2851
Szczegóły | |
---|---|
Tytuł | 2851 |
Rozszerzenie: |
2851 PDF Ebook podgląd online:
Pobierz PDF
Zobacz podgląd 2851 pdf poniżej lub pobierz na swoje urządzenie za darmo bez rejestracji. 2851 Ebook podgląd za darmo w formacie PDF tylko na PDF-X.PL. Niektóre ebooki są ściśle chronione prawem autorskim i rozpowszechnianie ich jest zabronione, więc w takich wypadkach zamiast podglądu możesz jedynie przeczytać informacje, detale, opinie oraz sprawdzić okładkę.
2851 Ebook transkrypt - 20 pierwszych stron:
Josif Brodski
Koci miauk
I
Bardzo chcia�bym m�c rozpocz�� ten monolog z pewnego dystansu lub przynajmniej opatrzy� go na
wst�pie gar�ci� zastrze�e�.. Poniewa� jednak stary ze mnie pies, trudno przychodzi mi nauka nowych sztuczek, na
pewno trudniej ni� zapominanie starych. Spr�buje wiec od razu dobra� si� do ko�ci.
Wiele si� zmieni�o w ci�gu tej mojej psiej s�u�by nadal jednak badanie zjawisk ma, moim zdaniem, wag� i
sens tylko wtedy, gdy prowadzi si� je z zewn�trz. Obraz widziany od �rodka musi by� si�� rzeczy zniekszta�cony, a
zatem ma po�lednie znaczenie mimo swoich aspiracji do statusu dokumentacyjnego. Dobrze to ilustruje ob��d -
obraz lekarza ma wi�ksza przydatno�� od obrazu pacjenta.
Teoretycznie rzecz bior�c, to samo powinno si� odnosi� do "tw�rczo�ci"; tyle ze charakter tego zjawiska
przekre�la mo�liwo�� zaj�cia dogodnego punktu obserwacyjnego do takich bada�. Sam proces obserwacji stawia
obserwatora, najogl�dniej m�wi�c, w pozycji podrz�dnej wobec obserwowanego zjawiska, niezale�nie od tego,
czy pozostaje on w jego �rodku, czy na zewn�trz. Ocena lekarza jest wiec tu, w pewnym sensie, r�wnie b��dna jak
majaki pacjenta.
Kiedy istota mniejsza wypowiada si� na temat wi�kszej, ma to, rzecz jasna, sw�j urok, a jednocze�nie
uczy pokory; zreszt� my tutaj, w tym zak�tku naszej galaktyki, przywykli�my do takiego post�powania.
Mam wiec nadzieje, ze moje opory przed obiektywizacja tw�rczo�ci �wiadcz� nie tyle o braku
skromno�ci z mojej strony, ile w�a�nie o nieistnieniu dogodnego punktu obserwacyjnego, z kt�rego
m�g�bym powiedzie� cos sensownego na ten temat.
Nie mog� �adn� miara uchodzi� za lekarza; jako pacjent za� jestem przypadkiem tak beznadziejnym, ze
trudno mnie bra� powa�nie. Na domiar wszystkiego samo okre�lenie "tw�rczo��"
napawa mnie odraz�, a cz�� tej odrazy przenosi si� na zjawisko, kt�re si� pod nim kryje. Nawet gdybym potrafi�
zag�uszy� g�os swoich zmys��w, kt�re si� przeciwko temu okre�leniu buntuj�, moja wypowied� na temat
tw�rczo�ci b�dzie w najlepszym wypadku przypomina�a zachowanie kota, kt�ry usi�uje z�apa� w�asny ogon.
Nader to z pewno�ci� absorbuj�ce zaj�cie; tyle ze w�wczas powinienem chyba miaucze�.
Zwa�ywszy solipsystyczny charakter wszelkich ludzkich docieka�, by�aby to najuczciwsza reakcja na
poj�cie tw�rczo�ci. Tw�rczo��, widziana z zewn�trz, stanowi przedmiot fascynacji lub zawi�ci; widziana od
�rodka jest bezustann� wprawk� w niepewno�ci oraz nies�ychan� szko�� braku poczucia bezpiecze�stwa. W obu
wypadkach miauk lub jaki� inny nieartyku�owany d�wi�k wydaje si� najbardziej stosown� reakcj� na przywo�anie
poj�cia tw�rczo�ci.
Pozwol� sobie zatem pozby� si� przyspieszonego t�tna lub zapartego tchu, kt�re towarzysz� temu
okre�leniu, innymi s�owy, pozb�d� si� w og�le tego okre�lenia. S�ownik Webster's Collegiate Dictionary definiuje
tw�rczo�� jako zdolno�� tworzenia, postaram si� wi�c trzyma� tej definicji. W ten spos�b mo�e przynajmniej
jeden z nas b�dzie wiedzia�, o czym m�wi, cho� te� nie do ko�ca.
K�opot zaczyna si� wraz z czasownikiem "tworzy�", kt�ry jest w moim przekonaniu uwznio�lon� wersj�
czasownika �wykonywa�", a kt�ry ten sam zas�u�ony s�ownik Webstera t�umaczy jako "powodowa� powstanie
czego". To uwznio�lenie wi��e si� chyba jako� z nasza zdolno�ci� odr�niania znanych od bezprecedensowych
skutk�w naszych zabieg6w. Zatem wszystkie rzeczy znane si� w y k o n u j e; nieznane za� lub bezprecedensowe
si� t w o r z y.
�aden jednak uczciwy rzemie�lnik ani tw�rca nie wie w trakcie pracy, czy wykonuje, czy tworzy. Na
jakim� etapie mo�e go ogarn�� takie lub inne mgliste przeczucie, mo�e go wr�cz tkn��, �e robi co� nowego albo
wyj�tkowego jako�ciowo, ale w rzeczywisto�ci istnieje dla niego tylko sama praca, sam proces tworzenia. Proces
jest wa�niejszy od skutku, cho�by dlatego, ze drugi nie jest mo�liwy bez pierwszego.
Tym, czy na ostatku wy�oni si� co� nowego jako�ciowo, rz�dzi przypadek. St�d brak widomych r�nic
mi�dzy tw�rc� a obserwatorem, mi�dzy artyst� a odbiorc�. W najlepszym wypadku pierwszy b�dzie si� wyr�nia�
z t�umu na przyj�ciu d�u�szymi w�osami lub ekstrawagancja stroju, chocia� w dzisiejszych czasach mo�e si� te�
zdarzy� sytuacja odwrotna. Tak czy owak, po zako�czeniu pracy tw�rca mo�e si� wmiesza� w kr�g obserwator�w
a nawet spojrze� na swoj� prac� z ich perspektywy albo przej�� ich s�ownictwo. Ma�o jednak prawdopodobne, �e
po powrocie do pracowni, gabinetu czy nawet laboratorium, b�dzie pr�bowa� przechrzci� swoje narz�dzia.
M�wi si� "robi�", a nie "tworz�". Ten dob�r czasownika odzwierciedla nie tylko skromno��, lecz r�wnie�
r�nice mi�dzy cechem a rynkiem, gdy� jedynie obserwator mo�e ustali� r�nice mi�dzy wykonawstwem a
tw�rczo�ci� i to dopiero po czasie. Klientela rekrutuje si� w�a�nie z postronnych obserwator�w, dlatego rze�biarz
rzadko kupuje prace innych rze�biarzy. Ka�da jednak dyskusja na temat tw�rczo�ci, cho�by najbardziej wnikliwa,
jest zatem dyskusj� rynkow�. Uznanie jednego artysty dla geniuszu drugiego sprowadza si� w gruncie rzeczy do
uznania pot�gi przypadku, a takie zapewne przemy�lno�ci drugiego artysty w kreowaniu sytuacji, do kt�rych �w
przypadek mo�e wtargn��.
Mam nadzieje, ze kwituje to aspekt "wykonywania" z definicji w Websterze. Zajmijmy si� teraz
"zdolno�ci�". Pojecie zdolno�ci wynika z do�wiadczenia. Teoretycznie rzecz bior�c, wraz ze wzrostem
do�wiadczenia ro�nie nasze poczucie bezpiecze�stwa co do w�asnych zdolno�ci. W rzeczywisto�ci (chyba
zar�wno w sztuce, jak i w naukach �cis�ych) do�wiadczenie oraz towarzysz�ca mu rutyna s� najgorszymi wrogami
tw�rcy
Im wi�kszy kto� odnosi sukces, tym mniej jest pewien skutk�w, kiedy zabiera si� do czego� nowego. Im
wi�ksze kto� na przyk�ad stworzy� niedawno arcydzie�o, tym mniejsze prawdopodobie�stwo, �e jutro powt�rzy
sw�j wyczyn. Innymi s�owy - tym skwapliwiej b�dzie kwestionowa� w�asne zdolno�ci . Opatrujemy pojecie
zdolno�ci w g�owie wiecznym znakiem zapytania, tote� zaczynamy z wolna postrzega� swoj� prac� jako
nieustanny wysi�ek, �eby ten znak zapytania wymaza�. Dotyczy to szczeg�lnie os�b zajmuj�cych si� literatur�,
zw�aszcza poezj�, kt�ra w odr�nieniu od innych dziedzin sztuki, musi mie� uchwytny sens.
Cho�by�my jednak przyozdobili zdolno�ci wykrzyknikiem, nie mamy �adnej gwarancji, ze ka�de ich
uruchomienie zaowocuje wyl�garni� arcydzie�. Znamy przecie� ca�� armi� wybitnie utalentowanych tw�rc�w i
uczonych, kt�rzy nie tworz� nic wa�kiego. Okresy posuchy, niemoc tw�rcza i praca le��ca od�ogiem to wierni
druhowie praktycznie wszystkich znanych geniuszy, a wszyscy srodze nad nimi lamentuj� tak samo zreszt� jak
arty�ci ni�szych lot�w. Zdarza si�, ze galeria podpisuje kontrakt z tw�rc� albo plac�wka naukowa z badaczem, po
czym stwierdza, ze jego dokonania s� nader mizerne.
Innymi s�owy, zdolno�ci nie da si� zredukowa� ani do wprawy, ani do werwy jednostki, ani tym bardziej
do sprzyjaj�cych warunk�w tw�rcy, jego sytuacji finansowej czy �rodowiska. Gdyby by�o inaczej, mieliby�my
znacznie wi�ksz� liczb� arcydzie�, ni� mamy. Kr�tko m�wi�c, liczba os�b, kt�re tylko w tym stuleciu po�wi�ci�y si�
sztuce i nauce jest tak nieproporcjonalna do wybitnych osi�gni��, �e kusi nas, by postawi� znak r�wno�ci mi�dzy
zdolno�ciami a przypadkiem.
Wygl�da na to, �e przypadek gnie�dzi si� przytulnie w cz�onach definicji tw�rczo�ci zamieszczonej w
s�owniku Webstera. Do tego stopnia, ze nachodzi mnie my�l, i� termin "tw�rczo��" okre�la nie tyle si�� sprawcz�
cz�owieka, ile w�a�ciwo�� tworzywa, do kt6rego si� t� si�� przyk�ada� mo�e brzydota tego terminu znajduje w
ko�cu swoje uzasadnienie albowiem wyra�a on podatno�� b�d� uleg�o�� materii nieo�ywionej. Mo�e nie bez
kozery Ten, kt�ry pierwszy bawi� si� t� materi�, zyska� miano Stw�rcy. A stad ju� tylko krok do tw�rczo�ci.
Roztrz�saj�c definicje Webstera, warto j� chyba opatrzy� jak�� przydawk�. Poniewa� has�o "zdolno��
wykonywania" implikuje pewien nieuchwytny op�r, trzeba by je chyba uzupe�ni� rzeczowym okre�leniem "wojna
z przypadkiem" Nasuwa si� tu, oczywi�cie, trafne pytanie, co jest pierwsze - tworzywo czy tw�rca? Mimo ca�ej
naszej rzekomej pokory odpowied� w naszym zak�tku galaktyki nie ulega kwestii a przy tym pobrzmiewa pycha.
Drugie - zreszt� znacznie bardziej trafne pytanie - brzmi, o czyim przypadku to mowa: tw�rcy czy tworzywa?
Ani pycha, ani pokora nie pomog� nam tego rozstrzygn��. By� mo�e pr�ba odpowiedzi na to pytanie
wymaga wyzbycia si� poj�cia cnoty. Przecie� zawsze nas to korci�o. Skorzystajmy wi�c z tej sposobno�ci - nie
tyle dla dobra docieka� naukowych, ile dla obrony reputacji Webstera.
Obawiam si�, �e nie obejdzie si� tu bez przypisu.
II
Poniewa� ludzie s� bytami sko�czonymi, ich system przyczynowo�ci ma charakter linearny, pe�en
autoodniesie�. To samo dotyczy koncepcji przypadku, albowiem przypadek nie jest wolny od przyczyn; stanowi
jedynie chwilowa ingerencj� innego systemu przyczynowego, cho�by o najbardziej aberracyjnej strukturze, w
nasz w�asny. Ju� samo istnienie tego terminu, nie m�wi�c o r�norodno�ci towarzysz�cych mu epitet6w wskazuje
na to, ze nasze koncepcje porz�dku i przypadku s� z gruntu antropomorficzne.
Gdyby zakres ludzkich docieka� ogranicza� si� do kr�lestwa zwierz�t, wszystko by�oby w porz�dku. Tak
jednak nie jest; cz�owiek si�ga znacznie dalej, a co gorsza upiera si� przy tym, by pozna� prawd�. Samo pojecie
prawdy tez zreszt� jest antropomorficzne i zak�ada, �e przedmiot docieka� - to znaczy �wiat - wzbrania si� przed
ujawnieniem fakt�w lub wr�cz posuwa do jawnego oszustwa.
St�d rozmaito�� dyscyplin naukowych, kt�re zg��biaj� �wiat tak drobiazgowo, ze ich gorliwo�� -
wyra�aj�c� si� zw�aszcza w j�zyku - mo�na por�wna� do tortur. W ka�dym razie, je�eli dot�d nie poznano prawdy
na temat rzeczy, trzeba to z�o�y� na karb wyj�tkowego oporu �wiata, a nie na brak stara� w tym wzgl�dzie. Mo�na
to r�wnie� wyja�ni� brakiem prawdy; brakiem, kt�rego nie chcemy przyj�� do wiadomo�ci ze wzgl�du na jego
drastyczne skutki dla naszej etyki.
Etyka - albo, ujmuj�c rzecz mniej wznio�le, za to mo�e bardziej dobitnie, czysta eschatologia - mia�aby
by� narz�dziem nauki? Niewykluczone; tak czy owak dociekania cz�owieka sprowadzaj� si� w gruncie rzeczy do
pyta� stawianych przez byty o�ywione pod adresem nieo�ywionych. Nic dziwnego, ze wyniki tych indagacji nie
przynosz� ostatecznych rozstrzygni��; jeszcze mniej nas dziwi, �e metody oraz j�zyk stosowane w tych badaniach
coraz bardziej przypominaj� rzeczon� materi�.
Idea�em by�oby chyba, gdyby byty o�ywione i nieo�ywione zamieni�y si� miejscami. Spodoba�oby si� to
z pewno�ci� owemu beznami�tnemu uczonemu, kt6ry tak wysoko ceni sobie obiektywizm. Niestety, nie ma co na
to czeka�, gdy� �wiat nieo�ywiony nie wykazuje �adnego zainteresowania �wiatem o�ywionym: �wiat nie
interesuje si� zamieszkuj�cymi go lud�mi. Chyba �e, oczywi�cie, przypiszemy mu boskie pochodzenie, kt�rego
jako� od kilku tysi�cy lat nie potrafimy dowie��.
Je�li faktycznie istnieje prawda na temat rzeczy, to zwa�ywszy nasze tak p�ne zjawienie si� na tym
�wiecie, to prawda musi by� nieludzka. Musi przekre�la� nasze poj�cie przyczynowo�ci, czy to aberracyjne, czy
nie, jak r�wnie� poj�cie przypadku. To samo dotyczy naszych domys��w na to pochodzenia �wiata, czy jest
boskie, czy molekularne, czy i takie, i takie - �ywotno�� danej koncepcji zale�y od �ywotno�ci jej wyznawc�w.
Innymi s�owy, nasze dociekania maj� charakter nad wyraz solipsystyczny. Albowiem jedyn� p�aszczyzn� zamiany
miejsc byt�w o�ywionych z nieo�ywionymi jest fizyczny koniec tych pierwszych - tam, gdzie cz�owiek w��cza si�,
by tak rzec, w materi�.
Mo�na poszerzy� jednak do pewnego stopnia zakres tych docieka�, wyobra�aj�c sobie, �e to nie byty
o�ywione badaj� nieo�ywione, lecz odwrotnie. Ma to sw�j wyd�wi�k metafizyczny, nawet niebagatelny. Trudno,
oczywi�cie, na takich podstawach zbudowa� nauk� czy religie. Ale nie mo�na czego� takiego wykluczy�, cho�by
d1atego, ze takie rozwi�zanie pozwoli�oby naszemu poj�ciu przyczynowo�ci pozosta� nietkni�tym. Nie m�wi�c ju�
o poj�ciu przypadku.
Co mog�oby interesowa� niesko�czono�� w bytach sko�czonych? To, jak byty sko�czone modyfikuj�
w�asn� etyk�? Przecie� etyka si�� rzeczy zawiera swoje przeciwie�stwo. Czy�by byt niesko�czony mia� wystawia�
ludzk� eschatologi� na jeszcze wi�ksz� pr�b�? Nietrudno przewidzie� skutki takiego posuni�cia. Po co wi�c byt
niesko�czony mia�by popatrywa� na byt sko�czony?
Mo�e z t�sknoty bytu niesko�czonego za sko�czon� przesz�o�ci�, je�eli kiedykolwiek takowa mia�?
Mo�e po to, by zobaczy�, jak ten nieszcz�sny byt sko�czony wci�� podejmuje swe zmagania mimo
obezw�adniaj�cego braku szans na wygran�? By stwierdzi�, jak bardzo �w byt sko�czony, ze swymi
mikroskopami i teleskopami, kopu�ami obserwatori�w i ko�cio��w, zbli�y si� do poj�cia ogromu owej nier�wno�ci
szans?
I jak zareagowa�by byt niesko�czony, gdyby byt sko�czony dowi�d�, �e potrafi ods�ania� jego
tajemnice? Co w�wczas przedsi�wzi��by, zwa�ywszy, �e jego repertuar ogranicza si� do wyboru mi�dzy kar� a
dobrotliwo�ci�? Poniewa� za� mniej jeste�my obeznani z dobrotliwo�ci�, jak� form� mog�aby ona przybra�?
Gdyby to by�a, na przyk�ad, jak�� odmiana �ycia wiecznego, raj, utopia, gdzie nic nigdy si� nie ko�czy,
co wtedy pocz�� z tymi, kt�rzy nigdy tam nie dotr�? A gdyby�my mogli ich wskrzesi�, co by si� sta�o z naszym
poj�ciem przypadkowo�ci, nie m�wi�c ju� o przypadku? A mo�e w�a�nie mo�liwo�� ich wskrzeszenia, mo�liwo��,
by �ywi spotkali umar�ych, sk�ada si� na sens przypadku? I czy szansa na to, �eby byt sko�czony sta� si�
niesko�czony, nie jest r�wnoznaczna ze zmian� bytu o�ywionego w nieo�ywiony? Ale czy jest to awans?
Czy mo�e byt nieo�ywiony wydaje si� taki jedynie bytowi sko�czonemu? A je�eli doprawdy nie
ma r�nicy, pomin�wszy kilka nie ujawnionych dot�d tajemnic, gdzie - po ich ods�oni�ciu - b�dziemy
wszyscy mieszkali? Czy gdyby�my mieli wyb�r, mogliby�my przemieszcza� si� z niesko�czono�ci do
sko�czono�ci i z powrotem? Jaki �rodek lokomocji m�g�by ��czy� to dwie domeny? Mo�e zastrzyk? A
gdyby�my zdo�ali zatrze� r�nic� miedzy sko�czono�ci� a niesko�czono�ci�, to czy obchodzi�oby nas,
gdzie jeste�my? Czy nie oznacza�oby to, najogl�dniej m�wi�c, kresu nauki, by nie wspomnie� o religii?
Czy inspiruje pana Wittgenstein? - spyta czytelnik.
Fakt rozszyfrowania solipsystycznego charakteru docieka� ludzkich nie powinien, rzecz jasna, poci�ga�
za sob� prohibicyjnego prawodawstwa ograniczaj�cego zasi�g tych docieka�. Nie zda ono egzaminu - podobnie
jak nie zda egzaminu �adne prawo oparte na uznaniu istnienia ludzkich u�omno�ci. Co wi�cej, ka�dy prawodawca,
zw�aszcza ten nierozszyfrowany, powinien ze swej strony przez ca�y czar zdawa� sobie spraw� z r�wnie
solipsystycznego charakteru owego prawa, kt�re usi�uje przeforsowa�.
A jednak, roztropniej i korzystniej by�oby przyzna�, wszystkie nasze wnioski na temat �wiata
zewn�trznego, i ` nie z wnioskami na temat jego pochodzenia, odbijaj� jedynie b�d� wyra�aj� nasz� to�samo��
fizyczn�.
Albowiem istot� ka�dego odkrycia lub, szerzej, prawdy jako takiej jest nasze ich poznanie. Kiedy stajemy
wobec obserwacji a1bo wniosku wspartego dowodami, wo�amy: "Tak, to prawda!" Innymi s�owy, uznajemy za
w�asne co�, co podsuni�to nam do zbadania. Poznanie to w ko�cu nic innego jak identyfikacja rzeczywisto�ci
wewn�trznej z zewn�trzn� - wpuszczenie drugiej do pierwszej. �eby jednak zyska� wst�p do wewn�trznego
sanktuarium (w tym wypadku - umys�u), go�� musi si� odznacza� przynajmniej pewnymi cechami strukturalnymi
podobnymi do cech gospodarza.
Ten wym�g t�umaczy wielki sukces rozmaitych bada� mikrokosmicznych, poniewa� wszystkie te kom�rki
i cz�steczki pi�knie odzwierciedlaj� nasze poczucie warto�ci. Pomin�wszy jednak pokor�, gdy wreszcie wdzi�czny
go�� w drodze rewan�u zaprasza �askawego gospodarza do siebie, ten nierzadko czuje si� jak u siebie w tej
teoretycznie obcej siedzibie; czasem wynosi nawet spore korzy�ci z pobytu w wiosce Nauk Stosowanych, bo
wraca z niej a to z ampu�k� penicyliny, a to ze zbiornikiem paliwa uchybiaj�cego sile ci�ko�ci.
Innymi s�owy, �eby cokolwiek pozna�, trzeba mie� czym to pozna�, trzeba mie� co�, co umo�liwi akt
poznania. Narz�dziem, kt�re w naszym przekonaniu zajmuje si� poznaniem, jest nasz m�zg. M�zg jednak nie jest
bytem autonomicznym - dzia�a jedynie w po��czeniu z reszt� naszego systemu fizjologicznego. Ponadto zdajemy
sobie do�� wyra�nie spraw� ze zdolno�ci naszego m�zgu nie tylko do wch�aniania koncepcji dotycz�cych �wiata
zewn�trznego, lecz r�wnie� do ich wytwarzania; mamy r�wnie� �wiadomo�� tego, i� owa zdolno�� zale�y r�wnie�
poniek�d od funkcjonowania motoryki lub metabolizmu.
Ju� samo to wystarczy, �eby podejrzewa� istnienie analogii miedzy istot� dociekaj�c� i przedmiotem
docieka�, a podejrzenie cz�sto jest matk� prawdy. W ka�dym razie wystarczy, �eby dopatrze� si� widomego
podobie�stwa mi�dzy obiektem bada� a uk�adem kom�rkowym badacza. Jest to, rzecz jasna, zrozumia�e samo
przez si�, cho�by dlatego, �e jeste�my jak najbardziej z tego �wiata - przynajmniej tak g�osi nasza teoria
ewolucyjna.
Nic wiec dziwnego, ze potrafimy odkrywa� lub wyodr�bnia� pewne prawdy o tym �wiecie. Id�c dalej tym
tropem mo�na wr�cz uzna� termin "odkrycie" za swoisty lapsus j�zykowy, podobnie jak terminy "rozpoznanie",
"przyj�cie do wiadomo�ci", "identyfikacja" itp.
Mo�na wr�cz domniemywa�, ze to, co zwykli�my nazywa� odkryciem, jest tylko i wy��cznie projekcj�
tego, co mamy w �rodku, na to, co znajduje si� na zewn�trz. �e rzeczywisto�� fizyczna swiata/przyrody/czy jak-
kto-woli-to-nazwa� jest tylko ekranem - albo, powiedzmy, murem - na kt�rym wypisano wielkimi b�d� ma�ymi
literami nasze imperatywy lub nieregularno�ci struktura1ne. �e �wiat zewn�trzny jest tab1ic� szkoln� albo tablic�
rezonansow� naszych pomys��w oraz domys��w na temat naszej w�asnej, na og� niezrozumia�ej, tkanki.
�e, w ostatecznym rozrachunku, cz�owiek nie tyle czerpie wiedze z zewn�trz, ile wydziela j� z siebie. �e
dociekania ludzkie stanowi� obw�d zamkni�ty, do kt�rego nie w�amie si� �aden Byt Najwy�szy ani �aden
alternatywny system inteligencji. A gdyby mog�y si� w�ama�, nie spotka�yby si� z �yczliwym przyj�ciem, cho�by
dlatego, ze On albo ten system staliby si� w�wczas jednym z nas, a my ju� mamy dosy� takich jak my sami.
Niech wiec lepiej pozostan� w sferze prawdopodobie�stwa, w domenie przypadku. Poza tym, jak jeden z
nich powiedzia�: "Kr�lestwo moje nie jest z tego �wiata". Mimo swej najbardziej nawet skandalicznej reputacji
prawdopodobie�stwo nigdy nie wpu�ci mi�dzy nas �adnego z nich, albowiem prawdopodobie�stwo nie ma
sk�onno�ci samob�jczych. Skoro z braku lepszego lokum zagnie�dzi�o si� w naszych umys�ach, na pewno nie
zechce zniszczy� swojej jedynej kwatery.
A skoro niesko�czono�� ma w nas swoj� widowni�, prawdopodobie�stwo z pewno�ci� do�o�y
wszelkich stara� �eby przedstawi� niesko�czono�� jako perspektyw� moraln� zw�aszcza w �wietle czekaj�cego
nas tam wkroczenia.
W tym celu mo�e nawet zes�a� Mesjasza, albowiem zdani tylko na siebie mamy spore trudno�ci z etyk�,
nawet je�eli dotyczy jedynie naszej wyra�nie ograniczonej egzystencji. Przypadek mo�e sprawi�, �e ten Mesjasz
zjawi si� w dowolnym przebraniu, niekoniecznie na obraz i podobie�stwo cz�owieka. Mo�e, na przyk�ad, nadej�� w
postaci jakiej� koncepcji naukowej, jakiego� prze�omu mikrobiologicznego, kt�ry og�osi zbawienie jednostki na
drodze powszechnej reakcji �a�cuchowej we wszech�wiecie, wymagaj�cej bezpiecze�stwa wszystkich, aby kto�
jeden m�g� dost�pi� wieczno�ci i vice versa.
Zdarza�y si� ju� dziwniejsze rzeczy. Tak czy owak, we wszystkim, co poszerza nasze bezpiecze�stwo w
�yciu albo daje nadzieje na jego przed�u�enie, nale�y upatrywa� nadprzyrodzonych �r�de�, albowiem przyroda
wcale nam nie sprzyja ani nie napawa nas otuch�. Z drugiej strony, je�li ju� trzeba wybiera� miedzy nauk� a
wyznaniami, chyba lepiej trzyma� si� nauki, bo wyznania zbyt du�o siej� po�r�d nas niezgody.
Usi�uj� jedynie powiedzie�, ze gdyby doprawdy zjawi� si� w�r�d nas nowy Mesjasz, istnieje pewna
szansa, �e wiedzia� by nieco wi�cej na temat fizyki j�drowej czy mikrobiologii - zw�aszcza wirusologii - ni� my
wiemy dzisiaj. Ta wiedza by�aby, rzecz jasna, znacznie bardziej przydatna nam tutaj ni� w �yciu wiecznym, ale na
razie musimy si� zadowoli� tym, co mamy.
M�g�by to by� istotnie dobry sprawdzian dla prawdopodobie�stwa, a zw�aszcza dla przypadku,
albowiem linearny system przyczynowo�ci prowadzi nas wprost do zguby. Zastan�wmy si�, czy przypadek
rzeczywi�cie jest poj�ciem niezale�nym. Zastan�wmy si�, czy jest czym� wi�cej ni� natkni�ciem si� na gwiazd�
filmow� w podmiejskim barze albo wygran� na loterii. Wszystko zale�y, oczywi�cie, od wysoko�ci wygranej -
du�a wygrana mo�e wszak graniczy� ze zbawieniem.
Ale czy inspiruje pana Wittgenstein, dopytuje si� z uporem czytelnik.
Nie, nie Wittgenstein, odpowiadam. Po prostu Frankenstein.
Koniec przypisu.
III
Je�eli wi�c jeste�my cz�ci� �wiata przyrody (na co wskazuje nasza budowa kom�rkowa), je�eli stan
o�ywienia jest aspektem stanu nieo�ywienia, to w�wczas przypadek odnosz�cy si� do wykonawcy odnosi si�
r�wnie� do tworzywa, jakim jest materia. By� mo�e okre�lenie "zdolno�� tworzenia" ze s�ownika Webstera zawiera
w sobie ni mniej, ni wi�cej tylko pr�by materii, by wyrazi� siebie. Poniewa� tw�rca (a wraz z nim ca�y ludzki r�d)
jest niesko�czenie ma�ym okruchem materii, jej pr�by artykulacji musza by� nader rzadkie i bardzo od siebie
oddalone. Ich sporadyczno�� jest proporcjonalna do liczby odpowiednich wyrazicieli, kt�rych odpowiednio��,
r�wnoznaczna z gotowo�ci� wychwytywania nie-ludzkich prawd, nosi w naszym j�zyku miano geniuszu. W�a�nie
to sporadyczno�� jest matk� przypadku.
Zgodnie jednak z moim przypuszczeniem, materia znajduje upust w nauce i sztuce jedynie pod jakim�
przymusem. Mo�e to zakrawa� na fantazj� antropomorficzn�, ale nasz uk�ad kom�rkowy uprawnia nas do takiego
folgowania sobie. Zm�czenie materia�u, jego wytarcie si� lub przesycenie czasem to - po�r�d wielu innych mniej
lub bardziej zrozumia�ych proces�w - co�, co potwierdza istnienie przypadku, a co rejestruj� urz�dzenia
laboratoryjne albo nie mniej czu�e pi�ro poety lirycznego. W obu przypadkach mamy do czynienia z efektem
kr�g�w rozchodz�cych si� po wodzie.
W tym sensie zdolno�� tworzenia jest zdolno�ci� biern� - reakcj� ziarnka piasku na horyzont. Bo chyba
si� nie myl�, �e w�a�nie poczucie otwartego przed nami horyzontu budzi podziw w dziele sztuki lub w
prze�omowym odkryciu naukowym. Mniejszych dokona� nie opatrujemy mianem wyj�tkowych, 1ecz pospolitych.
Innymi s�owy, zdolno�� tworzenia zale�y od horyzontu, a nie od czyjej� determinacji, ambicji czy przygotowania.
Zatem analiza tej zdolno�ci wy��cznie z naszej perspektywy jest z gruntu b��dna i niewiele wnosi.
"Tw�rczo��" to odpowied� rozleg�ej pla�y na zagarni�cie przez ocean ziarnka piasku. Je�eli wydaje si� to
komu� nazbyt tragiczne lub nazbyt wznios�e, to tylko znaczy, ze znajduje si� za daleko od morza, na wydmach.
Poj�cie szcz�cia a1bo przypadku w wydaniu artysty b�d� naukowca odzwiercied1a zasadniczo jego blisko�� do
wody lub, jak kto woli, do materii.
Teoretycznie mo�na ten dystans zmniejsza� si�� woli; w praktyce jednak odbywa si� to prawie zawsze
bez udzia�u cz�owieka. �adna ilo�� przeprowadzonych bada� ani skonsumowanych kalorii, kofeiny, alkoholu czy
tytoniu nie przybli�y owego ziarnka piasku do przybrze�nych grzywaczy. Wszystko zale�y od fal rozbijaj�cych si�
o brzeg, to znaczy rozgrywa si� we w�asnym czasie materii, kt�ry przes�dza niepodzielnie o erozji tej tak zwanej
pla�y. Stad cala gadanina o boskiej interwencji, prze�omach i tym podobnych. Ale niby dla kogo to ma by�
prze�om?
Je�eli poezja wypada w tym kontek�cie ciut lepiej, to dlatego, �e j�zyk jest, �e si� tak wyra��, pierwsz�
lini� informacji �wiata nieo�ywionego na sw�j temat skierowan� w stron� �wiata o�ywionego. Aby uj�� rzecz
mo�e troch� mniej polemicznie, j�zyk jest rozcie�czonym aspektem materii. Wpasowuj�c go w harmoni�, albo
zreszt� dysharmoni� poeta - na og� bezwiednie - wparowuje w sfer� materii - lub, jak kto woli, czystego czasu -
szybciej mo�na tego dokona� w jakiejkolwiek innej profesji. Wiersz - nade wszystko wiersz z powtarzaj�cym si�
uk�adem stroficznym - niemal nieodzownie wytwarza si�� od�rodkowa, kt�rej promie� wci�� rozszerzaj�cy sw�j
zasi�g wypycha poet� znacznie dalej poza jego pierwotny cel.
W�a�nie owa niemo�no�� przewidzenia, dok�d si� dotrze, jak r�wnie� zapewne wynik�a st�d
wdzi�czno��, ka�� poecie uwa�a� jego zdolno�� "wytwarzania" za biern� umiej�tno��. Bezmiar tego, co si� przed
nim rozci�ga, przekre�la mo�liwo�� przyj�cia jakiejkolwiek innej postawy wobec w�asnych regularnych b�d�
nieregularnych dzia�a�; a z pewno�ci� przekre�la poj�cie tw�rczo�ci. Nie spos�b bowiem m�wi� o tw�rczo�ci
wobec tego, co budzi w nas groz�.
* Odczyt wyg�oszony na sympozjum zorganizowanym przez Fundacje Tw�rczo�ci i Przyw�dztwa. kt�re odby�o
si� w styczniu 1995 roku w Zermatt w Szwajcarii.