HOBBES Zarys żywota i myśli UMCS Roman A. Tokarczyk HOBBES Zarys żywota i myśli Biblioteka IHUW 1076004811 Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Lublin 1998 69960 , ?,L!OTEKA INSTYTUTU HI3TOMEG0 jniweraytotu Warszawskiego inwentarza Redakcja Teresa Duniti Projekt okładki i stron tytułowych Jerzy Durakiewicz Skład „Bez erraty" Joanna Dyszczyk © Wydawnictwo UMCS 1998 [SBN 83-227-1126-3 Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin Ul. (0-81) 537-53-02, 537-53-04 Internet: http://press.umcs.lublin.pl Do wydania drugiego Dziesięcioletnia obecność pierwszego wydania tej książki wśród Czytelników potwierdziła niesłabnące zainteresowanie żywotem i myślą Tomasza Hobbesa. Potwierdziła również potrzebę drugiego jej wydania, w zasadzie nie wymagającego wprowadzenia do niego większych zmian. Pierwsza zmiana polega na rozwinięciu tytułu książki: zamiast Hobbes brzmi on obecnie Hobbes. Zarys żywota i myśli. Druga zmiana przejawia się w poszerzeniu Bibliografii o ważniejsze monografie na temat Tomasza Hobbesa, opublikowane po 1987 roku - dacie pierwszego wydania książki. Trzecia zmiana została wprowadzona do fragmentu Wyboru pism. Zamiast dotychczasowego tytułu Przedmowa do Czytelnika pojawił się bardziej właściwy tytuł Założenia filozofii politycznej. Czwarta wreszcie zmiana dotyczy wydawcy książki. Pierwsze jej wydanie było dziełem Wydawnictwa Wiedza Powszechna, które opublikowało ją w znanej i renomowanej, ale podupadłej już, niestety, obecnie serii wydawniczej Myśli i Ludzie. Drugie wydanie książki powstało dzięki Wydawnictwu UMCS, które z dużym powodzeniem zaznacza swoją obecność wśród licznych, konkurujących z nim wydawnictw, a przede wszystkim wśród Czytelników polskich i zagranicznych. Roman A. Tokarczyk Lublin, styczeń 1998 rok Wstęp Badania spuścizny myślowej Tomasza Hobbesa nie należą do zadań łatwych. Trudności wynikają z dużej liczby pism i, przede wszystkim, rozległości tematycznej koncepcji filozoficznych. Skalę trudności powiększa bogactwo wydarzeń epoki, w której myśliciel angielski przeżył aktywnie prawie całe stulecie. Mimo wszystkich trudności jego system filozoficzny doczekał się wielu różnojęzycznych opracowań, niemal z reguły jednak nie ogarniających całości zainteresowań myśliciela. Liczba pism Hobbesa jest znacznie większa od liczby dzieł przełożonych na język polski - Lewiatana i Elementów filozofii. Angielskie wydanie wszystkich drukowanych pism myśliciela obejmuje szesnaście tomów. Sir W. Molesworth zebrał w jedenastu tomach pisma opublikowane w języku angielskim, w pięciu tomach zaś wydane po łacinie. Nie drukowane dotychczas manuskrypty i bogata korespondencja Hobbesa przechowywane są w kolekcji księcia Devonshi-re w Chatsworth i w zbiorach British Museum. Rozległość tematyczna myśli angielskiego filozofa jest niemal encyklopedyczna. Konstruując swój system filozoficzny, pragnął on ogarnąć wszystkie istotne zagadnienia wszechświata i człowieka, państwa i obywatela. Dzięki wielkiej erudycji i genialnym uzdolnieniom mógł się wypowiadać w zakresie problematyki należącej do bardzo odległych od siebie gałęzi wiedzy: matematyki (w niej zaś geometrii), fizyki (w niej mechaniki i optyki), fizjologii, psychologii, antropologii, ekonomii, historii, literatury pięknej, teorii języka i mowy oraz - przede wszystkim - filozofii państwa i prawa. Wnikliwość myśli i wszechstronność systemu filozoficznego Hobbesa wywołują podziw specjalistów, oceniających je z punktu widzenia współczesnego poziomu poszczególnych dziedzin wiedzy. Dążenie do pełnej oceny tego systemu spowodowało współpracę uczonych reprezentujących różne specjalności naukowe. Próbę takiej współpracy podjęła niedawno grupa badaczy francuskich w związku z trzechsetną rocznicą śmierci Hobbesa. Podkreślili oni raz jeszcze oryginalność, dojrzałość, pełnię, systematyczność, logikę i zwartość jako cechy znamienne myśli filozofa angielskiego. Hobbes żył w czasach wielkiego przełomu społecznego: dawna formacja społeczno-ekonomiczna wyraźnie chyliła się ku upadkowi, zaś kontury nowej formacji kapitalistycznej były jeszcze mgliste. Anglia przechodziła najburzli-wszy w swych dziejach okres krwawych walk wewnętrznych. Raz po raz na- Wstęp 7 stępowały ostre zwroty w układach sił politycznych i ideologicznych kraju. W niezwykle skomplikowanych sytuacjach walk społecznych niełatwo było ludziom odnaleźć właściwe dla siebie miejsce. Także losy życiowe Hobbesa były kształtowane w znacznym stopniu przez istniejącą w Anglii sytuację wewnętrzną. W okresie dzieciństwa Tomasza Hobbesa angielska monarchia absolutna przeżywała swój schyłek. Kiedy był już człowiekiem dojrzałym, angielska monarchia konstytucyjna wyłaniała się dopiero z chaosu walk społecznych. Kiedy jako znany filozof podejmował rozważania nad zagadnieniami politycznymi, presja wydarzeń zmuszała go do pragmatycznej refleksji. W szczególności zastanawiał się, w jaki sposób „zamienić prawdę rozmyślań w użyteczność praktyki". Pragnął „uczyć ludzi, jak rządzić i jak poddawać się rządom". Nie czekał zbyt długo na ziszczenie się swoich marzeń. Już w czasach mu współczesnych z jego pism korzystali nie tylko mniej znani cytelnicy. Sięgali do nich wybitni władcy, a także przywódca rewolucji angielskiej - Olivier Cromwell. Myśl Hobbesa, podobnie jak jego osobista postawa wobec wydarzeń następujących wówczas w Anglii, spotkały się z różnymi ocenami, Niezależnie od tych różnic, na wielu jej opracowaniach ciąży szczególny schemat interpretacyjny. Z jednej bowiem strony podkreśla się niemal jednomyślnie, że tworzy ona zwarty system, z drugiej zaś strony niektórzy interpretatorzy, analizując tylko wybrane, często wyrwane z kontekstu fragmenty, mimowolnie zubożają jej charakter. Możliwość wyczerpującej interpretacji poszczególnych części składowych tego systemu - filozofii przyrody, filozofii człowieka, filozofii polityki - wszakże istnieje, jeśli tylko ukazywane są ich związki i uwarunkowania wzajemne. Wysiłkom nad przygotowaniem niniejszej pracy przyświecała intencja możliwie wszechstronnej charakterystyki całego systemu filozoficznego angielskiego myśliciela. Starałem się zachować jak najpełniejszą wierność myśli samego filozofa. Opierając się przede wszystkim na jego dziełach, dążyłem do ukazania, dlaczego to odrzucał on przestarzałą wiedzę scholastyczną i jak budował własny, uniwersalistyczny system filozoficzny. Pisząc jakby przewodnik po rozbudowanej filozofii Hobbesa, musiałem troszczyć się o zwięzłość w przedstawianiu podejmowanych problemów. Koncentrując uwagę na kluczowych zagadnieniach systemu myślowego filozofa, z konieczności rezygnowałem z obszerniejszego przytaczania ich interpretacji, ocen, a także analiz porównawczych. Zgodnie z formułą serii wydawniczej Myśli i Ludzie, również niniejsza praca dzieli się na dwie części: opracowanie i wybór pism. Opracowanie zaczyna się zarysem biografii, która wciąż jeszcze nie doczekała się szerszego przedstawienia: potęga myśli przesłoniła samego myśliciela. Biografię filozofa odtwarzałem przede wszystkim na podstawie najbardziej cenionego źródła, jakim pozostają BńefLives Aubreya - jednego z przyjaciół Hobbesa. Dalsze rozdziały pracy następują po sobie zgodnie z triadą przyjętą przez myśliciela porządkującego zagadnienia na przyrodnicze, dotyczące człowieka i związane z polityką. W samej kolejności prezentacji treści wzorowałem się zasadniczo na znakomitej monografii Hobbes, pióra angielskiego autora Richarda Petersa. Autor ten jako pierwszy wyłożył główne zagadnienia systemu filozoficznego Hobbesa zgodnie z porządkiem myśli samego filozofa. Ze względu na bogatą literaturę o wydarzeniach angielskiego XVII stulecia, łatwy dostęp do odpowiednich monografii i ograniczoną objętość mojej pracy, świadomie zrezygnowałem z wprowadzania odrębnego rozdziału mogącego stanowić tło historyczne dla myśli Hobbesa. Jednocześnie, kreśląc biografię myśliciela, uwzględniałem jej oczywiste związki z okolicznościami czasu i miejsca, w których żył i działał. Czytelnika zainteresowanego szerzej związkami filozofii Hobbesa z epoką mu współczesną warto skierować do cennej, aczkolwiek już nieco przestarzałej monografii Angielska rewolucja burżuazyjna XVII wieku pod red. E. A. Kosmmskiego i A. J. Lewickiego, Warszawa 1957,1.1 i U. Przygotowując wybór pism, sięgałem przede wszystkim do łych dzieł Hobbesa, w których wyłożył on najzwięźlej zasadnicze idee swych koncepcji. Wydaje się, że w zakresie filozofii przyrody charakter taki posiadają zwłaszcza Elementy filozofii przełożone na język polski, zaś dla filozofii człowieka i filozofii obywatela - przede wszystkim Lewuttan, również tłumaczony na język polski. Do najbogatszych w treści i zarazem najbardziej zwięzłych formalnie dzieł myśliciela należą jednakże nie wydane dotychczas po polsku Elements o/Law: Natural and Politic. Z tego względu podjąłem się przekładu kilku fragmentów tego dzieła z angielskiego na polski. Pragnę zaznaczyć, że wiązało się to z wieloma trudnościami wynikającymi ze specyfiki języka i treści XVII-wiecznej filozofii angielskiej, co spowodowało, że teksty te nie uniknęły niedoskonałości. Moje zainteresowania myślą Hobbesa zrodziły się kilkanaście lat temu, a rozbudziły je dyskusje z moją Żoną - Czesławą nad charakterem filozofii myśliciela angielskiego. Myśl tego filozofa zgłębiałem prowadząc uniwersyteckie wykłady z historii doktryn polityczno-prawnych. Jej znajomość została rozszerzona moimi badaniami poświęconymi ideom Gerarda Winstanleya, który żył w tym samym kraju i w tych samych czasach co Tomasz Hobbes, Uważam za miły obowiązek wyrażenie wdzięczności prof. Zbigniewowi Ogonowskiemu, prof. Adamowi Sikorze, a także prof. Jerzemu Szackiemu za nadzwyczaj wnikliwe uwagi o roboczych wersjach pracy. Zostały one przeze mnie wykorzystane przy udoskonalaniu treści książki. Witęp ŻYWOT MYŚLICIELA LATA DZIECIŃSTWA Tomasz Hobbes urodził się 5 kwietnia 1588 roku w Westport, miejscowości należącej do opactwa Malmesbury, położonej nieopodal Bristolu, w hrabstwie Gloucestershire. Ojciec chłopca, także Tomasz, był biednym wikarym anglikańskim, bez gruntownego wykształcenia. Z trudnością czytał modlitwy, a swoimi kazaniami kaleczył słowo Boże. Nie był też wzorcem gorącej wiary religijnej jego sposób bycia. Był on bowiem notorycznym pijaczyną, awanturnikiem i karciarzem. Kiedyś, po spędzonym przy wódce i kartach sobotnim wieczorze, zdrzemnął się podczas niedzielnego nabożeństwa. Po przebudzeniu obwieścił wiernym, że trefle są atu. Innym razem - będąc cholerykiem skłonnym do awantur - pobił pastora tuż przed wejściem do kościoła. Okryty lokalną niesławą porzucił rodzinę, zawędrował do Londynu i tam zmarł w zapomnieniu. Opiekę nad Tomaszem i jego bratem Edmundem przejął zacny i bogaty stryj - Franciszek Hobbes. Jako dobrze prosperujący rękawicznik i rajca z Malmesbury chętnie pokrywał koszty wykształcenia chłopców. Dzięki opiekunowi czteroletni Tomasz został posłany do szkoły parafialnej w rodzinnym Westport. Mając sześć lat, rozpoczął naukę łaciny i greki. Wyróżniał się doskonałą pamięcią i błyskotliwością myślenia. W ósmym roku posiadł sztukę czytania, pisania i liczenia. Następnie kontynuował edukację w małej, ale dobrej szkole prywatnej w Malmesbury. Utalentowany uczeń szybko zwrócił na siebie uwagę wrażliwego nauczyciela Roberta Latimera, który chętnie nauczał go łaciny i greki „do dziewiątej godziny każdego wieczora". Wspólny wysiłek przynosił znakomite osiągnięcia. Czternastoletni Tomasz zadziwił mistrza własnym tłumaczeniem z greki na łacińskie jamby utworu Eurypidesa Medea. Dzięki opiece zamożnego stryja pogłębiał swoją wiedzę w Magdalen Hali w Oxfordzie. Studiował tam pięć lat, aż do uzyskania stopnia bakałarza nauk podstawowych. Podczas studiów z krytycyzmem przyjmował naukę, na której ciążyła scholastyczna tradycja myślowa. Raziła go też obłuda społeczności akademickiej, nieudolnie kryjącej pod religijnymi nakazami niemal powszechne pijaństwo, rozwiązłość i hazard. Ale ostra krytyka uniwersytetów została żywot nri licie la 11 HUMANISTYCZNE PASJE podjęta przez Hobbesa dopiero później. Wówczas jeszcze zabawiał się chętnie zastawianiem sideł na ptaki, niż usidlaniem spekulacji akademickich. Ale te; wnikliwie przyglądał się mapom, na których podróżnicy zaznaczali nowo odkrywane ziemie i lądy. Kartografia łatwiej pobudzała jego wyobraźnie niż ociężałe dzieła scliolastyczne średniowiecznych mędrców, nawiązujące do kosmologii Arystotelesowskiej. HUMANISTYCZNE PASJE Opuszczając w 1608 roku Oxford, otrzymał wyborną opinie wystawioną przez administratora uczelni Sir Jamesa Huse'a. Dzięki doskonałej rekomendacji został prywatnym nauczycielem i wychowawcą syna Williama Cavendisha z Hardwick, lorda Devonshirera. Niewiele młodszy wychowanek obdarzał sympatia swojego wychowawcę. Do obowiązków Hobbesa należał także nadzór nad wydatkami lorda. Bogaty dom otwierał przed Tomaszem niemałe możliwości: poznawania wpływowych ludzi, wyjazdów zagranicznych, dostępu do pierwszorzędnej biblioteki. Rodzina Devonshire'ów traktowała go życzliwie i z wdzięcznością. Doceniała jego rozumność, pracowitość, kulturę osobistą i wesołe usposobienie. Służył rodowi Devonshire'ów prawie sześćdziesiąt lat. W 1610 roku Hobbes w towarzystwie swego pupila wyruszył na kontynent, aby odbyć kilkuletnią podróż po Francji i Włoszech. Wyniesione z niej bogate doświadczenia turystyczne, towarzyskie, kulturowe i językowe przyspieszyły przeobrażenia osobowości opiekuna. Rozbudzone zainteresowania humanistyczne skierował na wiele lat ku wnikliwym i wszechstronnym studiom historycznym. Znaczną pomocą na tej drodze służyły mu kontakty z wybitnymi ludźmi epoki. Według niektórych źródeł, w latach 1621-1626 miał pozostawać pod wpływami byłego lorda kanclerza Franciszka Bacona. Uczestniczył jakoby w tłumaczeniu z angielskiego na łacinę kilku spośród jego Esejów. Te domniemane kontakty rozbudziły domysły na temat wpływu Bacona na filozofię Hobbesa. Sam Hobbes nigdy nie potwierdził jednak jakiegokolwiek długu intelektualnego wobec Bacona. Szczycił się raczej tym, że unikał zaprzątania sobie głowy cudzymi poglądami. Jak napisał jego przyjaciel i bio-grai Aubrey: „miał zwyczaj mówić, że jeśli przeczytałby tyle co inni, nie wiedziałby więcej od nich".1 1J. Atibrey: Brie/Lwes, ed. by O. L. Dick, London 1960, s. 154. ŻYWOT MYŚLICIELA WPŁYWY GEOMETRII Około piętnastu lat zajęło Hobbesowi studiowanie klasyków myśli greckiej i rzymskiej. W swej pisanej wierszem autobiografii stwierdził, że był to najszczęśliwszy okres w jego życiu. W uzupełnieniu do rymowanej autobiografii wyjaśnił - tym razem prozą - motywy swego zainteresowania myślą klasyków starożytnych. Poszukiwał w niej inspiracji do nowej filozofii mającej zastąpić skompromitowaną i podupadłą filozofię scholastyczną. Ale klucz filozoficzny znalazł dopiero później, kiedy przejął rozumowanie właściwe geometrii. Z myślą o pogłębieniu edukacji politycznej swych rodaków przetłumaczył na angielski Wojnę peloponeską Tukidydesa. Opublikowane w 1629 roku tłumaczenie, dedykowane hrabiemu Devonshire, miało ukazać Anglikom absurdalność i niebezpieczeństwo rządów demokratycznych. Wydano je w okresie poprzedzającym upadek angielskiej władzy królewskiej i złowieszczego dla elit społecznych narastania nastrojów demokratycznych. Kierując się pobudkami obywatelskimi, pragnął Hobbes ostrzec Anglików przed tragicznym losem, jaki spotkał ongiś Ateny uległe demokratycznej demagogii. WPŁYWY GEOMETRII Kiedy ukończył czterdzieści lat, nastąpiły wyraźne zmiany w jego zdrowiu, stanie majątkowym i poglądach. Stał się zdecydowanie zdrowszy - jego oblicze przybrało wyraz niemal młodzieńczy. Po śmierci chlebodawcy Hobbe-sa hrabina Devonshire zrezygnowała na dwa lata z jego usług filozofa-nauczy-ciela. Uzasadniła to koniecznością tymczasowych oszczędności, ale faktyczną tego przyczyną były wzajemne animozje. Hobbes został zmuszony do poszukiwania nowego pracodawcy. Stał się nim Sir Gervase Clinton. W latach 1629-1630 towarzyszył synowi Ciintona w podróży na kontynent. Właśnie w czasie tej drugiej podróży zainteresował się Elementami Euklidesa. Przebywając w bibliotece genewskiej, zauważył pierwszy ich tom, otwarty na czterdziestej siódmej stronie. Zapoznanie się z przeprowadzonym tam geometrycznym wywodem doprowadziło Hobbesa do zmiany w sposobie jego filozofowania. W rozumowaniach geometrycznych odkrył metodę pozwalającą na wysnuwanie bezspornych wniosków z przyjętych wcześniej przesłanek. Postanowił wykorzystać zasady rozumowania geometrycznego przy analizie treści społecznych i politycznych. W 1630 roku Hobbes ponownie otrzymał pracę guwernera w rodzinie De-vonshire'ów. Z nowym pupilem, trzecim z kolei młodym hrabią, przebywał na kontynencie w latach 1634-1637. Podczas ponad rocznego pobytu w Pary- ZYWOT MYŚLICIELA 13 WPt.YWY GEOMETRII źu zbliżył się do grupy wybitnych intelektualistów, skupionych wokół Abbć Mersenne'a, który patronował Kartezjuszowi, Gassendiemu i innym sławnym myślicielom. Zachęcony sukcesami w Paryżu, udał się w 1636 roku do Włoch, aby poznać starego mistrza Galileusza, uznanego geniusza fizyki. Kontakty ze znakomitymi uczonymi przyspieszyły dojrzewanie systemu filozoficznego Hobbesa. Wzrastała jego reputacja mędrca, okrzepła przewodnia idea jego filozofii. Oparta na geometrycznej dedukcji, idea ta została wykorzystana do analizy zagadnień ciała, człowieka i obywatela. W 1637 roku napisał doniosły A Sbort Tract on First Pnnciples, opublikowany jednak dopiero w roku 1889. Próbował w nim wyjaśnić m.in. akt doznania zmysłowego w świetle prawidłowości rozumowań geometrycznych. Po powrocie do Anglii Hobbes zamieszkał z młodym hrabią Devonshire. Utrzymywał kontakty towarzyskie z kilkoma znanymi politykami. Marzył o stworzeniu uniwersalnego systemu filozoficznego, ale wartki tok wydarzeń politycznych w kraju nie sprzyjał tym ambitnym planom. Król Karol I walczył z siłami Parlamentu, Szkoci przeciwstawiali się narzucanym im anglikańskim innowacjom religijnym. W kraju panował niepokój. W 1640 roku, w czasie gdy obradował tzw. Krótki Parlament, Hobbes ukończył swe pierwsze dzieło The Elements of Law: Naturat and Politic. Poświęcił je „człowiekowi" i „obywatelowi", pomijając niemal całkowicie jeszcze zagadnienia „ciała". Zwięźle, precyzyjnie \ jednoznacznie opowiedział się za niepodzielną władzą silnego suwerena państwowego. Dzieło to zawierało „najważniejszą i najkrótszą, a jednocześnie w pełni dojrzałą koncepcję doktryny"2 społeczno-politycznej. Wkrótce przysporzyło ono jego autorowi niemało kłopotów. Parlamentarzyści, ogarnięci gorącym pragnieniem rewolucji, odczytali je jako próbę obrony znienawidzonego absolutyzmu królewskiego. Nad Hob-besem zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. Ratował się ucieczką do Paryża. W tej sytuacji stolica Francji stwarzała mu lepsze warunki do dociekań filozoficznych niż Londyn. - T. Hobbes: TbeElements ofLaw: NaturalandPolitk, ed. F. Tónnies, Londofl 1889, s. X. ŻYWOT MYŚLICIELA E MIG RAC] A [ TWÓRCZOŚĆ EMIGRACJA I TWÓRCZOŚĆ Powitany serdecznie w Paryżu przez Mersenne'a przyjął jego propozycję współpracy. Miał sformułować opinię o Medytacjach Kartezjusza, potrzebną do podjęcia decyzji o opublikowaniu dzieła. Hobbes wyraził ją w postaci szesnastu zarzutów anonimowego autora angielskiego. Na złośliwą odpowiedź Kartezjusza, który nie dał się zwieść anonimowości, równie złośliwie i już wprosi replikował Hobbes. Ostrość polemiki wzmogło jeszcze bardziej opublikowanie rozprawy Hobbesa o optyce (w Optiąue, wydanej w 1644 roku pod redakcja Mersenne'a), w której zajął on krytyczne stanowisko wobec Kartezjuszo-wej rozprawy Dioptrie. Urażony filozof francuski zarzucił Hobbesowi - mało jednak prawdopodobny - plagiat. Ten z godnością odparł oskarżenie. W trakcie publicznego odczytu wykazał związek rozprawy o optyce ze swoimi wcześniejszymi zainteresowaniami problemem wrażeń zmysłowych. Pojednanie nastąpiło w cztery lata później. Podczas przyjaznego już spotkania w Paryżu wspólnie przedyskutowali problem twardości, będący głównym zarzewiem tego filozoficznego sporu. Ale rozbieżności poglądów pozostały. Hobbesa raziły teologiczne poglądy Kartezjusza wykorzystywane przez jezuitów, Karte-zjusz natomiast drwił z matematycznego dyletantyzmu Hobbesa, doceniając jednocześnie jego osiągnięcia w dziedzinie etyki. Obaj filozofowie byli przesadnie wrażliwi na punkcie osobistego prestiżu, walcząc o uznanie pierwszeństwa w odkryciu naukowym. Obaj też, niezależnie od siebie i niemal równocześnie, dochodzili w niektórych kwestiach do podobnych wniosków. Opublikowane po łacinie w 1642 roku dzieło De Cive (O obywatelu) było rozszerzoną wersją wspomnianych już Elements ofLaw..., znanych też pod tytułem De Corpore Politico (O ciele państwowym). Miało ono przede wszystkim określić właściwe cele i zakres potęgi władzy państwowej.5 Doniosłe znaczenie problematyki religijnej w rewolucji angielskiej skłoniło filozofa do rozważenia głównych zagadnień stosunku między władzą kościelną a państwową. Hobbes obciążył fanatyków religijnych winą za wybuch i przebieg wojny domowej, wyrażając gniewną niechęć do zwolenników prymatu władzy kościelnej nad państwową. Drugie wydanie dzieła De Cive ukazało się w pięć lat później, również w języku łacińskim, ale w bardzo ograniczonym nakładzie. W przekładzie autorskim na angielski wydano je w 1651 roku pod tytułem Philosophi-calRudiment Concerning Govemment and Society. Hobbes wysoko cenił swoją teorię optyczną. Uważał ją za równie odkrywczą jak własne teorie społeczno- ! Tamże. Żywot myśliciela EMIGRACJA I TWÓRCZOŚĆ -polityczne. Świadczy o tym zachowany fragment A Minutę or First Draugt of the Optiqu.es (Szczegółowego albo pierwszego zarysu optyki) - traktatu w języku angielskim, dedykowanego markizowi Newcastle w 1646 roku. Własne teorie społeczno-pohtyczne uznawał za użyteczne praktycznie, a swoją teorie optyczną oceniał jako najbardziej niezwykłą wśród wszystkich swych prac ze względu na jej tematykę. Warto również wspomnieć, że w 1644 roku napisał długi rozdział do Ballistic [Balistyki) Mersenne'a, w którym naszkicował nadto zarys swoich poglądów psychologicznych. W dwa lata później napisał pamflet Of Liberty and Necessity w odpowiedzi na esej biskupa Johna Bramhalla poświęcony podobnej problematyce. W latach 1642-1646 obracał się w intelektualnym kręgu wpływów Mersenne'a. Publikując pomniejsze prace, intensywnie rozmyślał o założeniach swojej trylogii, której napisanie uważał za najważniejsze zadanie swego życia. Pod koniec 1646 roku Hobbes przyjął zaproszenie przyjaciół, aby odpocząć w zaciszu Langwedocji, na południu Francji. Niemal równocześnie poproszono go jednakże, aby pełnił funkcję nauczyciela matematyki następcy tronu angielskiego - Karola II, wówczas również przebywającego na emigracji we Francji. Wybrał ty drugie zaproszenie, ponieważ było ono bardziej prestiżowe dla tego kontrowersyjnego filozofa politycznego i znienawidzonego przez kler wroga bigotów. Wkrótce okazało się, że opieka nad krnąbrnym młodzieńcem nie była zadaniem łatwym. Newcastle bowiem, jako poprzedni nauczyciel Karola, skutecznie odwiódł wychowanka od obyczajności. Szczególnie polecał królewiczowi swobodne korzystanie z uroków kobiet. Jak stwierdził Hobbes, pupil bez najmniejszych oporów przyjmował te zgoła nieascetyczne wskazówki Newcastlera. Pod opieką nowego nauczyciela - Hobbesa - program wychowawczy został wzbogacony. Przyszły monarcha podejmował różnorodne zadania, prowadził m.in. specjalne studia nad tym, „jak odczytywać charakter (ludzi) z ich twarzy?"4 Ciężka choroba przerwała Hobbesowi w 1647 roku sprawowanie obowiązków nauczyciela. Przytłoczonego dolegliwościami filozofa odwiedził Mersen-ne z nadzieją nawrócenia chorego na wyznanie rzymskokatolickie. Żarliwie przekonywał on cierpiącego przyjaciela o zdolnościach Kościoła do odpuszczania grzechów. Hobbes szorstko przerwał te wywody. Skwitował je stwierdzeniem, że sam wcześniej przemyślał problem gruntownie i skierował rozmowę na inne tematy. Pytał na przykład Mersenne'a, kiedy ostatnio spotkał się z Gassendim, którego sam uwielbiał. W kilka dni później Hobbes zgodził się jednak przyjąć sakrament z rąk doktora Casina, późniejszego biskupa Dur- 4 D. Ogg: England ifł the Reign of Charles //, Oxford 1963, s. 148. ŻYWOT MYS U CIELĄ EMIGRACJA I TWÓRCZOŚĆ liam. Uczynił to pod warunkiem, że duchowny skorzysta z modlitewnika angielskiego. Zastosowanie się do ceremoniału kościelnego dobrze przysłużyło się filozofowi w przyszłości. Oskarżony o ateizm i herezję mógł odsyłać sto-ich prześladowców do aktu przyjęcia sakramentu. Powrót do zdrowia natchnął myśliciela nowymi siłami twórczymi. Zdecydował się opublikować swoje poglądy o człowieku (Man) i obywatelu (Citizen). Rozpoczął też żmudną pracę nad Lewiatanem. Oto jak, według relacji Aubreya, powstawało to wybitne dzieło: „Mawiał, że niekiedy skupiał swoje myśli na dociekaniach i rozmyślaniu, zawsze według zasady, by długo i głęboko rozważać jedną tylko rzecz w danym czasie (tj. przez tydzień lub niekiedy i dwa). Dużo spacerował i rozmyślał. W gałce swej laski umieścił pióro i rożek z atramentem, a notatnik nosił zawsze przy sobie. Skoro tylko jakaś myśl wpadła mu do głowy, bezzwłocznie wpisywał ją do notatnika, aby mu przypadkiem nie umknęła. Uporządkowany według planu notatnik podzielił na rozdziały, aby zapisywać myśli we właściwym miejscu. I w ten sposób powstało owe dzieło".5 Śmierć Merscnnera w 1648 roku głęboko dotknęła Hobbesa. Atakowany z powodu ateizmu i wrogości do katolicyzmu coraz częściej ulegał pragnieniu powrotu do ojczyzny. Zmianę sytuacji politycznej w Anglii oceniał wówczas jako korzystną dla siebie. Od 1649 roku istota wielkiego angielskiego konfliktu wewnętrznego nie polegała już na burzeniu absolutystycznych roszczeń rojalistów. Po ścięciu króla Karola I najważniejszym zadaniem stało się zbudowanie silnego państwa, mającego reprezentować przede wszystkim interesy klas średnich. Hobbes dostrzegał ścisły związek swych wcześniejszych poglądów politycznych z takimi dążeniami. Zatroskany o przychylne przyjęcie w ojczyźnie nie wyraził zgody na propozycję francuskiego przyjaciela, Sorbie-rera, aby na tytułowej stronie nowego wydania De Cive przedstawiono go jako nauczyciela księcia Walii. W niezbyt uprzejmym liście do Sorbiere'a wyjaśnił, że mogłoby to urazić księcia, jego samego zaś narazić na posądzenie o próżność. Przede wszystkim jednak obawiał się, aby nie zamknięto mu drogi powrotnej do Anglii ze względu na takie podkreślenie jego bliskości ze znienawidzoną tam rodziną królewską. Od czasu stracenia króla, aż do obwołania Cromwella Protektorem w Anglii toczyły się burzliwe dyskusje nad ukształtowaniem możliwie najlepszej formy rządów. Zapewne poglądy polityczne Hobbesa odpowiadały przekonaniom stronnictwa Cromwella, skoro wznowiono w Anglii niektóre jego dzieła. Oto w 1650 roku opublikowano tam oddzielnie dwie części Tlie Elements of ']. Aubrey: BńefLives, wyd. cyt., s. 151. JtWOT MYŚLICIELA POLEMIKI I PORAŻKI Law: Natural and Politic zatytułowane Human Naturę (O naturze ludzkiej) i De Corpore Politico. W następnym roku przetłumaczono z łaciny na angielski pracę De dve, opatrując ją tytułem Philosopbical Rudiments Conceming Govem-ment and Society {Filozoficznepodstawy dotyczące rządu i społeczeństwa). W tym samym roku opublikowano w Londynie, napisane na emigracji, dzieło Lewia-tan. Wywołało ono zachwyty przeciwników rojalizmu w Londynie i nie ukrywaną wrogość do Hobbesa ze strony emigracyjnych rojalistów w Paryżu. Zagrożony, tym razem na emigracji, Hobbes postanowił ratować się ucieczką do ojczyzny, o której napisał: „atoli nigdzie* na świecie nie czułbym się bezpieczniejszy".6 Jego rozterki związane z emigracją i powrotem brały się stąd, że zarówno w 1640 roku, jak i w 1651 jego poglądy polityczne opierały się na tych samych założeniach filozoficznych. Zmieniały się jednakże siły polityczne, które je odrzucały bądź aprobowały. POLEMIKI I PORAŻKI Pod koniec 1651 roku Hobbes, osłabiony jeszcze jedną ciężką chorobą, powrócił wreszcie do kraju. Przebywając niemal rok w Londynie, okazywał lojalność Cromwellowi, który odnosił się do niego z respektem. Przez następne lata dzielił swój czas między domowe zacisze zawsze gościnnych dla niego wiejskich posiadłości hrabiego Devonshire'a a burzliwą atmosferę intelektualną Londynu. Przebywając na wsi, obawiał się jednakże, że wskutek braku intelektualnych kontaktów bystrość jego umysłu ulegnie przytępieniu. Uczestnicząc natomiast w gorących dysputach miejskich, odczuwał zmęczenie psychiczne. Wzorem Mersenne'a skupił wokół siebie grono uczonych przyjaciół. Należało do niego wiele ówczesnych znakomitości: odkrywca krążenia krwi -William Harvey, dramaturg i poeta - William Davenant, polityk i eseista - Abraham Cowley, wybitny prawnik i historyk - John Selden i inni. Jeszcze w 1645 roku, przebywając na emigracji, polemizował Hobbes z mieszkającym wówczas także w Paryżu angielskim biskupem Bramhallem w sprawie problemu wolności woli. Na prośbę Newcastle'a obaj w następnym roku spisali swoje poglądy. Dokument ten bez porozumienia z Hobbesem opublikowano w 1654 roku wyłącznie pod jego nazwiskiem. Oburzenie Bram-halla było więc uzasadnione. W następnym roku biskup ogłosił drukiem tekst 6 F. Tonnies: Hobbes Leben undLehre, Stuttgart 1925, s. 63 nn. 2W0T MYŚLICIELA __________________________________________________POLEMIKI I PORAŻKI__________________________________________________ całej swojej polemiki z Hobbesem pt. A Defense ofthe True Liberty ofHuman Actions from Antecedent or Extrinsic Necessity (Obrona prawdziwej wolności ludzkich czynów wobec uprzedniej lub wewnętrznej konieczności). Hobbes odpowiedział w 1656 roku, opatrując tekst Bramhalla uszczypliwymi uwagami zarówno na temat osoby polemisty, jak i zagadnienia wolnej woli. Praca ta nosiła tyluł The Ouestions Concerning Liberty, Necessity and Chance (Zagadnienia dotyczące wolności, konieczności i przypadku). Bramhall nie dawał za wygraną. W dwa lata później wydał Castigation of Hobbes Animadvenons (Skarcenie krytyk Hobbesa) wraz z obszernym dodatkiem zatytułowanym The Catching ofLe-viathan the Great Whale (Połów Lewiatana, wielkiego wieloryba). Hobbes odparł ten atak dopiero po dziesięciu latach, już po śmierci polemisty, która nastąpiła w roku 1663. Polemika z Bramhallem, aczkolwiek niekiedy zbyt osobista, zawierała jednak nowe treści filozoficzne. Nie można tego natomiast powiedzieć o drugiej wielkiej polemice Hobbesa z profesorem geometrii, Johnem Wallisem, trwającej około dwudziestu lat. Hobbes, nadzwyczaj surowy krytyk scholastycznej tradycji uniwersyteckiej, przebywając na emigracji, jakby nie zauważył szybkiego tempa rozwoju nauk matematycznych w Anglii. Nie dostrzegł też znaczenia „niewidzialnej akademii" w Oxfordzie, która przekształciła się następnie w Królewskie Towarzystwo Naukowe. W tej sytuacji jego konflikt z obrońcami tradycji akademickiej, uległymi katolicyzmowi, był już tylko sprawą czasu. Pierwsze objawy wrogości do poglądów Hobbesa wyraził Seth Qard w dodatku do swojej książki Vinidiciae Academiarum, gdzie stwierdził, że przeprowadzona przez Hobbesa krytyka uniwersytetów była znacznie spóźniona, jednocześnie sprowokował filozofa do podjęcia próby rozwiązania problemu kwadratury koła. Hobbes lekkomyślnie przyjął wyzwanie. W 1655 roku opublikował dzieło De Corpore (O ciele), mające na celu obalenie niektórych metafizycznych absurdów scholastycznych. Rozdział dwudziesty dzieła poświęcił właśnie próbie rozwiązania problemu kwadratury koła, opierając się na metodzie dedukcyjnej. Ward i wspomniany już Wallis triumfowali. Postanowili dać „staremu diabłu" nauczkę. Pierwszy, w Exercitatio epistolica, ugodził w same podstawy filozofii Hobbesa. Drugi, w Elenchus Geometrae Hobbianae, z wyrafinowaniem druzgotał poszczególne przesłanki, dowody i rozwiązania geometryczne sędziwego filozofa. Było to jednak wciąż zbyt mało, aby zupełnie zniechęcić do matematyki nad wyraz ambitnego Hobbesa. W poprawionym (już angielskim) wydaniu dzieła De Corpore Hobbes zawarł Six Lessom (Sześćlekcji) przeznaczonych specjalnie „dla pogłębienia edukacji Wallisa". Odważnie zaatakował pracę Wallisa na temat przekrojów stożka w ujęciu algebraicznym, mimo że nie znał tajników algebry. Wallis odpowie- PRZECIWNOŚCI LOSU dział szybko i dosadnie w Due Corrections for Mr Hobbes or Scbool - Disaplint for not bis Lessons Rigbt (Stosowane poprawki przeznaczone dla Pana Hobbesa luk metody scbolastycznej wypowiadającego swoje pouczenia w niewłaściwy sposób). Rozgorzała ostra, nie pozbawiona osobistych akcentów, polemika. Wallis, posługując się niewyszukanymi obelgami, krytykował prowincjonalny akcent Hobbesa i przypisywał mu - wzorem innych jego wrogów - lizusowskie pragnienie przypodobania się Cromwellowj. Hobbes, urażony formą polemiki z purytańskim duchownym, pławił się w opisywaniu niechlubnych epizodów biografii oponenta. Tak oto dwaj starsi dżentelmeni siali się bohaterami skandalu towarzyskiego. PRZECIWNOŚCI LOSU Atoli nie tylko kompromitująca polemika wypełniała ostatnie lata życia Hobbesa. W 1657 roku opublikował drugą część trylogii - De Homine (O człowieku). Przyjęta została ona bez szerszego rozgłosu, ponieważ dotyczyła problemów, w których stanowisko autora było już wcześniej znane. Restauracja władzy królewskiej w 1660 roku wywołała u Hobbesa ponowny niepokój o własne bezpieczeństwo. Wkrótce jednak obawy te porzucił, kiedy przekonał się o przychylności byłego ucznia, a wtedy już króla, Karola II. Monarcha przyznał swemu byłemu nauczycielowi stałą pensję w wysokości stu funtów. Dał „wolny dostęp do Jego Królewskiej Mości, który zawsze zachwycał się dowcipem i inteligentnymi odpowiedziami mistrza filozoficznej dysputy".7 Zawiesił nawet we własnym gabinecie portret filozofa, mimo że nie zgadzał się z jego poglądami politycznymi. Kler londyński zdołał jednak unicestwić wysiłki Hobbesa i jego przyjaciela, Aubreya, zmierzające do utworzenia szkolnictwa świeckiego. Był to więc okres, jak pisał Hobbes, w którym znajdował się on niejako w stanie równowagi między przyjaciółmi i wrogami: pierwsi nie pozwolili go zdeptać, drudzy nie dali mu się wznieść.8 W latach 1665-1666 Londyn nawiedziły kieski, które pochłonęły wiele ofiar: najpierw szalała zaraza morowa, a następnie ogromny pożar zniszczył śródmieście. Przerażeni mieszczanie gorączkowo dociekali przyczyn gniewu Bożego, Najszybciej znalazł je kler i fanatycy religijni. Jedni i drudzy zamierza- 7J. Aubrey: BńefLives, wyd. cyt., s. 152 nn. 8 F. Tonnies: Hobbes Leben und Lehre, wyd. cyt., s. 71. 20 ŻYWOT MYSUCIELA PRZECIWNOŚCI LOSU li wykorzystać te nieszczęścia do walki z ateistami. Nad Hobbesem ponownie zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. Przerażony rozwojem wydarzeń spalił manuskrypty o najbardziej radykalnej wymowie. W pierwszej kolejności ogień strawił jego łaciński poemat o bezprawiach kleru. Parlament debatował właśnie nad treścią projektu ustawy o zwalczaniu ateizmu, ale wkrótce odrzucono ten projekt. Komisja parlamentarna rozważała potrzebę nałożenia cenzury na Lewiatana. Powołana do badania przewinień filozofa skorzystała jednak ze znanego uniku prawniczego: dzięki zabiegom jego przyjaciół przekazano sprawę „specjalnej komisji", aby jej nigdy nie podjąć. Wprawdzie zabroniono Hobbesowi publikowania nowych prac, jednakże mógł on wreszcie porzucić obawy o osobiste bezpieczeństwo. Do największych rozczarowań życiowych Hobbesa należało odrzucenie jego kandydatury do Królewskiego Towarzystwa Naukowego, utworzonego w 1662 roku z tzw. niewidzialnej akademii. Jako filozof szeroko znany mógł przypuszczać, że jego reputacja na kontynencie i okazywana mu na wyspach brytyjskich łaska królewska łatwo otworzą mu drogę do Towarzystwa. Przedłożył wszystkie wymagane dokumenty, lecz zabiegi te nie przyniosły oczekiwanego rezultatu, co boleśnie zraniło jego dumę. Nie dostrzegał jakby, że jego zagorzali oponenci, jak np. Wallis, odgrywali czołowe role w Towarzystwie, któremu nadawali ton purytanie wrogo nastawieni do ateistów. Urażony Hob-bes z furią zaatakował Towarzystwo. Najpierw z oburzeniem skrytykował teorię powietrza Boyle'a, następnie zarzucił Towarzystwu lekceważenie teorii ruchu. Dowodził też, iż poświęcało ono zbyt wiele uwagi eksperymentowaniu i nowoczesnym przyrządom naukowym. Zarazem nie pamiętał o niedostatkach swojej wiedzy matematycznej i zupełnej niemal ignorancji w zakresie nauk eksperymentalnych. Mimo przeciwności losu znajdował jednak siły twórcze do pisania kolejnych dzieł. W 1668 roku dokończył pracę Bebemotk (Potwór), zawierającą zbiór udoskonalonych wersji jego wcześniejszych rozważań o społeczeństwie. Do pierwszych czytelników manuskryptu należał król Karol II, który odradził mistrzowi rychłą publikację {dzieło to wydano po śmierci autora, w 1682 roku). Aubrey zachęcał przyjaciela do pisania na aktualne tematy prawnicze, ale Hobbes ze względu na swój podeszły wiek nie chciał podjąć tych zagadnień. Jednakże po lekturze Elements ofCommon Law Bacona uległ zachętom i napisał w 1666 roku Dialogue between a Pbilosopker and a Student oftbe Common Laws of England (Dialog między filozofem a studentem angielskiego prawa powszechnego), który choć nie został dokończony, opublikowano w 1681 roku. Pod pewnymi względami Dialog był dziełem oryginalnym: antycypował zwłaszcza niektóre tezy angielskiego pozytywizmu prawniczego XIX stulecia. ŻYWOT MYŚLICIELA PRZECIWNOŚCI LOSU Mając osiemdziesiąt cztery lata, Hobbes napisał po łacinie wierszowaną autobiografię. Przez cztery następne lata zajmował się tłumaczeniem na angielski Odysei i Iliady, ponieważ - jak podkreślał - „nie miał nic lepszego do roboty". W 1675 roku opuścił Londyn. Pozostałe lata życia spędził w posiadłościach Devonshire'ów - w Chatsworth i Hardvick. Trawiło go wciąż pragnienie tworzenia. W listopadzie 1678 dowiedział się, że choroba, na którą zapadł, była nieuleczalna. Miał wtedy powiedzieć: „będę zadowolony, jeśli znajdę jakąś szparkę, aby wyślizgnąć się przez nią z tego świata". Podobno zabawiał się na łożu śmierci wybieraniem epitafium na swój grobowiec spośród propozycji układanych przez przyjaciół. Wybrał następujące; „To jest prawdziwy kamień filozoficzny". Nie zapomniał o sporządzeniu testamentu: skrupulatnie rozdzielił około 1000 funtów oszczędności pomiędzy krewnych, przyjaciół i służącego. Zmarł 4 grudnia 1679 roku. Warto jeszcze wspomnieć o niektórych przyzwyczajeniach Hobbesa opisanych przez Aubreya. Wesołe usposobienie myśliciela kontrastowało z surowością jego niedużej twarzy o szerokim czole, ozdobionej rudawymi bokobrodami i o starannie wygolonej brodzie. Żartobliwie powiadał, że pragnie, aby sława jego zależała od rozumu, a nie od kształtu brody. Nie gardził urodziwymi kobietami i dobrym winem. W niektórych biografiach przewija się nie potwierdzona informacja, że miał nieślubną córkę, która hojnie wyposażył. Powtarzał, że w swoim długim życiu był pijany około stu razy. Żył oszczędnie. Jadał skromnie, aczkolwiek bardzo regularnie. Wstawał około siódmej. Na śniadanie spożywał najchętniej chleb z masłem. Po śniadaniu wychodził na spacer, medytując do dziesiątej. Cenne myśli zapisywał natychmiast także podczas spaceru. Obiad podawano mu punktualnie o jedenastej, ponieważ „godzina Pańska" (tj. czternasta) była zbyt odległa od potrzeb jego żołądka. Po obiedzie palił fajkę, około pół godziny drzemał i dalej rozmyślał. Do 75 roku życia chętnie grywał w tenisa. Poddawał się masażom, wierząc, że krzepią ciało. Przed snem głośno śpiewał, leżąc już w łóżku. W ten sposób chciał sobie zapewnić zdrowie płuc. Wszystkim tym zabiegom przyświecało pragnienie przedłużenia życia, Na marmurowym grobowcu Hobbesa, umieszczonym w świątyni w Ault Hucknell, napisano, że był człowiekiem prawym, uczonym sławnym w kraju i poza jego granicami. Zasłużona sława tego filozofa przetrwała do naszych czasów. 22 ŻYWOT MYŚLICIELA ZNACZENIE METODY ZAUFANIE DO METODY Znane są związki wybitnych osiągnięć myśli ludzkiej z osobistym niepokojem ich twórców. Niepokój taki rozbudzały zwykle gwałtowne zmiany społeczne i polityczne. W takich właśnie warunkach - burzliwego siedemnastego stulecia - kształtowała się myśl Hobbesa. Myśliciel ten wyraźnie znajdował podnietę twórczą w dokonujących się zmianach. Podjął się więc zadania tyleż trudnego, co niezwykłego. Zmierzał bowiem do rozwiązania nabrzmiałych problemów społecznych w sposób niekonwencjonalny, posługując się metodą nauk geometrycznych. Inspiracja intelektualna wywołana wojną domową, połączona z ogromnym u niego zaufaniem do trafności rozumowań geometrycznych, doprowadziła do narodzin oryginalnego systemu filozoficznego. Przedłużanie się krwawych walk w kraju powodowało wzmożone pragnienia pokoju i bezpieczeństwa. Hobbes zakładał, że pragnienia takie nie mogą nie być naturalną i nadrzędną potrzebą każdego rozsądnego człowieka, ale dostrzegał zarazem, że tylko nieliczni Anglicy zastanawiali się nad możliwościami osiągnięcia pokoju społecznego. Jedni podkreślali oczywisty fakt, źe wojna powoduje „zabójstwa, samotność i brak wszystkich rzeczy" i rozważali sposoby, „dzięki którym powstaje i utrwala się pokój", natomiast ogromna większość społeczeństwa angielskiego, działając jakby bezrefleksyjnie, pogrążała się w otchłani wojny domowej. Z obserwacji tej rozbieżności między naturalnymi pragnieniami a irracjonalnymi działaniami filozof ten czerpał inspiracje twórczą. Ta niezgodność skłaniała go do poszukiwania niezawodnej metody usuwania dramatycznych konfliktów społecznych. Zaufanie Hobbesa do właściwie obranej metody jako sposobu zdobywania absolutnie pewnej wiedzy nie było czymś oryginalnym. Nowy był za to jego pogląd o istnieniu jednej metody, możliwej do równoczesnego zastosowania w zakresie problematyki człowieka, społeczeństwa i przyrody. Mimo jednak oczekiwań myśliciela zastosowanie metody geometrycznej nie mogło przynieść nowych prawd o rzeczywistości. Przyczyniało się natomiast do oryginalnego uporządkowania niektórych znanych już prawd i opinii. Myśliciel angielski był przy tym świadomy, że stał się dłużnikiem wcześniejszych systemów ZNACZENIE METODY ROZUMNOŚĆ 1 WIEDZA myślowych, a zwłaszcza Tukidydesa, Protagorasa, greckich filozofów przyrody, a także filozofów nowożytnych. Podzielając poglądy wcześniej znane, dodawał przecież do nich idee własne, nadając im wewnętrzną spójność właśnie za pomocą metody obowiązującej w naukach ścisłych. Urzeczony nią - podzielał typowe dla wielu myślicieli pragnienia znalezienia niezachwianej zasady wiedzy absolutnie pewnej. W odróżnieniu od Kartezjusza, również dostrzegającego zalety rozumowania stosowanego w naukach ścisłych9, Hobbes podjął próbę wykorzystania tego rozumowania także poza granicami tych nauk. Mając nadzieję osiągnięcia wiedzy pewnej również w zakresie problematyki społeczno-politycznej, metodę geometryczną podniósł do rangi uniwersalnego narzędzia poznawczego. Oryginalne pomysły społeczno-polityczne angielskiego [uozof a zrodziły się na skutek uznania, crzez nie^o xa\.et metody geometrycznej. ROZUMNOŚĆ I WIEDZA Rozumowanie, według Hobbesa, jest „liczeniem ciągów nazw ogólnych" dla rejestrowania i oznaczania ludzkich myśli. Opiera się ono na właściwym używaniu mowy i tworzy wiedzę. „Gdy człowiek rozumuje - pisał - to nie czyni nic innego, tylko ujmuje pojęciowo całkowitą sumę, dodając składniki, albo też przedstawia sobie pojęciowo resztę, odejmując jedną sumę od drugiej [...] w jakiejkolwiek dziedzinie jest miejsce na dodawanie i odejmowanie, tam również jest miejsce na rozumowanie; gdzie zas nie ma miejsca na te działania, tam rozum nie ma nic do czynienia".10 Rozumowanie polega na przechodzeniu od jednej konkluzji do następnych i sumowania ich w większe całości. Rozumowanie jest umiejętnością, a nawet swoistą sztuką, nabytą przez człowieka w społeczeństwie. Sztukę rozumowania osiąga się przede wszystkim dzięki własnej pracowitości, brak zatem naturalnych kryteriów oceny trafności rozumowania. Są one zawsze wyrazem szczególnej umowy społecznej, a głównie akceptowanych powszechnie ocen dotyczących dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości, słuszności i niesłuszności. Przeto „gdy zachodzi spór co do jakiegoś rachunku, lo strony muszą z własnej woli odwołać się do jakiegoś rozjemcy czy sędziego, którego rozstrzygnięcie obie strony przyj- »T. Hobbes: Elementy filozofii, t. H, Warszawa 1956, s. 18. 10 T. Hobbes: Lewiatan, Warszawa 1954, s. 34 nn. ZNACZENIE METOPY ROZUMNOŚĆ 1 WIEDZA myślowych, a zwłaszcza Tukidydesa, Protagorasa, greckich filozofów przyrody, a także filozofów nowożytnych. Podzielając poglądy wcześniej znane, dodawał przecież do nich idee własne, nadając im wewnętrzną spójność właśnie za pomocą metody obowiązującej w naukach ścisłych. Urzeczony nią - podzielał typowe dla wielu myślicieli pragnienia znalezienia niezachwianej zasady wiedzy absolutnie pewnej. W odróżnieniu od Kartezjusza, również dostrzegającego zalety rozumowania stosowanego w naukach ścisłych9, Hobbes podjął próbę wykorzystania tego rozumowania także poza granicami tych nauk. Mając nadzieje osiągnięcia wiedzy pewnej również w zakresie problematyki społcczno-politycznej, metodę geometryczną podniósł do rangi uniwersalnego narzędzia poznawczego. Oryginalne pomysły społeczno-polityczne angielskiego filozofa zrodziły się na skutek uznania przez niego zalet metody geometrycznej. ROZUMNOŚĆ I WIEDZA Rozumowanie, według Hobbesa, jest „liczeniem ciągów nazw ogólnych" dla rejestrowania i oznaczania ludzkich myśli. Opiera się ono na właściwym używaniu mowy i tworzy wiedzę. „Gdy człowiek rozumuje - pisał - to nie czyni nic innego, tylko ujmuje pojęciowo całkowitą sumę, dodając składniki, albo też przedstawia sobie pojęciowo resztę, odejmując jedną sumę od drugiej [...] w jakiejkolwiek dziedzinie jest miejsce na dodawanie i odejmowanie, tam również jest miejsce na rozumowanie; gdzie zaś nic ma miejsca na te działania, tam rozum nie ma nic do czynienia".10 Rozumowanie polega na przechodzeniu od jednej konkluzji do następnych i sumowania ich w większe całości. Rozumowanie jest umiejęinością, a nawet swoistą sztuką, nabytą przez człowieka w społeczeństwie. Sztukę rozumowania osiąga się przede wszystkim dzięki własnej pracowitości, brak zatem naturalnych kryteriów oceny trafności rozumowania. Są one zawsze wyrazem szczególnej umowy społecznej, a głównie akceptowanych powszechnie ocen dotyczących dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości, słuszności i niesłuszności. Przeto „gdy zachodzi spór co do jakiegoś rachunku, to strony muszą z własnej woli odwołać się do jakiegoś rozjemcy czy sędziego, którego rozstrzygnięcie obie strony przyj- 5 T. Hobbes: Elementy filozofii, t. II, Warszawa 1956, s. 18. 10 T, Hobbes: Lewiatan, Warszaw