PAUZANIASZ W�DR�WKA PO HELLADZIE KSI�GI VIII, IX, X EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL: [email protected] MMIII � SPIS TRE�CI: - KSI�GA VIII � ARKADIA - KSI�GA IX � BEOCJA - KSI�GA X - FOKIDA KSI�GA VIII Arkadia ROZDZIA� I 1 Cz�� Arkadii granicz�c� z Argolid� zajmuje ludno�� Tegei i Mantynei. W ten spos�b ludno�� tych miast i reszta Arkad�w zamieszkuje ca�� �rodkow� cz�� Peloponezu2. Nasad� Istmu zajmuje bowiem ludno�� Koryntu. S�siadami Koryntu s� od strony morza mieszka�cy Epidauros. Wzd�u� obszaru Epidauros, Trojdzeny, Hermionu i nadbrze�nej cz�ci Argolidy ci�gnie si� Zatoka Argolidzka. Z Argolid� granicz� s�siedzi Lacedemonu. Z nimi z kolei Mesenia, kt�ra schodzi do morza portami Motony, Pylos i Kyparysj�w. 2 Od strony portu Lechajonu s�siadami Koryntu s� Sykio�czycy - ostatni przedstawiciele Argolidy w tym kierunku. Za Sykionem s� ju� Achajowie, zajmuj�cy brzeg morski. Drugi koniec Peloponezu, le��cy naprzeciw Wysp Echinadzkich, zamieszkuj� Elejczycy. Cz�� Elidy od strony Olimpii i uj�cia Alfejosu graniczy z Meseni�. Od strony Achai Elida si�ga do Dyme. 3 Wszystkie tu wspomniane ludy maj� dost�p do morza. Tylko Arkadowie, mieszkaj�cy w �r�dl�dziu, s� od niego odci�ci. Dlatego Homer powiada, �e przybyli oni pod Troj� na statkach po�yczonych od Agamemnona, a nie na w�asnych okr�tach3. 4 Wedle tradycji arkadyjskiej4 pierwszym mieszka�cem tej ziemi by� Pelazgos. Prawdopodobnie nie nale�y tego rozumie� w ten spos�b, �e by� mieszka�cem jedynym, lecz �e byli z nim jeszcze inni. Bo przecie� kim mia�by rz�dzi�? Lecz przewy�- 1 �sma ksi�ga Pauzaniasza jest jedn� z najlepiej zachowanych i po �Elidzie" (ksi�gi V� VI) najobszerniejsz� cz�ci� dzie�a po�wiecon� opisowi jednej krainy. Do zawartych w niej opis�w odwo�uje si� cz�sto autor w innych cz�ciach dzie�a, nazywaj�c t� ksi�g� najcz�ciej �Opowiadaniem arkadyjskim" (logos arkadikos) por. IV 29, 12: V 15. 4: VI 2, 4; VII 8. 6. 2 Pauzaniasz w ten spos�b chce zaznaczy�, �e Arkadia jest wyj�tkow� w Grecji krain� ze wzgl�du na brak bezpo�redniego dost�pu do morza. 3 Por. Iliada II 612 i n. 4 Po dok�adnym okre�leniu granic Arkadii Pauzaniasz daje szerokie wprowadzenie w dzieje mieszka�c�w tej krainy a� do epoki hellenistycznej (do 6, 3), najwi�cej miejsca po�wi�caj�c mitycznym czasom kr�lewskim (do 5, 3). Opiera si� tu najprawdopodobniej na genealogii Ferekidesa � por. Diodor I 13. sza� innych wzrostem, si��, urod�, rozumem. Z tego w�a�nie powodu - jak mi si� wydaje - zosta� przez nich wybrany na kr�la. A Azjos5 tak o nim napisa�: Czarna ziemica wyda�a bogom r�wnego Pelazga po�r�d wierch�w lesistych, aby r�d ludzki zaistnia�. 5 Pelazgos, obj�wszy w�adz� kr�lewsk�, wpad� zaraz na pomys� budowy chat, �eby ludzie nie dr�eli z zimna, nie mokli na deszczu, nie cierpieli od skwaru. On to by� wynalazc� chiton�w z owczych sk�r, kt�rych do dzi� u�ywa uboga ludno�� na Eubei i w Fokidzie. Odzwyczai� ludzi od �ywienia si� zielonymi li��mi, traw� i korzeniami, nie tylko niezdatnymi do spo�ycia, ale nieraz wr�cz zab�jczymi. 6 Wprowadzi� jako po�ywienie owoce d�b�w, ale nie wszystkich, tylko �o��dzi d�bu jadalnego. Spos�b od�ywiania wprowadzony przez Pelazgosa stosowali niekt�rzy tak d�ugo, a� Pytia, nie pozwalaj�c Lacedemo�czykom naruszy� stanu posiadania Arkad�w, wypowiedzia�a te s�owa6: Wielu m��w w Arkadii jada �o��dzie d�bowe; oni stan� murem przed tob�; wszelako ci nie zazdroszcz�. Za panowania Pelazgosa nadano pono� ca�ej ziemi nazw� Pelazgii. ROZDZIA� II 1 Likaon, syn Pelazgosa, okaza� si� jeszcze genialniejszy w pomys�ach od ojca. Mianowicie, za�o�y� miasto Likozur�1 na g�rze Likajon, nada� Zeusowi przydomek Likajosa2, ustanowi� zawody Likaja. Wedle mego przypuszczenia zawody te ustanowione zosta�y wcze�niej ni� przez Ate�czyk�w Panatenaja3. Te ostatnie mia�y pierwotnie nazw� Atenaja [tj. Ate�skie], 5 Azjos z Samos - autor nie zachowanych poemat�w genealogicznych w stylu hezjodejskim. O jego �yciu niczego bli�szego nie wiemy. 6 Wyroczni� t� szerzej omawia Herodot (I 66). 1 Na temat tego miasta pisze Pauzaniasz szerzej w 38, 1. 2 Por. 38, 5. Przydomek Zeusa - Likajos (tj. Wilczy) - pocz�tkowo mia� znaczenie Likegenes (tj. �wietlisty), kt�re z biegiem czasu si� zatar�o. 3 Uczeni staro�ytni podawali r�n� kolejno�� ustanowienia poszczeg�lnych �wi�t greckich. Np. Arystoteles (Fragmenta, ed. V. Rose. Leipzig 1886, s. 637) wymienia je w nast�puj�cej kolejno�ci: a) eleuzynskie; b) Panatenaje; c) argiwskie (ustanowione przez Danaosa); d) likejskie: e) w Jolkos; f) istmijskie: g) olimpijskie: h) nemejskie: i) troja�skie (na cze�� Patroklosa): j) pytyjskie. Natomiast Helladios (Photius, Bihliotheca. ed. I. Becker. Berlin 1824, s. 533 a Panatenajami [tj. Wszechate�skimi] zosta�y pono� nazwane dopiero za czas�w Tezeusza, kiedy to ustanowi� je ca�y lud ate�ski, z��czony w jedno pa�stwo4. 2 Co do zawod�w olimpijskich, to tradycja ich pocz�tek cofa jeszcze do czas�w przedludzkich. Legenda g�osi, �e sami bogowie Kronos i Zeus walczyli tu w zapasach, a Kureci5 pierwsi wsp�zawodniczyli w biegu. Z tego wi�c powodu pragn� wy��czy� zawody olimpijskie z obecnego zestawienia. Wydaje mi si�, �e Kekrops, kr�l Aten, i Likaon s� sobie wsp�cze�ni. Ale my�l�, �e okazali niejednakow� m�dro�� w sprawach religijnych. 3 Ot� Kekrops pierwszy nazwa� Zeusa B�stwem Najwy�szym i uzna� za niew�a�ciwe sk�adanie ofiar z istot �ywych, sk�adaj�c na o�tarzu tylko placuszki miejscowe, kt�re Ate�czycy do dnia dzisiejszego nazywaj� pelanoj. Likaon natomiast na o�tarz Zeusa Likajosa poni�s� niemowl�, zabi� je w ofierze i skropi� o�tarz krwi�6. Dlatego - wedle tradycji � tu� po z�o�eniu tej ofiary uleg� zamianie w wilka [likos]. 4 Legenda ta trafia mi do przekonania, gdy� od dawna opowiadana jest przez Arkad�w, a ponadto ma cech� prawdopodobie�stwa. Ludzie bowiem w tych odleg�ych czasach bywali go��mi i biesiadnikami bog�w z racji swej sprawiedliwo�ci i zbo�no�ci. Je�li byli dobrzy, towarzyszy�a im jawna cze�� ze strony bog�w. Je�li dopu�cili si� przest�pstwa, spada� na nich od razu ich gniew. Ba, w tych czasach nawet ub�stwienia dost�pili pewni ludzie, kt�rym dzi� jeszcze sk�ada si� cze�� jak Arystajos7, Brytomartis krete�ska8, Herakles, syn b) wymienia jako najstarsze Panatenaje, a dopiero potem eleuzy�skie, w Jolkos, istmijskie, olimpijskie, nemejskie i pytyjskie. 4 Ustanowienie Panatenaj�w legenda staro�ytna przypisuje Erychtoniosowi, legendarnemu za�o�ycielowi Aten � por. Apollodor III 14, 6, 6; Plutarch, Tezeusz, 24. 5 Kureci - p�lboskie istoty mieszkaj�ce na Krecie, kt�re os�ania�y male�kiego Zeusa swoim ta�cem w zbroi. Ha�as, jaki tym czyni�y, mia� zag�uszy� p�acz dziecka � por. Hezjod, Fragmenta, ed. A. Rzach, Lipsiae 1902, frg. 198; Kallimach, Hymn do Zeusa, w. 52 i n. Legenda na ich temat zwi�zana jest z rytua�em krete�skim. Cz�sto uto�samiano ich z Korybantami w kulcie Rei. 6 Jest to by� mo�e uzasadnienie praktyki ofiarowania nie tylko zwierz�t, ale r�wnie� ludzi. 7 Arystajos zosta� ub�stwiony za przys�ugi wy�wiadczone ludziom. Najcz�ciej uwa�any jest za syna Apollona i nimfy Kyrene. 8 Brytomartis krete�ska � por. II 30, 3 � bogini uto�samiana z Artemid�. Alkmeny, Amfiaraos9, syn Ojklesa, a opr�cz nich Polideukes i Kastori10. 5 Dlatego mo�na te� uwierzy�, �e Likaon sta� si� dzikim zwierz�ciem, a Niobe, c�ra Tantala, zamieni�a si� w kamie�. W czasach wsp�czesnych natomiast z�o zyska�o wielk� moc i rozpanoszy�o si� po ca�ej ziemi i po wszystkich miastach. Nikt ju� z ludzi nie bywa zaszczycany ub�stwieniem, chyba tylko w formie komplementu i pochlebstwa nale�nego w�adcy, a znowu wobec niesprawiedliwych gniew bog�w dzia�a powoli i czeka, a� st�d odejd�. 6 Ponadto we wszystkich czasach tak bywa, �e dawno minione dzieje, a nawet wypadki wsp�czesne, trac� na wiarygodno�ci z winy tych, kt�rzy prawd� nadbudowuj� fa�szem. Oto na przyk�ad powiadaj�, �e ju� od czas�w Likaona wesz�o w zwyczaj, �e podczas uroczysto�ci ofiarnych ku czci Zeusa Likajosa kto� z cz�owieka stawa� si� wilkiem, ale nie na ca�e �ycie. Ot� w dziesi�tym roku od zamiany w wilka - je�li w tym czasie wstrzymywa� si� od spo�ywania ludzkiego mi�sa - zn�w z wilka stawa� si� cz�owiekiem. Je�li za� spo�y�, to na zawsze nim ju� pozostawa�. 7 Podobnie opowiadaj� tak�e o Niobe, �e na g�rze Sypylos leje �zy w lecie. S�ysza�em jeszcze inne ba�nie, jak cho�by t�, �e gryfy maj� c�tki takie, jak pantery11, lub te�, �e trytony12 9 Amfiaraos� por. I 34, 2, gdzie obok niego jest mowa o ub�stwieniu Protezylaosa i Trofoniosa. Staro�ytne przekazy nie s� zgodne co do tego, czy by� on od pocz�tku bogiem, czy najpierw herosem. Cz�ciej uwa�any za herosa. 10 Zwykle wymieniani w odwrotnej kolejno�ci tzw. Dioskurowie, bracia Heleny � por. Homer, Iliada III 237. W III 13, 1 Pauzaniasz wyja�nia, �e zostali oni ub�stwieni dopiero po walce z Idasem i Linkeusem. Wg Homera i Hezjoda � synowie Tyndareusa i Ledy, wg Pindara (Ody nemejskie X 80) Polideukes to syn Zeusa, Kastor za� Tyndareusa. Cz�sto uto�samiani z gwiazdozbiorem Bli�ni�t. 11 gryfy � Por. I 24, 6 � przez poet�w i artyst�w przedstawiane cz�sto jako �dmuchaj�ce w muszl�" demony, kt�rych wyobra�enie za po�rednictwem Krety Grecja zapo�yczy�a ze Staro�ytnego Wschodu (gryps = hebr. Kerub � por. Ksi�ga Rodzaju, 3, 24); najcz�ciej przedstawiane jako uskrzydlone lwy z g�ow� or�a. 12 trytony � ich nazwa wskazuje na przedgreckie pochodzenie i zwi�zek z wod� � por. Amfitryte, Trytogeneja. Wg Hezjoda Tryton to syn Posejdona i Amfitryty. Ich wyobra�enia przej�li Grecy z kultur Wschodu. Przedstawiane najcz�ciej jako p�ludzie-p�ryby. Od IV w. p.n.e. pojawia si� r�wnie� wyobra�enie trytona o dw�ch rybich ogonach. Centrum ich kultu znajdowa�o si� w Libii � por. Herodot IV 188. przemawia� mog� ludzkim g�osem; a jeszcze inni utrzymuj�, �e graj� one, dm�c w przewiercone muszle. A zn�w ch�tni s�uchacze tych bajek jeszcze dorzuc� od siebie co� nieco� cudownego. I tak zniekszta�caj� prawd� domieszk� fikcji. ROZDZIA� III 1 W trzecim pokoleniu1 po Pelazgosie w kraju wzros�a liczba miast i ludno�ci. Nyktimos2 bowiem - najstarszy z syn�w Likaona - sprawowa� w�adze najwy�sz�, inni za� synowie tam zak�adali miasta, gdzie si� ka�demu najbardziej podoba�o. Pallas, Oresteus i Figalos za�o�yli: Pallas - Pallantion3, Oresteus - Orestazjon4, Figalos - Figali�5. 2 O mie�cie Pallantionie wspomnia� tak�e Stezychoros z Himery w swej Geryonejs6. Figalia i Orestazjon z czasem zmieni�y nazwy. Orestazjon na Orestejon - nazwane tak od Orestesa, syna Agamemnona - oraz Figalia na Fiali� - od Fialosa, syna Bukoliona. Nast�pni synowie Likaona to Trapezeus, Dazeatas, Makareus, Helisson. Akakos i Toknos. Ten ostatni zbudo- 1 Frazer (ad loc.) przypuszcza, �e Pauzaniasz wykorzysta� tu genealogi� kr�l�w arkadyjskich u�o�on� przez Ferekidesa. Przy wyliczaniu syn�w Likaona, eponim�w i za�o�ycieli miast arkadyjskich, Pauzaniasz rozmija si� znacznie z Apollodorem (III 8), kt�ry zamieszcza list� 50 eponim�w. Z tej liczby tylko imiona dziesi�ciu s� identyczne u obu autor�w. 2 Nyktimos u Apollodora (loc. cit.) jest najm�odszym synem Likaona i jedynym w�adc�, poniewa� pozostali zgin�li od pioruna Zeusowego za �but�" ojca. 3 Pallantion (dzisiejsze Berbati) � por. 43, 1 i n.: 44, 1 � 6� miasto po�o�one na zachodniej kraw�dzi wy�yny arkadyjskiej, w kt�rym odkryto ruiny dwu archaicznych �wi�ty� doryckich z VI w. p.n.e. i chrze�cija�skiej bazyliki. 4 Orestazjon � por. 44, 2. Dok�adna lokalizacja nieznana, wiadomo tylko, �e le�a�o przy drodze z Megalopolis do Tegei w po�udniowej cz�ci wy�yny Megalopolis. Okolice te by�y w staro�ytno�ci zwi�zane z kultem Orestesa jako herosa. Najstarsze �wiadectwa na ten temat zachowa�y si� w dzie�ach Eurypidesa (Orestes. w. 1643 i n.: Elektra, w. 1273). 5 Figalia � por. 39, l i n. Od czas�w hellenistycznych - Fialia. Najbardziej wysuni�te na po�udniowy zach�d miasto Arkadii, obok dzisiejszej Pawlitsy, geograficznie i historycznie zwi�zane z Meseni�. Miasto to, z dobrze zachowanymi murami d�ugo�ci ok. 5 km, po�o�one jest na wysoko�ci 520- 720 m n.p.m., nad p�yn�c� ok. 300 m poni�ej Ned�. 6 Stezychoros z Himery - s�awny poeta liryczny, przedstawiciel liryki ch�ralnej, urodzony w Metaurze na Sycylii (VI w. p.n.e.). Poemat Geryoneis m�wi� o zdobyciu przez Heraklesa stada Geryona. wa� miasto Tokni�7, Akakos za� Akakezjon8. Od tego Akakosa - zdaniem Arkad�w - Homer9 nada� przydomek Hermesowi. 3 Od Helissona nazw� Helisson10 otrzyma�y miasto i rzeka. Podobnie miasta Makaria, Dazea i Trapezus11 otrzyma�y nazwy od syn�w Likaona. Dalej Orchomenos sta� si� za�o�ycielem tzw. Metydrionu l2 i Orchomenos13, kt�rego mieszka�c�w nazwa� Homer14 w swych pie�niach bogatymi w owce. Hypsos i za�o�yli Melajneaj15 i Hypsus 16, a tak�e Tyrajon 17 i Hajmoniaj18. Zdaniem Arkad�w od Tyrajosa otrzyma�y nazw� miasto Tyrea19 w Argolidzie i Zatoka Tyreacka. 4 Nast�pni synowie, tj. Mantyneus, Tegeates, Majnalos, za�o�yli miasta: Majnalos - Majnalos. najs�awniejsze ongi� z miast arkadyjskich20, Tegeates - Tege�21, Mantyneus - Mantynej�22. Od Kromosa otrzyma�o nazw� miasto Kromoj23 Charyzjos za�o�y� Charyzj�24, Trykolonoj25 otrzyma�y nazw� od Trykolonosa, od Perajtosa Perajtejs26, od Azeatasa Azea27 i Likoa28, od 7 Toknia - por. 27, 4; 29, 5. Miasto to by�o zlokalizowane na prawym brzegu Alfejosu, w pobli�u dzisiejszej wioski Wromoselli, gdzie odkryto szcz�tki antycznych budowli. 8 Akakezjon - por. 36. 10. 9 Iliada XVI 185. 10 Helisson - por. 30, 1. 11 Makaria - por. 36, 9; Dazea - por. tam�e; Trapezus - por. 29, 1. 12 Metydrion - por. 36, 1 - miasto pocz�tkowo niezale�ne, nast�pnie nale��ce do Orchomenos, p�niej do Megalopolis. Resztki jego ruin znajduj� si� w pobli�u dzisiejszej Nemnitsy, na po�udnie od Wytiny, na wysoko�ci ok. 1000 m n.p.m. 13 Orchomenos - por. 36, 1 - miasto w p�nocno-wschodniej Arkadii, obok dzisiejszego Kalpaki. po�o�one na wysoko�ci 936 m. Odkryto tu mury miasta. W ni�szej jego cz�ci znajdowa� si� rynek ze �wi�tyni� Artemidy Mezopolitis (tj. �r�dmiejskiej), a przy murach teatr. 14 Iliada II 605; Odyseja XI 459. 15 Melajneaj - por. 26, 8. 16 Hypsos - por. 35, 7. 17 Tyrajon - por. tam�e. 18 Hajmoniaj - por. 44, 1. 19 Tyrea - por. II 38, 5. 20 Majnalos � por. 36, 8. 21 Tegea - por. 47-48. 22 Mantyneja - por. 8, 4. 23 Kromoj - por. 36, 4. 24 Charyzja - por. 35, 5. 25 Trykolonoj - por. 35, 6. 26 Perajtejs � por. 36, 7. 27 Azea � por. 44. 3. 28 Likoa � por. 36, 7. Sumateusa Sumatia29. Wreszcie Aliferos30 i Herajeus31 przekazali swe imiona miastom. 5 Natomiast Ojnotros - najm�odszy z syn�w Likaona - za��da� od brata Nyktimosa pieni�dzy i osadnik�w, przeprawi� si� na okr�tach do Italii32, a miejscowo�� Ojnotria otrzyma�a nazw� od niego jako swego w�adcy. To by�a pierwsza wyprawa helle�ska w celu za�o�enia kolonii. Przy najdok�adniejszym obliczeniu oka�e si�, �e nawet spo�r�d niehelle�skich plemion �adne nie uda�o si� na obczyzn� wcze�niej od Ojnotrosa. 6 Opr�cz tak licznego potomstwa m�skiego Likaon mia� jeszcze c�rk� Kallisto. W tej to Kallisto - m�wi� tylko to, co opowiadaj� Hellenowie - zakocha� si� Zeus i obcowa� z ni� mi�o�nie. Gdy Hera wykry�a romans, zamieni�a Kallisto w nied�wiedzic�. Artemida za� dla przypodobania si� Herze zabi�a j� strza�� z �uku. W�wczas Zeus wys�a� Hermesa, poleciwszy mu uratowa� dziecko, kt�re w �onie nosi�a Kallisto33. 7 J� sam� za� zamieni� w gwiazdozbi�r34 nazywany Wielk� Nied�wiedzic�, o kt�rej wspomnia� Homer w opisie powrotnej podr�y morskiej Odysa od Kalipso: gdy si� w Plejady wpatrywa� i p�no zachodz�cego Boot�, i w Nied�wiedzic�, kt�r� zw� tak�e Wozu przydomkiem35. Ale mo�liwe, �e gwiazdozbi�r otrzyma� nazw� Kallisto tylko dla jej uczczenia, poniewa� Arkadowie pokazuj� jej gr�b. ROZDZIA� IV 1 Po �mierci Nyktimosa w�adz� zwierzchni� przej�� syn Kallisto, Arkas1. To on wprowadzi� przej�t� od Tryptolemosa2 upraw� 29 Sumatia - por. 36, 8. 30 Alifera - por. 36. 5. 31 Heraja - por. 26, 1. 32 O wyprawie Ojnotrosa do Italii, ale w towarzystwie swego brata, Peuketiosa, m�wi� wcze�niej Ferekides, kt�rego opini� cytuje Dionizjusz z Halikarnasu (Staro�ytno�ci rzymskie I 13). 33 U podstaw przemiany Kallisto w Nied�wiedzic� le�y fakt, �e by�a ona uto�samiana z arkadyjsk� Artemid�, czczon� pod postaci� nied�wiedzicy. 34 Kallisto z gwiazdozbiorem po��czy� po raz pierwszy Kailimach. 35 Odyseja V 272 i n. 1 Arkas - eponim Arkad�w, syn Zeusa i Kallisto. Zebrane na jego temat mity przekaza� Owidiusz (Przemiany II 409 i n.; Fasti II 155 i n.). 2 Tryptolemos� heros eleuzy�ski z kr�gu Demetry, jeden z za�o�ycieli misteri�w eleuzy�skich. zb�, nauczy� ludzi wypieku chleba, tkania szat i innych umiej�tno�ci w zakresie prz�dzenia we�ny, sam nauczywszy si� tego od Adrystasa. Od jego panowania ca�a kraina otrzyma�a now� nazw� Arkadii zamiast dawnej Pelazgii, a jej mieszka�cy otrzymali miano Arkad�w zamiast dawnego Pelazg�w. 2 Arkas pono� poj�� za �on� nie �mierteln� niewiast�, ale nimf� driad�. Nazywano ongi� jedne z nimf driadami i epimeliadami, inne najadami. W poemacie Homera najcz�stsze s� wzmianki o tych ostatnich3. T� nimf�, kt�r� poj�� za �on� Arkas, nazywaj� Erato4. Z ni� pono� mia� on syn�w: Azana, Afejdasa i Elatosa5. Jeszcze przedtem urodzi� mu si� z nieprawego �o�a syn Antolaos6. 3 Gdy synowie doro�li, Arkas podzieli� kraj mi�dzy nich na trzy cz�ci. Od Azana cz�� kraju otrzyma�a nazw� Azanii7. Z mieszka�c�w tej cz�ci Arkadii wyszli - wedle legendy - osadnicy, kt�rzy dzi� zamieszkuj� okolic� frygijskiej groty Steunos8 i rzeki Penkalas. Afejdasowi9 przypad�a w drodze losowania Tegea z okolic�. St�d poeci tak�e nazywaj� Tege� �losem Afejdasa"10. 4 Elatos otrzyma� g�r� Kyllene - w�wczas jeszcze bezimienn�. P�niej przesiedli� si� do dzisiejszej Fokidy11, okaza� skutecz- 3 U Homera nimfy przedstawiane s� najcz�ciej jako b�stwa wodne. O najadach m�wi on w Iliadzie (VI 22; XIV 444; XX 384) i Odysei (XIII 104, 356). Wspomniane w Iliadzie (VI 420) orestiady (tj. nimfy g�rskie) uwa�ane by�y pierwotnie za b�stwa �r�de� i potok�w g�rskich. Driady za� staro�ytne legendy wi�za�y z �dusz�" �wi�tych drzew (np. d�b�w) - por. Hymn Homerycki do Afrodyty, w. 255- 270. 4 Apollodor (III 9, 1) wymienia jako �on� Arkasa zamiast Erato Leanejr�, c�rk� Amyklasa, i Meganejr�, c�rk� Krokona. Na temat Erato por. 37, 11. 5 Apollodor (loc. cit.) wymienia tylko dw�ch syn�w Arkasa - Afejdasa i Elatosa. Imienia Azana brakuje r�wnie� na li�cie syn�w Arkasa u Charona z Lampsakos (FHG, t. 1, s. 35). 6 Por. 25, 11. 7Azan jako najstarszy syn mia� odziedziczy� najwi�ksz� cz�� Arkadii, ci�gn�c� si� na po�udnie a� do Likozury. gdzie mieszka� syn Azana. Klejtor por. ni�ej, 4, 5. W p�niejszym okresie Azani� nazywano p�nocno-zachodni� cz�� Arkadii, od Feneosu do Psofis - por. Herodot VI 127. 8 Por. X 32, 3. We Frygii nad g�rnym biegiem rzeki Rindakos. w okolicy dzisiejszego Czawdyr-Hissar, le�a�o w staro�ytno�ci miasto Ajzanoj (por. CIG, nr 3831- 3833), kt�rego ruiny �wiadcz� o pot�dze tego miasta. 9 Na temat Afejdasa. eponima demu Afejdantes, i jego syna, Azana por. 45, 1. 10 Podobnie o Tegei m�wi Apolloniusz Rodyjski (I 162) - por. 43, 1. 11 Por. X 34, 2. Istnieje przypuszczenie, �e mity arkadyjskie po��czy�y imi� Elatosa z fokijsk� Elatej� tylko na zasadzie homonimii. Starogreckie legendy zna�y bowiem wielu Elatos�w, za�o�ycieli r�nych Elatei. na pomoc jej mieszka�com, dr�czonym wojn� z Flegyami12, i sta� si� za�o�ycielem miasta Elatei. Wedle tradycji Azan mia� syna Klejtora13, Afejdas Aleusa14, a Elatos a� pi�ciu: Ajpytosa, Pereusa, Kyllenosa, Ischysa, Stymfalosa15. 5 Zawody po raz pierwszy urz�dzono podczas uroczysto�ci �a�obnej po �mierci Azana, syna Arkasa. Jakie by�y tam inne konkurencje, nie wiem, ale �e by�y zawody hipiczne, to pewne. Klejtor, syn Azana, mieszka� w Likozurze16, by� najpot�niejszym z �wczesnych kr�l�w i za�o�y� miasto Klejtor17, nadawszy mu nazw� od swego imienia. Aleus utrzyma� si� w posiadaniu spu�cizny po ojcu. 6 Od syn�w Elatosa otrzyma�y nazw� nast�puj�ce miejscowo�ci. Od Kyllena nazwano g�r� Kyllene18, od Stymfalosa otrzyma�o nazw� �r�d�o i miasto Stymfalos19, nad nim po�o�one. O �mierci Ischysa, syna Elatosa, przedtem ju� da�em wyja�nienie, gdym opisywa� Argolid�20. Pereus nie mia� podobno m�skiego potomka, tylko c�rk� Neajr�, kt�r� za ma��onk� poj�� 12 Od najdawniejszych czas�w Flegyowie przedstawiani s� jako rabusie, a ich eponim, Flegyas, jako �wi�tokradca, kt�ry podpali� �wi�tyni� w Delfach, za co pokutowa� w Hadesie � por. Wergiliusz, Eneida VI 615 i n. 13 Apollodor (III 8, 1) wymienia go w�r�d 50 syn�w Likaona. 14 Alleus - eponim arkadyjskiego miasta Alei, za�o�yciel Tegei i fundator s�awnej �wi�tyni Ateny Alejskiej. 15 Na temat Ajpytosa por. ni�ej, 4, 7; 16, 2; Pereusa � 4, 6; Kyllenosa - VI 24, 4. Ischysa wspomina Pauzaniasz (II 26, 6) w zwi�zku z legend� o narodzinach Asklepiosa. Na temat Stymfalosa por. 22, 1. 16 Por. wy�ej, przypis l do rozdzia�u 2. 17 Klejtor - miasto w p�nocnej Arkadii, po�o�one na niewielkim wzniesieniu otoczonym g�rami, obok dzisiejszego Karnesi, nale��ce w staro�ytno�ci do najbardziej znanych miast arkadyjskich. Na jego terytorium znajdowa�y si� �wi�tynie Artemidy i Ateny Korii. W zwi�zku z kultem Ateny odbywa�y si� tu zawody sportowe - Korysje, o kt�rych wspomina ju� Pindar (Ody nemejskie, 86; scholia do �d olimpijskich Pindara, VII 153). 18 Kyllene (dzisiejsza Ziria) - drugie co do wysoko�ci pasmo g�rskie na Peloponezie (2376 m n.p.m.), w p�nocno-wschodniej Arkadii, na granicy z Achaj�. Centrum kultu Hermesa, kt�ry mia� si� urodzi� w jednej z grot tej g�ry - por. 18, 1. 19 Stymfalos - to nie tylko nazwa p�nocnoarkadyjskiego miasta i �r�d�a, lecz r�wnie� jeziora, rzeki i g�ry. Zachowa�y si� resztki mur�w miejskich i liczne fundamenty �wi�ty�. 20 Pauzaniasz m�wi o nim w II 26, 4, nie wspominaj�c jednak o jego �mierci. Mia� on by� kochankiem Koronis, kt�ra b�d�c w ci��y z Apollonem, zdradza�a z nim boga, za co zostali oboje zabici. Apollo uratowa� tylko sw�j p��d, p�niejszego Asklepiosa. Autolikos21. Mieszkaj�c w g�rach Parnasu uchodzi� za syna Hermesa, w rzeczywisto�ci b�d�c synem Dajdaliona. 7 Poniewa� Klejtor, syn Azana, umar� bezpotomnie, kr�lestwo Arkadii przesz�o na Ajpytosa, syna Elatosa. Pewnego razu, gdy Ajpytos wyszed� na polowanie, pad� nie za spraw� jakiego� dzikiego zwierza, lecz wskutek uk�szenia w�a sepsa22, kt�rego nie zauwa�y� w por�. Ten gatunek w�a sam na w�asne oczy raz widzia�em. Wielko�ci ma�ej �mii, barwy zbli�onej do popio�u, nakrapiany nieregularnie wyst�puj�cymi c�tkami, g�ow� ma szerok�, szyj� cienk�, brzuch du�y, ogon kr�tki. Posuwa si� w spos�b podobny, jak inny w��, tzw. kerastes, to jest tak, jak raki, czo�gaj�c si� uko�nie. 8 Po Ajpytosie obj�� w�adz� Aleus. Bowiem Agamedes i Gortys, synowie Stymfalosa, to czwarte pokolenie od Arkasa, Aleus natomiast trzecie, jako syn Afejdasa. Aleus wzni�s� dla Ateny Alei staro�ytny przybytek w Tegei i uczyni� to miasto siedzib� swej w�adzy. Gortys, syn Stymfalosa, za�o�y� miasto Gortys23 nad rzek�, kt�ra otrzyma�a nazw� Gortynios. Aleus mia� potomstwo m�skie: Likurga, Amfidamasa, Kefeusa24, i c�rk� Auge. 9 Z t� Auge25 - wedle relacji Hekatajosa26 - obcowa� Herakles, ilekro� przybywa� do Tegei, co wreszcie si� wyda�o, gdy Auge urodzi�a za jego spraw� dziecko. A wtedy Aleus umie�ci� j� razem z dzieckiem w skrzyni i spu�ci� na morze. Auge przyby�a na dw�r Teutrasa, w�adcy w dolinie Kajkos. Ten zakocha� si� w Auge i z ni� o�eni�. Do dnia dzisiejszego istnieje mogi�a Auge w Pergamonie nad Kajkos27, w kszta�cie 21 Autolikos. ojciec Antyklei, matki Odysa, i Polimedy, matki Jazona. Od Hermesa otrzyma� dar sztuk z�odziejskiej i przysi�gania. W sztukach tych uleg� jednak w zawodach Syzyfowi. 22 Na temat opisanego tu gatunku w�a por. Teofrast, Historia ro�lin IX 11, 1. Uczeni ekspedycji francuskiej potwierdzili prawdziwo�� tego opisu. 23 Gortys miejscowo�� w Arkadii, po�o�ona obok dzisiejszego Atsylochos. miedzy Dimitsan� i Karytane�. nad rzek� Gortynios. dop�ywem Alfejosu. Szerzej na temat lego osiedla i jego zabytk�w por. 17, 4; 28. I. 24 T� sam� list� syn�w Aleusa podaje Apolloniusz Rodyjski (I 163), natomiast Apollodor (III 9. 2) wymienia Amfidamasa jako syna Likurga. 25 Na temat Auge por. 47. 4. 26 Hekatajos z Miletu (VI/V w. p.n.e.) - jeden z pierwszych prozaik�w greckich, autor wielu zaginionych dzie� na temat historii i geografii �wczesnego �wiata. 27 Pergamon (dzisiejsze Bergama) - miasto nad Kajkos, w p�nocno- -zachodniej cz�ci Azji Mniejszej, znane od czas�w archaicznych. ziemnego kurhanu wko�o otoczonego kamiennym podmurowaniem. Na grobie jest pomnik, wykonany z br�zu, w postaci nagiej kobiety. 10 Po �mierci Aleusa Likurg, jego syn, otrzyma� po starsze�stwie w�adz� kr�lewsk�. Ten nie dokona� �adnego znakomitego czynu, godnego pami�ci, pr�cz tego, �e zabi� - nawiasem m�wi�c podst�pem - Arejtoosa, dzielnego wojownika28. Mia� dwu syn�w: Ankajosa i Epochosa. Tego ostatniego po ci�kiej chorobie zabra�a �mier�. Ankajos za� wzi�� udzia� w wyprawie Jazona do Kolchidy29. P�niej wraz z Meleagrem polowa� na dzika kalido�skiego i zosta� przez to zwierz� zabity30. ROZDZIA� V 1 Likurg do�y� p�nej staro�ci, a nawet wypad�o mu ogl�da� �mier� swych w�asnych syn�w. Po jego zgonie rz�dy nad Arkadi� przesz�y w r�ce Echemosa, syna Aeroposa, wnuka Kefeusa, prawnuka Aleusa. Za jego panowania Achajowie w bitwie na Istmie Korynckim pokonali Dor�w1, powracaj�cych na Peloponez pod dow�dztwem Hyllosa, syna Heraklesa. Echemos zabi� Hyllosa w pojedynku z wyzwania Hyllosa. Ta wersja wydaje mi si� bardziej prawdopodobna ni� ta, kt�r� poprzednio poda�em2, �e w owym czasie Orestes rz�dzi� Achajami i �e Hyllos za panowania Orestesa pr�bowa� wr�ci� na Peloponez. Przy tym drugim za�o�eniu wydaje si� mo�liwe, �e Timandra, c�rka Tyndareusa, by�a �on� Echemosa3, zab�jcy Hyllosa. 2 Agapenor, syn Ankajosa, wnuk Likurga, obj�wszy rz�dy kr�lewskie po Echemosie, poprowadzi� Arkad�w pod Troj�4. 28 Por. II, 4. 29 Por. Apolloniusz Rodyjski I 161. 30 Por. 45,7. 1 Chodzi tu o tzw. powr�t Heraklid�w na Peloponez, powstrzymany przez zwyci�ski pojedynek Echemosa z Hyllosem - por. Herodot IX 26; Diodor IV 58. 2 Por. I 41, 2. 3 Wg poprzedniej wersji, zak�adaj�cej panowanie Orestesa, wyprawa Heraklid�w musia�aby mie� miejsce o jedno pokolenie p�niej. Wyklucza�oby to mo�liwo�� zwi�zku ma��e�skiego mi�dzy Timandra, c�rk� Tyndareusa i Ledy, a Echemosem. 4 Wg Homera (Iliada II 609- 614) Agapenor przyby� pod Troj� z sze��dziesi�cioma okr�tami otrzymanymi od Agamemnona. Po zdobyciu Ilionu burza, kt�ra spotka�a Hellen�w w czasie powrotnej �eglugi, ponios�a Agapenora i flot� arkadyjsk� na Cypr. W ten spos�b Agapenor sta� si� za�o�ycielem Pafos i wzni�s� na Palajpafos przybytek Afrodyty5. Dotychczas bowiem bogini odbiera�a cze�� od mieszka�c�w Cypru w miejscu zwanym Golgoj6. 3 Nieco p�niej Laodike7, z rodu Agapenora, wys�a�a do Tegei peplos dla Ateny Alei. Napis na darze wotywnym ods�ania jednocze�nie pochodzenie Laodike: To Laodike peplos, kt�ry swej z�o�y�a Atenie, z Cypru �wi�tego hen, a� w szeroki, rodzinny kraj. 4 Poniewa� Agapenor nie powr�ci� z Ilionu do ojczyzny, w�adz� przej�� Hippotoos8, syn Kerkyona, wnuk Agamedesa, prawnuk Stymfalosa. Za jego �ycia podobno nic si� wa�nego nie sta�o pr�cz tego, �e przeni�s� on siedzib� kr�lewsk� z Tegei do Trapezuntu. Ajpytos9, syn Hippotoosa, obj�� w�adz� kr�lewsk� po ojcu. Wtedy w�a�nie przeni�s� si� z Myken do Arkadii Orestes, syn Agamemnona, z woli wyroczni delfickiej. 5 Ajpytos, syn Hippotoosa, o�mieli� si� przekroczy� pr�g przybytku Posejdona w Mantynei, cho� wej�cie do� ani w�wczas nie by�o dost�pne dla ludzi, ani teraz. Ot�, gdy tylko tam wszed�, zosta� pora�ony �lepot� i wnet po tym umar�10. 6 Po Ajpytosie w�adz� kr�lewsk� obj�� jego syn, Kypselos. Wtedy wyprawa Dor�w powr�ci�a na Peloponez, ale nie przez Istmos Koryncki, jak przed trzema pokoleniami11, ale na okr�tach, od strony przyl�dka Rion. Przepytuj�c si� o nich, otrzyma� Kypselos wiadomo��, �e Kresfontes, jeden z syn�w Arystomachosa, jest jeszcze nie�onaty, wi�c czym pr�dzej o�eni� go z w�asn� c�rk� i przyj�� do rodziny. W ten spos�b on sam i wszyscy Arkadowie znale�li si� poza gro�b� wojny. 5 Podobn� tradycje na temat za�o�enia Pafos znajdujemy u Strabona (XIV 683). Badania nowo�ytnych uczonych wykaza�y jednak, �e Nea Pafos zosta�o za�o�one dopiero w IV w. p.n.e. A wi�c kult Afrodyty na Pafos wywodzi si� jeszcze z rodzimej kultury �r�dziemnomorskiej. 6 Golgoj - jedno z g��wnych miast kultu Afrodyty na Cyprze. 7 Laodike- por. 53, 7. Apollodor (III 9. 1) nazywa Laodike c�rk� Kinyrasa, kr�la Cypru, znanego z Iliady XI 20. 8 Na temat Hippotoosa por. 45, 7. O jego udziale w polowaniu na dzika kalido�skiego por. Hyginus, Fabulae, 173; Owidiusz, Przemiany VIII 307. 9 Ajpytos - drugi kr�l arkadyjski o tym imieniu - por. 4, 7. 10 Do tego tematu powr�ci Pauzaniasz w 10, 3. 11 Por. Apollodor II 8, 2; Herodot IX 26. Wg Herodota od pierwszej do drugiej wyprawy Heraklid�w up�yn�o ok. 100 lat. 7 Holajas by� synem Kypselosa. On to wraz z Heraklidami z Lacedemonu i Argos wprowadzi� z powrotem syna swej siostry, Ajpytosa, na tron Mesenii. Jego synem by� Bukolion, wnukiem Fialos, kt�ry Figalosa, syna Likaona, za�o�yciela Figalii, pozbawi� s�awy eponima i zmieni� nazw� miasta na Fialie od swego imienia12. Ale ta nowa nazwa nie przyj�a si� powszechnie. 8 Za kr�lewskich rz�d�w Symosa, syna Fialosa, sp�on�o mieszka�com Figalii staro�ytne ksoanon [tj. drewniany pos�g] Demetry z przydomkiem Melajna [tj. Czarna] 13. By� to znak zapowiadaj�cy rych�� �mier� Symosa. W�adz� po Symosie przej�� jego syn, Pompos. Ajgineci w celach handlowych przyp�yn�li na okr�tach do Kyllene. Stamt�d na jucznych zwierz�tach przewie�li swe towary do Arkadii. Za to Pompos przyj�� ich uroczy�cie i nawet da� swemu synowi imi� Ajginetes ze wzgl�du na przyja�� z Ajginetami. 9 Po Ajginetesie kr�lem Arkad�w zosta� jego syn, Polimestor. Lacedemo�czycy z Charyllosem na czele po raz pierwszy w�wczas najechali z wojskiem na ziemi� Tegei. Lecz mieszka�cy Tegei � kobiety te� wdzia�y zbroj� � zwyci�yli ich w walce i wzi�li �ywcem do niewoli ca�e wojsko, a tak�e samego Charyllosa. O nim i jego wyprawie wojennej opowiem obszerniej w zwi�zku z opisem Tegei14. 10 Poniewa� Polimestor zmar� bezdzietnie, w�adz� kr�lewsk� po nim przej�� Ajchmis15, syn Briakasa, bratanek Polimestora. Bowiem Ajginetes mia� tak�e syna Briakasa, m�odszego brata Polimestora. Za panowania Ajchmisa Lacedemo�czycy wdali si� w wojn� z Meseni�. Arkadowie ju� z dawien dawna byli usposobieni �yczliwie wobec Mese�czyk�w. Wtedy za� wr�cz jawnie walczyli przeciw Lacedemonowi u boku Arystodemosa, �wczesnego kr�la mese�skiego. 11 Arystokrates, syn Ajchmisa16, dopu�ci� si� prawdopodobnie 12 Ca�a ta genealogia � jak si� przypuszcza � jest p�niejszym wymys�em, opartym na dociekaniach gramatycznych. Zmiana nazwy miasta na Fialie datuje si� bowiem dopiero od epoki hellenistycznej. 13 Na temat Czarnej Demetry por. 42, 3. 14 Por. 48, 4. Wspomniana tu wyprawa jest prawdopodobnie odzwierciedleniem rzeczywistej wyprawy Spartan przeciwko Tegei na pocz�tku VI w. p.n.e., o kt�rej pisze Herodot (I 65). 15 Ajchmis � nie wymieniony wcze�niej przez Pauzaniasza, mimo opisu udzia�u Arkad�w w wojnie mese�skiej - por. IV 17, 2. 16 Na temat tego Arystokratesa i jego ukamienowania brak innych �wiadectw staro�ytnych. wielu niesprawiedliwo�ci wobec Arkad�w. Ale tutaj opisz� najbezbo�niejszy jego czyn w stosunku do bog�w. Jest pewien przybytek Artemidy z przydomkiem Hymnia17, znajduj�cy si� w granicach Orchomenos, blisko Mantynei. Od najdawniejszych czas�w wszyscy Arkadowie czcz� Artemid� Hymnie. A jeszcze w�wczas pe�ni�a s�u�b� przy bogini kap�anka dziewica. 12 Arystokrates, spotykaj�c si� stale � mimo usi�owa� - z oporem z jej strony, wreszcie, cho� schroni�a si� do przybytku, zgwa�ci� j� u st�p pos�gu Artemidy. Gdy wie�� o tym dotar�a do wszystkich, Arkadowie go ukamienowali. Lecz od tego czasu uleg� tak�e zmianie regulamin s�u�by kap�a�skiej. Ot� zamiast dziewicy przydzielaj� Artemidzie na kap�ank� kobiet� ju� do�wiadczon� w obcowaniu z m�czyzn�. 13 Arystokrates mia� syna Hiketasa, ten z kolei znowu Arystokratesa18. Imiennik dziada zako�czy� �ycie tak samo jak tamten. I jego bowiem ukamienowali Arkadowie, odkrywszy, �e przyj�� �ap�wk� od Lacedemo�czyk�w i �e wskutek zdrady Arystokratesa Mese�czycy ponie�li kl�sk� przy Wielkim Rowie. To przest�pstwo sprawi�o, �e ca�emu rodowi Kypselosa odebrano w�adz�. ROZDZIA� VI 1 Tyle si� dowiedzia�em od samych Arkad�w o pochodzeniu ich kr�l�w, gdym usi�owa� zbada� stosunki dynastyczne Arkadii. A wsp�lne wyprawy Arkad�w godne wzmianki to najpierw wojna troja�ska1, potem pomoc zbrojna dla Mese�czyk�w w ich zmaganiach z Lacedemonem2, i wreszcie udzia� w bitwie pod Platejami przeciw Persom3. 2 Raczej z musu ni� z �yczliwo�ci wzi�li Arkadowie udzia� w wyprawie lacedemo�skiej przeciw Ate�czykom4 i razem 17 Na temat �wi�tyni Artemidy Hymnii por. 13, I. Przydomek ten ��czy si� z Artemid� jako bogini� wiosny i pie�ni. 18 Arystokrates II � dow�dca wojsk arkadyjskich w czasie drugiej wojny mese�skiej - por. IV 17, 2. Tyrtajos - cytowany przez Strabona (XIV 362) - nazywa go kr�lem Orchomenos. 1 Por. Homer, Iliada II 603-614. 2 Por. IV 10, 7; 11, 1; 15, 7; 17, 2; 22, 1. 3 Arkad�w w bitwie pod Platejami (479 r. p.n.e.) reprezentowali mieszka�cy Tegei i Orchomenos � por. Herodot IX 28. 4 Por. Ksenofont, Hellenika III 5, 12; Tukidydes II 9; Diodor XII 42. z Agezylaosem przeprawili si� do Azji5 oraz towarzyszyli Lacedemo�czykom do Beocji pod Leuktry6. Brak zaufania wobec Lacedemo�czyka demonstrowali przy r�nych okazjach, zw�aszcza jednak po niepowodzeniu lacedemo�skim pod Leuktrami, gdy bezpo�rednio potem przeszli na stron� Teban7. Ale razem z ca�� Hellad� nie walczyli przeciw Filipowi i Macedo�czykom pod Cheronej�8, a p�niej w Tesalii przeciw Antypatrowi9. Z drugiej strony nie walczyli te� przeciw Hellenom. 3 W niebezpiecznej bitwie pod Termopilami przeciw Galatom 10 nie wzi�li udzia�u - jak powiadaj� - ze wzgl�du na Lacedemo�czyk�w, �eby ci nie zniszczyli im kraju podczas nieobecno�ci w domu ca�ej m�skiej si�y bojowej. Do Zwi�zku Achajskiego11 przy��czyli si� najch�tniej ze wszystkich Hellen�w. Co za� znalaz�em nie jako dzieje ca�ej spo�eczno�ci argiwskiej, ale jako wydarzenia z �ycia poszczeg�lnych miast przedstawi� dok�adnie we w�a�ciwym miejscu mego opowiadania. 4 Drogi do Arkadii z Argolidy s� nast�puj�ce12: w kierunku Hyzjaj13 i przez g�r� Partenion14 na terytorium Tegei; dwie inne do Mantynei przez tzw. Prynos15 i Klimaks16. Ta ostatnia jest szersza i ma zej�cie po sztucznie wykonanych schodach. Sforsowawszy Klimaks, ujrzymy miejsce zwane Me- 5 Na temat walk przeciw Persom w latach 396- 394 por. Ksenofont, Hellenika III 4, 2; Anabaza VII 6, 1. 6 W 371 r. p.n.e. pokonani przez Epaminondasa. 7 Por. 27, 1; Ksenofont, Hellenika VI 5, 6. 8 W 338 r. p.n.e., wielkie zwyci�stwo Filipa Macedo�skiego. 9 Antypater- dow�dca macedo�ski wierny Filipowi, a nast�pnie Aleksandrowi Wielkiemu - por. 27, 10. 10 Por. I 4, l i n.; X 20, l i n. 11 Zwi�zek Achajski - za�o�ony w r. 281/280 w celu obrony zrzeszonych pa�stw przed atakami wrog�w i zakusami hegemonii macedo�skiej, sparta�skiej i etolskiej. 12 Po tym zarysie historycznym rozpoczyna Pauzaniasz opis Arkadii. Nie nawi�zuje tu jednak do ostatniego opisu z ksi�gi VII (tj. do Achai i Pellene), ale do opisu Argos (II 24, 5), gdzie wspomnia� o trzech wiod�cych do Arkadii drogach, kt�re tu powt�rnie wymienia. Sw� podr� po Arkadii - jak zazwyczaj - kontynuuje id�c z p�nocy na po�udnie. 13 Hyzjaj - miasto beockie na p�nocnym zboczu Kitajronu, nale��ce w p�niejszym okresie do Platej�w. 14 Partenion (dzisiejsze Partini) - najni�sza cz�� pasma g�r oddzielaj�cych Argolid� od Arkadii. 15 Prynos - przej�cie g�rskie na wysoko�ci 1210 m mi�dzy Argos i Mantynej�. 16 Klimaks (dzisiejsze Portes) - przej�cie przez g�r� Artemizjon. langeja 17. St�d wyp�ywa pitna woda dla mieszka�c�w Mantynei. 5 Je�li z Melangei ujdziesz oko�o siedmiu stadi�w od miasta, ujrzysz �r�d�o zwane �r�d�em Meliast�w18. Ci ostatni �wi�c� uroczysto�ci orgiastyczne ku czci Dionizosa; nad �r�d�em mie�ci si� megaron Dionizosa i przybytek Afrodyty Melajnis [tj. Czarnej] 19. Ten przydomek otrzyma�a bogini tylko dlatego, �e stosunki seksualne mi�dzy lud�mi odbywaj� si� na og� nie w ci�gu dnia, jak u zwierz�t, lecz przewa�nie w nocy. 6 Pozosta�a droga, w�sza od poprzedniej, prowadzi przez Artemizjon20. O tej g�rze ju� wspomnia�em21, a mianowicie, �e ma �wi�tyni� Artemidy z jej pos�giem, a ponadto �r�d�a Inachosu22. Rzeka ta, dop�ki p�ynie drog� mi�dzy g�rami, stanowi granic� mi�dzy Argolid� a terytorium Mantynei. Nast�pnie skr�ca z tej drogi i odt�d p�ynie tylko przez Argolid�. Dlatego mi�dzy innymi tak�e Ajschylos23 nazywa Inachos rzek� argiwsk�. ROZDZIA� VII 1 Je�li uda ci si� przedosta� przez Artemizjon na terytorium Mantynei, przyjmie ci� w�wczas dolina zwana Argon [tj. Ja�owa]. Taka te� jest faktycznie1, a to dlatego, �e wody deszczo- 17 Melangeja - miejscowo�� nie wspomniana przez �adnego innego pisarza, uto�samiana z dzisiejszym Pikermi. Brak tu jakichkolwiek �lad�w wodoci�gu. 18 �r�d�o Meliast�w zlokalizowano w odleg�o�ci 15 mil od Mantynei, naprzeciw g�ry Gurtsuli, gdzie odkryto r�wnie� fundamenty wspomnianego tu megaronu Dionizosa (37x22 m) oraz pos�g Satyra. Pauzaniasz megaronem nazywa zazwyczaj �wi�tyni� Demetry. 19 Pod tym samym przydomkiem Afrodyta by�a czczona w Koryncie (por. II 2, 4) i Tespiach (por. IX 27. 5). Przydomek ten wi��e si� z funkcj� Afrodyty jako bogini p�odno�ci i �mierci zarazem i z uto�samieniem jej z Hekate. 20 Jest to droga okre�lana przez Pauzaniasza uprzednio jako prowadz�ca przez Prynos. kt�r� dok�adniej opisa� ju� w II 25, 1 - 3. Prawdopodobnie t� w�a�nie drog� szed� on z Argolidy do Arkadii. 21 Por. II 25, 3. 22 Inachos (dzisiejsza Panitsa) - g��wna rzeka r�wniny argiwskiej, wyp�ywaj�ca z g�ry Lirkejon, w pobli�u Artemizjonu (dzisiejsze Malewo). 23W nie zachowanym dramacie Ksantriaj (frg. 168, ed. Weckein, Berlin 1885). 1 Dolina Ja�owa (argon pedion) - niewielka dolina otoczona ze wszystkich stron g�rami (Artemizjon, Klimaks, Alezjon). Dzi� uprawia si� tu z powodzeniem kukurydz�. we, sp�ywaj�ce na ni� z g�r, czyni� j� niezdatn� do uprawy. Nic by nie przeszkadza�o powstaniu na jej terenie jeziora, gdyby nie okoliczno��, �e woda znika tam w rozpadlinie2. 2 Znikn�wszy tutaj, wynurza si� znowu przy Dine. To s�odka woda bior�ca pocz�tek z morza w okolicy tzw. Genetlionu w Argolidzie3. Ongi� Argiwowie ku czci Posejdona topili w niej konie, ozdobione w�dzid�em4. Wiadomo, �e s�odka woda bije z morza nie tylko tutaj, w Argolidzie, ale tak�e w Tesprotis, blisko miejsca zwanego Chejmerion5. 3 Jeszcze godniejsza podziwu jest wrz�ca kipiel w Meandrze. Bije ona cz�ciowo ze ska�y, kt�r� op�ywa rzeka, cz�ciowo wprost z mu�u rzecznego. Podobnie na wprost Dikajarchii6, w kraju nale��cym do Etrusk�w, bije z morza wrz�ca kipiel, ze wzgl�du na kt�r� usypano sztuczn� wysp�. Dzi�ki temu woda kipieli nie ulega zmarnowaniu, lecz dostarcza okolicy ciep�ych k�pieli. 4 Na lewo od doliny zwanej Argon, na terytorium Mantynei, wznosi si� g�ra, na kt�rej stercz� szcz�tki obozu Filipa, syna Amyntasa, oraz wioski zwanej Nestane7. Powiadaj�, �e na przedmie�ciu Nestane le�a� obozem Filip. Dlatego �r�d�o bij�ce w tym miejscu nosi od niego nazw� Filippion8. Filip przyby� do Arkadii9, aby przyci�gn�� Arkad�w do siebie a oderwa� ich od reszty Hellady. 2 Jedynym uj�ciem sp�ywaj�cej z g�r wody jest rozpadlina znajduj�ca si� u podn�a g�ry Artemizjon. 3 Genetlion w Argolidzie wymienia Pauzaniasz w II 38, 4 jako Genezjon. �r�d�o to le�y w odleg�o�ci ok. 9 km na po�udnie od dzisiejszej miejscowo�ci Kiweri, 4 km na p�noc od Astros i ok. 400 m od brzegu morza. Obecnie nazywa si� ono Arawdo i jest tak silne, �e podnosi fale morskie. Po�o�enie tego �r�d�a wyklucza mo�liwo��, �e jest to uj�cie wody z Doliny Ja�owej. 4 Zwyczaj zanurzania koni na cze�� b�stw wodnych jest bardzo stary. Zna go ju� Homer (Iliada XXI 132). By� on szeroko rozpowszechniony na Wschodzie� por. Herodot VII 113: Arrian, Anabaza VI 19, 5. 5 Chejmerion le�a� w Epirze mi�dzy rzekami Acheronem i Tyamis � por. Tukidydes I 30, 3. �r�d�o to zosta�o odkryte w nowo�ytnych czasach w zatoce zwanej obecnie Hagios Joannis, 8 km na wsch�d od Pargi. 6 Wspomina o tym r�wnie� Pauzaniasz w IV 35, 12. Dikajarchia � dzisiejsze Pozzuoli. �r�d�o, o kt�rym m�wi Pauzaniasz, jest nieznane. Sztuczna wyspa zosta�a przedstawiona na zaginionym ju� dzi� malowidle �ciennym na Eskwilinie w Rzymie. 7 Zachowa�y si� resztki mur�w i niekt�rych budowli Nestane w pobli�u dzisiejszej wioski Tsypiany. 8 Za �r�d�o Filipa uwa�a si� po�o�one na zboczu ska�y naprzeciw Tsypiany studnie, z kt�rych przez wmontowane rury tryska obficie woda. 9 W latach 344-322 p.n.e. 5 Trzeba przyzna�, �e Filip wykaza� si� czynami wojennymi wi�kszymi od kr�l�w, kt�rzy przed nim i po nim rz�dzili Macedoni�, ale nikt prawid�owo my�l�cy nie uzna w nim dobrego wodza - w nim, kt�ry depta� stale przysi�gi wobec bog�w, z regu�y nie dotrzymywa� um�w, zawodzi� w najwy�szym stopniu zaufanie ludzkie. 6 Lecz gniew boga dosi�gn�! go nie po wielu latach, lecz najwcze�niej ze wszystkich znanych nam wypadk�w. Ot� Filip, maj�c nie wi�cej ni� czterdzie�ci sze�� lat10, urzeczywistni� s�owa wyroczni delfickiej, kt�r� pono� otrzyma�, pytaj�c o ewentualny wynik wojny z Persami. Odpowied� mia�a brzmie�: Byk ju� jest w wie�cu, czeka na �mier�, kap�an gotowy11. Wnet wysz�o na jaw, �e wyrocznia odnosi�a si� nie do Pers�w, lecz do niego samego. 7 Natychmiast po �mierci Filipa Olimpias12 zawlok�a jego ma�ego synka z Kleopatry, bratanicy Attalosa13, wraz z matk� do naczynia spi�owego, pod kt�re pod�o�ono ogie�, i spali�a. W jaki� czas p�niej zg�adzi�a te� Arydajosa14. Z kolei zamierzy� b�g skosi� straszliwie r�wnie� r�d Kasandra15. Mia� on dzieci z c�rk� Filipa, Tesalonik�. Ona i Arydajos pochodzili od matek z Tesalii16. Co do Aleksandra, to jego �mier� wszystkim jest znana. 8 Gdyby Filip zwr�ci� uwag� na los spartiaty Glaukosa17 i przy ka�dym czynie przypomina� sobie wiersz: Los sprzyja dzieciom m�a dochowuj�cego przysi�gi18, to my�l�, �e kt�ry� z bog�w nie zgasi�by tak bezwzgl�dnie �ycia Aleksandra, a zarazem i szczytu pot�gi macedo�skiej. 10 Kr�l macedo�ski, Filip, urodzi� si� w r. 382, w�adz� przej�� w r. 359, a zmar� w r. 336. 11 Przepowiedni� t� szerzej omawia Diodor (XVI 91). 12 Olimpias - c�rka kr�la Neoptolemosa, �ona Filipa, matka Aleksandra Wielkiego. Wg Justyna (IX 7, 12) zg�adzi�a nie syna, lecz c�rk� Kleopatry. 13 Attalos by� jednym z wodz�w Filipa Macedo�skiego. Kleopatr� Pauzaniasz s�usznie nazywa bratanic� Attalosa, podobnie jak Atenajos (XIII 557 D) i Plutarch (Vita Alexandri. 9). 14 Arydajos zosta� zamordowany w r. 317 - por. I 11. 4. 15 Kasander - syn Antypatra. Dok�adniej fakty te opisuje Pauzaniasz w IX 7, 2. 16 Tesalonik� wg Atenajosa (XIII 557 C) by�a c�rk� niejakiej Nikezypolis z Feraj, matk� Arydajosa za� tancerka Filinna z Larysy. 17 Los Glaukosa omawia Pauzaniasz w II 18, 2. 18 Hezjod, Prace i dni, w. 285. ROZDZIA� VIII 1 Pozwoli�em sobie na t� dygresj� w opowiadaniu. Za szcz�tkami Nestane mo�na zauwa�y� przybytek Demetry1. Ka�dego roku mieszka�cy Mantynei obchodz� ku jej czci �wi�to. Poni�ej Nestane le�y w odleg�o�ci najwy�ej [...] To r�wnie� cz�� doliny Argon, zwana Choros Majras [tj. Plac Taneczny Majry] 2. Droga przez dolin� Argon wynosi dziesi�� stadi�w3. Je�li sforsujesz ma�� wynios�o��, zejdziesz do nast�pnej doliny. W tej w�a�nie, tu� ko�o bitego go�ci�ca, jest �r�d�o zwane Arne [tj. Jagni�]4. 2 Arkadowie opowiadaj� tak� legend�. Kiedy Rea urodzi�a Posejdona, umie�ci�a go wraz z trzod�, aby si� wychowywa� razem z jagni�tami. A dlatego - m�wi dalej legenda - �r�d�o otrzyma�o nazw� Arne, �e jagni�ta [arnes] pas�y si� wok� niego. Ale Kronosowi mia�a Rea powiedzie�, �e urodzi�a konia, i da�a mu do po�arcia �rebi� zamiast dziecka, podobnie jak p�niej da�a mu kamie� owini�ty w pieluszki zamiast Zeusa5. 3 Na pocz�tku mego dzie�a traktowa�em podania helle�skie z przymru�eniem oka. Ale gdym dotar� ju� do opisu Arkadii, nabra�em do nich zaufania. Ot� doszed�em do wniosku, �e tzw. m�drcy helle�scy wypowiadali swe my�li nie w spos�b bezpo�redni, lecz w formie przypowie�ci. S�dz� wi�c, �e tak�e opowiadanie o Kronosie jest wyrazem ukrytej m�dro�ci helle�skiej. Dlatego w zakresie tematyki religijnej wyzyskam g��wnie legend�. 4 W odleg�o�ci dwunastu stadi�w od tego �r�d�a jest miasto Mantyneja6. Zdaje si�, �e Mantyneus, syn Likaona, pierwotnie 1 Na temat lokalizacji tej �wi�tyni zdania uczonych s� podzielone - por. Frazer, ad loc. 2 Majra - c�rka Atlasa - by�a czczona w Tegei i Mantynei jako heroina - por. 48, 6; 53. 3. Plac taneczny znajdowa� si� prawdopodobnie w zachodniej cz�ci doliny, u podn�a g�ry Nestane. 3 Do�� dok�adne okre�lenie tej odleg�o�ci. Wynosi ona bowiem 1850 m. 4 �r�d�o to lokalizowane jest najcz�ciej w pobli�u Mantynei, przy drodze wiod�cej z Tegei. 5 Podobn� wersj� tego mitu zawieraj� scholia do Georgik Wergiliusza, I 12. Jest to rozszerzenie wersji Hezjodejskiej (Teogonia, w. 468 i n.), z dostosowaniem jej do lokalnego kultu Posejdona w postaci ko�skiej. 6 Mantyneja- miasto po�o�one w p�nocnej cz�ci rozleg�ej wy�yny wschodnio-arkadyjskiej, ok. 12 km od dzisiejszego miasta Trypolis. Zachowa�y si� pochodz�ce z IV w. p.n.e. resztki mur�w miasta, teatr oraz fundamenty �wi�ty� i zabudowy rynku. gdzie indziej za�o�y� miasto [polis], kt�re jeszcze do dnia dzisiejszego Arkadowie nazywaj� Ptolis7. St�d dopiero Antinoe8, c�rka Kefeusa9, a wnuczka Aleusa, zgodnie z wol� wyroczni zabra�a z sob� ludno�� i zaprowadzi�a w miejsce obecne, pod przewodnictwem w�a [ofis]; jakiego by� on gatunku, legenda nie podaje. 5 Dlatego r�wnie� rzeka p�yn�ca przez dzisiejsze miasto nosi nazw� Ofis. Je�li wiec na podstawie �wiadectwa Homera10 nale�y wyrazi� jaki� pogl�d, to wedle mego przekonania nie by� to w��, lecz smok. O Filoktecie m�wi Homer w �Katalogu okr�t�w", �e Hellenowie opu�cili go na Lemnos, cierpi�cego z powodu rany [od uk�szenia w�a]. Ale temu w�owi nie daje Homer nazwy ofis, lecz hydros [tj. w�� wodny]. Natomiast smoka, kt�rego na Trojan spu�ci� orze�, nazwa� Homer ofis. Dlatego jest prawdopodobne, �e przewodnikiem dla Antinoe by� r�wnie� smok. 6 Mieszka�cy Mantynei nie wzi�li udzia�u w walce pod Dipaj� przeciw Lacedemo�czykom wraz z innymi Arkadami11. Ale w wojnie peloponeskiej wyst�pili przeciw Lacedemonowi razem z mieszka�cami Elidy. Otrzymawszy posi�ki od Aten, stoczyli bitw� z Lacedemonem12. Z przyja�ni do Aten wzi�li udzia� w wyprawie morskiej na Sycyli�13. 7 W jaki� czas potem wojsko lacedemo�skie pod dow�dztwem Agezypolisa, syna Pauzaniasza, wpad�o na terytorium Mantynei. Agezypolis zwyci�y� w bitwie i zamkn�� mieszka�c�w Mantynei wewn�trz mur�w. Ale nie potrzebowa� oblega� ich zbrojnie. Wnet zdoby� miasto, skierowawszy bieg rzeki Ofis na mury, wzniesione z nie wypalonej ceg�y1. 7Na temat Ptolis por. 12. 7. By� to centralny punkt pierwotnej Mantynei, oddalony ok. 3 km na p�noc od p�niejszego miasta. 8 Przez Pauzaniasza uznana za za�o�ycielk� Mantynei - por. 9, 5. 9 Kefeus - heros arkadyjski, za�o�yciel miasta Kafyaj - por. 23. 3. Na temat jego dalszych los�w por. 45, 7; Apollodor II 144; Apolloniusz Rodyjski I 161. 10 Iliada II 723; XII 202; 208. 11 Por. III 11, 7. 12 W r. 420 Mantynejczycy przy��czyli si� do koalicji antysparta�skiej. Na temat bitwy pod Mantynej� w r. 418 i zawartego tam pokoju por. Tukidydes V 64-81. Ksenofont. Hellenika V 2. 2. 13G�o�na, nieudana wyprawa sycylijska w latach 415- 413 - por. Tukidydes VI 29. 3. 14 W 385 r. p.n.e. - por. Ksenofont, Hellenika V 2, 4: Diodor XV 12. Z wypalonej ceg�y wznoszono na og� tylko fundamenty mur�w. 8 Taka ceg�a daje lepsze zabezpieczenie przed atakiem maszyn oble�niczych ni� jakakolwiek budowla kamienna, bo kamienie p�kaj� i wypadaj� ze swojej obsady, a ceg�a nie doznaje podobnych uszkodze� od maszyn oble�niczych. Natomiast pod dzia�aniem wody rozpuszcza si� tak jak wosk od promieni s�o�ca. 9 To nie Agezypolis by� tym, kt�ry wynalaz� �w spos�b przeciw murom Mantynei, lecz przedtem jeszcze uda�o si� wpa�� na to Kimonowi, synowi Miltiadesa, gdy oblega� Persa Bogesa i wojsko perskie zajmuj�ce Ejon nad Strymonem15. Agezypolis po prostu skopiowa� wyczyn Hellen�w, znany i opiewany. A kiedy zdoby� Mantynej�, pozostawi� niewiele budynk�w w stanie zda