Zofia S�kowska WPROWADZENIE DO PEDAGOGIKI SPECJALNEJ Wy�sza Szko�a Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej Warszawa 1998 L Wydanie pracy dofinansowane przez Komitet Bada� Naukowych KOMITET REDAKCYJNY WYDAWNICTWA WSPS Przewodnicz�cy Cz�onkowie Sekretarz Jan Partczyk Janusz Kostrzewski Maria Nowicka-Kozio� Andrzej Potocki Stefan Przybylski Jerzy Stochmia�ek Gra�yna Walczak Halina Zawistowska-Zacharewicz Opiniowa� Prof. dr hab. Jan Pa�czyk Redaktor Anna Andr�-Urba�ska Projekt ok�adki Danuta Czudek-Puchalska ISBN 83-87079-03-0 (c) Copyright by Wydawnictwo Wy�szej Szko�y Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej Warszawa 1998 Nak�ad 5000 + 30 egz. Ark. druk. 26,25. Papier offset, kl. III 80 g. Oddano do sk�adu w pa�dzierniku 1996 r. Druk uko�czono w lutym 1998 r. Zam. nr 351/97 Drukarnia Oficroy Wydawniczej PW, ul. Kopinska 12/16, 02-321 Warszawa, tel 660-40-26 SPIS TRE�CI OD WYDAWCY ...................................................... 7 WST�P ............................................................ 9 Rozdzia� I. EWOLUCJA TEORII I PRAKTYKI PEDAGOGIKI SPECJALNEJ 1. Uwagi terminologiczne .............................................. 13 2. Aspekty historyczne pedagogiki specjalnej ................................. 16 3. Ewolucja pedagogiki specjalnej ......................................... 18 4. Interdyscyplinarne aspekty pedagogiki specjalnej ............................ 22 5. Pedagogika specjalna w aspekcie edukacyjnym .............................. 25 6. Trendy rozwojowe we wsp�czesnej pedagogice specjalnej ..................... 33 Przedmiot zainteresowa� i zakres pedagogiki specjalnej ........................ 33 Systemy kszta�cenia specjalnego ........................................ 36 7. Kszta�cenie specjalne w polskim systemie edukacyjnym ....................... 41 Rozw�j praktyki i teorii pedagogiki specjalnej w Polsce ....................... 41 Za�o�enia wsp�czesnego systemu kszta�cenia specjalnego w Polsce ............... 44 Kszta�cenie pedagog�w specjalnych dla systemu integracyjnego .................. 51 8. Podstawy prawne funkcjonowania systemu kszta�cenia specjalnego w Polsce (Wies�awa Szczepaniak-Maleszka) ............................................... 53 Rozdzia� II. RESOCJALIZACJA M�ODZIE�Y NIEDOSTOSOWANEJ SPO�ECZNIE 1. Poj�cie resocjalizacji ................................................ 59 2. Aspekt historyczny resocjalizacji nieletnich ................................ 61 3. Wykolejenie spo�eczne ............................................... 67 4. Objawy wykolejenia spo�ecznego m�odzie�y ................................ 68 5. Przyczyny przest�pczo�ci ............................................. 69 6. Przest�pczo�� nieletnich i formy jej zwalczania ............................. 73 7. Cele i zasady wychowania resocjalizuj�cego ................................ 75 8. Resocjalizacja w �rodowisku otwartym ................................... 76 9. Resocjalizacja w zak�adach poprawczych .................................. 79 10. Resocjalizacja nieletnich w zak�adach wychowawczych ........................ 85 11. Wsp�czesne trendy w pedagogice resocjalizacyjnej .......................... 87 12. System opieki nad dzie�mi i m�odzie�� niedostosowan� spo�ecznie ................ 92 Rozdzia� III. REHABILITACJA DZIECI NIEWIDOMYCH I S�ABOWIDZACYCH 1. Budowa, funkcjonowanie i znaczenie narz�du wzroku ......................... 94 2. Dysfunkcje narz�du wzroku ........................................... 95 3. Osoby niewidome i s�abowidz�ce ....................................... 98 4. Stopie� inwalidztwa wzroku a mo�liwo�ci rehabilitacji pedagogicznej ............. 100 5. Przyczyny inwalidztwa wzroku ......................................... 103 6. Ewolucja sytuacji spo�ecznej i kszta�cenia niewidomych ....................... 106 4 Spis tre�ci __ 7. Wp�yw braku wzroku na rozw�j psychiczny dziecka .......................... 110 8. Przegl�d bada� nad dzie�mi s�abowidzacymi ............................... 115 9. Rehabilitacja pedagogiczna dzieci niewidomych i s�abowidz�cych ................. 119 10. Stres i frustracja w �yciu dziecka z inwalidztwem wzroku ...................... 128 11. Elementy specjalne kszta�cenia niewidomych i s�abo widz�cych ................... 131 Pismo punktowe L. Braille'a .......................................... 131 Zasada pogl�dowo�ci w nauczaniu niewidomych ............................. 133 Wskaz�wki metodyczne .............................................. 137 �wiczenia kompensacyjne, korekcyjne i orientacyjne w kszta�ceniu niewidomych ...... 138 12. Uwarunkowania efektywno�ci rehabilitacji uczni�w niewidomych ................. 146 13. Uwarunkowania efektywno�ci rehabilitacji uczni�w s�abowidz�cych ............... 151 14. Problemy integracyjnego kszta�cenia uczni�w niewidomych i s�abowidz�cych ........ 154 15. Rehabilitacja zawodowa niewidomych i s�abowidz�cych ....................... 156 Rozdzia� IV. REHABILITACJA DZIECI NIES�YSZ�CYCH I S�ABOS�YSZ�CYCH 1. Pojecie g�uchoty ................................................... 166 2. Chichota a rozw�j psychiczny dziecka .................................... 169 3. Specyfika proces�w poznawczych u dziecka z uszkodzonym s�uchem .............. 171 4. Specyficzne warunki kszta�towania mowy dzieci nies�ysz�cych ................... 174 5. Problematyka nauczania i wychowania dzieci nies�ysz�cych ..................... 180 6. Rozw�j szkolnictwa dla dzieci nies�ysz�cych ............................... 189 7. Wychowanie dzieci nies�ysz�cych w wieku przedszkolnym ..................... 194 8. Metody nauczania mowy dzieci nies�ysz�cych .............................. 196 9. Wsp�czesne tendencje w rehabilitacji dzieci nies�ysz�cych i s�abos�ysz�cych ......... 204 10. System fonogest�w jako klucz do rozumienia mowy oralnej i tekstu przez dzieci nies�y- sz�ce ........................................................... 209 11. Perspektywy rehabilitacji nies�ysz�cych ................................... 212 Rozdzia� V. REHABILITACJA DZIECI UPO�LEDZONYCH UMYS�OWO 1. Definicja upo�ledzenia umys�owego ..................................... 214 2. Profilaktyka w zakresie upo�ledzenia umys�owego ........................... 218 3. Z bada� nad osobowo�ci� dzieci upo�ledzonych umys�owo ..................... 219 4. Opieka wychowawcza nad dzie�mi upo�ledzonymi umys�owo ................... 226 5. Realizacja zada� szko�y specjalnej ....................................... 230 6. Kwalifikacja uczni�w do szk� specjalnych ................................ 233 7. Cele wychowania i nauczania upo�ledzonych umys�owo ....................... 237 8. Nauczanie pocz�tkowe w kszta�ceniu specjalnym uczni�w upo�ledzonych umys�owo ... 241 9. Nauczanie ca�o�ciowe (globalne) przez stosowanie metody o�rodk�w pracy ......... 243 10. Realizacja metody o�rodk�w pracy ...................................... 246 Zaj�cia wst�pne ................................................... 247 Obserwacja ....................................................... 248 Kojarzenie ................... ,................................... 250 Ekspresja ........................................................ 251 11. Formy ekspresji stosowane w metodzie o�rodk�w pracy ....................... 251 �wiczenia fizyczne jako forma ekspresji .................................. 253 Czytanie i pisanie .................................................. 253 12. Zastosowanie metod warunkowania instrumentalnego w kszta�ceniu dzieci upo�ledzonych umys�owo ........................................................ 254 13. Wsp�dzia�anie warunkowania instrumentalnego z metod� nauczania globalnego w szko�ach specjalnych ................................................... 257 . 110 . 115 . 119 . 128 . 131 131 133 137 138 146 151 154 156 Spis tre�ci 14. Nauczanie problemowe w szkolnictwie dla upo�ledzonych umys�owo w stopniu lekkim 259 15. Funkcje nauczania problemowego w rozwijaniu my�lenia uczni�w upo�ledzonych umys�owo ........................................................... 262 16. Uwagi dotycz�ce rehabilitacji zawodowej uczni�w upo�ledzonych umys�owo ......... 265 Rozdzia� VI. TERAPIA WYCHOWAWCZA DZIECI HOSPITALIZOWANYCH I NIEPE�NOSPRAWNYCH RUCHOWO 1. Ograniczenie zaspokajania potrzeb przez choroby i dysfunkcje sprawno�ci fizycznej .... 270 2. Poj�cie stresu i jego zwi�zek z chorob� ................................... 274 3. Wp�yw choroby i niepe�nosprawno�ci ruchowej na stan psychiczny dziecka .......... 278 4. M�zgowe pora�enie dzieci�ce jako rodzaj niepe�nosprawno�ci ................... 282 Objawy, rodzaje, terapia .............................................. 282 Epidemiologia m�zgowego pora�enia dzieci�cego ............................ 283 5. Choroba reumatyczna jako problem medyczno-pedagogiczny .................... 286 6. Cele i formy terapii wychowawczej ...................................... 293 7. Nauczanie dzieci w szkole szpitalnej ..................................... 301 Rozdzia� VII. KOREKCJA FRAGMENTARYCZNYCH DEFICYT�W ROZWOJOWYCH UTRUDNIAJ�CYCH DZIECIOM UCZENIE SI� 1. Zjawisko fragmentarycznych deficyt�w rozwojowych ......................... 305 2. Przyczyny trudno�ci i niepowodze� szkolnych .............................. 307 3. Nieharmonijny rozw�j uczni�w przyczyn� trudno�ci w uczeniu si� ................ 311 4. Op�nienie rozwoju funkcji s�uchowych jako przyczyna trudno�ci w nauce czytania i pisania ........................................................... 313 5. Dysfunkcje my�lenia jako przyczyna niepowodze� w nauce ..................... 314 6. Zaburzenia lateralizacji jako przyczyna trudno�ci w uczeniu si� .................. 316 7. Zaburzenia mowy a trudno�ci w uczeniu si� ................................ 317 8. Wp�yw zaburze� emocjonalnych na powstawanie niepowodze� szkolnych ........... 318 9. Op�nienie rozwoju ruchowego a trudno�ci w nauce .......................... 319 10. Organizowanie w Polsce pomocy dzieciom z trudno�ciami w czytaniu i pisaniu ....... 320 11. Terapia zaburze� percepcyjno-motorycznych w innych krajach ................... 323 12. Zasady pracy korekcyjne-wyr�wnawczej z dzie�mi ........................... 325 ! 13. Zasady dzia�a� korekcyjnych .......................................... 326 14. Zadania nauczyciela prowadz�cego prac� korekcyjne-wyr�wnawcz� ............... 327 j Rozdzia� VIII. POMOC LOGOPEDYCZNA W PROCESIE REHABILITACJI 1. Koncepcja logopedii i jej specjalizacje zawodowe ............................ 331 2. Rozw�j logopedii w Polsce ........................................... 332 3. Opieka logopedyczna w Polsce ......................................... 334 4. Rozw�j mowy - przyczyny jej zaburze� ................................. 340 5. Proces rehabilitacji logopedycznej ....................................... 343 6. Funkcje pomocy logopedycznej dzieciom upo�ledzonym umys�owo ............... 346 )7. Metody pracy logopedycznej .......................................... 347 �wiczenia stosowane na etapie przygotowawczym do opanowania prawid�owej mowy . . 347 Metody wywo�ywania d�wi�k�w ........................................ 348 Utrwalanie d�wi�k�w ............................................... 349 8. Og�lne zasady metodyczne ............................................ 349 9. Efekty rehabilitacji mowy ............................................. 350 10. Rehabilitacja logopedyczna dzieci z uszkodzonym s�uchem ..................... 351 6 Spis tre�ci _______________ Rozdzia� IX. KSZTA�CENIE SPECJALNE DZIECI WYBITNIE ZDOLNYCH 1. Cechy wyr�niaj�ce uczni�w zdolnych ................................... 35^ 2. Problem kszta�cenia uczni�w zdolnych w Polsce ............................. 35f 3. Wybrane formy pracy z uczniami zdolnymi w Europie ........................ 35$ ANEKSY 1. Szkolnictwo specjalne w Polsce w latach 1980-1995 (Rocznik Statystyczny GUS 1995) 366 2. Szkolnictwo specjalne w Polsce w roku szkolnym 1994/95 wed�ug rodzaju niepe�nosprawno�ci uczni�w (Rocznik Statystyczny GUS 1995) ........................ 367 3. Zanudzenie nr 9 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 czerwca 1996 r. w sprawie ramowych plan�w nauczania w publicznych specjalnych szko�ach podstawowych oraz zasadniczych i �rednich zawodowych .......................................... 368 4. Rozporz�dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 1997 r. w sprawie zasad organizowania zaj�� rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i m�odzie�y upo�ledzonych umys�owo w stopniu g��bokim ......................................... 376 5. Deklaracja Praw Dziecka uchwalona jednomy�lnie przez Zgromadzenie Og�lne ONZ w dniu 20 listopada 1959 roku ......................................... 381 6. Deklaracja Praw Os�b Upo�ledzonych Umys�owo. Rezolucja 2856 (XXVI) przyj�ta przez Zgromadzenie Og�lne ONZ w dniu 20 grudnia 1971 roku ...................... 384 7. Deklaracja Praw Os�b Niepe�nosprawnych. Rezolucja Zgromadzenia Og�lnego ONZ z dnia 9 grudnia 1975 roku ........................................... 386 8. Konwencja o Prawach Dziecka, przyj�ta przez Zgromadzenie Og�lne ONZ w dniu 20 listopada 1989 roku .................................................. 389 9. Ustawa z dnia 21 wrze�nia 1990 roku o Ratyfikacji Konwencji o Prawach Dziecka, przyj�tej przez Zgromadzenie Og�lne ONZ w dniu 20 listopada 1989 roku .............. 390 10. Podstawowe Zasady Dotycz�ce Wyr�wnania Mo�liwo�ci Rozwojowych Os�b Niepe�nosprawnych, przyj�te przez Zgromadzenie Og�lne ONZ w dniu 20 grudnia 1993 roku ... 391 BIBLIOGRAFIA ...................................................... 397 354 358 359 S) 366 ... 367 -o- -. 368 ad jch -- 376 E -. 381 B -- 384 Z .- 386 i- .. 389 . 390 - 391 . 397 i OD WYDAWCY W 1957 roku Ministerstwo O�wiaty wyda�o pierwszy skrypt dla student�w Pa�stwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej pt. Pedagogika specjalna, licz�cy 47 stron tekstu. W ci�gu czterdziestu lat, jakie up�yn�y od tego wydarzenia, ukaza�o si� wiele skrypt�w i podr�cznik�w o tym tytule, ale �aden z nich nie spe�nia ju� kryterium aktualno�ci i kompleksowo�ci wiedzy z powodu dynamicznego rozwoju pedagogiki specjalnej. Powsta�a zatem konieczno�� przygotowania pracy, kt�ra spe�nia�aby oba wymienione wy�ej kryteria. Zadanie to w��czono do programu obchod�w 75-lecia Uczelni, przypadaj�cych na rok 1997, a realizacji tego przedsi�wzi�cia podj�a si� prof. zw. dr hab. Zofia S�kowska. Przygotowa�a zatem - w odpowiednim czasie - tekst pt. Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, kt�ry zosta� poddany procedurze wydawniczej i wszystko wskazywa�o na to, �e wiosn� 1997 roku ksi��ka ta znajdzie si� w r�kach czytelnika. Niestety, los zdecydowa� inaczej, poniewa� 4 stycznia 1997 roku prof. zw. dr hab. Zofia S�kowska odesz�a na zawsze. Wydawnictwo znalaz�o si� w trudnej sytuacji, gdy� Autorka nie doko�czy�a rozpocz�tej korekty autorskiej tekstu. W tych okoliczno�ciach prof. dr hab. Andrzej S�kowski zadeklarowa� Wydawnictwu gotowo�� wykonania korekty z zastrze�eniem nieingerowania w integraln� koncepcj� autorsk� ksi��ki. W tym miejscu pragn� gor�co i serdecznie podzi�kowa� prof. dr. hab. Andrzejowi S�kowskiemu za inicjatyw� i wykonanie korekty autorskiej tekstu. Nale�y r�wnie� zaznaczy�, �e wsp�pracowali z nami pracownicy Zak�adu Pedagogiki Specjalnej UMCS, rodzina Autorki, a tak�e inne osoby. Dzi�ki temu ksi��ka Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej trafi z niewielkim tylko op�nieniem, w stosunku do pierwotnie planowanego terminu, do student�w i os�b zwi�zanych zawodowo z pedagogik� specjaln�. Przedstawiony tekst ma wybitne walory wynikaj�ce zar�wno z autorytetu naukowego Autorki, jak i z Jej do�wiadczenia w dzia�alno�ci dydaktycznej i spo�ecznej. �wiadomi jeste�my, i� pewne pogl�dy przedstawione w ksi��ce mog� spotka� si� z zastrze�eniami lub nawet b�d� uznane za kontrowersyjne. Wnikliwy czytelnik znajdzie tu r�wnie� cytowane zaktualizowane tre�ci z wcze�niejszych ksi��ek Autorki (Tyflopedagogika - 1981, Pedagogika specjalna - 1982). Zdecydowali�my si� jednak wyda� ksi��k� w tej w�a�nie wersji. Oczywiste przecie� jest, �e po �mierci Autorki nie mogli�my ingerowa� w merytoryczn� 8 Od wydawcy warstw� tekstu, poniewa� by�oby to post�powanie naruszaj�ce przepisy prawa autorskiego, a przede wszystkim - nieetyczne. Ukazanie si� tej ksi��ki mo�emy traktowa� jako przekazanie "pa�eczki sztafety pokoleniowej pedagog�w specjalnych" / tej racji, �e Autorka by�a jedyn� doktorantk� prof. dr Marii Grzegorzewskiej, kt�ra czterdzie�ci lat temu napisa�a pierwszy w Polsce skrypt pt. Pedagogika specjalna. Warszawa, 17 sierpnia 1997 prof. dr hab. Jan Paiiczyk Redaktor Naczelny Wydawnictwa WSPS L� &L* -::Hiu.. rti. �<- Od wydawcy warstw� tekstu, poniewa� by�oby to post�powanie naruszaj�ce przepisy prawa autorskiego, a przede wszystkim - nieetyczne. Ukazanie si� tej ksi��ki mo�emy traktowa� jako przekazanie "pa�eczki sztafety pokoleniowej pedagog�w specjalnych" z tej racji, �e Autorka by�a jedyn� doktorantk� prof. dr Marii Grzegorzewskiej, kt�ra czterdzie�ci lat temu napisa�a pierwszy w Polsce skrypt pt. Pedagogika specjalna. Warszawa, 17 sierpnia 1997 prof. dr hab. Jan Pa�czyk Redaktor Naczelny Wydawnictwa WSPS "t; fff w WST�P Studiowanie pedagogiki specjalnej przez ka�dego pedagoga wydaje si� konieczne zar�wno ze wzgl�d�w naukowych, jak i spo�ecznych. Poznawanie bowiem przyczyn, objaw�w i skutk�w nieprzystosowania spo�ecznego b�d� niepe�nosprawno�ci - czy to analizator�w zmys�owych i centralnego uk�adu nerwowego, czy te� narz�d�w ruchu, a tak�e trudno�ci w uczeniu si� b�d� w przystosowaniu spo�ecznym - pozwala lepiej rozumie� uwarunkowania nieprawid�owego funkcjonowania organizmu i adaptacji psychospo�ecznej cz�owieka. Tym samym wiadomo, jak mo�na zapobiega� odchyleniom od normy w jego funkcjonowaniu i rozwoju. Poznaj�c za� skutki uszkodze�, deficyt�w i chor�b, jakie dotykaj� �iepe�nosprawnych ludzi, poruszamy si� w sytuacji jak gdyby eksperymentu �aturalnego, kt�ry pozwala pozna� i oceni� znaczenie mechanizm�w uszkodzonych w funkcjonowaniu pe�nosprawnej osoby oraz zdolno�ci kompensacyjne i adaptacyjne cz�owieka. Poznawanie potrzeb i dynamizmu rozwojowego os�b niepe�nosprawnych i niedostosowanych spo�ecznie le�y u podstaw ich rehabilitacji i resocjalizacji. Pedagogika specjalna bada rzeczywisto�� wychowawcz� w aspektach: etiologii, profilaktyki, fenomenologii i terapii. Z tych w�a�nie wzgl�d�w jest nauk� kompleksow�, o czym b�dzie mowa w rozdziale pierwszym ksi��ki. Ma charakter opisowy tam, gdzie na podstawie obserwacji, do�wiadczenia i praktyki pedagogicznej analizuje zjawiska wyst�puj�ce w toku nauczania i wychowania "dzieci specjalnych"; opisuje nie tylko objawy ich upo�ledzenia, ale tak�e uzdolnienia i osi�gni�cia oraz specyfik� przystosowania si� do �ycia mimo inwalidztwa - a wi�c "sprawnych inaczej". Jest nauk� teoretyczn�, gdy� uog�lnia do�wiadczenia w postaci poj��, d���c do wypracowania teorii wyja�niaj�cej prawid�owo�ci procesu kszta�cenia dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych i ludzi doros�ych odchylonych od normy psychofizycznej wskutek choroby czy kalectwa nabytego w toku �ycia. Pedagogika specjalna opr�cz funkcji praktycznej, opisowej i teoretycznej spe�nia funkcje normatywne. Opracowuje mianowicie cele i zasady wychowania i nauczania specjalnego, okre�la, jakim warunkom powinien odpowiada� nauczyciel b�d� wychowawca szko�y specjalnej, ustala, jakie formy organizacyjne i koncepcyjno-metodyczne s� najskuteczniejsz� i najbardziej po��dan� drog� rehabilitacji niepe�nosprawnych w jakikolwiek spos�b. Pedagogika specjalna w coraz wi�kszym stopniu staje si� teori� kszta�cenia specjalnego i rehabilitacji nie tylko w ramach szkolnictwa specjalnego, ale wsz�dzie tam, gdzie rozwija si� i uczy dzieci wymagaj�ce 10 Wst�p szczeg�lnej opieki i specjalistycznej pomocy. S� to na przyk�ad dzieci z granicy normy intelektualnej, dzieci z parcjalnymi deficytami rozwojo' dzieci o zaburzonym zachowaniu i z trudno�ciami w przystosowaniu si� di maga� szko�y i �ycia spo�ecznego. Dlatego w�a�nie wraz z zakresem zainte wa� i zada� pedagogiki specjalnej rozszerza si� teren pracy pedagoga specj go. Staje si� teori� i praktyk� kszta�cenia specjalnego i resocjalizacji, a nie szko�y specjalnej. Has�a integrowania ludzi upo�ledzonych z ca�ym spo�ecze�stwem umo��i ucz�szczanie do og�lnodost�pnych szk� publicznych dzieciom obarczo: upo�ledzeniem wzroku, s�uchu czy chorob� przewlek��, a nawet upo�ledzoi umys�owo. Je�eli dzieci te s� dostatecznie zdolne, zaradne i samodzielne, a j tym maj� zapewnione dobre warunki rodzinne, �rodowiskowe i prawid�ow� ganizacj� oraz metody nauczania, to pr�buj� integrowa� si� z pe�nosprawny r�wie�nikami. Poniewa� jednak tylko w pojedynczych przypadkach waru pozwalaj� dzieciom niewidomym, nies�ysz�cym b�d� upo�ledzonym umys�o uczy� si� w og�lnodost�pnych szko�ach publicznych, w wi�kszo�ci ucz� , one w szko�ach podstawowych i zawodowych specjalnych, a dopiero w szko�a �rednich integruj� si� z pe�nosprawnymi r�wie�nikami. Wydaje si�, �e to dobn bo w og�lnodost�pnych szko�ach publicznych - jak wykazuj� badania [Pali 1994] - "uczniowie specjalni" bywaj� izolowani przez uczni�w pe�nosprawnyc od grup kole�e�skich, odsy�ani przez nauczycieli i dyrekcje szk� na "nauczani domowe", co wr�cz uniemo�liwia ich rozw�j spo�eczny i prowadzi do zani�ani poziomu nauczania, do tzw. pedagogiki ogranicze�. Szko�a specjalna natomiast stanowi dla tych dzieci �rodowisko wychowawcze kt�re motywuje do nauki i dzia�ania, w kt�rym mog� odnosi� sukcesy, mie� odpowiedzialne obowi�zki, cieszy� si� dobrym samopoczuciem i poczuciem bezpiecze�stwa. Izoluje ich jednak od r�wie�nik�w pe�nosprawnych na kilka godzin, a w przypadku przebywania w internacie - na ca�y dzie�. Trzeba si� liczy� z tym, �e coraz wi�cej dzieci niepe�nosprawnych trafia� b�dzie do og�lnodost�pnych szk� publicznych, bo takie s� trendy �wiatowe. Dlatego doskonalenie merytoryczne, metodyczne i organizacyjne wszystkich nauczycieli w zakresie pedagogiki specjalnej to najbli�sze zadanie systemu edukacji. Mimo cz�ciowej integracji kszta�cenia - tak jak dzieje si� w Polsce - pewne grupy dzieci niepe�nosprawnych trafiaj� do szk� specjalnych. Dotyczy to zw�aszcza dzieci g��biej upo�ledzonych fizycznie i umys�owo oraz ze z�o�onymi upo�ledzeniami. Og�lnodost�pne szko�y publiczne bowiem wci�� nie s� jeszcze przygotowane do kszta�cenia specjalnego dzieci w r�ny spos�b odchylonych od normy rozwojowej i zdrowotnej. Szko�y te nie s� r�wnie� wyposa�one we w�a�ciwe pomoce dydaktyczne, podr�czniki, �rodki medyczno-techniczne. Brakuje w nich kompetentnej kadry pedagog�w specjalnych. Ustawa z dnia 7 wrze�nia 1991 r. o systemie o�wiaty (Dz. U. z 1996 r. nr 67, p�z. 39) oraz zarz�dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 pa�dziernika 1993 r. w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepe�nosprawnymi, 10 Wst�p szczeg�lnej opieki i specjalistycznej pomocy. S� to na przyk�ad dzieci z dolne granicy normy intelektualnej, dzieci z parcjalnymi deficytami rozwojowymi dzieci o zaburzonym zachowaniu i z trudno�ciami w przystosowaniu si� do wymaga� szko�y i �ycia spo�ecznego. Dlatego w�a�nie wraz z zakresem zainteresowa� i zada� pedagogiki specjalnej rozszerza si� teren pracy pedagoga specjalnego. Staje si� teori� i praktyk� kszta�cenia specjalnego i resocjalizacji, a nie tylko szko�y specjalnej. Has�a integrowania ludzi upo�ledzonych z ca�ym spo�ecze�stwem umo�liwi�y ucz�szczanie do og�lnodost�pnych szk� publicznych dzieciom obarczonym upo�ledzeniem wzroku, s�uchu czy chorob� przewlek��, a nawet upo�ledzonym umys�owo. Je�eli dzieci te s� dostatecznie zdolne, zaradne i samodzielne, a przy tym maj� zapewnione dobre warunki rodzinne, �rodowiskowe i prawid�ow� organizacj� oraz metody nauczania, to pr�buj� integrowa� si� z pe�nosprawnymi r�wie�nikami. Poniewa� jednak tylko w pojedynczych przypadkach warunki pozwalaj� dzieciom niewidomym, nies�ysz�cym b�d� upo�ledzonym umys�owo uczy� si� w og�lnodost�pnych szko�ach publicznych, w wi�kszo�ci ucz� si� one w szko�ach podstawowych i zawodowych specjalnych, a dopiero w szko�ach �rednich integruj� si� z pe�nosprawnymi r�wie�nikami. Wydaje si�, �e to dobrze, bo w og�lnodost�pnych szko�ach publicznych - jak wykazuj� badania [Palak 1994] - "uczniowie specjalni" bywaj� izolowani przez uczni�w pe�nosprawnych od grup kole�e�skich, odsy�ani przez nauczycieli i dyrekcje szk� na "nauczanie domowe", co wr�cz uniemo�liwia ich rozw�j spo�eczny i prowadzi do zani�ania poziomu nauczania, do tzw. pedagogiki ogranicze�. Szko�a specjalna natomiast stanowi dla tych dzieci �rodowisko wychowawcze, kt�re motywuje do nauki i dzia�ania, w kt�rym mog� odnosi� sukcesy, mie� odpowiedzialne obowi�zki, cieszy� si� dobrym samopoczuciem i poczuciem bezpiecze�stwa. Izoluje ich jednak od r�wie�nik�w pe�nosprawnych na kilka godzin, a w przypadku przebywania w internacie - na ca�y dzie�. Trzeba si� liczy� z tym, �e coraz wi�cej dzieci niepe�nosprawnych trafia� b�dzie do og�lnodost�pnych szk� publicznych, bo takie s� trendy �wiatowe. Dlatego doskonalenie merytoryczne, metodyczne i organizacyjne wszystkich nauczycieli w zakresie pedagogiki specjalnej to najbli�sze zadanie systemu edukacji. Mimo cz�ciowej integracji kszta�cenia - tak jak dzieje si� w Polsce - pewne grupy dzieci niepe�nosprawnych trafiaj� do szk� specjalnych. Dotyczy to zw�aszcza dzieci g��biej upo�ledzonych fizycznie i umys�owo oraz ze z�o�onymi upo�ledzeniami. Og�lnodost�pne szko�y publiczne bowiem wci�� nie s� jeszcze przygotowane do kszta�cenia specjalnego dzieci w r�ny spos�b odchylonych od normy rozwojowej i zdrowotnej. Szko�y te nie s� r�wnie� wyposa�one we w�a�ciwe pomoce dydaktyczne, podr�czniki, �rodki medyczno-techniczne. Brakuje w nich kompe-totmej kadry pedagog�w specjalnych. Ustawa z dnia 7 wrze�nia 1991 r. o systemie o�wiaty (Dz. U. z 1996 r. nr 67, p�z. 39) oraz zarz�dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 pa�dziernika 1993 r. w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepe�nosprawnymi, Wst�p 11 ich kszta�cenia w og�lnodost�pnych i integracyjnych publicznych przedszkolach, szko�ach i plac�wkach oraz organizacji kszta�cenia specjalnego (Dz. Urz. MEN z 1993 r. nr 9, p�z. 36) potraktowa�y kszta�cenie specjalne jako integraln� cz�� systemu o�wiatowego. Doskonalenie procesu kszta�cenia specjalnego i jego wyniki zale�� jednak g��wnie od ludzi, kt�rzy s� pedagogami specjalnymi. Im grunto-wniejsze b�dzie ich wykszta�cenie, im bardziej odpowiedzialna postawa wobec pracy, im wi�ksze spo�eczne zaanga�owanie, tym lepszych mo�emy oczekiwa� wynik�w rozwoju bada� naukowych i praktyki pedagogiki specjalnej. Niniejsza ksi��ka po�wi�cona jest wprowadzeniu w rozleg�� i z�o�on� problematyk� pedagogiki specjalnej, kt�rej przedmiotem jest proces rehabilitacji dzieci niepe�nosprawnych i resocjalizacji niedostosowanych spo�ecznie. Przeznaczona jest ona przede wszystkim dla student�w pedagogiki, pedagogiki specjalnej oraz dla psycholog�w rehabilitacji. Jej adresatami s� tak�e nauczyciele szk� specjalnych i klas integracyjnych, pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznych i s�u�b rehabilitacyjnych oraz rodzice dzieci z ograniczon� sprawno�ci� wskutek okre�lonej dysfunkcji. Ksi��ka ma r�wnie� s�u�y� pedagogom studiuj�cym na studiach podyplomowych oraz na kursach doskonalenia i dokszta�cania zawodowego. Stara�am si� przekaza� czytelnikom informacje dotycz�ce najcz�ciej studiowanych dzia��w pedagogiki specjalnej. Dzia�y te, inaczej zwane subdyscyplinami, opracowano tutaj w spos�b przegl�dowy, tak aby stanowi�y wprowadzenie do problematyki kszta�cenia specjalnego i rehabilitacji r�nych grup dzieci z ograniczon� sprawno�ci� fizyczn� lub umys�ow� b�d� niedostosowanych spo�ecznie. Zasygnalizowano ponadto specjaln� problematyk� kszta�cenia dzieci wybitnie zdolnych, a wi�c znacznie wykraczaj�cych ponad norm� sprawno�ci intelektualnej. Ta bowiem dziedzina stanowi dzia� pedagogiki specjalnej w krajach zachodnioeuropejskich i w Stanach Zjednoczonych. Tak�e w Polsce prowadzi si� badania psychopedagogiczne dzieci bardzo zdolnych oraz weryfikuje organizacj� i metody ich kszta�cenia. Nie podlega te� dzisiaj dyskusji potrzeba prowadzenia bada� nad uczniami niepe�nosprawnymi i uog�lniania ich wynik�w w celu wykrywania objaw�w, przyczyn i skutk�w ich upo�ledze�, a tak�e rezerw kompensuj�cych braki i uszkodzenia ich organizm�w oraz zdolno�ci adaptacyjnych do mo�liwie samodzielnego i satysfakcjonuj�cego �ycia w spo�ecze�stwie. Wyniki bada� naukowych stanowi� punkt wyj�cia dla dzia�a� rehabilitacyjnych obejmuj�cych r�ne grupy i jednostki upo�ledzone. Zakres potrzeb b�dzie wzrasta� ze wzgl�du na wzrost populacji i znaczny procent �yj�cych w niej os�b niepe�nosprawnych i niedostosowanych spo�ecznie. Aby im pom�c przezwyci�a� barier� niepe�nosprawno�ci i spo�ecznego odrzucenia, potrzebny jest rozw�j i doskonalenie teorii i praktyki pedagogiki specjalnej oraz kszta�cenie kompetentnych i tw�rczych specjalist�w. Pewne problemy pedagogiki specjalnej s� dyskusyjne. Dotyczy to systemu klasowo-lekcyjnego, nauczania globalnego, zakresu i form kszta�cenia integracyjnego, program�w nauczania. �wiadczy to, �e pedagogika specjalna jest nauk� �yw�, kt�ra si� rozwija i doskonali. 12 Wst�p Uzasadnia to tak�e obj�to�� niniejszej ksi��ki, poniewa� stanowi ona kompendium wiedzy o stanie wsp�czesnej pedagogiki specjalnej w Polsce, pedagogiki integruj�cej sw�j system kszta�cenia specjalnego ze �wiatowymi trendami teorii i praktyki rehabilitacji. Bogactwo merytoryczne Wprowadzenia do pedagogiki specjalnej i obj�cie jej licznych subdyscyplin, uwzgl�dnienie aspekt�w pedagogicznych, medycznych i prawnych procesu rehabilitacji by�o zadaniem trudnym, podj�tym w jubileuszowym roku dzie�a Marii Grzegorzewskiej - Wy�szej Szko�y Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, kszta�c�cej nauczycieli dla dzieci niepe�nosprawnych i szkolnictwa specjalnego, kt�re Ona tworzy�a. Sk�adam serdeczne podzi�kowania Rektorom WSPS im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie - prof. dr. hab. Kazimierzowi Pospiszylowi i prof. dr. hab. Janowi Paficzykowi - za inicjatyw� wydania ksi��ki, wsp�prac� i pomoc, umacnianie autorki w d��eniu do ukazania godno�ci cz�owieka niepe�nosprawnego i nieprzystosowanego oraz perspektyw jego rehabilitacji i resocjalizacji. Ksi��ka mo�e przybli�y� te problemy spo�ecze�stwu, mo�e te� by� traktowana jako podr�cznik dla student�w pedagogiki, psychologii i kierunk�w nauczycielskich na uczelniach wy�szych oraz dla nauczycieli, kt�rzy realizuj� kszta�cenie specjalne w szko�ach specjalnych czy te� w og�lnodost�pnych szko�ach publicznych, w systemie klas integracyjnych. Ufam, �e ksi��ka b�dzie po�yteczna i spe�ni donios�� funkcj� spo�eczn� i o�wiatow�. S�owa wdzi�czno�ci chc� tak�e skierowa� do tych tw�rc�w pedagogiki specjalnej, teorii i praktyki rehabilitacji, kt�rzy ju� przeszli do historii, ale stanowi� fundament teorii i praktyki kszta�cenia specjalnego. Chodzi tu szczeg�lnie o najbardziej zas�u�onych, a wi�c Mari� Grzegorzewsk�, Janin� Doroszewsk�, Aleksandra Hulka, Kazimierza Kirejczyka i Ottona Lipkowskiego. ROZDZIA� I EWOLUCJA TEORII I PRAKTYKI PEDAGOGIKI SPECJALNEJ 1. UWAGI TERMINOLOGICZNE Pedagogika specjalna jest dyscyplin� zajmuj�c� si� osobami obarczonymi ��petaosprawno�ci� oraz ich rehabilitacj�, a tak�e osobami niedostosowanymi spo�ecznie i ich resocjalizacj�. Po n wojnie �wiatowej nast�pi�a ewolucja termin�w "inwalidztwo" i "rehabi-'. Wsp�cze�nie termin "inwalidztwo" dla okre�lenia ograniczenia sprawnojest stopniowo wypierany, poniewa� uznaje si� go za pejoratywny dla os�b obarczonych. Przyjmuje si� wi�c okre�lenie "niepe�nosprawno��" dla wyra-a stanu os�b, kt�re wskutek odchylenia od normy poziomu fizycznego b�d� lys�owego czy dojrza�o�ci spo�ecznej maj� utrudnienia i ograniczenia w rozwo-p i funkcjonowaniu. Termin "niepe�nosprawno��" jest stosowany g��wnie w te-opi, psychologii, pedagogice i cz�ciowo w naukach spo�ecznych [Majewski 1995. s. 6 i n.]. Jednak�e terminy "inwalidztwo" i "inwalida" s� stosowane nadal w rehabilita-cp medycznej, orzecznictwie inwalidzkim, w systemie ubezpiecze� spo�ecznych, w wojskowo�ci, w sp�dzielczo�ci inwalidzkiej, g��wnie w znaczeniu formalno- �pnwnym. S� one uznawane i powszechnie zrozumia�e ze wzgl�du na mi�dzyna-nw�owy charakter. W pedagogice specjalnej stosowany jest jednak termin "niepe�- �osprawno��" i jego analiz� zajmiemy si� teraz. �wiatowa Organizacja Zdrowia w roku 1980 przyj�a "Mi�dzynarodow� Kla-^fikacj� Uszkodze�, Niepe�nosprawno�ci i Upo�ledze�". Zosta�y wyodr�bnione <tay aspekty powi�zane ze sob� i decyduj�ce o sytuacji, problemach i potrzebach rehabilitacyjnych cz�owieka, a mianowicie: uszkodzenie, niepe�nosprawno�� i �posiedzenie. Zgodnie z wymienion� klasyfikacj� �wiatowej Organizacji Zdrowia [Internatio-ma� Classification... 1980, s. 27] uszkodzenie oznacza "wszelk� strat� lub wad� fizycznej, psychicznej lub anatomicznej struktury albo czynno�ci". Uszkodzenie mo�e by� fragmentaryczne albo ca�kowite, okresowe lub trwa�e Idefekt). Mo�e by� wrodzone lub nabyte w r�nym okresie �ycia cz�owieka wskutek chor�b czy uraz�w. Mo�e by� ustabilizowane albo progresywne b�d� �egresywne. 14 I. Ewolucja teorii i praktyki pedagogiki specjalnej "Mi�dzynarodowa Klasyfikacja" podaje szczeg�owo uszkodzenia narz�dowi cz�owieka [International Classification... 1980, s. 48 i n.], a wi�c np. uszkodzenia narz�d�w zmys�owych (wzroku i s�uchu), uszkodzenia mowy, narz�du ruchu, narz�d�w wewn�trznych oraz narz�d�w kieruj�cych czynno�ciami umys�owymi j i zachowaniem cz�owieka. Cz�sto uszkodzenia te wyst�puj� ��cznie, gdy� funk-j cjonowanie cz�owieka ma charakter globalny. Drugim aspektem wymienionym w klasyfikacji �wiatowej Organizacji Zdrowia l jest niepe�nosprawno��. Sprawno�� jest okre�lona w stosunku do wyznacznik�w sprawno�ci (norm). Sprawno�� mo�e by� pe�na, cz�ciowa albo zupe�nie wykluczona. Odnosi� si� mo�e do czynno�ci sensorycznych, motorycznych, psychicznych, intelektualnych. Niepe�nosprawno�� oznacza wszelkie ograniczenie lub brak mo�liwo�ci wykonywania czynno�ci na poziomie uwa�anym za normalny dla cz�owieka. Niepe�nosprawno�� czynno�ci poszczeg�lnych narz�d�w, kt�re s� wzajemnie zintegrowane i wzajemnie uwarunkowane, mo�e negatywnie oddzia�ywa� na sprawno�� innych narz�d�w. Sprawno�� jest cech�, kt�ra mo�e si� rozwija� i by� doskonalona na skutek intensywnych �wicze� i oddzia�ywa� rehabilitacyjnych. Trzecim wymiarem wyodr�bnionym w omawianej klasyfikacji jest upo�ledzenie. Jest ono wynikiem uszkodzenia i niepe�nosprawno�ci oraz czynnik�w spo�ecznych. Upo�ledzenie oznacza "niekorzystn� (gorsz�) sytuacj� danej osoby, b�d�c� wynikiem uszkodzenia b�d� niepe�nosprawno�ci, polegaj�c� na ograniczeniu lub uniemo�liwieniu jej wype�niania r�l, kt�re uwa�ane s� za normalne, bior�c pod uwag� jej wiek, p�e�, czynniki kulturowe i spo�eczne" [International Classification... 1980, s. 181]. Ta przyczyna upo�ledzenia jest uzasadniona nie tylko niepe�nosprawno�ci� inwalidy, ale w nie mniejszym stopniu odrzuceniem i nietolerancj� �rodowiska spo�ecznego ludzi zdrowych. Z tego powodu uszkodzenie i niepe�nosprawno�� s� przedmiotem oddzia�ywania rehabilitacji medycznej i psychicznej, a upo�ledzenie - rehabilitacji spo�ecznej ��cznie z kszta�ceniem, przygotowaniem zawodowym i zatrudnieniem. W krajach Unii Europejskiej przyjmuje si� nast�puj�c� definicj� osoby niepe�nosprawnej. Osoba niepe�nosprawna jest to "osoba, kt�ra z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma powa�ne trudno�ci albo nie jest zdolna wykonywa� czynno�ci, kt�re osoba w tym samym wieku jest zdolna wykonywa�" [Glossary ... 1981, s. 23]. Wed�ug A. Hulka "inwalida jest to jednostka, u kt�rej istnieje naruszenie sprawno�ci i funkcji w stopniu wyra�nie utrudniaj�cym (w por�wnaniu z osobami zdrowymi w danym kr�gu kulturowym) pobieranie nauki w szkole normalnej, wykonywanie czynno�ci �ycia codziennego, wykonywanie pracy zawodowej, udzia� w �yciu spo�ecznym oraz w zaj�ciach w czasie wolnym" [Hulek 1969, s. 18]. Tadeusz Majewski proponuje nast�puj�c� definicj� niepe�nosprawno�ci: "Osoba niepe�nosprawna to taka, u kt�rej uszkodzenie i obni�ony poziom sprawno�ci organizmu spowodowa� utrudnienie, ograniczenie lub uniemo�liwienie wykonywania zada� �yciowych i zawodowych oraz wype�nianie r�l spo�ecznych, bior�c Uwagi terminologiczne 15 ir* ag� jej wiek, p�e�, stan, czynniki �rodowiskowe, spo�eczne i kulturowe" i 1995, s. 40]. "*� celu maksymalnego usprawnienia osobistego i samorealizacji oraz adaptacji spo�ecznej niepe�nosprawni w Polsce obj�ci s� kompleksow� rehabilitacj�. W wi�kszo�ci kraj�w doceniana jest potrzeba i znaczenie rehabilitacji. Pod wp�y- �ram dokument�w i zalece� wyspecjalizowanych agend Organizacji Narod�w 'l|Bdnoczonych, �wiatowej Organizacji Zdrowia i Mi�dzynarodowej Organizacji itacy powsta�y programy rozwoju rehabilitacji. �wiatowa Organizacja Zdrowia w roku 1968 zdefiniowa�a rehabilitacj� "jako kompleksowe i skoordynowane sto- �Piranie �rodk�w medycznych, psychologicznych, pedagogicznych, spo�ecznych i zawodowych w celu usprawnienia os�b z naruszon� sprawno�ci� organizmu do nezhwie najwy�szego poziomu" [Majewski 1995, s. 40]. Takie usprawnienie ma �miiliwi� osobie niepe�nosprawnej funkcjonowanie i mo�na je okre�li� jako pro-�B wewn�trznych zmian, polegaj�cych na odzyskaniu naruszonej sprawno�ci, �ri�yciu nowych umiej�tno�ci oraz ukszta�towaniu cech osobowo�ci potrzebnych ezfc-wiekowi w warunkach niepe�nosprawno�ci. Celem rehabilitacji kompleksowej jest rozwi�zanie wszystkich problem�w medycznych, psychologicznych i spo�ecznych oraz zaspokojenie potrzeb osoby niepe�nosprawnej. Rehabilitacja jest teori� i praktyk�, dziedzin� wielodyscyplinarn�. Wsp�pra-L9Egi4 tutaj specjali�ci z r�nych dziedzin, a mianowicie personel medyczny, psychologowie, nauczyciele, pracownicy socjalni, pedagodzy specjalni, instruktorzy, Joradcy, terapeuci zaj�ciowi i technicy. Ten tzw. zesp� rehabilitacyjny ("team") �ocala indywidualne plany rehabilitacji dla poszczeg�lnych os�b albo dla grupy os�b niepe�nosprawnych. W aspekcie problem�w i stosowanych metod oddzia�ywania wyr�nia si� [Majewski 1995]: - rehabilitacj� lecznicz�, - rehabilitacj� psychologiczno-pedagogiczn�, - rehabilitacj� zawodow�, - rehabilitacj� spo�eczn�. W Polsce od ko�ca lat pi��dziesi�tych obok terminu "rehabilitacja" funkcjonuje termin "rewalidacja", rozpowszechniony przez Janin� i Witolda Dorosze-�skich oraz Mari� Grzegorzewsk�. Ten ostatni termin ma jednak ograniczony zakres, odnosi si� bowiem tylko do kszta�cenia i wychowania dzieci chorych i o niezadowalaj�cym stanie zdrowia [Kirejczyk 1981]. Trudno te� wyja�ni�, dlaczego w Polsce sta� si� tak powszechny i praktycznie przez czterdzie�ci lat zast�powa� w polskiej pedagogice specjalnej termin "rehabilitacja", co nas niestety odr�nia�o od wi�kszo�ci pa�stw �wiata, gdzie termin "rehabilitacja" jest powszechnie stosowany zar�wno przez pedagog�w specjalnych, jak i innych specjalist�w. Uzasadniony wydaje si� zatem apel Jana Pa�czyka, zawarty we wst�pie do czwartego tomu "Rocznik�w Pedagogiki Specjalnej", aby zachowa� umiar w stosowaniu terminu "rewalidacja". Resocjalizacja niedostosowanych spo�ecznie zajmuje si� przezwyci�aniem trudno�ci wychowawczych wynikaj�cych ze stanu osobowo�ci albo z zaniedba� wychowawczych i warunk�w �rodowiskowych wychowanka, kt�ry w spos�b 16 I. Ewolucja teorii i praktyki pedagogiki specjalnej antagonistyczno-destrukcyjny ustosunkowuje si� do norm spo�ecznych, obycza-^ jowych i moralnych. Niedostosowanie spo�eczne wyra�a si� najcz�ciej nieprzystosowaniem szkolnym, sprawianiem trudno�ci wychowawczych. Resocjalizacja nieletnich niedostosowanych spo�ecznie polega na zastosowaniu �rodk�w wycho-wawczo-poprawczych, kt�re orzeka s�d rodzinny. Mog� one by� nast�puj�ce: oddanie pod odpowiedzialny doz�r rodzic�w, oddanie pod nadz�r kuratora s�dowego b�d� spo�ecznego, umieszczenie w zak�adzie wychowawczym b�d� poprawczym. W zak�adach stosuje si� metody wychowania resocjalizuj�cego, obejmuj�ce psychotechnik�, socjotechnik�, kulturotechnik�, nauczanie szkolne oraz prac�. Resocjalizacja niedostosowanych spo�ecznie mo�e wi�c przebiega� w wa- f rankach zamkni�tych (zak�ady) lub w �rodowisku otwartym, gdzie kuratela jest j realizowana w systemie p�wolno�ciowym b�d� wolno�ciowym. Istniej� r�ne systemy resocjalizacji, kt�ra jest problemem na ca�ym �wiecie. Zak�ady poprawcze w Polsce podlegaj� resortowi sprawiedliwo�ci, a zak�ady wychowawcze - resortowi o�wiaty. Wobec doros�ych, powy�ej siedemnastego roku �ycia, stosuje si� sankcje karne, a nie wychowawczo-poprawcze. 2. ASPEKTY HISTORYCZNE PEDAGOGIKI SPECJALNEJ Praktyka pedagogiki specjalnej kszta�towa�a si� wcze�niej ni� teoria. Najwcze�niej potrzeb� organizowania specjalnych dom�w poprawy dla ch�opc�w wykolejonych uzasadnia� ju� np. Platon, a Herondas (poeta grecki �yj�cy w III w. p.n.e.) w opracowaniu scenicznym Baka�arz da� opis ch�opca wykolejonego i metod wychowawczych, kt�re bardzo d�ugo by�y "natchnieniem" pedagog�w pracuj�cych nad resocjalizacj� m�odzie�y. W stosunku do upo�ledzonych fizycznie dominowa�o jednak w�wczas bezwzgl�dne prawo selekcji naturalnej. Nawet Arystoteles pisa�: "Ma obowi�zywa� prawo, �eby nie chowa� �adnej kaleki". Znane s� r�wnie� sposoby pozbywania si� dzieci w Sparcie. W pierwszych wiekach naszej ery nale�y odnotowa� pewien zwrot w stosunku do upo�ledzonych, przynajmniej do wybitnych jednostek. Pliniusz Starszy (I w. n.e.) np. pisa� o kszta�ceniu mowy g�uchych (Historia naturalis), a Didy-mus Aleksandryjski (IV w. n.e.) - sam niewidomy - opanowa� sztuk� czytania wypuk�ego alfabetu i wykona� szereg pomocy dla niewidomych. Tendencje zmieniaj�ce stosunek do os�b upo�ledzonych i wykolejonych mia�y swe �r�d�o w chrze�cija�stwie oraz ideach humanitaryzmu. Punktem zwrotnym by�a po�owa XVI wieku, gdy �w. Wincenty a Paulo otworzy� ochronk� i przytu�ki dla os�b obarczonych kalectwem i chorych. Z tego skromnego zacz�tku rozwin�a si� dzia�alno��, kt�rej filozoficzn� podstaw� jest idea godno�ci i warto�ci ka�dego cz�owieka oparta na Ewangelii i chrze�cija�stwie [Haring, Schie-felbusch 1973]. Aspekty historyczne pedagogiki specjalnej 17 �t* w XVII w. mamy do odnotowania prac� Boneta o nauczaniu g�u-"'wifefcfKZ?) oraz Ammana Surdis loguens na ten sam temat. Niewidomy od �!iil{iMBqp� roku �ycia Nikolas Saunderson (ur. 1682) przej�� po Newtonie kate-i fizyki w Cambridge i prowadzi� j� 27 lat. Opracowa� r�wnie� dla niewidomych matematyk�w. Wiele zas�ugi dla rozwoju peda-�pccp�nej po�o�y� Jan Amos Komenski (1592-1670), kt�ry g�osi� idee adhKgo nauczania, tak�e jednostek mniej zdolnych, zalecaj�c w przypad-aoeg�lnie trudnych stosowanie �rodk�w leczniczych (remedia). John (Ii32- 1704) w My�lach o wychowaniu po�wi�ci� wiele miejsca leczeniu ek wykolejonych. W Warszawie w tym czasie, w roku 1636, powsta� 3jr zak�ad dla dzieci trudnych, opuszczonych i zaniedbanych. naukowa w tej dziedzinie rozpocz�a si� w 1861 r. wprowadze-"pedagogika lecznicza" w opublikowanej przez Georgensa i Dein-w Lipsku pracy Pedagogika lecznicza ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem idio-JEJ autorzy podkre�laj� zwi�zek pedagogiki upo�ledzonych z medycyn�. �to 1890 wychodzi praca Striimpella Pedagogiczna patologia lub nauka dzieci. Wprowadza ona klasyfikacj� dzieci upo�ledzonych na cztery 'okresie mi�dzywojennym (1918-1939) tworzone s� przy uniwersytetach lytuty i katedry pedagogiki specjalnej. Na W�grzech, w Budapeszcie, pierwsze psychofizjologiczne laboratorium z tej dziedziny. uokn 1931 M. Hanselmann organizuje w Zurychu pierwsz� w krajach za-""cfc katedr� pedagogiki leczniczej tj. specjalnej. By� to awans pedagogiki nie;, potraktowanie jej jako odr�bnej dyscypliny naukowej o swoistej struk- *> 'Jasnym przedmiocie bada� i terminologii. Polsce Maria Grzegorzewska (1888-1967) - tw�rczyni polskiej pedago-specjalnej i pionierka szkolnictwa specjalnego w Polsce - zak�ada jeden ych na �wiecie Pa�stwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej (1922) i Ka-Redagogiki Specjalnej na Uniwersytecie Warszawskim (1958). l" sp�czesne o�ywienie bada� naukowych z zakresu pedagogiki specjalnej - :"�logii rehabilitacji jest zjawiskiem pomy�lnym dla rozwoju teorii i prakty-rjej� jednak rozbie�no�ci w terminologii i metodologii tej dziedziny. Stop-wyodr�bnia si� interdyscyplinarna nauka, kt�rej przedmiotem s� osoby rawne b�d� niedostosowane spo�ecznie i proces ich rehabilitacji albo ��Kplizacji. Nia�ka dotycz�ca rehabilitacji niepe�nosprawnych by�a te� nazywana defekto-lnp�_ Powstanie tej dyscypliny by�o rezultatem zainteresowania si� cz�owiekiem m fizyczn� lub psychiczn� dysfunkcj� takich nauk, jak psychologia, fizjologia, mo�ycyna, socjologia, pedagogika. Defektologia uprawiana jest jako nauka kompleksowa, interdyscyplinarna o prawid�owo�ciach rozwoju i w�a�ciwo�ciach ludzi Jifeycznymi i umys�owymi deficytami, o ich nauczaniu i wychowaniu, o uspraw-i przystosowaniu spo�ecznym, o ich samorealizacji. * 18 I. Ewolucja teorii i praktyki pedagogiki specjalnej i W Polsce termin ten by� krytykowany przez Mari� Grzegorzewsk� i Jam Doroszewsk�. Zarzucano, �e jest on zbyt og�lny, gdy� okre�la nauk� o wszelk go rodzaju defektach, bez koniecznego r�nicowania, oraz �e samo okre�ler "defekt" suponuje, i� jaki� brak jest nieodwracalny, co zaprzecza celom rehabi tacji. Z tego te� wzgl�du nie nale�y u�ywa�" terminu "dziecko defektywne", lei "dziecko specjalne". Maria Grzegorzewsk� przeciwstawi�a si� tendencji zast powania nazwy "pedagogika specjalna" terminem "defektologia" u�ywany] w Zwi�zku Radzieckim, uwa�aj�c �e termin ten nie akcentuje istotnego cel pedagogiki specjalnej, jakim jest oddzia�ywanie wychowawczo-nauczaj�ce, zmie rzaj�ce do rehabilitacji spo�ecznej [Grzegorzewsk� 1964a]. Krytyka terminu "defektologia" nie podwa�a jednak zasadno�ci interdyscypli narnej nauki uog�lniaj�cej wyniki bada� nauk medycznych, psychologicznych pedagogicznych, spo�ecznych nad lud�mi z psychofizycznymi upo�ledzeniami Nauka taka pozwala bowiem na skoordynowanie i scentralizowanie bada� zespo�owych, na podejmowanie bada� d�ugofalowych, szerszych zakresowo i pog��bionych merytorycznie, na rozwi�zywanie z�o�onych problem�w etiologii, objaw�w i skutk�w zaburze� oraz ich korekcji. Dotychczas badania w tej dziedzinie s�, niestety, zacie�niane w swym zakresie do w�skich aspekt�w. Wyb�r problemu badawczego podyktowany jest cz�sto dost�pno�ci� technik i terenu bada�. Niedostateczna koordynacja plan�w badawczych i niepe�ne wykorzystanie wynik�w bada� dyscyplin pokrewnych nie pozwala na ca�o�ciowe uj�cie dorobku naukowego w tym zakresie. 3. EWOLUCJA PEDAGOGIKI SPECJALNEJ Pedagogika specjalna jest nauk�, kt�rej przedmiot stanowi rehabilitacja ludzi niepe�nosprawnych w ka�dym wieku, przede wszystkim dzieci i m�odzie�y - odchylonych od normy psychofizycznej oraz resocjalizacja niedostosowanych spo�ecznie. Podstawowym celem pedagogiki specjalnej jest poznanie prawid�owo�ci i mechanizm�w funkcjonowania os�b niepe�nosprawnych, zmierzaj�ce do ich usprawnienia psychicznego i fizycznego oraz pe�nego w��czenia w �ycie spo�eczne. Zakres zainteresowa� pedagogiki specjalnej obejmuje V punkt "Deklaracji Praw Dziecka" z roku 1959, gdzie czytamy: "Dziecko upo�ledzone fizycznie, umys�owo lub spo�ecznie powinno mie� zapewnione specjalne leczenie, wychowanie, opiek� odpowiednie do danego przypadku". Zajmuje si� ona r�wnie� lud�mi doros�ymi, co jest konieczne ze wzgl�du na to, �e u oko�o 80% inwalid�w kalectwo pojawi�o si� po 20. roku �ycia. Baz� naukow� dla wszystkich dzia��w pedagogiki specjalnej s� metodologiczne i teoretyczne podstawy pedagogiki og�lnej. Opr�cz tego ka�dy z jej dzia��w ma sobie tylko w�a�ciwe powi�zania z dyscyplinami psychologicznymi. Ewolucja pedagogiki specjalnej 19 specjalna ��czy si� �ci�le z psychologi� kliniczn�, rozpatruj�c w npo�ledze� fizycznych na sfer� osobowo�ci cz�owieka i na ewentualne �y patologiczne. Mfc�y tu jednak zwr�ci� uwag�, �e niepe�nosprawno�� wprawdzie cz�sto do zmian w zakresie r�nych funkcji i zjawisk psychicznych, ale s� one specyficzne, nie patologiczne (np. struktura czytania dotykowego �ych, ich wyobra�enia surogatowe, orientowanie si� w przestrzeni za a ..zmys�u przeszk�d" nie s� patologi�, s� jednak jako�ciowo r�ne od >ch zjawisk u ludzi w pe�ni sprawnych). badawczych pedagogiki specjalnej nie mo�na rozpatrywa� tylko �pckcie klinicznym. Kompensacyjna rola dotyku i s�uchu u niewidomych ' �ies�ysz�cych, daktylografia jako droga poznania �wiata i komunikowania pracz nies�ysz�cych s� to specyficzne zjawiska, kt�re staj� si� przedmio-psychologii klinicznej tylko w przypadku zaburze� mechanizm�w przysto- ch. Rozw�j "dziecka specjalnego" wykazuje osobliwo�ci charakteryzuj�ce w pe- �Hq mierze wszystkie dzieci z odchyleniami w rozwoju, kt�re r�ni� je od priimosprawnych r�wie�nik�w (np. r�nice w zakresie rozwoju mowy, r�ny dtaokter i g��boko�� odchyle� w dzia�alno�ci poznawczej). Poza tym w rozwoju � v�puj� specyficzne odr�bno�ci, charakterystyczne dla ka�dego rodzaju "dzieci �Kii-alnych". Drugim aksjomatem bada� podejmowanych w ramach pedagogiki specjalnej jest zasada terapeutyczno�ci post�powania badawczego. Ze wzgl�du na stresow� �f�macj�, w jakiej znajduj� si� osoby wykazuj�ce odchylenia od normy, ka�de pedagogiczne, a wi�c tak�e diagnozowanie, ma stanowi� element post�-rehabilitacyjnego. Zr�nicowanie "dzieci specjalnych" jest bardzo du�e zar�wno ze wzgl�du na tndzaj upo�ledzenia, jak i jego stopie� oraz etiologi� i czas powstawania. W rwi�zku z tym zachodzi konieczno�� kazuistycznej analizy ka�dego wychowanka i planowania eksperyment�w pedagogicznych czy te� rozm�w i wywiad�w w taki spos�b, aby stanowi�y one nie tylko pomoc w diagnozie, ale r�wnie� jfcy weryfikowa�y metody czy techniki wychowawcze stosowane w toku rehabili- �Kji- Ten specyficzny spos�b podej�cia przy badaniach wychowank�w w ramach pedagogiki spec