Werner Steinmann ABC Starego Testamentu Przedmowa do wydania polskiego Wydawnictwo Kerygma oddaje w r�ce polskiego czytelnika |ABC |Starego |Testamentu. Ksi��ka ta jest �ci�le zwi�zana z profilem tej m�odej jeszcze oficyny. ABC Starego Testamentu, jak pedagog elementarnej szk�ki biblijnej, pragnie prowadzi� pocz�tkuj�cego ucznia w arkana Starego Przymierza, kt�re pe�ne jest tajemnic i znak�w zapytania. Dlaczego zaczynamy od Starego Testamentu? Najpierw dlatego, �e jest on ca�y skoncentrowany na Chrystusie i do Niego prowadzi: "Ekonomia zbawienia w Starym Testamencie by�a przede wszystkim nastawiona, by przygotowa�, proroczo zapowiedzie� (por. �k 24, 44�; J 5, 39�; I P 1, 10�) i rozmaitymi obrazami typicznymi oznaczy� (por. 1 Kor l0, 11�) nadej�cie Chrystusa Odkupiciela wszystkich oraz Kr�lestwa mesja�skiego" (KO 15�). Stary Testament jest naturalnym wprowadzeniem do Nowego Testamentu. Ojcowie Soboru, powo�uj�c si� na �w. Augustyna ucz�, �e Nowy Testament by� ukryty w Starym, a Stary w Nowym znalaz� wyja�nienie (KO 16�). Ale, by� mo�e, kto� zapyta dlaczego |ABC a nie inna ksi��ka? W j�zyku polskim jest wiele s�ownik�w biblijnych obejmuj�cych ca�� Bibli� lub tylko Nowy Testament, brak natomiast s�ownika Starego Testamentu. Nie jest to jednak racja najwa�niejsza. Wszystkie istniej�ce w Polsce tego rodzaju publikacje adresowane s� do czytelnika z pewnym przygotowaniem biblijnym. Nasze |ABC |Starego |Testamentu przeznaczone jest dla raczkuj�cych w wiedzy �wi�tej Ksi�gi, dla prawdziwych przedszkolak�w biblistyki. Mo�na by je nazwa� pierwszym elementarzem Starego Testamentu. Jak ka�dy elementarz z prawdziwego zdarzenia jest ono tak�e ilustrowane. Przyst�pno��, to pierwsza jego cecha. Zawiera tylko 86 hase�, ale s� one tak dobrane, �e przybli�aj� najwa�niejsze postacie i tematy dziej�w zbawienia Starego Przymierza. Wszystkie has�a wychylone s� w przysz�o�� ku Nowemu Testamentowi, ku Chrystusowi. W tym elementarzu biblijnym nie ma nic z be�kotu teologicznego; napisany jest prostym, obrazowym j�zykiem biblijnym. Liczne odwo�ywanie si� do miejsc biblijnych mo�e by� pomocne w pog��bianiu lektury Pisma. Zwi�z�o�� to druga cecha |ABC |Starego |Testamentu. Autorem tego udanego elementarza Starego Testamentu jest protestant, do kt�rego w pe�ni mo�na odnie�� s�owa Soboru Watyka�skiego II o "rozmi�owaniu w Pi�mie �wi�tym braci od��czonych" i o "ci�g�ym i wnikliwym studiowaniu tych �wi�tych kart". |ABC |Starego |Testamentu jest owocem owego rozmi�owania w s�owie Bo�ym i wnikliwego studium. St�d ekumeniczno�� jest trzeci� cech� tego ma�ego przewodnika po Starym Przymierzu. Wydawnictwo Kerygma i ni�ej podpisany �ywi� nadziej�, �e |ABC |Starego |Testamentu, podobnie jak |Humor |Ojc�w |pustyni, znajdzie licznych czytelnik�w i sympatyk�w. |Niedziela |M�ki |Pa�skiej, |1992 ks. J�zef Kudasiewicz Od Wydawcy Udost�pniaj�c polskiemu czytelnikowi ksi��k� niemieckiego autora Wernera Steinmanna |Das |Kleine |Bibel-ABC |zum |Alten |Testament, chcemy zwr�ci� uwag� czytelnika na pewne odst�pstwa od orygina�u wynik�e z konieczno�ci przystosowania tej ksi��ki dla odbiorcy z formacj� katolick�. W zwi�zku z tym czytelnikowi |ABC |Starego |Testamentu nale�y si� kilka s��w wyja�nienia: 1. |ABC |Starego |Testamentu, jako ksi��ka autora protestanckiego, przyjmuje tzw. kr�tszy, �ydowski kanon ST (39 ksi�g), czyli tylko tzw. Ksi�gi protokanoniczne. Ko�ci� Katolicki natomiast przyjmuje kanon d�u�szy wraz z Ksi�gami deuterokanonicznymi (46 ksi�g), do kt�rych nale��: Tb, Jdt, Ba, 1-2 Mch, Mdr, Syr. I te ostatnie uwa�a za �wi�te i kanoniczne. 2. W zwi�zku z tym w ha�le "M�dro��" pomija autor Ksi�gi M�dro�ci i Syracha. M�wi�c natomiast o nie�miertelno�ci duszy, twierdzi, �e idea ta jest obca ST. Ksi�gom protokanonicznym tak, ale jest ona obecna w Ksi�dze M�dro�ci (Mdr 3, 1-20�). 3. W ha�le "Chaos" wzmianka jest o dwu sposobach interpretacji. Egzegeza katolicka opowiada si� za pierwsz� mo�liwo�ci�, tj. za stworzeniem �wiata z nico�ci (|ex |nihilo). 4. Cytowane teksty Pisma �w., nazwy biblijne oraz miejsca odsy�aj�ce do Pisma �w. zosta�y zaczerpni�te z przek�adu |Biblii |Tysi�clecia [|Pismo |�wi�te |Starego |i |Nowego |Testamentu. |Biblia |Tysi�clecia. Pozna�-Warszawa 1982�]. Wszystkim, kt�rzy przyczynili si� do powstania |ABC |Starego |Testamentu Wydawca chcia�by z�o�y� serdeczne podzi�kowania. Przede wszystkim Ks. Prof. dr hab. J�zefowi Kudasiewiczowi (KUL) za napisanie "Przedmowy do wydania polskiego" zach�caj�cej do lektury tego s�ownika, a tak�e za wiele cennych uwag. Szczeg�lne wyrazy wdzi�czno�ci nale�� si� r�wnie� Ks. Prof. dr hab. Ryszardowi Rubinkiewiczowi (KUL) za konsultacje merytoryczne przy opracowywaniu redakcyjnym. Jeste�my przekonani, �e za��czone mapy, wykonane przez mgr Teres� Bednar�, oraz tablice chronologiczne wa�niejszych wydarze� biblijnych Starego Testamentu i z historii powszechnej podnios� znacznie atrakcyjno�� wydawnictwa i pozwol� przybli�y� czytelnikowi zagadnienia i �wiat Biblii. |Lublin, |maj |1992 Od Autora |ABC |Starego |Testamentu nie jest s�ownikiem biblijnym w potocznym sensie. Czytelnik nie znajdzie tutaj odpowiedniego artyku�u przy ka�dym ha�le. To, co znajdzie to wyb�r najwa�niejszych i najbardziej interesuj�cych poj��, nazw i zdarze�, wyja�nionych kr�tko, rzeczowo i zrozumiale. Wprowadza ono w �wiat wyobra�e� i wiary Starego Testamentu, opiera si� na rezultatach wsp�czesnych bada� biblijnych. W wyja�nieniach �wiadomie unika si� �argonu naukowego. Wyra�enia, zwroty lub nazwy, szczeg�lnie wa�ne, |ABC wyodr�bnia w has�o i w odpowiednim miejscu obja�nia. Informacje �r�d�owe historyczne i teologiczne pomog� w wyja�nieniu i zrozumieniu Starego Testamentu. Przegl�danie |ABC a w konsekwencji czytanie Biblii mo�e prowadzi� do dalszej lektury i zainteresowania si� jej zagadnieniami. Celem i zamys�em tej ksi��ki jest umo�liwienie i zach�cenie do lektury Biblii. |Hamburg, |maj |1989 Werner Steinmann Has�a Abraham Abram Jeden z praojc�w *Izraela (Rdz 12, 1-22�;19�); wraz ze swoim plemieniem nale�a� do grupy w�drownych nomad�w. Mieszkali oni w namiotach i zale�nie od p�r roku przemieszczali si� ze swoimi stadami owiec i k�z mi�dzy pustynnymi i uprawnymi terenami Palestyny (ok. 1800 r. prz. Chr.). Punktem centralnym opowie�ci o Abrahamie s� Bo�e *obietnice. Dotycz� one obj�cia ziemi i zrodzenia potomstwa; stanowi� przewodni motyw wszystkich opowiada�. Izrael widzi w Abrahamie swojego praojca (Rdz 12, 4-8�; Iz 51, 2�). Na przyk�adzie Abrahama �w. Pawe� udowadnia, �e B�g usprawiedliwia cz�owieka dzi�ki jego wierze (Rz 3, 21-4, 25�). Adam W Biblii nie wyst�puje nigdy jako imi� w�asne, ale w podstawowym znaczeniu jako "cz�owiek" lub "ludzko��". Fragmenty Ksi�gi Rodzaju (Rdz 1, 1-2. 4a; 2, 4b-25�; *stworzenie �wiata) m�wi� o stworzeniu przez Boga �wiata i cz�owieka. Cz�owiek powo�any do �ycia jako m�czyzna i kobieta ma szczeg�lne miejsce w�r�d Bo�ych stworze�. Jest odpowiedzialny za dobre obchodzenie si� z ziemi� i za wszystko, co na niej �yje (Rdz 1, 28�). Amos By� jednym z wielkich prorok�w *Izraela obok *Ozeasza, *Izajasza i *Micheasza. Amos pochodzi� z Tekoa, ma�ej miejscowo�ci na kra�cu Pustyni Judejskiej. Dzia�a� za czas�w *Jeroboama II ok. 760 r. prz. Chr. prawdopodobnie tylko kilka miesi�cy na p�nocy (Samaria, Betel, Gilgal). Nie by� on zawodowym prorokiem, lecz pasterzem byd�a, a tak�e zajmowa� si� nacinaniem sykomor (Am 1, 1�; 7, 14�). Mo�na go nazwa� wykszta�conym, znaj�cym �wiat Izraelit�. Prawdopodobnie nale�a� do grona starszyzny, odpowiedzialnej za orzeczenia s�dowe w swoich rejonach. Spos�b m�wienia Amosa jest obrazowy, gwa�towny, czasem drastyczny (Am 2, 1 n; 4, 1 n). Swoje wyst�pienia prorockie usprawiedliwia� bezpo�rednim powo�aniem go przez Boga (Am 4, 3-8�; 7, 15�). Amos zapowiada� upadek pa�stwa p�nocnego jako s�d Boga. Wyg�asza� mowy przeciw �amaniu Prawa i chciwo�ci (Am 3, 10�), uciskowi i wykorzystywaniu biednych (Am 4, 1�), fa�szywej s�u�bie Bogu (Am 4, 4-5�). Amos nie oczekiwa� ju� �adnego *nawr�cenia si� narodu do *Jahwe. Po trzyletnim asyryjskim obl�eniu Samaria pad�a w 722 r. prz. Chr., a Efraim sta�o si� asyryjsk� prowincj�. Arka Przymierza U dawnych Izraelit�w przedmiot kultu o wielkim znaczeniu; pierwotnie w czasach w�dr�wek Izraelit�w by�a w�druj�c� razem z nimi �wi�to�ci� (Lb 10, 33�; 14, 44�). Mia�a ona kszta�t skrzyni (Pwt 10, 1.3�) z d�ugimi dr��kami do noszenia (1 Krl 8, 7 n), s�u�y�a do przechowywania tablic z przykazaniami (Pwt 10, 1 nn; 31, 9.25 nn). Arka zapewnia�a w szczeg�lny spos�b obecno�� *Jahwe (Lb 14, 42�), dlatego noszono j� podczas wojny, a tak�e przy poszukiwaniu nowych pastwisk. P�niej s�dzono, �e arka jest r�wnie� tronem Boga, kt�ry jest obecny chocia� niewidzialny (1 Sm 4-6�; 2 Sm 6�; Jr 3, 16�). Tu po��czy�y si� stare wyobra�enia izraelskie z kananejskimi. Dzi�ki temu, �e *Dawid wprowadzi� ark� do *Jerozolimy (2 Sm 6�), uczyni� z nowej stolicy pa�stwa tak�e religijne centrum Izraela. Arka zosta�a zniszczona przez *Nabuchodonozora II podczas zburzenia Jerozolimy w 587�8�586 r. prz. Chr. Baruch Pochodzi� z mo�nej rodziny jerozolimskiej (Jr 32, 12�; 51,59�); by� pisarzem lub sekretarzem. Wsp�pracowa� w opracowywaniu Ksi�gi Jeremiasza. �ycie Barucha by�o �ci�le powi�zane z �yciem proroka Jeremiasza. W 605 r. prz. Chr. Jeremiasz podyktowa� mu swoj� zapowied� s�du, kt�rej nie m�g� wyg�osi� w �wi�tyni z powodu zakazu przemawiania (Jr 36, 1-8�). Wkr�tce potem Baruch odczyta� w �wi�tyni zapowied� maj�cych wydarzy� si� nieszcz��, przez co znalaz� si� w niebezpiecznej sytuacji (Jr 36, 9-17�). Kr�l Jojakim wr�czone mu zwoje spali� kawa�ek po kawa�ku, a Barucha i Jeremiasza kaza� uwi�zi� (Jr 36, 32�). Baruch jeszcze raz zredagowa� pod dyktando Jeremiasza zniszczony zw�j. W dramatycznej sytuacji, na kr�tko przed upadkiem Jerozolimy (587�8�586 r. prz. Chr.), uwi�ziony w wartowni Jeremiasz naby� ziemie w Anatot w obecno�ci Barucha, aby mimo nadchodz�cej kl�ski da� �wiadectwo nowej przysz�o�ci: "B�d� jeszcze w tym kraju kupowa� domy, pola i winnice" (Jr 32, 15b). Jeremiasza i Barucha uprowadzono do Egiptu (Jr 43, 4-7�). Betlejem Miejscowo�� w Judei, 9�7�km na po�udnie od *Jerozolimy; ojczyzna *Dawida (1 Sm 16�). Roboam rozbudowa� Betlejem na twierdz� (2 Krn 11, 6�). Micheasz (Mi 5, 1-4�) oczekuje, �e tu narodzi si� przysz�y Ksi��� Pokoju. Betlejem jest miejscem urodzenia Jezusa z Nazaretu (�k 2, 1-7�; Mt 2, 3-8�). Bli�ni Wed�ug ST bli�ni to rodak lub *obcy, kt�ry osiedli� si� na d�u�szy czas w *Izraelu (Wj 22, 20�; Kp� 19, 34�). Wy��cznie do nich odnosi si� przykazanie mi�o�ci bli�niego (Kp� 19, 18�), nie za� do mieszkaj�cych poza granicami Izraela. Kiedy Jezus z Nazaretu wyk�ada starotestamentowy nakaz mi�o�ci, prze�amuje przyj�te granice, przykazanie ujmuje w zupe�nie nowy spos�b i nadzwyczajnie poszerza jego zakres: "A ja wam powiadam: mi�ujcie waszych nieprzyjaci� i m�dlcie si� za tych, kt�rzy was prze�laduj�" (Mt 5, 44�). B�g *Jahwe B�ogos�awie�stwo Z tym poj�ciem ��cz� si� w ST r�ne tre�ci. B�ogos�awie�stwo ozn. np. �yciodajn� si��, pomy�lne �ycie, skuteczne s�owo, *pok�j. Tylko *Jahwe mo�e da� b�ogos�awie�stwo. Cz�owiek b�ogos�awi w imi� Boga. Wyst�puje on jako po�rednik Boga. Wa�ne teologicznie sta�o si� przede wszystkim b�ogos�awie�stwo, w kt�rym B�g daje *obietnic� licznego potomstwa (Rdz 12, 2�; 26, 24�). Znaczenie tego przyrzeczenia nie odnosi si� jednak tylko do faktu, �e *Abraham albo *Izaak zostali wybrani na praojc�w wielkiego ludu. Jego prawdziwy sens obejmuje ca�y �wiat: wszystkie narody �wiata maj� otrzyma� b�ogos�awie�stwo poprzez Abrahama (Rdz 12, 2-3�). Chaos Starogreckie s�owo ozn. bezmiern� otch�a�. W staro�ytno�ci wyobra�ano j� sobie jako bezkszta�tn� mas�, kt�ra ju� by�a, zanim zacz�a dzia�a� kszta�tuj�ca si�a "Tw�rcy". W Ksi�dze Rodzaju (Rdz 1, 2�) otch�a� ta nazywa si� po hebr. |tohuwabohu (co t�umaczy si� przez "puste i pr�ne"). Czytaj�c dalej zauwa�a si�, �e B�g stworzy� owo |tohuwabohu z niczego (|creatio |ex |nihilo). Je�eli uzna si�, �e 1. wiersz jest tytu�em dla ca�ego pierwszego opisu stworzenia �wiata, to nale�y przyj��, �e |tohowabohu z 2. wiersza oznacza stan pocz�tkowy, kt�ry poprzedza dzia�anie Boga. J�zykowo zapewne mo�liwe jedno i drugie. Przy pr�bie wyja�nienia nale�y uwzgl�dni� nast�puj�cy aspekt: przede wszystkim chodzi o przeciwstawienie "chaos-�wiat uporz�dkowany" a nie "nico��-stworzenie". W�a�ciwym zadaniem pierwszego opisu stworzenia jest ukazanie mocy Boga, kt�ra to moc wydobywa to, co stworzone ze stanu chaosu. Cheruby Niebia�skie istoty przebywaj�ce w otoczeniu Boga. Dok�adne znaczenie s�owa jest niejasne. Na pos�ugiwanie si� tym s�owem w ST mia�y z pewno�ci� wp�yw rozmaite wyobra�enia; np. religii z Mezopotamii. Cheruby objawiaj� chwa�� Boga (Ps 18, 11�; 2 Sm 22, 11�). Wyst�puj� w �wi�tyni w postaci figur ze szczerego z�ota. Skrzyd�a ich okrywaj� *ark� (Wj 25, 18 nn; 1 Krl 6, 23-28�). Wed�ug Ezechiela (Ez 9-11�) d�wigaj� tron *Jahwe. Jako str�e raju wyst�puj� w Ksi�dze Rodzaju (Rdz 3, 24�) i Ksi�dze Ezechiela (Ez 28, 14. 16�). Cztery symbole Ewangelist�w znajduj� swoje �r�d�o w Ksi�dze Ezechiela (Ez 1, 10�), gdzie cheruby maj� oblicza cz�owieka, lwa, wo�u i or�a: Marek-Lew, �ukasz-W�, Jan-Orze�, Mateusz-Cz�owiek. W okresie p�no�ydowskim i wczesnochrze�cija�skim pojmowano cheruby jako istoty anielskie. W szczeg�lny spos�b wyobra�aj� one blisko�� Boga. Creatio ex nihilo �ac. |stworzenie |z |niczego; B�g swoj� stw�rcz� moc� mo�e z niczego stworzy� to, co chce. Ten akt stw�rczy nie potrzebuje �adnego gotowego materia�u czy bezkszta�tnej masy. Czy w Ksi�dze Rodzaju (Rdz 1, 1�) chodzi o takie poj�cie stwarzania - jest spraw� sporn�. Por. *chaos. Cyrus II Kr�l perski (558-529 r. prz. Chr.), za�o�yciel imperium perskiego; w 539 r. prz. Chr. podbi� Babilon. Deutero-Izajasz spodziewa� si� po nim uwolnienia z *niewoli babilo�skiej (Iz 44, 24 nn). Ta nadzieja si� spe�ni�a. Cyrus w wydanym w 538 r. prz. Chr. edykcie zezwoli� na powr�t Izraelit�w do ojczyzny i odbudow� �wi�tyni w *Jerozolimie (Ezd 1, 1-4�; 6, 3-5�). Oczekiwane przez *Deutero-Izajasza ostateczne wybawienie jednak nie nast�puje. Dawid Kr�l Judy oraz Izraela (ok. 1005-965 r. prz. Chr.), pochodzi� z *Betlejem w Judei; nast�pca Saula. Jego historia jest nam dobrze znana (wst�pienie na tron i dalsze losy: 1 Sm 16-1 Krl 2, 11�). Przychodzi na dw�r Saula jako harfiarz i giermek (1 Sm 16, 14-23�). Po sprzeczce z Saulem Dawid zostaje przyw�dc� najemnego wojska (1 Sm 25, 2-43�), a potem na s�u�bie u ksi�cia *Filistyn�w Akisza z Gat (1 Sm 27, 2 nn). Po �mierci Saula pozwoli� obwo�a� si� przez Jud� kr�lem (2 Sm 2, 1 nn), a w siedem lat p�niej obj�� w�adz� kr�lewsk� w pa�stwie p�nocnym (kr�l personalnego zwi�zku Judy i Izraela; 2 Sm 5, 1 nn). Dawid zdoby� *Jerozolim� i z miasta pierwotnie kananejskiego uczyni� j� stolic� Izraela. W polityce zagranicznej odnosi� sukcesy. A� do Mezopotamii m�g� rozszerzy� granice swojego kr�lestwa. Za�o�ona przez niego dynastia zachowa�a si� do 587�8�586 r. prz. Chr. w kr�lestwie po�udniowym (*niewola babilo�ska). Dawid i jego kr�lestwo zajmuj� szczeg�ln� rol� w historii Izraela pod wzgl�dem politycznym, a tak�e religijnym; oczekiwanie na *Mesjasza. Debora Prorokini; sprawowa�a s�dy nad *Izraelem (Sdz 4, 4-5�). Zach�ci�a Baraka do walki przeciwko kr�lowi kananejskiemu Siserze (Sdz 4, 6 nn). Jest autork� starej pie�ni zwyci�skiej (Pie�� Debory: Sdz 5, 2-31 a). Dekalog Gr. |dekalogos: dziesi�� s��w; odnosi si� do dziesi�ciu przykaza� (Wj 34, 28�). Istniej� dwa przekazy. Odr�nia si� "dekalog etyczny" (Wj 20�; Pwt 5�) od "dekalogu kultowego" (Wj 34�; Pwt 23�). Co do ich powstania s� r�ne opinie. Niekt�rzy badacze ST odnosz� "dekalog etyczny" do Moj�esza, natomiast inni uznaj� go za dzie�o p�niejsze i umieszczaj� w okresie *niewoli babilo�skiej. Pierwsze trzy przykazania "dekalogu etycznego" m�wi� o relacji do Boga. Przykazania od czwartego odnosz� si� do wzajemnej relacji ludzi mi�dzy sob�. Dekalog mo�e by� rozumiany jako "podstawowe prawo" *Izraela. Zakazy i nakazy okre�laj� i chroni� prawa Bo�e i ludzkie. Trwa�e znaczenie dekalogu mie�ci si� w jego kr�tkim, wywa�onym uporz�dkowaniu praw i obowi�zk�w Izraela. Oczywi�cie zakazy religijne i moralne (Wj 22, 17 nn) mog� by� uznane za cz�� istotn� podstawowego prawa Boga Izraelit�w. Prawo Bo�e ma na celu ochron� relacji pomi�dzy Bogiem a cz�owiekiem (*przymierze) przed wszelkimi mo�liwymi zak��ceniami. Zadanie g�oszenia i wyk�adania na nowo prawa Bo�ego otrzymali *s�dziowie. �amanie prawa by�o odpowiednio karane (Sdz 19-20�). Deutero-Izajasz Imi� nieznanego proroka, kt�remu przypisuje si� drug� cz�� Ksi�gi Izajasza (Iz 40-55�); umownie nazywa si� go Deutero-Izajaszem, tj. "Drugim Izajaszem". Nale�a� do wygnanej judejskiej gminy i wyst�powa� w Babilonie w 546-539 r. prz. Chr., a zatem p�niej od Ezechiela. W niezwykle napi�tej sytuacji obiecywa� wsp�lnocie na wygnaniu szybki powr�t do ojczyzny (Iz 43, 1 nn; 49, 7 nn). Zapowiedzia� *Jerozolimie koniec jej zniewolenia (Iz 40, 2�). Zapowied� wybawienia odnosi�a si� nie tylko do przysz�o�ci. Deutero-Izajasz widzia� nadchodz�ce nowe czasy: "G�os si� rozlega: Drog� dla Pana przygotujcie na pustyni, wyr�wnajcie na pustkowiu go�ciniec naszemu Bogu! [...] Oto wasz B�g. Oto Pan B�g przychodzi z moc� i rami� Jego dzier�y w�adz�" (Iz 40, 3. 9g-l0a). Zapowied� ta natrafi�a na niewiar� w�r�d wygna�c�w (Iz 49, 14 nn). Wraz z powrotem do ojczyzny oczekiwa� Deutero-Izajasz realizacji Bo�ego zbawienia dla wszystkich narod�w (Iz 52, 7-10�) i odbudowania *Jerozolimy (Iz 54, 11-17�). Kr�l Pers�w *Cyrus by�, jego zdaniem, narz�dziem Boga, kt�ry mia� wyprowadzi� lud z niewoli babilo�skiej; pomazaniec (Cyrus-Mesjasz; Iz 45, 1�). Proroctwo Deutero-Izajasza dotyczy ca�ego �wiata. Uznaje ono Boga-Jahwe za Stw�rc� i rzeczywistego Pana historii. Tzw. Pie�ni o S�udze Jahwe nale�� do najbardziej przejmuj�cych i najwa�niejszych tekst�w ST. Doskona�o�� W my�li greckiej ozn. osi�gni�cie m�dro�ci i cnoty drog� wysi�ku cz�owieka. W ST "doskona�o��" to postawa cz�owieka wobec Boga obejmuj�ca ca�e jego �ycie (Rdz 17, 1�; Hi 2, 3�; 8, 20�). Gdy np. ST m�wi o Noem jako cz�owieku pobo�nym, bez b��d�w i skazy, post�puj�cym wg zalece� Boga (Rdz 6, 9�), to chce powiedzie� to tylko, �e Noe jest cz�owiekiem doskona�ym. Dusza Hebr. s�owo |nefesz: dusza (tchnienie, duch) wyst�puje w ST r�wnie� w znaczeniu "gard�o" (Iz 29, 8�), "szyja" (Ps 105, 18�), "pragnienie" (Ps 35, 25�) albo "�ycie" (2 Sm 19, 6�). T�umaczenia Biblii nie s� tu jednoznaczne. Na jedno s�owo |nefesz u�ywane przez Hebrajczyka przypada wiele synonim�w, kt�re oddaj� jego podstawowy sens. Zasadnicze jednak znaczenie s�owa |nefesz znajduje si� w tradycji jahwistycznej (Rdz 2, 7�): "Pan B�g ulepi� cz�owieka z prochu ziemi i tchn�� w jego nozdrza tchnienie �ycia, wskutek czego sta� si� cz�owiek �yj�c� |nefesz". W tym miejscu |nefesz z pewno�ci� nie oznacza samej duszy, ale zakresem swym obejmuje ca�ego cz�owieka, jego osob� i jego istot�. �yciodajna moc duszy istnieje tylko w po��czeniu z cia�em; wraz ze �mierci� zostaje zabrana. Greckie wyobra�enie o nie�miertelno�ci duszy jest w�a�ciwie obce ST, chocia� wiadomo, �e B�g jest �ywy i wieczny. St�d zrozumia�a jest nauka o zmartwychwstaniu cia� w NT (1 Kor 15�; �k 24, 36-43�). Ezechiel Prorok z pocz�tkowego okresu niewoli babilo�skiej. Syn kap�ana Buziego (Ez 1, 3�). Od 597 r. prz. Chr. Ezechiel jest pierwszym prorokiem w niewoli babilo�skiej, powo�anym poza macierzystym krajem (593 r. prz. Chr.); dzia�a� tam do ok. 571 r. prz. Chr. Przed upadkiem *Jerozolimy (587�8�586 r. przed Chr.) zapowiada� g��wnie s�d nad tym miastem (Ez 15�; 13, 11�). Po jej upadku Ezechiel sta� si� pocieszycielem i zwiastunem zbawienia (Ez 36�). Zyska� on przez to wielkie znaczenie dla wsp�lnoty na wygnaniu. Dzi�ki Ezechielowi Izraelici zrozumieli sw�j los, przyj�li go i przemy�leli swoj� sytuacj�. W zapieraj�cej oddech wizji widzia�, jak *Izrael, podobny do pola zmar�ych, zosta� przywr�cony do nowego �ycia przez tchnienie Boga (Ez 37�). Zapowied� s�du i zbawienia ma u Ezechiela zasadniczy i pouczaj�cy charakter, tzn. jest uj�ta bardziej teologicznie ni� u wcze�niejszych prorok�w. Filistyni W czasie emigracji Lud�w Morza (XIII w. prz. Chr.) zasiedlili po�udniowe, r�wninne pobrze�e Palestyny (nazwa "Palestyna" ma sw�j pocz�tek w ludowej nazwie Filistyni). Za�o�yli miasta-pa�stwa: Gaza, Aszkelon, Aszdod, Ekron i Gat. Wci�� dochodzi�o do star� zbrojnych z plemionami *Izraela, kt�re w tym samym czasie osiad�y w Palestynie. Pocz�tkowo zwyci�ali Filistyni (1 Sm 4�; 10, 5�; 13, 1 nn). Opanowali ju� sztuk� wytapiania �elaza i dlatego byli lepiej uzbrojeni. Dopiero *Dawidowi uda�o si� ich pokona� (2 Sm 5, 17 nn; 8,1�; 21, 15 nn). Jednak�e p�niej r�wnie� dochodzi�o do star� (1 Krl 15, 27�; 2 Krl 18, 8�). Filistyni nie stosowali *obrzezania i z tego powodu nazwano ich "nieobrzezanymi" (Sdz 14, 3�; 1 Sm 18, 25 nn). Pa�stwo Filistyn�w, podobnie jak Izrael, ju� od VIII w. prz. Chr. by�o powodem rozgrywki mocarstw: Asyrii, Babilonu i Persji. Fr�dzle Wg Ksi�gi Liczb (Lb 15, 38-41�) Izraelici nosili fr�dzle na zewn�trznym okryciu; najcz�ciej by�y one zrobione z bia�ych we�nianych nitek. Przypomina�y o Bo�ych przykazaniach, by�y wi�c znakiem pos�usze�stwa Bogu. W NT fr�dzle mia�y tak�e podobne znaczenie. Nosi� je r�wnie� Jezus (Mt 9, 20�; 14, 36�). Faryzeusze nosili szczeg�lnie du�e fr�dzle, podkre�laj�c w ten spos�b w�asn� pobo�no�� (Mt 23, 5�). Gihon-�r�d�o Znajduje si� poza murami *Jerozolimy na wschodnim zboczu wzg�rza (2 Krn 33, 14�). Ju� Kananejczycy doprowadzili do miasta wod� przez co� w rodzaju tunelu. Owo przej�cie wykorzysta� Joab podczas zdobywania Jerozolimy (2 Sm 5, 8�). P�niej zbudowano ca�y system kana��w, aby miasto zaopatrzy� w wod� i doprowadzi� j� do ogrod�w w dolinie Cedron (Iz 7, 3�; 8, 6�; 22, 9-11�). Ezechiasz nakaza� wydr��y� w skale tunel (512�7�m d�ugi, 0,45-3�7�m wysoki i 0,58-0,65�7�m szeroki) zwany do dzisiaj tunelem Szilo (2 Krn 32, 30�; 2 Krl 20, 20�). By� to wielki wyczyn techniczny i mia� ogromne znaczenie dla zaopatrzenia miasta w wod�. Prace budowlane by�y prowadzone z du�� brutalno�ci�, a wielu zatrudnionych robotnik�w, wolnych Izraelit�w, straci�o �ycie lub odnios�o ci�kie obra�enia. Z tego powodu *Micheasz z ca�� moc� pi�tnuje takie post�powanie (Mi 3, 2-3�; 3, 10�). Go��b W czasach biblijnych bardzo znany ptak w Palestynie. Zwracano uwag� na szybko�� jego lotu (Ps 55, 7�) oraz na jego �agodno�� (Mt 10, 16�). W *Izraelu go��b by� zwierz�ciem ofiarnym (Kp� 1, 14�). Pe�ni szczeg�ln� rol� w opowiadaniu o potopie (Rdz 8, 8-12�). Podczas chrztu Jezusa Duch Bo�y zst�pi� na Niego w postaci go��bicy (Mt 3, 16�). Grzech ST ma r�ne wyra�enia na jego okre�lenie. Podstawowe znaczenie hebr. s�owa |hat to "chybia� celu". Wyraz o znaczeniu przeciwnym to "trafia�". Kryterium okre�lania czynu grzesznym nie s� poszczeg�lne przykazania, lecz naruszenie wi�zi wsp�lnoty istniej�cej mi�dzy lud�mi albo mi�dzy Bogiem i cz�owiekiem (1 Sm 2, 25�; Jr 16, 10-12�; 1 Krl 8, 46�). Odpowiednio do tego nale�y rozumie� w ST m�wienie o "grzechu", np. cudzo��stwo (2 Sm 12, 13�), kradzie� (Rdz 31, 36�), ba�wochwalstwo (Pwt 12, 29 nn), przest�pstwa spo�eczne (Mi 3, 8�). Mi�dzy grzechem i win� jest �cis�y zwi�zek. S�owa hebr. o znaczeniu "grzech" mog� ozn. zar�wno "win�", jak i "kar�" (Rdz 4, 13�; 20, 9�). ST ujmuje "grzech" bardzo konkretnie i rzeczowo. Pojawia si� on jako rodzaj choroby, dlatego nawet niewinny mo�e popa�� w zasi�g grzechu poprzez us�yszenie przekle�stwa albo przez nie�wiadome zetkni�cie si� z nieczystym, w kt�rym znajduje si� nieczysta strefa grzechu (Kp� 5, 1-6�). Tak samo ca�a wsp�lnota mo�e zarazi� si� grzechem przez win� jednego z jej cz�onk�w (Pwt 21, 1-9�; Joz 7�). Jednak ST zna r�wnie� prze�amanie owej "konieczno�ci". To �aska mo�e przewa�y� nad s�dem (Wj 34, 6 nn), a grzech lub jego nast�pstwo mo�e zosta� ograniczone do sprawcy (Lb 16, 22 nn). Hebrajski j�zyk Obszar syryjsko-palesty�ski, na kt�rym powsta� j�zyk hebrajski w po�owie II tysi�clecia, mo�e by� uwa�any za kolebk� pisma alfabetycznego. ST, z ma�ymi wyj�tkami, jest napisany po hebrajsku. Tekst czyta si� z prawa na lewo, dzi�ki czemu ksi��ka hebrajska rozpoczyna si� tam, gdzie nasza si� ko�czy, a ko�czy tam, gdzie nasza si� rozpoczyna. Od VI w. prz. Chr. stary j�zyk hebrajski - zasadniczo j�zyk kananejski - zosta� wyparty przez j�zyk aramejski. Za czas�w Chrystusa j�zyk hebrajski by� tylko j�zykiem religii i nauki. Pismo �wi�te napisane po hebrajsku musia�o by� przet�umaczone na aramejski (targumy). Jezus naucza� w j�zyku aramejskim. Obecnie w Izraelu m�wi si� nowohebrajskim, czyli iwrit. Hizop Aromatyczny krzew, stosowany przy *ofiarach oczyszczaj�cych i rytualnym pokropieniu (Wj 12, 22�; Kp� 14, 46 nn; Ps 51, 9�). Hiob Pochodzi� z ziemi Uc (Hi 1, 1�), prawdopodobnie wi�c nie by� Izraelit�. Jest g��wn� postaci� Ksi�gi Hioba, przedstawion� jako wz�r pobo�no�ci i prawo�ci w staro�ytnych czasach (Hi 1-2, por. Ez 14, 14.20�); trwa� przy Bogu mimo spadaj�cych na� nieszcz��. W nast�puj�cych po sobie trzech mowach Hiob dyskutuje ze swoimi przyjaci�mi o sensie cierpienia (Hi 3-11�; 12-20, 21-27�). W punkcie centralnym tych m�w poetyckich znajduje si� pytanie dotycz�ce idei m�dro�ciowej: "powi�zanie skutku z przyczyn�" jako zwi�zku wydarze� kierowanych przez Boga w �wiecie (kto dobrze post�puje, temu si� te� dobrze dzieje). Trzej przyjaciele s� zdania, �e Hiob nie mo�e by� bez winy, skoro spotykaj� go nieszcz�cia. Hiob za� przekonany jest, �e cierpi niewinnie, a wi�c B�g dzia�a�by niesprawiedliwie. Mowy Hioba od u�alania si� nad swoim cierpieniem (Hi 30�) przechodz� do oskar�ania i kierowania pretensji do Boga (Hi 31�). Wydaje si�, �e B�g nie odpowiada wprost na postawione pytania; odpowiedzi pozostaj� wieloznaczne (Hi 38-39�; 40, 6-41, 26�). Jednak przy spotkaniu z �ywym Bogiem dochodzi do nowego widzenia spraw: "Dot�d Ci� zna�em ze s�yszenia, obecnie ujrza�em Ci� wzrokiem, st�d odwo�uj�, co powiedzia�em, kajam si� w prochu i w popiele" (Hi 42, 5-6�). Najobszerniejsza cz�� Ksi�gi Hioba zosta�a prawdopodobnie spisana mi�dzy V a III w. prz. Chr. (por. *m�dro��). Izaak Jeden z praojc�w *Izraela; w biblijnym przekazie syn Sary i *Abrahama. Urodzi� si�, gdy rodzice byli w podesz�ym wieku (Rdz 21, 5�); po�lubi� czterdziestoletni� Rebek�, c�rk� Betuela (Rdz 24, 1 nn). Imiona jego syn�w: Jakub i Ezaw (Rdz 25, 21 nn). Izaak m�g�, podobnie jak Abraham, nale�e� do grupy nomad�w zmieniaj�cych pastwiska dla swoich trz�d na po�udniu Palestyny. Ksi�ga Rodzaju (Rdz 1, 26�) zawiera bardzo stare przekazy. Historia ofiarowania Izaaka (Rdz 22, 1-19�) zalicza si� do tekst�w o najg��bszym znaczeniu w ST. Dopiero przy ko�cu swojego �ycia Abraham zaufa� niesko�czenie Bogu i by� got�w ofiarowa� swojego syna Izaaka na g�rze Moria. Izajasz Prorok *Izraela; pochodzi� z *Jerozolimy, dzia�a� tam mi�dzy 746-701 r. prz. Chr.; by� wykszta�cony w m�dro�ci; jego przepowiadanie wype�nione jest g��bi� i poetycko-religijn� moc�. Krytycznie odnosi� si� do w�adc�w i bogaczy w Izraelu, kt�rzy w swojej pysze uciskali i wyzyskiwali biednych (Iz 2, 6 nn; 3, 14-15�). Im w�a�nie Izajasz przepowiada� s�d *Jahwe (Iz 1,2 nn; 3, 1 nn; 5, 8 nn). Innym wa�nym elementem jego przepowiadania by� polityczny sp�r z kr�lem Ezechiaszem, kt�ry w latach 703-701 prz. Chr. z pomoc� Egiptu usi�owa� uwolni� si� spod panowania asyryjskiego (Iz 30, 1-31, 3�). Izajasz prorokowa�, �e to nie jest mo�liwe (Iz 31, 1-3�), i aby zilustrowa� los Egiptu (Iz 20�), chodzi� 3 lata nago po Jerozolimie. W innym miejscu g�osi nieszcz�cie nad Asyri� za jej pych� i spos�b �ycia (Iz 10, 5 nn). S�d Boga uwa�a� za nieunikniony (Iz 6, 1-13�). W zwi�zku z tym spraw� sporn� jest, czy zawarta u Izajasza zapowied� zbawienia pochodzi w�a�nie od niego. W rozdziale 9 i 11 ukazuje przysz�ego Ksi�cia Pokoju, kt�ry ma ustanowi� cudowny pocz�tek nowych czas�w dla �wiata. Chrze�cija�stwo bardzo wcze�nie uzna�o owe teksty za zapowied� przyj�cia Chrystusa. Izrael Znaczy: "walka z Bogiem" albo "B�g walczy". Jakub otrzyma� to imi� po walce z anio�em w Penuel: oblicze Boga (Rdz 32, 25 nn). Najstarszy zapis, poza starotestamentowym, znajduje si� na s�awnej kolumnie egipskiego faraona Merneptah (oko�o 1219 r. prz. Chr.). P�niej "Izrael" by�o okre�leniem *Zwi�zku Dwunastu Pokole�, za� po podziale pa�stwa w 926 r. prz. Chr. sta�o si� okre�leniem pa�stwa p�nocnego w odr�nieniu od po�udniowego (Juda). Po zdobyciu Samarii w 722 r. prz. Chr. przez kr�la asyryjskiego Salmanassara V przeniesiono nazw� "Izrael" na pa�stwo po�udniowe, co mia�o by� wyrazem nadziei odzyskania dawnych granic. Utrata pa�stwowo�ci (587-586 r. prz. Chr.) nie oznacza�a ko�ca Izraela. Istnia� on dalej przede wszystkim jako lud Boga i �y� oczekuj�c przysz�o�ci (Ez 37, 15 nn; 48�: *Jerozolima, *Syjon, *Mesjasz). Jahwe Imi� w�asne Boga *Izraela. To okre�lenie Boga wyst�puje w ST o wiele cz�ciej ni� hebr. s�owo "B�g" (|El) i "Pan" (|Adonaj). Po wygnaniu, z obawy przed wym�wieniem �wi�tego imienia Boga, imi� Jahwe zast�puje si� coraz cz�ciej imieniem |Adonaj. "Jehowa" jest b��dnym odczytaniem imienia Boga |"Jahwe". Pos�anie biblijne wskazuje na |Jahwe-Boga jako stw�rc� nieba i ziemi, kt�ry w przeciwie�stwie do tego, co stworzy�, ma pe�ni� wolnego dzia�ania. Gdy *Moj�esz zapyta� Boga o Jego imi�, to otrzyma� odpowied�: "Jestem, kt�ry jestem", "b�d� obecny, kt�ry b�d� obecny". Znaczenie imienia |Jahwe wyprowadzono z hebr. rdzenia |hjh: by�, dzia�a�, stawa� si� (Wj 3, 14�). Jakkolwiek mo�na pojmowa� to trudne j�zykowo miejsce, jedno jest pewne: w tekstach biblijnych nie chodzi tylko o wyja�nienie, jaki jest B�g, ale w istocie o pokazanie, �e B�g dzia�a� i dzia�a w Izraelu. B�g ST jest Bogiem, kt�ry kieruj�c histori� jednocze�nie towarzyszy jednostce i jest przy niej obecny w konkretnej sytuacji �yciowej. Jezus w swoich naukach przedstawia Boga Izraela jako Ojca kochaj�cego wszystkich ludzi. Jeroboam I Pierwszy kr�l p�nocnego pa�stwa *Izrael (927-907 r. prz. Chr.) w czasie, gdy kr�lestwem Judy rz�dzili kolejno: Roboam, Abia i Asa. Za rz�d�w *Salomona by� prze�o�onym robotnik�w pracuj�cych przymusowo. Kiedy przy poparciu prorok�w wyst�pi� z krytyk� kr�la, zmuszony by� emigrowa� do Egiptu (1 Krl 11, 26-40�). Po �mierci Salomona plemiona pa�stwa p�nocnego og�osi�y Jeroboama swoim kr�lem (1 Krl 12, 20 nn), poniewa� Roboam (syn Salomona) nie chcia� ul�y� ci�kiemu jarzmu na�o�onemu na lud przez jego ojca (1 Krl 12, 1-19�). Jeroboam I podni�s� �wi�tynie Jahwe w Betel i Dan do rangi �wi�ty� pa�stwowych, aby w ten spos�b uniezale�ni� si� od g��wnego miejsca kultu w *Jerozolimie. Kaza� wystawi� dwa z�ote cielce (*z�oty cielec), co jemu i jego nast�pcom by�o zawsze wytykane jako grzech (1 Krl 13, 33-34�; 15, 30�). Jeroboam II Czterdziestoletni okres jego rz�d�w (787-747 r. prz. Chr.) Wspomina kr�tko 2 Ksi�ga Kr�lewska (2 Krl 14, 23-29�). Z jednej strony wytyka si� "grzechy Jeroboama"(*Jeroboam I), a z drugiej wskazuje na to, �e Jeroboam II by� "wybawicielem" odnosz�cym sukcesy w polityce zagranicznej. Rz�dy Jeroboama II wypadaj� w sprzyjaj�cych warunkach politycznych (Asyria stosunkowo s�aba, Kr�lestwo Damaszku w upadku). Jest to okres spokoju, co ��czy si� ze wzrostem gospodarki i dobrobytem. Prorok *Amos surowo pi�tnowa� panosz�ce si� w�wczas z�o, przede wszystkim za� chciwo�� rz�dz�cych i ucisk s�abych. Jerozolima Skr�cona forma tej nazwy: "Szalem" (Rdz 14, 18�; Ps 76, 3�); pocz�tek miasta datuje si� na II tysi�clecie prz. Chr. Miasto zyska�o historyczne znaczenie; za czas�w kr�la *Dawida (zdobycie ok. 1000 r. prz. Chr.) Jerozolima jako stolica *Izraela (miasto Dawida) by�a nie tylko politycznym, ale i religijno-kultowym centrum kraju. Dawid umie�ci� w niej *ark� przymierza, aby po��czy� stare tradycje *Zwi�zku Dwunastu Pokole� z pierwotnie nie-izraelskim miastem (2 Sm 6�). Cztery stulecia dziej�w Jerozolimy by�y przepe�nione wa�nymi wydarzeniami. Miasto by�o wielokrotnie burzone i odbudowywane (por. *Syjon). Jozue Hebr. "Jahwe jest ratunkiem", �ac. forma imienia "Jezus". Jozue pochodzi� z pokolenia Efraima i zosta� ustanowiony nast�pc� *Moj�esza (Lb 27, 18 nn). Przeprowadzi� *Izrael przez Jordan do Kanaanu (Joz 1-12�), zaj�� Jerycho i Aj (Joz 6�; 8�). Pod jego dow�dztwem zwyci�ono koalicj� kananejskich kr�l�w (Joz 10, 1 nn). By� odpowiedzialny za podzia� kraju (Joz 13-22�). Przej�� tak�e funkcje s�dzi�w (Joz 17, 14 nn; por. *s�dziowie). Pod przewodnictwem Jozuego (Joz 24�) zosta�o zawarte w Sychem przymierze z Jahwe jako "Bogiem Izraela". St�d nale�y wnioskowa�, �e Jozue odegra� istotn� rol� w przej�ciu kraju pokole� Beniamina i Efraima. Potem przyznano mu to w stosunku do ca�ego Izraela (por. *Zwi�zek Dwunastu Pokole�). Kanaan Ziemia, do kt�rej wkroczy�y plemiona izraelskie (XIV-XIII w. prz. Chr.) i stopniowo j� zaj�y (Lb 13, 2�; Pwt 32, 49�). Ziemia ta le�a�a na wybrze�u Syrii (obszar wytwarzania czerwonej purpury). Ludno�� tubylcza (Kananejczycy) zajmowa�a si� handlem (Iz 23, 8�; Oz 12, 8�). Plemiona izraelskie, m�wi�ce w�a�ciwie po aramejsku, uzna�y j�zyk kananejski i przyj�y go za j�zyk ojczysty. Zatem *hebrajski jest j�zykiem kananejskim. St�d jasne jest, dlaczego hebrajski nazwano p�niej "j�zykiem Kanaanu" (Iz 19, 18�). Nazwa "Kanaan" ma w ST r�ne znaczenie; w sensie pozytywnym wyst�puje w Ksi�dze Liczb (Lb 13, 27�), cz�ciej jednak wyra�a ocen� negatywn�. Znajduje si� przede wszystkim w tekstach z czas�w po 587�8�586 r, prz. Chr. (*niewola babilo�ska); chodzi�o w�wczas o zapewnienie Izraelowi prze�ycia jako wsp�lnocie narodowej i religijnej (Pwt 7, 1 nn). Kroniki (Dzie�o Kronikarskie) Dzie�o to obejmuje dwie Ksi�gi Kronik oraz Ksi�g� Ezdrasza i Ksi�g� Nehemiasza. Te cztery ksi�gi ��czy j�zyk (p�ny *hebrajski) oraz tre�� (podkre�lenie s�u�by Bogu). Ksi�gi Kronik zajmuj� si� histori� ludu *Izraela (1 Krn 10-2 Krn 9�) i kr�lestwa po�udniowego Judy (2 Krn 10-36�) a� do czas�w wygnania. Nawi�zuj� do tego Ksi�gi Ezdrasza i Nehemiasza. Przedstawiaj� histori� wsp�lnoty ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem budowy �wi�tyni i jej po�wi�cenia (Ezd 1-6�). Czytaj�c Dzie�o Kronikarskie, trzeba mie� na wzgl�dzie jego cel teologiczny. Autorom nie chodzi�o o dok�adne przedstawienie wydarze� historycznych, ale o wykazanie wielkiego znaczenia �wi�tyni Jerozolimskiej. Chcieli bowiem da� wracaj�cej z niewoli gminie nowy, mocny punkt religijnego oparcia. Temu celowi zosta�o wszystko podporz�dkowane. Dlatego w Ksi�gach Kronik pomini�to wszystkie niepochlebne fakty oraz grzechy *Dawida (1 Krn 10-29�) i *Salomona (2 Krn 1-9�) w przeciwie�stwie do odpowiednich tekst�w z Ksi�g Samuela i Kr�lewskich (1 Sm 31-2 Krl 24�). Kserkses I Hebr. |"Achaszwerosz" w BT wyst�puje jako Artakserkses (Dn 9, 1�; Ezd 4, 6�; Est 1, 1-10, 3�); wielki kr�l perski (486-465 r. prz. Chr.), syn Dariusza I, st�umi� powstania w Egipcie i Babilonie (485-482 r. prz. Chr.). Jego plan rozszerzenia mocarstwa a� po Grecj� nie uda� si�. W 480 i 497 r. prz. Chr. poni�s� kl�sk� pod Salamin� i Mykenami. Po�wi�ci� si� wznoszeniu wspania�ych budowli w perskim mie�cie Suza i Persepolis. Kwesti� wci�� sporn� i dyskutowan� jest, czy dane o Kserksesie w Ksi�dze Estery s� historycznie przydatne, a je�eli tak, to w jakim zakresie. Lew Cz�sto wzmiankowany w ST; *j�zyk hebrajski ma dla niego wiele nazw. Pos�ugiwanie si� t� nazw� nie jest jednoznaczne. "Lew" mo�e oznacza� co�, co zagra�a. W Ksi�dze Jeremiasza (Jr 50, 17�) kr�lowie Asyrii i Babilonu zostali por�wnani do lw�w, kt�re rzuci�y si� na *Izrael (Jr 50, 17�). W psalmie 22 (Ps 22, 14�) lew ukazany jest jako symbol �mierciono�nej si�y. Obrazem lwa pos�uguje si� *Amos, aby przedstawi� my�l o nieuniknionym s�dzie Boga (Am 3, 12�). Lew przedstawiany jest tak�e jako symbol si�y, odwagi i panowania (Rdz 49, 9�; 1 Krl 10, 18-20�). Lilia �ac. nazwa: |Lilium. Ro�lina z rodziny |Liliaceae. W Palestynie rzadko spotykana, znana jako lilia Libanu. Pie�� nad pie�niami (Pnp 2, 1.2.16�) wychwala jej pi�kno i zapach. Obie g�owice kolumn �wi�tyni jerozolimskiej maj� ozdoby w kszta�cie lilii (1 Krl 7, 19 nn). Obrazem lilii pos�uguje si� *Ozeasz, aby przedstawi� przysz�e wybawienie Izraela (Oz 14, 6�). Jezus, gdy przestrzega przed ziemskimi troskami, u�ywa por�wnania do lilii, aby uzmys�owi� opiek� Boga (Mt 6, 28-34�). Lichwa W dawnym Izraelu by� zakaz pobierania procent�w od wsp�obywateli. Branie ich uchodzi�o za lichw� i Biblia nazywa�a je takim mianem (Ne 5, 7�; Ps 109, 11�). Je�eli kto� by� biedny lub spad�o na niego nieszcz�cie, powinno mu si� po�yczy� to, czego potrzebuje (Pwt 15, 7 nn). Taki spos�b post�powania, a wi�c przeciwie�stwo lichwy, jest pewnym �r�d�em Bo�ego *b�ogos�awie�stwa. W�a�ciwe odniesienie do zagadnienia lichwy wynika z boja�ni Bo�ej (Lb 25, 36�). Mattaniasz *Sedecjasz M�dro�� Do ksi�g m�dro�ciowych zalicza si� w ST: Ksi�g� Przys��w Salomona, Ksi�g� Koheleta, Ksi�g� Hioba oraz niekt�re *psalmy o charakterze m�dro�ciowym (Ps 37�; 73�; 119�). M�drym jest ten, kto prawid�owo my�li i rozs�dnie post�puje. M�dro�� odnosi si� do duchowych i praktycznych zdolno�ci (Wj 35, 25�; Iz 40, 20�; Prz 20, 26�). Podaje ona praktyczne wskaz�wki pomagaj�ce w rozwi�zywaniu �yciowych problem�w. W *Izraelu m�dro�� odgrywa�a wielk� rol� w wychowywaniu m�odego cz�owieka. M�odego Izraelit� w rodzinie, tj. w klanie, wychowywano zgodnie z maksymami m�dro�ci. Cieszy�a si� ona ogromnym uznaniem na dworze kr�lewskim. Znajdowa�y si� tam prawdziwe szko�y m�dro�ci, kt�rych historia si�ga czas�w Salomona. M�dro�� ST bierze pocz�tek z m�dro�ci Egiptu (rozpoznawalna w Przys�owiach Salomona). W wykszta�ceniu przesyconym m�dro�ci� chodzi r�wnie� o to, by cz�owieka w��czy� w porz�dek �wiata. Przekonanie o okre�lonym zwi�zku pomi�dzy czynem a jego skutkiem ("Kto kopie d� - we� wpada"; Prz 26, 27�) zostaje podwa�one w okresie powygnaniowym, a wi�c od V w. prz. Chr. My�l o odp�aceniu dobrem za dobre czyny, a za czyny z�e z�em nie wyst�puje ju� np. w Ksi�dze Koheleta (Koh 9, 1 nn). Historyczne do�wiadczenia, bolesne dla ludu izraelskiego, wytworzy�y nowe rozumienie relacji mi�dzy czynami a odp�at� za nie i nowe pojmowanie Boga. Podj�ciem takiej pr�by jest np. Ksi�ga Hioba. Mesjasz Znaczenie podstawowe: "namaszczony". Najstarsze wyobra�enie Mesjasza jest �ci�le zwi�zane z postaci� *Dawida; por. tzw. przepowiednia *Natana (2 Sm 7�). Wraz z wyst�pieniem prorok�w w VIII w. prz. Chr. pojawi�a si� krytyka roli wsp�czesnych im kr�l�w. Ich mesjaniczne przekonanie o sobie, �e s� "namaszczeni przez Boga" kwestionowano. Dawne obietnice i wypowiedzi o namaszczonych odnoszono teraz do kr�la-wybawcy, kt�ry ma nadej��. Z jego postaci� ��czy�y si� okre�lone, idealne wyobra�enia sprawiedliwo�ci, bosko�ci i pokoju (Iz 7, 14�; 9, 1-6�; 11, 1-9�; Mi 5, 1-4�). Dalsze wa�ne miejsca ST, kt�re wskazuj� na oczekiwanego Mesjasza, to: Rdz 49, 10 nn; Kp� 4, 3-5�; Jr 23, 5 nn; Ag 2, 20-23�; Za 6, 9-14. Perskiego kr�la *Cyrusa II okre�li� *Deutero-Izajasz mesjaszem (Iz 45, 1�), kt�ry przyniesie ostateczne wybawienie, ale jako *s�uga Bo�y. W ostatnich wiekach prz. Chr. oczekiwanie na Mesjasza by�o istotnym elementem wyczekiwanej przysz�o�ci. Powi�za�y si� tutaj w nieroz��czn� ca�o�� polityczne i religijne nadzieje ludu. Okoliczno�ci te mia�y tragiczny wp�yw na �ycie Jezusa z Nazaretu. Na podstawie fa�szywego oskar�enia o wywo�anie zamieszek politycznych zosta� skazany na �mier� jako kr�l �ydowski (Mk 15, 26�), tzn. jako oczekiwany Mesjasz. Micheasz Pochodzi� z Moreszet, z okolicy Gat, 35�7�km na po�udniowy zach�d od Jerozolimy. Obok *Amosa, *Ozeasza, *Izajasza by� on najbardziej wymownym prorokiem *Izraela z czas�w przed wygnaniem. Jego imi� jest skr�con� form� imienia Mi-cha-el i znaczy: "Kt� jak B�g?!" (Mi 7, 18-20�). Prawdopodobnie prorokowa� mi�dzy 733 i 723 r. prz. Chr. Dzia�a� w miejscowo�ci, w kt�rej mieszka�, a tak�e w *Jerozolimie. G�osi� bliski s�d nad Samari�, Jerozolim� i miastami Judy. Odpowiedzialno�ci� za nadchodz�cy s�d *Jahwe nad miastami Micheasz obci��a� starszyzn�, nadzorc�w, s�dzi�w, kap�an�w i prorok�w. Wyg�asza� mowy przeciw uciskowi (Mi 2, 1-2�), �amaniu prawa (Mi 3, 1-4�), przekupstwu (Mi 3, 9-11�). Mimo �e pochodzi� prawdopodobnie z miejscowej starszyzny i nauczycieli *m�dro�ci, nie doprowadzi� do poprawy obyczaj�w. Dlatego jako prorok uwa�a�, �e s�d Bo�y jest nieunikniony (Mi 1, 9�). Mniej wi�cej w sto lat p�niej w nadzwyczaj dramatycznej sytuacji przypomniano sobie s�owa Micheasza skierowane do Jerozolimy (Mi 3, 12�) i dzi�ki temu uratowano �ycie prorokowi Jeremiaszowi (Jr 26, 17-19�). Mleko i mi�d Po�ywienie, kt�re mo�na by�o mie� bez wielkiego trudu w *Kanaanie, kraju ��k i kwiat�w. Dlatego w ST opisuje si� t� ziemi� jako "mlekiem i miodem" p�yn�c� (Wj 3, 8�; Joz 5, 6�; Jr 11, 5�). Mleko i mi�d w ST s� okre�leniem ziemi obiecanej i nadziei na lepsze jutro. Moj�esz Prawdopodobnie pochodzi� z Egiptu; jest jedn� z g��wnych postaci Pi�cioksi�gu (Wj 2 - Pwt 34�), jednak�e nie jest on sam jego autorem. Etapy �ycia Moj�esza: urodzenie si� i dzieci�stwo w Egipcie (Wj 2, 1-10�); ucieczka na pustyni� (Madian) i ma��e�stwo (Wj 2, 11-23a; 4, 18-20a); powo�anie (Wj 3, 1-4,16�); powr�t do Egiptu i obrona Izraelit�w (Wj 5�); wyj�cie z Egiptu (Wj 7-14�); w�dr�wka po pustyni (Wj 15-22 nn; Lb 10, 11 nn); po�rednik na g�rze *Synaj w zawarciu *przymierza z *Jahwe (Wj 19 - Lb 10�); przed wej�ciem do ziemi obiecanej �mier� w Bet-Peor (Pwt 34�). Chocia� trudno jest okre�li� wszystkie informacje historii jego �ycia, to jednak mo�na ustali� fakty, kt�re s� pewne: *wyj�cie z Egiptu (prawdopodobnie za faraona Ramzesa II), kt�remu przewodzi�; pobyt na pustyni Madian (po�o�onej na pustyni syr.-arab.); po�rednictwo mi�dzy ludem a Jahwe na g�rze Synaj (zawarcie przymierza, og�oszenie przykaza�). W�r�d �yd�w II i I w. prz. Chr. Moj�esz uchodzi� za idealnego, natchnionego autora Pi�cioksi�gu, a dzi�ki temu za przekaziciela Prawa i nauczyciela Izraela. Kiedy Jezus w kazaniu na g�rze (Mt 5-7�) ujmuje w nowy spos�b Prawo i Prorok�w, twierdzi, �e nie przyszed�, aby to Prawo znie��, lecz je wype�ni� (Mt 5, 17�). Jego wyja�nienie kieruje si� przede wszystkim przeciw rozumieniu Prawa w interpretacji faryzeusz�w, a nie przeciw Prawu Moj�eszowemu jako takiemu. Morze Trzcin (Morze Czerwone) Pod wodz� *Moj�esza odby�o si� *wyj�cie Izraela z Egiptu. Wed�ug Ksi�gi Wyj�cia (Wj 14�) Izraelici (prawdopodobnie chodzi�o o jak�� grup� plemienn� p�niejszego ludu *Izraela), dzi�ki cudownej interwencji Boga mogli uj�� przed po�cigiem i atakiem egipskich woz�w bojowych (Wj 15, 21�: pie�� Miriam). Nie mo�na dok�adnie ustali�, gdzie by�o owo Morze Trzcin. Na podstawie Ksi�gi Wyj�cia (Wj 10, 19�) mo�na wywnioskowa�, �e chodzi o Zatok� Suesk�, a wobec tego nale�y przyj��, �e ocalenie Izraelit�w dokona�o si� w�a�nie tam lub na obszarze pobliskiego Jeziora Gorzkiego. Wiara Izraelit�w w bezpo�redni� interwencj� Boga, kt�ry ich wybawi�, mo�e by� uznana za punkt orientacyjny i centrum ST. Nabuchodonozor II Znakomity nowobabilo�ski kr�l (605-562 r. prz. Chr.), syn Nabopolasara. Nabuchodonozor podbi� i zburzy� *Jerozolim�. W 587�8�586 r. prz. Chr. wzi�to do niewoli kr�la *Sedecjasza, a elit� Judei deportowano (2 Krl 25, 1-21�; Jr 39, 1-10�). W ci�kich latach przed upadkiem Jerozolimy Jeremiasz doradza� poddanie si� Nabuchodonozorowi (Jr 27-28�). Rady tej niestety nie pos�uchali odpowiedzialni za polityk�. Ksi�ga Daniela (Dn 1-4�) ukazuje Nabuchodonozora jako posta� z fantazj�. Natan Zwi�zany z kr�lewskim dworem *Dawida. Nie mo�na w�tpi� w profetyczny rys jego dzia�alno�ci. W ST wyst�puje w trzech wa�nych miejscach: 1. zapowiada Dawidowi wieczne trwanie jego kr�lewskiego domu, tzw. przepowiednia Natana (2 Sm 7,5-16�); 2. oskar�a Dawida o cudzo��stwo z Batszeb� i mord na Hetycie Uriaszu (2 Sm 12, 1-15�); 3. w walce o tron popiera syna Dawida *Salomona przeciw jego przyrodniemu bratu Adoniaszowi, w wyniku czego Salomon obejmuje dziedzictwo ojca (1 Krl 1�). Nawr�cenie Poj�cie to jest wielokrotnie wyra�ane hebr. s�owem |szub i ozn. "wraca�", "odwr�ci� si�", "zawr�ci�". My�l o nawr�ceniu znajduje si� przede wszystkim w przepowiadaniu prorok�w. Wyra�a cz�owieka, kt�ry odwr�ci� si� od Boga i do Niego wraca, co wskazuje na przywracanie zwi�zku z *Jahwe. Ten powr�t przedstawia zupe�nie nowy pocz�tek w relacji mi�dzy Bogiem a cz�owiekiem (Pwt 30, 2-3�; Iz 30, 15�; 2 Krl 22-23�). Niewola babilo�ska Po zdobyciu i zniszczeniu *Jerozolimy w 587�8�586 r. prz. Chr. (koniec pa�stwowo�ci Judei) przez kr�la nowobabilo�skiego Nabuchodonozora elit� mieszka�c�w Jerozolimy, ewentualnie Judei, przesiedlono do Babilonu (2 Krl 25, 1-21�). W przeciwie�stwie do zwyczaj�w asyryjskich (w latach 733-722 prz. Chr. kr�lestwo p�nocne poddane by�o dwukrotnemu przesiedleniu) Judea nie otrzyma�a nowej elity. W niewoli babilo�skiej nad dolnym Eufratem i Tygrysem wygna�cy znale�li now� siedzib� (Ez 3, 15�). Mogli budowa� domy, zak�ada� ogrody, wst�powa� w zwi�zki ma��e�skie (Jr 29, 5 nn) i dzi�ki temu zachowywa� jedno�� narodow�. Mimo to po�o�enie ich - z dala od ojczyzny - by�o bardzo ci�kie. Jako ludzie podlegli, musieli prawdopodobnie wykonywa� prace niewolnicze. Stare tradycje izraelskie, niezale�ne od �wi�tyni jerozolimskiej zburzonej w 587�8�586 r. prz. Chr., dosz�y na obczy�nie do nowego, szczeg�lnego znaczenia (*szabat, *obrzezanie). W okresie niewoli stopniowo ros�a nadzieja na lepsz� przysz�o�� (*Ezechiel, *Deutero-Izajasz, *Cyrus). Obcy W ST s� r�ne okre�lenia kogo� obcego. Z jednej strony ludzi, kt�rzy nie nale�eli do narodu i wsp�lnoty religijnej, *Izrael traktowa� po prostu wrogo. Np. Biblia m�wi o rozkazie wyt�pienia lud�w kananejskich (Pwt 7, 1�). Z drugiej za� strony uchodzi�o za wielkie z�o naruszenie prawa, kt�re przys�ugiwa�o go�ciowi (Rdz 19�; Sdz 19, 14 nn). Obcy, kt�rzy przyszli pod opiek� (hebr. |gerim) do Izraela z powodu kl�ski g�odu (Rdz 47, 4�), wojny (Iz 16, 4�), gro��cej zemsty (Wj 2, 15�) albo byli wyp�dzani (Sdz 11, 1 nn), mieli - zdaniem Izraelit�w - prawo do go�cinnego przyj�cia. By�o to oparte na dw�ch podstawach: jedna to pami��, �e ich przodkowie byli kiedy� obcymi w ziemi egipskiej, druga to sytuacja, w kt�rej Izrael, nawet gdy zaj�� *Kanaan, m�g� uwa�a� siebie samego tylko za "obcego" i "osadnika" w kraju b�d�cym w�asno�ci� Boga (Kp� 25, 23�). Obietnica S�owo obietnica nie wyst�puje w tek�cie hebr., ale poj�cie to ma kluczowe znaczenie. W obietnicy Boga, �e w przysz�o�ci nast�pi wybawienie Izraela, ST widzi pocz�tek i cel historii zwi�zku Boga z Jego ludem, *Izraelem. W Ksi�dze Rodzaju znajdujemy trzy obietnice: 1. obietnic� potomstwa (Rdz I5, 1-6�); 2. obietnic� w�asnego kraju (Rdz 15, 17 nn); 3. obietnic� b�ogos�awie�stwa (Rdz 12, 3�). Dramatyczna historia ich spe�niania rozci�ga si� �ukiem od czas�w *Abrahama poprzez obj�cie ziemi a� do naszych czas�w. Troch� inny sens maj� obietnice wypowiedziane np. w Ps 2 lub w przepowiedniach *Natana (2 Sm 7�). Odnosz� si� one przede wszystkim do przetrwania kr�lewskiego domu Dawida. O przysz�ym wybawieniu m�wi� starotestamentowi prorocy, np. *Ezechiel i *Deutero-Izajasz zapowiadaj� po upadku *Jerozolimy w 587�8�586 r. prz. Chr. wybawienie ludowi �yj�cemu na wygnaniu. W p�nym judaizmie coraz bardziej wzrasta�a nadzieja na odnow� losu. Wyobra�ano sobie, �e nast�pi koniec dawnych czas�w, a z nim przemiana i przetworzenie starego �wiata (por. *Mesjasz). Obraz Hebr. s�owo |celem ("obraz") ozn. konkretny plastyczny obraz. Ma cz�sto znaczenie: "obraz bo�ka" (Lb 33, 52�; 2 Krl 11, 18�). W starotestamentowej nauce o cz�owieku najwa�niejsza jest Ksi�ga Rodzaju (Rdz 1, 26 nn), w kt�rej okre�la si� cz�owieka jako |celem Boga. W �adnym innym miejscu ST to okre�lenie nie wyst�puje ponownie (Rdz 5, 3�; 9, 6�), jedynie jego odg�os (Rdz 1, 26 nn). Czym jest uzasadnione podobie�stwo cz�owieka do Boga? Na pewno jego duchow� natur�, zewn�trzn� postaci�, osobowo�ci�, zdolno�ci� utrzymywania kontaktu z Bogiem. Znajduje si� tutaj przede wszystkim jeszcze inna my�l: cz�owiek ma udzia� w pe�ni mocy Boga ("uczy�my cz�owieka..."), przez co powo�any jest do przestrzegania woli Boga na ziemi. Ziemi� otrzyman� od Boga cz�owiek ma czyni� sobie poddan� (Rdz 1, 26. 28�). Nie znaczy to jednak, �e mo�e j� niszczy� i �le wykorzystywa�. Przeciwnie, ma odpowiedzialnie panowa� nad powierzonym mu �wiatem, aby s�u�y� temu, co B�g stworzy�. Cz�owiek jako obraz Boga jest ukoronowaniem dzie�a stworzenia, a przez swoj� wielko�� niewiele r�ni si� od stworze� niebieskich (Ps 8, 6�). To wysokie miejsce po�r�d Bo�ych stworze� zobowi�zuje cz�owieka do szczeg�lnego dzia�ania w �wiecie i dla �wiata. Obrzezanie Usuni�cie napletka; w staro�ytno�ci by� to zwyczaj praktykowany u Egipcjan, Edomit�w, Ammonit�w, Moabit�w oraz Izraelit�w (Jr 9, 24-25�), jednak nie w�r�d Asyryjczyk�w, Babilo�czyk�w i Filistyn�w. Dla Izraelit�w napletek by� "uosobieniem" cz�owieczej nieczysto�ci. Obrzezanie rozumiano jako akt oczyszczaj�cy, mia� on r�wnie� znaczenie religijne. Wg Ksi�gi Rodzaju (Rdz 17, 9-14�) obrzezanie jest znakiem *przymierza. Dla *Izraela nabra�o ono znaczenia, przede wszystk