Anthony Giddens Nowoczesno�� i To�samo�� Dane o oryginale: Anthony Giddens Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age Copyright � Anthony Giddens 1991 First published 1991 by Polity Press in association with Blackwell Publishers Reprinted 1992, 1993 Projekt obwoluty, ok�adki i strony tytu�owej STEFAN NARGIEL�O Redaktor IZABELA RӯA�SKA Redaktor techniczny TERESA SKRZYPKOWSKA Copyright � for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2001 ISBN 83-01-13549-2 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel. (0-prefiks-22) 69543-21 faks: (0-prefikir-22) 826-71-63 e-mail: [email protected] http://www.pwn.pl V Spis rzeczy Podzi�kowania ........................ 1 Wprowadzenie ........................ 3 I. Ramy p�nej nowoczesno�ci ............ 15 Kilka og�lnych uwag o nowoczesno�ci........ 21 Lokalizacja, globalizacja i transformacja �ycia codziennego ......................... 30 Do�wiadczenie zapo�redniczone ............ 33 P�na nowoczesno�� i jej parametry egzystencjalne . 40 Dlaczego nowoczesno�� i to�samo��?......... 46 II. To�samo��. Bezpiecze�stwo ontologiczne a niepok�j egzystencjalny .................. 50 Bezpiecze�stwo ontologiczne i zaufanie ....... 51 L�k i organizacja spo�eczna .............. 60 Pytania egzystencjalne ................. 67 Cia�o i �wiadomo��................... 79 Motywacja........................ 89 EL Trajektoria to�samo�ci ...............� . 98 To�samo�� jednostki, historia, nowoczesno�� ..... 104 -,; Style �ycia i plany �yciowe .............. 112 - Teoria i praktyka czystej relacji ............ 122 VI Spis rzeczy Cia�o a samorealizacja ................. 137 Anorexia nervosa a refleksyjno�� cia�a ........ 142 IV. Los, ryzyko i bezpiecze�stwo ........... 150 Los, fatalizm, momenty prze�omowe ......... 150 Parametry ryzyka .................... 157 �wiadome podejmowanie ryzyka ........... 171 Ryzyko, bezpiecze�stwo i kokon ochronny ...... 174 Ryzyko, zaufanie i systemy abstrakcyjne ....... 184 Bezpiecze�stwo, dewaluacja umiej�tno�ci i systemy abstrakcyjne ..................... 189 Nowe podstawy dzia�ania a problemy ekspertyzy . . 192 Podsumowanie: autorytet, ekspertyza i ryzyko .... 195 V. Separacja do�wiadczenia .............. 198 Samozwrotno�� i obszar �ycia jednostki ....... 200 Czynniki instytucjonalne ................ 204 Obszary izolowane ................... 214 Spo�eczne w��czenie szale�stwa ............ 218 Izolacja choroby i �mierci ............... 221 Prywatyzacja pasji ................... 223 Separacja od �rodowiska naturalnego ......... 225 Narcyzm i to�samo�� .................. 231 Sennett. Narcyzm a nieprawid�owo�ci charakterologiczne ....................... 231 Lash. Narcyzm kulturowy ............. 234 Uwagi krytyczne .................... 238 Po�ytki z terapii .................... 244 VI. Niepokoje to�samo�ciowe ............. 248 Wp�yw ryzyka i w�tpliwo�ci .............. 248 Bezpiecze�stwo ontologiczne, l�k i separacja do�wiadczenia ......................... 251 Czysta relacja: stresy i napi�cia ............ 254 ��ycie w �wiecie": dylematy to�samo�ciowe..... 256 Unifikacja a fragmentacja ............... 258 Spis rzeczy VII Bezsilno�� a kontrola.................. 261 Autorytet a niepewno�� ................ 265 Do�wiadczenie osobiste a do�wiadczenie urynkowione 268 W�a�ciwa dynamika: gro�ba bezsensu ......... 274 Powr�t wypartych tre�ci ................ 276 VII. Narodziny polityki �ycia .............. 285 Co to jest polityka emancypacji? ........... 286 Polityka �ycia...................... 291 Polityka �ycia, cia�o i �wiadomo�� .......... 296 �ycie osobiste, potrzeby planetarne .......... 300 Podsumowanie: program polityki �ycia ........ 304 Powi�zania i implikacje ................ 307 S�ownik podstawowych poj�� ............... 314 Indeks os�b .......................... 319 Podzi�kowania W przygotowaniu tej ksi��ki pomog�o mi mniej i bardziej bezpo�rednio wiele os�b. Mia�em to szcz�cie, �e mog�em przedyskutowa� zawarte tu pomys�y w ramach rozwini�tego cyklu seminari�w w dw�ch szczeg�lnie stymuluj�cych intelektualnie �rodowiskach: Wydzia�u Nauk Spo�ecznych i Politycznych uniwersytetu w Cambridge i Katedry Socjologii Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Barbara. Jestem wdzi�czny uczestnikom tych seminari�w za liczne pouczaj�ce uwagi i cenne rady. Kilka os�b uwa�nie i krytycznie przeczyta�o maszynopis. Jestem szczeg�lnie zobowi�zany Zygmuntowi Baumanowi, Da-vidowi Heldowi, Lewisowi A. Coserowi i Dennisowi Wrongowi. Naprawd� wiele zawdzi�czam Teresie Brennan, kt�rej uwagi do maszynopisu by�y niezmiernie pomocne. Wp�yw Deirdre Boden jest widoczny w wielu miejscach ksi��ki: wiele da�y mi r�ne materia�y i nie publikowane artyku�y, kt�re mi przez d�u�szy czas przesy�a�a, a tak�e bezpo�rednie dyskusje. Ann Bone, kt�ra przygotowa�a ksi��k� do druku, poczyni�a wiele uwag stylistycznych i merytorycznych, kt�re odmieni�y tekst. Pozosta�e osoby, kt�rym chcia�bym podzi�kowa� za wk�ad w ostateczny kszta�t ksi��ki, to Richard Appelbaum, K�ty Giddens, Sam Hollick, Harvey Molotch, Helen Blunt, Avril Symonds i John Thompson. Anthony Giddens Wprowadzenie ivwestia nowoczesno�ci, jej rozwoju i aktualnego kszta�tu jej form instytucjonalnych, zaistnia�a na nowo jako fundamentalny problem socjologiczny u progu dwudziestego pierwszego wieku. Zwi�zek mi�dzy socjologi� a pojawieniem si� nowoczesnych instytucji jest znany od dawna. Wsp�cze�nie wiemy jednak, �e te powi�zania s� bardziej z�o�one i problematyczne, ni� kiedy� s�dzono, i �e ponowna analiza natury nowoczesno�ci musi i�� w parze z rewizj� podstawowych za�o�e� analizy socjologicznej. Nowoczesne instytucje r�ni� si� od wszelkich wcze�niejszych form porz�dku spo�ecznego ze wzgl�du na swoj� dynamik�, to, w jakim stopniu podwa�aj� tradycyjne zwyczaje i obyczaje, i na ich globalny zasi�g. Nie s� to jednak tylko zmiany zewn�trzne. Nowoczesno�� radykalnie przekszta�ca charakter �ycia codziennego i zmienia najbardziej osobiste do�wiadczenia cz�owieka. Nowoczesno�� nale�y rozwa�a� na poziomie instytucjonalnym, ale transmutacje zachodz�ce na tym poziomie znajduj� bezpo�rednie prze�o�enie na �ycie jednostek i, co za tym idzie, ich to�samo��. Istotnie, jedn� z wyr�niaj�cych cech nowoczesno�ci jest zacie�niaj�ca si� wzajemna zale�no�� mi�dzy dwoma �kra�cami" bytowo�ci i intencjonalno�ci: czynnikami globalnymi z jednej strony i indywidualnymi dyspozycjami z drugiej. Celem tej ksi��ki jest analiza natury Wprowadzenie tych wzajemnych powi�za� i zbudowanie s�ownika pozwalaj�cych j� uchwyci� kategorii. We wprowadzeniu postaram si� zarysowa� i stre�ci� g��wne watki ca�ego przedsi�wzi�cia. Taka strategia poci�ga za sob� niestety konieczno�� pewnych powt�rze�, w tej mierze pozostaje mi wi�c liczy� na wyrozumia�o�� Czytelnika. Mimo �e g��wnym przedmiotem rozwa�a� jest to�samo�� jednostki, nie jest to zasadniczo praca psychologiczna. Ksi��ka w przewa�aj�cej mierze koncentruje si� na powstawaniu nowych mechanizm�w to�samo�ciowych, kt�rym nadaj� kszta�t - i przez kt�re s� zarazem kszta�towane - instytucje nowoczesno�ci. To�samo�� jednostki nie jest bezwoln�, zdeterminowan� przez czynniki zewn�trzne rzecz�. Jakkolwiek lokalne by�yby konteksty dzia�ania jednostek, konstruuj�c swoj� to�samo�� czynnie uczestnicz� one w spo�ecznych oddzia�ywaniach o globalnych konsekwencjach i implikacjach. Socjologia i nauki spo�eczne w szerszym rozumieniu s� nieroz��cznymi elementami instytucjonalnej refleksyjno�ci nowoczesno�ci, zjawiska o fundamentalnym znaczeniu dla zawartej w tej ksi��ce analizy. Na refleksyjno�� nowoczesno�ci sk�adaj� si� nie tylko badania akademickie, ale tak�e wszelkie podr�czniki, przewodniki, dzia�alno�� terapeutyczna i poradnictwo. W kilku przypadkach szeroko powo�uj� si� wi�c na badania socjologiczne i praktyczne �przewodniki po �yciu" nie tyle w celu udokumentowania jakiej� kwestii, ile dlatego, �e s� symptomatyczne dla zjawisk spo�ecznych i trend�w rozwojowych, jakie staram si� ustali�. S� to bowiem nie tylko prace �dotycz�ce" proces�w spo�ecznych, ale materia�y, kt�re w jakim� stopniu na te procesy si� sk�adaj�. Og�lnie, jest to ksi��ka o charakterze analitycznym, a nie opisowym, i w kilku krytycznych momentach wywodu w celu udokumentowania proponowanego stanowiska odwo�uje si� do typ�w idealnych. Staram si� uchwyci� strukturuj�ce w�a�ciwo- Wprowadzenie �ci nowoczesno�ci, kt�re stanowi� jej rdze� i wsp�oddzia�uj� z refleksyjno�ci� ja�ni. Nie analizuj� jednak szczeg�owo, w jakim stopniu rozwini�te s� niekt�re ze wspomnianych proces�w w okre�lonych warunkach ani nie wskazuj� na procesy przepiwne. Rozpoczynam rozdzia�em, w kt�rym zarysowuj� ramy ca�ej analizy. Wykorzystuj�c dla ilustracji konkretne badanie, proponuj� charakterystyk� kluczowych aspekt�w rozwoju nowoczesno�ci. Obok refleksyjno�ci instytucjonalnej nowoczesne �ycie spo�eczne cechuj� procesy dog��bnej reorganizacji czasu i przestrzeni powi�zane z ekspansj� mechanizm�w wykorzeniaj�cych, na kt�rych drodze relacje spo�eczne zostaj� wyrwane z bezpo�rednich uwarunkowa� i ponownie uporz�dkowane w skali wielkich dystans�w przestrzenno-czasowych. Skutkiem takiej reorganizacji czasu i przestrzeni, wraz z towarzysz�cymi jej mechanizmami wykorzeniaj�cymi, jest wzmocnienie i glo-balizacja zaznaczaj�cych si� ju� wcze�niej przejaw�w nowoczesno�ci oraz zmiana tre�ci i natury �ycia codziennego. Nowoczesno�� jest porz�dkiem posttradycyjnym, ale to nie oznacza, �e r�kojmi� tradycji i obyczaju zast�pi�a pewna wiedza racjonalna. W�tpienie, kt�re jest nieroz��czn� cech� nowoczesnej my�li krytycznej, przenika zar�wno �ycie codzienne, jak i �wiadomo�� filozoficzn�, tworz�c og�lny wymiar egzystencjalny wsp�czesnego �wiata spo�ecznego. Nowoczesna instytucjonalizacja zasady radykalnego pow�tpiewania polega na d��eniu do formu�owania wszelkiej wiedzy w postaci hipotez, czyli twierdze�, kt�re jak najbardziej mog� by� prawdziwe, ale s� z zasady zawsze otwarte na rewizj� i w ka�dej chwili mog� zosta� odrzucone. Systemy zakumulowanej wiedzy specjalistycznej - b�d�ce istotnymi czynnikami wykorzeniania - reprezentuj� wielorakie, cz�sto wzajemnie si� zwalczaj�ce i r�ne w swoich implikacjach �r�d�a autorytetu. W warunkach, jak j� okre�lam, �wysoko rozwini�tej" lub Wprowadzenie �p�nej" nowoczesno�ci - w naszym dzisiejszym �wiecie - to�samo��, podobnie jak jej szerszy kontekst instytucjonalny, musi by� tworzona w spos�b refleksyjny. Realizacji tego zadania nie u�atwia osza�amiaj�ca rozmaito�� opcji i mo�liwo�ci. W okoliczno�ciach, na kt�re sk�ada si� niepewno�� i konieczno�� wybierania, szczeg�lne zastosowanie maj� poj�cia zaufania i ryzyka. Zaufanie uwa�am za zjawisko kluczowe dla ca�ego procesu rozwoju osobowo�ci, posiadaj�ce przy tym odniesienie do mechanizm�w wykorzeniaj�cych i system�w abstrakcyjnych. W swoich zasadniczych przejawach zaufanie jest bezpo�rednio zwi�zane z osi�ganiem pierwotnego poczucia bezpiecze�stwa ontologicznego. Relacja zaufania ustanowiona mi�dzy dzieckiem a opiekunami jest �szczepionk�", kt�ra chroni przed potencjalnymi niebezpiecze�stwami i zagro�eniami, na jakie jednostka jest nara�ona uczestnicz�c w najbardziej nawet codziennych czynno�ciach. Tak rozumiane zaufanie tworzy �kokon ochronny", kt�ry stoi na stra�y ego w jego codziennych poczynaniach. �Uniewa�nia" ono potencjalne zdarzenia, kt�re parali�owa�yby wol� dzia�ania jednostki i jej poczucie przynale�no�ci, gdyby mia�a je powa�nie bra� pod uwag�. W bardziej specyficznym wydaniu zaufanie jest �rodowiskiem interakcji z systemami abstrakcyjnymi, kt�re z jednej strony odzieraj� �ycie codzienne z tradycyjnych tre�ci, a z drugiej ustanawiaj� globalizuj�ce wp�ywy. Zaufanie jest tu �r�d�em owego �przeskoku w wiar�", kt�rego wymaga praktyczne zaanga�owanie. Nowoczesno�� to kultura ryzyka. Nie chc� przez to powiedzie�, �e �ycie spo�eczne sta�o si� w swej istocie bardziej ryzykowne, ni� by�o. Dla wi�kszo�ci ludzi w spo�ecze�stwach rozwini�tych wcale tak nie jest. Chodzi o to, �e kategoria ryzyka nabiera fundamentalnego znaczenia dla tego, jak laicy oraz wyspecjalizowani technicy organizuj� �wiat spo�eczny. W warunkach nowoczesno�ci przysz�o�� jest bezustannie wch�aniana Wprowadzenie 7 przez tera�niejszo�� w wyniku refleksyjnej organizacji obszar�w wiedzy. Terytorium przysz�o�ci zosta�o, by tak rzec, zagospodarowane i skolonizowane. Jednak taka kolonizacja z samej swej natury nigdy nie mo�e by� pe�na, bo my�lenie w kategoriach ryzyka jest wpisane w ocen� projekt�w z punktu widzenia mo�liwych odchyle� od spodziewanych wynik�w. Szacunek ryzyka sk�ania do precyzji, wr�cz kwantyfikacji, ale jest niedoskona�y z natury. Zwa�ywszy na ruchliwy charakter nowoczesnych instytucji po��czony ze zmienn� i cz�sto kontrowersyjn� natur� system�w abstrakcyjnych, w istocie wi�kszo�� szacunk�w ryzyka zawiera wiele niewiadomych. Nowoczesno�� zmniejsza og�ln� ryzykowno�� pewnych sfer i sposob�w �ycia, ale jednocze�nie wprowadza nowe, prawie lub ca�kiem nieznane wcze�niejszym epokom parametry ryzyka. S� w�r�d nich rodzaje ryzyka na wielk� skal�, wynikaj�ce z globalnego wymiaru system�w nowoczesno�ci. �wiat p�nonowoczes-ny - �wiat, kt�ry okre�lam mianem wysoko rozwini�tej nowoczesno�ci -jest apokaliptyczny, ale nie przez to, �e nieuchronnie zmierza ku katastrofie, tylko dlatego, �e niesie ze sob� takie formy ryzyka, jakich nie zna�y wcze�niejsze pokolenia. Bez wzgl�du na post�py negocjacji mi�dzynarodowych i kontroli zbroje�, ryzyko konfliktu zbrojnego ze skutkiem masowej destrukcji pozostanie dop�ty, dop�ki istnie� b�dzie bro� j�drowa, lub sama konieczna do jej wyprodukowania wiedza, i dop�ki nauka i technika b�d� zaanga�owane w tworzenie nowych rodzaj�w uzbrojenia. W sytuacji, w kt�rej natura, jako zjawisko zewn�trzne wobec �ycia spo�ecznego, w pewnym sensie si�gn�a �kresu" na skutek dominacji ludzkiej, ryzyko katastrofy ekologicznej stanowi sta�y element perspektywy naszego �ycia codziennego. R�wnie nieuniknionymi elementami naszego do�wiadczenia s� tak�e inne rodzaje ryzyka na wielk� skal�, jak za�amanie globalnych mechanizm�w rynkowych albo powstanie totalitarnych supermocarstw. Wprowadzenie W warunkach wysoko rozwini�tej nowoczesno�ci coraz powszechniejszym zjawiskiem jest wp�yw odleg�ych wydarze� na to, co dzieje si� w bezpo�redniej blisko�ci, oraz na struktur� wewn�trzn� to�samo�ci jednostki. G��wn� rol� odgrywaj� tu bez w�tpienia �rodki przekazu: materia�y drukowane i media elektroniczne. Ju� od dawna, pocz�wszy od pierwszych do�wiadcze� zwi�zanych z pos�ugiwaniem si� pismem, do�wiadczenie zapo�redniczone kszta�tuje zar�wno to�samo�� jednostek ludzkich, jak i elementarny porz�dek relacji spo�ecznych. Wzajemne przenikanie samorozwoju i system�w spo�ecznych, z systemami globalnymi w��cznie, zaznacza si� coraz wyra�niej wraz z rozwojem masowej komunikacji, a w szczeg�lno�ci komunikacji elektronicznej. ��wiat", w kt�rym dzi� �yjemy, r�ni si� wi�c pod paroma wzgl�dami zasadniczo od �wiata, w kt�rym �yli ludzie w minionych okresach historycznych. Pod wieloma wzgl�dami jest to pojedynczy �wiat o jednolitych ramach do�wiadczenia (na przyk�ad je�li chodzi o podstawowe osie czasu i przestrzeni), ale zarazem jest to �wiat, kt�ry wytwarza nowe formy r�nicowania i rozproszenia. Uniwer-sum dzia�ania spo�ecznego, w kt�rym media elektroniczne odgrywaj� g��wn� i konstytutywn� rol�, nie odpowiada jednak �hiperrzeczywisto�ci" w sensie zaproponowanym przez Bau-drillarda. Baudrillard myli wszechobecny wp�yw do�wiadczenia zapo�redniczonego z samozwrotno�ci� system�w spo�ecznych nowoczesno�ci, czyli z faktem, �e systemy te staj� si� w wi�kszo�ci autonomiczne i s� determinowane przez ich w�asne konstytutywne oddzia�ywania. W posttradycyjnym porz�dku nowoczesno�ci, w kontek�cie nowych form zapo�redniczania do�wiadczenia, to�samo�� jednostki staje si� przedsi�wzi�ciem refleksyjnym. Refleksyjny projekt �ja", kt�ry polega na utrzymywaniu sp�jnych, chocia� wci�� na bie��co weryfikowanych narracji biograficznych, rozgrywa si� w kontek�cie wielokrotnego wyboru zapo�red- Wprowadzenie niczonego przez systemy abstrakcyjne. Poj�cie stylu �ycia nabiera w warunkach nowoczesno�ci szczeg�lnego znaczenia. Wraz ze s�abn�cym oddzia�ywaniem tradycji i rosn�cym udzia�em dialektycznego wsp�oddzia�ywania globalno�ci i lo-kalno�ci w rekonstytuowaniu �ycia codziennego, jednostki s� zmuszone dokonywa� wybor�w to�samo�ciowych spo�r�d r�norakich opcji. Oczywi�cie wyst�puj� te� przeciwstawne, standaryzuj�ce tendencje. Ich najwyra�niejszym chyba przejawem jest urynkowienie, poniewa� kapitalistyczna produkcja i dystrybucja stanowi� rdze� instytucji nowoczesno�ci. Jednak�e z uwagi na �otwarty" charakter �ycia spo�ecznego, zwielokrotnienie kontekst�w dzia�ania i r�norodno�� o�rodk�w �w�adzy" ro�nie znaczenie wyboru stylu �ycia w konstruowaniu w�asnej to�samo�ci i organizowaniu codziennej aktywno�ci. G��wnym czynnikiem strukturacji to�samo�ci jednostki staje si� refleksyjne planowanie �ycia, kt�re ze swej natury zak�ada ocen� ryzyka zapo�redniczon� przez kontakt z systemami eksperckimi. Zaraz na pocz�tku nale�y wyja�ni� ewentualne niejasno�ci co do zwi�zku stylu �ycia z planowaniem �ycia. Poniewa� poj�cie stylu �ycia zosta�o przej�te przez reklam� i inne �rodki promocji d�br konsumpcyjnych, mo�na odnie�� wra�enie, �e �styl �ycia" nale�y wy��cznie do sfery zainteresowa� zamo�niejszych grup czy klas. Ubodzy s� w zasadzie pozbawieni mo�liwo�ci dokonywania wybor�w w zakresie stylu �ycia. Jest to pod wieloma znacz�cymi wzgl�dami prawd�. Kwestie klasowe i nier�wno�ci, zar�wno w skali pa�stwowej, jak i na poziomie �wiatowym, jak najbardziej pojawiaj� si� w ramach zawartego w tej ksi��ce wywodu. Podzia�y klasowe i inne fundamentalne linie podzia��w spo�ecznych, jak te zwi�zane z p�ci� i etniczno�ci�, mo�na cz�ciowo zdefiniowa� w kategoriach nier�wnego dost�pu do r�nych form samorealizacji i uzyskiwania nowych podstaw dzia�ania, kt�re zostan� om�wione. Nale�y pami�ta�, �e r�nica, 10 Wprowadzenie wykluczenie i marginalizacja s� efektami nowoczesno�ci. Kusz�c mo�liwo�ci� emancypacji, nowoczesne instytucje kreuj� jednocze�nie mechanizmy t�umienia w�asnego �ja", a nie samorealizacji. By�oby jednak powa�nym b��dem uznanie zjawisk analizowanych w tej ksi��ce za ograniczone w swoim zasi�gu do materialnie uprzywilejowanych jednostek. �Styl �ycia" odnosi si� r�wnie� do decyzji i sposob�w dzia�ania podejmowanych w warunkach powa�nych ogranicze� materialnych. Takie style �ycia mog� r�wnie� obejmowa� bardziej lub mniej �wiadome odrzucenie szeroko rozpowszechnionych sposob�w zachowa� i wzor�w konsumpcji. Jednym z aspekt�w wsp�oddzia�ywania czynnik�w lokalnych i globalnych jest zjawisko, kt�re nazywam �transformacj� intymno�ci". Intymno�� ma swoj� w�asn� refleksyjno�� i samo-zwrotny porz�dek. �Czysta relacja" ma kluczowe znaczenie jako prototyp nowych wymiar�w �ycia prywatnego. Czysta relacja polega na tym, �e rozmywaj� si� kryteria zewn�trzne i zwi�zek jest utrzymywany jedynie dla korzy�ci, kt�rych sam dostarcza. W warunkach czystej relacji stosunek zaufania mo�e si� zawi�za� jedynie na drodze wzajemnych zwierze�. Innymi s�owy, zaufanie z definicji nie mo�e ju� by� zakotwiczone w kryteriach zewn�trznych wzgl�dem samego zwi�zku - jak relacje pokrewie�stwa, powinno�ci spo�ecznej czy tradycyjnych zobowi�za�. Podobnie jak to�samo�� jednostki, z kt�r� jest mocno spleciona, czysta relacja podlega d�ugoterminowej refleksyjnej kontroli ze wzgl�du na zmiany i przekszta�cenia zachodz�ce na zewn�trz. Czyste zwi�zki opieraj� si� na �zobowi�zaniu", kt�re jest szczeg�lnym rodzajem zaufania. Zobowi�zanie jest z kolei zjawiskiem mieszcz�cym si� w wewn�trznej logice czystego zwi�zku i oznacza zobowi�zanie wobec samego zwi�zku oraz wobec innych zaanga�owanych os�b. Potrzeba intymno�ci jest nieroz��cznie wpisana w czyst� relacj� ze wzgl�du na Wprowadzenie 11 zaufanie, na kt�rym si� opiera. B��dem wielu komentator�w wsp�czesnych zjawisk spo�ecznych jest wi�c postrzeganie �poszukiwania intymno�ci" wy��cznie w kategoriach negatywnych, jako reakcji na rosn�c� bezosobowo�� powi�kszaj�cego si� uniwersum spo�ecznego. Anga�owanie si� w czyste relacje bywa oczywi�cie cz�sto sposobem obrony przed napieraj�cym �wiatem zewn�trznym, ale z drugiej strony czyste relacje s� przesycone zapo�redniczonymi oddzia�ywaniami wielkich system�w spo�ecznych i zazwyczaj aktywnie organizuj� te oddzia�ywania w obr�bie samego zwi�zku. Og�lnie rzecz bior�c, zar�wno w �yciu osobistym, jak i w szerszych kontekstach spo�ecznych, procesom przejmowania kontroli i tworzenia nowych podstaw dzia�ania towarzyszy wyw�aszczenie i utrata. W takich procesach indywidualne do�wiadczenie i systemy abstrakcyjne wyra�nie si� zaz�biaj�. �Przekwalifikowanie si�" - ponowne zdobywanie wiedzy i umiej�tno�ci - czy to w odniesieniu do spraw �ycia osobistego, czy do relacji spo�ecznych w szerszym wymiarze, jest powszechn� i dominuj�c� odpowiedzi� na wyw�aszczaj�cy efekt system�w abstrakcyjnych. Jest to reakcja zale�na od sytuacji i z regu�y dostosowana do specyficznych wymog�w kontekstu. Jednostki s� sk�onne przekwalifikowa� si� tym gruntowniej, im radykalniejsze zmiany w ich �yciu wchodz� w gr� i im bardziej krytyczne s� decyzje, przed kt�rymi stoj�. Jednak�e przekwalifikowanie jest zawsze tylko cz�ciowe i podatne na wp�yw �rewidowal-nej" wiedzy eksperckiej i rozbie�no�ci w opiniach samych ekspert�w. Postawy zaufania oraz bardziej pragmatyczna akceptacja, sceptycyzm, wykluczenie i wycofanie burzliwie wsp�istniej� w przestrzeni spo�ecznej, wi���c jednostkowe dzia�ania z systemami eksperckimi. W dobie p�nej nowoczesno�ci nastawienia laik�w wobec nauki, techniki i innych ezoterycznych form wiedzy specjalistycznej wyra�aj� z regu�y 12 Wprowadzenie te same mieszane uczucia szacunku i rezerwy, aprobaty i niepokoju, entuzjazmu i niech�ci, kt�re w swoich pracach wyra�aj� filozofowie i analitycy spo�eczni (tak�e eksperci). W powi�zaniu z oddzia�ywaniem system�w abstrakcyjnych, refleksyjno�� to�samo�ci ma zasadniczy wp�yw na cia�o oraz procesy psychiczne. Cia�o w coraz mniejszym stopniu funkcjonuje poza samozwrotn� logik� system�w nowoczesno�ci, jako zewn�trzne i �dane", a w coraz wi�kszym stopniu samo jest refleksyjnie mobilizowane. Wszystko to. co mo�e przypomina� masowy p�d ku narcystycznej kultywacji wygl�du cia�a, jest w istocie wyrazem du�o g��bszej troski o czynne �konstruowanie" i kontrol� nad cia�em. Istnieje tu integralny zwi�zek mi�dzy rozwojem cielesnym a stylem �ycia, kt�ry przejawia si� na przyk�ad w poddawaniu cia�a specyficznym re�imom. Ale wa�ne s� te� inne r�norodne czynniki b�d�ce odbiciem socjalizacji mechanizm�w i proces�w biologicznych. W dziedzinach reprodukcji biologicznej, in�ynierii genetycznej i r�nego rodzaju interwencji medycznych cia�o staje si� przedmiotem wybor�w i mo�liwo�ci, kt�re maj� znaczenie nie tylko dla samej jednostki. Istniej� �cis�e powi�zania mi�dzy osobistymi aspektami konstruowania cielesno�ci i czynnikami globalnymi. Techniki reprodukcyjne i in�ynieria genetyczna to tyko przyk�adowe fragmenty og�lnych proces�w transformacji przyrody w sfer� dzia�alno�ci ludzkiej. Nauka, technika i ekspertyza w bardziej og�lnym sensie odgrywaj� fundamentaln� rol� w tym, co nazywam separacj� do�wiadczenia. Do�� znajomo brzmi� s�dy, �e nowoczesno�� wi��e si� z instrumentalnym podej�ciem do przyrody i �e kwestie etyczne i moralne nie mieszcz� si� w perspektywie naukowej. Jednak�e chcia�bym przeformu�owa� te zagadnienia w kontek�cie instytucjonalnego wyja�nienia porz�dku p�no-nowoczesnego, w kategoriach jego samozwrotno�ci. Nowoczesne instytucje zmierzaj� og�lnie w kierunku tworzenia Wprowadzenie 13 �rodowisk dzia�ania uporz�dkowanych ze wzgl�du na dynamik� samej nowoczesno�ci i oderwanych od �kryteri�w zewn�trznych", czyli czynnik�w pochodz�cych spoza system�w nowoczesno�ci. Istnieje wprawdzie szereg wyj�tk�w i tendencji przeciwnych, ale codzienne �ycie spo�eczne coraz bardziej oddala si� od �prawdziwej" natury i oddziela od r�norakich do�wiadcze� zwi�zanych z kwestiami i dylematami egzystencjalnymi. Szaleniec, kryminalista i cz�owiek ci�ko chory s� fizycznie odseparowani od ludzi normalnych, a miejsce �erotyki" zajmuje �seksualno��", kt�ra z kolei zostaje ukryta przed okiem innych. Separacja do�wiadczenia oznacza, �e wi�kszo�� ludzi rzadko i przelotnie uczestniczy w zdarzeniach i sytuacjach wi���cych jednostkowe �ycie z szerszymi kwestiami moralno�ci i sko�czono�ci. Sytuacja ta nie wynik�a, jak s�dzi� Freud, z narastaj�cego psychicznego st�umienia poczucia winy, wymuszonego przez nader z�o�ony charakter nowoczesnego �ycia spo�ecznego. Mamy tu raczej do czynienia z instytucjonaln� represj�, w kt�rej, jak uwa�am, g��wn� rol� odgrywaj� mechanizmy nie winy, ale wstydu. Wstyd jest blisko spokrewniony z narcyzmem, ale, jak ju� wspomina�em, b��dem jest przyjmowa�, �e to�samo�� jednostki staje si� coraz bardziej narcystyczna. Narcyzm jest jednym z wielu r�norodnych mechanizm�w - a w niekt�rych wypadkach patologii - psychicznych, kt�re s� efektem powi�za� mi�dzy to�samo�ci�, wstydem i refleksyjnym projektem �ja". Indywidualne poczucie bezsensu - poczucie, �e �ycie nie ma do zaoferowania nic godnego uwagi - staje si� w warunkach p�nej nowoczesno�ci fundamentalnym problemem psychicznym. To zjawisko nale�y rozumie� w kategoriach wypierania pojawiaj�cych si� w �yciu codziennym w�tpliwo�ci moralnych, kt�rym odmawia si� odpowiedzi. �Izolacja egzystencjalna" to nie tyle oddzielenie jednostek od siebie nawzajem, ile ich 14 Wprowadzenie oddzielenie od zasob�w moralnych koniecznych do osi�gni�cia �yciowej satysfakcji i pe�ni egzystencjalnej. Refleksyjny projekt �ja" generuje programy samorealizacji i samodoskonalenia. Jednak�e dop�ki te mo�liwo�ci s� postrzegane przede wszystkim jako kwestia rozszerzenia zasi�gu nowoczesnych system�w kontroli na ja��, pozostaj� pozbawione tre�ci moralnej. �Autentyczno��" staje si� nadrz�dn� warto�ci� i tworzy ramy samorealizacji, ale jest to proces moralnie upo�ledzony. Represja kwestii egzystencjalnych nie jest jednak w �adnym razie pe�na. W warunkach rozwini�tej nowoczesno�ci, kiedy systemy kontroli instrumentalnej s� bardziej obna�one, a ich negatywne konsekwencje bardziej widoczne ni� kiedykolwiek wcze�niej, pojawiaj� si� tak�e r�ne formy przeciwdzia�ania jej. Wybory styl�w �ycia w warunkach wzajemnego powi�zania kontekst�w lokalno�ci i globalizacji wi��� si� z dylematami moralnymi, kt�rych - co staje si� rzecz� coraz bardziej oczywist�-nie mo�na ju� po prostu spycha� na bok. Te kwestie wymagaj� nowych form politycznego zaanga�owania, jakie zwiastuj� i jakim daj� pocz�tek nowe ruchy spo�eczne. Promuj�ca samorealiz�j� cz�owieka, zar�wno na poziomie indywidualnym jak i zbiorowym, �polityka �ycia" wy�ania si� z cienia �polityki emancypacji". Emancypacja, og�lny imperatyw post�powego O�wiecenia, w swoich r�nych odmianach stanowi warunek wy�onienia si� programu polityki �ycia. We wci�� rozdartym podzia�ami i naznaczonym starymi i nowymi formami przemocy �wiecie znaczenie polityki emancypacji nie zmniejsza si�. Do dotychczasowych stara� politycznych do��czaj� jednak nowe formy zaanga�owania w polityk� �ycia. Na zako�czenie przedstawi� w zarysie g��wne punkty programu polityki �ycia. Program ten wskazuje na konieczno�� stawienia czo�a specyficznym dylematom moralnym i zmusza nas do podniesienia wykluczonych przez nowoczesn� instytucjonalizacj� kwestii egzystencjalnych. I Ramy p�nej nowoczesno�ci JN a wst�pie moich rozwa�a� pozwol� sobie przytoczy� wyniki pewnego badania, kt�re do�� arbitralnie wybra�em spo�r�d swoistego nurtu bada� socjologicznych. Second Chances autorstwa Judith Wallerstein i Sandry Blackslee to studium rozwodu i powt�rnego ma��e�stwa1. W swojej ksi��ce autorki charakteryzuj� wp�yw, jaki przez mniej wi�cej dziesi�� kolejnych lat wywiera� rozpad ma��e�stwa na sze��dziesi�t par rodzic�w i ich dzieci. Zdaniem autorek jakkolwiek rozw�d stanowi zagro�enie dla poczucia komfortu i bezpiecze�stwa, i jako taki jest z pewno�ci� kryzysem �ycia osobistego jednostek, otwiera on zarazem nowe mo�liwo�ci rozwoju osobowego i rysuje perspektyw� osi�gni�cia szcz�cia. Separacja i rozw�d, oraz ich nast�pstwa, mog� sta� si� przyczyn� zaburze� psychicznych. Ale te� zmiany wywo�ane rozk�adem ma��e�stwa staj� si� okazj�, aby, jak pisz� autorki, �dojrze� emocjonalnie", �zyska� nowy rodzaj kompetencji i dumy" i �wzmocni� bardziej, ni� by�oby to mo�liwe wcze�niej, wi�zy intymnej za�y�o�ci". Zdaniem Wallerstein i Blackslee separacja ma��e�ska stanowi punkt, w kt�rym �zastygaj� i krzepn� pewne wyobra�enia, 1 Zob. Judith Wallerstein, Sandra Blackslee, Second Chances, London 1989, Bantam. Cytaty zob. s. 293, 294, 296, 297 i 308. 16 /. Ramy p�nej nowoczesno�ci jakie b�d� odt�d determinowa�y dzia�anie jednostek. �r�d�em i trwa�ym motywem gniewu bywa cz�sto spos�b, w jaki nast�pi�o rozej�cie si� wsp�ma��onk�w, jak w�wczas, kiedy kto� nagle odkrywa, �e partner lub partnerka ma romans z najlepszym przyjacielem obojga, zostawia li�cik, w kt�rym jakby nigdy nic oznajmia, �e wszystko jest sko�czone, albo z dnia na dzie� zabiera dzieci i wyje�d�a, nie zostawiaj�c adresu [...]". Bez wzgl�du na to, ile b�lu i cierpienia kosztowa�o wsp�ma��onk�w bycie razem, rozpad ma��e�stwa z regu�y rodzi �al po stracie partnera. Z regu�y te� im d�u�ej dwoje ludzi by�o ze sob�, tym d�u�ej �al si� utrzymuje. Jego przyczyn� s� utracone chwile sp�dzane razem i wsp�lne prze�ycia oraz zaprzepaszczone nadzieje pok�adane niegdy� w zwi�zku. Kiedy pojawia si� �al, zranione uczucia przes�aniaj� wszystko i, je�eli b�d� utrzymywa�y si� zbyt d�ugo, mog� doprowadzi� do rozpaczy i za�amania psychicznego. Jak si� zdaje, uczucia wywo�ane przez rozw�d najcz�ciej nie znikaj� bez �ladu z up�ywem lat. Nowe zdarzenia, takie jak powt�rne ma��e�stwo albo sp�r o spos�b wychowywania dzieci, mog� spowodowa� gwa�towne o�ywienie dawnych emocji. Je�eli partnerzy zachowali do�� siln� - cho�by w przewa�aj�cej mierze negatywn� - wi� psychiczn�, takie sytuacje zazwyczaj wzmagaj� przygn�bienie. Zdaniem Wallerstein i Blackslee faza �a�oby pomaga �pozbiera� si�" po rozwodzie. Ka�dego, komu uda�o si� �oderwa�" od wsp�ma��onka lub wsp�ma��onki, czeka jeszcze zadanie wypracowania �nowego poczucia �ja�", �nowego poczucia to�samo�ci". W d�ugotrwa�ych zwi�zkach to�samo�ci wsp�ma��onk�w s� uzale�nione od siebie nawzajem i, w istocie, tak�e od samego ma��e�stwa. W nast�pstwie zerwania zwi�zku ka�da ze stron musi wi�c �si�gn�� wstecz do swoich wczesnych do�wiadcze�, by odnale�� inne wzory i podstawy Wprowadzenie 17 niezb�dne do osi�gni�cia niezale�no�ci, umiej�tno�ci �ycia w pojedynk� i skorzystania z drugiej szansy, jak� stworzy� rozw�d". Osoba w separacji lub po rozwodzie musi mie� wiele odwagi moralnej, by spr�bowa� nowego zwi�zku i odkry� nowe zainteresowania. Tymczasem wiele os�b traci w takich okoliczno�ciach zaufanie do w�asnych s�d�w i mo�liwo�ci i jest gotowych w og�le zw�tpi� w sens uk�adania sobie �ycia. Takie osoby �czuj�, �e �ycie to nie bajka i nigdy nie wiadomo, czym cz�owieka zaskoczy, wi�c jakkolwiek by je zaplanowa�, i tak nic si� nie uda. Zniech�caj� si� do stawiania sobie nie tylko dalekosi�nych, ale nawet dora�nych cel�w, a tym bardziej nie dzia�aj� w kierunku realizacji zamierze�". Przezwyci�enie tych emocji wymaga wytrwa�o�ci w pokonywaniu przeszk�d i ch�ci zmiany dotychczasowych utrwalonych cech charakteru i przyzwyczaje�. Na to te� musz� si� zdoby� - zawsze g��boko zranione rozk�adem domu rodzinnego - dzieci rozwiedzionych rodzic�w. �Dzieci rozwiedzionych rodzic�w � m�wi� Wallerstein i Balckslee - staj� w obliczu trudniejszego zadania ni� dzieci osierocone. �mier� jest nieodwracalna, ale ludzie, kt�rzy wzi�li rozw�d, �yj� i zawsze mog� zmieni� zdanie. Fantazja pojednania tak g��boko zapada w dzieci�c� psychik� [...], �e [dzieci] nie s� w stanie oderwa� si� od niej dop�ty, dop�ki same wreszcie nie odejd� od rodzic�w i nie opuszcz� domu rodzinnego" . Problemy osobiste, przej�cia i kryzysy osobiste, zwi�zki osobiste... Jak wyra�a si� przez nie spo�eczny pejza� nowoczesno�ci i co mog� nam o nim powiedzie�? S� tacy, kt�rzy powiedzieliby, �e niewiele, bo to, czym s� osobiste uczucia i troski, nie zale�y od miejsca ani czasu. Mo�na przyj��, �e nowoczesno�� znacz�co zmienia �rodowiska spo�eczne jednostki, a tym samym wp�ywa na ma��e�stwo, podobnie jak na inne I 18 /. Ramy p�nej nowoczesno�ci instytucje, jednak�e ludzie dalej maj� swoje �ycie osobiste i radz� sobie najlepiej jak potrafi� ze zmianami spo�ecznymi zachodz�cymi w otaczaj�cym ich �wiecie. Ale czy aby na pewno tak jest? Przecie� warunki spo�eczne ani nie s� odizolowane od �ycia osobistego, ani te� nie s� jego �rodowiskiem zewn�trznym. Zmagaj�c si� z najbardziej prywatnymi problemami, poszczeg�lne jednostki czynnie odtwarzaj� otaczaj�cy je �wiat �ycia spo�ecznego. �wiat wysoko rozwini�tej nowoczesno�ci z pewno�ci� rozci�ga si� daleko poza bezpo�rednie �rodowisko jednostkowych zachowa� i spraw osobistych. Jest to pe�en niebezpiecze�stw gro�ny �wiat, do kt�rego szczeg�lnie stosuje si� poj�cie �kryzysu" rozumianego nie tyle jako dora�ne zak��cenie, ile nieprzerwanie utrzymuj�cy si� stan rzeczy. Owo �nowe poczucie to�samo�ci", kt�re wed�ug Wallerstein i Blackslee trzeba wypracowa� po rozwodzie, jest wyrazistym przyk�adem sk�din�d wymuszanego na nas wszystkich �odnajdywania siebie", procesu, kt�ry wymaga od jednostki czynnego udzia�u i przemiany. Wallerstein i Blackslee podsumowuj� wyniki swojego badania w rozdziale Danger and Opportunity (Niebezpiecze�stwo i szansa). Chocia� tytu� ten brzmi banalnie, stosuje si� nie tylko do ma��e�stwa i jego zmiennych kolei, ale do ca�ego nowoczesnego �wiata. Sfera, jak j� dzi� okre�lamy, �stosunk�w osobistych" stwarza takie warunki dla rozwoju intymno�ci i wyra�ania siebie, jakich brakuje w licznych, bardziej tradycyjnych, kontekstach. Ale jednocze�nie stosunki te sta�y si� na sw�j spos�b niebezpieczne i gro�ne. Wzory zachowa� i sposoby odczuwania zwi�zane z po�yciem seksualnym i ma��e�skim okazuj� si� zmienne, niesta�e i �otwarte". Mo�na wiele uzyska�, ale te� nie mniej ryzykuj�c, trzeba samodzielnie przeciera� szlaki na nieznanym terenie. Rozwa�my na przyk�ad szeroko dyskutowane przez Wallerstein i Blackslee zjawisko zmiany charakteru rodzin, w kt�rych Wprowadzenie 19 kt�re� z rodzic�w powt�rnie wchodzi w zwi�zek ma��e�ski, zaczynaj�c na nowo nie, jak by�o dawniej, po �mierci partnera, ale po rozwodzie. Dziecko w takiej rodzinie mo�e mie� dwie matki, dw�ch ojc�w i podw�jne rodze�stwo, wraz z ca�ym z�o�onym uk�adem relacji pokrewie�stwa, kt�ry wynika z wielokrotnych ma��e�stw rodzic�w. Trudno�ci nastr�cza nawet sama terminologia: czy dziecko ma nazywa� macoch� �mam�", czy m�wi� do niej po imieniu? Rozstrzyganie takich problem�w mo�e by� udr�k� i wyczerpa� psychicznie wszystkie strony - ale jest to te� przecie� okazja do zawi�zania si� nowego rodzaju satysfakcjonuj�cych relacji spo�ecznych. Jednego mo�emy by� pewni: zmiany, o kt�rych mowa, nie zachodz� gdzie� na zewn�trz. Te nowe rozszerzone wi�zy rodzinne zosta�y ustanowione przez tych samych ludzi, kt�rzy s� w nie jak najbardziej bezpo�rednio uwik�ani. L�k naturalnie towarzyszy wszelkiego rodzaju zagro�eniom. Wywo�uj� go niepokoj�ce sytuacje lub gro�ba ich zaistnienia, ale z drugiej strony uczynni� on mechanizmy przystosowawcze i pobudza do dzia�ania. Autorki Second Chances cz�sto powtarzaj� takie okre�lenia, jak b�l, troska i �al. Jednak r�wnie cz�sto wymieniaj� odwag� i zdecydowanie. Najwyra�niej �ycie na chybi� trafi� przysparza problem�w i s� tacy, kt�rzy, u�wiadomiwszy to sobie, znajduj� azyl w rezygnacji i odr�twieniu. Ale jest te� wielu, kt�rzy potrafi� z wi�ksz� stanowczo�ci� uchwyci� nowe mo�liwo�ci, jakie pojawiaj� si� wraz z wyczerpaniem ustalonych sposob�w zachowa�, i umiej� si� zmieni�. W jakim stopniu niepokoje, zagro�enia i mo�liwo�ci, o kt�rych tu mowa, s� nowe? Na czym polega w odniesieniu do nich wp�yw wywierany przez instytucje nowoczesno�ci? W dalszej cz�ci ksi��ki b�d� si� stara� odpowiedzie� na te pytania. Second Chances to praca socjologiczna, ale b�d� j� czyta� nie tylko socjologowie. Prawdopodobnie zajrz� do niej terapeuci, doradcy rodzinni, pracownicy socjalni i zainteresowani jej 20 /. Ramy p�nej nowoczesno�ci tematyk� przedstawiciele innych zawod�w. Nieprofesjonali�ci, a szczeg�lnie osoby, kt�re same niedawno si� rozwiod�y, te� pewnie si�gn� po t� pozycj�, by odnie�� zawarte w niej idee i wnioski do w�asnej sytuacji �yciowej. Autorki dobrze zdawa�y sobie z tego spraw�. Mimo �e ksi��ka jest zasadniczo utrzyman� w formule studium badawczego, prezentacja konkretnych wynik�w, jej liczne fragmenty zawieraj�ce podpowiedzi, jak si� praktycznie zachowa�, i wskaz�wki, jakie podj�� kroki, s� wyra�nie skierowane do czytelnik�w, kt�rzy w�a�nie znale�li si� w separacji lub s� od niedawna rozwiedzeni. Jedna ksi��ka nie mo�e rzecz jasna wywrze� znacz�cego wp�ywu na ca�o�� spo�ecznych zachowa�. Ale Second Chances to tylko ma�y fragment obfitej i od wielu lat stale ukazuj�cej si� literatury specjalistycznej i popularyzatorskiej po�wi�conej ma��e�stwu i zwi�zkom osobistym. Taka literatura jest cz�ci� refleksyjno-�ci nowoczesno�ci, bo przyczynia si� do rutynowej organizacji i reorganizacji tych aspekt�w �ycia spo�ecznego, kt�re s� w niej relacjonowane i analizowane. Dzisiaj ka�dy, kto rozwa�a ma��e�stwo albo kogo spotyka rozpad ma��e�stwa lub d�ugotrwa�ego zwi�zku, wie dobrze, chocia� niekoniecznie na poziomie �wiadomo�ci dyskursywnej, �co jest grane" na spo�ecznej scenie ma��e�stwa i rozwodu. Wiedza nie tyle towarzyszy faktycznym zdarzeniom, ile wsp�tworzy je. Podobnie rzecz ma si� ze wszystkimi innymi wymiarami �ycia spo�ecznego w warunkach nowoczesno�ci. Co wi�cej, ka�dy jest w jaki� spos�b �wiadomy tej refleksyjnej konstytucji nowoczesnego sposobu dzia�ania i jego odczuwalnych we w�asnym �yciu efekt�w. To�samo�� wyznacza nam trajektori�, kt�ra przecina r�ne ramy instytucjonalne nowoczesno�ci w duree zwanej kiedy� - na spos�b bardziej przystaj�cy do czas�w przednowoczesnych ni� nowoczesnych - �cyklem �yciowym". Ka�dy z nas nie tylko �ma", ale prze�ywa swoja biografi�, kt�r� uk�ada refleksyjnie w miar� Kilka og�lnych uwag o nowoczesno�ci 21 przyp�ywu spo�ecznych i psychicznych informacji o mo�liwo�ciach �yciowych. Nowoczesno�� jest porz�dkiem posttradycyj-nym, kt�ry codziennie, wraz z ka�d� decyzj�, jak si� zachowa�, w co si� ubra�, co zje��, i mn�stwem innych, wymusza na ka�dym odpowied� na pytanie .jak �y�" i ka�e interpretowa� odpowiedzi w kategoriach w�asnej, rozwijaj�cej si� w czasie to�samo�ci. Przejd�my teraz od poziomu �ycia osobistego do p�aszczyzny bardziej zinstytucjonalizowanej. Koniecznym t�em dla dalszych rozwa�a� jest charakterystyka owego niepokoj�cego i niespokojnego zjawiska, jakim jest nowoczesno��. Kilka og�lnych uwag o nowoczesno�ci Terminem �nowoczesno��" b�d� si� pos�ugiwa� w bardzo og�lnym znaczeniu, jako kategori� odnosz�c� si� do instytucji i wzor�w zachowa�, kt�rych pocz�tki si�gaj� ko�ca europejskiego feudalizmu, chocia� znacz�cy wzrost ich realnego wp�ywu na losy �wiata zaznaczy� si� z ca�� intensywno�ci� dopiero w wieku dwudziestym. Za odpowiednik �nowoczesno�ci" mo�na z grubsza przyj�� ��wiat uprzemys�owiony", pami�taj�c jednak, �e industrializm nie jest jej jedynym wymiarem instytucjonalnym2. Przyjmuj� tu, �e industrializm odnosi si� do relacji spo�ecznych wynikaj�cych z powszechnego zastosowania surowc�w energetycznych i maszyn w procesach produkcyjnych. Industrializm stanowi jedn� z osi instytucjonalnych nowoczesno�ci. Jej drugim wymiarem jest kapitalizm, czyli system wytwarzania d�br, kt�rego elementami s� konkurencja rynkowa i urynkowienie 2 Szersze om�wienie najwa�niejszych punkt�w kilku kolejnych podrozdzia��w mo�na znale�� w: Anthony Giddens, The Consequences of Modernity, Cambridge 1990, Polity Press. I 22 /. Ramy p�nej nowoczesno�ci si�y roboczej. Oba te wymiary nowoczesno�ci mo�na analitycznie oddzieli� od instytucji nadzoru, podstawy nies�ychanego rozwoju w�adzy organizacyjnej, jaka jest zwi�zana z nowoczesnym �yciem spo�ecznym. Nadz�r oznacza wszelk� kontrol� ludno�ci, czy b�dzie to podporz�dkowanie ludzi Foucaultow-skiej w�adzy �patrzenia", czy te� kontrola przez wykorzystanie informacji w celu skoordynowania czynno�ci spo�ecznych. Ten z kolei wymiar nowoczesno�ci r�ni si� od kolejnego: kontroli �rodk�w przemocy w kontek�cie ..uprzemys�owienia wojny". Nowoczesno�� otwiera epok� �wojny totalnej", w jakiej niszczycielski potencja� uzbrojenia, szczeg�lnie zaznaczaj�cy si� istnieniem broni j�drowej, nabiera nieprawdopodobnych rozmiar�w. Nowoczesno�� wytwarza specyficzne formy uspo�ecznienia, z kt�rych najdonio�lejsz� jest pa�stwo narodowe. Brzmi to do�� banalnie, dop�ki nie u�wiadomimy sobie, �e �spo�ecze�stwo" stanowi podstawowy przedmiot socjologicznego poznania i temu �spo�ecze�stwu" socjologa, przynajmniej w odniesieniu do okresu nowoczesno�ci, odpowiada w�a�nie pa�stwo narodowe - chocia� r�wnowa�no�� ta rzadko jest ujawniana na poziomie teorii, pozostaj�c z regu�y za�o�eniem ukrytym. Jako ca�o�� socjopolityczna, pa�stwo narodowe fundamentalnie r�ni si� od wi�kszo�ci porz�dk�w tradycyjnych. Mo�e rozwin�� si� jedynie jako cz�� wi�kszego uk�adu pa�stw narodowych (kt�ry wsp�cze�nie przybra� charakter globalny), wykszta�ca specyficzne rozwi�zania terytorialne i mechanizmy sprawowania nadzoru i monopolizuje praktyczn� kontrol� nad �rodkami przemocy'. W literaturze dotycz�cej stosunk�w mi�dzynarodowych pa�stwa s� cz�sto traktowane jak �aktorzy" - �dzia�aj�cy", a nie �struktury". Jest te� po temu pe�ne 3 Zob. Anthony Giddens, The Nation-State and Violence, Cambridge 1985, Polity Press. Kilka og�lnych uwag o nowoczesno�ci 23 uzasadnienie, bo nawet je�eli nowoczesne pa�stwa nie �dzia�aj�" w dos�ownym sensie, s� one systemami zdolnymi do samokontroli, a przez to do prowadzenia sp�jnej polityki i realizacji plan�w w skali geopolitycznej. Jako takie, stanowi� najlepszy przyk�ad na inn� og�ln� cech� nowoczesno�ci: narodziny organizacji. Nowoczesne organizacje wyr�niaj� si� nie tyle ze wzgl�du na sw�j rozmiar czy biurokratyczny charakter, ile przez skupion� refleksyjn� kontrol�, jak� na r�wni umo�liwiaj� i wymuszaj�. Nowoczesno�� to nie tylko organizacje- to organizacja: regularna kontrola stosunk�w spo�ecznych na nieograniczonym obszarze czasu i przestrzeni. Nowoczesne instytucje s� pod wieloma kluczowymi wzgl�dami odr�bne w stosunku do ca�ej gamy przednowoczesnych kultur i sposob�w �ycia. Czym�, co w najbardziej oczywisty spos�b odr�nia epok� nowoczesn� od wszystkich poprzedzaj�cych j� okres�w, jest nies�ychany dynamizm. Nowoczesny �wiat �ucieka": nie tylko tempo zmian jest niepor�wnanie szybsze ni� w przypadku jakiegokolwiek wcze�niejszego systemu, ale niespotykany jest tak�e ich zasi�g i radykalny wp�yw, jaki wywieraj� na zastane praktyki i zachowania spo�eczne4. Jak wyja�ni� �w specyficznie dynamiczny charakter nowoczesnego �ycia spo�ecznego? W gr� wchodz� tu trzy elementy czy te� zespo�y element�w. Ka�dy z nich ma kluczowe znaczenie dla w�tk�w rozwijanych w tej ksi��ce. Pierwszy z tych element�w okre�lam jako rozdzielenie czasu i przestrzeni. Wszystkie kultury naby�y rzecz jasna jakiej� umiej�tno�ci mierzenia czasu i ustalania lokalizacji przestrzennej. Nie ma kultury, w kt�rej jednostki nie mia�yby poczucia przysz�o�ci, tera�niejszo�ci i przesz�o�ci. Ka�da kultura dysponuje jakiego� rodzaju znormalizowanymi oznaczeniami przestrzennymi, kt�re znamionuj� przestrzenne rozeznanie miejsca. Jednak�e 4 Zob. Anthony Giddens, Consequences of Modernity. 24 /. Ramy p�nej nowoczesno�ci w warunkach przednowoczesnych czas i przestrze� ��czy�y si� za po�rednictwem miejsca. Wi�ksze kultury przednowoczesne wykszta�ci�y bardziej formalne metody odmierzania czasu i porz�dkowania przestrzeni, takie jak kalendarze i prymitywne (wed�ug standard�w nowoczesnych) mapy. Stworzy�y one w istocie warunki dla �rozsuwania" czasu i przestrzeni, kt�re towarzyszy�o pojawieniu si� jeszcze rozleglejszych formacji spo�ecznych. Ale dla wi�kszo�� ludzi, i na u�ytek wi�kszo�ci codziennych czynno�ci, czas i przestrze� w epokach przednowoczesnych by�y powi�zane miejscem. Wyznaczniki ,,kiedy" nie wi�za�y si� po prostu z wyznacznikami �gdzie" dzia�ania, ale z sam� istot� tego dzia�ania. Oddzielenie czasu od przestrzeni zwi�zane by�o przede wszystkim z wykszta�ceniem �pustego" wymiaru czasu, g��wnej d�wigni, za pomoc� kt�rej tak�e przestrze� zosta�a oderwana od miejsca. Za podstawowy wyraz tego procesu s�usznie uwa�a si� wynalazek i rozpowszechnienie zegara mechanicznego, ale nie nale�y poprzestawa� na zbyt powierzchownej interpretacji tego zjawiska. Szerokie zastosowanie mechanicznych czasomierzy u�atwia�o, ale te� zak�ada�o g��bokie strukturalne zmiany w obr�bie samej tkanki �ycia codziennego - zmiany, kt�re nie mog�y ju� mie� charakteru lokalnego, ale nieuchronnie uniwersalny. Nasz wsp�czesny �wiat, z uniwersalnym systemem datowania i znormalizowanymi w skali globalnej strefami czasowymi, r�ni si� w p�aszczy�nie spo�ecznej i sposobie jego do�wiadczania od wszystkich epok przednowoczesnych. Mapa globu, na kt�rej �adne miejsce nie jest uprzywilejowane (projekcja uniwersalistyczna), jest drugim, obok zegara, symbolem �opr�niania" przestrzeni. Taka mapa nie jest jedynie odzwierciedleniem tego, co �by�o zawsze" � geografii Ziemi � ale elementem zasadniczych zmian w dziedzinie relacji spo�ecznych. Kilka og�lnych uwag o nowoczesno�ci 25 Opr�nianie czasu i przestrzeni nie jest w �adnym razie procesem jednostajnie liniowym, lecz przebiega dialektycznie. W warunkach spo�ecznych ustrukturowanych przez rozdzia� czasu i przestrzeni pozostaje wiele mo�liwo�ci �prze�ywania czasu". Co wi�cej, rozdzielenie czasu i przestrzeni wcale nie oznacza, �e odt�d b�d� to wzajemnie nie powi�zane wymiary organizacji spo�ecze�stwa. Przeciwnie, w�a�nie �w rozdzia� stwarza warunki, w kt�rych czas i przestrze� mog� wi�za� si� w struktury pozwalaj�ce koordynowa� czynno�ci spo�eczne bez konieczno�ci uwzgl�dniania specyfiki miejsca. Tak charakterystyczne dla nowoczesno�ci organizacje - i organizacja - s� nie do pomy�lenia bez ponownego powi�zania uprzednio oddzielonych od siebie czasu i przestrzeni. Nowoczesna organizacja spo�ecze�stwa zak�ada precyzyjn� koordynacj� dzia�a� wielu jednostek ludzkich, kt�re nie s� fizycznie wsp�obec-ne. �Kiedy" tych dzia�a� jest bezpo�rednio powi�zane z �gdzie", ale ju� nie, jak w epokach przednowoczesnych, za po�rednictwem miejsca. Wszyscy doskonale wyczuwamy, jak fundamentalnym czynnikiem nies�ychanego dynamizmu, kt�rego wraz z nowoczesno�ci� nabieraj� zdarzenia spo�eczne, jest oddzielenie czasu od przestrzeni. Dzi�ki niemu postulat �wykorzystania historii do tworzenia historii", w�a�ciwy wyzwalaniu si� nowoczesnego �ycia spo�ecznego z tradycyjnych ogranicze�, nabiera uniwersalnego znaczenia. Owa historyczno�� przybiera posta� globaln� wraz z powstaniem znormalizowanej �przesz�o�ci" i �przysz�o�ci" o uniwersalnym zastosowaniu: data taka jak �rok 2000" staje si� znakiem rozpoznawalnym dla ca�ej ludzko�ci. Proces opr�niania czasu i przestrzeni jest kluczowy dla drugiego spo�r�d g��wnych czynnik�w dynamizmu nowoczesno�ci - wykorzeniania instytucji spo�ecznych. Wybra�em metafor� wykorzenienia celowo, przeciwstawiaj�c j� koncepcji �r�nicowania" stosowanej niekiedy przez socjolog�w dla 26 /. Ramy p�nej nowoczesno�ci oddania r�nicy mi�dzy przednowoczesnym i nowoczesnym systemem spo�ecznym. R�nicowanie kojarzy si� z post�puj�cym podzia�em funkcji, dzi�ki kt�remu r�nego rodzaju czynno�ci, lu�no ze sob� powi�zane w spo�ecze�stwach przed-nowoczesnych, nabieraj� z nastaniem nowoczesno�ci celowo�ci i precyzji. Jest to bez w�tpienia trafna obserwacja, ale nie oddaje ona podstawowego rysu i efektu instytucji nowoczesnych - �wysadzania" relacji spo�ecznych z kontekst�w lokalnych i ich odtwarzania na niezmierzonych obszarach czasu i przestrzeni. Owo �wysadzanie" �ci�le odpowiada wykorzenianiu, kt�re jest kluczowe dla nies�ychanego przyspieszenia procesu rozsuwania czasu i przestrzeni towarzysz�cego nowoczesno�ci. Wyr�niam dwa rodzaje mechanizm�w wykorzeniaj�cych: ��rodki symboliczne" i �systemy eksperckie". Wsp�lnie okre�lam je jako systemy abstrakcyjne. �rodkami symbolicznymi s� �rodki wymiany o znormalizowanej warto�ci, a wi�c takie, kt�re s� wymienialne mi�dzy r�nymi kontekstami. Naczelnym i najpowszechniejszym z nich jest pieni�dz. Wszystkie wi�ksze przednowoczesne formacje spo�eczne wykszta�ci�y wprawdzie jaki� rodzaj wymiany monetarnej, ale z nastaniem i pe�nym wykszta�ceniem nowoczesno�ci ekonomia pieni�na staje si� znacznie bardziej wyrafinowana i z�o�ona. Pieni�dz wi��e czas (bo jest narz�dziem kredytu) i przestrze� (poniewa� jego znormalizowana warto�� pozwala przeprowadza� transakcje jednostkom, kt�re fizycznie nigdy si� nie spotykaj�). Systemy eksperckie wi��� czas i przestrze�, rozwijaj�c wiedz� techniczn�, kt�rej prawomocno�� nie zale�y od ekspert�w ani ich klient�w, kt�rzy z niej praktycznie korzystaj�. Takie systemy przenikn�y w�a�ciwie wszystko: dotycz� tego, co jemy, lekarstw, kt�re za�ywamy, dom�w, w kt�rych mieszkamy, �rodk�w transportu, z kt�rych korzystamy, i ca�ego mn�stwa innych aspekt�w �ycia spo�ecznego i Kilka og�lnych uwag o nowoczesno�ci 27 w warunkach nowoczesno�ci. Systemy eksperckie nie s� przy tym ograniczone do dziedzin ekspertyzy technicznej. Obejmuj� swym zasi�giem same relacje spo�eczne i sekrety osobowo�ci. Lekarz, doradca i terapeuta s� tak samo