Świat człowiekaświat sztuki "Istnienie świata sztuki stanowi niepodważalny dokument siły i wielkości człowieka, przerastającego niedoskonałe wymiary istnień indywidualnych. Ta pewnośćmoże dla człowieka stanowić źródło humanistycznego poglądu naświat i siły w walce o utrzymanie jegotożsamości. Sztuka zatem to istotna odmiana byciaczłowiekiem, podstawa estetycznej samowiedzy człowiekai punkt wyjścia dla bardziej świadomego kierowania własnym życiem. Wzbogacanie własnego życiato przede wszystkim nadawanie mupiętna niepowtarzalnej indywidualności". Irena Wojnar.  Profesor Irena Wojnar Świat człowieka y światsztuki Wydawnictwo "Żak"Warszawa 1996.  RedaktorJózef Marek Śniecinski Opracowanie graficzne SplS treSClDariusz Górski Korekta I. WYOBRAŹNIA, EKSPRESJA, TWÓRCZOŚĆ Ewa Zakrzewska . .JózefGórmewici Wyobraźnia i wychowanie. 9 Wiesława Pielasińska Ekspresja i komunikacja międzyludzka . 17 Malgorzata Halicka Twórczość jako kategoria pedagogiczna . 28 II. WARTOŚCI WYCHOWAWCZESZTUKI Książka dofinansowana przez Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego Andrzej Szty łka o o ^ ; g^ iyaa l sens sztuki . 47 KrystynaCzerniewska Nic, co ludzkie. .... 56 Copyright by Wydawnictwo"Żak" ^^ Bukowski Dzieło sztukito żywa cząstka życia . 62 Adam MalinowskiWydawnictwo "Żak" Sztuka jako spotkanie . 72 Teresa i Józef Śniecińscy Elżbieta Kukula02-127 Warszawa, ul. Mołdawska 13/56 Edukacyjna funkcja sztuki w dobie przemian . 78 tel. 22-82-67 Maria Pietkiewicz Malarz i jegokrytyk. 87 Tadeusz MarciniakISBN 83-86770-26-0Wychowawcze wartości dziel plastycznych . 96 Franciszek Midura Muzyczne inspiracje malarstwa na szkle Krzysztofa Okonia . 105 Henryka Witalewska "Rzecz ludzka" tu się rozgrywa -antropologiczna interpretacjateatru . 112 Krystyna Pankowska M Współczesna awangarda teatralna, czyli o próbach zbliżenia sztukido życia . 123 Druk i oprawa; Lswwn TeL (0-22) 79 56 54.  Janust Plisiecki Kino moralnego niepokoju . lanust Gajda Upowszechnianie sztuki wwarunkach jej urynkowienia. Szansę i zagrożenia . Swpan Kutrowski Humanizacja kultury- ale jaka? 132 13S147 ffl. SZTUKAW ŻYCIU IWYCHOWANIU DZIECII MŁODZIEŻY Mariusz Samuraj Przedszkole jako środowisko aktywnościtwórczej dziecka . .... -, 163 Henryk Depta Miejsce i rola sztuki w szkołach waldorfskich . 172 Zofia Krawczyk Rabindranath Tagore -twórca eksperymentu pedagogicznego w Szkole Poety . 181 Małgorzata Kowalayk Poezja w interpretacji czytelniczej . 186 Maria Przychodzinska Współczesne problemy wychowania muzycznego dzieci i młodzieży . 198 Marek Świeca Rola pedagoga w rozwoju osobowości uczestników zajęć teatralnych . 204 Stanislaw Tokarczyk Sztuka w rozwiązywaniu trudnych problemów współczesnej młodzieży. . . 209 Irena Wojnar - nota biograficzno-bibliograficzna . 217 I. WYOBRAŹNIA,EKSPRESJA, TWÓRCZOŚĆ "Wyobraźnia - ekspresja twórczość to kategorienie tylewewnętrznego autonomicznego świata jednostki, ile jej nowego stosunku do rzeczywistości zewnętrznej. "Przygoda spotkania umysłu ze światem" pozwala równocześnie na akt osobistej ekspresji i nazobiektywizowany akt twórczy, stanowiący równieżprzetwarzanie samego podmiotu. Ekspresjai twórczość stająsięrównocześnie narzędziem pełniejszegopoznawania świata, osobistym jego przyswajaniem. " Irena Wojnar.  Józef Górniewia Wyobraźnia i wychowanie Angielski filozof Woodrwoith określił wyobraźnie "wewnętrznymokiem " człowieka. Obrazy, które tworzą się w mózgu niesą tak mechanicznejak te, którepojawiają się w oku. Zmiennajest też ich kolejność, trwałośći ostrość. Te właściwości powodują, że wyobraźnię traktuje się w psychologii jako źródło twórczych zachowań człowieka. Tezaś różnią się spośródinnych form jego zachowaniatym, że są nowatorskie i oryginalne. Wyobraźnia jest zatem źródłem twórczości. Ale nie wszystkie produkty tejdyspozycji są twórcze. Produktem procesu wyobrażania - generowania obrazów są wyobrażenia. Ze względu na stopień ich nowatorstwa i oryginalności dzieli się je natwórcze i odtwórcze. Odtwórczebliższe są obrazom pojawiającym się w okuw wyniku procesuspostrzegania rzeczywistości. Wyobrażenia twórczesąnowe dla człowieka. Wyróżnia się też wyobrażenia ejdetyczne. Są one niemal wierną kopią spostrzeganych przedmiotów, czysytuacji w świecie otaczającym jednostkę. Obrazyejdetyczne tworzone w wyobraźni są też jednąz charakterystycznych cechludzi chorych psychicznie. Wyobraźnia przeciętnego człowieka wytwarza wyobrażenia ejdetyczne - przeważnie wewczesnych fazach jego rozwoju, następnie generuje wyobrażenia odtwórcze i twórcze (stosunkowo najrzadziej). Niektórzy ludzie, jak artyści, naukowcy, czyprzedstawiciele innych wolnych zawodów wykorzystują częstowyobraźnięw swej pracy zawodowej. Dzięki jej możliwościom praktycznym, ludzie citworzą wartości kultury i przedmiotywzbogacające cywilizację. 2 wyobraźnikorzystają wszyscy ludzie. Jest ona niezbędna wżyciu codziennym, w pracy zawodowej w wychowaniu dzieci, w nauce szkolnej,wdziałalności kulturalnej i w innych dziedzinach. W wielu sytuacjachżycio.  wych ludzie korzystają ze swej wyobraźni mimowolnie, nie zdając sobie nawet sprawy z tego, że tak właśnie czynią. W tradycji filozoficznej pojęcie wyobraźni występujew conajmniej trzech znaczeniach. Mówi się, że coś wykonało się zwyobraźnią, że cośprzypuszczalnie może nastąpić, albo, że coś się dokonało w wyobraźni. Zakreślonojakby trzy perspektywy ujmowania tejproblematyki. Wyobraźnię traktuje się jako źródło tego, co aktualnie się tworzy, cośbowiem dokonuje sięwłaśnie w wyobraźni. Mówi się też o niej w czasieprzeszłym, kiedy analizuje się produkty procesuwyobrażania. Mogąonedotyczyć efektów działań produkcyjnych, artystycznych i naukowych, czyteż społecznych. Jeśli ktoś, cośwykonał z wyobraźnią, lo znaczy, że stworzył nowy produkt,bądź przewidział zachowanie innych osób, będące reakcją na swoje zachowanie. Działać z wyobraźnią, towidzieć przyszłe skutkitego, co sięaktualnie dokonuje. W trzecimznaczeniu mówi się o wyobraźnijako dyspozycji zaangażowanejw kreowaniu przyszłości. Za pomocąwyobraźniczłowiek przypuszcza, co może się wkrótce zdarzyć. Wyobraźniaintegruje nie tylko bodźce (jakości zmysłowe), odczucia, emocje, ślady pamięciowe, ale także dokonuje zamiany ich wartości, czasu pojawiania się wumyśle, odrywa znaczenie poszczególnych elementów. Stapia je w jednym momencie itworzy zupełnie nowąjakość. Pedagodzy i psychologowiewyodrębnili kilka stadiów tworzenia wyobrażeń. Najpierww wyobraźni dokonuje się proces analizy, kawałkowaniatego, co stanowi zawartość doświadczenia,pamięci, tego, coaktualnie znajduje się w zmysłach. Następnierozczłonkowane elementy"dostraja" dosiebie według pewnychreguł, które są właściwe tylko danej jednostce, abyw etapie trzecim powstałnowy twór mający jakieś znaczenie, jakąś wartośćdla podmiotu. Istotą procesu wyobrażania jest to, iż każdy jego nowy produkt stanowi od razuelement, który może być wykorzystany w tworzeniu następnych wyobrażeń. Wyobraźniajest dyspozycją, która"pracuje bez przerwy", chociaż podmiot niezawsze ma świadomość tego, że tak właśniejest. Proces wyobrażania dokonuje się w warstwie podświadomości, a tylko częściowo wwarstwie świadomości. Efektem pracy podświadomości sądziwaczne, nierealne sny, nagłe olśniewające pomysły, wytwory umysłu częstozaskakujące człowieka. Wyobraźnia współwystępuje z wieloma dyspozycjami i procesami psychicznymi. Jej podstawą jest doświadczenie zawarte w pamięci, inspiruje ona 10 proces myślenia, uwaga pozwala zatrzymaćwytworzony obraz w strumieniuświadomości. Wyobraźnia inspiruje różne stany psychiczne, jak również korzysta z ich wytworów. Rozwój wyobraźni dokonuje się wraz z rozwojemcale] psychiki człowieka, z tym że nasilenie możliwości twórczychwyobraźni przypada na okres przedszkolnyi młodszy wiekszkolny. xxx W psychologii wyobraźnię definiuje się jako dyspozycję do wytwarzaniaobrazów umysłowych, czyli wyobrażeń. Wfilozofii, pedagogice ipsychologii występują czasami dwapojęciabliskoznaczne wspólnie określające zdolność człowieka dowytwarzania obrazów. Są to: wyobraźnia i fantazja. Źródłoodmiennościnazywania tej dyspozycji tkwi w tradycji: w języku greckim występujesłowo "fantasija", włacinie zaś"imaginatio". W niektórych językach europejskich upowszechniłsię termin fantazja,w innychzaś imaginacja. Wjęzyku polskim funkcjonowały dwa terminy; fantazja i imaginacja. Z czasem jednakwszedł do użyciatermin wyobraźnia, który wyparł najpierw słowo "imaginacja", a następnie"fantazja". Jednak w tradycji filozoficznej i psychologicznej podejmowano próbywskazania wyraźnych różnic między tymi pojęciami. Angielski filozof i poeta S. T. Coleridge ową różnicę międzywspomnianymi pojęciami dostrzegałw fizycznychparametrach tworzonych przez te dyspozycje wyobrażeń, czyliw ostrości, tempie i jakości generowanychobrazów. Fantazja, jego zdaniem,zaledwie dotyka istoty zjawiska kreowanych wyobrażeń, natomiastwyobraźnia jest prawdziwym ich źródłem. Fantazja nie może dotrzeć doistoty rzeczywistości, natomiast możetego dokonać właśnie wyobraźnia. Obrazy tworzone w fantazjisą nieostre, szybko się pojawiają iszybko teżnikną. Obrazy tworzone w wyobraźnicharakteryzują się trwałością idłużejzatrzymuje jeuwaga w świadomości. Wywody te, chociażdosyć pokrętne zwróciły jednak uwagę pedagogówi psychologów na tęzastanawiającą dwoistość nazywaniaz pozoru tejsamejrzeczy. Ale nie tylko termin fantazja bliski jestpojęciuwyobraźni. Z wyobraźniąutożsamia się tez niekiedy marzenia. Wtradycji psychoanalizy często dokonywano zabiegu zastępowania jednego terminu drugim. Najpierw Z- Freud,a po nim angielski psycholog G. H. Green, ajeszcze późniejamerykańskiuczony J. L.Singer wyrażali pogląd, że marzenia na jawie i marzenia sennestanowią ważny element w rozwoju psychicznym człowieka. Stanowiąoneniejako "wentyl bezpieczeństwa" w psychicznym funkcjonowaniujednostki. 11.  Są nie tylko jednym z mechanizmów obronnych osobowości, ale także ważnym regulatorem w stosunkach społecznych. Marzenia sąwytworem wyobraźni. lednakżezupełnie innym jakościowo od "zwykłych" wyobrażeń. Marzenia czasami stymulują ludzi do działania, czasami jednak przyczyniająsię do wycofywania się z aktywnego życia. Człowiek jakby wsłuchuje sięwe własną osobowość. Najczęściej w psychoanalizie wykorzystuje się tęwłaśnie funkcję marzeń - wycofanie się z aktywnego uczestnictwa w życiuspołecznym, do leczenia nerwic i innych chorób psychicznych. Bywa jednak i tak, że psychologowie utożsamiają wyobraźnię z całąaktywnością twórczą człowieka, jeden ze zwolenników takiej orientacji-Igor Rozet - wyraził pogląd, żewyobraźnia jakby "zawiaduje" wszystkimtym, co nowe i oryginalne w zachowaniu jednostki. W wyobraźni zachodząrównocześnie dwa procesy: anaksjomatyzacji i hiperaksjomatyzacji docierających do organizmu bodźców. Anaksjomatyzacja polega na obniżeniuwartości bodźca, zaś hiperaksjomatyzacja na podwyższaniu jego wartości. Wskutek działaniaobu tych procesów tworzy sięzupełnienowajakość, nowy twór umysłu - wyobrażenie. Występujejeszczejeden obszar aktywności człowieka, w którym wyobraźnia odgrywa decydującą rolę. Jest to zabawa. Pedagodzy i psychologowie twierdzą, iżw zabawie następuje przeobrażenie rzeczywistości orazsubiektywne odczuciezmiany warunków funkcjonowania. Człowiek w zabawie odrywasię od codzienności, wkracza jakby w zupełnie inny świat,rządzący się własnymi prawami. Właśnie oderwanie się od życia i wykonywanie działań,działań nowatorskich, zatopienie się w subiektywnie odczuwanym upływie czasu stanowi o tym,czy człowiek zagłębił się w zabawie,czy też traktuje tę działalność powierzchownie, czyli, że udaje, iż się bawi. Dla ludzi "zatopionych" wzabawie powrót do codzienności, bywaczęstobrutalny. Niekiedyczłowiek chce niejako "sztucznie"przedłużyć tenokres"szczęśliwego" niebytu w teraźniejszości i wprowadza się w stanuniesieńza pomocą środków odurzających. Często jednak powrót do życiaw takichprzypadkach kończy się chorobą psychiczną, czy też nerwicą. Można zatem powiedzieć, że występuje kilka obszarów aktywności człowieka, w których wykorzystuje on swoją wyobraźnię. Jestto działalnośćtwórcza- profesjonalna (artyści,naukowcy, konstruktorzy i przedstawicielewielu jeszczeinnych zawodów). Występuje też wśród ludzi zajmujących siętwórczością nieprofesjonalną. Różni sięona od poprzedniej tym, że tutaj 12 wyobraźnia sama w sobie nie stanowi źródła dochodu, awykorzystywanajest tylko dla przyjemności. Innym obszarem aktywności wyobraźnisą marzenia dzienne i marzeniasenne,zabawa, a także codzienne kontakty z innymi ludźmi. Możnaby powiedzieć, że tyle jest rodzajów wyobraźni, ilekategoriidziałań ludzkich. Mówi się o wyobraźni literackiej, naukowej, poetyckiej,historycznej, społecznej, muzycznej, plastycznej i wielu innych. W psychologicznych modelach umysłupróbowano zlokalizować tę dyspozycję. Nie udało się jednak psychologom znaleźć jednego elementu jednoczącego wszystkiecząstkowe rodzaje wyobraźni. Zupełnie gdzie indziejjest zlokalizowanawyobraźnia przestrzenna - niezbędna w pracy architekta,inżyniera, jeszcze gdzie indziej wyobraźnia muzyczna,czy konstrukcyjna. Uznano jednak, że istnieje jeden wspólny pień zachowań transgresyjnychczłowieka i wokół tego pnia można byodnaleźćposzczególne rodzajewyobraźni. Niektórzy badacze podejmowali próby stworzenia przestrzennego modelu umysłu, jakna przykładJ. Guilford,inni natomiast analizowaliproblem znaczenia wyobraźni w życiu człowieka (jak J. Bruner). Wydaje się, żeistnieje specyficzny rodzaj wyobraźni, którą ludziewykorzystują w swoichcodziennychkontaktach z innymi osobami. Nazywam gowyobraźnią społeczną. Jej podstawą jest doświadczenie człowieka. W wyniku częstychkontaktów z innymi osobami ludzie antycypują to, jak zachowasię dany człowiek w określonej sytuacji i do tego przypuszczanego obrazuowego zachowania dostosowują swojedziałanie. Jest to niezwykle ważna zdolność w codziennym funkcjonowaniu, z którejniestety korzysta tylko niewiele osób. Powodów takiego stanu jest kilka. Niekiedyludzie "posiadają jej niewiele", i stąd nie mają z czego korzystać. Bywa i tak, żeczasami świadomie "oszukują"swojąwyobraźnię społecznąl wywołują niepożądane reakcje u partnerów. Pojawiają się wtedy konflikty społeczne. Wyobraźnia społeczna nie jesttożsama z konformizmem. Umożliwia ona układanie się ludzi między sobą na wzajemnie aprobowanych zasadach i z poszanowaniem cudzej godności. Konformizm natomiastjest to zachowanie uległe ze względu na jakąś spodziewaną korzyść dlakonformisty. Wyobraźnia społeczna pojawiasię stosunkowo późno w rozwoju osobniczym, gdyż jej podstawą jest doświadczenie społecznepodmiotu. Nad nimnadbudowuje się dopierozdolność doantycypowania zachowania innychludzi. Doświadczenie jestpodstawą wyobraźni społecznej, ale to nie wystarcza do jej uruchomienia w życiu codziennym. Potrzebna jest jeszcze 13.  wyobraźnia, w znaczeniu ściśle psychologicznym, jako dyspozycja do tworzenia nowych obrazów. Doświadczenie i wyobraźnia pozwalają na występowanie zachowań,o których sięmówi, że ich podmiot dysponuje wyobraźnią społeczną. Wyobraźniaspołeczna bliska jest wyobraźni pedagogicznej. Nauczyciel obdarzony taką zdolnością potrafi przewidywać reakcję uczniów nawłasnezachowanie. Wyobraźnia pedagogiczna niezbędna jest też wplanowaniu pracypedagogicznej w konstruowaniu programów nauczania i wychowania. W uczelniach amerykańskich istnieją nawet specjalne programy rozwoju wyobraźni pedagogicznej w kształceniu studentów - kandydatów na nauczycieli. Jedną z dziedzin ludzkiej aktywności, w której bardzo silnie angażujesię wyobraźnia jest sztuką. Już w starożytności dostrzegano związki między sztuką i wyobraźnią. Była ona źródłem natchnienia artysty, azatem podstawąpoezji, bo tylko poezję utożsamiano z działalnością artystyczną. Dzieła plastyczne były wytwarzane według reguł, a dla starożytnych to, co robionozgodniez normą było rzemiosłem, a zatem plastykanie mogła przynależećdo sztuk pięknych. Tylko poezja pozbawiona była reguł wytwarzania. Platon i Arystoteles duże znaczenie przyznawali wyobraźni w tworzeniu poezjii tragedii. Dzięki"ruchowi wyobraźni'', jak pisali ci filozofowie, odbiorcamoże interpretować treści sztuk teatralnych i poezji. Wyobraźnia była teżzaangażowanaw procesieoczyszczania (katharsis) psychiki odbiorcy wakcie kulminacyjnym sztuki. Jego niepokoje dnia codziennego,jego negatywne doświadczenia wyniesione z kontaktówz innymi ludźmi, nagromadzone doświadczenie, uprzedzenia i złości przelewały się na bohaterów scenicznych. Odbiorca obdarzał nimi jedną z postaci. Sztuka posiada wartościpsychoterapeutyczne, oczyszczające, stanowi cenną wartość w wychowaniu młodegopokolenia. Występują liczne związki między sztuką i wyobraźnią ujmowane z perspektywy pedagogicznej. Wyobraźnię umaję się, zjednej strony,zaźródłosztuki i równocześnie drogę do jej poznania. Bez wyobraźni nie byłobysztuki, ale bez sztuki nie byłoby rozbudzonej wyobraźni. Jeden czynnikniemoże występowaćbez drugiego. Bowiem sztuka i twórczość artystycznadziecka, będąc wytworem wyobraźni jest też środkiem jej wzbogacaniai kształtowania. Częstykontaktzesztuką wzbogaca wyobraźnię, wyzwalając twórcze możliwości. W wychowaniu estetycznym zaciera się podział naaktywnego twórcę i biernego odbiorcę. Każdy twórcawłasnej sztuki jest 14 ownocześnie odbiorcątejże sztuki. I na odwrót, każdy odbiorca - uczeńwspółkreuje dzieło, które jestprzedmiotem jego percepcji. W niektórych koncepcjach z zakresu estetyki i wychowania estetycznegoCR Ingarden, S- Szuman) przyjmuje siętezę, iż przedmiot artystyczny stajesię dziełem sztukidopierow akcie percepcji, dopiero wówczas, kiedy odbiorca - uczeń nadał mu pewne znaczenie. Obraz, rzeźba, przedmiot artystyczny, architektoniczny,utwór muzyczny czy literackistają się działamisztuki tylkow sytuacji, kiedy istnieje odbiorca idei i wartości, które one wsobie zawierają. Bez odbiorcy sztuka nie istnieje. Odbiorca, dzięki własnejwyobraźni, określa przedmiot artystyczny, odkrywaw nim specyficzne jakości- Dokonuje zatemaktu współtworzenia dzieła sztuki,podnosibowiemrangę pewnego przedmiotu do dzieła, do pewnegosacrum. Istnieją zatem jakby dwa wymiary twórczościartystycznej. Pierwszy występuje wówczas, kiedy człowiek stwarza przedmiot artystyczny zawierającyróżnorodne wartości, drugi występuje wówczas, kiedy innaosoba odczytujete wartości, wzbogacając . swoją osobowość, swój sposóbodczuwania, przeżywaniai przekształcania świata. Wartości dzieł sztuki nie pozostawiajączłowieka obojętnym. Wywołująw nim różnorodne reakcje emocjonalnei poznawcze, wytrącają go z równowagi po to, aby wich elekcie powstałazmieniona struktura psychiczna,powstał zupełnie . "nowy człowiek''. Wielkieznaczenie w tym procesie ma wyobraźnia. Dzięki niej człowiek dociera doistoty wartości zawartychw dziele sztukii ona też pozwalamu budowaćwłasną osobowość. Pedagodzy wyrażają pogląd, żesztuka stanowi ważny instrument w rozwoju wyobraźni człowieka oraz jest skondensowaną formą swoich możliwości. Stąd tezdzieje sztuki nazwać możnaprzemianami ludzkiej wyobraźni. Jejhoryzonty zakreślazawsze dorobek cywilizacyjny i kulturowy ludzkości,a takżemożliwościintelektualne, wrażliwość, atmosfera społeczna (duchepoki) i poziom wykształcenia społeczeństwa. Wyobraźnię rozwija się przede wszystkim w szkole w toku zajęćartystycznych. Tutaj swoboda twórcza,niepohamowany impetznajdują najpełniejszy wyraz. Sztuka w szkole i wychowanie estetyczne traktowane równie poważnie jak i inne przedmioty sągwarancją wysokiej kultury estetycznej społeczeństwa w przyszłości. Ważne^daje się tustanowisko wypowiedziane przez B. Suchodolskiego, że człowiekdorosły. Jeśli nie nauczył się w szkole korzystania ze sztuki, niebędzieaktywnym uczestnikiem imprez kulturalnych i miłośnikiem sztuki. 15.  Sztuka i zabawa stanowią skondensowaną formę i najpełniejszy wyrazludzkiej wyobraźni. Sztuka i zabawa są równocześnie ważnymi formamii elementamipracy wychowawczej szkoły. Rozwójsztuki i wyobraźniw pracypedagogicznej szkoły wydaje się niezwykle istotnym celem edukacji młodego pokolenia Polaków sygnalizowanym już w licznych raportachekspertów oświatowych, ale raportów nigdy nie zrealizowanych z powodówbądź to politycznych, bądź też ekonomicznych. Wiele można jednak zrobićw codziennych kontaktach nauczycieli z uczniamina zwykłych zajęciachdydaktycznych, bez kosztownych nakładów i zezwoleńinstancjinadrzędnych. Takiedziałania zależą wyłącznie od dobrej woli nauczyciela i jegoprzygotowania zawodowego. Stąd uwrażliwianie nauczycieli na problemkształtowania wyobraźni dzieci w wychowaniu wydaje się problemem ciągleaktualnym iważnym. 16 Wiesława Pielasińska Ekspresja i komunikacja międzyludzka Ekspresjanie jest skierowana w pustkę. Ekspresja szuka odpowiedzi. Tejakże sugestywne słowa Profesora Bogdana Suchodolskiego kierują uwagęnapowiązania między ekspresją a komunikacją, między potrzebą wyrażaniasiebie i szukania porozumieniaz drugim człowiekiem. Ekspresja pojawia siędziś w refleksjach nad alternatywną pedagogiką humanistyczną, obok słówtakich jakempatia, wspólnota, dialog, spotkanie. W czasachszczególnychzagrożeń dehumanizujących ludzkie istnienie i ludzkie komunikowanie się,problematyka ekspresji uzyskuje w kontekście egzystencjalnej problematykiczłowieka i jego realnego życianowe wymiary. Jest ona bowiem nie tylkokonstrukcją teoretyczną, mającą bogate zaplecze intelektualne, lecz takżerzeczywistą potrzebą ludzi, związaną z licznymi dylematami, tkwiącymizarówno w samejjej istocie, jak i kontekście społecznym, w którym sięrealizuje. Istota ekspresji Ekspresja należy, jak wiele pojęć humanistyki, do terminów wieloznacznych, pojawia się na gruncie różnych dyscyplin naukowych i artystycznych,jestrozumiana w sposób szeroki i bardziej zawężony. Estetykawiąże ekspresję z wyrażaniem uczuć i przeżyć ludzkich. Polem oznak ekspresyjnychjest ludzkie ciało,gesty, mimika, zachowanie; jest nią takżeludzkie dzieło,wytwór artystyczny, "zdarzenie". Filozofia nadała temu pojęciuznaczeniebardzo szerokie, uznając wszelkie wyrażanie symboliczne za rys antropologiczny człowieka, sposób utrwalania i przekazywania kultury. Psychologiapodkreśla jej funkcje terapeutyczne w usuwaniu napięć wewnętrznych i nawiązywaniu lepszych kontaktów z otoczeniem. W potocznym doświadcze17.  niu w praktyce pedagogicznej traktuje się ekspresję jako spontanicznąwypowiedź dzieci i młodzieży w języku sztuki, jako umiejętność twórczegowyrażania się w rysunku, śpiewie, tańcu, sztuce dramatycznej. Już z tegopobieżnego wyliczenia wynika, że o ekspresji mówimy mając na myśli nietylUo oznaki, ale i symbole, wytwory izachowania, na podstawie którychmożnawnioskować o ludzkich przeżyciach. Zjawisko dwuznacznego użytkusłowa ekspresja pojawia się u Stanisława Ossowskiego, kiedy mówi o "wyrażaniu" io "wywoływaniu" uczuć, impresji. Tylko przez objawy czy oznakimamymożność poznawaniacudzego życia psychicznego, jednakżestopień^przejrzystości" tego poznania jest zawodny - pisał Mieczysław Wallis,Można się cieszyć, że każdy z nas ma niejako swój świat prywatny, doktórego nikt nie ma dostępu, ale można także widzieć coś tragicznego w tejniemożności zespolenia z innymi, w "więzieniu własnej duszy", w tej beznadziejnej samotności każdego z nas'. Filozofia zorientowanafenomenologicznie zwraca uwagę na jeszcze inny aspekt zagadnienia, traktuje ekspresję"Innego"jako oznaki przeżyć, anie sameprzeżycia, które stanowią obiektirnmanentnej świadomości. Stwierdzeniu, że ciało to "medium" poprzez które dokonuje się wyrażanie czyichś przeżyć,towarzyszy przekonanie, że mamydo czynienia z ich funkcjami, a nie przeżyciami, jako takimi2. Istotąekspresji jest więcjej pewnadwoistość, wewnętrzna sprzeczność, kryjącasięw niej antynomia, mająca ważne konsekwencje dla człowieka. Dylematy ekspresji Wspomniana wyżej złożoność problematyki ekspresji wynikaz fundamentalnych pytań stawianych na gruncie filozoficznym o relacje międzypodmiotowym i przedmiotowym światem człowieka. Fakt, że życie ludzkieupływa w tych dwóch światach był często przedmiotem obserwacji i analiz,prowadzących do różnych wniosków, a pytania o relacje "osobowość-świat",nie mogły pozostawać bez znaczenia dla interpretacji procesu ekspresji. Jest onazawszeuzewnętrznieniem- udanym lub nie - wewnętrznychdoświadczeń człowieka, jest formą obiektywizacji, tego co subiektywne, jest O komunikacyjnych wartościach ekspresji i jej istocie pisali m. in. M, Wallis, Wyrazi życie psychiczne, w:"Przeżycie iwartość", Kraków 1968; St. Ossowski, U podstaw estetyki, Warszawa1949. " A. Manerys, Ekspresja u komunikacja w świetle pracAlfreda Schutza, w: "Studia Socjologiczne" 1987, nr3/4. ^ 18 wiązywaniem nieustannego dialogu międzyczłowiekiem i otaczającą rzezywistością. Ta "podwójna" przynależność człowieka realizuje sięnieraz wsoosób krańcowy. Albo dla ochrony życia wewnętrznego trzeba porzucić'wiat zewnętrzny, uwolnić się odnacisków i wpływu otoczenia, albo donieeo przystosować, by człowiek nie czuł się corazbardziej samotny i niepewny. Procesy te wnikliwie opisywał ErichFromm, jako mechanizmy ucieczkiod wolności". Niebezpieczeństwo utraty własnej tożsamości powoduje, że człowiek oddala sięod świata zewnętrznego, "zamyka w sobie",ale to nie daje mu poczucia bezpieczeństwa, czuje, że ta izolacja muzagraża. Doznanie lęku, bezradności i zwątpienia, takwłaściwe dzisiejszemu człowiekowi, prowadzące często do konformizmu, jest taksamo zaprzeczeniemekspresji, jak skrajnyindywidualizm. Najczęściej mamy do czynieniaz współistnieniem tychtendencji - "bycia sobą" i"bycia z innymi", a ekspresja rozumianajako wartość egzystencjalna umożliwia nam życie w tychdwóch wymiarach. Nie jest tojednak łatwa propozycja. Stałe poczucie niedoskonałości rezultatów własnej ekspresji,przeszkody, takwewnętrznejak zewnętrzne ją blokujące, mogą stanowić zachętę do dalszych wysiłkówiwciąż ponawianych prób, a mogą też prowadzić dorezygnacji albo szukania zastępczych form działania. W przypadku ekspresji nieudanej jednostkarealizuje "projekt gry" lub "projekt ukrycia"3. Gdy rzeczywistość zmuszanas do zablokowania życia wewnętrznego, do tłumienia tak naturalnej potrzeby, jaką Jest wyrażanie siebie, kumulująsię niebezpieczne siły, mogącesię przeobrazić w obojętność, apatię lub agresję. Innyrodzaj sprzeczności, tkwiący w istocie ekspresji wynika z samejstruktury procesu uzewnętrzniania siebie; potrzeba wyrażania własnej osobowości, motywacje wewnętrzne - należą do świata podmiotowego, ichwynik, czy objawy do świata zewnętrznego. Obiektywizacja uczuć i przeżyć,a także innych doświadczeń,działań człowiekajest zawsze związana z niebezpieczeństwemwyobcowania uczucia w momencieich wyrażenia. Tracąwiele z intensywności przeżycia, przedmioty czy wytwory zaczynają żyćwłasnym życiem, podlegają ocenie zarówno tworzącego je człowieka, jaki ocenie otoczenia. Nie zawszetaocena wypada pomyślnie, atrudności"wią wwielu przyczynach. Jedną z nich, ogromnie ważną, zwłaszcza wdzisiejszych czasach jest relacja z innymi ludźmi. Zawsze istniała potrzeba M. Gołaszewska pisze o ekspresji nieudanej w studium zpogranicza filozofii i esteci,w: Człowiek w zwierciadle sztuki. Warszawa 1977. 19.  i, . . obrze zrozumianym", ale czasy trudnej teraźni^zosci j, potęgują,ycla . e problemy w kontaktachmiędzyludzkich. Jak "ł0^ harmonijne""T^ie z innymi, którzy są przecież'elementami "^i" ludzkiegowspo, ^o które] należymy? Samotność czy poczucie odosobnieniato choTol"^ cywilizacji, atakująca zdolność do komunikowaniasię. 'W ,rud^"1P01^6"'" P01"6^ "^'dualnościi zw"""'^,, zawiera^lematy ekspresji. Szczerość i spontaniczność tedącajej meodlączJą slę^ nie musi oznaczać rezygnacjiz celowego pokiwania się takną WY"" J- konwencjonalnymi środkami wyrazu. Skoro zakłada ona" 'e. rezonansu, skoro stanowi swoisty rodzaj korr""'katu, to ważna się^ ^równo zdolność inicjowania własnych aktów ekspresyjnych, jak i od,,,,"a sygnałów, ekspresji partnera. M zna więc, upraszczającnieco powiedzieć, że w P-wesie ekspresji, wW" zPerspektywy "nadawcy" i "odbiorcy" ^angażowatte są trzyu] ^rieumiejętności: pierwsza, to szeroto rozumiePtba ekspresjika g " druga odnosiłaby się do takiego jej "opraco^"'. '",by stawała sięmiała i czytelna dla innych, ostatnia,to umiejętność wrażliwegorea"a, postrzegania ekspresji drugiego człowieka. M" "wiele zrobio6 dTakształtowania postawy twórczej, stymulowani2 aktywności zwanej^ %jną wciąż jest ona wartością "zdobywaną", a nle daną każdemu ^to^iekowi. pkspresja - komunikacja - empatia Między ekspresją i komunikacją istnieją liczne powiązania, nie zawsze. ."znaczne różnie bowiem są rozkładane akcentyPTOz poszczególnychW"czy. ujmujących się tą kwestią. I tak w klasyce"""modelu" komul^wania, opartym o interakcje semiotyczne główny nacisk kładzie się na. "zek nadawcy i przekazu z funkcjami ekspresyjny""- l^n przekaz wystan, emocje lub myśli nadawcy i tak jest odbierany, realizuje przedewszystkim te funkcje. Socjologowie kultury zwracają "wagę, ,z mimo indyw walnego charakteruwielu przekazów kultury ichkod ma charakter spoiny. Uwagi te odnoszą sięzwłaszczado języka słownego, jako narzędziakalkowania,ale rozszerzane sąna wszystkie ^^f symbolicznejopresji. Twórca, traktowany jako "nadawca" nie produkuje zawsze aktów. ".flbolicznych w bezpośredniej obecności odbiorców, dlaktórych je prze,'cza, lecz realizuje je także dla tych, których petcepcji me jest niekiedy^olny przewidzieć. Kultura potencjalna - potencjii'"'6 społeczna - uściśla 20 nina Kłoskowska4, wiąże się zatem z wprowadzeniem dystansu czaweeo i przestrzennego pomiędzy nadawcąi odbiorcą. Dystans ten powięsię, gdy wymagainterpretacji odtwórczej,jak na przykład - dziełoyczne i teatralne lub podlega utrwaleniu, dzięki zastosowaniu środków technicznych. Ograniczając się zatemdo komunikacji interpersonalnej trzeba podkreślićwiązek ekspresjii empatii w procesie komunikowania się ludzi. Oznaczaona wczuwanie się w problemyinnej osoby, co wsytuacji komunikacyjnejwymaga sprawności, dokładności i adekwatnościodpowiedzi na stany drusiei osoby. Mówi się o"percepcjiekspresji stanu wewnętrznego partnera"5. Wieleuwagi poświęciła problematyce empatii Irena Wojnar, traktując jąjako zdolnośćdo przenikania cudzych przeżyć i wzbogacania własnego "ja"o obszarcudzej inności. Akcent nawrażliwość,a nie tylko sprawnośćprocesu komunikowania się, przekonanie o wzbogacającymcharakterze doświadczeń indywidualnych,dziękidrugiemu człowiekowi stanowi podkreślenie wymiaru personalistycznego i wspólnotowego ekspresji. Autorka takomunikacjętraktuje jako uważne reagowanie na akty ekspresyjne drugiegoczłowieka, współprzeżywanie w kręgu ludzkiej wspólnoty. Podkreśla, żesztuka, różna i różnorodna rozszerza wiedzę osobistą, rozumienie traktujejako proces intymny, połączonyz potrzebą bliskości i zaufania. Jakkolwiekrozumieniei porozumienie to nie to samo, sprawy te są dość pokrewne. IrenaWojnar6 podkreślając związek wartości ekspresyjnych z wartościami komunikacyjnymi, wymianę treści przekazywanych, a więc komunikatów stwierdza, że proces ten dokonuje się w różnej formie, a mianowicie; obrazowej, czyli za pośrednictwemsztuki obrazu, ilustracji, symbolicznej, poprzez różnego rodzaju znaki umowne, przedstawionetakżew sztuce, semantycznej,czyli mającej określone znaczenie (np. poprzez język), 4 A. Kłoskowska, Socjologiakultury. Warszawa 1983. Zwraca uwagę na empatię, jako formę komunikacjiJ. Rembowski, Empalia - istotnaynierma w psychologii komunikowania się, w:"Podmiotowość jako problemfilozoficzny, społeczny, pedagogiczny". Zbiór studiów pod red. B. Suchodolskiego,Warszawa. I. Wojnar, Edukacja kulturalna l kształcenie postawy empalycznej, w: ,,Edukacjakulturalna a egzystencja człowieka". Zbiór studiów pod red. B. Suchodolskiego,Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdansk-Łódź 1986. 21.  - behawioralnej, czyli poprzez różne formy zachowania, a więc także iformy artystyczne (np. taniec). luz to wyliczenie podstawowychrodzajów komunikowania ukazuje olbrzymie możliwości ekspresji, a wszystkie te komunikaty są środkami wyrazowymi. nie tylko typu artystycznego. W najnowszych koncepcjach psychologicznych, zarówno ujęcie ekspresji, jak i empatii przeszloznaczną ewolucję. Stwierdzono,że przebieg i efektywność tychprocesówuwarunkowane są zarówno aktywnością podmiotu,jaki partnera. Wywodząc się ztradycji psychoanalitycznej, nawiązują onedo znanych metod ekspresji- terapii, jaką jest psychodrama, czy krótkodrama. Metoda ta, znana i szeroko stosowana w praktyce terapeutycznej i wwychowaniu, pozwala na bardziejkomunikatywne wypowiadanie siebie, jaki na bardziej wrażliwe odczytywanie ekspresji innego człowieka. Określanaczęsto jako "gry dramatyczne", treningi interpersonalne, ćwiczenia empatyczne, metoda ta ma stanowić przygotowaniedo wielkiej "gryżycia", wprowadzaćw nowe sytuacje, ćwiczyć w odnajdywaniu takich sposobów zachowań, które pozwalają na lepsze stosunki jednostki z otoczeniem. Wartości wychowawcze ekspresji-komunikacji dostrzegało wielu badaczy i praktyków. Nie można nie wymienić tu Herberta Reada,dla któregoprawdziwą funkcjąsztuki jest wyrażanie uczuć i organizowanie porozumienia. Autor tenściśle wiązałze sobą trzyrodzaje aktywności: wewnętrznąpotrzebę komunikowania własnych przeżyć i uczuć przez jednostkę orazobserwację, czyli dążenie do wzbogacenia własnej percepcji świata, a takżeocenę,to znaczy reakcję człowieka na wartości. John Dewey, czyniąc rozróżnienie między "poruszeniem"a ekspresją, łączy ją z doświadczeniemwcześniejszym,mówi oformie, pewnej konstrukcji, która sprawia, że ekspresja jako akt osobisty i jako wynik obiektywny, jestorganicznie połączoną całością. Celestin Freinet, który oparł cały system pracy dydaktyczno-wychowawczejna swobodnej ekspresji, zwraca także uwagę na krystalizację, czylinadanie"formy" komunikatom, tak bybyłyone zrozumiałe dla innych. poprzez intelektualne, poznawcze ich "opracowanie", włączenie w systemwiedzy osobistej. Jednostka odczuwa pewnego rodzaju potrzebę nie tylkopsychiczną, ale także funkcjonalną, integracji swoich czynów,gestów, mowyz czynami, gestami i mową jednostek, które ją otaczają, dąży więc dozgodności z nimi. Wszelka niezgodność, wszelka dysharmonia jest odczuwanajako wyobcowanie, przyczyna cierpienia. Starając się temu przeciwdziałać. C. Freinet cały swój system pedagogiczny oparło "doświadczenie poszuku22 " podkreślał, iż niepowinnosię lekceważyć powszecli"0^! tego proce^ 'wstawiając go innym, pozornie logicznym i naul^^n1 metodom edukacją ^^yekspresji i komunikacji, można by odnieśćwrażenie, żee te są stosunkowoproste i nieskomplikowane. Byłoby to jednak du^-"szczeniem. Tak jak nie każdy komunikat ma walor ekspresyjności,Flm "je każdy akt,czy proces ekspresji wypełnia się w funkcjachp "nikacyjnych. Intencja, zamiar zakomunikowania ot^^fych treści, charakterystycznydla pewnych typów ekspresji. Czy słusznie więc za]es ^ wspólnej kategorii - z jednejstrony te, które Itomunikują okre'" gony psychiczne, myśli, wizje świata - z drugiej strony brak takiegocelu osiąganie wyłącznie autonomicznie pojętych wartości78 Ekspresja może niieć charakter autoteliczny w tymsensie, że wyrażanie się lub przyjmowanie ekspresji "innych" jest cenne samo w sobie, nie duje nam mc próczradości, bezinteresownych wzruszeń, nieinstrumentalnych doświadczeń. Na związki ekspresji i komunikacji zwracał uwagę Bogdan Suchodolskiwielokrotnie. Wtym miejscu warto przywołać te słowa, które akcentującróżnice, mówią o dwóch typach ekspresji i dwóch torach jej kształcenia. Pierwsza droga to stwarzanie komunikacji utylitarnej. Kształcenie językaspełnia właśnie tę rolę racjonalnego porozumiewaniasię, przekonywania,pozyskiwania; retoryka odczasów greckich i rzymskich doceniała te zadania, dziś formułowane inaczej, ale w tych samychintencjach. Druga drogabardzo dziś ważna - zauważa autor - jest drogą ekspresji artystycznej. Językjej jest nietylkośrodkiemporozumiewaniasię utyliWncgo, lecz wyraża intymne przeżycia i nastroje,wzbudza uczuciowy oddźwięk,stwarzaswoistą wspólnotę doświadczeń. Wspólnota takrozumiana, nie jest utożsamiana z grupowym czyzbiorowym uczestnictwem. Jest czymś więcej,osiągnięciem jedności i więzi, intensyfikacją umiejętności bycia i przezywania "razem"9. 7 Szerzej pisałam o teoretycznym i praktycznym dorobku pedBg01? 1^ ekspresji w: Ekspresja -jej wartość i potrzeba. Warszawa1983. 8 Pytanie to stawia w kontekście rozważań nad kulturą symboliczną G. Banaszaki J. Kmita, w:Spoieczno-regulacyjna koncepcjakultury, Warstwa 1991. 9 B. Suchodolski wtaczał kształcenie ekspresji w program studia "ad powszechnymkształceniem ogólnym, w; Modelwykształconego Polaka. Pt"red' B- Suchodolskiego. Wroclaw-Warszawa-Kraków-Odańsk 1980. 23.  Realne szansę i zagrożenia ekspresji Keaio- Jak wynika z dotychczasowej charakterystyki, ekspresja jest zjawiskiemnieiednofodnym. Mimo, iż w jakiejś formie jest potrzebą właściwą każdemuczłowiekowi, t zarówno natężenie jej, jak i obszary, w których się manifestuje są bardzo rożne. Szansę na realizację indywidualnej ekspresji są związane ze spełnieniem pewnych psychologicznych i społecznychwarunków. Pierwsze, mają charakter niejako wewnętrzny idotyczą dwóch podstawowych tendencji ludzi - dążeniadopodmiotowości i dążenia do oparcia winnych. Ekspresja jest z jednejstrony potrzebą wyrażenia siebie, wydobyciawłasnej indywidualności, ale niekiedy zamienia się w grupowy konformizm,uzależni6"^' Aspiracje do podmiotowości zderzają się. ,z potrzebą identyfikacji z określonymizbiorowościami. Wymownym przykładem możebyćzjawisk0 muzyki rockowej, uznawanej przez socjologów za szczególny wyraz postny pokolenialat 80-tych, jego ekspresję, tak wwymiarze indywidualnyrn, JAgrupowym. Mimo słów piosenki,którą wówczas śpiewano;. "chcemy być sobą jeszcze,chcemy być sobą wreszcie" wiele było wtymruchu zapożyczeń,poddania się presji grupy, a niefcedyobcości wobec grupinnych. Dążenie dowolności - hasło tego ruchu, jeśli nie łączy się ztolerancją, me sprzyja podmiotowości. Wylansowane w obronieczłowieka przez psychologię humanistyczną pojęcie samorealizacji, oznaczać może wpopularnym wydaniu -jej zaprzeczenie, przesadneskoncentrowanie się na sobie, utracenie perspektywy drugiegoczłowieka. Z drugiej strony, by wyrażać siebie, trzeba mieć myśli i przeżyciawłasne- Niezbędne do tego jest osiągnięcie pewnego stanu dojrzałości, uformowania własnej osoby, odrębności, conie znaczyegocentryzmu. Tymczasembadania psychologiczne ujawniają, że młodzieżzbyt często nie odczuwawłasnej podmiotowości i nie stosuje do swoichdziałań kontroli wewnętrznej. Także mglista jest jej zdolność do samooceny, posiadania "obrazu własnejosoby"- Działania edukacyjne nie inspirują do zadawania pytań "kim jestem'"ł me pobudzają do samoanalizy i pracy nad sobą. poczucie podmiotowościi ,,sprawstwa", tak bardzo zachwiane w latacliubiegłych, nie z winymłodzieży -dziśw czasie gwałtownych zmian i przewartościowań, także bywatrudne i zagrożone, wymaga ogromnego wysiłku. Postawy ludzi wobec zupełnie nowej i trudnej rzeczywistości bywają bardzoróżns, odskupienia się naswojej prywatności, poprzez lękowereagowanie na zmianę, dochęci zapanowania nad własnym losem, widzianym jakocząstka losu wspólnego, a więc współdziałania z innymi. Najbardziej nie24 -,nv wydajesię "syndrom zagrożenia"- jak mówią socjologowie -bezpieczny - - . . .. r uogólni01^ ^k' osamotnienie, częstoprzeobrażające się w agresję '^lany te sązagrożeniem i zaprzeczeniem potrzeby ekspresji - choć brzmi \ ksainie- mogłaby ona tenegatywne zjawiska napięć wewnętrznychto^adowywac. Przesłanką przekonania o wpływie na zdarzenia, jest obec" sorzymierzeńców, ludzi podzielających te samecele, potrzeba i możliwość działań wspólnych. Jesteśmy świadkami wielu takich inicjatyw, działań alternatywnych poTukiwań. Ogromneożywienie w ostatnich latach ruchów ekologicznych,wspólnot kościelnych, grup samopomocowychjest tego dowodem. Także zakresie działań edukacyjnychobserwujemy powstawanie programów autorskich szkółtwórczych, warsztatów aktywności nie konwencjonalnej. Rozliczne relacje między ekspresją a animacją twórczą pozwalają sądzić, żestanie się ona trwałym elementem edukacjikulturalnej. Jednakżete cenneinicjatywy nie mogąprzysłaniać zjawisk dominujących, tego co dziejesięw"krajobrazie kulturalnym" Polski. Dla realizacji potrzeby ekspresji, tak wwymiarze indywidualnym, jak społecznym ważne jest stymulujące środowisko, poczucie bezpieczeństwa, wolności. Potencjalną szansę na kształtowaniesiętakich środowisk edukacyjnychstanowią gwarancje państwa na poszanowanie autonomii lokalnych inicjatyw, przejmowanie przez samorządy gminneinstytucji kulturalnych ioświatowych - kompetencji decyzyjnych i realizacyjnych we "własnym interesie". Szeroka diagnoza, przeprowadzona w 47 gminacho charakterze wiejskimi małomiejskim10 w okresie tejtransformacji, to jest na przełomie 1992/93roku nie daje podstaw do optymizmu. Zagrożenia tkwiązarówno w słabejinfrastrukturze instytucji kulturalnych i oświatowych, którenie stanowią stabilnych, dobrze wyposażonych i otwartych na potrzebyspołeczne placówek,jak teżi w stanach świadomości, kondycji psychicznej ludzi tękulturę upowszechniających,nauczycieli, bibliotekarzy, instruktorów, animatorów kultury. O ile wszyscy doceniająrolę kultury i edukacji kulturalnejdla duchowegorozwoju człowieka, to w stosunkowo małym, relatywnieniskimstopniupodejmują nowe inicjatywy. Wiadomo, że dla kształtowania ekspreMonitoringgminnych środowisk edukacji kulturalnej w małym mieście i na wsi. Raport z badań socjologicznychpod redakcji! E. Kolbowskiej. Warszawa 1993. 25.  sji, akty kreacji artystycznej liczą się najbardziej, szczególna jest ich rolajeśli są wcześnie inicjowane i systematycznie wspierane. Zajęcia artystyczne,częściej niż pozostałe lekcje, stwarzają możliwości partnerskiegowspółdziałania, silniej opartego o techniki animacji, niż tradycyjne zajęcia szkolnezachowujące podział na edukujących i edukowanych. Tymczasem Jednaczwarta badanych szkól nie prowadzizajęć z muzyki a nieco więcej z plastyki. Zajęcia fakultatywne ipozalekcyjne, drastycznie ograniczane nie wyrównają więc szkolnych niedoborów. Tym bardziej ich ochrona w systemiepowszechnej edukacji kulturalnej wydaje siębezdyskusyjna. Niewymagaargumentacji potrzeba wychowania teatralnego ifilmowego, wzdominowanej przez wypożyczalnie kaset wideo siecinowych placówek. Ogromnezróżnicowanie obrazu tej "innej" edukacji kulturalnej, przy przewadze degradacji, upośledzenia środowiskwiejskich - ale nie tylko -łączy się z niskim poziomem potrzeb kulturalnego uczestnictwa mieszkańców. W zacieśniających się budżetachdomowychwydatki na kulturę skreślane są wpierwszej kolejności, Zjawisko to socjologowie nazywają "zawieszeniem"potrzeb, wiadomo jednak, że stan ten trwający zbyt długo,utrwala w potocznej świadomości przekonanie, że można żyć bez kultury, przeradza się w "wygaszanie" potrzeb. Tak istotny dla potrzeby ekspresji stan motywacji,świadomości, poczuciasensu własnych poczynańwydaje się mocno zachwiany. Nawet osobyzaliczane doliderów gminnych środowisk edukacyjnych, animatorzy kultury, wykazują silną ambiwalencję w ocenie nowej sytuacji. Trzykrotniewięcej osób negatywnie oceniło wpływ zmian ustrojowych na życiekulturalne Polaków, ale mniej pesymistów jest jeśli chodzi o zmiany zachodzącewe własnym środowisku,Niepokojąco wiele osób nie ma naten tematzdania, wykazuje niepewność,wyczekiwanie. Są to wszystko sygnałyniepokojące, stanowiące realne zagrożenia dla problematyki ekspresji, jakokategorii związanej z rzeczywistym życiem ludzi. Upowszechnianydziś,tak powszechniewzór człowieka sukcesu, sprawia, że ludzie wyrażają si? również w przedsiębiorczości, co urastaniekiedy do wymiarów szczególnieważnejby nie powiedzieć dominującej- motywacji ich aktywności życiowej. Oby tak rozumiana i tak popularna forma ekspansjiżyciowej,niestawała się drapieżnai bezwzględna, tracąca człowieczeństwodla pieniędzyi konsumpcjonizmu egoistycznego, pozbawionego szerszych aspiracji styl0 życia. 26 W złożonej problematyce ekspresji,obejmującej zawsze dwie płaszczyzna" indywidualne i relacje międzyludzkie, naczelnym regulatorem sąwartości humanistyczne. Tylko odniesienie do kryterium aksjologicznegopozwala uniknąć ekspresji pozornej, lub wręcz szkodliwej, a zachęca doekspresji twórczej, wzbogacającej zarówno jednostkę, jak i otaczającą jąspołeczność. Ekspresja stanowić wówczas może przekraczanie istniejącychuwarunkowań, staje się ponawianą wciąż przez człowieka możliwością,"ekspresjążycia" - godnego i autentycznego. 27.  Małgorzata Malicka Twórczość jako kategoria pedagogiczna l. Wychowanie jako proces gromadzenia doświadczeń Jean Paul Sartre odkrył, że spojrzenie Drugiego może uczynić każdegoz nas przedmiotem, ponieważ Drugi patrzy zawsze z zewnątrz. Niektórzy wtakim spojrzeniu dopatrująsię nawetobiektywizmu. A przecież w każdymczłowieku istnieje także pewien wewnętrzny układ odniesienia, . który nakazuje ujmować określone zachowanie przede wszystkim zpunktuwidzenia osobyzachowującej się. Martin Buber - jakby wbrew Sartre'owi - pokazuje, iż istotą czegoś takiego jak stosunekwychowawczy, musibyć pewne elementarne doświadczenie - doświadczenie odwrotnej strony. Tylko dzięki podobnemu doświadczeniu druga osoba może stać się dla wychowawcy naprawdę i na zawszeobecna. Sam stosunekwychowawczy jest bowiem - dla Buberaswegorodzaju obejmowaniem danej osoby wraz z całą jej sytuacją. Przy czym toobejmowaniema wymiar niezwykle konkretny. Jestw gruncie rzeczy jakimśbardzo rzeczywistym, czuwającym przebywaniem zdrugą osobą. Nie oznacza to samejumiejętności wczuwania się w to, co przeżywa ktoś drugi. Takieprzebywanie ma charakter dialogiczny. W jego trakcie, także wychowawcastaje się dla dziecka obecny. Wszystko to jednak okazuje się możliwe dopiero wówczas, gdy wychowawca w całejpełni uświadomi sobie, że z kimśdrugimjest podobnie jak z nim samym, gdy potrafi zasymilować obecnośćdziecka w swój własny organizm i staje się w pełni zdolny do zaaprobowania dziecka. Wychowywać powiadaBuber - to znaczy tak działać, żeby nasz wybór świata wpłynął na inną osobę za naszym pośrednictwem, żeby wychowanekwybrał dla siebie jakąś postać świataza pośrednictwem osoby wychowawcy - 28 nlateeo właśnie wychowawca musizawsze na nowo doświadczać swegodziałania niejako "od drugiejstrony". Musi uchwycić siebie samego z miejsznajdującego się "po tamtej stronie", musi wciążodczuwać skutki swegooddziaływania na drugą istotę ludzką. Wychowawca obecny wobec stawania się innej osoby, czującsię za niąodpowiedzialny, musi więc odkryć w świecie siły, których potrzebuje uczeńdla tworzenia siebie; musi również wciągnąć te siły w siebie samego, musije gromadzić, rozróżniać,odrzucać i potwierdzać w sobie samym. Dlategowychowawca wychowuje przede wszystkim siebie samego, aby być nosicielem konstruktywnych sił świata'. Warto więc zastanowić się naczym polega wychowanie ujmowane niejako "od wewnątrz" tj. z punktu widzenia osoby wychowywanej. To przecieżta konkretnaosoba zdobywa wciąż nowe doświadczenia, odkrywajakieścenne dla siebie wartości, czasem musi je porzą