HISTORIA POLSKI 1864-1948 J�ZEF BUSZKO HISTORIA POLSKI 1864-1948 Warszawa 1985 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Ok�adk� projektowa� Marian Jankowski Redaktor techniczny Wttoid Motyl Korektorzy Zesp�l Oddzia�u PWN w Krakowie Kartografki Urszula Mazurek, Irena Pac (c) Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1982 ISBN 83-01-03732-6 Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Wydanie dziewi�te. Nak�ad 149 800 + 200 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 34,25. Arkuszy drukarskich 30,0. Papier offsetowy klasy V, 70 g rola 84 cm. Oddano do reprodukcji w styczniu 1985 r. Podpisano do druku w lutym 1985 r. Druk uko�czono w maju 1985 r. Zam�wienie nr 348 N-60 Cena t. l/III z� 900,- Zakiady Graficzne w Gda�sku UWAGI WST�PNE Niniejszy tom obejmuje, jak to wynika z jego tytu�u, zarys dziej�w eolski pocz�wszy od popowsta�czej epoki 1864 roku poprzez drug� po�ow� XIX stulecia, poprzez wiek XX a� do lat ustabilizowania si� nowej polskiej rzeczywisto�ci spo�eczno-politycznej - Polski Ludowej - po drugiej wojnie �wiatowej. Jest to zatem okres stanowi�cy jedno z ostatnich ogniw procesu dziejowego, wkraczaj�cy niemal bezpo�rednio w tera�niejszo�� i integralnie z t� tera�niejszo�ci� zwi�zany. Poci�ga to za sob� okre�lone konsekwencje natury metodologicznej. Je�li przyjmuje |si� powszechnie, �e historia jest nauk� wyja�niaj�c� kszta�t wsp�czes-jno�ci na podstawie jej zwi�zk�w genetycznych z przesz�o�ci�, to nie-| trudno'zrozumie�, �e historia niezbyt odleg�a, historia najnowsza, czyni | zado�� temu zadaniu w szczeg�lniejszej mierze, jako historia naj�ci�lej | i bezpo�rednio z tera�niejszo�ci� powi�zana. Zjawisko to wynika st�d, | �e istnieje wzajemna wsp�zale�no�� poszczeg�lnych faz procesu histo-jrycznego i to tak silna, �e wyja�niaj�ce one nawzajem. Istnieje zatem | i wsp�zale�no�� najbli�szej przesz�o�ci i tera�niejszo�ci. Nie idzie tu przy j tym tylko o prost� wsp�zale�no��, o zwi�zki genetyczne mi�dzy przesz�o-| �ci� a tera�niejszo�ci� w sensie czysto instytucjonalnym, chodzi tu bowiem | tak�e o oddzia�ywanie ca�ej spu�cizny dziejowej w sensie czysto �wiato-| pogl�dowym, skoro wiadomo, �e �wiadomo�� historyczna jest nadal, tak | jak w poprzednich epokach, jednym z podstawowych sk�adnik�w wsp�-| czesnej �wiadomo�ci spo�ecznej. | W tym sensie szczeg�lniejsza rola historii najnowszej, w tym zw�asz-| cza historii w�asnego narodu, w kszta�towaniu postawy wsp�czesnego | narodu nie ulega w�tpliwo�ci. Mamy tu zreszt� na my�li zar�wno prze-| sz�o��, kt�ra nas ukszta�towa�a, jak i badania, kt�re nad ni� uprawiamy, | jak wreszcie wiedz�, kt�r� o niej dysponujemy. Wsp�czesne znaczenie | nauk humanistycznych, w�r�d nich nauki o niedawnej naszej przesz�o�ci, | jest mocno zwi�zane z funkcj� otwierania dzi�ki nim pe�niejszych per-| spektyw historycznych, kt�rych z kolei w �aden spos�b nie mo�na oddziela� od przysz�o�ci. Jednym s�owem - refleksja historyczna, oparta rzecz jasna na niezb�dnej wiedzy historycznej, jest niezb�dna, ale nie po to, a�eby w ten spos�b ucieka� od spraw dnia dzisiejszego, lecz przeciwnie - przywo�ywanie przesz�o�ci s�u�y� powinno lepszemu, pe�niejszemu zrozumieniu spraw dnia dzisiejszego. Je�li przedstawiony tu zarys dziej�w naszego narodu ostatniej doby cho�by w cz�stkowej formie uczyni zado�� temu zadaniu, je�li b�dzie pomocny jako jeden ze �rodk�w dydaktycznych w r�kach nauczyciela, studenta, dzia�acza spo�eczno-kulturalnego, wreszcie ka�dego szukaj�cego gar�ci niezb�dnych informacji z tego zakresu, w�wczas autor dojdzie do wniosku, �e zasadniczy cel wyra�aj�cy si� w opublikowaniu niniejszej ksi��ki zosta� spe�niony. Histori� Polski omawianej doby otwiera 'w zasadzie rok 1864, kt�ry stanowi podstawowy punkt wyj�cia w naszych rozwa�aniach. Fakt ten wynika zar�wno z przes�anek natury spo�ej"zno-ekonomicznej, jak i politycznej w �ci�lejszym tego s�owa znaczeniu�Rok �w ko�czy okres uw�aszczenia ch�opa na ziemiach polskich, ci�gn�cy si� bez ma�a p�l wieku - od pierwszych tego typu reform, podejmowanych w zaborze pruskim w latach 1807 i 1811, poprzez dalsze akty uw�aszczeniowe przeprowadzone w tym�e zaborze w latach 1823 i 1848 a� do lat pi��dziesi�tych, a tak�e przez reform� uw�aszczeniow�, dokonan� w zaborze austriackim jednorazowym aktem ustawodawczym na wiosn� 1848 roku^w ten spos�b ziemie polskie przekroczy�y ostatecznie pr�g oddzielaj�cy formacj� kapitalistyczn� od czas�w dominowania stosunk�w feudalnych. Z drugiej strony pami�ta� trzeba, �e rok 1864 stanowi zarazem ko�cow� dat� epoki wielkich zryw�w narodowo-wyzwole�czych, epoki powsta� narodowych, kt�rych podstawow� si�� nap�dow�.stanowi�y �ywio�y drobno- i �rednioszla-checkie, a tak�e drobnomieszcza�skie, stanowi on zarazem zapowied�, �e odt�d losy narodu i dalsze jego perspektywy historyczne coraz bardziej zale�ne b�d� od stopniowo dojrzewaj�cych do politycznej dzia�alno�ci przede wszystkim takich klas spo�ecznych, jak proletariat i ch�opstwo. Zanim jednak to nast�pi, zanim klasy te wejd� na aren� �ycia polityce nego jako zorganizowana i u�wiadomiona si�a, zdolna do podejmowania pot�nych akcji na rzecz spo�ecznych przeobra�e� i wyzwolenia narodowego - minie ca�a wielka epoka o charakterze przej�ciowym, o charakterze przygotowawczym, wype�niaj�ca okres od roku 1864 a� po pocz�tkowe lata XX wieku, w kt�rej pozornie - z tego punktu widzenia bior�c - niewiele b�dzie si� dzia�o, w kt�rej up�ynie blisko p� wieku "bez powstania i bez rewolucji". Pami�ta� trzeba, �e w rozwoju gospodarczym i politycznym ziem polskich tej doby mo�na wyodr�bni� kilka zasadniczych etap�w, przebiegaj�cych dla poszczeg�lnych zabor�w i dla poszczeg�lnych dzielnic w obr�bie tych�e zabor�w - niejednakowo, maj�cych swe wyra�ne cechy specyficzne. Og�lnie jednak bior�c da si� stwierdzi�, �e okres od ko�ca lat sze��dziesi�tych i pocz�tku siedemdziesi�tych uzna� nale�y za okres ugruntowania si� na terenie wi�kszo�ci ziem polskich (w szczeg�lno�ci w Kr�lestwie) przemys�u maszynowego o charakterze wielkokapitalistycznym, kt�rego narodziny i dalszy rozw�j, uwarunkowany zapotrzebowaniami rynkowymi, przejawi�y si� w kilku okre�lonych, kierunkach, g��wnie w kierunku rozwoju przemys�u w��kienniczego. Etap nast�pny przypada na lata po roku 1870 i ko�czy si� zasadniczo u progu XX wieku. Jest to okres rozwoju wielkiego przemys�u kapitalistycznego, jego cech zasadniczych w r�nych formach organizacyjnych, kt�re w toku dalszych przeobra�e� mia�y si� przekszta�ci� na pocz�tku XX stulecia w cechy kapitalizmu monopolistycznego. W tym okresie mo�emy wyr�ni� dwie kolejne fazy rozwojowe. Mniej wi�cej do po�owy lat osiemdziesi�tych koncentracja produkcji i kapita�u przebiega wprawdzie do�� szybko, jednakowo� dominuje jeszcze ci�gle kapita� wolnokonkurencyjny, podczas gdy pierwsze zarodki organizacji monopolistycznych s� s�abe, ledwo dostrzegalne. W tych�e latach, o charakterze wyra�nie przedmonopolistycznym, �wie�o uformowana wielka i �rednia bur�uazja polska ho�duje w swej podstawowej masie doktrynie liberalizmu. Jednocze�nie proletariat polski wykuwa wtedy zr�by swej w�asnej ideologii, z czym wi��� si� pocz�tki agitacji socjalistycznej i zak�adanie pierwszych k�kowo-konspiracyjnych organizacji socjalistycznych. Druga faza w owym okresie, wyra�aj�ca si� �atwiej dostrzegalnymi ju� zjawiskami przerastania kapitalizmu wolnokonkurencyjnego w stadium monopolistyczne, przypada po 1885 r. Szczeg�lnie po tym roku koncentracja produkcji i kapita�u w �yciu gospodarczym ziem polskich ulega wydatnemu przy�pieszeniu, przy czym jej tempo przekracza w niejednym przypadku przoduj�ce kraje kapitalistyczne. W tej fazie monopole pojawiaj� si� jako zjawiska sta�e i coraz bardziej masowe, by na prze�omie XIX i XX wieku sta� si� czynnikiem decyduj�cym, typowym dla produkcji wielkoprzemys�owej wi�kszo�ci ziem polskich. Zaostrzaj�ce si� w�wczas antagonizmy spo�eczne pomi�dzy bur�uazja a proletariatem z jednej strony, z drugiej za� wzrost konflikt�w na tle rywalizacji ekonomicznej mi�dzy bur�uazja polsk� a bur�uazja obc� prowadz� do znamiennej dla tych czas�w ewolucji ideologicznej polskich klas posiadaj�cych, kt�rej zasadnicz� cech� jest stopniowe porzucanie liberalizmu na rzecz nacjonalizmu. 'Trzeci, wyra�nie si� zarysowuj�cy okres dziej�w Polski, mo�na wyodr�bni� w latach 1901 do 1918, a wi�c okres obejmuj�cy pocz�tek XX wieku do wybuchu Wielkiej Rewolucji Pa�dziernikowej, zako�czenia I wojny �wiatowej i odbudowy pa�stwa polskiego jako bur�uazyjnej Rzeczpospolitej. We wspomnianym okresie kapitalizm monopolistyczny jest ju� w zasadzie ukszta�towany na terenie wi�kszo�ci ziem polskich, podobnie zreszt� jak w ca�okszta�cie gospodarki �wiatowej. Okresowi temu nadaj� wyra�ne pi�tno i to w szerszej skali - og�lno�wiatowej - szczeg�lnie ostre konflikty klasowe proletariatu z bur�uazja, r�wnolegle za� zatargi i konfrontacje zbrojne pomi�dzy blokami wielkich mocarstw - pa�stw imperialistycznych. Rzecz jasna, �e lata I wojny �wiatowej 1914- 1918 i okres Rewolucji Pa�dziernikowej, zapocz�tkowuj�cy istnienie pierwszego pa�stwa socjalistycznego, zas�uguj� tu na odr�bne potraktowanie, r�wnie� z polskiego punktu widzenia. Powstanie pa�stwa polskiego otwiera okres czwarty, jako niew�tpliwy punkt zwrotny w �yciu narodu. R�wnie� w dziejach tego pa�stwa, do kt�rego przylgn�a nazwa Drugiej Rzeczpospolitej, zarysowuj� si� dwie fazy, stosownie do formy rz�d�w w Polsce mi�dzywojennej. Tak wi�c mamy tu do czynienia z bur�uazyjn� demokracj� w latach 1918 -1926 i swoistego typu re�imem autokratycznym, utrwalonym w wyniku przewrotu majowego a� do wrze�nia 1939 r. II wojna �wiatowa i losy spo�ecze�stwa polskiego w tej wojnie, kt�re znamionowa�y tak gwa�towny i dalekosi�ny w skutkach prze�om w �yciu narodu, zapocz�tkowa�y w konsekwencji jeszcze jedn� now� er� historyczn�, tym bardziej donios��, �e przynios�y nie tylko wyzwolenie narodowe i nowy kszta�t terytorialny pa�stwa polskiego, ale i nowy, z gruntu odmienny ustr�j spo�eczno-polityczny, zmierzaj�cy do zbudowania w Polsce socjalizmu. Jest to - jak widzimy - pi�ty i ostatni etap w omawianej przez nas epoce dziej�w narodu, kt�ry zamierzamy przedstawi� w zarysowym uj�ciu po rok 1948. �R�D�A I LITERATURA Og�lnie bior�c, im bli�ej wsp�czesno�ci, tym bardziej dostrzegalne jest zjawisko umasowienia i du�ego zr�nicowania bazy �r�d�owej. Na fakt ten sk�ada si� bardzo wiele czynnik�w, takich jak wej�cie na orbit� �ycia politycznego nowych klas i warstw spo�ecznych, jak wzrost og�lnego poziomu �ycia kulturalnego i naukowego oraz odgrywanie coraz to powa�niejszej i wszechstronnej roli przez aparat pa�stwowy, d���cy do obj�cia szersz� kontrol� podstawowych przejaw�w funkcjonowania r�nego rodzaju instytucji gospodarczych, spo�ecznych i politycznych. Instytucjonalne wzbogacenie ca�ej struktury spo�ecznej, charakterystycznej dla rozwoju stosunk�w kapitalistycznych, mia�o swoje okre�lone nast�pstwa w postaci sta�ego wzrostu czynik�w �r�d�otw�rczych. Obok �r�de� typu tradycyjnego, jak akta w�adz pa�stwowych i instytucji prywatnych, korespondencji oraz pami�tnik�w upowszechnia^si� nowe rodzaje przekaz�w �r�d�owych. Do nich nale�y zaliczy� m.in. dokumentacj� powsta�� w wyniku dzia�alno�ci nowych partii politycznych, organizacji zawodowych i spo�eczno-kulturalnych. W zakresie historii gospodarczej i spo�ecznej szczeg�lniejsze znaczenie uzyska�y m.in. r�nego rodzaju materia�y statystyczne. Wiek XX przyni�s� tak�e ogromny wzrost r�nego rodzaju �r�de� niepisanych, powsta�ych sposobem fotograficznym, fonograficznym i elektro-nograficznym, z kt�rych tylko stosunkowo niewielka cz�� znajduje si� w archiwach. �r�d�a te utrwali�y g�os i obraz, umo�liwiaj�c odtworzenie, uzupe�nienie i wzbogacenie obrazu �ycia spo�ecze�stwa tak�e bez po�rednictwa pisma. Sta�e powi�kszanie si� ich zasobu sk�ania do zak�adania takich instytucji, jak Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, przechowuj�cego kolekcje materia��w archiwalnych o charakterze mechanicznym, a wi�c ta�my magnetofonowe z nagraniami przem�wie�, rozm�w, narad i dyskusji oraz wspomnie� i relacji o wi�kszej warto�ci, a tak�e nagra� audiowizualnych, ilustruj�cych donios�e wydarzenia, film�w dokumentalnych itd. Szybki rozw�j dokumentacji mechanicznej i r�nych jej technik upowszechni� nowe formy przekaz�w �r�d�owych, takich jak edycje fotokopii, filmy dokumentalne, nagrania p�ytowe, mikrofilmy, albumy historyczne. Do osobnego typu �r�de�, specyficznych dla historii najnowszej, nale- �y wreszcie zaliczy� �r�d�a powsta�e z inspiracji samego badacza, jak wywiady z �yj�cymi jeszcze uczestnikami b�d� obserwatorami okre�lonych, wa�kich wydarze�. Ich plonem mog� by� relacje, spisane przez jedn� ze stron - osoby prowadz�cej wywiad lub osoby indagowanej, a tak�e ankiety z postawionym pytaniem, cz�ciej za� ca�ym kompleksem pyta� wraz z odnotowanymi odpowiedziami adresat�w, tzw. respondent�w. Pami�ta� tak�e trzeba, ze wreszcie i sam autor, odtwarzaj�cy te fazy procesu historycznego, kt�re bezpo�rednio poprzedzaj� wsp�czesno��, jest tak�e w pewnym sensie elementem �r�d�otw�rczym, przekazuj�c takie czy inne fakty z autopsji, z w�asnej obserwacji lub przez siebie zas�yszane. Mo�e si� r�wnie� zdarzy�, �e w�asne odczucia autora dotycz�ce niedawno minionych czas�w, stanowi�cych zarazem niema�� cz�stk� jego �ycia, oddzia�uj� w takim czy innym stopniu na s�dy i oceny zawarte potem w opracowanej przez niego publikacji historycznej, mimo prze�wiadczenia, �e powinien w tej mierze zachowa� dystans i obiektywizm. Gdy jest mowa o rozdzia�ach podr�cznika Historii Polski 1864 -1948, obejmuj�cych okres do 1918 r., tj. do momentu odzyskania II Niepodleg�o�ci mo�na tu przede wszystkim uwzgl�dni� wiele najbardziej typowych �r�de� o charakterze archiwalnym, z kt�rych na plan pierwszy wysuwaj� si� zbiory dokument�w, b�d�ce rezultatem dzia�alno�ci w�adz pa�stwowych trzech pa�stw zaborczych - Rosji, Niemiec i Austro-W�gier. W przypadku zaboru rosyjskiego nale�y zaznaczy�, �e centralistyczny i zarazem policyjny charakter systemu carskiego powodowa�, i� ca�okszta�t spraw zwi�zanych z tym zaborem znajdowa� swe odbicie nie tylko w dokumentacji r�nych ogniw lokalnego aparatu pa�stwowego w Kr�lestwie Polskim, lecz tak�e w aktach urz�d�w centralnych, og�lnorosyj-skich. Spo�r�d tych ostatnich nale�y wymieni� na pierwszym miejscu takie instytucje, jak akta Rady Pa�stwa, przgotowuj�cej projekty ustaw i rozporz�dze�, zatwierdzanych przez cara, a tak�e stanowi�cej rol� najwy�szej instancji w wielu dziedzinach �ycia gospodarczego i politycznego oraz w sprawach administracyjnych i wojskowych. Sporo materia��w do spraw polskich znale�� tak�e mo�na w zespole akt Dumy Pa�stwowej (1906 - 1917) oraz w zespole Komitetu Ministr�w, do kt�rego kompetencji nale�a�o uwzgl�dnianie spraw mi�dzyresortowych oraz utworzonej w 1905 r. Rady Ministr�w. W zakresie s�downictwa szczeg�lniejsz� wag� maj� akta Senatu, najwy�szej instancji s�downiczej (tak�e na polu prawa administracyjnego), gdzie znajduj� si� r�nego rodzaju akta dotycz�ce m.in. podzia�u administracyjnego Kr�lestwa, organizacji Ko�cio�a na ziemiach polskich, przedsi�biorstw przemys�owych, instytucji gospodarczych i wojskowych dzia�aj�cych na terenie zaboru rosyjskiego. Do spraw okresu popowstaniowego wiele podstawowych zasob�w �r�d�owych zawiera zesp� akt Komitetu do Spraw Kr�lestwa Polskiego 1864 - 1870. Je�li chodzi o sytuacj� polityczn� w Kr�lestwie polskim i ruchy spo- 10 �eczno-politycznc na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego, na plan pierwszy wysuwaj� si� zbiory III Wydzia�u W�asnej JCM Kancelarii, a po jego likwidacji akta, utworzonego w 1880 r. Departamentu Policji Ministerstwa Spraw Wewn�trznych. Obok akt MSW znaczn� wag� maj� r�wnie� dokumenty Ministerstwa Sprawiedliwo�ci. Wi�kszo�� wymienionych zespo��w przechowywane jest w dw�ch archiwach - Centralnym Archiwum Historycznym w Leningradzie oraz Centralnym Pa�stwowym Archiwum Historycznym w Moskwie. Godne uwagi s� tak�e archiwa innych resort�w, jak ma�o dot�d zbadane pod k�tem spraw polskich archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (w Moskwie), zesp� akt Ministerstwa O�wiaty (archiwum w Leningradzie), czy materia�y archiwalne Centralnego Pa�stwowego Archiwum Historyczno-Wojskowego w Moskwie, zawieraj�ce m.in. takie zespo�y - wa�ne dla spraw polskich - jak akta Sztabu Generalnego, czy zesp� akt sztabu Warszawskiego Okr�gu Wojskowego. Archiwa radzieckie posiadaj� r�wnie� bogate i r�norodne zbiory dotycz�ce spraw gospodarczych Kr�lestwa, �e we�miemy tu cho�by tylko pod uwag� zasoby Ministerstwa Finans�w - akta Departamentu Handlu i Manufaktur, czy Departamentu Spraw Kolejowych i Departamentu Podatk�w Gruntowych. Interesuj�ce materia�y zawieraj� wreszcie do tych spraw akta takich resort�w, jak Ministerstwa Handlu i Przemys�u, Ministerstwa Komunikacji oraz Ministerstwa Rolnictwa i D�br Pa�stwowych. Akta w�adz Kr�lestwa Polskiego mo�na w zasadzie podzieli� wed�ug kryteri�w chronologicznych na dwie kategorie - na akta tych w�adz z okresu poprzedzaj�cego reform� administracyjn�, tj. do 1867 r., oraz na dokumenty obejmuj�ce okres po reformie administracji po tym�e roku. Do pierwszej z obu tych kategorii wypada zaliczy� r�ne akta w�adz naczelnych Kr�lestwa, jak Rady Administracyjnej, Komisji Rz�dowej Przychod�w i Skarbu oraz terenowych kom�rek Komisji W�o�cia�skiej (p�niejszych Gubernialnych Urz�d�w do Spraw W�o�cia�skich), akta kancelaryjne gubernator�w, czy wreszcie dokumenty zwi�zane z dzia�alno�ci� naczelnik�w wojennych, zwi�zane �ci�le z sytuacj� po upadku powstania styczniowego. Gdy jest mowa o okresie po 1867 r., to przede wszystkim wypada wymieni� akta warszawskiego genera�-gubernatora, z kt�rych zachowa�a si� jedynie dokumentacja, obejmuj�ca lata 1903 -1909. W tej sytuacji obfito�ci�, r�norodno�ci� i kompletno�ci� materia��w wysuwaj� si� na plan pierwszy - skoro jest mowa o spu�ci�nie dokumentacyjnej po w�adzach carskich - akta poszczeg�lnych gubernator�w i w og�le kancelarii urz�d�w gubernialnych. Ich cennym uzupe�nieniem s� akta naczelnik�w powiatowych i zarz�d�w powiatowych. Zachowa�y si� jednak akta dotycz�ce tylko niekt�rych powiat�w i to nieraz w stanie szcz�tkowym. Podobnie zreszt� rzecz si� przedstawia w przypadku urz�d�w gminnych, a tak�e komisji do spraw w�o�cia�skich. Zupe�nie odr�bne, specyficzne miejsce w zasobach w�adz administracyjnych Kr�lestwa stanowi� materia�y guli bernialnych i powiatowych komisji wyborczych do Dumy Pa�stwowe; z lat 1906-1912. Dla niekt�rych tylko teren�w i to fragmentarycznie zachowa�y si� akta gubernialne i powiatowe zarz�d�w �andarmerii, podobnie jak i kancelarii policmajstr�w. Nie zachowa�y si� akta Okr�gu Naukowego Warszawskiego, tak �e w przypadku problematyki zwi�zanej z dzia�alno�ci� szkolnictwa musimy si� zadowoli� aktami dyrekcji szkolnych oraz drukowanymi instrukcjami i ok�lnikami. Do dziej�w przemys�u i klasy robotniczej podstawowym zasobem �r�d�owym s� akta kancelarii inspektor�w fabrycznych poszczeg�lnych region�w w obr�bie guberni. Obok cennych materia��w statystycznych zawieraj� one liczne i r�norodne relacje na temat warunk�w pracy i r�nego rodzaju konflikt�w na terenie zak�ad�w pracy, m.in. na temat ruchu strajkowego. Dla rozwoju i �ycia miast podstawowe znaczenie maj� akta zarz�d�w miejskich wi�kszych miast Kr�lestwa, na og� dobrze zachowane oraz akta Izb Skarbowych i Zarz�du Akcyz. Omawiane zespo�y archiwalne znajduj� si� b�d� w Archiwum G��wnym Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie, b�d� w archiwach zlokalizowanych na terenie by�ych miast gubernialnych i innych g��wniejszych miast zaboru rosyjskiego. Odr�bny zas�b �r�d�owy, odnosz�cy si� g��wnie do okr�gu bia�ostockiego i do dziej�w ludno�ci polskiej na terenie tzw. kraj�w zabranych, jest przechowywany w Centralnym Pa�stwowym Archiwum Historycznym Litewskiej SSR w Wilnie. S� to przede wszystkim akta gubernator�w - wile�skiego, kowie�skiego i grodzie�skiego. Do�� du�o polonic�w posiada r�wnie� Centralne Historyczne Archiwum Pa�stwowe w Kijowie, zw�aszcza w takich zespo�ach archiwalnych, jak akta gubernator�w kijowskiego i podolskiego oraz aktft Wojskowo-S�dowej Komisji przy Sztabie Wojsk Kijowskiego Okr�gu Wojskowego dla Spraw Politycznych i Wojskowo-�ledczej Komisji Kijowskiego Okr�gu Wojskowego. Te ostatnie zawieraj� cenne i interesuj�ce materia�y, odnosz�ce si� do represji powstaniowych. Z materia��w �r�d�owych og�oszonych drukiem na czo�o wysuwaj� si� r�nego rodzaju publikacje o charakterze urz�dowym, jak - przede wszystkim - Po�noje sobranije zakon�w Rossijskoj Imperii (2 wydanie zawiera materia�y z lat 1825 -1881, 3. wydanie z lat 1881 -1913, Petersburg 1825 -1913) i Swod zakon�w Rossijskoj Imperii opracowany na podstawie poprzedniego wydawnictwa, zawieraj�cy m.in. ca�okszta�t obowi�zuj�cych praw, Uczre�denije uprawlenija gubernii Carstwa Polskogo. Osobne wydawnictwa dokumentalne po�wi�cone s� okresowi pierwszych lat po powstaniu, jak Sbornik cirkuliarow Wojenno-Policejskogo Uprawlenija w Carstwie Polskom 1863 -1866 god�w (Warszawa 1867). Schematyzmy w�adz Kr�lestwa Polskiego zar�wno centralnych, jak i lokalnych zawieraj� Roczniki urz�dowe (od 1866) a tak�e Adres Kalendarii i Pamiatnyje Kni�ki. Podstawowe znaczenie ma r�wme� Dziennik Praw Kr�lestwa Polskiego (Warszawa 1867 -1871) wychodz�cy po 1871 pt. Zbi�r praw. Powa�n� rol� w studiach nad przeobra�eniami polityczno-ustrojowy- 12 mi Kr�lestwa odgrywaj� protoko�y posiedze� Komitetu Urz�dzaj�cego z lat 1864 -1871, zawarte w wydawnictwie - Postanowlenija uczreditiel-nogo Komiteta, za� w przypadku problematyki agrarnej Sbornik... Ko-missji po kriestianskim die�am, wydany w Petersburgu w 1879 r. Wiele akt�w ustawodawczych i rozporz�dze� zamieszcza�y r�wnie� cz�sto urz�dowe i p�urz�dowe czasopisma. Pojawia�y si� nadto nieoficjalne wydawnictwa carskich akt�w normatywnych w przek�adzie polskim. Osobn� grup� stanowi� zbiory rozporz�dze� w�adz Kr�lestwa, jak np. Zbi�r praw g�rniczych w guberniach Kr�lestwa Polskiego (Warszawa 1899). Trzeba wreszcie zaznaczy�, �e poszczeg�lni gubernatorzy Kr�lestwa wydawali drukiem coroczne swoje "najuni�e�sze raporty" o stanie swych gubernii wraz z obszernymi, drukowanymi za��cznikami, tzw. Obzory guberni!. Do najbardziej podstawowych materia��w �r�d�owych drukowanych nale�y wreszcie zaliczy� sprawozdania stenograficzne Dumy Pa�stwowej wraz z alegatami jej uchwa�, zawarte w wydawnictwie - Gosundar-stwiennaja Duma. Stienograficzeskije otczety (Petersburg 1906 -1907). Nie nale�y wreszcie zapomina� o szczeg�lnie bogatym i lawinowo narastaj�cym materiale �r�d�owym, przydatnym w badaniach nad bardzo r�norodn� problematyk�, jak� by�y coraz to liczniejsze periodyki - dzienniki reprezentuj�ce r�ne kierunki ideowo-polityczne, czasopisma spo�eczno-kulturalne i specjalistyczne. Materia�y archiwalne w�adz pruskich i niemieckich, odnosz�ce si� do dziej�w ziem polskich, zawarte s� g��wnie w archiwach NRD, a mianowicie w dw�ch oddzia�ach Niemieckiego Archiwum Centralnego, znajduj�cych si� w Poczdamie i Merseburgu. W aktach poszczeg�lnych resort�w ministerialnych istniej� specjalne serie dokument�w po�wi�conych sprawom polskim. To samo dotyczy zespo�u kancelarii Rzeszy, czy zespo�u akt Reichstagu. Liczne polonica znajduj� si� r�wnie� w niemieckich archiwach krajowych, jak np. w Brandenburskim G��wnym Archiwum Krajowym w Poczdamie z zespo�em akt Prezydium Policji w Berlinie. W saskim G��wnym Archiwum Krajowym w Dre�nie, w zespole saskiego Ministerstwa Spraw Wewn�trznych s� liczne materia�y do dziej�w emigracji popowstaniowej. Na terenie RFN interesuj�ce materia�y do spraw polskich odnajdujemy w bo�skim archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, z takimi materia�ami, jak np. bogat� dokumentacj� do spraw polskich w czasie pierwszej wojny �wiatowej. Je�li chodzi o lata 1914 -1918 sporo interesuj�cych przekaz�w �r�d�owych mo�emy odnale�� r�wnie� w Archiwum Wojskowym (Militararchiv) we Fryburgu Bryzgowijskim. W przypadku w�adz prowincjonalnych nale�y tu wymieni� przede wszystkim naczelne prezydia rezyduj�ce w Poznaniu, Gda�sku, Wroc�awiu i na terenie Prus Wschodnich, b�d�ce organami nadrz�dnymi, a zarazem ogniwami po�rednicz�cymi mi�dzy centralnymi w�adzami pruskimi a organami w�adzy ni�szego szczebla. Stan zachowania akt naczelnych prezydi�w jest niejednolity; chyba najgorzej rzecz si� przedstawia w zespo�ach pozna�skich, 13 gdzie zachowa�y si� prawie tylko akta obejmuj�ce lata siedemdziesi�te, szczeg�lnie bogate s� natomiast akta gda�skie. Dla Wielkopolski i Pomorza dysponujemy aktami kancelarii trzech wa�nych urz�d�w pa�stwowych - Komisji Kolonizacyjnej w Poznaniu, Komisji Generalnej w Bydgoszczy i Prezydium Policji w Poznaniu. Dotycz� one swym zasi�giem terytorialnym znacznej cz�ci wojew�dztwa pozna�skiego i gda�skiego oraz wojew�dzkiego bydgoskiego, spraw osiedle�czych, zobowi�za� finansowych osadnik�w, regulacji stosunk�w mi�dzy obszarnikami a ch�opami itp. Natomiast akta Prezydium Policji szczeg�lniejsze znaczenie maj� w zakresie bada� nad polskim ruchem narodowym i ruchem socjalistycznym, kt�re policja pruska zawsze poddawa�a systematycznej inwigilacji. W pruskim systemie administracyjnym ogniwami administracji na szczeblu obwod�w rejencyjnych by�y rejencje, na szczeblu powiat�w - landratury, a w�adz� samorz�dow� - wydzia�y powiatowe. Akta tych ostatnich instancji trzeba traktowa� w zasadzie r�wnolegle z uwagi na ich wzajemne zaz�bianie si� i uzupe�nianie. Stan zachowania wszystkich wy�ej wzmiankowanych zespo��w jest r�norodny, podobnie zreszt� jak akt zarz�d�w miejskich w Pozna�skiem, na Pomorzu i na �l�sku. Ze �r�de� drukowanych o charakterze oficjalnym wysuwaj� si� na czo�o - w stosunku do ziem polskich zaboru pruskiego - stenogramy parlamentu Rzeszy i sejmu pruskiego a nast�pnie takie seryjne publikacje, jak Gesetzsammlung fur die Koniglich-Preufiischen Staaten (Berlin 1810-1907) i PreuCische Gesetz-Sammlung (Berlin 1907-1927), a tak�e rejencyjne i powiatowe dzienniki urz�dowe oraz urz�dowe i na wp�--urz�dowe wydawnictwa statystyczne. Szukaj�c �r�de� dotycz�cych zaboru austriackiego spo�r�d centralnych, wiede�skich instytucji pa�stwowych nale�y^ przede wszystkim 2 vr�ci� uwag� na przechowywane w archiwach wiede�skich (Haus- Hof- und Staatsarchiv i archiwa poszczeg�lnych resort�w ministerialnych) akta centralnych w�adz rz�dowych. Cz�� tych akt zosta�a przez rz�d wiede�ski oddana Polsce po 1918 r. i znajduje si� w AGADzie. W ma�ym natomiast stopniu zachowa�y si� akta Ministerstwa dla Galicji. Z akt pa�stwowych i krajowych w�adz Galicji i �l�ska Cieszy�skiego najpowa�niejsze zespo�y zawieraj� archiwa Namiestnictwa we Lwowie (lwowska filia Centralnego Archiwum Historycznego USSR) i w Opawie (Archiwum Historyczne w Brnie). Dotycz� one bardzo r�norodnych spraw odnosz�cych si� do obu wspomnianych "kraj�w koronnych". Ich wag� podnosi fakt, �e s� one starannie uporz�dkowane i na og� bardzo dobrze zachowane i skompletowane. Ni�szymi ogniwami administracyjnymi by�y w zaborze austriackim starostwa powiatowe. Spu�cizna r�kopi�mienna b�d�ca pozosta�o�ci� ich dzia�alno�ci jest jednak w powa�nym stopniu zdekompletowana. Do wielu starostw akta zachowa�y si� tylko w niewielkich fragmentach. �r�d�a dotycz�ce teren�w zachodniej Galicji s� przechowywane w Archiwum miasta Krakowa i Wojew�dztwa krakowskiego, dla wschodniej cz�ci 14 kraju w Okr�gowym Archiwum Historycznym we Lwowie, wreszcie dla �l�ska Cieszy�skiego w lokalnych archiwach pa�stwowych w Bielsku, Cieszynie i Opawie. Do bardzo cennych zespo��w nale�y zaliczy� r�wnie� akta Dyrekcji Policji w Krakowie (dla zachodniej cz�ci kraju) i we Lwowie (dla wschodniej cz�ci) oraz Komisariatu Policji dla Cieszy�skiego, znajduj�ce si� obecnie w archiwum w Morawskiej Ostrawie. Z innych wa�kich materia��w �r�d�owych, zawartych w zbiorach wy�ej wymienionych archiw�w nale�y wymieni� takie zespo�y, jak np. akta Prokuratorii Skarbu, Krajowej Dyrekcji Skarbu, Zarz�du D�br Pa�stwowych, Krajowej Dyrekcji Finans�w i wreszcie dokumenty Krajowej i Okr�gowych Rad Szkolnych. Dla dziej�w gospodarczych �l�ska Cieszy�skiego szczeg�lniejsz� rol� odgrywaj� materia�y Komory Cieszy�skiej oraz Archiwum Rolnictwa i Le�nictwa w Opawie. Dla dziej�w gospodarczych Galicji akta Okr�gowego Urz�du G�rniczego w Krakowie. Odr�bne miejsce w�r�d archiwali�w odnosz�cych si� do dziej�w Galicji zajmuj� akta w�adz autonomicznych tego Kraju, jak akta Wydzia�u Krajowego, jako organu wykonawczego i urz�duj�cego Sejmu Krajowego. Spu�cizna r�kopi�mienna po tej instytucji znajduje si� g��wnie we Lwowie, za� jej fragmenty tak�e w wojew�dzkim archiwum w Krakowie. Natomiast podstawowym �r�d�em do dziej�w galicyjskiego Sejmu s� stenogramy oraz Repertorium czynno�ci galicyjskiego Sejmu Krajowego. Do dziej�w miast galicyjskich i cieszy�skich podstawowym �r�d�em s� dokumenty magistrat�w i rad miejskich, przechowywane w archiwach lokalnych, zachowane zreszt� w zr�nicowanym stanie. Do historii o�wiaty i szkolnictwa wa�n� baz� �r�d�ow� i to o znaczeniu og�lnopolskim stanowi� archiwa wy�szych uczelni galicyjskich - Uniwersytetu Jagiello�skiego, Uniwersytetu Lwowskiego i Akademii Sztuk Pi�knych w Krakowie, a tak�e akta krakowskiej Akademii Umiej�tno�ci. Do dziej�w szkolnictwa �redniego i podstawowego z najwa�niejszych �r�de� nale�y wymieni� - obok materia��w typu r�kopi�miennego - og�oszone drukiem sprawozdania i wydawnictwa okoliczno�ciowe, publikowane przez wiele gimnazj�w i szk� ludowych. Skoro jest mowa o drukowanych publikacjach urz�dowych, to trzeba tu wymieni� Dzienniki Ustaw pa�stwa, Dzienniki Urz�dowe ministerstw, Dziennik Ustaw i Rozporz�dze� Krajowych dla Kr�lestwa Galicji i Lodo-merii, wydawnictwa rozporz�dze� starostw powiatowych i miejskich (Lwowa i Krakowa), dalej austriackie schematyzmy og�lnopa�stwowe, jak Hof- u. Staats-Handbuch der Osterreichisch-Ungarischen Monarchie, r�ne schematyzmy specjalne, przede wszystkim jednak Schematyzm Kr�lestwa Galicji i Lodomerii, "Gazet� Urz�dow�" krakowsk� i lwowsk�, wreszcie roczne sprawozdania inspektor�w pracy, zatytu�owane - Berichte der Gewerbeinspektoren. Obok zasob�w archiwalnych i drukowanych, powsta�ych jako rezultat dzia�alno�ci aparatu administracyjnego i ustawodawczego wszystkich trzech pa�stw zaborczych, Rosji, Niemiec i Austro-W�gier, powa�ne miej- 15 sce zajmuj� do bada� nad dziejami okresu 1864 - 1914 �r�d�a proweniencji niepa�stwowej, jak - archiwalia i druki poszczeg�lnych instytucji i jednostek gospodarczych, spo�r�d kt�rych mo�na wyodr�bni� - archiwa przedsi�biorstw przemys�owych, maj�tk�w ziemskich, instytucji bankowych, wreszcie r�nego rodzaju stowarzysze�: gospodarczych, spo�eczno-kulturalnych, charytatywnych, sportowych, m�odzie�owych i partii politycznych. Ich cennym uzupe�nieniem s� wydawnictwa periodyczne, prasa i periodyki o charakterze specjalistycznym do spraw gospodarczych, spo�eczno-kulturalnych i politycznych. Wspomnie� wreszcie nale�y o innego rodzaju typach �r�de�, a mianowicie o wychodz�cych we wszystkich trzech zaborach i w og�le na terenie wszystkich trzech pa�stw zaborczych wydawnictwach statystycznych. Poziom tych wydawnictw i stopie� ich wiarygodno�ci jest mocno zr�nicowany. Tak wi�c oficjalne rosyjskie opracowania statystyczne nie tylko dalekie by�y od doskona�o�ci, ale niejednokrotnie nie mo�na uzna� ich za wiarogodne z uwagi na niefachowo�� aparatu wydawniczego, kt�ry je opracowywa� z upowa�nienia Centralnego Komitetu Statystycznego przy Ministerstwie Spraw Wewn�trznych i miejscowych jego organ�w - gu-bernialnych Komitet�w Statystycznych. Zr�nicowany poziom cechowa� wydawnictwa statystyczne publikowane przez poszczeg�lne carskie resorty ministerialne. Znacznie lepszy poziom reprezentowa� Rocznik Statystyczny Kr�lestwa Polskiego. Rok 1913, wydany przez Biuro Pracy Spo�ecznej kierowane przez W�adys�awa Grabskiego. Wydawnictwo to za rok nast�pny obj�o zreszt� ca�o�� ziem polskich, obejmuj�c wszystkie wa�niejsze dane urz�dowe dotycz�cec r�norodnych form i przejaw�w �ycia gospodarczego, spo�ecznego, kultury, o�wiaty, stosunk�w demograficznych itd. Na znacznie lepszym poziomie sta�y urz�dowe dane statystyczne niemieckie i austriackie. Na terenie Prus czo�owym inspiratorem wydawnictw statystycznych by�o Kr�lewsko-Pruskie Biuro Statystyczne (KPBS), kt�re koordynowa�o zarazem dzia�alno�� wydawnicz� prowadzon� w poszczeg�lnych pa�stwach zwi�zkowych Rzeszy Niemieckiej. Podstawowymi wydawnictwami KPBS by�y - PreuBische Statistik i Statistik des Deutschen Reiches oraz Vierteljahreshefte �ur Statistik des Deutschen Reiches. Dobr� organizacj� bada� statystycznych mia�a r�wnie� Austria, dysponuj�c Centraln� Komisj� Statystyczn� (CKS) w Wiedniu. Do jej podstawowych wydawnictw nale�y zaliczy� - Osterreichische Statistik (ponad 100 tom�w), rocznik Osterreichisches statistisches Handbuch fur die im Reichsrathe vertretenen Konigreiche und Lander i miesi�cznik "Statis-tische Monatsschrift". CKS wyda�a nadto m.in. Spezialortsrepertorium w 14 tomach (12. tom po�wi�cony Galicji) i wiele innych warto�ciowych publikacji. Istnia�o nadto w Austrii wiele wydawnictw typu specjalistycznego, jak przede wszystkim wydawnictwa Urz�du Statystyki Pracy w Wiedniu oraz wydawnictwa poszczeg�lnych resort�w rz�dowych, m.in. Ministerstwa Kolei, Rolnictwa. W Galicji dzia�a�o Krajowe Biuro Staty- 16 styczne z siedzib� we Lwowie, publikuj�ce regularnie wyniki swych bada� w wydawnictwie seryjnym Wiadomo�ci Statystyczne o Stosunkach Krajowych. Gdy m�wimy o �r�d�ach odnosz�cych si� do dziej�w Polski mi�dzy rokiem 1864 a 1914, trzeba wreszcie wspomnie� o zespo�ach archiwalnych ugrupowa� spo�ecznych, kulturalnych i politycznych. Og�lnie bior�c, z pewnymi, do�� nielicznymi wyj�tkami, zachowa�y si� one w stanie szcz�tkowym, fragmentarycznym. Stosunkowo najwi�kszy zestaw r�nego rodzaju r�kopis�w, dotycz�cych dzia�alno�ci partii politycznych posiada Archiwum Zak�adu Historii Partii przy KC PZPR. Odnosi si� to w szczeg�lno�ci do partii dzia�aj�cych w ruchu robotniczym, jak Wielki Proletariat, SDKPiL, PPS, a po roz�amie w tej partii - PPS-Lewica i PPS-Frak-cja. W tym�e archiwum s� jednak tak�e materia�y zwi�zane z dzia�alno�ci� niekt�rych organizacji ludowych. Do dziej�w tych ostatnich organizacji gromadzi jednak g��wnie zbiory akt Archiwum Komisji Historycznej Ruchu Ludowego przy NK ZSL. Fragmenty akt odnosz�ce si� do niekt�rych stronnictw politycznych znajduj� si� tak�e m.in. w Archiwum Akt ycyrych (AAN) w Warszawie, w Archiwum Pa�stwowym m. Krakowa i Wojew�dztwa Krakowskiego (APK), w Archiwum PAN w Warszawie i Krakowie, w dzia�ach r�kopis�w Biblioteki Jagiello�skiej w Krakowie w Zak�adzie Narodowym im. Ossoli�skich we Wroc�awiu i w wielu archiwach lokalnych. Dotyczy to-rzecz jasna - tak�e stowarzysze� gospodarczych, kulturalnych, sp�dzielczych, m�odzie�owych itp. Odr�bn� rol� w�r�d archiw�w i w og�le w�r�d r�kopi�miennych zasob�w �r�d�owych odgrywaj� archiwa instytucji ko�cielnych, stosunkowo najmniej zbadane, zawieraj�ce jednak z pewno�ci� interesuj�ce materia�y dotycz�ce partii i stowarzysze�, g��wnie o charakterze chrze�cija�sko--socjalnym, jak w przypadku archiw�w Ko�cio�a katolickiego, czy akt gmin ewangelickich. S� one r�wnie� interesuj�ce w aspekcie polityki wyznaniowej trzech pa�stw zaborczych na ziemiach polskich. Stopniowo, w miar� przekszta�cania si� spo�ecze�stwa polskiego w nowoczesne spo�ecze�stwo kapitalistyczne, coraz to wi�ksz� rol� zaczyna�a odgrywa� prasa, ona te�, zw�aszcza pocz�wszy od schy�ku XIX w. odgrywa rol� jednego z podstawowych zasob�w �r�d�owych. Stanowi ona szczeg�lnie niezast�pione �r�d�o do poznania dziej�w my�li politycznej, ruch�w spo�ecznych i walk politycznych. Zreszt� cz�sto poszczeg�lne o�rodki prasowe odgrywa�y tak�e rol� krystalizaoyjn�, skupiaj�c wok� danego czasopisma, tworz�ce si� nowe ugrupowanie polityczne. W przypadku zaboru rosyjskiego - mimo do�� szybko post�puj�cego uprzemys�owienia i urbanizacji Kr�lestwa - rozw�j prasy by� hamowany r�nego rodzaju restrykcjami ze strony w�adz- carskich. Dawa�a si� zw�aszcza we znaki �ci�le przestrzegana zasada cenzury prewencyjnej. Obowi�zywa�y tak�e ustawy prasowe, -wydawanie gazet i czasopism. W tych kac do wydawania periodyk�w droga 2 Historia PolsKI 1864 - 1948 system licencji na ino si� cz�sto ucie-(iracyjn�. Powa�- 17 niejsze rozlu�nienia przyni�s� za sob� dopiero okres rewolucji lat 1905 -1907, poci�gaj�c za sob� bujny rozkwit wszelkiego typu periodyk�w, m.in., zwi�zanych z ruchem robotniczym i radykalnym ruchem ch�opskim. R�wnie� w zaborze pruskim nast�pi� po 1880 r. do�� znaczny rozw�j prasy polskiej, szybszy ni� w Kongres�wce. Ale i tu polskie czasopisma i dzienniki napotyka�y liczne trudno�ci. W Prusach nie by�o wprawdzie cenzury prewencyjnej, jednak�e wypowiedzi na �amach polskiej prasy znajdowa�y powa�ny hamulec w formie obawy przed procesami prasowymi, stosowanymi do�� cz�sto przez w�adze pruskie. Du�o lepiej przedstawia�a si� pod tym wzgl�dem sytuacja w Galicji, gdzie swobody autonomiczne i liberalny system polityczno-ustrojowy stwarza�y wzgl�dnie dogodne przes�anki do wydawania czasopism i dziennik�w. Zniesienie cenzury prewencyjnej oraz kaucji i stempla dziennikarskiego, tj. podatku prasowego na dzienniki i tygodniki (pod koniec XIX w.), umo�liwi�o szerszy rozw�j czasopism robotniczych i ch�opskich. Pojawia�y si� tu r�wnie� liczne czasopisma ukrai�skie. Upowszechnia� si� r�wnie� (zw�aszcza od prze�omu XIX i XX w.) typ innego rodzaju pisarstwa. Obok wydawnictw periodycznych coraz liczniej wchodzi�y w obieg wszelkiego rodzaju publikacje nieperiodyczne, takie jak broszury, druki ulotne, maj�ce r�ne tre�ci - o charakterze ideologicznym, programowym, przeznaczone do dora�nej agitacji politycznej, pamfiety, odezwy itp. Na ich charakter wp�ywa�y warunki polityczne istniej�ce w trzech zaborach. Podobnego typu zjawisko, stopniowego wzrostu ilo�ciowego, obserwujemy tak�e przed rokiem 1914 na polu pami�tnikarstwa, jednego z najcenniejszych typ�w �r�de� i to dla ka�dej epoki. Ich obfito�� wyp�ywa w omawianej epoce z r�nych przyczyn, przede wszystkim jednak jako rezultat nasilenia �ycia politycznego i kulturalnego. Zjawisko to dotyczy zw�aszcza okresu rewolucji 1905 r. i okresu mi�dzy rewolucj� t� a pierwsz� wojn� �wiatow�. Pojawiaj� si� coraz liczniejsze pami�tniki os�b wywodz�cych si� ze �rodowiska robotniczego i ch�opskiego, dzia�aczy ruchu socjalistycznego i ludowego. W pewnym sensie tak�e literatura pi�kna stanowi do�� swoisty typ �r�d�a historycznego, zw�aszcza do poznania atmosfery, klimatu spo�ecznego, politycznego i kulturalnego epoki i �rodowiska, a tak�e obyczajowo�ci i psychiki �wczesnych ludzi. Pojawia si� zreszt� tak�e �wcze�nie typ powie�ci politycznej, maj�cej cz�sto charakter pamfietu politycznego lub opowie�ci z kamufla�em, ale rejestruj�cej rzeczywiste wydarzenia polityczne i kulturalne. Specyficzny typ �r�de� archiwalnych stanowi� akta do dziej�w sprawy polskiej w okresie pierwszej wojny �wiatowej. Mniejsze znaczenie maj� tu (zw�aszcza w przypadku Kr�lestwa) materia�y proweniencji pa�stwowej, zar�wno bowiem akta genera�gubernatora warszawskiego, jak i dokumentacja zwi�zana z dzia�alno�ci� okupanta niemieckiego zachowa�y si� jedynie w stanie szcz�tkowym (AGAD). W >vi�<szym stopniu ocala�y 18 akta niemieckich w�adz okupacyjnych, dotycz�ce niekt�rych komend lokalnych - obwodowych i etapowych. Proweniencji urz�dowej polskiej s� zespo�y akt Rady Regencyjnej i Tymczasowej Rady Stanu (AAN), zachowane w znacznej cz�ci. To samo dotyczy niekt�rych resort�w i agend zwi�zanych z Rad� Regencyjn�. W Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie zachowa�o si� natomiast wiele zespo��w zwi�zanych z dzia�alno�ci� r�nych wojskowych formacji polskich dzia�aj�cych w latach 1914 - 1918. W og�le dla bada� nad tym okresem materia�y organizacji wojskowych, politycznych i spo�ecznych stanowi� szczeg�lnie wa�ne �r�d�a historyczne. Na czo�o wszystkich zespo��w archiwalnych wysuwaj� si� tu niew�tpliwie akta Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), zawarte w zbiorach APK. S� to materia�y bardzo szerokiego zasi�gu, dotycz�ce w zasadzie ca�okszta�tu spraw polskich, z przewag� zagadnie� politycznych, ale z wielkim bogactwem materia��w r�wnie� dla problematyki militarnej, gospodarczej i kulturalnej. W AAN znajduje si� wiele zespo��w, dotycz�cych r�nych polskich instytucji i organizacji spo�ecznych oraz gospodarczych z lat wojny, jak (we fragmentach) Centralnego Komitetu Obywatelskiego, oraz Rady G��wnej Opieku�czej. W tym�e samym archiwum jest przechowywane wiele interesuj�cych zespo��w proweniencji prywatnej, �e we�miemy tu tylko pod uwag� diariusz W�. L. Jaworskiego z lat 1914-1923, licz�cy ponad 4 ty�. stron oraz oko�o 2 ty�. aneks�w, papiery Artura Sliwi�skiego, S. Kozickiego, zbiory rodzinne Grabskich czy Seyd�w. Tak�e w zwi�zku z wydarzeniami wojny lat 1914 -1918 du�� grup� �r�de� stanowi� pami�tniki. S� to pami�tniki organizacji i formacji wojskowych oraz wspomnienia z lat wojny, odr�bnie wydane lub licznie zamieszczane na �amach "Niepodleg�o�ci" i innych czasopism historycznych, wydawanych w okresie mi�dzywojennym. Najwi�cej spo�r�d tych publikacji dotyczy formacji legionowych. Przechodz�c do informacji na temat bazy �r�d�owej, odnosz�cej si� do dwudziestolecia mi�dzywojennego wypada na wst�pie zaznaczy�, �e zasadnicz� jej cech� jest daleko posuni�te rozproszenie, niekompletno�� i fragmentaryczno��. Jest to rezultat tych wszystkich kataklizm�w wojennych, na jakie nara�one by�y ziemie polskie w toku obu wojen �wiatowych. Liczne zespo�y archiwalne o podstawowym znaczeniu dla bada� historycznych bywa�y bardzo cz�sto ewakuowane, przymusowo wywo�one lub niszczone, tak �e w rezultacie do rzadko�ci nale�y zesp� zachowany w pe�ni. Inn� cech� bazy archiwalnej dotycz�cej dziej�w Polski w latach 1918 - 1939 jest jej rozproszenie. Luki w �r�d�ach nie ograniczaj� si� zreszt� tylko do materia��w archiwalnych. W licznych przypadkach s� r�wnie� zdekompletowane roczniki czasopism, zw�aszcza prasy lokalnej. Nieco lepiej rzecz si� przedstawia, je�li chodzi o druki o charakterze nieperiodycznym, kt�re zazwyczaj udaje si� skompletowa�, lecz i one s� rozproszone i pe�niejsze ich zestawienie wymaga niejednokrotnie �mudnych i rozleg�ych kwerend, 19 Niedostatki archiwali�w urz�dowych zmuszaj� do mo�liwie szerokiego korzystania z inego typu �r�de�, jak przede wszystkim z materia��w archiwalnych pochodzenia pozaurz�dowego - ugrupowa� i organizacji spo�ecznych i politycznych oraz do spu�cizny r�kopi�miennej po r�nych dzia�aczach politycznych, wojskowych, o�wiatowych i kulturalnych. W tych ostatnich zespo�ach odnajdujemy zreszt� tak�e do�� cz�sto wyrywkowy materia� archiwalny lub drukowany, uwa�any sk�din�d za zaginiony, jako nie figuruj�cy we w�a�ciwym zespole, do kt�rego powinien nale�e�. Pojawia si� wreszcie innego typu trudno��: im bli�ej wsp�czesno�ci, tym mniej materia��w archiwalnych jest uporz�dkowanych wed�ug regu� sztuki archiwalnej, zgodnej z wymogami badawczo-naukowymi, tym mniej materia��w jest tak�e udost�pnianych historykom. Zasada, �e akta s� udost�pniane dopiero po up�ywie pewnego okre�lonego czasu jest w Polsce (podobnie jak w prawie wszystkich krajach) stosowana, cho� coraz mniej rygorystycznie. Utrudnia to dotarcie do wielu dokument�w, przechowywanych tak w kraju, jak i za granic�. Powa�ne u�atwienia przed rozpocz�ciem kwerend archiwalnych daj�, wydawane na og� regularnie r�ne informatory i bibliografie. G��wnym takim informatorem o zasobach archiw�w podleg�ych Naczelnej Dyrekcji Archiw�w Pa�stwowych (NDAP) jest wydawnictwo seryjne pt. Archiwalne Biuletyny Informacyjne. W serii tej ukaza� si� tak�e zeszyt po�wi�cony zasobom Centralnego Archiwum Wojskowego (CAW). Istnieje tak�e "Informator o zasobie archiwalnym Zak�adu Historii Partii przy KC PZPR" (AZHP). Tak�e Polska Akademia Nauk wydaje (od 1959 r.) "Biuletyn Archiwum PAN". Istnieje r�wnie� wiele informator�w o charakterze bardziej specjalistycznym, stanowi�cych przewodniki po poszczeg�lnych zasobach archiwalnych lub odnosz�ce si� do �ci�le okre�lonej problematyki. Wspomnie� wreszcie nale�y, �e tego samego typu informacje przynosi czasopismo "Archeion", wydawane przez NDAP oraz wiele fachowych czasopism historycznych, jak "Kwartalnik Historyczny", "�l�ski Kwartalnik Historyczny - Sob�tka", organ Zak�adu Historii Partii "Z pola walki". Ta sama instytucja wydaje tak�e "Biuletyn Bibliograficzny". Podstawow� bibliografi� bie��c�, rejestruj�c� na bie��co pozycje o charakterze informacyjnym i �r�d�owym jest Bibliografia Historii Polski, obejmuj�ca prace od 1944 r. opracowywane przez J. Baumgarta i A. Malc�wn� oraz Selek-ktywna Bibliografia Historii Polski (Warszawa 1965 i 1967). Mimo zasygnalizowanych wy�ej zastrze�e�, materia�y proweniencji pa�stwowej wysuwaj� si� jednak na pozycje pierwszoplanowe przy badaniach nad dziejami II Rzeczypospolitej, spo�r�d nich za� na pierwsze miejsce wysuwa si� zesp� Prezydium Rady Ministr�w 1917 - 1939 w AAN. W zespole tym znajduj� odbicie wszystkie najwa�niejsze problemy �wczesnego pa�stwa polskiego. Znacznie skromniej pod wzgl�dem ilo�ciowym przedstawiaj� si� materia�y Kancelarii Cywilnej Naczelnika Pa�stwa (1918 -1922) i Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej (r�wnie� w AAN). 20 Fragmentarycznie zachowa�y si� akta Biura Sejmu, prawie za� zupe�nie zagin�y akta Biura Senatu (AAN), nier�wnomiernie prezentuj� si� dokumenty poszczeg�lnych resort�w ministerialnych. Akta najwa�niejszego z nich - z punktu widzenia historii politycznej - a mianowicie akta Ministerstwa Spraw Wewn�trznych (MSW) uleg�y podzia�owi, tak �e obecnie cz�� z nich przechowywana jest w AAN, cz�� za� w Archiwum MSW. W�r�d pierwszej cz�ci tych akt znajduje si� r�wnie� dokumentacja zniesionego w 1932 r. Ministerstwa Rob�t Publicznych, zdegradowanego do roli Departamentu Techniczno-Budowlanego w MSW. Charakter jednego z podstawowych zasob�w �r�d�owych ma tak�e, mimo cz�ciowego zdekompletowania, przekazany do AAN zestaw akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ) za lata 1919-1939 oraz akta niekt�rych (ok. 60) polskich plac�wek dyplomatycznych i konsularnych. Bardzo r�nie przedstawia si� stan zachowania akt innych resort�w: je�li zesp� Ministerstwa Skarbu jest stosunkowo bogato reprezentowany, to ju� gorzej przedstawia si� spu�cizna po Ministerstwie Rolnictwa i Reform Rolnych, gdy natomiast po dawnym Ministerstwie Wyzna� Religijnych i O�wiecenia Publicznego pozosta�o jedynie 20 proc. jego zasobu, a po Ministerstwie Pracy i Opieki Spo�ecznej du�o mniej; w�a�ciwie tylko niewielkie fragmenty akt. Podobnie rzecz si� przedstawia z archiwaliami Ministerstwa Sprawiedliwo�ci i Poczt i Telegraf�w. Ma�e tylko ubytki ma natomiast spu�cizna archiwalna po istniej�cym w latach 1918 -1922 Ministerstwie Aprowizacji. W drobnej tylko cz�ci zachowa�y si� akta Ministerstwa do Spraw b. Dzielnicy Pruskiej. W cz�ci tylko zachowa�y si� zasoby Najwy�szej Izby Kontroli i Prokuratury Generalnej, w znacznie wi�kszej mierze akta G��wnego Urz�du Statystycznego. Znaczn� wag� ma wiele zespo��w ilustruj�cych dzia�alno�� r�nych polskich instytucji dzia�aj�cych w okresie przej�ciowym - od ostatnich lat wojny po pocz�tkowe lata istnienia II Rzeczypospolitej. Tu nale�y wymieni� akta Komitetu Narodowego Polskiego w Pary�u (1917 -1921) w AAN, zesp� Sekretariatu Generalnego Delegacji Polskiej na Konferencj� Pokojow� w Pary�u i materia�y Centralnej Agencji Polskiej w Lozannie. W postaci szcz�tkowej zachowa�y si� akta po r�nych instytucjach i komisjach zwi�zanych ze spraw� polskich granic zachodnich, jak materia�y Polskiego Komitetu Plebiscytowego dla G�rnego �l�ska, czy Komisarza Rz�du Polskiego do wytyczenia granicy polsko-niemieckiej. Interesuj�ce materia�y do wzajemnych stosunk�w mi�dzy Polsk� a Gda�skiem zawieraj� akta Senatu Wolnego Miasta Gda�ska 1922 - 1939 (Wojew�dzkie Archiwum Pa�stwowe w Gda�sku), zachowane jednak tylko w stanie szcz�tkowym, a tak�e - do tych samych spraw - dokumenty Komisarza Generalnego RP w Gda�sku i akta Rady Portu i Dr�g Wodnych w Gda�sku (1920 - 1939). Nie zachowa�y si� akta naczelnych organ�w s�downictwa, z wyj�tkiem tych fragment�w, kt�re s� zawarte w dokumentacji innych resort�w, m.in. resortu spraw wewn�trznych. Szczeg�ln� wag� posiad.� wiele zespo��w zwi�zanych ze sprawami wojskowymi, przechowywanych g��wnie 21 w CAWie. Obejmuj� one m.in. akta formacji wojskowych z czas�w wojny �wiatowej, jak akta Legion�w Polskich, Polskiego Korpusu Posi�kowego i Armii gen. J. Halera, akta powsta� �l�skich i wojny lat 1919 -1920. Poka�n� liczb� dokumentacji archiwalnej pozostawi� po sobie Generalny Inspektorat Si� Zbrojnych (GISZ) i Sztab Generalny oraz - (bardzo wa�ne materia�y) Ministerstwo Spraw Wojskowych (MSWojsk), niestety jednak wszystkie one s� tylko cz�ciowo zachowane. To samo odnosi si� do akt dow�dztw poszczeg�lnych korpus�w, wielkich jednostek wojskowych oraz r�nych instytucji i zak�ad�w wojskowych. W CAWie znajduj� si� r�wnie� materia�y pozosta�e po dzia�alno�ci r�nych organizacji kombatanckich, jak Zwi�zku Powsta�c�w �l�skich, Zwi�zku Legionist�w, Federacji Polskich Zwi�zk�w Obro�c�w Ojczyzny itd. Do wa�kich zasob�w archiwalnych proweniencji pa�stwowej nale�� akta Urz�d�w Wojew�dzkich i Powiatowych (zachowane w bardzo r�nym stanie) oraz akta lokalnych organ�w policyjnych. To samo dotyczy takich instytucji, jak izby skarbowe, okr�gowe urz�dy ziemskie i kuratoria okr�g�w szkolnych. Powa�n� rol� odgrywaj� wreszcie akta miejskie. Zasoby archiwalne, umo�liwiaj�ce konfrontacj� dokumentacji urz�dowej z r�nymi, np. opozycyjnymi, si�ami politycznymi, stanowi� materia�y obejmuj�ce dzia�alno�� r�nego rodzaju ugrupowa� politycznych i organizacji spo�ecznych. Swym charakterem odbiegaj� one od zespo��w b�d�cych wytworem instytucji rz�dowych. Przewa�nie trudno je zaliczy� do zespo��w archiwalnych w �ci�lejszym tego s�owa znaczeniu, s� to bowiem na og� zbiory, powsta�e z dokument�w r�nego pochodzenia, gdzie obok orygina��w wyst�puj� odpisy, wycinki prasowe, druki ulotne, fotokopie i mikrofilmy. Wynika to st�d, �e regularna spu�cizna b�d�ca wytworem dzia�alno�ci kancelaryjnej jest mo�liwa tylko w subwencjonowanych partiach rz�dowych. Wi�kszo�� materia��w dotycz�cych partii politycznych zawieraj� zbiory AZHP. Dotyczy to w szczeg�lno�ci spu�cizny r�kopi�miennej i drukowanej po Komunistycznej Partii