WANDA SZUMAN Wychowanie niewidomego dziecka ZWS Warszawa 1961 S�OWO WST�PNE Rodzice! Piszemy do Was, by z Wami porozmawia� o Waszym niewidomym dziecku lub widz�cym tylko bardzo ma�o, mo�e zaledwie nik�y blask �wiat�a. Stoi przed Wami zadanie tak wielkie, a zarazem tak trudne, jak rzadko przed kim. Spad� na Was niezwykle ci�ki obowi�zek wychowania z ma�ego kaleki, pozbawionego nieomal najwa�niejszego ze zmys��w - cz�owieka zdrowego, inteligentnego, dobrego i szcz�liwego, w najg��bszym znaczeniu tych s��w. Tak�e cz�owiek niewidomy staje si� szcz�liwy, je�eli czuje, �e jest pod wielu wzgl�dami samodzielny, a w ca�ym �yciu po�yteczny sobie, swemu otoczeniu i spo�ecze�stwu. Pami�taj Matko, Ojcze, �e od Was w wielkiej mierze zale�y, czy Wasze dziecko b�dzie ju� teraz z ka�dym dniem zr�czniejsze i medrsze, swobodniejsze, czy b�dzie bra�o udzia� w �yciu rodzinnym, a p�niej i szerszego �rodowiska, czy te� b�dzie trwa�o nieruchomo w jednym miejscu, bierne, bezczynne, znudzone i samotne. Dziecko niewidome jest przecie� zasadniczo tak zbudowane, jak inne dzieci, ma zdrowe n�ki, raczki i jest - poza kalectwem. - zdrowe, niech wia� staje sie^ silne, zr�czne tak jak inne dzieci, niech si� du�o rusza, �mieje, �piewa, opowiada i niech si� du�o bawi. Nie okazuj mu lito�ci, staraj si� te� usilnie, by nikt tego w jego obecno�ci nie czyni�. Ale za to kochajcie je najsilniej ze swoich dzieci, wszystkimi si�ami, bo jeste�cie mu najbardziej potrzebni. Przytulajcie je cz�ciej od innych, miejcie dla niego wi�cej u�miechu, pogody i czasu. Wasze przygn�bienie mo�e �le oddzia�ywa� nie tylko na to dziecko, ale i na wszystkie Wasze dzieci. Nie doszukujcie sie^ przyczyny �lepoty Waszego dziecka, w samych sobie, ani te� w innych ludziach czy przypadkach. Rozpami�tywanie nic nie pomo�e, przeciwnie - rozdziela nieraz rodziny i burzy zgod� tak konieczn� dla dziecka, kt�re nale�y natchn�� wiar� w dobro i pi�kno �wiata. Starajcie si� by� bliscy swojemu niewidomemu dziecku, bawcie si� i pracujcie z nim. Unikajcie jednak zbytniego uczuciowego i czynno�ciowego zwi�zania dziecka z Wami, zw�aszcza s matk�. Pami�tajcie Matki, se Wasze dziecko b�dzie musia�o nieraz rozstawa� si� z Wami by i�� do przedszkola, a w ka�dym razie do szko�y podstawowej i nast�pnie do dalszej, zawodowej. Uczcie Wasze dziecko zawczasu samodzielno�ci i zaradno�ci, ob�dzie mu stosunkowo �atwo dawa� sobie rad� w nowych warunkach, nawet w obcym otoczeniu. � Ze wzgl�du na znaczenie wczesnych lat �ycia dla dalszego rozwoju niewidomego dziecka i z uwagi na zakre�lone ramy tematu omawiamy tu zasadniczo tylko zagadnienie dzieci przedszkolnych. Poruszamy jednak pokr�tce niekt�re p�niejsze kwestie, np. dotycz�ce wakacji dzieci szkolnych, niejako w odpowiedzi na cz�ste pytania rodzic�w na ten temat. Wychowanie niewidomego dziecka nie jest spraw� prost�. W tym trudnym zadaniu chcemy Warn dopom�c jak najlepiej, tote� za��czamy na ko�cu ksi��ki wykaz odpowiednich lektur oraz informacje o instytucjach sprawuj�cych opiek� nad dzieckiem niewidomym. Rozdzia� I WYCHOWANIE NAJM�ODSZYCH DZIECI Stoicie przy w�zku Waszego niewidomego niemowl�cia z b�lem i rozpacz� w sercu. Gdzie i jak szuka� ratunku, pomocy? Lekarze okuli�ci nie rokuj� ju� mo�e �adnej nadziei. Co uczyni�, jak post�pi�, by to podw�jnie bezradne niemowl� wychowa�, ul�y� mu w jego kalectwie, rozja�ni� pozbawione �wiat�a �ycie ? Wiecie, by� mo�e, jak wychowa� niemowl� o zdrowych narz�dach zmys�owych. Ale jak post�powa� z dzieckiem niewidomym? Czujecie si� osamotnieni nie widz�c znik�d rady, jak ud�wign�� ten przyt�aczaj�cy Was ci�ar. Powiem Warn wi�c na pociech� i zach�t�, �e w�r�d ludzi niewidomych znajdowa�y si� zawsze, we wszystkich czasach i krajach, jednostki dzielne, wybitne, nawet s�awne: poeci, muzycy, uczeni... Stwierdzono, �e w�r�d najwybitniejszych byli -- na r�wni z ociemnia�ymi w wieku m�odzie�czym lub dojrza�ym - r�wnie� ludzie, kt�rzy nie widzieli nic od wczesnego dzieci�stwa. ^ Pomy�lmy wi�c razem, co nale�y czyni�, by i Wasze niemowl� rozwija�o si� fizycznie i psychicznie jak najpomy�lniej. NAJWCZE�NIEJSZE ZABAWY Dop�ki niewidome dziecko le�y w w�zeczku, potrzebna mu jest bardziej ni� innym dzieciom ci�g�a nieomal obecno�� matki czy ojca. W ka�dym razie trzeba do niego cz�ciej przemawia� i �piewa� mu, bra� je na r�k�, podsuwa� mu co� do r�ki. Bawcie si� z nim wcze�nie w zabawy dotykowo-ruchowe i na�ladowcze, po��czone ze s�owami, takie jak ... "kosi, kosi, �apki", "sroczka kaszk� warzy�a", "idzie rak", "poka�, jaki jeste� du�y", "a kuku". Przecie� wszyscy rodzice ucz� z zapa�em swe widz�ce dzieci wielu tych sztuczek i s� bardzo dumni, gdy ich dzieci s� "ju� takie poj�tne". Tymi najprostszymi zabawami mo�na te� zabawia�, cieszy� i rozwija� dzieci niewidome, ucz�c je m�dro�ci odpowiedniej ich wiekowi. Wykonuj�c r�czkami dziecka ruchy klaskania przy "kosi, kosi", ruchy podnoszenia r�k przy "jaki� ty du�y", przyzwyczajamy je do samodzielnego dowolnego wykonywania ruch�w przy odpowiednich s�owach, zanim jeszcze dziecko dok�adnie pojmie ich znaczenie. Przy ,,a kuku", dotykamy d�oni� dziecka osoby odzywaj�cej i zbli�aj�cej si� to z jednej, to z drugiej strony. Zobaczymy, ile radosnego uniesienia przejawi si� w dziecku, gdy ju� bez omy�ek potrafi si� zwraca� we w�a�ciwym kierunku. Wszystkie matki ucz� swe dzieci jak najwcze�niej pokazywa�, gdzie "nosek, w�oski, uszy, z�bki, oczy". Brak wzroku nie stoi na przeszkodzie, by dziecko, przy starannej pomocy matki, nauczy�o si� - niemal r�wnie rych�o jak inne dzieci - wskazywania cz�ci twarzy na w�asnej buzi, na twarzy matki i nast�pnie tak�e na g��wce lalki lub misia. W czasie, gdy male�stwo nie umie jeszcze samo wodzi� r�czk� po swoim ciele i odszuka� swych paluszk�w, jest ono bardzo uradowane, kiedy doro�li wpierw sami dotykaj� i g�aszcz� jego g��wk�, plecy, n�ki, a potem czyni� to jego r�czk�. Dziecko niewidome cieszy si� r�wnie�, gdy obwodzimy jego paluszkami dooko�a ca�� jego twarz lub szyj�, a nawet rami�. Pewien dwuletni nie�mia�y ch�opczyk, ma�o jeszcze m�wi�cy, poprosi� mnie kiedy� sam: "Obmacaj g��wk�". G�aska� czy obwodzi� mo�emy jedn� d�oni� lub te� obu dzieci�cymi d�o�mi. Wdra�amy dziecko w ten spos�b do pos�ugiwania si� obu r�czkami. Matka mo�e " r�wnie� zach�ca� dziecko do chwytania jej r�k,-kt�re trzyma, na zmian�, nieco nad g��wk� dziecka lub z boku. Podawanie r�czki, robienie "pa", g�askanietwarzy matki, to wszystko s� czynno�ci dost�pne ju� rocznemu niewidomemu dziecku. Widzimy wi�c, �e sporo pierwszych zabaw ka�dego, a tym bardziej - niewidomego niemowl�cia odbywa si� bez udzia�u zabawek czy jakichkolwiek przedmiot�w. Najwa�niejszy jest tu sam bliski kontakt z matk�,, ciep�o i �agodno�� jej dotyku i g�osu. G�os matki! Ka�da matka przemawia do swego niemowl�cia niemal przez ca�y ci�g dnia najczulszymi s�owy, najmilszymi melodyjnymi- tonami. Sam d�wi�k jej g�osu, zw�aszcza w po��czeniu z dotykiem^ o�ywia i cieszy ka�de male�stwo; pociesza je, gdy jest cierpi�ce, uspo kaja, gdy zbyt pobudzone, usypia - senne. Pod wp�ywem g�os�w rodzic�w pochylonych nad niemowl�ciem, pojawia si� pierwszy u�miech na twarzy niewidomego dziecka, poruszaj� si� tak�e r�czki, ruszaj�; si� usta, dziecko wydaje pocz�tkowo tylko nieartyku�owane d�wi�ki,. lecz wkr�tce zaczyna gaworzy� i na�ladowa� s�owa przez Was wymawiane. Tak powstaj� pierwsze ludzkie s�owa, wyra�ny dow�d, �e w tej g��wce, pozbawionej mo�no�ci widzenia, pracuje jednak uwaga, pami��,. a tak�e rozwija si� odr�nianie, powtarzanie i rozumienie mowy ludzkiej, czyli zdolno�ci, kt�rymi ju� roczne dziecko przewy�sza najm�drsze nawet zwierz�ta. Zreszt� i g�osom zwierz�t przys�uchuje si� dziecko" niewidome z zaciekawieniem, rozr�nia r�wnie� i na�laduje ch�tnie ha�asy czy turkoty poszczeg�lnych pojazd�w lub maszyn. Tak! Dziecko niewidome jest przede wszystkim dzieckiem, mo�e ono si� rozwija� pos�uguj�c si� pozosta�ymi zmys�ami. Do tego dopomaga mu w�a�nie w zaraniu �ycia Wasza czu�a opieka; sprawia ona, �e dziecko si� rozja�nia, �e coraz wi�cej gaworzy, m�wi i �mieje si�,. staje si� coraz �ywsze i weselsze, zw�aszcza gdy Wy cz�sto weselicie si� razem z nim. Pozw�lcie mu ws�uchiwa� si� we wszelkie odg�osy^ sprz�tania, przesuwania krzese�, mycia, odstawiania garnk�w, rozmowy rodzic�w z r�nymi lud�mi. Niech naoko�o Waszego dziecka wci��. si� co� dzieje. Nie zostawiajcie go w najdalszym, najcichszym czy najciemniejszym k�cie pokoju. �wiat�o jest jego organizmowi tak�e bardzo potrzebne. Nastawiajcie mu radio (niezbyt g�o�no i niezbyt d�ugo). Niekt�re niemowl�ta s� bardzo wcze�nie wra�liwe na muzyk�. Matka l 1/^ letniego Lesia zauwa�y�a, �e jej synek jest szczeg�lnie skupiony w czasie radiowych audycji dla ma�ych dzieci i nie lubi, gdy mu wtedy przeszkadza� g�o�n� rozmow�. , Nastawianie radia tak, by dziecko niewidome mog�o je s�ysze� jak. najlepiej, nale�y tak�e do wa�nych zada� rodzic�w dziecka niewidomego. Ale nie s�d�cie rodzice, �e dziecku Waszemu wystarczy tylko. s�uchanie radia czy innej muzyki. ZBLI�ENIE DZIECKA DO OTOCZENIA Ka�demu dziecku, a zw�aszcza niewidomemu, potrzeba niemal ci�g�ego kontaktu z �ywymi osobami, przede wszystkim z rodzicami, "y mia�o do kogo wyci�ga� r�czki, unosi� si�, posuwa�, jakby prosz�c Ry�. l. Siadam ostro�nie o pomoc w stopniowym poznawaniu wszystkiego, co je otacza l we wszystkim, co chcia�oby robi�. Matka zbli�a si� do dziecka nie tylko ze s�owami i pieszczotami, podaje mu te� wci�� co� do r�ki, przesuwa jego r�czki wzd�u� kraw�dzi ��eczka, a pr�cz tego prowadzi male�stwo po mieszkaniu, zanosi do r�nych miejsc i mebli, wtedy gdy ono jeszcze samo pod��y� tam nie mo�e. Trzymaj�c dziecko na kolanach pomaga mu matka siedzie�, zanim ono zdo�a samo si� utrzyma� w tej pozycji; przy pomocy matki poznaje dziecko st�, serwet� i wiele, wiele rzeczy b�d�cych na stole, na szafce, przy oknie itd. Nie nale�y jednak dziecka niewidomego nosi� na r�ku zbyt wcze�nie �l O i zbyt d�ugo, by nie powodowa� skrzywie� s�abych jeszcze ko�ci. Dziecko powinno samo �wiczy� swe mi�nie i stawy, posuwaj�c si� w kierunku przedmiot�w, kt�rych szuka. Rodzice powinni zawczasu dba� o pra^ wid�owy rozw�j niemowl�cia, sprawdza� � czy w odpowiednim czasie unosi ono g��wk� le��c na brzuszku (2-4.miesi�c),,a potem -le��c na plecach (4-5 miesi�c) - czy w odpowiednim czasie siada, posuwa si� samodzielnie w ��eczku. Je�eli tak - nale�y je wsadzi� do kojca, by mog�o tam u�y� jak najwi�cej ruchu, by nauczy�o ;si� raczkowa�. Warto obejrze� wzorowo urz�dzone kojce w niekt�rych ��obkach. Stopniowo niech te� dziecko i poza kojcem posuwa si� na czworakach. Tak�e nauk� chodzenia trzeba zaczyna� w normalnym czasie, nie obawiaj�c si� wci��, �e male�stwo si� uderzy. �adne dziecko na �wiecie nie nauczy si� chodzi� bez tego, by si� nie przewr�ci�o i nie nabi�o sobie guz�w. Niekt�rzy rodzice przekonali si�, �e dziecko ich pr�dzej nauczy�o si� chodzi�, gdy stawiali jego stopki na swoich stopach. Nie dbajcie przesadnie o to, by si� dziecko nie pobrudzi�o. Prawem ma�ego dziecka jest raczkowanie po pod�odze ju� w czwartym kwartale pierwszego roku �ycia. Je�eli dziecku niewidomemu odmawiamy tego prawa, przyczyniamy si� do op�niania i zahamowania rozwoju jego ko�ci i mi�ni oraz jego rozwoju umys�owego. Powinno ono jak najwcze�niej nauczy� si� samo rozr�nia� dotykiem i s�uchem: st�, szaf�, ��ko, krzes�o, wiadro oraz zapami�ta� ich sta�e mtejsce i drog� do nich. Chod�cie wi�c z dzieckiem po ca�ym pokoju, nauczcie je znajdowa� drog� do ��eczka, do swego nocniczka, do zabawek. (Zdarzaj� si� niestety rodzice, kt�rzy jeszcze do szko�y przynosz� dziecko na r�kach). Nie prowadzajcie dziecka stale za r�k�. Usu�cie tylko z jego zasi�gu rzeczy �atwo si� przewracaj�ce i t�uk�ce. Drzwi nale�y zostawia� szeroko otwarte lub w og�le zamkni�te; niebezpieczne jest pozostawienie drzwi cz�ciowo tylko otwartych. Sto�eczek, na kt�rym dziecko Wasze ma siada� niech b�dzie szeroki, mocny, niewywrotny. B�d�cie zawsze blisko dziecka, tak przynajmniej, aby�cie mogli je ka�dej chwili widzie� lub przynajmniej s�ysze�. PRZYZWYCZAJANIE DO CZYSTO�CI Przebywanie rodzic�w w pobli�u male�stwa niewidomego jest te� bardzo wa�ne ze wzgl�du na przyuczanie go do czysto�ci. Wcze�nie nale�y zacz�� przyzwyczaja� je do zawiadamiania o potrzebach fizjo- 11 logicznych. Podobnie jak widz�ce dziecko, powinno si� je wysadza� codziennie o tych samych porach. Trzeba si� nauczy� spostrzega� szybko oznaki jego potrzeb i nie przeoczy� ich nawet w czasie w�asnej pracy: nieco niespokojne ruchy, s�abe, ale specyficzne g�osy, post�kiwanie, pomrukiwanie, odr�bne u ka�dego nieomal dziecka. Trzeba te� dba� o to, �eby nocniczek nie by� zbyt zimny, bo i to nieraz odstrasza dzieci od wo�ania. Mo�na pozwoli� dziecku trzyma� jak�� zaba-weczk�, np. t� kt�r� si� bawi�o do chwili wysadzenia. Czasami bywa. przydatne krzese�ko z nocniczkiem wstawionym w odpowiedni otw�r. Jednak nale�y unika� pozostawiania dziecka zbyt d�ugo w tej pozycji. Niepo��dana jest zmiana osoby opiekuj�cej si� dzieckiem w czasie przyzwyczajania go do informowania o potrzebach fizjologicznych. W razie zmiany nale�y zorientowa� now� osob� co do sposob�w, jakimi dziecko daje zna� o potrzebie za�atwienia si�. Nie trzeba denerwowa� si�, gdy przyzwyczajenie do czysto�ci zdaniem Waszym nie dosy� rych�o nast�puje. Nie triumfowa� te� zbyt wcze�nie, gdy� nawroty za�atwiania si� pod siebie zdarzaj� si� i nie nale�y tego si� wstydzi�. Najlepiej skutkuje pochwa�a lub nieraz nagroda. ZABAWKI Podawajcie dziecku Waszemu proste, ale urozmaicone zabawki: grzechotki, kuleczki, �y�eczki. K�ad�cie je blisko jego r�k, wieszajcie je obok niego, np. na por�czy ��ka, p�niej u kojca, na niezbyt d�ugiej tasiemce lub gumce. Do 6 miesi�ca starczy dziecku zwykle jedna zabawka, byle do�� cz�sto zmieniana, potem potrzebne mu s� r�wnocze�nie po dwie lub trzy zabaweczki, np. dwuk�ka, klocki, grzechotki lub patyczek i pude�ko, a stopniowo i wi�cej. Przysuwajmy te� r�ne v przedmioty do st�p dziecka, by i n�ki'pobudza� do o�ywionego ruchu. Kieruj�c r�czk� dziecka stukajcie �y�eczk�, patykiem o r�ne przedmioty, dzwo�cie dzwoneczkiem, zaciskajcie paluszkami dziecka piszcz�ce lalki gumowe, wtedy zwykle dziecko samo zacznie bawi� si� wkr�tce w podobny spos�b. Z ko�cem pierwszego lub z pocz�tkiem drugiego roku �ycia podsuwajcie dziecku r�ne zabawki, g��wnie grzechoc�ce, d�wi�cz�ce itp., k�ad�c je jednak na stoliczku czy krzese�ku stoj�cym obok ��eczka i podaj�c dziecku tasiemk� lub pasek, do kt�rych przywi�zali�my te przedmioty. W ten spos�b nauczy si� dziecko pos�ugiwa� narz�dziem: 12(paseczkiem) i si�ga� do rzeczy nieco oddalonych. P�niej k�adziemy te przedmioty na tych samych miejscach, ale ju� bez tasiemek. Bawimy si� tak�e z male�stwem, chowaj�c zabaweczki na zmian� w jego r�kawek czy pod bluzeczk�. �atwiej wtedy dziecku znale�� te przedmioty, bo wyczuwa je, gdy dotykaj� jego sk�ry, trudniej mu jednak wydobywa� je spod ubrania. I tak np. ci�gnie nieraz male�stwo zabawk� wraz ze swym r�kawem czy ko�nierzykiem. (Podobnie post�puj� te� i widz�ce dzieci w tym samym mniej wi�cej wieku oraz dzieci starsze z pora�eniami r�k). Przyjrzyjcie si� zabawie innych dzieci w r�wnym wieku i troszczcie si� nie o to, by Wasze dziecko umia�o to samo wykonywa�, ale by pr�bowa�o to robi� po swojemu. Czasami udaje si� taka zabawa natychmiast po podaniu dziecku odpowiedniego przedmiotu, np. du�ej, lekkiej pi�ki, gdy ono j� zaraz zacznie w ��ku popycha� i posuwa� r�czkami i n�kami. P�niej dopiero pr�buje j� podnosi� i k�a��, najpierw jakkolwiek, potem w zamierzonym kierunku, np. do r�k stoj�cej przy nim matki. W miar�, jak dziecko ro�nie i 'bawi si� pi�k�, staje si� ona doskona�ym nauczycielem wychowania fizycznego, pi�ka pobudza bowiem dziecko do rzucania, gonienia, chwytania, odbijania, szukania w pobli�u siebie i daleko od siebie - pod sto�em, ��kiem itd. Nauka ,,udzielana" dziecku przez pi�k� trwa w�a�ciwie przez wszystkie prawie lata szkolne, a po�yteczna rola pi�ki ujawnia si� r�wnie� w �yciu doros�ych - przy grze w siatk�wk�, koszyk�wk�, pi�k� no�n�. Pi�ka nauczy�a ju� niejedno kalekie dziecko sprawnych ruch�w i pomog�a je uzdrowi�, m. i. dzieci po Heine Medina. Niekt�rych ruch�w i czynno�ci uczy si� dziecko najlepiej wsp�dzia�aj�c z matk� lub innymi osobami, np. si�gania rzeczy spod ��eczka, przyci�gania ich kijkiem, wk�adania rzeczy do pude�ek, porz�dnego ich uk�adania itp. Zw�aszcza przy tych czynno�ciach nale�y dba�, by dziecko pos�ugiwa�o si� obu r�czkami. � Obserwowano ociemnia�� Basie, kt�ra w wieku 21/2 lat nie umia�a jeszcze u�ywa� obu r�k jednocze�nie. Bawi�a si� nawet inteligentnie i zr�cznie, ale zawsze albo praw�, albo lew� r�k�. Gdy jej podano np. misia z masy, to chwyta�a i bada�a go dotykiem tylko jedn� d�oni�, potem przesuwa�a nim po g�rnej wardze (warg� lepiej odczuwa si� "Wra�enie dotykowe ni� r�k�), nast�pnie przyk�ada�a przedmiot do oczodo�u, przesuwa�a go kilkakrotnie po swej g��wce i stuka�a nim o �cian�. 13 Dopiero pod wp�ywem wielu pr�b, polegaj�cych na prowadzeniu obu jej r�k w kierunku przedmiotu, pocz�a Basia pos�ugiwa� si� w zabawie r�wnocze�nie obu r�czkami. ' ODK�ADANIE RZECZY NA MIEJSCE Ju� od niemowl�ctwa nale�y dziecko uczy� i przyzwyczaja�, by wszystko, cokolwiek otrzymuje do r�k, oddawa�o osobie, kt�ra mu to poda�a, a nie upuszcza�o przedmiotu. Nie'jest to rzecz zrozumia�a sama przez si� dla dziecka niewidomego. Ono nie widzi przecie� r�ki, kt�ra mu co� podaje i nie widzi r�ki si�gaj�cej po odbi�r przedmiotu, nie widzi, jak spada, rozbija si� czy brudzi rzecz, kt�r� przesta�o trzyma� w r�czce. Tu zn�w, Matko, potrzebna jest Twoja wsp�praca z male�stwem, by je po prostu uczy� swoimi s�owami i ruchami: "Daj mamusi do r�ki", "podaj mamusi do koszyczka" "po�� na ko�derce", "w�� to tutaj", "od�� na krzese�ko" itp. Zw�aszcza niewidome- Ryc. 2. Ch�tnie bawimy si� "parawanikiem" 14 ^^,^^1^^=^^ "an, l^S^C^Z"'-1^ ""^ "� wid2�c^ "^ 15 nie czy innym opiekunom dziecka. O tych w�a�nie trudno�ciach opowiadaj� p�niej rodzice przychodz�c do Poradni dla Rodzic�w Dzieci Niewidomych. ROZMAITO�� TWORZYW Podawajcie Waszym dzieciom r�ne przedmioty codziennego u�ytku <io zabawy: paski, wst��ki, nawet papier i ... ksi��ki. Po co niewidomemu papier? - pytaj� niejedni rodzice. Tymczasem papier jest bardzo po�yteczn� zabawk� dla ka�dego niemowl�cia. W normalnych warunkach ju� o�miomiesi�czne dziecko, gdy mu pozostawi� wyb�r, si�ga cz�ciej po papier ni� po inne zabawki. Papierem bawi si� dziecko bardzo d�ugo, mog�c �atwo zmienia� jego kszta�t w r�norodny spos�b, czego nie mo�na uczyni� np. z deseczk�. Podarujcie swojemu dziecku przede wszystkim szeleszcz�ce papiery: pergamin, celofan, lecz tak�e papier zwyk�y lub krepowy oraz karton r�nego rodzaju i grubo�ci, np. karton falowany. Niech si� dziecko nauczy manipulowa� papierem, mi�� go, rozk�ada� i sk�ada�, powiewa� nim, rzuca� i podnosi�, drze�, rozwija�, owija� co� w papier itd. (Nale�y jednak uwa�a�, �>y najm�odsze dzieci nie pr�bowa�y je�� papieru). Podobnie jak innym dzieciom, podawajcie ju� niewidomym male�stwom ksi��eczki do r�ki, najlepiej z kartonu, tzw. parawaniki (dzieciom niewidz�cym - tak�e dzieci�ce ksi��eczki kolorowe). Niewidome dzieci lubi� otwiera� ksi��ki i zamyka�, ustawia� itp. Dawajcie dziecku tak�e papierowe torebki i pude�ka do otwierania a zamykania. Zwr��cie uwag�, jak ono niezmordowanie pracuje, jak przewraca i obmacuje torebk� czy pude�ko ze wszystkich stron, zanim nauczy si� je otwiera� i wyjmowa� to, co jest wewn�trz. Rodzice, b�d�cie wsp�lnie z Waszym dzieckiem ci�g�ymi radosnymi wynalazcami. Ono si� cieszy, �e nauczy�o si� z czym� sobie radzi�, Wy - �e poznajecie, czego i jak� drog� dziecko si� uczy. SWOBODA PORUSZANIA SI� Do zaj�� z zabawkami, papierem itp. potrzebny jest te� male�stwu -niewidomemu - bardziej ni� innym dzieciom - stolik, aby mog�o na nim rozk�ada� i ustawia� swoje skarby. Jednak dziecko zar�wno 16 widz�ce, jak i niewidome nie powinno wci�� siedzie� na krzese�ku i pracowa� tylko r�czkami. Przeciwnie, powinno ono m�c ka�dej chwili wsta�, chodzi�, biega�, pcha� w�zek czy - w ostateczno�ci - krzes�o. W ka�dym razie warto dawa� r�wnie� dziecku niewidomemu wi�ksze ,,pojazdy" do zabawy, rozmaite wozy, auta... Ci�gni�cie ich na sznurku, �adowanie i wy�adowywanie s� to w�a�nie odpowiednie zaj�cia, zanim dziecko dojdzie do lat przedszkolnych. Zapoznajcie dziecko z ca�ym mieszkaniem i najbli�szym otoczeniem Wychowanie niewidomego dziecka - 2 domy. Czy w pokoju, czy w sieni prowad�cie je tak, by mog�o dotyka� �cian i mebli. Uczcie je uwa�a� na pr�g i na wycieraczk�, wchodzi� na schodki (najpierw na czworakach) i schodzi� zsuwaj�c si� ze stopni, naturalnie z pocz�tku przy Waszej pomocy. Pobiegajcie z dzieckiem i go�cie je, wchod�cie z nim na ma�e g�rki i niewielkie wzniesienia terenu, zbiegajcie razem z dzieckiem, jak to czyni� rodzice lub starsze rodze�stwo z widz�cymi dzie�mi. Niech si� ono du�o porusza i biega w�r�d znanej mu przestrzeni. (Jedna z matek przeci�ga�a link� mi�dzy Ry�. 5. Przechodz� pod konikiem meblami, pokojami, drzewami; przy tej lince nauczy�o si� dziecko sprawnego chodzenia i biegania). Zabierajcie swoje dziecko codziennie na spacer, niech poznaje przy pomocy rodzic�w du�o ciekawych rzeczy. UBIERANIE I JEDZENIE Pozostaj� nam teraz do om�wienia czynno�ci, kt�re normalnie ka�da matka wykonuje tysi�ce razy przy swym dziecku, czyli karmienie go ;! ubieranie, zw�aszcza w pierwszych latach jego �ycia. Czynno�ci te ;19 poch�aniaj� stosunkowo najwi�cej czasu, zarazem podtrzymuj� one wi� mi�dzy matk� i dzieckiem i daj� doskona�� okazj� do stopniowego wdra�ania dziecka do samodzielno�ci. Czy z dzieckiem niewidomym nale�y post�powa� podobnie jak z widz�cym? Czego mo�na, a czego nale�y je uczy� ju� od niemowl�ctwa? Zaczynaj, Matko, uczy� je jak najrychlej - najpierw przez zabawy, tak jak to czyni� matki zdrowych dzieci. Niewidomemu male�stwu trzeba jednak nawet cz�ciej ni� innym dzieciom podawa� do r�czki wszelkie przybory, jak np. grzebyk i szczoteczk� oraz chwali� ka�dy jego ruch przypominaj�cy czesanie, cho�by dziecko dotyka�o iswej g��wki odwrotn� stron� grzebyka. Podobnie przy myciu. Niech si� dziecko troch� pobawi w wodzie, potrzyma myd�o, niech pr�buje samo wycisn�� wod� z g�bki, niech te� robi pian�. M�w, Matko, swemu male�stwu, �e ono ci tym pomaga, stawiaj mu te� zadania: umyj ten paluszek, umyj kolanko. Dobrze jest da� dziecku ma�y r�cznik (such� szmatk�) i poleca�: wytrzyj jedn� n�k� swoim r�czniczkiem, mamusia wytrze ciebie ca�ego tym du�ym r�cznikiem. Jak najwcze�niej uczcie dziecko ubiera� si�. Pocz�tkowo b�dzie to tylko fikcyjne zaj�cie, mimo to dawajcie dziecku do r�ki po�czoszk�, czapeczk�, fartuszek. Nawet je�li pocz�tkowo b�dzie ono np. wk�ada� czapeczk� na n�ki, to te usi�owania b�d� �wiadczy�, �e dziecko ju� my�li, �e zaczyna przejawia� ruchy celowe, a po d�u�szym okresie nieudanych pr�b poka�e Warn wreszcie z dum� po�czoszk� naci�gni�t� cho�by tylko na stop�, a potem i dobrze w�o�on�. Nale�y zreszt� pami�ta�, �e nauk� ubierania dziecka zaczynamy od zach�cania go do rozbierania si�, do �ci�gni�cia fartuszka, trzewiczka, kt�re sami pocz�tkowo �ci�gamy do po�owy. Wszelkie u�atwienie dziecku tych czynno�ci ma tu du�e znaczenie. Znaczne trudno�ci maj� rodzice dzieci niewidomych przy karmieniu dziecka. Ma ono zwykle za ma�o ruchu, miewa wi�c te� cz�sto mniej-.szy apetyt, a opr�cz tego trudniej ni� dziecko widz�ce przyzwyczaja si� do spo�ywania nowych potraw, zw�aszcza sta�ych. �atwiej natomiast brudzi si� przy jedzeniu, cz�ciej co� wylewa i niejedna matka, zniech�cona nieudanymi pr�bami, cho� ju� zaprzesta�a karmi� dziecko z butelki, wraca do tego sposobu. Tym samym po�ywienie dziecka staje si� bardziej jednostronne i mniej zdrowe. Jest rzecz� bardzo wa�n�, tak ze wzgl�du na zdrowie dziecka, jak i na jego wychowanie, by rodzice dziecka wcze�nie i wytrwale wk�adali du�o wysi�ku w przyzwy- 26 czajenie go do samodzielnego spo�ywania og�lnie u�ywanych potraw. Naturalnie, trzeba by� bardzo wyrozumia�ym i cierpliwym, nie tylko nie kara�, a nawet nie straszy�, bo ..mo�na osi�gn�� skutek odwrotny od zamierzonego. '�> Niech si� dziecko oswaja w zabawieikubkiem, �y�eczk�, talerzykiem^ Podaj�c mu co� do picia nalewajcie pocz�tkowo tylko po 2-3 �y�eczki p�ynu do male�kiego kubeczka i stopniowo coraz wi�cej. Przydatne s� kubeczki o dw�ch uszkach. Zach�cajcie dziecko wcze�nie, by Warn "pomog�o" trzyma� kubeczek itp. Podobnie potrawy sta�e podawajcie .dziecku najpierw tylko male�kimi porcjami, dok�adaj�c stopniowo coraz wi�cej na talerz, wzgl�dnie pocz�tkowo na ma�� miseczk�. Ma�e dosy� przy tym g��bokie miseczki, mo�na dzi� �atwo wybra� w�r�d sztucznych tworzyw. S� one jednak bardzo lekkie, wi�c �atwo je przechyli�. Nieraz polewana gliniana miseczka lepiej dziecku s�u�y. Niech rodzice pozwol� swemu male�stwu nak�ada� przez pewien czas g�^ �ciejsz� straw� paluszkami na �y�eczk�, musi ono nieraz zorientowa� si� wpierw dotykiem, jak si� ma do danej potrawy zabra�. Podawajcie 21 te� dziecku do r�k chleb i bu�k�, jab�ko, marchew, rzodkiewk� itp. Chocia� przez czas d�u�szy co� z tego pokruszy i zmarnuje, to jednak przywyka do gryzienia, a p�niej nauczy si� je�� coraz uwa�niej. Jest oczywiste, �e trzeba stawia� male�kiemu dziecku nakrycie na ceratce i zawi�zywa� mu te� spor� ceratk� pod brod� oraz my� mu r�czki przed i po jedzeniu. Ciesz si�, Matko, je�eli dziecko Ci nieraz przeszkadza przy myciu, ubraniu i jedzeniu, wo�aj�c: "ja sam". Trzeba wtedy dziecku pozwoli� na wypr�bowanie danych czynno�ci i zdobywanie zacz�tk�w wprawy w ich wykonywaniu. Niepokoj�ca jest raczej bierno�� dziecka niewidomego, p�ne pojawianie si� s�owa "sam" i co gorsze - zanik tego s�owa a zarazem i d��no�ci, kt�rej ono jest wyrazem. W nast�pstwie prowadzi to do zahamowania post�p�w w podstawowych �yciowych czynno�ciach. Wiadomo, �e znacznie mniej czasu zajmuje matce czy siostrze w�asnor�czne nakarmienie, umycie i ubranie ma�ego dziecka, za to wsp�praca z dzieckiem przy codziennych zaj�ciach domowych jest o wiele po�yteczniejsza dla jego rozwoju, ni� najszybsze i najsprawniejsze ubieranie go przez kogo�. NAUKA MOWY W�a�nie przy zaj�ciach domowych uczy si� male�stwo w drugim i trzecim roku �ycia mn�stwa celowych ruch�w, kt�re na�laduje potem w zabawie z lalk� lub misiem, a tym samym utrwala je w swej pami�ci i wyobra�ni. W czasie ubierania i karmienia dziecka matka rozmawia z nim nieustannie o tym, co czyni, np. ,,umyjemy r�czki, paluszki, szyjk�, plecy", "w�o�ymy koszulk�, majteczki, buciczki". I to s� w�a�nie s�owa, kt�re dziecko najwcze�niej rozumie i wymawia, co prawda - najpierw po swojemu. Warto przy tym pofiglowa� z dzieckiem, po�o�y� np. czapeczk� na jego n�kach, wywo�uj�c tym wiele �miechu i g�o�nej rado�ci dziecka. Zreszt� obop�lna uciecha wyst�puje przy ka�dym nowym wyrazie, ka�dej nowej czynno�ci, przy ka�dej takiej z mi�o�ci� udzielanej przez matk� "lekcji m�wienia". Nie wystarczy bowiem male�kiemu dziecku tylko to, �e starsi przy nim rozmawiaj�, by ono nauczy�o si� m�wi�. Ka�da .matka przemawia do dziecka z bliska, serdecznie i prosi 22je wprost, zach�ca, by m�wi�o. Ta'podnieta jest dla dziecka niewidomego tym wa�niejsza, �e ono przecie� nie widzi ruch�w ust osoby m�wi�cej. Dziecko widz�ce lubi �ledzi� uwa�nie ruchy ust os�b m�wi�cych-nie tylko wzrokiem, lecz r�wnie� dotykiem, wk�adaj�c wtedy r�czki do ust przemawiaj�cej do� osoby. Pobudzaj�c dziecko niewidome do powtarzania najprostszych d�wi�k�w ludzkiej mowy, np. "mamamama" -ju� w okresie gaworzenia, czy�my to zupe�nie z bliska, tak by mog�o ono dotkn�� naszej twarzy. Niech matka sama przyk�ada r�czki dziecka do swojej twarzy przy rozmowie z nim. Bez wydatnej pomocy rodzic�w ucz� si� dzieci niewidome m�wi� z wielkim op�nieniem, mimo �e maj� zwykle dobr� pami��. Trzeba jednak t� pami�� rozwija�, pobudzaj�c dziecko do m�wienia, �piewaj�c mu, a p�niej ucz�c je kr�tkich wierszyk�w i piosenek. Trzeba dziecku te� opowiada� o rzeczach, kt�re ju� pozna�o s�uchem, dotykiem, w�chem, smakiem; trzeba mu podawa� te przedmioty w czasie opowiadania o nich, by wiedzia�o o czym mowa. M�wcie te� o osobach, kt�re dziecko ju� zna. Do nauki mowy jest Waszemu dziecku potrzebna obecno�� rodzic�w nie tylko po to, by mog�o ono Was s�ysze�, rozumie� i przyswaja� sobie nowe s�owa i zdania, ale r�wnie� po to, by mog�o pyta� o wszystko, co spostrzega. Przecie� i widz�ce dwu- i trzyletnie dziecko zaczyna pyta� o r�ne rzeczy: najpierw ,,co to?", p�niej - "gdzie to?", "po �co ?", ,,kiedy ?" itp. W dzienniczku widz�cej Gra�ynki, ko�cz�cej dwa lata i trzy kwarta�y, zanotowali jej rodzice kilkakrotnie po 42 pytania "w ci�gu doby. Dziecku niewidomemu tym bardziej potrzeba pomocy rodzic�w, �e wzrok mu nie pomaga do samodzielnego spostrzegania, rozpoznawania rzeczy i je�eli rodzice nie u�atwiaj� dziecku stykania si� z coraz to innymi przedmiotami i czynno�ciami, stawia ono te� mniej pyta� ni� jego r�wie�nicy. Tymczasem pytania s� zasadniczo dowodem my�li dziecka i znakiem, �e ono chce si� uczy�, chce widzie�, zapami�ta�, �e chce m�wi�. Kr�tkie pytania, stawiane przez dziecko, s� zwykle wa�niejsze, ni� nawet d�ugie zdania. TOWARZYSZE ZABAW Je�eli rodzina nie trzyma dziecka niewidomego na uboczu, a pozwala mu bra� udzia� w codziennym swoim �yciu, zaczyna ono m�wi� 1 pyta� we w�a�ciwym czasie, wyprzedzaj�c przy tym nieraz i swoichwidz�cych r�wie�nik�w. Aby dziecko niewidome mog�o �y� �yciem prawdziwie dzieci�cym, aby m�wi�o^ Weseli�o si� i martwi�o po dzieci�cemu, potrzebni mu s� tak�e mali towarzysze zabaw. Je�eli wi�c dziecko Wasze nie ma rodze�stwa, dobierajcie mu, Rodzice, towarzyszy Ry�. 8. "Obserwacja" twarzy zabaw, pocz�tkowo raczej dziewczynki, i to nieco starsze, poniewa� maj� one zwykle wi�cej zmys�u opieku�czego. Ma�y towarzysz zabaw przyczyni si� do urozmaicenia, o�ywienia �ycia Waszego dziecka w tysi�czny spos�b. Dodatni� rol� w wychowaniu. dziecka spe�nia� mo�e zwierz� do- 24 mow�, np. pies. Pobudza on dziecko do coraz innych i �ywszych ruch�w, do przenoszenia si� z miejsca na miejsce, zmusza je do nawo�ywania, sk�ania do p�aczu, gniewu i �miechu. . , Dzieci bawi�c si� z kolegami rozmawiaj� w swoisty spos�b, rozwijaj� si� przy tym ich narz�dy mowy. (Niew�tpliwie potrzebna tu jest specjalna czujno�� rodzic�w, by zabawa nie stawa�a si� zbyt dzika i niebezpieczna). Bez zabawy dziecko niewidome gnu�nieje, staje si� apatyczne, leniwe. Towarzysze zabaw staj� si� dla� pomostem do normalnego, naturalnego trybu �ycia. Dziecko niewidome nie r�ni si� bd r�wie�nik�w pod wzgl�dem d��no�ci do sta�ego ruchu, aktywno�ci i instynktownego wprost p�du do poznawania wci�� czego� nowego. SEN Oddalone swym brakiem wzroku od otoczenia, jest dziecko niewidome pod wielu wzgl�dami bardzo samotne. Je�eli jeszcze" rodzina nie u�atwia male�stwu ��czno�ci z otoczeniem i, pod wp�ywem wiecznej obawy o dziecko, odsuw^a je coraz bardziej od wi�kszo�ci przedmiot�w, od najprostszych czynno�ci oraz od towarzystwa dzieci, dziecko niewidome samo niejako wy��cza si� z takiego "nudnego �ycia", sypia. wi�c cz�sto i d�ugo, nie tylko noc�, ale i za dnia, przy tym niekiedy wi�cej w dzie� ni� w nocy, nie odr�nia ono bowiem jednej pory od drugiej. Tym samym nara�a ono rodzic�w na niedosypianie i wyczerpanie nerwowe. Od najwcze�niejszych miesi�cy trzeba wi�c regulowa� por� i trwanie snu niewidomego niemowl�cia. Rodzice zu�ywaj� nieraz du�o wysi�ku, zanim niemowl� przywyknie do spania we w�a�ciwym czasie, a nale�y tu pami�ta�, �e nawyk snu kszta�tuje si� w�a�nie najlepiej w pierwszym roku �ycia. Niejedna matka, zaj�ta pracami domowymi, zadowolona jest, �e dziecko du�o sypia. Tymczasem sen ponad przeci�tn� miar� potrzebny jest dziecku jedynie w czasie choroby. Wskutek zbyt cz�stego czy d�ugiego snu zdrowe dziecko niewidome tylko traci czas, tak bardzo mu potrzebny do nadrabiania pozosta�ymi zmys�ami zaleg�o�ci, powstaj�cych pod wp�ywem �lepoty. 25 RUCHY ZAST�PCZE Dziecko niewidome pr�buje wynagrodzi� sobie brak zwyk�ej, naturalnej aktywno�ci, powtarzaj�c bez ko�ca jeden i ten sam ruch. Jest �to nieraz b��dnie rozumiane przez opiekun�w. M�wi� niekiedy matki, �e ich c�reczka czy synek si� bawi otwieraj�c i zamykaj�c piszcz�ce �drzwi od szafy. Tak, mo�e to by� pocz�tkowo dobr� zabaw�, wprawianie si� w otwieranie drzwi. Jednak codzienne wielogodzinne otwieranie drzwiczek przytrzymuje dziecko wci�� na jednym miejscu, ci�gle "w tej samej postawie, hamuje jego rozw�j nie tylko psychiczny, ale i fizyczny. Pozostawienie dziecka przez kilka lat z rz�du w ��eczku lub na pod�odze, w pozycji siedz�cej, z n�kami wyprostowanymi czy podwini�tymi, przyczynia si� do os�abienia n�ek, nawet do zniekszta�ce� ko�ci, mi�ni i staw�w w nogach i kr�gos�upie. Powstaj� w ten spos�b dodatkowe kalectwa, zw�aszcza u dzieci s�abych i krzywiczych. Je�eli rodzice dziecka niewidomego nie wyt�aj� swych si�, by mu dopom�c do sta�ej aktywno�ci, do sta�ej zabawy, czyli pracy i nauki dzieci�cej, wykonuje ono przez wi�ksz� cz�� dnia ruchy zast�pcze, bezcelowe a nawet szkodliwe, jak: bezustanne ssanie smoczka czy palcat nieko�cz�ce si� kr�cenie g��wk�, tarcie oczu, kiwanie si�, obgryzanie paznokci, stukanie palcami jednej r�ki o drug� itd. Dziecko w czasie tych ruch�w na nic nie uwa�a, niczego nie s�ucha, nie odzywa si�, nie nuci, nie pokrzykuje, nie bada niczego r�czkami czy w�chem. Porusza si� wci�� w ten sam spos�b, jak nakr�cona bez-rozumna maszynka. Ten sam ruch powtarza si� setki lub kilka tysi�cy razy w ci�gu godziny, kilkadziesi�t tysi�cy razy w ci�gu tygodnia, setki "tysi�cy razy w ci�gu miesi�ca itd. Ruchy te s� u niewidomych cz�sto tak silnie zakorzenione, �e nawet jako doro�li nie s� zdolni ich si� oduczy�. Je�eli takie ruchy wyst�puj� u Waszego dziecka, powinno to by� alarmem dla rodzic�w, �e otrzymuje ono zbyt ma�o strawy duchowej, ze powsta�a w jego �yciu jaka� pustka, kt�r� ono sztucznie stara si� zape�ni�. Sam zakaz zwykle nie pomaga. Jest to bowiem tak, jak gdyby kto� pustk� chcia� zape�ni� inn� pustk�. Podajcie wi�c dziecku jak�� lubian� przez nie zabawk�, a je�eli i to nie zaraz pomo�e, bo nie zawsze zdo�a oderwa� dziecko od tych ruch�w, kt�re wesz�y mu ju� niejako "w krew", w�wczas zmie�cie mu pozycj�, przebywajcie z nim cz�ciej, �przemawiajcie do�, za�piewajcie mu, pokr��cie si� z nim i potem po- 2Q dajcie mu zn�w zabawk�, wtedy ono zwykle zacznie si� ni� �adnie bawi�. W braku czasu postarajcie si� o kogo�, kto by d�u�ej z dzieckiem przebywa� i pom�g� Warn je obroni� przed tymi zahamowaniami rozwoju. �eby male�stwo Wasze wyros�o na zdrowego, zaradnego i m�drego cz�owieka, nie wystarczy mu dobre po�ywienie, ubranie i nawet serdeczna opieka. Zdrowy ruch, odpowiednia zabawa i towarzystwo ludzkie, pobudzaj�ce dziecko do my�lenia, m�wienia, do swoistego dzia�ania i sta�ego radosnego pr�bowania swych si�, to s� najwi�ksze skarby, jakimi - Ojcze, Matko - obdarowujecie swoje ukochane niewidome dziecko ju� w okresie najwcze�niejszych lat jego �ycia. Dopiero wtedy mo�ecie by� pewni, �e Wasze male�stwo wkroczy w .wiek przedszkolny wyposa�one w niezahamowan�, wielk� �ywotno��.Rozdzia� II WYCHOWANIE DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM WSPӣ�YCIE Z RODZIN� Podawali�my dot�d wskaz�wki dotycz�ce przede wszystkim dzieci do dwu lub trzech lat. Przyst�puj�c do omawiania wychowania dzieci od trzeciego roku �y<cia musz� podkre�li�, �e obowi�zuj�ca b�dzie nadal naczelna zasada dotychczasowego wychowania dzieci niewidomych, tj. wychowywania ichi \v miar� mo�liwo�ci podobnie do r�wie�nik�w widz�cych. Wszystkie ma�e dzieci wzrastaj� zwykle w domu, przebywaj�c stale u boku matki, babki lub rodze�stwa, czyli w ma�ym k�ku rodzinnym. T^k dzieci widz�ce, jak i niewidome chc� w�r�d swojej spo�eczno�ci pfsebywa�, chc� by� w niej czynne, dzia�a�. ! W normalnych warunkach dziecko male�kie ani chwili nie' usiedzi | spokojnie, wci�� si� posuwa, przesiada, chodzi, biega z miejsca na miej- | sC^, od jednej osoby do drugiej, przy tym niemal bezustannie co� po- | p^clia, chwyta, przenosi, rzuca, buduje bez niczyjej zach�ty. Tymcza- i se^ri dziecku niewidomemu brak wzroku utrudnia wszelkie zmiany i' miejsca, jak i wszelkie dzia�anie. Tote� rodzice i wychowawcy zdaj� sfX)ie spraw�, �e �lepota nie stanowi�aby tak wielkiego kalectwa, gdyby pozbawi�a niewidomych jedynie mo�no�ci ogl�dania pi�kna �wiata i Sadyby brak wzroku uniemo�liwia� dziecku tylko obejrzenie swej naj-ir>(ls%ej zabawki, swego ulubionego pieska oraz spojrzenia w twarz i Vv oczy kochaj�cej go nad �ycie matce. Nie to jest jeszcze najgorsze. Najci�szym w skutkach nast�pstwem braku wzroku jest sta�e zahamowanie ruchowe, wynikaj�ce z ograniczonych mo�liwo�ci rozpoznawania miejsca, w kt�rym si� dziecko w danej chwili znajduje oraz kierunku, w kt�rym chcia�oby si� przesun��. Lecz mimo, �e nie jeste�my w stanie W da� dziecku mo�no�ci ogl�dania mJbliz^ych mu istot i cud�w przyrody, istnieje jednak inna mo�liwo�� u�^^wienia mu swobody ruch�w oraz zorientowania go w najbli�szym, a stopniowo i w dalszym otoczeniu. Dozw�lcie dziecku niewidomemu P�ywa� wci�� tu� przy Was, w czasie ci�g�ej zmiany wydarze� dnia ^ ^ bezpo�redniej blisko�ci rodzic�w, przy pomocy Waszych dobr^ , m�drych serc i d�oni, kieruj�cych krokami dziecka i Jego r^ar^^ rozezna si� ono wkr�tce w mieszkaniu i zapozna z Waszymi ^'"^mo�ciami domowymi. Wsp�dzia�anie rodzic�w i rod^�st^^ ^ dzie�mi niewidomymi jest dla Waszego dziecka najlepsi nau^, ^ ^^ ^ odejdzie od Was pod opiek� zak�adu specjalnie dlai fW^czonego. Tylko gdy dziecko nie zostaje odsuni�te od �ycia rodziny, me ^ czuje ono wtedy swej samotno�ci, swego kalectwa, kt�rego mo�eJW;^ nie rozumie, ale skutkiem kt�rego ju� cierpi prze�ywaj�c nud�. Jeili (, nuda i brak ruchu powoduj� cierpienie ludzi doros�ych, to tyn bariao^j __ rozkwitaj�cych ma�ych istot. Starajcie si� wi�c - Matko, 0]a - ^ __ usilnie, by Wasze male�stwo mia�o wci�� co� do "roboty" razem a ^ ^^_ Pozw�l mu Matko, by ono Ci "pomaga�o", mimo ze pr% A ^ ^ podobnie zreszt� jak i inne ma�e dzieci, raczej aptWi^dza. Jednak Twoja mi�o�� matczyna usposabia Ci� do tego, �e M�jej chwili obejmujesz uwag� i sercem zar�wno sw� w�asn� prac�,, Jaku 1 ^dzia�anie" swej dzieciny. Ju� od drugieg0 !oku ^c\a-1 P'^ "'^tteystkie lata przedszkolne znajduje si� dziecko w okresie na�ladomictB,. ^ ^hce robi� to samo co inni, wykonuje te sann� ruchy, nie zawze /"^umiej�c ich cel i nie dbaj�c o ich wynik. Male�stwu me potrafi^iw^u samodzielnie na�ladowa� Waszych czynno�ci, kt�rych ono nie WztS^^ dopom� Matko do ich na�ladowania, u�atwiaj�c mu "obejrze� Wekami" Twe narz�dzia pracy i Tw� prac�. Gdy matka sprz�ta, po^A^ ^ziecko chce (w pewnym okresie) te� koniecznie zamiata�, iiteissujt s;^ 3^ ^ ^^ ^ dlaczego posuwa si� po ca�ym pokoju, co tak sA�^sci. Niewidome - zreszt� przewa�nie i widz�ce - dziecko me clii g ^ 3^ wtedy bawi� ani lalk�, ani samochodzikiem. Daj mu wi�c Matko ma�� szczotek i^sciereczk� do r�ki, raz i drugi daj mu - po umyciu - i t� du�^szczoll{ i)^ ^ �mietniczk� do "obejrzenia". Wyznacz dziecku najpierw jties�j^,ejs^ ^ zamiecenia i odkurzenia, np. por�cz jego ��eczka, jego bes^ge^ _ cho�by na niby, a P�niej dopomo�e ci ono rzecz^citpr^ p^y sprz�taniu mieszkania. 29 Gdy dziadek lub kto� inny w pokoju czyta gazet�, dajcie wtedy dziecku gazet� czy papier do r�ki. Matka gotuje - niech dziecko zapoznaje si� z marchwi�, buraczkami, z ziemniakami. Ka�de z tych warzyw troch� inaczej pachnie, ka�de ma troch� inny kszta�t, jedno ma jeszcze listki, drugie p�dy. Gdy dziecko otrzyma troszk� kaszy, cukru, cienkiego i grubego makaronu, podczas gdy matka r�wnocze�nie co� z tego gotuje, jest ono uszcz�liwione w poczuciu, �e ono te� robi ,,obiad dla tatusia". Dziecko jest r�wnie� bardzo dumne z d�wigania bochenka chleba itp. czynno�ci. Kiedy matka szyje, nale�y dziecku da� - zale�nie od wieku - najpierw tylko szmatk� i nitk�, potem i ig�� (ig�� dosy� du��, niezbyt ostr� "cer�wk�"). Pocz�tkowo dziecko tylko przek�uwa szmatk�, p�niej przeci�ga szwy przez materia� w dowolnym kierunku, a nast�pnie dopiero pr�buje szy� naprawd�, robi�c jeden �cieg za drugim (dobre us�ugi oddaje tu pocz�tkowo karton, jako materia� bardziej sta�y ni� tkanina, na kt�rym ponadto lepiej si� wyczuwa szwy). Ojciec niechaj pozwala dziecku niewidomemu drepta� naoko�o siebie w czasie r�nych zaj�� w domu, w piwnicy czy na poddaszu. Gdy ojciec nosi drewna, niech daje dziecku par� drewienek do ponoszenia oraz m�otek i gwo�dzie do potrzymania przy naprawie sto�ka. Pozw�l mu te�, Ojcze, dotkn�� wtedy miejsca wymagaj�cego naprawy, przed i po jej wykonaniu. W ogr�dku czy w polu niech dziecko wysiewa z Wami troch� nasionek, niech pr�buje - cho� niezdarnie - plewi�, grabi�, niech sypie z wami kurom ziarenka itd. Przy takich wsp�lnych zaj�ciach dziecko jest radosne, szczebioce, my�li o "swojej robocie" z mamusi� i tatusiem.- Nie nuda, bezczynno�� i wi�dni�cie na uboczu jest wtedy jego udzia�em, lecz �ycie pe�ne ruchu, z nieu�wiadomionym jeszcze, cho� ju� g��boko prze�ywanym poczuciem, ze jest ono kochane, cenione. Dni dziecka s� wype�nione bogatymi wra�eniami mimo braku �wiat�a. M�wi�c o umo�liwianiu dziecku niewidomemu przebywania w bezpo�redniej blisko�ci pozosta�ych cz�onk�w rodziny, mia�am na my�li g��wnie potrzeby dzieci dwu-czteroletnich, kt�rym wystarcza zwykle jeszcze pozorne na�ladowanie czynno�ci os�b doros�ych. U dzieci cztero-siedmioletnich na�ladownictwo ma charakter coraz powa�niejszy i polega� zaczyna na rzeczywistym wykonaniu ruch�w i czynno�ci-doros�ych. T� drog� zdobywa dziecko ju� w wieku przedszkolnyni- 30 niezmierny wprost zas�b do�wiadcze�, wyobra�e� i sprawno�ci - zale�nych w pewnej mierze od sk�adu rodziny, jej warunk�w �ycia i od stopnia udzia�u dziecka w codziennych sprawach domowego ogniska. ZAJ�CIA OSOBISTE Niekt�re z codziennych czynno�ci osobistych, jak jedzenie, mycie si� i ubieranie powinno ka�de dziecko nauczy� si� wykonywa� w�a�nie-w okresie przedszkolnym, przy czym jednak dzieciom niewidomym nieodzowna jest pomoc os�b doros�ych. Pomoc ta powinna polega� na rzeczywistym uczeniu dziecka, a me na wykonywaniu za nie tych czynno�ci. Dzieci zbytnio wyr�czane i pieszczone nie rozwijaj� si� nale�ycie. O�mio- i dziesi�cioletnie, a czasami i starsze, nie umiej� nie tylko samodzielnie je�� i ubiera� si�, ale nawet i sprawnie chodzi�. Zar�wno nadmiar, jak i kra�cowy brak opieki powoduj� podobne szkody. Podajemy tu tylko kilka z licznych znanych nam fakt�w. Dziewi�cioletni Wiesio, przywieziony do Zak�adu dla Dzieci Niewidomych do Owi�sk, nie umia� si� my� ani ubiera�, a nawet je�� samodzielnie. Winne temu by�o wychowanie, gdy� w domu wci�� go-obs�ugiwano, a dziadek podawa� mu do ust ka�dy k�s �ywno�ci, nawet chleba. Ile� trzeba by�o trudu i po�wi�cenia ze strony wychowawc�w, by nadrobi� b��dy rodziny i �eby Wiesio nie zachowywa� si� jak niemowl�. O�mioletni Mi� oraz Zbyszek w Bydgoszczy nie umieli sprawnie Je�� ani si� my�, ani ubiera� i nawet'zdj�� po�czoch czy odpi�� guzika. Trwa�o to niemal rok, zanim obydwaj ch�opcy nauczyli si� tych. tak potrzebnych ruch�w. Mi� w dodatku'ledwie chodzi�, bo mia� nogi. bardzo powykrzywiane, w domu siedzia� bowiem stale na pod�odze. Fylko d�ugotrwa�e le�enie w gipsie mo�e uratowa� to dziecko przed-drugim powa�nym kalectwem. Jedenastoletnia dziewczynka, inteligentna, wykazuj�ca w szkole-na ogol dobre post�py, jest kra�cowo nieudolna we wszelkich pracach r�cznych. Jest w�t�a, ma palce chude i s�abe. Dziecko to przez osiem . a przebywa�o niemal stale w ��ku, nie z powodu choroby, lecz po-_ewaz w jednopokojowym mieszkaniu znajdowa� si� tak�e warsztat. awiano si� mianowicie, by niewidoma dziewczynka poruszaj�c si� "ie wyrz�dzi�a szkody sobie lub innym. 31 Czy mo�na niewidome dzieci przedszkolne nauczy� samemu obs�ugiwa� si� w tych najbardziej potrzebnych, codziennych czynno�ciach ? Wielu rodzic�w dzieci niewidomych potrafi wychowa� ju� w wieku przedszkolnym jednostki zaradne, samodzielne, a tak�e zdrowe i dotrze zbudowane. Z do�wiadczenia tych w�a�nie m�drych rodzic�w, cho� rozsianych po r�nych po�aciach kraju, dowiadujemy si�, jakimi drogami i sposobami nale�y post�powa�. Mo�liwo�ci usamodzielniania dzieci przedszkolnych dowodz� osi�gni�cia przedszkola dla niewidomych, potwierdzaj� to tak�e liczne prace o niewidomych, drukowane w r�nych krajach. Przejd�my wi�c wsp�lnie my�l� poszczeg�lne zagadnienia, dotycz�ce wychowania przedszkolnych dzieci niewidomych pocz�wszy od trzeciego roku �ycia. MYCIE Mycie si�, jak zreszt� wi�kszo�� naszych codziennych zaj��, sk�ada si� z wielu drobnych odr�bnych ruch�w, � kt�rych doro�li zwykle nie Ry�. 9. Myjemy z�by 32 zdaj� sobie ju� sprawy. Ale wystarczy zajrze� do jakiegokolwiek przedszkola, aby si� przekona�, ile czasu i uwagi przeznaczaj� wychowawczynie na nauczanie tych sprawno�ci dzieci widz�cych, mimo �e przecie� korzysta�y one ju� z kilkoletniej nauki od swych matek. W nauczaniu dziecka niewidomego konieczny jest wybitnie du�y udzia� jego �wiadomo�ci. Poka� wi�c, Matko, swojej dziecinie, jak ma namydli� ca�� d�o� jedn� i drug�, jak ma je pociera� przy nieco zgi�tych palcach, jak ma si� pos�ugiwa� szczoteczk� do paznokci i jak wyciera� do sucho�ci d�o� i palce, zar�wno z wierzchu, jak i od spodu, jak my� i wyciera� r�k� a� do przegubia czy przedramienia. Dla urozmaicenia nauki i lepszego jej zrozumienia nale�y dziecko zach�ci� do "ogl�dania dotykiem" d�oni kogo� z otoczenia, m�wi�c np. ,,Zobacz, czy mamusia �amydli�a ca�e r�ce, czy dobrzeje wytar�a?" "Patrz r�czkami, czy tw�j braciszek umie dobrze si� my�?" Niech te� dziecko trzyma sw� d�o� przy twarzy matki myj�cej z�by i niech przyk�ada sw� r�k� do r�ki matki, gdy ona myje mu z�bki. UBIERANIE � w"' Przyzwyczajanie dziecka niewidomego do samodzielnego ubierania si� bardziej jeszcze ni�li mycie wymaga d�ugotrwa�ej i planowej nauki. Tak jak w poprzednim okresie staramy si� najpierw, aby dziecko nauczy�o si� samo rozbiera�, zaczynaj�c od �atwiejszych czynno�ci, np. zdejmuj�c czapk�, szalik, pantofel, po�czoszki, majteczki. Zdejmowanie przez g�ow� koszuli, sukienki czy bluzy jest znacznie trudniejsze i tu trzeba nieco d�u�szej pomocy matki. Przy ubieraniu si� najtrudniej �dzieciom bezwzrocznym rozr�nia� prz�d i ty�, np. majtek, sweterk�w, tote� niejedna matka przyszywa na wierzch kieszonk� lub jaki� znaczek. Bardzo k�opotliwe jest dla. przedszkolnych ch�opc�w niewidomych "wk�adanie koszul lub bluz z r�kawami (nieraz nawet i dla dzieci nieco starszych). Cztery otwory - i jak je znale��, od kt�rego zacz�� nak�ada� to ubranie ? Gdzie tu wsuwa� r�ce do r�kaw�w ? Tyle przecie� -zapi��, cztery do pi�ciu ma�ych guzik�w i ma�ych dziurek. Trzeba "wi�c dzieciom niewidomym u�atwi� t� ci�k� prac�. , , Dziecko przedszkolne ma przecie� si� uczy� bawi�c si�., Przy tym nale�y chroni� doros�ych, przede wszystkim matk�, przed zu�ywaniem .zbyt wielkiej ilo�ci czasu na ubieranie dzieci, przed zbyt cz�stym od- ^ychowanie niewidomego dziecka - 3 rywaniem jej od innych prac. Dawajmy wi�c dzieciom bielizn� i ubrania wierzchnie dosy� proste i lu�ne, �atwe do wk�adania i zapinania. Niech guziczki nie b�d� zbyt ma�e, dziurki nie zanadto ciasne, raczej wchodz�ce na guzik nieco �atwiej ni� w ubraniach dzieci widz�cych, Ry�. 10. Z du�ymi guzikami najtrudniej sobie poradzi� zw�aszcza przy p�aszczu. Zapi�cie Bielizny i ubra�, umie�ci� nale�y na przedzie i unika� wie&iej ilo�ci zapi��. Majteczki powinny mie� w pasie gumk�, �eby dziecko samo mog�o je �atwo zsuwa� i wsuwa�. Przez pewien okres warto dawa� ch�opcom tylko koszulki z kr�tkimi r�kawami lub bez, jak przy koszulkach sportowych. Specjalnie wa�ne 34 Ry�. 11. Szelki przeszkadzaj� przy ubieraniu s� dla dzieci niewidomych kieszonki, kt�re powinny si� znale�� w ka�dym ubraniu, o czym pom�wimy jeszcze dalej. Pr�cz odpowiedniego kroju i zapi�� w ubraniu wa�ne jest utrzymanie przez matk�, a p�niej i przez dziecko, stale tej samej kolejno�ci Przy rozbieraniu i ubieraniu oraz tego samego sposobu i miejsca odk�adania i sk�adania odzie�y czy obuwia. D�ugo to trwa, zanim dziecko s1? nauczy rozr�nia� prawy i lewy bucik, zanim potrafi je zasznuro- 35 Ry�. 12. Mam 4 lata. Sam sznuruj� buciki � wa�, a najd�u�ej - nauka zawi�zywania sznurowade�. Tu zn�w trzeba u�atwia� dzieciom prac� unikaj�c obuwia o wielu zapi�ciach, dbaj�c przy tym, �eby sznurowad�a mia�y zawsze na Ko�cu blaszki (ewentualnie usztywni� ko�ce woskiem). Nauk� wi�zania sznurowad�a nale�y zacz�� od jednej tylko p�tli. Nale�y pozwoli� dzieciom sznurowa� nowo kupione trzewiki kogo� z rodziny. Mog� te� pr�bowa� swych si� sznuruj�c np. sznur�wk� z krakowskiego kostiumu, albo odpowiednio dziurkowane paski sk�rzane, lub wreszcie dwie deseczki z radami otwork�w. Okazji do pr�bowania si� maj� dzieci bardzo wiele i nieraz same wymy�laj� celowe sposoby. Chodzi jednak o to, by z ubierania i tym 36 podobnych czynno�ci nie robi� sztywnej nauki, lecz zachowa� przy tym charakter zabawy. Pod tym wzgl�dem doskona�� pomoc stanowi dla nas lalka, cho�by szmaciana, mo�liwie jednak niezbyt ma�a (najlepiej oko�o 30 cm), maj�ca ubrania do zdejmowania i zapinania. Matka mo�e tu wsp�dzia�a� zach�t�: ,,Musimy nauczy� twoj� lal� porz�dku przy ubieraniu i rozbieraniu si�, bo inaczej trzeba b�dzie rano szuka� jej ubra� i mo�e si� znajd� pobrudzone i pogniecione na pod�odze". "Powiedz twojej lali i misiowi, co maj� zdejmowa� najpierw, a co potem, pochwal je�eli to dobrze zrobi�. Wyznacz dla nich nagrod�". Wsp�lnie z matk� stroj� dzieci swe lale tak�e w ch�opi�c� odzie�, �eby zw�aszcza ch�opcy nabierali wprawy w radzeniu sobie z ubieraniem. Nawet przy uk�adaniu lali do snu jest niewidomemu dziecku wsp�praca matki szczeg�lnie ' potrzebna. Pomaga ona dziecku najpierw uk�ada� w ��eczku czy w w�zeczku materacyk, poduszk�, ko�derk� i powleczenie. Dok�adne przykrywanie lalki nie jest dla dzi