Agnieszka Rrawczyk LEKTURY LICEALISTY POZYTYWIZM Wydawnictwo Zielona Sowa Kraków Projekt graficzny serii: Sewer Salamon Opracowanie graficzne okładki: Sewer Salamon Sktad i łamanie: Joanna Czubrychowska Redakcja: Magdalena Sukiennik Spis treści © Copyright by Wydawnictwo Zielona Sowa Sp. z o.o., Kraków 2004 ISBN 83-7389-004-1 Wydawnictwo Zielona Sowa Sp. z o.o. 30-415 Kraków, ul. Wadowicka 8 A tel./fax (012) 266-62-94, tel. (012) 266-62-92, (012) 266-67-56, (012) 266-67-98 www.zielonasowa.pl [email protected] WPROWADZENIE Ramy czasowe.................................................................................................5 Hasła pozytywizmu.........................................................................................6 Programy i dyskusje epoki ............................................................................10 GŁÓWNE GATUNKI LITERACKIE EPOKI POZYTYWIZMU...............13 POEZJA Adam Asnyk..................................................................................................14 Maria Konopnicka.........................................................................................18 PROZA Nowelistyka...................................................................................................21 Bolesław Prus .........................................................................................21 Powracająca fala....................................................................................21 Kamizelka................................................................................................25 Henryk Sienkiewicz................................................................................27 Szkice węglem.........................................................................................28 Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela.................................................30 Bartek Zwycięzca....................................................................................33 Latarnik...................................................................................................36 Maria Konopnicka..................................................................................38 Dym.........................................................................................................39 Mendel Gdański......................................................................................40 Miłosierdzie gminy..................................................................................43 Powieści.........................................................................................................45 Eliza Orzeszkowa...................................................................................45 Nad Niemnem..........................................................................................45 Bolesław Prus .........................................................................................57 Lalka.......................................................................................................58 Henryk Sienkiewicz................................................................................91 Potop.......................................................................................................92 Ogniem i mieczem.................................................................................123 Pan Wolodyjowski.................................................................................127 Quo vadis..............................................................................................130 Bolesław Prus.......................................................................................141 Faraon..................................................................................................141 LITERATURA POWSZECHNA Fiodor Dostojewski .....................................................................................154 Zbrodnia i kara............................................................................................154 Honoriusz Balzac.........................................................................................166 Ojciec Goriot...............................................................................................167 Antoni Czechów..........................................................................................178 Śmierć urzędnika.........................................................................................179 Człowiek w futerale......................................................................................181 Gustaw Flaubert...........................................................................................183 Pani Bovary.................................................................................................183 Notatki................................................................................................................196 WPROWADZENIE RAMY CZASOWE Epoka nazywana w Polsce pozytywizmem, zaś w Europie Zachod- niej realizmem rozpoczyna się w latach 60. XIX w., a kończy około 1890- 95, wraz z nadejściem modernizmu. W Polsce datami granicznymi są: rok 1864 - moment upadku powsta- nia styczniowego oraz 1891 - data wydania II serii Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmaj era. O ile data rozpoczynająca pozytywizm jest przyjmowana bez polemi- ki, o tyle różne opinie panują na temat ostatecznego końca epoki. Młodzi autorzy tacy jak: Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Wacław Siero- szewski, Stefan Żeromski, Stanisław Władysław Reymont, Wacław Berent de- biutują w latach 1890-95, gdy aktywni są ciągle pisarze pozytywizmu (powsta- ją wówczas dzieła bardzo wysokiej jakości) - ich działalność literacka kończy się dopiero około 1910. Henryk Markiewicz zauważył, że w roku 1880 poja- wia się pokolenie przejściowe, do którego zaliczają się tacy twórcy, jak: Ma- ria Konopnicka, Adolf Dygasiński, Antoni Sygietyński, Stanisław Witkiewicz, Gabriela Zapolska — generacja przejściowa pomiędzy pozytywizmem a moder- nizmem. W epoce pozytywizmu Polska nadal znajduje się pod zaborami. Początek epoki wiąże się (oprócz klęski powstania styczniowego) z jeszcze jednym waż- nym wydarzeniem historycznym - uwłaszczeniem chłopów (1864). Uwłasz- czenie, dokonane przez władze zaborcze, ostatecznie zadecydowało o klęsce zrywu styczniowego. Chłopi (co znakomicie zobrazował Stefan Żeromski w Wiernej rzece) odstąpili od powstania, a nawet posuwali się do wydawania powstańców w ręce rosyjskich patroli. W 1866 Galicja, najbiedniejszy region kraju, pozostający pod zaborem austriackim, uzyskuje autonomię, zaś w 1867 prowincje poznańska i pruska wstępują do Związku Północnoniemieckiego. Autonomia galicyjska zwiastuje znaczne rozluźnienie obciążeń spowodowa- 6 WPROWADZENIE nych zaborami - Galicja uzyskuje swobodę ustawodawczą, możliwość powo- ływania polskich urzędników i nauczycieli oraz warunki do rozwoju kultury narodowej. W XIX w. w Polsce dominuje rozwinięty kapitalizm - kształtuje się warstwa burżuazyjna, chłopi uzyskują świadomość, migrująmasowo do miast, gdzie tworzą nową grupę społeczną - robotników. Rozwija się przemysł oraz handel, mniej- sze znaczenie ma rolnictwo. W handlu i przemyśle przeważa żywioł narodowo obcy -Niemcy i Żydzi, niechętnie asymilujący się z Polakami (ten problem po- rusza np. Lalka Prusa oraz liczne nowele, m.in. Powracająca fala Prusa). Najuboższym gospodarczo regionem jest należąca do zaboru austriackie- go Galicja, zaś najwszechstronniej rozwija się Królestwo Polskie. Najwyższy poziom rozwoju reprezentuje zabór pruski - wysoko uprzemy- słowiony jest Śląsk, znakomicie działa rolnictwo w Wielkopolsce. Sytuacja polskiej ludności w zaborach pruskim i rosyjskim jest bardzo trudna - silnej dyskryminacji i procesowi wynaradawiania często towarzyszą prześladowania na tle wyznaniowym. Dla pisarzy epoki pozytywizmu, takich jak: Adam Asnyk, Eliza Orzeszko- wa, Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, przeży- ciem pokoleniowym stał się upadek powstania. Na bazie tego doświadczenia zbudowali nowy światopogląd oparty o hasła filozofii pozytywnej, przedkła- dający budowanie i rozwój społeczeństwa ponad idee walki narodowo-wyzwo- leńczej. HASŁA POZYTYWIZMU Nazwę „pozytywizm" przejął okres literacki od dominującego w XIX w. prądu filozoficznego. Filozofia pozytywistyczna miała charakter praktyczny i interesowała się przede wszystkim człowiekiem oraz drogami doskonalenia się jednostek i społeczeństwa. Na gruncie polskim termin „pozytywizm", spopularyzowany przez publi- cystykę, zaczął oznaczać pewien program społeczny, propagowany później przez literaturę. Wśród haseł myślowych określających nowy prąd dominowała postawa an- tyromantyczna i nawiązanie do tradycji oświecenia. Antyromantyzm pozytywi- styczny zakładał odrzucenie metafizycznego pojmowania historii, mesjanizmu oraz kultu poety-wieszcza. Postulował natomiast podniesienie ekonomiczne kraju, zmianę świadomości obywateli, wspólną pracę na rzecz oświeconego, uspołecznionego państwa. Miejsce tak ważnej w epoce romantyzmu jednostki zajęło społeczeństwo, zaś w miejsce romantycznego buntu, zrywu powstań- WPROWADZENIE 7 czego, pozytywiści zaproponowali mozolną pracę nad poddźwignięciem go- spodarki kraju. Problem walki narodowo-wyzwoleńczej odsuwali daleko w przyszłość. Pozytywizm znacznie wzbogacił myśl filozoficzną oświecenia - przyczy- niła się do tego stworzona przez Comte'a klasyfikacja wiedzy oraz rozwój nauk biologicznych. Ludzie zrozumieli bowiem, że stanowią ogniwo wielkiego cy- klu ewolucyjnego, podlegają prawom przyrody, mogą je kształtować. Wiara i zaufanie pokładane w możliwościach nauki było podstawą XIX-wiecznego scjentyzmu. Scjentyzm, realizowany przede wszystkim na gruncie praktyki społecznej, przeniknął także do literatury. Tacy pisarze jak Prus i Orzeszkowa starali się poddać działalność artystyczną rygorom pracy naukowej i stosować w niej metody zaczerpnięte z przyrodoznawstwa. Generacja pozytywistów wie- rzyła w bezwzględną wartość odkryć naukowych - uważano, że badania z zakresu nauk przyrodniczych pozwolą na poznanie uniwersalnych prawd rządzących społeczeństwami. Wielką wagę przywiązywano także do od- kryć geologicznych, jako gwarantujących rozwój ekonomiczny kraju. Zaniedbywano dziedziny uznane za „nienaukowe" takie jak psycho- logia, socjologia czy etyka. To lekceważenie stało się jedną z pułapek, w którą wpadł pozytywistyczny scjentyzm. Kolejnym składnikiem myśli pozytywistycznej był ewolucjonizm zakładający, że świat zmienia się w sposób trwały, ciągły i stopniowy, w oparciu o jedną zasadę. Ewolucja odnosząca się zarówno do przyrody, jak i do społeczeństwa miała być nieodwracalna i zachodzić poprzez sze- reg trudno dostrzegalnych zmian. Fałszywym aspektem tej idei było prze- konanie, że każdy stan poprzedzający jest stanem niższym od następują- cego oraz, że ewolucja jest tożsama z postępem. Dzięki swojej teorii ewolucyjnej pozytywiści wierzyli - w niejako automatyczne - doskonalenie się społeczeń- stwa. Ewolucja społeczna miała według nich polegać na eliminacji elementów zbędnych we wspólnym dorobku i przekazywaniu w przyszłość tylko najlep- szych osiągnięć. Celem ewolucji stawało się stworzenie społeczeństwa racjo- nalnego, panującego nad środowiskiem naturalnym, doskonale uświadamiają- cego sobie prawa rządzące jego życiem. Pozytywiści w przeważającej liczbie byli agnostykami. Moniści wyzna- wali pogląd o istnieniu wyłącznie świata materialnego, zaś dualiści uznawali obecność pierwiastka duchowego. Za główną podstawę swej ideologii pozytywiści uważali liberalizm — po- stulowali potrzebę swobodnej ingerencji każdego człowieka w zachodzące w społeczeństwie procesy. Uważali, że dzięki ścieraniu się postaw wytwarza się kompromis, który najlepiej służy rozwojowi społeczeństwa. Z tą postawą wiązał się utylitaryzm, rozumiany jako działanie na rzecz wspólnego pożytku 8 WPROWADZENIE społecznego. Wedle tej koncepcji celem życia ludzkiego stawało się szczęście, ale uzyskiwane w harmonii ze społeczeństwem - maksymalna przyjemność jednostki miała być powiązana z maksymalnym pożytkiem społecznym. Pozytywiści głosili także kult pracy. Uważali, że codzienny powszedni trud i praca każdego człowieka ma wielkie znaczenie, unieśmiertelnia ludzi, trwając przez wieki jako wspólny dorobek ludzkości. Praca daje nie tylko źró- dło utrzymania, ale satysfakcję i zadowolenie. Dzięki pracy człowiek uczula się na zło i niedolę panuj ącą wokół niego - stąd pozytywistyczny postulat pra- cy bezinteresownej - drobnych działań mających na celu wartości wyższe niż tylko doraźny zysk. Pozytywiści przestrzegali jednocześnie przed nadmiernym altruizmem, który jest szkodliwy dla społeczeństwa -jednostka dbająca nad- miernie o innych zapomina, że sama jest elementem organizmu społecznego. Najważniejszymi hasłami dotyczącymi pracy były praca u podstaw i pra- ca organiczna. Wiązały się one z postrzeganiem społeczeństwa w kategoriach biologicznych. Państwo to zbiorowy organizm funkcjonujący podobnie do or- ganizmu ludzkiego - każdy element (jednostka) jest potrzebny i musi sprawnie funkcjonować, by cała skomplikowana struktura mogła się rozwijać. Aby uświa- domić członkom społeczeństwa ich rolę w tym mechanizmie, należy rozpoczy- nać edukację od najniższych, najbardziej upośledzonych warstw — stąd hasło pracy u podstaw. Tylko harmonijny rozwój całego społeczeństwa jest gwaran- cją postępu. Wśród innych ważnych postulatów pozytywizmu znalazło się hasło eman- cypacji kobiet. Sytuacja kobiety w XIX-wiecznym społeczeństwie była bar- dzo trudna i pozytywiści uznawali ją za niedemokratyczną. Postulowali nowo- czesne wychowanie kobiety, wyrwanie jej z kręgu izolacji i przygotowanie do samodzielnego życia w społeczeństwie. Aby dokonać tych zmian, należało przede wszystkim położyć akcent na nowoczesne kształcenie kobiet, otworzyć im drogę do uniwersytetów, a w konsekwencji umożliwić pracę zarobkową. Kobieta, jako obywatel, miała być odpowiedzialna i świadoma swego miejsca w społeczeństwie. Pozytywizm polski dostrzegał jeszcze jeden znaczący problem - podnosił kwestię asymilacji Żydów. Pozytywiści widzieli w środowiskach żydowskich mniejszości narodowych wielkie możliwości i ogromny potencjał. Chcieli, by ta dynamicznie rozwijająca się warstwa uzyskała polską świadomość i praco- wała dla dobra kraju. Stąd właśnie postulat przyjęcia Żydów w obręb społe- czeństwa polskiego, zaniechania ich izolacji. Idea ta okazała się jednak bardzo trudna do spełnienia. Program pozytywistów zaowocował przemianą sposobu myślenia: wytwo- rzył atmosferę przychylną nauce, wzbudził szacunek dla pracy i troskę o pra- cowników. Zmiany zaszły także w obrębie obyczajowości: zmieniły się poglą- WPROWADZENIE 9 dv na rolę kobiety, zaczęto dostrzegać problemy tej części społeczeństwa. Zre- widowano również sposób postrzegania dziecka — od tej pory dziecko zaczęło stanowić przyszłą wartość społeczną, dla której nie należy szczędzić wysiłków edukacyjnych i wychowawczych. Pisarze pozytywizmu jako pierwsi zaczęli opisywać skomplikowany świat przeżyć dziecka i problemy jego psychiki. Głównymi hasłami epoki były systematyczność i wytrwałość - dzięki nim pozytywiści potrafili podtrzymać więź pomiędzy Polakami z różnych zaborów. Poprzez swoje wytrwałe działania byli w stanie dotrzeć z polską literaturą do szerokiego kręgu odbiorców, zaktywizować również polską emigrację. Ideologia epoki pozytywizmu oparta była o ważne hasła i postulaty filozoficzne i społeczne: Asymilacja Żydów - próba włączenia tej części społeczeństwa w obręb wspólnej pracy dla Polski, obudzenie ich świadomości na- rodowej i związku z krajem, w którym żyją. Emancypacja kobiet - próba wyrwania kobiet z wielowiekowej izo- lacji, uświadomienie tej części społeczeństwa jej praw i obowiąz- ków obywatelskich, edukacja kobiet. Ewolucjonizm - przekonanie, że świat zmienia się w sposób trwały, ciągły i stopniowy, w oparciu o jedną zasadę. Liberalizm — postulat swobodnej ingerencji każdego człowieka w zachodzące w społeczeństwie procesy. Organicyzm - porównywanie społeczeństwa do organizmu; każdy obywatel jest elementem skomplikowanej struktury i jego nadrzęd- nym celem powinno stać się prawidłowe funkcjonowanie w obrębie społeczeństwa. Praca u postaw - zainteresowanie warstwami słabszymi (chłopi, ro- botnicy) i prowadzenie wśród nich pracy edukacyjnej oraz aktywi- zowanie ich umiejętności dla dobra ogółu. Praktycyzm - stawianie sobie celów możliwych do osiągnięcia i trosz- czenie się o urzeczywistnienie wybranych celów. Scjentyzm - zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumo- waniu. Utylitaryzm — postępowanie w duchu użyteczności, uznawanie po- trzeb grup społecznych, działanie dla wspólnej korzyści. 10 WPROWADZENIE PROGRAMY I DYSKUSJE EPOKI Po raz pierwszy hasło pracy organicznej padło w galicyjskiej prasie w artykułach Ludwika Powidaja i Jana Dobrzańskiego. Publicyści krytyko- wali brak zainteresowania sprawami gospodarczymi i handlowymi oraz nad- mierne popularyzowanie nauk humanistycznych. Józef Szujski atakował z kolei dziedzictwo romantyzmu - uważał, że poprzednia epoka nie odniosła żadnych wymiernych sukcesów, jeżeli chodzi o rozwój państwa. Błędem oka- zała się wiara w możliwość ugody z państwami zaborczymi, w dobrą wolę sygnatariuszy traktatu wiedeńskiego, a także w skuteczność konspiracyjnej działalności i powodzenie powstania; w konsekwencji Szujski uznawał ko- nieczność skupienia się na wewnętrznym rozwoju narodu. Pozytywiści zakładali, że winna zmienić się podstawowa funkcja li- teratury — od tego momentu miała ona wpływać na zmianę świadomości Polaków. Oznaczało to odejście od wzorca bohatera jako autonomicznej jednostki - w jego miejsce pojawił się świadomy swej pozycji w społe- czeństwie obywatel. Pozytywiści negowali także obecny w literaturze ro- mantyzmu mesjanizm i, jak to nazywali „kult szlachetczyzny". Ich ha- słem było przewartościowanie najważniejszych pojęć - twórca dzieła literackiego powinien być nauczycielem, nie wieszczem. Ponieważ jego rolą jest obserwowanie życia, musi być dobrze przygotowany do wypeł- nienia swego zawodu, traktowanego jako służba narodowi. Pisarstwem nie można się więc zajmować z nudów czy dla zdobycia sławy. Celem literatury jest wychowywanie i krzewienie oświaty. Aby ten cel stał się , możliwy do zrealizowania, literatura musi być w pełni dostępna i demo- -----1 kratyczna (pozytywiści krytykowali poezję liryczną jako zbyt elitarną) - narrator dzieła musi „ukryć się" w tekście, zaś bohater powinien być człowie- kiem z ludu lub przedstawicielem inteligencji. Postulaty pozytywistów najlepiej wypełniała powieść, toteż właśnie ten gatunek literacki wysunął się na pierwszy plan. Eliza Orzeszkowa stwierdziła, iż „Powieść łatwo jest nabyć, łatwo przeczytać, łatwo zapamiętać"1 - dosko- nale realizuje więc warunek dostępności i demokratyczności. Pozytywiści do- strzegli rozwój nowej klasy — mieszczaństwa i zwłaszcza do niej chcieli kiero- wać swoje utwory. Podobna sytuacja miała miejsce we Francji - tam burżuazja miała już własny rodzaj powieści: powieść socjologiczną. Ambicją pozyty- wistów stała się także edukacja ziemiaństwa. Aby wypełnić liczne cele dy- 1 Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprać. Janina Kulczycka-Saloni, Wro- cław 1985, s. 31. WPROWADZENIE 11 daktyczne, powieść powinna być łatwa do zrozumienia i operować niezbyt skomplikowaną fabułą, jej celem było „zabłądzić pod strzechy" - uczyć i wychowywać. Taka koncepcja literatury spotkała się z silnym sprzeciwem „starych", czy- li romantyków. Zarzucali oni tak rozumianej powieści niemoralność. Tarnow- ski widział w pozytywistycznej teorii powieści znamiona ideowego regresu społeczeństwa, krytykował także marginalizowanie roli poezji. Choć pozyty- wiści nie byli przeciwnikami kultury romantycznej, ostro krytykowali tzw. po- litykę romantyczną rozumianą jako kult wieszczów, sprzeciwiali się także epi- gonom wielkich romantyków (negowali potrzebę poszukiwania „nowego Mickiewicza" lansowaną, przez „starych"). Krytyka pozytywistyczna zarzucała romantyzmowi szerzenie przesądów (Jan Śniadecki) lub niechęć do nauki i uczonych (ks. Franciszek Krupiński). Włodzimierz Spasowicz zaatakował wprost mit powstaniowy - głosił obrazo- burczą dla romantyków tezę, że powstanie było wyrazem odwiecznych wad polskiego społeczeństwa. Wad, których nie da się szybko wyplenić, gdyż lite- ratura romantyczna jest wciąż niezwykle popularna i hamuje rozwój nowej powieści pozytywistycznej. W okresie dojrzałego pozytywizmu, w latach 80., nastąpiło bankructwo literatury tendencyjnej. Publicystyka tego okresu nieustannie atakowała szlachtę, uważając ją za przyczynę stagnacji w kraju, idealizując jednocześnie kapita- lizm (spodziewała się po nim poprawy sytuacji ekonomicznej i edukacji społe- czeństwa). Powieść dojrzałego realizmu miała spełniać przede wszystkim zadania dy- daktyczne. Orzeszkowa uważała ją za efekt działalności pośredniej pomiędzy pracą naukową a twórczością artystyczną. Autorka Nad Niemnem była jednym z pierwszych teoretyków powieści. Za najważniejsze cechy tego gatunku uważa- ła pomysł i kompozycję. Pomysł miał polegać na znalezieniu sytuacji rzeczywi- stej, ale uzupełnionej o elementy dramatyczne. Powieść powinna być przy tym pozbawiona elementów fikcyjnych a także intrygi oraz sztucznych powikłań ak- cji. Co ciekawe, Orzeszkowa w tym czasie krytykowała także powieść tenden- cyjną, której niegdyś była entuzjastką. Prus w swych rozważaniach nad istotą powieści skupiał się przede wszystkim na wartościach poznawczych dzieła. Au- tor Lalki wielką rolę przywiązywał do zbierania doświadczeń i spostrzeżeń. Mia- ły to być jednak ciągle nowe doświadczenia, gdyż Prus odmawiał pisarzowi pra- wa do powtarzania się. Literatura była dla Prusa rodzajem pamięci ludzkości, która decyduje o ciągłości cywilizacyjnej człowieka jako gatunku. Pod koniec lat 70. pojawiły się pierwsze sygnały zainteresowania naturali- zmem. W latach 80. polscy pisarze byli już raczej niechętni temu prądowi, wspierała go tylko grupa skupiona wokół czasopisma „Wędrowiec". Publicy- 12 WPROWADZENIE ści gazety widzieli w naturalizmie szansą na przedstawienie niepopularnych tematów poruszających np. problem biedy szerokich mas społecznych — za mistrza literatury tego typu uznawali Zole. Twórcy tacy jak Sienkiewicz czy Orzeszkowa uznawali Zole za wielki talent pisarski, ale odrzucali naturalizm jako nurt amoralny i krzewiący pesymizm, więc tym samym niepotrzebny Poi- I sce. Odmiennie podchodził do problemu naturalizmu Prus. Widział w nim ogromne możliwości - protest przeciwko złej sytuacji społecznej, prawdę o klasie uprzywilejowanej i o biedakach, możliwość przemówienia do czytel- nika prostym językiem. Nie akceptował jedynie epatowania zepsuciem i złem. Pod koniec pozytywizmu czołowi pisarze dostrzegają zwiastuny nowej epoki - Orzeszkowa wprowadza do swoich utworów postać zmęczonego życiem i społeczeństwem dekadenta (np. Różyc w Nad Niemnem). Następuje też zwąt- pienie w ideały pozytywizmu - wyrazem tego kryzysu jest Lalka Prusa. Pod koniec epoki rozczarowanie do głoszonych ideałów jest już powszechne w każdej dziedzinie, nie tylko w literaturze. Gdy pojawia się nowa generacja modernistów, pozytywiści są do niej na- stawieni bardzo przychylnie. Orzeszkowajest entuzjastką Reymonta, powszech- ny zachwyt budzi także działalność Wyspiańskiego (choć Sienkiewicz nie do- ceniał tego twórcy, uważając go za grafomana; autor Trylogii określał zresztą całą literaturę Młodej Polski mianem „rui i poróbstwa"). Nowa modernistycz- na literatura na pewien czas aktywizuje twórców epoki pozytywizmu. Są jed- nak całkowicie bezradni wobec młodopolskiej wyobraźni — nie rozumieją jej. Około roku 1910 naturalną koleją rzeczy (śmierć wybitnych twórców) aktyw- ność pozytywistów definitywnie się kończy. GŁÓWNE GATUNKI LITERACKIE EPOKI POZYTYWIZMU Powieść realistyczna - XIX-wieczny postulat realizmu najlepszy wyraz znalazł w powieści. Wyznacznikami tego gatunku stały się obecność fabu- ły i wszechwiedzącego, trzecioosobowego narratora, zamknięta kompozy- cja (wśród powieści polskich wyjątkiem jest tu Lalka), operowanie różnymi rodzajami języka (indywidualizowanie języka postaci w zależności np. od grupy społecznej, z której bohaterowie się wywodzą), uwypuklanie psy- chologii postaci. Powieść tendencyjna - rodzaj powieści, w której fabuła i działania bohaterów podporządkowane są z góry założonej tezie, najczęściej społecznej lub politycznej. Utwór literacki tego typu ma popularyzo- wać głoszone przez autora hasła np. Marta Orzeszkowej była głosem w dyskusji na temat równouprawnienia kobiet. Nowela — utwór prozatorski o niewielkiej objętości, jednowątkowy, 0 wyraźnie naszkicowanej akcji. Nowela zazwyczaj kończy się pointą (morałem); była ulubionym gatunkiem pozytywistów (E. Orzeszko- wa, M. Konopnicka, H. Sienkiewicz, B. Prus). Nowele pozytywistyczne poruszały zwykle aktualną problematykę społeczną, służyły popularyzo- waniu haseł ideowych epoki (Mendel Gdański M. Konopnickiej, Obrazek z lat głodowych Orzeszkowej, Za chlebem H. Sienkiewicza). Felieton - jeden z gatunków publicystycznych. Ukazywał się w dzienni- kach lub tygodnikach i poruszał aktualną tematykę w sposób swobodny 1 nierzadko satyryczny. Felietony bardzo często były dowcipnymi komen- tarzami do aktualnych wydarzeń. Kronika tygodniowa - jeden z gatunków publicystycznych (odmiana fe- lietonu) publikowana w czasopismach i poruszająca aktualne problemy społeczne i polityczne, podobnie jak felieton niepozbawiona akcentów humorystycznych. Najwybitniejszym przykładem tego gatunku są. Kroniki tygodniowe B. Prusa. POEZJA 15 POEZJA Adam Asnyk (1838-97), poeta. Pierwsze utwory ogłosił w latach 1864-65 na łamach lwowskiego „Dziennika Literackiego". W 1869 wydał pierwszy tom Poezji. Kolejne tomy były wydawane do 1894. W 1865 ukazał się pisany tercy- nąpoemat Sen grobów. Asnyk był także autorem dramatów (np. Gałązka helio- tropu, 1869; Przyjaciele Hioba, 1897), które jednak nie przyniosły mu popu- larności. Twórczość Adama Asnyka kojarzona jest z tragedią powstania stycznio- wego — istotnie, liryka patriotyczna zajmuje ważne miejsce w jego pisarstwie, Z jednej strony Asnyk uważany był za epigona romantyzmu, z drugiej za pozy- :? tywistę (z tego powodu nazywano go „poetąkompromisu"). W jego liryce wi- ? dać także zapowiedź symbolizmu (Limba) i elementy charakterystyczne dla i parnasistów: kunsztowne strofy opisywały zamierzchłe dzieje i zabytki sztuki, W poezjach autora Limby dominuje tematyka narodowowyzwoleńcza i patriotyczna - twórca brał udział w powstaniu styczniowym, którego klęsfo odcisnęła piętno na całym jego życiu. Pomimo tragedii, jaką było krwawe stłu- mienie zrywu Polaków, Asnyk nigdy nie porzucił myśli o niepodległości. Duzi rolę w kształtowaniu się postaw patriotycznych przyznawał tradycji — wierzył że mimo nieustannych zmian w świadomości społecznej żyją i są respektowa ne pewne tradycyjne wartości. Wolna Polska miała być dla niego twórczą kon tynuacjąnąjlepszych momentów dziejów narodu. Problem ten poruszał w słyń nym programowym wierszu Do młodych: „Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach... Nieście więc wiedzy pochodnię na czele ; ;;;.,/ I nowy udział bierzcie w wieków dziele, ??/•i—, Przyszłości podnoście gmach! . ?<><.>?< Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, Choć macie sami doskonalsze wznieść; Na nich się jeszcze święty ogień żarzy I miłość ludzka stoi tam na straży, I wy winniście im cześć!" W utworze tym widoczne jest przekonanie Asnyka o ciągłości historii i tradycji. Choć młodzi zawsze negują poczynania poprzedników, nie powinni w imię nowych wzorców odrzucać wartości, które były cenne w przeszłości, powinni z nich czerpać i na nich opierać swoje ideały. Asnyk nie odmawia młodym prawa do poszukiwania własnych, nowych celów i dróg: „Szukajcie prawdy jasnego płomienia, Szukajcie nowych nie odkrytych dróg." (Do młodych) Takie poszukiwanie jest wartościowe i cenne. Jest dla Asnyka próbą przeniknięcia „tajników stworzenia", kołem zamachowym postępu. Poeta rozumie, że młodzi zweryfikują obraz świata, jaki otrzymali po poprzed- nikach, „otrząsną kwiaty barwnych mitów", „rozproszą legendowy mrok". Takie działania są naturalnym prawem młodości, która chce zmienić świat. Zdaniem poety nie należy jednak potępiać pozytywnych wzorów prze- szłości, raczej czerpać z nich i kształtować je, podchodzić do tradycji twór- czo, umieć wykorzystać dla siebie i dla postępu dokonania poprzednich pokoleń. Do młodych uważane jest za manifest programowy Asnyka podobny Odzie do młodości Mickiewicza. W obu przypadkach poeci wieszczyli nadej- ście nowej epoki i starali się wskazać najważniejsze wartości i cele, którymi mogłoby kierować się nadchodzące pokolenie. Podobną wymowę jak Do młodych ma liryk Daremne żale. Tu poeta prze- strzega przed oglądaniem się wstecz: „Trzeba z żywymi naprzód iść, Po życie sięgać nowe, A nie w uwiędłych laurów liść Z uporem stroić głowę." Zdaniem poety należy odrzucić żal i narzekania, a stawić czoła nowej rze- czywistości. Polska może być niepodległa, gdy wszyscy przyłączą się do wal- ki, porzucając zwątpienie. Nie należy myśleć o dawnych klęskach, tylko wy- ciągnąć z nich wnioski na przyszłość. Świat idzie naprzód, a „przeżytych kształtów żaden cud nie wróci do istnienia". Ten wiersz realizuje pozytywną filozofię nowej epoki. Asnyk patrzy na historię narodu z realizmem: „Daremne żale, próżny trud, bezsilne złorzeczenia!" - mówi w pierwszej strofie wiersza. 16 POEZJA Naród marnuje siły na wspomnienia i narzekania, czas jednak myśleć o przy- szłości, zamknąć tragiczny rozdział historii i żyć nową nadzieją niepodległo- •~- ™ tvm utworze tradycję heroizmu i mesjanizmu, krytykuje --raniwnościom losu. Ta myśl szłości ści . Poeta odrzuca w tym utworze traaycję heroizmu * ^„_j. bierność, nawohije do aktywnego stawiania czoła przeciwnościomlo pojawia się także w wierszu Dzisiejszym idealistom „Czyliż sądzicie, iż spadek wasz Całąwam wieczność zapewni, Że odwracacie od ziemi twarz Bezczynni a jednak gniewni!" ipólczesnych mu czasach była wal- ? ;; ale i odrzucenia POEZJA 17 gór człowiek poznaje swoją słabość, milczenie szczytów napełnia go smut- kiem i dziwnym niepokojem. Góry dają też poczucie obcowania z Bogiem, ich wielkość uświadamia poecie potęgę Stwórcy. Co więcej, przebywając w gó- rach, ma się poczucie jedności ze światem: „Uczuł się jednym łańcucha ogniwem Rozciągniętego przez otchłań błękitu; On znalazł wspólne ognisko żywotów I związek z całym ogromem stworzenia." (Noc pod Wysoką) tra ka, i to walka o życie. idycyjnego sposobu myślenia: „Na próżno chcecie wykluczyć gwałt Z duchowej sfery istnienia; On tylko wyższy przybiera kształt W głębiach ludzkiego sumienia." Poeta zasach W wierszu tym widoczna jest panteistyczna zaduma nad jednością czło- wieka i przyrody. Człowiek jednocześnie godzi się (choć nie bez trudności) ze swoją śmiertelnością i przemijaniem. Wiersz Limba bliski jest tematycznie Krzakowi dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Kasprowicza. U Kasprowicza wątła róża, niepewna swego losu, patrzy na ogromną limbę, którą wicher wy- rwał z ziemi. Jest to pojedynek niepozornego krzewu z drzewem-gigantem. Tu zagrożona wodą limba obserwuje, jak zewsząd otaczają ją „młodzi" — liczne świerki rosnące nieco niżej. Limba jest spadkobierczynią tradycji, jest „prawie iac wartości, które ostatnia z rodu". Została wyparta ze swej naturalnej siedziby przez świerki, „te n _„,,,;* świat, w obec-jatwO wschodzące karłv". Limba przygląda się temu naporowi bez żalu i nie- ': na miejscu świerków: ?u ? tu wskazać drogę idealistom me bj< w obec-łatwo wschodzące karły", i „Nigdy się do nich nie zniży, O życie walczyć nie będzie; Wciąż tylko wznosi się wyżej Na skał spadziste krawędzie. Z pogardą patrzy u szczytu Na tryumf rzeszy poziomej... Woli samotnie z błękitu Upaść - strzaskana przez gromy." Co nowych — . , Ktosięusuwawaszęiwcien, Ten się do żywych me Uczy. bitniejszych utworów teg . rV hvł także piewcąprzyrody Tatr.Do na^ołanych wierszy upanuej Limba to wielki samotnik, indywidualista pewien swoich racji. Tłum szybko f^limba i Noc pod Wysoką. ^^ Z Ę^ SZCZytu Wysoka (25fenących świerków to zwykli śmiertelnicy. Nie im równać się z limbą, która woli ę w chmurach kołysze". Świadomie wybiera swój los - indywidualista sam ska- u należą wmuu — - k ierw! m n.p) dokonał w lipcu Asnyka z ogromną Poe przez ść przyrody gor. ...t i liryzmei e się na życie na marginesie społeczeństwa, często na niechęć. Limba woli śmierć , grani. Postrzoadek ze swoich wyżyn, niż „pospolitowanie się" z tłumem. zwracają zmieniające s Adam Asnyk jest też uważany za poetę miłości. Jego melodyjne liryki do- " zapadająckały się przeróbek muzycznych-]......... ę póbek mu ch leśnj do sfów z'Władysław żeleńskL Liiyka miłosna jest mocno 18 POEZ]A sentymentalna, szczególnie takie utwory jak Między nami nic nie było czy Ty czekaj na mnie. Jeden z najbardziej znanych erotyków Asnyka Ta łza... posłu- żył Stefanowi Żeromskiemu jako tytuł jednego z rozdziałów Ludzi bezdom- nych. „Ta łza, co z oczu twoich spływa, ; Jak ogień pali moją duszą ?•! 1 wciąż mnie drączy myśl straszliwa, O Że cią w nieszczęściu rzucić muszą." Liryka miłosna autora Limby uważana jest za bardzo czułostkową, przypo- minającą starą fotografią. Sam poeta czasami żartobliwie wyśmiewał swój sen- — "' wierszu Oświadczyny, będącym nawiązaniem do odrzucę- Ta wiec- . Katar rzecz zwykła, a MAKIA 1 POEZJA 19 Wolny najmita przedstawia właśnie losy uwłaszczonego chłopa. Jest „wol- ny", ale nie ma dokąd pójść: „Wolny, bo z więzów, jakimi go przykuł "' Rodzinny zagon, gdzie pot ronił krwawy "' Już go rozwiązał bezduszny artykuł A: Twardej ustawy..." Chłop może „rzucić dach swego domu", gdyż „nic mu nie cięży na świe- cie". Konopnicka sygnalizuje w tym wierszu powody ciężkiej sytuacji na wsi - to zły system społeczny zmusza ubogich chłopów do opuszczania gospodarstw. „Ubogi zagon u nędznej twej chatki I mokrą łączkę, i mszary, i wrzosy Obsadzi urząd... podatki, podatki! Ty idź do kosy!" Przyczynami nędzy chłopów są podatki i różne opłaty urzędowe, któ- rymi obciążone są gospodarstwa. Ze skrawka ziemi trudno je spłacić i jeszcze wyżywić rodzinę. Tytuł Wolny najmita ma więc wymowę iro- niczną. Bohater wiersza jest wolny, ale jego wybór ogranicza się do alter- natywy pomiędzy życiem w nędzy a śmiercią. Wolny najmita ma charakter poetyckiej scenki (obrazka rodzajowe- go). Język jest oszczędny i lapidarny, stopniowo rośnie napięcie uczucio- we wyrażane pytaniami retorycznymi i zdaniami wykrzyknikowymi. Kolejnym wiejskim obrazkiem Konopnickiej jest wiersz Jaś nie doczekał. :a, jeszcze zimą, u z o z O O towała wiersza Kolejnym wiejskim obrazkiem Konopnickiej jest wiersz Jaś nie doczeka KIA 1^ pisarka, poetka. Zaif T* Kaiiszanin",;SytuacJa zarysowana w utworze jest bardzo poruszająca - synek wyrobnika Maria Konopnicka (1842- ^g7Q na lamach ^g0 urwany w Jmaiy Jaś'zmarł' niedoczekawszy „poranku wiośnianego". Lekarz, jeszcze zimą, ranek, °głosZOnJ,":k cykl W górach z 1876, opu (l88tłumaczył ojcu, że jeżeli chłopczyk dożyje do wiosny i cieplejszych dni, będzie wy uznaje *«*** ^ t autorką <^^J& (189-dzijja na poprawę jego zdrowia W zimowy poranek, °głosJ,:k cykl W góra ?SMściwy uznaje *«*** ^ jest autorką ik Ilustrowanym . ^n V wierszy t 4) 1887 (l88y j, j py ^ j ^^J& (189-dzijja na poprawę jego zdrowia. strowanym . ^n V wierszy, tn.m. Lim lcerwBrĄ Wle^z rozpoczyna się w majowy poranek, kiedy do zawilgoconej izby , 1894) oraz wielu zu ?) i eposuFan łov,rfvpada złocisty promień słońca. W izbie siedzi wyrobnik myślący o swoim rzeczy zie \ ry , ? cięcej: powieści ) m (1910) został drodze ę pozycji literatury0(i (1903) 1 W1Mana Konopnicka ie wiersze ogłaszała pocz itrowany'0, ^Ś w lauch Do najbardziej ?) i płov,rfp ocisty a\88), po nim nastąpiły daisz _ ^ \ (898) ^on°Vm^ nastąpiły daisz _ ^^ ^ (1898). ^on°Vm^ch l sierotce Marysi (^ O ksno u dopiero w wieku 35 lat A m („Bluszcz" si, ukazywać ^^ ^ ^ Okre ^ doczekal (188uj uwłaszczemu. „Spojrzał po izbie okiem smętnem, mgławem, Potem na jasność tę ożywczą słońca I szepnął z cichym, stłumionym westchnieniem: >>Jaś nie doczekał! <r Śmierć dziecka w mroźny dzień opisana jest w przejmujący sposób: chło- c wpatruje się błyszczącymi oczami w drzwi, potem j uwłaszczemu. „A śmierć, srebrzystą szatą owinięta, Wzięła go z sobą tajemniczą drogą..." 20 POEZJA Wola do czytdntow: "° ^J^iem. i ™mmM^. swierto, * m0że sobie pozwo^irie ignoruje ten fakt. medolą ludu i w nich głos SN!e™U iedoiach. Utwory te mówią o „ za nierówtl0ści pano^ Bolesław Prus, właściwe nazwisko Aleksander Głowacki wiada o wieJs^lc , • ci z głodu {Wsiałem ci J -h ^ nowelista. Zadebiutował w 1864 korespondencją w „K bie, ty wierzbino), h ^ _ __„;: „niskich przy NOWBLISTYEA śpi fe"JiUnbig Jolach. Utwory te mówią o ?^ ^nierówności panóu Bolesław Prus, właściwe nazwisko Aleksander Głowacki (1847-1912), pi- sKi ,mierci z głodu {Wsiałem c j - > ^^ nowelista. Zadebiutował w 1864 korespondencją w „Kurierze Niedziel- Jj 'gwiazdy, świecą). konwencji wiejskich przy nym" ; humoreskami w „Kurierze Świątecznym" (1866). Pierwszą większą w *5. tegQ tomuutrzymane ^ realistyczny i oddań;pubiikacją była przygOda Stasia (1879), po niej nastąpiły kolejne: Anielka !rJ wsi zawarty w wierszach J?st D staje po stronie krzyvi(1880)j Powracająca fala (1880), Michałko (1880), Katarynka (1881), Antek r ółKpnickacałym diie ukazuj(1881)Kiik (1882) Gh d' '1O°^ nJ** ~ 64 korespondencją w „Kurierze 1 iy, świecą)- konwencji wiejskich przy nym" j humoreskami w „Kurierze Świątecznym" (1866). Pierwszą większą ;'go tomu utrzymane są realistyczny i oddań; publikacją była Przygoda Stasia (1879), po niej nastąpiłv koleinę: -arty w wierszach jest mstajep0 stronie krzyw (1880); Powracająca fala (1880), Michałko (1880), Katar •gół. Konopnicka całym kle prawdziwie ukazu](1881)) Kamizeika (1882) Oraz Grzecty dzieciństwa (1883 :h mieszkańców wsi n J| z wykorzystanie ^ówka opublikował w 1885, Lalkę w 1890, Emancypantk ł. Konop g prawdziwie mieszkańców wsi n ' wykorzystanie \owka o cją Dyia Przygoda stasia (i&/y), po mej nastąpiły kolejne: Anielka Powracająca fala (1880), Michałko (1880), Katarynka (1881), ^«te/t Kamizelka (1882) oraz Grzechy dzieciństwa (1883). Powieść pt. Pla- apublikował w 1885, Lalkę w 1890, Emancypantki w 1894, Faraona łeczne wsi, walczyw ^ ^^ doceniła ją bliza ^ Autorka ffo/nei Pastor Martin Bohme jedzie odwiedzić swego przyjaciela fabrykanta Go- pozytywistyczni P^b ; -'sanie noweli Mendel GdanSr/c opis i głębolieba Adlera. Ma mu do zakomunikowania złą wiadomość - syn Adlera, Fer- prosiła ^^"^^eratury polskiej oszczędny realisty y ynandj straci} za granicą blisko 60 tyg mbU B5hme spodzieWa się wybuchu najmity wniosła do i er , jcowskiego gniewu. Uważa go za słuszny, gdyż syn postępuje źle, ale zamie- ,:__„iprńwnOSCl SpOicO^uj _ nn„„j,:' „t_____ aji_____tt-_j_____j-„- _________? . _ • . . . ? ?? gą y spodzieWa się wybuchu jcowskiego gniewu. Uważa go za słuszny, gdyż syn postępuje źle, ale zamie- ła pOgOdzic starego Adlera z Ferdynandem, przypominając przypowieść synu marnotrawnym. Na Gotliebie wiadomość nie robi jednak żadnego wra- 5nia, decyduje się spłacić długi i wezwać syna do powrotu z zagranicy. Bohme yjeżdża od Adlera zdumiony i zgorszony, nie rozumie, jak fabrykant może lerować takie zachowanie syna. Po odjeździe pastora Adler wspomina dawne lata. W młodości Gotlieb Adler i bardzo podobny do syna. Razem z Bohmem wychowali się w tej samej łłej miejscowości. Adler został majstrem w fabryce tkackiej. Każde zarobio- 22 PROZA szą. Aby ją zW, ^7, ;rznaczne fundusze i otworzy! w kilku latach zebrał znacz onazma szą Aby ją zdoby, ^ me fanciusze i otworzy procent. Po kilku latach zeor iedług0 później żona zmarła. tkacką. Ożenił siei df zek^\ biniem wszelkich ambicji ojcakoj ltFrd cieszy się z wystawnego wszystkie dawne marzenia balonem. Dług syna nie Obniża robotnikom Ppodróżuje, wsplna się PROZA 23 ? Starv Adler w przypływie szaleństwa podpala fabrykę i sam ginie w zglisz- czach. Nowela kończy się słowami „fala krzywdy wróciła". GENEZA Powracająca fala (1880) należy do realistycznych nowel Prusa. Porusza n który pojawił się w innych dziełach pisarza: Kronikach, Placówce „_. - kwestię niemiecką. Powracająca fala została po raz pierwszy ogłoszona przez „Bluszcz" w odcinkach pomiędzy lipcem a październikiem 1880. Powstanie noweli zbie- ga się z warszawskim okresem działalności Ludwika Waryńskiego i areszto- li robotników w 1878. oznał życie fabryki bardzo dokładnie, gdyż w 1872 pracował jako w zakładach Lilpopa. Akcja noweli toczy się jednak poza Warszawą, Po powrocie do kraju Fer Wikszość sąsi przyjmuje go i unika wszel 1C °J i i towarzystwo utrać.| stosunki z ota PROBLEMATYKA Po powrocie do kj p J licznąszlachtą. Większość sąsia r& zbiera siQ towarzystwo utrać.| taktów. Wkrótce wokół młoaeg ^^.^ pastora Bohme Ferdynana ó Pdczas wizy y e don k J córkę pasto, ^rtwi gQ jednak ni , Gotlieb wybucha gniewem ^ ^ ożenić, gdyby przystata n tt ale że musia y h synowej bez Głównym tematem noweli jest sytuacja robotników w Królestwie Pol- czasach współczesnych pisarzowi. Fabryki należą w przeważającej „...--? ? tv u roazmy F—._ - . o.a -^____o obcego kapitału (Adler jest Niemcem), panuje bezwzględny wy- i pijaków. Podczas wizy y ^ Bóhme donosi o wszystkirn J g ^ zygk robotników. Fabrykant wspierany przez rząd carski -jego policję i sądy, córkę pastora, Anettę. O ur ^^^ gQ jednak nie to, że Ferdynan moze dowolnie zmieniać warunki pracy, obniżać pensje, uniemożliwiać do- Gotlieb wybucha gmewenx ^ ^ ożenić, gdyby przystata n jj ^ do jekarz^ wreszcie zwalniać pracowników bez podania powodów. Adler raził Anettę, ale że musia y^ tymczasem me chce synowej bez p bezlitośnie wykorZyStuje swoje przywileje - spłaca długi syna, Ferdynanda, niestosowne propozycje. .obniżając wynagrodzenie robotników. Fabrykant jest przy tym pewny swej gu. ... , dz0 zie. Ludzie pracują ponad siiy, bezkarno?cj _ w kraju panuje bieda i pracownicy wiedzą, że na ich miejsce W fabryce dzieje się ar Kazimierz Gosławski, Pola , ~awi się natychmiast wielu innych, którym niskie zarobki i tak będą odpo- w święta. Mechanikiem w ^^mechanicznego. Aby zreahzo^, marzy o założeniu w 6jLienia p0 kilkanaście godzin. ZmqCZemiekal Charakteryzując postać Gotlieba Adlera, Prus akcentuje jego chciwość swój cel, pracuje bez wytc n , Ponieważ w fabryce nie ma ^ bezduszność. Największą namiętnością fabrykanta są pieniądze. Pragnął ich bia jego uwagę.- maszyna ^T"*^ podwieźć rannego do miasta - "j^pd najmłodszych lat - wówczas każdy zarobiony grosz wydawał na hulanki, ani felczera, a młody Adler nie ^abryce narasta niezadowolenie. r0|jdy zdobył większą sumę, zaczął oszczędzać i pomnażać majątek dzięki po- , wykrwawia. Po jego śmierci Bóhme prosi go, by tego ni ryCzkom na lichwiarski procent. Jego marzeniem było zgromadzenie dużej sumy, się wykrwav zwalniać tych, którzy się_ Tłumaczy, że krzywda jest powróci. W mieście Ferdynand zwał "n "różmakiem. W po; mógłby stracić na zabawy, podróże i kobiety. W miarę upływu lat Adler Pastor Bonmc pi«« &-' ?> . nh7V odbita od brzegu - pr^zej czy poZttói , tawał się coraz bardziej chciwy i w pewnym momencie nie był już w stanie pojedynek sędziego Zaporę, ^korzystać swego majątku. Robi to za niego syn. Ferdynand jest przedsta- Adler odnosi śmiertelną ' /ionyjakoutracjuszihulaka-podobniejakojciecpozbawiony ludzkich uczuć na dnosi ^fl/ionyjakoutracjuszi arża pastora, że to on spo ie chce podwiezć do go, gdyż boi się,: 24 PROZA PROZA 25 fabryce. Pracownicy, taki Marząc o warsztacie, Gosławski planuje, ze swoich pracowników będzie powszechnie znienawidzeni w racy_ pracanie daje ^nagradzał uczciwie i będzie ich dobrze traktował. Nie wyobraża sobie, że ?wani, nie identyfikują się z miej ___ Stary Adler _a„Hw boeacić się na krzywdzie innych. Ojciec i syn są LvwdY i poniżenia. Stary Adler mógłby bogacić się na krzywdzie innych "" J J . . ? • __i„ ^ nirh niol » t__.ontom nr7p)nmnwvm w noweli q n[ch n[m Momentem przełomowym w noweli jest śmierć Gosławskiego, spowodo- i łki j i kk ł traktuje robotników jak narzędzia me wldz i fclczera. Nie myśli także wana wypadkiem przy maszynie. Gosławski jest przemęczony i na skutek osła- dba By zaoszczędzić, zwalnia zakłf ^ eg°„dowei która mogłaby kształcić bienia uwagi traci rękę. Ponieważ z powodu oszczędności nie ma w fabryce o założeniu przy swojej fabryce szkoły zaW" ą • Jza0W0C0Wać większą wy- lekarza, robotnik umiera z upływu krwi. Jego śmierć staje się przysłowiową wykwalifikowanych pracowników i w Przysz ch • zysku oraz dobrem ostatnią kroplą", która przepełnia czarę goryczy - pracownicy fabryki zaczy- dainością Fabrykant kieruje się wyłącznie ooi * ^ ^ pierwsze duże nają się buntować. Adler jest wściekły, me może zrozumieć, jak lu