Strona 1 CWERGEL CZARNOBÓG cwergel → cwerg. czarcica – 1. ¿eñska odpowiedniczka → czarta; 2. → czarcicha. cyrograf, dawn. cerograf, chyrograf <gr. cheirógraphon – w³asnej rêki zapis, czarcicha, czarcica – istota demoniczna o genezie przedchrzeœcijañskiej, wystê- œrdw. ³ac., cirographum – przest., dziœ ¿art. w³asnorêcznie podpisane zobo- puj¹ca w w¹tkach wierzeniowych Bia³orusinów, reprezentuj¹ca kategoriê de- wi¹zanie> – w przekazach demonologicznych – pakt, kontrakt zawarty monów negatywnych, szkodz¹ca po³o¿nicom oraz podmieniaj¹ca lub porywa- z szatanem przez cz³owieka, który j¹ca niemowlêta. Rodzaj → boginki wywodzonej z duszy kobiety zmar³ej w zamian za odst¹pienie diab³u w³a- podczas ci¹¿y albo w po³ogu. snej duszy po œmierci otrzymuje od czarcie nasienie – eufemistyczne okreœlenie diabelskiego dziecka, bêkarta. niego w zamian za ¿ycia rozmaite czarcie wesele, diabelskie wesele – 1. wed³ug przekonañ ludowych gwa³towny dobra materialne, duchowe i inne wicher wyrywaj¹cy drzewa z korzeniami, tr¹ba powietrzna wywo³ana szalo- œwiadczenia wed³ug w³asnych potrzeb. nym tañcem diab³ów. Przejaw powszechnego w kulturze s³owiañskiej wierze- Najczêœciej cyrografy by³y podpisywa- nia w demony wiatrów; 2. → diabelski taniec. ne krwi¹ w³asn¹ osoby zawieraj¹cej Czarlej <zniekszt. Szarlej> – imiê diab³a œl¹skiego [Gr¹b-DP]. umowê z demonem. Cyrograf, skrypt Czarna – imiê diablicy z regionu lubelskiego [Gr¹b-DP]. Zawieranie paktu z diab³em na duszê dyab³u, czyli zapisanie siê czarna baba, czorna baba – œl¹ski demon polny → czarna pani. dyab³u [Lin-SJP]. Cyrografy dyab³om, które nierozs¹dni podpisywali, by³y czarna magia – wed³ug rozpowszechnionych w przesz³oœci przekonañ, system pisane krwi¹, jako najwy¿szej przysiêgi œwiadectwo [T. Czacki, O Litewskich obrzêdów, rytua³ów i praktyk zmierzaj¹cych do osi¹gniêcia okreœlonych skut- i Polskich prawach, Warszawa 1801]. W 1722 r. w Poznaniu wykonano z ca³¹ ków, najczêœciej negatywnych dla cz³owieka, poprzez odwo³ywanie siê do premedytacj¹ wyrok na psychicznie chorym cz³owieku, co zaœwiadcza zapis demonów i innych mocy nadnaturalnych. Czarn¹ magiê uprawiali czarnoksiê¿- z ksiêgach miejskich: Dnia 9 lipca œciêty zosta³ przed ratuszem Andrzej nicy. Por. bia³a magia. Bocheñski, rodem z Grodziska, za to, ¿e raczej z przyczyn ob³¹kania kil- czarna rêka → rêka. kakrotnie podpisywa³ cyrograf w³asn¹ krwi¹ i przekazywa³ sw¹ duszê czarna pani, czarna baba, czarno baba – nazwa → po³udnicy na Œl¹sku. Wy- diab³u. Bocheñski wierzy³, ¿e za taki zapis diabe³, którego nigdy nie widzia³, obra¿ano j¹ jako piêkn¹ kobietê z koron¹ na g³owie, pokazuj¹c¹ siê na polach. dostarczy mu pieniêdzy [za: Z. Boras, L. Trzeciakowski, W dawnym Po- Czarna i bia³a pani nie czyni¹ ¿niwiarzom krzywdy. Pojawiaj¹ siê one jak inne znaniu]. demony polne w samo po³udnie i prosz¹ ¿niwiarzy o rozciêcie p³on¹cej, fruwa- Czady – diab³y z regionu kroœnieñ- j¹cej beczki, czasem o zakreœlenie tajemniczego ko³a, w które musz¹ wejœæ sko-sanockiego pos³uszne → Bie- ¿niwiarze. Opuszczenie ko³a przed pó³godzin¹ grozi nieszczêœciem lub sprowa- sowi [Gr¹b-DP]. dzeniem wielkiej burzy, czasem ogromnego zwierzêcia [Sim-WZP]. Por. bia³a czarci kr¹g – 1. kr¹g taneczny zaplata- pani. ny podczas sabatów przez diab³y i cza- czarne ludki → bo¿êta. (...) bo¿êta by³y „czarnymi ludkami”, które gnieŸdzi³y siê rownice; 2. grzyby rosn¹ce w lesie gdzieœ na zewn¹trz domów i do izby „wchodzi³y przez szpary” wtedy, gdy w nieomal regularnym krêgu, w miej- w mieszkaniu nie by³o nikogo [Gaj-DiD]. scu – wed³ug przekonañ ludowych – Czarniecki, diabe³ <od: czarnego – koloru ulubionego przez diab³a> → diab³y nawiedzanym przez diab³a; 3. czarci szlacheckie. taniec → diabelski taniec. Czarnobóg, czarnobóg, Czarnebog, Czarneboh, Czernyboh, Czarny Bóg, czarci taniec → diabelski taniec. Czarci kr¹g. Z: Nathaniel Crouch, czarny bóg <oryg. czernebok>, bóg czarny – w mitologii zachodniopó³noc- czarci wir → diabelski taniec. Kingdomness, Londyn 1668 r. nych S³owian, m.in. Serbo³u¿yczan i Kaszubów, chtoniczne bóstwo nocy, mroku, 80 81 Strona 2 CZARNOKSIʯNICA CZARNY DUCH ciemnoœci i z³a, sprawca wszelkich nieszczêœæ, patron doli i niedoli. Wed³ug ka), ancychryst, z³y duch, saton, belzebub (okolice Opola) i kozybun – mia³ przekazu kronikarza Helmolda (XII w.) u przedchrzeœcijañskich S³owian po- kopyta jak koza i widziano go z jednym rogiem (Turze pod Raciborzem) morskich – Obodrytów, bóg z³a, sprawca wszelkich przeciwnoœci losu. Pod- [Sim-WZP]; 2. czôrni bóg, kaszubska nazwa → szatana. NajgroŸniejsz¹ jednak czas uczt rytualnych nad kr¹¿¹c¹ wokó³ czasz¹ wymawiano zaklêcia jego imie- wizjê szatana, zwanego tu „czarnym bogiem”, wizjê bêd¹c¹ niew¹tpliwie ewe- niem. Kronikarz uto¿samia³ Czarnoboga z diab³em: Panuje zaœ wœród S³owian nementem na terenie Kaszub, zanotowa³ W³adys³aw £êga [Legendy Pomorza, dziwaczny zabobon: w czasie uczt i pijatyk podaj¹ sobie w ko³o czaszê, w któr¹ Gdañsk 1958]. Otó¿ zgnêbieni poddani wys³ali do diab³a dwunastu wydelego- imieniem boga dobra i z³a sk³adaj¹ s³owa – nie powiem poœwiêcenia, lecz wanych ch³opów. Za cenê wiecznego poddañstwa i uleg³oœci wobec demona przekleñstwa. Wierz¹ bowiem, ¿e losem pomyœlnym kieruje dobry bóg, wrogim uzyskuj¹ jego zapewnienie, ¿e zg³adzi on znienawidzonego przez ch³opów zaœ – bóg z³y. Dlatego to owego z³ego boga nazywaj¹ w swoim jêzyku Diab³em, mo¿now³adcê. Jak zwykle, warunkiem mia³o byæ wykonanie egzekucji przed czyli Czarnebogiem, to znaczy bogiem czarnym [Helmolda Kronika S³owian, pierwszym pianiem koguta. Gdy ju¿ „czarny bóg” udusi³ z³ego pana i powraca³ 1163–1172]. do ch³opów, ci obudzili wszystkie koguty, które powita³y diab³a donoœnym pia- * Nazywali go „diabol siwe zscerneboh” (wystêpuje tu prawdopodobnie zapo¿yczenie niem. Rozwœcieczony, domyœlaj¹c siê podstêpu, przemieni³ natychmiast dwuna- z terminologii chrzeœcijañskiej). Pozwoli³o to na wnioskowanie o s³owiañskim duali- stu ch³opów w g³azy, które w Pagórkach ko³o Miastka spoczywa³y przez wieki zmie religijnym i zrekonstruowanie pary bóstw Bia³oboga i Czarnoboga – stanowi¹cej na znak, i¿ nie zawsze szatan daje siê przechytrzyæ [Samp-DROG]; 3. → purtk; uzmys³owienie przeciwieñstw: dobra – z³a, szczêœcia – nieszczêœcia, doli – niedoli itd. 4. → czarnobóg. [L.J. Pe³ka, w: Leksykon religioznawczy]. Zob. Bia³obóg. czarny ch³opek → czarny chopek. czarnoksiê¿nica – lokalne okreœlenie → boginki w rejonie Bychawy. czarny chopek, czarny ch³opek, corny chopek, czorny chopek, Czorny Ch³o- czarnoksiê¿nik – 1. → czarownik; 2. → p³anetnik. pek – 1. nazwa diab³a na Górnym Œl¹sku. Zob. diobo³; 2. nazwa → utopca na Czarnusia – córka Boruty, diablica z regionu ³êczyckiego [Gr¹b-DP]. Górnym Œl¹sku, pojmowanego jako istota diaboliczna. Zobaczy³ czarnego czarny → diabe³. ch³opka. Siedzia³ niedaleko, na s³upie z³amanym, który niegdyœ podpiera³ m³y- czarny anio³ – 1. okreœlenie diab³a, wymienione pod has³em DYABE£, narzowy most, i gra³ na z³oconych skrzypcach. Choæ ciemny by³, jakby go sadz¹ DYABO£, przez S.B. Lindego [S³ownik jêzyka polskiego]; 2. → demony pomalowano, przecie¿ go Pietrek widzia³ wyraŸnie, bo skrzypce sia³y doko³a chorób. blask. £ysy by³ ch³opek, na g³owie nosi³ czerwon¹ kapicê, spod której wysuwa³y czárny boczek – wedle wierzeñ kaszubskich diabe³, z³y duch zadawany przez mu siê uszy, wielkie jak u nietoperza, a jak u pieska kosmate. Mordkê te¿ mia³ czarownice. „Osobn¹ nazwê ma z³y duch zadawany w postaci robaka, bli¿ej nie jak wy¿e³, tylko ze œwiñskim nosem. Miêdzy palcami, którymi smyczek ujmowa³, okreœlonego czárnego boczka, ‘chrz¹szcza’ czy w³osa, którego czarownica, dostrzeg³ Pietrek u niego ciemn¹ b³onê, jak u kaczki lub gêsi na ³apie. Lewa zwana m.in. tak¿e diáblá cotka, p’urtinka (...) zadaje ludziom w chlebie, lub na noga muzykanta koñczy³a siê koñskim kopytem, ale na prawej nosi³ on wspa- chlebie pod mas³¹, w strawie, napojach, brzadze ‘owocach’, a nawet w tabace nia³y czerwony but. Stroi³ czarnego ch³opka kabat sukienny, ciemnego koloru, do za¿ywania. Najpowszechniejsza nazwa tego diab³a michá³ lub nawet pón wyszyty gêsto per³ami, z tych, które przynosz¹ w swoich skorupach wielkie michá³ oraz zdrobnia³a jej forma michá³k, niekiedy tak¿e z epitetem czárni szcze¿uje, ¿yj¹ce na dnie Osob³ogi. renice diablika migota³y œwiat³em czerwo- michá³k (...) [A. Sychta, Kaszubskie nazwy diab³a]. nym, a musia³y mieæ niezwyczajn¹ zdolnoœæ widzenia, bo czarny ch³opek do- Czarny Bóg → Czernyboh. strzeg³ m³odzieñca pod olszynami, ni¿ej pochyli³ sw¹ mordkê nad strunami czarny bóg – 1. œl¹ska nazwa diab³a, szatana, przytoczona przez J. Lompê. By³ skrzypiec i szczerz¹c ostre zêby w uœmiechu, pocz¹³ graæ jeszcze s³odziej on niegdyœ jedn¹ z najpopularniejszych postaci œl¹skiej demonologii. Nazywa- i piêkniej [K. Dobkiewiczowa, Wê¿owa królewna]. no go diobo³, czorny, corny chopek, czort (okolice Katowic, Bytomia i Pszczy- czarny duch – 1. → diabe³; 2. → mamona; mamuna: Czarny duch przyjdzie ny), piekielnik, z³y, jaroszek, raroszek, rokita, gizd (okolice Raciborza i Rybni- w nocy i zabierze matce ³adne dziecko... tak, i¿ za krzepkiego ch³opczyka 82 83 Strona 3 CZARNY KOÑ CZAROWNICA dostanie... dziewczynê brzydk¹, chorowit¹ i krzykliw¹, lub za œliczne dziewcz¹t- szachty z si³ami nieczystymi. Te nie- 42 ko olbrzymiego ch³opaka z bólami ...podrzutek taki zwykle umiera do nastêp- zbo¿ne bia³og³owy zdrowia ludzi nej nocy [Z. Wierzchowski, Materia³y etnograficzne z powiatu tarnobrzeskiego i byd³a rozmaicie pozbawiaj¹; tym, i niskiego w Galicji, 1890 r. za: Gaj-DiD]. których bez przyczyny nienawidz¹, czarny koñ a. czarny pies – górnoœl¹skie istoty pó³demoniczne, zjawy w postaci szkodz¹; z przyjació³ nieprzyjacio³y zwierz¹t ukazuj¹ce siê nocami, kojarzone z duszami ludzi zmar³ych, skazanych czyni¹; nienawiœci w ma³¿eñstwie siej¹ na pokutê za grzeszne uczynki. W Bojszowach, po drugiej wojnie œwiatowej i mno¿¹; niemowl¹tka przy po³ogu demon ten (→ ognisty ch³op – BAP) przeistoczy³ siê w czarnego psa z ognistym szatanom oddaj¹ albo zabijaj¹; gra- ³añcuchem przy karku. Znana jest te¿ opowieœæ o czarnym koniu bez ³ba, dy i pioruny szkodliwe pobudzaj¹; pokazuj¹cym siê na jedliñskiej Kêpie [Lys-DDB]. choroby w ludziach i w bydle rozmna- Czarny U³an – imiê diab³a z regionu ³êczyckiego [Gr¹b-DP]. ¿aj¹ i wszelkie szkody ku utrapieniu Czarny Pietrek, Czorny Pietrek <mo¿e dlatego, ¿e Piotr pochodzi od gr. pëtra ludzkiemu czyni¹; na koniec, jawnie – ska³a> – zastêpcze okreœlenie ducha kopalni → Skarbnika. z szatany przymierze wzi¹wszy, z nimi czarodziej → czarownik. bezpiecznie obcuj¹ i biesiaduj¹ i z nimi czarodziejstwo – system praktyk wynikaj¹cych z wiary w magiê, czyli przeko- spó³kowanie cielesne odprawiaj¹... nanie, ¿e przez pewne okreœlone formu³y zaklêæ lub obrzêdy mo¿na zapanowaæ O takowych bezbo¿nych i przeklêtych M³oda czarownica wabi¹ca kochanka. Szko³a niderlandzka, XV w. nad si³ami tajemnymi i wykorzystaæ je do realizacji w³asnych, po¿¹danych ludzi niezliczonej wieloœci w tej s³aw- zamiarów. Por. bia³a magia i czarna magia. nej Koronie, i¿ nikomu nie jest tajno, rzecz jest pewna [Stanis³aw z Z¹bkowic, czarostwo → czary (I). M³ot na czarownice43, Kraków 1614]. czarownica (I) – istota → pó³demonicz- * Czarownica – osoba uznawana za sprzymierzeñca diab³a lub innych demonów, po- na lub nawet → demoniczna p³ci ¿eñ- siadaj¹ca rzekomo czêœæ ich w³adzy i znaj¹ca tajemnice, za pomoc¹ których mog³a skiej, utrzymuj¹ca bezpoœredni kon- pomagaæ lub szkodziæ. W tym rozumieniu wystêpowa³a g³ównie w krêgu kultury takt z → diab³em, spotykaj¹ca siê chrzeœcijañskiej i dziêki niej poniek¹d zosta³a powo³ana do ¿ycia i uzyska³a rozg³os. z nim podczas sabatów, posiadaj¹ca W XVI–XVII w. by³a przeœladowana. Zarzucano jej stosunki z diab³ami, sabaty, szko- umiejêtnoœæ czynienia czarów i rzu- dzenie ludziom, byd³u i p³odom rolnym. Czarownicami wg ówczesnego pogl¹du bywa³y 44 cania uroków. W szczególnoœci zdol- kobiety starsze, rzekomo posiadaj¹ce szczególnie urocze oko, chrapliwy g³os, ró¿no- na do zamieniania ludzi w → wilko- rodne znamiona na ciele, ¿yj¹ce samotnie, prowa- ³aki oraz porywaj¹ca i odmieniaj¹ca dz¹ce dziwny tryb ¿ycia [H. Swienko, w: Leksykon Trzy czarownice, J.H. Füssli niemowlêta. religioznawczy]. czarownica (II), baba, baba o urocznych oczach, babrula, bosiorka, bosorka, Czarownicami by³y: ...stare baby napiêt- ciota, czarowniczysko, dziadówka, guœlica, lamia, latawica, m¹dra, wied- nowane jak¹ u³omnoœci¹ lub bardzo brzyd- ma, wiedŸma, jêdza, strziga (strzyga), z³a baba – kobieta ¿yj¹ca, znaj¹ca kie. ¯adna atoli baba posiadaj¹ca nawet praktyki czarnomagiczne, potrafi¹ca rzucaæ (zadawaæ) i odczyniaæ uroki, spro- u³omnoœæ lub brzydotê, bez wiedzy i woli wadzaæ i odpêdzaæ (za¿egnywaæ) choroby, pos¹dzana niejednokrotnie o kon- A. Manastyrski – Czarownica diab³a czarownic¹ nie zostanie. On sam wy- 43 Przek³ad polski. 42 44 Wrzodami, guzami bol¹cymi i ropiej¹cymi. W znaczeniu: uroczne, zdolne do rzucania uroków. 84 85 Strona 4 CZAROWNICA CZAROWNICA biera do tego zawodu odpowiednie niêcie itp. Mia³y przed wschodem s³oñca i usposabia je [E. Chmielewski, Cza- iœæ na miejsce, gdzie pas³o siê byd³o rownice, strzygi, mamony...]. i s³owami: „Biera po¿ytek, ale nie wszy- * Czarownice ...by³y to kobiety w starszym tek!” odbiera³y krowom mleko. Nadto wieku, zajmuj¹ce siê znachorstwem i zielar- potrafi³y ludziom zadawaæ rozliczne s³a- stwem, czêsto upoœledzone fizycznie. Prze- boœci, ko³tuny, ból oczu, brzucha – zada- 46 wa¿nie ¿y³y one w izolacji spo³ecznej, ich waæ wszelkie z³o. Mia³y mieæ równie¿ domostwa znajdowa³y siê na uboczu od sie- si³ê sprowadzania deszczu. Do swoich dzib ludzkich. Wprawdzie wiedŸmy i czarow- praktyk czarownica u¿ywa³a ró¿d¿ki zma- nice budzi³y zawsze lêk i przera¿enie, lecz czanej w pewnej wodzie lub jej tylko zna- mimo to odwo³ywano siê do ich pomocy nych zio³ach [Lys-DDB]. w wielu ró¿norodnych kwestiach. Za czarow- Powszechnie uznawano czarownice za P³awienie czarownicy. G. Dietrich, XIX w. Za: Jerzy Samp, Droga na sabat, Gdañsk 1981 nice uwa¿ano tak¿e kobiety nie lubiane poœredniczki i kochanice diab³a, bez- w œrodowisku za brak ¿yczliwoœci, chciwoœæ, granicznie mu oddane, podleg³e jego k³ótliwoœæ czy zawiœæ. Pod³ug wierzeñ ludowych czarownice mog³y przybieraæ postacie mocy i wielkoœci, za co demon rewan- niektórych zwierz¹t, jak puszczyka, ropuchy, æmy. W³adne by³y sprowadzaæ ¿owa³ siê, udzielaj¹c im zdolnoœci wszelkiego rodzaju klêski i nieszczêœcia, sprawowania magii. „M³ot na czarownice”, wydanie paryskie jak równie¿ je za¿egnywaæ, mia³y tak¿e ta- * Wykonywa³y one najprzeró¿niejsze jemn¹ wiedzê magiczn¹. Ich córki musia³y praktyki „sobie po¿ytki przywodz¹c, drugim ludziom psuj¹c”. By³y to czary myœliw- tak¿e pozostaæ czarownicami i dziedziczyæ skie, mleczne, mi³osne, lekarskie lub zwi¹zane z pogod¹. Narzuca³y czary oczami po swoich matkach zdolnoœci i wiedzê (→ zauroczyæ kogoœ) lub specjalnymi praktykami, a tych magiczn¹ [Pe³-DEM]. by³o bez liku. Wszystko odbywa³o siê przez zaklinanie * Czarownice (...) – by³y to najczêœciej diab³ów. Czarownica kreœli³a na ziemi ko³o i zaczyna³a brudne, wywo³uj¹ce obrzydzenie baby, szeptaæ zaklêcia. Pos³ugiwa³a siê tak¿e specjalnymi zio- które mia³y trzymaæ z diab³em, ze „z³ym” ³ami, wykonuj¹c rytualne ruchy ca³ym cia³em. Odpowie- i wszelkimi nieczystymi mocami. Mia³y dzi¹ na zaklêcia mia³ byæ g³os lub wywo³ana postaæ de- czyniæ tajemne praktyki bia³o- i czarno- mona, któremu towarzyszy³y grzmoty, b³yskawice lub magiczne. Po wsiach budzi³y lêk. Oskar- poszum wiatru. Czarownica wypowiada³a wtedy swe ¿¹- ¿ano je przy wszystkich gospodarskich dania, którym diab³y by³y pos³uszne. Wymawianie zaklêæ nieszczêœciach i dolegliwoœciach ludzi. stanowi³o podstawê czarodziejskiego rytua³u. Najczêst- Zna³y siê na czarach. Zadawa³y je wzro- szymi celami tych czarów by³o zdobycie uczuæ jakiejœ kiem, co nazywa³o siê u nas45 „ciepaniem osoby, kobiety lub mê¿czyzny, psucie piwa w wiejskich „Czarownica powo³ana” – strona tytu³owa, uroków” (przyroków), s³owami zaklêæ, Poznañ 1693. Za: Jerzy Samp, karczmach, odejmowanie mleka krowom, poznanie prze- jad³em, zio³ami, przez dotkniêcie, chuch- Droga na sabat, Gdañsk 1981 St. Koszeliñski sz³oœci i wró¿enie, sprowadzenie klêsk ¿ywio³owych oraz – Czaruj¹ce ziele wszelkich chorób nawiedzaj¹cych cz³owieka [Ro¿-DIA]. 45 46 W Bojszowach ko³o Pszczyny. Oryg. 86 87 Strona 5 CZAROWNICA CZAROWNICA MAJOWA Czarownice oddawa³y diab³om czeœæ Atrybuty czarownicy – mak do usy- w trakcie specjalnych obrzêdów, ma- piania ludzi; ró¿d¿ka; ga³¹zka j¹cych niekiedy charakter orgiastycz- osinowa. Skrycie czai czarownica, ny. Por. sabat. mak na oczy panu k³adzie, by siê ze * Na czary maœci sporz¹dzaj¹ z trupów snu nie obudzi³, i ga³¹zk¹ osikow¹ szubienicznych, potyrcz¹t47, warz¹c ich, a co najstraszniejsza, ¿e Najœwiêtszego Sakramentu i Oleju Œw. do tego za¿ywaj¹. W ka¿dy pi¹tek, a przynajmniej Wielki, nad krucyfiksem zbytkuj¹. Krew Pañsk¹, jak¹œ impostur¹ wycisn¹wszy, w kloakê wrzuca- j¹, co i z hosti¹ czyni¹ w œwiêta czarów Czarownice, H.B. Grün w pierœ uderza, w tê stronê, kêdy P³awienie czarownicy. G. Franz, serce ludzkie bije. I pierœ siê zaraz Stuttgart 1878 r. Za: Jerzy Samp, Droga na sabat, Gdañsk 1981 rozwar³a, i czerwone widaæ serce (...) [Wój-KLE]. Œrodki lokomocji na swoich solenniejsze. (...) W dzieñ czwartko- sabat: miot³a, ³opata, o¿óg, kij wy despektuj¹ Najœwiêtszy Sakrament i so- (symbole falliczne), kij nasmarowany domskie grzechy z czartami pope³niaj¹: t³uszczem Czarownica zd¹¿aj¹ca na sabat. w pi¹tek l¿¹ Mêkê Pañsk¹, w sobotê bestial- Za: Ulrich Molitor, De Lamiis, Strasbourg 1489 w y t o p i o - skim ma¿¹ siê grzechem, na Matce Boskiej nym z za- czci nie zostawiaj¹c. Na Œw. Krzy¿ w maju bitego, nieochrzczonego dziecka, czarny koñ, wszystkie gumna, obory, stada i których chc¹ czarny ogromny kogut, kozio³, osio³, niecka, ludzi, czaruj¹, dziwne rzeczy ko³o bo¿ych stêpa. m¹k48 wyrabiaj¹c i z figurami Krzy¿a œw. czarownica (III) – lokalne okreœlenie → boginki [Kalendarz Duñczewskiego wiêkszy na rok w rejonie Bychawy. Czarownica, A. Dürer 1758]. czarownica (IV) → po³udnica. czarownica majowa – w demonologii Kaszubów 47 Starop. straceñców, ludzi straconych. czarownica szkodz¹ca przewa¿nie byd³u wypêdza- K. Stryjeñski 48 Bo¿a Mêka – kapliczka ze scen¹ figuraln¹, przedstawiaj¹c¹ ukrzy¿owanego Chrystusa. nemu po raz pierwszy na pastwiska, co nastêpowa- – P³awienie czarownicy 88 89 Strona 6 CZAROWNICA CZERWCOWA CZAROWNIK ³o w okresie oko³opierwszomajowym, drzwiami chlewów, ³amanie ga³êzi klonu, zakopywanie przed progami oraz ptactwu, zw³aszcza pisklêtom domostw skrzy¿owanych chruœcianych miote³. niewyklutym z jaj, mniej natomiast czarownica po³udniowa → po³udnica. groŸna dla ludzi. czarownica œwiêtojañska → czarownica czerwcowa. czarownica ¿ytnia → po³udnica. czarowniczysko – nadzwyczaj z³a → czarownica. czarownik, czarnoksiê¿nik, czaro- dziej, wiedŸmin – 1. mêski odpowied- nik → czarownicy, posiadaj¹cy umiejêtnoœæ latania. Czarownicy to wstrêtni ludzie, a zw³aszcza kobiety Czarownik i z³e duchy. Marcin Bielski, ¯ywoty filozofów, Pierwsze wyobra¿enie czarownic Kraków 1535 r. lec¹cych w powietrzu. Drzeworyt. Z: Ulrich Molitor, De Lamiis, Strasbourg 1489 poœród nich. Wyrz¹dzaj¹ one narodowi ludzkiemu nieobliczalne szkody, ucieka- czarownica czerwcowa, czarowni- j¹c siê do pomocy z³ych duchów i cza- ca œwiêtojañska – w w¹tkach wie- rodziejskich napojów. (...) Najczêœciej Cztery czarownice, A. Dürer rzeniowych Kaszubów czarownica przyprawiaj¹ ludzi o opêtanie, rzuca- posiadaj¹ca silniejsze zwi¹zki z diab³ami, szkodz¹ca zarówno zwierzê- j¹c ich na pastwê demonów, które ich tom, jak i ludziom. Apogeum aktywnoœci czarownic czerwcowych drêcz¹ wœród nieopisanych katuszy. Nie- przypada³o w Noc Kupaln¹, czyli stety liczba takich czarownic jest ogrom- w wigiliê œw. Jana, podczas której na, w ka¿dej po³aci kraju i nawet w naj- odbywa³y sabaty. ...dla ochrony mniejszej wiosce znaleŸæ mo¿na przed czarownicami w wigiliê œwiê- czarownice. (...) Przez z³oœliwoœæ tych tego Jana robi¹ krzy¿e na drzwiach, Czarownik i uczeñ. ostatnich kobiet umieraj¹ ludzie i by- Rys. F. Kostrzewskiego stawiaj¹ du¿e miot³y na krzy¿, wie- d³o, a nikt nie pomyœli o tym, ¿e dzieje szaj¹ krzy¿owe ziele lub bylicê (...) siê to przez te wiedŸmy. Wielu ludzi nêkaj¹ najsro¿sze choroby i nie zdaj¹ oni [B. Stalmachowska, Rok obrzêdo- sobie sprawy, ¿e s¹ w mocy diab³ów [Trithanius Antipalus maleficorum, 1508 wy na Pomorzu]. Innymi ochron- r.; za: Pe³-DEM]. Diabe³ wioz¹cy czarownicê. nymi zabiegami magicznymi by³y: Drzeworyt. Z: Olaus Magnus, * Czarownicy ...zawieraj¹ przymierze ze œmierci¹ i pakt z piek³em; robi¹ z diab³em wypalanie znaków krzy¿a nad Historia de Gentibus Septentrionalibus, 1555 wyraŸn¹ umowê dla odkrycia spraw nieznanych, znalezienia skarbu albo pope³nienia 90 91 Strona 7 CZAROWNIK OD CHMUR CZART NOCNY zbrodni. U¿ywaj¹ bezecnych zaklêæ ma- w osobie anio³a, œw. Natanaelowi gicznych, przedmiotów i trucizn, rysuj¹ Pustelnikowi, nigdy nie wychodziæ ko³a lub inne znaki magiczne, wzywaj¹ z celle nie maj¹cemu ex voto, w osobie lub radz¹ siê demonów, pytaj¹ ich i otrzy- jeŸdŸca na oœle, wywo³uj¹c go z celle, muj¹ odpowiedŸ; (...) ofiarowuj¹ demo- œw. Makaremu w osobie korsarza; Apel- lesowi Pustelnikowi jako te¿ Wiktorowi w osobie urodziwej panny. Chc¹c wier- nym poufa³ym siê komu stawiæ, pokazu- je siê w postaci pieska, kota. (...) Po- Diabe³ wrêcza czarownicom magiczn¹ wiadaj¹, ¿e nie bierze siê za postaci maœæ i proszek, s³u¿¹ce czynieniu maleficiów. Z: Francesco-Maria Guazzo, Compendium Maleficarum, Mediolan 1626 Czart w postaci ptaka wylatuj¹cy z ust nom ró¿ne ofiary, zapalaj¹ œwiece na ich Marcina Lutra. czeœæ (...) robi¹ sobie pierœcieñ, lustro lub Kronika Marcina Bielskiego, Kraków 1654 ma³e flaszeczki, aby zamkn¹æ tam diab³y, wierz¹ bowiem, ¿e otrzymaj¹ od nich go³êbia, owieczki, baranka. Gdy¿ te radê i pomoc [Papie¿ Sykstus V w bulli zwierzêta Chrystusa Pana symbolizu- Coeli et terrae creator Dei. Koniec XVI w.; j¹; w czym ja bardzo consentio49, po- Egzekucja Urbaina Grandier w Loudum za: Ro¿-DIA]; niewa¿ samego Chrystusa postaæ bie- w 1634 roku. Sztych z XVII wieku 2. – demon leœny. rze, gdy¿ siê wielu œwiêtym w osobie czarownik od chmur → p³anetnik. jego prezentowa³, chc¹c oszukaæ. czart <ogólnos³owiañskie, pogañskie; termin pochodz¹cy prawdopodobnie od Najbardziej siê delektuje postaci¹ czarów – pierwotnie oznaczaj¹cych kreœlenie b¹dŸ rycie magicznych znaków; koz³a, który znaczy szpetnoœæ, odrzu- G³owa diab³a. 50 staros³ow. czri – przeklinaæ, zaklinaæ>, czert, czort, œl.: cart – 1. pierwotnie cenie, lew¹ rêkê na dniu s¹dnym Drzeworyt z 1484 roku pras³owiañski demon, stanowi¹cy personifikacjê bli¿ej nieokreœlonych z³ych [Tuw-CiCP]. si³, prawdopodobnie mocy wiatru, o czym œwiadcz¹ wyra¿enia ludowe na widok Czart – wed³ug przedchrzeœcijañskich wierzeñ demonologicznych pomocnik wirów powietrznych: czort leci; czort po polach skacze, czorta wesele; moc Pekleñca, postaæ z krêgów piekielnych z³ych mocy, → Dydek, który kaza³ siê czarta; czart siê ¿eni; 2. w epoce chrzeœcijañskiej → diabe³. Czart, czort, czar- buntowaæ przeciwko ciemiê¿com i panom tego œwiata [wg B. Trentowskiego, cik, dyabe³, szatan, wróg, czarny duch, bies [Lin-SJP]. Bierze czart na siebie za: Link-SBiD]. cia³o z powietrza, z grubych waporów ziemskich. Œw. Antoniemu Pustelnikowi czart nocny → latawiec. Czart nocny, latawiec, incubus ad masculos accedens dawa³ siê widzieæ, strasz¹c go to w postaci zwierz¹t strasznych, to ptaków feminam, fingit, feminas aggrediens masculum se exhibet [G. Knapski drapie¿nych. Œw. Pachomiuszowi w postaci koguta, œw. Romualdowi w postaci (Cnapiusz), Thesaurus, 1641]. Latawiec – to czart nocny. Piorun ‘bije’ (goni) jelenia, œw. Hilarionowi w postaci liszki, œw. Dunstanowi w postaci niedŸwie- za latawcem, chc¹c go trafiæ [O. Kolberg, Tarnowskie – Rzeszowskie]. dzia, œw. Ma³gorzacie w figurze smoka. Innych zwodz¹c, jako to œw. Marcina, 49 Nie jestem zgodny. prezentowa³ siê w osobie Chrystusa, œw. Teodorowi w osobie Boga, œw. Julianie 50 Skierowanie na lew¹ stronê przez Boga, czyli na karê piekieln¹, potêpienie. 92 93