Według stanu z 31 grudnia 1997 r. liczy ona 9150 członków. Jednoczą się oni w kołach (podstawowe ogniwo organizacyjne) oraz w okręgach, będących terytorialną reprezentacją środowiska na poziomie wojewódzkim. SBP jest także organizatorem konferencji, narad i sesji naukowych, dając przez to środowisku bibliotekarskiemu możliwość szerszej wymiany poglądów. Patronuje kolejnym zjazdom bibliotekarzy polskich, które inicjuje. Ważną dziedziną działalności SBP jest wydawanie czasopism fachowych, takich jak: „Przegląd Biblioteczny", „Bibliotekarz", „Poradnik Bibliotekarza", „Zagadnienia Informacji Naukowej". „Przegląd Biblioteczny" wydaje obecnie Biblioteka PAN w Warszawie, Stowarzyszenie uczestniczy w Radzie Redakcyjnej; „Zagadnienia Informacji Naukowej" są współwydawane z Instytutem Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Do SBP należy również pierwszeństwo na rynku krajowym pod względem edycji książek z zakresu bibliotekarstwa. Publikacje ukazują się w seriach wydawniczych: „Nauka-Dydaktyka-Praktyka", „Propozycje i Materiały", „Bibliotekarze polscy we wspomnieniach współczesnych", „FO-KA (Formaty-Katalogi), „Biblioteki w Polsce — Informator". Ważne rolę odgrywa aktywność SBP w odniesieniu do prac legislacyjnych (Ustawy o bibliotekach, także aktów prawnych niższego rządu) oraz na forum międzynarodowym — Stowarzyszenie jest instytucjonalnym członkiem IFLA. SBP nie jest jedyną organizacją skupiającą pracowników książki polskiej. Po II wojnie światowej rozwinęły działalność towarzystwa bibliofilów, najczęściej przyjmujące nazwę Towarzystw Przyjaciół Książki. Interesy ekonomiczne pracowników bibliotek są chronione przez związki zawodowe. Najszerszy zasięg mają trzy z nich: Niezależny Samorządny Związek Zawodowy (NSZZ) „Solidarność", Federacja Związków Zawodowych Pracowników Kultury i Sztuki, wchodząca w skład Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych (w obszarze bibliotek publicznych) oraz Związek Nauczycielstwa Polskiego (w resorcie edukacji narodowej). Dopiero jednak w wyniku przemian politycznych, zapoczątkowanych w 1989 r. „Okrągłym stołem", stało się w Polsce możliwe powoływanie do życia nowych organizacji o profilu zawodowym lub naukowym. We wrześniu 1989 r. zostało zarejestrowane Polskie Towarzystwo Bibliolo-giczne (PTB), pierwsze towarzystwo o charakterze ściśle naukowym. Jego głównym celem jest rozwijanie nauki o książce i upowszechnianie jej osiągnięć oraz integrowanie wszystkich środowisk zawodowych związanych z książką. Do swoich szczegółowych celów zalicza PTB: ochronę piśmienniczego dziedzictwa kulturalnego; dopełnienie i weryfikację historii książki polskiej XX w.; kreowanie współczesnej polityki bibliotecznej. W 1992 r. powstały trzy dalsze organizacje o profilu naukowo--zawodowym. Z inicjatywy pracowników Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej utworzono w maju Polskie Towarzystwo Czytelnicze (PTC), do którego głównych celów należy krzewienie czytelnictwa oraz rozwijanie badań w tym zakresie. W czerwcu powstało Polskie Towarzystwo Informacji Naukowej (PTIN), samorządne stowarzyszenie, zrzeszające pracowników i użytkowników informacji naukowej ze wszystkich dziedzin nauki, działalności społecznej i gospodarczej. Za podstawowe zadanie stawia sobie ono m. in. rozwój teorii i doskonalenie praktyki informacji naukowej oraz uświadamianie społeczeństwu roli i znaczenia in- 386 formacji w rozwoju społeczno-gospodarczym i postępie naukowo-technicznym. Nauczyciele bibliotekarze szkolni utworzyli własną organizację, Towarzystwo Nauczycieli Bibliotekarzy Szkół Polskich (TNBSP), zarejestrowaną przez Sąd Wojewódzki w Warszawie w dniu 22 października 1992 r., określając jako jej cel m. in. pracę na rzecz podnoszenia rangi bibliotek oraz statusu nauczyciela-bibliotekarza, popieranie inicjatyw zawodowych oraz doskonalenie zawodowe nauczycieli-bibliote-karzy. Nowo powstałe towarzystwa mają zasięg ogólnopolski. Zwracają się do szeroko rozumianego środowiska ludzi książki, tj. bibliotekarzy, pracowników informacji, księgarzy i wydawców itd. Mimo niewielkiej liczby członków (100-250), prowadzą stosunkowo ożywioną działalność, organizując konferencje, konwersatoria, zebrania naukowe. Wszystkie trzy wydają własne czasopisma. Organem TNBSP jest „Biblioteka w Szkole", PTIN-u — „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" zaś PTB — „Nowiny PTB". Etyka zawodowa Przedmiotem szczególnego zainteresowania polskich bibliotekarzy w latach osiemdziesiątych stały się problemy kondycji moralnej zawodu bibliotekarskiego. Refleksje etyczne pojawiały się na łamach polskiej prasy fachowej już w latach międzywojennych, m. in. w tekstach E. Gaberlego i J. Stemlera, a po II wojnie światowej u A. Łysakowskiego, J. Korpały, W. Piaseckiego i in. Impuls do szerokiej środowiskowej dyskusji dał Zbigniew Żmigrodzki, ogłaszając w „Rocznikach Bibliotecznych" w 1971 r. ogólny zarys przebiegu amerykańskiej dyskusji dotyczącej relacji etycznych, zachodzących między biblioteką, bibliotekarzem i użytkownikiem. Z. Żmigrodzki jest też autorem szeregu innych publikacji na ten temat i popularyzatorem osiągnięć zagranicznych w tym zakresie oraz autorem monografii poświęconej problemom bibliotekarskiej etyki zawodowej (1991). Do dyskusji na temat powinności etycznych bibliotekarzy włączyli się zarówno teoretycy, jak i praktycy. Zabierali głos w tej sprawie m. in.: J. Dunin, J. Zając, A. Rusek, A. Gawroński. Omawiano konflikty występujące w bibliotece, starano się też wskazać pożądane u bibliotekarza cechy intelektualne, psychiczne i społeczne, podawano przykłady nieetycznego postępowania pracowników bibliotek. Uwieńczeniem dyskusji stało się przedstawienie przez Z. Żmigrodzkiego tez projektu wstępnego kodeksu etyki zawodowej polskiego bibliotekarstwa w dniu 3 grudnia 1990 r., na konferencji zorganizowanej przez Zarząd Główny i Zarząd Okręgowy SBP oraz Miejską Bibliotekę Publiczną w Krakowie. Projekt kodeksu określa: a) negatywną infrastrukturę moralną zawodu (ujemne uwarunkowania); b) powinności etyczne bibliotekarza w stosunku do czytelników, bibliotek, współpracowników i przedstawicieli innych zawodów; c) obszary zastosowania wskazań etycznych. Zgodnie z nim negatywną infrastrukturę moralną tworzą okoliczności będące zespołem oddziałujących ujemnie uwarunkowań. Odpowiedzialność za poszerzanie się negatywnych zjawisk wśród bibliotekarzy ponoszą zarówno władze państwowe, władze samorządowe, środki masowego przekazu, jak też sami bibliotekarze. Kodeks 387 zmierza do określenia podstawowych powinności bibliotekarzy, które obowiązywałyby ich niezależnie od miejsca zatrudnienia. Proponowane normy moralne uwypuklają pozytywne zachowania i postawy bibliotekarza w stosunku do własnego warsztatu pracy oraz w stosunku do użytkowników. Akcentowanie uprzejmości, życzliwości, odpowiedzialności, zdyscyplinowania oraz kompetencji bibliotekarzy ma nieprzemijającą wartość. Potrzeba tego rodzaju dokumentu wynika z konieczności odbudowy autorytetu bibliotekarza w społeczeństwie, nadszarpniętego m. in. ideologizacją biblioteki jako instytucji życia kulturalnego, a także negatywnym doborem kadr, spowodowanym m. in. niekorzystnymi warunkami płacowymi w tej grupie zawodowej. Kodeks nie może stanowić całkowitego zabezpieczenia przed niewłaściwymi zachowaniami spotykanymi w zawodzie, może się jednak przyczynić do wyeliminowania części zjawisk patologicznych, które deformują obraz biblioteki i bibliotekarza w opinii społecznej, pod jednym wszakże warunkiem — mianowicie — iż nierespektowanie jego dyrektyw stanowić będzie realny powód do zawodowej „infamii". Z perspektywy siedmiu lat od opublikowania projektu kodeksu, powyższa konstatacja jest jak najbardziej aktualna. Niestety, wynika to stąd, że kodeks nie przekroczył fazy projektu. Nie stał się nawet przedmiotem poważnej, rzeczowej i krytycznej dyskusji. Wskazuje to na brak zainteresowania ze strony środowiska bibliotekarskiego podobnym dokumentem, być może — postrzeganie go jako instrumentu represji. Nie wszyscy pracownicy bibliotek polskich, w przeciwieństwie do nasilających się ostatnio tendencji w bibliotekarstwie innych krajów, uznają sprawę dalszych prac nad kodeksem za niezbędny czynnik kształtowania zawodu. Kształcenie bibliotekarzy w Polsce Zaczątki kształcenia bibliotekarzy w Polsce stanowiły uniwersyteckie wykłady bibliografii, prowadzone w pierwszej połowie XIX w. przez: Pawła Jar-kowskiego (Gimnazjum Wołyńskie w Krzemieńcu, 1809-1831); Jerzego Samuela Bandtkiego (Uniwersytet Jagielloński — 1811-34), Joachima Lelewela (Uniwersytet Warszawski — 1821) i Aleksandra Bohatkiewicza (Uniwersytet Wileński — 1829-31). W latach 1865-68 katedrą bibliografii Szkoły Głównej Warszawskiej kierował Karol Estreicher. W poglądach na bibliologię polscy wykładowcy szli torem bibliografów niemieckich: Denisa, Eberta, Panzera i Schrettingera oraz francuskich: Debure'a, Peignota i Bruneta. Zasięg wykładów był ograniczony, a znaczenie dla ukształtowania się kadry bibliotecznej raczej znikome. Większy wpływ na ten proces miały kursy szkoleniowe, organizowane dla pracowników placówek społecznych i oświatowych funkcjonujących we wszystkich zaborach z ramienia takich instytucji, jak: Towarzystwo Szkoły Ludowej, Polska Macierz Szkolna (PMS), Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych i inne; kursy te rozwinęły się później w niepodległej Polsce. Programy owych kursów były zorientowane na nauczanie techniki bibliotecznej. Kadry dla bibliotek naukowych były początkowo wyłaniane także w drodze kursów organizowanych przez duże biblioteki naukowe (Bibliotekę Jagiellońską, Centralną Bibliotekę Wojskową, Bibliotekę Wyższej Szkoły Handlowej). Od 1930 r. selekcja kandydatów do zawodu odbywała się przez państwowe egzaminy bibliotekarskie I i II stopnia. Pod koniec lat dwudziestych zaczęły powstawać pierwsze 388 zmierza do określenia podstawowych powinności bibliotekarzy, które obowiązywałyby ich niezależnie od miejsca zatrudnienia. Proponowane normy moralne uwypuklają pozytywne zachowania i postawy bibliotekarza w stosunku do własnego warsztatu pracy oraz w stosunku do użytkowników. Akcentowanie uprzejmości, życzliwości, odpowiedzialności, zdyscyplinowania oraz kompetencji bibliotekarzy ma nieprzemijającą wartość. Potrzeba tego rodzaju dokumentu wynika z konieczności odbudowy autorytetu bibliotekarza w społeczeństwie, nadszarpniętego m. in. ideologizacją biblioteki jako instytucji życia kulturalnego, a także negatywnym doborem kadr, spowodowanym m. in. niekorzystnymi warunkami płacowymi w tej grupie zawodowej. Kodeks nie może stanowić całkowitego zabezpieczenia przed niewłaściwymi zachowaniami spotykanymi w zawodzie, może się jednak przyczynić do wyeliminowania części zjawisk patologicznych, które deformują obraz biblioteki i bibliotekarza w opinii społecznej, pod jednym wszakże warunkiem — mianowicie — iż nierespektowanie jego dyrektyw stanowić będzie realny powód do zawodowej „infamii". Z perspektywy siedmiu lat od opublikowania projektu kodeksu, powyższa konstatacja jest jak najbardziej aktualna. Niestety, wynika to stąd, że kodeks nie przekroczył fazy projektu. Nie stał się nawet przedmiotem poważnej, rzeczowej i krytycznej dyskusji. Wskazuje to na brak zainteresowania ze strony środowiska bibliotekarskiego podobnym dokumentem, być może — postrzeganie go jako instrumentu represji. Nie wszyscy pracownicy bibliotek polskich, w przeciwieństwie do nasilających się ostatnio tendencji w bibliotekarstwie innych krajów, uznają sprawę dalszych prac nad kodeksem za niezbędny czynnik kształtowania zawodu. Kształcenie bibliotekarzy w Polsce Zaczątki kształcenia bibliotekarzy w Polsce stanowiły uniwersyteckie wykłady bibliografii, prowadzone w pierwszej połowie XIX w. przez: Pawła Jar-kowskiego (Gimnazjum Wołyńskie w Krzemieńcu, 1809-1831); Jerzego Samuela Bandtkiego (Uniwersytet Jagielloński — 1811-34), Joachima Lelewela (Uniwersytet Warszawski — 1821) i Aleksandra Bohatkiewicza (Uniwersytet Wileński — 1829-31). W latach 1865-68 katedrą bibliografii Szkoły Głównej Warszawskiej kierował Karol Estreicher. W poglądach na bibliologię polscy wykładowcy szli torem bibliografów niemieckich: Denisa, Eberta, Panzera i Schrettingera oraz francuskich: Debure'a, Peignota i Bruneta. Zasięg wykładów był ograniczony, a znaczenie dla ukształtowania się kadry bibliotecznej raczej znikome. Większy wpływ na ten proces miały kursy szkoleniowe, organizowane dla pracowników placówek społecznych i oświatowych funkcjonujących we wszystkich zaborach z ramienia takich instytucji, jak: Towarzystwo Szkoły Ludowej, Polska Macierz Szkolna (PMS), Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych i inne; kursy te rozwinęły się później w niepodległej Polsce. Programy owych kursów były zorientowane na nauczanie techniki bibliotecznej. Kadry dla bibliotek naukowych były początkowo wyłaniane także w drodze kursów organizowanych przez duże biblioteki naukowe (Bibliotekę Jagiellońską, Centralną Bibliotekę Wojskową, Bibliotekę Wyższej Szkoły Handlowej). Od 1930 r. selekcja kandydatów do zawodu odbywała się przez państwowe egzaminy bibliotekarskie I i II stopnia. Pod koniec lat dwudziestych zaczęły powstawać pierwsze 388 placówki kształcenia bibliotekarzy: Dwuletnia Szkoła Pracownic Społecznych przy PMS (1928-32) i Jednoroczna Koedukacyjna Szkoła Bibliotekarska przy Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy (1929-39). Kształciły one bibliotekarzy dla bibliotek publicznych na poziomie półwyższym. W 1925 r. na Wydziale Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej powstało Studium Pracy Społeczno-Oświatowej. Była to placówka nie mająca prawa nadawania stopni akademickich — ukierunkowana na kształcenie pracowników zarówno bibliotek powszechnych, jak i bibliotek naukowych. Do 1936 r. mury Studium opuściło 116 absolwentów. Generalnie rzecz biorąc, w okresie międzywojennym zorganizowane kształcenie bibliotekarzy objęło znikomy procent pracowników bibliotek oświatowych i bibliotek naukowych. Upowszechnieniu szkolenia bibliotekarskiego przeszkadzały jego odpłatność, brak polskiego podręcznika bibliotekarskiego oraz z całą pewnością brak ustawowych rozwiązań w odniesieniu do bibliotek. Mankamentem w procesie kształtowania się zawodu bibliotekarskiego w okresie międzywojennym była kruchość jego podstaw teoretycznych. W 1. 1918-1939 nie powstała katedra bibliotekoznawstwa w żadnym z polskich uniwersytetów. Jako efemerydy należy uznać, mimo wszystko, wykłady Stefana Vrtela-Wierczyńskiego z bibliografii i bibliotekoznawstwa (Uniwersytet im. Jana Kazimierza we Lwowie, 1924-1928) i księgoznawstwa (Uniwersytet Poznański, 1936) oraz wykład wstępu do bibliotekoznawstwa Aleksandra Birkenmajera (UJ, 1938). Okres po II wojnie światowej przyniósł w Polsce doniosłe zmiany na polu kształcenia bibliotekarzy. Ich wyznacznikami są: ustanowienie kształcenia bibliotekarzy na poziomie wyższym, rozwój kształcenia bibliotekarzy na poziomie średnim i policealnym, rozwój form doskonalenia zawodowego. W swym całokształcie działania te nie zasługują jeszcze na miano systemu, jakkolwiek oferta szkoleniowa w swej różnorodności umożliwia zarówno stały dopływ nowej kadry do bibliotek, jak też poprawę kwalifikacji bibliotekarzy. Programy kształcenia są w stanie zaspokoić potrzeby bibliotek różnych typów. Akademickie kształcenie bibliotekarzy Akademickie kształcenie bibliotekarzy przechodziło w ciągu minionych lat szereg przeobrażeń organizacyjnych i programowych, spowodowanych w dużej mierze reformami szkolnictwa wyższego; w tych przemianach można wyróżnić trzy etapy rozwojowe. Są to okresy: 1945-62; 1962-73 i 1973-90. I. 1945-62 — Egzaminy dla kandydatów na stanowiska I i II kategorii w państwowej służbie bibliotecznej (1945-52). — Egzaminy I i II stopnia po praktyce międzybibliotecznej (1953-57). — Kursy dokształcające dla pracowników bibliotek naukowych (1945-1950). — Otwarcie pierwszych uniwersyteckich placówek kształcenia bibliotekarzy: Łódź (1945), Warszawa (1952), Wrocław (1956). — Częste reorganizacje studiów bibliotekoznawczych spowodowane reformami szkolnictwa wyższego (1952, 1954, 1956) oraz zmianami programowymi (1949) i wynikłe stąd trudności studentów oraz absolwentów. 389 — Różnorodność typów i form kształcenia: samodzielne studia bibliotekoznaw-cze w trybie dziennym i zaocznym; specjalizacja bibliotekoznawcza na kierunkach filologicznych; dwuletnie studia magisterskie z zakresu bibliotekoznawstwa; studia doktoranckie (Łódź). Bibliotekoznawstwo uniwersyteckie, zwłaszcza w pierwszych dekadach powojennych, pozostawało pod przemożnym wpływem koncepcji teoretycznych Jana Mu-szkowskiego. Według nich podstawą przygotowania zawodowego bibliotekarza powinna być nauka o książce, o zakresie obejmującym zjawiska związane z produkcją, obiegiem i użytkowaniem książki w ujęciu systemowym. Podwaliny teoretyczne studiom bibliotekoznawczym, prowadzonym w Warszawie, dał natomiast A. Birken-majer. Wśród umiejętności zasadniczych bibliotekarza wymieniał on: katalogowanie zbiorów, dokumentację materiału źródłowego, konserwację zbiorów, znajomość statystyki. II. 1962-73 — Rozwój dyskusji wokół koncepcji akademickiego kształcenia bibliotekarzy: ogólnopolska konferencja w 1962 r. (odłożenie projektów i propozycji „ad acta"). — Kontynuacja kształcenia bibliotekarzy we Wrocławiu i Warszawie, zawieszenie studiów w Łodzi. — Otwarcie międzywydziałowych studiów bibliotekoznawstwa dla studentów kierunków niebibliotekoznawczych: Uniwersytet Jagielloński (1965), Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu (1967), Uniwersytet Łódzki (1969), Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie (1971). — Inicjacja nowego sposobu kształcenia bibliotekarzy w Uniwersytecie Warszawskim — studia z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. — Zorganizowanie nowych form kształcenia: studia podyplomowe z zakresu bibliotekoznawstwa w Uniwersytecie Poznańskim (1968); studium podyplomowe z zakresu informacji naukowej w Uniwersytecie Warszawskim (1969). III. 1973-90 Rozległa krytyka dotychczasowego trybu kształcenia bibliotekarzy na poziomie wyższym, dotycząca m. in. niewielkiej liczby ośrodków kształcenia i nie najlepszej jakości jego poszczególnych elementów (kadra naukowo-dydaktyczna; wyposażenie; programy studiów), znalazła wyraz w Raporcie o stanie bibliotek polskich (1973). Naczelny postulat Raportu, tj. opracowanie jednolitego systemu studiów akademickich w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, wcielił w życie w grudniu 1973 r. Minister Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, powołując w tym celu kilkunastoosobowy Zespół Dydaktyczny. Kontrowersje wśród członków Zespołu, wynikające z odmiennych poglądów teoretycznych na bibliotekoznawstwo jako naukę oraz różnice w zakresie terminologii, doprowadziły do powstania programu w dwóch wariantach: „matematycznym" i „humanistycznym". Przyjęte nazewnictwo ma jednak w znacznym stopniu charakter umowny. Realizację nowego programu rozpoczęto w roku akademickim 1975/76. W latach 1974-76 nastąpił wzrost liczby placówek kształcenia. Utworzono studia bibliotekoznawcze w 10 nowych uczelniach, w tym w 5 uniwersytetach i 5 wyższych szkołach pedagogicznych. Większość z nich funkcjonuje w ramach wydziałów filologicznych —jako zakłady, katedry bądź instytuty bibliotekoznawstwa. Wyjątkiem jest Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Warszawskiego (IBIN UW), włączony po pewnym czasie w skład wydziału historycznego. Wszystkie szkoły 390 pedagogiczne oraz większość uniwersytetów realizują program o profilu humanistycznym. Profil matematyczny występuje tylko w UW i UJ, przy czym ośrodek krakowski uwzględnia w szerokim zakresie przedmioty humanistyczne. Lata osiemdziesiąte zaznaczyły się kolejnymi przeobrażeniami organizacyjnymi i w mniejszym stopniu programowymi. Na ich początku wydłużono tok studiów do 5 lat. Począwszy od 1982 r. ograniczono działalność niektórych ośrodków, zawieszono lub zmniejszono nabór kandydatów na studia, obniżył się — w wyniku weryfikacji — stan kadry naukowo-dydaktycznej i w drastyczny sposób uległy likwidacji dwie placówki: Poznań i Szczecin (później w zmienionej postaci reaktywowane). Kolejną, wyraźnie rysującą się granicą rozwoju kształcenia bibliotekarzy na poziomie wyższym, jest rok 1990. Uchwalenie przez Sejm Ustawy z dnia 12 września 1990 r. o tytule i stopniach naukowych postawiło przed ośrodkami kształcenia wymóg posiadania ośmiu samodzielnych pracowników nauki, jako warunek prowadzenia samodzielnych studiów magisterskich. W rezultacie liczba placówek tego typu w obszarze bibliotekoznawstwa i informacji naukowej zmalała do 6, w tym 5 uniwersytetów (Warszawa, Wrocław, Kraków, Katowice, Lublin) i 1 WSP w Kielcach (stan na rok akad. 1996/97). W Łodzi, Gdańsku i Krakowie (WSP) bibliotekoznawstwo i informację naukowo-techniczną można studiować jako specjalność w ramach filologii polskiej, w Toruniu — w ramach historii. Ponadto otwarte zostały półwyższe studia zawodowe, tzw. licencjackie, w Toruniu, Bydgoszczy, Krakowie (WSP), Olsztynie i Katowicach. W sposób najbardziej drastyczny przejawiały się te przeobrażenia w Zielonej Górze, Szczecinie i Poznaniu, gdzie bibliotekoznawstwo jako kierunek kształcenia akademickiego przestało istnieć. Zmianą o charakterze organizacyjnym, jak też koncepcyjnym (programowym), jest usytuowanie studiów bibliotekoznaw-czych w UJ w obrębie Wydziału Organizacji i Zarządzania oraz przemianowanie warszawskiego instytutu w Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych (1997). Punktem wyjścia zmian w programie nauczania stało się przyjęcie przez kierunkową Komisję Ekspertów, w grudniu 1992 r., tzw. minimum programowego, tj. zestawu nazw i minimalnego kontyngentu godzin obowiązkowych na kierunku „Bibliotekoznawstwo i informacja naukowo-techniczną" . Jego podstawowym celem jest zapewnienie porównywalności kształcenia w całym kraju (szerzej omówiono go w części rozdziału dotyczącej treści kształcenia). W ramach akademickiego kształcenia bibliotekarzy funkcjonują następujące formy kształcenia: 1) 5-letnie samodzielne studia o kierunku „Bibliotekoznawstwo i informacja naukowo-techniczną", w trybie stacjonarnym i zaocznym; 2) 5-letnie niesamodzielne studia z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowo-technicznej w obrębie innych kierunków studiów, w trybie stacjonarnym i zaocznym; 3) 3-letnie studia licencjackie na kierunku bibliotekoznawstwo i informacja naukowo-techniczną, w trybie stacjonarnym i zaocznym; 4) studia podyplomowe z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej; 5) studia międzywydziałowe dla studentów III lub IV roku niebibliotekoznaw-czych kierunków studiów; 6) specjalizacje z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej dla kierunków niebibliotekoznawczych; 7) studia i seminaria doktoranckie z zakresu bibliologii. 391 Pełne zestawienie prowadzonych form studiów z uwzględnieniem ośrodków kształcenia przedstawia tabela 1. Tabela 1 Studia magisterskie, licencjackie i podyplomowe z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej — stan na rok akademicki 1997/98 Lp. Uczelnia Studia magisterskie 5-letnie Studia magisterskie jako specjalność Studia licencjackie Studia uzupełniające Studia podyplomowe D Z D Z D Z D Z bibliotekoznawstwo informacja nauk. 1. Uniwersytet w Białymstoku _ __ _ __ X _ __ _ X _ 2. Uniwersytet Gdański __ __ __ xp ___ _ X X __ 3. Uniwersytet Jagielloński X X _ __ _ _ ___ X X 4. UMCS Lublin X X — — — — _ __ X — 5. Uniwersytet Łódzki ___ ___ xp xp ___ _ ___ __ X ___ 6. UMK Toruń — — xh xh X X — — — — 7. Uniwersytet Śląski X X __ X ___ X X 8. Uniwersytet Warszawski X X _ __ _ _ ___ _ X 9. Uniwersytet Wrocławski X X _ _ X 10. WSP Bydgoszcz — — — — X — — — — — 11. WSP Kielce X X — — — — — — X — 12. WSP Kraków — — xp xp — X — X X — 13. WSP Olsztyn — — xp xp X — — — — — D — dzienne ; Z — zaoczne ; p — polonistyka; h — historia Samodzielne studia bibliotekoznawcze Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte, mimo wielu nie sprzyjających okoliczności, przyniosły utrwalenie statusu bibliotekoznawstwa jako dyscypliny uniwersyteckiej. Obecnie akademicki dyplom z tej dziedziny można zdobyć na 8 uniwersytetach i w 4 WSP. Poza Gdańskiem wszystkie ośrodki prowadzą studia stacjonarne. Jak dotąd, nie ma studiów zaocznych w Poznaniu i Szczecinie. Od 1982 r. obowiązuje jednolity system przyjęć. Podstawowym warunkiem jest posiadanie świadectwa dojrzałości i ukończenie szkoły średniej. Od roku akademickiego 1990/91 kandydaci na studia zaoczne nie muszą się legitymować 2-letnim stażem pracy. Zniesiono też niektóre preferencje dla absolwentów Państwowych Studiów Kulturalno-Oświatowych i Bibliotekarskich oraz osób ze średnim wykształceniem bibliotekarskim. Zarazem w dwóch ośrodkach (Kraków — WSP, US1. Katowice) otwarto dla nich skrócone studia magisterskie, tzw. studia uzupełniające (3, 4 lata). 392 Organizacja i zasady kształcenia Studia bibłiotekoznawcze nie odbiegają zasadniczo w swym przebiegu od innych studiów kierunkowych. Pięcioletni tok nauczania obejmuje 10 semestrów, z których każdy kończy się sesją egzaminacyjną. Wyróżnikiem tych studiów jest rozbudowany system praktyk zawodowych. Program ramowy przewiduje praktyki po I i II roku w dużych bibliotekach naukowych, publicznych i pedagogicznych, natomiast po III roku w dużych bibliotekach naukowych z dobrze zorganizowanym ośrodkiem informacji naukowej i rozbudowanym warsztatem prac naukowych. Praktyki wakacyjne (ciągłe) stanowią ważny element kształcenia praktycznego przyszłych bibliotekarzy. Praktyki te mają za zadanie utrwalić i rozszerzyć uzyskane wiadomości teoretyczne, dopomóc w lepszym poznaniu biblioteki jako przyszłego miejsca pracy, a jednocześnie ułatwić krystalizację zainteresowań naukowych i zawodowych. Praktyka jest przedmiotem obowiązkowym, wymagającym zaliczenia w indeksie. Czas jej trwania wynosi, poza Warszawą (6) i Kielcami (4), 12 tygodni. Opracowanie programu praktyk należy do uczelni. Te i inne bardziej szczegółowe założenia reguluje Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 sierpnia 1991 r. w sprawie organizacji praktyk wraz ze zmianami z roku 1993 i z roku 1994. Opublikowany akt prawny nie stanowi dostatecznego zabezpieczenia przed licznymi niedomagamami. Generalny zarzut, który pojawia się ze wszystkich stron, tj. zarówno bibliotek szkoleniowych, jak i praktykantów, dotyczy zbyt małej liczby godzin przeznaczonych na praktyki (łącznie 12 tygodni) oraz nieodpowiedniego ich umiejscowienia w obrębie czasu studiów. Ewentualne zmiany w przebiegu praktyk musiałyby jednak być połączone z reformą całego programu kształcenia. Pewnym środkiem zaradczym jest ustanowienie przez niektóre uczelnie tzw. dni praktyk w trakcie zajęć teoretycznych; do tych uczelni należą WSP Kraków i Uniwersytet Śląski. Ofertę kształcenia praktycznego dopełniają inne formy praktyk: śródroczne, pedagogiczne, specjalizacyjne. Praktyki śródroczne realizowane są w toku zajęć dydaktycznych. Ich programy są na ogół powiązane z programem poszczególnych przedmiotów (głównie z bibliotekarstwem). W zależności od umiejscowienia w programie studiów, trwają od 10 godzin do 3 miesięcy. W niektórych ośrodkach (Warszawa, Łódź, Wrocław, Kraków — WSP) praktyki śródroczne są zintegrowane ze specjalizacją. Praktyka pedagogiczna stanowi niezbędny warunek przygotowania pedagogicznego, tj. zespołu wiedzy i umiejętności, uprawniających do zatrudnienia w bibliotekach szkolnych i pedagogicznych na stanowisku nauczyciela-bibliotekarza. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dn. 10 października 1991 r., jej wymiar nie może być mniejszy niż 150 godzin. Naturalną rzeczą jest lokalizacja praktyki najczęściej w obrębie specjalizacji: Biblioteki szkolne (i pedagogiczne). Zakres praktyki specjalizacyjnej wyznacza sama specjalizacja. Praktyka ta ma fakultatywny charakter i jest realizowana w nielicznych placówkach kształcenia. Ważnym elementem programu studiów jest specjalizacja. Jej zadaniem jest zarówno pogłębienie i uzupełnienie wiadomości, jak i zorientowanie zawodowe przyszłego bibliotekarza. Program ramowy, z marca 1982 r., opracowany przez MNSzWiT, określał 7 specjalizacji, które mogą być realizowane na studiach bi-bliotekoznawczych. Autonomia wyższych uczelni oraz możliwości poszczególnych ośrodków sprawiają, że tylko część z tej oferty znajduje miejsce w planach nau- 393 czania. Uczelnie prowadzą przeważnie dwie lub trzy specjalizacje. Najczęściej są to: Biblioteki szkolne i pedagogiczne; Biblioteki publiczne; Informacja naukowa; Historia książki. Użyteczność danej specjalizacji jest uzależniona m. in. od możliwości placówki w zakresie kadry i warsztatu naukowego. Oprócz tych czynników, w licznych dyskusjach podkreśla się konieczność ściślejszej korelacji zajęć specjalistycznych z zajęciami z przedmiotów zawodowych oraz wyraźniejsze ukierunkowanie specjalizacji w różnych ośrodkach, uwzględniające ich specyfikę regionalną i inne uwarunkowania. Treści kształcenia Dwuwariantowy program kształcenia dla bibliotekoznawców ulegał w przeciągu minionych 22 lat licznym zmianom. Wpływały na nie m. in.: wydłużenie toku studiów, przemiany społeczno-polityczne i gospodarcze, zapoczątkowane w latach osiemdziesiątych, oraz postępujący rozwój wiedzy. Program ramowy MNSzWiT z 1982 r., modelując i modernizując treści kształcenia, nie naruszył ustaleń z 1973 r. Wydłużony został jedynie czas trwania studiów. Dla studiów stacjonarnych z 3000 na 3600 godzin; dla studentów zaocznych — z 1000 na 1200 godzin. Nadal obowiązuje podział kształcenia bibliotekarzy na wariant humanistyczny i wariant matematyczny, mimo zacierania się wytyczonych granic oraz hegemonii studiów o profilu humanistycznym. Nie zmienił się też w sposób zasadniczy szkielet programu kształcenia. Składają się nań: przedmioty ogólnokształcące, przedmioty literackie, przedmioty zawodowe, lektoraty języków obcych. Istota różnic między oboma wariantami dotyczy sposobu ujmowania przedmiotów oraz doboru przedmiotów uzupełniających. Wariant humanistyczny kładzie nacisk na społeczną funkcję książki we wszystkich stadiach jej rozwoju, natomiast wariant matematyczny akcentuje rolę biblioteki jako instytucji społeczno-kulturalnej, w całym splocie problemów natury strukturalnej, ekonomicznej i technologicznej. Chociaż nie zanikły między ośrodkami kształcenia różnice, które stanowiły podstawę wyodrębnienia dwuwariantowego modelu studiów, to — jak się wydaje — tracą one powoli na znaczeniu w obliczu przemian, które są skutkiem coraz powszechniejszego zastosowania w bibliotekach komputerów i nowoczesnych technologii informacyjnych. Programy nauczania przeobrażają się również pod wpływem zmian zachodzących w życiu politycznym i ekonomicznym. Realia gospodarki wolnorynkowej zmuszają do szerszego uwzględnienia w programach zagadnień organizacji i zarządzania. Tendencje tego rodzaju są wyraźnie widoczne w programach studiów bibliotekoznawczych po 1990 roku. Istotnym impulsem do ich modyfikacji stało się minimum programowe, które określiło strukturę studiów: 8 przedmiotów kierunkowych (690 godzin); 4 przedmioty ogólnokształcące (180 godzin) oraz praktyka biblioteczna (minimum 40 dni). Osią konstrukcji minimum programowego ma być obecność w programach kształcenia następujących zagadnień: narzędzia przekazu; instytucje przekazu; użytkownik procesów komunikacyjnych. Absolwenci Zakończeniem studiów bibliotekoznawczych jest obrona pracy magisterskiej. Jak dotąd brak globalnej analizy tematów prac podejmowanych przez magistrantów. Wycinkowo problem ten ilustrują publikacje dotyczące poszczególnych ośrod- 394 ków. Wynika z nich stosunkowo szerokie powiązanie tematyki z regionem oraz z dyscyplinami uprawianymi przez samodzielnych pracowników nauki. Dane statystyczne (wycinkowe) z minionych 15 lat (1980, 1984, 1994) — zob. tabela 2 — wskazują na utrzymujący się w stosunku do lat osiemdziesiątych regres kształcenia akademickiego bibliotekarzy. Należy jednak pamiętać, że ów spadek jest reperkusją przemian jakościowych, tj. zamknięcia lub ograniczenia działalności placówek nie spełniających kryteriów kadrowych, czyli nie posiadających dostatecznej liczby samodzielnych pracowników nauki. Pewną obawą napawa wzrost liczby studentów zaocznych. Potrzeby finansowe uczelni sugerują rozwijanie odpłatnych studiów. Otwarte pozostaje jednak pytanie o efektywność kształcenia w trybie zaocznym. Tabela 2 Absolwenci studiów magisterskich z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej Rok Studia dzienne Studia zaoczne 1980 504 434 1985 266 308 1994 270 176 Studia podyplomowe Studia podyplomowe z zakresu bibliotekoznawstwa zaczęto uruchamiać na uczelniach polskich pod koniec lat sześćdziesiątych. W 1968 r. otwarto Podyplomowe Studium Bibliotekoznawstwa w Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu, w rok później rozpoczęło działalność Studium Informacji Naukowej w Uniwersytecie Warszawskim. Stopniowo także niektóre inne uczelnie uruchamiały ten rodzaj studiów w latach siedemdziesiątych, jednak właściwy ich rozwój przypadł na następną dekadę. W miarę pełny i aktualny obraz stanu studiów podyplomowych zawierają dane zawarte w raporcie Centralnego Ośrodka Metodycznego Studiów Nauczycielskich w Wyższej Szkole Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Studia podyplomowe są prowadzone w 8 uniwersytetach: Jagiellońskim, Śląskim, w Lublinie, Toruniu, Warszawie, Wrocławiu, Szczecinie, Białymstoku oraz w 4 wyższych szkołach pedagogicznych: w Kielcach, Krakowie, Olsztynie i Bydgoszczy. Korzystają z nich: a) studenci kierunków niebibliotekoznaw-czych — 9 uczelni; b) absolwenci bibliotekoznawstwa — 6 uczelni; c) absolwenci wszystkich kierunków studiów — 2 uczelnie. Poza Warszawą (informacja naukowa) wszystkie pozostałe ośrodki prowadzą studia podyplomowe z zakresu bibliotekoznawstwa. Czas ich trwania wynosi od 2 do 3 semestrów. Liczba studiujących waha się od 13 do 25 w ramach jednej specjalizacji. Studia kończą się złożeniem pracy dyplomowej i egzaminami bądź tylko egzaminami. Studia podyplomowe są cenną formą pozyskiwania specjalistów dziedzin do pracy w bibliotekach, głównie naukowych. Mimo ponad 20 lat ich funkcjonowania, nadal toczą się dyskusje wokół ich charakteru, tj. trybu, czasu trwania i przeznaczenia. Spektrum opinii jest bardzo obszerne. Mieszczą się w nim m. in. propozycje wydłużenia czasu kształcenia, szczególnie dla absolwentów kierunków niebibliotekoznawczych; zróżnicowania wg kategorii uczestników; upowszechnienia studiów wśród absolwentów bibliotekoznawstwa. Rozbieżność opinii nie powinna jednak prowadzić do standaryzacji form 395 i programów kształcenia. Zależą one w dużej mierze od możliwości ośrodków i potrzeb regionu. W stadium powstawania jest inna, całkiem niepodobna do wyżej przedstawionych, inicjatywa o statusie studiów podyplomowych, z uwagi na zasięg bądź na zakres studiów. W roku akademickim 1997/98 otwarło podwoje w murach Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Międzynarodowe Centrum Systemów i Serwisów Zarządzania i Informacji (ICIMSS). Studia adresowane są do biblioteka-rzy-praktyków, specjalistów w zakresie informacji oraz nauczycieli szkół bibliotekarskich. Centrum jest szkołą międzynarodową. Językiem wykładowym jest angielski, wykładowcami są profesorowie ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn. i Europy. Studia międzywydziałowe Pionierem studiów międzywydziałowych typu bibliologicznego był Uniwersytet Łódzki, w którym już w 1945 r. otwarto Międzywydziałowe Studium Księ-goznawcze, niestety wkrótce zniesione (jesienią 1946 r.). Studia tego rodzaju były organizowane również w latach pięćdziesiątych, jednak ich zasięg ograniczono do studentów wydziałów historycznego i filologicznego, a istnienie przerwała kolejna reforma szkół wyższych. Niedosyt specjalistów przedmiotowych spowodował wznowienie tej formy studiów na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych: 1967 w UAM; 1969 — w UL; 1970 — w UW. Były one dostępne dla studentów III względnie IV roku wszystkich kierunków studiów. Studium trwało z reguły 4 semestry. Program kształcenia obejmował wyłącznie przedmioty bibliotekarskie, przy czym poszczególne uczelnie realizowały własne plany dydaktyczne. Zajęcia teoretyczne uzupełniała obowiązkowa praktyka biblioteczna. Absolwenci otrzymywali świadectwo, które uprawniało do pracy we wszystkich bibliotekach. Z tej pożytecznej formy studiów zrezygnowano w połowie lat siedemdziesiątych. Wśród przyczyn wymienia się: uruchomienie pełnych studiów stacjonarnych; brak kadry; słaby poziom wiedzy absolwentów. Od 1986 r. działa w kraju jedyne studium międzywydziałowe w WSP Zielona Góra. Jest ono przeznaczone dla słuchaczy wydziałów humanistycznego i pedagogicznego. Specjalizacje z zakresu bibliotekoznawstwa dla kierunków niebibliotekoznawczych Specjalizacje z zakresu bibliotekoznawstwa w obrębie kierunków niebibliotekoznawczych powstawały od pierwszych lat powojennych: 1949 — UŁ, 1951 — UW. Najczęściej umiejscawiano je na wydziale filologicznym bądź historycznym. Niepodważalną użyteczność tych inicjatyw, związanych z możliwością pozyskiwania przez biblioteki specjalistów przedmiotowych, przekreślały administracyjne nakazy, likwidujące je w zarodku. Równie niedługi, zaledwie 3-4-letni, był żywot specjalizacji bibliotekarskich, powoływanych na wydziałach filologii polskiej WSP i Wyższych Studiów Nauczycielskich od 1971 r., przerwany rozwojem bibliotekoznawczych ośrodków kształcenia. Obecnie funkcjonują specjalizacje bibliotekarskie na studiach polonistycznych w Uniwersytecie Gdańskim (dla studentów III, IV, V roku) i w WSP w Olsztynie (od II do V roku). Od 1995 r. studenci historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego mogą wybrać od II roku studiów specjalizację biblio- 396 tekarską. Obejmuje ona 5 przedmiotów: Historia książki, Bibliotekarstwo i zarys bibliotekoznawstwa, Organizacja biblioteki, Propedeutyka informacji naukowej — w wymiarze łącznym 270 godzin oraz 3 tygodni praktyki. Zajęcia są realizowane od III do VIII semestru. Studia licencjackie Jeszcze nieco za wcześnie na ocenę efektywności kształcenia na poziomie pół-wyższym, jakim są studia licencjackie. Perspektywa 2, a gdzieniegdzie 3 lat od rozpoczęcia nowej formy kształcenia bibliotekarzy, wydaje się zbyt krótka. Warto zaznaczyć, że wzbudza ona kontrowersje w środowisku bibliotekoznawców, które można zamknąć w zapytaniu: czy szkoła wyższa jest powołana do kształcenia zawodowego? Wątpliwości nasuwa sam rodowód studiów licencjackich. Zrodziła je konieczność, oznaczająca „być albo nie być" dla placówek nie spełniających ustawowych wymogów do prowadzenia samodzielnych studiów magisterskich. Zainteresowanie studiami licencjackimi wykazują jednak również „pełnoprawne" placówki, np. Uniwersytet Śląski w Katowicach. Kształcenie bibliotekarzy na poziomie licencjac-kim znalazło się też w ofercie programowej prywatnej szkoły wyższej, Wszechnicy Świętokrzyskiej w Kielcach. W roku akademickim 1995/96 otwarto tam kierunek „Pedagogika wczesnoszkolna z bibliotekoznawstwem". Bibliotekoznawstwo stanowi jeden z trzech bloków nauczania, oprócz bloku przedmiotów ogólnospołecznych i pedagogiczno-psychologicznych, o proporcjonalnym w stosunku do pozostałych wymiarze czasowym: 220 spośród 718 godzin. Kształcenie teoretyczne dopełniają dwie praktyki: w bibliotekach szkolnych (10 dni) i w bibliotekach publicznych (5 dni). Studia i seminaria doktoranckie z zakresu bibliotekoznawstwa Warunkiem rozwoju bibliotekoznawstwa jako dyscypliny naukowej jest stały wzrost liczebności kadry naukowej. Interdyscyplinarny charakter bibliotekoznawstwa umożliwia włączenie się do różnych badań specjalistów z innych dziedzin wiedzy, np. historyków i historyków literatury. Nie są oni jednak w stanie zastąpić w pełni osób, dla których książka, biblioteka, informacja naukowa stanowią główny przedmiot badawczy. Pierwszą instytucjonalną możliwość specjalizowania się w zakresie bibliotekoznawstwa dla magistrów różnych specjalności, zatrudnionych w bibliotekach lub ośrodkach informacji, dało Seminarium Doktoranckie Bibliotekoznawstwa, działające w latach 1958-69 na Uniwersytecie Łódzkim. W roku akademickim 1977/78 otwarto przy Uniwersytecie Wrocławskim czteroletnie studia doktoranckie w zakresie nauki o książce, bibliotece i informacji naukowej. Obecna droga do uzyskania stopnia naukowego doktora nauk humanistycznych w zakresie bibliologii prowadzi poprzez seminaria doktoranckie bądź studia doktoranckie. Prawo do nadawania stopnia doktora mają: Kraków — UJ, Łódź, Warszawa, Wrocław, Katowice. Niepokojący jest jednak fakt, iż nadal tylko we Wrocławiu można uzyskać stopień doktora habilitowanego. Rzutuje to w dużym stopniu na rozwój bibliotekoznawstwa jako dyscypliny uniwersyteckiej. Obecny stan kształcenia bibliotekarzy na poziomie wyższym w Polsce budzi wiele zastrzeżeń. Należy się zgodzić z opinią prof. B. Bieńkowskiej, że w tej postaci nie zasługuje on na miano systemu, lecz co najwyżej przypomina nie skoordynowany układ elementów. Przedmiotem szczególnej troski jest stan kadry nauczającej, 397 w tym niewielka liczba samodzielnych pracowników nauki ze stopniem profesora oraz długi okres awansu naukowego asystentów. Nie najlepiej przedstawia się także poziom bazy materialnej bibliotekoznawstwa. Brak odpowiednich lokali, aparatury do ćwiczeń, literatury naukowej i dydaktycznej. Stan obecny skłania do wysuwania projektów i nowych koncepcji kształcenia bibliotekarzy na poziomie wyższym. Warunkiem zasadniczym dla większości z nich jest przebudowa dotychczasowej struktury szkolnictwa wyższego. Kształcenie bibliotekarzy na poziomie średnim Stan kształcenia bibliotekarzy na poziomie średnim w okresie powojennym w Polsce można najwyraźniej określić przez przedstawienie i charakterystykę jego najważniejszych faz rozwojowych. I. 1945-48 — Sporadyczne kursy dla pracowników bibliotek różnych typów. II. 1948-57 — Utworzenie Państwowego Ośrodka Kształcenia Bibliotekarzy w Jarocinie (1948). — Działalność dziennych i zaocznych liceów bibliotekarskich (1952-57). — Powstanie pierwszych regularnych i instytucjonalnych form kształcenia bibliotekarzy na poziomie policealnym, jak Państwowy Kurs Bibliotekarski w Jarocinie (1951-57); Państwowy Zaoczny Kurs Bibliotekarski w Warszawie (1953), w 1955 r. przekształcony w Państwowy Ośrodek Kształcenia Korespondencyjnego Bibliotekarzy (POKKB). III. 1958-76 — Utrwalenie i rozwinięcie kształcenia na poziomie policealnym: Roczne Studium Bibliotekarskie w Jarocinie, powstałe w 1958 r. na bazie PKB; Państwowe Studia Kulturalno-Oświatowe i Bibliotekarskie, organizowane w latach 1961-72; przekształcenie POKKB w Centrum Ustawicznego Kształcenia Bibliotekarzy (CUKB) w 1976 r. oraz powołanie w jego ramach rocznego Państwowego Studium Bibliotekarskiego Zaocznego (PSBZ). — Przechodzenie od systemu kursowego do form kształcenia regularnego w zakładanych szkołach bibliotekarskich. — Dominacja kształcenia w trybie zaocznym. — Nierówny status zawodowy absolwentów poszczególnych placówek: absolwenci PSKOiB — „studium bibliotekarskie"; absolwenci pozostałych placówek — średnie wykształcenie bibliotekarskie. IV. 1976-84 — Ujednolicenie programów nauczania, osobno dla studiów dziennych i zaocznych. — Ujednolicenie czasu kształcenia. — Zrównanie statusu absolwentów wszystkich szkół. 398 V. 1984-93 — Tworzenie szkół bibliotekarskich w nowej formie organizacyjnej1. — Modernizacja programu nauczania dla 2-letniego (od 1984 r.) Policealnego Studium Bibliotekarskiego (PSBZ). — Zlikwidowanie policealnych studiów bibliotekarskich w Łomży, Sopocie i Zamościu na fali sprzeciwu CUKB oraz krytyki ze strony Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej. VI. 1993 — Przekształcenie PSBZ w Pomaturalne Studium Bibliotekarskie Zaoczne (1993). — Przemianowanie PSKOiB w Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury i Bibliotekarzy. — Opracowanie jednolitej dokumentacji programowej dla wszystkich szkół bibliotekarskich dziennych i zaocznych (1993). Obecny kształt średniego szkolnictwa bibliotekarskiego jest dziedzictwem poprzedniej fazy rozwoju. Tworzą go 4 typy szkół: a) Policealne Studium Bibliotekarskie Zaoczne (31 oddziałów w Warszawie i 15 filii w kraju), b) Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury i Bibliotekarzy (PPSKAiB) w: Ciechanowie, Krośnie, Wrocławiu i Opolu, c) Państwowe Studium Bibliotekarskie (Jarocin), d) Państwowe Studium Bibliotekarskie (Katowice, Wałbrzych). Formy, tok i czas kształcenia Kształcenie bibliotekarzy na poziomie średnim odbywa się nieprzerwanie od 1951 r. w systemie stacjonarnym i zaocznym, przy czym przez cały czas występuje przewaga zaocznych form kształcenia. Jednorodny tryb kształcenia obowiązuje jedynie w PSBZ — zaoczny i POKB Jarocin — stacjonarny. Od 1984 r. ujednolicono we wszystkich placówkach czas trwania nauki. Wynosi on 4 semestry. Organizacja procesu kształcenia jest uzależniona od formy studium. W szkolnictwie stacjonarnym występują 2 modele organizacyjne. W PSB Jarocin i PSPB naukę teoretyczną uzupełnia 4-tygodniowa praktyka. W PSKOiB — oprócz 4-tygodniowych praktyk dyplomowych, realizowanych po IV semestrze — odbywane są praktyki śródsemestralne. Jeżeli zadaniem dłuższej praktyki jest zapoznanie jej uczestników z funkcjonowaniem całej biblioteki, to praktyka śródsemestralna ma charakter informacyjny i wprowadzający. Podstawą organizacji i działalności merytorycznej średnich szkół bibliotekarskich jest „Dokumentacja programowa. Pomaturalne Studium Bibliotekarskie. Zawód: bibliotekarz (2501)". Warszawa 1993, zatwierdzona przez Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej. 1 Powyższa systematyka została oparta na klasyfikacji dokonanej przez D. Ostaszew-ską — zob. D. Ostaszewska: Stan i potrzeby przedakademickiego szkolnictwa bibliotekarskiego. „Przegląd Biblioteczny" 1988 z. 3/4, s. 464-465. 399 Warunki rekrutacji Zasady i warunki przyjęć do policealnych szkół bibliotekarskich uległy w latach 1976-84 daleko idącemu ujednoliceniu. Dotyczy to zarówno studiów dziennych, jak też zaocznych. Prawo ubiegania się o przyjęcie do tych szkół mają osoby, które posiadają świadectwo dojrzałości lub świadectwo równorzędne. Kandydaci na studia zaoczne muszą ponadto posiadać: a) odpowiedni staż pracy; b) skierowanie z zakładu pracy. Zakres egzaminów wstępnych obejmuje najczęściej sprawdzian pisemny z literatury polskiej lub języka polskiego oraz sprawdzian ustny z propedeutyki wiedzy o społeczeństwie. W ostatnich latach egzaminy wstępne są zastępowane rozmową kwalifikacyjną (Jarocin). Rozmiary kształcenia są uwarunkowane możliwościami lokalowymi i kadrowymi. Tylko nieliczne szkoły posiadają internaty. Treści kształcenia Od 4 lipca 1980 r. wprowadzono do stacjonarnych szkół bibliotekarskich jednolity program nauczania, okresowo modyfikowany. W szkołach prowadzących kształcenie w trybie zaocznym proces dydaktyczny był realizowany na podstawie planu nauczania zatwierdzonego przez Ministra Oświaty i Wychowania w 1984 r. Plan ten został zastąpiony w 1993 r. przez nowy, zmodernizowany plan nauczania. Zachowano w nim wprawdzie poprzednią strukturę, tj. podział na bloki przedmiotowe: przedmioty ogólne, przedmioty ogólnokształcące, przedmioty zawodowe — zmieniono jednak całkowicie podejście metodyczne do konstrukcji programu nauczania. Zastosowano jednolitą perspektywę (socjologiczną), eksponując zagadnienia szczególnie przydatne współczesnemu bibliotekarzowi: organizację i zarządzanie biblioteką; automatyzację procesów bibliotecznych; działalność biblioteki w środowisku społecznym. Po drugie — zrezygnowano z tradycyjnie modelowanych przedmiotów na rzecz bloków problemowych. Tworzą je przedmioty ogólnozawodowe, np. wiedza o kulturze, literatura piękna oraz przedmioty ściśle zawodowe, np. opracowanie zbiorów, źródła informacji. Studium stacjonarne obejmuje łącznie 3840 godzin, Studium Zaoczne — 640 godzin. Program studium zaocznego obejmuje wyłącznie przedmioty ogólnozawodowe i specjalistyczne. Po zakończeniu każdego semestru słuchacze piszą prace kontrolne i składają egzaminy. Standaryzacja programów kształcenia nie oznacza ich zupełnego ujednolicenia. Są to programy ramowe, dlatego też ostateczny kształt treściom kształcenia nadają dana szkoła, nauczyciel i w jakiejś mierze studenci. Jednocześnie środowisko bibliotekarskie stara się modernizować programy. Na podstawie ankiety przeprowadzonej przez CUKB wśród szkół bibliotekarskich, opinii środowiska oraz własnych doświadczeń, pracownik Instytutu Książki i Czytelnictwa BN Janusz Kostecki przedstawił nowy projekt programu. Placówką najbardziej zaawansowaną we wprowadzaniu nowych treści nauczania jest PPSKAKiB Wrocław oraz PSB Jarocin. Od 1985 r. uruchomiono we Wrocławiu nową specjalizację z zakresu biblioterapii o równorzędnym statusie z ogólnobibliotekarską. W Jarocinie plan nauczania wzbogacono o przedmioty nadobowiązkowe, np. „Kulturę żywego słowa". 400 1 Absolwenci. Kadra Po zaliczeniu 4 semestrów nauki, słuchacze studium stacjonarnego i zaocznego są zobowiązani do złożenia egzaminów z przygotowania zawodowego. Według dokumentacji programowej z 1980 r., egzamin składa się z części praktycznej i teoretycznej. W PPKAiB egzamin nosi miano egzaminu dyplomowego i składa się z obrony pracy dyplomowej oraz egzaminu z bibliografii i literatury. Absolwenci średniej szkoły bibliotekarskiej posiadają jednakowe szansę zawodowe. Mają oni prawo do zajmowania stanowiska starszego bibliotekarza. Ukończenie szkoły nie zwalnia od egzaminów na wyższe uczelnie. Rocznie średnie wykształcenie bibliotekarskie zdobywa około 750-800 osób (CUKB — 600; pozostałe — 200). Rzeczywiste możliwości i kwalifikacje zawodowe absolwentów są w dużym stopniu uzależnione od przebiegu procesu dydaktycznego. Nie wszędzie jest on prawidłowy. Stan ten determinują rozmaite przyczyny: brak infrastruktury naukowo--kulturalnej; brak odpowiedniej kadry dydaktycznej; fatalna baza lokalowa i nieodpowiednie wyposażenie w środki dydaktyczne. Stabilizacji kadry dydaktycznej nie sprzyja brak mieszkań oraz niski poziom wynagrodzeń. W obecnym kształcie średnie szkolnictwo bibliotekarskie w Polsce nie stanowi jeszcze systemu w pełnym tego słowa znaczeniu. Ujednoliceniu organizacji i programów nauczania nie towarzyszy, jak dotąd, normalizacja organizacyjno-prawna. W tej sferze panuje dualizm. Zwierzchność nad poszczególnymi placówkami sprawują Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Ministerstwo Kultury i Sztuki (PPKAiB). Także rozwój ośrodków kształcenia, zapoczątkowany w 1984 r., przypomina żywiołowy, nieuporządkowany proces. Po 1989 r. policealne szkolnictwo bibliotekarskie stanęło przed nowymi wyzwaniami. Nadzór i finansowanie szkół pomaturalnych przejęły samorządy terytorialne. W rezultacie niektóre placówki kształcenia zostały zlikwidowane (Poznań, Łomża, Ciechanów), część dalszych stanęła przed taką samą perspektywą (Zamość, Opole, Radom). Nie dotyczy to CUKB i jej filii oraz POKB w Jarocinie, podległych Ministerstwu Kultury i Sztuki. Dokształcanie i doskonalenie zawodowe Dokształcanie bibliotekarzy to proces uzupełniania wykształcenia fachowego, inaczej — douczania się. Może ono przebiegać w systemie szkolnym lub pozaszkolnym. Do szkolnych form dokształcania zaliczamy zaoczne studia bibliotekarskie na poziomie średnim i wyższym, realizowane w większości ośrodków, przeznaczone dla bibliotekarzy wszystkich typów bibliotek, jakkolwiek od niedawna studentów zaocznych nie obowiązuje wymóg pracy w bibliotece. W pewnym zakresie także studia podyplomowe należy uznać za formę podnoszenia kwalifikacji bibliotekarskich, są one bowiem przeznaczone dla absolwentów studiów wyższych, nierzadko z kilkuletnim, a nawet dłuższym stażem pracy w bibliotece. Dokształcanie w systemie pozaszkolnym można też określić mianem doskonalenia zawodowego. Podstawowa różnica między nimi dotyczy braku powiązania doskonalenia zawodowego z systemem płacowym. Wspólne są natomiast czynniki 401 determinujące przyczyny podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności przez pracowników bibliotecznych. Najważniejsze z nich to: a) ogólny rozwój wiedzy, b) postępująca specjalizacja dziedzin nauki, c) powstawanie nowych zawodów i specjalności. Doskonalenie zawodowe bibliotekarzy obejmuje wszystkie formy podnoszenia wiedzy ogólnej, zawodowej oraz kultury bibliotekarskiej, nie dające uprawnień do zajmowania wyższych stanowisk. Najbardziej typowe z nich to: praktyki, kursy specjalistyczne, kursokonferencje, seminaria, organizowane na terenie macierzystej biblioteki (szkolenie wewnątrzbiblioteczne) lub poza nią — o zasięgu lokalnym, regionalnym lub ogólnopolskim. Formy doskonalenia zawodowego bibliotekarzy o charakterze ustawicznym możemy różnicować również wg typów bibliotek. Najbardziej systematyczną i najdłuższą pracą na tym polu mogą się pochwalić biblioteki publiczne oraz biblioteki podległe resortowi oświaty i wychowania, czyli szkolne i pedagogiczne. Organizatorami szkoleń pracowników bibliotek publicznych są działy instruk-cyjno-metodyczne bibliotek: wojewódzkich, miejskich oraz miasta i gminy. Uczestnikami są: kierownicy bibliotek wszystkich stopni organizacyjnych, instruktorzy, pracownicy działów dziecięcych i młodzieżowych, pracownicy działów gromadzenia i opracowania, udostępniania zbiorów i służby informacyjnej. Profil kursów jest określony m. in. rodzajem pracy wykonywanej przez uczestników. Może nią być np. gromadzenie i opracowanie zbiorów, praca informacyjno-bibliograficzna, działalność instrukcyjno-metodyczna. Od lat budzi zainteresowanie problematyka pracy z dziećmi i młodzieżą. Dowodem na to jest organizowany przez Instytut Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej od 1981 r., przy współudziale niektórych bibliotek wojewódzkich, cykl seminariów regionalnych i ogólnopolskich dla instruktorów czytelnictwa dziecięcego. Pieczę nad doskonaleniem zawodowym nauczycieli-bibliotekarzy sprawuje Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli. W Warszawie i w jego oddziałach lokalnych odbywają się cyklicznie kursy dla bibliotekarzy szkolnych i pedagogicznych. Czas trwania i przedmiot kursów są dostosowane do poziomu przygotowania fachowego i ogólnego ich uczestników, jak np. kursy wprowadzające do pracy w bibliotece szkolnej dla nowo zatrudnionych bibliotekarzy. Doskonaleniem zawodowym tej grupy pracowników bibliotek zajmują się też stowarzyszenia: SBP, TNBSP, ZNP. Bodźcem do podnoszenia kwalifikacji zawodowych jest Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dn. 11 grudnia 1989 r. w sprawie szczegółowych zasad i warunków uzyskiwania przez nauczycieli stopni specjalizacji zawodowej. Swój wkład w doskonalenie zawodowe bibliotekarzy wnoszą od kilkudziesięciu lat dwie niezmiernie zasłużone dla polskiego szkolnictwa bibliotekarskiego placówki kształcenia: PKB w Jarocinie (od 1947 r.) oraz CUKB w Warszawie (od 1954 r.), których oferta programowa dotyczy praktycznie wszystkich bibliotek. BIBLIOTEKARSKIE PIŚMIENNICTWO FACHOWE 0. Opracowania ogólne i encyklopedyczne, słowniki, informatory, nauka o książce 1. Bar A.: Słownik pseudonimów i kryptonimów pisarzy polskich oraz Polski do- tyczących. T. 1-3. Kraków 1936-1938. 2. Bibliografia podziemnych druków zwartych z lat 1976-1989. Oprać. G. Fedorowicz, K. Gromadzińska, M. Kaczyńska. Warszawa 1995. 3. Biblioteki w europejskich krajach postkomunistycznych w międzynarodowym kon- tekście. (Wybór materiałów). Międzynarodowa konferencja bibliotekarzy, Kraków-Przegorzały, 3-5 sierpnia 1995. Red. M. Kocójowa. Kraków 1995. 4. Bieńkowska B., Chamerska H.: Zarys dziejów książki. Warszawa 1987. 5. Chojnacki W.: Bibliografia polskich publikacji podziemnych wydanych pod rządami komunistycznymi w latach 1939-1941 i 19ĄĄ-1953. Warszawa 1996. 6. Chwale w ik E.: Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone. T. 1-2. Wyd. 2. Warszawa 1926-1927. Reprint Kraków 1992. 7. C z a c h o w s k a J., L o t h R.: Przewodnik polonisty: bibliografie, słowniki, mu- zea literackie. Wyd. 3. Wrocław 1989. 8. Czerni ].: Warsztat informacyjny studenta bibliotekoznawstwa. Wyd. 2. Kraków 1980. 9. D a h 1 S.: Dzieje książki. Wrocław 1965. 10. Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław 1971. 11. Encyklopedia wiedzy o prasie. Wrocław 1976. 12. Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego. Wrocław 1976. 13. Glensk J.: Wielka encyklopedia aforyzmów. T. 1-2. Wrocław 1996. 14. H o w o r k a B.: Elementy prawa dla bibliotekarzy i dokumentalistów. Warszawa 1990. 15. H o w o r k a B.: Prawo autorskie w działalności bibliotekarskiej. Warszawa 1997. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 23. 16. Jak korzystać z biblioteki? Rozmówki polsko-niemieckie i niemiecko-polskie. Kra- ków 1996. 17. Katalog wydawców w Polsce. Red. W. Szczepanek. Warszawa 1995. 18. Kołodziejski I.: Zfl drzwiami bibliotek. Warszawa 1996. 19. K o p a 1 i ń s k i W.: Słownik symboli. Wyd. 4. Warszawa 1997. 403 20. Kto był kim w drugim obiegu? Słownik pseudonimów pisarzy i dziennikarzy. 1976-1988. Warszawa 1995. 21. M i go ń K.: Nauka o książce: zarys problematyki. Wrocław 1984. 22. M i g o ń K.: Z dziejów nauki o książce. Wrocław 1979. 23. Przylubski F.: Wokół książki. Wiadomości o książce. Technika biblioteczna. Samokształcenie. Warszawa 1975. 24. Rozwój i perspektywy bibliologii polskiej. Konferencja jubileuszowa z okazji 50-lecia pierwszej Katedry Bibliotekoznawstwa w Polsce, Łódź, Ą-5.12.1995. Łódź 1995. 25. Rzewuski K.: Księgo znawstwo. Warszawa 1987. 26. S a w o n i a k H.: Międzynarodowa bibliografia bibliografii z zakresu informa- cji naukowej, bibliotekoznawstwa i dziedzin pokrewnych 1945-1978. Wrocław 1985. 27. S a w o n i a k H.: Międzynarodowy słownik akronimów z zakresu informacji na- ukowej, bibliotekoznawstwa i dziedzin pokrewnych. Wrocław 1977. 28. Semeniuk-Polkowska M., Polkowski L.: Matematyka dla humani- stów. Elementy matematyki dla studentów nauk humanistycznych i społecznych. Warszawa 1994. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 11. 29. Sikor ski W.: Leksykon komputerowy dla początkujących. Wyd. 3. Warszawa 1992. 30. Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów informacyjno-wyszu- kiwawczych. Oprać. E. Artowicz, B. Bojar, E. Chmielewska-Gorczyca, B. Sosiń-ska-Kalata, J. Woźniak. Red. naukowa B. Bojar. Warszawa 1993. 31. Słownik pracowników książki polskiej. Warszawa 1972. 32. Słownik pracowników książki polskiej. Suplement. Warszawa-Łódź 1986. 33. Słownik pseudonimów i kryptonimów. Oprać. J. Czachowska i J. Stradecki. W: Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 4. Warszawa 1966, s. 43-237. 34. Słownik pseudonimów i kryptonimów. Oprać. J.A. Szałagan, B. Winklowa. W: Słownik współczesnych pisarzy polskich. Seria II. T. 3. Warszawa 1980, s. 209-317. 35. Słownik pseudonimów pisarzy polskich: XV w.-1970 r. T. 1-4. Oprać, zespół pod red. E. Jankowskiego. Wrocław 1994-1996. 36. Słownik terminologiczny informacji naukowej. Red. M. Dembowska. Wrocław 1979. 37. Starnawski J.: Warsztat bibliograficzny historyka literatury polskiej. Wyd. 3. Wrocław 1983. 38. S z y n d 1 e r B.: / książki mają swoją historię. Warszawa 1982. 39. Tomasik-Beck E.: Nowe terminy informacji naukowej. „Przegląd Biblio- teczny" 1997 z. 2/3 s. 189-202. 40. Więckowska H., Pliszczyńska H.: Podręczny słownik bibliotekarza. Warszawa 1955. 404 1. Biblioteki, bibliotekarstwo, bibliotekoznawstwo 41. Archiwistyka i bibliotekoznawstwo. Prace dedykowane Prof. Bohdanowi Ryszew- skiemu. Warszawa 1997. 42. Batorowska H., Czubała B.: Wybrane zagadnienia nauki o informacji i technologii informacyjnej. Kraków 1997. 43. B a u m g a r t J.: Bibliotekarstwo, biblioteki, bibliotekarze. Wybór pism. War- szawa 1983. 44. B a u m g a r t J.: Bibliotekarstwo polskie: rozwój, stan aktualny, perspektywy rozwojowe. „Przegląd Biblioteczny" 1973 z. 3 s. 243-257. 45. Bednarska-Ruszajowa K.: Das polnische Buchwesen. Bibliographische Einfuhrung. Frankfurt n. M. 1994. 46. Bednarska-Ruszajowa K., Kocójowa M., Pindlowa W.: Pod- stawy bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Wybór tekstów. Kraków 1980. 47. Biblioteka szkolna: przewodnik dla bibliotekarza. Red. E. Białkowska. Warszawa 1986. 48. Biblioteka w społeczności lokalnej. Red. S. Krzywicki i J. Pasztaleniec-Jarzyńska. Warszawa 1993. 49. Bibliotekarstwo: materiały pomocnicze do nauki przedmiotu. Oprać. Z. Gaca- -Dąbrowska. Wrocław 1983. 50. Bibliotekarstwo naukowe z uwzględnieniem dokumentacji naukowo-technicznej. Red. A. Łysakowski. Warszawa 1956. 51. Bibliotekarstwo polskie 1925 — 1951 w świetle korespondencji jego współtwór- ców. Wybór M. Dembowska. Warszawa 1995. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 13. 52. Bibliotekarstwo powszechne. Red. E. Pawlikowska. T. 1-4. Warszawa 1957-1959. 53. Biblioteki szkolne w Polsce Ludowej 1944-1964. Red. F. Popławski. T. 1-2. War- szawa 1966-1969. 54. Biblioteki w polityce kulturalnej. Red. S. Krzywicki. Warszawa 1982. 55. Biblioteki w Polsce. Warszawa 1983. 56. Biblioteki w Polsce Ludowej. Red. L. Marszałek. Warszawa 1983. 57. Biblioteki w świecie. Warszawa 1966. 58. B i e ń k o w s k a B.: Polskie Towarzystwo Bibliologiczne. „Przegląd Biblioteczny" 1997 z. 2/3 s. 241-247. 59. Bieńkowska B., Chamerska H.: Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce. Wrocław-Warszawa 1992. 60. Bursowa F.: Biblioteki w Polsce Ludowej. Warszawa 1971. 61. Bur ton P.F: Zintegrowane, biblioteczne systemy online: biblioteki wirtualne. „Bibliotekarz" 1994 nr 2 s. 8-12. 62. Dekret o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi. Wstęp J. Korpała. Warszawa 1985. 63. D u b o w i k H.: Dzieje książki i bibliotek w zarysie. Warszawa 1982. 64. E c o U.: O bibliotece. Wrocław 1990. 65. F e r c z J., N i e m c z y k o w a A.: Podstawy nauki o książce, bibliotece i infor- macji naukowej. Wyd. 3 zmień. Warszawa 1991. 66. F o c j u s z : Biblioteka. T. 4: Kodeksy. Warszawa 1996. 405 67. Gaca-Dąbrowska Z.: Bibliotekarstwo II Rzeczypospolitej: zarys proble- mów organizacyjnych i badawczych. Wrocław 1983. 68. GlombiowskiK., SzwejkowskaH.: Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu. Warszawa 1971. 69. G r y c z J.: Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie. Warszawa 1951. 70. G r y c z J.: Historia bibliotek w zarysie. Warszawa 1949. 71. G r y c z J., G r y c z o w a A.: Historia książki i bibliotek w zarysie. Warszawa 1972. 72. H an c k o R.: Ogólnokrajowa sieć biblioteczna w Polsce. Warszawa 1971. 73. K a p u ś c i k J.: W kręgu lekarzy, uczonych i bibliofilów. Warszawa 1993. 74. Klimowicz J., Suchodolska E.: Informator o bibliotekach i ośrodkach informacji naukowej w Polsce. Warszawa 1973. 75. Kłossowski A.: Biblioteka Narodowa w Warszawie: zbiory i działalność. Warszawa 1990. 76. Kochmańska W., P u z i o K., R a t aj e w s ki J.: Biblioteka. Cz. 1: Orga- nizacja biblioteki, gromadzenie zbiorów bibliotecznych. Wyd. 2. Katowice 1979. 77. Kołodziejska J.: Biblioteka, i świat współczesny. Wrocław 1973. 78. Kołodziejska J.: Biblioteki publiczne: główne kierunki rozwoju. Warszawa 1972. 79. Kołodziejska J.: Biblioteki publiczne po reformie administracyjnej kraju. Warszawa 1980. 80. Kołodziejska J.: Biblioteki w Polsce i za granicą. Warszawa 1978. 81. Kołodziejska J.: Kultura, gospodarka, biblioteki. Warszawa 1992. 82. Kołodziejska J.: Między teorią a praktyką bibliotekarską. Warszawa 1985. 83. Kołodziejska J.: Polskie Towarzystwo Czytelnicze (w poszukiwaniu dro- gowskazów). „Przegląd Biblioteczny" 1997 z. 2/3 s. 249-255. 84. Kołodziejska J.: ^a drzwiami bibliotek. Warszawa 1996. 85. Kubów S.: Sylwetki polskich bibliologów. Wrocław 1983. 86. Kwiecień C.: Od papirusu do bibliobusu. Katowice 1960. 87. Lech M.J.: Dylematy współczesnej bibliologii. Warszawa 1987. 88. L i c k 1 i d e r J.: Biblioteki przyszłości. Warszawa 1970. 89. Łysakowski A.: Biblioteka. W: Bibliotekarstwo naukowe z uwzględnieniem dokumentacji naukowo-technicznej. Red. A. Łysakowski. Warszawa 1956. 90. Materiały do studiowania bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. T. 3: Bi- bliotekarstwo. Wybór tekstów. Red. A. Jarosz, oprać. H. Kot. Katowice 1980. 91. Międzynarodowe problemy bibliotekarstwa. Warszawa 1980. „Zeszyty Przekładów" nr 40. 92. Nowe kierunki w dydaktyce i metodologii bibliotekoznawstwa i informacji nau- kowej. Red. M. Kocójowa. Kraków 1993. 93. Portrety bibliotekarzy polskich. Wrocław 1980. 94. Program rozwoju bibliotekarstwa polskiego do 1990 roku. Warszawa 1978. 95. Radlińska H.: Zagadnienia bibliotekarstwa i czytelnictwa. Wrocław 1961. 96. Raport o stanie bibliotek polskich. Warszawa 1974. 97. Raport o stanie bibliotek resortu oświaty i wychowania. Warszawa 1980. 98. Raport o stanie oświaty w PRL. Warszawa 1973. 99. R a t a j e w s k i J.: Biblioteki naukowe i fachowe oraz ośrodki informacji nau- kowo-technicznej w komunikacji społecznej. Katowice 1982. 406 100. Ratajewski J.: Wstęp do informacji naukowej. Katowice 1973. 101. Rat aje wski J.: Wybrane problemy metodologiczne informologii nauki (in- formacji naukowej). Katowice 1994. 102. Sawoniak H.: Biblioteki współczesne. Bibliografia. Informacja naukowa. Wybór i wstęp A.W. Jarosz i Z. Żmigrodzki. Katowice 1995. 103. Sitarska A.: Systemowe badanie bibliotek: studium metodologiczne. Łódź 1990. 104. Sordylowa B.: Z problematyki bibliotek i informacji naukowej. Warszawa 1997. 105. Stan i perspektywy rozwoju bibliotekarstwa polskiego do roku 2000. Oprać. J. Kołodziejska. Warszawa 1986. 106. Stępień E.: Polskie Towarzystwo Informacji Naukowej. „Przegląd Biblio- teczny" 1997 z. 2/3 s. 257-260. 107. Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich: informator. Oprać. E. Jakimowicz. War- szawa 1995. 108. Świderski B.: Bibliotekarstwo, bibliotekoznawstwo i terminy pokrewne: hi- storia, zakres użycia, semantyka. Łódź 1981. 109. Świerkowski K.: Zarys wiedzy o książce dla bibliotekarza. Warszawa 1966. 110. Szyndler B.: Wstęp do bibliotekarstwa. Lublin 1985. 111. Twórcy współczesnego bibliotekarstwa polskiego. Wrocław 1974. 112. Ustawa o bibliotekach z dnia 9 kwietnia 1968 r. Warszawa 1978. 113. Ustawa o bibliotekach z dnia 21 czerwca 1997 r. „Bibliotekarz" 1997 nr 11 s. 4-8. 114. Ustawa o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych z dnia 7 listopada 1996 r. Dz. U. nr 152 poz. 722. 115. Wasilewska W.: Wiedza o książce. Warszawa 1966. 116. Z historycznych i metodologicznych problemów badań księgoznawczych i biblio- tekoznawczych. Red. Z. Jabłoński. Kraków 1985. 117. Z problemów metodologii i dydaktyki bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Red. M. Kocójowa. Kraków 1990. 118. Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. Wrocław 1961. 119. Zarzębski T.: Polskie prawo biblioteczne 1773-1983. Katalog aktów nor- matywnych polskiego prawa bibliotecznego. Wyd. 2 rozszerz. Warszawa 1990. 120. Zarzębski T.: Przepisy prawne dla bibliotek publicznych. Warszawa 1989. 121. Żmigrodzki Z.: Problemy bibliotekarskiej etyki zawodowej. Katowice 1992. 2. Rodzaje bibliotek i ich charakterystyczne zadania 122. Andrzejewska J.: Bibliotekarstwo szkolne. Teoria i praktyka. T. 1: Or- ganizacja biblioteki. T. 2: Praca pedagogiczna bibliotekarza. Warszawa 1996. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 17. 123. Assbury E., Bruszewski T., Czarnecka J.: Biblioteka fachowa. Wyd. 5. Warszawa 1978. 124. Atamariczuk K.: Pedagogiczne biblioteki wobec tradycji i współczesności oświatowej. Elbląg 1989. 407 125. Białkowska B.: Biblioteki publiczne dla dzieci: wczoraj — dziś — jutro? „Bibliotekarz" 1993 nr 4 s. 11-14. 126. Biblioteka i informacja w systemie edukacji. Red. M. Drzewiecki. Warszawa 1993. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 1. 127. Biblioteka naukowa: automatyzacja, organizacja, zarządzanie. Materiały z kon- ferencji „Organizacja i zarządzanie bibliotekami naukowymi w procesie automatyzacji". Poznań 15-17 listopada 199Ą r. Warszawa 1995. Propozycje i Materiały nr 4. 128. Biblioteka naukowa w procesach informacji: doświadczenia i nowe wizje. Ma- teriały z konferencji naukowej, Warszawa Ą-5 czerwca 1991. Warszawa 1992. 129. Bierczyński P.: Biblioteki zakładowe: stan obecny i perspektywy zmian. „Przegląd Biblioteczny" 1989 z. 2 s. 125-135. 130. Brzózka B., Kozakiewicz W.: Biblioteka szpitalna dla pacjentów: po- radnik. Warszawa 1984. 131. Burakowski J.: Samorządowa biblioteka publiczna: poradnik. Warszawa 1994. 132. Cieszyn Historical Library. Cieszyn 1995. 133. Choryński P., Wawrzyniak E.: Biblioteka szkolna: organizacja, prze- pisy, nadzór wg stanu z 30 października 1993 r. Jelenia Góra 1993. 134. Ćwiekowa J., Przelaskowski R.: Polskie biblioteki naukowe. Warszawa 1975. 135. Drzewiecki M.: Biblioteka we współczesnej szkole. Warszawa 1991. 136. Drzewiecki M.: Biblioteki szkolne: sieć, zbiory, działalność. „Przegląd Bi- blioteczny" 1988 z. 3/4 s. 333-346. 137. Drzewiecki M.: Biblioteki szkolne i pedagogiczne w Polsce: rola w proce- sie dydaktycznym i miejsce w krajowej sieci biblioteczno-informacyjnej. Warszawa 1991. 138. Falkowska H.: Z dziejów polskich bibliotek szkolnych. Warszawa 1966. 139. Funkcjonowanie bibliotek szkolnych w Polsce (w latach 19Ą5 — 1989). Red. J. Jarowiecki. Kraków 1991. 140. G o r m a n M.: Przyszłość biblioteki akademickiej. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 2 s. 147-155. 141. Kapuścik J.: Główna Biblioteka Lekarska — wczoraj i dziś. „Przegląd Bi- blioteczny" 1996 z. 1 s. 27-32. 142. Kołodziejska J.: Biblioteki akademickie w nowoczesnym społeczeństwie: konferencja naukowa w Toruniu, wrzesień 1995 r. „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" 1995 nr 4 s. 26-28. 143. Konieczna D.: Biblioteki wyższych szkół pedagogicznych w Polsce. W: Bi- blioteka i informacja..., s. 32-48. 144. Komputer w bibliotece szkolnej. „Biblioteka w Szkole" 1996 nr 7 s. 3-29. 145. Książnica Cieszyńska. Cieszyn 1995. 146. Łoś L.: Biblioteki naukowe. Wrocław 1980. 147. Łoś L.: Biblioteki Polskiej Akademii Nauk. Wrocław 1973. 148. M aj J.: Biblioteki publiczne 19Ą5-1990 na tle innych instytucji kultury. War- szawa 1996. 149. Materska K.: Edukacyjna funkcja biblioteki publicznej w życiu młodzieży. Warszawa 1993. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 2. 408 150. N o w a k Z.: Bibliotheca Senatus Gedanensis 1596 -1996. „Przegląd Biblio- teczny" 1996 z. 1 s. 13-26. 151. Niemczykowa A.: Biblioteki szkół i zakładów specjalnych w systemie in- formacji. W: Biblioteka i informacja..., s. 109-139. 152. Pół wieku wałbrzyskich bibliotek publicznych. Oprać. J. Czarnik. Wałbrzych 1995. 153. Przybyszewski W.: Biblioteki publiczne w 1992 roku. „Bibliotekarz" 1993 nr 7/8 s. 24-28. 154. Rekos z Z.: Biblioteka w zakładzie pracy. Wyd. 2. Warszawa 1978. 155. Saniewska-Telecka D.: Vademecum nauczyciela bibliotekarza. War- szawa 1996. 156. W bibliotece dla dzieci: poradnik metodyczny. Wyd. 2 popr. i uzup. Red. I. Sta- chelska. Warszawa 1972. 157. Wiosińska-Kałka E.: Biblioteka fachowa. Wyd. 2 zm. i uzup. Warszawa 1987. 158. Wojakowski J.: Księgozbiory Eustachego Kajetana Sapiehy (1797 — 1860) i Wacława Seweryna Rzewuskiego (1785 — 1831). Warszawa 1996. 159. Zadania biblioteki wyższej uczelni technicznej wczoraj, dziś i jutro: materiały konferencyjne. Warszawa, 7-8 listopada 1995 r. Warszawa 1996. 160. Z y b e r t E.B: Biblioteki więzienne: zarys problematyki. Warszawa 1991. 3. Budownictwo, pomieszczenia i wyposażenie bibliotek 161. Baumgart J.: Zagadnienie budownictwa bibliotecznego na przykładzie Bi- blioteki Jagiellońskiej. „Przegląd Biblioteczny" 1966 z. 1/2 s. 15-37. 162. Baur-Heinhołd M.: Schone alte Bibliotheken. Ein Buch vom Zauber ihrer Raume. Miinchen 1972. 163. Bibliobus w służbie bibliotecznej. Warszawa 1963. Zeszyty Przekładów nr 15. 164. Bibliofer (Francuski wagon — biblioteka). Oprać. H. Cirlić. „Bibliotekarz" 1964 nr 10 s. 313-315. 165. Budownictwo biblioteczne. Materiały seminarium w Kazimierzu nad Wisłą 28-30 maja 1962. Warszawa 1964. 166. Budownictwo małych i średnich bibliotek. „Przegląd Biblioteczny" 1966 z. 1/2 s. 103-104. 167. Bukowski J.: Wyposażenie biblioteki: rozmieszczenie i przechowywanie zbiorów. Warszawa 1974. 168. Cudnik Z.: Skarbnice wiedzy: studium budownictwa bibliotek. Wrocław 1980. 169. Czerni J.: Automatyczny mikropowielacz do kart katalogowych Mini-Graph 120. „Bibliotekarz" 1973 nr 9 s. 261-265. 170. Czerni J.: Zastosowanie kardeksu w ewidencji akcesyjnej czasopism. „Rocz- niki Biblioteczne" 1969 z. 3/4 s. 731-774. 171. Galvin H.R.; Van Buren M.: Budynek małej biblioteki: podręcznik UNE- SCO. Warszawa 1962. „Zeszyty Przekładów" nr 11. 172. Głowinkowska A.: Mini-graf — powielacz do kart katalogowych. „Biblio- tekarz" 1976 nr 3 s. 59-61. 409 173. Grundlagen des Bibliotheksbaus. Bibliotheksgebaude. Leipzig 1985. 174. Hobson A.: Great Libraries. London 1970. 175. Jankowski K.: Zastosowanie mikrografii i innych technik reprograficznych w dokumentacji i informacji naukowej. Warszawa 1979. 176. J i r o w e c J.: Technika mikrofilmowa. Mikrografia. Warszawa 1974. 177. Kossuth E.: Lokal i urządzenie biblioteki. Warszawa 1961. 178. Krzyżanowski W.: Architekt o bibliotece. Warszawa 1983. 179. Krzyżewski T.: Modularne budownictwo bibliotek na przykładzie biblioteki AGH. „Przegląd Biblioteczny" 1972 z. 2 s. 177-187. 180. Kubisiak E., Przybyszewski W.: Producenci mebli i sprzętów biblio- tecznych: informator. Warszawa 1985. 181. Kulczyk S.: Kopiowanie, powielanie i oprawa dokumentów w działalności informacyjnej. Katowice 1983. 182. Lóschburg W.: Alte Bibliotheken in Europa. Leipzig 1974. 183. Maj J.: Meble z biblioteki na Koszykowej jako szansa i perspektywa. „Biblio- tekarz" 1973 nr 10 s. 301-307; nr 11 s. 338-345. 184. M aj J.: Organizacja przestrzenna i wyposażenie biblioteki publicznej. Wyd. 2 uzup. Warszawa 1987. 185. Maruszczak S.: Meble dla bibliotek. Szczecin 1978. 186. Maruszczak S.: Techniczne środki audiowizualne dla bibliotek. „Bibliotekarz Zachodnio-Pomorski" 1977 nr 2/3 s. 59-69. 187. Miliard P.: Modern Library Eąuipment. London 1966. 188. Olszakowski Z.: Biblioteka AGH. „Architekt" 1962 nr 8 s. 316-317. 189. P i a s e c k i W.: Biblioteka bez okien. „Przegląd Biblioteczny" 1952 z. 4 s. 352-363. 190. Piasecki W.: Biblioteka. Wprowadzenie do zagadnień budowy. Warszawa 1962. 191. Piasecki W.: Budownictwo biblioteczne. „Przegląd Biblioteczny" 1970 z. 2/3 s. 253-256. 192. Piasecki W.: Naturalny wróg czy naturalny sprzymierzeniec. /Architekt/. „Przegląd Biblioteczny" 1954 z. 2 s. 155-162. 193. Piasecki W.: Problemy budownictwa bibliotecznego. W: Bibliotekarstwo na- ukowe. Warszawa 1956, s. 509-544. 194. Producenci mebli i sprzętów bibliotecznych: informator. Wyd. 2 popr. i uzup. Warszawa 1990. 195. Projektanci budynków bibliotecznych w Polsce: informator. Warszawa 1989. 196. Przybyszewski W.: Budynki i lokale biblioteczne w Polsce: raport z badań. Warszawa 1990. 197. Przybyszewski W.: Wyposażenie techniczne bibliotek: raport z badań. Warszawa 1992. 198. Reprografia w bibliotekach. Warszawa 1975. Zeszyty Przekładów nr 32. 199. Schweigler P.: Einrichtung und technische Ausstattung von Bibliotheken. Wiesbaden 1977. 200. Sedlaczek F.: Bibliotekarz i architekt muszą współpracować. „Bibliotekarz" 1964 nr 7/8 s. 206-207. 201. Sedlaczek F.: Normy budownictwa bibliotecznego. „Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1969 s. 161-167. 202. Sedlaczek F.: Pomieszczenia i urządzenie biblioteki. Wyd. 3. Warszawa 1966. 410 203. Sikorski D.: Reprografia: środki i metody uwielokrotniania dokumentów. Warszawa 1969. 204. Sikorski L.: Interbiuro 80. U — bix CP 1. „Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1981 nr 1 s. 30-31. 205. Sikorski L.: Przegląd urządzeń dla ośrodków inte. „Aktualne Problemy Infor- macji i Dokumentacji" 1981 nr 3 s. 33-39. 206. Typowe potrzeby placówek informacji w zakresie sprzętu informatycznego. Oprać. K. Biesaga. Warszawa 1981. 207. Wierzbicki J.: Biblioteki współczesne o układach horyzontalnych na rzu- tach zwartych. „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1971 T. 7 s. 59-116. 208. Wierzbicki J.: Moduł konstrukcyjny i moduł wyposażenia bibliotek. W: 77 Międzynarodowa Konferencja n.t. Budownictwa Bibliotecznego, Warszawa 19-23 X 1965. Warszawa 1967. 209. Wierzbicki J.: Optymalne rozwiązanie magazynów książek w bibliotekach uniwersyteckich. Warszawa 1966. 210. Wierzbicki J.: Wolny dostęp do zbiorów w bibliotekach uniwersyteckich. „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1973 T. 9 s. 83-94. 211. Zarządzenie nr 26 Min. Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dn. 11 maja 1968 r. w sprawie ustanowienia normatywu technicznego projektowania bibliotek publicznych. [Dziennik Budownictwa 1968 nr 6, poz. 23]. W:L. B i 1 i ń s k i, E. Gruberska.K. Podhorski: Zbiór przepisów prawnych dla bibliotek publicznych. Warszawa 1974, s. 41-57. 212. Żmigrodzki Z.: Wyposażenie bibliotek i innych placówek informacji nau- kowej. Katowice 1982. 4. Organizacja i administracja biblioteki — kierowanie pracą biblioteczną 213. B a b i a k K.: Podstawy prawne organizacji bibliotek szkół wyższych. „Bibliote- karz" 1985 nr 9 s. 28-32. 214. Baumgart J.: Struktura organizacyjna bibliotek naukowych. W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. Wrocław 1961, s. 131-154. 215. Białkowska B.: Wybrane zagadnienia organizacji i wyposażenia bibliotek publicznych dla dzieci i młodzieży. Warszawa 1992. 216. Cenin M.: Stres w kierowaniu — kierowanie stresem. „Zarządzanie" 1991 nr 8/9 s. 54-56. 217. Czerni J.: Aktualne problemy naukowej organizacji pracy w bibliotekach polskich. Warszawa 1978. 218. Ćwiekowa J., Przelaskowski R.: Polskie biblioteki naukowe. Warszawa 1975. 219. D i e h 1 K.: Zarządzanie zasobami ludzkimi. „Bibliotekarz" 1994 nr 4 s. 14-16. 220. Encyklopedia organizacji i zarządzania. Warszawa 1981. 221. Ewie z K.: Organizacja i administracja biblioteki: statut, schemat organiza- cyjny, regulamin pracy. „Przegląd Biblioteczny" 1961 z. 1 s. 16-23. 411 222. H o w o r k a B.: Regulaminy w bibliotece. „Poradnik Bibliotekarza" 1985 nr 3 s. 72-75. 223. Ho worka B.: Statut biblioteki. „Poradnik Bibliotekarza" 1984 nr 11/12 s. 295-299. 224. H o w o r k a B.: Wybrane problemy organizacji pracy w bibliotece. „Poradnik Bibliotekarza" 1981 nr 10 s. 235-239; nr 11/12 s. 273-280; 1982 nr 1 s. 8-10. 225. Howorka B.: Z problematyki kierowania biblioteką. „Poradnik Bibliotekarza" 1982 nr 4 s. 71-74; nr 5 s. 103-108; nr 6 s. 135-138. 226. J a n i a k J.: Badanie metod pracy w bibliotekach, naukowych. Warszawa 1978. 227. Jaz don A.: Z problemów organizacji i zarządzania biblioteką uczelnianą w procesie automatyzacji. „Bibliotekarz" 1995 nr 9 s. 7-11. 228. K a m i ń s k a H.: Formy organizacji sieci, nadzoru i instruktażu stosowane obecnie w bibliotekach publicznych. „Bibliotekarz" 1989 nr 7/8 s. 3-10. 229. K a m i ń s k a H.: Wybrane problemy organizacji bibliotek publicznych. „Porad- nik Bibliotekarza" 1980 nr 1 s. 1-6. 230. K i e ż u n W.: Organizacja pracy własnej dyrektora. Warszawa 1974. 231. Kołodziejska J.: Biblioteki publiczne: główne kierunki rozwoju. Warszawa 1972. 232. Kołodziejska J.: Biblioteki publiczne po reformie administracyjnej kraju. Warszawa 1980. 233. Kołodziejska J.: Między teorią a praktyką bibliotekarską. Warszawa 1985. 234. Kowalczuk R.: Podstawy psychologii, socjologii i organizacji pracy. War- szawa 1981. 235. Martyniak Z.: Organizacja i zarządzanie: 50 problemów teorii i praktyki. Warszawa 1986. 236. Organizacja i administracja biblioteki. Red. B. Olejniczak. Warszawa 1964. 237. Organizacja i zarządzanie. Poznań 1991. 238. Organizacja pracy w bibliotekach. Warszawa 1978. 239. Pietrasiński Z.: Twórcze kierownictwo. Warszawa 1975. 240. Problemy organizacji bibliotek szkół wyższych. Warszawa 1982. Zeszyty Przekła- dów nr 45. 241. Przelaskowski R.: Biblioteka i jej organizacja. Warszawa 1960. 242. Przelaskowski R.: Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek: studia i szkice. Warszawa 1972. 243. Samorządy i biblioteki: materiały z konferencji „Samorządowe biblioteki pu- bliczne w Polsce". Miałkówek k. Płocka, 2Ą-26 kwietnia 1997 r. Red. M. Szyszko. Warszawa 1997. Propozycje i Materiały nr 18. 244. Sienkiewicz P.: Systemy kierowania. Warszawa 1989. 245. Spaleniak W.: Organizacja i zarządzanie siecią bibliotek w szkole wyższej. Poznań 1979. 246. Śliwińska M.: Zmiany organizacyjne w bibliotece uniwersyteckiej w Toru- niu. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 79-87. 247. Teoria organizacji i zarządzania. Red. J. Kurnal. Warszawa 1979. 248. T e t e 1 a G.: Uniwersyteckie sieci biblioteczne. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 1 s. 55-61. 249. W o j c i e c h o w s k i J.: Nowe stare bibliotekarstwo. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 1 s. 45-53. 412 250. Wojciechowski J.: Z organizacyjnych problemów bibliotek szkolnych. „Bi- blioteka w Szkole" 1996 nr 4 s. 1-2. 251. W o ł o s z J.: Biblioteka i jej organizacja. Warszawa 1980. 252. Wołosz J.: Organizacja biblioteki i kierowanie jej działalnością. Wyd. 2 zmień, i uzup. Warszawa 1981. 253. Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. T. 1. Red. A. Jarosz, Z. Żmigrodzki. Katowice 1979. T. 2. Red. A. Jarosz, H. Kot. Katowice 1983. 254. Zarzębski T.: Z problemów nowoczesnej organizacji zbiorów bibliotecznych. Warszawa 1972. 255. Zieleniewski J.: Organizacja i zarządzanie. Wyd. 5. Warszawa 1976. 256. Zieleniewski J.: Organizacja zespołów ludzkich. Wyd. 7. Warszawa 1982. 257. Żmigrodzki Z.: Naukowa organizacja pracy bibliotecznej: zarys rozwoju zainteresowań w Polsce. Warszawa 1978. 258. Żmigrodzki Z.: Racjonalizacja pracy bibliotecznej: problemy, kierunki, me- tody. Katowice 1986. 5. Organizacja zbiorów 259. Czarnecka J., Szałajska E.: Organizacja księgozbiorów w wypożyczal- niach z wolnym dostępem do półek. Warszawa 1975. 260. Dziubecka R.: Nowe typy zbiornic dokumentów — fonoteki i filmoteki. Warszawa 1977. 261. Informacja o aktualnych przepisach regulujących działalność bibliotek szkol- nych. „Biblioteka w Szkole" 1994 nr 1 s. 21. 262. Musioł K.: Organizacja i inwentaryzacja zbiorów muzycznych. „Przegląd Biblioteczny" 1961 z. 3/4 s. 281-292. 263. P a s i e r s k i J.: Problemy specjalizacji bibliotek naukowych. Warszawa 1968. 264. Romańska A., Sitarska A.: Specjalizacja zbiorów bibliotecznych: zagad- nienia metodyczne. Warszawa 1984. 265. Saniewska-Telecka D.: Vademecum nauczyciela bibliotekarza. War- szawa 1996. 266. S a wiek a S.: Organizacja zbiorów graficznych w bibliotekach polskich. War- szawa 1936. 267. Sliwińska M.: Zmiany organizacyjne w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toru- niu. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 79-87. 268. Wierzbicki J.: Optymalne rozwiązanie magazynów książek w bibliotekach uniwersyteckich. Warszawa 1966. 269. Wolny dostęp do półek w bibliotekach. Warszawa 1962. Zeszyty Przekładów nr 12/13. 270. Wołosz J.: Organizacja biblioteki i kierowanie jej działalnością. Wyd. 2 zm. i uzup. Warszawa 1981. 271. Zarzębski T.: Z problemów nowoczesnej organizacji zbiorów bibliotecznych. „Przegląd Biblioteczny" 1971 z. 1/4 s. 201-210. 272. Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. Red. A. Jarosz, Z. Żmigrodzki. T. 1. Katowice 1979. 413 6. Gromadzenie i uzupełnianie zbiorów 273. A d a m i e c W.: Główne problemy uzupełniania księgozbiorów bibliotek publicz- nych w latach siedemdziesiątych. Warszawa 1989. Materiały Informacyjne Instytutu Książki i Czytelnictwa nr 20. 274. Bernard J.: Poradnik metodyczny w zakresie gromadzenia i ewidencji zbio- rów bibliotecznych. Wrocław 1979. 275. B i 1 i ń s k i L.: Propozycje nowych regulacji prawnych dotyczących egzemplarza obowiązkowego. „Bibliotekarz" 1993 nr 5 s. 19-21. 276. C h a d a j E.: Dobór i gromadzenie zbiorów. Warszawa 1988. 277. Chamerska H.: Wytyczne polityki gromadzenia zbiorów: problemy meto- dyczne. „Przegląd Biblioteczny" 1965 z. 1 s. 5-15. 278. Czarnecka J.: Technika gromadzenia księgozbioru i jego ewidencja. War- szawa 1964. 279. Dziurkowska E.: Gromadzenie i selekcja zbiorów bibliotecznych: poradnik metodyczny. Wrocław 1992. 280. Grała E.: Metodyka opracowania zasad gromadzenia zbiorów w bibliotekach Stanów Zjednoczonych. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 2/3 s. 143-157. 281. Gromadzenie i opracowywanie zbiorów w bibliotekach publicznych: materiały z ogólnopolskiej konferencji w Rzeszowie. Warszawa 1985. 282. Kamiński S.: Problemy archiwizowania i wykorzystania egzemplarza obo- wiązkowego. „Bibliotekarz" 1993 nr 1/2 s. 18-23. 283. Mężyński A.: Gromadzenie piśmiennictwa naukowego w bibliotekach sieci Polskiej Akademii Nauk. „Przegląd Biblioteczny" 1987 z. 1 s. 45-54. 284. Pasierski J.: Problemy specjalizacji bibliotek naukowych. Warszawa 1968. 285. Remerowa K.: Gromadzenie zbiorów w bibliotekach. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956, s. 87-131. 286. Romańska A., Sitarska A.: Specjalizacja zbiorów bibliotecznych. Warszawa 1984. Zagadnienia Metodyczne SINTO nr 18. 287. Słabczyński N.: Międzynarodowa wymiana publikacji. „Przegląd Biblio- teczny" 1963 z. 1 s. 65-74. 288. Stefaniak B.: Metody doboru czasopism do prenumeraty. Warszawa 1982. Zagadnienia Metodyczne SINTO nr 12. 289. Szocki J.: Gromadzenie zbiorów bibliotecznych: zagadnienia wybrane. Wro- cław 1979. 290. Świderski B.: Współpraca bibliotek w zakresie gromadzenia zbiorów. War- szawa 1964. 291. Terendyj Z.: Możliwości wykorzystania ISBN i ISSN przy uzupełnianiu zbiorów bibliotecznch. „Bibliotekarz" 1993 nr 4 s. 15-19. 292. Zarządzenie nr 1 Ministrów: KiSzt. Nauki Szkoln. Wyż. i Techn. oraz Sekre- tarza Nauk. PAN z dnia 26 kwietnia 1979 r. w sprawie ustalenia zasad i planu specjalizacji zbiorów bibliotecznych oraz wyznaczenia bibliotek centralnych i określenia ich zadań. 414 7. Ewidencja zbiorów 293. Biliński L.: Obowiązkowe egzemplarze biblioteczne. „Bibliotekarz" 1997 nr 2 s. 2-4. 294. Biraga E., Tucholska J.: Ewidencja i kontrola zbiorów bibliotecznych: oraz słowniczek podstawowych terminów używanych w bibliotekarstwie. Warszawa 1993. 295. B 1 a s i n e k R.: Ewidencja i katalogowanie dokumentów w bibliotekach facho- wych. Wyd. 3 popr. i uzup. Warszawa 1973. 296. Guziec L.: Opis katalogowy nagrań magnetofonowych. „Biblioteka w Szkole" 1992 nr 10 s. 1-7 (zawiera także informacje dotyczące ewidencji nagrań). 297. Instrukcja nr 1 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 15 maja 1984 r- w sprawie zasad ewidencji materiałów bibliotecznych, ich wyceny i inwentaryzacji oraz odpisywania ubytków w tych materiałach [Dz. Urz. Min. Kult. i Szt. 1984 nr 7 poz. 34]; „Biblioteka w Szkole" 1991 nr 7/8 s. 10-23. 298. K u b i s a A.: Ewidencja i kontrola zbiorów bibliotecznych. Szczecin 1988. 299. Opracowanie dokumentów. Cz. 1. Błasinek R.: Ewidencja i katalogowanie. Warszawa 1968. 300. Poradnik metodyczny w zakresie gromadzenia i ewidencji zbiorów bibliotecz- nych. Oprać. J. Bernard. Wrocław 1979. 301. Rek B.: Kilka uwag do nowej ustawy o obowiązkowych egzemplarzach biblio- tecznych. „Bibliotekarz" 1997 nr 2 s. 4-5. 302. Rozporządzenie Min. Kultury i Sztuki dotyczące egzemplarzy obowiązkowych i wykazu bibliotek uprawnionych do jego otrzymywania z 6 marca 1997 r. [Dz. U. nr 29 poz. 161]. 8. Przechowywanie zbiorów. Ochrona materiałów bibliotecznych 303. Biblioteka składowa i jej problemy. Red. H. Wiącek. Warszawa 1978. Zeszyty Przekładów nr 38. 304. C u d n i k Z.: Skarbnice wiedzy: studium budownictwa bibliotek. Wrocław 1980. 305. Czajka A.: Ogólne zasady przechowywania zbiorów fotograficznych. „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1993 s. 193-208. 306. Husarska M., Sadurska I.: Konserwacja zbiorów archiwalnych i biblio- tecznych. Warszawa 1968. 307. Jakubowski S.: Odnawianie zniszczonych druków. Kraków 1947. 308. Kochmańska W., Puzio A., Ratajewski J.: Biblioteka. Cz. 1. Wyd. 2 popr. i uzup. Katowice 1979. 309. Konserwacja zbiorów bibliotecznych: Międzynarodowa Narada Ekspertów, War- szawa, październik 1987. Red. E. Potrzebnicka. Warszawa 1992. 310. Kostyrko K., Okołowicz-Grabowska B.: Pomiary i regulacja wil- gotności w pomieszczeniach. Warszawa 1977. 311. Maj J.: Organizacja przestrzenna i wyposażenie biblioteki publicznej. Wyd. 2 uzup. Warszawa 1987. 415 312. Ochrona mienia bibliotecznego przed zniszczeniem. Oprać. O.S. Czarnik. War- szwa 1988. Zeszyty Przekładów nr 49. 313. Ochrona zbiorów bibliotecznych: z problemów konserwacji. Oprać. J. Wieprzkow- ski. Warszawa 1992. Zeszyty Przekładów nr 51. 314. Ochrona zbiorów bibliotecznych przed kradzieżami. Warszawa 1986. Zeszyty Prze- kładów nr 47. 315. Ogólnopolskie seminarium i warsztaty na temat ochrony zbiorów zabytkowych w regionie. Cieszyn, 20-22 września 1995 r. Materiały. Cieszyn 1995. 316. Osięgłowski J.: Przechowywanie i konserwacja książki. Poznań 1982. 317. P i a s e c k i Z.: Biblioteki składowe. „Przegląd Biblioteczny" 1974 z. 3 s. 265-277. 318. Problemy konserwacji i renowacji zbiorów bibliotecznych. Red. S. Kubiak. Poznań 1979. 319. R a m s D.: Laminacja papieru — tak czy nie? „Bibliotekarz" 1997 nr 1 s. 10-15. 320. Rams D.: Wpływ warunków przechowywania na trwałość materiałów biblio- tecznych. „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1993 s. 163-175. 321. Sobucki W., Mioduszewska-Krajewska I.: Badanie mikroflory powietrza i przeglądy zbiorów w Bibliotece Narodowej. „Bibliotekarz" 1997 nr 4 s. 11-13. 322. S t a n i o c h W.: Oświetlenie pomieszczeń pracy. Warszawa 1982. 323. S z ars ki J.: Mechanizacja i automatyzacja magazynów bibliotecznych. „Prze- gląd Biblioteczny" 1975 z. 3 s. 233-248. 324. S z y n d 1 e r B.: Wstęp do bibliotekarstwa. Lublin 1985. 325. Walterowa H.: Inwentarz i przechowywanie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956, s. 282-307. 326. Wieprzkowski J.: Konserwacja księgozbiorów: informator dla biblioteka- rzy. „Biblioteka w Szkole" 1991 nr 11/12 s. 1-36. 327. Wieprzkowski J.: Konserwacja zbiorów bibliotecznych. Warszawa 1986. 328. Wieprzkowski J.: Vademecum konserwacji książki. Warszawa 1983. 329. Włosińska-Kałka T.: Biblioteka fachowa. Wyd. 2 zm. i uzup. Warszawa 1987. 330. Woźniak M., Sobucki W.: Ochrona zbiorów w Bibliotece Narodowej. „Bibliotekarz" 1995 nr 5 s. 17-21. 331. Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Red. J. Celma-Panek, S. Li- biszowski. Wrocław 1986. 332. Z problemów ochrony, konserwacji i rejestracji regionalnego dziedzictwa pi- śmienniczego. Red. I. Panie. Cieszyn 1994. 333. Zyska B.: Biologia książki. Katowice 1997. 334. Zyska B.: Kwaśny papier: zagrożenie dla druków XIX i XX wieku: skala oceny trwałości papieru drukowego w określonych przedziałach czasowych wg W.J. Barrowa. Katowice 1995. 335. Zyska B.: Mikrobiologiczna korozja materiałów. Warszawa 1977. 336. Zyska B.: Ochrona zbiorów bibliotecznych przed zniszczeniem. T. 1: Charakte- rystyka materiałów w zbiorach bibliotecznych. T. 2: Czynniki niszczące materiały w zbiorach bibliotecznych. T. 3: Działania profilaktyczne w bibliotece. Katowice 1991-1994. 416 9. Formalne opracowanie zbiorów 337. Automated cataloguing: a manuał. London 1989. 338. Bielska K.: Katalogowanie dokumentów dźwiękowych. Hasło. „Poradnik Bi- bliotekarza" 1988 nr 12 s. 18-20. 339. B ł as i n e k R.: Ewidencja i katalogowanie dokumentów w bibliotekach facho- wych. Warszawa 1973. 340. Borkowska W.: Katalog alfabetyczny. W: Bibliotekarstwo naukowe. War- szawa 1956, s. 132-199. 341. Borkowska W.: Próby ujednolicenia zasad katalogowania. „Bibliotekarz" 1961 nr 5 s. 148-149. 342. Brasse Z.: Alfabetyczne opracowanie zbiorów bibliotecznych. Poznań 1972. 343. Brasse Z.: Biblioteczny katalog alfabetyczny: materiały bibliograficzne. Po- znań 1964. 344. Burdowicz-Nowicka M.: Opracowanie i przechowywanie mikrofilmów. „Przegląd Biblioteczny" 1960 z. 4 s. 312-320. 345. Czapnik M.: Amerykański dorobek w zakresie opracowania książki cennej i rzadkiej z zastosowaniem formatu MARC. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 2 s. 179-185. 346. Drozdowska A.: Przepisy tymczasowe katalogowania i inwentaryzacji zbio- rów kartograficznych. (Projekt instrukcji). „Biuletyn Geograficzny" 1954 nr 11 s. 2-46. 347. Dziubowa Cz.: Opracowanie dokumentacyjne niepublikowanych dokumen- tów piśmienniczych. Warszawa 1978. 348. G ó 11 n e r M.L.: Przepisy katalogowania rękopisów muzycznych. Wrocław 1979. 349. Górny M.: Kooperacyjne i bierne formy opracowywania zbiorów bibliotecz- nych: przegląd istniejących rozwiązań w zakresie katalogowania. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 97-102. 350. Grycz J., Borkowska W.: Skrócone przepisy katalogowania alfabetycz- nego. Wyd. 6. Warszawa 1975. 351. G u z i e c L.: Opis katalogowy nagrań magnetowidowych. (Poradnik dla nauczy- cieli-bibliotekarzy). „Biblioteka w Szkole" 1992 nr 10 s. 1-7. 352. Hali er K.: Katalogkunde. Formalkataloge und formale Ordnungsmethoden. Miinchen 1983. 353. Instrukcja opracowania wydawnictw ciągłych Biblioteki Uniwersytetu War- szawskiego. Warszawa 1982. 354. Janowska M.: Opis bibliograficzny artykułów (interpretacja postanowień PN-N-01152). Warszawa 1997. 355. Janowska M.: Opis bibliograficzny wydawnictw ciągłych (interpretacja po- stanowień PN-N-01152-02). Warszawa 1996. 356. Katalogowanie wydawnictw ciągłych. Oprać. K. Pieńkowska. Warszawa 1967. 357. K i e r s k a H.: Biblioteczne opracowanie norm, patentów i literatury firmowej. „Bibliotekarz" 1969 nr 1 s. 8-15; nr 2 s. 37-41; nr 4 s. 118. 358. Kolanowska Z., Pilarczyk M.: Dokumenty życia społecznego w dzia- łalności bibliotek publicznych. Warszawa 1985. 359. Kołodziejczyk H.: Katalogowanie książek z zastosowaniem nowych prze- pisów: poradnik dla bibliotekarzy szkolnych. Lublin 1987. 417 360. Kubisa A., Szlegel J.: Katalogowanie książek: materiały pomocnicze. Szczecin 1990. 361. Kubisa A., Szlegel J.: Opis bibliograficzny książek — przykłady wraz z komentarzem. Szczecin 1986. 362. Kwaśniewska J.: Mikrofisze w bibliotekach: opracowanie, udostępnianie. „Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1984 nr 1 s. 30-35. 363. Lenartowicz M.: Aktualne problemy międzynarodowego ujednolicenia za- sad katalogowania. Warszawa 1974. 364. Lenartowicz M.: Forma hasła korporatywnego. „Poradnik Bibliotekarza" 1986 nr 2 s. 25; nr 3 s. 23-24. 365. Lenartowicz M.: Format USMARC opisu katalogowego książek. Przy wspólpr. A. Paluszkiewicz i in. Warszawa 1993. 366. Lenartowicz M.: Hasło opisu bibliograficznego. „Przegląd Biblioteczny" 1990 nr 3/4 s. 33-46. 367. Lenartowicz M.: Książki wielotomowe. „Poradnik Bibliotekarza" 1987 nr 4 s. 32-34. 368. Lenartowicz M.: O haśle korporatywnym niemal wszystko. „Przegląd Bi- blioteczny" 1986 nr 1 s. 5-23. 369. Lenartowicz M.: O pracach nad przepisami katalogowania książek. „Prze- gląd Biblioteczny" 1988 nr 2 s. 165-171. 370. Lenartowicz M.: Opis bibliograficzny na dwóch poziomach. „Poradnik Bi- bliotekarza" 1987 nr 5 s. 25-27. 371. Lenartowicz M.: Prace niesamoistne wydawniczo. „Poradnik Bibliotekarza" 1987 nr 2 s. 23-24. 372. Lenartowicz M.: Prace współwydane. „Poradnik Bibliotekarza" 1987 nr 1 s. 24-25. 373. Lenartowicz M.: Wybór hasła autorskiego w katalogu alfabetycznym. „Po- radnik Bibliotekarza" 1986 nr 1 s. 15. 374. Lenartowicz M.: Zmiany w opisie bibliograficznym książek. „Poradnik Bi- bliotekarza" 1998 nr 2 s. 11-12. 375. Lenczowski A.: Postępowanie z taśmami magnetofonowymi w bibliotece. „Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 7/8 s. 227-232. 376. Nałęcz B.: Format USMARC rekordu bibliograficznego wydawnictwa cią- głego. Przy współpr. A. Paluszkiewicz i M. Lenartowicz. Warszawa 1994. 377. Olczakowa J.: Formalne opracowanie zbiorów bibliotecznych. Lublin 1980. 378. Opis bibliograficzny — zestaw pomocy dydaktycznych. Oprać. W. Papierska, B. Tomkiewicz. „Biblioteka w Szkole" 1991 nr 1 s. 10-19. 379. Opracowywanie norm: poradnik. Warszawa 1984. 380. Przepisy katalogowania i inwentaryzacji zbiorów kartograficznych. Warszawa 1953. 381. Przepisy katalogowania książek. Cz. 1: Opis bibliograficzny. Oprać. M. Lenartowicz. Wyd. 2. Warszawa 1986. 382. R y t e 1 Z.: Katalog alfabetyczny i katalogowanie. Wyd. 5. Warszawa 1979. 383. Sobiborowicz E.: Praktyczny poradnik katalogowania wraz z przykładami. Warszawa 1996. 384. Unrug Z.: Zasady inwentaryzacji i katalogowania geologicznych kolekcji do- kumentalnych. Warszawa 1974. 418 385. W o 1 i ń s k a W.: Druki opracowania grupowego. „Przegląd Biblioteczny" 1968 z. 3/4 s. 275-301. 386. Wytyczne opracowania rękopisów w bibliotekach polskich. Oprać, zespół na podst. projektów B. Horodyskiego i H. Więckowskiej. Wrocław 1955. 387. (Wykaz obowiązujących arkuszy normy opisu bibliograficznego znajduje się w biblio- grafii do rozdziału 28.) 10. Rzeczowe opracowanie zbiorów 388. Białkowska B.: Wykaz działów katalogu rzeczowego w bibliotekach dla dzieci i młodzieży. Warszawa 1991. 389. Błaziak M.: Hasło przedmiotowe a adekwatny opis przedmiotowy. „Zagad- nienia Informacji Naukowej" 1991 nr 1 s. 155-175. 390. Chan L.M: Library oj Congress subject headings: principies and application. Littleton, Colorado 1978. Rec. E. Stępniakowa. „Przegląd Biblioteczny" 1982 z. 3/4 s. 287-295. 391. Chrzan E.: Format USMARC rekordu zasobu. Sopot 1994. 392. Czarnecka J.: Katalog przedmiotowy na podstawie opisów z „Przewodnika Bibliograficznego": poradnik. Warszawa 1997. 393. Czarnecka J.: Wykaz działów katalogu rzeczowego dla małych bibliotek publicznych. Warszawa 1991. 394. Czarnecka J., Sawoniak H.: Klasyfikacja i katalog rzeczowy. Wyd. 2 popr. Warszawa 1987. 395. Ćwiekowa J.: Opracowanie przedmiotowe piśmiennictwa: problemy teore- tyczne i metodyczne. Warszawa 1974. 396. Ćwiekowa J.: Opracowanie tematyczne piśmiennictwa: język haseł przed- miotowych: katalog przedmiotowy. Warszawa 1988. 397. Głowacka T.: Język haseł przedmiotowych dla katalogów online bibliotek akademickich. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z 1/2 s. 55-63. 398. Głowacka T.: Kartoteka wzorcowa języka KABA: stosowanie w katalogu przedmiotowym. Warszawa 1997. Propozycje i Materiały nr 16. 399. Głowacka T.: Katalogi rzeczowe. Wyd. 2. Warszawa 1975. 400. Głowacka T.: Opracowanie rzeczowe zbiorów z perspektywy zintegrowanych systemów bibliotecznych. „Przegląd Biblioteczny" 1990 nr 3/4 s. 47-54. 401. Głowacka T.: Organizacja i koordynacja prac nad kartoteką haseł wzorco- wych języka KABA. „Bibliotekarz" 1997 nr 4 s. 6-10. 402. Głowacka T.: Walidacja haseł do kartoteki wzorcowej języka haseł przed- miotowych. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 2 s. 165-170. 403. Głowacka T., Jaśkowiak G.: Listy określników swobodnych języka KABA. Gdańsk 1995. 404. Kartoteka wzorcowa języka KABA. Cz. 1: Nazwy własne. Red. J. Woźniak. War- szawa 1994. 405. KochmańskaW., Puzio K., Ratajewski J.: Biblioteka. Cz. 1. Wyd. 2. Katowice 1979. 419 406. Konopka S.: Słownik haseł z dziedziny medycyny i nauk pokrewnych: książka podręczna do opracowywania katalogu przedmiotowego w bibliotekach lekarskich. Warszawa 1954-56. 407. Kossonoga J.: Słownik tematów dla bibliografii i katalogów w układzie przedmiotowym. Warszawa 1956. 408. Łysakowski A.: Katalog przedmiotowy. Cz. 1: Teoria. Wilno 1928. 409. Łysakowski A.: Katalog przedmiotowy: podręcznik. Warszawa 1946. 410. M ad aj o w a J.: Klasyfikacja zbiorów w bibliotece szkolnej. Łódź 1981. 411. M arkey K.: Subject searching in library catalogs. Dublin 1984. Rec. E. Stęp- niakowa. „Przegląd Biblioteczny" 1989 z. 1 s. 41-44. 412. Nowakowski B.: Klasyfikacja, katalog rzeczowy. Warszawa 1979. 413. Opracowanie rzeczowe w komputerowych systemach bibliotecznych: materiały konferencyjne. Rzeszów 1993. 414. Opracowanie rzeczowe zbiorów w dużych bibliotekach uniwersalnych. Materiały z konferencji 22-24 maja 1986 roku w Jarocinie. Warszawa 1989. 415. Paluszkiewicz A.: Format USMARC rekordu kartoteki haseł wzorcowych. Przy wspólpr. M. Lenartowicz i in. Warszawa 1994. 416. Sadowska J.: Hasła przedmiotowe Biblioteki Narodowej. Przejmować? Zmieniać? Odrzucać? „Bibliotekarz" 1995 nr 4 s. 12-15. 417. Sadowska J.: Indeksy przedmiotowe do tablic klasyfikacyjnych: problemy praktyczne. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1986 nr 1 s. 83-96. 418. Sadowska J.: Indeksy systematyczne do katalogów przedmiotowych. „Zagad- nienia Informacji Naukowej" 1987 nr 2 s. 81-92. 419. Sadowska J.: Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego. Warszawa 1991. 420. Sadowska J.: Metodyka opracowania przedmiotowego w polskich bibliote- kach uniwersalnych. „Przegląd Biblioteczny" 1989 z. 3 s. 241-249. 421. Sadowska J., Turowska T.: Języki informacyjno-wyszukiwawcze: kata- logi rzeczowe. Warszawa 1991. 422. Sawoniak H.: Klasyfikacja i katalog rzeczowy. Warszawa 1961. 423. Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Oprać. J. Trzcińska, E. Stępniakowa. Wyd. 3. T. 1-2. Warszawa 1997. 424. Słownik z dziedziny medycyny, ochrony zdrowia i nauk pokrewnych. Warszawa 1972. 425. Sobiborowicz E.: Słownik haseł wzorcowych dla bibliotekarzy szkolnych (do wykorzystania w systemie komputerowym biblioteka szkolna MOL). Warszawa 1996. 426. Sosińska-Kalata B.: Podręcznik UKD dla bibliotekarzy i pracowników informacji. Warszawa 1995. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 15. 427. Sosińska-Kalata B.: Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna. Warszawa 1993. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 3. 428. Stępniakowa E.: Klasyfikacja zbiorów wielkiej biblioteki uniwersalnej. „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1981-1982 T. 17-18 s. 49^98. 429. Stępniakowa E.: Rzeczowe opracowanie zbiorów w wielkich bibliotekach uniwersalnych. „Przegląd Biblioteczny" 1981 z. 1 s. 25-46. 430. Stolarczyk A.: Katalogi rzeczowe Biblioteki Narodowej — wczoraj — dziś — jutro. „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" 1995 nr 4 s. 7-9. 420 431. Ś c i b o r E.: Biblioteczno-bibliograficzne systemy porządkowania dokumentów. Warszawa 1976. 432. Ś ci b o r E.: Klasyfikacja piśmiennictwa. Olsztyn 1996. 433. Ś c i b o r E.: Rozwój systemów klasyfikacji na tle rozwoju piśmiennictwa i dzia- łalności biblioteczno-dokumentacyjnej. Warszawa 1975. 434. Ś c i b o r E.: Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna — zmiana statusu i systemu zarządzania. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1993 nr 1 s. 81-85. 435. Świderski B., Osmólska S., Kossonoga J.: Klasyfikacja piśmiennic- twa. Katalog rzeczowy. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956, s. 253-272. 436. Turowska T.: Katalog rzeczowy w średnich bibliotekach publicznych. Wyd. 3 popr. i uzup. Warszawa 1992. 437. U n g u r i an O.: Teoria i praktyka klasyfikacji fasetowej S.R. Ranganathana. Warszawa 1973. 438. U n g u r i an O.: Wprowadzenie do UKD. Wyd. 3. Warszawa 1978. 439. W o ź n i a k J.: Kartoteka haseł wzorcowych dla publicznie dostępnego katalogu online sieci bibliotek Uniwersytetu Warszawskiego. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1992 nr 1 s. 149-153. 440. Wrzochal W.: Opracowanie rzeczowe zbiorów kartograficznych Biblioteki Publicznej M. St. Warszawy. „Bibliotekarz" 1994 nr 1 s. 28-29. 441. Z a r ę b a H.: Hasła przedmiotowe w katalogach centralnych Biblioteki Naro- dowej. „Przegląd Biblioteczny" 1981 z. 1 s. 88-92. 11. Katalogi komputerowe 442. Burchard M.: Format USMARC rekordu bibliograficznego dla druku mu- zycznego. Warszawa 1997. 443. Chmielewska-Gorczyca E.: Biblioteka wirtualna — wizja czy rzeczy- wistość. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 2/3 s. 117-131. 444. Chmielewska-Gorczyca E.: Katalog online (OPAC) — czy tylko nowa forma czy też nowa jakość? „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1987/1988 T. 23/24 s. 131-146. 445. Chmielewska-Gorczyca E.: Wyszukiwanie rzeczowe w publiczno-do- stępnych katalogach online. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1990 nr 1 s. 139-163. 446. Głowacka T.: Język haseł przedmiotowych dla katalogów online bibliotek akademickich. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 55-63. 447. Górny M.: Kooperacyjne i bierne formy opracowywania zbiorów bibliotecz- nych: przegląd istniejących rozwiązań w zakresie katalogowania. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 97-102. 448. Górny M.: Metody kontroli haseł w katalogach bibliotecznych. „Przegląd Bi- blioteczny" 1994 z. 3/4 s. 247-252. 449. Grabowska M.: Katalogi online. „Przegląd Biblioteczny" 1989 z. 2 s. 111-123. 450. Grabowska M.: Systemy online w bibliotekach. Warszawa 1992. 451. Hancock-Beaulieu M.: Interfejsy i funkcjonalność OPAC: w kierunku trzeciej generacji. W: Komputeryzacja bibliotek: materiały z konferencji 24-26 maja 1993 r w Toruniu. Toruń 1994, s. 199-208. 421 452. Katalogowanie książek i wydawnictw ciągtych w formacie USMARC: poradnik. Oprać. J. Kosek i in. Red. M. Lenartowicz i A. Paluszkiewicz. Warszawa 1997. Propozycje i Materiały nr 13. 453. K r y s i a k E.: Metody konwersji tradycyjnych katalogów bibliotecznych do postaci OPAC. W: Komputeryzacja bibliotek publicznych: materiały z III Ogólnopolskiej Konferencji nt. „Komputeryzacja bibliotek publicznych — stan i zamierzenia" Supraśl k. Białegostoku, 3-5 czerwca 1996 r. Warszawa 1996, s. 113-123. 454. K r y s i a k E.: Retrokonwersja centralnych katalogów prowadzonych przez Bi- bliotekę Narodową: piśmiennictwa zagranicznego oraz czasopism polskich. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 4 s. 307-313. 455. Lenartowicz M.: Zagadnienia retrokonwersji kart bibliotecznych w Polsce. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 4 s. 259-263. 456. Lenartowicz M., Paluszkiewicz A.: Format USMARC rekordu bi- bliograficznego dla książki. Warszawa 1997. Propozycje i Materiały nr 12. 457. Moszczyńska-Pętkowska Z.: Konwersja katalogu Biblioteki Sejmo- wej. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 4 s. 323-336. 458. Moszczyńska-Pętkowska Z.: MARC — format wymiany informacji bibliograficznych. „Przegląd Biblioteczny" 1990 z. 3/4 s. 55-70. 459. Ogonowska A.: Retrokonwersja katalogów bibliotecznych. „Przegląd Biblio- teczny" 1996 z. 4 s. 265-279. 460. Paluszkiewicz A.: Formaty USMARC wykorzystywane w zautomatyzo- wanych systemach bibliotecznych. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 45-54. 461. Paluszkiewicz A.: Propozycja ułatwienia retrospektywnej konwersji kata- logów współpracujących bibliotek akademickich. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 4 s. 315-322. 462. Paluszkiewicz A.: Rola formatu i kartotek wzorcowych w skompute- ryzowanych katalogach bibliotecznych. „Przegląd Biblioteczny" 1991 z. 3/4 s. 275-279. 463. Paluszkiewicz A.: Struktura danych w skomputeryzowanych katalogach bibliotecznych. „Bibliotekarz" 1993 nr 12 s. 6-8. 464. Radwański A.: Funkcje bibliotecznego systemu zautomatyzowanego. „Bi- bliotekarz" 1994 nr 7/8 s. 28-33. 465. Radwański A.: Projekt ELINOR — biblioteka elektroniczna. „Bibliotekarz" 1995 nr 11 s. 10-13. 466. Radwański A.: Rozwój formatu MARC. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1996 nr 2 s. 15-32. 467. Sadowska J.: Problemy retrokonwersji zbiorów bibliotecznych w Polsce. „Bibliotekarz" 1996 nr 7/8 s. 3-7. 468. Sadowska J.: Problemy wyszukiwania rzeczowego w katalogach online. „Bi- bliotekarz" 1991 nr 10 s. 9-12. 469. Sadowska J.: Retrokonwersja zbiorów bibliotecznych w Polsce: stan prac, potrzeby i zamierzenia. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1996 nr 2 s. 3-10. 470. Sadowska J.: Serwisy bibliograficzne Biblioteki Narodowej na nośnikach komputerowych: stan obecny i plany. „Bibliotekarz" 1994 nr 1 s. 11-13. 471. Sadowska J.: Użytkownik w katalogu online. „Bibliotekarz" 1992 nr 6 s. 17-19. 422 472. Ś li wińsk a M.: Retrospektywna konwersja katalogów bibliotecznych za gra- nicą. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 4 s. 281-292. 473. W u e s t R.: Od bibliotek narodowych do biblioteki w globalnej wiosce: era sieci. „Bibliotekarz" 1994 nr 2 s. 12-16. 474. Zintegrowane systemy biblioteczne w aspekcie stworzenia jednolitego systemu bibliotecznego. Bialystok-Supraśl, 17-19 czerwca 1996: materiały konferencyjne. Białystok 1996, s. 47-59; 115-135. 12. Udostępnianie zbiorów 475. Adamiec W.: Główne problemy udostępniania książki w latach ostatnich. Poznań 1980. 476. B a d o ń S.: Współpraca bibliotek w zakresie udostępniania zbiorów. Warszawa 1968. 477. Biblioteka i informacja w systemie edukacji. Red. M. Drzewiecki. Warszawa 1993. 478. Butlerowa Ł.: Automatyzacja rejestracji i kontroli wypożyczeń. „Przegląd Biblioteczny" 1977 z. 1 s. 72-77. 479. Butlerowa Ł.: Automatyzacja udostępniania zbiorów w bibliotece szkoły wyższej. W: Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. T. 1. Katowice 1979, s. 37-47. 480. Chmielewska-Gorczyca E.: O tak zwanych systemach przyjaznych użytkownikowi. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1990 nr 2 s. 45-82. 481. Falkowska M., J u r e w i c z J.: Klasyfikacja i katalog rzeczowy. Technika udostępniania zbiorów w bibliotece szkolnej. Warszawa 1964. 482. Funkcjonowanie bibliotek szkolnych w Polsce (w latach 19Ą5-1989). Red. J. Ja- rowiecki. Kraków 1991. 483. Górny M.: Nowe sposoby dostarczania dokumentów. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 2 s. 157-163. 484. Górny M., Jazdo n A.: Zasób dokumentów drukowanych polskich bibliotek naukowych i jego wykorzystanie w latach 1991 — 199Ą. „Przegląd Biblioteczny" 1997 z. 2/3 s. 211-223. 485. Lech A.: Technika udostępniania dokumentów. Warszawa 1969. 486. Lenczowski A.: Udostępnianie zbiorów bibliotecznych. Organizacja i tech- nika. Wyd. 3 zmień, i uzup. Warszawa 1985. 487. Lesen. Ein Handbuch. Hamburg 1974. 488. Maleczyńska K.: Rozwój poglądów na publiczne udostępnianie książki w okresie zaborów. „Roczniki Biblioteczne" 1979 z. 1 s. 81-105. 489. Manteufflowa M.: Udostępnianie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956, s. 308-346. 490. Nowakowski R., Rejowski A.: Udostępnianie zbiorów. Warszawa 1977. 491. Ratajewski J.: Biblioteka. Cz. 2: Udostępnianie zbiorów i działalność in- formacyjna. Katowice 1978. 492. Sadowska J.: Problemy wyszukiwania rzeczowego w katalogach online. „Bi- bliotekarz" 1991 nr 10 s. 10-12. 493. Sadowska J.: Użytkownik w katalogu online. „Bibliotekarz" 1992 nr 6 s. 17-19. 423 494. Siekierski S.: Biblioteka i jej miejsce w udostępnianiu książki. Warszawa 1975. 495. Steffenowa Z.: Technika udostępniania księgozbioru. Warszawa 1957. 496. Stępniak J.: O automatyzacji w procesach udostępniania. „Bibliotekarz" 1979 nr 3 s. «6-69. 497. Wolny dostęp do półek w bibliotekach. Warszawa 1962. „Zeszyty Przekładów" nr 12/13. 498. Wypożyczanie międzybiblioteczne ze zbiorów Biblioteki Narodowej. Warszawa 1986. 499. Wypożyczanie międzybiblioteczne. Materiały ogólnopolskiej konferencji „Do- stęp do zasobów piśmiennictwa krajowego i zagranicznego: wypożyczanie międzybiblioteczne" zorganizowanej w Warszawie 10-11 grudnia 1991 r. Warszawa 1992. 500. Z dziejów udostępniania książki w Polsce okresu zaborów: studia i materiały. Red. K. Maleczyńska. Wrocław 1985. 13. Czytelnictwo w bibliotekach i jego badania 501. Andrzejewska J.: Kultura czytelnicza jednostki jako program edukacji czytelniczej i przedmiot badań. „Studia o Książce" 1989 T. 18 s. 23-63. 502. Andrzejewska J.: Wskaźniki stanu czytelnictwa uczniów w szkole. „Biblio- teka w Szkole" 1991 nr 1 s. 2-9. 503. Ankudowicz J.: Kilka uwag o czytelnictwie u progu zmian. „Przegląd Bi- blioteczny" 1991 z. 1 s. 48. 504. Ankudowicz J.: Teoretyczne i metodologiczne problemy badań czytelnic- twa. W: Książka i biblioteka w społeczeństwie. Warszawa 1982, s. 22-40. 505. B al u c h A.: Dziecko i świat przedstawiony czyli Tajemnice dziecięcej lektury. Warszawa 1987. 506. B i a ł e c k i I.: Alfabetyzm funkcjonalny. Warszawa 1996. 507. Buchwald-Pelcowa P.: Cenzura w dawnej Polsce. Warszawa 1997. 508. Chwastek A.: Studia nad czytelnictwem więźniów. Wrocław 1980. 509. Cybulski R.: Konsumpcja książki: zarys problematyki. „Roczniki Biblio- teczne" 1983 z. 1/2 s. 453-488. 510. Czytelnictwo i biblioteki na wsi: obraz współczesny i tendencje: materiały z Ogólnopolskiej Konferencji SBP. Poznań, 3-5 listopada 1996 r.: III Forum SBP'96. Warszawa 1996. Nauka- Dydaktyka-Praktyka nr 22. 511. Czytelnictwo niewidomych, niedowidzących oraz osób starszych. Toruń 1985. 512. Escarpit R.: Metody badań czytelnictwa. W: Książka i biblioteka w społe- czeństwie. Warszawa 1982, s. 7-21. 513. Forum czytelnicze. Książka-Prasa-Wideo. Warszawa 1995. 514. Głombiowski K.: Problemy historii czytelnictwa. Wrocław 1966. 515. Instytucje — publiczność — sytuacje kultury: studia z zakresu czytelnictwa. T. 5. Red. J. Kostecki. Warszawa 1994. 424 516. Kołodziejska J.: Rola biblioteki w kształtowaniu zainteresowań czytelni- czych. „Studia o Książce" 1973 T. 3 s. 315-326. 517. Kowalewska E.: Ocena aktywności czytelniczej uczniów w szkole. „Biblio- teka w Szkole" 1992 nr 11 s. 16-19. 518. Kozakiewicz W.: Czytelnictwo chorych. Warszawa 1968. 519. Krajewska A.M., Lewandowicz G.: Miłośnicy komiksów: czytelnictwo komiksów w bibliotekach publicznych dla dzieci: biblioteki dla dzieci w Polsce i we Francji. Warszawa 1997. 520. Kraśniewska K.: Czytelnictwo kobiet. Warszawa 1973. 521. Kultura popularna — literatura — książka — rynek: Forum Czytelnicze II. Kielce, 2-5 lipca 1995 r. Red. E. Piotrkiewicz-Karmowska. Warszawa 1995. 522. Młody czytelnik w świecie książki, biblioteki i informacji. Red. K. Heska-Kwa- śniewicz, I. Socha. Katowice 1996. 523. Papuzińska J.: Dziecko w świecie emocji literackich. Warszawa 1996. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 18. 524. Papuzińska J.: Książki, dzieci, biblioteka: z zagadnień upowszechniania czytelnictwa i książki dziecięcej. Warszawa 1992. 525. Pawłowska R.: Lingwistyczna teoria nauki czytania. Gdańsk 1993. 526. Problemy czytelnictwa uczniów. Praca zbiorowa pod redakcją K. Smużniaka. Le- gnica 1990. 527. S t r a u s G.: Powszechność i powszedniość lektury. Warszawa 1993. 528. S t r a u s G., W o 1 f f K.: Czytanie i kupowanie książek w Polsce w 199Ą roku (raport z badań). Warszawa 1996. 529. Straus G., Wolff K.: Czytelnictwo 1992: wstępne wyniki badań. „Bibliote- karz" 1994 nr 2 s. 3-8. 530. Straus G., W o 1 f f K.: Polacy i książki: społeczna sytuacja książki w Polsce 1992. Warszawa 1996. 531. Sułkowski B.: Powieść i czytelnicy: społeczne uwarunkowanie zjawisk odbioru. Warszawa 1972. 532. Szkutnik Z.: Badania czytelnicze w bibliotece szkolnej: metody i techniki. Poznań 1979. 533. Tinker M.: Podstawy efektywnego czytania. Warszawa 1980. 534. W a j d a A.: Metodyka i organizacja czytelnictwa. Wyd. 3. Warszawa 1983. 535. Walentynowicz M.: Podstawy czytelnictwa powszechnego. Wrocław 1970. 536. Wnuk-Lipińska E., Wnuk-Lipiński E.: Problematyka kształtowa- nia się potrzeb czytelniczych. Warszawa 1975. 537. Wojciechowski J.: Czytelnictwo. Kraków 1992. 538. Wojciechowski J.: Podstawy pracy z czytelnikiem. Warszawa 1992. 539. Wolff K.: Książka w życiu i kulturze współczesnej młodzieży wiejskiej. War- szawa 1988. Z Badań nad Czytelnictwem nr 17. 540. Wolff K.: Losy wiejskich czytelników książek: studium porównawcze. War- szawa 1993. 541. Wolff K.: Poradnik metodyczny do nauki przedmiotu: wiedza o czytelnictwie. Warszawa 1996. 542. Wokół biblioteki: Forum czytelnicze III. Red. E. Piotrkiewicz-Karmowska. War- szawa 1996. 425 14. Zbiory specjalne w bibliotekach 543. Bogdanowicz Z.: Zbiory muzyczne w bibliotekach publicznych. „Poradnik Bibliotekarza" 1988 nr 5 544. Cymelia ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Rękopisy. Stare druki. Toruń 1995. 545. Czapnik M.: Amerykański dorobek w zakresie opracowania książki cennej i rzadkiej z zastosowaniem formatu MARC. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 2 s. 179-185. 546. E w i c z K.: Zbiory kartograficzne w naukowych bibliotekach publicznych w Pol- sce. „Polski Przegląd Kartograficzny" 1982 T. 14 nr 3 s. 131-138. 547. Kolanowska Z., Pilarczyk M.: Dokumenty życia społecznego w dzia- łalności bibliotek publicznych. Warszawa 1985. 548. Pelcowa P.: Zakład Starych Druków i Opieki nad Dawną Książką. W: 50 lat Biblioteki Narodowej 1928 — 1978. Warszawa 1984. 549. Raczkowska K.: Dokumenty życia społecznego i materiały audiowizualne. „Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1983 s. 190-194. 550. Stachowska-Musiał E.: Zbiory specjalne Centralnej Biblioteki Wojsko- wej. „Poradnik Bibliotekarza" 1994 nr 4 s. 12-15. 551. W redę M.: Inwentarz i katalog rękopisów. Problemy komputerowych baz da- nych. „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" 1995 nr 2 s. 9-11. 552. Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce. Oprać. D. Kamolowa, K. Muszyńska. Warszawa 1988. 15. Prace bibliograficzne w bibliotekach 553. Bibliografie regionalne: dokonania, dylematy, wnioski. Materiały z konferencji w Puławach, 15-16 września 1994 r. Red. J. Nowicki. Warszawa 1995. Propozycje i Materiały nr 1. 554. Burbianka M.: Wstęp do bibliografii. Wyd. 4. Warszawa 1971. 555. Czachowska J.: Rozwój bibliografii literackiej w Polsce. Wrocław 1979. 556. Czwarta Ogólnokrajowa Narada Bibliografów. Warszawa 7-9 czerwca 1995 roku. Referaty i dyskusja. Warszawa 1996. Prace Instytutu Bibliograficznego nr 28. 557. Eychler B.: Z problemów teoretycznych bibliografii regionalnej. „Przegląd Biblioteczny" 1971 z. 1 s. 141-149. 558. Eychler B., Ramlau-Klekowska K.\ Bibliografia w pracy bibliotek naukowych. Warszawa 1980. 559. Gałczyńska C.Z: Bibliografia terytorialna jako nowa koncepcja bibliografii regionalnej. „Przegląd Biblioteczny" 1979 z. 4 s. 413-422. 560. G a w e c k a A.: Teoria i metodyka bibliografii (wybór tekstów autorów polskich 1945-1980). Warszawa 1987. 561. K o r p a ł a J.: Bibliografia i biblioteczna służba informacyjna. Warszawa 1979. 562. K o r p a ł a J.: Dzieje bibliografii w Polsce. Wyd. 2. Warszawa 1989. 563. K o r p a ł a J.: O bibliografiach i informatorach: poradnik dla wszystkich. War- szawa 1975. 426 564. Łysakowski A.: Organizacja oddziałów informacyjno-bibliograficznych. W: Czwarty Zjazd Bibliotekarzy Polskich w Warszawie. Cz. 1: Referaty. Warszawa 1936, s. 51-67. 565. Łysakowski A.: Określenie bibliografii. (Reprint). Warszawa 1996. 566. Materiały do studiowania bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Red. A. Ja- rosz. T. 2: Bibliografia. Oprać. T. Służałek. Katowice 1979. 567. Mendykowa A.: Podstawy bibliografii. Wyd. 2. Warszawa 1986. 568. Metodyka bibliograficzna: poradnik dla autorów bibliografii specjalnych. Red. H. Hleb-Koszańska i in. Wyd. 2. Warszawa 1963. 569. Rodzaje bibliografii: metodyka i technika ich opracowania. Red. A. Jarosz, Z. Żmi- grodzki. Warszawa 1985. 570. Sadowska J.: Serwisy bibliograficzne Biblioteki Narodowej na nośnikach komputerowych: stan obecny i plany. „Bibliotekarz" 1994 nr 1 s. 11-13. 571. Sawoniak H.: Międzynarodowa bibliografia bibliografii z zakresu informa- cji naukowej, bibliotekoznawstwa i dziedzin pokrewnych 19Ą5-1978. Wrocław 1985. 572. Sitarska A.: Nowe metody i techniki bibliografii. Wyd. 2. Warszawa 1973. 573. Służałek T.: W sprawie koncepcji bibliografii regionalnej w Polsce. „Przegląd Biblioteczny" 1979 z. 1 s. 115-121. 574. Teoretyczne problemy bibliografii współczesnej: wybór tekstów z literatury obcej. Oprać. A. Czekajewska-Jędrusik, A. Sitarska. Warszawa 1978. 575. Trzecia Ogólnokrajowa Narada Bibliografów. Warszawa 5-7 czerwca 1978 roku. Referaty i dyskusja. Warszawa 1980. Prace Instytutu Bibliograficznego nr 24. 576. Zasadowa H.: Wydawnictwa informacyjne. Cz. 2: Spis bibliograficzny. War- szawa 1985. 16. Działalność informacyjna bibliotek 577. Bednarska-Ruszajowa K., Kocójowa M., Pindlowa W.: Pod- stawy bibliotekoznawstwa i informacji naukowej: wybór tekstów. Kraków 1980. 578. Biblioteka i informacja w systemie edukacji. Red. M. Drzewiecki. Warszawa 1993. 579. Biblioteki ogólne a informacja naukowa. Warszawa 1970. Zeszyty Przekładów nr 23. 580. Bogdan S.: Kartoteki informacyjne. Warszawa 1985. 581. Chmielewska-Gorczyca E.: Tezaurus informacji naukowej. Warszawa 1992. 582. Danecka A.: Rola wystaw, odczytów i spotkań autorskich w działalności bibliotek publicznych w Polsce. Warszawa 1976. 583. Dąbrowska Z.: Działalność sieci bibliotek pedagogicznych w dziedzinie in- formacji naukowej w latach 19Ą5-1975. Wrocław 1986. 584. Dembowska M.: Nauka o informacji naukowej (informatologia): organiza- cja i problemy badawcze w Polsce. Warszawa 1991. 585. Dembowska M.: System biblioteczno-informacyjny resortu oświaty i wy- chowania. „Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1983 nr 1 s. 14-17. 427 586. Dobrowolska A.: Organizacja działalności informacyjnej w kraju i za granicą. Katowice 1986. 587. Drzewiecki M.: Biblioteka i jej miejsce we współczesnej szkole oraz w sieci biblioteczno-informacyjnej kraju. W: Funkcjonowanie bibliotek szkolnych w Polsce (w latach 1945-1989). Red. J. Jarowiecki. Kraków 1991, s. 62-88. 588. Działalność informacyjna bibliotek. Warszawa 1965. Zeszyty Przekładów nr 18. 589. Działalność informacyjna bibliotek szkół wyższych. Kielce — Ameliówka, 25-27 maja 1994. Kielce 1995. 590. Dziś i jutro działalności informacyjnej w bibliotekach publicznych. Materiały z seminarium zorganizowanego w dniach 18-19 października 1995 r. w Kamieniu Śląskim. Red. A. Śliwińska. Opole 1996. 591. Informacja biznesowa w bibliotece. Materiały II Międzynarodowego Sympozjum Bibliotekarzy, Szczecin, 19-21 października 1994 r. Red. M. Szyszko. Warszawa 1995. 592. Katalog krajowych wydawnictw informacyjnych. Warszawa 1987. 593. Kieszkowski Z.: Komputerowa wymiana informacji. Poznań 1995. 594. K o c i ę c k a M.: Służba informacyjna w bibliotekach. Warszawa 1973. 595. Kocię ck a M., Pigoń E.: Działalność informacyjna bibliotek. Warszawa 1975. 596. Kolanowska Z.: Działalność informacyjna wojewódzkich bibliotek publicz- nych: poradnik metodyczny. Warszawa 1985. 597. Kolanowska Z., Pilarczyk M.: Dokumenty życia społecznego w dzia- łalności bibliotek publicznych. Warszawa 1985. 598. K o r p a ł a J.: Bibliografia i biblioteczna służba informacyjna. Warszawa 1979. 599. Krzyźewski J.: Przepisy o informacji naukowej, technicznej i ekonomicz- nej. Warszawa 1977. 600. Kulczyk S.: Kopiowanie, powielanie i oprawa dokumentów w działalności informacyjnej. Katowice 1983. 601. Malinowska E.: Organizacje i systemy międzynarodowe w zakresie infor- macji naukowej. Warszawa 1979. 602. Manteufflowa M.A: Służba informacyjno-bibliograficzna. W: Bibliotekar- stwo naukowe. Warszawa 1956, s. 347-400. 603. Mostowicz E., Grzecznowska A.: Dostępność źródeł informacji bi- znesowej w bibliotekach. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 2/3 s. 159-167. 604. Pigoń E.: Działalność informacyjna i użytkownicy informacji wojewódzkich bibliotek publicznych. Warszawa 1985. 605. P i n d 1 o w a W.: Informetria w nauce o informacji: metody i problemy. Kraków 1994. 606. Poradnik pracownika informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. War- szawa 1977. 607. R a t a j e w s k i J.: Wstęp do informacji naukowej. Katowice 1973. 608. Ratajewski J.: Wybrane problemy metodologiczne informologii nauki (in- formacji naukowej). Katowice 1994. 609. Saniewska D.: Biblioteczna służba informacyjna. Warszawa 1974. 610. Sitarska A., Zasadowa H.: Specjalistyczne wydawnictwa informacyjne: problematyka i przegląd. Wyd. 2. Warszawa 1973. 428 611. Sordylowa B.: Informacja naukowa w Polsce: problemy teoretyczne, źródła, organizacja. Wrocław 1987. 612. System biblioteczno-informacyjny resortu oświaty i wychowania. Warszawa 1982. 613. Ścibor E.: System informacji skierowującej (zasady budowy i funkcjonowa- nia). Warszawa 1983. 614. Wojewódzka biblioteka publiczna jako centrum informacyjne regionu. Materiały z seminarium polsko-radzieckiego. Łódź, 28-29 października 1987. Warszawa 1990. 615. Zasadowa H.: Wydawnictwa informacyjne. Cz. 1: Problematyka ogólna. War- szawa 1983. Cz. 2: Spis bibliograficzny. Warszawa 1985. 616. Z y b e r t E.B: Informacja — edukacja: międzynarodowa i narodowa działal- ność informacyjna w zakresie edukacji. Warszawa 1991. 617. Żmigrodzki Z.: Miejsce i rola biblioteki w ogólnym systemie informacji. „Przegląd Biblioteczny" 1973 z. 1/2 s. 9-26. 618. Żmigrodzki Z.: Problemy informacji naukowej a biblioteki. „Przegląd Bi- blioteczny" 1980 z. 3 s. 239-250. 619. Żmigrodzki Z.: Wybrane zagadnienia bibliotekarstwa — działalność infor- macyjna bibliotek. Warszawa 1983. 17. Zautomatyzowane systemy informacji bibliograficznej 620. Babik W.: Zagraniczne bazy danych w krakowskich placówkach informacji naukowej. Kraków 1995. 621. Chmielewska-Gorczyca E.: Dysk optyczny — nowy nośnik informa- cji. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1988 nr 11 s. 127-147. 622. Chmielewska-Gorczyca E.: Funkcje tezaurusa w systemie informa- cyjno-wyszukiwawczym. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1995 nr 1/2 s. 3-17. 623. Chmielewska-Gorczyca E.: O tak zwanych systemach przyjaznych użytkownikowi. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1990 nr 2 s. 45-82. 624. D i e h 1 K.: Polityka informacji w Europie w dobie elektroniki. „Biuletyn Infor- macyjny Biblioteki Narodowej" 1994 nr 3/4 s. 1-5. 625. Paluszkiewicz A.: Formaty USMARC wykorzystywane w zautomatyzo- wanych systemach bibliotecznych. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 45-54. 626. Paluszkiewicz A.: Struktura danych bibliograficznych w zintegrowanych systemach bibliotecznych. Warszawa 1997. Propozycje i Materiały nr 10. 627. Sadowska J.: Serwisy bibliograficzne Biblioteki Narodowej na nośnikach komputerowych: stan obecny i plany. „Bibliotekarz" 1994 nr 1 s. 11-13. 628. Sieciowe i multimedialne systemy informacyjne. Red. Cz. Daniłowicz. 629. Ś 1 i w i ń s k a T.E.: Przegląd komputerowych systemów bibliotecznych. Informa- tor. Warszawa 1996. 429 18. Języki informacyjno-wyszukiwawcze w systemach zautomatyzowanych 630. B i e 1 i c k a L.A: Języki informacyjne typu obiekt — atrybut prostych systemów faktograficznych. Warszawa 1984. Prace IINTE nr 49. 631. Bielicka L.A: Konwencjonalne metody indeksowania współrzędnego. War- szawa 1979. Prace IINTE nr 25. 632. Bielicka L.A: Metodyka i organizacja opracowania tezaurusa. Warszawa 1988. Materiały Szkoleniowe CINTE nr 67. 633. Bielicka L.A: Zasady gramatyczne w językach deskrypiórowych. Warszawa 1985. Prace IINTE nr 54. 634. Bielicka L.A., Paciejewski J., Ścibor E.: Pojęcie spójności i metody jej osiągania w językach informacyjnych. Warszawa 1984. Prace IINTE nr 50. 635. Bielicka L.A., Ścibor E.: Języki informacyjne: rodzaje i zastosowanie w działalności informacyjnej. Warszawa 1982. Materiały Szkoleniowe CINTE nr 25. 636. Bielicka L.A., Ścibor E.: Środki językowe stosowane w bazach danych. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1990 nr 2 s. 109-145. 637. Bielicka L.A., Ścibor E.: Wprowadzenie do teorii języków informacyj- nych. Warszawa 1981. Materiały Szkoleniowe CINTE nr 21. 638. Ćwiekowa J.: Opracowanie tematyczne piśmiennictwa. Warszawa 1988. 639. Chmielewska-Gorczyca E.: Język wyszukiwawczy a potrzeby informa- cyjne użytkowników. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1991 nr 1 s. 3-39. 640. Chmielewska-Gorczyca E.: Tezaurus informacji naukowej. Warszawa 1992. 641. Chmielewska-Gorczyca E.: Tezaurus nazw geograficznych i organiza- cji międzynarodowych. Warszawa 1997. 642. Języki informacyjne opracowane, adaptowane i wykorzystywane w Polsce (Stan na 31.12.1994 r.). Warszawa 1994. Informacja Naukowa nr 9. 643. Kartoteka wzorcowa języka KABA. Cz. 1: Nazwy własne. Red. J. Woźniak. War- szawa 1994. 644. Robowski J.: Języki deskryptorowe: analiza porównawcza języków deskryp- torowych i innych języków informacyjnych. Warszawa 1974. 645. Sadowska J., Turowska T.: Języki informacyjno — wyszukiwawcze: katalogi rzeczowe. Warszawa 1990. 646. Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów informacyjno — wyszukiwawczych. Red. B. Bojar. Warszawa 1993. 647. Sosińska-Kalata B.: Systemy notacyjne w językach informacyjno — wyszukiwawczych. Próba typologii. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1990 nr 2 s. 21-44. 648. Ścibor E.: Trzydzieści pięć lat ewolucji — języki informacyjne w latach 1953-1988. „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1989 T. 25 s. 107-133. 649. Ścibor E.: Typologia strukturalna języków informacyjnych. Warszawa 1982. Prace IINTE nr 41. 650. U n g u r i a n O.: Elementy teorii języków informacyjnych. Warszawa 1976. 430 18. Języki informacyjno-wyszukiwawcze w systemach zautomatyzowanych 630. Bielicka L.A: Języki informacyjne typu obiekt — atrybut prostych systemów faktograficznych. Warszawa 1984. Prace IINTE nr 49. 631. Bielicka L.A: Konwencjonalne metody indeksowania współrzędnego. War- szawa 1979. Prace IINTE nr 25. 632. Bielicka L.A: Metodyka i organizacja opracowania tezaurusa. Warszawa 1988. Materiały Szkoleniowe CINTE nr 67. 633. Bielicka L.A: Zasady gramatyczne w językach deskryptorowych. Warszawa 1985. Prace IINTE nr 54. 634. Bielicka L.A., Paciejewski J., Ścibor E.: Pojęcie spójności i metody jej osiągania w językach informacyjnych. Warszawa 1984. Prace IINTE nr 50. 635. Bielicka L.A., Ścibor E.: Języki informacyjne: rodzaje i zastosowanie w działalności informacyjnej. Warszawa 1982. Materiały Szkoleniowe CINTE nr 25. 636. Bielicka L.A., Ścibor E.: Środki językowe stosowane w bazach danych. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1990 nr 2 s. 109-145. 637. Bielicka L.A., Ścibor E.: Wprowadzenie do teorii języków informacyj- nych. Warszawa 1981. Materiały Szkoleniowe CINTE nr 21. 638. Ćwiekowa J.: Opracowanie tematyczne piśmiennictwa. Warszawa 1988. 639. Chmielewska-Gorczyca E.: Język wyszukiwawczy a potrzeby informa- cyjne użytkowników. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1991 nr 1 s. 3-39. 640. Chmielewska-Gorczyca E.: Tezaurus informacji naukowej. Warszawa 1992. 641. Chmielewska-Gorczyca E.: Tezaurus nazw geograficznych i organiza- cji międzynarodowych. Warszawa 1997. 642. Języki informacyjne opracowane, adaptowane i wykorzystywane w Polsce (Stan na 31.12.1994 r.). Warszawa 1994. Informacja Naukowa nr 9. 643. Kartoteka wzorcowa języka KABA. Cz. 1: Nazwy własne. Red. J. Woźniak. War- szawa 1994. 644. Robowski J.: Języki deskryptorowe: analiza porównawcza języków deskryp- torowych i innych języków informacyjnych. Warszawa 1974. 645. Sadowska J., Turowska T.: Języki informacyjno — wyszukiwawcze: katalogi rzeczowe. Warszawa 1990. 646. Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów informacyjno — wyszukiwawczych. Red. B. Bojar. Warszawa 1993. 647. Sosińska-Kalata B.: Systemy notacyjne w językach informacyjno — wyszukiwawczych. Próba typologii. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1990 nr 2 s. 21-44. 648. Ścibor E.: Trzydzieści pięć lat ewolucji — języki informacyjne w latach 1953-1988. „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1989 T. 25 s. 107-133. 649. Ścibor E.: Typologia strukturalna języków informacyjnych. Warszawa 1982. Prace IINTE nr 41. 650. U n g u r i a n O.: Elementy teorii języków informacyjnych. Warszawa 1976. 430 19. Sieci informatyczne w działalności bibliotek 651. B u r t o n P.F: Zintegrowane, biblioteczne systemy online: biblioteki wirtualne. „Bibliotekarz" 1994 nr 2 s. 8-12. 652. Czermiński J.B: Systemy i sieci komputerowe. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 65-78. 653. IV [Czwarta] konferencja na temat — sieci i systemy informatyczne: teoria, projekty, wdrożenia. Łódź, 25 września 1996 r. Łódź 1996. 654. Radwański A., Struzik J.F: Wybrane, komputerowe systemy biblio- teczne, brytyjskie i amerykańskie. W: Automatyzacja bibliotek. Wrocław 1993, s. 55-63. 655. Systemy informacyjne: organizacja i technologia. Red. M. Górny, P. Nowak. Poznań 1994. 656. W u e s t R.: Od bibliotek narodowych do biblioteki w globalnej wiosce: era sieci. „Bibliotekarz" 1994 nr 2 s. 12-16. 20. Środki techniczne w zautomatyzowanych procesach informacji 657. L e m S.: Ryzyko Internetu. „PC Magazyn" 1996 nr 5 s. 16-18. 658. Paluszkiewicz A.: Struktura danych bibliograficznych w zintegrowanych systemach bibliotecznych. Warszawa 1997. Propozycje i Materiały nr 10. 659. Popowska H.: Bazy danych — klasyfikacja i typologia. „Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1988 nr 5 s. 138-141. 660. Popowska H., Stefaniak B., Wysocki A.: Zagraniczne bazy danych: możliwości i warunki ich wykorzystania. Wrocław 1991. 661. Wymagania operacyjne (OR) dla systemu biblioteczno-informacyjnego. W: Au- tomatyzacja bibliotek. Wrocław 1993, s. 45-54. 662. Zakrzewska-Nikiporczyk B.: Technologia multimedialna — przy- szłość działalności informacyjnej bibliotek: przegląd sprzętu, nośników i oprogramowań przeznaczonych dla multimediów. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 103-108. 21. Elektroniczne dostarczanie tekstów 663. Chmielewska-Gorczyca E.: Biblioteka wirtualna — wizja czy rzeczy- wistość? „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 2/3 s. 117-131. 664. Górny M.: Nowe sposoby dostarczania dokumentów. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 2 s. 157- 163. 665. Grabowska M.: Systemy online w bibliotekach. Warszawa 1992. 666. Kuligowska K.J: Książka elektroniczna — chwilowa moda czy zwiastun rewolucji w bibliotekach? „Bibliotekarz" 1997 nr 1 s. 19-21. 667. Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszłość: biblioteka elektronioczna czy biblioteka cyfrowa? „Przegląd Biblioteczny" 1997 z. 2/3 s. 203-210. 431 668. Żmigrodzki Z.: Elektroniczne dostarczanie dokumentów. „Bibliotekarz" 1995 nr 10 s. 10-12. 669. Żmigrodzki Z.: Elektroniczne dostarczanie dokumentów. W: III Krajowe Forum Informacji Naukowej i Technicznej. Jastrzębie Zdrój 29 maja — 2 czerwca 1995 r. Materiały Konferencyjne. Warszawa 1996, s. 161-166. 670. Żmigrodzki Z.: Elektroniczny przekaz dokumentów — Projekt „SUBITO". „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" 1996 nr 1 s. 40-41. 671. Żmigrodzki Z.: Projekt EDIL — międzynarodowej wymiany elektronicznej informacji tekstowej. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 1 s. 41-45. 672. Żmigrodzki Z.: UnCover — elektroniczny system dostarczania tekstów. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" 1995 nr 4 s. 21. 22. Edytorstwo elektroniczne 677. 678. 673. Czerwiński C: Jak to złamać? „Enter" 1997 nr 3 s. 42-55. 674. Edytory tekstu. W: Nowakowski Z., Sikorski W.: Informatyka bez tajemnic. Cz. 2: Użytkowanie minikomputerów. Wyd. 3. Warszawa 1996. 675. Goban-Klas T.: Komputer narzędziem programisty. Kraków 1993. 676. Goliatowski R. J., Kolankiewicz M.: Jak to zrobić? Naświetlanie, skanowanie, skład. Warszawa 1996. J ó ź w i a k B.: Mikrokomputerowe środki techniczne i nowoczesne metody pracy w wydawnictwie. W: Editor. T. 2. Warszawa 1989, s. 32-46. P f e i f f e r K.S: Publikowanie w Wordzie for Windows. Warszawa 1997. 679. Polskie DTP. „Komputer" 1992 nr 8. 680. Sowiński J.: Dziedzictwo Gutenberga: problemy edytorskie komputerowego wspomagania składu, łamania i druku. W: Bibliotekoznawstwo XIX. Wrocław 1995, s. 91-99. 681. Szczypka S.: Magazyn Desktop Publishing. „Poligrafika" 1992 z. 5 s. 149-154; z. 6 s. 208-212; z. 7 s. 247-251. 682. W e s t o n L.: Od edytora do edytora. Warszawa 1993. 683. Williams R.: Jak składać tekst. PC nie jest maszyną do pisania. Gliwice 1994. 684. Zadrożny Z.: Desktop Publishing — szansa czy ryzyko dla poligrafii. „Poli- grafika" 1988 z. 9 s. 197-199. Zamęcka M., Zamęcki W.: Desktop Publishing czyli Publikowanie zza biurka: sposoby i zasady przygotowania publikacji przy pomocy IBM-PC i Apple Macintosh. Warszawa 1994. 685. 686. 687. 23. Działalność instrukcyjno-metodyczna bibliotek Andrzejewska J.: Edukacyjne funkcje bibliotek pedagogicznych. „Roczniki Biblioteczne" 1996 z. 1/2 s. 83-107. Antoszczuk S.: Funkcja działów instrukcyjno-metodycznych bibliotek wojewódzkich i miejskich. Warszawa 1967. 432 668. Żmigrodzki Z.: Elektroniczne dostarczanie dokumentów. „Bibliotekarz" 1995 nr 10 s. 10-12. 669. Żmigrodzki Z.: Elektroniczne dostarczanie dokumentów. W: III Krajowe Forum Informacji Naukowej i Technicznej. Jastrzębie Zdrój 29 maja — 2 czerwca 1995 r. Materiały Konferencyjne. Warszawa 1996, s. 161-166. 670. Żmigrodzki Z.: Elektroniczny przekaz dokumentów — Projekt „SUBITO". „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" 1996 nr 1 s. 40-41. 671. Żmigrodzki Z.: Projekt EDIL — międzynarodowej wymiany elektronicznej informacji tekstowej. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 1 s. 41-45. 672. Żmigrodzki Z.: UnCover — elektroniczny system dostarczania tekstów. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" 1995 nr 4 s. 21. 22. Edytorstwo elektroniczne 673. Czerwiński C: Jak to złamać? „Enter" 1997 nr 3 s. 42-55. 674. Edytory tekstu. W: Nowakowski Z., Sikorski W.: Informatyka bez tajemnic. Cz. 2: Użytkowanie minikomputerów. Wyd. 3. Warszawa 1996. 675. Goban-Klas T.: Komputer narzędziem programisty. Kraków 1993. 676. Goliatowski R. J., Kolankiewicz M.: Jak to zrobić? Naświetlanie, skanowanie, skład. Warszawa 1996. 677. Jóźwiak B.: Mikrokomputerowe środki techniczne i nowoczesne metody pracy w wydawnictwie. W: Editor. T. 2. Warszawa 1989, s. 32-46. 678. Pfeiffer K.S: Publikowanie w Wordzie for Windows. Warszawa 1997. 679. Polskie DTP. „Komputer" 1992 nr 8. 680. Sowiński J.: Dziedzictwo Gutenberga: problemy edytorskie komputerowego wspomagania składu, łamania i druku. W: Bibliotekoznawstwo XIX. Wrocław 1995, s. 91-99. 681. Szczypka S.: Magazyn Desktop Publishing. „Poligrafika" 1992 z. 5 s. 149-154; z. 6 s. 208-212; z. 7 s. 247-251. 682. W e s t o n L.: Od edytora do edytora. Warszawa 1993. 683. Williams R.: Jak składać tekst. PC nie jest maszyną do pisania. Gliwice 1994. 684. Zadrożny Z.: Desktop Publishing — szansa czy ryzyko dla poligrafii. „Poli- grafika" 1988 z. 9 s. 197-199. 685. Zamęcka M., Zamęcki W.: Desktop Publishing czyli Publikowanie zza biurka: sposoby i zasady przygotowania publikacji przy pomocy IBM-PC i Apple Macintosh. Warszawa 1994. 23. Działalność instrukcyjno-metodyczna bibliotek 686. Andrzejewska J.: Edukacyjne funkcje bibliotek pedagogicznych. „Roczniki Biblioteczne" 1996 z. 1/2 s. 83-107. 687. Antoszczuk S.: Funkcja działów instrukcyjno-metodycznych bibliotek wo- jewódzkich i miejskich. Warszawa 1967. 432 688. 689. 690. Bierczyński P.: Biblioteki zakładowe — problem ciągle otwarty. „Bibliotekarz" 1985 nr 12 s. 9-14. Burakowski J.: Czy potrzebna jest Centralna Biblioteczna Poradnia Metodyczna w Polsce. „Poradnik Bibliotekarza" 1984 nr 1 s. 4-5. Burakowski J.: Dookoła instruktażu. „Bibliotekarz" 1989 nr 4/5 s. 3-7. 691. Działalność naukowa i metodyczna publicznych bibliotek naukowych. Materiały z konferencji dyrektorów bibliotek publicznych o statusie naukowym, Radziejowice 10-11 maja 1984 r. Warszawa 1986. 692. Kamińska H.: Formy organizacji sieci, nadzoru i instruktażu stosowane obecnie w bibliotekach publicznych. „Bibliotekarz" 1989 nr 7/8 s. 3-10. 693. Kołodziejska J.: Biblioteki publiczne po reformie administracyjnej kraju. Warszawa 1980. 694. Madejska J.: Hospitacja i nadzór biblioteki szkolnej — propozycje lektury. „Nowa Szkoła" 1990 nr 5/6 s. 273-275. 695. Mazurkiewicz M.: Praca instrukcyjno-metodyczna w sieci publicznych bibliotek powszechnych. Warszawa 1962. 696. Mazurkiewicz M.: Służba instrukcyjno-metodyczna w nowej sytuacji. „Bi- bliotekarz" 1976 nr 1/2 s. 17-19. 697. Michnal W.: Czy my instruktorzy będziemy potrzebni? „Bibliotekarz" 1993 nr 4 s. 9-11. 698. Romańska A.: Centralna biblioteka państwa a najpilniejsze potrzeby biblio- tekarstwa krajowego. „Przegląd Biblioteczny" 1984 z. 3/4 s. 403-415. 699. Szocki J.: Uwagi o kształceniu, dokształcaniu i doskonaleniu nauczycieli- -bibliotekarzy z bibliotek szkolnych. „Bibliotekarz" 1988 nr 4/5 s. 10-15. 700. Szymanowski W.: Prawno- społeczne uwarunkowania działalności instruk- cyjno-metodycznej i nieco wniosków. „Bibliotekarz" 1994 nr 1 s. 3-7. 701. Szymanowski W.: Uwagi o wybranych funkcjach powiatowych bibliotek publicznych. „Bibliotekarz" 1993 nr 6 s. 6-9. 702. Turowska T., Dziubecki A.: Kadra instruktorska w bibliotekach pu- blicznych. Warszawa 1977. 703. Wojciechowski J.: Powiatyzacja. „Bibliotekarz" 1993 nr 3 s. 3-5. 704. Wojciechowski J.: Zespół powiatowy bibliotek publicznych. „Przegląd Bi- blioteczny" 1993 z. 3/4 s. 203-217. 705. W o ł o s z J.: Niektóre uwarunkowania działalności i rozwoju Biblioteki Naro- dowej. „Przegląd Biblioteczny" 1984 z. 3/4 s. 279-298. 24. Prace naukowe w bibliotekach 706. Baculewski J.: Problematyka prac naukowo-badawczych w bibliotekach szkół wyższych. W: Materiały z Konferencji Rogowskiej. Warszawa 1962, s. 102-150. 707. Bibliografia publikacji pracowników Instytutu Książki i Czytelnictwa 1955-1984- Warszawa 1987. 708. Borawska M.: Informacja naukowa dla potrzeb naukowo-dydaktycznych szkoły wyższej. Poznań 1979. 433 709. Ćwiekowa J., Przelaskowski R.: Polskie biblioteki naukowe: zarys problematyki. Warszawa 1975. 710. Downar-ZapolskaA., JazdonA.: Działalność dydaktyczna i naukowa bibliotek miasta Poznania w czterdziestoleciu PRL. „Bibliotekarz" 1986 nr 1/2 s. 1-6. 711. Działalność naukowa i metodyczna publicznych bibliotek naukowych. Materiały z konferencji dyrektorów bibliotek publicznych o statusie naukowym. Radziejowice, 10-11 maja 1984. Warszawa 1986. 712. Eychler B., Ramlau-Klekowska K.: Bibliografia w pracy bibliotek naukowych. Poznań 1980. 713. Gębołyś Z.: Narada „Biblioteki naukowe i ośrodki informacji naukowej w nowej sytuacji ekonomiczno — społecznej" Warszawa, 15-16 grudnia 1992 r. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" 1993 nr 1 s. 22-25. 714. Kocowski B.: Prace naukowo-badawcze i dydaktyczne szkół wyższych. W: Materiały z Konferencji Rogowskiej. Warszawa 1962, s. 151-159. 715. K r y g i e r E.: Działalność dokumentacyjno-informacyjna w bibliotekach głów- nych politechnik i Akademii Górniczo-Hutniczej. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1972 nr 2 s. 83-106. 716. Łoś L.: Biblioteki Polskiej Akademii Nauk. Wrocław 1973. 717. Nauka polska w liczbach 1985-1990. Warszawa 1992. 718. Olejniczak M.: Wpływ badań naukowych na kształtowanie modelu biblio- teki szkoły wyższej. Poznań 1979. 719. Przelaskowski R.: Zasady planowania i działalności usługowej i nauko- wej bibliotek. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956, s. 462-471. 720. Rotterowa M.: Wydawnictwa bibliotek szkół wyższych 1945-1960. „Rocz- niki Biblioteczne" 1962 z. 3/4 s. 187-215. 721. Sokołowski W.: Stan badań naukowych w bibliotekach głównych szkół wyższych w wybranym środowisku akademickim (Poznań). Poznań 1979. 722. Szkutnik Z.: Aktualny stan badań nad funkcją biblioteki szkoły wyższej. Poznań 1979. 25. Działalność wydawnicza bibliotek 723. Kaszyński s.: Działalność wydawnicza bibliotek publicznych. „Bibliotekarz" 1989 nr 1/2 s. 12-14. 724. Kaszyński S.: Działalność wydawniczo-poligraficzna MBP w Krakowie w latach 1977-1987. „Bibliotekarz" 1988 nr 3 s. 18-23. 725. Kłossowski A.: Biblioteka Narodowa w Warszawie: zbiory i działalność. Warszawa 1990. 726. P e 1 c o w a J.: Wydawnictwa Biblioteki Narodowej. „Przegląd Biblioteczny" 1984 nr 3/4 s. 357-383. 727. Przybysz M., Urbańska D.: Wykaz polskich bibliografii nie opublikowa- nych. Wyd. 7. Warszawa 1997. Prace Instytutu Bibliograficznego nr 31. 728. Rotterowa M.: Wydawnictwa bibliotek szkół wyższych 1945-1960: mate- riały bibliograficzne. „Roczniki Biblioteczne" 1962 z. 3/4 s. 187-215. 434 729. Sawoniak H.: Działalność wydawnicza bibliotek. W: Encyklopedia współcze- snego bibliotekarstwa polskiego. Wrocław-Warszawa 1976, s. 116-117. 730. Trzynadlowski J.: Edycje pomnikowe Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich. Wydawnictwa Polskiej Akademii Nauk. Wrocław 1973. 731. Wykaz wydawnictw Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Zestawiła H. Łaskarzewska. „Przegląd Biblioteczny" 1988 z. 2 s. 188-190. 26. Związki z otoczeniem. Propaganda biblioteczna. Marketing 732. Bernatowicz K.: Marketing w informacji naukowo-technicznej: zarys me- tod badań. Warszawa 1984. 733. Biblioteka w społeczności lokalnej: materiały z sympozjum (Szczecin, paździer- nik 1991 r.). Warszawa 1993. 734. Dorożyński R.: Marketing w bibliotece. „Poradnik Bibliotekarza" 1990 nr 11/12 s. 3-5. 735. Próby zastosowania marketingu w bibliotekach. Red. R. Cybulski. Warszawa 1997. Propozycje i Materiały nr 11. 736. Sójka J.: Nowe produkty w bibliotekach. „Bibliotekarz" 1993 nr 11 s. 8-12. 737. Sójka J.: Promocja w strategii marketingowej biblioteki. Poznań 1994. 738. Stolarska E.: Marketing w bibliotekarstwie i informacji. „Zagadnienia Infor- macji Naukowej" 1984 nr 2 s. 142-147. 739. Witkowska M.: Public relations w bibliotece — nasze nastawienie do róż- nych kategorii odbiorców informacji. „Bibliotekarz" 1997 nr 1 s. 7-10. 740. Wojciechowski J.: Marketing w bibliotece. Warszawa 1993. 741. W r z o s e k W.: Marketing. Warszawa 1992. 742. W o ź n i a k E.: Komercjalizacja bibliotek w świetle opinii czytelników: badania marketingowe — raport. Katowice 1994. 743. Żmigrodzki Z.: Propaganda biblioteczna — ważna funkcja biblioteki współ- czesnej. „Studia Bibliologiczne" 1992 T. 5 s. 26-35. 27. Pedagogika biblioteczna 744. Andrzejewska J.: Bibliotekarstwo szkolne. Teoria i praktyka. T. 2: Praca pedagogiczna bibliotekarza. Warszawa 1996. 745. Andrzejewska J.: Przysposobienie czytelnicze i informacyjne w szkole podstawowej. Wzory tablic i foliogramów. Warszawa 1990. 746. Andrzejewska J.: Przysposobienie czytelnicze i informacyjne w szkołach ponadpodstawowych. Wzory tablic i foliogramów. Warszawa 1990. 747. Borecka I.: Metodyka pracy z czytelnikiem chorym i niepełnosprawnym: wstęp do biblioterapii. Olsztyn 1991. 748. Bykowski L.: Zakres i zadania pedagogiki bibliotecznej. Warszawa 1938. 749. Czajkowski F.: Przełamywanie barier osamotnienia: o obsłudze bibliotecz- nej osób unieruchomionych. Toruń 1996. 435 750. Dydaktyczne i wychowawcze funkcje bibliotek. Red. I. Jon-Jondzel. Warszawa 1978. 751. Dziecko niepełnosprawne w bibliotece. Warszawa 1996. 752. Goriszowski W.: Bibliotekarz szkolny — jego cechy osobowości a efektyw- ność działania. Katowice 1976. 753. Groniowska B., Gutry M.: Organizacja i metody pracy bibliotek dzie- cięcych. Warszawa 1962. 754. Kołodziejska J.: Rola biblioteki w kształtowaniu zainteresowań czytelni- czych. „Studia o Książce" 1973 T. 3 s. 315-316. 755. Kołodziejska J.: Społeczna funkcja biblioteki publicznej. Warszawa 1976. 756. Książka w działalności terapeutycznej. Red. E.B. Zybert. Warszawa 1997. 757. Lepalczyk J.: Pedagogika biblioteczna Heleny Radlińskiej. Łódź 1974. 758. Lewandowicz G.: Nowe inicjatywy bibliotek dziecięcych za granicą. „Po- radnik Bibliotekarza" 1990 nr 4/5 s. 20-23. 759. Ł o b o c ki M.: Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1978. 760. Mierzwińska Z.: Praca bibliotekarza z czytelnikiem. Warszawa 1962. 761. Mierzwińska Z.: Praca pedagogiczna z zespołami czytelników. Warszawa 1965. 762. Muzyka w pracy bibliotekarza i biblioterapeuty: poradnik. Toruń 1990. 763. Nielekcyjne formy pracy biblioteki szkolnej: poradnik metodyczny. Red. J. Szam- belan. Poznań 1983. 764. Nowakowska J.: Wybrane formy pracy grupowej z czytelnikami w biblio- tece szkoły podstawowej. Jelenia Góra 1992. 765. O 1 b r y c h t J.: Tworzenie więzi społecznej jako cel działałalności instytu- cji kulturalno-oświatowych. W: Pedagogika pracy kulturalno-oświatowej. Red. A. Gładysz. Katowice 1987 T. 8 s. 109-129. 766. Paner J.L: Problemy informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej w pracy pedagogicznej. Warszawa 1975. 767. Papuzińska J.: Formy pracy bibliotek dziecięcych w krajach Europy Za- chodniej. W: Materiały z seminarium nt. czytelnictwa dzieci i młodzieży (maj 1989). Red. M. Drzewiecki. Warszawa 1989, s. 3-11. 768. Pielachowski J.: Przysposobienie czytelnicze i informacyjne w szkole podstawowej. Warszawa 1992. 769. Popławski F.: Biblioteka a środowisko. Warszawa 1962. 770. R a d 1 i ń s k a H.: Książka wśród ludzi. Warszawa 1946. 771. Szocki J.: Biblioteka w procesie rewalidacji dzieci niepełnosprawnych. Wro- cław 1985. 772. S z u 1 c W.: Kulturoterapia. Poznań 1988. 773. Świderska-Wasik M.: Praca z czytelnikiem w bibliotece: wybrane zagad- nienia. Wyd. 2 zm. i uzup. Warszawa 1990. 774. Teoretyczne i praktyczne aspekty działalności kulturalno-wychowawczej. Red. T. Gołaszewski. Kraków 1984. 775. T o m a s i k E.: Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa 1994. 776. W bibliotece dla dzieci: poradnik metodyczny. Praca zbiorowa pod red. I. Stachel- skiej. Warszawa 1972. 777. Walentynowicz M.: Działalność pedagogiczna bibliotekarza. Toruń 1956. 436 778. Wid er szal S.: Pedagogika biblioteczna Waltera Hofmanna. Warszawa 1939. 779. Żmigrodzki Z.: Biblioteka — bibliotekarz — użytkownik. Z problemów etyki bibliotekarskiej. „Roczniki Biblioteczne" 1972 R. 16 z. 1/2 s. 275-279. 780. Żmigrodzki Z.: Dziesięć „grzechów głównych" współczesnego bibliotekarza. „Przegląd Biblioteczny" 1989 z. 3 s. 223-231. 781. Żmigrodzki Z.: Problemy bibliotekarskiej etyki zawodowej. Katowice 1991. 28. Unifikacja i normalizacja w bibliotekarstwie 782. Borkowska W.: Z dziejów normalizacji w bibliotekarstwie polskim. „Prze- gląd Biblioteczny" 1971 z. 1/4 s. 242-258. 783. Burakowski J.: Uwagi o normach zatrudnienia. „Bibliotekarz" 1984 ni 2 s. 31-32 [żarz. nr 13 MKiSzt. z dnia 28 marca 1978 r. w spr. ust. wskaźn. zatr. w bibliotekach publicznych (Dz. Urz. MKiSzt. 1978 nr 2 poz. 10)]. 784. Drzewiecki M.: Normalizacja a model biblioteki. „Poradnik Bibliotekarza" 1980 nr 5 s. 108-109. 785. Janowska M.: Informacja o stanie prac metodyczno-normalizacyjnych w Bibliotece Narodowej. „Bibliotekarz" 1994 nr 1 s. 13-16. 786. Kołodziejska i.: O normowaniu czasu pracy w bibliotekarstwie. „Przegląd Biblioteczny" 1955 z. 1 s. 41-51. 787. Leska M.: Normalizacja w zakresie informacji naukowej. Warszawa 1971. 788. Łączyńska A.: O normy pracy dla bibliotekarza. „Bibliotekarz" 1954 nr 1 s. 10-12. 789. Łys akowski A.: Normy organizacyjne bibliotek naukowych, a w szczegól- ności uniwersyteckich. „Przegląd Biblioteczny" 1929 z. 3 s. 283-305. 790. Łysakowski A.: Obliczanie czasu pracy bibliotekarskiej. „Przegląd Biblio- teczny" 1928 z. 1 s. 36-48. 791. Mazurkiewicz M.: Normowanie czasu pracy w bibliotekach. „Poradnik Bibliotekarza" 1976 nr 9/10 s. 242-247. 792. P e 1 c o w a J.: Normalizacja w zakresie bibliografii. Warszawa 1971. 793. Pelcowa J.: Normalizacja w zakresie bibliografii i reprografii. „Biuletyn In- stytutu Bibliograficznego" 1963 T. 7 s. 189-254. 794. Półwiecze dekretu o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi: refleksje i opinie bibliotekarzy. Materiały ze spotkania „okrągłego stołu", Warszawa 17 kwietnia 1996 r. Warszawa 1996. 795. Sedlaczek F.: Normy budownictwa bibliotecznego. „Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1969 s. 161-167. 796. Siemińska M.: Europejska działalność normalizacyjna. „Przegląd Biblio- teczny" 1995 z. 3/4 s. 393-407. 797. Ustawa z dnia 3 kwietnia 1993 r. o normalizacji. [Dz. U. nr 55 poz. 251]. 798. Weyssenhoff K.: Normalizacja w zakresie informacji, dokumentacji i bi- bliografii. Warszawa 1972. 799. Zając J.: Próba bilansu regulacji ustawowych w bibliotekarstwie polskim. „Bibliotekarz" 1993 nr 1/2 s. 3-8. 437 800. Zarządzenie nr 26 Min. Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 11 maja 1968 r. w sprawie ustanowienia normatywu technicznego projektowania bibliotek publicznych. (Dz. Budownictwa 1968 nr 6 poz. 23). 801. Zarzębski T.: Polskie prawo biblioteczne 1773 — 1990. Wyd. 2 rozsz. War- szawa 1990. 802. Zarzębski T.: Przepisy prawne dla bibliotek naukowych i fachowych. War- szawa 1968. 803. Z i e 1 i ń s k i K.: Zbiór przepisów prawnych dla bibliotek wojskowych (wg stanu na dzień 1 czerwca 1977 r.). Warszawa 1978. Polskie normy bibliograficzne, bibliotekarskie, dokumentacyjne, reprograficzne i wydawnicze (wybór) 01. 120 Normalizacja. Zasady ogólne PN-ISO 10241: 1997 Normy terminologiczne. Opracowanie i układ IDT ISO 10241: 1992 PN-N-02000: 1994 Podstawy działalności normalizacyjnej. Normalizacja i dziedziny związane. Terminologia IDT ISO/IEC GUIDE 2 (91) PN-N-02001: 1994 Podstawy działalności normalizacyjnej. Metodyka prac normalizacyjnych. PN-82/N-02022 Wytyczne opracowania norm. Wprowadzanie norm międzynarodo- wych 01. 140 Informacja. Działalność wydawnicza 01. 140. 00 Informacja. Działalność wydawnicza. Zagadnienia ogólne PN-90/N-01204 Numeryczne zapisywanie dat i czasu dnia EQV ISO 8601 (88) PN-73/N-01205 Numerowanie tygodni 01. 140. 10 Pisownia. Transliteracja PN-83/N-01201 Transliteracja alfabetów cyrylickich na alfabet łaciński PN-72/N-01203 Transliteracja alfabetu greckiego PN-74/N-01211 Transliteracja alfabetu hebrajskiego PN-74/N-01212 Transliteracja pisma jidysz PN-83/N-09010 Kody nazw krajów PN-91/N-09012 Kody nazw języków EQV ISO 639 (88) PN-53/N-95039 Pismo odręczne. Cyfry i liczby PN-73/P-55009 Pisma drukarskie. Klasyfikacja i metody określania cech strukturalnych pism łacińskich. 438 01. 140. 20 Informacja naukowa PN-73/N-01152 Opis bibliograficzny. Częściowo unieważniona (Dz. Norm i Miar 1979 nr 15). PN-82/N-01152.00 (obecnie PN-N-01152-0 : 1982) Opis bibliograficzny. Postanowienia ogólne PN-82/N-01152.01 (obecnie PN-N-01152-PN-N-01152-2: 1997 1 : 1982) Opis bibliograficzny. Książki Opis bibliograficzny. Wydawnictwa ciągłe Zastępuje: PN-73/N-01152 w zakresie podrozdziałów 2.2 i 3.3 (w części dotyczącej opisu artykułów) PN-87/N-01152.03 (obecnie PN-N-01152-PN-83/N-01152.06 (obecnie PN-N-01152-PN-85/N-01152.07 (obecnie PN-N-01152-PN-N-01152-8: 1994 PN-91/N-01152.10 (obecnie PN-N-01152-PN-N-01152-12: 1994 PN-N-01152-1/A1: 1997 PN-85/N-01158 PN-73/N-01159 PN-87/N-01174 PN-88/N-01175 PN-87/N-01183 PN-77/N-01186 PN-78/N-01187 PN-79/N-01188 PN-79/N-01198 PN-76/N-01220 PN-77/N-01221 PN-80/N-01223 PN-89/N-01224 3 : 1987) Opis bibliograficzny. Dokumenty normalizacyjne 6 : 1983) Opis bibliograficzny. Druki muzyczne 7 : 1985) Opis bibliograficzny. Dokumenty dźwiękowe Opis bibliograficzny. Stare druki PN-89/N-01225 PN-91/N-01226 PN-92/N-01227 PN-N-01228: 1994 PN-73/N-09004 PN-81/N-09017 PN-92/N-09018 10 : 1991)Opis bibliograficzny. Dokumenty techniczno-handlowe Opis bibliograficzny. Filmy Zmiana do PN-82/N-01152.01 Opis bibliograficzny. Książki Skróty wyrazów i wyrażeń w opisie bibliograficznym Indeksy do bibliografii Technika mikrofilmowa (mikrografia). Mikrofilmy zwojowe Technika mikrofilmowa. Mikroformy. Zasady przechowywania Technika mikrofilmowa. Mikrofisze formatu A 6 Technika mikrofilmowa. Mikroformy. Zasady ewidencjonowania Technika mikrofilmowa. Wprowadzanie zmian Technika mikrofilmowa. Karty okienkowe Technika mikrofilmowa. Karty do informacji patentowej Informatory o bibliotekach i ośrodkach informacji Adnotacje i zmiany dokumentacyjne Szeregowanie alfabetyczne Bibliotekarstwo i bibliografia. Opracowanie zbiorów informacji o dokumentach. Terminologia. NEQ ISO 5127-1 (88); NEQ ISO 5127-2 (83); NEQ ISO 5127-3A (81) Bibliotekarstwo i bibliografia. Rodzaje i części składowe bibliografii. Terminologia Bibliotekarstwo i bibliografia. Rodzaje i działalność bibliotek. Terminologia Bibliotekarstwo i bibliografia. Typologia dokumentów. Terminologia Hasło opisu bibliograficznego. Forma nazw geograficznych Wkładka dokumentacyjna Biuletyn informacyjny placówek informacji Tezaurus jednojęzyczny. Zasady tworzenia, forma i struktura 439 PN-90/N-09107 Technika mikrofilmowa (mikrografia). Mikrofisze dokumentów normalizacyjnych PN-91/N-09109 Mikrografia. Mikrofilmy zwojowe gazet. EQV ISO 4087 (79) PN-91/N-09110 Mikrografia. Mikrofisze książek i wydawnictw ciągłych. Pole ty- tułowe. EQV ISO 5123 (84) PN-85/N-09126 Sprawozdanie z pracy naukowo-badawczej PN-87/N-09127 Informacja naukowa. Zagadnienia organizacyjne i prawne. Ter- minologia PN-88/N-09130 Wydawnictwa ośrodków informacji. Karta dokumentacyjna PN-88/N-09131 Wydawnictwa ośrodków informacji. Zestawienia tematyczne PN-88/N-09132 Wydawnictwa ośrodków informacji. Informacja ekspresowa, przegląd dokumentacyjny PN-69/P-55335 Karty pamięciowe i przewodnie do kartotek pionowych i pła- skich. Podstawowe wymiary 01. 140. 40 Działalność wydawnicza PN-76/N-01153 PN-72/N-01157 PN-71/N-01160 PN-71/N-01163 PN-70/N-01164 PN-N-01178: 1994 PN-ISO 2108: 1997 PN-76/N-01207 PN-78/N-0122.00 PN-N-0122-1/A 1: 1997 PN-78/N-0122.02 PN-78/N-0122.03 PN-78/N-0122.04 PN-78/N-0122.05 PN-78/N-0122.06 PN-78/N-0122.07 PN-78/N-0122.08 PN-84/P-55001 PN-70/P-55010 PN-90/P-55012 PN-72/P-55020 PN-74/P-55021 440 Kompozycja wydawnicza i typograficzna bibliografii specjalnych w układzie działowym lub systematycznym Oznaczenie wydawnicze Kompozycja wydawnicza czasopisma Kompozycja wydawnicza artykułów Spis treści czasopisma (PN-94/N-01178) Zasady skracania tytułów wydawnictw ciągłych Informacja i dokumentacja. Międzynarodowy znormalizowany numer książki /ISBN/. IDT ISO 2108: 1992. Zastępuje PN-74/N-01206 (w druku) Międzynarodowy znormalizowany numer wydawnictw ciągłych /ISSN/ Kompozycja wydawnicza książki. Postanowienia ogólne Zmiana do PN-78/N-0122.01 Kompozycja wydawnicza książki. Karty tytułowe (zmiana A 1) (w druku) Kompozycja wydawnicza książki. Materiały wprowadzające Kompozycja wydawnicza książki. Tekst główny Kompozycja wydawnicza książki. Materiały uzupełniające tekst główny Kompozycja wydawnicza książki. Materiały informacyjno-po-mocnicze Kompozycja wydawnicza książki. Indeksy Kompozycja wydawnicza książki. Bibliografia załącznikowa Kompozycja wydawnicza książki. Okładka i obwoluta Druki. Podział Jednostki wielkości typograficznych Pismo drukarskie. Zasady ustalania wymiarów Formaty gazet Formaty książek, broszur i czasopism PN-75/P-55022 PN-81/P-55025 PN-70/P-55026 PN-73/P-55027 PN-89/P-55030.01 PN-81/P-55034 PN-72/P-55036 PN-89/P-55074 PN-83/P-55105 PN-80/P-55207 PN-83/P-55366 PN-78/N-09015.00 Formaty kolumn książek, broszur i czasopism Maszynopis wydawniczy książek, broszur i czasopism Materiały wydawnicze. Szkice wydawnicze Materiały wydawnicze. Makiety wydawnicze Oryginały do reprodukcji poligraficznej. Postanowienia ogólne i zakres normy Materiały wydawnicze. Wytyczne stosowania Znaki korektorskie i wykonywanie korekty drukarskiej Odbitki drukarskie i druki. Oznaczanie powierzchni wad druku Pismo drukarskie. Karta wzorów Odbitki drukarskie i druki. Wady Zasady składania tekstów w języku polskim Struktura rekordu (zapisu). Postanowienia ogólne. .01 Wydawnictwa zwarte. .02 Wydawnictwa ciągłe. .03 Dokumenty normalizacyjne. .04 Dokumenty patentowe. .06 Literatura firmowa. 29. Statystyka biblioteczna 804. Czarnowska M., Wojtyniak J.: Statystyka dla bibliotekarzy. Warszawa 1971. 805. Jopkiewicz A.: Wybrane zagadnienia sprawozdawczości statystycznej i sta- tystyki bibliotek oraz ośrodków INTE. Warszawa 1985. 806. Jurewicz J.: Planowanie pracy i sprawozdawczości w bibliotece szkolnej. W: Biblioteki szkolne w Polsce Ludowej 19ĄĄ-196Ą. Red. F. Popławski. Warszawa 1966, s. 118-121. 807. Konferencja poświęcona problematyce sprawozdawczości i statystyki bibliotecz- nej. Warszawa 1979. 808. Przelaskowski R.: Zasady planowania i sprawozdawczości bibliotecznej. Wyd. 3. Warszawa 1967. 809. Zarządzenie nr 38 prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 1Ą września 1992 r. w sprawie obowiązków sprawozdawczych w zakresie działalności kulturalnej. [Dz. Urz. GUS nr 20 poz. 85]. 30. Mechanizacja i automatyzacja pracy bibliotecznej 810. Automatyzacja bibliotek: wybór materiałów z konferencji „Automatyzacja bi- bliotek". Wrocław 11-13 grudnia 1992. Wrocław 1993. 811. Automatyzacja bibliotek łódzkich: dziś i jutro: materiały z sesji. Łódź 7 grudnia 1995. Łódź 1996. 441 812. Automatyzacja bibliotek publicznych: praktyczne aspekty: materiały z II Ogól- nopolskiej Konferencji w Białymstoku, 26-28 października 1993 r. Warszawa 1993. 813. Automatyzacja i mechanizacja pracy w bibliotekarstwie i dokumentacji. War- szawa 1970. Zeszyty Przekładów nr 24. 814. Automatyzacja systemów biblioteczno-informacyjnych: wybrane zagadnienia. Wrocław 1977. 815. B a d o ń S.: Komputerowy system biblioteczno-informacyjny w Bibliotece Głównej Politechniki Poznańskiej. „Bibliotekarz" 1987 nr 10/11 s. 36-42 ; 1988 nr 9 s. 12-21. 816. Biblioteka naukowa — automatyzacja, organizacja, zarządzanie: materiały z konferencji naukowej „Organizacja i zarządzanie bibliotekami naukowymi w procesie automatyzacji", Poznań 15-17 listopada 1994 r. Red. A. Jazdon, E. Stachowska-Musiał. Warszawa 1995. 817. Bibliotekarskie problemy automatyzacji. Warszawa 1975. Zeszyty Przekładów nr 33. 818. Biliriski L., Maj J.: Stan komputeryzacji bibliotek publicznych. „Bibliote- karz" 1993 nr 10 s. 8-16. 819. Bogdan G.: Mechanizacja i automatyzacja procesów informacyjnych. War- szawa 1981. 820. Brykczyńska M.: Organizacja prac bibliotek dla celów automatyzacji na przykładzie INFONET. Warszawa 1978. 821. Butlerowa Ł.: Automatyzacja rejestracji i kontroli wypożyczeń. „Przegląd Biblioteczny" 1977 z. 1 s. 72-77. 822. Byczkowska Z.: Automatyzacja i opracowanie książki w Dziale Groma- dzenia i Opracowania Zbiorów Biblioteki Narodowej. „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" 1995 nr 3 s. 6-8. 823. Chmielewska-Gorczyca E.: Dysk optyczny — nowy nośnik informa- cji. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 1988 nr 11 s. 127-147. 824. Chmielewska-Gorczyca E.: Videotex i teletext — nowe środki prze- kazu informacji. „Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1987 nr 5 s. 27-35. 825. C y b u 1 s k i R.: Problemy automatyzacji bibliotek. „Rocznik Biblioteki Narodo- wej" 1981 T. 16 s. 19-45. 826. Cybulski R., Gryziecka W., Sitarska A.: Automatyzacja bibliotek: materiały z konferencji. Warszawa 1975. L27. Elman S.: Procedury nabywania zintegrowanych systemów bibliotecznych. „Bibliotekarz" 1993 nr 5 s. 9-12; nr 6 s. 14-17; nr 7/8 s. 28-35. 828. G o n e t K.: Metoda opisu warsztatu bibliotecznego dla potrzeb automatyzacji. „Przegląd Biblioteczny" 1986 z. 2 s. 147-170. 829. Górny M.: Nowe sposoby dostarczania dokumentów. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 2 s. 157-163. 830. Górny M., Jazdon A.: Wykorzystanie techniki informatycznej w polskich bibliotekach naukowych. „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 2/3 s. 133-141. 831. Grabowska M.: Systemy online w bibliotekach. Warszawa 1992. 442 832. Kasiborski C, Poważyńska J.: Automatyzacja w bibliotekarstwie i in- formacji naukowej: bibliografia polskiego piśmiennictwa specjalistycznego za lata 1990-1994. Wałbrzych 1995. 833. Komputery w bibliotekach — Polska '9Ą: materiały z ogólnopolskiej konferencji SBP. Chorzów 10-12 czerwca 1994 r. Red. J. Nowiclri. Warszawa 1994. 834. Komputeryzacja bibliotek a potrzeby użytkowników. Kraków-Łopuszna, 16-18 maja 1995. Materiały Konferencyjne. Kraków 1995. 835. Komputeryzacja bibliotek naukowych w kontekście standardów oprogramowania bibliotecznego: materiały z Konferencji Ogólnopolskiej, Gdańsk 9-10 maja 1994 r. Gdańsk 1996. 836. Komputeryzacja bibliotek publicznych: materiały z III Ogólnopolskiej Konfe- rencji nt. „Komputeryzacja bibliotek publicznych — stan i zamierzenia", Supraśl k. Białegostoku, 3-5 czerwca 1996 r. Warszawa 1996. Propozycje i Materiały nr 9. 837. Madej D., Marasek K., Kuryłowicz K.: Komputery osobiste. War- szawa 1987. 838. Maj J., Nahotko M., S z c z ę c h W.: Zastosowania komputera w bibliotece: poradnik. Warszawa 1996. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 20. 839. Mikrokomputer w bibliotece. Oprać. M. Nahotko, W. Szczęch. Warszawa 1989 (Numer specjalny „Poradnika Bibliotekarza"). 840. Mikrokomputerowe systemy biblioteczno-informacyjne. Red. K. Choroś. Wrocław 1992. 841. Mikrokomputery w bibliotekach. Warszawa 1991. Zeszyty Przekładów nr 50. 842. Nahotko M.: Zautomatyzowane systemy biblioteczne. „Bibliotekarz" 1993 nr 1/2 s. 30-34 (URICA); 1993 nr 4 s. 27-30 (TINLIB); 1993 nr 11 s. 19-25 (The Voyager Series). 843. Popowska H.: Zachodnie bazy danych w Polsce. „Aktualne Problemy Infor- macji i Dokumentacji" 1987 nr 1 s. 11-22. 844. Popowska H., Stefaniak B., Wysocki A.: Zagraniczne bazy danych: możliwości i warunki ich wykorzystania. Wrocław 1991. 845. Przegląd zautomatyzowanych systemów biblioteczno-informacyjnych Politech- niki Wrocławskiej. Red. S. Bekisz. Warszawa 1984. Materiały Szkoleniowe CINTE nr 35. 846. Radwański A.: Komputery, biblioteki, systemy: podręcznik. Warszawa 1996. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 21. 847. Rudaś A., Bruszewska A.: Komputeryzacja bibliotek pedagogicznych. „Bibliotekarz" 1997 nr 3 s. 11-15. 848. Sadowska J.: Automatyzacja bibliotek — kilka spostrzeżeń statystycznych na podstawie ankiety. „Bibliotekarz" 1997 nr 2 s. 17-18. 849. S e r u g a J.: Wybrane zagraniczne bazy danych na maszynowych nośnikach informacji. Warszawa 1986. 850. Sikor ski W.: Leksykon komputerowy dla początkujących. Wyd. 3. Warszawa 1992. 851. Sitarska A.: Problemy mechanizacji i automatyzacji katalogów centralnych. „Przegląd Biblioteczny" 1970 z. 2/3 s. 173-192. 852. Stępniak J.: O automatyzacji w procesach udostępniania. „Bibliotekarz" 1979 nr 3 s. 66-69. 443 853. S żarski H.: Komputery a problemy automatyzacji procesów biblioteczno- -mformacyjnych. „Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1987 R. 32 nr 1 s. 23-29. 854. S z a r s ki J.: Mechanizacja i automatyzacja magazynów bibliotecznych. „Prze- gląd Biblioteczny" 1975 z. 3 s. 233-248. 855. Widy-Wirski F.: Automatyzacja procesów biblioteczno-informacyjnych. Warszawa 1976. 31. Współpraca bibliotek. Sieci i systemy 856. Andrzejewska J.: Zakres i formy współpracy między bibliotekami szkol- nymi i publicznymi. „Poradnik Bibliotekarza" 1997 nr 1 s. 5-8. 857. Automatyzacja bibliotek: wybór materiałów z konferencji „Automatyzacja bi- bliotek". Wrocław 11-13 grudnia 1992. Wrocław 1993. 858. Automatyzacja systemów biblioteczno-informacyjnych: wybrane zagadnienia. Wrocław 1977. 859. B adoń S.: Współpraca bibliotek w zakresie udostępniania zbiorów. Warszawa 1968. 860. Dembowska M.: Współpraca bibliotek. Materiały wakacyjnego seminarium bibliotekarskiego. Jarocin 17-27 sierpnia 1959. Warszawa 1960. 861. Górny M.: Kooperacyjne i bierne formy opracowywania zbiorów bibliotecz- nych: przegląd istniejących rozwiązań w zakresie katalogowania. „Przegląd Biblioteczny" 1994 z. 1/2 s. 97-102. 862. Howorka B.: O krajowej sieci bibliotek medycznych (w roku 50-lecia Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie). „Przegląd Biblioteczny" 1996 z. 1 s. 33-40. 863. Ilmurzyńska H.: Współpraca bibliotek w zakresie udostępniania zbiorów. W: Współpraca bibliotek. Warszawa 1960, s. 127-143. 864. Łoś L., Radożycki J.: Problemy międzynarodowej wymiany wydawnictw PAN. Wrocław 1970. 865. Międzynarodowa Narada Specjalistów Bibliotek Narodowych państw socjali- stycznych na temat centralnych katalogów i wypożyczeń międzybibliotecznych. Warszawa 24-26 września 1985. Materiały i dokumenty. Red. D. Rymsza-Zalewska, J. Pasztaleniec-Jarzyńska. Warszawa 1986, 866. Radwański A.: Komputery, biblioteki, systemy: podręcznik. Warszawa 1996. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 21. 867. Romańska A., Sitarska A.: Specjalizacja zbiorów bibliotecznych: zagad- nienia metodyczne. Warszawa 1984. 868. Rymsza-Zalewska D.: Wypożyczanie międzybiblioteczne ze zbiorów Bi- blioteki Narodowej. Warszawa 1986. 869. Słabczyński W.: Międzynarodowa wymiana publikacji: stan obecny i po- trzeby. Warszawa 1963. 870. Studies in the international ezchange of pubhcations. Munchen 1981. 871. Szczeci W.: Międzynarodowe programy, sieci i systemy informacji nauko- wej: przewodnik. Warszawa 1984. 872. Śli wińska T.E.: Przegląd komputerowych systemów bibliotecznych: infor- mator. Warszawa 1996. 444 873. Ś w i d e r s k i B.: Współpraca bibliotek w zakresie gromadzenia zbiorów. War- szawa 1964. 874. Tetela G.: Uniwersyteckie sieci biblioteczne. „Przegląd Biblioteczny" 1995 z. 1 s. 55-61. 875. Wołosz J.: Biblioteczna współpraca międzynarodowa: wybrane problemy. Warszawa 1987. Materiały Metodyczne SINTO nr 34. 876. Wypożyczanie międzybiblioteczne. Warszawa 1979. Zeszyty Przekładów nr 39. 32. Zawód bibliotekarza i kształcenie bibliotekarzy w Polsce 877. Akademickie kształcenie bibliotekarzy. Forum dyskusyjne Przeglądu Bibliotecz- nego. „Przegląd Biblioteczny" 1983 z. 2/3 s. 123-172. 878. Antoszczuk S.: Kształcenie bibliotekarzy w Polsce w latach 19Ą9 — 1970 i ich zatrudnienie. „Rocznik Biblioteki Narodowej" 1971 T. 7 s. 5-40. 879. Baumgart J.: Międzywydziałowe i podyplomowe studia bibliotekoznawstwa na uniwersytetach w Polsce Ludowej. „Bibliotekarz" 1970 nr 1 s. 1-4. 880. Baumgart J.: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich w latach 1917- 1967. W: Tenże: Bibliotekarstwo. Biblioteki. Bibliotekarze. Warszawa 1983, s. 13-89. 881. Bibliotekarze: zawód, osobowość, kwalifikacje. Warszawa 1990. 882. Bibliotekoznawstwo i informacja naukowa. Kształcenie w perspektywie nowego stulecia. Praca zbiorowa pod red. E.B. Zybert. Warszawa 1995. 883. Bielicka L.: Polskie Towarzystwo Czytelnicze. „Bibliotekarz" 1992 nr 7/8 s. 39. 884. Biliński L.: Biblioteki i bibliotekarze w aktach wykonawczych do ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. „Bibliotekarz" 1992 nr 6 s. 12-13. 885. Biliński L.: Postulowane zmiany w poziomach kształcenia bibliotekarzy. „Poradnik Bibliotekarza" 1996 nr 7/8 s. 1-4. 886. Borkowski-Dunin S.: O obowiązkach bibliotekarza. Lwów 1829, wyd. ju- bileuszowe Poznań 1929. 887. Budyńska B.: Adepci zawodu bibliotekarskiego ze średnimi kwalifikacjami zawodowymi. Warszawa 1994. 888. Budyńska B., Krajewska A.: Sytuacja policealnych szkół bibliotekar- skich w przededniu wprowadzenia ustawy oświatowej. „Bibliotekarz" 1991 nr 11/12 s. 16-19. 889. Burakowski J.: Samorządowa biblioteka publiczna. Warszawa 1994. 890. Chruścińska J.: Między tradycją a współczesnością. „Poradnik Biblioteka- rza" 1994 nr 3 s. 9-13. 891. Chruścińska J.: Nowe treści kształcenia bibliotekarzy — na dzisiaj czy na jutro? „Poradnik Bibliotekarza" 1993 nr 7/8 s. 9-11. 892. Ćwiekowa J.: Analiza niepowodzeń egzaminacyjnych kandydatów na biblio- tekarzy dyplomowanych (1962 — 1982). „Przegląd Biblioteczny" 1987 z.3/4 s. 367-378. 445 893. Dokumentacja programowa. Pomaturalne Studium Bibliotekarskie. Zawód: biblio- tekarz. Warszawa 1993. 894. Dydowiczowa J., Jagielska M.: Praktyki zawodowe studentów biblio- tekoznawstwa. „Przegląd Biblioteczny" 1983 z. 2/3 s. 295-300. 895. Edukacja nauczycielska w szkołach wyższych w roku akademickim 1994/1995. Kraków 1996. 896. Edukacja z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej na poziomie wyższym w Polsce: status i przyszłość. Ogólnopolska konferencja w Krakowie, 26 kwietnia 1995 roku. Red. M. Kocójowa. Kraków 1995. 897. F e r c z J.: O sytuacji zawodowej bibliotekarzy akademickich. „Przegląd Biblio- teczny" 1993 z. 3/4 s. 193-201. 898. Gaca-Dąbrowska Z.: Bibliotekarstwo II Rzeczypospolitej. Zarys proble- mów organizacyjnych i badawczych. Wrocław 1983. 899. Gaca-Dąbrowska Z., Jankowska-Janiak A.: Problemy kształce- nia bibliotekarzy na forum międzynarodowym i w Polsce. „Studia o Książce" 1979 T*. 9 s. 243-248. 900. H o w o r k a B.: Akty normatywne o bibliotekarzach dyplomowanych. „Biblio- tekarz" 1985 nr 2 s. 26-30. 901. Kamiński S.: O kwalifikacjach kustosza dyplomowanego i starszego biblio- tekarza w resorcie edukacji narodowej. „Bibliotekarz" 1993 nr 2 s. 20-23. 902. Krajewska A.M: Autoportret adepta policealnej szkoły bibliotekarskiej. „Bi- bliotekarz" 1993 nr 10 s. 23-27. 903. Krajewska A.M: Co się zmieniło po dwóch latach nauki — ocena zaocznych szkół bibliotekarskich przez absolwentów. „Bibliotekarz" 1997 nr 3 s. 5-8. 904. Kreatywność bibliotekarzy: materiały z ogólnopolskiej konferencji pt „Spo- łeczno-kulturalna i zawodowa kreatywność bibliotekarzy", Miedzeszyn 13-14 czerwca 1997. Red. J. Nowicki. Warszawa 1997. Propozycje i Materiały nr 16. 905. Kształcenie akademickie w zakresie księgoznawstwa, bibliotekoznawstwa i infor- macji naukowej — przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Red. J. Wojakowski. Warszawa 1989. 906. Kształcenie bibliotekarzy dla przyszłości. II Forum SBP'95. Materiały z Ogólno- polskiej Konferencji SBP, Jachranka k. Warszawy, 22-24 października 1995 r. Warszawa 1996. Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 19. 907. Kształcenie bibliotekarzy na poziomie pomaturalnym — szansę i zagrożenia. Materiały ze spotkania „okrągłego stołu". Warszawa, 11-12 maja 1995 r. Red. L. Biliński. Warszawa 1995. 908. Kształcenie bibliotekarzy szkolnych. Red. J. Jarowiecki. Kraków 1993. 909. L e w i c k i J.: Kształcenie i doskonalenie bibliotekarzy na poziomie pomatural- nym — poszukiwanie nowych form i treści. „Bibliotekarz" 1995 nr 9 s. 16-19. 910. Machalska-Garbacz A.: Bibliotekarz roku 2000. „Poradnik Biblioteka- rza" 1997 nr 1 s. 1-4. 911. Majkowska-Aleksiewicz A.: Kształtowanie się zawodu bibliotekarza w Polsce Ludowej. „Roczniki Biblioteczne" 1982 z. 1/2 s. 161-175. 912. Migoń K.: O nazwie dyscypliny, którą uprawiamy. „Przegląd Biblioteczny" 1993 z. 1 s. 109-113. 913. Mściszowa A.: Kształtowanie się zawodu bibliotekarskiego. „Roczniki Bi- blioteczne" 1973 z. 3/4 s. 813-827. 446 914. Owczarski W.: Skrócony kurs biblioteczny dla początkujących i zaawanso- wanych. „Tytuł" 1991 nr 1 s. 189-193. 915. Piasecki W.: My wobec innych zawodów. „Przegląd Biblioteczny" 1962 z. 4 s. 289-300. 916. Pidłypczak-Majerowicz M.: Prace Komisji Egzaminacyjnej dla Bi- bliotekarzy i Dokumentalistów Dyplomowanych w świetle rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 września 1983 roku. „Przegląd Biblioteczny" 1987 z. 3/4 s. 379-384. 917. Przelaskowski R.: O zawodzie bibliotekarskim i jego jedności. „Przegląd Biblioteczny" 1962 z. 1 s. 15-31. 918. Rusek A.: Zawód: bibliotekarz: pracownicy wojewódzkich bibliotek publicz- nych z wyższym wykształceniem o sobie, swojej pracy i zawodzie. W: Z badań Instytutu Książki i Czytelnictwa. Czytelnictwo za granicą. Lektury i sprawozdania. Warszawa 1986, s. 7-42. 919. Rynek pracy a studia bibliotekoznawstwa i informacji naukowej w Polsce. Red. M. Kocójowa. Kraków 1997. 920. Saniewska-Telecka D.: Vademecum nauczyciela bibliotekarza. War- szawa 1996. 921. Sokół Z.: Zakłady bibliotekoznawstwa wyższych szkół pedagogicznych. „Dy- daktyka Szkoły Wyższej" 1980 nr 5 s. 109-124. 922. Sosińska-Kalata B.: Nowe możliwości kształcenia bibliotekarzy. „Porad- nik Bibliotekarza" 1996 nr 9 s. 1-4. 923. Sójka J.: 30-35-36-ĄO. „Bibliotekarz" 1991 nr 11/12 s. 21-22. 924. Stan i perspektywy bibliotekarstwa polskiego do roku 2000. „Bibliotekarz" 1987 nr 7/8 s. 1-58. 925. Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich: informator. Warszawa 1995. 926. S u r d y k M.: Polskie Towarzystwo Informacji Naukowej: cele i zadania. „Prze- gląd Biblioteczny" 1993 z. 1 s. 81-83. 927. Śladami edukacji bibliotekarskiej. Red. H. Zasadowa. Warszawa 1995. 928. Towarzystwo Nauczycieli Bibliotekarzy Szkół Polskich. „Biblioteka w Szkole" 1996 nr 2 s. 27. 929. Uwagi o pragmatyce zawodu bibliotekarskiego. Oprać. K. Kuźmińska. „Informator Biblioteczny" 1989 s. 172-180. 930. Więckowska H.: Akademickie kształcenie bibliotekarzy: zarys historyczny. Warszawa 1979. 931. Włodarczyk J.: Bibliotekarze w Polsce okresu międzywojennego. Łódź 1988. 932. Włodarczyk J.: Kształtowanie się zawodu bibliotekarskiego na ziemiach polskich w okresie zaborów. Łódź 1990. 933. W o ł o s z J.: Bibliotekarz — zawód z jaką przyszłością? „Bibliotekarz" 1997 nr 1 s. 2-7. 934. Z zagadnień kształcenia bibliotekarzy. Warszawa 1972. Zeszyty Przekładów nr 28. 935. Zając J.: O etyce zawodowej bibliotekarza. „Bibliotekarz" 1985 nr 3 s. 18-24. 936. Z aj ąc J.: Organizacja jako sposób skutecznych działań — historyczny rozwój stowarzyszeniowego ruchu bibliotekarskiego. W: Kreatywność bibliotekarzy. Warszawa 1997. 937. Zarzębski T.: Pragmatyka zawodu bibliotekarskiego (Stan w 1987 r.) „Prze- gląd Biblioteczny" 1987 z. 3/4 s. 283-292. 447 938. Zawód bibliotekarski. Forum dyskusyjne Przeglądu Bibliotecznego. „Przegląd Bi- blioteczny" 1987 z. 3/4 s. 257-282. 939. Zawód bibliotekarza dziś i jutro: materiały z konferencji, Łódź 15-16 paździer- nika 1996 r. Warszawa 1997. Propozycje i Materiały nr 14. 940. Żmigrodzki Z.: Bibliotekarz współczesny. Oczekiwania — spełnienia — na- dzieje. W: Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. Red. A. Jarosz, Z. Żmigrodzki. Katowice 1979, s. 153—162. 941. Żmigrodzki Z.: Dziesięć „grzechów głównych" współczesnego bibliotekarza. „Przegląd Biblioteczny" 1989 z. 3 s. 223—231. 942. Żmigrodzki Z.: Etos bibliotekarza w epoce przemian. „Przegląd Biblio- teczny" 1984 z. 2 s. 163—172. 943. Żmigrodzki Z.: Etyka zawodowa w praktyce współczesnego bibliotekarstwa. „Przegląd Biblioteczny" 1987 z. 3/4 s. 293—304. 944. Żmigrodzki Z.: O etykę zawodu bibliotekarskiego. „Roczniki Biblioteczne" 1971 z. 3/4 s. 77—84. 945. Żmigrodzki Z.: Patologia biblioteczna. W: Studia Bibliologiczne. T. 7. Ka- towice 1993, s. 65—70. 946. Żmigrodzki Z.: Problemy bibliotekarskiej etyki zawodowej. Katowice 1991. CZASOPISMA I INNE WYDAWNICTWA CIĄGŁE POLSKIE (wybór) „Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" Warszawa 1956-1989 „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" Lublin 1959-„Biblioteka w Szkole" Warszawa 1991-„Bibliotekarz" Warszawa 1929-1939, 1945-„Bibliotekarz Bydgoski" Bydgoszcz 1993-„Bibliotekarz Gdański i Elbląski" 1973- „Bibliotekarz Lubelski: poświęcony sprawom bibliotek powszechnych województwa lubelskiego" Lublin 1956- „Bibliotekarz Lubuski" Zielona Góra 1969-1980 „Bibliotekarz Łomżyński" Łomża 1983 „Bibliotekarz Olsztyński" Olsztyn 1972- „Bibliotekarz Radomski: biuletyn informacyjny WBP w Radomiu" Radom 1993-„Bibliotekarz Zachodnio-Pomorski" Szczecin 1959-„Biblioteki Publiczne w Liczbach" Warszawa 1972-„Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" Kraków 1949-„Biuletyn Informacyjno-Instrukcyjny" Kraków 1960-„Biuletyn Informacyjny" SBP Zarząd Główny „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" Warszawa 1958-„Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" Wrocław 1992-„Informator Bibliotekarza i Księgarza" Warszawa 1956-1989 „Kwartalnik Metodyczny" Katowice 1976-„Materiały Metodyczne" Wrocław 1956- 448 „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" Kórnik 1929- „Pomagamy Sobie w Pracy" Opole 1956- „Poradnik Bibliograficzno-Metodyczny" Poznań „Poradnik Bibliotekarza" Warszawa 1949- „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" 1993- „Przegląd Biblioteczny" Kraków 1927- „Rocznik Biblioteki Narodowej" Warszawa 1965- „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie" Kraków-Wrocław 1955 „Roczniki Biblioteczne" Wrocław 1957- „Rzeszowskie Biblioteki Publiczne" Rzeszów 1968 „Studia o Książce" Wrocław 1970- „ Wy pożyczanie Międzybiblioteczne" Warszawa 1993- „Zagadnienia Informacji Naukowej" Warszawa 1962- „Ze Skarbca Kultury" Wrocław 1951-1991 Indeks alfabetyczny autorów cytowanych w tekście Ałczewska Christina Danilovna 350 Andrzejewska Jadwiga 9, 18 Assbury Edward 9 Babbage Charles 275 Bacon Francis 122 Balika Dymitr 350 Bandtkie Jetzy Samuel 388 Bialecki Ireneusz 182, 353 Białkowska Barbara 135 Bialkowska Emilia 9 Bielicka Lucyna Anna 233, 234, 237, 240, 241, 246, 247, 251 Bieńkowska Barbara 397 Birkenmajer Aleksander 389, 390 Bliss Henry Evelyn 125-126, 232 Bogdan Grzegorz 274 Bohatkiewicz Aleksander 388 Bojar Bożenna 231, 235, 273, 278 Borkowska Władysława 92, 95 Brained Paul 299 Brasse Zofia 94, 95 Brown James DufF 232 Brunet Jacąues Charles 232, 388 Bruszewski Tadeusz 9 Brykczyńska Maria 277 Bykowski Leon 349, 351 Chawkina Lubow 350 Chmielewska-Gorczyca Ewa 235 Cubrzyńska-Leonarczyk Maria 335 Cutter Charles Ammi 133, 232 Czarnecka Janina 9 Czerwijowski Faustyn 351 Ćwiekowa Jadwiga 139, 231, 232 Debure Guillaume Francois 388 Delia Santa Leopoldo 27, 159 Dembowska Maria 273, 274, 351 Denis Michael Dewey Melvil Dolata Roman Drynda Danuta Dunin Janusz Duszewski Artur 388 122-123, 124, 232 182 353 387 302 Ebert Friedrich Adolf 388 Ekiert-Grabowska Dorota 353 Ellsworth Ralph E. 29 Estreicher Karol 91, 388 Falkowska Helena L Fayol Henri A. 43 Fedorowicz Grażyna Frey Jarosław 350 Fuhlrott Rolf 31 335 Gaberle Edward 387 Garfield Eugene 199, 228 Gawarecki Drahoslav 31 Gawroński Andrzej 387 Gessner Konrad 232 Głowacka Teresa 140 Grabowska Marta 144, 277 Gromadzińska Krystyna 335 Grycz Józef 9, 37, 38, 92, 94 Hartwig Otto 133 Hofmann Walter 349 Hollerith Herman 274 Horstmann Cay 302 450 Janowska Maria 105, 107 Micco Marry 248 Jarkowski Paweł 388 Michalski Stanisław 350 Jastrzębski Marek 335 Miedyński Eugeniusz 350 Jurewicz Ignacy 9 Milczek Jarosław 302 Mitchell Joann S. 248 Kaczyńska Maria 335 Momot Barbara 340 Kałka-Włosińska Elżbieta 9 Murawska Barbara 182 Karpowicz Stanisław 350 Muszkowski Jan 390 Klemensiewicz Zenon 236 Kluth Rolf 9 Kłossowska Małgorzata 336 Nahotko Marek 280, 282 Kochmańska Wanda 9 Nałęcz Barbara 105 Kocięcka Maria 357 Nawroczyński Bogdan 353 Kocójowa Maria 281 Nowak Ł. 285 Kołodziejska Jadwiga 179, 352, 353 Korpała Józef 383, 387 Ostaszewska Danuta 399 Kosiński Tomasz 302 Ostrowski M. 282 Kossonoga Jan 140 Otlet Paul 130, 131, 232 Kostecki Janusz 400 Krieg Werner 9 Krysiak E. 284 Paluszkiewicz Anna 249 Kuntze Edward 50 Panizzi Antonio 28 Kunze Horst 9 Panzer W. F. 388 Kurek-Kokocińska Stanisława 10 Pawlikowska Ewa 9 Peignot Etienne Gabriel 388 La Fontaine Henri 130, 131, 232 Piasecki Władysław 383, 387 Leibniz Gottfried Wilhelm 232 Pieńkowska Krystyna 94, 105 Lelewel Joachim 388 Pindlowa Wanda 281 Lenartowicz Maria 92, 94, 95, 96 Piotrkiewicz-Karmowska Ewa 353 Lepalczyk Irena 351 Popowska Hanna 252 Leyh Georg 28 Popp Richard 248 Lipman Robert 34 Potuszyńska Anna 335 Ludwiczak Antoni, ks. 351 Prohl P. 27 Luhn Hans Peter 198, 223 Prószyński Konrad 350 Przelaskowski Ryszard 37, 383 Łaszewska Beata Emilia 10 Putkiewicz Elżbieta 182 Łuczak Maria 340 Puzio Krystyna 9 Łuszczuk Władysława 353 Łysakowski Adam 9, 122, 138, 139, 140, 387 Radlińska Helena 350, 351, 357 Radwańska Maria 10 Macdonald Angus Snead 29 Radwański Aleksander 280 Maj Jerzy 280, 282 Radziewicz-Winnicki Andrzej 353 Marczyński Romuald W. 285 Ranganathan Shiyali Ramamrita 127, Martin Gabriel 232 128, 129, 156, 173, 233 Mcllwaine John C. 248 Ratajewski Jerzy 9, 274, 340 McLuhan Marshall 283 Ridler Johann Wilhelm 28 Meadow Charles T. 231 Rott Dariusz 340 Metcalf Keyes D. 29 Rusek Adam 387 451 Sadowska Jadwiga 138, 139, 141 Sawoniak Henryk 276 Schrettinger Martin 388 Schwarz Gerhard 31 Schwenke Paul 28 Shera Jesse H. 201 Skwarnicki Marek 179 Smeaton Alan F. 252 Sokołowski Wacław 328 Solak Jerzy 252 Staniszewski Zbigniew 274 Stańczak Edward 105 Stemler Józef 351, 387 Stolarska Ewa 348 Straus Grażyna 182, 353 Strzolka Rupert Hacker 9 Szczęch Władysław 280, 282 Ścibor Eugeniusz 246, 247 Sliwińska Teresa Elwira Swierzbowska-Kowolik E. 233, 234, 235, 237, 145 182 Tinker Miles 178 Tuj akowski Alojzy 340 Taube Mortimer 233 Ungurian Olgierd 233, 234 Urbańczyk Stanisław 236 Vrtel-Wierczyński Stefan 389 Walentynowicz Maria 349 Wąsowski Grzegorz 302 Wdowczyk Barbara 274 Weinsberg Adam 230, 231 Wolff Katarzyna 353 Wojciechowski Jacek 179, 348 Wołosz Jan 37 Woźniak Jadwiga 249 Woźnicka Janina 340 Wyły B. 248 Zając Józef 387 Żivny Władysław Jan 350 Żmigrodzki Zbigniew 280, 387 Żytko Małgorzata 182 Sadowska Jadwiga 138, 139, 141 Sawoniak Henryk 276 Schrettinger Martin 388 Schwarz Gerhard 31 Schwenke Paul 28 Shera Jesse H. 201 Skwarnicki Marek 179 Smeaton Alan F. 252 Sokołowski Wacław 328 Solak Jerzy 252 Staniszewski Zbigniew 274 Stańczak Edward 105 Stemler Józef 351, 387 Stolarska Ewa 348 Straus Grażyna 182, 353 Strzolka Rupert Hacker 9 Szczęch Władysław 280, 282 Ścibor Eugeniusz 246, 247 Sliwińska Teresa Elwira Swierzbowska-Kowolik E. 233, 234, 235, 237, 145 182 Tinker Miles 178 Tuj akowski Alojzy 340 Taube Mortimer 233 Ungurian Olgierd 233, 234 Urbańczyk Stanisław 236 Vrtel-Wierczyński Stefan 389 Walentynowicz Maria 349 Wąsowski Grzegorz 302 Wdowczyk Barbara 274 Weinsberg Adam 230, 231 Wolff Katarzyna 353 Wojciechowski Jacek 179, 348 Wołosz Jan 37 Woźniak Jadwiga 249 Woźnicka Janina 340 Wyły B. 248 Zając Józef 387 Żivny Władysław Jan 350 Żmigrodzki Zbigniew 280, 387 Żytko Małgorzata 182 Indeks przedmiotowy Administracja biblioteki 37, 43-46, 372 Akcesja 371 - karta akcesyjna 65 Aparatura biblioteczna 32-33 zob. też Wyposażenie bibliotek Archiwizacja zasobów bibliotecznych 188 ARKA (Automatyczne Redagowanie Katalogów Alfabetycznych) 227 Automatyzacja prac bibliotecznych 46, 200-202, 370-375 - analiza systemowa 371-372 - bibliografii narodowych 226 Bazy danych zob. też Zautomatyzowane systemy informacyjne - bibliograficzne 200-201, 219-220, 221, 227-229, 247 - kategorie 224-225, 272 Bibliografia 190-193, 219, 224-225 - indeksy 196-197, 198, 219 - regionalna 276-277, 374-375 - układ 196, 197 Biblioteka - centralna (narodowa) 21, 22, 50, 170, 194, 201, 249, 361, 370, 379 - cyfrowa 272 - elektroniczna 271-272 - rodzaje (typy) 16-17 - wirtualna 155 - zadania 13-14, 156, 349-353 Biblioteka akademicka 140-141 Biblioteka dziecięco-młodzieżowa 17-18, 129, 179 Biblioteka główna szkoły wyższej 22-23, 140-141, 152-153 Biblioteka fachowa 19-20, 50-51, 53, 135, 157, 160, 163, 168, 183, 186-187, 203, 207, 213, 214, 217, 356 Biblioteka Jagiellońska 17, 29, 58, 152, 265, 337, 388 Biblioteka kościelna 16, 27 Biblioteka Narodowa 15, 17, 58, 59, 133, 138, 140, 145, 147, 152, 154, 155, 181, 194, 201, 202, 227, 237, 321-323, 328, 334-337, 361, 363, 380, 384 Biblioteka naukowa 20-21, 49-50, 54-55, 58, 78, 129, 137, 143, 157, 159, 160, 163, 168, 183, 184, 207, 213, 217, 249, 265, 289, 295, 328-329, 334-337, 361, 374, 375, 384 Biblioteka pedagogiczna 23-24, 51, 213, 218, 380, 383 Biblioteka publiczna 19, 38, 44, 51, 55, 78, 123, 129, 133, 137, 154, 160, 168, 180, 183, 194, 203, 214, 218, 323-325, 344-347, 349-353, 356-358, 363, 379-380, 383, 402 Biblioteka ruchoma 36 Biblioteka salowa 27 Biblioteka składowa 81,377 Biblioteka specjalna 23, 140, 194, 379 Biblioteka szkolna 18, 51, 123, 133, 135, 137, 157, 160, 180, 203, 213, 214, 217-218, 326-327, 353-356, 361, 383, 402 Biblioteka Śląska 17, 203, 337, 384 Bibliotekarstwo 14 Bibliotekarz - dyplomowany 384-385 - kształcenie 325, 373, 388-402 - kwalifikacje 215-216 - zadania 15, 157, 174, 178, 182, 204-205, 210, 215-216, 351-352, 355, 382-385 Bibliotekoznawstwo 14 Biblioterapia 51, 400 BLAISE (British Library Automated Information Service) 373 Braki biblioteczne 64, 66-67, 165 453 Budownictwo biblioteczne 25-28 - konstrukcja modularna 29 - zasada trójdzielności 27-28 - zasada zmienności układów konstrukcyj- nych 29 - zasady inwestycji budowlanych 31 CDS/ISIS 147-148 Cenzura 354 CIP (cataloging-in-publication) 377 Current contents 199, 229, 289, 291, 293 Cymelia zob. Zbiory specjalne Czytelnia 158-161, 165-166 - rodzaje 29, 184 Czytelnictwo - techniki badawcze 179-182, 333, 343, 367 - upowszechnianie 355-358 Dar 59, 62, 64, 80, 372 Dekret o bibliotekach ... z 17 IV 1946 r. 380, 384 Depozyt 55, 59, 80 Dokumentacja organizacyjna 42-43 - statut biblioteki 42 - regulamin organizacyjny 43 Dokumentacja zbiorów zob. Opracowanie zbiorów, Działalność wydawnicza bibliotek Dokumenty audiowizualne 48, 160, 183-184, 185 Dokumenty biblioteczne 47 - podział 77 Dokumenty dźwiękowe - katalogowanie 114-117 - przechowywanie 80 - zabezpieczenie 89 Dokumenty informatyczne 187-189 Dokumenty normalizacyjne 119-120, 186 Dokumenty wtórne 120, 185-186, 211 zob. też Reprografia Dokumenty życia społecznego (dżs) 117-119, 187 Dowód wpływu 58, 59 Druk zbędny 48, 62, 372 DTP (desktop publishing) 299, 302-303, 309, 342 Dublet 372 Działalność bibliograficzna bibliotek 201-203 - bibliografia regionalna 276-277, 374 454 Działalność dydaktyczno-metodyczna bibliotek 209-210, 355-358 - szkolenie użytkowników 209-210 zob. też Przysposobienie czytelnicze i informacyjne Działalność informacyjna bibliotek - elektroniczne dostarczanie dokumentów 287-291 - formy usług 210-212, 223-224, 263, 287-288, 356 - informacja sygnalna 228-229, 277, 291 - organizacja 212-215 - prace bibliograficzne 203 - pracownicy 206, 215-216 - warsztat 214-215, 223 - wymiana informacji 225-227, 287 - zadania 204 - zasady 206-207 Działalność instrukcyjno-metodyczna bibliotek 321-327 - formy pracy 324-325 Działalność naukowo-badawcza bibliotek 328-333 - metody badawcze 332 - techniki 333 Działalność wydawnicza bibliotek 334-342 - formy 337-342 EARN (European Academic and Research Network) 261 EDD (Electronic Document Delivery) 287-291, 297-298 EDIL (Electronic Document Interchange between Libraries) 291-295 Edukacja czytelnicza zob. Przysposobienie czytelnicze i informacyjne Edytorstwo 299 - elektroniczne 299-320 - projektowanie publikacji 313-319 - redagowanie publikacji 310-313 - techniki 300 - wprowadzanie tekstu 303-308 Edytory tekstu 300-303 Egzemplarz obowiązkowy 59, 62, 272 - archiwalny 63 Ekslibris 61, 341 Elektroniczne dostarczanie dokumentów 287-291, 297-298 Etyka zawodowa 387-388 Ewidencja udostępniania zbiorów 167, 175-177 Ewidencja zbiorów bibliotecznych 60-66 - jednostki ewidencyjne 61-62 - sumaryczna 60, 62-63 - szczegółowa 60, 63-64 Gromadzenie i uzupełnianie zbiorów bibliotecznych 54-59, 187, 352, 371 - formy nabywania zbiorów 54-55, 58, 64, 372, 376 - kryteria doboru 49-52, 183, 354-355, 377 - materiałów do bibliografii 195 - warsztat 55-59 Hasło opisu bibliograficznego Hasło przedmiotowe 138 Homonimia JIW 238 92-94, 96 IFLA (International Federation of Library Associations and Institutions) 94, 95, 105, 169, 225, 275, 277, 360-361, 371, 376, 386 Indeks - rodzaje 198-199, 219, 226, 228-229, 249, 287 - cytowań naukowych 199, 228 zob. też KWIC, KWOC, WADEX Indeks permutacyjny zob. KWIC Informacja biblioteczna zob. Działalność informacyjna bibliotek Informatorium 213 Inkunabuły zob. Zbiory specjalne Instytut Bibliograficzny BN 95, 194, 195, 201, 202, 322, 334-335, 361 Instytut Książki i Czytelnictwa BN 181, 322, 335-336, 361, 386, 399, 400 Internet 141, 152-153, 188, 208, 249, 253, 262-263, 265, 268, 269, 272, 275, 277, 278, 281, 283, 288, 289, 296, 334, 337, 342 ISBN (International Standard Book Num-ber) 90, 100, 202, 225, 226 ISO (International Standard Organisa-tion) 257, 259, 263, 276, 361 ISSN (International Standard Serial Num-ber) 90, 100, 105, 107, 202, 225, 289 Język informacyjno-wyszukiwawczy (JIW) 222, 230-234, 250-251 - języki deskryptorowe 240-242 -jhp 137-140 - poziomy znaków 236-237, 252 - typologia 234-235 KABA (Katalogi Automatyczne Bibliotek Akademickich) 141, 248-249 Kartoteka 55, 166, 214 - dekompletów 57 - dezyderatów 56 - kontynuandów 56-57 - lektur 57 - zagadnieniowa 193-194 - zakupu 56 Kartoteka autorytatywna 140, 249 Kartoteka haseł wzorcowych (khw) 140, 147, 248-249, 250, 269 Katalog 155, 174, 214, 274 - alfabetyczny 91, 164, 214 - rodzaje 92 - rzeczowy 164, 214, 232 Katalog centralny 57, 152, 155, 164, 170, 188, 215, 227, 269, 276, 338, 370, 373 Katalog działowy 133-135 Katalog klasowy 143 Katalog komputerowy 140-141, 144-153, 372 Katalog krzyżowy 143 Katalog mikrofiszowy 35-36 Katalog online 149, 248, 272, 294 zob. też OPAC Katalog przedmiotowy 141-142, 233 Katalog systematyczny 135-137 Katalog tematowy 137-141 Katalog topograficzny 92, 164 Katalog zbiorów podręcznych 164-165 Katalogowanie 90, 227, 269 - części niesamoistnych 101, 107-108, 114, 117, 119 - książki jednotomowej 97-102 - książki wielotomowej 102-104 - prac współwydanych 101 - wydawnictw ciągłych 104-108 - zbiorów specjalnych 109-120 Katalogowanie kooperatywne 153-154, 227, 268-269, 370 Katalogowanie zdalne (telecommuting) 154 Kierowanie pracą biblioteczną 44 - metody 45 zob. też Administracja biblioteki 455 Klasyfikacja 90, 121-122, 329 - BBK 129-130 - KBB 125-126, 232 - KBK 124-125, 232, 247, 248 - KDD 122-124, 232, 246, 248 - KDR 127-129, 233 - PKT 163, 238 - Rozciągliwa Ch. A. Cuttera 232 - UKD 130-133, 149, 162-163, 206, 226, 232, 236, 237, 239-240, 247-248 Klimatyzacja pomieszczeń bibliotecznych 83 Konserwacja zbiorów 88-89, 369 Kontrola zbiorów bibliotecznych 66-67, 165 Komputeryzacja bibliotek 60, 370-375 Kroje pisma 197-198, 319-320 zob. też Edytorstwo Księga inwentarzowa 63 Księgozbiór podręczny 28, 48, 55, 155, 159, 161-166, 193, 213, 214-215 - katalog 164-165 - układy 162-165 Kształcenie bibliotekarzy 388-402 - akademickie 389-398 - na poziomie średnim 398-401 KWIC (Key Word in Context) 198, 228, 246 KWOC (Key Word out of Context) 198-199, 228, 246 LISA (Library and Information Science Abstract) 224 Literatura patentowa 186-187, 206 Literatura techniczno-handlowa (fir- mowa) 187, 206 LCSH (Library of Congress Subject Hea-dings) 139, 140, 247, 248, 249 LSP (Linked Systems Project) 380 Magazyn biblioteczny 77, 79, 159, 160 MAK 147 MARC (Machinę Readable Cataloging) 94, 145, 147-148, 221, 226, 227, 277 Marketing biblioteczny 347-348 zob. też Propaganda biblioteczna Materiały biblioteczne zob. Dokumenty biblioteczne Meble biblioteczne 32, 34, 35, 213 zob. też Wyposażenie bibliotek Mechanizacja prac bibliotecznych 369-370 MESSENGER 243-246 Mikroformy 186 - ochrona 88-89 - przechowywanie 80 MRF (Master Reference File) 132, 149, 247 Multimedia zob. System multimedialny NASK (Naukowe i Akademickie Sieci Komputerowe) 261, 264, 265 Normalizacja biblioteczna 225-227, 257, 359-361, 373 - kompatybilność sprzętu 257 - kompatybilność technologii 277-278 - ujednolicenie terminologiczne 94-96, 141 Numerus currens 49, 78, 120, 163 Numerus saltans 79 OCLC (Online Computer Library Center) 153 Ochrona zbiorów 31-32, 81-89, 173, 330, 369 OPAC (Online Public Access Catalog) 36, 140, 149-153, 248, 268, 278, 293, 372, 374 Opis bibliograficzny - format opisu 145-146, 221, 226 - strefy opisu 97-100 Opracowanie bibliograficzne 190-200 Opracowanie formalne zbiorów zob. Katalogowanie Opracowanie rzeczowe zbiorów zob. Klasyfikacja Opracowanie typograficzne 197 Organizacja biblioteki 37-42, 153, 165-166, 184, 268 - typy struktur 39-41 Organizacja zbiorów 47-49, 78-80, 161-166, 173-177 - zasady doboru 49-52 Organizacje bibliotekarskie 385-387 - zadania 201, 361 zob. też SBP, IFLA 456 Pedagogika biblioteczna 158, 218, 349-358 - formy pracy 357 Poczta elektroniczna 261, 262, 268, 269, 291, 370 Pozycja katalogowa 91 Prenumerata 58, 64 Promocja biblioteki zob. Propaganda biblioteczna Propaganda biblioteczna 208-209, 337-342, 344-348, 350, 356-358 Przechowywanie zbiorów 77-78, 80-81, 162-164, 183, 377 - magazynowanie zwarte 81 - systemy 48-49, 78-79 - układ rzeczowy 173 Przysposobienie czytelnicze i informacyjne 353-354, 356-357, 373 PTB (Polskie Towarzystwo Bibliologiczne) 386 PTCz (Polskie Towarzystwo Czytelnicze) 386 PTIN (Polskie Towarzystwo Informacji Naukowej) 386 Publikowanie elektroniczne zob. DTP Racjonalizacja pracy bibliotecznej 280 - organizacyjna 45-46, 153, 375 RAMEAU 141, 249 R.ejestr - przybytków 62, 372 - ubytków 64 Reprografia 170-171, 186, 206, 213, 214, 287, 369, 377 Retrokonwersja 154-155, 374 Rękopisy 109, 184 RVM 140-141 SBP (Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich) 202, 327, 336, 342, 385-386 SCI (Science Citation Index) 199 SDI (Selektywna Dystrybucja Informacji) 210, 222, 223-224, 291, 293 Serwis informacyjny online 222-223, 228, 276-277, 288-291 Sieć biblioteczna 15, 59, 154, 265-272, 378-381 Sieć informatyczna 253-265, 268 - klasyfikacja 259 - modele 257, 276-277 - projektowanie sieci 265-269 - serwery 253, 259 - sieci lokalne 259-260, 262, 264-265 - sieci rozlegle 260-263, 268-269 - topologia 255-256 zob. też Internet Skanowanie 308, 374-375 Skontrum zbiorów zob. Kontrola zbiorów bibliotecznych Słownik języka informacyjnego 237, 241 - jhp 196, 206, 237 zob. też LCSH, Tezaurus Służba informacyjna zob. Działalność informacyjna bibliotek Specjalizacja bibliotek 50, 170, 205, 377 Sprawozdawczość biblioteczna 65, 367-368 zob. też Statystyka biblioteczna Stare druki 110-112, 184 Statystyka biblioteczna 362-368 - czytelnictwa 180 SUBITO 295-297 SYNABA 237 Synonimia JIW 237-238 System bibliografii terytorialnej 202-203 System informacyjno-wyszukiwawczy (SIW) -język 130-133, 137-141, 234-252 - narzędzia 278-285 - struktura 378-381 System multimedialny 188 Systemy operacyjne 255, 300-303 - Windows 95 301 Technologia telekomunikacyjna 188, 273-285 - CD-ROM 185, 188-189, 200, 221, 226, 229, 269-271, 275, 284, 287, 289, 300, 373, 375 Tematowanie 137-141, 232 Tezaurus 196, 206, 237, 240-241, 251 TINLIB 147 TNBSP (Towarzystwo Nauczycieli Bibliotekarzy Szkół Polskich) 387 Transkrypcja 97 Transliteracja 79, 96-97 UAI (Universal Access to Information) 376 UAP (Universal Availability of Publica- tions) 376 UBC (Universal Bibliographic Control; obecnie UBCIM) 225, 277, 371 457 Ubytki zob. Braki biblioteczne Udostępnianie zbiorów 156-177, 183-184, 329-330, 355 - ewidencja 175-177, 372 - formy 158, 167-173 - zasady 156-158, 165-166, 173-175 UKD (Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna) - poddziały wspólne 131-132 - symbol rozwinięty 131-132, 239-240 - symbol złożony 132, 240 Układy zbiorów zob. Przechowywanie zbiorów Unifikacja zob. Normalizacja biblioteczna USMARC 145-147, 155, 249 Ustawa o bibliotekach z 9 IV 1968 r. 321, 380 Ustawa o bibliotekach z 27 VI 1997 r. 54, 321, 380 Uzupełnianie zbiorów zob. Gromadzenie i uzupełnianie zbiorów Użytkownik biblioteki - komunikowanie z systemem 243, 251-252 - kształcenie 157, 373 zob. też Przysposobienie czytelnicze i informacyjne VTLS (Virginia Tech Library System) 94, 140, 147-148, 154, 249 WADEX (Word and Author Index) 199, 226, 229 Warsztat informacyjno-bibliograficzny 194, 214-215 - profile wyszukiwawcze 223 Wolność czytania 354 Wolny dostęp do półek 29, 31, 49, 66, 78, 79, 83, 90, 159, 171-175, 212, 214 - zabezpieczenie zbiorów 36, 87 Wolumin 61, 160 - ustawienie 78, 163 Wskaźniki pracy bibliotecznej 360-361, 367-368 - czytelnictwa 181 - ochrony zbiorów 31-32, 82-83 - ruchu czytelników 176-177 - ruchu i wykorzystania zbiorów 176, 360-361 Współpraca bibliotek 49, 51-52, 135-136, 153-154, 155, 268-269, 370, 373, 376-381 - sieci 15, 59, 153-154, 265-272, 370, 373, 378-381 - z systemami informatycznymi handlu księgarskiego 375 WWW (World Wide Web) 281 Wymiana informacji 225-227, 268, 289-290, 370, 374 Wyposażenie bibliotek 32-36 - regały 33-34, 35, 78, 213, 369 - środki transportu 33, 36, 87, 369 Wypożyczanie 27, 158, 166-171 - międzybiblioteczne 169-171, 186, 206, 286-289, 292-293, 296-297, 373, 375, 377 - na zewnątrz 167-169 - prezencyjne 158-161 Zabezpieczenie zbiorów 82, 87-88, 173, 369 zob. też Ochrona zbiorów Zautomatyzowane systemy informacyjne 219, 220-222, 242 - online 243-246 Zbiory ikonograficzne 112-113, 184 Zbiory kartograficzne 113, 185 Zbiory muzyczne 113-116, 185 Zbiory podręczne zob. Księgozbiór podręczny Zbiory specjalne 48, 88-89, 183, 184-189 - katalogowanie 109-120 ZBP (Związek Bibliotekarzy Polskich) 382 zob. też SBP Zintegrowany system biblioteczny 144, 375 Znakowanie zbiorów 61-62, 341 Związki z otoczeniem (public relations) 343-347, 358 zob. też Propaganda biblioteczna Źródła informacji - bieżące 52-53, 202, 203 - prospektywne 52, 203 - retrospektywne 53 WYDAWNICTWO WYDAWNICTWO Drodzy Czytelnicy! Wydawnictwo SBP jest jednym z ważniejszych wydawców literatury fachowej dla czynnych bibliotekarzy oraz kształcących się adeptów tego zawodu. Wydajemy cztery serie wydawnicze, które Warn służą: — NAUKA-DYDAKTYKA-PRAKTYKA — PROPOZYCJE I MATERIAŁY — FO - KA (Formaty - Kartoteki) —BIBLIOTEKARZE POLSCY WE WSPOMNIENIACH WSPÓŁCZESNYCH oraz czasopisma: — BIBLIOTEKARZ — PORADNIK BIBLIOTEKARZA — ZAGADNIENIA INFORMACJI NAUKOWEJ Sprzedajemy też — najtańsze w Polsce — druki biblioteczne. Każdą książkę możecie zamówić (pisemnie lub telefonicznie) w naszym DZIALE PROMOCJI I KOLPORTAŻU ul. Hankiewicza 1 pok. 104 WARSZAWA-Ochota tel. 822-43-45 W ten sam sposób można zaprenumerować nasze czasopisma. Sprzedaż odręczna naszych wydawnictw w Warszawie: ul. Konopczyńskiego 5/7 ul. Hankiewicza 1. Na życzenie wysyłamy pełną ofertę wydawniczą. Serdecznie zapraszamy! Wydawnictwo SBP, Warszawa 1998 r. Wydanie II. Ark. wyd. 34,5 Ark. druk. 28,75 Skład i łamanie: Q^5 — Cezary Slupik, 01-407 Warszawa, ul. Deotymy 15/17 m. 22 Druk i oprawa: Warszawska Drukarnia Naukowa PAN, 00-656 Warszawa, ul. Sniadeckich i MBP Zabrze nr inw.: KGM - 1701 GM02