Jarosaw Iwaszkiewicz SERENITE Konstantemu Jeleńskiemu Nad jeziorem, 8 września... Droga Pani Agato! Mój kontakt prawdziwy ze sztuką plastyczną, z malarst- wem datuje się dość późno. We wczesnej młodości znaj- dowałem się pod wrażeniem pewnych kiczów, które tak silny wpływ wywarły na moją wyobraźnię, że pamiętam je do dziś dnia i co więcej — wynurzają się one raz po raz w mojej twórczości. Taki na przykład obraz Fantin-Latou- ra Podróż poślubna czy Podróż miłosna wyobrażał karetę widzianą od tyłu, w okienku karety dwie głowy, męska i kobieca, przytulone do siebie, a z tyłu, na desce, gdzie się układało kufry, siedzący młody, uroczy faunik, grający na flecie, wszystko w kolorze jesiennych liści, żółtych i czerwonych. Jakże zachwycał mnie ten obraz, jak był pełen muzyki, a muzykę słyszałem już w stylu Faurego. Był też taki malarz, który się nazywał Henri Martin. Malował jakieś freski w Paryżu. Główna aleja w dzielnicy Passy nosiła jego imię, dopiero jak ją przemianowano na Avenue Mandel, pomyślałem sobie, że coś tu nie tak. I rzeczywiście okazało się, że ulica nosiła nazwę historyka, który mianował się jak ów malarz. O obu już dawno zapomniano. Otóż ów malarz Henri Martin miał obraz nazwany przez niego Serenite. Oryginału chyba nie widziałem, ale może i był w Luksemburgu. Pamiętam dobrze reprodukcję, ściśle biorąc pocztówki, które mnie zachwycały. Serenite przede wszystkim frapowało kolorem, inten- sywną zielenią. W tym intensywnym zielonym lesie unosiły się lecące osoby. Wszystkie leciały z lewa na prawo, w górę. Niektóre były nagie, inne w powłóczystych szatach podob- nych do obłoków. Niektóre niosły liry, wszystkie odlatywa- ły spokojnym ruchem z zielonej ziemi do świetlistego nieba. Największy kłopot jest w tym, droga pani Agato, że nie mogę pani przetłumaczyć tego słowa „serenite". Oznacza ono łagodną pogodę zewnętrzną i wewnętrzne rozjaśnienie, uspokojenie... tak, chyba najlepiej będzie „uspokojenie", tylko że serenite nie zakłada żadnego niepokoju uprzednio i może właśnie dlatego nie znajduje zastosowania w tym wypadku, o którym pani opowiadam. O tym obrazie Henri Martina, choć wiem dobrze, że jest on strasznym kiczem, myślę teraz bez przerwy, od kiedy znalazłem się nad brzegiem jeziora, w starym parku. Oto- czony jestem wysokimi drzewami, cedrami, platanami i je- sionami i zdaje mi się ciągle, że pomiędzy tymi rzeźbionymi, starymi pniami polatują białe i liliowe cienie, niosące w górę swoje piękne głowy i swoje kształtne formingi. Od kilku dni jestem tutaj. Jak pani pisałem, przyjechałem tutaj na zaproszenie Marres Chouarta, który mimo swych lat dziewięćdziesięciu jest w świetnej formie umysłowej. Zaprosił mnie, abym tu wypoczął i tutaj doczekał moich lat osiemdziesięciu, o tyle mniej od niego, ale też i o tyle więcej. Nie mam tu nic do roboty i oczywiście żadnych już prac ani planów. Nie projektuję nic, tyle tylko, że chciałem porobić pewne rachunki, podsumować parę rzeczy — a może i pomnożyć je, i podzielić. I wśród takiego uspokoje- nia, wśród tych przeszło dwóchsetletnich drzew, niebies- kiego jeziora i żaglówek, które się pasą na nim jak jętki wątłe, przyszło mi na myśl, że mógłbym napisać do pani. Nie taki zwykły grzecznościowy list, jakich tyle niestety otrzy- mała pani ode mnie w ostatnich czasach, ale list prawdziwy, nie wahający się dotknąć najstarszych i najdrażliwszych spraw, które łączyły nas kiedyś, a które potem zawsze były tą niedopowiedzianą tkaniną okrywającą nasze uczucia i działania. Niech się pani nie boi, nie będę zbyt sentymentalny. Nigdy sentymentalny nie byłem. Toteż moje pisma może będą więcej dotyczyły działań niż uczuć. Nie boję się być zewnętrzny. Chyba to mi nie grozi, ale chciałem przepatrzyć nasze drogi, które na chwilę się skrzyżowały, a potem poszły w zupełnie przeciwne strony. Prowadziły jednak do tego, co trzeba zawsze osiągnąć przed ostatecznym rozstaniem. Prowadziły do uspokojenia, do ostatecznej zgody na świat, do serenite. Zawsze mnie zastanawia ta myśl bardzo banalna, ale mogąca prześladować w długie, bezsenne noce, że pewne momenty krzyżowe w życiu mogą mieć znaczenie tak decydujące. Że od małej chwili — od tego, czy się na przechadzce w ogrodzie skręci na lewo, czy na prawo, czy się siądzie na tym, czy na innym fotelu, czy się zatelefonuje pod ten, czy pod inny adres — zależy wszystko. Życie układa się zależnie od tego małego momentu, od jednego gestu, od jednego słowa. I w ogóle nie wiemy, jak byłoby, gdyby tego słowa czy gestu nie było. Wyobraźmy sobie, droga pani Agato, że wtedy w parku, a raczej w tym wąwozie, gdzie się z trudem wdrapałem na szczyt, nie zemdlałem. Że byłem zdrów, cały. Nigdy ani przedtem, ani potem nie mdlałem — to był ten jedyny raz w życiu. I myślę nawet, jeżeli można tak powiedzieć, że zemdlałem wtedy „naumyślnie", po to właśnie, aby nie nastąpiło nic decydującego, abym nie powiedział pani ani słowa z tego, co miałem w głowie od dawna ułożone i co by pchnęło nasze życie na zupełnie inne tory. Gdybym nie zemdlał, gdybym powiedział pani wszystko, jak bardzo panią kochałem — oczywiście zdawało mi się •T tylko, że panią kochałem — bo byłem jak dziecko nie- śmiały, niezgrabny, smutny. Smutek pozostał mi do dziś, do chwili pisania tego listu. Wszystko potoczyłoby się inaczej. Pamięta pani, to było przecież na samym początku pierw- szej wojny, we wrześniu roku 1914, i zaraz po tym spotka- niu musiałem wyjechać. Od tego czasu listy, listy musiały tak dużo zastępować — i ostatecznie niczego nie zastąpiły. Jeszcze ta pierwsza zima była najspokojniejsza, tyle tylko, że bardzo ciężka, jak wszystkie zimy wojenne. Szkoły wojskowe miały wtedy kurs skrócony, w parę miesięcy musiałem iść na front i to już jako dowódca. Nie zdawałem sobie sprawy z mojej odpowiedzialności, aż dopóki moi żołnierze nie zaczęli padać koło mnie. Czy pani sobie wyobraża, jak to wygląda, kiedy koledzy oficerowie i pod- władni żołnierze padają dookoła, to znaczy, kiedy ich zabijają. Tyle lat minęło od tego czasu, tyle przeszedłem najrozmaitszych, najbardziej skomplikowanych rzeczy, tylu żołnierzy, tylu kolegów upadło koło mnie przez tych lat pięćdziesiąt, że właściwie mówiąc już nie pamiętam szczegó- łów. Wsie, które paliłem, ludzie, których zabijałem, także tam byli. Ale wszystko to dzisiaj wygląda raczej jak gęsty las, po którym się plątałem i w którym się rozbijałem o pnie, kalecząc sobie ręce i głowę, raniąc się o przelatujące kule, tułając się po żydowskich miasteczkach, w szpitalach, i cho- dząc po rozdeptanych drogach. Bywały wtedy na pewno letnie dnie, zielone drzewa, ciepłe ulewy, ale ja pamiętam tylko jesienne rozdeptane drogi i moje zbolałe nogi, które stawiam bez przerwy na tych drogach, jedną za drugą, w monotonnym marszu: raz dwa, raz dwa. I wie pani, dlaczego te lata były takie ważne dla mnie? Nie dlatego, że była wojna, ja nawet nie pamiętam tego, że była wojna, ale dlatego, że się przekonałem, że zasadniczą podszewką natury ludzkiej jest okrucieństwo- Okrucieńst- wo w stosunku do innych ludzi, do mężczyzn, do kobiet, do dzieci, do zwierząt. Pamięta pani, co opisywał Dostojewski, jakie miewał sny; spowiedź Stawrogina to jeszcze nic, dla mnie zawsze najgorszy jest ten sen Raskolnikowa, gdzie mordują konia, który nie może uciągnąć platformy pełnej ludzi. Z jaką lubością ludzie mordują tego konia i że to wszystko było w głowie u Raskolnikowa — to znaczy, że Dostojewski o tym wszystkim myślał, że tkwiło to w jego głowie, to morderstwo konia. Ile ja takich pomordowanych koni widziałem! Najgorsze były. na wojnie takie ranne konie, których nie miał kto dobijać. Ludzie też męczyli się niewinnie. Ale to niezawinio- ne cierpienie szczególnie było widoczne u zwierząt. Wtedy to się zaczęło. A kiedy się skończyło? Nigdy, bo nawet teraz, kiedy tu siedzę w tym cudownym parku nad jeziorem, pod drzewem, które jest jak żłobiona kolumna — zamykam oczy i pod powiekami widzę nieskończony szereg zabitych ludzi, zamęczonych zwierząt, strzaskanych przed- miotów — ciągnie się bez końca i ciągle tak człapie, jak moje kroki wtedy w wojennej jesieni, w deszczu i mgle: raz dwa, raz dwa. Zmiażdżone przedmioty są równie smutne, jak ranne zwierzęta. Wiadomo, że strzaskany dom nie cierpi, ale te wszystkie strzaskane domy, któreśmy z panią widzieli, zawsze wyglądały, jak gdyby doznawały bólu nie tylko fizycznego, ale i moralnego. Wyglądały, jakby rozpaczały. A właściwie całe nasze życie było życiem zrozpaczonych domów. Ile tych domów musieliśmy opuścić, musieliśmy pożegnać. Mam taki sen, który wraca regularnie; jesteśmy w tym wielkim domu, w którym spędziliśmy nasze ostatnie lato, w tym domu, gdzie czytaliśmy Achmatową i Iłłakowi- czównę i gdzie stwierdziliśmy — o horror — że Konopnicka wcale nie jest najgorszą poetką, przeciwnie, że jest bardzo sugestywna i że działa rytmem, muzyką... Więc właśnie śni mi się zawsze ten dom, tylko jakiś przyciemniony, w takim świetle, w jakim był podczas zaćmienia słońca — pamięta pani to zaćmienie słońca? Śni mi się w takim cieniu i ja chodzę po domu, i jest ojciec pani, i szukamy pani, ale pani nie ma. I jest także kasjer, który wypłacił mi wtedy pieniądze w złotych rublach, i tak razem chodzimy po przyciemnionym domu, po ogromnych jego pokojach i nie możemy znaleźć pani. A dom trzeba zaraz opuścić i już nie wiem dlaczego — może w każdym powtórzeniu snu inna jest przyczyna, ale albo ma być tutaj bitwa, albo mają zaraz przyjść hajdamacy, albo w ogóle trzeba zaraz się lik- widować bez wyraźnej przyczyny — i wtedy ten dom, który trzeba opuścić, nabiera szczególnej wartości. Ostatecznie to nie jest mój dom, przecie mój los nie jest z nim związany, ale we śnie wydaje mi się takie ważne, żeby jakąś więź z tym domem zachować. Zajeżdżają konie, wozy albo powozy, i zabieramy się, i mamy tak dużo rzeczy, i pani wciąż nie ma, i ojciec pani mówi: gdzież ta Agata? A kasjer łyska okiem zza swoich złotych okularów i mówi ze złośliwym uśmiechem: pewnie żegna się z domem. Mówi „żegna się z domem", ale to znaczy zupełnie co innego i jego złośliwy uśmiech znaczy zupełnie co innego. Sen ten powtarza się wielokrotnie i we śnie mam dom, żegnam się z domem, tracę dom. Budynek sam odgrywa jakąś rolę — której w życiu nie odgrywał. Bo pani wie, że nie mam i nie miałem nigdy domu. Mam takie wrażenie, że jak tylko wylazłem z tego wąwozu, gdzie zemdlałem, to zaraz zaczęła się wojna, front, strzelanina. Zaraz zabito mojego dieńszczyka, tak niespodziewanie i tak niepotrzebnie. Właśnie wybierał się na urlop — a więc to musiało już być dobrze po zimie — kiedy dawano urlopy z frontu. A mnie się to wszystko zasuszyło w jedną grudkę życia i chyba trzeba tę grudkę rozgrzać w gorącej wodzie, aby się rozpuściła i ułożyła po 36 Opowiadania kolei w obrazki, jak ta japońska zabawka, o której mówi Proust, a która i mnie we wczesnym dzieciństwie bawiła, której już teraz nie ma na świecie, jak tylu innych rzeczy. Rzeczy nie tylko umierają, ale rzeczy znikają. Tak na przykład teraz znikły jabłka. Pamięta pani, ile było gatun- ków jabłek, ile rodzajów, ile zapachów, ile smaków! A teraz uczeni starają się zredukować je do paru gatunków, a właś- ciwie do dwóch. Właśnie tu, nad jeziorem, czytam artykuł wspominający dawne jabłka i ubolewający nad tym, że takie piękne jabłonie wyrwano z gruntu, musiały ustąpić małym krzaczkom, obficie rodzącym „goldeny", których nikt nie chce jeść, które mają znikomy procent witamin, których jest takie mnóstwo, że się je setkami ciężarówek wywozi i wysy- puje na pola, na całe hektary, na których gniją warstwy owoców. Jak dziwnie się ten świat ukształtował. I zaraz zaczęły się więzienia. Nie, oczywiście, to teraz mi się tak wydaje, byłem przecie młody, pisałem wiersze, miałem powodzenie. To był ten czas, kiedy pani wyszła za mąż. Było to poprzedzone przerwą w naszym widywaniu się. Posłyszałem tylko o tym i napisałem do pani. Bawiono się wtedy w Polsce na stary sposób, zupełnie jeszcze tak, jak Żeromski w Popiołach opisuje. Niech pani zauważy, że między balami u Żeroms- kiego a balami u Nałkowskiej nie ma wielkiej różnicy w opisach. I ja byłem taki staroświecki, oświadczyłem się, zaręczyłem — wreszcie ożeniłem. Zresztą moje małżeń- stwo — tak jak pani małżeństwo — to zupełnie inna mate- ria i chyba trzeba o tym mówić zupełnie osobno. Ale mi w głowie z tamtych czasów najbardziej zostały moje więzienia — nie było ich dużo, ale były pamiętne. W ogóle, więzienia, to rzecz specjalna, skazują na nie liczne wyroki — ale co one mają na celu? Zawsze się nad tym zastanawiałem, co ma na celu człowiek, kiedy zamyka na klucz innego człowieka, samego lub z innymi ludźmi. Czy chce go naprowadzić na drogę cnoty, czy mu dać okazję do rozmyślań, czy go odizolować od innych ludzi? Wszystko po trosze, ale żeby pani wiedziała, jakie te więzienia są! Czasami zdawało mi się, że są stworzone dla personelu więziennego. Żeby dać zadowolenie sadystom, żeby rozładować tkwiące w niektórych ludziach kompleksy, aby nadać całemu mecha- nizmowi więziennemu to znaczenie, które będzie się odbijało na całym systemie. „Dania jest więzieniem." I może dlatego to zostało mi tak bardzo w pamięci, dlatego to wspomnienie rozrasta się jak ciasto drożdżowe i zapełnia całą przestrzeń, nie zostawiając miejsca na inne wspomnienia, że są to wspomnienia z dziedziny tak jedynej, tak osobliwej, która się potem tak rozrasta, zarówno w moim życiu, jak w obiektywnej rzeczywistości. Przemie- niło się potem w obozy, w miejsca prześladowań i tortur, w coraz straszniejsze pęta, które człowiek nakłada na człowieka, które nakładano i na mnie. Pani przecież wie, ożeniłem się, miałem dzieci, trzech synów, którzy rodzili się co trzy lata, a zginęli wszyscy w jednym. Pracowałem, wyjeżdżałem za granicę. Pamięta pani to niespodziewane spotkanie w Paryżu? Co tam więzienia, pamiętam tę noc spędzoną w jakichś knajpach, na jakichś „balach", a potem ten powrót o świcie wzdłuż krat Luksemburskiego Ogrodu. Ogród był jeszcze zamknięty, ale był świt czerwcowy i pachniało rosą, i jakieś ptaszki śpiewały. Nie mówiliśmy wiele, nie mówiliśmy o przeszłości, tylko pani raz powiedziała: „Pachnie rosą w ogrodzie, jak u nas na Ukrainie." Teraz mi się wydaje, że to był moment wielkiego szczęś- cia. Że znowu drogi nasze zbliżyły się do siebie, ale wtedy nawet nie zauważyłem tego powiedzenia. Jak się słucha nieuważnie bicia zegara i potem się powtarza w myśli uderzenia i liczy się je, tak samo słuchałem nieuważnie tych słów, a potem, kiedy zostałem sam, nawet znacznie później, u siebie w domu, w kraju czy nawet w więziennej celi, słyszałem w myśli te słowa: 36* „Pachnie rosą w ogrodzie, jak u nas na Ukrainie." Zapach rosy był czymś, co nas łączyło, ale przyzna pani, że to jest śmiesznie mało i że nawet zabawnie jest o tym mówić. Królestwa padają i powstają państwa, ludzie się mordują bez żadnego powodu, okrucieństwo tryumfuje, a tutaj raptem przypomina mi się, że pani mówiła o zapachu rosy. Nie bardzo to współmierne z moimi przeżyciami, z moją pamięcią, z całym moim istnieniem. Ale w każdym istnieniu są takie niewspółmierne momenty, tu ludzie na księżyc wchodzą (w taki sam czerwcowy, pachnący rosą ranek), a tutaj brzmi w uszach dawno wypowiedziane pani słowo, pani dziwnym, matowym, osobliwym głosem, który także został ze mną na całe życie, słowo o tym, że rosa pachnie jak u nas na Ukrainie. Teraz stąd, z tego pięknego ogrodu, gdy spoglądam wstecz, wszystko grupuje mi się w takie syntetyczne zespoły, nie widzę już nic oddzielnie — i nawet taki ranek przy Ogrodzie Luksemburskim wydaje mi się przynależny do innych, dawniejszych czasów. Po prostu nie pamiętam, że spotykałem panią potem, zawsze mi się wydaje, że tylko tam, w ogrodzie wiosennym, i dlatego na zawsze jest pani symbolem mojej młodości. A przecież widywaliśmy się. Z początku częściej, potem od czasu do czasu. Kiedyś w teatrze była pani z mężem. Wyglądała pani pięknie i zdawała się być bardzo szczęś- liwa. Czy była pani szczęśliwa? Czy miała pani choć jedną taką chwilę, kiedy pani spojrzała — choćby przelotnie — na życie swoje z uśmiechem, na pierścionki na pani dłoni jak na dziecinne zabawki? Ja miałem taką chwilę: w więzieniu. Już na nic nie czekałem, niczego nie chciałem, uważałem, że wszystko się w moim życiu dopełniło. I pomyślałem sobie, pa- trząc na gołe mury celi: „Boże! jaki ja jestem szczęś- liwy!" To trwało tylko sekundę. Za chwilę znowu przyszły te uczucia niedogody, tak jakbym leżał w niewygodnym łóżku. Znowu poczułem, że nie jestem szczęśliwy, że nie byłem szczęśliwy, że nie będę szczęśliwy! Że pojęcie szczęścia jest czymś prymitywnym, niegodnym człowieka, że to najwyż- sza naiwność mówić o szczęściu. A cóż dopiero pisać! Przepraszam, wycofuję się. Potem widziałem panią na pogrzebie pani córeczki. Widziałem, że pani jest zupełnie zmiażdżona i że nie znajduje pani żadnego oparcia ani w mężu, ani w bracie, którzy szli koło pani. Pani spojrzała na mnie. Poczułem, że mogłem być pani oparciem, że może mógłbym pani pomóc. Ale to była chwila równie krótka, jak ta myśl w więzieniu o szczęściu. Pani wzrok musnął mnie tylko. Pani nie zdawała sobie sprawy z tego, że mnie widzi. Pani myślała tylko z niechęcią o ludziach, którzy panią otaczali. Czy jest jakiś sposób na nieszczęścia? Czy można ich nie przyjmować, nie zgadzać się na nie? Marres Chouart powiada, że jedną z tajemnic nauki jest być gotowym na przyjęcie wszystkiego. Czy jest to także jedna z tajemnic życia? Akceptować czy nie akceptować? Czy może być mowa o czynnej postawie naszej w tych sprawach? Czy cokolwiek zależy od takiego postawienia kwestii? Mam wrażenie, że Diego, piękny totumfacki mojego profesora, nie zastanawia się nad tymi sprawami, ale na pewno realizuje jedną ze wskazówek Marres Chouarta: nie odrzuca darów życia. Pamięta pani, byli tacy i za naszych czasów, Diego przypomina mi ich swoją narzucającą się cielesnością. Diego prawie zawsze chodzi w czerwonej, makowego koloru koszuli. Nasi przyjaciele nie byli tacy wulgarni. Czyli raczej nasz przyjaciel... Pamięta pani, wtedy kiedy zemdlałem, kiedy już leża- łem trzeźwy i uspokojony na świeżej trawie, niespo- dziewanie dla mnie, a chyba i dla nas obojga, zaczę- liśmy mówić o nim. Nasz Diego nie miał na sobie koszul- ki makowego koloru, w owych czasach było nieprzy- zwoicie pokazać się w towarzystwie bez marynarki. On był zawsze w szarej marynarce. Tylko tak samo nosił sandały. Na bosą nogę, co było powodem zgorszenia wszystkich ciotek. Tak, ale to było jeszcze przed woj- ną. Wojna pokazała w towarzystwie kobietom odsłonięte części męskiego ciała. Bose nogi, gołe łydki, obnażone piersi, zakasane rękawy. Czy to były dla pani wielkie przeżycia? Droga pani Agato! Tak pięknie jest naokoło mnie, o jedenastej godzinie przed południem, nie jest jeszcze gorąco, w ogóle dnie nie są już bardzo gorące. Jezioro przede mną niebieskie, niebieskie. Powtórzyć przymiotnik dwa razy to jednak czyni określenie bardziej intensywnym, kolor jeziora bardziej szafirowym. Ostatnie róże i dalie mieszają się razem w różową pianę i pnie cedrów za mną są jak rzeźbione kolumny gotyckich katedr. Jest bardzo pięk- nie, czy u pani też? II 12-go Droga Agato! Dzisiaj Diego musiał się wbić w swoją czerwoną koszulkę (bo był goły) i odwieźć mnie do szpitala, do miasta, na badania. Wczoraj coś mi się zrobiło, pustka w głowie, ucisk na mózg, a zarazem wielki niepokój. Mój profesor się przestraszył, przysyłał Diega do mojej sypialni cztery razy w nocy, a potem zatelefonował do swojego przyjaciela, dyrektora kliniki, i posłał mnie (na czczo) do jego szpitala. Pobierali mi krew, robili elektrokardiogram i przeprowa- dzali jakieś nowoczesne badania, w których istocie się nie orientowałem, bo na chwilę straciłem przytomność po zastrzyku. Oczywiście z najwyższym zainteresowaniem śledziłem to pobieranie krwi, tak jakby to było pierwszy raz. Zawsze imponuje mi ten proceder i strasznie zaciekawia, zaciekawia mnie ta „mowa", te informacje, które zawarte są w tych drobnych ilościach krwi, które siostra rozmazuje na przej- rzystych szkiełkach. Robi to wprawnym ruchem i rzeczywi- ście jest tego odrobina. A zawiera się w tym informacja na przykład dotycząca procentu cholesterolu u mnie we krwi czy też ilości acetonu, informacje bardzo ważne, bo decydujące dla mego zdrowia. Decydujące o poczuciu mojego wieku, o młodości mojej czy starości. Brała u mnie krew taka mała blondynka, bardzo umiejętnie, i miałem wrażenie, że perfekcja jej techniki przy pobieraniu krwi z mojej żyły sprawiła jej taką samą przyje- mność, jak wzięcie trudnego pasażu w balladzie Chopina czy w etiudzie Liszta, radość doskonałości. I oczywiście bez przerwy myślałem o pani. Myślałem bez przerwy od ostatniego mojego listu, a tutaj jeszcze ten szpital. Szpital położony jest na górze, do laboratorium wchodzi się trochę z boku, tak jak do pani szpitala, o ile się mogę zorientować z tego jednego razu, co tam byłem, kiedy pani nie zastałem, a ja spieszyłem się. Właściwie mówiąc miałem czasu dosyć, mogłem poczekać — ale znowu trochę się bałem. O czym mogliśmy mówić? Parę dni temu śniło mi się, że jestem w Zakopanem, stoję przy drodze oparty o płot i patrzę, jak jedzie góralskie wesele. Takie zwyczajne — i takie cudowne góralskie wese- le — tyle tylko, że jechali po śniegu wózkami, nie saniami, a ja się tak temu dziwowałem. I nagle zobaczyłem, że pani jedzie na jednym z tych wózków, taka młoda, wesoła i piękna, uśmiechnięta — i ja rzucałem w przestrzeń pyta- nie — choć wiedziałem, że pani nie słyszy i że pani na to pytanie nie odpowie: dlaczego jedziecie wózkami, koniom przecież ciężko! Ale wyście minęli mnie wszyscy tymi wózkami, całym orszakiem, takim barwnym i wesołym, jak zwykle wesele góralskie bywa, i na odpowiedź czekałem na próżno. I pomyślałem sobie: „Ona mi nigdy nie odpowiada na pytania, ona mi nigdy nic nie opowiada." Bo przecież nie opowiedziałaby mi pani całego swego życia. Ja dosyć dużo wiedziałem i wiem dzisiaj, ale oczywiś- cie nie wszystko. Dużo myślałem w tym tutejszym szpitalu, nie spieszyłem z powrotem i Diego musiał się, biedaczysko, naczekać. Nagle zrobiło mi się tak dobrze, tak „wygodnie" w tym szpitalu. Z dwóch przyczyn zapewne. Z tej przyczyny, że już jestem stary i taki szpital wydaje się przystanią. „Taki szpital to już półcmentarz" — pomyślałem. I było mi tam tak dobrze, jakbym się tam układał do snu i jakby mnie brał w siebie ten wielki spokój, o którym marzę. A po drugie, było mi tam dobrze, bo wyobrażałem sobie panią. Pani przecież, właściwie mówiąc, całe życie spędziła w takim środowisku, w takim otoczeniu. Siadłem sobie w szpitalnym hallu — jest on tu duży i dosyć pusty — i wyobraziłem sobie, jak pani chodzi po takim szpitalu. Widziałem pani postać i pani pospieszny, trochę nierówny krok. Tych parę lat małżeństwa, żałoba pani i inne sprawy — to się nie liczy. W pani życiu liczy się tylko ten szpital. I tak mnie to interesuje, czy teraz, pod koniec naszego ży- cia, gdy już wszystko jest w przeszłości i stało się wielką smu- gą cienia, gdzie zacierają się wszelkie barwy i kontury, czy to, co pani przeżyła w tym szpitalu, sprzyja pani uspokoje- niu? Czy to jest właśnie to, czego pani od życia oczekiwała? Nie mówię tu — rzecz zrozumiała — o oczekiwaniach młodości. O tym wszystkim, co było przedmiotem pani nadziei i pani zawodów tego jednego lata, kiedyśmy o tym wszystkim rozmawiali, będąc naprawdę nie kochankami, ale przyjaciółmi. Pamiętam, że pani ojciec twierdził, że między kobietą a mężczyzną nie może być przyjaźni. Oczywiście w tym sensie, że każda przyjaźń między nimi ma tło erotyczne. Ale nasza przyjaźń była tak bardzo urocza i taka słodka, chociaż nie zdawaliśmy sobie sprawy z jej treści. Pani kochała kogoś, kto niewart był pani miłości. Przypadkiem wiedziałem o tym człowieku więcej, niż można było mówić, i zdawałem sobie doskonale sprawę z tego, co panią czeka. I chciałem jak gdyby z góry osłodzić pani bóle i zawody. Czasami miałem tak wielką ochotę objąć panią z całej siły i powiedzieć: Agato, to wszystko nic nie znaczy, nic niewar- te, wszystko tak szybko minie — i przetworzy w coś, co nie będzie miało ani kształtów, ani barw owocu, ale będzie jak zeschły liść w jesieni. Ale suche liście w jesieni są tak bardzo piękne i każdy z nich wygląda, jak gdyby miał swoją tajemnicę. I nasze dnie będą tak wyglądały, jak gdyby każdy z nich miał swoją tajemnicę. Ale to będzie złudzenie. Bo tą tajemnicą naszego dzisiejszego dnia może być tylko wspomnienie, na każdy dzień inne wspomnienie. Czasami właśnie wspomnienie naszych letnich rozmów, kiedy byliśmy przyjaciółmi i potrafiliśmy tak dużo mówić o miłości, o przyjaźni, o młodości, o wierności, o ciele. Bardzo nieśmiało o ciele, bo wtedy jeszcze nie było mody na seks. A teraz wyobrażam sobie całe pani życie. Czy w szpitalu myślała pani o przeszłości? Czy myślała pani tylko o teraź- niejszości? Żeby pani Wolska dostała na czas swoje lekarst- wo, żeby pan Kurnoski dostał swój zastrzyk, a może wyzdrowieje? Czy pani lubiła pobierać krew, jak ta siostrzyczka, co dzisiaj wbijała igłę w moją żyłę, taką wyraźną w przegubie mojej starczej ręki? Ręki, która już nie ma tego pięknego kształtu, jaki zapewne miała dawniej, kiedy wiosłowałem na stawie w wioślarskiej koszulce, kiedy patrzyliśmy na obłoki i na gwiazdy i kiedy tak dużo mówiliśmy o Witku, kiedy pani jeszcze o nim nic nie wiedziała, a ja wiedziałem już tak dużo. Nigdy pani nie opowiadałem o tym, że w tym samym roku, zaraz po naszym spotkaniu, byłem u Karola, na wsi. Byłem tylko kilka dni, w lipcu pogoda była cudowna i spokój taki, jak gdyby to nie był lipiec, który na ogół nie jest spokojnym miesiącem, ale już jakiś koniec sierpnia albo początek września. Pamięta pani, jak Karol umiał słuchać? Ale tym razem tylko na początku tych dni Karol mnie słuchał. Potem zaczął opowiadać. Opowiadał o Witku, jak go wciągnął w bardzo niedobrą i niebezpieczną robotę (nie mówił jaką), ale to była ta, która go ostatecznie zgubiła. Ja miałem do Witka zawsze tylko żal o to, że był tym bogatym młodzień- cem; kiedy bywałem u niego, wyciągał z szuflad pełnych krawatów jakieś jedwabne kokardy, że tak strasznie chciał mi imponować swoim strojem i ciałem. Ale pani wie, ciałem imponować nie można długo, wtedy przerzucił się na tamte sprawy. Karol wtedy mówił mi dużo o tym, aleja nie wiedziałem, czy mam mu wierzyć. Po gorących dniach przyszła nocna burza, błyskawice zapalały się, oświetlając zielone chmury, które gasły momentalnie. Wszystko poruszało się jak fala za oknem, pani wie, jak to bywa nocą, na wsi. A ja wtedy myślałem tylko o jednym, ile pani się domyśla o nim, co pani może powiedzieć, na ile pani jest wtajemniczona, jak daleko można zajść w rozmowie o nim. I nic nie mogłem wymyślić. A Witek był tuż, spał w sąsiednim pokoju. I nagle wy- szedł do nas i powiedział: „Co wy tu tak gadacie, spać mi nie dajecie." A to przecie burza spać mu nie dawała. Był w jedwabnej pidżamie w paski. Znalazł na bufecie połówkę kawona i zaczął jeść łyżką z takim apetytem, jakby nigdy nic nie jadł. I burza się pomału uspokajała, odchodziła. Błyskawice oświetlały łan nie skoszonego jeszcze owsa, który wydawał się specjalnie żółty na tle ciemnych, fioł- kowych chmur rozświetlającego się co chwila nieba. I nad brzozami ogrodu ukazał się jasny kawałek zupełnie zielone- go firmamentu z ogromną gwiazdą pośrodku. I nie prze- stawałem myśleć o pani, pani Agato. Karol pochylił się nad siedzącym Witkiem i pocałował go w plecy, między łopatki, rysujące się pod pidżamą, tak po prostu i zwyczajnie. I to było takie zachwycające. A kawon pachniał. Jeszcze dziś czuję ten zapach. Pani wie, że kawon ma ten świeży, surowy zapach, którego niektórzy nie lubią. Moja żona nie znosiła tego zapachu. A ja go ubóstwiam. Może dlatego, że przypomina mi tę noc na wsi, kiedy mówiliśmy o Witku, kiedy dowiedziałem się o nim rzeczy, których nie powinienem był wiedzieć, i kiedy myślałem tak intensywnie o pani i o pani stosunku do tego człowieka. Chciało mi się wtedy zawołać: Agato, stój, on nie jest wart ciebie. Ale jak by to wyglądało? O świcie poszedłem do swojego pokoju. To było na górce i okna wychodziły wprost na gałęzie wysokich klonów, i już zaraz wilga krzyczała na tym klonie. I nie mogłem zasnąć, i wilga gwizdała, i mówiłem sobie: zupełnie jak u Achmato- wej. I tak mi się bardzo chciało poznać tę poetkę, zamienić z nią parę słów. Tak to wszystko wspominałem w tym hallu i czułem wielkie osłabienie. Tu, w hallu szpitala. Skąd takie osłabie- nie i zawrót w głowie? I znowu wydawało mi się, że jedzie góralskie wesele. Z muzyką. I pani jedzie, a ja stoję. Może ta siostra pobrała mi za dużo krwi? Czy to się czasami zdarza? Nie wie pani? I to dziwaczne uczucie, że zamiast swojego życia przecią- gnęły przed oczami jak góralskie wesela obce życia, pani życie, Karola, Witka, ludzi, których znałem tylko przez panią. I ten sen, który mnie ogarniał, zdawał się nie moim snem, ale pani snem. A raczej tylko sennością. Zachwiałem się w mojej świadomości, nie odczuwałem tak ostro jak zwykle swojego ja. Ściany hallu w szpitalu rozstępowały się i tak pięknie mieszały się z rzeźbą wysokich drzew. Były to cedry i platany. Nie traciłem świadomości tego, że jestem tutaj, gdzie jestem. Nie wydawało mi się, że przeniosłem się do pani. Przez chwilę tylko ogarnęła mnie senność, to rozkoszne uczucie, które zna tylko starość, gdy całe ciało nasze okrywa coś w rodzaju niewidzialnej, niedotykalnej, pomyś- lanej tylko waty, i tak się czujemy, jakby istota nasza roztapiała się w tej wacie i powoli obracała w nicość. Taka senność jest zapewne przeczuciem śmierci, a ta wata, która nas otacza, to już jest nasza dusza, która częściowo wydo- stała się z ciała i otula je — ową czułą kolebkę jej bytu — jakimś ciepłem i delikatnością. Lubię tak, kiedy zapadam z początku w półświadomość — potem w całą nieświado- mość, pełną niewiedzę i całkowite zatopienie w ramionach słodyczy. Poczułem dotknięcie ramienia. Otworzyłem oczy. Diego stał przede mną, ale nie wiedziałem zrazu, kto to jest, i nie wiedziałem, gdzie się znajduję. Diego wydał mi się aniołem w zbroi, poczułem, jak jego cielesność rozsadza czerwoną koszulkę, i nie rozumiałem, czego ten anioł chce ode mnie. Budził mnie, ale gdzie? Przedsionek szpitala wydał mi się marmurowym przedsionkiem pałacu. Uroda Diego olśniła mnie. Zmrużyłem znowu oczy i znowu na poły zasnąłem. — Czego chcesz? — spytałem. I przez chwilę wydawało mi się, że to taki pajacyk, jakie przez cały dzień skaczą na placach i ulicach Binches w czwartek karnawałowy. Wiesz, jest takie miasteczko we Flandrii, gdzie przez cały dzień ,,karnawałowy" wszyscy na ulicy skaczą jak świerszcze i są ubrani w zupełnie normalne, starannie uszyte stroje błaznów. Nie ma pani pojęcia, jakie to męczące. Kiedy raz tam byłem, potem widok skaczącej ludności prześladował mnie przez dłuższy czas. Wydawało mi się to obrazem naszej ludzkości. Otóż przez chwilę Diego wydał mi się takim błaznem z Binches, i pytałem sam siebie: dlaczego on nie skacze? Ale on się nachylił nade mną i powiedział: — Panie Auguście, wracamy do profesora. Wtedy cały świat przekręcił się przede mną czy nawet wraz ze mną o 180 stopni i znalazłem się w hallu wielkiego szpitala, i stał przede mną sekretarz wielkiego Marres Chouarta, i namawiał, aby powrócić do rzeczywistości. Ale mnie się nie chciało wracać do rzeczywistości. Wola- łem zostać tam, w tę burzliwą noc, kiedy błyskawice oświetlały białe od dołu gałęzie topoli nadwiślańskich, tym bielsze, że pokazywały się na tle fiołkowych chmur, mkną- cych bardzo wysoko nad domem i nad ogrodem. I czułem wtedy, że muszę zrobić wszystko możliwe i niemożliwe, żeby pani nie wyszła za Witka. I wie pani, dlaczego wydawało mi się, że Diego przebrał się za pajaca? Bo mi się wszystko poplątało z tym balem kostiumowym, gdzie wy wszyscy byliście w kostiumach a la Watteau i tańczyliście gawoty i menuety. Pamięta pani? Jak ja dobrze pamiętam, i pamiętam też żal i ból, że nie jestem z wami... Myślę, że ten żal został mi na długo, a właściwie mówiąc na całe życie. Żal, że „nie jestem z wami" — bo nie byłem ani z panią, ani z Witkiem, ani z pani mężem, ani z Karo- lem. Było tak, jak gdyby pani odjechała na takiej wielkiej letniej krze, ustrojonej dekoracjami i sztandarami radości, która nie była nigdy, nie mogła być moją radością. Widzia- łem, jak pani odpływała i była pani odwrócona w tamtą stronę, że nie zwracała pani uwagi na znaki, które bym pani dawał. Ale ja nie dawałem żadnych znaków, ja od razu zrezygnowałem, ja od razu wiedziałem, że jestem stworzony do wojska, na materiał żołnierski, na ten, co pcha armaty, a potem do więzienia. To nie znaczy, abym nie widział w najsmutniejszych miejscach ziemi, w okopach, w kazama- tach płynącej w oddali tratwy, letniej kry, ustrojonej wstę- gami, a na niej odbywającej się commedia delFarte z panią w roli Kolombiny, z tymi wielkimi pomponami, które prześladowały mnie co noc we śnie. Ten gawot był szczegól- nie piękny. Pani tańczyła go z Witkiem i byliście oboje tacy młodzi, tacy śmiejący się i tacy szczęśliwi — od razu widać było, że to nie może trwać dłużej, ale dobrze, że była taka chwila. Widzę, jak pani zaczyna swoje pas, z lewej nogi, nie bardzo wysoko ją podnosząc, ale w każdym razie za wysoko jak na gawota, i w oczach ma pani takie szczęście i śmiech. Ma pani takie niebieskie oczy, przejrzyste i rozigrane, jak gdyby promieniste. Ma pani takie młode oczy. Najtrudniej jest pomyśleć w starości, że inni też się postarzeli. Myślę, że wciąż jesteście młodzi, i pani, i Witek. No, Witek jest młody, bo Witek umarł. Ale pani chyba nie ma już takich śmiejących się oczu. Wtedy na cmentarzu były jak gdyby zgaszone i wcale nie promieniste. I za trumną córeczki nie szła pani „z lewej nogi". Tylko tak zwyczajnie, jak się idzie za trumną, jak się sunie, tak, żeby nie było widać nóg przebierających. Diego zabrał mnie na jezioro. Wszystkie badania były dobre, te odrobiny krwi wykazywały wszystko, co się we mnie dzieje, z niezwykłą ścisłością. Bez żadnych trudności oddawały tej pięknej blondynce tajemnice mojego ciała, mojego wnętrza, mojej starzejącej się istoty. I wszystko było w porządku. Nie było się czego lękać. A więc skąd ten ucisk głowy? Ta senność? Zresztą nie odczuwałem już teraz tej senności, co poprze- dnio. Jezioro było spokojne, Diego wiosłował równo i ra- czej spokój mnie opanowywał niż senność. Czułem się rześko i jak gdyby młodo. I znowu myślałem o pani. Czy po tych burzliwych zdarzeniach, po tych wielkich smutkach, po tragediach, których pani była świadkiem i aktorką w czasie wojny, po tym wszystkim, co pani przeżyła i przeczuła, po tym wszystkim, co pani widziała i słyszała — czy pani doznaje tego spokoju, jakiego ja doznawałem płynąc tak łódką po jeziorze? Oczywiście Diego wiosłował spokojnie, ale nie wiem, czy spokój panował w jego duszy. Od czasu do czasu rzucał na mnie spojrzenie jak gdyby zawstydzonego psa. Czy po- czuwał się do jakiej winy? Wobec mnie nie był winien w niczym. Nie należę do tych starych ludzi, którzy za winę uważają młodość i urodę innych. A może po prostu był niespokojny? Zaniepokoiłem go moim zachowaniem, tam w szpitalu, tą niechęcią do powracania pomiędzy ludzi i normalne warunki. Chciałem mu coś powiedzieć, ale nie wiedziałem co. Zacząłem mu opowiadać o pani, ale przerwałem w pół pierwszego słowa. Nie, to byłoby coś jak świętokradztwo. Moje zamilknięcie jeszcze bardziej go zaniepokoiło, ale udawałem, że tego nie zauważam. Zamilkłem na długo. Patrząc na Diego jak na przewoź- nika, który mnie wiezie do wieczności, patrząc na brzegi jeziora jak na zielone ramy życia, patrząc na biały obłok na horyzoncie — doznałem głębokiego uspokojenia. Czy pani doznaje takich chwil zupełnego, ale to zupełnego uspokoje- nia? III W parę dni później Droga pani Agato! Źle mi, niedobrze. Nie mogę sobie miejsca znaleźć. Tak mi jakoś niespokojnie na duszy jak jaskółce przed odlotem albo jak bocianowi. Pamiętam, u nas kiedyś na wsi przyle- ciało nagle pod wieczór czternaście bocianów na podwórze. Siadły na dachach, na drzewach, nie mogły się zdecydować, jeden spychał drugiego. A kiedy wreszcie usiadły, podniosły dzioby do góry i poczęły klekotać. Nazajutrz o świcie poleciały, kiedy się zbudziłem, już ich nie było. To było takie ćwiczenie przed odlotem. Mam wielką ochotę poklekotać trochę, nawet nie trochę, ale bardzo. Zdaje mi się, że umiałbym wszystko wyrazić tym klekotaniem: i tęsknotę, i niepokój, i strach. I że by mi to ulżyło. A tak plączę się nie wiadomo dlaczego po parku i po domu. Uczucie pustki w głowie minęło, ale wciąż czuję ten nieznośny ciężar. Jakby obręcz ściskała mi skronie, trochę mnie ten objaw niepokoi. Trzeba już wracać, tylko że nie ma do czego. Chyba do pani? Niech się pani nie boi. Nie zamącę pani spokoju, tej ciszy wypracowanej ogromnym wysiłkiem całego życia. Można powiedzieć całego życia pani, całego życia mojego. Bo przecież kosztowało mnie to trochę wysiłku, aby w „wol- nych chwilach" nie skierować do pani takiego chociażby listu, jak ten. Teraz już można, bo wiem, że już nic tej ciszy, jaka jest wokoło pani, nie zamąci. Dzisiaj pada deszcz, więc siedzę w domu. Dawniej właś- nie w deszcz lubiłem chodzić. Jeździłem konno. Jazda konno na pocztę, jak tylko padał deszcz, bywała moim udziałem. Teraz siedzę w pokojach. Pejzaż się zamazał, a drzewa zdają się tonąć wierzchoł- kami we mgle. Zbliża się jesień. Trzeba zaklekotać i od- lecieć. Wczoraj jeszcze cały dzień w parku. Było słonecznie i bardzo cicho, bezwietrznie. Ale niestety nie w zupełnej samotności. Trzeba pani wiedzieć, że park przy willi Marres Chouarta (ponieważ spodziewają się, że będzie zapisany miastu) jest czymś w rodzaju parku publicznego. Niby to nie wolno tu wchodzić, ale jeżeli kto wejdzie, to nie wypędzają go. Toteż zawsze jest tu trochę matek z dziećmi i rozmyślających sta- ruszków. Do tych ostatnich należę ja. To wszystko, co do pani piszę, to są rezultaty rozmyślań nad jeziorem, nad którym i Mickiewicz, i Słowacki rozmyślali. Wczoraj byłem jakoś spokojnie poruszony: siedząc na ławce i patrząc na niebieskie fale przygotowywałem się do śmierci. Nie opodal matka zostawiła może półroczne dziecko w wózku. Nad wózkiem nie wznosiła się budka, ale coś w rodzaju pła- skiego baldachimu. Wracając do domu musiałem przejść koło wózka. Kiedy mijałem wózek, spod baldachimu wyj- rzała twarzyczka dziecka. Otworzył — na pewno był to chłopak — tylko jedno czarne oko. Patrzył na mnie tym jednym czarnym okiem. W oku tym było tyle złośliwości, tyle tryumfu, tyle zadufania — no, i pogardy dla mnie. „Widzisz, ty stary dziadu, mówiło to oko, ty już musisz iść do ziemi, żebyś nie wiem jak długo żył, zostanie ci rok, dwa, najwyżej trzy lata życia. A ja będę się wznosił po moście życia w górę, będę młodzieńcem, będą mnie kochały kobie- ty, będę szczęśliwy, kiedy ty będziesz się rozsypywał w proch." Odszedłem parę kroków i zatrzymałem się. Patrzyłem na dziecko. Oko się zamknęło. — „Dziecko, dziecko — powiedziałem — wyrażasz się tak po staroświe- cku; cóż z tego, że będziesz młody? Nauczysz się, co to znaczy. A potem będziesz stary, i ty także obrócisz się w proch, i twoje złośliwe czarne oko nie będzie widziało piękności świata. Umrzesz, umrzesz!" — powtarzałem. A dziecko zbudziło się i zaczęło krzyczeć. Jak każdy człowiek. A dzisiaj deszcz i raczej rozmowy z Marres Chouartem. Jest to uczony bardzo wielkiej miary i człowiek nadzwyczaj- ny, tylko już stary. Jak zwykle starzy, tak samo jak ja, chciaż jestem młodszy od niego o dziesięć lat, mówi o swojej młodości. Nie lubię tego. Francuska młodość jest czymś tak innym od polskiej młodości, że zupełnie nie możemy porównywać naszych wspomnień. Na przykład dla niego wojna 1914 jest zupeł- nym absurdem, czymś, czego nie można zrozumieć. A dla mnie jednak mimo wszystko, mimo całe bezsensowne jej okrucieństwo, jest czymś, co się skończyło tak, jak się skoń- czyło. „Marzenia waszych ojców i dziadów" — on na to 37 Opowiadania mówi „głupia carska odezwa", i ma rację, ale to wszystko ma jakąś inną utajoną treść. Droga pani Agato! Czy „nie- podległość" jest czymś aż tak ważnym? A mnie przejmuje dreszcz na to słowo i brzmi w uchu jak głos trąby, jak coś, co unosi w górę, jak coś, co pomaga żyć, mimo wszystko. Kiedy tak piszę do pani tutaj, to już nic nie rozumiem: człowiek cały składa się z pasm, ze stref — które się nie mieszają, a tylko układają, jedna obok drugiej, i każda strefa ma inny kolor i inny smak, jak taka pasiasta paliła, którą sprzedawano na kontraktach w Kijowie. Jedna z tych stref to radość z tych rzeczy, które może na naszą radość nie zasługiwały. Ale, pani Agato, tak mało jest radości w życiu, może można sobie czasami podsunąć taką radość wiedząc, że wkrótce zmieni się ona w żałość, zawód, ból. Od tego deszczu drzewa nagle pożółkły, na oknach jak zawieszone złote arrasy, ale jednocześnie zrobiło się w mie- szkaniu o wiele intymniej i tak sympatycznie. Profesor kazał napalić w kominku cedrowymi szyszkami, a tu prawie w każdym pokoju jest kominek. Cedrowe szyszki wiele ciepła nie dają, ale od tego palenia stoi w całym mieszkaniu taki lekki dymek, lekki zapach — tyle tylko, że czuje się, że ludzie mieszkają tutaj. Diego przy śniadaniu narzekał na deszcz, na niepogodę. Ale Marres tak pięknie wyłożył nam, że właśnie mądrość polega na tym, aby być gotowym na wszystko, aby wszystko akcepto- wać. I to nie tylko mądrość życiowa, ale nawet mądrość naukowa, jak on twierdzi. To jest swoista filozofia, która z góry przyjmuje bieg rzeczy, zgadza się nań. Można także przyjąć — zgadzając się — ten bieg rozumowania i nigdy nie przeciwstawiać się mu. A zwłaszcza nie przeciwstawiać się częściowo. Jeżeli przyjmujemy w naszym rozumowaniu jedną zmianę, to musimy przyjąć wszystkie inne, które od tej jednej zmiany zależą. Bo przecież nie można pewnej cząstki w jakiejś całości przemienić tak, aby się ta całość nie zmieniła. I ta całość stanie się wtedy inna. I z tą innością powinniśmy się wtedy zgodzić, powinniśmy ją z góry przewidzieć i ustosunkować się do niej jak do nowej całości. Jasne, że nie można zmienić dnia dzisiejszego tak, aby nie był dżdżysty, musi się tę dżdżystość zaakceptować, i wtedy tylko całość dzisiejszego dnia da się nam oglądać. Tak on coś mówił, i to było słuszne, nawet uderzająco słuszne, tylko że ja się nie mogłem z tym zgodzić. Wewnętrznie. W ogóle niepokoi mnie nieco to, że nie mogę się zgodzić z Chouartem. Mówię sobie, słuchaj, Auguście, to przecież nie ma żadnego sensu, to jest wielki uczony i nawet nie zawsze możesz pochwycić tok jego rozumowania. Właści- wie mówiąc powinieneś przyjmować na wiarę wszystko, co on mówi, o tyle jest bardziej doświadczony, rozumniejszy, mądrzejszy. On ma rację, a ty masz jakieś odruchy uczucia, które naprawdę by go rozśmieszyły, gdybyś mu je objawił. I myślę, że te odruchy uczucia i panią nieco śmieszą. Dlaczego pani dawny znajomy, który przysyłał pani od czasu do czasu wiadomości i od czasu do czasu pozdro- wienia, nagle rozpoczął się pani zwierzać, zaczął pisać do pani rzeczy, których właściwie sam sobie nie chciał mówić, których się bał, które mu były z gruntu obce przez długie lata. Bo któż ja jestem? Zupełnie pospolity człowiek, już teraz nie tyle człowiek, co starzec. I już się nie liczę. Odbywam tutaj długie rozmowy z moim gospodarzem. On jest jeszcze zupełnie świeży umysłowo i pełen jest swoich zagadnień. Przy czym śmieje się z tego, że nowe zagadnienia mu narastają, a stare nie ustępują. Jak zwykle zajmuje się zagadnieniami z pogranicza matematyki i filozofii albo matematyki i logiki. „Rodzoną" fizyką się nie zajmuje, przynajmniej nic o niej nie mówi. — Ja tam wszystko wiem — powiada. Jak wie, to my wszyscy wiemy, droga pani Agato, i czym to nam wszystkim grozi. Ale on tym się nie przejmuje, tym bardziej że zbliża 37* się do dziewięćdziesiątld. Mówi, że on już swoje zrobił, a jaki użytek z jego odkryć zrobi technika, to już go nic nie obchodzi. Nie zdaje mi się to rozumowanie przekonywającym. Jego zajmuje zaś głównie logika, dziś mówił mi o niej bardzo długo. Ale nic nie rozumiałem. Dobrze, że deszcz padał i nie chciało mi się chodzić po parku. Diego podał po południu białą kawę, którą piliśmy w pięknych filiżankach. Bardzo to lubię — ułatwiało mi to słuchanie Chouarta. Dawał mi taki przykład: we wsi część mężczyzn goli się sama, a część golona jest przez fryzjera. Fryzjer nie należał do klasy mężczyzn, którzy golą się sami, zatem był golony przez fryzjera, to znaczy, że golił się sam. Czy coś w tym rodzaju. I niech pani sobie wystawi, że w tej historyjce kryje się poważne zagadnienie logiczne i filozoficzne, którego rozwiązać niepodobna bez bardzo poważnej teorii, teorii klas. Rozumiem teraz, dlaczego tak wielu młodych ludzi od pewnego czasu zapuszcza sobie brody. Żeby nie mieć do czynienia z tego typu zagadnieniami. Czy pani to rozumie? Tu jezioro, góry, drzewa, prze- strzeń, gwiazdy nad głową, każda z tych rzeczy zupełnie nie wyjaśniona i zupełnie nie wiadomo, czym ona jest i co znaczy, a tu istnieje zagadnienie „bardzo poważne", czy fryzjer, który się sam goli, naprawdę sam się goli? To chyba trochę dziwne. Z takich dziwności składa się świat i nauka, i ludzie, i ich postępowanie. Dlaczego ja nigdy nie powiedziałem pani, że panią kocham, aż dopiero teraz, kiedy pani nie kocham? Czy to nie jest trochę jak z tym fryzjerem? I czy to wszystko w życiu nie jest takie? Dlaczego znalazłem się tutaj, nad jeziorem, w tej cudownej miejscowości, w momencie kiedy to mnie już nie cieszy, tylko utrudzą; dlaczego Diego budzi mnie do życia, kiedy mi się chce spać, spać? I czy pani uwierzy, że ten wielki uczony fizyk, matema- tyk, logik, od którego umysłu, od którego odkryć zależy nie tylko teoria świata, ale najzwyczajniejsza dzisiejsza i ju- trzejsza jego praktyka, samo zagadnienie jego życia, całe swoje bytowanie, blisko dziewięćdziesiąt lat, spędził na głupich amorach. Kochał się zawsze jak student i jak sam powiada — w coraz głupszych kobietach. Zupełnie niespodziewanie z tych wszystkich irracjonal- nych i racjonalnych zagadnień naukowych i po prostu zagadnień bytu ześliznął się w swoich wielogodzinnych zwierzeniach na op