ALEKSANDER HULEK REHABILITACJA OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH W POLSCE I ZA GRANIC� w �wietle przepis�w prawnych INSTYTUT WYDAWNICZY ZWI�ZK�W ZAWODOWYCH WARSZAWA 1981 A. Hulek: Rehabilitation of disabled persons in Poland and abroad as reflected in legislations Projekt ok�adki Robert Budecki Fotografie Lech Szyma�ski Redaktor Tadeusz Libera Redaktor techniczny Krystyna �l�zak Korektor Maria Bielawska ISBN 83-202-0139-x COPYRIGHT BY INSTYTUT WYDAWNICZY ZWI�ZK�W ZAWODOWYCH, WARSZAWA 1981 INSTYTUT WYDAWNICZY ZWI�ZK�W ZAWODOWYCH WARSZAWA 1981 Wydanie I. Naklad W50+250 egz. Ark. wyd. 4,5; ar/c. druk 4 5/A1 Oddano do sk�adania 12.V.W81 r. Podpisano do druhu w pa�dzierniku 19S; v. Druk zako�czono w listopadzie 1981 r. Papier ilustr kl V 71 c 82X104. Nr prod. Ww/404/RSISO. Zam. 341/81. L-17. Cena z�' 1S.- '" DRUKARNIA INSTYTUTU WYDAWNICZEGO ZWI�ZK�W ZAWODOWYCH OD AUTORA W niniejszej pracy stara�em si� przedstawi� tre�ci przepis�w prawnych normuj�cych rehabilitacj� inwalid�w i innych os�b niepe�nosprawnych w Polsce i za granic�. Aby da� mo�liwie pe�ny obraz tego zagadnienia zebra�em obowi�zuj�ce w latach 70-ych przepisy z 42 kraj�w. Uwzgl�dni�em ustawodawstwo europejskie, australijskie, kanadyjskie, nowozelandzkie, Stan�w Zjednoczonych i niekt�rych kraj�w rozwijaj�cych si�. Skupi�em si� na tych najwa�niejszych zagadnieniach, kt�re mog� by� przydatne u nas w przysz�o�ci. Analizy przepis�w prawnych dokonuj� po raz czwarty. Pierwszy raz uczyni�em to w 1963 r. w ONZ, pe�ni�c funkcj� kierownika dzia�u rehabilitacji inwalid�w. Obj��em ni� przepisy prawne og�oszone w latach 40-ych i 50-ych w 17 krajach. Regulowa�y one w�wczas w zasadzie problematyk� inwalid�w wojennych, wojskowych i pracy, i ich rehabilitacj�. Dotyczy�y g��wnie os�b z uszkodzeniami narz�d�w ruchu, chorych na gru�lic�, niewidomych i g�uchych. Wyniki tej analizy opublikowa�a ONZ w tomie pt. Study on legislative and administrative aspect of rehabilitation of the Disabled in selected Coun-tries (Studia nad prawnym i administracyjnym aspektem rehabilitacji inwalid�w w wybranych krajach). Drugi raz tego zadania podj��em si� w 1971 r. w zwi�zku z europejsk� konferencj� zorganizowan� na temat legislacji w rehabilitacji przez Mi�dzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji Inwalid�w. W pracy przedstawionej na tej konferencji stara�em si� wykaza�, �e obowi�zuj�ce w�wczas przepisy prawne w zakresie opieki nad inwalidami, wp�ywaj� na korzystanie przez nich z rehabilitacji w spos�b niejednolity, a niejednokrotnie hamuj� im do niej dost�p. Materia�y zatytu�owane Rehabilitacja inwalid�w w �wietle obowi�zuj�cych przepis�w prawnych ukaza�y si� drukiem w "Pracy i Zabezpieczeniu Spo�ecznym" 1972, nr 9, 10 i 11. Po raz trzeci analizy przepis�w prawnych podj��em si� wraz z kolegami z Departamentu Rehabilitacji Minister- 3 stwa Zdrowia i Opieki Spo�ecznej w 1972 r. Celem naszym by�o zaprezentowanie zagranicy polskich przepis�w prawnych o rehabilitacji i innych form opieki nad osobami trwale poszkodowanymi na zdrowiu. Ju� w�wczas pod tym wzgl�dem nale�eli�my do czo��wki �wiata. Owocem tych prac by�o opublikowanie ksi��ki pt. Legislative aspect of rehabilitation in Poland. Obecnej analizy przepis�w prawnych dokona�em z inicjatywy Komitetu do Spraw Rehabilitacji i Readaptacji Cz�owieka PAN. Czyni�em to w sytuacji, kiedy rehabilitacja tak u nas, jak i w wielu innych krajach, 'ma du�y dorobek i sta�a si� integraln� cz�ci� polityki spo�ecznej, o�wiatowej i gospodarczej pa�stwa. Obejmuj?" obecnie inwalid�w i inne osoby niepe�nosprawne bez wzgl�du na przyczyny upo�ledzenia, prowadzona jest wielokierunkowo i przy stosowaniu zdobyczy nauk biologicznych, spo�ecznych i technicznych. Analiza przepis�w prawnych da�a mi jako humani�cie wiele zadowolenia. Przepisy prawne w spos�b zwi�z�y i prosty nios� w .sobie wiele tre�ci. S�dz�, �e praca ta b�dzie przydatna w dyskusji prowadzonej u nas nad przysz�ym ustawodawstwem z zakresu rehabilitacji os�b poszkodowanych na zdrowiu. WST�P Przepisy prawne o rehabilitacji pojawi�y si�" na szersz� skal� w latach czterdziestych i pi��dziesi�tych. W tym okresie rz�dy wielu pa�stw poczu�y si� szczeg�lnie odpowiedzialne za racjonalne rozwi�zywanie istotnych problem�w i zaspokajanie potrzeb setek tysi�cy os�b - ofiar wojny - zar�wno wojskowych, jak i cywilnych. Stopniowo i los innych inwalid�w, i os�b trwale poszkodowanych na zdrowiu1 stanowi� o presti�u czynnik�w kieruj�cych �yciem spo�ecznym i politycznym. W pa�stwach socjalistycznych pomoc inwalidom i innym osobom niepe�nosprawnym, zabezpieczona odpowiednimi przepisami .prawnymi, od samego pocz�tku opiera�a si� na za�o�eniach humanitaryzmu socjalistycznego. Punktem wyj�cia by�o i nadal pozostaje za�o�enie, �e osoby te maj� takie same prawa do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb, co i pe�nosprawni. Takie by�y przes�anki przyj�te w tym zakresie od samego pocz�tku w polityce socjalnej, o�wiatowej i gospodarczej naszego pa�stwa. W niekt�rych pa�stwach kapitalistycznych pobudk� do normowania �ycia os�b poszkodowanych na zdrowiu, obejmowania ich opiek� socjaln� i rehabilitacj� by�a i jest nadal inicjatywa organizacji spo�ecznych i wybitnych jednostek oraz ch�� usuwania ra��cych nier�wno�ci spo�ecznych przed wymaganiami w tym zakresie mi�dzynarodowych organizacji rz�dowych i woluntarnychy takich jak Organizacja Narod�w Zjednoczonych (ONZ), Mi�dzynarodowa Organizacja Pracy (MOP), UNESCO, Mi�dzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji Inwalid�w, �wiatowa Rada do Spraw Niewidomych, �wiatowa Federacja G�uchych i inne. Rozw�j rehabilitacji nast�powa� cz�sto bez wnikania w istotne przyczyny trudnej spo�eczno-ekonomicznej sytuacji os�b trwale poszkodowanych na zdr.owiu. Charakter motywacji w rozwijaniu tej nowej dyscypliny w r�nych systemach polityczno-spo�ecznych i o�wia- 1 W pracy zamiennie b�d� u�ywane terminy: inwalida, osoba trwale poszkodowana na zdrowiu, niepe�nosprawna i z odchyleniem od normy. towych nadal ci��y na post�pie rehabilitacji, jej zakresie, jako�ci us�ug i �wiadcze� na jej rzecz. Widoczne to jest zw�aszcza w sposobie finansowania us�ug rehabilitacyjnych, bada� naukowych oraz w miejscu jakie zajmuje rehabilitacja w obr�bie innych s�u�b socjalnych, polityce o�wiatowej i gospodarczej pa�stwa. Wydanie niniejszej pracy planowane jest na rok 1981, kt�ry og�oszony zosta� prze*-Organizacj� Narod�w Zjednoczonych Mi�dzynarodowym Rokiem Inwalid�w. Has�em jego jest: "R�wno�� i pe�ne uczestnictwo". Z tej okazji pragn��em zobrazowa� Czytelnikowi polskiemu koncepcje rehabilitacji w naszym kraju i za granic�. W Polsce powo�any zosta� Og�lnopolski Komitet Mi�dzynarodowego Roku Inwalid�w i Ludzi Niepe�nosprawnych pod przewodnictwem Prof. dr. Jana Szczepa�skiego. W najog�lniejszym uj�ciu w roku tym pragniemy osi�gn�� nast�puj�ce cele: 1. Zwr�ci� uwag� spo�ecze�stwa na rozmiary inwalidztwa i niepe�nosprawno�ci w naszym kraju i konsekwencje z tego wynikaj�ce. 2. Wp�yn�� na zmian� postaw spo�ecze�stwa wobec tych os�b - z zani�aj�cych ich mo�liwo�ci na wyzwalaj�ce u nich inicjatyw�, samodzielno�� i zdolno�� do �ycia osobistego i zawodowego. 3. Zainicjowa� nowe praktyczne dzia�ania, w wyniku kt�rych �ycie inwalid�w i innych os�b niepe�nosprawnych'sta�oby si� l�ejsze i bardziej tw�rcze. 4. Przyczyni� si� do takiego zharmonizowania s�u�b socjalnych, aby te zach�ca�y inwalid�w i inne osoby niepe�nosprawne do korzystania z rehabilitacaji i przyspiesza�y jej rozw�j. Osi�gni�ciom tych cel�w powinna s�u�y� niniejsza ksi��ka. FUNKCJA PRZEPIS�W PRAWNYCH W ZAKRESIE REHABILITACJI W�r�d funkcji, jakie pe�ni� przepisy prawne w zakresie rehabilitacji, podobnie jak i w innych pokrewnych dziedzinach, mo�na wymieni� jako najwa�niejsze: a. Zabezpieczaj� takie podstawowe prawa os�b trwale poszkodowanych na zdrowiu, jak: prawo do godno�ci osobistej, leczenia, nauki, pracy, �ycia rodzinnego i w�a�ciwego sp�dzania czasu wolnego. b. Zabezpieczaj� efektywno�� i sprawno�� �wiadcze� rehabilitacyjnych oraz innych towarzysz�cych jej s�u�b socjalnych i technicznych. c. Zabezpieczaj� zar�wno prawo i interesy poszczeg�lnych jednostek oraz okre�lonych grup os�b trwale poszkodowanych na zdrowiu, np. niewidomych, g�uchych, umys�owo upo�ledzonych, .chorych psychicznie z ci�kimi Uszkodzeniami ko�czyn dolnych i innych. d. Stwarzaj� odpowiedni klimat dla kszta�towania wobec os�b z odchyleniami od normy odpowiednich indywidualnych i grupowych postaw oraz przeciwdzia�aj� ich dyskryminacji. e. Przyczyniaj� si� do przyjmowania rehabilitacji jako istotnej us�ugi socjalnej i dyscypliny naukowej przez okre�lone grupy spo�eczne i plac�wki. f. U�atwiaj� wi�kszej liczbie os�b anga�owanie si� w t� now� dziedzin� i udzielanie pomocy w rozwi�zywaniu r�nych problem�w sk�adaj�cych si� na rehabilitacj� os�b upo�ledzonych z r�nych, przyczyn. g. S� czynnikami sprawczymi nowych idei, kt�re wy�aniaj� si� z chwil� wprowadzenia ich w �ycie; te zn�w po pewnym czasie zast�powane s� nowymi przepisami prawnymi okre�laj�cymi ju� bardziej subtelne dzia�ania na rzecz os�b poszkodowanych na zdrowiu. h. Stanowi� wyk�adni� okre�lonych warto�ci; w tym przypadku najbardziej efektywnej formy pomocy dla os�b trwale poszkodowanych na zdrowiu - rehabilitacji. Ten charakter pomocy staje si� istotnym komponentem racjo- nalnie rozwijanych s�u�b socjalnych w interesie os�b trwale poszkodowanych na zdrowiu. i. Stwarzaj� warunki powszechnej rehabilitacji dla os�b poszkodowanych na zdrowiu bez wzgl�du na stopie� i przyczyny upo�ledzenia oraz z�o�ono�ci problemu. j. Zapewniaj� rehabilitacji odpowiedni� pozycj� w obr�bie s�u�by zdrowia, kszta�cenia og�lnego i zawodowego, zatrudnienia, ubezpiecze� spo�ecznych i pomocy spo�ecznej. Og�lnie mo�na stwierdzi�, �e przepisy prawne zabezpieczaj� odpowiednie �wiadczenia dla os�b z odchyleniami od normy i przyczyniaj� si� do rozwoju'rehabilitacji. ROZW�J PRZEPIS�W PRAWNYCH W UJ�CIU HISTORYCZNYM Niekt�re �wiadczenia i us�ugi, kt�re dzi� wchodz� w /.akres dzia�a� rehabilitacyjnych, wyst�powa�y w r�nych przepisach prawnych ju� przed pierwsz� wojn� �wiatow�. Na przyk�ad przepisy prawne o ubezpieczeniach spo�ecznych zawiera�y w�wczas odpowiednie paragrafy u zaopatrzeniu ortopedycznym i rentach dla inwalid�w wojennych oraz robotnik�w, kt�rzy ulegli wypadkowi. Odpowiednie normy prawne o kszta�ceniu dzieci g�uchych, niewidomych, umys�owo upo�ledzonych i chorych przewlekle znajdujemy w przepisach prawnych szkolnictwa og�lnego. Podobnie by�o z leczeniem i zatrudnianiem.. Problematyk� t� przepisy prawne regulowa�y jednak w spos�b fragmentaryczny i brak by�o mi�dzy jej r�nymi cz�onami powi�za�, ukierunkowania na okre�lony cel i sp�jno�ci merytorycznej. Owe elementy rehabilitacji, nawet kiedy wyst�powa�y w formie oddzielnego przepisu prawnego (np. ustawa z 17 marca 1932 r. o zaopatrzeniu inwalidzkim), to w praktyce pozostawa�y w izolacji od innych �wczesnych s�u�b socjalnych, np. s�u�by zdrowia i opieki spo�ecznej. Od czasu drugiej wojny �wiatowej w wyniku wzrastaj�cego zainteresowania rehabilitacj� ze strony rz�d�w i organizacji spo�ecznych, w oparciu o opracowane koncepcje i do�wiadczenia praktyczne, przepisy prawne reguluj� zagadnienia bardziej z�o�one i wielop�aszczyznowe. Dotycz� one r�nych aspekt�w potrzeb i dzia�a� na rzecz ludzi trwale poszkodowanych na zdrowiu we wszystkich przedzia�ach wieku, �yj�cych i pracuj�cych w odmiennych warunkach, z r�nym stopniem upo�ledzenia powodowanym r�nymi przyczynami. W okresie ostatnich trzydziestu lat we wszystkich niemal krajach mo�na stwierdzi� pewn� prawid�owo�� co do kolejno�ci obejmowania przepisami prawnymi okre�lonych grup os�b z odchyleniami od normy i charakteru problematyki, kt�r� reguluj�. Z pocz�tku obejmowa�y one inwalid�w wojennych i wojskowych, nast�pnie robotnik�w, kt�rzy ulegli wy- padkom w pracy (by�y to osoby w zasadzie poszkodowane fizycznie), a w ko�cu niewidomych, g�uchych i dzieci ka-; lekie, np. z powodu choroby Heine-Medina. Wobec tych grup os�b poszkodowanych rz�dy i poszczeg�lne spo�eczno�ci mia�y Okre�lone zobowi�zania spo�eczne i moralne. Sytuacje, w jakich te osoby naby�y upo�ledzenie i jego konsekwencje, rzuca�y si� w oczy i apelowa�y do uczu� obywateli. Ju� jednak pod koniec lat pi��dziesi�tych pod wp�ywem wzrastaj�cego og�lnego dobrobytu w Europie, rozbudzanej �wiadomo�ci samych upo�ledzonych (tak�e ich rodzic�w i opiekun�w), przepisy prawne stopniowo obejmuj� przewlekle choroby na gru�lic�, chorych psychicznie, z chorobami uk�adu kr��enia, osoby umys�owo upo�ledzone, z pora�eniami kurczowymi m�zgu i inne. Regulowano zatem stopniowo zagadnienia bardziej skomplikowane i z�o�one, wymagaj�ce wsparcia przez inne s�u�by socjalne, system o�wiaty, dzia�ania ekonomiczne i zastosowanie techniki. W przepisach prawnych, pr�cz inwalid�w wojennych, wojskowych i pracy, wy�oni�a si� grupa- os�b poszkodowanych nie ubezpieczonych, tzw. inwalid�w cywilnych. Tu� po wojnie przepisy prawne regulowa�y najcz�ciej �wiadczenia finansowe, zaopatrzenie ortopedyczne, kszta�cenie zawodowe i zatrudnienie. Brak w tym czasie by�o przepis�w reguluj�cych problematyk� rehabilitacji leczniczej J. Dopiero pod koniec lat pi��dziesi�tych normy prawne zacz�y obejmowa� ca�o�� zagadnie� sk�adaj�cych si� na rehabilitacj�, w��czaj�c i rehabilitacj� lecznicz�. Dzi� w wi�kszo�ci kraj�w przepisy prawne obejmuj� nast�puj�ce grupy os�b poszkodowanych na zdrowiu: a. inwalid�w wojennych, wojskowych i s�u�b specjalnych - osoby te maj� specjalne przywileje i preferencje; b. inwalid�w pracy, kt�rzy ulegli wypadkom w zatrudnieniu lub nabyli chorob� zaka�n�; c. osoby obj�te ubezpieczeniem powszechnym i wypadkowym, np. w przypadku choroby, wypadku, bezrobocia; 1 Klasycznym przyk�adem jest nasza uchwa�a Prezydium Rz�du z 29 listopada 1950 r. w sprawie opieki nad inwalidami oraz ustawa brytyjska {Disabled person employment act) z 1944 r. 10 d. okre�lone kategorie upo�ledzonych, jak np. niewidomi, g�usi, chorzy na gru�lic�,"osoby z paraplegi� i chorzy psychicznie; . e. inne osoby, nie obj�te ubezpieczeniami, bez wzgl�du n� wiek i przyczyny powstania upo�ledzenia. Kr�g os�b obj�tych przepisami prawnymi zosta� zatem tik poszerzony, �e w wielu przepisach prawnych m�wi gi� o powszechno�ci rehabilitacji. Przepisy prawne warunkuj�ce korzystanie z us�ug rehabilitacji okre�lonymi przyczynami inwalidztwa (np. na skutek dzia�a� wojennych i wypadku w pracy) s� stopniowo zast�powane normami prawnymi, nie zawieraj�cymi ju� tych zastrze�e� i traktuj� rehabilitacj� jako us�ugi uniwersalne. Przewa�a punkt widzenia, �e ka�dej osobie bez wzgl�du na przyczyn� jej upo�ledzenia, nale�y przywr�ci� maksymaln� sprawno��, u�atwiaj�c jej w miar� mo�liwo�ci prawid�owe funkcjonowanie w �yciu osobistym i w spo�ecze�stwie. W ten spos�b likwiduje si� r�nice w korzystaniu z rehabilitacji przez r�ne kategorie os�b trwale poszkodowanych na zdrowiu. Zak�ada to obj�cie rehabilitacj� zar�wno poszkodowanych pod wzgl�dem fizycznym (motorycznym), somatycznym, psychicznym, umys�owym, jak i spo�ecznym. Uwzgl�dnienie tylko skutk�w upo�ledzenia zwraca nasz� uwag� na istnienie wsp�lnych potrzeb (leczenia, kszta�cenia, zatrudnienia, pracy, �ycia rodzinnego i czasu wolnego) u r�nych grup inwalid�w i innych os�b niepe�nosprawnych. Ma to wielokierunkowe konsekwencje w sposobie ich zaspokajania. Dobrym przyk�adem przepis�w prawnych, kt�re bior� pod uwag� ostateczne skutki upo�ledzenia, s� przepisy polskie, Zwi�zku Radzieckiego, RFN, Stan�w Zjednoczonych i Austrii. Ustawa RFN m.in. m�wi, �e z us�ug rehabilitacji maj� prawo korzysta� wszystkie osoby, bez wzgl�du na rodzaj upo�ledzenia, kt�re s� trwale i w istotny spos�b upo�ledzone (premanently and substantially dis-abled). W Austrii z rehabilitacji maj� prawo korzysta� nawet ci, kt�rzy zostali upo�ledzeni w wyniku dzia�alno�ci karalnej s�downie. Inne korzystne uregulowania prawne widoczne s� w tym, �e o ile tu� po wojnie rehabilitacj� obejmowano te 11 osoby, kt�re po zako�czeniu leczenia i kszta�cenia zawo- ] dowego by�y w stanie podj�� prac�, to dzi� us�ugi reha- '4 bilitacyjne udost�pnia si� r�wnie� i tym "kt�rzy w przysz�o�ci pracy nie podejm�, lub nie b�d� w stanie pracowa� zawodowo". Ustawa Kongresu Stan�w Zjednoczonych z 1974 r. m�wi o "prawie do rehabilitacji tych jednostek, u kt�rych wyst�puj� istotne ograniczenia w funkcjonowaniu w jednym lub w kilku zakresach aktywno�ci �yciowej". Ustawodawca zaniecha� sformu�owa� zawartych w poprzednich aktach prawnych o "zdolno�ci do zarobkowego zatrudnienia" (fit to engage to a gainful employment)vlub o "upo�ledzeniu w* zatrudnieniu" os�b poszkodowanych na zdrowiu. Niekt�re przepisy prawne okre�laj� wiek, kt�ry uprawnia do korzystania z dodatkowych �wiadcze� zwi�zanych z rehabilitacj�. W RFN wiek ten zosta� ostatnio przesuni�ty z trzeciego na pierwszy rok �ycia. W Hiszpanii wiek ubezpieczenia dla umys�owo upo�ledzonych zosta� przesuni�ty do 40 roku �ycia. Zak�ada to r�wnie� korzystanie przez nich ze s�u�b rehabilitacyjnych. Wci�� jednak w niekt�rych pa�stwach ustawodawstwo rehabilitacyjne obejmuje tylko osoby z dysfunkcjami fizycznymi (np. w Portugalii i innych krajach rozwijaj�cych si�). W ka�dym kraju przepisy prawne reguluj� te zagadnienia zgodnie z jego zwyczajami, zasadami �ycia politycznego, spo�ecznego i gospodarczego. Na przyk�ad w ustawie japo�skiej stwierdza si�, �e "rehabilitacj� mog� by� obj�te osoby, kt�re maj� do niej stosunek pozytywny" i wykazuj� ch�� poddania si� rehabilitacji. Na koniec nale�y stwierdzi�, �e przepisy prawne w swej ewolucji przesz�y od szczeg�owych sformu�owa� do og�lniejszych, reguluj�c korzystanie z rehabilitacji przez szersze kr�gi os�b poszkodowanych na zdrowiu i zabezpieczaj�c im jednocze�nie wieloaspektowe �wiadczenia. KOGO UWA�AMY ZA INWALID� LUB OSOB� NIEPE�NOSPRAWN� W przepisach prawnych istnieje r�norodno�� definicji poj�cia "inwalida". Obszernej analizy tego zagadnienia dokona�em w ksi��ce Teoria i praktyka rehabilitacji inwalid�w. Warszawa 1969, str. 14-19. W przepisach prawnych z lat siedemdziesi�tych' pr�cz definicji zaw�onych, reguluj�cych stosunek cz�owieka poszkodowanego do pracy i zarobk�w, pojawiaj� si� szer-uze uwzgl�dniaj�ce wiele innych czynnik�w. M�wi� one m.in. o stosunku inwalidy do rehabilitacji, bior� pod uwag� wiek, zaw�d, przyczyny iiiesprawnp�ci itp. Sta�o si� to mo�liwe, gdy�, tak u nas, jak i w innych pa�stwach, zmieni�y si� kryteria w ocenie kogo uwa�a� 4H inwalid� lub osob� niepe�nosprawn�. Najog�lniej mo�na powiedzie�, �e biologiczne kryteria ust�puj� stopniowo funkcjonalnym i spo�eczno-ekonomicznym. A wi�c nie lylko braki anatomiczne czy zaburzenia sprawno�ci po-./.czeg�lnych organ�w s� brane pod uwag�, lecz tak�e /dolno�� (stopie� i zakres) jednostki poszkodowanej do" dzia�ania w jej zr�nicowanych �rodowiskach: w domu, w szkole, w zak�adzie pracy i w miejscach wypoczynku. Przyjmuj� si� definicje, w my�l kt�rych za inwalid� lub osob� niepe�nosprawn� uwa�a si� jednostk�, kt�ra /. powodu fizycznych, somatycznych, umys�owych lub psychicznych w�a�ciwo�ci i warunk�w napotyka na powa�ne Irudno�ci w �yciu osobistym, w rodzinie, w szkole, w zak�adzie pracy i w czasie wolnym. T� zasad� przyj�to w wielu krajach (np. w ZSRR, Stanach Zjednoczonych, Danii, Szwecji). Teoretycznie przyj�y U,1 kryteria, orzekaj�c o inwalidztwie, nasze komisje do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. Na przyj�cie tych wielorakich kryteri�w m.in. wp�yn�y nast�puj�ce przyczyny: a. do�wiadczenia wynikaj�ce z usprawniania (rehabilitacji) os�b trwale poszkodowanych na zdrowiu i w��czania ich w czynne �ycie spo�eczne. Przekonano si�, �e wi�kszo�� z nich to jednostki zdolne - po ich usprawnieniu pod wzgl�dem fizycznym, psychicznym i spo�ecznym 13 i stworzeniu im odpowiednich warunk�w - -do funkcjonowania na r�wni ze zdrowymi; b. korzystanie z us�ug rehabilitacji i obejmowanie nauczaniem i wychowywaniem nowych grup os�b z ci�kimi i r�norodnymi jednostkami chorobowymi i schorzeniami oraz uzyskane przez nie wyniki. Badania naukowe i codzienne do�wiadczenia wskazuj� na to, �e nie ma korelacji mi�dzy stopniem i rodzajem upo�ledzenia inwalid�w i innych os�b niepe�nosprawnych z ich adaptacj�, sprawno�ci� i samoradzeniem sobie w �yciu codziennym, w szkole i pracy zawodowej (poza skrajnymi przypadkami). Bardzo wiele zale�y od osobowo�ci, motywacji osoby poszkodowanej, stosowanej terapii, jej postawy do �ycia, stosunku do niej najbli�szego �rodowiska spo�ecznego i warunk�w, kt�re jej stworzymy � materialnych, socjalnych, o�wiatowych, kulturowych, technicznych i innych. Powy�sze do�wiadczenia wp�yn�y na spos�b klasyfikacji os�b z odchyleniami od normy. Obecnie odchodzi si� stopniowo od fizycznych i medycznych kryteri�w, a uwzgl�dnia si� osobowo�ciowe, spo�eczne i sytuacyjne. Fizyczne i medyczne kryteria maj� obecnie mniejsz� warto�� (ni� s�dzono do niedawna) z punktu widzenia potrzeb szko�y, pracy zawodowej i samoradzenia sobie w �yciu codziennym. Lekarze w przesz�o�ci byli zainteresowani raczej w studiowaniu "przypadku", jego w�a�ciwo�ci biologicznych, somatycznych i fizycznych i na tej podstawie orzekali o inwalidztwie. Pedagodzy, psycholodzy i socjolodzy dostrzegaj� natomiast spos�b zachowania si� jednostki poszkodowanej i wynikaj�ce z tego konsekwencje dla jej indywidualnego i spo�ecznego rozwoju. Zmian� pogl�d�w pod tym wzgl�dem przyspieszy�y zdobycze w zakresie metod nauczania i kszta�cenia zawodowego, ich wynik�w oraz mo�liwo�� manipulowania r�nymi czynnikami �rodowiskowymi i sytuacyjnymi. Za podstaw� klasyfikacji w przepisach prawnych bierze si� wi�c zachowanie jednostki poszkodowanej na zdrowiu w okre�lonych sytuacjach w domu, w szkole, w zak�adzie pracy i w czasie wolnym. Istniej� wi�c dostateczne powody, aby m�wi� o "upo�ledzeniu rodzinnym", "szkol- 14 nym" i "zawodowym". Je�eli tak, to i skutkom upo�ledzenia mo�na skuteczniej przeciwdzia�a�, bior�c pod uwag� r�ne czynniki sytuacyjne, w kt�rych upo�ledzenie to wyst�puje. Takie podej�cie b�dzie mia�o du�y wp�yw m.iff. na kszta�cenie kadry dla spo�ecznej i zawodowej rehabilitacji, organizacj� kszta�cenia og�lnego i zawodowego, form zatrudnienia, wypoczynku, rekreacji itp. HIERARCHIA PRZEPIS�W PRAWNYCH Przepisy prawne sw� moc obowi�zuj�c� otrzymuj� na r�nym poziomie ustawodawczym. W zale�no�ci od tego maj� one odmienn� rang� i r�ny stopie� szczeg�owo�ci. W najog�lniejszym uj�ciu wyr�ni� mo�na cztery poziomy. Poziom pierwszy - to konstytucje poszczeg�lnych pa�stw. W Polsce podstawy rehabilitacji okre�lone s� w art. 60 Konstytucji PRL z roku 1976 *. Przepisy prawne zawarte w Konstytucji z konieczno�ci maj� charakter bardzo og�lny, stwarzaj� podstawy do dalszych dzia�a� i nie ulegaj� cz�stym zmianom. Poziom drugi stanowi� ustawy parlamentu lub dekrety wydawane przez g�ow� pa�stwa zgodnie z konstytucj� danego pa�stwa 2. Do trzeciego poziomu zaliczamy rozporz�dzenia cia� wykonawczych najwy�szego rz�du, tj wydawanych przez Rad� Ministr�w lub r�wnorz�dny organ pa�stwowy 3. 1 W art. tym czytamy: "Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej maj� prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolno�ci do pracy". Dalej Konstytucja zabezpiecza: 1. Rozw�j ubezpiecze� spo�ecznych robotnik�w i pracownik�w umys�owych na wypadek choroby, staro�ci � niezdolno�ci do pracy oraz rozbudow� r�nych form pomocy spo�ecznej. 2. Rozw�j organizowanej przez pa�stwo ochrony zdrowia ludno�ci, rozbudow� urz�dze� sanitarnych i podnoszenie stanu zdrowotnego miast i wsi, .sta�e polepszanie warunk�w bezpiecze�stwa, ochrony i higieny pracy, szerok� akcj� zapobiegania chorobom i ich zwalczanie, coraz szersze udost�pnianie bezp�atnej opieki lekarskiej, rozbudow� szpitali, sanatori�w, amtoulator�w, wiejskich o�rodk�w zdrowia, opieki nad inwalidami. 2 Przyk�adem takich przepis�w prawnych jest u nas ustawa z 22 kwietnia 1959 r. o zwalczaniu gru�licy (Dz. U. nr 27, p�z. 170); w Danii JSocial assistance", act z 1944 r. 3 U nas jest to np. uchwa�a nr 265 Rady Ministr�w z 10 listopada 1967 r. w sprawie zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne niekt�rych grup ludno�ci (Monitor Polski, nr 62. p�z. 296) lub uchwa�a nr 281 Rady Ministr�w z, 113 grudnia 1973 r. w sprawie zapewnienia warunk�w dalszego rozwoju sp�dzielczo�ci inwalid�w. 16 Czwarty poziom stanowi� przepisy prawne wy^ ihiwane w formie zarz�dze�- i instrukcji ministr�w od-pnwiednich resort�w {lub r�wnorz�dnych organ�w) i z ich upowa�nienia instytucji ni�szego rz�du; wyja�niaj� one i u/upe�niaj� uchwa�y i rozporz�dzenia rz�du. Stanowi� 'Hit1 przepisy wykonawcze*. ' ' . W razie rozbie�no�ci mi�dzy przepisem prawnym a wy-mutfaniami �ycia (np. w wyniku zmian w warunkach pra-<!V) do g�osu dochodzi orzecznictwo s�dowe, kt�re ma dla iyi'h cel�w wyspecjalizowane kom�rki. ()becnie problemy i potrzeby r�nych kategorii inwali-il�w i innych os�b niepe�nosprawnych (leczenie, kszta�ce-nir og�lne i zawodowe, zatrudnianie i opieka socjalna) s� i fgulowane niemal we wszystkich pa�stwach przez cia�a ustawodawcze najwy�szego rz�du (parlament, kongres itp.). Podstawowe przepisy prawne uzupe�niane s� na Mrezeblach ni�szych przepisami reguluj�cymi zaspokajanie swoistych potrzeb os�b poszkodowanych na zdrowiu t, r�nych przyczyn (cierpi�cych na r�ne choroby lub posiadaj�cych r�ne dysfunkcje) i �yj�cych w odmiennych warunkach. W gr� wchodz� tu np. specyficzne zagadnienia wyst�puj�ce u chorych psychicznie i na gru�lic�, /.wi�zane z zaopatrywaniem g�uchych w aparaty poprawiaj�ce s�uch, osoby z amputacjami ko�czyn w protezy i aparaty ortopedyczne, niewidomych w druk brajlem, uraz organizacj� zak�ad�w pracy chronionej dla ci�ko poszkodowanych itp. Uwa�a si� tak�e, �e specjalne przepisy prawne ni�-i/.ego rz�du dotycz�ce r�nych dziedzin i etap�w rehabilitacji w szczeg�lny spos�b stymuluj� jej rozw�j; cz�sto uwzgl�dniaj� i reguluj� r�ne aspekty rehabilitacji leczniczej, zawodowej i spo�ecznej, s� kompleksowe i maj� s/ersze zastosowanie. Przepisy dotycz�ce jedynie w�skiego terenu czy zakresu os�b oraz nie uwzgl�dniaj�ce zasad kompleksowo�ci 4 W Polsce do tych akt�w prawnych nale�� np. zarz�dzenie ministra zdrowia i opieki spo�ecznej z 22 stycznia 1975 r. w uprawie zatrudnienia os�b z ograniczon� sprawno�ci� do pra-c'y w sp�dzielniach inwalid�w oraz zasad uznawania sp�dzielni inwalid�w za zak�ady pracy chronionej (Dz. Urz. MZiOS, nr 4, p�z. 8). a Rehabilitacja... 17 w dzia�aniu rehabilitacyjnym nie stwarzaj� warunk�w rozwoju rehabilitacji, a czasem nawet hamuj� prawid�owy jej przebieg, np. przepisy m�wi�ce jednostronnie o ocenie zdolno�ci do pracy (tylko np. z punktu widzenia lekarskiego). Uog�lniaj�c, mo�na stwierdzi�, �e wsp�czesne przepisy prawne decentralizuj� us�ugi rehabilitacyjne na prowincje, regiony czy gminy (np. w Austrii, W�oszech, Francji i RFN), a jednocze�nie scalaj� tre�ci sk�adaj�ce si� na rehabilitacj� lecznicz�, spo�eczn� i zawodow�, z uwzgl�dnieniem �rodowiska, w kt�rym ona przebiega. US�UGI REHABILITACYJNE w �WIETLE PRZEPIS�W PRAWNYCH Wsp�czesne przepisy prawne reguluj� bardzo szeroki wachlarz �wiadcze� i us�ug dla inwalid�w i innych os�b niepe�nosprawnych. Om�wimy je kolejno, daj�c ich charakterystyk� i wskazuj�c na instytucje odpowiedzialne za ich realizacj�. 1. CELE REHABILITACJI �wiadczenia i us�ugi rehabilitacyjne ukierunkowane s� na cel jaki pragniemy osi�gn��. W najog�lniejszym uj�-du celem rehabilitacji jest maksymalne usprawnienie osoby poszkodowanej na zdrowiu i stworzenie jej warunk�w dla normalnego �ycia wraz z pe�nosprawnymi (na r�wnych prawach i mo�liwie obowi�zkach). Chodzi o usprawnienie osoby poszkodowanej pod wzgl�dem fizycznym (motorycznym), psychicznym i spo�ecznym. Czyni si� to poprzez stosowanie odpowiednich �rodk�w i us�ug, kt�re umo�liwiaj� jednostce upo�ledzonej uzyska� fizyczn�, ekonomiczn� i socjaln� samodzielno��. Do lat 70-ych przepisy prawne skupia�y si� g��wnie na rehabilitacji zawodowej i leczniczej. W ostatnich dw�ch dekadach reguluj� one wiele innych wa�nych zagadnie� istotnych dla �ycia osobistego i spo�ecznego inwalidy lub innej osoby niepe�nosprawnej. 2. WYKRYWANIE; i ZAPOBIEGANIE UPO�LEDZENIU Istniej�cy <xi lat sp�r, czy wczesne wykrywanie i zapobieganie inwalidztwu nale�y do dzia�a� wchodz�cych do programu rehabilitacji, czy te� stanowi odr�bn� dziedzin� i wi��e si� z innymi s�u�bami, nie znalaz� rozstrzygni�cia w przepisach prawnych. Jedynym dokumentem o zasi�gu �wiatowym (cho� nie jest to akt prawny), w kt�rym wyra�nie wi��e si� zagadnienia profilaktyki z rehabilitacj� 19 jest rezolucja �wiatowej Organizacji Zdrowia z 1976 r.: pt. Disability prevention and rehabilitation. Sformu�owanie w tym dokumencie zagadnie� profilaktyki jest jednak '� tak szerokie i og�lnikowe, �e pr�cz zwracania uwagi na tq zagadnienie w istocie rzeczy nic nowego nie wnosi. Na przyk�ad w rezolucji m�wi si�, �e "nale�y ^zach�ca� rz�dy poszczeg�lnych pa�stw do rozwijania skutecznych dzia�a� i stosowania odpowiednich technologii w celu zapobiegania inwalidztwu; na te zagadnienia powinny by� nastawione s�u�by zdrowia na wszystkich jej poziomach". Przepisy prawne bardzo cz�sto/1 ��cz� zapobieganie inwalidztwu z dzia�alno�ci� przemys�owej s�u�by zdrowia 1, higien� szkoln� oraz z bezpiecze�stwem i higien� pracy. Szwedzkie przepisy prawne rozr�niaj� dwie kategorie �rodk�w profilaktycznych: �' ' a. og�lne �rodowiskowe - w zak�adzie pracy wzgl�dnie w irfnych sytuacjach; b. specjalne, zorganizowane dla okre�lonych jednostek"/; lub pracuj�cych zespo��w. W Meksyku zapobieganie inwalidztwu obejmuje nauk� higieny, - konsultacj� genetyczn� (genetic coun�elling), le-, ezenie, zapobieganie wypadkom i wczesne wykrywanie. W niekt�rych krajach'funkcj� prewencyjn� pe�ni r�w-1 nie� zg�aszanie przypadk�w z pogranicza normy (high-l risk) oraz podejmowanie dzia�a� w celu zwi�kszenia �rod-| k�w ostro�no�ci w domu. Funkcj� profilaktyczn� w odniesieniu do ju� zaistnia-l �ego upo�ledzenia, w my�l niekt�rych przepis�w praw-J nych, pe�ni sama rehabilitacja. W wi�kszo�ci pa�stw odpowiedzialno�� za wprowadz�-! nie w �ycie przepis�w prawnych w zakresie zapobiega-J ni� wypadkom i chorobom zawodowym spoczywa na ad-i ministracji rz�doWej. W niekt�rych pa�stwach, np. socja- 1 W rozporz�dzeniu ministra zdrowia i opieki spo�ecznej z 19 listopada 1962 r. w sprawie"1 realizacji i zada� zak�ad�w l�czniczo-zapobiegawczych przemys�owej s�u�by zdrowia (Dz. U. rir ,60, p�z. 293) jest mowa o potrzebie wykonywania przez zak�ady przemys�owej s�u�by zdrowia czynnego poradnictwa w szczeg�lno�ci w zakresie chor�b zawodowych oraz w stosunku do inwalid�w oraz chorych na choroby przewlek�e, a tak�e w stosunku do innych os�b wymagaj�cych szczeg�lnej, opieki .zdrowotnej, prowadzenia ambulatoryjnej rehabilitacji zawodowej, a tak�e doborze pracy dla inwalid�w. 20 listycznych, odpowiedzialno�� ta dzielona jest ze zwi�zkami zawodowymi, zw�aszcza w odniesieniu do zak�ad�w pracy przemys�owych (np. w Polsce). Uprzywilejowani pod tym wzgl�dem s� zatrudnieni w kopalniach, hutach, transporcie, przemy�le i budownictwie. W przepisach prawnych kraj�w rozwijaj�cych si� dominuje jeszcze raczej idea wyp�aty odszkodowa� za wypadki tym, kt�rzy im ulegaj�, ni� rozwijanie s�u�b bezpiecze�stwa i higieny pracy. Jednocze�nie wzrasta �wiadomo��, �e znacznie mniejsze koszty wi��� si� ze �rodkami zapobiegawczymi ni� z rozwijaniem us�ug rehabilitacyjnych dla ofiar wypadk�w l chor�b zawodowych. Ten kierunek okre�laj� przepisy prawne pa�stw bardziej rozwini�tych i socjalistycznych. Te ostatnie wi��� zabiegi profilaktyczne z rozwijaniem na szerok� skal� us�ug socjalnych. 3. REJESTRACJA INWALID�W I INNYCH OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH Rejestrowanie inwalid�w i innych os�b niepe�nosprawnych znajduje stosunkowo s�abe odbicie>w przepisach prawnych. Brak jest r�wnie� w tym zakresie jasnej koncepcji. Nn konferencji w Rzymie w 1971 r. po�wi�conej legislacji W rehabilitacji, zorganizowanej przez Mi�dzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji Inwalid�w, spraw� przymusowej rejestracji dzieci i m�odzie�y przez plac�wki s�u�by zdrowia i inne pozostawiono w zawieszeniu z uwagi na rozbie�no�� zda�. Jednym z argument�w tego kroku by�o to, �e rejestracja podtrzymuje segregacj� i pi�tno Upo�le-il/cnia. Obecnie najcz�ciej rejestruje si� osoby, kt�re iln/na�y uraz�w albo nabawi�y si� przewlek�ej choroby w czasie pe�nienia s�u�by wojskowej, osoby ze s�u�b � pccjalnych, ubezpieczonych (w tym kszta�c�cych si� i pra-' uj�cych) oraz niekt�re kategorie os�b upo�ledzonych, np. niewidomych czy g�uchych. W latach 70-ych, w niekt�rych pa�stwach przepisy 1'Uiwne regulowa�y spraw� rejestracji odchyle� od normy, zw�aszcza u dzieci (Meksyk, Francja). Rejestracja os�b upo�ledzonych dokonywana jest na 21 podstawie orzeczenia wydanego przez specjalnie powo�ane do tego instytucje, np. przez poradnie wychowawczo-za-wodowe podleg�e wydzia�om o�wiaty i wychowania, je�eli chodzi o dzieci oraz przez komisje do spraw inwalidztwa i zatrudnienia (KIZ) i niekt�re przychodnie s�u�by zdro- -wia, je�eli chodzi o doros�ych. W Kanadzie anomalie wrodzone rejestruje Ministerstwo Zdrowia Publicznego przez odpowiednie do tego powo�ane kom�rki. W Finlandii Na-. rodowa Rada do Spraw Opieki Spo�ecznej prowadzi tylko rejestr dzieci umys�owo upo�ledzonych. W Danii centralny rejestr obejmuje niewidomych i fizycznie upo�ledzonych; gminy natomiast rejestruj� g�uchych i umys�owo upo�ledzonych. W innych jeszcze krajach dane o dzieciach z odchyleniami od normy zbierane s� przez plac�wki s�u�by zdrowia, akuszerki, lekarzy szkolnych (Czechos�owacja, Dania). U nas, od niedawna, danych o dzieciach z wadami rozwojowymi dostarczaj� tzw. bilansowe badania zdrowia dzieci. W Szwecji inwalidzi i inne osoby niepe�nosprawne poszukuj�ce pracy s� rejestrowani razem z nieinwalidami. I tak np. w Danii osoby pe�ni�ce funkcje publiczne s� zobowi�zane zg�asza� do lokalnych urz�d�w- spraw socjalnych osoby poni�ej 20 roku �ycia, kt�re z uwagi na upo�ledzenie wymagaj� pomocy. Lekarze natomiast s� zobowi�zani zg�asza� stwierdzone upo�ledzenie umys�owe i fizyczne. Szczeg�ln� szczup�o�� przepis�w prawnych w tym zakresie t�umaczy si� trudno�ci� w stawianiu diagnozy (kiedy zaczyna si� stan, kt�ry okre�lamy inwalidztwem lub wymaga post�powania rehabilitacyjnego) oraz - w niekt�rych krajach - obawa rejestrowania fakt�w upo�ledzenia przy braku kadry i s�u�b do zaspokajania potrzeb w tym zakresie. Ponadto nadal otwarte pozostaje pytanie: kto ma prowadzi� rejestracj� i jak d�ugo zarejestrowani powinni pozostawa� w tym spisie itp. Stopniowo jednak wraz z obejmowaniem rehabilitacj� wszystkich kategorii os�b upo�ledzonych (bez wzgl�du na przyczyny powoduj�ce inwalidztwo) zachodzi konieczno�� rejestracji tej cz�ci , populacji i jej potrzeb. Ich zaspokajanie stanowi bowiem przedmiot dzia�ania polityki socjalnej, gospodarczej i o�wiatowej i dla tych cel�w konieczne jest posiadanie odpowiednich danych. 22 4. REHABILITACJA LECZNICZA Ze wszystkich dzia�a� wchodz�cych w zakres ca�ego procesu rehabilitacji, najp�niej uregulowano przepisami prawnymi problemy wchodz�ce w zakres leczniczej rehabilitacji. Czyni� to zwykle przepisy prawne ni�szego rz�du i maj� one zazwyczaj charakter zarz�dze� i instrukcji, ministr�w lub podleg�ych jednostek organizacyjnych. Akty prawne wy�szego rz�du raczej tylko wzmiankuj� o potrzebie tych s�u�b. Regulowanie tej problematyki przez ogniwa oddolne spowodowane zosta�o tym, �e rehabilitacja lecznicza wyros�a z codziennej praktyki lekarskiej i �e uwa�a si� j� za �ci�le zwi�zan� z danym dzia�em leczenia. Typowym przyk�adem tego rodzaju sytuacji prawnej jest nasz kraj. W przesz�o�ci przepisy prawne regulowa�y funkcjonowanie raczej odr�bnych o�rodk�w rehabilitacji leczniczej, prowadzonych cz�sto poza szpitalem (np. w Czechos�owacji w Kladrubach), b�d� dzia�aj�cych jako oddzielne jednostki organizacyjne w szpitalu lub zespole szpitali wzgl�dnie w przychodni. Obecnie przepisy prawne reguluj� us�ugi rehabilitacji leczniczej zintegrowane z lecznictwem otwartym (ambulatoryjnym), zamkni�tym (szpitalnym) i sanatoryjnym oraz w domu. Je�li chodzi o dzia�ania praktyczne, to reguluj� one nast�puj�ce zagadnienia: stawianie diagnozy, konsultacje, leczenie korektywne, fizjoterapi�, terapi� ruchem (w tym terapi� zaj�ciow�), psychoterapi� i zaspokojenie potrzeb socjalnych, a w niekt�rych przypadkach preorientacj� zawodow� oraz protezowanie i aparatowanie. Ostatnio coraz cz�ciej elementy rehabilitacji leczniczej wkomponowywane s� w akty prawne reguluj�ce opiek� zdrowotn� nad okre�lonymi grupami chorych, zw�aszcza nad chorymi na reumatyzm, gru�lic� i inne (np. w .Austrii, Polsce). Dalsze nasycanie lecznictwa elementami rehabilitacji leczniczej os�abi potrzeb� wydawania specjalnych przepi-iw prawnych w tej dziedzinie. 23 5. ZAOPATRYWANIE W �RODKI ORTOPEDYCZNE I INNE POMOCE TECHNICZNE Zaopatrywanie inwalid�w i innych os�b trwale poszkodowanych na zdrowiu w przedmioty ortopedyczne i w inne pomoce techniczne jest dziedzin� najstarsz� i najbardziej szczeg�owo normowan� przepisami prawnymi. Potrzeba zaopatrywania ortopedycznego (w c'elu uzupe�nienia brak�w anatomicznych lub usprawnienia zaburzonych funkcji) by�a zawsze zbyt wymown� i mia�a du�� si�� argumentacji. Produkcja i dostarczanie tych przedmiot�w osobom potrzebuj�cym wi�za�a si� tak�e z odpowiedzialno�ci� materialn� i finansow�. Problematyka ta by�a stosunkowo �atw� dla uj�� legislacyjnych. W wi�kszo�ci kraj�w, przepisy prawne reguluj�: a. rodzaj zaopatrzenia ortopedycznego i w inne �rodki techniczne; b. okres u�ywania i fachow� kontrol� w ich stosowaniu; c. wsp�prac� specjalist�w w przyznawaniu r�nych �rodk�w ortopedycznych; d. formy organizacyjne ich produkcji; e. �r�d�a pokrywania koszt�w w nabywaniu przez inwalid� okre�lonego przedmiotu. Wed�ug wsp�czesnych przepis�w prawnych pacjenci, inwalidzi i inne osoby niepe�nosprawne zaopatrywane s� w przedmioty ortopedyczne w o�rodkach protezowych, w szpitalach, klinikach lub medycznych centrach rehabilitacyjnych wzgl�dnie w protezowniach funkcjonuj�cych samodzielnie. Ostatnio wyst�puje tendencja, aby inwalid�w ^zaopatrywa� w przedmioty ortopedyczne w miar� mo�liwo�ci w miejscu ich leczenia i rehabilitacji. Wychodzi si� z za�o�enia, �e osoba potrzebuj�ca przedmiot ortopedyczny, powinna otrzyma� go w czasie leczniczej rehabilitacji i mo�liwie jak najwcze�niej. Protezownie, dzia�aj�ce poza "szpitalem, ograniczaj� si� raczej do powt�rnego zaopatrywania w te przedmioty i produkcji p�fabrykat�w (Anglia, Polska). Przepisy prawne normuj� w coraz wi�kszym stopniu zaopatrywanie w przedmioty bardziej skomplikowane, drogie i wymagaj�ce szczeg�lnego dostosowania do indy- 24 auka chodzenia z lask� w o�rodku rehabilitacyjno-szkoleniowym Polskiego Zwi�zku Niewidomych w Chorzowie widualnych potrzeb (np. protezy dla obu ko�czyn g�rnych). Zaopatrywanie w pomoce techniczne niekt�rych kategorii inwalid�w, np. niewidomych, g�uchych, prowadz� zwi�zki spo�eczne zrzeszaj�ce te osoby. Chodzi tu na przyk�ad o laski i zegarki dla niewidomych, aparaty poprawiaj�ce s�uch dla g�uchych itp. Z regu�y w zaopatrywaniu w przedmioty ortopedyczne i pomoce techniczne po�rednicz� odpowiednie organa szczebla lokalnego. 6. OCENA ZDOLNO�CI DO PRACY Z por�wnania obecnych przepis�w prawnych z dawnymi w spos�b wyra�ny wynika ewolucja poj�� stawianych w ocenie zdolno�ci do> pracy inwalid�w i innych os�b niepe�nosprawnych. Chodzi tu tak�e o wskazania i przeciwwskazania do pracy, szkolenie zawodowe i zatrudnianie. Zmiany w podej�ciu do oceny zdolno�ci do pracy dokona�y si� r�.in. pod wp�ywem wynik�w osi�ganych w rehabilitacji. Ujawniaj� one bardzo du�e mo�liwo�ci inwalid�w i innych os�b niepe�nosprawnych, je�eli tylko znajd� si� w korzystnych dla nich warunkach. Sprzyja temu r�wnie� post�puj�cy podzia� pracy i r�nicowanie form ich zatrudniania (zw�aszcza pojawienie si� zatrudnienia chronionego). Zmiany w przepisach prawnych stosowanych w ocenie zdolno�ci do pracy mo�na uj�� nast�puj�co: a. Od oceny dokonywanej na podstawie ubytk�w lub zaburze� , anatomicznych przechodzi si� obecnie do oceny funkcjonalnej jednostki z uwzgl�dnieniem sytuacji w jakich dzia�a. b. Od oceny jednokierunkowej, medycznej - do oceny wszechstronnej z uwzgl�dnieniem cech osobowo�ci, uwarunkowa� spo�ecznych, �rodowiskowych i mo�liwo�ci zastosowania nowoczesnej techniki. c. Od oceny dokonywanej dla potrzeb odszkodowa� finansowych (renta inwalidzka i inne �wiadczenia socjalne) \do oceny przydatnej dla zawodowej rehabilitacji inwalidy, zw�aszcza jego zatrudnienia i wywi�zywania si� z zada� �ycia codziennego. 26 Polskie przepisy prawne w zakresie oceny zdolno�ci do pracy przyj�y ju� w 1954 r. za podstaw� swego dzia�ania zasad� funkcjonalno�ci i wysz�y nieco poza problematyk� medyczn�. Ocena zdolno�ci do pracy dokonywana jest w stosunku <io niekt�rych kategorii os�b upo�ledzonych ��cznie z orzecznictwem dla potrzeb �wiadcze� socjalnych i rent. Ocen� zdolno�ci do pracy prowadz� r�ne instytucje, takie jak np. w Finlandii - Instytut Ochrony Pracy, w Pglsce komisje do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, poradnie rehabilitacyjne oraz wychowawczo-zawodowe, w Szwecji - kliniki zawodowe i urz�dy zatrudnienia, w Japenii - urz�dy poradnictwa, w Ghanie - urz�dnicy Departamentu Pomocy Spo�ecznej i Rozwoju Spo�ecznego, w USA - o�rodki oceny pracy i przystosowania zawodowego (work evaluation and work adjustment centres) oraz doradcy zawodowej rehabilitacji, a w Kanadzie prowincjonalni koordynatorzy rehabilitacji (przy pomocy medycznego, spo�ecznego i zawodowego specjalistycznego personelu). Og�lnie mo�na stwierdzi�, �e przes�anki, na kt�rych opiera si� orzecznictwo o inwalidztwie, pozostaj� w tyle ~za osi�gni�ciami pod tym wzgl�dem teorii i praktyki rehabilitacji. Szczeg�lnie typowym przyk�adem s� polskie zasady orzekania o zdolno�ci do pracy i przyznawania osobom trwale poszkodowanym na zdrowiu jednej z trzech .grup inwalidzkich. Na przyk�ad do II grupy zalicza si� osoby, "kt�re z powodu sta�ego lub d�ugotrwa�ego naruszenia sprawno�ci organizmu s� ca�kowicie niezdolne do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia". Stoi to w ra��cej sprzeczno�ci z wieloletni� praktyk�, bowiem tysi�ce inwalid�w posiadaj�cych I i II grup� pracuje w zwyk�ych zak�adach pracy, a w sp�dzielczo�ci stanowi� oni ok. 18% za�ogi. Wszelkie inne wyja�nianie tego przepisu prawnego, �e np. "Zdolno�� do wykonywania zatrudniania i do zarobkowania w warunkach specjalnie stworzonych lub na specjalnych stanowiskach pracy nie stanowi przeszkody do zaliczania do II grupy inwalidzkiej" jest nielogiczne i nie oddaje do�wiadcze� wynikaj�cych z zawodowej rehabilitacji. R�wnie� idea "zredukowanej zdolno�ci do pracy" jako 27 kryterium dla orzecznictwa, �e dana osoba jest zdolna lub' niezdolna do pracy, przyj�ta zw�aszcza w krajach zachodnich, stoi w sprzeczno�ci z zasad� selektywnego zatrudniania i codziennych do�wiadcze�. Codzienna praktyka w zakresie rehabilitacji przyczynia si� do usprawniania orzecznictwa o zdolno�ci do pracy przyj�tego przez urz�dy do spraw odszkodowa� z tytu�u wypadk�w przy pracy i chor�b zawodowych (Workmen's compensation boards - w Kanadzie i Ameryce). Przepisy prawne, normuj�ce dzia�alno�� tych urz�d�w, m�wi� o finansowaniu bada�, poradnictwa, kszta�cenia zawodowego os�b, kt�rym s� zobowi�zane wyda� orzeczenie o zdolno�ci do pracy. Niekt�re przepisy prawne bardzo s�usznie podkre�laj�, �e ocena zdolno�ci do pracy u os�b trwale poszkodowanych na zdrowiu w istocie rzeczy opiera si� na tych samych zasadach, co i u os�b zdrowych z tym, �e uwzgl� ni� si� tylko dodatkowe elementy wynikaj�ce z charakteru upo�ledzenia. Wsp�czesne przepisy prawne w zakresie oceny zdolno�ci do pracy oddaj� wszystkie om�wione wy�ej w tym zakresie punkty widzenia. 7. REHABILITACJA ZAWODOWA Do podstawowych us�ug wchodz�cych w zakres zawodowej rehabilitacji, regulowanych przepisami prawnymi, '.] nale��: poradnictwo zawodowe, kszta�cenie zawodowe, zatrudnianie w zwyk�ych zak�adach pracy i specjalnych (chronionych) oraz ochrona inwalid�w w zatrudnieniu (w r�nych jego sytuacjach). W niekt�rych prowincjach w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych do zawodowej rehabilitacji w��cza si� r�wnie� preorientacj� zawodow�. Zawodowa rehabilitacja (wraz z zaopatrzeniem ortopedycznym) by�a t� us�ug�, kt�r� jako jedn� z pierwszych normdWano przepisami prawnymi. Sta�o si� to zw�aszcza po drugiej wojnie �wiatowej, kiedy zachodzi�a pilna potrzeba zabezpieczenia pracy inwalidom wojennym i wojskowym (np. w Polsce, Zwi�zku Radzieckim, w Anglii, 28 l Francji, Stanach Zjednoczonych i innych krajach). Dzi� niemal wszystkie pa�stwa posiadaj� w tym zakresie odpowiednie przepisy prawne, wydawane przez cia�a ustawodawcze wy�szego i ni�szego szczebla. Z�o�ona problematyka zawodowej rehabilitacji jest regulowana za granic� <w jednym albo w oddzielnych aktach prawnych. W Polsce ca�o�� zagadnie� wchodz�cych w zakres zawodowej rehabilitacji normuje rozporz�dzenie Rady Ministr�w z 5 maja 1967 r. w sprawie planowego zatrudniania inwalid�w. Podobnie jest w Anglii i Danii. Ale np. w Nowej Zelandii oddzielna ustawa reguluje kszta�cenie zawodowi inwalid�w i powierza go Ministerstwti Opieki Spo�ecznej, a oddzielna zatrudnienie, zlecaj�c jej wykonanie Ministerstwu Pracy. Podobna sytuacja jest w Finlandii. Poradnictwo zawodowe, kszta�cenie zawodowe, zatrudnianie i opieka nad pracuj�cymi s�, w por�wnaniu z podobnymi s�u�bami dla os�b zdrowych, bardziej zr�nicowane. Wynika to z potrzeby wychodzenia naprzeciw r�nym stopniom sprawno�ci i zdolno�ci do pracy wyst�puj�cych u os�b poszkodowanych na zdrowiu. O ile przepisy prawne w zakresie rehabilitacji leczniczej b�d� traci�y na znaczeniu wraz ze stapianiem si� jej z odpowiednimi dziedzinami lecznictwa, o tyle przepisy o zawodowej rehabilitacji b�d� nadal spe�nia�y^ istotn� rol�. Rehabilitacja zawodowa zawsze w du�ym stopniu pozostanie odr�bn� us�ug� z uwagi na wiek os�b, kt�re obejmuje, stawiane cele i stosowane �rodki. Na przyk�ad inne problemy wyst�puj� w kszta�ceniu 30-letniego m�czyzny, kt�ry na skutek wypadku musi zmieni� zaw�d i wyuczy� si� nowego, a inne w przypadku osoby zdrowej i m�odej w tym samym zawodzie. A. PQRADNICTWO ZAWODOWE '' . ' ' v � . Za podstaw� udzielania inwalidom i innym osobom niepe�nosprawnym porady zawodowej przepisy prawne przyjmuj� w zasadzie ocen� zdolno�ci do pracy, analiz� ich sytuacji socjalnej i warunk�w pracy. We wszystkich pa�stwach istniej� w tej dziedzinie r�ne 29 rozwi�zania. W tym zakresie przepisy prawne odzwierciedlaj� wielorakie dzia�ania i anga�owanie r�nych specjalist�w, < instytucji i plac�wek. Porada zawodowa udzielana jest obecnie zar�wno na terenie instytucji leczniczo-reha-bilitacyjnych, jak i szkoleniowych oraz zak�ad�w pracy. Zawsze jednak porada zawodowa ��czy w sobie r�ne aspekty: medyczne, socjalne, psychologiczne, zawodowe i techniczne. W Polsce porada zawodowa (niepe�na) udzielana jest przez komisje do spraw- inwalidztwa i zatrudnienia (kt�re, opr�cz zaliczania do jednej z grup inwalid�w, udzielaj� im wskaza� i przeciwwskaza� do podj�cia szkolenia zawodowego lub zatrudnienia). Przychodnie s�u�by zdrowia, np. reumatologiczne, kardiologiczne (zazwyczaj daj� wskazania do pracy), poradnie rehabilitacji leczniczej, regionalne poradnie zwi�zku sp�dzielni inwalid�w daj� pe�n� porad� uwzgl�dniaj�c� aspekt leczniczy, zawodowy, psychologiczny i spo�eczny. Tworzone obecnie najpodsta-wie zarz�dzenia ministra zdrowia i opieki spo�ecznej z 11 grudnia 1971 r. wojew�dzkie poradnie rehabilitacyjne oraz poradnie wychowawczo-zawodowe podleg�e resortowi o�wiaty i wychowania udzieJaj� porady. W Danii porada zawodowa o charakterze kompleksowym udzielana jest w zasadzie przez zesp� specjalist�w w Socjalnych O�rodkach (Social Centre�) na szczeblu gminy lub powiatu. W istocie rzeczy te same zadania stawia si� u nas przed o�rodkami opiekuna spo�ecznego w zespo�ach opieki zdrowotnej. � W odniesieniu do os�b przewlekle chorych, np. chorych i psychicznie i chorych na padaczk�, porada zawodowa udzielana jest cz�sto w obr�bie tych instytucji, w kt�rych, s� leczeni ' i rehabilitowani. Stosunkowo minimalne od- i zwierciedlenie w przepisach prawnych znajduj� tzw. "pr�by pracy" w po��czeniu z ocen� sytuacyjn� (w mo�liwie; naturalnej sytuacji pracy) jako najbardziej praktyczna^ i wszechstronna metoda oceny zdolno�ci do pracy i po- < radnictwa zawodowego. S�. one zorganizowane tylko vr' niekt�rych krajach bardziej rozwini�tych {Stany Zjedno-, �zone). Porada zawodowa we wszystkich przepisach praw- � 30 nych uwa�ana jest za pierwsze i istotne ogniwo zawodowej rehabilitacji. Na og� stwierdza si� nisk� korelacj� mi�dzy tre�ci� orzecze� o zdolno�ci do pracy a wynikami inwalid�w w pracy. W codziennym i zawodowym �yciu w gr� wchodzi wiele innych czynnik�w, nieuchwytnych dla udzielaj�cych porady (G. Harlem). B. KSZTA�CENIE ZAWODOWE Kszta�cenie zawodowe inwalid�w i innych os�b niepe�nosprawnych w my�l przepis�w prawnych najcz�ciej jest prowadzone: - w specjalnych zak�adach szkolenia zawodowego dla inwalid�w; - w zwyk�ych przyzak�adowych szko�ach zawodowych; - w specjalnych przyzak�adowych o�rodkach dla inwalid�w; - wprost w zak�adach pracy (przywarsztatbwe). U nas g��wnie w sp�dzielniach inwalid�w; - w domu. Istnieje og�lna tendencja, aby kszta�cenie zawodowe w wi�kszym stopniu ni� dot�d prowadzone by�o wraz z osobami zdrowymi (system integracyjny2). Przepisy prawne reguluj� organizacj� kszta�cenia, jego kierunki i czasokres oraz warunki na jakich inwalidzi mog� korzysta� z tych form przygotowania do pracy. W niekt�rych pa�stwach zachodnich, np. w Wielkiej Brytanii, inwalidzi s� przyuczani do pracy w przemy�le, w innych pa�stwach (tak�e i w socjalistycznych) przygotowuje si� ich do okre�lonego zawodu, np. ksi�go