"BOGURODZICA" tre�� od strony 5 Jest to najstarsza ze znanych polskich pie�ni religijnych, ale zapisana, wraz z nutami, dopiero w wieku XV. Najstarszy r�kopi�mienny zapis tekstu odnaleziono na wklejce tylnej ok�adki r�kopisu Biblioteki Jagiello�skiej w Krakowie. Kodeks �w zawiera �aci�skie kazania przepisane w 1407 r., a zapis pie�ni datuje si� na rok 1408. O du�ej popularno�ci pie�ni �wiadczy fakt do��czania do jej pierwotnego tekstu licznych zwrotek dodatkowych (w jednym z przekaz�w szesnastowiecznych utw�r liczy ich a� 22), kt�re jednak nie maj� z ni� ani zwi�zku tre�ciowego, ani wersyfikacyjnego. Proces ten rozpocz�ty oko�o 2 po�. XIV w. trwa� do pocz�tku XVI stulecia. Dwie pierwsze zwrotki ko�cz�ce si� refrenem Kyrie eleison s� najstarsze. Pomimo wnikliwych docieka� nie uda�o si� jednak definitywnie okre�li� daty ich powstania. Najcz�ciej przyjmuje si�, �e utw�r powsta� pomi�dzy 1 po�. XIII w. a rokiem 1386 r., na kt�ry przypada koronacja Jagie��y, a za jego to czas�w �piewano ju� j� bowiem powszechnie more majorum czyli obyczajem przodk�w. Nie znany jest r�wnie� autor pie�ni, cho� tradycja od wieku XVI przypisywa�a go �w. Wojciechowi. Zapewne, tak jak wi�kszo�� literatury �redniowiecznej, napisano j� ad maiorem Dei gloriam - ku wi�kszej chwale Bo�ej, a wi�c anonimowo. Nie ulega jednak w�tpliwo�ci, �e by� to najlepszy poeta przed Janem Kochanowskim, zapewne duchowny �yj�cy w o�rodku o wielkim autorytecie, o czym �wiadczy og�lnospo�eczna znajomo�� tekstu. Do ko�ca XV w. by�a pie�ni� ojczyst� - carmen patrium czyli pie�ni� ojc�w nazwa� j� Jan D�ugosz - i bojow�, skoro pierwsze wzmianki o Bogurodzicy m�wi�, i� �piewana by�a w czasie wojny z Krzy�akami w 1410 r. Kanclerz Jan �aski wydaj�c w 1506 r. pierwszy zbi�r praw Kr�lestwa Polskiego tzw. Statut �askiego na wst�pie kaza� umie�ci� Bogurodzic� i jest to pierwszy druk utworu. Tre�� Tak oto brzmi� dwie najstarsze zwrotki pie�� w oryginale i "prze�o�one" na j�zyk wsp�czesny: Bogu rodzica, Dziewica, Bogiem s�awiena Maryja, Twego syna, gospodzina, Matko zwolena Maryja, Zyszczy nam, spu�ci nam, Kyrie eleisone Boga-rodzico, dziewico, b�ogos�awiona Mario! Twego syna - pana matko wybrana, Mario, pozyskaj nam, spu�� nam, kyrie eleison Twego dziela krzciciela, Bo�ycze, Us�ysz g�osy, nape�� my�li cz�owiecze! Us�ysz modlitw�, j�� nosimy, A da� raczy, jego� prosimy, A na �wiecie zbo�ny pobyt, Po �ywocie rajski przebyt! Kyrie eleison Dla twego chrzciciela, Synu bo�y, us�ysz g�osy, spe�nij my�li ludzkie: us�ysz modlitw�, kt�r� zanosimy, a da� racz, o co prosimy: A na �wiecie dobrobyt, po �ywocie - rajski przybytek. Kyrie eleison Tre�� pie�ni to modlitewne pro�by: * w strofie pierwszej: do Matki Boskiej, aby, jako wybrana z wielu przez Boga i zjednoczona z nim w pe�nieniu jego woli, pozyska�a i sk�oni�a ku ludziom przychylno�� swego Syna. * w strofie drugiej: do Bo�yca (Syna Bo�ego, Chrystusa), aby za przyczyn� Jana Chrzciciela wys�ucha� b�aga� o dar bogobojnego �ycia i zbawienia po �mierci. Utw�r cechuje staranny paralelizm. W obydwu strofach wida� uk�ad dwucz�onowy: ka�da sk�ada si� z apostrofy i zdania apelatywnego oraz ko�czy refrenem, podobnie jest z konstrukcj� cz�on�w poszczeg�lnych wers�w, gdzie wezwania i pro�by modlitewne zajmuj� to�same pozycje w jednym wersie: Zyszczy ... spu�ci ... Intelektualny charakter wywodu przypomina porz�dek scholastycznego traktatu naukowego ��cz�cego prawa wiary i rozumu. Matka Boska ukazana jest tu jako adresatka mod��w, po�redniczka pomi�dzy cz�owiekiem a Bogiem, zdolna do odegrania tej funkcji z racji godno�ci przypisanych jej dogmatycznie. Chrystus, B�g i Jan Chrzciciel wsp�tworz� z ni� kr�g postaci, ku kt�rym z kornym b�aganiem zwraca si� zbiorowy podmiot. Taka kompozycja utworu ma swoje odzwierciedlenie w sztuce roma�skiej, wzorcu ikonograficznym zwanym "deesis", charakterystycznym dla Ko�cio�a greckiego (bizantyjskiego). Wed�ug niego majestatycznie wyobra�ony Chrystus - W�adca (Gospodzin) wyst�puje w asy�cie Matki Boskiej (Bogurodzicy) i Jana Chrzciciela (krzciciela), kt�rzy pe�ni� funkcj� po�rednik�w mi�dzy B�stwem a cz�owiekiem. Przyj�ty przez Zach�d wzorzec dotar� do Polski, gdzie najdawniejszym dzi� jego przyk�adem jest fresk w Tumie pod ��czyc� pochodz�cy sprzed 1161 r. Gatunek Dwie pierwsze zwrotki s� tropami do litanijnego Kyrie eleison, kt�re w�r�d eksklamacji (z �ac. "okrzyk", "wykrzyknik") liturgicznych �redniowiecza, obok hebrajskiego Alleluja, by�o jednym z najpopularniejszych zawo�a� - wykonywa� je lud podczas wszystkich obrz�d�w, Tropem w gregoria�skiej liturgii ko�cielnej, szczeg�lnie w wiekach X i XI, okre�la si� retoryczne uzupe�nienie sk�adaj�ce si� z kr�tkich zwrot�w, poprzedzaj�ce �aci�ski tekst kanoniczny. Z czasem owe ozdobniki rozwin�y si� w pe�ne, spojone rymami zdania o wyr�wnanej rytmice, a funkcjonuj�c w kulturze religijnej narodu - usamodzielnia�y si� jako pie�ni wykonywane w j�zykach narodowych. Kszta�t wersyfikacyjny W wierszu zwraca uwag� precyzyjne roz�o�enie tekstu w wersach na r�wnoleg�e odcinki o jednakowej liczbie sylab: Bo- gu- ro- dzi ca dzie- wi- ca, Bo- giem s�a- wie- na Ma- ry- ja 5 3 5 3 Zy- szczy nam spu- �ci nam -- 3 3 S�ysz mo- dli- tw� j�� no- si- my -- -4 4 Konstrukcji tej towarzysz� rymy wewn�trzne: �wiecie - �ywocie i ko�cowe: Bo�ycze - cz�owiecze, nosimy - prosimy, pobyt - przebyt . Wiersz �redniowieczny, tzw. zdaniowo-rymowy (sk�adniowo-intonacyjny), jakim zapisano utw�r, nie przestrzega� jednakowego rozmiaru sylabicznego w ka�dym wersie. Rymy - wsp�brzmienia, bardzo cz�sto uzyskane poprzez powtarzanie formy gramatycznej (rym gramatyczny): prosimy - nosimy s�u�y�y uwydatnianiu zako�czenia ko�cowych odcink�w wersowych - klauzul J�zyk O staro�ytno�ci pie�ni �wiadczy jej s�ownictwo. Do niepowtarzalnych archaizm�w nale��: * Bogurodzica - z pierwszym cz�onem o postaci celownika, ju� w drugim przekazie zmienionej na: Bogarodzica; * unikat przyimka dziela (dla), obcego ju� nawet w Kazaniach �wi�tokrzyskich * bo�yce, co jest wo�aczem od bo�yc (syn Boga) * stary rozka�nik 2 os. l. poj.: zyszczy, spu�ci, raczy * zwyczaj u�ywania mianownika w funkcji wo�acza: rodzica, dziewica, Maryja. Ju� kopi�ci pi�tnastowieczni, nie pojmuj�c zamierzch�ej poprawno�ci i sensu takich wyraz�w, rozmaicie je przekszta�cali. Wszystko to �wiadczy, �e tw�rca pie�ni u�o�y� j� musia� znacznie wcze�niej, ni� powsta� jakikolwiek z ocala�ych zabytk�w polszczyzny �redniowiecznej. Z j�zykiem pie�ni doskonale wsp�brzmi jej melodia, nie wykluczone, �e skomponowana przez tego samego cz�owieka. Melodia s�owa Bogurodzica jest to�sama z melodi� wo�ania Kyrie eleison przy litanii pochodzenia niemieckiego. Inne frazy melodii r�wnie� maj� odpowiedniki w kompozycjach �ywotnych od IX do XVI w. tak w melodii ko�cielnej, jak i �wieckiej. Pierwowzoru ca�o�ci melodii pie�ni nie odnaleziono - jest ona zatem tworem oryginalnym. Pie�� �piewana by�a ch�ralnie jednog�osowo, bez akompaniamentu instrumentalnego. Owa monodia (�piew jednog�osowy) charakterystyczna by�a dla �redniowiecznych chora��w gregoria�skich - �aci�skich �piew�w liturgicznych. Bogurodzica dziewica, Bogiem s�awiena Maryja, Zyszczy nam, spu�ci nam. Kyrieleison. Twego dziela Krzciciela, bo�ycze, Us�ysz g�osy, nape�� my�li cz�owiecze. S�ysz modlitw�, j�� nosimy, A da� raczy, jego� prosimy: A na �wiecie zbo�ny pobyt, Po �ywocie rajski przebyt. Kyrieleison.