Monika Warneńska

Pałac Dioklecjana

Wszelkie podobieństwa do rzeczywistych osób i wydarzeń są przypadkowe i nie 
zamierzone. Dzień drugi Nad ziemią trwa stężały, przytłaczający upał. Morze w 
półokręgu zatoki mieni się płynnym szafirem. Im dalej od brzegu, tym bardziej 
jest nieruchome i błękitne. Tuż u horyzontu woda roztopiona w srebrzystym blasku 
zdaje się łączyć z niebem. Pinie o długich, miękkich igłach pachną żywicznie jak 
polskie sosny, ale znacznie mocniej. Skrawkiem cienia osłaniają kobietę, która 
przesunęła się bliżej drzew. Nie trzeba tutaj żadnych plażowych parasoli - 
pomyślała. - Wystarczą te sosny. Leciutki, nikły powiew wiatru przyniósł falę 
aromatu roślin. Mięta i macierzanka. Może lawenda? Nagrzane słońcem dzikie zioła 
zdają się dymić odurzającym zapachem. Zatrzeszczał sucho świerszcz. Po chwili 
metalicznym, dzwoniącym głosem odezwała się pojedyncza cykada. Gwar dobiega od 
strony morza, ale nie dokucza. Znakomite jest to miejsce na samym skraju plaży - 
ustronne, zapewne rzadko odwiedzane przez ludzi prażących się z upodobaniem w 
zakątkach bardziej nasłonecznionych. I nawet jest tu piasek, co prawda, 
gruboziarnisty. Nie taki jak u nas - myśli kobieta, przesypując od niechcenia w 
palcach żwirowate grudki. Ale zawsze to piasek, nie kamieniste skały, których 
pełno jest wszędzie tutaj. Na całym wybrzeżu... Świerszcze grają coraz 
donośniej. Zioła pachną jak na odległych leśnych polanach. Słońce podeszło 
bliżej. Kobieta wsparła twarz na dłoniach i patrzy wytężając wzrok. Patrzy tam, 
gdzie morze łączy się z niebem; gdzie ledwie uchwytną mgiełką, pasmem szarości w 
gorącym blasku, bardziej przeczuta niż dostrzegalna spoczywa w słońcu wyspa 
Hvar. - Nie można długo leżeć na słońcu z gołą głową. Włóż kapelusz i okulary! 
Ten głos odezwał się tak wyraźnie, że kobieta drgnęła zaskoczona. Rozgląda się 
wokół - nikogo obok nie ma. Głos ów odezwał się z głębi jej własnych wspomnień. 
Jest mu posłuszna. Słońce bowiem rzeczywiście zagarnia ocienioną przestrzeń, na 
której rozpostarła kąpielowe prześcieradło. Pierwszego dnia trzeba uważać na 
słońce i na wodę... - przypomniała sobie słyszane niegdyś przestrogi. Pierwszego 
dnia, czyli wczoraj, był sen. Przede wszystkim sen. Długi i łapczywy, jak gdyby 
jedna noc miała wyrównać wszystkie dotychczasowe zaległości w wypoczynku. 
Obudziła się późno z lekkim bólem głowy i uczuciem tępego oszołomienia, które 
ustąpiło dopiero pod wieczór. Z ulgą starannie tajoną zgodziła się, aby córka 
sama dokonała rekonesansu w terenie. Radość i ciekawość dziewczyny, jej 
podniecenie wobec uroków pierwszy raz widzianego miejsca - to wszystko było 
zrozumiałe, ale męczące. - Zaczekaj na mnie z kąpielą! - upominała. Renata 
przyrzekła to solennie i umknęła, nieomylnie znajdując wśród gęstej zieleni 
ścieżkę na plażę. Miała wrócić za godzinę. Maria tymczasem rozpakowała walizki, 
zawiesiła w ściennych szafach letnie fatałaszki, ułożyła w szufladach kosmetyki 
i inne drobiazgi. Potem rozstawiła leżaki na balkonie i usiadła, by odetchnąć 
spokojnie. Wtedy dopiero wśród zapachu nagrzanej słońcem zieleni, dzwoniącej 
muzyki owadów zobaczyła całe piękno krajobrazu. Tuż za gęstym pasmem 
kędzierzawej zieleni rozciąga się nieruchome morze. Błękitne jak akwamaryna w 
dawnym dziewczęcym pierścionku. Skały zbielałe od słońca błyszczą oślepiającym 
blaskiem. Pasmo kamieni tworzy cypel odcinający się szarością na tle wody. W 
zatoce przy brzegu rojno od ludzi. Wrzawa i śmiech, pstrokacizna kostiumów. Tu i 
ówdzie materace kołyszące się na falach. Sunie mały stateczek, wyglądający z tej 
odległości jak zabawka. A tam daleko, tuż pod horyzontem... Spojrzała na mapę 
pod szkłem osłaniającym część blatu podłużnego stolika. Tak, to Hvar. Córka 
wróciła ożywiona i już pełna wrażeń. Jednym tchem opowiadała o plaży, o 
biegnącej tuż nad nią ulicy, którą wszyscy nazywają promenadą i oczywiście o 
morzu. Przekroczyła zakaz, wskoczyła do wody, o czym świadczyły mokre kosmyki 
włosów. Ale Maria nie umiała się na nią gniewać. Napominała tylko: - Musisz 
uważać, kochanie, tu są skały i kamienie na dnie! Sama, ku zdumieniu Renaty, nie 
chciała kąpać się pierwszego dnia. Zbyt mocny był ów nawyk zachowany z 
przeszłości. A może sam instynkt ostrzegał przed niebezpieczeństwem zbyt 
gwałtownej zmiany nagłego przeskoku w inny klimat. Czy aby tylko w inny 
klimat?... Poszła na plażę, przyjrzała się jej z bliska. Znalazła na uboczu ten 
właśnie zakątek, w którym usadowiły się dziś obydwie. Nie pozwoliła córce, mimo 
jej protestu, na zbyt długie pozostawanie w wodzie. Niewiele jadły tego 
pierwszego dnia. Jednej przeszkadzał natłok wrażeń. Drugiej - dziwne 
oszołomienie, które wróciło ze spotęgowaną siłą po południu. Odbywała wieczorne 
czynności w zwolnionym tempie - i wszystko, co działo się wokół, docierało do 
niej powoli jak przez mgłę. - Widać, mamo, że jesteś zmęczona - zauważyła Renata 
ziewając mocno. - Zresztą to taki przeskok! W Warszawie było najwyżej 
siedemnaście albo osiemnaście stopni. A tu prawie trzydzieści! Zjadły lekką 
kolację i położyły się wcześnie spać. Dziś Maria obudziła się jak nie ta sama. - 
Inaczej wyglądasz - powiedziała jej córka przy śniadaniu. - Jeszcze jesteś 
nieopalony bledziuch. Ale wczoraj miałaś pod oczami takie ciemne koła jak po 
chorobie! - Rzeczywiście znacznie lepiej się czuję - przyznała. - Widocznie 
oswoiłam się z tutejszym klimatem. Od razu po śniadaniu wyruszyły na plażę. 
Maria zabrała dwie książki odłożone na urlop. Obie leżą w zasięgu ręki. Ich 
właścicielka patrzy wciąż na morze, w kierunku wyspy Hvar - i powtarza w myślach 
nazwy jak przesuwane w palcach kamienie naszyjnika: Budva, Kotor, Kastel Nuovo, 
Dubrovnik, Cavcat, Makarska, Trogir, Split... Split... Przymknęła oczy. - 
Morele, świeżutkie morele! Piękne, dojrzałe! - zabrzmiał w pobliżu głos kobiecy. 
Niemłoda wieśniaczka o czerstwej, ogorzałej twarzy podsuwa koszyk pełen owoców. 
Maria już chce odmówić, ale morele wyglądają zbyt kusząco. Dorodne, rumiane z 
jednej strony, z drugiej żółte jak miód. - Ile kosztują? - spytała. Nie były 
tanie. Lecz aromat owoców przypomina podobne morele dojrzewające niegdyś obok 
pewnego domu obrośniętego winoroślą... - Świeżutkie! - zachwala kobieta 
uśmiechając się życzliwie. - Z własnego ogrodu. Niczym nie skrapiane, żadnych 
chemicznych świństw nie używamy. Jedzcie na zdrowie! Maria sięgnęła do 
portmonetki. Zapłaciła pieniędzmi, które miały taką nazwę jak przed laty. 
Wieśniaczka z podziękowaniem ruszyła dalej w poszukiwaniu innych amatorów 
moreli. I wtedy Maria nie bacząc na to, że owoce są nie myte, zatopiła zęby w 
soczystym, wonnym miąższu. Morele były rzeczywiście znakomite. Smakowały jak 
dawniej. Jedząc wpatrywała się uważnie w morze. Od wyspy Hvar powróciła 
spojrzeniem znacznie bliżej - tam, gdzie kołyszące się na falach czerwone boje 
wyznaczają bezpieczną linię dla pływaków. Zmieniła nawet okulary, żeby lepiej 
widzieć srebrzystą, rozmigotaną w słońcu przestrzeń. Nim pojawiła się 
wieśniaczka z morelami, widać było wyraźnie na powierzchni wody czerwoną plamkę 
kąpielowego czepka. Teraz ani śladu. Maria osłoniła dłonią oczy. Patrzy, nie 
mogąc opanować niepokoju, o który zła jest sama na siebie. Czegóż właściwie się 
boi? Renata pływa jak ryba! W morzu pełno ludzi. Są ratownicy na łodzi. A 
jednak... Gdzież się podziała ta niedobra dziewczyna?! Buczenie motorówki, za 
którą mknie narciarz wodny. Na falach widać podwójny warkocz pian, które po 
chwili staną się białawymi smugami, zanim roztopi je morze. Narciarz mknie coraz 
dalej, zapewne w kierunku Hvaru. Maria powiodła za nim spojrzeniem, potem znowu 
wytężyła wzrok aż do bólu. I nareszcie odetchnęła z ulgą. Czepek barwy koralowej 
widoczny był wyraźnie i niezbyt daleko. Pomachała ręką. No, nareszcie! Widocznie 
dziewczyna dostrzegła przyzywający gest matczynej dłoni. Sunie do brzegu, 
przecinając wodę miarowymi ruchami ramion. Rozmawia z kimś, kto płynie obok. 
Jest coraz bliżej. Maria z westchnieniem mimowolnej ulgi sięgnęła po jeszcze 
jedną morelę. Rozsądek nakazywał opłukanie owoców, ale pachniały tak wspaniale, 
że nie mogła oprzeć się pokusie dotknięcia wargami leciutkiego meszku na 
żółtawej skórce. Na pewno są prosto z sadu - rozgrzeszała samą siebie. Żwirowaty 
piasek trzeszczy leciutko pod dotknięciem bosych stóp. Renata biegnie zwinnie 
jak źrebak. - Wołałaś mnie, mamo? - No tak. Nie chciałam, żebyś zapuszczała się 
daleko. - Do kogo ta mowa? Przecież nie wypłynęłam poza boje. Morze 
fantastyczne! Fala w sam raz - tylko się położysz i już niesie. A słone! Ani 
porównania z naszym - Renata dotyka warg koniuszkiem języka. - Pójdziesz do 
wody? - Tak, jeśli posiedzisz przy tym naszym kramie. - Trudno, poświęcę się. 
Tyś i tak straciła wczorajszy dzień! - Wcale nie straciłam. Nigdy nie kąpię się 
pierwszego dnia po przyjeździe. Tak samo było w Bułgarii i w Gagrze. I nad 
naszym morzem. Pamiętasz? - Bo sobie wymyśliłaś teoryjkę o jakiejś adaptacji, 
aklimatyzacji, Bóg wie o czym! - prychnęła Renata, wyciągając się na ręczniku. - 
A przy tutejszym morzu wysiadają wszystkie Złote Piaski i Gagry! Cieplejsze i 
jeszcze lepiej się w nim pływa. Prawdziwa bajka! Szkoda każdej godziny poza 
wodą! - Chcesz coś zjeść? - Nie, raczej pić. Zaraz się rozejrzę za jakąś colą. 
O, morele! - spostrzegła torbę stojącą w cieniu. - To nasze? - Oczywiście. Tylko 
trzeba je najpierw umyć. Rozejrzyj się, czy nie ma tu jakiej stuezienki albo 
wodociągu. Może tam, gdzie prysznice? - Och, nie przesadzajmy! - Renata sięgnęła 
po dojrzały owoc. - Takie piękne, że im nie daruję. Skąd je wzięłaś? - Kupiłam 
od jakiejś babki prosto z kosza. Podobno są niczym nie skrapiane, ale kto może 
wiedzieć? - Wspaniałe! - Może jednak lepiej umyć je na wszelki wypadek. - O 
Boże! Mamuśku, nie nudź! Zjem jeszcze jedną, a z resztą pójdę pod wodę. To i tak 
nie ma sensu, bo może już się czymś zatrułyśmy? - Nie opowiadaj! - A ty nie 
strasz! Na razie muszę chwilę poleżeć. Co za rozkosz! Renata z westchnieniem 
kładzie się na plecach. - Morze, jakiego u nas nie ma! Owoce, jakich u nas nie 
ma - mruczy półgłosem. - I pogoda - istny cud! Człowiek nareszcie sobie użyje za 
wszystkie czasy. Pomyśl, że mogłybyśmy tkwić jak neptki w tym głupim Sopocie! 
Dlaczego ty właściwie nie lubisz Jugosławii? Maria drgnęła zaskoczona. - Co ci 
się zwiduje? - odparła powoli. - Dlaczego mam nie lubić Jugosławii? - Nic mi się 
nie zwiduje, tylko słyszałam, jak tata ci tłumaczył, że warto, że trzeba, że 
koniecznie. A ty się z początku upierałaś, że nie! Do takiego kraju? Nad takie 
morze?! Ukłucie gdzieś w okolicy serca. Nie patrząc w oczy córce sięgnęła do 
torby. - Czego szukasz? Tej pianki do opalania? Jest tutaj, w bocznej kieszeni. 
Chcesz, to ci nasmaruję plecy. Ale miałaś przecież teraz iść do wody? - Pójdę... 
no, pójdę za chwilę - bąka Maria. Siedzi odwrócona tyłem do córki, która powleka 
jej plecy i ramiona warstewką płynnego, pachnącego kremu. Lepiej, że Renata nie 
widzi jej oczu. - Miałam po prostu inne plany. A to przyszło tak nagle... Tak. 
To wszystko przyszło nagle i nieoczekiwanie. Przed miesiącem nie przypuściłaby, 
że wraz z jedynaczką znajdzie się na adriatyckim wybrzeżu, w kraju tysiąca 
własnych wspomnień i dawnych przeżyć, zamkniętych na wszystkie spusty, 
zapieczętowanych, a jednak ciągle żywych... Zanosiło się na to, że letni urlop 
spędzą albo w zaiksowym domu w Sopocie, albo w ośrodku Polskiej Akademii Nauk w 
Międzyzdrojach. Przymierzali się do Włoch, ale okazało się, że o kolejnej 
wymarzonej podróży nie ma mowy wobec konieczności odkładanego już dwukrotnie 
remontu mieszkania. - Spędzimy to lato w kraju - postanawiał Marcin. - A potem 
zabierzemy Renię na pomaturalne włoskie wędrowne wakacje. Może uda się nam 
posiedzieć na Sycylii - mam tam znajomych.. Miał znajomych w różnych krajach 
świata. Spotykał ich na kongresach naukowych. Parokrotnie w ostatnich latach 
gościli u siebie zaprzyjaźnionych cudzoziemców. Dlatego również polany wycieczek 
zagranicznych we trójkę stawały się bardziej realne. Pod gumowymi pantoflami 
szeleści żwirowaty piasek, nie tak miękki jak na Helu czy w Jastarni, zawsze 
jednak lepszy niż kamień. To był przedmiot nieszkodliwych przekomarzań pomiędzy 
nią a rodzeństwem Dravciciów: - Nasz Bałtyk nie jest taki niebieski jak 
Adriatyk. Ale mamy cudne plaże i mięciutki piasek, i zielone pagórki, a u was 
kamień i skały na brzegu! - Ale gdzie znajdziesz taką wspaniałą wodę i taki 
krajobraz? - pytał Sławek. Vesna usiłowała łagodzić lub rozsądzać spór: - Jedno 
i drugie jest piękne. Tamto morze jest bardziej północne, więc ma inną urodę. 
Może kiedyś ludzie coś wymyślą, technika pójdzie naprzód. Wtedy przywieziemy 
trochę waszego bałtyckiego piasku na nasze plaże, a od nas do was trochę 
ciepłego klimatu... Technika poszła naprzód, świat stał się bliższy. Skaliste 
urwiska i pustkowia nadmorskie obrosły mnóstwem pensjonatów, hoteli, ośrodków 
wypoczynkowych. Tu i ówdzie na kamienne wybrzeże nawieziono grubą warstwę 
piasku. Dobre i to. Uroki krajobrazu pozostały. I morze, morze!... Pozostało 
takie samo, choć coraz częściej mówi się o jego zanieczyszczeniu. Znajomi, 
którzy odwiedzili parę lat temu Herceg Novi narzekali: - Wyobraźcie sobie, że w 
pewnych godzinach spuszczają ścieki do morza! Wytrzymać wtedy nie można na 
plaży, taki zaduch! - Źle trafiliście - odpowiedział ktoś inny. - My byliśmy w 
Budvie. Tam nic z tych rzeczy! Powietrze jak kryształ, morze piękne, czyste... 
Herceg Novi nazywało się niegdyś Castel Nuovo. Strzępy na wpół zatartych 
wspomnień i obrazów: jakieś mury warowne, twierdze i bramy zabytkowe. Budva - 
plaża pod skalistym urwiskiem, kręte, wąskie uliczki, średniowieczne kościoły... 
W Dalmacji powietrze jest czyste, pachnie balsamicznie. Morze wabi 
przejrzystością. Łagodne odbicie stopą od kamienistego dna. Ramiona zaczynają 
pracować równo, rytmicznie. Renata ma słuszność: woda jak bajka! - Połóż się na 
plecach. Odpocznij, mamy czas! - mówił Sławek. Nie była wcale zmęczona: wydawało 
jej się, że może płynąć daleko, daleko - choćby do samej wyspy Hvar, która 
majaczy na horyzoncie. Powiedziała to na głos. - Ależ, Maryjko, co ty mówisz! 
Hvar jest daleko. Nie dałabyś rady! Obróciła się na plecy. Ma ponad sobą 
półokrąg nieskazitelnego nieba bez jednej chmurki. Sławek znikł z powierzchni 
wody, tylko w miejscu, gdzie pod nią zapadł, woda marszczy się drobniutką falą, 
potem widać na niej banieczki powietrza. Maryjka czuje niepokój, choć wie, że on 
świetnie pływa. Coś przewinęło się koło nóg, poczuła leciutkie uderzenie w 
stopę. - Ach, niegodziwiec! Chciał mnie przestraszyć. Wie, że boję się rekinów, 
o których wciąż tutaj ludzie gadają. On tymczasem wyłonił się na powierzchnię i 
ze śmiechem łapie oddech. - Bałaś się? Żal mi się ciebie zrobiło! Popłynął 
najpierw tam, gdzie kołyszą się boje. Potem trochę dalej, ale nie za bardzo, bo 
jednak ratownicy mogą wlepić grzywnę. Płyną teraz oboje blisko siebie, mając 
przed oczyma zamglony, jak gdyby nierzeczywisty Hvar - wyspę pachnącą lawendą, 
wyspę z bajki, o której opowiadała Vesna. Wyspę, na której - choć Maryjka o tym 
jeszcze nie wie - stanie się to, co musiało się stać pomiędzy nimi dwojgiem... - 
Mamo, co tu tak pachnie? - Renata pociąga nosem. - Jak w "Herbapolu". - Chyba 
rozmaryn albo lawenda. - Rozmaryn? Coś takiego rośnie naprawdę? - Oczywiście. 
Dlaczegóż by miało nie rosnąć? - Nigdy nie widziałam na oczy rozmarynu - 
stwierdza dziewczyna, wystawiając na słońce zgrabne, szczupłe nogi. - Była jakaś 
stara jak świat piosenka o rozmarynie, prawda? Bardzo retro. Ale kto by 
pomyślał, że naprawdę jest takie ziele... Maria uśmiecha się z pobłażliwą 
wyrozumiałością. No tak - rozmaryn pod chłodniejszym niebem Polski rośnie 
głównie w doniczkach. I nikt nie wije teraz ślubnych wianków z rozmarynu. Przed 
wojną śpiewano często żołnierską piosenkę o rozmarynie i dziewczynie. Nuciła 
sobie jej słowa w czasach, gdy Polska wydawała się bardzo odległa (pomyśleć, że 
teraz dwie i pół godziny tylko trwa lot z Warszawy do Belgradu lub Zagrzebia!) - 
Kiedy dokoła rozbrzmiewała słowiańska wprawdzie, lecz odmienna mowa; kiedy nie 
wiedziała, czy przeżyje, czy wróci do kraju. A bukiet ślubny, skromny jak cała 
uroczystość, już przecież wojenna, przetykany był szarozielonymi gałązkami 
rozmarynu. Choć niepozorne, pachniały prześlicznie. W półmroku i powadze 
kościelnego wnętrza, wśród zapachu wystygłych kadzideł i i mżącego blasku słońca 
sączącego się przez barwne witraże, myśleli oboje o tym samym - zanim z ust 
obojga padło po kolei wypowiedziane słowo "Tak". Myśleli, że los ich sobie 
przeznaczył na zawsze... Dzień trzeci - Mamo, obiecałaś, że dziś zajrzymy do 
sklepików? Wiesz, przedwczoraj, kiedy sen tak cię zmorzył, zrobiłam błyskawiczny 
rajd po tych kramach. - Przejść się możemy, ale raczej platonicznie - odpowiada 
Maria zdejmując ciemne okulary. - Sprawunki dopiero kiedy tata przyjedzie. - 
Jakaś ty bezlitosna! - A jaka mam być? Z konta wzięłam niewiele - wiesz, że 
oszczędzamy na Włochy. Ojcu zapłacą dopiero po zakończeniu wykładów. Ciesz się, 
że jesteśmy gratis w takim pięknym miejscu. Sprawunki nie są najważniejsze. - 
Ojej, nie truj, mamo! Przecież to wakacje, a człowiek jest człowiekiem! - Zgoda. 
I dlatego, mój człowieku, jedną rzecz kupimy dziś - gumowe pantofle dla ciebie, 
takie jak moje. Szukałam ich w Warszawie, ale ty musisz mieć większe niż ja, a 
dużych nigdzie nie było. - Takie rzeczy kupuje się u nas zimą. - Skąd mogłam 
zimą wiedzieć, że tu przyjedziemy? - A w ogóle przesada! Po co mi gumowe kapcie? 
- Nie chcę, żebyś się kąpała na bosaka. - Kiedy ja już się przyzwyczaiłam do 
tego kamienistego dna. - Nie chodzi o kamienie, tylko o jeżowce. - Eee tam! 
Wcale ich nie widać! - Bo nie patrzyłaś. Jeśli nastąpisz na takie stworzenie i 
zostanie ci w nodze choćby kawałek kolca, będziesz miała cały pobyt zepsuty. 
Skaleczenie igłą jeżowca paskudzi się i ropieje. Renata już ma odpowiedzieć po 
swojemu, czyli przekornie, ale matka dodaje: - Pamiętasz tego pasażera z 
samolotu? Rozmawiałam z nim wczoraj przed hotelem. - Ten z orbisowskiej 
wycieczki? Okulał teraz i kuśtyka. - A wiesz dlaczego? Miał pecha: nastąpił w 
wodzie na jeżowca. Pytał, czy nie wiem przypadkiem, gdzie jest apteka. W ośrodku 
orbisowskim jest ambulatorium, igłę mu wyjęli, zdezynfekowali, ale musiał 
jeszcze kupić jakieś leki. Przez parę dni będą mu robić opatrunki, a kąpiel 
zabroniona. Potrzebne ci to? - Poddaję się - westchnęła Renata. - Ostatecznie 
mogę pływać w kapciach. Wiesz co, mamuśku? Koło kramiku, gdzie są różne 
"plażowizny", widziałam sklep ze sreberkami i z koralami... - Już widzę, ile 
kosztują. - Pójdziemy chociażby popatrzeć, powzdychać, co by kupić, gdyby można 
było... - Popatrzeć - owszem. Na razie nic więcej. - Sama powiedziałaś "na 
razie"! - Nie łap mnie za słowa! Dopiero co przyjechałaś i już chcesz robić 
sprawunki? - Nic nie chcę, tylko żebyśmy tam poszły. Te sreberka są całkiem inne 
niż nasze. Delikatne jak koronka. - Tak, to filigrany. - Filigrany? - powtórzyła 
Renata z niedowierzaniem. - Przecież jak ktoś jest mały i drobny, to mówi się, 
że filigranowy! - Ale jest też taka technika obróbki srebra, która nazywa się 
filigran. Widziałam... - Urwała na moment. - Widziałam też takie filigrany 
weneckie. A tu na pewno je naśladują. Do Włoch przecież niedaleko. - Możliwe - 
zgodziła się Renata. - I są tam też korale całkiem podobne do włoskich. Wiesz 
jakie? Czerwona "sieczka". Pamiętasz? Przywiózł mi taką kiedyś wujek Janek. I 
białe korale okrągłe. - Toczone. - Tak. Niby nic, ale istne cudo. Tak na oko po 
prostu białe (raczej mleczne - poprawia w myślach Maria). Jak spojrzeć uważnie, 
przy słońcu, to widać, że są trochę różowe, jak gdyby miały delikatne żyłki. 
Widziałaś takie białe korale, Mamo? - Owszem, widziałam - potwierdza Maria po 
krótkiej pauzie. - Kiedyś w Desie na Nowym Świecie był taki sznurek... - 
Zhobaczyć je można. Okropnie mi się spodobały. - Nie tylko tobie - te słowa 
Maria wypowiada w myśli. Głośno dodaje: - Oczywiście, pooglądamy je dzisiaj. I 
tak przecież musimy iść na pocztę, wysłać kartki. Stamtąd chyba pójdą szybciej 
niż z hotelu. Mówiąc to rysuje na żwirkowatym piasku jakiś wzór, ornament, który 
przywołała pamięć. Naszyjnik ze srebra, którym nie zdążyła się nacieszyć - ileż 
razy go nosiła? Najwyżej dwa lub trzy - ozdobiony był takim właśnie dziwnym 
wzorem ze spiral. Gdyby miała pod ręką ołówek i kartkę papieru, mogłaby go 
odtworzyć dokładnie - ale po co? Zatarła jednym ruchem ręki nieudolny rysunek i 
pomyślała o małym zawiniątku, spoczywającym głęboko w najniższej szufladzie 
biurka. Nie zaglądała do niego od dawna. Uniosła głowę. Spojrzała na morze. - 
Zostaniesz tu chwilę? Idę do wody. Renata potwierdza niewyraźnym mruczeniem, 
wystawiając twarz do słońca. Najpierw jest całkiem płytko, ledwie po kolana. 
Potem dno raptownie cofa się. Jeden krok - i już woda sięga do szyi. Maria 
płynie, omijając zasadzki kamieni. W przejrzystej wodzie widać spłoszone rybki, 
małe jak palec, i ciemnozielone, prawie czarne krzaczki wodorostów. Na wargach 
smak soli. Leciutki wiatr muska twarz łagodnym dotknięciem. Na brzegu i na 
wodzie słychać gwar i wrzawę ludzkich głosów - ale to nie przeszkadza. Dla 
wszystkich w morzu starcza miejsca. Można płynąć i płynąć... Ach, jak dobrze! - 
Wcale nie straciłaś formy - przyznaje łaskawie Renata, kiedy matka wyciąga się 
znów koło niej. - W Bułgarii pływałaś chyba tak jakoś bardziej nerwowo, 
nierówno, a teraz całkiem spokojnie. Kiedy właściwie nauczyłaś się pływać? - 
Och, bardzo dawno. Mój ojciec świetnie pływał i wszystkich nas do tego zachęcał. 
Mówił, że nie ma lepszej odtrutki na zmęczenie, zwłaszcza przy siedzącym trybie 
życia, niż sporty wodne, wycieczki górskie latem, no i narty albo przynajmniej 
ślizgawka zimą. - Wiedział, co dobre - westchnęła Renata, kładąc się na brzuchu. 
- Ale nurkować chyba nie lubisz? - Nie za bardzo - przyznaje Maria. - Zresztą po 
wojnie przez parę lat nie wyjeżdżałam nad morze, więc... Urywa raptownie. 
Zagalopowałam się! Renata ze swoją wścibską dociekliwością gotowa zacząć od razu 
wypytywanie: a dlaczego? Jak jej wytłumaczyć, że długo nie wyjeżdżała ani nad 
morze, ani w góry; że nie miała żadnego urlopu, bo... Dziewczyna jednak 
widocznie przeoczyła szparę uchyloną w furtce otwierającej przeszłość. Sięga po 
olejek i pyta: - Skakałaś kiedy? - Próbowałam jeszcze w szkolnych latach, ale na 
basenie z trampoliny. Nad morzem nie. - Dlaczego? - Nad naszym morzem trudno 
skakać. Tu... tu bałam się, to znaczy - bałabym się. Kamienie na dnie... 
...Sławek skakał do zatoki na brzegu Hvaru. No, ale był znakomitym pływakiem. 
Ponadto znał w tym zakątku wybrzeża każdą podwodną szczelinę, każdy głaz i odłam 
skalny. Można było sprawnie pływać w basenie, w Wiśle i w Bałtyku, a także w 
Adriatyku, a potem tak bardzo bać się przeprawy rzecznej podczas pewnej wojennej 
nocy! - Umiesz pływać? - pyta posępny, małomówny przewodnik, mierząc bystrym 
spojrzeniem tych, którzy mają sforsować rzekę, aby dostać się na jej 
przeciwległy brzeg. Padają potwierdzenia. Maria również mówi: - Tak. - 
Uważajcie, rzeka wezbrana. Mogą być trudności. Poprowadzimy was brodem. Tak 
będzie łatwiej, ale dno śliskie. Niewykluczone, że ktoś może stracić grunt pod 
nogami. Koniecznie trzymać się liny - no i nie wpadać w panikę! Innej drogi nie 
ma. Mosty pozrywane. Niemcy depczą nam po piętach. Może będziecie musieli 
kawałek przepłynąć... Noc głęboka, bezksiężycowa. Tym lepiej - ciemność osłania 
idących. Tym gorzej, bo trzeba stąpać ostrożnie, aby nie skręcić lub nie 
zwichnąć nogi - tego jeszcze by tylko brakowało! ...Idą gęsiego przez las 
pachnący mchem i pleśnią. Drobny, przedwiosenny deszczyk zaczyna siąpić, potem 
mży, rozwiesza gęstą zasłonę wilgoci, stopniowo przenika zimnem aż do kości. 
Każdy ma uważać na poprzednika - nie zgubić się, nie stracić z oczu jeden 
drugiego. Maria co chwila przymyka powieki aż do bólu. Okulary przezornie 
zdjęła. Co chwila trącona gałąź przesuwa się po twarzy słabszym lub mocniejszym 
smagnięciem. Najlepiej byłoby iść łańcuchem, trzymać się jedno drugiego. Ale to 
niemożliwe - stromizna, nierówna ścieżka, ślisko. Uważać, nie przewrócić się! 
Las szeleści miarowo. Z jego szmerem łączy się inny, coraz wyraźniejszy szum 
rzeki. Już ją widać, a raczej słychać, bo w mroku trudno dostrzec wodę. Krótki 
błysk latarki wydobywa na moment z głębokiej ciemności grzbiety skłębionych, 
prawie czarnych fal. Dwa brzegi zaczynają rozmowę - błysk światła, sygnał 
gwizdka, umówione znaki, ledwie dosłyszalne wśród szumu rzeki, wśród szmeru 
przyspieszonych oddechów ludzkich. Maria potyka się raz i drugi, po czym staje. 
Stają zresztą wszyscy, kilkunastu wędrowców, z których nie zna nikogo. 
Zatrzymawszy się, od razu czuje, jak bardzo jest zmęczona. Dopóki szła, było 
lepiej. A teraz - o Boże, nie wiedzieć co oddałaby za to, żeby nie iść już 
nigdzie, wyciągnąć się choćby tutaj, na tym wilgotnym brzegu, na kamieniach lub 
mokrych liściach - i spać, spać... Ale o tym nie ma mowy. Za chwilę słychać 
rozkaz: - Uwaga! Idziemy! Nurt rzeki wezbrał wiosennym przypływem. Pod ręką lina 
twarda, oślizgła. Maria trzyma się jej najpierw jedną dłonią, po chwili oburącz. 
Dobrze, że wszystko, co z sobą niesie, ma w plecaku i w nieprzemakalnej torbie, 
zawieszonej na szyi. - Nie boję się, nie boję się, nie... - powtarza sama sobie, 
kiedy już ta woda sięga coraz wyżej, kiedy parzy chłodem, wlewa się do wysokich 
butów, sięga po pierś, prawie do szyi. - Nie boję się... Przecież w razie czego 
mogę płynąć, mam obydwie ręce wolne!... Krok za krokiem. Jeszcze jest grunt pod 
stopą. Lina zadrżała i chybocze naprężona jak struna. Ktoś na przodzie 
poślizgnął się. Krótki, zdławiony krzyk. Woda sięga znowu wyżej. Coraz trudniej 
utrzymać równowagę. Ta droga chyba nigdy się nie skończy! LIna znowu zadygotała. 
Ktoś idący za Marią mruczy dosadne przekleństwa. Nie poślizgnąć się, nie 
wypuścić zbawczej liny! Słychać głosy ludzkie - więc może już drugi brzeg?! 
Pachnie las, żywica, mokry mech. Woda sięga do ramion. Znowu głębiej. Jakaś 
dziura na dnie. Dalsze dwa, trzy kroki, niezdarne, człapiące. Niewiarygodne, że 
to koniec! Spojrzenie ku niebu: księżyca ani śladu. Lepiej, że go nie ma. Widać 
gwiazdy - zamglone, blade, ledwie dostrzegalne... Dobrnęli wszyscy. Czyjeś 
pomocne dłonie wyciągają Marię na brzeg. Ktoś do niej coś mówi - ale przestała 
rozumieć znajomy już przecież język chorwacki. Dygoce jak w febrze. Nie może 
wydobyć z gardła ani słowa. Przytknięto jej do ust blaszany kubek. Jest w nim 
płyn ostry, palący. Zakrztusiła się, zachłysnęła. Kaszle, nie mogąc złapać 
oddechu. Dalekie przypomnienie: dziecinne grypy, anginy, bronchity - nacieranie 
pleców spirytusem kamforowym. Zapach domowej nalewki, podawanej z okazji świąt i 
uroczystości: aromatyczny płyn, który dzieci mogły najwyżej powąchać. Dopiero 
kiedy podrosły, wolno im było skosztować "kropeleczkę", jak mówił ojciec. Przed 
samą wojną... uroczysta kolacja z okazji uzyskania dyplomu przez Antka... Wesele 
Zosi... wtedy te nalewki... Nie, już nie jest przecież panienką z profesorskiego 
domu na Salwatorze w Krakowie... Tamto wszystko minęło, odeszło w bezpowrotną 
przeszłość. Alkohol zdaje się przepalać gardło. - Niezwyczajna. Za mocne dla 
niej! - mówi ktoś w języku, który Maria zaczyna znowu rozumieć. - Trzeba - 
odpowiada ktoś inny. - Po takiej kąpieli! Właśnie dlatego, że niezwyczajna... 
Przewodnicy ponaglają. Jeszcze kilometr marszu w mokrej odzieży - potem chata w 
lesie. Suche łachy, buzujący ogień, gorące mleko do picia. Już czekają furmanki. 
Nim świt rozjaśni niebo, ci z przeprawy znajdą się u celu - w bazie 
partyzanckiej. I tutaj ktoś nieznajomy odda Marię w ręce brodatego mężczyzny. 
Jakżeż trudno rozpoznać w nim Sławka! Ten ktoś powie: - No, macie waszą żonę, 
doktorze! Cała i chyba zdrowa, choć nielekko było. Zuch dziewczyna! To Polka? 
Prawdziwa Polka! I dopiero kiedy zostali sami, w ramionach męża Maria płacze, 
właściwie drży, wstrząsana suchym, gwałtownym szlochem bez jednej łzy. Potem 
pije znowu posłusznie gorące mleko, choć mleka nigdy nie lubiła. Sławek 
tymczasem głaszcze jej głowę jak dziecku i mówi półgłosem: - Cicho, cicho, nie 
płacz. Już dobrze. Wszystko w porządku. Jesteśmy razem... Nie na długo, jak 
okazało się niebawem. Wyszła na brzeg. Spłukuje pod prysznicem nalot soli, jaki 
morze pozostawia na skórze, i podąża ku córce. Dziewczyna leży nieruchomo, twarz 
zwrócona ku słońcu. - Bardzo cię proszę, włóż okulary! - Nie opalę twarzy, tak 
jak trzeba. Przecież oczy mam zamknięte! - Bardziej dbasz o nos niż o oczy? 
Połóż na nich przynajmniej listki! Opalić się zdążysz, a po co psuć wzrok? 
Ostrzega ją tak samo, jak niegdyś ostrzegali ją tamci, Sławek i Vesna, kiedy 
niewiele starsza od dzisiejszej Renaty, zapewniała, z nutą przechwałki w głosie, 
że jej twarzy, opalonej słońcem zakopiańskiego przedwiośnia, nic nie zaszkodzi. 
Dziewczyna tym razem usłuchała bez protestu. Włożywszy okulary wodzi wzrokiem po 
zatoce. - Ależ nastawiali tych hoteli i domów wypoczynkowych! To wszystko nowe? 
- Przeważnie. W takim kraju turystyka może przynosić nie mniejsze korzyści niż 
we Włoszech. Zresztą pamiętasz Bułgarię? Tam też... - A jak tu było dawniej? - 
Dawniej - to znaczy kiedy? - pyta Maria po króciutkiej przerwie. Odwraca twarz 
od uważnych, dociekliwych oczu córki. Padło to pytanie. Właściwie musiało 
paść... - No, przed wojną. Przecież tu byłaś. Skąd wie? Kto jej to powiedział? 
Nieważne. Patrzy wyczekująco. Trzeba wypełnić tę lukę milczenia, które przeciąga 
się o moment za długo. - Byłam, ale bardzo dawno. Zresztą... nie w tej okolicy. 
- A gdzie? - Bliżej... no, bliżej Dubrovnika. Ale niewiele pamiętam. Minęły 
przecież lata od tego czasu. Popatrz, znowu narciarz! Ciekawe, czy to ten sam co 
wczoraj? Narciarz sunie zdaniem Renaty "bezbłędnie jak anioł" po gładkiej, 
prawie nieruchomej powierzchni zatoki. Przez chwilę obydwie z napięciem 
obserwują zwinne ewolucje ślizgającego się po wodzie człowieka. Potem z ust 
dziewczyny padają następne pytania: - A to była wycieczka? - Co? - No, ten twój 
pobyt w Jugosławii wtedy przed wojną? - Coś w tym rodzaju. - To nie był obóz 
studencki? - Nie. Nagroda za maturę. - Fajna nagroda! - wzdycha Renata z 
zazdrością. - Ile miałaś wtedy lat? - O rok więcej niż ty teraz. Jeśli wszystko 
dobrze się ułoży, za rok będziesz miała, wiesz co, na pomaturalne wakacje? - 
Wiem. Przecież mówiliście, że oszczędzacie na to dolce. Włochy, prawda? Ale do 
tego czasu okropnie daleko! - Ani się obejrzysz, jak rok zleci. - Przed wojną 
drogo kosztowała podróż za granicę? No, chociażby tu, do Jugosławii. Przecież 
samolotami się wtedy nie latało? - Nie, jeździło się pociągiem. Widzisz, inny 
był wtedy układ cen, inna wartość polskiego pieniądza... To naprawdę trudno 
porównywać - Maria usiłuje lawirować rozmową w bezpieczniejszym kierunku. - Twój 
dziadek jeździł na kongresy medyczne... - Jak tata? - Tak, jak nasz tata. Czasem 
zabierał ze sobą moją mamę. - No to mieli całkiem dobrze! - orzekła Renata. - A 
was ze sobą nie zabierali? - Raczej nie. Byłoby to jednak zbyt kosztowne. 
Uważali, że dopiero po maturze przyjdzie czas na takie wyjazdy. No i dotrzymali 
słowa, bo... bo umożliwili mi podróż tutaj. - Ale gdzie wtedy nocowałaś? Jak się 
urządziłaś? - Załatwili mi to znajomi... Tutejsi. Zaprzyjaźnieni z Antkiem. Z 
wujem Antkiem. - Tutejsi? Jugosłowianie? - Tak - potwierdza Maria nie patrząc na 
córkę. Śledzi wzrokiem sylwetkę narciarza. Przed chwilą wylądował w 
przeciwległym krańcu zatoki, a teraz ponownie sunie w ślad za motorówką. 
Zostawia na wodzie podwójną smugę bieli, szybko roztapiającej się w morzu. - 
Mogłabyś chyba teraz odnaleźć tych znajomych? - Boże drogi! - Maria jest już 
przygotowana na dalsze pytania dziewczyny. - Po tylu latach? Nie pamiętasz, że 
tu była wojna? Poprzestać na tych słowach! Nie powiedzieć za wiele! Sięga po 
krem, wyciska sporą część zawartości tuby na ramiona. - Poczekaj, rozsmaruję ci 
to, żeby było równo. A powiedz, czy na przykład kolej wtedy dużo kosztowała? - 
Kochanie, za dużo ode mnie wymagasz! - Maria opanowała chęć ofuknięcia córki. - 
Czy mogę takie rzeczy pamiętać? Była wojna, zmieniały się ceny i to nieraz. 
Jedno mogę ci powiedzieć - zdobywa się na uśmiech - że tutejsze sreberka i 
korale dawniej też były drogie. - A jakie wtedy były pieniądze w Jugosławii? - 
Także dinary. - Takie jak dziś? - No nie. Nazwa pozostała, ale miały inną 
wartość. Ale nie przypominam sobie, ile co kosztowało - podkreśla Maria, 
asekurując się przed dalszymi pytaniami upartej jedynaczki. Ceny były inne, bo 
przecież i u nas za mojej pamięci zmieniały się parokrotnie - dopowiada samej 
sobie w myślach. - I tutaj tak samo. Przed wojną były inne niż podczas wojny. 
Potem w partyzantce wszystko miało odmienną wartość niż w miastach: odzież i 
obuwie, lekarstwa i bandaże, mleko i chleb. A jak było po wojnie, w 
czterdziestym ósmym? Nie miałam głowy na to, żeby pytać o ceny. Teraz jest tu 
inaczej. Inaczej - choć morze pozostało równie piękne jak dawniej. Choć tak samo 
pachną pinie i rozmaryn. Choć tak samo zagadkowo majaczy na horyzoncie wyspa 
Hvar. - Pamiętam tylko, jakie było pierwsze tutejssze słowo, którego się 
nauczyłam. - No jakie? Pewnie: dzień dobry, do widzenia? - Nie. Sladoled. - 
Lody, prawda? To jakby słodkolód... - Słodkolód - Maria z mimowolnym uśmoiechem 
powtarza to zabawne słowo, po czym sięga do torby, wyjmuje zegarek. - Wiesz, że 
już czas na obiad? Zbieramy się! - Szkoda - wzdycha REnata przymykając oczy. - 
Nawet nie jestem bardzo głodna w taki upał... Ale pić mi się chce! - Jak 
wejdziemy w chłód, apetyt ci wróci. Pamiętasz, że na dziś zamówiłyśMmy miejscowe 
jedzenie? - Oj, tak... Zobaczymy, co nam dadzą. - Nie jęcz. Tu jest smaczna 
kuchnia. - Ale w takim gorącu zjadłabym... no, na przykład zsiadłe mleko z 
ziemniakami. Albo omlet z fasolką. A co oni właściwie nam dadzą? - Czekaj, bo 
nie wiem, co właściwie wybrałyśmy. Aha, dla mnie rondel po bośniacku. Dla ciebie 
cevapcici i ajvar. - A co to takiego ten rondel po bośniacku? - pyta nieufnie 
Renata, zgarniając plażowe drobiazgi. - Nie mam pojęcia - odpowiada szczerze 
Maria, stwierdzając w duchu, że z dawnych lat nie pamięta takiej potrawy. - 
Ajvar - to sałatka z papryki. Lubisz przecież paprykę. Cevapcici pewnie będą 
podobne do bułgarskich kebapczete? Pamiętasz, jak ci smakowały? - Takie podłużne 
kiełbaski z siekanego mięsa, ostre, pikantne? No to jest nadzieja na coś 
jadalnego. - Obcy kraj poznajemy także poprzez kuchnię. A póki co mogłabyś 
poczytać sobie na razie ten gruby przewodnik po Jugosławii. Jest w twojej 
walizce. - Och, mamuśku! Lepiej ty mi coś opowiedz o Jugosławii!... - Co ci mam 
opowiedzieć? Ścieżka jest wąska. Renata idąc za matką nie widzi jej twarzy. - 
No, jak tu było dawniej! - Naprawdę nie rozumiesz, że ja mnóstwa rzeczy po 
prostu nie pamiętam? Od tamtych... no, od tamtej mojej wycieczki minęło tyle 
lat! Zresztą zaraz potem przyszła wojna. Zostały jakieś strzępy wspomnień, z 
których nic się nie sklei. Mówię nieprawdę. Muszę mówić nieprawdę, bo jak 
inaczej? Wszystko odżywa z nieoczekiwaną wyrazistością. Kiedyś w dzieciństwie 
pomagała starszemu bratu Antkowi wywoływać zdjęcia. Martwy pozornie papier, 
włożony do płsakiej kuwety wypełnionej odpowiednim płynem, zmieniał się do 
niepoznaki: występowały na nim plamy, kontury, zarysy ludzkich sylwetek. Teraz 
dzieje się podobnie, całkiem podobnie od pierwszego dnia po przyjeździe... O co 
znów pyta córka? - A jak wtedy było z piciem? - Z jakim piciem? - No, z napojami 
w takim upale? - Były soki owocowe i znakomita woda mineralna. A zwykła woda... 
Zauważyłaś, jaka tu dobra woda? - Najpierw mnie męczysz, żebym, broń Boże, nie 
piła wody prosto z kranu, a potem pytasz, czy dobra! - śmieje się Renata. - 
Owszem, piłam tę wodę. Tak, dużo lepsza niż u nas! - Wtedy też trudno było o 
herbatę. Ale tak właściwie jest wszędzie w tej części Europy. Kiedy pojechaliśmy 
pierwszy raz do Bułgarii, w bardzo porządnym hotelu dla turystów z Orbisu nie 
było wcale herbaty. Ani rano, ani wieczorem! Po prostu nie było tego zwyczaju. 
Rano dawano do picia wodę mineralną albo mleko, a wieczorem wino. Nagłe 
przypomnienie: wojna, pierwszy wieczór po przyjeździe z Krakowa do Zagrzebia. 
Smak cierpkiego napoju, który zaparzyła Vesna... Lecz właśnie w tej chwili 
obydwie wchodzą do hotelu. Prędko prysznic - i na obiad. Biel obrusa, dzbanki z 
wodą, w której lód pływa drobnymi bryłkami. Chłodna mgiełka osiadła na szkle. 
Woda jest rzeczywiście wyśmienita, choć zapewne nie taka dobra, jak ta, którą 
piło się podczas wojny prosto ze źródła po długim męczącym marszu. Potrawy 
pikantne i świetne w smaku pachną aromatem ziół i ostrych przypraw. - Napijesz 
się wina, Reniu? - Świat się kończy! Mamusia proponuje mi alkohol?! - Tu nie 
Warszawa. Do tych potraw bardzo pasuje wino. Młoda kelnerka mówi znośnie po 
niemiecku i słabiej po angielsku. Wczoraj dowiedziawszy się, kim są przybyszki, 
wysupłała z pamięci garść nie najgorzej przyswojonych słów polskich. Maria jest 
ostrożna. Poskramia mimowolny odruch przytaknięcia lub zaprzeczenia po 
miejscowemu. Białe, chłodne wytrawne wino orzeźwia i podnosi smak potraw. Ale 
później potęguje senność, która dała znać o sobie, ledwie obie znalazły się w 
pokoju. Renata zerka na leżak w ocienionej zielenią loggii i oznajmia: - Idę na 
plażę! Matka jest stanowcza. - Teraz? W największy upał?! Nie, moja droga, ani 
mowy! Wszyscy o tej porze siedzą w cieniu i odpoczywają. Nie rób takich 
nieszczęśliwych min, tylko po prostu się połóż. Jeszcze nam starczy czasu! 
Renata najpierw pomrukuje protestująco, potem milknie. Maria ze swego tapczanu 
przez chwilę słyszy szelest przewracanych kart. Potem wyjrzawszy na taras widzi, 
że przewodnik po JUgosławii z najnowszym "Przekrojem" zsunął się na kamienną 
posadzkę. Dziewczyna śpi w najlepsze. Nic dziwnego. Przeskok z raczej chłodnego 
polskiego lata robi swoje. - Ze mną było podobnie za pierwszym razem... Wstaje z 
tapczanu, podchodzi na palcach. Przygląda się uważnie śpiącej córce, jak gdyby 
nie widziała jej od dawna. Długie rzęsy rzucają cień na policzki, które już 
musnął złotawy cień opalenizny. Do kogo jest podobna we śnie? Do Vesny? To 
niemożliwe! Absurd! Złudzenie rozigranej wyobraźni, które podsyca siła dawnych 
wspomnień. Renata ma przecież oczy i rysy ojca! Niech śpi. Mogę przez ten czas 
pomyśleć spokojnie o wszystkim, co powiedziałabym jej, gdyby... Gdyby już była 
naprawdę dorosła. Gdyby miała więcej lat niż siedemnacie. Powiem jej to wszystko 
kiedyś, gdy ten kraj i wszystko, co jest z nim związane, przestanie być dla mnie 
bolesną strefą przemilczenia. - Jeśliby pani mogła opisać to, co panią gnębi i 
boli... - Tak mówił niegdyś Jan, wtedy gdy nie był jeszcze Jankiem, bliskim jak 
rodzony brat (może nawet bliższy, bo przecież jedyny brat rodzony mieszka daleko 
i widujemy się tak rzadko!), tylko doktorem Lisowieckim, specjalistą 
neurologiem, a ona jego pacjentką. Podczas pierwszej wizyty odpowiadała na jego 
pytania z głową wspartą o kant biurka, wstrząsana bezsilnym, trudnym do 
opanowania szlochem. - Nie wystarczą same tylko leki - mówił Jan. - Potrzebna 
jest jeszcze inna terapia. Ma pani przecież pióro. Napisać o tym - oczywiście 
nie do druku, tylko po prostu dla siebie. To będzie bolesne, ale pomoże pani 
zrzucić cały ciężar. Jak gdyby zwierzenie. LIst do kogoś, kogo pani obdarza 
pełnym zaufaniem. Coś jeszcze wtedy mówił. Używał jakichś terminów medycznych. 
Zapamiętała z nich tylko jeden: odreagowanie. Posłuszna jego wskazówkom, 
próbowała napisać o samej sobie, ale nic z tego nie wyszło. Pozostały strzępy 
chaotycznych notatek wraz z pamiątkami przeszłości, ukryte na dnie najgłębszej 
szuflady. Był to po prostu jeden wielki krzyk rozpaczy za przeszłością, za 
Sławkiem, za wszystkim, co się nie stało i za tym, co wojna niemiłosiernie 
rozbiła w gruzy. Ale potem zjawił się Marcin. Wtedy nie było już potrzebne 
przelewanie na papier własnego bólu. Wszystko to wyrzuciła z siebie podczas 
pierwszych wieczorów z Marcinem. Uspokajała się stopniowo. Wracała do życia, do 
samej siebie. Pozostał jednak uraz, o którym wiedzieli dobrze obaj: i Jan, i 
Marcin. Unikała spotkań z przeszłością, z ludźmi, jakich znała w pierwszych 
latach powojennych. Ówczesne więzi okazały się zresztą kruche, a ci ludzie 
rozsypali się po kraju i po świecie. Pozostała strefa milczenia. Choć pilnie 
czytała wszystkie dostępne przekłady z literatury jugosłowiańskiej i chodziła na 
prawie wszystkie filmy jugosłowiańskie, nie chciała jeździć do tego kraju ani 
spotykać nikogo, kto stamtąd przybywał. Tak zresztą się złożyło, że nie musiała. 
Ci dwaj, którzy znali całą prawdę o wszystkim, co ją spotkało, czyli Marcin i 
Jan, nigdy jej do tych spotkań nie namawiali. Siostra? No cóż, ona też wiedziała 
prawie wszystko. Ale miała przecież swoje życie, swoją rodzinę, swoje troski. 
Czasami trochę się dziwiła: - Dlaczego robisz z tym aż takie tajemnice przed 
córką? Uważała jednak, że to były sprawy jej, czyli Maryjki. Jest dorosła i wie, 
co robi. Może zresztą ma rację! Tyle się nacierpiała!... Marcin wrócił wtedy do 
domu bardzo zadowolony. Widziała to od razu, choć o niczym nie mówił prócz 
zdawkowego stwierdzenia, że wszystko w porządku. Ale uśmiechał się po swojemu 
jak zawsze, kiedy przynosił w zanadrzu jakąś przyjemną niespodziankę. Nauczona 
doświadczeniem, nie ponaglała go i o nic nie wypytywała czekając, aż zje obiad i 
sięgnie po ulubioną fajkę. - Maryjko, mam nowinę wakacyjną - zagaił, kiedy 
usiedli przy stoliku, na którym dymiły aromatem dwie filiżanki kawy. - No co 
takiego? - spojrzała na męża wyczekująco. - W tym roku zaraz po pierwszym lipca 
mam konferencję w Belgradzie, a potem wykłady dla słuchaczy, którzy kiedy 
indziej zebra- się nie mogą. Wszystko to w ramach doskonalenia tamtejszych kadr. 
Impreza całkowicie robocza. Poczuła ukłucie gdzieś w okolicy serca. Tak jak 
nieraz, gdy była mowa o Jugosławii. - I?... - I dziś właśnie przyszło 
potwierdzenie tego, z czym gospodarze nosili się od dawna. Nie chciałem ci o tym 
mówić zawczasu, bo wiem, że... Zresztą po co łowić ryby przed siecią? Zanosiło 
się na to już rok temu, tylko wtedy nie było wszystko na czas dograne. Krótko 
mówiąc, ofiarują mi pobyt dla najbliższej rodziny, czyli dla ciebie i Reni w 
ośrodku tamtejszej akademii nauk nad Adriatykiem w Tuczepi. To jedna z tych 
rozbudowywanych miejscowości niedaleko Makarskiej. Okolica bardzo piękna. Możesz 
mi wierzyć, że o to nie zabiegałem - dorzucił pospiesznie, widząc wyraz jej 
twarzy. - Jugosłowianie wystąpili z tą sprawą oficjalnie, a zarazem bardzo 
serdecznie. Wiesz, że mam z nimi dobre stosunki. Dla was jest zapewniony pobyt w 
tym ośrodku na dwa tygodnie. Potem ja przyjadę do was jeszcze na tydzień. 
Pokręcimy się wtedy trochę po kraju - samochód można łatwo wypożyczyć. Co ty na 
to? Pomyśl, jak Renia się ucieszy! A i dla ciebie... - Marcin! Nie! Może 
Renia... Ale jakżeby sama? No, z kimś... Ja przecież nie mogę!... Marcin przez 
chwilę w milczeniu ćmił fajkę. - Bądź rozsądna, kochanie - rzekł wreszcie. - 
Trudno tkwić latami w kręgu kompleksów. Nie gniewaj się, że tak mówię. Zawsze 
rozumiałem twoje opory. Ale trzeba się wreszcie z nich otrząsnąć! Ręczę ci, że 
Janek powiedziałby to samo. Ostatnie słowa były silnym argumentem. Maria 
milczała, zaskoczona otwierającą się nieoczekiwanie drogą do Jugosławii. Drogą w 
przeszłość, zamkniętą - zdawałoby się - bezpowrotnie. - Nie mówiłem ci o tym 
dotąd... - podjął Marcin. - Przy zacieśniających się kontaktach z tamtejszymi 
naukowcami nie da się uniknąć spotkań z nimi od czasu do czasu tu, w Warszawie, 
na gruncie nieoficjalnym, a więc także w domu. Dotychczas właśnie ze względu na 
ciebie wykręcałem się od tego. Ale w przyszłości nie chciałbym... Bo właściwie 
dlaczego? Nikt z tych ludzi cię nie zna. A tamto wszystko - to przecież stare 
dzieje. Nie spuszczał uważnego spojrzenia z twarzy żony. Maria powtórzyła jak 
echo: - Stare dzieje?... No tak. Ale... - Rozumiem, że został ci z przeszłości 
silny uraz. Trzeba go jednak wreszcie pokonać. Ludzie, którzy tak jak ty byli w 
niemieckich obozach, jeżdżą do Rfn, na różne uroczystości w miejsca, gdzie 
doznawali strasznych przeżyć... - Jedni jeżdżą, inni nie. - Zgadzam się. Ale 
Jugosławia? Nikt stamtąd żadnej krzywdy ci przecież nie wyrządził. Więc dlaczego 
wciąż się boisz przeszłości?... Milczała. Marcin sposępniał - i jął bez 
widocznej potrzeby przekładać papiery leżące na skraju biurka. - Jeśli aż tak na 
to reagujesz - rzekł nie patrząc na żonę - gotów jestem pomyśleć, że mimo 
wszystko ta przeszłość jest wciąż dla ciebie najważniejsza. - Nie mów tak! - 
przerwała mu w pół słowa odruchowo, gwałtownie. Zamknął jej usta pocałunkiem. - 
No, nie bądź uparta! - perswadował rozpogodzony, pewien wygranej. - Belgrad jest 
daleko. Nie będę cię zmuszał, żebyś tam jechała. Polecicie obydwie przez 
Lublanę, z króciutkim postojem na lotnisku. Odżyjesz w słońcu. Morze przecież 
zawsze tak dobrze ci robi! Z Bułgarii za każdym razem wracałaś nie ta sama - 
wypoczęta, opalona. Reni też to się przyda, zwłaszcza po tych dwóch jej zimowych 
grypach. A jak się ucieszy! Córka rzeczywiście ucieszyła się tak bardzo, że 
wobec jej burzliwej radości Maria ostatecznie skapitulowała. Trudno byłoby 
stawiać dalszy opór, zwłaszcza że wszystkie racje przemawiały za tym wyjazdem. 
Gdyby zresztą Jan powiedział jej wówczas "Jedź!", wahałaby się na pewno znacznie 
krócej. Wierzyła starszemu bratu męża bez zastrzeżeń we wszystkich decyzjach 
życiowych. Lecz Jan wyjechał na krótki, zaległy urlop. Natomiast w Warszawie 
zjawiła się prawie nieoczekiwanie w jakichś sprawach zawodowych Zofia, starsza 
siostra, z którą można było rozmawiać o tych dawnych i trudnych sprawach. 
Wysłuchawszy zwierzeń Maryjki, powiedziała od razu: - Nad czym tu się namyślać?! 
Oczywiście jedź! I naprawdę, moja kochana, te wszystkie twoje obsesje wobec 
Jugosławii, to nonsens. Pomyśl, ile czasu minęło od tamtych lat! Owszem, wiem, 
coś przeżyła, ale czas robi swoje. Spójrz zresztą na innych. Czy mnie wojna 
oszczędziła? Też dostałam wtedy od życia mocno po karku. Jedne rany goją się 
lepiej, inne gorzej - ale w końcu wszystkie się zabliźniają. Poza tym myśl 
trochę o Marcinie. On przecież gotów przypuścić, że tamte sprawy nawet teraz są 
dla ciebie najważniejsze. Maria z mimowolnym zdumieniem spojrzała na siostrę. 
Zośka jest chyba jasnowidząca. Przecież z ust męża padły niedawno bardzo podobne 
słowa! - Wtedy przeżywałaś młodzieńczą, romantyczną miłość, a potem dojrzałe 
uczucie. O ile się nie mylę, wszystko między wami dobrze się układa - Zofia przy 
tych słowach zdjęła lekko przyciemnione okulary i uważnie spojrzała na siostrę. 
- Więc po cóż hodować jakieś uprzedzenia? Zastanów się, czy to Jugosłowianie cię 
skrzywdzili? Przecież nie oni! Krzywdę zrobiła ci wojna. - Najgorsza była 
krzywda po wojnie - odparła Maria cicho. - Ale winna była temu ówczesna sytuacja 
i nasi nadgorliwi głupcy - w głosie Zofii zadźwięczała przy tych słowach ostra 
nuta. - Było, minęło. Nie ma co do tego wracać. Taka świetna podróż, wspaniały 
odpoczynek! Gdyby ktoś mi zaproponował dwa tygodnie gratis nad Adriatykiem... 
Mój Boże! Dziewczyno, nad czym ty się namyślasz?! Uwagi siostry, która była 
rodzinnym głosem trzeźwości i rozsądku, zrobiły swoje. Zośka ma rację - myślała 
Maryjka, wypełniając formularze konieczne dla uzyskania wkładki paszportowej. 
Nie mogła sobie przypomnieć, czy wyjeżdżając do Jugosławii pierwszy i jedyny raz 
po wojnie, też wpisywała podobne dane na porubrykowanych kartkach papieru?... 
Wtedy wyjazd odbywał się na innych zasadach, ale jakieś kwestionariusze chyba 
istniały. To samo imię: Maria Danuta, urodzona w Krakowie 15 kwietnia 1919 roku. 
To samo nazwisko z domu: Zamieńska. Kiedy wróciła ze Szwecji do Polski, w 
dokumentach miała inne. - Pani Maria Dravcić? - spytał Jan tego dnia, kiedy 
pierwszy raz przekroczyła próg jego gabinetu. - Nie wiem, czy dobrze 
przeczytałem pani nazwisko. Słowiańskie, ale niepolskie... Przy tych słowach 
uśmiechnął się życzliwie, wskazując jej miejsce naprzeciw biurka. Dobrze, że 
czasy się zmieniły. Nie trzeba wypisywać długich ankiet jak dawniej. Adres ten 
sam, nie zmieniony od lat. Miejsce pracy również. Nawet w ankietach personalnych 
pewne dane zaciera czas. Wystukała na maszynie w odpowiedniej przegródce 
nazwisko: Lisowiecka. Tamto "słowiańskie, ale nie- polskie" nosiła krótko. 
Małżeństwo ze Sławkiem trwało niecałe trzy lata. Trzy wojenne lata, znaczone 
ustawicznymi rozłąkami. Powtarzali sobie nieraz oboje, kiedy on już nieźle mówił 
po polsku, ów pełen sentymentalnego uroku wiersz Tuwima: "Taki to już los mój 
będzie - takie to już miłowanie - przywitanie, pożegnanie..." Sławek i Vesna po 
swoim ojcu odziedziczyli zainteresowanie literaturą polską. Vesna rozpoczęła 
studia slawistyczne na uniwersytecie w Zagrzebiu. "Przywitanie... pożegnanie..." 
Tak było przez dwa lata przed wojną, lata znaczone wymianą listów i mnóstwem 
planów na przyszłość. Tak było po wybuchu wojny i potem, kiedy znalazła się w 
Jugosławii. A tamten późniejszy związek z innym człowiekiem... Związek 
spowodowany naiwnością, złudzeniem, omyłką, a może po prostu nieudolną próbą 
odbudowania osobistego życia - przetrwał jak długo? Ponad rok. Potem nastała 
pustka. Wreszcie zjawił się Marcin. I on pozostał. Są razem dwadzieścia z górą 
lat. Zdaniem całego otoczenia, rodziny, przyjaciół, dobrali się jak w korcu 
maku. Aż dziwne: każde z nich przeżyło już poprzednio inną miłość, inne uczucie, 
które przecięła i zniszczyła wojna. A jest przecież tak, jak gdyby znali się od 
zawsze. Każdego dnia mają sobie wiele do powiedzenia. I nigdy nie mają siebie 
dosyć podczas razem spędzanych nocy. Zmartwienia i radości są wspólne. 
Sprzeczki, różnice zdań, małe domowe burze - błahe i nieznaczne. Marcin - to 
ciepło i głęboka opiekuńcza wrażliwość, którą maskuje powściągliwy sposób bycia. 
To serdeczność, którą promieniuje ich dom. Wszystko tamto stanowi zamknięty 
rozdział życia. Przecierpiała, przebolała wiele. I to prawda, że wszystkiemu, co 
się stało, winna była wojna. Wojna i jej następstwa. Minęły lata... Więc może 
naprawdę oni oboje, Marcin i Zofia, mają rację twierdząc, że nie powinna obawiać 
się przeszłości?... Renata oddycha równo, miarowo. Niech jeszcze śpi. Można 
spokojnie pomyśleć o wszystkim. Co powiedziałabym jej, gdyby... Gdyby naprawdę 
była dorosła, choć już za taką się uważa. Gdyby miała lat więcej niż 
siedemnaście! Gdyby mogła lub chciała zrozumieć starsze pokolenie! Opowiem jej 
to kiedyś. Później, gdy ten kraj i wszystko, co jest z nim związane, przestanie 
być dla mnie strefą bolesnych przemilczeń. Może za rok, za dwa... Myśląc o tym, 
już nie cierpię przecież tak jak dawniej! I krajobrazy nadmorskie są znowu samym 
pięknem, choć przywodzą na myśl to, co bezpowrotnie minione. mOżna po prostu je 
podziwiać, nie doznając uczucia bezsilnej rozpaczy. Jest tak, jak jest. Tamto 
wszystko zamknęło się jak mieszkanie, które opuściłam na zawsze. Przeszłość, nad 
którą zamknęły się fale czasu, daje niekiedy znać o sobie blaskiem lub cieniem 
wspomnień. Ale jest ona już tylko przeszłością. A więc... - Mamo, mamo! Dlaczego 
mnie nie obudziłaś?! Zasnęłam jak idiotka, sama nie wiem kiedy. Już dawno 
mogłybyśmy być na plaży! Masz takie dziwne oczy! Co ci jest? - Nic, kochanie. 
Czytałam przez chwilę. Potem patrzyłam na morze. - Szkoda dnia! Tyle czasu 
zmarnowałyśmy - biada Renata, zdejmując z nylonowego sznurka na balkonie 
wyschnięte kostiumy. - Och, nie przesadzaj! Spałaś tylko godzinę. W sam raz 
tyle, ile trzeba przy tym upale. - Tylko godzinę? Rzeczywiście! - stwierdza 
spojrzawszy na zegarek. - To co, idziemy od razu? - Oczywiście. - Ale tobie 
naprawdę nic nie jest? - Daję ci słowo, że nic. Teraz dopiero mam ochotę na 
dłuższął kąpiel. Tym razem muszę skłamać przed tobą, córeczko. Zmęczyła mnie 
błyskawiczna podróż w czasie i powrót z odległej przeszłości. Prędko, jak 
najprędzej do morza! Do morza, które jest takie same jak dawniej. Niechaj 
spłucze ze mnie czad najgorszych wspomnień. Niech przywoła obrazy odległe, 
pogodne i piękne. Gdybym ci mogła o nich opowiedzieć, musiałabym sięgnąć bardzo 
głęboko w minione lata - jak w morze podczas próby szukania zagubionej muszli. 
Dzień czwarty - Mój Boże, dzień się ledwie zaczął, a ja już jestem głodna! - 
jęknęła Renata, kiedy obydwie weszły do oszklonego hallu. - Bardzo zdrowy objaw! 
- Dobrze ci tak mówić, bo nie tyjesz. A ja wrócę do Warszawy gruba jak beczka! - 
Nie przesadzaj. Pływasz tyle każdego dnia, że woda wszystkie te kalorie z ciebie 
wyciągnie. - A swoją drogą jak ty to robisz, mamo, że ci nie przybywa? - Nie 
wiem. To chyba sprawy wrodzone. Przecież specjalnie się nie głodzę. - Ciotka 
Zosia też jest szczupła, choć starsza od ciebie. - Obydwie mamy podobną budowę 
i... - Gospa Lisoweska! - zawołano od strony recepcji. Niemłoda kobieta trzymała 
w uniesionej ręce telegram. - Do pani? - Tak. Bardzo dziękuję. Nie lubiła 
telegramów. Ale Marcin zawczasu uprzedził, że zadepeszuje z Belgradu. - Na 
początku nie będę dzwonił, żeby wam nie psuć siedzenia na plaży - zapowiedział 
jeszcze w Warszawie. Rozerwała depeszę, przebiegła wzrokiem dwie linijki tekstu. 
"Oczekuj telefonu wtorek wieczór całuję do usłyszenia Marcin." Nic innego w tej 
depeszy być nie mogło, lecz Maria odetchnęła z mimowolną ulgą. Recepcjonistka 
przyjrzała się jej z wyrazem życzliwej aprobaty. - Dobre wiadomości? - Owszem - 
przytaknęła Maria odruchowo. - Wszystko w porządku. - Co tata pisze? - Renata 
podeszła bliżej, niosąc kilka barwnych folderów, zgarniętych ze stolika w 
przeciwległym krańcu hallu. Maria drgnęła i uprzytomniła sobie, że na pytania 
recepcjonistki odpowiada po chorwacku. - Będzie dzwonić we wtorek wieczór. 
Chodźmy już. Ja też jestem głodna. Kobieta z recepcji powiada z nutką uznania w 
głosie: - Pani tak dobrze mówi po naszemu! Za chwilę gotowa spytać, kiedy i 
gdzie cudzoziemka opanowała tutejszy język. Maria w odruchu podobnym do paniki 
bierze pod ramię córkę, uśmiecha się do tamtej i mówi: - Hvala! - Hvala, to 
znaczy dziękuję, prawda? - pyta Renata, gdy obydwie odchodzą ku jadalni. - Coś 
jak nasze "Chwała". Ty całkiem dobrze gadasz tym językiem... Jaki tu jest 
właściwie język? - Chorwacki. Właściwie serbochorwacki. Tak to się teraz nazywa. 
- Kiedy się go nauczyłaś? - Wcale się nie nauczyłam - Maria sili się na ton 
swobodny, niedbały. - To i owo zapamiętałam z... tych wakacji przed wojną. Łatwy 
język. Słowiański jak nasz. - I po tylu latach nic ci z głowy nie wyleciało? - 
No wiesz! - Maria gromi córkę żartobliwie. - Jak można własnej matce wypominać 
wiek! Czasem pewne rzeczy, których człowiek wyuczy się za młodu, tkwią w pamięci 
przez całe lata. Powinnaś wyciągnąć z tego praktyczny wniosek i przykładać się 
do nauki obcych języków. Bardzo się to w życiu przydaje. - Mamo, nie truj! 
Przecież są wakacje! Kąpiel. Opalanie i znów kąpiel. Upał rozleniwia. Czas 
płynie powoli. Maria leży z plecami wystawionymi na słońce i czyta "Dzień 
Szakala". Pochłonięta tą lekturą, znakomitą na okres urlopu, od czasu do czasu 
podnosi głowę. Spogląda na morze, na mglisty zarys wyspy Hvar. Słyszy granie 
świerszczy i szelest folderów, rozkładanych przez Renatę. - Sarajewo... - mruczy 
dziewczyna. - Gdzieś słyszałam tę nazwę. - Pewnie w szkole na historii. Od 
Sarajewa zaczęła się pierwsza wojna światowa. - Oj, to prehistoria! Ale ktoś mi 
teraz całkiem niedawno mówił o Sarajewie. Aha, już wiem. Jola i Andrzej byli tam 
z rodzicami. Urządzili wspaniałą wycieczkę dookoła Jugosławii. W tym Sarajewie 
jest podobno pełno Turków. I prawdziwe meczety. I mnóstwo srebrników... - Jakich 
znowu srebeników? - No, może złotników. Takich facetów, co robią różne piękne 
rzeczy, Jola i Andrzej przywieźli sobie stamtąd takie tygielki do parzenia kawy 
po turecku. A ty byłaś w Sarajewie? - Byłam, ale mało pamiętam - odpowiada 
Maria, nie podnosząc oczu znad stronic książki. Tym razem jest to prawda. 
Niewiele pamięta z Sarajewa, zwiedzanego jedyny raz tuż przed wojną. Jakieś 
strzępy obrazów: tvrdjava, czyli forteca. Smukłe sylwetki białych minaretów, 
wystrzelających ponad dachy. I meczet... Jakżeż on się nazywał? Słowo, 
wypowiedziane szeptem obok jednej jego ściany, słychać było wyraźnie daleko pod 
ścianą przeciwległą. - To piękne miasto - mówi odruchowo, bardziej do siebie, 
niż do córki. Tymczasem Renata odłożyła foldery. Przesypując w palcach grudki 
piasku, powiada: - Śmieszne, że ja prawie nic o tobie nie wiem. U wuja Janka 
widziałam taką starą książkę - "Człowiek, istota nieznana". Mogłabym powiedzieć: 
Mama, istota nieznana! Uśmiecha się przy tych słowach jak z dobrego dowcipu. A 
Maria w samym środku upalnego dnia czuje nagle przypływ chłodu. Usiłuje 
zaczerpnąć tchu. I to nagle staje się bardzo trudne, choć powietrze wokół jest 
czyste i pachnie żywicznym aromatem pinii. - Co ty pleciesz, Reniu? - słyszy 
własny głos, na szczęście spokojny. Bóg jeden wie, ile wysiłku kosztuje ją 
zdobycie się na ten spokój. Dziewczyna przewraca się na plecy, twarzą do słońca. 
- Nigdy nie mówiłaś, że znasz chorwacki. Maria sięga po olejek i zaczyna 
smarować ramiona, choć robiła to niedawno. Unika natarczywego wzroku córki. - 
Tak cię to dziwi? Parę tygodni pobytu w obcym kraju... jeśli... jeśli wszyscy 
naokoło mówią tym językiem... To sprawia, że coś z niego można zapamiętać. - Nie 
zawsze. Po paru tygodniach ani francuskiego, ani angielskiego nie można się 
nauczyć, choćby nie wiem co! - Słowiańskie języki są dla nas dużo łatwiejsze - 
Maria odzyskuje pewność siebie. - Znam ludzi, którym parę tygodni pobytu w 
Pradze albo w Moskwie wystarczyło, żeby potem mogli się porozumieć po czesku lub 
rosyjsku. Oczywiście jeśli chcą się uczyć. - Sama mówiłaś, że jak się nie ma 
wprawy w obcych językach, to wszystko wylatuje z głowy. A ty pamiętasz ten 
chorwacki po tylu latach? - Reniu, naprawdę nie masz większych zmartwień? 
Szwedzki język jest przecież dużo trudniejszy. A jednak przez pół roku 
poduczyłam się go nieźle. - Tam, gdzie byłaś po obozie? Gdzie cię nazywali Lilla 
(mała - szwedz.) Maria? - Tak. Milkną obydwie. - Pójdę do wody - mówi wreszcie 
dziewczyna. Sięga po czepek. Piaszczysty żwirek skrzypi pod dotknięciem bosych 
stóp. Renata nie biegnie jak zwykle przez plażę, lecz idzie zwyczajnym, 
nieśpiesznym krokiem. Maria przymyka oczy. Podobnie skrzypiał śnieg na 
przeciwległym krańcu Europy, w pobliżu szwedzkiego miasta, podczas pierwszej 
powojennej zimy. Powietrze tamtejsze pachniało rześko mrozem, śniegiem, leśnym 
igliwiem. Jak w Rabce podczas niezapomnianych zimowych wakacji w dzieciństwie. W 
oknach domów zapalały się kolorowe świece. Boże Narodzenie było za progiem. 
Chcesz wracać, lilla Maria? - pyta ciotka Liv. Ruch głowy dawnej więźniarki może 
oznaczać zarówno "tak", jak "nie". Liv milczy swoim zwyczajem. Kiedy znowu się 
odezwie, głos jej brzmi monotonnie i łagodnie, jak szelest północnego wiatru: - 
Zostań z nami, lilla Maria. Po co masz wracać między ruiny i groby? Trzeba żyć. 
Tam u was zawsze coś niedobrego się dzieje... A tu od wieków wojny nie było i na 
pewno nie będzie. Potrzeba ci spokoju, ciszy. Odżyjesz, przyjdziesz do siebie. 
Będziesz mieć rodzinę, dom. Polska niedaleko. Zechcesz - popłyniesz przez morze. 
Zostań tutaj! Pokusa, ogromna pokusa... Ciotka Liv ma rację: kraj, w którym od 
dawna wojny nie było i na pewno nie będzie. Zdumiewający kraj, który przypomina 
jeden wielki skansen. Ludzka dobroć, uczynność, życzliwość. Atmosfera, pejzaż, 
koloryt jak z baśni Andersena, jak z książek Selmy Lagerl~off. Ciotka Liv z 
koroną siwych włosów upiętych nad czołem, z mądrym, przenikliwym spojrzeniem 
niebieskich oczu zdaje się być wróżką z klechd skandynawskich. Maria co dzień 
stawiała sobie wtedy patanie: dokąd wracać? do Jugosławii? Oczywiście gdyby 
Sławek żył, przy nim odnalazłaby swoje miejsce na ziemi i drugą ojczyznę. Lecz 
list, który odnalazł ją w Szwecji, list, który napisał Ivo, najstarszy brat 
Słwaka, nie pozostawiał żadnych wątpliwości. Człowiek najbliższy, najdroższy 
poległ już po jej aresztowaniu. Zginął podczas wielkiej bitwy nad Sutjeską. 
Oczywiście - zapewniał listownie Ivo - jeśli Marijka zechce wrócić i osiąść na 
stałe w Belgradzie lub Zagrzebiu, zostanie przyjęta jako żona Sławka. Należy 
przecież do rodziny. Wiedziała, że takiej decyzji podjąć nie potrafi. Gdyby 
mieli dziecko, gdyby zdołała ocalić własne macierzyństwo, które skończyło się 
przed początkiem - podczas przesłuchania w gestapo... Lecz wrócić tam, gdzie 
wszystko będzie jej przypominało szczęście - krótkotrwałe, tragicznie przerwane, 
bezpowrotnie minione?... nie! Pozostawała droga do Polski. - Źle ci tutaj, lilla 
Maria? - pytali szwedzcy przyjaciele. - Nie! Skądże - zaprzeczała. Naprawdę było 
jej dobrze, niewiarygodnie dobrze w tym skandynawskim zaciszu. Powoli topniała 
gruba skorupa cierpienia, bólu, strachu, nieufności wobec ludzi - wszystkiego, 
co nawarstwiły ostatnie lata, zwłaszcza więzienie i obóz. Ale tamci widzieli, 
jak chciwie łowiła wiadomości radiowe, jak szukała w gazetach każdej wzmianki o 
Polsce, jak cieszyła się na widok koperty z polskimi znaczkami. O starszym 
bracie nie miała od dawna wiadomości. Potem okazało się, że został na Zachodzie. 
Odnalazła listownie siostrę. Zośka także przeszła swoje: mąż jej zginął 
zamordowany w krakowskim więzieniu na Montelupich. Borykała się wśród ciężkich 
warunków okupacyjnego bytowania wraz z małym synkiem. Ale jest, żyje, mieszka w 
dawnym domu rodzinnym. Ten dom ocalał... Od tego właśnie domu mogłaby zacząć 
opowieść, gdyby potrafiła mówić córce o sobie. Lecz na razie jest jeszcze myślą 
tam, w zacisznym, szwedzkim mieszkaniu na przedmieściu, które latem przypomina 
ogród, a zimą ośnieżoną bajkę. Ciotka Liv z westchnieniem podejmuje odwieczną 
robotę na drutach. Wiadomo, że lilla Maria, mała Polka, z jugosłowiańskim 
nazwiskiem wkrótce wyjedzie. Że wróci na południowy brzeg Bałtyku. Do kraju, 
który tak często nękają wojny. Wróci, choć poza siostrą nie ma w tym kraju 
nikogo. I oprócz siostry nikt na nią nie czeka. Renata pojawiła się wbrew swoim 
zwyczajom cicho, prawie bezszelestnie. Przez chwilę leży nieruchomo z twarzą 
zwróconą ku słońcu. Potem znienacka pyta: - A tyś nie myślała, żeby zostać po 
wojnie w Szwecji? Maria oskubuje z drobniutkich listków pręcik macierzanki, po 
czym przytyka do nosa szczyptę aromatycznej zieleni. - Zostać tam?... Oni mnie 
namawiali. Ale przecież Polska to mój kraj. O tym, że Jugosławia mogła być dla 
niej drugą ojczyzną - oczywiście ani słowa. Zresztą tak się przecież nie stało. 
- Wszyscy Polacy wracali wtedy do kraju - dorzuca po krótkiej pauzie. - No, nie 
wszyscy. Wuj Antek został przecież na dobre w Anglii! - To... to co innego. - A 
właściwie dlaczego wujek nie wrócił tak jak ty? - Och, Reniu, kochanie, czy 
naprawdę musimy wałkować te stare dzieje teraz i naraz? - A kiedy mamy o nich 
mówić? W domu na takie gadki nigdy nie masz czasu! To prawda - potakuje Maria w 
myśli. - Ale jak siedemnastolatce wyjaśnić obawy tych, co walczyli o Polskę na 
frontach zachodnich? Obawy często, niestety, uzasadnione? Ja przecież także... - 
Antek był przez cały czas w wojsku. Po zdemobilizowaniu ożenił się, 
ustabilizował. Początkowo myślał, że wróci. Potem już wrósł na dobre w Anglię, 
choć czuje się Polakiem. - Jak pierwszy raz przyjechali, myślałam, że nie mówią 
po polsku. Strasznie mi wtedy imponowało, że mamy w rodzinie cudzoziemców! "Mamy 
w rodzinie cudzoziemców"... Maria kruszy w palcach jedno zeschłe źdźbło 
wypalonego słońcem ziela, potem drugie. Sławek miał być cudzoziemcem w rodzinie, 
tak mówiły krakowskie ciotki. Potem ona, Maryjka, była cudzoziemską synową. Ale 
wszystko tamto wydawało się wtedy jakieś inne. Bardziej proste. - A gdzie oni 
się właściwie poznali? - Antek i Janka? Ona też była w wojsku, w pomocniczej 
służbie kobiet. Pracowała w naziemnej obsłudze lotniska. - To dopiero! - Renata 
uklepuje stożek piasku, jak gdyby chciała wzorem lat dziecinnych budować z niego 
babki. - Ale teraz mogliby przecież oboje wrócić. - Przywykli. Trudno ludziom, 
bądź co bądź starszym, wyrwać się z otoczenia, w którym żyli tyle lat. - A tyś 
przyjechała zaraz po wojnie? - W czterdziestym szóstym roku. (I gorzko za to 
zapłaciłam, chociaż nie żałuję powrotu - dorzuca w myślach). Popatrz! Na dużej 
plaży zrobiło się pusto. Ja jeszcze raz na krótko wskoczę do wody. Potem ruszamy 
na obiad. Jeśli chcesz, po południu wybierzemy się do sklepów. Telefonów w 
pokojach nie ma. Maria zeszła na dół o godzinie dziewiątej z książką w ręku. 
Lekturą odgradza się od jakichkolwiek pytań czy rozmów. Nie nawiązały dotychczas 
żadnych znajomości z innymi gośćmi ośrodka. Tym lepiej - choć widać, że Renata 
rozgląda się za towarzystwem. Teraz wyszła na taras i z kimś rozmawia. Ostry 
sygnał telefonicznego dzwonka. - Beograd! Da! Gospa Lisoweska! W słuchawce 
znajomy głos: - Maryjka?! Dobry wieczór! No, jak tam? Odpoczęłyście już trochę? 
Zdrowe, zadowolone? - Tak, kochany. Wszystko w porządku. Leniuchujemy aż wstyd! 
- Z drogą wszystko było w porządku? - Tak, oczywiście. - A pokój, jedzenie, 
plaża? - Znakomicie. Wszystko gra. Sekundę, Renia będzie z tobą mówić. Do 
słuchawki pada seria entuzjastycznych okrzyków: morze bajka, pogoda na medal, 
kuchnia fajna, lody świetne; plaża i słońce bombowe. Wycieczki?... Nie, jeszcze 
żadnej nie robiłyśmy. Marcin widocznie pyta, jak córka spędza czas. Potem 
jeszcze raz prosi żonę. - Maryjko, jeśli chcecie gdziekolwiek pojechać, zrobić 
sobie jakąś przyjemność, nie krępuj się forsą. Wszystko, co wzięłaś z konta, 
możesz wydać. Dostanę nawet więcej, niż początkowo przewidywałem. I jeszcze... 
Powiedz, czy... no, czy naprawdę dobrze się czujesz? Nic ci nie przeszkadza? 
Rozumiesz mnie? - Nic, Marcin, bądź spokojny. Czuję się znakomicie. Miałeś 
rację. Wszystko w porządku. - No to cieszę się bardzo. Do zobaczenia za dziesięć 
dni. Całuję was, dziewczyny! I cieszę się, że wam dobrze! Obcy głos w słuchawce 
pyta: - Skończone? I Maria machinalnie powtarza to słowo. Tak, skończone. I 
tamte przeżycia też chyba skończyły się ostatecznie. Wspomnienia już nie bolą. - 
Tak - powtarza Maria raz jeszcze bezwiednie, choć głos w słuchawce umilkł. - 
Miałeś rację, Marcin. Tym razem też miałeś rację... - Mówiłaś, że przed wojną 
były w Jugosławii takie same pieniądze? - Tak, dinary. Podobnie zresztą jak u 
nas przed wojną też były złotówki. Tyle, że całkiem inna jest ich wartość. - 
Dziadek Marioli mówił, jak mu się kiedyś zebrało na wspomnienia, że ciastko 
przed wojną kosztowało piętnaście groszy. Naprawdę? - Owszem, tak było. Akurat 
ceny ciastek i pączków ja też pamiętam. Niektóre były droższe o parę groszy. Na 
przykład u Maurizia. Wiesz, była taka elegancka cukiernia w Krakowie na A_B... - 
Co to takiego A_B? - Tak się mówiło: na linii A_B, po prostu na Rynku. Boże, 
jakie tam były wspaniałe ciastka! Teraz już takich nie ma chyba nigdzie. A może 
dlatego tak nam smakowały, że byliśmy dziećmi? Renata coś rozważa, zabawnie 
marszcząc czoło. - A czy wtedy też były przydziały dewiz tak jak teraz? - Nie. 
Załatwiało się to jakoś inaczej. Naprawdę nie pamiętam szczegółów. Rodzice 
wyrabiali zezwolenia dla Antka... - Dla wujka? - Tak. On tu przyjeżdżał na 
praktykę jako student akademii górniczej. A jeśli chodzi o mój pobyt... Można 
było wymienić pewną ilość polskich pieniędzy. Chyba za jedną złotówkę dostawało 
się wtedy dziesięć dawnych dinarów albo coś koło tego. - To znaczy, że złote 
były jakby twardą walutą? - Mniej więcej. Dolar przed wojną był wart, poczekaj, 
chyba siedem lub osiem złotych polskich! - Kto by pomyślał? Powraca cisza, 
przerywana graniem świerszczy. - Wuj Antek też był w Jugosławii? Nic o tym nigdy 
nie pisnął! - pyta znienacka Renata. - Stare dzieje. Potem w czasie wojny 
przejechał prawie całą Europę... W obawie, że rozmowa znów ześlizguje się na 
tory niebezpieczne, Maria dorzuca: - Śmieszne, że tak trudno sobie przypomnieć, 
ile co kosztowało przed wojną. A nawet w pierwszych latach po wojnie. Kiedyś 
Hania i Dorota znalazły na strychu w Krakowie jakieś zapiski babci, to znaczy 
naszej mamy - i też bardzo się dziwiły czytając, ile co kosztowało. Zapytaj je 
przy okazji. Pewnie mają te szpargały. Zosia lubi takie pamiątki... Maria urywa 
raptownie. Jeszcze słowo - i powiedziałaby za wiele! Przecież dlatego właśnie, 
że Zofia przechowuje stare papierzyska w zakamarkach domu, ocalały również listy 
Vesny i fotografie z pamiętnego jugosłowiańskiego lata nad Adriatykiem. I 
późniejsze wiadomości, wysyłane przez Marię z Zagrzebia. Potem z obozu w 
Ravensbr~uck. I wreszcie ze Szwecji... Napotkała spojrzeniem wyczekujący wzrok 
Renaty. - Co chciałaś powiedzieć, mamo? - Nic, nic specjalnego. Po prostu 
dlatego ocalały różne papiery, że Zosia ma sentyment do... no, do przeszłości - 
tłumaczy niezręcznie Maria. - To zresztą nie było bezpieczne. Podczas wojny 
gestapo dwa razy robiło w tym domu rewizję. - Już po aresztowaniu dziadka? - 
Tak. I... nawet wtedy, kiedy już nie żył. Chwila ciszy. Słychać krzyk ptaka 
sunącego niskim lotem nad skałami i hałas rozbawionych dzieci. - Zabawne byłoby 
pogrzebać w takim archiwum rodzinnym. Ciotka nie miałaby chyba nic przeciwko 
temu. Jak myślisz? - Maria czuje, że robi jej się gorąco - wcale nie od 
panującego dokoła upału. - Daj spokój! - żachnięcie jest na pewno zbyt porywcze. 
- Ciotka stale zajęta, dziewczyny tak samo, a te papiery gdzieś na strychu 
porastają kurzem! - Powinnyście były podzielić się nimi. Dlaczego wszystko ma 
być w Krakowie? - Kochanie, przecież mieszkanie u nas pęka w szwach od książek i 
papierów! (Dostałam z tych szpargałów to, co było dla mnie najcenniejsze - te 
słowa Maria dopowiada sobie w myślach. - Listy od Sławka i Vesny są u mnie. Więc 
właściwie córka mogłaby szperać sobie na strychu w Krakowie, jeśli wytrwa w tym 
zamiarze). - A swoją drogą przyjemnie jest mieszkać w takim domu jak tam - 
ziewnęła Renata. - Gdy byłam mała, miałam straszną frajdę, kiedy tam 
nocowaliśmy! Na tej mansardzie wyobrażałam sobie, że jestem Anią z Zielonego 
Wzgórza. Gniazdo rodzinne, saga Forsytów i coś w tym guście. - Owszem. Ale 
kłopotów i kosztów z takim domem jest co niemiara. To dach cieknie, to rura 
nawala, to remont potrzebny... - Ale mają ogród. I są u siebie. Pewnie by ciotka 
nie zamieniła tej kolebki rodu na żadne mieszkanie w bloku! - Na pewno nie. 
Wyobraź sobie, że dwa czy trzy lata temu zapytałam o to Zosię, kiedy bardzo dały 
się jej we znaki jakieś kolejne wydatki na dom. Spojrzała na mnie jak na 
pomyloną - i baredzo się oburzyła. - Pewnie. Taka świetna chata! Ale że tyś tam 
nie chciała po wojnie zamieszkać?! Maria przez chwilę zwleka z odpowiedzią. 
Widząc wyczekujący wzrok córki, wzrusza ramionami: - Moja droga, mieszkanie to 
dużo, ale nie wszystko. Po wojnie władze wpakowały tam lokatorów. Było ciasno, 
niewygodnie. A ja w Warszawie miałam pracę, studia... Zresztą wtedy Warszawa 
bardzo przyciągała ludzi. - Takie ruiny?! - Tak. Może właśnie dlatego, że to 
były ruiny. Zresztą wiedziałam, że jeżeli będzie trzeba, zawsze znajdę oparcie u 
Zosi, bo tam jest dom. Renata zamierza coś rzec, a może o coś spytać. Lecz Maria 
spogląda na zegarek. - Jeżeli chcesz iść do wody, idź teraz. Potem trzeba się 
zbierać. Odprowadza wzrokiem córkę biegnącą ku morzu - i doznaje ulgi. Można 
znowu uporządkować własne niesforne myśli i zastanowić się nad wciąż 
powracającym od kilku dni pytaniem: gdybym chciała jej o wszystkim opowiedzieć, 
jak należałoby zacząć? Oczywiście od domu. Od domu, który przetrwał ojca i 
matkę, który zachował wszystkie powierzone mu tajemnice. Kto wie, jak 
zakończyłyby się moje przeżycia i zgryzoty z pierwszych lat po wojnie, gdyby nie 
ten dom. Wiedziałam, że zawsze w najgorszym, najbardziej skrajnym przypadku będę 
mogła do niego wrócić. Nie chciałam - przyznaje w duchu Maria. - Nie chciałam po 
prostu dlatego, że ów powrót równałby się stwierdzeniu klęski. Ostatecznej 
klęski własnych nadziei, planów, zamierzeń. Zośka od początku nie akceptowała 
tamtego człowieka. Przestrogi jej okazały się słuszne: nie były tylko, jak 
sądziła wtedy Maryjka, zarozumiałym gderaniem starszej siostry. - Zawsze możesz 
wrócić. Tu jest przecież także twój dom - powtarzała Zofia. Owszem, ale... 
Wyrwana z tego domu, przeszczepiona na inny grunt, najpierw zagraniczny, pote 
warszawski, Maria nie czuła się po wojnie swojsko jak dawniej w "chacie na 
Salwatorze". Tak nazwali potem ów dom żarttobliwie a trafnie bracia Lisowieccy. 
Ona sama żywiła wobec gniazda rodzinnego dwoiste, sprzeczne uczucia: wdzięczna 
mu była za to, że istniało, że przetrwało. A zarazem, mimo wszystko, wolała doń 
wracać, zamiast w nim mieszkać. Kiedy jednak było jej najciężej i najtrudniej, 
kiedy czuła się jak w matni, osaczona myślami samobójczymi - jak ostatniej deski 
ratunku czepiała się wspomnień o domu w Krakowie: że jednak jest, że można się 
doń schronić. Tak jak ranne i chore zwierzę chroni się do nory, w której może 
albo przyjść do zdrowia, albo spokojnie zakończyć życie. Jak wytłumaczyć 
Renacie, od niemowlęctwa otoczonej miłością i troską ich obojga, co to znaczy 
nie mieć domu? Nie mieć domu - przez ile lat? Liczy w myślach. Opuściła Kraków w 
roku tysiąc dziewięćset czterdziestym. Wróciła do kraju po sześciu latach. 
POznała Marcina pod koniec roku 1949. I od tego czasu wszystko zaczęło liczyć 
się na nowo, choć oboje byli wówczas okaleczeni, "zarażeni wojną", jak określał 
to Jan. Wspąlne życie w marnym pokoju z kuchenką we wnęce - to był zalążek 
wspólnego gniazda. Miłość wyrosła jak drzewo, które osłaniało ich oboje 
bezpiecznym, opiekuńczym cieniem. I to już naprawdę był dom. Podczas wojny 
sądziła, że dawny dom dzieciństwa przepadł bezpowrotnie. Że jego ściany, jeśli 
nawet ocaleją, pozostaną martwe i głuche. Wysączyło się bowiem z nich wraz ze 
śmiercią rodziców dawne życie, światło, ciepło. W rok po jej wyjeździe do 
Zagrzebia przyszedł list od Zośki w kopercie z innym adresem. Wysiedlono ją z 
willi, w której rozpanoszyli się Niemcy. Siostra dzięki sąsiadom i znajomym, a 
także dzięki własnej energii i przytomności umysłu zdołała ukryć "po ludziach" 
sporo cenniejszych rzeczy: obrazy, meble, wiele książek z bogatej biblioteki 
ojca. Po wojnie też nie było łatwo, choć od razu gdy tylko Niemcy opuścili 
Kraków, pospieszyła na Salwator, aby zająć "rodzinne dziedzictwo". Przypadkowi 
lokatorzy, przymusowe dokwaterowanie obcych ludzi, rodzina Andrzeja... To była 
oczywiście jedna z przyczyn, dla których Maria nie chciała wrócić na stałe do 
Krakowa. Nie, powiedzmy sobie prawdę - był to raczej pretekst. Odwykła od 
Krakowa. Powodem tej decyzji była więc praca w Warszawie i wszystko, co ją wtedy 
wciągnęło w wir powojennego życia. No i Zygmunt... O tym człowieku Maria nie 
potrafi myśleć nawet po latach bez uczucia wstrętu. Jak mogła mu zaufać? Jak 
mogła z nim żyć i wierzyć w trwałość uczuć, o których zapewniał? To było tak 
dawno, a jednak wstyd jej, że zachowywała się wtedy jak pierwsza lepsza 
naiwna!... Rok temu szły obydwie z Renatą przez Ogród Botaniczny. Była pełnia 
wiosny albo raczej początek wczesnego lata. Zatrzymywały się przy niektórych 
bardziej osobliwych roślinach odczytując ich nazwy. Wtem nagle jakiś głos 
dziwnie znajomy, choć przyciszony, powiedział dzień dobry. Odruchowo rzuciła te 
same słowa. Nie, nie poznała w pierwszej chwili Zygmunta w tęgim mężczyźnie z 
wyraźną łysiną. Siedział na ławce trzymając w ręku jakąś gazetę. Dopiero kiedy 
obydwie przeszły, zrozumiała, że to on. Czuła jego taksujące spojrzenie. 
Ucieszyła się, że ma na sobie prostą sukienkę z chińskiej burety, prostą i 
skromną, ale świetnie skrojoną i znakomicie uszytą. Wiedziała, że kremowa 
tkanina stanowi doskonałe tło dla lekkiej opalenizny, przywiezionej z krótkiego 
wypadu do Kazimierza. Renata ubrana była w kretonowy egzotyczny łaszek - 
upominek od ojca z Indii. Wyglądała ślicznie w tej pstrokaciźnie mającej fason 
zbliżony do fartuszka. - Co to za facet, mamuśku, ten, co się kłaniał? - spytała 
Renata, gdy ławka pozostała już za nimi. - Gapił się na ciebie, aż mu ślepia 
wyłaziły! - Jeden znajomy z dawnych lat - odparła Maria lekko, zdobywając się 
nawet na uśmiech. - W pierwszej chwili nie poznałam go, tak się zmienił. Dopiero 
po głosie... - Wielbiciel? Adorator? - Dajże spokój! - Czego się tak najeżasz? 
Pożartować nie można? Nie posądzałabym cię, mamuśku, o taki zły gust. Mało 
atrakcyjny jest ten podstarzałek! - Nie bądź złośliwa dla ludzi w pewnym wieku. 
Ja też się przecież do nich zaliczam. - Ty to co innego. Jak by nie było, dbasz 
o siebie. - Bóg zapłać za dobre słowo - roześmiała się Maria. - Co prawda, to 
prawda. Ale ten wypłosz na pewno był od małego nieapetyczny.. Maria zdołała 
zwrócić uwagę córki na różowe kielichy lotosów, rozkwitających w czworokątnym 
basenie. Była pewna, że ten człowiek, oceniony przez Renatę z całym 
niefrasobliwym okrucieństwem młodości, patrzy długo za nimi. Na pewno wspomina 
dawne lata, kiedy wbrew osądom jej córki, był wcale przystojnym, pewnym siebie 
młodym działaczem. Nastroszone blond włosy nadawały mu wojowniczy wygląd - 
trudno byłoby wtedy wyobrazić sobie, że będzie miał łysinę. Rozpierały go 
szerokie ambicje. Zapewniał, że ją kocha, że świata za nią nie widzi. Imponowała 
mu wówczas młoda kobieta z profesorskiego domu i niezwwykle "romantyczne", jak 
powiadał, karty jej wojennej przeszłości. Nie spotkała go nigdy od tamtych 
czasów. Niekiedy słyszała o nim. Przekreśliła wprawdzie znajomości z dawnych 
lat. Warszawa jednak, mimo wszystko, jest mała. Wiedziała zatem z jakichś 
przelotnych informacji, że dwukrotnie się rozwiódł, że ma za sobą dłuższy okres 
służby dyplomatycznej, raczej mało udany: nie awansował bowiem i nie posunął się 
wyżej w służbowej hierarchii. Potem tak zwana dyspozycyjność, czyli po prostu 
boczny tor działalności politycznej - innymi słowy życie rozmienione na drobne. 
Wszystko to było jej głęboko obojętne. Ale po tym nieoczekiwanym zetknięciu 
twarzą w twarz z satysfakcją przemówiła do niego w myślach: Nie udało ci się! 
Nie zdołałeś mnie podeptać. Dźwignęłam się, oddycham swobodnie. Pracuję. Mam 
rodzinę, kocham i jestem kochana. Mam śliczną, udaną córkę. I przeszłość, której 
nie muszę się wstydzić! Nie wyciągam dawnych odznaczeń, nie popisuję się 
partyzancką kartą mojego życiorysu - lecz nie wyparłam się jej, choć tak bardzo 
tego chciałeś. A ty? Właśnie związek z tym człowiekiem, choć krótkotrwały i 
przekreślony, stworzył główną "strefę milczenia", a raczej "przemilczenia", w 
którym obawiała się rozmawiać z własną córką. Co z tego może zrozumieć takie 
młode stworzenie rocznik 1957? O czym ja myślę? - upomina samą siebie Maria. - 
Miałam przecież przypomnieć sobie dom!... Wytęża wzrok. Czerwona plamka 
kąpielowego czepka mignęła blisko brzegu. Renata widocznie zagadała się z kimś i 
nie zdążyła daleko odpłynąć. A więc jest jeszcze trochę czasu, zanim wróci. 
Maria układa się wygodniej na barwnym plażowym legowisku i odchodzi w 
przeszłość. A więc - był dom; nie tylko ściany, lecz także rodzina. W miarę 
tradycyjna i zachowawcza, w miarę postępowa i nowoczesna. Nie luksusy, po prostu 
dostatek. Przede wszystkim to, co najważniejsze: ciepło i serdeczność. Ojciec, 
profesor na wydziale medycyny najstarszego w kraju uniwersytetu. Matka miała 
dyplom ukończenia studiów wyższych i kiedyś pracowała jako nauczycielka. Potem 
jednak pochłonęły ją całkowicie obowiązki domowe i wychowanie trójki dzieci. 
Rodzina z tradycjami i aspiracjami, zainteresowana malarstwem i muzyką, teatrem 
i literaturą. Boże mój, jak to możliwe, że wtedy na wszystko starczało czasu? Na 
premiery i koncerty, na skwapliwe czytanie od deski do deski głośnych nowości 
książkowych. Było ich troje: brat i dwie młodsze siostry. Ojciec bardzo chciał, 
żeby Antek został lekarzem. Lecz syn stronił od medycyny, pasjonowała go 
technika. Postawił na swoim: wybrał akademię górniczo_hutniczą. Rodzice byli 
zbyt rozsądni, żeby wyrażać jakiekolwiek sprzeciwy - tym bardziej, że medyczną 
pałeczkę po ojcu zamierzała przejąć starsza z dwóch córek. Już jako mała 
smarkula z poważną miną leczyła najpierw popsute lalki, potem chore zwierzęta. A 
najmłodsza, najbardziej pieszczona, przez rodzeństwo kochana, przez rodziców 
nazwana staroświeckim zdrobnieniem: Maryjka? Po maturze rozpoczęła również 
studia medyczne. Czy w ślad za starszą siostrą, czy ze względu na ojca? Miała 
raczej upodobania i zdolności do przedmiotów humanistycznych. Lubiła literaturę 
i historię, łatwo uczyła się języków obcych. Tradycja rodzinna?... Po latach, 
kiedy porządkowała ocalałe na strychu papiery, wpadł jej do rąk urywek nie 
dokończonego listu - ojciec pisał go zapewne do jednej ze swoich sióstr. 
Przeczytała wówczas: "Maryjka idzie jednak na medycynę. Nie wiem, czy to 
słuszne. Zosia będzie bardzo dobrym lekarzem, tego jestem pewien. Ale mała jest 
młodziutka, sama nie wie dobrze, czego chce. Wątpię, czy wytrwa..." Na tym list 
się urywał. Miałeś rację, tatku - potakuje w myśli po latach. - Nie byłabym 
chyba dobrym lekarzem przy całym moim szacunku dla tego zawodu. Powraca myślą do 
dzieciństwa. Do rodzinnego domu. Tu dotarła Zośka z pierwszym mężem po 
wysiedleniu z Poznania. Stąd odeszłam, aby już nigdy na dobre nie powrócić. 
Zawsze jednak była dla mnie ulgą i nadzieją świadomość, że ten dom trwa. Z jakim 
wzruszeniem powitał go Antek, przyjechawszy po raz pierwszy do kraju z Anglii w 
rok po Październiku! Zapamiętała wyraz twarzy brata tak samo dokładnie jak jego 
przedwczesną siwiznę. Zosia mówiła rzeczowo o stratach materialnych, o tym, co 
przepadło, co trzeba było podczas wojny sprzedać, żeby żyć. Antek powtarzał: - 
Wszystko jedno, kochana, ocaliłaś bardzo wiele! Tak, to była prawda. W tym domu, 
zagospodarowanym na nowo przez siostrę, odżyła atmosferta, którą miał za dawnych 
czasów. Polubili go również Marcin i Jan. Może właśnie dlatego, że miejsca przez 
nich nazywane "domem" kiedyś, gdy żadnego z nich jeszcze nie znała, spłonęły 
wśród ognia i dymów powstańczej Warszawy?... Przyjeżdżali do Krakowa niezbyt 
często, ale chętnie - i dobrze się czli na Salwatorze. Na trzy lata przed wojną 
Antek wyjechał do Jugosławii, aby odbyć praktykę górniczą w jednej z tamtejszych 
kopalń. W domu profesora Zamieńskiego wyjazd za granicę nie był czymś 
nadzwyczajnym. Nikt jednak z rodziny nie znał Jugosławii. Wyjazd najstarszego 
syna na dwa miesiące do miasta o nazwie Zenica miał posmak prawie egzotyczny. 
Takie również wydały się wszystkim upominki, które Antek przywiózł z tej 
podróży. Maria przymyka oczy. Jakżeż zabawnie wyglądał poważny ojciec w 
czerwonym fezie na głowie! - Jak Turek, tatusiu, jesteś całkiem jak Turek! - A 
tak, przecież są tam Turcy, zwłaszcza na południu Jugosławii. Tureckie są 
również cygarniczki oraz fajka z barwionego drewna, długa i zagięta. Obu 
siostrom Antek ofiarował wisiorki z misternie cyzelowanego srebra, matce podobną 
broszkę. - To są filigrany, takie jak włoskie. Pierwszy raz usłyszane słowo. - 
Rzeczywiście widziałam prawie takie same w Wenecji - powiedziała matka. Antek 
rozłożył zdjęcia: wspaniała południowa roślinność. - Jak we Włoszech - stwierdza 
powtórnie matka. - Tak, podobnie jak we Włoszech. Krajobraz prawie taki sam i 
przyroda. Tylko w Jugosławii ty przyroda jest dziksza, mniej ucywilizowana. - 
Może nawet piękniejsza? - powiada ojciec. - Włochy miejscami, zwłaszcza na 
wybrzeżu, są zanadto pocztówkowe. Może wybralibyśmy się na lato do Jugosławii? 
Jak Myślisz Haniu? Matka potakuje. Pamięta, że jej rodzice jeździli za 
Franciszka Józefa, czyli przed pierwszą wojną światową do Abacji. Wtedy to była 
część cesarstwa austro_węgierskiego. Towarzyszyła im kiedyś jako mała 
dziewczynka, lecz niewiele pamięta. - Abacja teraz też jest kąpieliskiem jak 
dawniej - objaśnia Antek. - Nazywa się tylko inaczej: Opatija. I jeszcze mowa o 
jakiejś nadmorskiej miejscowości Lovran - wyjeżdżał tam ktoś z rodziny... 
Dziewczęta przeglądają tymczasem dalsze zdjęcia. Cudowne morze, prześliczne 
wyspy. - Nie brzydsze niż Capri! - zapewnia Antek, entuzjasta Jugosławii. - A 
skąd wiesz, że ładniejsze? Przecież jeszcze na Capri nie byłeś? - pyta Zosia, 
przekorna jak zawsze. Maryjka nie słuchając żartobliwej sprzeczki rodzeństwa, 
zachwyca się urokiem krajobrazów. Co za nazwy tych wysp, dziwne i śmieszne: 
Kor~cula, Krk. I Hvar... To brzmi całkiem inaczej. Bardzo egzotycznie. Dalszy 
ciąg opowieści Antka dotyczy ludzi. Przede wszystkim kolegów jugosłowiańskich, z 
którymi zaznajomił się i zaprzyjaźnił. - A jak rozmawialiście? - chce wiedzieć 
matka. Okazuje się, że trochę po polsku, trochę po niemiesku, a trochę po 
chorwacku. To wcale nietrudny język. Trzeba tylko uważnie wsłuchiwać się w to, 
co ludzie mówią. Ojciec potakuje: - No tak, oczywiście, to przecież język 
słowiański! Dla nas nie powinien być trudny. Nie jest trudny - potwierdza znowu 
w myślach Maria. - Opanowałam go trochę już podczas tych pierwszych wakacji. 
Kiedy tam pojechałam - wydawało się, że na stałe - po pół roku mogłam słuchać 
wykładów. Później przyswoiłam go sobie jeszcze lepiej. I jak się okazuje, mówię 
nim do dziś... Pokojówka Stasia przynosi po raz drugi tacę pełną szklanek z 
herbatą. - Żebyście wiedzieli, jak mi tam brakowało herbaty! - powiada Antek. - 
Oni nie mają zwyczaju picia herbaty ani rano, ani wieczorem. Chyba tylko gdy 
ktoś jest chory. - A co piją? - Mleko albo po prostu wodę. Mleko mają znakomite. 
A woda świetna - czysta, źródlana. Maryjka, która chciwie słucha relacji brata, 
nie zna przyszłości. Nie wie, że w kilka lat później, kiedy wejdzie do 
jugosłowiańskiego domu, który miał być na zawsze jej domem, choć nim się nie 
stał, jako pierwszy napój po męczącej wojennej podróży - trwała ona dwie doby! - 
otrzyma dzbanuszek pełen mocnej, brązowej herbaty. Sławek i Vesna pamiętając 
gościnę w krakowskim domu, zadbali o to, żeby mogła zaspokoić pragnienie. A ona 
piła wtedy chciewie ciemną, aromatyczną herbatę - i razem z nią połykała gorycz 
dławiących w gardle łez. Antek nawiązał podczas praktyki w Jugosławii znajomości 
i przyjaźnie. Bywał często w domu profesora literatury. Gospodarzem tego domu 
był ojciec jednego z kolegów, również przyszłego górnika. - Razem odbywaliśmy 
praktykę. Tak, w tej Zenicy są kopalnie węgla brunatnego o właściwościach innych 
niż nasze, mianowicie... Ojciec, owszem, jest ciekaw kopalń jugosłowiańskich. 
Matka chciałaby wiedzieć coś więcej o tym gościnnym domu. Dziewczęta pytają, kim 
są osoby na zdjęciach krążących z rąk do rąk. - To właśnie jest profesor 
Dravcić. Stojan Dravcić. Wykłada na uniwersytecie w Zagrzebiu. Jest specjalistą 
od literatury chorwackiej. Żebyście wiedzieli, jak oni interesują się Polską! 
Nie tylko zresztą rodzina Dravciców, ale w ogóle Jugosłowianie. Bardzo dużo 
wiedzą o naszej kulturze! Czasem nawet byłem speszony, bo pan Dravcić pytał mnie 
to o Nałkowską, to o Kadena. Ja nie jestem w tym oblatany tak jak na przykład 
mama! A jeżeli chodzi o klasykę, o Mickiewicza i Sienkiewicza, w wielu domach 
ich znają. To prawda - potakuje w myślach Maryjka. Jednym z pierwszych 
szczegółów, które zwróciły jej uwagę, gdy przekroczyła próg gabinetu przyszłego 
teścia, nie wiedząc jeszcze, jakie związki połączą ją z Dravciciami, były 
polskie nazwiska pisarzy na płóciennych grzbietach książek za szybami oszklonej 
szafy. - Oni w Zagrzebiu są Serbami czy Chorwatami? - pyta matka. - Chorwatami. 
- Powiedz wreszcie, kto jest na zdjęciach! - dopomina się Maryjka. - To młodzi 
Dravciciowie. Jest ich czwórka, tylko najstarszego syna wtedy w domu nie było. 
Trzech chłopaków i jedna córka. O, ten wysoki, to właśnie Duszan. Górnik tak jak 
ja. Młodszy, Sławomir, czyli Sławek - medyk jak Zośka. Córka, ta jedynaczka, ma 
na imię Vesna. Ładne, prawda? To znaczy wiosna. - Nie da się zaprzeczyć: i imię 
ładne i dziewczyna ładna - pokiwał głową ojciec, oglądając zdjęcie, na którym 
smagła, ciemnooka i ciemnowłosa Vesna uśmiechała się łagodnie. - Inna w typie 
niż nasze panny, ale może się podobać. Młodziutka! - Prawie rówieśnica Maryjki. 
Cokolwiek od niej starsza. - Może ta wiosenka podbiła ci serce? - kpi po swojemu 
Zośka. - Przyznaj się, Antoś, nie rób tajemnic! To oczywiście żart. Wszyscy w 
domu wiedzą, z kim chodzi Antek, i znają dziewczynę, z którą chce się zaręczyć 
jeszcze przed uzyskaniem dyplomu. Któż mógłby wówczas przeczuć, że tych zaręczyn 
nie będzie? Że Antek, uprowadzony z kraju wojenną zawieruchą, odnajdzie się 
dopiero po wojnie w Anglii? Że w pierwszym powojennym liście zapyta o Ludkę, 
której imię tak strasznie podobało się Maryjce, bo przecież oryginalne i jakby 
wprost z poezji Słowackiego ("Ludka do zbielałej róży podobna"). I wtedy dopiero 
Zosia napisze mu pod adres londyński, że Ludka, zabrana do Oświęcimia w drugim 
roku wojny, nigdy nie wróciła... Tamto zdjęcie Vesny dziwnym trafem przetrwało 
wraz z jej listami. A listy wzięły się stąd, że już na końcu swojej opowieści 
Antek uderzył się dłonią w czoło: - Żebym nie zapomniał! Właśnie ta mała Vesna 
Dravcić koniecznie chciałaby korespondować z jakąś polską dziewczyną. 
Powiedziałem jej, że mam dwie siostry, więc na pewno któraś z was zechce. - W 
jakim języku? - rzeczowo pyta matka. - Po francusku. Oni też się uczą w szkołach 
średnich francuskiego. Albo niemieckiego, jak u nas. Zosia, słuchaczka drugiego 
roku medycyny, wydyma wargi. - A ile ona ma lat? Siedemnaście? No nie, żeby była 
studentką, to co innego. Ale taka smarkata!... Tym lepiej! Maryjka bardzo chce 
wymieniać listy z nieznajomą zagraniczną dziewczyną. Wysyła więc kilka słów od 
siebie do Vesny wraz z listem Antka, który dziękuje za miłe chwile, spędzone w 
domu państwa Dravciciów. Na wszelki wypadek woli przedtem pokazać ów pierwszy 
list matce. Ma dobre stopnie z francuskiego. Ale nuż jakiś błąd gramatyczny 
prześlizgnie się na początku korespondencji i skompromituje ją w oczach 
tamtej?... Najpierw obydwie korespondowały po francusku, utartymi zwrotami 
opisując domowe i szkolne sprawy. Potem VEsna, tak jak i jej ojciec 
zafascynowana literaturą polską, zaczęła gorliwie uczyć się języka polskiego - i 
niebawem odważyła się układać w nim całe zdania. Przydała jej się ta polszczyzna 
w pierwszym roku wojny, kiedy przez ich zagrzebski dom przewijali się młodzi 
Polacy, wędrujący do polskiej armii na Zachodzie. Po polsku żegnała Antka 
Zamieńskiego, gdy zjawił się wówczas u Dravciciów: - Niech pan jedzie dalej i 
wraca szczęśliwie do kraju... - Brat napisał o tym znacznie później. Maryjka nie 
chciała być gorsza od dziewczyny z Zagrzebia. Zaczęła się uczyć chorwackiego, 
trochę z ciekawości, trochę dla rozrywki. A potem całkiem na poważnie po 
pierwszych wakacjach nad Adriatykiem, kiedy już myślała o Sławku i kiedy Sławek 
myślał o niej; kiedy czekała na jego listy, wypatrując ich z sercem zamierającym 
z lęku i ze szczęścia, z pytaniem, które wciąż powracało: czy naprawdę?... 
Drewniany kuferek z miedzianymi okuciami ochronił ukryte w nim rzeczy przed 
pleśnią i wilgocią. Matka Vesny i Sławka, a potem Desanka, umiały, tak jak Zosia 
w Krakowie, przechować pamiątki. Desanka, cała w czerni, ze zmarszczką w kąciku 
młodych ust jak z draśnięciem goryczy, wyjęła ze skrzynki starannie przewiózany 
pakiet papierów. - Tu są twoje listy z Krakowa do Vesny, jeszcze sprzed wojny - 
powiedziała - i zdjęcia. Pewnie chciałabyś je zabrać? Maria kiwa głową, nie 
mogąc zdobyć się na odpowiedź. Oczywiście chce zabrać te listy. Są one cząstką 
dzieciństwa, które zapadło w przeszłość, spłonęło w ogniu wojny - i nigdy nie 
wróci. Fotografie - wśród nich podobizny Sławka, Vesny oraz ich rodziców. 
Oczywiściie chciała je mieć. Grypsy z belgradzkiego więzienia, listy 
oświęcimskie i listy ze Szwecji, adresowane do Dravciciów, niechaj u nich 
zostaną jako cząstka przeszłości. Rodzice Sławka i Vesny też już nie żyją. 
Profesor zmarł wskutek doznanych nieszczęść jeszcze podczas wojny, a żona jego 
tuż po wojnie. Desanka sięga głębiej, na samo dno drewnianego kuferka - i prawie 
uroczystym gestem podaje młodszej bratowej małe, podłużne pudełko. - To twoje. 
Pamiętasz? Maryjka poznaje ślubne prezenty od rodziny Dravciciów. Stare srebro 
misternie cyzelowanej biżuterii - dar ciotki, najstarszej siostry teścia. 
Bransoleta i naszyjnik - jak srebrna koronka. Naszyjnika już nie ma. Sprzedała 
go stedy, gdy naprawdę nie miała z czego żyć, w tym najgorszym, czterdziestym 
dziewiątym roku. Bransoleta ocalała. Przypadkiem. Wtedy też ją zaniosła do 
prywatnego jubilera, w jednym ze sklepików, których tak wiele gnieździło się 
wśród ruin Warszawy. - Piękna, stara robota, ładny okaz - kiwał z uznaniem głową 
łysy jegomość, przyglądając się bransolecie przez lupę. - Niedzisiejsza rzecz... 
Potem spojrzał uważnie na szarą, nieruchomą twarz młodej kobiety stojącej przed 
ladą i zagadnął: - Pamiątka? - Potwierdziła skinieniem głowy, nie chcąc wdawać 
się w szczegóły. - Jeśli wolno pani coś doradzić - jubiler postukał o ladę 
zakrzywionym palcem - niech pani sprzeda najpierw ten naszyjnik. Ładny, ale 
nowszy. Ta bransoleta mniej może jest na oko efektowna, ale znacznie więcej 
warta. Dzięki obcemu człowiekowi ocaliła pamiątkę, która spoczywa do dziś w 
najniższej i najgłębszej szufladzie biurka obok listów z Zagrzebia. Białych 
korali nie chciała za nic sprzedać. To był upominek od Sławka, który wiedział, 
jak bardzo podobają jej się mlecznobiałe paciorki, naznaczone delikatnymi 
żyłkami różowości. Korale, jakie widziała na wyspie Hvar. Renata dostanie je 
może ode mnie, ale jeszcze nie teraz. To przecież upominek od Sławka. Pamiątka 
po nim, jaka mi została... Noc i dzień piąty Renata ocknęła się nagle pośrodku 
nocy, nie wiedząc początkowo, co właściwie ją zbudziło. Leży przez dłuższą 
chwilę przytomniejąc z wolna. Tak, to był krzyk. Matka krzyczała przez sen. Jak 
w Warszawie przed paru laty. Wtedy też obudziła się przerażona z myślą: coś się 
stało! Mama chora? Boso pobiegła do pokoju rodziców. W drzwiach ojciec zagrodził 
jej drogę. - Cii_cho! Wróć do siebie. - Mama?! - Śniło jej się coś niedobrego. 
Dostała krople na uspokojenie. Idź spać, nie bój się... Na drugi dzień, 
powróciwszy ze szkoły, próbowała pytać ojca o te złe sny matki. Wyjaśnił jej na 
osobności: - Mama podczas wojny bardzo dużo przeżyła. Obóz, więzienie. Nie pytaj 
o nic, nie trzeba. Uspokój się, zapomni. Widocznie jednak nie zapomina. W 
pobliżu nie ma ojca, który na wszystko znajdzie radę i samą obecnością działa 
kojąco. Znów ten głuchy stłumiony jęk. Chciała podejść do łóżka matki, dotknąć 
delikatnie jej ramienia i powiedzieć: Nie bój się, jestem tutaj z tobą... Nim 
zdążyła to uczynić, urwany krzyk powtórzył się raz jeszcze. Potem zabrzmiało 
bolesne westchnienie, jak gdyby szloch - i padły wyraźne słowa: - Ola! Ola! 
Oleńka!... Księżyc kładzie smugę srebrzystego blasku na twarz matki, która 
wyciąga ręce przez sen, jak gdyby chciała kogoś chwycić, zatrzymać... I znów 
powtarza to samo imię! Dziewczyna zdecydowanym ruchem zaciągnęła szczelniej 
storę. Pokój pogrążył się w szarawym półmroku. To poskutokowało. Oddech Marii 
stał się spokojniejszy, bardziej wyrównany. Po chwili znowu zaniosła się przez 
sen krótkim, urywanym łkaniem. Renata nacisnęła guziczek kontaktu lampki nocnej. 
Światło, choć mocno przyćmione, zbudziło Marię. - Co... co się stało? - spytała 
na wpół przytomnie. - Nic, mamuśku. Chcesz pić? Miałaś chyba jakiś przykry sen. 
- Śniła mi się... - Maria urwała w pół słowa. Wszystko, co przeżywała niedawno w 
sennych majaczeniach, stanęło przed nią z całą wyrazistością. - Daj mi troszkę 
wody. - Śniła ci się Oleńka. Olga - pomyślała Renata, napełniając szklankę. Mam 
na drugie imię właśnie Olga... Dlaczego? Leżą obydwie rozgrzane upałem, 
nasmarowane olejkami, przyjemnie zmęczone niedawną znakomitą kąpielą. - Ależ te 
pinie rozkosznie pachną! - Maria wciąga głęboko w płuca żywiczny aromat. - 
Wiesz, chciałam cię o coś zapytać... - Renata spojrzała z ukosa na matkę, gryząc 
w zębach sosnową igłę. Te niewinne pozornie słowa znowu zmroziły Marię. Czegóż 
znowu chce to dociekliwe stworzenie? - Nie bądź, mamo, od razu taka nastroszona! 
Możesz mi chyba powiedzieć, kto to jest ta Olga? Niepokój Marii nieco zelżał. - 
Dlaczego o to pytasz? - zagadnęła nieco ostrzej, niż zamierzała. - Ojej, cała 
już jesteś znowu jak jeż! Zaraz byś kłuła. Takie dziwne, że o to pytam? 
Krzyczałaś dziś w nocy przez sen. I wołałaś ją... Olę, Oleńkę. - Krzyczałam 
przez sen? - powtórzyła Maria jak echo. - Tak. Nic sobie nie przypominasz? 
Dawałam ci pić. Chyba ci się śniło coś przykrego? Maria przesuwa odruchowo ręką 
po czole. - Nie wiem - mówi półgłosem. - A zresztą... może... Sen taki nieraz 
się powtarza. Wywołano Olgę, biegnie, żeby ją ratować, choć wie, że to 
niemożliwe. Biegnie bez tchu przez jakiś straszny, pusty korytarz lub tunel 
wiedząc, że na końcu tego tunelu czeka śmierć. Śmierć pod gilotyną. Tamta 
odchodzi nie oglądając się ani razu. W rzeczywistości cofnęła się raz jeszcze od 
drzwi celi, kiedy ją wywołano - aby ostatnim uściskiem pożegnać Maryjkę, według 
ówczesnych papierów Marię Velikanović. Zostało jej wtedy tylko imię i rok 
urodzenia. Cała "legenda" była inna, dorobiona. To i tak nie pomogło. Z 
więzienia trafiła do obozu. Ale przeżyłam, ocalałam. Podczas gdy Olga... - Więc 
kto to? - nastaje Renata. Ależ jest uparta! - Jakieś bardzo dawne dzieje, 
prawda? A przecież właśnie po niej dostałam drugie imię! U nas w rodzinie żadnej 
Olgi nie ma. - Czy musisz... teraz właśnie? - pyta Maria po krótkiej pauzie. - A 
dlaczego nie teraz? Wciąż narzekacie (to "wy" nadaje nieoczekiwanie szerszy 
wymiar całej rozmowie), że dla nas przeszłość nic nie znaczy. Że za mało się 
interesujemy tym, co było podczas wojny. A jeśli o coś pytam, to znowu - nie! 
Chyba łatwiej ci mówić o tym teraz, kiedy jesteś na luzie, niż w domu, jak masz 
na głowie sto spraw i tysiąc kłopotów! Argumenty na pewno trafne. Może lepiej, 
że ta rozmowa nastąpi teraz - zamiast innej, o której myśleć nie sposób właśnie 
tutaj? Maria oddycha ciężko jak po wielkim wysiłku. Renacie robi się w tej 
chwili żal matki. Ale nie chce powiedzieć jej: No, więc odłóżmy to na kiedy 
indziej. Trudno mówić o więzieniu, przesłuchaniach niemieckich, obozie 
koncentracyjnym na plaży podczas urlopu, w warunkach spokoju i bezpieczeństwa. 
Lecz jeśli nie teraz - to kiedy? W codziennym życiu wcale nie jest łatwiej 
znaleźć czas i klimat dla takiej rozmowy. - To była moja przyjaciółka... Bardzo 
bliska. - Ze szkoły? - Nie. Poznałyśmy się w więzieniu. Renata coś niecoś wie o 
przeżyciach okupacyjnych matki. Ale w rzeczywistości wie niewiele. Ravensbr~uck. 
Stamtąd tuż przed końcem wojny transport do Szwecji. - Za co mamę wzięto do 
obozu? - zagadnęła kiedyś ojca. - Za udział w konspiracji - odpowiedział. - 
Kiedyś ci to opowiemy. - Dlaczego nie teraz? - Bo to są sprawy mamy, a ona je 
zanadto przeżywa. - Nawet po tylu latach? - zdziwiła się wówczas z 
niedowierzaniem. - Tak, nawet po tylu latach - odparł poważnie Marcin 
Lisowiecki. - Wojna pozostawiła w ludziach różne ślady. Usłuchała wtedy ojca i 
nie pytała matki o nic. Ale teraz czuje się tak, jak gdyby stanęła przed długo 
zamkniętymi drzwiami, które nieoczekiwanie się uchyliły. Ów krzyk pośród nocy... 
- Poznałyśmy się w więzieniu - powtarza z namysłem Maria. - A gdzie cię 
aresztowali? - Niedaleko Krakowa. Te słowa padły zbyt szybko. Błąd! - stwierdza 
w duchu dziewczyna. - Dorota opowiadała mi kiedyś w Krakowie, że kiedy ciotkę i 
jej pierwszego męża, ojca Krzyśka, Niemcy wyrzucili z domu, mojej mamy już tam 
nie było. A gdzie była? - spytała Renata. Cioteczna siostra, znacznie od niej 
starsza, zmieszała się, jak gdyby przyłapana na czymś, czego mówić nie należy i 
bąknęła: - No, była w obozie. To zresztą prawda. Była w obozie. Ale jak i kiedy 
do niego trafiła? - A to więzienie... gdzie? - W Wiedniu. - W Wiedniu? Skąd ty 
się tam wzięłaś? - Nie "wzięłam się", tylko przywieźli mnie do więzienia - 
odpowiada Maria z wyraźną irytacją. - Ale dlaczego właśnie do Wiednia? - 
Mogłabyś spytać o to Niemców? Byłam... należałam do organizacji, która miała 
swoje odgałęzienia w Austrii - Maria zacina się i plącze w słowach. - To była 
Ak? - Tak, Ak - Maria świadomie decyduje się na nieprawdę, przyparta do muru. 
Jeden, drugi głębszy oddech. Zdołała nieco ochłonąć. - Słuchaj, Reniu, jeśli 
naprawdę chcesz się czegoś dowiedzieć o tamtych czasach, nie przerywaj mi co 
chwila. I tak przecież trudno mi o tym mówić. - No, już nie będę - mruczy Renata 
z skruchą. Nie patrzy na matkę. Tymczasem Marii wydaje się, że przekroczyła 
jakiś wysoki próg. - Zaczekaj chwilę. Niech jakoś pozbieram myśli. To był 
m.oniec roku czterdziestego trzeciego. Czas akcji się zgadza. Miejsce jest inne. 
- Spotkałyśmy się w więzieniu belgradzkim. Olgę stąd właśnie zabrano do 
więzienia w Wiedniu, które było przedostatnim etapem jej drogi przez mękę. Potem 
było następne więzienie w Berlinie - i egzekucja. Mnie wywieziono do 
Ravensbr~uck w niecały miesiąc po zabraniu Olgi. Jak opowiedzieć to wszystko, 
jeśli tyle trzeba przemilczeć? Za co mnie wzięli? Nie chciała porzucić 
partyzantki - lecz rozkaz był rozkazem. Szlochała jak małe dziecko, rozżalona na 
Sławka, bo przecież on to wszystko załatwił. Byli niedaleko siebie - wielkie 
szczęście w warunkach wojny! Pracowała jako sanitariuszka w sąsiednim szpitalu. 
Widywali się często. Drżała o to kruche szczęście, dobrze wiedząc, że w każdej 
chwili może przyjść rozkaz, który je zniweczy. Wojna miała swoje twarde prawa. 
Był wtedy rok 1943. Rok pamiętny, ciężki. Pełen porażek, lecz także pełen 
zwycięstw. Od dziesięciu miesięcy "Marijka" - zdrobnienie wyniesione z domu 
pozostało jako pseudonim - należała do służby zdrowia sił zbrojnych 
narodowowyzwoleńczych. Tak mówiło się potem oficjalnie. Prościej należałoby 
powiedzieć, że pracowała w partyzanckim szpitalu. Jugosławia dwa lata później 
stanęła w ogniu tej samej wojny, która rozgorzała nad Polską w pamiętnym 
wrześniu. Maria od chwili przyjazdu do Zagrzebia miała ustawiczne wyrzuty 
sumienia - wydawało jej się, że uciekła przed wojną w bezpieczne miejsce, gdzie 
tej wojny nie było. Brat dotarł do polskiego wojska na Zachodzie. Listy od 
siostry z Krakowa zawierały w ostrożnej, zaszyfrowanej formie wiadomości o 
aresztowaniach i innych wojennych nieszczęściach wśród krewnych, znajomych, 
przyjaciół. Potwierdzali je uciekinierzy z Polski, podążający przez Węgry i 
Jugosławię na Zachód. Maria pracowała w komitecie, który niósł im pomoc. 
Najwięcej przybyszów z Polski zatrzymywało się na krótko w Belgradzie, gdzie 
mieszkał starszy brat Sławka, Ivo, i jego żona Desanka. Wojna ogarnęła 
Jugosławię w najpiękniejszej porze wiosny. Pamiętny kwiecień roku 1941. Kwitły 
bzy i róże w willowych dzielnicach miasta, kiedy weszli Niemcy. Zagrzeb, nieraz 
przez Polaków nazywany jugosłowiańskim Krakowem, stał się stolicą "niezależnego 
państwa chorwackiego" z marionetkowym proniemieckim rządem. Na ulicach pojawili 
się uzbrojeni ustasze - miejscowi faszyści. Przybyszka z Polski, zdezorientowana 
i przerażona, nie rozumiała wielu rzeczy, choć po chorwacku mówiła już wtedy 
płynnie. Jedno na razie było pewne: drugiej ojczyźnie historia zgotowała los nie 
mniej okrutny niż pierwszej. Mało wówczas wyznawała się na wielkiej polityce. 
Okupacja i faszyzm - to była codzienność. Czy tak miało już pozostać na lata, 
być może na zawsze?... - Nie - zapewniał Sławek. - Musimy się bić. - Jak? - 
Zobaczysz. Na razie jeszcze za wcześnie mówić o tym. Przed wojną Jugosławia 
wydawała się jednym krajem, choć istniały w nim różne języki, alfabety, religie. 
Teraz zakotłowało się tutaj jak we wrzącym kotle. Chorwaci występowali przeciwko 
Serbom. Ci odpłacali się im pięknym za nadobne. Dochodziło do krwawych ekscesów, 
nawet rzezi. Sławek w tych miesiącach wychudł i sposępniał. Uśmiechał się bardzo 
rzadko. Maria szukała ucieczki w nauce. KUła zajadle. Przyswajała sobie całe 
rozdziały obcojęzycznych podręczników i skryptów. W szpitalu, gdzie pracował 
Sławek, świeżo upieczony lekarz, zorganizowano kurs pielęgniarski. Za namową 
męża Maria zaczęła nań uczęszczać. - Tyle tego wzięłaś na siebie, Marijka! - 
użalała się nad nią pani Dravcić, dobra i wyrozumiała, wcale nie przypominająca 
klasycznych postaci teściowych z licznych anegdot. - Kiedy się uczę, mniej myślę 
o tym wszystkim, co nas męczy - odpowiadała Maria. A Sławek z lekkim uśmiechem 
dodawał: - Wszystko w życiu może się przydać. Nie tylko teoria jest ważna! Miał 
rację. Pielęgniarski kurs przydał się Marii bardziej, niż rok medycyny w Polsce 
a potem rok w Zagrzebiu. - Bądź cierpliwa! - te słowa słyszała wielokrotnie zu 
ust męża podczas owego pamiętnehgo roku. Sławek często znikał z domu. Kiedy 
powracając widział bezsłowny lęk w oczach młodej żony, gładził ją po włosach jak 
dziecko ze słowami: - Tak trzeba, kochanie. Nie mówię ci, gdzie chodzę, bo teraz 
takie czasy, że lepiej wiedzieć jak najmniej. Wiedziała już wówczas - mówiono 
bowiem półgłosem lub szeptano wszędzie, mimo surowych kar grożących za 
powtarzanie tych wiadomości - że UJugosławia wbrew pozorom nie poddała się. Mimo 
oficjalnej kapitulacji i wyjazdu do Londynu dawnego rządu z królem na czele, 
naród sięgnął po broń. Powtarzały się akty dywersji, wymierzone przeciw 
okupantom hitlerowskim oraz ich sprzymierzeńcom. Coraz szerzej rozwijała się 
partyzantka. To wszystko działo się jak gdyby w innym świecie - tak blisko, a 
jednak bardzo daleko, poza obrębem Zagrzebia, z jego muzeami i zabytkowymi 
kościołami, z malowniczą dzelnicą staromiejską i zielenią pięknych skwerów. Ale 
te wiadomości przesączały się różnymi drogami. Potwierdzała je również Vesna, 
przyjeżdżając niekiedy z Belgradu, gdzie mieszkała od zamążpójścia. Z kilku 
półsłówek szwagierki Maria odgadywała, że oboje, ona i jej mąż, są związani z 
konspiracją. A więc na pewno Sławek także... Jaka to konspiracja? Któż by się 
nad tym zastanawiał! Ważne było tylko jedno: nie poddać się Niemcom. Bić 
okupantów tak, żeby wygnać ich raz na zawsze z ojczystej ziemi. To był cel 
główny, najważniejszy. Dravciciowie_rodzice obawiali się przymusowego wcielenia 
syna do marionetkowej armii chorwackiej. Kiedy Sławek został zmobilizowany, w 
domu zapanowało ogólne przygnębienie. Syn jednak znacznie spokojniej niż ojciec 
i matka przyjął urzędowe pismo z rozkazem wyjazdu gdzieś na pogranicze 
Czarnogóry. - Jako wojskowy lekarz nie będę przecież na linii - pocieszał 
rodziców. - Zresztą... Spojrzał na matkę i zaczął mówić o czymś innym. 
Wieczorem, kiedy znaleźli się oboje w swoim pokoju, objął żonę. - Marijka, nie 
chciałem tego mówić przy mamie... Ale tyś powinna wiedzieć: jak tylko zdarzy się 
okazja, przejdę do partyzantów. - A ja? - spytała ze ściśniętym. gardłem. Zostać 
bez Sławka? Jak gdyby ziemia usuwała się jej spod nóg, choć przecież od dawna 
mogła spodziewać się tych słów. Przycisnął ją do piersi jeszcze mocniej. - To 
dla ciebie za trudne, niebezpieczne. Nie przywykłaś do wysiłku, do prymitywu. - 
Sławek! Z tobą... Uśmiechnął się wyrozumiale. - Marijka, tu w mieście musimy 
mieć także pewnych, zaufanych ludzi. Walczyć z Niemcami można nie tylko w lesie. 
Opuścił dom w Zagrzebiu. Przyjechał potem dwa razy, obco wyglądający w mundurze, 
który zrzucał natychmiast po przekroczeniu progu. Matka użalała się nad 
wymizerowanym synem. - Nic mi nie jest - pocieszał ją Sławek. - Jeść dają 
nieźle. I wcale się nie przemęczam. Gdy znaleźli się sam na sam, powiedział 
żonie: - Nie martw się, jeśli przez jakiś czas nie będzie ode mnie wiadomości. 
Odezwę się, gdy tylko będę mógł. Ale to nie ode mnie zależy. - Jak już 
przejdziesz?... - ugryzła się w język. - Nie wiem. To nie ode mnie zależy - 
powtórzył. - Jak tam w szpitalu? Nic się nie zmieniło? Potwierdziła trochę 
zdziwiona. Sławek na chwilę zatrzymał jej rękę w obu swoich dłoniach. - Słuchaj! 
To, co ci powiem, jest bardzo ważne. W lesie potrzeba leków i opatrunków - 
ściszył głos, choć byli sami w pokoju i nikt nie mógł ich usłyszeć. - W twoim 
szpitalu też, jak wszędzie, organizacja ma swoich ludzi. Znajdź jakiś pretekst, 
żeby zamienić parę słów z położną, Anną Kaleb. Znasz ją? - Anna Kaleb? Taka 
chuda, zgarbiona, z koczkiem na głowie. Wiem która. Ale, Sławek... Ona ma 
przecież syna ustaszowca! Widziałam, jak szli oboje kiedyś ulicą. Był w 
mundurze! - Nie szkodzi - odparł młody lekarz z uśmiechem. - W tej wojnie różnie 
bywa. Znajdź okazję do rozmowy z nią, ale tak, żeby nie zwrócić niczyjej uwagi. 
Powiedz jej: "Wuj Nikoła przysłał kwiaty z Kotoru". Zapamiętasz? Powtórz 
dokładnie. - Przecież to całkiem proste! - Powtórz jednak... Dobrze. Anna 
odpowie ci wtedy: "Z Kotoru blisko do Cavtat". Nic więcej nie mów i o nic nie 
pytaj. Tylko pamiętaj, droga moja, jedyna, że to wszystko jest niebezpieczne i 
że... - Wiem przecież. Ale nie mogę... nie mogę siedzieć z założonymi rękami! 
Wszystko działo się tak, jak powiedział Sławek. NIemłoda położna o sprawnych 
rękach i przenikliwym spojrzeniu odmruknęła bardzo wyraźnie, że z Kotoru blisko 
do Cavtat - i poszła przez korytarz pachnący lizolem jak gdyby nigdy nic. Maria 
mimo wszystko była trochę rozczarowana. Nie minęły jednak trzy dni, Anna 
znalazła się niby przypadkiem w pobliżu i tak samo mrukliwie jak wtedy 
poinformowała młodą kobietę: - Postaraj się o cibazol. I prontosil. Tyle, ile 
się da. Odbiorę. - I już jej nie było. Pierwszym uczuciem, jakiego doznała 
Maria, było zakłopotanie: jak dobrać się do apteczki? Klucz od niej tkwił 
wprawdzie w zamku szafy, nadzór nad lekami sprawowała jednak niemiecka 
pielęgniarka w zakonnym habicie. Ona zabierała ten klucz nocą, kiedy ruch w 
szpitalu był słabszy. Ale... dla chcącego nic trudnego. Maria kręciła się w 
pobliżu jak cień - aż doczekała chwili, kiedy siostrę Hildę odwołano do jakiegoś 
chorego. Z bijącym sercem upewniła się, że korytarz jest pusty. Szybko 
załadowała do kieszeni, a potem do podręcznej torby opakowania pełne ampułek, 
tabletek, proszków. Udało się! Niepostrzeżenie dostarczyła swój łup Annie. Ta 
przyjęła leki z uśmiechem ledwie dostrzegalnym i krótkim: - W porządku. Udało 
się wtedy. I następnym razem. I jeszcze wielokrotnie. Zwłaszcza wtedy, gdy 
położna zaopatrzyła Marię w klucz dorobiony do szafy aptecznej. - Tylko 
ostrożnie, dziewczyno! - przestrzegała. - Nie za dużo na raz. Inaczej gotowi się 
połapać. Z rąk Anny do kieszeni białego kitla młodej Polki wędrowały maleńkie 
zwitki papieru. - Przeczytaj i zniszcz, nie trzymaj tego w domu - upominała 
położna. Ulotki i gazetki przynosiły potwierdzenie, że walka trwa i rozszerza 
się z każdym dniem, że na terenie całej Jugosławii istnieją strefy wyzwolone, do 
których okupanci oraz ich sojusznicy nie odważają się wejść. Konspiracyjne 
druczki zawierały wiadomości o spacyfikowanych wsiach, o egzekucjach 
jugosłowiańskich patriotów niezależnie od ich narodowości, o terrorze okupanta. 
Jak w Polsce... W suterenach zabudowań szpitalnych istniał przed wojną oddział 
psychiatryczny. Hitlerowcy umieszczali w nim od niedawna więźniów przywożonych z 
badań w gestapo. Leczyli ich po to, by prowadzić dalsze równie okrutne badania, 
najczęściej kończące się śmiercią. Maria widziała, jak podczas chwilowych 
nieobecności Niemców miejscowi lekarze przekradali się na ten oddział. 
Przynosili chorym medykamenty, czasem coś do zjedzenia lub chociażby słowa 
otuchy. Była przerażona dowiedziawszy się, że niektórych nieszczęśników zarażano 
bakteriami tyfusu. - NIc nie rozumiesz, Marijka - objaśniała Anna z pobłażliwym 
uśmieszkiem. - Niemcy jak ognia boją się tyfusu. Chorych odstawiają do szpitala 
zakaźnego, a ten szpital jest właśnie za miastem. Jak jeden czy drugi 
ozdrowieje, łatwiej go stamtąd wykraść... - A jeśli nie ozdrowieje? Położna 
wykonała gest, który mógł oznaczać: "To trudno". Maria pojęła, że jeśli ta 
groźna choroba stwarza choćby minimalną szansę ratunku, należy z niej korzystać. 
Mira była pielęgniarką na innym oddziale szpitala, a zarazem koleżanką 
gimnazjalną Vesny. Mieszkała blisko Dravciciów - nieraz więc wracała do domu z 
Marią. Młoda Polka zorientowała się z jakichś skąpych półsłówek, że Mira wie o 
wykradaniu lekarstw i że sama w tej akcji uczestniczy. Pewnego wieczora, gdy 
wróciła z dyżuru w szpitalu, powitał ją przerażony wzrok teściowej i pełne 
trwogi słowa: - Wiesz, Marijka, że Niemcy zabrali Mirę?! Spotkałam na ulicy jej 
matkę - od zmysłów odchodzi! Podobno zawieźli ją prosto na gestapo! Maria 
poczuła skurcz w gardle, jak gdyby ścisnęły je niewidzialne kleszcze. Spędziła 
noc bezsennie, nękana powracającym ustawicznie pytaniem: Mira wie, co się dzieje 
w szpitalu. Jeśli nie wytrzyma tortur podczas przesłuchań?... Może lepiej uciec 
na wszelki wypadek? Lecz jeśli zniknie, a przyjdą tutaj - gotowi są zabrać 
rodziców!... Pokonała na razie odruch strachu. Poszła jak zwykle na wykłady, a 
potem do szpitala. Nadszedł wieczór i nic szczególnego się nie działo. Zapytać 
Annę? Położna, zatrudniona przy jakimś skomplikowanym porodzie, była 
nieuchwytna. Po prawie nieprzespanej nocy Maria miała powieki ciężkie jak ołów. 
Z wielkim wysiłkiem woli skupiała uwagę. Bardziej z rutyny i nawyku niż 
świadomie wykonywała zwykłe obowiązki. Około północy na izbie przyjęć wszczął 
się nagły ruch. Zabrzmiały krótkie, ostre słowa rozkazów niemieckich. 
Przywieziono na noszach pod strażą młodą dziewczynę bestialsko skatowaną. Wieść 
o tym, pomimo nocnej pory, rozeszła się lotem błyskawicy po całym szpitalu. 
Dziewczyna była nieprzytomna i tak pobita, że w pierwszej chwili jej nie 
rozpoznano. Nad ranem położna Anna odszukała Marię przy szafce z narzędziami. - 
To Mira - oznajmiła lakonicznie. - Przenieśli ją na dół. Do więziennego. Ręce 
Marii zadygotały. Nożyczki, które zamierzała odłożyć, wymknęły się z palców i 
spadły na posadzkę, brzęknąwszy głośno. Schyliła się po nie, a potem spojrzała 
Annie prosto w oczy. - Na pewno wytrzyma - stwierdziła Anna. Maria z mimowolnym 
zdumieniem spostrzegła, że od dnia, w którym wymieniła hasło z tą kobietą, wśród 
jej włosów zaczesanych w gładki koczek przybyło sporo siwych. Mira ku 
wściekłości gestapowców, dyżurujących bez przerwy przy jej szpitalnym łóżku, 
zmarła we wczesnych godzinach rannych. Podobno nie wyciągnęli z niej ani słowa. 
Przez następny wieczór Maria czuła się jak w matni. Nie chciała wtajemniczać 
teściów w powody własnego niepokoju. Nazajutrz wahała się z pójściem do pracy: a 
nuż Niemcy zgarną ją wprost ze szpitala? Przemogła się jednak i poszła. Ten 
dzień i następny minął spokojnie. Trzeciego dnia Anna pojawiła się na oddziale 
chorób wewnętrznych. Odszukała spojrzeniem Marię i mrugnęła ku niej 
porozumiewawczo. - Przyjdź za chwilę na położniczy, do dyżurki. Spełniła to 
polecenie. Anna wyjrzała za drzwi i za okno, choć dyżurka znajdowała się na 
pierwszym piętrze, po czym zniżonym głosem jęła wydawać polecenia: - Lepiej, 
żebyś znikła. Przygotuj się do drogi. - Kiedy? - Zaraz. To znaczy jutro rano. 
Weź ciepłe rzeczy i trochę żywności. Tak, żeby ci starczyło na jeden dzień. Nie 
zapomnij o lekach. Tylko zabierz ich nie za dużo. Musisz się ubrać jak na 
wycieczkę. Pamiętaj o wygodnych butach. Oczywiście ani słowa nikomu. Spakuj 
wszystko do lekkiej torby albo do plecaka. Gdyby ktoś cię zatrzymał, mów, że 
wybierasz się na wieś po żywność. Jedź na dworzec podmiejski, ale omiń go 
bokiem. Pójdziesz prosto ulicą za dworcem aż do mostu kolejowego. Tam zobaczysz 
chłopca, który będzie naprawiał rower. Podejdź bliżej, ale się nie odzywaj. 
Kiedy ruszy, idź za nim. Tam, gdzie się zatrzyma, poczekaj, aż przyjdzie 
ogrodnik z wózkiem na jarzyny. On ci powie, co masz dalej zrobić i da ci to, co 
masz zabrać ze sobą. Zrozumiałaś? Powtórz. Maria posłusznie wypełniła polecenia. 
Ogarniały ją jednak wątpliwości, które położna zdawała się odgadywać. - 
Mieszkasz z rodziną? - Tak, u teściów. Co mam im powiedzieć? - Najlepiej nic. - 
Jakże tak? Odejść bez słowa? A jeśli zaczną mnie szukać? - Poczekaj, 
dziewczyno... - zastanowiła się Anna. - Wiesz co? Jednak najlepiej nic nie mów. 
Potem ktoś da im znać, co się z tobą stało. Na wszelki wypadek zostaw kartkę, 
żeś poszła na wieś po jedzenie. W razie czego tak może być lepiej... Marii 
wydawało się, że następny ranek nigdy nie nadejdzie. Unikała spojrzenia 
teściowej, która zdawała się coś odgadywać. Ojciec Sławka siedział u sąsiadów na 
partyjce szachów, która zazwyczaj przeciągała się do późna. Maria pod pretekstem 
migreny wycofała się do swego pokoju i tu w ciągu półtorej godziny spakowała 
wszystkie niezbędne rzeczy do brezentowej torby, którą można było zarzucić na 
ramię lub nieść na plecach. Napisała kilka słów - kartkę chciała zostawić w 
hallu przed lustrem. Była pewna, że nie zdoła usnąć. Dopiero po północy drzemka, 
w którą zapadła, stała się głębokim, twardym snem. Obudziła się o piątej tak 
nagle, jak gdyby nad uchem zadzwonił budzik - choć w mieszkaniu panował 
niezmącony spokój. Wstała i zaczęła krzątać się jak najciszej. Swoje klucze od 
mieszkania zostawiła na biurku. Drzwi zamykały się automatycznie, wystarczyło je 
lekko zatrzasnąć. Na palcach, z zapakowaną torbą w ręku, wymknęła się do 
przedpokoju. Położyła kartkę przed lustrem. Sięgnęła do klamki i odwróciwszy się 
raz jeszcze, żeby sprawdzić, czy nie zapomniała czegoś, stanęła jak wryta - oko 
w oko z teściową. Matka Sławka musiała się jednak zbudzić. Patrzyła na młodą 
kobietę nie dowierzając własnym oczom. - Marijka! - Muszę iść, mamo. - Teraz? 
Zaraz? - Tak. Im prędzej, tym lepiej. Muszę. Gdyby ktoś mnie szukał albo 
pytał... - wskazała kartkę. Pani Dravciciowa przygryzła wargi. Widać było, że z 
trudem powstrzymuje płacz. Półgłosem wyszeptała: - Pewnie zobaczysz Sławka... 
Powiedz mu... że każdego dnia... Po chwili Maria szła pustą o tej wczesnej porze 
ulicą. Niedzielny ranek zapowiadał pogodny, upalny dzień. Gdyby nie wojna, 
mnóstwo wycieczkowiczów ruszałoby o tej porze za miasto. Tymczasem przechodniów 
było bardzo niewielu i to zarówno w śródmieściu, jak blisko prawie pustego 
dworca. Zwolniła kroku. Już widać most kolejowy. Rzeczywiście tuż pod nim 
przykucnął młody chłopak, grzebiąc w szprychach roweru. Wydawał się całkowicie 
pochłonięty tą robotą. Zauważył jednak nadchodzącą kobietę. Wstał i otrzepał 
ręce. Potem mruknął głośno parę dosadnych słów pod adresem rupiecia, z którym 
nie można dać sobie rady - i ruszył bez pośpiechu prowadząc rower. Maria szła za 
nim w niewielkiej odległości aż do starego, parterowego budynku. Wszystko się 
zgadzało. Tu była winiarnia czy też karczma. Tęga kobieta krzątała się w 
obejściu, wymachując miotłą. Chłopiec z rowerem wszedł do sieni i już się więcej 
nie pokazał. Maria przysiadła na murku, nad którym wznosiła się niska krata, 
opleciona zieloną winoroślą. Wystawiła twarz do słońca i przez chwilę poczuła 
się beztrosko jak na wycieczce. Niebawem dało się słyszeć skrzypienie kół i 
gderliwy głos woźnicy, który poganiał parskającego konia. Nadjechał zwyczajny 
wózek, jakim ogrodnicy podmiejscy wozili jarzyny na targowisko w Zagrzebiu. 
Niemłody człowiek, ogorzały od słońca, ściągnął lejce i uśmiechnął się 
dobrodusznie. - Jedziemy na wieś? - zagadnął, jak gdyby znał Marię od dawna. - 
Po jarzyny? Wgramoliła się bez słowa na kozioł. Ogrodnik wyjął z jej rąk torbę, 
którą wrzucił do worka z obrokiem. - Masz koszyk - wsunął Marii do rąk sporą 
kobiałkę. - A tu przepustka - zniżył głos wskazując papierek na dnie koszyka. - 
Miej to w pogotowiu, bo nas pewnie wnet skontrolują. Wiooo! Cmoknął na konia i 
pociągnął za lejce. Pusty wózek potoczył się nie brukowaną podmiejską drogą - 
jechał nieprzerwanie aż do posterunku, na którym pełnili straż znudzeni i senni 
ustasze. Maria z bijącym sercem sięgnęła po przepustkę. Co będzie jeśli ten 
papierek okaże się nieprawidłowy? A może coś zwróci uwagę strażników? Nic 
takiego się nie stało. Pobieżnie rzucili okiem na przepustki obojga. - Po 
jarzyny? - spytał jeden z nich. Ogrodnik przytaknął. Coś mówił o przyobiecanych 
młodych warzywach, o siostrzenicy, która jedzie pomóc w ich zbieraniu... Spocona 
z emocji, nie wszystko rozumiała - stary człowiek posługiwał się bowiem 
miejscową gwarą. Znów głośne cmoknięcie. Koń parskał, wózek toczył się dalej. 
Ogrodnik mruczał pod nosem jakąś skoczną ludową melodyjkę do wtóru skrzypienia 
kół. Wieś, do której zajechali po dwóch prawie godzinach, przypominała Marii 
okolice podgórskie w pobliżu Makowa lub Nowego Sącza. Ogrodnik wprowadził ją do 
jednej z chat. Niemłoda, lecz urodziwa gospodyni krzątała się przy kuchni, 
doglądając równocześnie pary wnucząt baraszkujących na podłodze. Rosły gospodarz 
uścisnął mocno dłoń Marii. - Siadajcie do stołu - zarządził. - Pośpiesz się, 
matka, z jedzeniem! Ogrodnik wymówił się od posiłku. Musiał bowiem jak 
najszybciej wracać do miasta. - Trzymaj się! - podał Marii twardą, zgrubiałą 
rękę. - I masz tutaj... Jakby cię, nie daj, Boże, gdzieś złapali, najlepiej to 
połknąć. Ale to tak tylko mówię na wszelki wypadek. Wszystko będzie dobrze. 
Zobaczysz! Bibułkowy rulonik, wypełniony drobnym gęstym pismem, zawierał 
informację o przybyszce, którą sieć ogniw ruchu oporu przekazywała na tereny 
wyzwolone, pod komendę dowództwa armii partyzanckiej. Lecz o tym Maria 
dowiedziała się dopiero później. Na razie jadła smakołyki przypominające czasy 
przedwojenne: wiejski chleb, jajecznicę ze skwarkami, kwaśne mleko, pyszne i tak 
gęste, że łyżka w nim stawała. Kiedy skończyła posiłek, gospodarz zaprzągł 
konia. Jego żona dała Marii barwną chustkę i kazała jej nakryć głowę. - Muisisz 
wyglądać jak inne dziewczyny. Nikt nie może wiedzieć, żeś z miasta. Dalsza droga 
pozostała Marii w pamięci jako długi ciąg zmieniających się wiosek, ludzkich 
twarzy, coraz to nowych wiejskich furmanek, krótkich słów przywitań i pożegnań. 
Wędrowała niby przesyłka podawana z rąk do rąk aż do zachodu słońca. Powolny 
rytm jazdy usypiał. Napięcia niedawnych dni dawały znać o sobie narastającym 
zmęczeniem. Maria pokonywała je nie bez trudu. Dopiero pod wieczór poczuła się 
raźniej. Niepostrzeżenie zmieniały się mijane krajobrazy. Najpierw zapylonej 
drodze wiejskiej towarzyszyły pola kukurydzy, ogrody pełne młodych jarzyn, sady, 
które dawno już przekwitły, i winnice. Potem Maria ujrzała zagajniki, wreszcie 
majestatyczne dęby, tworzące ścianę liściastego lasu. Droga stawała się coraz 
bardziej stroma. Trzeba było zsiąść z wózka, aby ulżyć strudzonemu koniowi. 
Piesza wędrówka sprawiała przyjemność po całodziennej jeździe. Od lasu płynął co 
chwila świeży powiew, muskając zgrzane czoło. Nad horyzontem gasły ognie 
zachodu. Niebo przybierało liliowy kolor. Ścieżka, na której znać było ślady 
kół, wiodła przez teren zalesiony, ale prawie równy. Woźnica skinął na Marię i 
wskazał jej miejsce obok siebie. Potrząsnął lejcami. Koń ruszył żwawiej, ze 
stępa przechodząc w kłus. Jechali jeszcze prawie pół godziny przez las i 
narastający zmierzch, zanim rozległo się głośne wołanie: - Stój! Kto jedzie? Pod 
rozłożystym dębem stali dwaj młodzi ludzie w furażerkach, zwanych titowkami. 
Mieli ubiory półmundurowe, półcywilne, na plecach karabiny. Woźnica zatrzymał 
konia, podał hasło i usłyszał odzew. Partyzanci zamienili z nim jeszcze kilka 
słów, potem jeden został na straży, drugi wskoczył na wózek i towarzyxszył 
jadącym. Był to wyrostek, najwyżej piętnastoletni. Miał jednak wygląd i sposób 
bycia doświadczonego żołnierza. Tak właśnie przybyszka z Polski przekroczyła 
niewidzialny próg partyzanckiej krainy. Z reszty wieczoru pozostały jej tylko 
strzępy wspomnień. Mrok i ogromny księżyc. Jego blask wydobywał z ciemności 
ponure zarysy spalonych domów. W spacyfikowanej przez wroga wiosce ocalał tylko 
dawny budynek szkoły. Była w nim kwatera dowództwa. Maria nie wiedziała, gdzie 
ją prowadzą. Pytać oczywiście nie śmiała. Po drodze minęli ognisko. Wokół 
wysokich płomieni siedziała gromadka dziewcząt i chłopców. Śpiewali pieśni, 
których nie znała. Potem była izba oświetlona lampą naftową. Obce twarze, 
badawczy wzrok. Onieśmielenie. Pytania zadawane powoli i wyraźnie. Wiedzieli, że 
jest cudzoziemką, że wielu słów może nie rozumieć. Przekazała bibułkowy rulonik. 
Natychmiast rozprostowano karteczkę i przeczytano jej treść. Bardzo chciała 
dowiedzieć się czegoś o Sławku. Pamiętała jednak, że o nic nie należy pytać, 
tylko odpowiadać na stawiane pytania. Wreszcie jeden z obecnych kazał dać jeść 
przybyszce. Posiliła się chlebem i mlekiem. Młoda dziewczyna, która krzątała się 
przy stole, wskazała jej miejsce noclegu w niedalekiej szopie. Siano pachniało 
swojsko, przywodząc na myśl wakacje z dzieciństwa w podgórskich okolicach. Maria 
zasypiała przy wtórze piosenek, których echa wciąż dolatywały od ogniska. 
Jeszcze ich nie znała. Nagle ocknęła się z dreszczem i przez krótki moment 
myślała o Mirze, zakatowanej przez gestapowców. Mogłam skończyć tak jak ona! 
Ktoś ją wydał, zdradził. Ktoś podpatrzył to, co się dzieje w szpitalu? Co będzie 
z Anną? Wysłała mnie w miejsce, gdzie jestem bezpieczniejsza, a sama została... 
Zmęczenie zrobiło swoje. Ogarniał ją sen. Czy naprawdę dziś rano opuściłam 
Zagrzeb? Chwilami wydawało jej się, że od momentu zatrzaśnięcia drzwi mieszkania 
roedziców Sławka minęło wiele dni lub nawet miesięcy. Jeśli zginę jak Mira... 
Przecież mogę zginąć... Na wojnie, jak na wojnie. Ale zawsze lepiej tu, w 
lesie... jak żołnierz... byleby prędko i bez bólu. Jak długo pozostała wtedy w 
pierwszej bazie partyzanckiej, czekając na dalszy ciąg wędrówki? Nie mogła sobie 
teraz przypomnieć. Dwa, najwyżej trzy dni. Emocje przeżyć ówczesnych i 
późniejszych zatarły część wspomnień. Pamiętała pogodne niebo nad lasem i 
złowróżbne pomruki samolotów, którymi partyzanci na razie mało się przejmowali. 
Pamiętała smak zimnej, źródlanej wody i proste, wiejskie potrawy, które jedzono 
wspólnie. Pamiętała łączników, przeważnie młodych chłopców, przybywających z 
okolicznych wsi. Vesna też była łączniczką. Poruszała się jednak w Belgradzie - 
w wielkim mieście, znacznie bardziej niebezpiecznym niż lasy rodzinnej ziemi. 
Wpadła przenosząc broń po akcji. Próbowała uciekać. Doścignęła ją jednak 
niemiecka kula. Zmarła w więziennym szpitalu nie odzyskawszy przytomności. 
Wymknęła się oprawcom. Nie zdążyli wziąć jej na badania i zamęczyć, tak jak 
zamęczyli Mirę. Zanim Maria zdążyła oswoić się na dobre z warunkami życia, które 
ją czekało, wszczęto alarm. Z okolicznych wiosek sygnalizowano zbliżanie się 
silnych oddziałów nieprzyjaciela. Padło hasło wymarszu. Partyzanci wycofywali 
się pospiesznie głębiej w las i góry. Wtedy właśnie nastąpiła pamiętna przeprawa 
nocna przez rzekę. Śmiertelnie zmęczona, wyczerpana, przemoknięta zobaczyła 
wreszcie Sławka. Miły Boże! - myśli teraz Maria, z odległego brzegu czasu 
spoglądając na tamtą Marijkę, nie jak na dawne swoje wcielenie, lecz jak na 
całkiem inną osobę. - To był przecież okres bardzo ciężkich walk. Partyzanckie 
oddziały stawały się coraz liczniejsze. Brakowało im jednak wszystkiego. A 
najbardziej żywności, leków, środków opatrunkowych. Brakowało też soli, bardzo 
potrzebnej ludziom w okolicach górskich. - TYle jeszcze ciężkich, 
niebezpiecznych chwil było przed nami! Później, w roku tysiąc dziewięćset 
czterdziestym czwartym, mimo wszelkich wciąż trwających zagrożeń i trudności, 
wiele dziedzin życia na terenach wyzwolonych organizowano sprawniej niż 
przedtem. Dziewczyny, niegdyś walczące w partyzantce, po wojnie w Belgradzie 
wspominały z dumą leśne ambulatoria, domy dzieci - dla sierot i dla tych malców, 
których rodzice walczyli, a nie było w pobliżu krewnych - nawet izby porodowe! 
Kto wie, gdyby taka izba znalazła się w pobliżu szpitala, tam, gdzie pracowała, 
może nie nastąpiłoby to wszystko, co przyszło potem... Podnosi głowę. Otrząsa 
się z nadmiaru wspomnień - i napotyka zdziwiony, wyczekujący wzrok Renaty. Maria 
uśmiecha się prawie przepraszająco. Córka, wbrew swoim nawykom, nie mówi nic. - 
Widzisz... - w tych słowach brzmi ton usprawiedliwienia. - Zamyśliłam się, bo to 
wcale nie tak łatwo przypominać sobie wszystko. O czym mówiłam? - Żeś była w tym 
więzieniu, w Wiedniu. No, tak. Skłamałam ci, moja mała - myśli Maria. - Do 
Wiednia wywieziono Olgę z Belgradu, z więzienia Glavnjacza, w którym spotkałyśmy 
się obydwie. Do tego więzienia trafiłyśmy różnymi drogami. Ja wpadłam właśnie 
tam, gdzie, jak się zdawało, miałam być bezpieczniejsza niż w lesie. Sławek 
powiedział jednemu z zaprzyjaźnionych lekarzy: - Trochę się bałem o moją małą 
żonę, czy wytrzyma ten leśny i wiejski prymityw. Wyrosła przecież w dobrobycie, 
komforcie, bezpieczeństwie, a tutaj wszystkiego tego zabrakło. Ale okazała się 
dzielna! Zdążyła się jeszcze nacieszyć tą pochwałą, gdy wszystko uległo 
raptownej zmianie. Najpierw zwalił ją z nóg tyfus, ówczesna plaga wielu 
partyzanckich baz, obozów i wiosek. Choroba Marii miała na szczęście przebieg 
niezbyt ciężki. Ale nawroty wysokiej gorączki męczyły ją ponad dziesięć dni. Jak 
przez mmgłę usłyszała stanowcze polecenie lekarza, który kazał jej się położyć. 
Pracowała bowiem, dopóki mogła. Leżała potem z zimnymi okładami na głowie, wśród 
zwidów i majaczeń. Wzywała uparcie matkę, wiedząc zarazem, że matka przyjść już 
nie może. Odzyskując przytomność, błagała o dwie rzeczy: Pić! Jak najwięcej pić! 
I - nie zawiadamiać męża. Pracuje jako chirurg w innym szpitalu. Ma wiele roboty 
i to ciężkiej. Po co go martwić i niepokoić? Choroba przejdzie... Spełniono jej 
życzenia. Doktor Dravcić dowiedział się o wszystkim, kiedy kryzys już minął i 
Maria była rekonwalescentką. Robił gorzkie wyrzuty Jovanowi - tak miał na imię 
zwierzchnik szpitala, w którym pracowała Marijka. - A gdyby jej się pogorszyło? 
- powtarzał. - Ale się jej nie pogorszyło - odpowiadał Jovan z niezmąconym 
spokojem. - Masz ją znowu całą i prawie zdrową. Jesień w górach była pogodna i 
piękna. Drzewa stały w ogniu i w złocie liści. Rumiane grona jarzębin stawały 
się krwistoczerwone. Pomiędzy gałęziami snuły się, tak jak w Polsce, srebrne 
nitki babiego lata. Parę dni spędzili razem. Jak podczas ostatniego 
przedwojennego lata na wyspie Hvar i potem w Zagrzebiu. Przez tych kilka dni 
panował względny spokój, czasem tylko zmącony echem dalekiej serii strzałów. Te 
dni były jak darowane im obojgu. Przed odejściem Sławek powiedział: - Bądź 
cierpliwa, kochanie, i dzielna jak dotąd. Prawdopodobnie przeniosą cię i 
będziesz mogła pracować blisko mnie. Kiedy? Tego nie wiem. Wszystko zależy od 
sytuacji... Zanim nadeszły mrozy, Maria wiedziała, że jest w ciąży. Początkowe 
przypuszczenia zamieniły się w pewność, którą niebawem potwierdził Branko, 
lekarz - ze specjalisty ginekologa przekwalifikowany na internistę. Cieszyła 
się, a zarazem ogarniał ją lęk. Dziecko - to była jeszcze jedna więź łącząca ich 
oboje. Więź drogocenna w warunkach wojny. Jednak rodzić dziecko w lesie lub w 
którejś z wiosek, gdzie życie stawało się coraz cięższe, coraz trudniejsze?! Nie 
mówiła o tym nikomu, lecz po prostu się bała. Walka wzmagała się. Ruch 
wyzwoleńczy przybierał z każdym miesiącem coraz szerszy rozmach. Lecz wojna 
pochłaniała mnóstwo ofiar, a wiele dzieci, zwłaszcza małych, umierało wskutek 
chorób. Zima była bardzo sroga. Tak jak w Polsce powtarzano wówczas: Byle do 
wiosny! Czy wiosną będzie jednak naprawdę lżej? I czy nowy nadchodzący rok 
przybliży kres wojennego koszmaru?... Maria czuła się niedobrze - i była o to 
zła na samą siebie. Nadrabiała miną. Ukrywała jak mogła ciążowe dolegliwości. 
Koleżanki ze szpitala miały jednak bystry wzrok. Widziały, co się z nią dzieje. 
Wszyscy wokół okazywali jej zresztą wiele życzliwości. Ta życzliwość znalazła 
wyraz w decyzji, która miała znaczenie rozkazu. Maria przyjęła go jak osobistą 
klęskę. - Nie możesz w tym stanie zdrowia zostać w górach, w lesie. Postaramy 
się to urządzić. Broniła się jak mogła. Skakała do oczu doktorowi Branko. On 
bowiem najpierw ją zbadał, a potem spotkawszy Sławka, powiedział bez ogródek, że 
obawia się jakichś powikłań lub komplikacji. Stwierdził nadto, że tyfus, który 
przeszła, choć nie nazbyt ciężki, pozostawił ślady. Maria kilka nocy 
przepłakała. W dzień starała się pracować jak najlepiej, aby nikt w otoczeniu 
nie mógł przypuszczać, że jest zbyt słaba i nieprzydatna. Sławek zjawił się raz 
jeszcze tuż po Nowym Roku. Rozmawiał z nią długo, łagodnie, lecz bardzo 
stanowczo. Maria słuchała jego słów hamując złość i płacz. Okazało się, że 
wszystko jest już przygotowane. "Lewe" papiery na nazwisko Marii Velikanović - 
ta sama data urodzenia, tylko miejsce inne, musisz się tego nauczyć, musisz 
wykuć na pamięć twój nowy życiorys. Miała zamieszkać w małym podgórskim 
miasteczku u dalekich krewnych Sławka. - Ich jedyny syn jest w Ameryce, wyjechał 
przed wojną i tam się ożenił. Wnuków nie mają. Będą bardzo radzi, że ktoś młody 
jest w domu. Zobaczysz, że będziesz tam jak... Aha! W POlsce się mówi "jak u 
Pana Boga za piecem"... - Kiedy ja wcale nie chcę, żeby mi było jak u Pana Boga 
za piecem - oponowała przełykając łzy. - Teraz, kiedy jest wojna?! Chcę być 
przynajmniej blisko ciebie, jeżeli nie z tobą. I chcę coś robić, a nie siedzieć 
z założonymi rękami! - MUsisz myśleć o dziecku, Marijka. Rodzić w takich jak 
tutaj warunkach, to ogromne ryzyko. Jeśli można to urządzić inaczej... 
Zobaczysz, jak ci będzie dobrze, u wuja Radomira i ciotki Heleny. No, kochanie, 
głowa do góry! Zrozum, że jeśli szpital będzie musiał przemieszczać się z 
miejsca na miejsce, to może się całkiem źle skończyć i dla ciebie, i dla 
dziecka. Powinnaś docenić, że w tym całym piekle towarzysze się o ciebie 
troszczą. - Wcale o to nie prosiłam. Zbytek łaski! - Jakaś ty niesprawiedliwa! - 
żachnął się Sławek. A potem, jakby w obawie, że te słowa zabrzmiały zbyt 
szorstko, pogładził jej włosy, długimi kosmykami odraostające po tyfusie, i 
rzekł z łagodną perswazją: - Musisz zrozumieć, jak bardzo chcę, żebyś wyszła z 
tego wszystkiego cało. I ty, i dziecko! Bardzo się ucieszyłem, kiedy mi 
powiedziano, że jest zgoda kierownictwa i że można cię umieścić w lepszym 
miejscu niż las. MIasteczko jak z obrazka. Zobaczysz sama. Śliczna okolica, z 
dala od dróg. Niemcy tam prawie nie zaglądają. O żywność łatwiej, niż w dużym 
mieście. Powietrze wspaniałe. No, Marijka, uśmiechnij się do mnie tak jak 
dawniej! Na razie nie myśl o niczym innym, tylko pamiętaj, że masz bojowe 
zadanie: urodzić naszego syna. Albo córeczkę. Wszystko jedno co, byle cało i 
zdrowo! Spojrzał na zegarek. - Zaraz będę musiał iść... Przez chwilę milczeli 
oboje. W pobliżu ktoś grał z cicha na harmonii. Młody ozdrowieniec podśpiewywał, 
uderzając do taktu nogą o pień drzewa. Sławek dźwignął się z ławy, obciągnął 
bluzę. - Czas na mnie. Bądź zdrowa, Marijka. Trzymaj się! - Przytulił ją raz 
jeszcze do piersi, ucałował mocno, szepnął: - Pamiętaj, zawsze jestem z tobą! - 
i odszedł. Stojąc przed chatą patrzyła, jak idzie przez wciąż jeszcze ośnieżony 
las. Powietrze zaczynało już pachnieć przedwiośniem, choć zima jeszcze nie 
dawała za wygraną. Tego dnia była odwilż. Ciężkie krople padały z gałęzi, drążąc 
otwory w zaskorupiałym śniegu. Sławek obejrzał się i pomachał ręką. Raz jeszcze 
zobaczyła znajomy półkożuszek, ściśnięty skórzanym paskiem i furażerkę. Przeszył 
ją nagły, porażający ból. Jak gdyby ktoś w pobliżu powiedział "Koniec", choć nie 
było przy niej nikogo. To był naprawdę koniec. Nigdy już Sławka nie zobaczyła. 
Kiedy to mogło się stać? Przyszedł do mnie wtedy właśnie, ostatni raz, po bitwie 
nad Neretvą, którą później historycy nazwali bitwą o rannych i chorych. 
Oczywiście wiedziałam, gdzie płynie Neretva. Ale o tym, jak podczas walki nad 
nią ratowano tych, którzy sami wycofywać się nie mogli, dowiedziałam się 
znacznie później. Tkwiąc pośrodku ruchu partyzanckiego, widzi się z bliska tylko 
niewielkie odcinki wydarzeń. Znacznie trudniej ogarnąć ich całość. Potem 
nastąpiła jeszcze bardziej zacięta bitwa nad Sutjeską... Sławek zginął wtedy 
właśnie - późną wiosną tysiąc dziewięćset czterdziestego trzeciego roku. 
Jugosłowiańscy krewni: Ivo i jego żona Desanka oraz Duszan, średni z rodzeństwa, 
długo ukrywali przed Marijką śmierć męża. Dopiero później, kiedy już była w 
Szwecji, listownie przekazali całą prawdę. Sądzili, nie bez słuszności, że kiedy 
skończyła się wojna i Maria jest już poza kręgiem obozowego piekła, łatwiej 
będzie jej znieść ten cios pod serdeczną opieką szwedzkich przyjaciół. Wtedy 
dowiedziała się, że Sławek poległ, ratując rannych z ewakuowanego szpitala, że 
wkrótce potem zginęła Vesna. - No więc co było z tym więzieniem w Wiedniu?... - 
Renata jednak się niecierpliwi. Oskubując z łodyżek drobniutkie kwiaty 
macierzanki, patrzy badawczo na matkę. - Więzienie... - Maria plącze się 
nieporadnie we własnym niedawnym kłamstwie. - Najpierw... najpierw zawieźli mnie 
na przesłuchanie. A potem... Wszystko zostało przygotowane: papiery, kontakty, 
"legenda", przerzucenie Marijki do miasteczka, które okazało się rzeczywiście 
urocze. można w nim było zapomnieć o wojnie. Wszystko stało się tak, jak 
przewidywali ci, którzy uznali, że Maria powinna urodzić dziecko w lepszych, 
bezpieczniejszych warunkach. I zarazem wszystko stało się inaczej. Potem w 
więzieniu, nie w Wiedniu, lecz w Belgradzie, wiedząc już, że dzicka nie będzie, 
myślała nieraz: gdyby nie ciąża, może zostałabym ze Sławkiem? Może zginęlibyśmy 
razem? Żałowała, że tak się nie stało. Żałowała tego również później, w 
najtrudniejszych latach po wojnie. Ale w początkach roku czterdziestego 
czwartego mimo wszystko bardzo chciała mieć to dziecko. I Sławek cieszył się 
perspektywą ojcostwa - na przekór wojnie. Jedna z jego koleżanek lekarek 
opowiedziała Marii później, podczas pamiętnego pobytu w Belgradzie, jak doktor 
Dravcić naskoczył na nią prawie z furią, gdy nieopatrznie napomknęła, że jednak 
lepiej byłoby "pozbyć się kłopotu", a żona wtedy mogłaby zostać przy nim. 
Musiało więc wszystko stać się właśnie tak, nie inaczej... - No i co dalej z 
twoją Oleńką? Jakoś nie możesz wyjść z tego mamra nad pięknym modrym Dunajem? 
Ledwie padły te słowa, Renata natychmiast ich pożałowała. Żart był nietaktowny i 
głupi. Matka blednie pod nalotem opalenizny i patrzy jej prosto w oczy z niemym 
wyrzutem. Dziewczyna mocno speszona bąknęła: - Przepraszam. Chwilę trwa cisza, 
przeplatana bliskim graniem świerszczy i odległym gwarem rozbawionych dzieci. - 
Nie bądź zła! Mamuśku, przepraszam, jakoś mi się wypsnęło! Moja złota, no nie 
obrażaj się. Nie chciałam przecież... Czasem tak coś mi strzeli do głowy! 
Głaszcze matkę końcami palców po zbrązowiałym ramieniu. Wzburzenie Marii mija. 
Nigdy zresztą nie potrafiła gniewać się długo na jedynaczkę. - Uważaj, Reniu, na 
to, co mówisz! Łatwo możesz kogoś dotknąć. Nawet zranić. - Powtarzam ci, że już 
nie będę! No, więc do tego więzienia wzięli cię skąd? Z ulicy? Czy stamtąd, 
gdzie mieszkałaś? Ja przecież o tym nic nie wiem! - Wzięli mnie... z ulicy - 
Maria chwyta się tego słowa, świadoma, że mówi nieprawdę. Po co dałam się 
nakłonić do tej rozmowy?! - pyta sama siebie. - Trzeba było raz jeszcze odłożyć 
to, jakoś wykręcić się - po prostu odmówić! Nie chciała opowiadać córce o swojej 
wojennej przeszłości i o przeżyciach pierwszych lat powojennych. Marcin był tego 
samego zdania: - Lepiej nie, jeśli to ma być dla ciebie przykre. Kiedyś, 
później... Po co się z tym spieszyć? Siostra, przeciwnie, uważała, że 
niepotrzebnie oboje robią przed Renatą tajemnicę. - Nie powiesz jej ty, dowie 
się o tobie od kogoś innego, oby tylko nie jako plotki! Wiesz przecież, że 
ludzie potrafią wszystko przeinaczyć. A zresztą przecież nie masz się czego 
wstydzić! - Tu nie o wstyd chodzi - odpowiadała Maria z uporem. - Więc o co? - 
To wszystko zanadto boli. I zbyt jest powikłane... - Wzięli mnie... z ulicy. 
Musiałam się wtedy ukrywać na "lewych" papierach - głos Marii brzmi przy tych 
słowach nieco pewniej. - Coś im się w tych papierach nie spodobało. Zawieźli 
mnie do więzienia. Potem... - króciutka pauza - potem zaczęły się przesłuchania. 
W rzeczywistości było nieco inaczej. Urocze podgórskie miasteczko wydawało się 
idealnym azylem dla przyszłej młodej matki z niedawną partyzancką przeszłością. 
Według doskonale podrobionych papierów była od niedawna wdową po techniku, który 
gdzieś w okolicach Skopje, a więc na innym krańcu Jugosławii, zginął tragicznie 
w wypadku samochodowym. Zwierzchnik ustaszów z miejscowego posterunku albo w to 
wierzył, albo udawał, że wierzy. Zameldowana została u "wujostwa" jako krewna i 
podopieczna, sierota bez rodziców zmarłych jeszcze przed wojną. Wszystko 
wskazywało na to, że młoda kobieta nie wzbudzi zainteresowania tych, którym 
należało raczej schodzić z oczu. I tak było istotnie przez pierwszy miesiąc. 
Wiosna przyszła do tego zacisza znacznie wcześniej niż w góry. Powietrze stało 
się łagodne. Pączki na drzewach nabrzmiewały, lada chwila gotowe rozchylić się 
pierwszą zielenią. Ciotka Helena kazała przyszywanej siostrzenicy odpoczywać - i 
dopuszczała ją tylko do niektórych najlżejszych zajęć domowych. Maria odżyła. 
Wysypiała się, regularnie jadła. Czułaby się dobrze, chwilami nawet znakomicie, 
gdyby nie wyrzuty sumienia, że ma taki komfort i wygodę, podczas gdy Sławek i 
inni żyją wśród ciągłych niebezpieczeństw, zagrożeni każdego dnia na każdym 
kroku. Idylla trwała jednak bardzo krótko. Jak to nieraz bywa, w najbardziej 
staranne przewidywania wdał się traf, ślepy los, przypadek. Ani gospodarze domu, 
para spokojnych emerytów, ani też nikt z sąsiadów nie wiedział, że w drewnianej 
willi na samym końcu uliczki, porosłej zielenią drzew i ogrodów, ukrył się 
"spalony" konspirator z powiatowego miasta. Nikt nie wiedział, że w tym właśnie 
mieście, po wykryciu tajnej drukarni, jeden z ludzi, których schwytano przy jej 
obsłudze, załamał się na torturach i zaczął sypać. Wyciągnięto od niego adresy 
dwóch melin konspiracyjnych - jedną z nich był właśnie ów niewielki, drewniany 
dom. W pewien spokojny dzień przedwiośnia malownicze miasteczko zatrzęsło się w 
posadach. Obstawiono wszystkie budynki. Ustasze pod komendą Niemców 
przeprowadzali rewizje. Nie ominięto domu Sziriłowów. "Wuj" Radomir wybrał się 
właśnie tego dnia do znajomych w niedalekiej wiosce. Obiecywał przynieść dla 
"siostrzenicy" słoik znakomitego miodu. Ktoś zdążył go w porę ostrzec - i 
starszy pan uniknął aresztowania. Z sąsiednich domów wygarnięto kilkanaście 
osób, paru niemłodych mężczyzn, większość kobiet. Wśród nich znalazła się Helena 
Sziriłowa i Maria. Jakiś szczegół w jej bezbłędnie podrobionych papierach nie 
spodobał się ustaszom. Maria powtarzała z uporem, że jest od niedawna wdową, że 
mąż jej Vlado Velikanović zginął podczas zderzenia motocykla, którym jechał, z 
ciężarówką. Powiedziano jej o tym, gdy otrzymała "lewe" papiery i razem z nimi 
fotografię Velikanovicia. Prawdziwa jego żona trafiła zresztą do partyzantki 
gdzieś na Słowenii. Maria wykuła na pamięć życiorys fikcyjnego męża i całą 
"legendę", którą mogłaby recytować jednym tchem, nawet zbudzona późną nocą z 
najgłębszego snu. Wszystko to wyglądało prawdopodobnie. A jednak... Zarówno 
ustaszów, jak Niemców, którzy z kolei zajęli się aresztowanymi, mało interesował 
nieżyjący Vlado Velikanović. Szukali przede wszystkim wspólników schwytanego 
konspiratora, ludzi z tej samej podziemnej siatki. Maria trzymała się prawdy: 
nie znała tamtego, nic o nim nie wie. Mieszka u wuja i ciotki, czeka na poród, 
rodzice nie żyją... Pani Helena podczas zeznań potwierdzała jota w jotę jej 
słowa. Starą kobietę po kilku dniach wypuszczono. Marię natomiast przewieziono 
do Belgradu, który figurował w jej papierach jako poprzednie miejsce 
zamieszkania. Wtedy właśnie znalazła się w więzieniu Glavnjacza. I tam spotkała 
Olgę. Gestapowcy, którym przekazano więźniarkę o nazwisku Velikanović, chcieli 
wiedzieć o jej powiązaniach z podziemną działalnością, której nici sięgały - 
wedle ich podejrzeń - do podgórskiego mieszkania. Zaczęli ją bić w czasie 
pierwszego przesłuchania. Instynktownie starała się osłonić brzuch. Nic nie 
pomogło. Zatoczyła się raz i drugi. Otrzymała jeszcze jeden cios w głowę. 
Straciła równowagę, upadła. Pamiętała ostry ból, który przeszył jej wnętrzności, 
własny krzyk - i koszmarne uczucie, że coś zostało żywcem wyrwane z ciała. 
Pamiętała wściekłe wrzaski Niemców, powtarzających słowo: dreck. Brud, 
zanieczyszczenie? Czarne kręgi wirujące w oczach. Wilgoć pod nogami, czerwona 
plama rozlewająca się na podłodze... Krwotok był silny. Zemdlała wtedy po raz 
pierwszy w życiu - i ta utrata przytomności była dobrodziejstwem. Ocknęła się na 
krótko. Wywleczono ją na korytarz. Potem zapadła znowu w mrok i nieświadomość. W 
więziennym szpitalu zajęły się nią więźniarki lekarki. Przeżywała nawroty bólu, 
na krótko uśmierzane lekami. Urywane strzępy przeżyć sumowały się w brutalną 
prawdę: poroniła. Nie ma i nie będzie pierwszego dziecka, na które oboje 
czekali. Dziecka, którego Sławek tak bardzo pragnął. Z myślą o dziecku zabiegał 
o to, by znalazła się poza obrębem największego zagrożenia. Tymczasem los 
zrządził inaczej. Środki uspokajające i nasenne robiły swoje. KIlka dni przeżyła 
w otępieniu. Ból przycichał. Chciała płakać nad dzieckiem, którego już nie 
urodzi - lecz nie mogła. Kazano jej wrócić do celi. Lekarka próbowała się temu 
przeciwstawić, ale nic nie wskórała. Maria szła na nogach miękkich jak z waty, 
podtrzymywana przez strażniczkę. Niosła węzełek z dwoma sztukami bielizny, 
otrzymanymi w szpitalu od którejś ze współtowarzyszek niedoli. Aresztowano ją 
tak, jak stała, nie pozwalając zabrać nic prócz tego, co miała na sobie. 
Wszystko dokoła było jak upiorny sen: korytarz, który zdawał się nie mieć końca, 
odgłos kroków dudniących pod sklepieniem zwielokrotniony echem, szczęk 
otwieranych i zamykanych krat. Zawroty głowy sprawiły, że raz i drugi musiała 
się zatrzymać, ziemia bowiem zdawała się usuwać jej spod nóg. - Jeszcze trochę - 
mruknęła strażniczka. Kolejny zakręt korytarza. Brzęknięcie i zgrzyt klucza 
obracającego się w zamku. - Będzie was dwie. Zawsze raźniej. W szorstim głosie 
umundurowanej kobiety zabrzmiała nieco cieplejsza nuta. Jak przez mgłę Maria 
dostrzegła w głębi celi młodą kobietę, która wstała z ławy pod ścianą. 
Strażniczka powiedziała coś do niej i wyszła przekręcając klucz. Maria oparła 
się o ścianę dysząc ciężko. Nieznajoma podeszła bliżej. - Chodź! W dzień 
zabraniają kłaść się, ale ona pozwoliła. Możesz odpocząć. Leżała na pryczy z 
uczuciem chwilowej ulgi. Oszołomienie wciąż jeszcze nie mijało. Tamta krzątała 
się po celi. Przyniosła kubek wody, którą Maria wypiła chciwie do ostatniej 
kropli. - Nie jesteś głodna?... Zaraz będzie kolacja, potem apel. Wtedy lepiej, 
żebyś wstała na chwilę. Potem będziemy mieć spokój. Niegłośne słowa działały 
kojąco. Spod przymkniętych powiek Maria patrzyła na współwięźniarkę. Ciemnoblond 
włosy, gładko zaczesane. Ładne, regularne rysy. Byłaby szczupła i zgrabna, gdyby 
nie charakterystyczne zdeformowanie figury. Jest w ciąży! Ona też? 
Jugosłowianka? Na pewno nie. Mówi z bardzo wyraźnym obcym akcentem. - Jak masz 
na imię? - Olga. A ty? - Maria. Teraz już można spojrzeć Renacie w oczy. 
Ominięta niebezpieczna mielizna. Żeby tylko nie napomknąć, że to było w 
więzieniu belgradzkim! - Skąd jesteś? - spytała Maria. - Z Polski - odparła 
tamta. - Z POlski?! - Te słowa ledwie przebiły się przez zaciśnięte nagłym 
skurczem gardło. - A gdzie mieszkałaś? - Dawniej w Katowicach. Potem w Krakowie. 
- W Krakowie?!... Maria przymknęła oczy tak jak wtedy, gdy zaskoczyła ją ta 
odpowiedź. - Początkowo zlękłam się - mówi. - Dlaczego? - Bałam się, że to może 
nie być prawda. Że umieszczono mnie naumyślnie w celi, gdzie może być ktoś 
podstawiony... Taki, co będzie chciał dowiedzieć się ode mnie, kim jestem. 
Papiery miałam wystawione na inne nazwisko, inną datę urodzenia. I inne miejsce 
zamieszkania. - Swoją drogą trzeba było mieć głowę na karku, żeby się nie 
pomylić! - komentuje Renata. - O, tak. Od tego nieraz zależało życie. - A jek 
się wtedy nazywałaś? Maria zdążyła przygotować się na to pytanie. - Wilkanowska. 
Maria Wilkanowska z Radomia. - To znaczy bałaś się, że tamta więźniarka, czyli 
Olga, może być na usługach Niemców? - Tak. Bo skąd mogłam wiedzieć? Człowiek w 
takich momentach jest zamroczony, zaszokowany. A w celi byłyśmy tylko my dwie. 
Pierwszego wieczora o nic nie pytała. Przyczaiła się, zamknęła w sobie, spod oka 
śledząc Olgę. Była zresztą zmęczona, wyczerpana, rozkojarzona. Chciała zasnąć i 
nie myśleć o niczym. Obydwie położyły się spać po apelu. Maria we śnie, który 
przyszedł nieprędko, raz jeszcze wędrowała przez upiorne, nie kończące się 
korytarze. Wiedziała, że u kresu tej drogi czeka na nią coś, co jest sttraszne i 
nieodwracalne jak najsroższy wyrok. Obudziła się z krzykiem przerażenia i 
dręczącą myślą, że podobno sen na nowym miejscu się sprawdza... - Cii_cho! - 
usłyszała w pobliżu półgłośny szept Olgi. - Nie bój się. Tu nikogo nie ma. - Już 
wtedy krzyczałaś po nocy? - pyta Renata. - Tak. Podobno wołałam, że nie chcę. 
Olga powiedziała mi o tym następnego dnia. Ona jest z Krakowa - myślała 
nazajutrz. - Z Krakowa! Chodziła tymi samymi ulicami, co ja. Mijała te same 
domy. Zna Rynek i Planty, kościół Mariacki, Wawel i Wisłę... Patrzyła, jak tamta 
siedząc blisko zakratowanego okna, szyje maleńką niemowlęcą koszulkę. Ogarnęło 
ją uczucie dojmującego żalu za dzieckiem, którego już nie będzie. Nie mogła 
dłużej znieść własnego milczenia. - Który to miesiąc? - zagadnęła. Olga zwróciła 
ku niej oczy rozjaśnione wewnętrznym blaskiem. - Początek szóstego. Powróciła 
cisza, przerywana tylko zwykłymi więziennymi odgłosami. Słychać było dalekie 
hałasy otwieranych i zamykanych krat, a potem rozmowę strażniczek i brzęczenie 
kluczy. - Ty też byłaś w ciąży? - Tak. Ale poroniłam. Głos Marii załamał się. 
Olga przysiadła się obok i pogładziła jej ramię. - Wiem. Teraz musisz przyjść do 
zdrowia. - Skąd wiesz? - Mówiła mi Nevena. - Kto to jest? - Oddziałowa. Ta, 
która cię przyprowadziła. Porządny człowiek, choć na to nie wygląda. Tu jest 
więcej takich, co głośno krzyczą, a po cichu starają się pomóc. - Gdzie 
mieszkałaś w Krakowie? - Na Słowackiego trzydzieści. Tam mieszka moja matka i 
siostra. - Wiedzą, co się z tobą stało? - Chyba jeszcze nie. Dopiero parę dni 
temu pozwolili mi wysłać list. - Dawno tu jesteś? - Półtora miesiąca. A ty? - 
Prawie trzy tygodnie. - Masz kogoś na wolności? - Dalekich krewnych. Mały 
czworokąt okna, przeciętego zarysem kraty, rozjaśniło słońce. NIebo ponad 
kratami było wiosenne i pogodne. - Chodziłaś do gimnazjum w Krakowie? - Do 
gimnazjum w Katowicach, potem w Krakowie do liceum. Mama pochodzi z Krakowa. 
Wolała tam się przenieść po śmierci ojca, na rok przed wojną. Olga sięgnęła znów 
po robotę, ale nie zaczynała szycia. - Ty też jesteś Polką - raczej stwierdziła, 
niż spytała zniżając głos. - Nie bój się - dorzuciła widząc, że twarz Marii 
drgnęła. Odgadywała widocznie jej obawy. - Ja naprawdę jestem z Krakowa. Tylko 
od jesieni trzydziestego dziewiątego roku byłam na Węgrzech. - Skąd wiesz?... - 
Domyśliłam się. Zresztą w nocy przez sen wołałaś po polsku: "Nie chcę"... 
Czerwone światełko napiętej uwagi z wolna przygasało. Maria nabierała zaufania 
do współwięźniarki. - Olga stopniowo opowiedziała mi o sobie. Razem z grupą 
kilku kolegów i koleżanek opuściła Kraków podczas pierwszej wojennej jesieni. 
Wszyscy byli młodzi i wszyscy chcieli walczyć z Niemcami. Przedostali się na 
Węgry, gdzie dość prędko utworzyły się spore ośrodki polskich uchodźców. - Coś o 
tym słyszałam. Ojciec Ilony podczas wojny chodził do szkoły na Węgrzech. I ona 
dlatego ma węgierskie imię. - No właśnie. Tam uczyło się sporo polskiej 
młodzieży. Olga także - aż do matury. Potem wyszła za mąż za trochę starszego od 
siebie kolegę, który zaczął studia w Budapeszcie. - To był też Polak? - Tak. 
Znali się oboje jeszcze z Krakowa. Ola też myślała o rozpoczęciu studiów, ale 
uważała, tak jak i jej mąż, że walka z Niemcami jest sprawą ważniejszą niż 
nauka. Oboje chcieli przedostać się do polskiego wojska na Zachodzie. - Jak wuj 
Antek? Maria potwierdziła skinieniem głowy patrząc na morze. Bezkres bardzo 
jasnego błękitu połyskiwał roztopionym srebrem. - Te przerzuty do polskiej armii 
były już wtedy zorganizowane. Oczywiście niektórzy Polacy wędrowali też na 
własną rękę. W przypadku Oli i jej męża sprawa wyglądała inaczej. Znano ich w 
środowisku polskim na Węgrzech. Byli młodzi, zdrowi, nadający się do służby 
wojskowej. - Ona też? - Tak, oczywiście. Dużo dziewczyn i młodych kobiet szło 
wtedy do armii. Tylko najpierw trzeba się było dostać do Anglii albo na Bliski 
Wschód. Takie wędrówki były bardzo skomplikowane. Wojna, konieczność 
wykorzystywania okrężnych dróg, przekraczania kilku granic... Czy córka naprawdę 
może to pojąć? Czy potrafi to zrozumieć ktokolwiek z jej pokolenia? Z pokolenia 
młodych, dla których druga wojna światowa jest rozdziałem dawno przebrzmiałej 
historii? - Najpierw przerzucono ich do Jugosławii. I właśnie tutaj okazało się, 
że są trudności w dalszej drodze: pierwszeństwo mieli mężczyźni, bardziej 
przydatni do służby wojskowej. Mąż Oli prędko trafił przez Turcję na Bliski 
Wschód. Tam były polskie oddziały wojskowe. Ola miała pojechać w tym samym 
kierunku innym transportem. Nastąpiły jednak jakieś powikłania - nie orientuję 
się w szczegółach, bo nie wszystko mi wtedy mówiła i nie o wszystkim zdołałam 
dowiedzieć się później, już po wojnie. Jedną z tych komplikacji była ciąża. - 
Nie mogli jakoś tego uniknąć? - spytała Renata rzeczowo. - Przecież jak takie 
trudne warunki i wojna, to po co dziecko? - Widocznie jednak nie mogli. Albo nie 
chcieli... Maria milknie na dłuższą chwilę. Śledzi wzrokiem dużego motyla, który 
waży się nisko nad ziemią na rozpostartych skrzydłach. Przylgnął na moment do 
piasku. Jest czarno_szaro_beżowy - tak dokładnie zespala się z tłem, że trudno 
go dostrzec. Prawo mimikry. - Mój Boże, ileż razy podczas wojny człowiek marzył 
o tym i tego właśnie próbował, wieziony instynktem samozachowawczym: przylgnąć 
do ziemi, ukryć się gdziekolwiek, zespolić z otoczeniem, aby ujść z oczu 
wrogowi, przeczekać i przetrwać! A potem mimo wszystko przeważała siła większa 
niż instynkt samozachowawczy. I ona pchała ludzi do przeciwstawienia się 
Niemcom, do oporu, do walki. Uchronić się przed ciążą, uniknąć dziecka... Tak 
łatwo, tak lekko mówią o tym współczesne dziewczyny! A my? Mimo wojny, mimo 
trudności materialnych, mimo zagrożenia chciałyśmy mieć dzieci. I ja, i Olga. 
Biologiczna chęć przeciwstawienia się zagładzie? Może także nie dopowiadana do 
końca, ale dająca również znać o sobie świadomość, że jeśli zabraknie mnie lub 
najbliższego człowieka, jednak coś z nas pozostanie, gdy już znikniemy na 
zawsze?... - No, mamo, i co było potem? Ona miała mieć dziecko. A on, jej mąż, 
wiedział o tym? Czy musiał w takim razie wyjechać? Nie mógł z nią zostać? - Nie 
potrafię ci powiedzieć - ocknęła się z zamyślenia Maria. - O ile pamiętam, Ola 
upewniła się, że jest w ciąży dopiero po jego wyjeździe. Nawet gdyby wiedział, z 
pewnością nie mógłby z nią zostać. Szedł przecież do wojska. Musiała czekać na 
możliwość połączenia z nim. Mówiłam ci, że pierwszeństwo w wyjeździe mieli 
mężczyźni. Ola przez ten czas nie chciała siedzieć bezczynnie. Była młoda, 
zdrowa, energiczna. Paliła się do... (Nie powiem "do czynu", "do walkii", bo to 
brzmi jak hasło z plakatu!) no, żeby coś robić przeciw Niemcom. Urwała, jak 
gdyby nagle zabrakło jej słów. W górze dał się słyszeć żałosny skwir 
przelatującej mewy. Renata powiodła za nią wzrokiem i zwróciła pytające 
spojrzenie ku matce. - I co dalej? - Dalej? - Maria ponownie zaczerpnęła tchu. - 
Wciągnięto ją do konspiracji. Jak to się stało, nie wiem. Nigdy jej o to nie 
pytałam. Wtedy w więzieniu lepiej było zresztą nie wiedzieć za dużo. Coś niecoś 
usłyszałam po wojnie. - Od niej? - Skądże! Ona przecież nie dożyła... Poznałam w 
Krakowie jej rodzinę. Za chwilę do tego dojdę. Rodzina zresztą też nie wszystko 
dokładnie mogła wiedzieć. No więc Olga pracowała razem z jeszcze jedną Polką w 
pewnym lokalu. To była kawiarnia czy restauracja a zarazem punkt przerzutowy dla 
różnych ludzi, którym ziemia paliła się pod nogami i musieli uciekać. 
Najczęściej stamtąd przedostawali się do Bułgarii i Turcji, oczywiście na 
fałszywych papierach. - To było w mieście czy na wsi? - W mieście Jagodina, 
które teraz nazywa się Svetozarevo. - Byłaś tam? - Nie, nie byłam. (Wolę 
skłamać. Nie będę ci mówić, że byłam. Szukałam śladów Olgi w dwa lata po wojnie, 
kiedy już poznałam jej matkę, siostrę i syna... Nic nie znalazłam, nikogo, kto 
by ją znał...) Czy to duże miasto? Nie wiem dokładnie. Masz przewodnik. Możesz 
sprawdzić, jeśli cię to interesuje. Renata sięga od niechcenia do mapy 
Jugosławii w kolorowym folderze. Przez chwilę wodzi po niej palcem. - O, jest! 
Sve_to_za_revo. A dlaczego zmienili tę dawną nazwę? - Nawet nie wiem. I właśnie 
tam, w tym lokalu, który był punktem przerzutowym, zjawili się dwaj lotnicy 
angielscy. Zbiegli z niewoli. Siedzieli przedtem w obozie jenieckim na terenie 
Polski. Nasi ludzie pomogli im uciec i przedostać się aż do Jugosławii. Działała 
cała sieć przerzutowa. I stąd można było próbować dalszej drogi na Bliski Wschód 
albo do Turcji. - To dopiero! - mruczy pod nosem Renata, nie odrywając wzroku od 
mapy. - Całkiem jak w filmie! - Tak. Tylko w filmach to przeważnie dobrze się 
kończy. A wtedy... Znów pauza. - Olga została schwytana razem z tymi dwoma 
Anglikami, których miała przeprowadzić aż do Turcji. Zanim przekroczyli granicę, 
zatrzymał ich patrol żandarmerii bułgarskiej, któremu cała trójka wydała się 
podejrzana. POdobno Anglicy mieli udawać głuchoniemych, a Olga ich opiekunkę. 
Mieli "lewe" papiery. Ale ci żandarmi przekazali ich Niemcom. - To świnie! - 
oburza się Renata. - A jak to właściwie było podczas wojny z Bułgarami? Po 
czyjej stronie... - Bułgaria była po stronie Osi, to znaczy Niemiec i Włoch. Ale 
bardzo wielu Bułgarów sympatyzowało z Rosją i z aliantami. Trzeba nieszczęścia, 
że Ola trafiła na bułgarskich faszystów. - A ci Anglicy? Też ich aresztowano? - 
Oczywiście. - I co się z nimi stało? - Nie wiem. Często POlacy pomagali jeńcom 
angielskim w ucieczce. I wielu przypłaciło to życiem - w głosie Marii 
zadźwięczała gorycz. - Słyszałam o tym sporo po wojnie. Widzisz, Anglicy nie 
potrafili zachować zasad konspiracji. Nie wiedzieli i właściwie nie wierzyli, że 
Niemcy potrafią być tak bardzo okrutni. Najczęściej nie znali żadnego języka 
poza angielskim - i to jeszcze bardziej utrudniało ich ucieczki. Tak, wojna była 
naprawdę sto razy gorsza, niż można przypuszczać ze "Stawki większej niż życie" 
albo z innych filmów. Nie wiem, co się stało z tymi Anglikami, czy przeżyli. Nie 
mogłam dowiedzieć się, bo skąd? Zresztą później to już nie miało znaczenia... 
Milczenie. (Próbowałam ocalić pamięć Oli - dopowiada Maria w myślach. - 
Napisałam dla prasy młodzieżowej wspomnienie, jaka była wtedy, gdy już 
dowiedziałam się więcej o niej. Ale potem... przyszedł czas, kiedy miano mi za 
złe również ten artykuł - tak jak wszystko, co robiłam i co pisałam. Nie liczyło 
się bohaterstwo Oli, jej patriotyzm, jej śmierć na szafocie. Wysuwano 
kretyńskie, żałosne preteksty: że to znowu wiąże się z Jugosławią... Ach, nie 
myśleć już o tym. Do dziś mnie jednak boli, że brak jakiejkolwiek drużyny 
harcerskiej, która nosiłaby jej imię...) - I co potem się stało? - pyta cicho 
Renata. Matka patrzy na nią nie rozumiejącymi oczyma. - Jak to potem? - Mówiłaś, 
że ona zginęła. Gdzie? I jak? - Przewieziono ją do Berlina. Tam były wykonywane 
wyroki śmierci pod gilotyną. - Pod gilotyną?! - Oczy Renaty okrągleją z 
przerażenia. - Boże! To znaczy, że oni... ją... ścięli?! - Tak. Tak zginęło 
wielu Polaków. Nie wiedziałaś o tym? - Za tę pomoc Anglikom? - Tak. Niemcy 
traktowali to jako pomoc nieprzyjacielowi, czyli zdradę główną. Dlatego byli tak 
okrutni. Powraca cisza. Wiatr przynosi falę zapachu macierzanki i echo muzyki 
tanecznej. Ktoś na brzegu włączył radiokasetę. - A dziecko? To była córka czy 
syn? - Syn. Kiedy Olga poszła na śmierć, mały był już u jej matki i siostry. 
Odwiedziłam je obydwie po wojnie. I wtedy czytałam jej listy z więzienia. 
Piękne, mądre i takie spokojne... Z więzienia przyszły urzędowe dokumenty: wyrok 
śmierci i zawiadomienie o jego wykonaniu. Odesłano też parę drobiazgów 
osobistych, jakie po niej zostały. Niewiele tego było. Zapamiętałam takie 
zwyczajne spinki do włosów. Bo przed egzekucją obcięto jej włosy... - A gdzie ją 
pochowano? - Tego nikt nie wie. Proszę cię, nie pytaj już więcej. Maria przesuwa 
się w cień i nakłada ciemne okulary. Ilekroć myśli o Oldze, oczy jej 
wilgotnieją. Ach, żeby Renata nic na razie nie mówiła! Nic nie mówi. Milcząc 
patrzy na morze. Rysy jej twarzy, powleczone złotą opalenizną, stwardniały. 
Maria spogląda na zegarek, po czym dźwiga się ociężale. - Teraz już wiesz, po 
kim masz drugie imię - mówi półgłosem. - Wiem. Po południu, gdy obydwie siedzą 
na balkonie, z sąsiedniego pokoju odzywa się ściszona muzyka radiowa. - 
Słyszysz? Polska piosenka. - Tak. - Pewnie jakiś radiowy kwadrans muzyki 
polskiej z Belgradu. - Strasznie retro ta piosenka. Ale nawet niebrzydka. Tylko 
że teraz nikt już tak nie śpiewa. Znasz to? - Renata próbuje zanucić frazę 
refrenu. Ta sentymentalna piosenka należała do kolorytu pierwszych lat po 
wojnie. Pamiętałam tylko króciutki fragment refrenu - jego słowa kaleczyły 
bolesną prawdę: "bo wiem, że ciebie nie ma i nie będzie już... wiem, że ciebie 
nie ma..." Karnawałowa wielka zabawa, a właściwie szumnie tak nazwany bal. Z 
jakiej okazji? Nie mogła sobie przypomnieć. Muzyka. Kolorowe serpentyny. Gwar 
przy stolikach. Ciemnogranatowa jedwabna sukienka, jeszcze ze Szwecji - niezbyt 
modna, gdyż wtedy właśnie zaczynało się nosić długie kloszowe kiecki, ale dobrze 
skrojona i uszyta. Ragne, krewniaczka ciotki Liv, miała zręczne ręce. Maria 
długo wzbraniała się przed pójściem na zabawę tłumacząc, że odwykła podczas 
wojny od takich rozrywek. Ale Zygmunt prosił i namawiał. Poparli go oboje 
Berestowiczowie, którzy również na bal się wybierali. Wraz z Zygmuntem weszła na 
środek sali. Tańczył dobrze, trzeba przeznać. Orkiestra grała kolejną melodię. Z 
estrady odezwał się głos piosenkarki. Maria nie zapamiętała prawie nic ze 
śpiewanych przez nią słów, oprócz zakończenia refrenu: "...znienacka się budzę, 
wzywam cię i wołam,@ choć wiem, że ciebie nie ma i nie będzie już..."@ W 
okamgnieniu odżyła przeszłość. Sławek, Jugosławia, Hvar. Sierpień tuż przed 
wybuchem wojny. Dni na wyspie. Dwie pamiętne noce, tuż przed ową depeszą z 
Krakowa, która przyniosła wezwanie do powrotu. Wieczór przetańczony w 
malowniczej, niewielkiej gospodzie. Oczy Sławka jak dwa ciemne płomienie. 
"...wiem, że ciebie nie ma i nie będzie..." Nagłym ruchem wyswobodziła się z 
ramion Zygmunta. - Przepraszam - powiedziała półgłosem. - Wiesz, wolę jednak 
posiedzieć. - Co ci jest? - zaniepokoił się. - Jakiś zawrót głowy. Nieważne. 
Zaraz mi przejdzie. - Ja cię rozumiem, Maryś - powiedziała "Lena" w dwa dni 
później, gdy były same w pokoju. - To wszystko jest jeszcze silne. 
Wspomnienia... No tak, nie możesz im się poddać, bo cię stłamszą do reszty. 
Nieraz słyszałam, że amputowana ręka lub noga boli, choć już jej nie ma. Z 
ludzkimi uczuciami jest podobnie. Pomyśl, że gdyby on żył, na pewno powiedziałby 
ci to, co ja: jesteś młoda, przed tobą życie! Wszyscy to mówili. Ciotka Liv w 
Szwecji, "Lena" w Warszawie, Zośka w Krakowie, Desanka w Belgradzie. I 
oczywiście Zygmunt. On najczęściej! Dlaczego, kiedy byłam z Zygmuntem, wciąż 
odczuwałam ten nasz związek jako zdradę Sławka, jako sprzeniewierzenie się jego 
pamięci? - rozważała teraz patrząc na zamglony kontur wyspy Hvar. - Potem, gdy 
poznałam Marcina, nie miałam takich skrupułów ani zahamowań, choć nie 
wykreśliłam Sławka z pamięci. Rany się zabliźniły. Może tak było dlatego, że 
przy Marcinie odżyłam? I że nigdy się na nim nie zawiodłam? Marcin - to moja 
druga wielka miłość. Zośka miała chyba rację mówiąc, że najpierw przeżyłam 
uczucie młodzieńcze, a potem dojrzałe. I że obydwoje umiemy je docenić, gdyż 
każde z nas przedtem wiele przecierpiało. Zygmunta nie kochałam. Dlaczego więc 
zgodziłam się?... Myślałam wtedy nieraz, że czas miłości już dla mnie minął, że 
skończył się na zawsze. Że to, co przeżyłam ze Sławkiem i tak nigdy się nie 
powtórzy. Chciałam znowu mieć dom i nareszcie dziecko. Chciałam z kimś dzielić 
życie. Sądziłam, że z Zygmuntem czeka mnie spokój i przyjaźń. Jakże się 
zawiodłam!... .nv Dzień szósty - Idziemy teraz do wody? - Nie, później. Dopiero 
co się kąpałem. Poczytam sobie trochę. Renata kiwa głową i biegnie ścieżką 
wiodącą do brzegu. Maria wystawia twarz do słońca i odkłada książkę. Napływające 
szeroką falą wspomnienia są coraz silniejsze. Lecz już nie bolą tak jak podczas 
pierwszych dni. Łatwiej teraz sięgać myślą w przeszłość. Po przyjeździe wszystko 
- krajobraz, ziemia i morze, dźwięki znajomego, choć zapomnianego języka - 
otwierało dawne zabliźnione rany. Teraz niepostrzeżenie dokonała się zmiana. 
Wiele dawnych przeżyć jest jak stronica przeczytanej niegdyś książki. Wiele - 
ale nie wszystkie. Renata płynie tymczasem przez zatokę. Nie zwraca uwagi na 
ciemnowłosego chłopca, który przygląda się jej z brzegu. Myśli o matce: Ona coś 
w sobie nosi. I to nie daje jej spokoju! Kryta żabka. Crawl. Ależ tłok w tej 
wodzie! Nurkuje raz i drugi. Potem dla odpoczynku leżąc na plecach daje się 
kołysać leciutkiej fali. Mimo woli szuka wzrokiem skrawka zieleni na brzegu - 
tam gdzie rosną pinie, pachnące żywicznym aromatem. Dobrą mamy tu metę! Jak 
wspaniale, że przyjechałyśmy na to wybrzeże! Gdyby nie te dziwactwa mamy... No, 
ale grunt, że tu jesteśmy. I mama teraz się zrobiła bardziej na luzie, nie taka 
spięta jak pierwszego dnia. Wtedy wyglądało nawet, że chwilami czegoś się boi. - 
Opiekuj się dla niej dobra. - A czy ja jestem zła? - spytała obrażona. - No nie, 
tego przecież nie powiedziałem - ojciec wyraźnie się zakłopotał. - Tylko, 
widzisz, mama bardzo dużo przeszła i czasami jest zmęczona. Jeszcze jedno 
zanurzenie w zielonkawą głąb. Tuż obok przemknęła chmara spłoszonych 
drobniutkich rybek. Renata nie próbuje szukać dnia, wypływa na powierzchnię i 
znów kładzie się na wodzie. Chyba ją rozgryzłam - myśli o matce. - Ale czy 
całkiem? Ona coś jeszcze chyba w sobie kryje. Jeśli tak przywiązała się do 
poznanej w więzieniu przyjaciółki, że dałami jej imię i jeśli tę Olę aresztowano 
w Jugosławii... gdzie? Aha, Jagodina, teraz Svetozarevo, to może rzeczywiście 
dlatego zbrzydła jej Jugosławia? Ale co Jugosławia ma z tym wspólnego? Tamtą 
dziewczynę zatrzymali żandarmi bułgarscy. A wszystkiemu byli winni Niemcy. 
Ścięto ją, Boże drogi! Taką młodą. Miała dwadzieścia czy też dwadzieścia jeden 
lat, kiedy urodziła dziecko - i poszła śmierć. Tylko o trzy albo cztery lata 
więcej niż ja! Renata wzdryga się, przejęta nagłym dreszczem i płynie prosto do 
brzegu. Mama musiała to bardzo przeżyć. A co robi teraz syn Oli? Ależ to musi 
być już dorosły człowiek, jeżeli urodził się podczas wojny. A ile mama miała 
lat, kiedy ja się urodziłam?... Plusk wody i głośne prychnięcie w pobliżu 
zakłóca rachunek lat. Śniady chłopak siedzący przed chwilą na brzegu wskoczył do 
wody i wypłynął tuż obok. Uśmiecha się, pyta o coś po chorwacku. Widząc, że 
dziewczyna nie rozumie, przechodzi na angielski. - Skąd jesteś? Z Niemiec? - Ja? 
- oburza się mimo woli Renata. - Też coś! Czy wyglądam na Niemkę? Jestem z 
Polski! - Z Polski? Czemu się złościsz? Nie wiedziałem. Maria leży tymczasem z 
twarzą wystawioną na słońce i jest daleko od jugosłowiańskiego wybrzeża, w 
Szwecji. Pamiętny rok tysiąc dziewięćset czterdziesty piąty! Przemieszane 
uczucia: radość i smutek, nadzieje i rozterki. Wojna dobiegła wreszcie końca. 
Lecz nieszczęścia, jakie przyniosła, zdawały się być niepowetowane. Oglądając 
się wstecz, w niedawną przeszłość, liczyła w myślach bliskich, którzy odeszli na 
zawsze. Rodzice. Sławek. Vesna. Ich rodzice. Mąż siostry, który z krakowskiego 
więzienia trafił do kamieniołomów obozu w Gusen - i już nie wrócił. Rachunek 
strat był okrutny. Z obolesną wyrazistością powracało teraz pytanie: co dalej? 
Gdyby Sławek żył, pojechałaby do Zagrzebia, wszystko jakim środkiem lokomocji! 
Lecz listy od jugosłowiańskich krewnych potwierdziły okrutną prawdę: nie ma 
Sławka. Ivo i Desanka, Duszan i jego żona, której Maria jeszcze nie znała 
osobiście, napisali do Marijki bardzo serdecznie, potwierdzając gotowość 
przyjęcia jej w Jugosławii. Ale czy życie w tym kraju bez Sławka miało 
jakikolwiek sens? Jeśli wracać, to raczej do Krakowa... Pierwszy list od Zośki 
był taki jak ona - starszosiostrzany, szorstkoserdeczny. "Wracaj! Czekamy na 
Ciebie. Nie jest lekko, ale razem będziemy sobie jakoś radzić - i pchać naprzód 
tę całą biedę." Zośka pisywała od czasu do czasu do Desanki Dravcić, stąd 
wiedziała już wcześniej, że mąż młodszej siostry nie żyje. Tym usilniej 
namawiała ją do powrotu. "Załatwimy Vi jakieś sanatorium, bo pewnie musisz po 
tym wszystkim podratować zdrowie. A potem coś się zrobi, żebyś mogła skończyć 
studia. Ciasno u nas teraz, niewygodnie - no ale ludzie żyją w znacznie gorszych 
warunkach..." Maria nie wyobrażała sobie ciasnoty w przestronnym rodzinnym domu 
na Salwatorze. Zdziwiły ją więc te słowa. W dalszej części listu Zośki znalazła 
wyjaśnienie, co prawda nie całkowicie zrozumiałe dla kogoś, kto przez parę lat 
był poza krajem i dowiadywał się o Polsce innej, niż ta, którą opuścił. Czytała 
o "przymusowym" dokwaterowaniu", o jakichś obcych ludziach, którzy zajęli część 
domu ("Andrzej zapewnia, że to tylko przejściowe i że pozbędziemy się z czasem 
tych intruzów"). Ale oprócz tego w jednym pokoju mieszka rodzina Andrzeja - 
"wybierają się na Ziemie Zachodnie, ale na razie są u nas". Kto to jest ów 
Andrzej? Aha, drugi mąż Zośki. Też lekarz. Ślub obojga odbył się niedawno, późną 
jesienią. Siostra z satysfakcją stwie rdziła, że ów Andrzej jest bardzo dobry 
dla małego Krzysia - "rodzony ojciec nie mógłby być lepszy". A więc rzeczywiście 
ciasno zrobiło się w domu, obszernym, co prawda, lecz obliczonym na jedną 
rodzinę. Nie to było jednak najważniejsze. Maria teraz dopiero zdała sobie na 
dobre sprawę, że przywykła do samodzielności. Czy wróciwszy do kraju nie 
znajdzie się pod kuratelą siostry, która lubi rządzić i decydować o wszystkim? 
"Jakoś się ułoży - zapewniała w liście Zośka. - Pamiętaj, że tu masz dom." Czy 
naprawdę? - myślała powątpiewająco Maria, wkładając list do szuflady. Dwa lata w 
Ravensbr"uck oprócz koszmarnych wspomnień i całej obozowej makabry pozostawiły w 
niej trwałą niechęć do komend i nakazów, do gromadnego życia, w którym nie było 
miejsca na obcowanie z samą sobą - chyba tylko w bunkrze, gdzie oczekiwano na 
egzekucję... Szwecja, oprócz ulgi i poczucia bezpieczeństwa, prócz troskliwej 
opieki ze strony ciotki Liv oraz jej bliskich, dawała jeszcze jedno: spokój. 
Ludzie szanowali siebie nawzajem. Nikt nikomu nie narzucał się natrętnie. Nikt 
nikomu nie wchodził bezceremonialnie z kaloszami do duszy. Wrócić do Krakowa na 
Salwator - to znaczyło wrócić pod władzę starszej siostry. Zośka odbudowuje 
życie rodzinne. Ma synka, teraz już prawie siedmioletniego. Maria wiedziała, że 
jeśli wróci, trudno jej będzie mimo wszystko, grzać wyziębłe ręce przy cudzym 
ognisku, przeżywać na nowo cierpienie nie spełnionego macierzyństwa i tęsknotę 
za własnym dzieckiem, któremu nie było dane przyjść na świat. Z czego ja tam, w 
kraju, będę żyła? - zastanawiała się nieraz. Mam już dwadzieścia sześć lat i ani 
studiów, ani zawodu, ani żadnego fachu. Dwa lata medycyny, ale nie widzę siebie 
w roli lekarza. Ojciec miał chyba rację, że to nie dla mnie. A zresztą wszystkie 
późniejsze przeżycia spowodowały w zasobach zdobytej wiedzy luki niełatwe do 
uzupełnienia. Kurs sanitarny, praca pielęgniarska - może to mi się przyda? Znam 
języki obce - przypomniała sobie. Wyniosła z domu i gimnazjum niezłą znajomość 
francuskiego i niemieckiego - choć po wojennych doświadczeniach czuła 
nieprzezwyciężoną odrazę do wszystkiego, co niemieckie. W Zagrzebiu i w 
partyzantce opanowała chorwacki. Mówiła nim płynnie. Pod dachem nowych 
przyjaciół dość szybko przyswoiła sobie szwedzki. Władała nim jeszcze niezbyt 
sprawnie, lecz z każdym dniem coraz lepiej. Czy jednak te umiejętności językowe 
znajdą zastosowanie w nowej, nie znanej Polsce - innej niż międzywojenna? Jaka 
ona jest właściwie? Różne o tym krążyły wieści wśród polskiej emigracji, z którą 
zresztą Maria niewiele miała styczności. Chwytała skwapliwie wszystkie wieści o 
kraju rodzinnym, wyłaniającym się z potopu znacznie straszliwszego niż tamten 
dawny, opisany przez Sienkiewicza. Zniszczona Warszawa podobno dźwigała się z 
ruin. Przeprowadzana jest reforma rolna. Znacjonalizowano wielki przemysł. 
Czynne są szkoły i uczelnie. Takie i podobne wiadomości znajdowały w myślach i 
sądach Marii żywy, pełen aprobaty oddźwięk. Przed wojną nie miała wyrobionych 
poglądów politycznych. Dom rodzinny był światły, postępowy, liberalny. Potem 
przyszła okupacja, gorycz klęski, upokorzenie przegranej i nienawiść do Niemców 
spotęgowana pierwszym nieszczęściem, jakie uderzyło w rodzinę: śmiercią ojca. 
Lata jugosłowiańskie pchnęły ją, nie wiadomo kiedy bardziej na lewo. Przyjmowała 
bez wahania, jako rzecz najbardziej naturalną, ludowy, rewolucyjny charakter 
partyzantki, do której trafiła w ślad za mężem. Nie dziwiły jej ani czerwone 
gwiazdy na czapkach titowkach, ani rewolucyjne pieśni rozbrzmiewające przy 
ogniskach, ani też hasła określające wielki, patriotyczny ruch, który rozpoczął 
walkę przeciw okupantom niemieckim. Na czele tego ruchu znaleźli się komuniści z 
przywódcą Tito. Walka z Niemcami była ostra i nieubłagana. Ten, kto w niej 
uczestniczył, był swój. Ten, kto od niej się uchylał, dawał wsparcie wrogowi. 
Byli również, co prawda, czetnicy. Byli ci, którzy opowiedzieli się po stronie 
króla i Draży Michajłowicza... Lecz większość Jugosłowian,- zapominając o 
różnicach, jakie ich dzieliły, przystąpiła do walki o ludową ojczyznę do 
antyfaszystowskiego ruchu oporu. I front tej walki posiadał decydującą siłę. 
Linie podziału: gdzie sprzymierzeniec, gdzie wróg - były wyraźne. Sławek i jego 
najbliżsi stanęli również do walki. Ona więc także opowiedziała się po tej samej 
stronie. Inaczej być nie mogło. Tymczasem obok pokrzepiających wieści o 
odbudowie Warszawy, i uruchomianych fabrykach, o nowym roku akademickim na 
Uniwersytecie Jagiellońskim - przesączały się z Polski niejasne, trudne do 
zrozumienia, budzące lęk pogłoski o aresztowaniach wielu ludzi, i to takich, co 
podobno walczyli z Niemcami! Jak się w tym wszystkim rozeznać? Gdzie szukać 
prawdy? A przede wszystkim: co robić? Wracać? - Coż ja ci mogę poradzić, lilla 
Maria? - mówiła monotonnym głosem ciotka Liv, bardziej niż kiedykolwiek podobna 
do starej mądrej wróżki ze skandynawskich baśni. - Cóż ja ci mogę poradzić?... - 
Nie podnosiła oczu znad roboty. Druty migały rytmicznymi błyskami w jej 
wprawnych rękach. - Widzę, że bardzo tęsknisz. Że nie możesz sobie miejsca 
znaleźć. Zrobisz, jak będziesz chciała. Jeśli zostaniesz - postaramy się, żebyś 
tego nie żałowała... Podczas pierwszej powjennej zimy trafił do rąk Marii plik 
perzywiezionych przez kogoś z Polski gazet i czasopism. Rzuciła się na nie jak 
głodny na chleb. Przeczytała od deski do deski "Życie Warszawy", "Głos Ludu", 
nowy literacki tygodnik "Odrodzenie" i kolorowy "Przekrój", który przypominał 
jej nieco przedwojennego "Asa", był jednak znacznie od niej skromniejszy. 
Pochłaniała całą wartość krajowej prasy: wiadomości, artykuły, komentarze, 
wiersze, nawet reklamy i drobne ogłoszenia. Zatrzymała nieco dłużej wzrok na 
rubryce poszukiwania rodzin. Mój Boże! - westchnęła. - Ilu to ludzi nigdy już 
się nie odnajdzie. Jeszcze jeden numer tegoż "Przekroju", który ukazuje się w 
Krakowie. Przewróciła dwie pierwsze strony i zatrzymała zdumione spojrzenie na 
fotografii przedstawiającą młodą kobietę. Podpis u dołu informował: "Lena" - 
Paulina Berestowicz, była więźniarka Ravensbr"uck, relacjonuje..." Więc "Lena" 
żyje! Czy to naprawdę ona? Poznały się i zaprzyjaźniły w obozie. Razem dzieliły 
pryczę i posiłki, koszmar codzienności, nadzieje i zwierzenia. "Lena" trafiła do 
Ravensbr"uck z Warszawy, ponad pół roku wcześniej niż Maria, po ciężkim 
śledztwie na Szucha i po wielu miesiącach Pawiaka. Jako bardziej doświadczona 
więźniarka, funkcyjna na riwierze, pomagała Marii przetrwać durchfall, 
wyniszczającą ciężką biegunkę. Usłyszała wtedy o polskim pochodzeniu rzekomej 
Jugosłowianki, Marii Velikanović. Odtąd pomagały sibie i wspierały się nawzajem. 
Po Oldze była dla Marii drugą, najbliższą osobą w więziennym i obozowym piekle. 
Straciły się nawzajem z oczu, kiedy Maria trafiła do transportu szwedzkiego 
Czerwonego Krzyża. Na miesiąc przedtem "Lena", zaradna i przewidująca, 
powiedziała: - Na wszelki wypadek postaraj się zapamiętać, Maryś, adres moich 
kuzynów w Warszawie na Pradze - Kawęczyńska siedemnaście, mieszkania dwadzieścia 
jeden. Zapamiętasz? Siedemnaście, dwadzieścia jeden. Nazywają się Sośnikowe. 
Jeżeli przeżyjemy, będziesz wiedziała, gdzie mnie szukać. Maria odwzajemniła się 
"Lenie" krakowskim adresem siostry. Potem, już w Szwecji, okazało się, że 
pamięta ulicę Kawęczyńską, lecz numerów i nazwiska krewnych "Leny" ani rusz nie 
mogła sobie przypomnieć. Przez następny rok nic nie wiedziała o "Lenie". A teraz 
miała przed sobą podobiznę towarzyszki obozowej niedoli! Zdjęcie było niedobre, 
zamazane, "Lena" wyglądała na nim inaczej, niż k"aftling z Ravensbr"uck - na 
pewno jednak była to ona! Imię i nazwisko inne. Ale przecież "Lena" wspomniała, 
że podczas wojny kilka razy zmieniała "lewe" papiery. Z niektórych jej półsłówek 
usłyszanych w Ravensbr"uck Maria odgadywała, że towarzyszka obozowej niedoli 
musiała należeć do kręgów lewicowej konspiracji. Treść rozmowy z byłą 
więźniarką, wydrukowanej na łamach krakowskiego tygodnika, całkowicie to 
potwierdzała. W kilka dni potem ktoś jadący do Polski zgodził się zabrać listy, 
które Maria pisała jak w gorączce. Jeden kierowała do siostry, drugi do redakcji 
"Przekroju" z prośbą o kontakt z "Leną". Trzeci wreszcie - na ulicę Kawęczyńską. 
Wypowiedź "leny" w zaskakujący sposób poruszyła złoża pamięci: zapomniany adres 
odżył, pojawił się jak napis na ekranie. Kawęczyńska siedemnaście, dwadzieścia 
jeden. Sośnikowie. Dając znać o sobie tym nie znanym ludziom, prosiła o 
przekazanie wiadomości i adresu "Lenie". Czy garść tych pisanych w pośpiechu 
słów trafi do właściwych rąk?... Okazało się, że tak - i to nadspodziewanie 
szybko. Maria zapamiętała dzień, w którym przyszła odpowiedź "Leny". Ów list 
miał niebawem w znacznej mierze zaważyć na jej losach. "Maryś, kochana! Żyjesz! 
Nie masz pojęcia, jak się ucieszyłam Twoim listem. Nim zdążyłam odszukać w 
Krakowie Twoją siostrę - już dawno chciałam to zrobić, ale żyjemy w takim 
kołowrocie, tyle się dzieje rzeczy dobrych i złych, że nie zdążyłam tego zrobić 
- mam już teraz Twój list! Moja obozowa udręka skończyła się dokładnie czwartego 
maja. Wróciłam do kraju. Odnalazłam towarzyszy z lat wojny i zaczęłam przy ich 
pomocy szukać moich najbliższych. Henyk, mój mąąż, żyje. Był w partyznatce. 
Potem po przejściu frontu trafił do wojska, teraz już zdemobilizowany, pracuje. 
Zanim trafił do partyzantki, długo musiał się ukrywać ze względu na swoje 
pochodzenie. Marek, nasz syn, ocalał. Po moim aresztowaniu zaopiekowali się nim 
przyjaciele. Troje rodzeństwa żyje - każde gdzie indziej. Mama doczekała końca 
wojny, ale była tak schorowana i wycieńczona, że zmarła przed trzema miesiącami. 
O wszystkim, co przeżyłam, chciałabym Ci opowiedzieć. Ale teraz jedno jest 
najważniejsze: Wracaj, Maryś! Będziesz miała pełne ręce roboty, a to jednak 
najlepsze lekarstwo na wszystkie nieszczęścia i smutki. Jest ciężko, nie ma co 
ukrywać, ale Warszawie Niemcy nie dali rady, choć zrobili z niej kupę gruzów. I 
cały kraj wraca do życia. Taka jest prawda. Nie wierz, kochana bzdurom i 
plotkom, które opowiadają za granicą na temat Polski. Najważniejsze, że każda 
głowa, każde ręce potrzebne są krajowi - na dziś i jutro. Wiem, że to brzmi jak 
propagandowe hasło z plakatu. Ale cóż poradzić, taka jest prawda! Przyjeżdżaj! 
Na razie będziesz u nas. Mamy mieszkanie, to w Warszawie nieomal cud! Muszę już 
kończyć ten list - stoi mi nad głową towarzysz, który leci do Sztokholmu i 
gwałtuje, że nie ma czasu! Napiszę niedługo jeszcze raz, żeby całkiem uspokoić 
Twoje obawy. Najlepiej, żebyś była tutaj. Chyba że koniecznie chciałabyś jechać 
do Krakowa, do siostry. Jeśli zdecydujesz się na Warszawę, zrobię wszystko, co 
można, żeby ci pomóc. Zbieraj się do powrotu. Tacy jak Ty są potrzebni! Twoja 
dawna "Lena"" Ten list miał na kopercie znaczek szwedzki. Musiał go wrzucić ów 
znajomy "Leny", przybyły do Sztokholmu. Serdeczne słowa obozowej przyjaciółki 
przeważyły szalę wahań. Jeśli "Lena" tak pisze, to znaczy, że jest szansa 
egzystencji w straszliwie zniszczonej stolicy. A więc może lepiej będzie podjąć 
próbę samodzielnego życia właśnie tam? W ślad za tym listem przyszły niebawem 
dwa następne, wysłane pocztą - jeden z Krakowa, drugi z Warszawy. Maria 
zapamiętała chłodny, ale słoneczny dzień przedwiośnia. Z ogrodu dobiegały 
śmiechy Ingrid i Brigitty, najmłodszy wnuczek ciotki Liv. Powietrze chociaż 
jeszcze chłodne, miało w sobie łagodną miękkość. "U nas śniegi już stopniały i 
robi się ciepło" - pisała Zośka. Maria czuła, że ogarnia ją głęboka, prawie 
bolesna tęsknota za polską wiosną, nie widzianą od lat. Za wiosną znacznie 
wcześniejszą niż skandynawska wiosna północna. Zośka pisała po swojemu, 
rozsądnie i rzeczowo: "Myślę, że będzie najlepiej, jeśli wrócisz. Nie jest 
lekko, ale wciąż mamy nadzieję, że przyjdą zmiany na lepsze. Z pewnymi rzeczami 
trudno Ci się będzie oswoić po paru latach przebywania na obczyźnie, zwłaszcza 
teraz, w szwedzkich warunkach. Ale przyzwyczaisz się. Wprawdzie studiów teraz 
wiosną chyba nie będzie Ci warto podejmować - zanim przyjedziesz i tu 
odetchniesz, będą już wakacje. Jakaś praca na pewno się prędko dla Ciebie 
znajdzie - pełno teraz biur i różnych urzędów. Andrzej, mój mąż, podpowiada, że 
jeśli będziesz chciała odpocząć i ochłonąć po wszystkich Twoich przeżyciach, to 
coś się załatwi. Na razie będzie nam trochę ciasno w porównianiu z tym, jak było 
dawniej. Robimy jednak starania, żeby odzyskać trochę tak zwanej przestrzeni 
życiowej, tym bardziej że rodzina nam się powiększy. Jeśli do Twojego wyjazdu 
nie zwolni się nasz dawny pokój na górze, jakoś pomieścimy się na dole. Desanka 
pisała z Belgradu. Pyta, czy już jesteś u nas, bo dawno od Ciebie nie miała 
wiadomości. Daj znać, kiedy przyjedziesz. Wszędzie dobrze, ale w domu jeśli nie 
najlepiej, to nie najgorzej. I zawsze przecież wśród swoich..." Drugi list nosił 
podpis "Twoja Paulina" - i Maria dopiero po chwili uprzytomniła sobie, że takie 
przecież było prawdziwe imię "Leny", która w obozie posługiwała się pseudonimem 
z konspiracji. "Maryś Droga! Dostałaś chyba moją poprzednią pisaninę? Mam 
nadzieję, że tak! Powtarzam więc jeszcze raz: wracaj i jedź prosto do Warszawy. 
Czeka na Ciebie praca u nas w Zwm. Roboty mnsótwo. Ciekawej i to jakiej! 
Zapomina się przy niej o niedawnych okupacyjnych koszmarach. Nasi towarzysze 
wiedzą już o Tobie. Grunt przygotowany. Zobaczysz, co się dzieje! Ja tkwię po 
uszy w przygotowaniu kursów zerowych dla uzdolnionej młodzieży, która podczas 
wojny nie mogła zrobić normalnie matury. Wyprawiamy grupy i brygady do pomocy w 
żniwach. Ale najważniejsze jest chyba referendum przed wyborami. Jedna robota 
goni drugą! O mieszkanie się nie kłopocz. Na razie zatrzymasz się u nas! Zrobię, 
co można, żebyś miała możliwie prędko własny kąt. Warszawa w ruinach, ale te 
ruiny ożywają z każdym dniem. Oczywiście z mieszkaniami sytuacja dramatyczna, 
ale jakoś to będzie. Uniwerek działa. Na pewno studia będą możliwe teraz albo 
trochę później. W tej chwili są zresztą rzeczy ważniejsze niż studia. Ale 
najważniejsze - żebyś tu już była! Bo inaczej, jak Cię znam, będziesz si męczyć 
i szamotać z daleka od kraju..." Ten list zadecydował. Na razie zatrzymam się u 
"Leny" - postanowiła Maria. - Rozejrzę się, zanim poadę do Zośki. Czuła wciąż 
wewnętrzne opory, myśląc o zamieszkaniu na stałe w Krakowie. Dom, w którym nie 
ma rodziców. Siostra, która odbudowała osobiste życie i niebawem znów zostanie 
matką... Najpierw Warszawa! Jeśli tam nie uda mi się z mieszkaniem, mogę wrócić 
do Krakowa. Kilka tygodni zajęły jej przygotowania do wyjazdu. Załatwiała 
formalności, pakowała bagaże. Rodzina Erdstr"omów i inni szwedzcy znajomi 
starali się zaopatrzyć ją we wszystko, co może być potrzebne w zrujnowanym wojną 
kraju. Niektórzy współczująco kiwali głowami. - Po co jechać na niepewne, 
pomiędzy ruiny i zgliszcza, kiedy tu można żyć?! Maria w odpowiedzi pokazywała 
fotografie Warszawy: ludzkie mrówki, pełzające wśród ruin, egły podawane z rąk 
do rąk, oczyszczone z gruzu fragmenty ulic, pierwszy tramwaj w lewobrzeżnej 
części stolicy. Wieczorami powracała do gazet krajowych, do listów od siostry i 
przyjaciółki. Coraz mocniej narastała w niej świadomość; Tam jest moje miejsce. 
Ciotka Liv patrzyła na młodą Polkę z troską w oczach. Nie próbowała jednak 
wyperswadować jej decyzji powrotu. Powtarzała tylko: - Pamiętaj, lilla Maria, że 
jeśli ci się tam nie ułoży, a wszystko jest przecież możliwe po takim wojennym 
kataklizmie, zawsze tu możesz wrócić. Początkowo mimo wszystko pełna była 
optymizmu i nadziei. Nie mogła przewidzieć tego, co nastąpi. Gdyby później 
znalazła się na dnie osamotnienia i rozpaczy, kołatała w niej jak iskierka myśl, 
że tam przecież w Szwecji są nadal życzliwi i serdeczni ludzie, że można by u 
nich szukać schronienia, ucieczki przed tym, co ją spotkało. Lecz zarazem śmiała 
się wtedy gorzko z samej siebie, z włanej naiwności. Mrzonki! Nieważne już były 
dawne dokumenty. Wokół granic rozpostarła się niewidzialna, lecz 
nieprzekraczalna kurtyna. Żelazna kurtyna. Dla zwykłych ludzi nie ma już wyjzadu 
poza obręcz kraju. Dla niej - napiętnowanej, podejrzanej - tym bardziej. Lecz 
echa słó ciotki Liv dźwięczały wciąż nadal w pamięci Marii. I może - kto wie? - 
były jednym z hamulców powstrzymujących ją w chwilach, gdy sięgała po fiolkę 
pełną tabletek phanodormu, sądząc, że jest to ostateczny ratunek. Sposób 
bezbolesnego przejścia na drugą stronę. Tam, gdzie nie będzie już nic - tylko 
wielki spokój. Wielka cisza. Miała już miejsce na statku odpływającym do Gdyni w 
pierwszych dniach kwietnia. Depesza od "Leny" zawierała nazwisko i adres 
krewnych, osiadłych w Gdańsku, którzy mieli czekać na Marię, jeśli Berestowiczom 
nie uda się po nią przyjechać. Podmuch łagodnego wiatru musnął czoło. Wtedy też 
było ciepło, choć nieupalnie. Wiatr wiosenny łagodnie głaskał twarz i zdawał się 
pchnąć krajem. Maria stała na pokładzie statku, który miał niebawem odpłynąć na 
południe przez Bałtyk aż do Gdyni. Mrużąc oczy uparcie wypatrywała lądu - tam, 
gdzie był brzeg ojczysty, prosty, wyrównany, nie przecięty klinami zatok i 
fiordów. Niewiele zapamiętała z tej morskiej podróży. Ostatnie chwile spędzone 
na gościnnym lądzie szwedzkim. Serdeczne pożegnanie przyjaciół. Ciemnoniebieska, 
zwiększająca się w oczach wstęga wody pomiędzy brzegiem a statkiem. Kilkanaście 
rąk uniesionych gestem pożegnania. Potem męczące kołysanie statku zapędziło ją 
do kabiny. Położyła się na wąskiej koi, lecz odpoczywała krótko. Zdołała pokonać 
mdłości i wyszła na pokład, aby podziwiać wspaniały zachód słońca. Dzień na 
statku dłużył się niemiłosiernie. Nocą Maria nie mogła spać. Zapadała chwilami 
tylko w drzemkę lub w pełen zwidów półsen. Wcześnie rano była na nogach. Z 
pokładu patrzyła w stronę, gdzie było wybrzeże polskie, Gdańsk i Gdynia, Hel i 
Jastarnia, pamiętane z wakacji dzieciństwa. Nie mogła doczekać się chwili, kiedy 
na horyzoncie zamajaczy wąska, szara, początkowo zamglona smuga lądu. Raz 
ujrzana, szybko rosła w oczach, stając się coraz szerszym pasmem brzegu. To 
Polska. Ojczyzna witana na nowo po sześciu latach z mieszanymi uczuciami. Były 
wśród nich radość i wzruszenie, poczucie klęski osobistego życia zdruzgotanego 
wojną i nieśmiałe, mgliste nadzieje. Pierwsze chwile po przybyciu statku do 
brzegu: barwy kalejdoskop obcych ludzkich twarzy wzruszonych, uradowanych - i 
oczu pełnych łez, Dokoła rozbrzmiewały powitalne okrzyki i krzyżujące się między 
ludźmi pytania. Na każdego prawie z przybyłych ktoś czekał. Maria rozglądając 
się wokół odczuła własne osamotnienie i bezradność. Co będzie, jeśli moja 
depesza nie przyszła? Jeśli nie znajdę krewnego "Leny"? Potrącana, popychana, 
trzymając kurczowo bagaże, które ciążyły jej w obu rękach, strofowała sama 
siebie: Nic nie będzie! Dam sobie radę. Jest tu przecież podobno placówka 
zajmująca się reemigrantami. Mówiono o niej na statku, ma taką dziwną nazwę, a 
raczej dziwny skrót. Jaki? Aha! Pur. Na razie trwa jeszcze sprawdzanie 
dokumentów. Urzędnicy są zmęczeni, to widać, ale życzliwi. Żołnierze w 
rogatywkach podobnych do przedwojennych - tylko inne orzełki, bez korony. Mój 
Boże, nareszcie Polska! Wśród czekających zobaczyła młodego człowieka, który 
najwyraźniej kogoś wypatrywał wśród pasażerów opuszczających statek. Spojrzenia 
obojga skrzyżowały się na moment. Nieznajomy zawahał się, nim podszedł bliżej. - 
Przepraszam bardzo, pani teraz przypłynęła? Może do Pauliny? Potwierdziła z 
ulgą. Nieznajomy spojrzał na wyjętą z kieszeni karteczkę. - Wiem, że pani na na 
imię Maria, prawda? Tylko nazwisko bardziej cudzoziemskie. - Po mężu. Własne mam 
polskie: Zamieńska. - W porządku. Dobrze żeśmy się odnaleźli. To pani rzeczy? 
Paulina dużo o pani opowiadała, kiedy tu była niedawno. Bardzo na panią czeka! 
Jedziemy teraz do nas. Do domu. Tej nocy Maria długo nie mogła zasnąć. Leżała w 
czystej, nakrochmalonej pościeli, podniecona i przejęcta myślą: jestem już w 
kraju! W Gdańsku, znajomym z dawnej wycieczki szkolnej, zniszczonym podobnie jak 
Warszawa, lecz również dźwigającym się z ruin. W Gdańsku, od którego zaczęła się 
wojna, a który teraz wrócił do Polski. Bronek, cioteczny brat "Leny" i jego żona 
- chyba miała na imię Jadwiga? - zaopiekowali się przybyłą bardzo serdecznie. 
Mówili dużo o Paulinie z odcieniem dumy: jest na stanowisku, o różnych sprawach 
decyduje, ale swoim bliskim pomaga. Jakie było to stanowisko krewniaczki, nie 
określali dokładnie. Maria z kolei trochę krępowała się indagować, co to jest ów 
Zwm, w którym wedle listu "Leny", czekało na nią oparcie i praca. Organizacja 
młodzieżowa, ale jaka? Chyba mocno lewicowa. Zapytała o męża Pauliny. - Był 
majorem w powychu - objaśnił Bronisław (znowu jakiś skrót, niełatwy do 
zrozumienia). Ale teraz go zdemobilizują, podobno idzie na jakąś ważną posadę w 
którymś ministerstwie. O Berestowiczu móili jednak mniej niż o Paulinie. 
Bronisław pracował jako frezer w stoczni gdańskiej, o której opowiadał z ciepłym 
błyskiem w oczach. Jadwiga żartowała, że się w tej stoczni chyba zakochał i jak 
tak dalej pójdzie, będzie o nią zazdrosna. Podczas kilku dni pobytu Marii 
chodził na południową zmianę. Rano mógł więc opiekować się gościem. Jadwiga 
uszyła woreczek na pieniądze i dokumenty, nakazując Marii schować go dobrze pod 
bluzką, bo w nocy, jak mówiła, trafiają się złodzieje. Bronisław zajął się 
wszystkim, co trzeba było załatwić. Dopomógł Marii w uregulowaniu formalności. 
Wysłał do "Leny" telegram, że przyjaciółka już jest i jedzie do Warszawy. Kupił 
bilet na pociąg, znalazł jej wygodne miejsce w tymże pociągu, który - o dziwo! 
był podobno znacznie mniej zatłoczony niż zwykle. Jak się okazało, oboje z 
cioteczną siostrą ustalili przedtem, że jeśli Maria będzie miała większy bagaż, 
zostawi go na przechowaniu, pojedzie zaś z jedną małą, podręczną walizeczką, 
żeby mieć swobodę ruchów. - Tu często ktoś przyjeżdża z Zetgie Zetwuemu. Co 
dziesięć dni jest okazja samochodem. Zabiorą pani rzeczy i przywiozą do Pauliny 
- tłumaczył Bronek. Maria nie bardzo wiedziała, co właściwie znaczy słowo 
"Zetgie", ale w pośpiechu wolała już nie pytać. Niebawem dowiedziała się, że ten 
skrót oznacza Zarząd Główny Zwm. Bronek przed jej odjazdem kupił w kiosku 
dworcowym numer tygodnika "Głos Młodych", którego dotyczas Maria nie znała. - Ja 
pani w Warszawie wysiądzie, pani Marysiu, to proszę tę gazetę trzymać w ręce. 
Może Paulina nie będzie mieć czasu. Ale wtedy kogoś na dworzec wyśle i ten ktoś 
łatwo pozna, że to pani. Zresztą jakby coś było nie tak, ma pani adres Pauliny. 
Weźmie pani dorożkę i z dworca pojedzie. Ona wie, kiedy pani będzie i na pewno 
wszystkiego dopilnuje - jak ją znam! Pocałował Marię w rękę - gest, od którego 
zdążyła już odwyknąć! - i stojąc za otwartym oknem wagonu, życzył jej 
szczęśliwej podróży. - Dziękuję za wszystko! - powtarzała. - Tak, napiszę. 
Oczywiście, dam znać. Dworzec gdański oddalał się z każdym obrotem kół. Maria 
rozejrzała się po wnętrzu wagonu, względnie czystym i dość wygodnym. Jechało nim 
tylko sześciu pasażerów. - Żeby tak było przez całą drogę! - westchnęła starsza 
pani, siedzący naprzeciwko przy oknie, częstując Marię cukierkami. - Ale po 
drodze dosiądą jeszcze na pewnno. A pani do samej Warszawy? Maria potwierdziła, 
nie mając ochoty wdawać się w rozmowę. Za oknami sunęły nadmorskie krajobrazy, 
nie widziane od lat. Pierwsza moja podróż przez kraj po wojnie! - pomyślała. 
Stacje pomorskie wyglądały czysto i schludnie. Poza Gdańskiem nie było widać 
większych zniszczeń. Sięgnęła po gazetę. Zaciekawił ją "Głos Młodych", który w 
Warszawie miał służyć jako znak rozpoznawczy. Przeczytała korespondencję o życiu 
młodych osadników na Ziemiach Odzyskanych, o perspektywach żniw, o 
przygotowawczych uroczystościach na polu bitwy grunwaldzkiej. Artykuł poświęcony 
sprawom roku terowego miał znajomą treść. Aha, to "Lena", czyli Paulina, pisała 
o kursach przygotowawczych, umożliwiających wstęp na wyższą uczelnię zdolnej 
młodzieży nie posiadającej świadectwa maturalnego. Przypomniała sobie własną 
maturę. Boże, jak to było dawno! Po maturze czekała ją nagroda: pierwszy wyjazd 
do Jugosławii. Do Dravciciów, do Vesny. Pierwsze wakacje z nią i ze Sławkiem... 
Pośrodku stronicy zamieszczony był wiersz bez tytułu. Nazwiska autora nie znała. 
Czytała te strofy raz, potem drugi z dziwnym uczuciem, że ktoś przemawia wprost 
do niej. Jak gdyby trafiał w samo sedno, w samą istotę jej własnych niepokojów, 
goryczy oraz nieśmiałych nadziei? Nie umiem się oprzeć tym wiosennym wiatrom@ na 
obcym bruku łódzkim i mojej młodości@ spłaconej innej ziemi, gdzie dziś z 
pierwszą trawą@ kości puszczają pędy i miasto z nich rośnie.@ Rzeczywistość, dom 
mój codzienny i ciebie@ przymierzam ostrożnie jak kwiecień urodę@ cieniutkich 
listków, wyrzuconych z ciemnych@ i cierpkich den gałązek na surową korę.@ (Maria 
Castellatti, z tomu: "Pole Mokotowskie") - Nie szkoda oczu? - zganiła życzliwie 
Marię starsza pani. - Przecież już ciemno! Może zapalę światło, ale teraz 
jeszcze za wcześnie. Maria odłożyła "Głos Młodych" wiedząc, że przeczytanego 
wiersza nie zapomni: "Kości puszczają pędy i miasto z nich rośnie". To 
Warszawa?... Muszę już iść - mówi Renata, zdrapując gałązeczkę wodorostu, która 
przylgnęła jej do kolana. Wilgotne włosy spadające na ramiona schną 
błyskawicznie pod gorącymi dotknięciami słońca. Chłopak patrzy na nią z 
niekłamanym zachwytem. Zdążyła zauważyć, że wśród Jugosłowian wielkim 
powodzeniem cieszą się blondynki. Tutejsze dziewczyny przeważnie są czarnowłose. 
A ona, choć podobna jest do ojca, włosy ma tak jak matka - obfite i jasne. - Ja 
ci na imię? Jestem Milan. A ty? - Renata. - Re_na_ta. To bardzo ładnie. Renata 
mruczy potakująco. Nie jest zbyt zachwycona swoim imieniem, ale woli być w 
klasie jedyną Renatą obok dwóch Monik i aż trzech Agnieszek. - Muszę już iść. 
Mama na mnie czeka. - Jeszcze chwilę! Powiedz, gdzie mieszkacie? - W "Jadranie". 
- Aha, to ten ośrodek akademii nauk. Dawno przyjechałaś? Pierwszy raz jesteś w 
Jugosławii? Renata decyduje się zostać jeszcze parę minut. Chłopak jest 
sympatyczny, pływa świetnie. Po angielsku mówi słłabo. Dziewczyna góruje na nim 
znajomością tego języka, co sprawia jej malutką satysfakcję. - Tak, pierwszy 
raz. Wspaniale tutaj! Milan, patriota własnego kraju, rozpromienia się 
natychmiast. - A co już widziałaś? - Nic. Tylko Tuczepi. - Nie byłaś jeszcze w 
Dubrowniku? Ani w Makarskiej? - Skądże! Jesteśmy tu dopiero parę dni. Mój ojciec 
ma jakieś letnie wykłady w Belgradzie. Jak tu przyjedzie, pozwiedzamy, co się 
da. - Powinnaś zobaczyć Split. Miasto_cudo! - Split? - powtarza Renata 
niepewnie. Czytała o tym mieście w folderze, ale nic nie pamięta. - Nie wiesz, 
co tam jest? - Milan wydaje się prawie zgorszony. - Pałac Dioklecjana Ważniejszy 
niż samo miasto. - Pałac Dioklecjana?! - Renata mruży oczy pod naporem 
słonecznego blasku. - No, na pewno go zobaczymy. Ojciec uwielbia zwiedzać, mama 
też. Mówisz, że ten pałac taki ładny? - Powtarzam ci, cudo! Zobaczysz zresztą 
sama. - Ale teraz naprawdę muszę iść. Wstaje, odruchowo wygładzając kostium. 
Piasku strzepywać nie trzeba - nadwodna część plaży składa się bowiem z 
kamiennych płyt. Żegna Milana skinieniem ręki i krótkim: - Hej! - Przyjdziesz tu 
po południu? - woła w ślad za nią chłopak. Renata odpowiada gestem, który może 
oznaczać zarówno "tak", jak "nie". Po południu na plaży panuje rozleniwiający 
upał. Nic się nie chce. Aż dziwne, że Renata na dłuższą chwilę wsadziła nos w 
przewodnik i pilnie czyta. Potem widocznie ją to znużyło. Odsuwa kolorowy tom i 
leży nieruchomo plecami do słońca. - Mówisz coś, mamo? - pyta nie podnosząc 
twarzy znad splecionych rąk. - Nie. Zdawało ci się - odpowiada Maria nieco 
zmieszana. Przed chwilą szeptała bezwiednie do samej siebie słowa, które 
towarzyszyły jej przed laty, wiosną roku 1946, po powrocie do kraju: "złączeni 
najsmutniejszą z trosk: miast odbudowy, serc odbudowy..." - Mamo, byłaś w pałacu 
Dioklecjana? Pytanie jest tak nieoczekiwane, że Maria drgnęła mimo woli. Lepiej, 
że Renata nie widzi jej zaskoczenia. - W pałacu Dioklecjana? Masz na myśli 
Split? - No właśnie. Podobno to coś wspaniałego. Widziałaś ten pałac? Maria 
zdążyła się opanować. - Owszem, byłam w Splicie - potwierdza spokojnie. - 
Widziałam pałac Dioklecjana. Ale to było tak dawno, że właśnie nic nie pamiętam. 
Przeczytałaś o nim? - Tak. I opowiadał mi ten chłopak, co go dzisiaj spotkałam 
na plaży. Mówił, że to cudo. - Split jest rzeczywiście bardzo piękny. Tak jak 
zresztą wszystkie miasta tu, na wybrzeżu. - Milknie na chwilę. Potem mówi jak 
gdyby sama do siebie: - Fantasmagoria mórz południowych? - Co takiego? Jaka 
fantasmagoria? - Renata podnosi głowę. - Przypomniałam sobie książkę Jana 
Wiktora. Pewnie nic jego nie czytałaś? - Nie - zaprzecza Renata z lekkim 
ziewnięciem, patrząc jednak bystro na matkę. - To chyba jakieś niesamowite 
starocie. - Przed wojną, zanim pojechałam na... no, na tę wycieczkę do 
Jugosławii, czytałam jego książkę "Od Dunaju do Jadran". - Co to takiego 
"Jadran"? Nasz dom tak się nazywa. - Po serbsku Adriatyk. I właśnie w tej 
książce spotkałam takie zdanie o Splicie, że jest to "fantasmagoria mórz 
południowych". Zabawne, co? - Maria uśmiecha się całkiem swobodnie. - Żeby po 
tylu latach pamiętać jedno zdanie! - I naprawdę ten Split to taka... 
fantasmagoria? - Mówię ci, że zapomniałam, jak wygląda. Jedno tylko pamiętam, że 
ten pałac jest - a właściwie był, bo nie wiem, jak teraz - większy niż samo 
miasto. Jakby je ogarniał. - Pałac większy niż miasto?! Mocna rzecz! Pojedziemy 
tam z tatą? - Na pewno pojedziemy. Ale na razie chodźmy do wody. - Idź ty 
pierwsza - proponuje Renata sięgając do przewodnika. - Ja sobie trochę poczytam 
o tym pałacu... "Na miejscu dzisiejszego Splitu powstała na początku naszej ery 
osada iliryjsko_grecka Aspalathos (nazwa od aromatycznego ziela obficie 
rosnącego w okolicy)..." Renata mimo woli pociąga nosem. W pobliżu, jak zwykle, 
pachną pinie i macierzanka. Przeskakując wzrokiem daty, które zawsze ją nudzą, 
czyta o cesarzu rzymskim Dioklecjanie, który nazywał się właściwie Caius 
Aurelius Valerian Diocletianus. Kilometrowe imię! "...syn wyzwoleńca, legionista 
rzymski, potem konsul i dowódca straży cesarskiej, wyniesiony na tron przez 
armię. Reorganizator państwa; wprowadził monarchię absolutną; otoczył się 
wschodnim ceremoniałem dworskim (diadem i purpura). Umiłował wybrzeże 
dalmatyńskie, dlatego osadę Aspalathos wybrał na miejsce ostatnich lat życia. 
Nad samym brzegiem morza kazał zbudować wspaniały pałac, na wzór czworokątnego 
obozu wschodniego z wysokim murem i basztami. Tu zamieszkał po abdykacji i tu 
zmarł..." Renata czyta jeszcze o świątyniach, granitowych kolumnach, rzeźbach 
przedstawiających sfinksy egipskie. Potem odsuwa przewodnik i przypomina sobie 
matkę. Cała się rozjaśniła, kiedy usłyszała o pałacu Dioklecjana... Maria myśli 
o nim teraz, płynąc wzdłuż brzegu zatoki. W wodzie jest na razie znacznie mniej 
wczasowiczów niż przed południem. Niedaleko boi kołyszą się dwa kolorowe 
materace. Roztopiony słońcem Hvar jest prawie niewidoczny. Pałac Dioklecjana. 
Tak, powiedziała Renacie prawdę: nie pamięta wyglądu tej budowli. Zwiedzała ją 
tylko raz. Potem na Hvarze było tak pięknie, że nie chciało im się obojgu zrobić 
wycieczki na stały ląd. A później przyszła depesza z Krakowa. I wtedy Maryjce 
zrobiło się bardzo żal, że nie widziała powtórnie "fantasmagorii mórz 
południowych" - Splitu wraz z pałacem Dioklecjana. - To nic - pocieszał Sławek. 
- Zobaczysz go innym razem. Ten "inny raz" nie nastąpił nigdy. Lecz Sławek 
uparcie obstawał przy swoim. - Kiedy to wszystko się skończy, zrobimy piękną 
wycieczkę wzdłuż wybrzeża - obiecywał podczas wojny. - Będziemy się włóczyć z 
wyspy na wyspę. Nie będzie już Niemców ani ustaszów. Nigdzie nie trzeba będzie 
się spieszyć. Obejdziemy razem cały pałac Dioklecjana. Podczas wojennej podróży 
do Jugosławii nie była w Splicie. Wtedy nie myślało się o zabytkach, o 
zwiedzaniu, lecz o pozostałościach i wspomnieniach niedawnej wojny. I nie 
zobaczyła powtórnie pałacu Dioklecjana. Nie chciałaby zresztą błądzić po nim bez 
Sławka z myślą o jego nie spełnionej obietnicy. - Zmiana warty - uśmiecha się do 
córki. - Pędź, kochanie, do wody, bo żal z niej wychodzić! Nie trzeba tego 
powtarzać. Renata zrywa się na równe nogi. - A ktoś tak tu nie chciał 
przyjechać! - rzuca z przekornym uśmiechem. Już jej nie ma. Tylko kostium, 
równie barwny jak skąpy, miga na ścieżce. Maria oddycha z mimowolną ulgą. Aż 
dziwne, że tak spieszno wrócić jej do wspomnień. Do wspomnień, które długo od 
siebie odsuwała. Co działo się wtedy, wiosną tysiąc dziewięćset czterdziestego 
szóstego roku? Podróż z Gdańska do Warszawy przebiegła znośnie. Trochę zapadania 
w półsen, w krótką drzemkę - i znów przebudzenie wciąż z tą samą myślą: jestem w 
kraju! Pociąg chyba nawet się zanadto nie spóźnił. Rankiem wysiadła na 
warszawskim Dworcu Głównym, innym niż ten dawny, zapamiętany sprzd wojny. Wokół 
rojno było od ludzi. Rozgląda się przez chwilę bezradnie, trzymając w ręku "Głos 
Młodych". - Co pani uważa? - zagadnęła jakaś kobieta w pretensjonalnym 
kostiumie, z rozbieganymi oczami. - Nocleg potrzebny? Skąd pani jedzie? Z 
zagranicy? W tejże chwili przybliżył się wysoki mężczyzna o cerze smagłej jak 
południowiec. Trzymał w ręku taki sam tygodnik. - Marysia? - spytał z uśmiechem. 
- Jestem Berestowicz. Po prostu Henryk. Żona wczoraj do późna siedziała na 
zebraniu. Dziś musiała koniecznie wyjechać w teren. Wróci wieczorem. Z tym 
"Głosem Młodych" łatwo się było spotkać, prawda? Przed dworcem czekał 
sfatygowany samochód z młodym kierowcą w mundurze. - Dokąd, obywatelu majorze? - 
zapytał służbiście, zerkając na Marię z ciekawością. - Do domu. Zmęczenie 
przytępiło ostrość pierwszych wrażeń.Ruiny Śródmieścia Maria widziała jak przez 
mgłę. Zniszczone Aleje. Ulica Marszałkowska - niasamowita w swoich ruinach, 
kipiała życiem na parterze i pośrodku jezdni. Okolice placu Zbawiciela i palcu 
Unii wyglądały trochę bardziej normalnie. Na Puławskiej, ku zdumieniu Marii, 
większość domów ocalała. Samochód skręcił w jedną z przecznic. Tu na drugim 
piętrze było mieszkanie Berestowiczów. Dwa spore pokoje z balkonem i trzeci, 
przy kuchni, kiedyś służbówka, obecnie "apartament" ich syna. - Marek jest w 
szkole. Ma swój klucz, więc cię nie obudzi, gdy przyjdzie - objaśniał Henryk, 
który od pierwszej chwili spotkania na dworcu mówił jej na ty. - Rozgość się, 
bardzo proszę. Paulina zaścieliła tapczan i zrobiła śniadanie. W łazience mamy 
wodę - to luksus jak na nasze warunki! Tyle że zimna, więc trzeba wziąć trochę 
gorącej z kuchni. Ja muszę jechać do pracy. Nik ci tu nie będzie przeszkadzał. W 
dziesięć lat później... Nie, skądże! Najmniej w piętnaście - dzwonek telefonu. W 
słuchawce głos chyba znajomy, choć od dawna nie słyszany. Słowa brzmiące 
wahaniem i niepewnością. - Pani Maria? Mówi Henryk Berestowicz. Nie wiem, czy 
mnie pamiętasz... - Ależ oczywiście. Co się z wami dzieje? Jak Paulina? - 
Właśnie w jej imieniu dzwonię. Leży w szpitalu. - Co się z nią dzieje? - 
Mogłabyś ją odwiedzić? Bardzo o to prosi. Cóż, lekarze nie ukrywają, że sytuacja 
właściwie beznadziejna. Nowotwór stwierdzony już dawno, robiono pewne nadzieje. 
Tymczasem teraz nastąpiły takie przerzuty, że... Umilkł. W słuchawce drżał jego 
przyspieszony oddech. - Nic nie wiedziałam... Dobrze, Henryku. Oczywiście pojadę 
tam od razu, dziś, jeśli mnie wpuszczą. Który to szpital? Bezkrwista twarz 
spoczywająca na poduszce rozjaśniła się uśmiechem, gdy Maria stanęła na progu 
separatki. Jak pokój, w którym zapalono lampę - pomyślała patrząc ze ściśniętym 
sercem na dawną przyjaciółkę. Paulina znowu teraz przypominała "Lenę" z obozu. A 
może nawet wyglądała jeszcze gorzej? Wtedy była w niej mimo wszystko energia, 
upór , wola przetrwania. A teraz - nikły uśmiech na wargach wyglądających jak 
dwie sine kreski. Przezroczysta bladość cery, zapadła twarz. Ręce, które 
wyciągnęła ku wchodzącej - jak patyczki. Tylko oczy zachowały trochę dawnego 
blasku. - Maryś, kochana! Tak strasznie się cieszę! Tyle lat! Mój Boże! Wybacz, 
że cię tu ściągnęłam. Masz pewnie mnóstwo pracy. Ale tak bardzo, koniecznie 
chciałam cię choć raz jeszcze zobaczyć! Widziałam recenzję z twojej książki i 
fotografię. Prosiłam Henryka, żeby koniecznie do ciebie zadzwonił. - Nie pleć, 
kochana. Zobaczymy się jeszcze nieraz. A co ty w ogóle wyrabiasz z tą chorobą? - 
Nie mówmy o mnie - Paulina wykonała ręką gest przypominający odpędzanie muchy. - 
Możesz mi wierzyć, Maryś, albo nie, ale naprawdę często o tobie myślałam przez 
te wszystkie lata. Bardzo często! Tyle że wciąż prawie siedzieliśmy za granicą. 
Najpierw jedna placówka, potem druga i ten Oenzet... Nigdy bym dawniej nie 
przypuszczała, że przyjdzie mi żyć wieęcej poza krajem niż w Polsce. Ludzie 
zazdrościli. Wydawało mi się, że to Bóg wie co. A tymczasem w końcu człowiek 
tęskni jak wariat do własnych śmieci, do własnego nieba nad głową... - Tam cię 
leczyli? - Owszem. Ale to było już za późno. Przyplątały się różne następstwa 
wojny, obozu, wszystko razem. Proszę cię bardzo, Maryś, nie mówmy o tym. 
Próbowaliśmy się szukać. Ale najpierw po prostu znikłaś... - Dziwisz się? 
Wypowiedziawszy te słowa, Maria natychmiast ich pożałowała Ziemista twarz chorej 
stała się jeszcze bledsza, jakby ją przyćmił cień. - Wcale się nie dziwię. Wiem, 
jak z tobą postąpiono. To było podłe, okrutne. Nigdy bym się nie spodziewała... 
Pisaliśmy wtedy. Próbowaliśmy coś dla ciebie zrobić. - Wiem. Byłam wam za to 
wdzięczna. Ale teraz ja cię proszę - nie mówmy o tym, dobrze? Po co? Było, 
minęło. - Masz rację. Widać, że ci dobrze w małżeństwie, prawda? Wyglądasz 
ładnie i tak młodo! Opowiedz mi o twojej małej. A może masz przy sobie jej 
zdjęcie? Pokaż! Rozmawiały długo, serdecznie. Kiedy dyżurna pielęgniarka po raz 
drugi zajrzała do separatki, znaczącym spojrzeniem wskazując zegarek. Maria 
wstała. Paulina przytrzymała jej rękę. - Jeszcze chwileczkę! - Przyjdę do ciebie 
choćby jutro. Jeśli mi tylko pozwolą. - Pozwolą na pewno. Ale poczekaj, Maryś, 
powiedz mi teraz jeszcze tylko jedno: nie masz do mnie żalu? - Żalu? Do ciebie? 
O co? - No, że wtedy namówiłam cię do przyjazdu. Mogłaś przecież spokojnie 
zostać w Szwecji. Albo wrócić i zamieszkać w Krakowie, Miałaś tam rodzinę. A 
ja... - Nie mów głupst, bardzo cię proszę! Niczego nie żałuję. Widocznie los tak 
chciał. Musiałam swoje przecierpieć, żeby mieć to, co mam teraz! Odwiedziła 
jeszcze dwukrotnie "Lenę", która gasła prawie w oczach. Nie było dla niej 
ratunku. Lekarstwa uśmierzały tylko lub łagodziły kolejne ataki bólu. Potem znów 
pewnego wieczoru zadzwonił telefon. Odezwał się w nim Henryk Berestowicz, który 
zmienionym, jak gdyby drewnianym głosem przekazał wiadomość, że Pauliny już nie 
ma. Dziś rano... Do ostatka była przytomna. Pogrzeb dawnej wiceprzewodniczącej 
Zarządu Głównego Związku Walki Młodych zgromadził sporo ludzi z "tamtych" 
czasów. Maria przemogła się i poszła na żałobną uroczystość, choć chciała 
uniknąć jakichkolwiek spotkań czy też rozmów z tej okazji - nawet ciekawych 
spojrzeń. Czuła jednak, że powinna odprowadzić "Lenę" na jej ostatnią drogę - w 
imię obozowej i późniejszej przyjaźni. Marcin przyjechał wraz z żoną, 
towarzyszył jej na cmentarzu - i jego obecność była swoistą tarczą ochronną. 
Maria odpowiedziała na czyjć ukłon, dostrzegła parę twarzy, które wydały jej się 
znajome, i dotrwała aż do końca żałobnych obrzędów. Wysłuchała przemówień, w 
których przypomniano życiorys Pauliny, jej działalność w ruchu robotniczym i 
młodzieżowym, jej wojenne bohaterstwo. Zapamiętała pobrużdżoną zmarszczkami 
twarz Berestowicza - i troje ludzi stojących tuż obok niego. Młody mężczyzna, to 
był ów dawny chłopiec, poważny i małomówny, który nazywał ją ciotką Marysią, 
kiedy przez krótki czas mieszkała u nich. Dwie młode osoby - chyba synowa i 
córka Berestowiczów. Starsze kobiety w czernikrepowych welonów płakały. To na 
pewno siostry Pauliny. Marcin puścił na chwilę ramię żony, gdy podeszła do 
mogiły, by obok licznych wieńców i wiązanek położyć pęk białych goździków. W dwa 
lata później Lisowiecki, powróciwszy z jakiegoś zagranicznego kongresu, 
powiedział: - Wiesz, Maryjko, kto cię kazał pozdrowić? Berestowicz. - Henryk? 
Gdzie go spotkałeś? - W Genewie, na tranzycie. Pogoda była nielotna, musieliśmy 
czekać na połączenie. zagadaliśmy się o tym i owym, wiesz, jak to w poczekalni. 
Wyobraź sobie, że on był kiedyś pacjentem Janka. Spytał mnie, czy jestem jego 
krewnym. A potem bardzo serdecznie mówił o tobie. - Pracuje gdzie? - Nie wiem 
dokładnie. Chyba jest na emeryturze, bo to już mocno starszy pan. Leciał na 
dłuższy czas do syna, który stale mieszka w Kanadzie. Sympatyczny człowiek. O 
nim chyba zachowałaś dobre wspomnienie, tak jak o niej? Potwierdziła. Jeśli 
powracam w przeszłość, trzeba przypomnieć sobie Paulinę taką, jaką znalazłam w 
Warszawie w pamiętnym roku 1946. Wtedy była jak żywe srebro - energiczna, 
niezmordowana w pracy, gościnna i wierna obozowej przyjaźni. Jednej z przyjaźni, 
które zbliżały ludzi na zawsze, łącząc ich więzami nieraz silniejszymi niż więzy 
rodzinne. Co było potem - pierwszego dnia po przyjeździe do Warszawy?... Maria 
sama nie wiedziała, jak i kiedy znalazła się pod grubym puszystym kocem o 
kolorze khaki. Zapadła w kamienny sen. Obudziła się z niego nagle, czując na 
sobie czyjś wzrok. Podniosła głowę z poduszki. Na progu pokoju stała 
uśmiechnięta "Lena". Nazajutrz była niedziela - od miesiąca pierwsza, jak nie 
omieszkał podkreślić Henryk - wolna niedziela, która Paulina spędziła w domu. 
Był więc rodzinny obiad, a przedtem i potem opowieści i zwierzenia, mnóstwo 
wspomnień, przeplatanych planami na przyszłość. Maria dowiedziała się całej 
prawdy o przyjaciółce. Henryk i Paulina poznali się w lewicowej, bliskiej 
ruchowi komunistycznemu organizacji młodzieży akademickiej. Paulina, córka 
rodziny robotniczej, tkwiła w sprawach tej organizacji głębiej niż Henryk, syn 
jednego z bogatych przemysłowców łódzkich, który sposobił się do aplikacji 
adwokackiej. On szedł przez studia łatwo i lekko, bez wysiłku. Ona musiała na 
nie zapracować, gdyż mając jeszcze czworo rodzeństwa, na pomoc materialną ze 
strony domu nie mogła liczyć. Ich miłość i małżeństwo spotkało się z dezaprobatą 
otoczenia. Obydwie rodziny nie akceptowały decyzji młodych. Jednym słowem - 
mezalians. jak w dawnej powieści. Orzeszkowa albo Rodziewiczówna! Prawda? - 
uśmiechała się prawie dziesięć lat później Paulina, opowiadając Marii dzieje 
swojego małżeństwa. Małżeństwa tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego roku 
urodził się Marek. - A potem przyszła wojna... - opowiada Paulina. - Moi 
teściowie ocaleli - wyjechali do krewnych za granicę i już nie wrócili. Dwie 
siostry Henryka zginęły w getcie. Młodszy brat też przepadł, nie wiadomo kiedy i 
gdzie. Henryk musiał się ukrywać. Raz ledwie mu się udało wydostać z rąk 
szantażystów. Znalazła się wreszcie dla niego dobra melina, z której trafił do 
partyzantki, a później po przyjściu frontu - do wojska. Ja zostałam z Markiem, 
ale niedługo... Paulina wciągnięta została do lewicowej konspiracji poprzez 
ludzi, z którymi współdziałali obydwoje - ona i Henryk - przed wojną. Markiem 
zaopiekowała się rodzina. Tak było bezpieczniej. Ona zeszła do podziemia, 
zmieniła papiery i pseudonimy. Zatrzymano ją z paczką bibuły. - Pawiak, ale 
Szucha, badania - byłam przygotowana na wszystko. Właściwie pożegnałam już 
swoich. A potem obóz... Sama wiesz... Od pół roku "Lena" była wiceprzewodniczącą 
Zarządu Głównego Związku Walki Młodych - organizacji, w której w konspiracyjnych 
narodzinach współuczestniczyła. Krótko jednak była w niej czynna, bo wkrótce ją 
aresztowano. - Zostawmy te stare dzieje, Maryś, trzeba pogadać o tobie. Chcesz 
być w Warszawie? Czy też wolisz wrócić do Krakowa? - Prawdę mówiąc, chciałabym 
raczej tu zostać. Ale czy to możliwe? - Dlaczego nie? - Chociażby ze względu na 
mieszkanie. Skąd mam je wziąć? - Na razie będziesz u nas. Pomieścimy się, nie ma 
strachu! Sama widzisz, że z mieszkaniem nam się udało. - Dzięki Bogu, jak mówią 
marksiści - wtrącił Henryk z uśmiechem. - No właśnie! Z początku nawet miałam 
wyrzuty sumienia, że ludzie gnieżdżą się w ruinach, a my jak na Warszawę, prawie 
w komforcie. Ale to mieszkanie służy nie tylko nam. Jesteśmy już pięć miesięcy i 
prawie przez cały czas był tu hotel. Wciąż musieliśmy kogoś przygarnąć na noc - 
a to moja rodzina, a to znajomi znajomych, to znowu ludzie z terenu. Teraz się 
trochę rozluźniło. Nie chcę nic słyszeć! - stanowczym ruchem ręki zażegnała 
próbę protestu ze strony Marii. - Zresztą to nie będzie długo. Remontuje się w 
jednym domu parę pokoi dla pracowników Zetgie. Rozmawiałam o tobie z naszymi 
towarzyszami. Wiedzą, co robiłaś podczas wojny. Nie dalej jak wczoraj nasz 
przewodniczący pytał, czy już jesteś i kiedy przyjdziesz. - Paulinko, czy 
Marysia może tak od razu zacząć pracę? Przydałaby się chyba jakaś kontrola 
zdrowotna, lekarz. Może sanatorium? - O, tylko nie to! Ten rok w Szwecji 
postawił mnie na nogi. Chcę pracować, coś robić, nie siedzieć bezczynnie! - Od 
razu wiedziałam... - pokiwała głową Paulina. - Już ty się nie bój, kochana! 
Czego jak czego, ale roboty ani tobie, ani nam nie zabraknie. - Ale gdzie bym 
poszła? Jak sądzisz? - Myślę, że na przykład do redakcji "Głosu Młodych". 
Widziałaś to pismo? - Tak. Twój kuzyn mi je kupił jako znak rozpoznawczy. 
Przeczytałam ten najnowszy numer od deski do deski. - I co o nim sądzisz? Na 
pewno świetnie się będziesz nadawała do roboty w redakcji. Znasz języki, 
widziałaś kawał świata. Kogoś takiego jak ty bardzo tam poszukują. - Ależ ja 
nigdy nie pracowałam w dziennikarstwie! - No i co z tego? Każdy z nas teraz robi 
coś, czego przedtem nie potrafił. Jak ci to nie będzie odpowiadało, znajdziemy 
inne zajęcie. Ale spróbuj, radzę ci! Na pewno prędko się wciągniesz. Zaraz w 
poniedziałek idziemy do naszego kadrowca. On właśnie wszystko już wie o tobie. 
Na oko trochę sztywny, ale nie zrażaj się, bo to porządny facet. Poznasz 
przewodniczącego. Wspaniały człowiek. Wszyscy już wiedzą o tobie! Wiktor 
Dalewicz, przedwojenny student politechniki, podczas okupacji oficer 
konspiracyjnej Gwardii Ludowej, obecnie kierownik wydziału personalnego w 
zarządzie głównym, rozmawiał z Marią dość długo. Nie dlatego jednak, żeby 
zbadać, kim jest nowa pracownica. Rekomendacja "Leny" wystarczała bowiem w 
zupełności. Chciał po prostu usłyszeć, jak wygląda na co dzień walka z okupantem 
hitlerowskim w Jugosławii. Wojenna przeszłość Marii robiła swoje: konspiracja, 
partyzantka, więzienie i obóz. To się liczyło. Przewodniczący zarządu głównego, 
Aleksander Olszewski, również odbył z Marią długą rozmowę. Pytał ją o rodzinę, o 
sprawy osobiste. Pokiwał głową ze zrozumieniem, kiedy opowiedziała o 
Sonderaktion, czyli aresztowaniu profesorów krakowskich wyższych uczelni, o 
wywiezieniu ich do obozów i o losie ojca, który wrócił wprawdzie z 
Sachsenhausen, lecz żył bardzo krótko. Wiktor Dalewicz, podobnie jak Paulina, 
uważał, że Maria znakomicie nadaje się do pracy redakcyjnej w "Głosie Młodych". 
Tego samego zdania był Robert, redaktor naczelny tygodnika, jedyny z 
kilkuosobowego zespołu, który znał się nieco na dziennikarstwie. Podczas kilku 
miesięcy przed wojną zahaczył się bowiem w którymś z ówczesnych lewicujących 
czasopism, pod koniec wojny był korespondentem prasy frontowej. - Masz znakomity 
życiorys, dziewczyno! - entuzjazmował się po pierwszej rozmowie z Marią. - I 
znasz języki. Z nieba nam spadłaś, można powiedzieć! Podczas rozmowy z 
Dalewiczem Maria nieśmiało napomknęła o chęci powrotu na studia. - Byliście na 
medycynie? - pytał óatrząc na nią przenikliwe zza szkieł okularów. - Tak, ale 
nie widzę siebie w roli lekarza. Po co miałbym zajmować miejsce bardziej 
potrzebne innym. - Słusznie. W takim razie co? - najchętniej socjologia. Bardzo 
mnie to interesuje. I spodziewam się, że te studia łatwiej zdołam pogodzić z 
pracą. Dalewicz przez chwilę zdawał się rozważać te słowa. - Chyba tak. Cóż, 
ostatecznie rozstrzygniesz sama - zetwuemowskim zwyczajem przeszedł na ty. - I 
tak przecież nie teraz pójdziesz na uniwersytet, tylko dopiero jesienią. Ja też 
chciałbym to zrobić prędzej czy później - dodał z uśmiechem, który 
nieoczekiwanie rozpogodził jego twarz, poważną, prawie ascetyczną. - Mam trzy 
lata politechniki - dodał jak gdyby odpowiadając na pytanie, którego nie zdążyła 
zadać... - Czas leci. Najwyższa pora, żeby kończyć studia. Ale cóż robić - 
jeszcze nie w tej chwili, kiedy mamy tyle roboty! Pracownicy i aktywiści Związku 
Walki Młodych często nie dojadali, nie dosypiali. Jeździli w teren, do zakładów 
przemysłowych, na wieś. Tworzyli brygady produkcyjne, organizowali 
współzawodnictwo pracy. Działalność ta była trudna, często niebezpieczna. Wciąż 
dawało znać o sobie zbrojne podziemie. Skończyła się druga wojna światowa, lecz 
w Polsce trwało coś jak wojna domowa, choć tego wyrażenia nie używano. Maria 
wyrosła w innym środowisku, ale niedawne wojenne przeżycie tak dalece ją 
przeobraziły, że przyjmowała za swoje to, co zastała w Polsce - nowy nastrój i 
jego realia. Zaczęła pracować w redakcji "Głosu Młodych" jako kierownik działu 
zagranicznego. Określenie to brzmiało bardzo dumnie - w rzeczywistości Maria 
musiała starczyć na cały ów dział. Wyjazdów za granicę było wówczas niewiele. 
Należało uzyskać od każdej młodzieżowej delegacji wracającej z podróży do innych 
krajów jakiś ciekawy materiał. Polubiła tę pracę i dawała sobie z nią radę coraz 
lepiej. Znajomość języków okazała się istotnie bardzo pożyteczna. Chociaż bowiem 
rzadko i nieregularnie pojawiała się w redakcji prasa zagraniczna - najczęściej 
zresztą radziecka - często udawało jej się wyłowić coś przydatnego dla "Głosu 
Młodych". Języka rosyjskiego nie znała, lecz pomagał jej chorwacki. Oswoiwszy 
się nieco z Warszawą i z redakcją "Głosu Młodych", postanowiła jechać do 
Krakowa. Wysłała do siostry telegram: "Wszystko dobrze jestem zdrowa do 
zobaczenia środa". Nie podała godziny przyjazdu. Bagaż miała niewielki, tylko 
torbę podróżną. Dworzec krakowski, jak zapewniali nowi znajomi, funkcjonował 
całkiem normalnie. Tyle że dniem i nocą przewalały się po nim tłumy. Ale to było 
na wszystkich dworcach w kraju. Maria nie podała orientacyjnej godziny 
przyjazdu. Siostra jest na urlopie macierzyńskim, jej mąż w pracy - po cóż ktoś 
z nich ma tracić czas wyczekując na dworcu? onadto chciała sama przeżyć 
spotkanie z miastem rodzinnym. Z kiastem szczęśliwego dzieciństwa i pierwszych, 
pogodnych lat młodości. Tu było całkiem inaczej niż w zdruzgotanej Warszawie. 
Wszystko przetrwało na dawnym miejscu: ulice i place, Brama Floriańska i Planty, 
Kościół Mariacki, Rynek i Wawel. Rozglądała się wokół z niedowierzającym 
zdumieniem. Widok tak bardzo kochanego miasta, które ocalało, sprawił radość, a 
zarazem ból. Przywodził na myśl ludzi, których nie ma i nigdy już nie będzie - 
zwłaszcza matkę i ojca. Z bijącym sercem stanęła przed wejściem. Mosiężna 
tabliczka z poczerniałym od starości nazwiskiem i tytułem naukowym ojca była jak 
pamiątka z innej epoki. Nie po raz pierwszy Maria przekonywała się o trwałości 
martwych przedmiotów, których istnienie często jest znacznie dłuższe aniżeli 
życie ludzkie. Nacisnęła guzik dzwonka. Furtka otwarła się. Ktoś stanął na 
tarasie. Zośka nie od razu poznała siostrę. Przez chwilę patrzyła, jakby nie 
wierząc własnym oczom. Potem krzyknęła coś nieswoim głosem, zbiegła po schodkach 
i rzuciła się Marii na szyję. Splecione ramionami, obydwie płakały i śmiały się 
na przemian wśród bezładnych wykrzykników. Z głębi ogrodu dobiegł płacz 
niemowlęcia. Dopiero wtedy Zośka oprzytomniała nieco i wypuściła siostrę z 
uścisku. - Moja malutka się odzywa. Chodź, zaraz ją zobaczysz. - Ale ja przecież 
prosto z pociągu! - To nic. Nie będziesz jej całować ani brać na ręce. Upomina 
się o swoje. Muszę ją nakarmić. - Moja Hanulka - powiedziała czule Zośka 
przewijając niemowlę. - Dostała imię na pamiątkę naszej mamy. Bardzo dobre 
dziecko. Je i śpi jak należy. W nocy prawie jej nie słychać. - A gdzie Krzyś? - 
rozejrzała się Maria. - Jak to gdzie? W szkole. To przecież już stare chłopisko! 
Zobaczysz go niedługo. Bardzo jesteś głodna? - zatroszczyła się Zośka. - Może 
coś teraz przekąsisz do herbaty, a obiad zjemy, kiedy Andrzej przyjdzie? 
Powinien być za godzinę. Czemu nie napisałaś, którym pociągiem przjeżdżasz? Ktoś 
z nas byłby wyszedł na dworzec! - Wiedziałam, że jesteście zajęci. Pociągi się 
przecież teraz spóźniają. - Też prawda. Ale jak sobie dałaś radę z bagażem? - 
Mam tylko torbę. Rzeczy zostawiłam w Warszawie. Niebawem wrócił ze szpitala mąż 
Zośki, ze szkoły jej synek. Siostra pozostawiła ich troje i pobiegła do kuchni, 
aby przyspieszyć Obiad. Nowy szwagier pozyskał od razu sympatię Marii. Z listów 
siostry wiedziała, że jest lekarzem wojskowym. Przygotowana była na spotkanie z 
człowiekiem stanowczym i szorstkim, o energicznych ruchach i donośnym głosie. 
Tymczasem Andrzej Gostowski był małomówny i łagodny. Z twarzy przypominał nieco 
Marii Wiktora Dalewicza. Pochodził ze Lwowa. Przeszedł ciężkie koleje losu 
podczas wojny, nim zza Uralu trafił do I Armii, a potem odnalazł rodzinę. Zośka 
poznała go przed wojną na jakimś balu medyków. Odnaleźli się jednak dopiero w 
tysiądz dziewięćset czterdziestym piątym roku, kiedy Andrzej pracował w 
wojskowej służbie zdrowia na terenie Krakowa. Ujmujący był stosunek Andrzeja do 
obojga dzieci, widać było zresztą, że mały lgnie do niego jak do rodzonego ojca. 
Doktor Gostowski usprawiedliwiał się przed szwagierką: - Wiem, że właściwie z 
mojej winy zrobił się w domu taki tłok. Mój brat już stąd wyjechał na studia do 
Poznania. Ale wciąż jeszcze jest matka i obie siostry. Dlatego będzie ci z 
początku niewygodnie w tej ciasnocie. To się zmieni. Moja matka bardzo chce 
przenieść się do Wrocławia, a teraz tam już trudno o przyzwoite, obszerne 
mieszkanie. Łatwiej byłoby w Jeleniej Górze albo w Wałbrzychu. Ale o tym mama 
nie chce słyszeć. Trzeba to zrozumieeć: jest lwowianką, a we Wrocławiu zrobiła 
się teraz filia Lwowa. - A gdzie są twoje siostry? - Jedna w biurze. Tam też 
jada obiady. Druga na wykładach na uniwersytecie, wróci dziś później. Na pewno 
się polubicie - zapewniał. - Zresztą to kwestia czasu, chyba już niedługo. - 
Andrzej! - Maria wykorzystała chwilową nieobecność siostry. - Ja wolę zostać w 
Warszawie, nie tutaj. Wszystko ci wytłumaczę - dodała widząc jego zdumioną minę. 
- Zosi na razie nic nie mów. - Proszę na obiad! - zawołała Zośka z jadalni. - 
Zupa stygnie. Siadaj, Maryjka, na twoim dawnym miejscu. Boże, aż nie do wiary, 
że jesteś znowu! Dziś mało nas tutaj. Przeważnie siadamy do stołu w sześć osób. 
Razem z tobą będzie siedem. - A gdzie ciocia będzie spała? - dopytywał się 
Krzyś. Obiad był zwykły, domowy i dlatego smaczny. Dalszy ciąg właściwej rozmowy 
nastąpił po kolacji, kiedy dzieci położono spać. - Teraz możemy się spokojnie 
zastanowić, jak tu się przetasujemy, żebyś miała spokojny kąt dla siebie - 
oznajmiła Zośka. Najlepiesj od razu postawić jasno całą sprawę. Maria nabrała 
tchu jak przed skokiem do wody. - Nic nie tasuj, Zosiu. Nie trzeba. Ja przecież 
zostanę w Warszawie. Będę tu przyjeżdżać - dorzuciła, chcąc nieco złgodzić te 
słowa. - Ale już właściwie mieszkam w Warszawie. Łyżeczka od herbaty upadła na 
tacę z donośnym brzęknięciem. Zośka spojrzała na siostrę jak na zjawę z innego 
świata. Maria wytrzymała jej wzrok, pełen zdumienia i niedowierzania. - Maryjka, 
nie mówisz tego na serio?! - Owszem. Jak najbardziej. - W takim razie... Tyś 
chyba oszalała! Słyszałeś, Andrzej? Gnieździć się tam, w gruzach, w ruinach, u 
obcych, kiedy tu masz dom?! Prawda, że nie jest w nim tak wygodnie jak dawniej, 
ale to się przecież zmieni.! - Wiem. Ale naprawdę wolę być w Warszawie. - Coś 
sobie uroiłaś! A może masz tam kogoś?... Zawiesiła głos, badawczo spoglądając na 
siostrę. - Nie. Nie mam tam nikogo. I wcale się na to nie zanosi. - Więc wolisz 
być u obcych niż u swoich?! - Kochanie! - Maria dotknęła jej ręki. - Nie mów 
tak. Przecież nie o to chodzi... I Paulina wcale nie jest dla mnie obca. 
Zaprzyjaźniłyśmy się w obozie. Bardzo wiele mi tam pomagała. A to, wiesz, 
ogromnie ludzi wiąże. Ale najważniejsze, że mam pracę, która mi odpowiada. I na 
pewno będę ją mogła tak sobie ułożyć, żeby chodzić na uniwerek. Zofia zmusiła 
się do opanowania. Widać jednak było, że decyzja siostry dotknęła ją bardziej, 
niż chciała to okazać. Andrzej na razie milczał dyplomatycznie. Potem 
spojrzawszy na zegarek, pożegnał żonę i szwagierkę spiesząc na dyżur. - Może mi 
przynajmniej powiesz, co to za praca, żeś tak do niej przylgnęła? Maria udała, 
że nie zrwaca uwagi na ironię brzmiącą w głosie siostry. - Jestem w redakcji 
"Głosu Młodych". - I ty naprawdę chcesz tam pracować? W tej peperowskiej 
przybudówce?! - Dlaczego nie? Bardzo mi to odpowiada. - No wiesz! Znaleźli 
naiwną. Dopiero co przyjechałaś i nie wiesz, skąd wiatr wieje. Jak przyjdą 
jakieś zmiany, możesz gorzko pożałować! - Nie wiem, dlaczego ci się to aż tak 
nie podoba. Myślałam, że jesteś postępowa. - Postępowa byłam zawsze. Ale to, co 
oni propagują... Namnożyło się tych apostołów spod ciemnej, a raczej spod 
czerwonej gwiazdy! - Zosiu! - Maria zesztywniała. - Jeśli chcesz wiedzieć, to ja 
też chodziłam z czerwoną gwiazdą na czapce. Nikt mnie do tego nie zmuszał, 
żeby... Umilkła. Zośka przesiadła się z fotela na starą otomanę i objęła siostrę 
ramieniem. - No, mała, nie złość się! - rzekła pojednawczo. - Przecież nie chchę 
ci dokuczać. Tylko tak mnie zaskoczyłaś! Co właściwie masz robić w tym "Głosie 
Młodych"? - Już tam pracuję. Jako dziennikarka. - Dziennikarstwo w czymś takim!? 
To przecież niepoważne. Musisz coś skończyć, dziewczyno! Te bajdurzenia, że "nie 
matura, lecz chęć szczera" były dobre podczas wojny. Ale teraz prędzej czy 
później stracą sens i co potem? Nie szkoda ci tych dwóch lat medycyny?! 
Nazajutrz Maria odbyła rozmowę sam na sam ze szwagrem. - Wolałem wczoraj nie 
zabierać głosu - tłumaczył. - Widzisz, Maryjka, jestem w kłopotliwej sytuacji. 
Tyś powinna przecież być tutaj bardziej u siebie, niż ja... - Nie mów tak, 
Andrzej! - zaoponowała. - Wcale nie dlatego zostaję w Warszawie. Mnóstwo ludzi 
mieszka w sto razy gorszych warunkach. Tylko... Nie powiedziała mu, że chce za 
wszelką cenę uniknąć kurateli starszej siostry. Ale usłyszał od niej to, co 
przemiczała przed Zośką. A więc, że była w ciąży, kiedy ją aresztowano, że 
poroniła podczas przesłuchania w gestapo i chorowała potem w belgradzkim 
więzieniu. A tak bardzo chciała mieć dziecko, tak na nie czekała! Teraz wszystko 
w niej jakby obumarło. Nie wie, czy kiedykolwiek będzie miała szansę 
macierzyństwa. Dlatego właśnie bardzo przykro byłoby patrzeć z bliska na czyjeś 
odbudowane rodzinne życie i tylko grzać ręce przy cudzym - mimo wszystko - 
ognisku... - Życzę wam obojgu jak najlepiej - powtórzyła parokrotnie. - Ale to 
jest silniejsze niż moja najlepsza wola. Powinnam jakoś dojść do siebie... 
Andrzej słuchał uważnie, ćmiąc któregoś z rzędu papierosa. Rzucił jakąś uwagę, o 
coś zapytał. - Rozumiem - rzekł wreszcie. - Oczywiście nie powtórzę tego Zosi. 
Powiesz jej o tym wszystkim sama kiedyś, później. Ty też postaraj się ją 
zrozumieć. Pracowała dla Ak. też się narażała, i to nieraz. A teraz co i rusz 
dowiadujemy się, że ktoś z akowców aresztowany, znikł bez śladu. Ludzie się 
boją. - Pewnie jakieś pomyłki... - westchnęła Maria zgnębiona. O tych 
aresztowaniach zdążyła usłyszeć jeszcze w Warszawie. - Za dużo tych pomyłek. I 
za dużo ataków przeciwko tym ludziom, którzy nie chcieli politykować, tylko po 
prostu bili się z Niemcami. - A czy Zosi coś grozi? - Grozi? Nie. Tylko to 
wszystko bardzo ją drażni. A lepiej oszczędzić jej tych napięć, zwłaszcza teraz, 
kiedy karmi małą. Lepiej, żeś jej nie mówiła o tych twoich najcięższych 
przejściach. Opowiesz kiedy indziej. Musisz wiedzieć, że niektórzy bardzo mają 
Zośce za złe jej małżeństwo z takim jak ja, od Berlinga. - Co za idiotyzm! - 
Oczywiście. Ale z takich idiotyzmów składa się teraz nasze życie. A ja nie mam 
zamiaru obnosić moich wojennych przejść i tłumaczyć się z tego, co robiłem, 
kiedy mnie wywieziono za Ural. Oczywiście to wszystko kiedyś się uspokoi. Ale na 
razie jest ciężko... Tak więc od pierwszego po wojnie przyjazdu do Krakowa 
otoczył Marię gąszcz zawiłych spraw, których przedtem nie znała. Wyjechała 
bowiem z okupowanej Polski na przedwiośniu tysiąc dziewięćset czterdziestego 
roku. Rozmawiając z siostrą, nieraz musiała omijać drażliwe, zapalne punkty. W 
takich chwilach czuła, że Związek Walki Młodych jest jej bliższy niż otoczenie, 
w którym wyrosła - i że całym sercem gotowa jest popierać to, co się obecnie w 
Polsce dzieje. Zośka wymogła na młodszej siostrze solenną obietnicę, że jeśli 
nie ułożąjej się w ciągu najbliższych miesięcy sprawy mieszkaniowe, wróci na 
stałe do Krakowa. Tymczasem - o dziwo! - te właśnie najtrudniejsze chyba w 
ówczesnej Warszawie kłopoty znalazły niebawem pomyślne dla Marii rozwiązanie. U 
Berestowiczów mieszkała ponad dwa miesiące. Zapewniali często, że im nie 
przeszkadza. - Nawet mamy z tego wygodę - śmiała się Paulina. - Przedtem coraz 
to ktoś inny zjawiał się, żeby go przenocować. A teraz - koniec, kropka! Mówimy, 
że drugi pokój zajęty i sprawa zakończona. Zresztą to nie potrwa długo, 
zobaczysz! Przewidywania jej sprawdziły się. Przewodniczący Zg Zwm polecił 
wydziałowi gospodarczemu znaleźć mieszkanie dla towarzyszki Dravcić. Przypadek 
zrządził, że w tym właśnie czasie jeden z pracowników zarządu głównego został 
przeniesiony służbowo do Szczecina, gdzie przydzielono mu obszerną willę. Mając 
sporą rodzinę, wolał cztery pokoje w Szczecinie, niż w Warszawie ciasną 
kawalerkę z wnęką kuchenną i minaturową łazienką. kawalerka ta była w dość 
opłakanym stanie, została jednak szybko wyremontowana i odnowiona. I to właśnie 
mieszkanie odziedziczyła po owym pracowniku Maria Zamieńska8dravcić. Tak 
podpisywała wówczas swoje pierwsze teksty drukowane na łamach "Głosu Młodych" - 
prócz drobnych informacji i notatek sygnowanych tylko literkami. - Będziesz 
blisko nas - cieszyła się Paulina. - Z Odolańskiej na Olszewską tylko parę 
kroków! Za oszczędności z pierwszych honoriariów (Mój Boże! Jak dumnie brzmiało 
to słowo!) i z bezzwrotnego zasiłku na zagospodarowanie Matia kupiła stół, dwa 
krzesła i tapczan. W mieszkaniu była wbudowana ścienna szafa. Berestowiczowie 
dopomoagali jej w przeprowadzce i zainstalowaniu na "własnych śmieciach". Od 
nich dostała w prezencie aluminiowe garnki i lniany obrus. Jako deputat 
przydzielony pracownikom zarządu głównego otrzymała koc i kołdrę, jedno i drugie 
w oliwkowozielonym kolorze, z dostaw Unrra. Jak weszła w posiadanie własnej 
poduszki - tego nie mogła sobie teraz przypomnieć. Śmieszna mała satysfakcja z 
urządzenia się na swoim tłumiła uczucie samotności. Moja mała stabilizacja - 
uśmiecha się teraz pobłażliwie Maria, patrząc z odległości ponad trzydziestu lat 
na tamtą Maryjkę, krzątającą się w kawalerce przy ulicy Odolańskiej. - Jakże 
krucha była ta stabilizacja. Jak nietrwała! Ale o tym wówczas nie mogłam 
wiedzieć! - Coć ci się przypomniało... - mówi Renata patrząc na zamyśloną twarz 
matki. - I chyba coś przyjemnego. Prawda? Maria czerwieni się jak dziecko 
przyłapane znienacka na przewinieniu. - Nic takiego - mówi łagodniej, niż 
zamierzała. Po prostu myślę o tym i owym. Żeby tak się wreszcie dowiedzieć, o 
czym ty myślisz! - stwierdza w duchu Renata. - O czym? Czy też o kim? - Chciałaś 
coś powiedzieć? - Nie, nic. Właściwie miałam cię jeszcze zapytać... Kiedy 
znalazłaś rodzinę tej twojej Olgi? Zaraz po wojnie? I co się dzieje z jej 
dzieckiem? To musi być już teraz całkiem dorosły facet? - Tak, oczywiście. Matka 
nie żyje od paru lat. Do jej siostry wysyłam kartki na święta. Ona też się 
czasem odzywa. A chłopiec... To już dorosły człowiek. Jest inżynierem i mieszka 
gdzieś na Śląsku. Rodzinę Olgi znalazłam w Krakowie, kiedy tam przyjechałam 
drugi raz... Przegadały znowu tę noc aż do świtu. Tym razem Maria opowiedziała 
siostrze szczegóły o aresztowaniu i o tym, co spotkało ją podczas przesłuchania 
na gestapo. Zofia słuchała relacji siostry z pobladłą twarzą. Nie przerywała jej 
ani słowem. Tylko potem westchnęła głęboko: - Mój Boże! - i długo milczała, nim 
z jej ust padło pytanie: - A co się stało z tą dziewczyną, która razem z tobą 
siedziała? - Nie wiem, czy żyje. Liczyła się z wyrokiem śmierci. - To była 
Polka? - Tak. Przedostała się w początkach wojny z Krakowa na Węgry, a potem już 
razem z mężem do Jugosławii. Aresztowano ją za pomoc jeńcom angielskim, którzy 
uciekli z niewoli. Była w ciąży i tak strasznie się bała o dziecko, że jeśli 
będzie skazana na śmierć, to Niemcy jej zabiorą. Słuchaj, Zosiu, koniecznie 
chciałabym odnaleźć jej rodzinę. Obiecywałyśmy sobie, że jeśki któraś z nas 
przeżyje, damy znać... Podała mi adres matki. Ulica chyba Słowackiego, numer 
zapomniałam, ale to tu, w Krakowie. Zośka zawahała się przez moment. - Słuchaj, 
chyba wiem, o kogo chodzi. - Znasz rodzinę Olgi?! - Maria chwyciła rękę siostry. 
Powiedz, co się z nią stało? Może jednak żyje? A dziecko? - Spokojnie, Maryjka. 
- Zofia zdawała się ważyć z namysłem każde słowo. - Wiem, domyślam się, co to 
dla ciebie znaczy. Ale wytrzymałaś tyle, że... - Nie żyje? - Nie żyje. Niemcy 
skazali ją na śmierć i stracili po procesie. Chyba w Berlinie, o ile dobrze 
pamiętam. A dziecko... Dziecko ocalało. - I żyje? - Tak. Jest u jej matki i 
siostry. One go wychowują. - To synek? - Tak. - Widziałaś go? - Ja nie. Ale moja 
koleżanka, która jest pediatrą, pracuje w przychodni, do której przyprowadzany 
jest ten mały. Miał chyba najwyżej pół roku, kiedy one obydwie, babka i ciotka, 
zdołały go wydobyć z więzienia, gdzie był przy matce. Ta historia stała się 
głośna w Krakowie... - Powinnam zobaczyć się z jej matką! - Oczywiście. Tylko 
pozwól, że ja przedtem przygotuję grunt. Ustalę dokładny adres tych pań, dam 
znać, że jesteś i że chcesz z nimi porozmawiać. Nazajutrz dzwoniła do drzwi, za 
którymi niecierpliwie na nią czekano. Było to mieszkanie w starej kamienicy o 
wąskich oknach i wysokich pokojach. Dwie pary oczu przypominały spojrzenie Olgi. 
Oczy jej matki i jej syna. Zośka miała słuszność: starszą, schorowaną panią 
trzeba było uprzedzić i przygotować do tej rozmowy. Inaczej bowiem zbyt wielkim 
wstrząsem mogło okazać się dla niej zetknięcie z kimś, kto mało znał i pamiętał 
jej córkę, spotkaną na przedostatnim etapie życia. Nie obyło się bez płaczu i 
bez leków uspokajających. Janina, starsza siostra Olgi, stanowczo kazała się 
matce położyć, zanim wróciła do rozmowy z Marią. Była silniejsza, bardziej 
zahartowana niż tamta siwa, krucha, przedwcześnie załamana kobieta. Lecz i jej 
mocno drżały ręce, gdy kładła na stole nieliczne, żałosne pamiątki: listy 
więzienne Olgi z wiadomością o urodzeniu jej synka Łukasza - z błaganiem, aby 
matka i siostra koniecznie starały się o przekazanie im dziecka. Kolejny list z 
wyrazami ulgi i radości, gdy mały przywieziony został do Krakowa i oddany 
rodzinie. Zawiadomienie o egzekucji; parę drobiazgów osobistych... - I te spinki 
do włosów, o których mówiłaś - przypomina Renata. - Tak. Siostra Olgi 
powiedziała mi, że matka po tym nieszczęściu już właściwie nigdy się nie 
podźwignęła. Jedyną pociechą dla nich obu było dziecko. - Niemcy byliby je 
wykończyli? - Może tak. A może zabraliby je do sierocińca na wychowanie i na 
zniemczenie, bo takie przypadki też się zdarzały. - Jakim cudem zgodzili się 
oddać dziecko? - Matka i siostra poruszyły niebo i ziemię, żeby to załatwić. 
Chyba zdarzyło się szczęście w tym nieszczęściu, że Olga urodziła małego w 
więzieniu wiedeńskim. Choć Austria oficjalnie wtedy ni istniała, bo zagarnął ją 
Hitler, jednak między Krakowem a Wiedniem zostały pewne powiązania jeszcze z 
dawnych czasów, sprzed pierwszej wojny światowej, i dawne znajomości między 
ludźmi. Matka i siostra Olgi trafiły - nie pamiętam już jak i przez kogo - do 
pewnego austriackiego, wtedy niemieckiego, obywatela, Polaka z pochodzenia, 
który od wielu lat mieszkał w Wiedniu. On zrobił najwięcej, żeby uratować 
dziecko. Udało się zdobyć oficajne zezwolenie na przekazanie małego rodzinie. 
Przywiozła go niemiecka pielęgniarka. - A Olga? - głos Renaty drgnął. - Czy nie 
można jej było uratować? - Z nią sprawa okazała się przgrana. Tak jak ci 
mówiłam: pomoc jeńcom, czyli wrogom, Niemcy uważali za najwyższą zdradę. Adwokat 
niemiecki, który pełnił rolę obrońcy z urzędu - bo hitlerowcy tworzyli pozory, 
że to normalny proces sądowy z przestrzeganiem prawa - w imieniu rodziny 
wystosował prośbę do Hitlera, żeby okazał łaskę wobec kobiety młodej i 
oczekującej dziecka. - I co? - Hitler odmówił. Wyrok wykonano. Zapadła cisza. - 
Brr! - wzdrygnęła się po chwili Renata, jakby nią wstrząsnął magły dreszcz. - 
Wracamy? - spojrzała pytająco na matkę. Kiedy ścieżka stała się nieco szersza, 
wsunęła rękę pod ramię Marii gestem, jakiego tak od dawna u córki nie spotkała. 
Kolację zjadły prawie w milczeniu, z rzadka wymieniając jakieś obojętne słowa. 
Przy sąsiednim stoliku para młodych ludzi rozmawiała o modnym filmie, który miał 
być wyświetlany wieczorem w pobliskim kinie pod gołym niebem. Renata nadstawiła 
uszu. - "Ostatnie tango w Paryżu"? Nie było tego u nas! Pójdziemy, dobrze? - 
Idź, jeśli chcesz koniecznie. Ja nie mam jakoś ochoty. - Nie masz ochoty na 
"Ostatnie tango"?! Podobno to bomba! - Wyobraź sobie, że mnie to nie ciągnie. 
Wolę sobie poczytać. Idź sama. Tylko wróć potem zaraz. Musimy się dziś wyspać, 
bo potem trzeba będzie wstać wcześnie przed tym Hvarem. Siedzi na balkonie 
odłożywszy książkę. Patrzy na morze, coraz ciemniejsze w miarę jak gęstnieje 
mrok, i na pobliskie zielone pnącza. Pomiędzy liśćmi rozchylają się kielichy 
kwiatów, które otwiera zmierzch. Patrzy i dziwi się mimo woli samej sobie. 
Wycieczki w przeszłość, przed którymi początkowo tak bardzo się wzbraniała, 
coraz bardziej ją pociągają. Zdumiewające: w krótkim czasie można przeżywać 
wydarzenia miesięcy, a nawet lat! Poszukiwanie utraconego czasu tak jak w 
słynnej powieści Prosuta? Chyba tak. Ale czy ten czas był naprawdę stracony? 
Kiedyś uciekała od wspomnień. Unikała ich - bowiem każde zdawało się być solą 
sypaną na nie zabliźnioną ranę. Teraz okazuje się, że można - myśląc o tym, co 
było - powracać do przeszłości. Czy prawdą jest więc powiedzenie, nieraz 
powtarzane przez mądrych, starych ludzi: czas kaleczy, czas leczy?... Pewnego 
dnia - w trzy, może w cztery miesiące od rozpoczęcia przez Marię pracy w "Głosie 
Młodych", gdy już mieszkała w kawalerce na ulicy Odolańskiej, wezwał ją Wiktor 
Dalewicz. Raz jeszcze zapytał, jak długo była w partyznantce jugosłowia,skiej. 
Potem zaproponował, aby wzięła udział w zebraniu organizacji partyjnej przy 
zarządzie głównym i podzieliła się z obecnymi chociażby częścią wspomnień z 
tego, co przeżyła w Jugosławii podczas wojny. W pierwszym odruchu chciała 
odmówić. Wspomnienia jugosłowiańskie to była przecież zarazem pamięć Sławka. 
Każda myśl o nim wciąż jeszcze sprawiała ból. Dalewicz odgadł jej rozterkę. - 
Wiem, że to może być dla ciebie przykre. Ale... Sama rozumiesz, że nie mamy zbyt 
wiele wiadomości o tym, co się wtedy działo w Jugosławii. - Ja byłam dość którko 
w lesie - odparła Maria z wahaniem. - Inni Polacy, którzy poszli do tamtejszej 
partyzantki, mogliby więcej o tym opowiedzieć. - Owszem. Ale tu w Zetgie nie 
mamy nikogo takiego. I wcale nie chodzi o jakiś referat z analizą aytuacji, 
tylko po prostu o własne, osobiste wspomnienia. Na przykład to, co mówiłaś za 
pierwszym razem o szpitalach i o służbie zdrowia na terenach wyzwolonych, 
okazało się bardzo ciekawe. - Tak krótko tam byłam! - westchnęła Maria. - Ale 
byłaś. Możesz opowiedzieć, co widziałaś. Innych takich świadków na razie nie 
mamy. A ludzie o tym chcą wiedzieć. Na zebraniu będzie zresztą aktyw z 
niektórych województw. Sama się przekonasz, że dla tych towarzyszy taka 
bezpoMrednia relacja wiele znaczy. - Nie jestem członkiem partii. Dalewicz 
uśmiechnął się po swojemu, kącikami ust. - Chyba to tylko kwestia czasu. Prawda, 
Marysiu? Sam gotów jestem dać ci rekomendację. A mówić o Jugosławii możesz jako 
bezpartyjna. Nie ma przeszkód... Początkowo zabrakło jej odwagi. Widziała przed 
sobą mnóstwo twarzy, wśród nich zaledwie parę znajomych. "Lena" nie mogła dodać 
jej otuchy, siedziała bowiem za stołem w prezydium. Z pierwszego rzędu 
zachęcająco uśmiechnął się Robert, naczelny redaktor "Głosu Młodych". Maria 
zaczerpnęła tchu - i usłyszała własny głos, początkowo niepewny, załamujący się 
co chwila. Onieśmielenie stopniowo mijało. Magia przeszłości zaczęła działać. 
Jak gdyby rozsunęły się ściany niewielkiej, zatłoczonej sali, w której mimo 
otwartych okien gęstniał dym papierosów. Patrząc przed siebie, Maria widziała 
to, o czym chciała opowiedzieć obecnym: szpital zagrzebski, skatowaną, 
nieprzytomną Marię na noszach, Annę - niemłodą łączniczkę. Przeżywała na nowo 
wykradanie lekarstw z szafy pilnowanej przez niemiecką zakonnicę. Potem chwilę 
odejścia na zawsze z domu teściów, wędrówkę do lasu, pierwsze spotkanie z 
partyzantami, którzy na czapkach mieli czerwone gwiazdy. Pospieszny marsz na 
bezpieczniejsze tereny, dramatyczna przeprawa przez rzekę... W drugim rzędzie, z 
Robertem siedział barczysty blondyn, który bardzo uważnie słuchał relacji Marii. 
Słuchali zresztą wszyscy. Na sali była cisza jak makiem zasiał. Ale ten 
nieznajomy zdawał się wprost chłonąć każde słowo. Maria nie wiedziała, jak 
zakończyć opowieść. Znowu głos jął odmawiać jej posłuszeństwa. - Musiałam odejść 
z lasu, choć nie chciałam. W partyzantce został mój mąż, jego bracia. I wielu 
przyjaciół. Potem wpadłam w ręce Niemców... W więzieniu belgradzkim siedziałam z 
Polką. Z młodą harcerką, którą, skazano na śmierć... ścięto, kiedy urodziła 
dziecko. Urwała, nie mogąc wymówić ani słowa więcej. Na sali zapadła głęboka 
cisza. Potem ktoś zaklaskał - i nagle ze wszystkich stron odezwały się brawa. 
"Lena" pospieszyła zza stołu prezydialnego ku Marii i objęła ją ramieniem. - No, 
już dobrze, Maryś - powtarzała. - Uspokój się! Świetnie to wypadło, doskonale! 
Zarządzono przerwę. Ktoś przyniósł Marii szklankę wody. Wypiła ją duszkiem - i 
zauważyła, że tuż obok stoi ów blondyn z drugiego rzędu, który tak uważnie 
słuchał jej wystąpienia. - To było znakomite, towarzyszko - rzekł z uśmiechem. - 
My się jeszcze nie znamy - mocno uścisnął jej dłoń. - Ale ja o was dużo 
słyszałem! Wokół Marii zrobiło się tłoczno i gwarno. Jedni z obecnych chcieli 
wyrazić jej uznanie. Inni pytali o dodatkowe szczegóły. Barczysty blondyn 
rozmawiał tymczasem z "Leną". Potem zaraz z nią podszedł znowu do Marii. - 
Gratuluję raz jeszcze! Słuchałem, jakbym sam to wszystko przeżywał. - Zygmunt, 
chodź na chwilę! - odwołał go jeden z obecnych. Maria spojrzała pytająco na 
"Lenę": - Kto to jest? - Nie znasz go? Aha, prawda, że on teraz dużo siedział w 
terenie. To Zygmunt Maciejczyk - kierownik naszego wydziału młodzieży wiejskiej. 
Nowy znajomy wrócił do nich. - Pójdziemy gdzieś na kolację po zebraniu? - 
spytał, kierując te słowa do "Leny" i Marii. - Dziękuję, Zygmunt. Ja nie mogę - 
wymówiła się "Lena". - Będzie późno, a mam referat do napisania na szkolenie. 
Ledwie go zaczęłam. - Robota nie zając! Nie ucieknie. - Ale na mnie w domu 
czekają. Innym razem pójdę chętnie. A ty, Maryś? Nie jesteś zanadto zmęczona? - 
Jestem - przyznała. Dokuczał jej ból głowy. Odstręczała myśl o znalezieniu się w 
gwarnym lokalu, pełnym natrętnych świateł i hałaśliwej muzyki. - Też wolałabym 
nie dziś. Trochę marnie się czuję. - Rozumiem. W takim razie odprowadzę was do 
domu - zaofiarował się Maciejszak. Po "Lenę" podjechał samochód. - Podwieźć cię? 
- Nie, dziękuję. Przejdę się trochę, żeby odetchnąć po tym dymie. - Dobrze, 
Maryś. Ja muszę jechać. Zostawiam cię pod dobrą opieką. Cześć, do jutra. Podczas 
pierwszej przechadzki z Alej Ujazdowskich na Mokotów Maria usłyszała całą serię 
dalszych komplementów. Nowy znajomy wypytywał o szczegóły dotyczące 
jugosłowiańskiej partyzantki. Gdy jednak Maria powiedziała mu otwarcie, że 
wspomnienia związane z tym okresem życia są dla niej bardzo boelsne - 
natychmiast zaczął przepraszać ją za niedyskrecę i zmienił temat. Chciał 
wiedzieć, czy jest zadowolona z pracy w "Głosie Młodych", jak urządziła się w 
Warszawie? Może ma tutaj jakichś bliskich krewnych? Czy w Jugosławii pozostał 
ktoś z rodziny męża? A jakich wrażeń dostarczyła jej Szwecja? - Kawał świata 
koleżanka zdążyła zobaczyć. Ja jeszcze nosa nie wychyliłem poza kraj. Ale mamy 
przecież teraz tyle roboty! Spotkała go nazajutrz w sekretariacie redakcji. 
Naczelny gestykulując żywo powtarzał, że nie przyjmuje żadnych wymówek i musi 
mieć artykuł o sytuacji wśród młodych osadników na ziemi koszalińskiej, gdzie 
niedawno przebywał towarzysz Mikołajczyk. - Co to znaczy: nie potrafisz napisać? 
Wielka filozofia! Chcieć, to móc! Kto nam to napisze jak nie ty? Siedziałeś tam 
przeszło miesiąc! Maria miała jakąś sprawę do szefa. Na razie jednak wycofała 
się i wróciła do pracy. Pisanie na maszynie szło jej jeszcze nieporadnie. 
Wytrwale stukała jednak w klawisze przepisując własny tekst. Maszynistka była 
bowiem w redakcji tylko jedna i pracowała nienadzwyczajnie. Zygmunt odszukał ją 
niebawem. - Ma do was prośbę, koleżanko Marysiu - rzekł od razu. Wydawał się być 
nieco zażenowany. - Słucham? - No, może nie tutaj. Chodźmy do stołówki! Już dają 
obiad. Powiem wam, o co chodzi. Między gęstą zupą a unrrowskim ryżem z mielonką 
wyłożył jej własne wątpliwości: - Robert, naczelny, upiera się, żeby wydusić ze 
mnie artykuł dla "Głosu". A ja jestem przecież działaczem, aktywistą, a nie 
żadnym dziennikarzem. Coś tam wypocę, ale jakie to będzie? Więc bardzo bym was 
poprosił, koleżanko Marysiu, o przejrzenie, czy tam nie zrobię za dużo byków, 
czy wszystko jest jak należy - i o poprawienie, jak będzie trzeba. ...I tak to 
się zaczęło. Widywali się prawie co dzień. Życzliwy, opiekuńczy, zaradny, 
przychodził nieraz Marii z pomocą w uciążliwych drobiazgach życia powszedniego. 
Trzeba było wbić gwódź w ścianę pokoju, wywiercić dziurę, aby umocować karnisz 
do firanki, naprawić zepsuty kontakt - Zygmunt robił to natychmiast. Mieszkał 
zresztą niedaleko, na ulicy Kazimierzowskiej, wraz z kolegą, który równie często 
wyjeżdżał w teren. Stawał się Marii pomocny w charakterze przysłowiowej męskiej 
ręki. Chętnie wypijał u niej herbatę. Rozmawiał i słuchał. Ona traktowała 
wyraźne zainteresowanie z jego strony jako zwykłą znajomość. Maciejczyk 
powiedział jej, że ma rodziców i żonę w jednym z powiatowych miast na Mazowszu. 
Mimochodem wyjaśnił innego dnia, że poróżnił się zarówno z rodzicami, jai i z 
żoną na tle politycznych nieporozumień - i nadal nie znajduje z nimi wspólnego 
języka. - Dla nich i dla niej jestem zanadto czerwony, Marysiu - mówił 
półżartem. W drugim lub trzecim dniu znajomości przeszli nna ty. - Członek 
partii, Zetwuemu to w takim domu jak mój tyle, co bolszewik z nożem w zębach. 
Wyobraź sobie, że proboszcz mnie wyklął z ambony! - Wszystko razem przykre - 
westchnęła Maria, przypominając sobie własny spór z siostrą. - Przykre, ale co 
robić? Inaczej myślę niż oni. Mam inne cele przed sobą, tak jak my wszyscy! Czy 
znalazłaby wspólny język z rodzicami, gdyby żyli? - zastanawiała się wtedy. 
Zwłaszcza z ojcem. Był zawsze liberalny, nawet wolnomyślny. I tym różnił się od 
wielu członków krakowskiej profesury, przeważnie bardziej konserwatywnej. Czy 
akceptowałby to, co teraz myślę, to, co robię? Zośka pozostaje mocno krytyczna 
wobec nowego ustroju. Zarazem ma męża - oficera armii, która przyszła ze 
Wschodu. I to też nie wszystkim się podoba. Powikłane są nasze polskie sprawy! - 
stwierdzała nie po raz pierwszy z głębokim westchnieniem, pochylając się nad 
stołem pełnym papierosów. Pracy miała dużo, coraz więcej - i była z tego rada. W 
redakcji wszyscy pracownicy przywykli już do prawie stałej obecności Zygmunta w 
pobliżu Marii. Gdzie tylko pojawiła się ona, prawie zawsze natychmiast był on. 
Raz i drugi usłyszała na ten temat komentarze, bardziej zresztą dobroduszne niż 
kąśliwe. Pierwszy puściła mimo uszu. Niebawem jedna z koleżanek powiedziała w 
przelocie? - Zaczarowałaś chyba, Marysiu, Zygmunta! Chodzi wciąż za tobą jak 
cień. To wystarczyło, żeby Maria zaczęła go unikać. Tym bardziej że po kilku 
dniach znalazła się sam na sam z Pauliną, która popatrzyła na przyjaciółkę 
uważnie, z troską w oczach. - Nie bierz mi za złe, Maryś, że ja tak wprost... 
Powiedz mi, znamy się przecież już dawno, czy coś cię łączy z Zygmuntem? - Nic a 
nic - odparła Maria. Była zła na samą siebie czując, że się rumieni. - Jesteście 
oboje dorośli i to wasze sprawy. Nie wtrącałabym się do tego. Tylko że... - Że 
on jest żonaty, chciałaś powiedzieć? - No właśnie. - Bądź spokojna. Nie 
zamierzam rozbijać jego małżeństwa. W ogóle ani mi w głowie amory i mariaże. - 
Nie obrażaj się, Maryś! Przecież kto jak kto, ale na pewno ja życzę ci jak 
najlepiej. - Ależ ja się wcale nie obrażam. Tylko przykro mi - bo ja się mu 
wcale nie narzucam. Parę razy pomógł mi w jakichś domowych sprawach, zresztą z 
własnej inicjatywy. Ja go o to nie prosiłam. Wiem, że on wciąż... Mógłby dać mi 
spokój, właśnie ze względu na to, że ma żonę. - Nie w tym rzecz. Wiem dobrze 
jaka ty jesteś. Jego małżeństwo, o ile słyszałam, podobno rzeczywiście się nie 
udało. Takich małżeństw zresztą jest sporo, a będzie ich na pewno jeszcze 
więcej. - Dlaczego tak sądzisz? - Bo widzę, co się święci. Ludzie na gwałt 
odbudowują swoje życie osobiste albo chcą je odbudować jak najprędzej. I 
pobierają się łapu_capu, zanim jedno zdąży naprawdę poznać drugie. Nie brakuje 
więc pomyłek. I to jeszcze w społeczeństwie tak skłóconym jak nasze, gdzie 
często rodzice różnią się w poglądach od dzieci. Albo jeden brat jest po tej 
stronie barykady, drugi po innej. - Podobno tak jest właśnie u niego. Tylko że 
wcale dlatego nie zamierzam... - Wiem - przerwała "Lena". - Wiem. Nie gniewaj 
się, że o tym mówię. - Ja przecież... - I jeszcze jedno chciałabym ci otwarcie 
powiedzieć. Z tego, co mi opowiadałaś o sobie i o twoim Sławku, widać, że 
przeżyłaś bardzo piękną, prawdziwą wielką miłość. Trudno ci będzie po niej 
znaleźć inne uczucie... No, jakby to powiedzieć? O podobnej temperaturze. 
Powiedziałam ci już: to są twoje sprawy. Wasze sprawy. Jesteście dorośli. Nikt 
od ciebie nie wymaga ani nie oczekuje, żebyś przez całe życie była wdową, nawet 
po bohaterze. Ale zrozum: jesteś mi bardzo bliska. Wiem, co przeszłaś. I 
naprawdę bardzo chciałabym, zależy mi na tym, żebyś się nie rozczarowała, nie 
zawiodła... Te słowa wzruszyły Marię. - Dziękuję ci - rzekła miękko, patrząc 
prosto w oczy przyjaciółce. - Postaram się... postaram się nie zrobić jakiegoś 
głupstwa. Unikała nadal starannie Zygmunta przez kilka następnych dni. Aż 
wreszcie nastąpiło spotkanie obok domu, w którym mieszkała. Czekał na nią 
spacerując przed bramą. - Marychna, można do ciebie na chwilę? Patrzył na nią 
czule, prawie błagalnie. Obok przeszła sąsiadka z niższego piętra, mierząc ich 
oboje zaciekawionym wzrokiem. Maria zagryzła wargi. Trudno - powiedziała w 
duchu. - Nie będę przecież robić sceny na ulicy. - Wejdź, proszę - odparła 
sucho. - Napijesz się herbaty? - spytała, gdy oboje znaleźli się w maleńkim 
przedpokoju. - Daj spokój z herbatą, Marychna! - chwycił w swoje dłonie obie jej 
ręce. - Powiedz, co takiego zrobiłem? Dlaczego jesteś dla mnie taka... no, taka 
niełaskawa, taka niedobra? - Niedobra? Przesadzasz. Po prostu nie chcę, żeby mi 
ludzie dokuczali z twojego powodu. - Wierzysz w jakieś głupie plotki? Marychna! 
Przecież ja naprawdę... źrzerwała mu stanowczym gestem. - Jesteś żonaty. Masz 
obowiązki rodzinne. Po co więc stwarzać pozory, że... Puścił jej ręce i sięgnął 
po papierosa. - Można zapalić? Skinęła głową pozwalająco. - Mówiłem ci już i 
powtarzam raz jeszcze: moje małżeństwo było pomyłką. Z rozwodem teraz nie będzie 
żadnych trudności. Moja żona może sobie ułożyć życie tak, jak chce. Dzieci nie 
mamy. Trudno, żebym przez całe życie pokutował za... no, jeden głupi krok. 
Marychna, przecież ja cię kocham! Byłabyś chyba ślepa, gdybyś tego nie widziała. 
Nie ma dla mnie na świecie innej kobiety oprócz ciebie. Tylko ty!... Próbował ją 
objąć. Maria wysunęła się z jego ramion. - Marychna! - Nie mówmy o tym - rzekła 
cicho, patrząc w okno, za którym szarzał zmierzch. - Dlaczego? Zwlekała z 
odpowiedzią. - Dlaczego? - napastował. - Bo za mocne jest we mnie wszystko to, 
co przeżyłam - odparła wreszcie. - Za trudno mi... nie mogę zapomnieć. Przez 
całą jesień trwał ów, jak Maria po latach myślała z ironicznym uśmiechem, pożal 
się, Boże, nie spełniony romans. Zygmunt nie dawał za wygraną. Zabiegał o nią 
niestrudzenie. Był czuły i opiekuńczy. Powtarzał, że ją kocha. Musiał widocznie 
mówić o tym szerzej, zapewniając równocześnie o swej gotowości do rozwodu i 
powtórnego ożenku, gdyż zaprzestano wobec nich obojga wszelkich aluzji. 
Otoczenie traktowało ich jako parę, której związek nie został wprawdzie 
formalnie potwierdzony w urzędzie, lecz istniał faktycznie.Tymczasem tak na 
razie nie było. W zimie Maria otrzymała dłuższy urlop, którego konieczność 
potwierdziło świadectwo lekarskie. Pierwsze święta ożego Narodzenia po powrocie 
do ojczyzny spędziła u siostry w Krakowie. Potem prosto od Gostowskich wyjechała 
do sanatorium w Zakopanem. Tu przychodziły listy od Zygmunta, który zjawił się 
pod koniec pobytu Marii, aby pomóc jej w podróży do Warszawy. Wrócili razem. 
Zapewniał ją nadal o swoich uczuciach. I pytał teraz już otwarcie: - Dlaczego 
nie chcesz?... Kropla drąży skałę. Właściwie dlaczego nie? - pytała Maria samą 
siebie. Wspomnienia miłosnych uniesień przeżywanych ze Sławkiem wciąż były żywe, 
ale czas robił swoje. Pierwsze wielkie spełnione uczucie odchodziło w 
przeszłość. - Nikt od ciebie nie chce, żebyś na resztę życia w twoim wieku była 
wdową po bohaterze - powiedziała niedawno "Lena". Więc dlaczego właściwie 
odmawiać jemu i sobie tego, czego on pragnie, z czym zaś ona zaczynała się po 
trosze godzić? Czy go wtedy kochałam? - pyta samą siebie po latach, obracając 
machinalnie w palcach drobne, połyskliwe muszle, przyniesione przez Renatę z 
plaży. - Na pewno nie. I wiedziałam o tym. Inaczej, jakże inaczej było ze 
Sławkiem! Ale Sławka nie ma. Nie ma i już nie będzie. Polubiłam Zygmunta. Jeśli 
ktoś wytrwale, dzień po dniu przez dłuższy czas zapewnia kobietę o miłości, 
jeśli jest dla niej serdeczny, czuły, opiekuńczy, dlaczego się sprzeciwiać? Być 
może wielką miłość spotyka się w życiu tylko raz. Jeśli zły los odebrał 
przedmiot tej miłości, czy mam przez całe życie być sama? A Zośka? Wyszła 
powtórnie za mąż i jest jej z tym dobrze. Jeśli nie miłość, to przywiązanie... 
Podobno wiele małżeństw zespala ono mocniej niż jakiekolwiek szalone porywy. 
Przywiązanie i zmysły, które dawały znać o sobie. I coraz częściej nawidzała ją 
myśl o dziecku, pragnienie posiadania domu, w którym czeka ktoś bliski. Na 
przedwiośniu wezwał ją kierownik wydziału zagranicznego, Kazimierz Doroba. - 
Idziemy do "Leny" - zagaił bez dłuższych wstępów. - Pogadamy w trójkę. Nie 
chciał na razie mówić, o co chodzi. Maria była zdziwiona: skąd taka tajemnica? - 
Słuchaj, Maryś, wysyłamy niedługo delegację do Jugosławii - oznajmiła Paulina. - 
Na zaproszenie tamtejszej Omladiny. Chcemy, żebyś weszła w skład tej delegacji. 
Pojedzie pięć lub sześć osób. Maria poczuła, że nagle brak jej tchu. Dotychczas 
nie myślała o takie podróży. Wyjazdów zagranicznych było wtedy niewiele. - Do 
Jugosławii?! - Tak. Rozmawialiśmy o tym na prezydium - potwierdził Doroba. - 
Wszyscy uważają, że powinnaś należeć do tej delegacji. Znasz Jugosławię. Brałaś 
udział w tamtejszej konspiracji i walce. Na pewno spotkasz dawnych towarzyszy. 
Trudno o lepszyego kandydata! Wzrok Marii skrzyżował się ze spojrzeniem Pauliny. 
Jej uśmiech był pełen zachęty. - Zgódź się, kochana! Możesz mieć oczywiście 
jakieś opory... - Opory? - zdziwił się Doroba. - Wiesz, Kazik, co Maria tam 
przeżyła: więzienie, śmierć męża. Wszystko to jeszcze w niej nie ostygło. Ale 
trzeba, żebyś tam pojechała. Maria zaczęła przygotowywać się do podróży, o 
której myślała początkowo z resztkami wewnętrznego sprzeciwu, potem zaś z 
narastającą aprobatą. Otrzymywała od czasu do czasu listy z Jugosławii - z 
Belgradu i Zagrzebia. Pisała do niej Desanka i bracia Sławka. Dała im niebawem 
znać, że przyjedzie do Jugosławii z delegacją Związku Walki Młodych. 
Niezadowolony z tej podróży był tylko Zygmunt. Powiedział to otwarcie. - 
Dlaczego? - spytała. - Chodzi ci o to, że spotkam przeszłość? - Nie. Ja nie 
jestem zazdrosny o przeszłość. To byłoby głupie - przecież cię wtedy nie znałem. 
Tylko boję się, że ta przeszłość w tobie przeważy i że tam zostaniesz. - Co ty! 
- żachnęła się Maria. - Na pewno nie zostanę. Przecież gdybym chciała, mogłabym 
tam pojechać od razu prosto ze Szwecji. A tymczasem wtedy jednak wróciłam tutaj. 
- Marychna! - Zygmunt zajrzał jej w oczy. - Ja tak czekam wciąż na ciebie! 
Musisz być moja... Przyzreknij mi, że wrócisz stamtąd! - Bądź spokojny. Wrócę na 
pewno. - I przyrzeknij mi to, o co tak cię proszę! Dlaczego męczysz mnie... i 
siebie! Położyła mu dłoń na ramieniu. - Pozwól, Zygmunt, niech najpierw tam 
pojadę. raz jeszcze spojrzę na to, czym wtedy żyłam. Może rozliczę się jakoś z 
przeszłości i dojdę z samą sobą do ładu? A potem - zobaczymy. Podniósł do ust 
jej rękę. - Będę czekał na ciebie... Niewiele pamięta obecnie z tej powojennej 
jugosłowiańskiej podróży. Delegacja składała się chyba z sześciu osób, a może z 
pięciu? Miała również jechać do Belgradu Paulina, i to Marię bardzo cieszyło. 
Chciała koniecznie zaznajomić obozową przyjaciółkę z rodziną Sławka. Lecz 
wynikła przeszkoda. Jaka? Ani rusz nie mogła sobie teraz przypomnieć. Zamiast 
"Leny" pojechał kto inny. Pierwszy raz w życiu leciała samolotem. Podróż była 
nużąca, długa, całodzienna, z parogodzinnym międzylądowaniem - chyba w 
Budapeszcie? Zapamiętała ucisk w uszach, dławienie w gardle, lekkie mdłości. Ale 
to wszystko - zmęczenie, upał, wysiłek - minęło bez śladu, gdy koła samolotu 
dotknęły nawierzchni belgradzkiego lotniska. I wszystko stało się nieważne wobec 
gromady oczekujących młodych ludzi, wobec burzliwej radości, za jaką witano 
Polaków, wobec powiewających flag, uniesionych dłoni, okrzyków "Zdravo!" Kiedy 
szli wśród szpaleru oczekujących i powitalnej wrzawy, ktoś zastąpił jej drogę. 
Szaleńcze złudzenie: Sławek?! Taki podobny! - Poznajesz mnie, Marijka?! - Ivo, 
starszy brat Sławka, wziął ją w ramiona. - Jesteś nareszcie.! Ten poważny, 
małomówny mężczyzna, przed którym czuła dawniej respekt nie mniejszy niż przed 
teściem, był teraz wzruszony tak jak ona. Nie zmrużyła tej nocy oka w hotelu 
przez długie godziny. Zasnęła dopiero nad ranem. A jednak nie czuła zmęczenia, 
podniecona i przejęta świadomością: Jestem znowu w Jugosławii! Kazimierz Doroba 
był przewodniczącym polskiej delegacji. Maria od pierwszego dnia stała się jego 
prawą ręką. (Czyż mogła przewidzieć, jak bardzo to się później przeciw niej 
obróci?...). Jedyna bowiem z całej szóstki przybyłych Polaków znała Jugosławię, 
jej ludzi - i swobodnie się z nimi porozumiewała. Ją również znano. Nawet się 
nie spodziewała, że tyle osób ją pamięta. Na każdym prawie spotkaniu ktoś rzucał 
się jej na szyję z okrzykiem: - Marijka! Nasza Marijka!... Były napierw 
oficjalne rozmowy i uroczyste przyjęcia, spotkania nieoficjalne, bardzo 
serdeczne. Potem nastąpiły wyjazdy w teren. Zwiedzanie Omladinskiej Prugi, 
słynnej drogi - przy jej budowie pracowały młodzieżowe brygady różnych 
narodowości, wśród nich również Polacy. Transparenty, powiewające flagi - obok 
jugosłowiańskich - polskie. Hasła: "My budujemy Drogę - Droga kształtuje nas". 
Piosenki, na przemina polskie i jugosłowiańskie. Wśród nich również te pamiętne 
z lat walki, śpiewane niegdyś przy partyzanckich ogniskach. Cała delegacja 
uroczyście składała wieńce przed pomnikami poległych. Maria ze ściśniętym sercem 
rozpamiętywała niedawną odpowiedź, jaką Ivo dał na jej pytanie: - Nie, nie ma 
grobu Sławka. Jest wspólna mogiła w tym miejscu, gdzie rozegrała się bitwa: 
gdzie zginął razem z transportem rannych, których usiłowano ewakuować z 
zagrożonego polowego szpitala. Kiedyś tam cię zawiozę. Teraz jesteś członkiem 
delegacji. Macie program bardzo obfity, nie starczy czasu. Jeśli chcesz, 
pojedziemy na mogiłę Vesny - tu w Belgradzie... Oczywiście chciała. Ivo zawiózł 
ją na cmentarz i po drodze objaśnił: - Vesna, jak wiesz, zginęła w samym 
mieście. Niemcy zastrzelili ją. gdy próbowała im uciec. Miała przy sobie spory 
ładunek ulotek i prasy podziemnej. Rodzice jej męża wydostali ciało i pochowali. 
Sławka nie zanleziono. Tylko... Urwał w pół słowa. Samochód bowiem w tej właśnie 
chwili zatrzymał się u bramy cmentarnej. Niebawem stanęli oboje przed ciemną 
marmurową płytą, na której Maria położyła wiązankę róż. W milczeniu wspominała 
wesołą, żywą jak iskierka dziewczynę o smagłej cerze, długich czarnych włosach i 
ciemnych oczach - tak bardzo podobnych do oczu Sławka. Wszystko to, co w jej, 
Marii, życiu, przepłynęło potokiem burzliwych zdarzeń, rozpoczęło się przecież 
od listownej przyjaźni dwóch naiwnych dziewcząt, nie wiedzących nic jeszcze o 
życiu. Od korespondencji między Zagrzebiem a Krakowem, między Vesną Dravcić a 
Maryjką Zamieńską. Czy mogła przypuszczać, wysyłając przed laty pierwszy list do 
nieznajomej jugosłowiańskiej dziewczyny, której adres otrzymała od brata, że ten 
list zmieni całe jej życie?... Kiedy wracali z cmentarza, spytała, czy próbowano 
znaleźć ciało Sławka? - Tak, ale sama rozumiesz: tam była bitwa - odparł Ivo. - 
A właściwie masakra rannych. I tych, którzy usiłowali ich ratować... - Urwał, 
patrząc na jej pobladłą twarz. - Lepiej dajmy temu spokój, Marijka. Losu nie 
odmienisz. Po wojnie przeprowadzono ekshumację, która nic właściwie nia dała. 
Niewielu poległych zidentyfikowano. Ciała były nie do rozpoznania. Znaleziono 
zegarek Sławka. To jedyna rzecz, jaka z tych czasów po nymi została. - Zegarek? 
- powtórzyła Maria jak echo. Przypomniała sobie wodoszczelny zegarek, z którym 
Sławek się nie rozstawał. Miał go w partyznantce. Na ten zegarek spojrzał, gdy 
widzieli się po raz ostatni. - Taki zegarek dostał każdy z nas od rodziców po 
maturze - ciągnął Ivo. - Z wyrŃgrawerowanym monogramem na pamiątkę. Człowieka 
dawno nie ma, a ten drobiazg przetrwał! Nie chodzi, zresztą nie dawaliśmy go do 
naprawy - ale jest. Jeśli chcesz, damy ci go na pamiątkę. Ten właśnie zegarek, 
uszkodzony i martwy, leży w skórzanym woreczku na dnie głębokiej szuflady 
warszawskiego biurka obok innych jugosłowiańskich pamiątek. Obok białoróżowych 
korali i bransolety ze srebrnego filigranu. Z mieszkania teściów, gdzie Maria 
zostawiła wszystkie swoje rzeczy osobiste przed odejściem do lasu, te przedmioty 
trafiły do rąk Desanki. Bratowa przechowała je i wręczyła Marii, gdy spotkały 
się obydwie w Zagrzebiu. Wszyscy byli dla niej bardzo serdeczni: Ivo i Desanka, 
Duszan, którego nazywała jak dawniej Duszek, i jego młoda żona, Eliza. A także 
inni dalsi krewni zagrzebscy i belgradzcy. Przypomniała sobie grypsy otrzymywane 
w więzieniu, listy i paczki docierające za druty Ravensbr"uck. Śmierć Sławka 
sprawiła, że przyjazd na stałe do Jugosławii po wojnie nie miałby sensu - i 
Maria raz jeszcze stwierdzała, że jej decyzja powrotu do Polski była słuszna. - 
Rozumiem, Marijka, że teraz wolisz być tam - powiedział Ivo, gdy o tym 
rozmawiali. - Ale należysz do naszej rodziny i my o tym pamiętamy. Wiemy, że w 
Polsce jest bardzo ciężko: Warszawa w ruinach, kraj zniszczony podobno jeszcze 
bardziej niż u nas. Masz na miejscu tylko siostrę. Twój brat chyba zostanie na 
stałe w Anglii - tak pisał do Duszana. Nas tutaj jest większa gromada. Jeśli ci 
będzie czekolowiek trzeba, daj znać. Pisz bez żadnego skrępowania. Pomożemy ci, 
w czym tylko się da - i zawsze możesz na nas liczyć. Obok pamiątek sprzed wojny 
na dnie szuflady warszawskiego biurka spoczywa jeszcze jedna pamiątka wojenna: 
order. Wysokie jugosłowiańskie odznaczenie wojskowe, przyznawane bojownikom za 
wolność tego kraju, czekało na Marię Dravcić od dawna. Udekorowano ją tym 
orderem bardzo uroczyście, w obecności całej polskiej delegacji. Odświętny 
wygląd sali, flagi narodowe, nastrój pełen powagi i skupienia. Jak nazywał się 
generał, który ów order jej przypinał? Nie mogła sobie przypomnieć. jakaś wysoka 
osobistość wojskowa z kręgu ludzi najbliższych marszałkowi Tito. Ambasador 
polski, obecny przy tym akcie, gratulował jej jako pierwszy. Order ocalał, choć 
mogło stać się inaczej. Pamiętny dzień rewizji... Funkcjonariusze w cywilu 
wprawnie wygarniali wszystko, co dotyczyło Jugosławii: książki, prasę, broszury 
i materiały propagandowe przywiezione z owej powojennej podróży - ilustrowane 
albumy, zdjęcia, prywatne listy od rodziny i przyjaciół, nawet koperty ze 
znaczkami. Coś ją przedtem tknęło - złe przeczucia miała zresztą wtedy już od 
kilkunastu dni. Dlatego najważniejsze pamiątki wyjęła z szuflady i ukryła 
pomiędzy dwoma rzędami książek ciasno ustawionych na najwyższej półce regału tuż 
pod sufitem. Tam nie sięgnęli. Dlaczego? Nie wiedziała. Może zadowolił ich łatwy 
i obfity łup, który znaleźli na wierzchu? Przed odlotem polskiej delegacji 
Desanka, która przyjechała z Zagrzebia do Belgradu, aby raz jeszcze pożegnać 
bratową, zapytała: - Jak teraz chcesz ułożyć sobie życie, Marijka? Masz kogoś? - 
I tak, i nie - Maria zawahała się z odpowiedzią. - Widzisz, jest ktoś... Tylko 
że ja nie mogę zapomnieć Sławka. I wszystkiego co z nim przeżyłam. - Rozumiem. 
Ale życie jest życiem. A ty jesteś przecież jeszcze taka młoda! Jeśli nawet nie 
będzie ci tak jak ze Sławkiem, powinnaś mieć dom, męża, dzieci. Studia, praca 
zawodowa - to jedno. Każda z nas zwyczajnie po kobiecemu, po babsku pragnie 
trochę szczęścia. Żebyś tylko trafiła, Marijka, na dobrego człowieka! Bo chyba 
wszędzie ludzie tak się pozmieniali po tej wojnie! "Żebyś tylko trafiła na 
dobrego człowieka..." - Maria uśmiechała się potem nieraz gorzko na myśl o tej 
rozmowie. - Ach, Desanko, gdybyś wiedziała! Napisała do niej, gdy ślub z 
Zygmuntem miał być sprawą bliską. majaczyły jej teraz jeszcze w pamięci strzępy 
zdań z listu, w którym zwierzała się adresatce: "Mówiłaś mi, że powinnam 
odbudować własne życie. Długo mi się zdawało, że to niemożliwe. Że wszystko, co 
miało być dla mnie ważne i piękne, przeżyłam już ze Sławkiem. I chyba tak jest 
naprawdę. Nigdy nie zapomnę Sławka ani was wszystkich, ani mojej drugiej 
ojczyzny - Jugosławii nawet teraz, kiedy na nowo mam swój dom..." Odpowiedź 
przyszła po kilku miesiącach, kiedy runął ów dom. Dom, który jak się okazało, 
budowany był nna pisaku złudzeń. Wszelkie więzi pomiędzy Polską a Jugosławią 
były już wtedy zerwane. List od bratowej wydał się Marii bardzo oschły. Desanka 
życzyła jej wszystkiego najlepszego na nowej drodze życia. Słowa te zakrawały na 
nie zamierzoną ironię. List przyszedł przecież w dniach, kiedy Maria pozostała 
bardziej osamotniona niż przedtem - i bezbronna. Tylko ostatnie słowa brzmiały 
trochę cieplej: "Przeszłość?... Można o niej pamiętać, czasem lepiej zapomnieć. 
Różnie bywa. Nie ma na to przepisu ani reguły. Dla nas pozostaniesz zawsze 
Marijką, którą bardzo kochamy..." - Utrzymujecie kontakty z Jugosławią - raczej 
stwierdzał, niż pytał śledczy. Nie widziała rysów jego twarzy. Siedział bowiem w 
cieniu za biurkiem. Ostre światło lampy raziło jej wzrok. Mrużyła oczy, powieki 
piekły boleśnie. - Tam przecież mieszka moja rodzina! Najbliżsi krewni mojego 
męża. - Nie pytam was, kto tam mieszka. Utrzymujecie kontakty ze stronnikami 
reżimu Tito?... Ale to było dopiero później. W tych czasach, kiedy prawie każdy 
dzień przynosił kolejny cios lub kolejną klęskę. Na razie jest jeszcze wiosna 
roku tysiąc dziewięćset czterdziestego ósmego - wiosna, która do Jugosławii 
przychodzi znacznie wcześniej niż do Polski. Przemieszanie smutku wspomnień i 
radości spotkań z dawnymi przyjaciółmi. Duma i satysfakcja z otrzymanego 
odznaczenia, a zarazem żal na myśl o wszystkim, co być mogło, a co już nigdy się 
nie stanie. Poza oficalnym pobytem delegacji Maria pojechała sama, towarzyszył 
jej tylko wówczas jeden z pracowników zarządu głównego Omladiny - do 
Svetozareva, dawnego miasta Jagodina. Na próżno szukała śladów Olgi. Nie trafiła 
na nikogo, kto by ją pamiętał. Powrót do Warszawy. Wśród witających delegację na 
lotnisku - Zygmunt z bukietem kwiatów. Jego twarz tak rozjaśniła się na widok 
Marii, że sprawiło jej to przyjemność. Był zresztą wtedy bardzo taktowny. Nie 
narzucał jej się i nie żądał szybkich rozstrzygnięć. Wysłuchał realcji z 
podróży, obejrzał order, pogratulował Marii odznaczenia. Opowiedział o 
wszystkim, co działo się u niego w pracy podczas minionych dwóch tygodni. 
Zatroszczył się o to, czy nie jest głodna. Wykupił nawet przydziały żywnościowe 
i zadbał o to, by miała coś zjeść na kolację i na jutrzejsze śniadanie. 
Pożegnalny pocałunek poprzedziły serdeczne słowa: - Odpocznij, Marychna, idź 
wcześniej spać. Musisz ochłonąć. To przecież było dla ciebie duże przeżycie. Nie 
inaczej zachował się nazajutrz i przez kilka dni następnych. Był uosobieniem 
wyrozumiałej cierpliwości. Wspomniał tylko, że jeszcze przed końcem bieżącego 
miesiąca występuje o rozwód. Żona już z tym się całkowicie pogodziła. Rodzina 
też. Aż przyszedł wreszcie pewien wieczór sobotni... Zygmunt zjawił się później 
niż zwykle z wiadomością, że po niedzieli wyjeżdża na trzy dni w teren. Tego 
wieczora nie wrócił do siebie na ulicę Kazimierzowską. Pozostał u Marii aż do 
rana. - Przenieś się do mnie, Marychna - zaproponował w tydzień później. - 
Będziemy nareszcie razem. - Jak to sobie wyobrażasz? - spytała zaskoczona. 
Zygmunt mieszkał w dwupokojowym mieszkaniu razem z jeszcze jednym kolegą. - 
Wszystko się zrobi. Po prostu zamienimy mieszkania. Ty nie musisz nawet palcem 
ruszyć. Mój Jasio będzie zachwycony, jeśli dostanie twoją kawalerkę. Lubi 
swobodę, a moja obecność jednak go krępuje. A my będziemy mieć obydwa pokoje dla 
siebie. Urządzimy się - i oczywiście dopełnimy formalności. Tak jak ci 
powiedziałem, w mojej rodzinie już na mnie machnęli ręką. Żona dobrze wie, że 
nigdy do niej nie wrócę. I że właściwie nic mnie z nią nie łączyło. Jest młoda. 
Pocieszy się, znajdzie sobie kogoś innego. Co mnie to zresztą obchodzi? Ty 
jesteś jedna, jedyna, najważniejsza! - objął ją mocno. - No więc jak! Jeśli się 
zgodzisz, pójdę jutro do "naczalstwa" i załatwię tę miszkaniową sprawę. Lubisz 
mnie choć trochę? Marychna?! - Sam wiesz - wykręcała się od wyraźnej odpowiedzi. 
Z tym bowiem było najtrudniej. Owszem, na pewno lubiła Zygmunta. To, co ich 
połączyło, było nieporównywalne z tamtym wielkim uczuciem. Ze szczęściem, 
jakiego doznawała przy Sławku. Z miłością, której największe uniesienia zawsze 
kryły w sobie kroplę goryczy: zapowiedź rozłąki na długo lub rozstania na 
zawsze. Tak było na Hvarze podczas ostatniego lata przed wojną. I później w 
Zagrzebiu, I w leśnym szpitalu... Ale wojna się skończyła. Lato na Hvarze i 
przeżycia w partyzantce stawały się coraz bardziej odległym, błękitniejącym 
powoli wspomnieniem. Życie upominało się tymczasem o swoje prawa. Uległa więc 
namowom Zygmunta. Przeniosła się do niego. Maciejczyk istotnie załatwił 
wszystko, co należało uregulować w związku z zamianą mieszkania. - Nawet jeszcze 
teraz, przed ślubem, wszyscy uważają nas za małżeństwo! - stwierdził niebawem. 
Tak było istotnie. Podobnych par, nie dbających o dopełnienie formalności, 
potykało się wtedy wiele. Wśród aktywistów organizacji młodzieżowej często 
padały pogardliwe wzmianki o "drobnomieszczańskich przesądach", do których 
zaliczano również ceremonię zawarcia małżeństwa. Ostro krytykowani byli ci 
zetwuemowcy, którzy pod presją rodzin stawali przed ołtarzem. Weszły już zresztą 
w życie śluby cywilne. Nowe prawo małżeńskie dopuszczało rozwody. - Niech tylko 
przewali się ten lipiec i będzie trochę spokoju, raz, dwa załatwimy jedno i 
drugie, rozwód i ślub - zapowiadał Zygmunt. W lipcu roku tysiąc dziewięćset 
czterdziestego ósmego miały się zjednoczyć wszystkie cztery dotychczas 
istniejące organizacje młodzieżowe. Było to wielkie wydarzenie, poprzedzone 
przygotowaniami trwającymi kilka miesięcy. Każdego dnia odbywały się w związku z 
tym zebrania i spotkania, narady i wiece, akcje i dyskusje. Żadne z nich obojga 
nie miało ani chwili czasu dla siebie. Pochłonięci byli pracą. Maria ponadto 
starała się urządzić mieszkanie. Od ubiegłej jesieni zapisała się na Uniwersytet 
Warszawski i rozpoczęła studia socjologii. Starała się uczęszczać przynajmniej 
na te wykłady, które były najważniejsze, a także na obowiązkowe seminaria. Każdą 
wolną chwilę - było ich niewiele - spędzała nad książkami. Późną wiosną oboje 
pojechali do Krakowa. Był wtedy piękny pogodny dzień. Maria chciała odwiedzić 
siostrę. Zygmunt planował załatwienie jakichś pilnych spraw w komitecie. 
Wiedziała, że to raczej pretekst. Choć nie mówił tego otwarcie, był bardzo 
ciekaw jej rodziny. Zośka, uprzedzona listownie przez siostrę, że przyjeżdża nie 
sama, czekała z niedzielnym obiadem. Marię przyjęła jak zwykle serdecznie, 
natomiast jej towarzysza z wyraźną, choć uprzejmą rezerwą. Andrzej przy stole 
rzadko brał udział w rozmowie. Widać było, że myślami błądzi gdzie indziej. 
Usprawiedliwiał się zresztą pilnymi sprawami w szpitalu, wypił szklankę herbaty 
i przeprosiwszy gości, znikł. Zostali w trójkę przy kawie. Rozmowa, mimo 
wysiłków Marii, nie kleiła się - głównie z winy Zygmunta. Jego niefortunna uwaga 
na temat linii podziału w społeczeństwie - podziału wywodzącego się z lat 
okupacji - spowodowała ostrą replikę Zofii. Pojawił się niebezpieczny temat: Ak. 
Zygmunt brnął dalej w kolejne niezręczności twierdząc, że przecież akowcy 
omotani są londyńską propagandą, otumanieni przez wroga... że nie można dziwić 
się władzy ludowej, która we własnej obronie usiłuje okresowo izolować 
niektórych... - Czekam tylko, kiedy pan powie o "zaplutym karle reakcji", którym 
jest, według was, Ak! - przerwała Zośka. - Bardzo proszę, niech pan się nie 
krępuje. Śmiało i odważnie! - Ależ ja nic takiego nie miałem na myśli! - 
wycofywał się Zygmunt. - Wiem doskonale, że nie wszyscy akowcy związali się z 
reakcją. Że było między nimi wielu patriotów. I że... - Co za łaska, że pan 
zechciał to przynać! - Zofia ponownie udała, że nie widzi błagalnego spojrzenia 
siostry. - A można wiedzieć, gdzie pan był podczas wojny? W partyznatce? W 
podziemiu? Zygmunt wyraźnie się zmieszał. - No więc gdzie? - Zofia nie 
spuszczała z niego wzroku. - Partyzantka? Powstanie? O ile mi wiadomo... - 
Mieszkałem w Mławie - bąknął wreszcie Maciejczyk. - Proszę pani, nie każdy 
przecież mógł iść do partyzantki - odzyskiwał zwykłą pewność siebie. - 
Uczestniczyłem w konspiracji. Pracowałem dla... no, dla Gwardii Ludowej... - 
Może jednak zmienimy temat?! - zainterweniowała Maria. Znów te polityczne spory, 
bolesne i denerwujące! Nadal podział w wielu polskich domach i w weilu 
rodzinach. Kto temu winien? Tymczasem Zośka ochłonęła nieco. Być może 
przypomniała sobie o swojej roli gospodyni domu. Zmieniła temat rozmowy, która 
jednak nadal wlokła się ospale i niezręcznie. Zygmunt wyczuł to i dość szybko 
wstał, wyjaśniając, że mimo niedzieli ma parę pilnych spraw do załatwienia. 
Pożegnanie wypadło bardzo sztywno. Schylając się nad ręką Marii, powiedział: - 
Do wtorku, prawda? Wracamy o szesnastej. Załatwię bilety i przyjadę po ciebie. 
Skinęła głową unikając spojrzenia Zośki. Ta zaś po wyjściu Maciejczyka przez 
chwilę stała ta tarasie, jak gdyby chcąc upewnić się, że kłopotliwy gość opuścił 
dom. Potem wróciła do pokoju i sięgnęła po papierosy. Paliła rzadko - i sam już 
ten gest był oznaką zdenerwowania. Maria wiedziała, że za chwilę nastąpi 
nieunikniona burza lub co najmniej ostra wymiana zdań. - Przepraszam cię, 
Maryjko, że pytam wprost. Ale chciałabym wiedzieć, w jakim właściwie charakterze 
zjawił się tutaj z tobą ten... ten pan? Maria spojrzała siostrze w oczy. - Mamy 
się wkrótce pobrać. - Chyba nie mówisz tego na serio?! Chciałabyś wyjść za 
takiego... za kogoś takiego jak on?! - Mam zamiar to zrobić. I nie wiem, o co ci 
właściwie chodzi. - O to, że chcesz się związać z takim typem niewiadomego 
pochodzenia i o poglądach, które... - Jakie znów pochodzenie co się nie podoba? 
To przecież śmieszne, zwłaszcza w dzisiejszych czasach! Miałam sobie poszukać 
kandydata na męża z herbowym sygnetem?! - Nie pleć głupstw! Wiesz dobrze, że nie 
o tym myślę. - Co masz mu do zarzucenia? - Kim ten człowiek właściwie jest? Co 
robi? - Pracuje w Zetgie Zetwuemu. Energiczny, rozumny. Doskonały organizator. - 
Tak mówisz, jakbym ja była też działaczkątego waszego Zetwuemu! Nie potrzebuję 
ankiet personalnych. I nic mnie nie obchodzi, jakim on jest organizatorem. 
Obchodzisz mnie ty! I twoje życie. Chcesz je sobie popsuć wplątaniem się w takie 
związki?! - Dziękuję za troskliwość. Ale nie uważasz, że już dość dawno jestem 
dorosła?! - Z kolei Maria dała się unieść wzburzeniu i mówiła ostrzej, niż było 
w jej zamiarze. - Przeszłam swoje. I wiem, czego mam od życia oczekiwać. To są 
chyba moje osobiste sprawy. I nikt z was męża wybierać mi nie będzie! Przez 
chwilę obie milczały, zawzięte i nawzajem na siebie rozżalone. Z ogrodu dobiegły 
dziecinne głosy: najpierw przekomarzanie, potem śmiech. Krzysztof bawił się z 
małą siostrzyczką. - Dzieci - pomyślała Maria. - Dwoje, każde z innego ojca, a 
jednak się kochają. Zośka wyszła powtórnie za mąż i ułożyła sobie życie. 
Dlaczego więc... Gdybyś była wtedy przyjechała prosto do nas zamiast do tej 
Warszawy! - Zośka, jak wielu innych rdzennych mieszkańców Krakowa, nie darzyła 
zbytnią sympatią stolicy. - Nie mogę sobie darować, że cię wtedy tutaj nie 
zatrzymałam! - Ja już swoje dwanaście lat dawno skończyłam! Nie jestem 
dzieckiem, żeby ktoś mną dyrygował. Mam w Warszawie mieszkanie. Poszłam na 
uniwerek. Mam pracę, która mi odpowiada. I to dla mnie jest najważniejsze! - 
Masz swoje lata, niedługo trzydziestka ci stuknie, i ledwiezaczęte studia! - 
Zośka była bezlitosna. - Takich jak ja jest dużo. - Dlaczego nie wróciłaś na 
medycynę? Po co ci ta cała socjologia? Chcesz być przez całe życie młodzieżową 
aktywistką?! To niepoważne Nawet niemądre. - Dla ciebie wszystko, co robię, jest 
albo nipoeważne, albo głupie. Dla mnie nie! Dobrze wiesz, dlaczego nie wróciłam 
na medycynę. Nie byłabym dobrym lekarzem. A ponadto nie pogodziłabym pracy z 
nauką. Moja wina, że nie mogłam skończyć studiów na czas?! Znowu nastała cisza, 
tym razem krótsza. - Nie złość się, Maryjka - rzekła Zofia pojednawczo i 
bardziej miękko niż przed chwilą. - Zrozum, chodzi mi tylko o ciebie! O twoją 
przyszłość. Tyle przeszłaś, że chciałabym ci oszczędzić dalszych przykrych 
doświadczeń. - Jeszcze raz dziękuję. Ale ja też mam swój rozum! Ty budowałaś na 
nowo własne życie bez pytania kogokolwiek o zdanie. - Nie było wtedy kogo pytać 
- westchnęła Zofia zaciągając się dymem. - Jeszcze trwała wojna... - Więc nie 
uszczęśliwiaj mnie na siłę, bo nic z tego nie wyjdzie! Ja... ja też chcę mieć na 
nowo dom. Nie tylko mieszkanie! Dom. Kogoś bliskiego - głos Marii drgnął mimo 
woli przy tych słowach. - Czy ty naprawdę tego nie rozumiesz? - Och, moja droga! 
- Zofia przesiadła się z fotela na tapczan, bliżej siostry i objęła ją 
ramieniem. - Rozumiem to bardzo dobrze. Nie gniewaj się. Przecież chcę dla 
ciebie jak najlepiej. No i zdenerwował mnie dzisiaj ten twój... jakżeż mu tam? 
Ten cały Maciejczyk. Jak papuga powtarza głupstwa z tandetnych plakatów. Sam 
pewnie niczego w życiu nie zaznał i wojnę przesiedział gdzieś bezpiecznie za 
piecem. A teraz chce pouczać innych! Zrozum - tobie przecież nie muszę tłumaczyć 
- czym była dla nas konsporacja Chcieliśmy walczyć z Niemcami. Tak samo jak 
tamci twoi w Jugosławii. Szliśmy do Ak, bo to było przecież nasze wojsko 
podziemne. O polityce się nie myślało, tylko o tym, jak dołożyć Niemcom, żeby 
poczuli. Pamiętam ulotki z wezwaniem: "Po tym poznasz Polaka, że należy do Ak". 
- Nie wszyscy przecież... - Zgoda nie wszyscy, ale większość. Inne organizacje 
mniej się liczyły i były mniej ważne. O tym każde dziecko wie. Walka z Niemcami 
- to była dla nas najważniejsza sprawa - miara wartości człowieka. A teraz 
ludzie, którzy w tej walce nadsawiali karku, są wsadzeni do więzień, nie wiadomo 
za co! - Nie wszyscy. To przecież pojedyncze przypadki... - Nie zawracaj głowy! 
Za dużo tych przypadków. Żachnęła się wtedy, lecz wolała nie prowadzić dalej 
owej dyskusji. Rozmowa - ku obopólnej uldze - zeszła na inny temat. Nieraz 
myślała o tej burzliwej wymianie zdań. Wtedy, gdy tak jak siostra musiała bronić 
tego, co uważała za największą wartość w życiu. I wtedy, gdy ponosiła 
konsekwencje tej obrony. Z tą tylko różnicą, że Zośka miała w pobliżu ludzi, 
którzy myśleli tak jak ona. A Maria była całkiem sama. Tak. Była wówczas 
bezbronna i osamotniona. Ludzie stronili od kogoś, tak jak ona naznaczonego 
niewidzialnym piętnem potępienia niby zakaźną chorobą. Po prostu bali się. 
Rzadko trafiał się ktoś, kto odważnie wyciągał do niej pomocną rękę. Tak jak owa 
kobieta, właściwie przecież nieznajoma, której życzliwość zaważyła na całym jej 
późniejszym życiu. - Janku, jak nazywała się ta pilęgniarka, która mnie do 
ciebie skierowała? Nie mogę sobie przypomnieć, choć powinnam. Na imię miała 
chyba Lucyna. Albo Ludwika? - Ludmiła Magrysiowa. Dlaczego pytasz? - Po prostu 
chciałabym ją kiedyś spotkać. I... Ktoś przerwał wtedy rozmowę. Maria nie 
zdążyła dokończyć: - Chciałabym jej podziękować. Przecież dzięki owej Ludmile 
weszłam w progi domu Lisowieckich. Domu, w którym spotkałam Marcina. Maria widzi 
we wspomnieniach przedział wagonu kolejowego i Zygmunta, który opowiada o 
jakichś spotkaniach w krakowskim Kw. Unikała rozmowy o jego przedwczorajszym 
spotkaniu z Zofią. Tymczasem on sam, ku zdziwieniu Marii, zaczął mówić o domu na 
Salwatorze. Byli na razie sami w przedziale, rozmowa toczyła się więc swobodnie. 
- Jakież tam są ładne meble - to chyba prawdziwe antyki! I ta wspaniała 
biblioteka! I obrazy. Nie znam się na tym, ale widać od razu, że to piękne 
rzeczy! Skąd twoi rodzice wzięli to wszystko? I że się przechowało... Maria 
wzruszyła ramionami. - Ojciec dobrze zarabiał. Miał wyrobiony gust, mama także. 
Bibliotekę gromadzili oboje. Obrazy? Cóż, tatuś lubił dobre malarstwo. Dziadek 
też. - To znaczy, że ty jesteś trzecim pokoleniem rodziny, które zna się na 
sztuce? - No, można tak powiedzieć, choć ja się od tego oderwałam. Brakło mi w 
życiu czasu na takie sprawy. Przed wojną człowiek o tym nie myślał. Uwagi 
Zygmunta nieco zdziwiły Marię. Wśród zetwuemowców panowała wówczas niejako 
programowa pogarda dla "drobnomieszczańskich ciągotek". Tym określeniem 
obejmowano również zainteresowanie rzeczami, modą, urządzeniem mieszkań. Za 
wyraz swoistego szyku uchodził prosty ubiór i niewyszukane sprzęty. Maria 
pomyślała, że Zygmunt, choć jak sam mówiń nie zna się na sztuce, potrafi docenić 
piękno dobrego obrazu i starych mebli, stwarzających atmosferę przytulnego 
zadomowienia. Zaskoczyły ją kolejne słowa Maciejczyka: - Coś z tego domu tobie 
też by się chyba należało? To przecież, jak by nie było, spadek po rodzicach! - 
No wiesz! Nigdy o tym nie myślałam. Cóż bym zresztą miała robić podczas wojny z 
obrazami albo z jakimiś biedermeierami? Nie mogłam przecież wlec do Zagrzebia na 
przykład biurka albo sekretery! Po nieszczęściu z ojcem i zaraz potem z mamą ani 
mi w głowie były jakieś tam spadki. Ja zresztą wyjeżdżałam na stałe, Zośka 
zostawała i tylko to się liczyło. Wiesz, przykro mi, że z moją siostrą tak nie 
bardzo wyszło. Musisz ją zrozumieć... Machnął lekceważąco ręką. - Ach, co tam 
Ludzie mają różne poglądy. Trudno. Wszystkich od razu nie przekonamy. Zośka nie 
wie, że Zygmunt był już raz żonaty i musi się rozwieść - myślała Maria, gdy 
pociąg dojeżdżał już do Warszawy. - Tym lepiej! Byłby dalszy ciąg kazania. 
Oczywiście weźmiemy ślub tylko cywilny. Tak czy inaczej Zośka i Andrzej powinni 
być na nim - jedyni krewni z najbliższej rodziny. Czy tylko siostra nie odmówi? 
Na razie nie miała czasu, aby się tym martwić. W dniach najbliższych pochłonęła 
ją bez reszty praca redakcjyna, zebrania, narady. Wszystko inne oboje odkładali 
na później. - Niechże to raz już się przewali! - wzdychał Zygmunt. - Wiesz, 
dowiedziałem się, że po wystąpieniu do sądu o rozwód trzeba być raz albo dwa 
razy na tej rozprawie. Taka biurokracja! Ona - miał na myśi żonę - żadnych 
sprzeciwów nie wnosi. Mogliby nam więc uprościć te formalności?! No ale jakoś 
wszystko załatwimy jak nie w sierpniu - bo wtedy sędziowie jeżdżą na urlopy - to 
najdalej we wrześniu. I zaraz bierzemy ślub. Mieszkanie już mamy, to 
najważniejsze. Dobrze, że się udało z tą zamianą. Tylko musimy się przyzwoicie 
urządzić. Żeby zdobyć coś z takich mebli, wiesz, jak u twojej siostry! od razu 
pokój inaczej wygląda! Trzeba się będzie postarać o nowe radio, bo ten stary 
grat więcej chrypi, niż gra. Zresztą, nie mów na razie nikomu, ale bardzo 
możliwe, że wybierzemy się za granicę. Rozmawiałem niedawno z Dalewiczem. - On 
podobno odchodzi? - Tak, przenosi się do Gdańska. Chce tam skończyć studia. 
Miałem ci o tym nie mówić, ale chcę, żebyś się ucieszyła. Wyobraź sobie, że 
Dalewicz wspomniał o Paryżu. Podobno mam szansę na wyjazd do Francji! - Do 
Francji?! A co miałbyś tam robić? - Będzie stałe miejsce dla przedstawiciela 
Polski w Światowej Federacji Młodzieży Demokratycznej. - Przecież w takiej pracy 
trzeba znać francuski? - Ee, tam! Po pierwsze, zawsze znajdzie się tłumacz. Po 
drugie, jakoś postaram się poduczyć. A po trzecie, najważniejsze, mam przecież 
ciebie. Ty mi pomożesz! Zobaczysz, co zrobimy we dwoje! Maria potakiwała, choć 
nie podzielała w pełni entuzjazmu Zygmunta. Trudno było uwierzyć w realność 
takiej podróży. Ale kto wie... - Powienieneś jednak w takim razie wziąć się za 
naukę - zauważyła. - Oczywiście ja ci pomogę, ale byłoby dla ciebie lepiej, 
żebyś jednak opanował francuski. Nazajutrz goniec redakcyjny przyniósł jej 
kartkę od Pauliny: Czy możesz wpaść do mnie, Maryś, choćby dziś lub jutro? Ale 
tak, żebyśmy mogły choć godzinkę spokojnie pogadać?" Tego samego dnia Maria 
wybrała się na ulicę Olszewską, do przyjaciółki, którą widywała teraz rzadko. 
"Lena" bowiem raz tylko na kilka dni zjawiała się w zarządzie głównym. Powiatała 
Marię z nie ukrywaną radością. - Cieszę się, że przyszłaś! Już prawie 
zapomniałam, jak wyglądasz. - Mamy taki kołowrót z robotą - usprawiedliwiała się 
Maria. - Wiem, wiem. Chwilami zła jestem na siebie, że zostałam na boku. Ale 
znów z drugiej strony... Czego się napijesz? Kawy czy herbaty? - Nie rób sobie 
kłopotu, naprawdę. - To żaden kłopot. Dobrze mi robi, jak trochę się pokręce 
choćby po domu. Dźwignęła się nie bez trudu z fotela. Maria wstała, aby jej 
pomóc. Paulina źle znosiła ciążę, zwłaszcza ostatnie jej tygodnie, choć bardzo 
pragnęła drugiego dziecka. - Odkładać nie było sensu. Lata nie stoją w miejscu - 
powiedziała kiedyś Marii - I tak dobrze, że zaszłam, mimo tych wszystkich 
obozowych dolegliwości... Jeśli teraz nie urodzę, to kiedy?! - Jak układają się, 
Maryś, twoje sprawy z Zygmuntem? - zagadnęła , kiedy obydwie już siedziały nad 
herbatą. - No, wszystko normalnie - odparła Maria, trochę zmieszana badawczym 
spojrzeniem przyjaciółki. - esteśmy razem, jak wiesz. Zygmunt wniósł podanie o 
rozwód, ale cała ta sprawa i wszystkie formalności pewnie potrwają do jesieni. - 
No tak. Teraz wszędzie okres urlopów. W sądach też. - A ponadto on ma mnóstwo 
roboty tak jak ja - i teraz trudno byłoby mu to załatwić. Kiedy będzie miał 
wszystkie papierki w ręku, pobieramy się. Jeśli twój wyjazd jeszcze się 
odwlecze, będziesz świadkiem na naszym ślubie. Dobrze? - Oczywiście. Chciałabym, 
żeby to się odwlekło. Ale sama nie wiem, jak to będzie - westchnęła "Lena". - 
Wiesz, że Henryk ma zostać zastępcą ambasadora? - Tak, słyszałam. Tylko nie 
wiem, dokąd właściwie wyjeżdżacie? - Albo Paryż, albo Londyn. Jeszcze nie 
rozstrzygnięto. - To świetnie! Nawet nie pogratulowałam twojemu mężowi. Zrób to 
ode mnie. - Jeszcze zdążysz. Zresztą czy naprawdę jest czego gratulować? - No, 
nie przesadzaj! Zobaczysz kawał świata. Znajdziesz się w innych lepszych 
warunkach. Odżyjesz po tutejszej harówie. - Wiesz, Maryś, jak to się mówi: i 
chciałabym, i boję się. Nie byłam dotychczas nigdy panią domu, a teraz mnie to 
czeka. Nie wiem, jak sobie z tym dam radę. Co innego takie uproszczone 
gospodarstwo jak tutaj i stołówki, a co innego prowadzenie domu, i to za 
granicą. No i sprawa szkoły dla Marka! Bądź co bądź będzie musiał uczyć się w 
obcym języku, a nie jest już przecież małym dzieckiem. - W tym wieku jak on 
dzieci bardzo szybko opanowują język obcy. Pamiętam to sama po sobie. - A to 
drugie, które się urodzi... Jakoś raźniej byłoby mi w kraju z takim maleństwem. 
- Nie przesadzaj! Tam będziesz miała wiele ułatwień codziennego życia, które tu 
długo jeszcze pozostaną sennym marzeniem. - myślisz, że właśnie to mnie bardzo 
cieszy? - żachnęła się Paulina. - raczej mi wstyd, że będę korzystać z 
jakichś... no, z jakichś zasłużonych przywilejów. Nigdy nie chciałam tkwić w 
cieplarni! - Daj spokój. Tyle przeszłaś, że jeśli los ci daje teraz szanse 
trochę spokojniejszego życia, to naprawdę nie powinnaś mieć takich skrupułów. - 
O tyle może mniej będę żałowała wszystkiego, co tu zostawiam, że i tak ostatnio 
jestem właściwie wyłączona z roboty. - Trudno, żebyś w tym stanie biegała po 
zebraniach i wiecach. Musisz się trochę szanować. - Muszę - westchnęła Paulina. 
- Cóż robić? Tylko że do tego nie przywykłam! Sama wiesz. - Zresztą i tak po 
porodzie będziesz zajęta dzieckiem. - Na pewno. Właśnie dlatego wolałabym 
jeszcze trochę zostać tutaj, gdzie są ludzie bliscy, rodzina, przyjaciele. - 
Kiedy wyjeżdżacie? - Nie wiem dokładnie. To już nie od nas zależy. Zresztą po 
zjednoczeniu szykuje się sporo zmian... Bardzo bym chciała widzieć przed 
wyjazdem, że twoje sprawy są ułożone. Będę wtedy spokojniejsza. - Tak się o mnie 
troszczysz? - Maria serdecznie uściskała przyjaciółkę. - Dziękuję ci, kochanie! 
Będzie mi ciebie bardzo brakowało. Ale obojgu wam ta zagranica dobrze zrobi, 
zobaczysz! - Oby! - Paulina tego dnia nastrojona była bardzo sceptycznie. Na dwa 
tygodnie przed zlotem zjednoczeniowym we Wrocławiu Maria dowiedziała się, że 
Berestowiczowie mają córeczkę. Zdążyła odwiedzić przyjaciółkę, nim ją zabrała na 
całe lato jej krewna mieszkająca pod Warszawą. Później nastąpiło jeszcze jedno 
króciutkie spotkanie wśród spakowanych bagaży, w zgiełku i zamęcie 
przedwyjazdowym, przy wtórze płaczu niemowlęcia. Paulina wyglądała wtedy nieźle, 
znacznie lepiej niż przed porodem, lecz była taka zdenerwowana i przejęta bliską 
już podróżą do Paryża, że Maria nie śmiała zwierzyć się jej z niepokojów i 
wątpliwości wywołanych już wówczas komunikatami prasowymi. Potem... potem po 
skierowaniu Henryka do służby w Oenzecie przez długie lata obydwie się nie 
widziały. Czy Paulina słyszała już wtedy o sprawach, których ciężar miał spaść 
na Marię znienacka owej pamiętnej jesieni? Może tak, może nie. To zresztą 
nieistotne. Ważne jest jedno: że usiłowała jej pomóc, gdy dotarła do niej wieść 
o tym, co dzieje się z przyjaciółką. - Co was łączy z Berestowiczami? - pytał 
śledczy podczas przesłuchania, gdy zatrzymano ją po raz drugi. Powiedziała 
prawdę, nie mając nic do ukrywania: - Bardzo się z nimi przyjaźnię, zwłaszcza z 
"Leną". To znaczy z pauliną Berestowicz. - Skąd ją znacie? - Z obozu 
koncentracyjnego w Ravensbr"uck. Razem bardzo wiele przeżyłyśmy. Przesłuchujący 
mruknął wówczas, że nie pyta ją o przeżycia. Uczynił to jednak mniej grubiańsko 
niż podczas poprzednich przesłuchań. Wszystko było wtedy zresztą tak niepewne i 
zatrważające, że bała się, aby jakąś nierozważną, zbyt pochopną odpowiedzią nie 
zaszkodzić Berestowiczom. Aresztowania spadały przecież wtedy nieoczekiwanie na 
ludzi tak różnych! Szli za kraty dawni oficerowie, którzy podczas wojny walczyli 
w oddziałach polskich na Zachodzie. Podobny los spotykał nie tylko akowców, lecz 
również byłych jeńców oflagów - dawnych żołnierzy Armii Ludowej i peperowców z 
lat konspiracji, a także uczestników wojny domowej w Hiszpanii. Doznała ulgi 
stwierdziwszy później, że ani Henryka, ani Pauliny nie dotknęły żadne represje. 
Od pierwszego wyjazdu za granicę Berestowicz, wybitny specjalista w dziedzinie 
prawa międzynarodowego, przebywał więcej poza krajem niż w Warszawie. Dwoje 
ludzi bez pośpiechu idzie ścieżką prowadzącą przez ogród w pobliżu balkonu. 
Słychać rozmowę w niezbyt wprawnej angielszczyźnie, przeplataną śmiechem. Maria 
wychhyla się za poręcz balustrady. Renata musiała dostrzec matkę w nikłym blasku 
latarni. - Już jestem! - woła. Lecz minie jeszcze dość długa chwila, zanim na 
korytarzu dadzą się słyszeć lekkie kroki poprzedzajce otwarcie drzwi. - Jak tam 
film? - Warto było popatrzeć. U nas by czegoś takiego nie pokazali. A wiesz co, 
mamo? Ten chłopak ma samochód, takiego tutejszego malucha, zapomniałam, jak to 
się nazywa, nieważne zresztą. I zaprasza nas, żebyśmy z nim pojechały najpierw 
do Dubrownika, a potem do Splitu, zaraz jak tylko wrócimy z Havru. - Jaki 
chłopak? - No ten, o którym ci mówiłam. Poznałam go na plaży. Na imię ma Milan. 
Bardzo fajny. Dziś go spotkałam w kinie. Właśnie mnie odprowadził. Mamuśku, 
pojedziemy?! Taka okazja! Split! I Dubrownik! - Ale przecież my się tam mamy 
wybrać wszyscy troje. Dlaczego teraz... - A co nam szkodzi jechać z tatą drugi 
raz? - córka przerywa jej w pół słowa. - Milan mówi, że w Dubrowniku są jakieś 
fantastyczne stare mury. A ten pałac w Splicie jest rzeczywiście wspaniały. 
Można go zwiedzać parę razy i zawsze się w nim znajdzie coś do oglądania! - Od 
kiedy zrobiłaś się taka gorliwa w zwiedzaniu? - Och, nie nudź, mamuś! Pojedziemy 
tam drugi raz i będziemy potem oprowadzać tatę. - A ty będziesz narzekać, że 
szkoda plaży na zwiedzanie. - Nie pisnę ani słowa! To przecież nie żadne nudne 
muzea, gdzie trzeba łazić w kapciach! Miasto w pałacu! I Dubrownik... - Ale skąd 
jest właściwie ten chłopiec? Nawet go nie znasz! Bądź co bądź taka wycieczka 
kosztuje i... - On nas zaprasza! Ciebie i mnie! I tak wybiera się do Dubrownika, 
żeby coś tam załatwić. Potem wraca tutaj. Zobaczysz, jutro przyjdzie do nas na 
plażę i przedstawi ci się ze wszystkimi szykanami. Ma dwa wolne miejsca w wozie, 
może nas zabrać. Mamuśku! - No cóż... Maria jest już właściwie zdecydowana. 
Jeśli ów chłopak potwierdzi jutro to, co mówił Renacie dziś, dlaczegóż by nie? I 
ją samą zdumiewa własna gotowość do ulegania projektom lub prośbom córki. A może 
to jest raczej coraz silniejsza chęć powrotu na spotkanie z tym, co minęło i 
nigdy już nie wróci?... Dzień siódmy Nazajutrz wszystko dzieje się tak, jak 
zapowiedziała Renata: Milan przyszedł na plażę około godziny dziesiątej i 
przedstawił się Marii ze wszystkimi szykanami, wedle wczorajszego określenia jej 
córki. Chłopak jest rzeczywiście sympatyczny. Studiuje od roku architekturę i 
jeszcze nie wie, czy tak jak jego ojciec będzie chciał poświęcić się konserwacji 
zabytków. Słyszał i czytał sporo o polskich wybitnych fachowcach w tej 
dziedzinie. - Szkoda, że nie ma tu mojego siostrzeńca - mówiąc to Maria ma na 
myśli Krzysztofa, najstarszego syna Zośki. - On właśnie jest architektem i 
pracuje teraz przy rekonstrukcji Wawelu w Krakowie. - Wawel?! To dawny zamek 
polskich królów, prawda? Mina Renaty nie zdradzała zachwytu. Dziewczyna obawia 
się, że rozmowa zejdzie na tory dalekie od morza, plaży i projektowanej 
wycieczki. Zanim jednak Maria zdążyła odpowiednio pokierować konwersacją, Milan 
jak gdyby odgadł myśli dziewczyny - i pyta, czy obydwie Polki zrobią mu 
przyjemność i wybiorą się do Dubrownika? Tak czy inaczej w poniedziałek, czyli 
pojutrze, musi tam jechać, aby załatwić pewne sprawy ojca, który po niedawnym 
skręceniu nogi nie może jeszcze ruszyć się z Belgradu. - Tylko że umówiłem się 
już telefonicznie z kolegą ojca, że właśnie w poniedziałek przekażę mu papiery z 
Belgradu. A panie będą może zanadto zmęczone po tym Hvarze? - Ależ skąd! - 
protestuje Renata. - Z Havru przypłyniemy na trochę późniejszą kolację między 
ósmą a dziewiątą - mówi Maria. - Zdążymy się wyspać. - Nie stracą panie plaży - 
dodaje Milan. - Trzeba zabrać kostiumy i można wykąpać się w Dubrowniku. - 
Świetnie! - woła renata z entuzjazmem. - Widzisz, mamo? - dodaje po polsku. - A 
teraz jazda do wody! - komenderuje nowym znajomym. I już ich nie ma. Biegną 
ścieżką w kierunku morza. Maria przesuwa dłonią po czole w odruchowym, niemądrym 
lęku: żeby Renata nie zadurzyła się w tym chłopcu jak ja przed laty w Sławku... 
Śmieszne! - uspokaja natychmiast samą siebie. - Raz chodzi z jednym, to znów z 
innym, ale dotychczas wszystko to rozgrywa się w granicach uczuć ze szkolnej 
ławy, których nikt nie bierze poważnie. A ty? - odzywa się w jej myślach głos 
przypomnienia. - Byłaś tylko o rok starsza od niej, kiedy zakochałaś się po 
dziewczęcemu - i to wakacyjne, pomaturalne uczucie okazało się później wielką 
miłością. Tak wielką, że mogło starczyć na całe życie. Stało się inaczej nie z 
twojej winy... Nie, nie będę sobie tym zawracać głowy - postanawia. - Marcin 
powiedziałby, że jak Barbara Niechcicowa z "Nocy i dni" wyszukuję sobie coraz to 
nowe zmartwienia. - Póki oni oboje pławią się w morzu i w słońcu, można znowu 
powrócić w przeszłość. Trzeba zebrać siły, żeby przeżyć raz jeszcze to wszystko, 
co spadło na mnie obuchem pamiętnej jesieni roku tysiąc dziewięćset 
czterdziestego ósmego. Wydawało mi się, że już nic mnie nie może spotkać 
gorszego po wszystkim, co przeżyłam, po stratach i nieszczęściach, jakich 
doznałam podczas wojny. A jednak... Paulina wraz z mężem i dziećmi była już w 
Paryżu i maria z przykrością odczuwała brak serdecznej, wypróbowanej 
przyjaciółki. Samopoczucie miała gorsze niż wiosną: była wyczerpana, dokuczały 
jej także bóle i zawroty głowy. - Musi pani odpocząć - nakazał lekarz. Zygmunt 
znowu nie mógł oderwać się od pracy w Zarządzie Głównym nowo powstałego Zmp. 
Znalazł jednak dla Marii pokój w niewielkim, lecz dobrze prowadzonym domu 
wypoczynkowym w podwarszawskim Piasecznie. - Powietrze tam znakomite. Cisza, 
spokój, dobre jedzenie - mówił. - A ja będę zaglądał do ciebie co drugi dzień 
albo dwa razy w tygodniu. Tuż przed wyjazdem powiedział jej: - Masz pracować w 
nowym tygodniku "Przyszłość". Redakcja właśnie się organizuje, ale dość ospale, 
bo wszyscy na urlopach. Pierwszy numer powienien się ukazać w połowie września 
albo nawet trochę później. Odpowiada ci to? - Oczywiście! A co tam będę robiła? 
- Nie wiem dokładnie. Chyba zajmiesz się sprawami kulturalnymi albo 
zagranicznymi, tak jak w "Głosie". - Kto będzie naczelnym? Robert? - Nie. Robert 
przechodzi do "Szatndaru Młodych". Ciebie też tam początkowo chcieli skierować, 
ale wydawało mi się, że "Przyszłość" będzie dla ciebie lepsza. Nie jesteś zła, 
że zgodziłem się w twoim imieniu? - Ależ skąd! Wolę tygodnik niż dziennik. - Tak 
też myślałem. Przywykłaś do pracy w tygodniku, a w "Sztandarze" będzie harówka. 
Na razie odsapnij, bo na jesieni będziesz miała dużo roboty. Maria wyjechała do 
Piaseczna. Bardzo jej się spodobał ów dom wypoczynkowy, położony na zboczu, w 
pobliżu zagajnika, który już o kilkanaście metrów dalej stawał się prawdziwym 
lasem. Powietrze pachniało żywicą i sosnami. Na suchym gruncie za ogrodzeniem 
rosły wysokie, smukłe, żółto kwitnące dziewanny. Stroniła od wczasowiczów, 
unikała większego towarzystwa. Męczyły ją rozmowy i obce twarze. Pewnie dlatego 
- myślała - że przez ostatnie miesiące żyłam w takim ciągłym ruchu. Chodziła na 
długie, samotne spacery leśnymi ścieżkami, przy których pleniła się liliowa 
macierzanka i żółto kwitnący rozchodnik. Często wędrowała w kierunku Skolimowa 
lub Konstancina, odkrywając urocze zakątki w okolicach, których dotychczas nie 
znała. Zaczęła dobrze sypiać. - Widzisz, jak ci to śiwtenie robi? - stwierdził 
Zygmunt, pojechawszy po kilku dniach na sobotę i niedzielę. - O wiele lepiej 
wyglądasz niż w Warszawie! Zapowiedział, że zjawi się ponownie w środku 
tygodnia. Lecz nie przyjechał. Ktoś z wczasowiczów przekazał od niego ustną 
wiadomość: Mąż bardzo zajęty. Prosił powiedzieć, że przyjedzie za parę dni, 
chyba w niedzielę. "Mąż". Przywykła już do tego, że tak otoczenie nazywało 
Zygmunta, mimo że ślubu jeszcze nie wzięli. Nazajutrz wróciwszy z koeljnej 
długiej przechadzki, znalazła w parterowym pomieszczeniu, zwanym świetlicą, plik 
dzienników. Rozpostarła szeroką płachtę "Głosu Ludu", przebiegła spojrzeniem 
treść pierwszej strony - i znieruchomiała nie wierząc własnym oczom. W 
oficjalnych komunikatach powtarzało się nazwisko Władysława Gomułki - "Wiesława" 
oraz wiadomości dotyczące "odchylenia prawicowego i nacjonalistycznego" w 
kierownictwie partii, "jego źródeł i sposobów przezwyciężania". Narazie trudno 
było w pełni zrozumieć, o co chodzi. Lecz w oświadczeniach i rezolucjach 
uzupełniających komunikat powtarzało się słowo: Jugosławia. W komentarzu 
redakcyjnym pisano o tym kraju tak ostro, jak nigdy dotychczas się nie zdarzało. 
Nie było to dobrą wróżbą. Pogodny nastrój niedawnych dni prysł bez śladu. maria 
nie mogła oprzeć się przygnębieniu. Nurtował ją niepokój: co będzie dalej? 
Stosunki między Polską a Jugosławią były dotychczas tak dobre i przyjazne, że 
wręcz niewiarygodna wydawała się perspektywa ich pogorszenia. Obydwa kraje nie 
miały przecież żadnych punktów spornych , nie dzieliły ich waśnie czy 
rozdźwięki. Obydwa narody, które spotkał taki sam los w czasie drugiej wojny 
światowej, miały za sobą niedawne, podobne i bardzo piękne karty w walce przeciw 
okupantowi. Całkiem niedawno kolejne wzruszające dowody tej przyjaźni przyniosła 
podróż delegacji polskiej młodzieży do Jugosławii. Czyżby wszystko to miało 
okazać się omyłką i nieprawdą?! Trudno uwierzyć. Ale co w takim razie mogły 
oznaczać tak ostre słowa pod adresem Jugosławii i jej przywódców? Słowa i 
sformułowania powtarzane - jak stwierdziła niebawem - w całej polskiej prasie? 
Nie mogła doczekać się przyjazdu Zygmunta. Może on coś więcej będzie wiedział? 
Należy do ścisłego kierownictwa nowej organizacji młodzieżwej, orientuje się 
chyba dokładniej w kulisach tych trudnych, zawikłanych spraw? Zygmunt wpadł 
wreszcie na niedzielę, lecz niepokoje Marii skłonny był zbagatelizować. - Czego 
ty się boisz? - machnął lekceważąco ręką. - Masz przecież swoją własną pozycję. 
Wiadomo, że byłaś na samym dole tamtejszej organizacji i o niczym nie 
decydowałaś. - Przecież tu nie o mnie chodzi! Jak to wszystko będzie dalej 
wyglądało? Między naszymi krajami nie było nigdy żadnych konfliktów! - Nie było, 
a teraz są. Zdarza się. To wielka i ważna gra polityczna. Nie rozumiesz jej 
detali. - Więc mi je wytłumacz! Bardzo cię o to proszę.- Kiedy sam jeszcze nie 
znam wszystkich szczegółów. A poza tym... no, nie wszystko nadaje się do 
rozpowiadania. I tobie też radzę, nie wdawaj się w żadne dyskusje na ten temat. 
- Nie mam zamiaru. Ale dziwisz się, że mnie to męczy? - Nie... Wcale się nie 
dziwię. Ostatecznie długo przecież tam mieszkałaś. Poczekamy, zobaczymy, jak to 
się wszystko rozwinie. Twoi Jugosłowanie stanęli okoniem wobec towarzyszy 
radzieckich - a to im na pewno na zdrowie nie wyjdzie. - Może tamci nie mają 
racji? Zygmunt roześmiał się dość nieszczerze. - Marychna w roli polityka 
osądzającego partię radziecką! Zabawne. - Nie kpij! Ja też dobrze pamiętam, jak 
w aprtyzantce cieszyliśmy się każdym zwycięstwem Armii Czerwonej. Nie słyszałam 
tam nigdy złego słowa... - Partyzanci to jedno - przerwał Zygmunt. - A Tito i 
cała jego ferajna to co innego. Zrsztą naprawdę nie ma co się na ten temat 
rozwodzić. Radzę ci tylko, żebyś na razie nie obnosiła się zanadto z twoją 
przyjaźnią dla Jugosławii. - Zygmunt! - No po co te urażone miny Marychna! 
Polityka polityką, a ja przyjechałem do ciebie i musimy to wykorzystać. Prawda? 
Powiem ci tylko jedno - dodał zamykając na klucz drzwi pokoju. - Kiedy przyszło 
to zaproszenie z Belgradu od Omladiny, wcale nie było takie pewne, czy nasza 
delegacja pojedzie. - Już wtedy?... - Tak. Już wtedy coś się zaczynało psuć. 
Podobno "Wiesław" osobiście zadecydował wtedy o waszym wyjeździe. Ale do diabła 
z tym wszystkim! Tak się za tobą stęskniłem, Marychna... Zygmunt wieczorem 
wrócił do Warszawy. Maria została, mając przed sobą jeszcze dziesięć dni 
wypoczynku. Nie przekonywały jej słowa Maciejczyka. Jak cierń tkwiła w myślach i 
w podświadomości obawa i lęk przed czymś trudnym do określenia. Nie, na razie 
nie bałam się o siebie - stwierdza Maria, patrząc z brzegu odległych lat na 
tamtą Marychnę (niebawem miała znienawidzić to zdrobnienie, którego zwykle 
używał Zygmunt). - Nie sądziłam, żeby coś mogło mi zagrażać. Polaków w 
jugosłowiańskim ruchu oporu, w partyznatce było przecież wielu. Wrócili po 
wojnie do kraju jako repatrianci nawet ci rodacy, którzy od wielu lat mieszkali 
w Jugosławii. Bałam się czegoś, co może popsuć stosunki między naszymi krajami, 
między Polską a moją drugą ojczyzną. Wtedy, po wojnie, wydawało się to wręcz 
niewiarygodne. Bałam się wykopania jakiejś przepaści lub wzniesienia muru, który 
odzieli mnie od Jugosławii, od ludzi, którzy nadal pozostali mi bliscy, od 
przeszłości bolesnej, lecz bardzo mi drogiej. Lecz nie sądziłam, że to będzie aż 
tak... Rzeczywistość niebawem przeszła najgorsze wyobrażenia! Na razie 
powróciwszy do Warszawy odwiedziła redakcję organizującego się tygodnika 
"Przyszłość", w której tak jak mówił Zygmunt, nic się jeszcze nie działo. Nowy 
naczelny - nie znała go osobiście - wyjechał w teren. Nikt go nie zastępował. 
Zygmunt przesiadywał na jakichś zebraniach, o których treści nie mówił prawie 
nic. Na uniwersytecie jeszcze trwała letnia przerwa.m Maria zajęła się więc 
innymi sprawami, które ją mocno zaabsorbowały. I wtedy właśnie nadszedł pierwszy 
z dni, które miała zapamiętać na zawsze. Była wczesna jesień - prawdziwie po 
polsku złota i bardzo piękna. Zygmunt od rana siedział na kolejnej naradzie. 
Maria nie powiedziała mu, że tego ranka wybiera się do lekarza. Czy potwierdzi 
się przypuszczenie, którego jeszcze nie była pewna?... Raz jeszcze dokonała w 
myślach obliczeń. Chyba tak, zwłaszcza że raz i drugi chwyciły ją mdłości, na 
razie jeszcze lekkie. Lekarz, którego nazwisko i adres otrzymła od Pauliny przed 
jej odjazdem na wszelki wypadek, zbadał Marię starannie i potwierdził: - Tak, to 
ciąża. Dwa miesiące. Czy pierwsza?... Zaprzeczyła, wyjaśniając w skrócie, co 
spotkało ją podczas wojny, gdy znalazła się w rękach gestapowców. Słuchał 
uważnie, z ciepłym błyskiem zrozumienia i współczucia w oczach. - Musi pani 
bardzo dbać o siebie - podkreślił, przepisując jej witaminy i środki 
wzmacniające. - Unikać wstrząsów, wysiłku, napięć. Umiarkowany ruch jest 
konieczny, ale niech pani każdego dnia stara się przez godzinę poleżeć. jakich 
warunkach pani mieszka? Zapewniła, że bardzo dobrych jak na Warszawę. Dwa 
pokoje, kuchnia, cicha dzielnica, drugie piętro, a więc niewysoko. - tym lepiej 
- pokiwał głową z lekkim uśmiechem. - Zwłaszcza jesienią i zimą, kiedy zaczną 
się ślizgawice. Za miesiąc miała przyjść na nową wizytę. Ostrożnie zstępowała po 
schodach przedwojennej, częściowo ocalałej kamienicy na Wspólnej, pomna 
przestrogi kelarza: Niech pani uważa na siebie! Szła Marszałkowską, wciąż 
jeszcze "parterową", pełną jednak wielkomiejskiego ożywionego ruchu. Dwa 
miesiące - obliczała w myślach. - Czyli, w kwietniu... To dobrze, będzie wtedy 
wiosna. Na Mokotowie są ciche, zazielenione uliczki, po których można będzie 
chodzić z wózkiem na spacer. Do redakcji mam niedaleko - w sam raz dobra droga 
na codzienny spacer. Oczywiście koniec wyjazdów w teren - to zbyt ryzykowne. Co 
powie Zygmunt? Na pewno się ucieszy. Napomykał kiedyś: - Wiesz, Marychna, 
chciałbym, żebyśmy mieli dzieci. Przedtem mnie to jakoś nie obchodziło i wcale o 
tym nie myślałem. Ale teraz z tobą... Tylko nie za dużo! Najlepiej dwoje. Może 
ojcostwo pokrzyżuje mu plany wyjazdowe, o których wspominał? Ale te plany nie 
przybrały jeszcze żadnych konkretnych kształtów. A ponadto: na co czekać? Mamy 
już swoje lata - i on, i ja. Dobrze, że tak się stało. Zresztą jeśli nawet 
Zygmunt otrzyma rzeczywiście pracę za granicą, dziecko nie będzie żadną 
przeszkodą. Paulina pojechała z dwumiesięcznym niemowlęciem, które na pewno 
łatwiej jej chować w Paryżu niż w Warszawie. Nie opuszczał jej ten sam 
ustawiczny nastrój spokojnej, cichej radości. zatrzymała się przed witryną 
sklepu, który nieraz nazywano "prywatnym ładem". Za szybą rozwieszono narzutę, 
lekko włochatą, w kolorach złota, brązu i czerwieni, przypominających barwę 
jesiennych liści klonu. Pokusa była nieodparta. Maria obliczała w myślach własne 
zasoby pieniężne. Wypłacono jej niedawno sporą sumę honorariów za artykuły w 
ostatnich numerach "Głosu Młodych". Pieniądze przeznaczyła na ciepły, jesienny 
kostium. Starczyłoby ich na zakup tej pięknej tkaniny... Narzuta przetrwała 
ponad ćwierć wieku. Nie wypłowiały jej kolory. Nie straciła przytulnej, kosmatej 
miękkości. Nie budziła odruchowej niechęci, choć związana była z tamtym 
pamiętnym dniem. Może dlatego, że kupiła ją za własne pieniądze? Przypomina 
kolory jesiennego parku, Łazienek albo Plant w październiku. - Maria idąc z 
pokaźnym pakunkiem, uśmiechała się do własnych myśli. - Pokój będzie od razu 
inaczej wyglądał. Każdy nowy dorobiazg sprawiał jej przyjemność. Wrzosy w 
ciemnoszarym siwaku. Na ścianie dekoracyjny talerz, który wyszperała w 
antykwariacie. Fotografia rodziców na stole spełniającym rolę biurka. Książki na 
półkach. Powstawał dom inny niż w Krakowie i w Zagrzebiu - ale jednak również 
dom... Zygmunt przyszedł dopiero koło szóstej. - Co tak późno? Pewnie jesteś 
głodny? - Nie. Jadłem obiad w stołówce. - Ale herbaty się napijesz? Nie czekając 
na odpowiedź, przeszła do kuchni, żeby włączyć gaz. Kiedy po chwili wróciła do 
pokoju, Zygmunt, stał przy oknie, patrząc w szyby nasiąkające szarością 
wczesnego zmierzchu. - Nie pytasz, co dziś robiłam? Milczał jakby nie słysząc 
tych słów. Powiedzieć mu o wielkiej nowinie? Może niee teraz. Trochę później. - 
Chyba woda zawrzała. Poczekaj, zrobię herbatę. Przyniósł i postawił na stole 
dwie szklanki. Maria dawnym zwyczajem, wyniesionym z lat wojny, ujęła szklankę 
oburącz, grzejąc sobie dłonie. - Masz jakieś kłopoty? - przyjrzała mu się 
uważnie. - N_nie. Tylko chciałem z tobą pomówić - To takie trudne? - uśmiechnęła 
się. - Dlaczego jesteś taki uroczysty? - Rozwód - pomyślała. - Pewnie to 
załatwił w tajemnicy przede mną i chce ustalić datę ślubu. Powiem mu zaraz 
potem, że trzeba już brać ślub, bo będziemy mieli dziecko. Zygmunt nie patrzył 
jej w oczy. Z ust jego padły znienacka nieoczekiwane słowa: - Marysiu, mieliśmy 
dziś zebranie kierowniczego kolektywu, poświęcone najpilniejszym sprawom i 
organizacyjnym, i personalnym. Była też mowa o tobie. - O mnie? - zdumiała się. 
- Dlaczego? - Słuchaj, Marysiu, powiem ci wprost, bez owijania w bawełnę. Tak 
będzie najlepiej. Wiem, że to trochę przykre, ale... no, nie da się w naszej 
sytuacji uniknąć pewnych rzeczy. Chodzi o to, żeby jakoś, powiedzmy, 
uporządkować ten jugosłowiański rozdział twojego życiorysu. Maria 
znieruchomiała. Nie czuła, że gorący płyn w szklance parzy jej dłonie. Doznała 
nieodpartego wrażenia, że prąd lodowatego zimna opływa ją całą od stąp do głów. 
- Zygmunt, o co chodzi? Nic nie rozumiem. Co miałabym porządkować w tym - jak to 
nazywasz - jugosłowiańskim rozdziale... Przecież mój życiorys chyba nikomu nie 
przeszkadza? - Owszem, przeszkadza - odparł szorstko. - I to nawet bardzo. Chyba 
wiesz, co zaszło. Czytałaś gazety? Dopiero się zaczyna... - Sam mówiłeś, że to 
jakaś gra wielkiej polityki! Cóż ja mam do tego? Pracowałam tam uczciwie. Brałam 
udział w walce. Czy mam się z tego usprawiedliwiać? - Nie o to chodzi. 
Oczywiście znalazłaś się tam bez własnej winy. Ale żyłaś wśród ludzi politycznie 
bardzo dwuznacznych. Pozostawałaś pod ich wpływem. - Zygmunt, przecież to 
brednie! Jacy dwuznaczni ludzie? Kto opowiada takie bzdury? Mój mąż i jego 
siostra polegli w walce z Niemcami! I wielu innych ludzi, którzy... - Wiem o 
wszystkim! - machnął ręką niecierpliwie. - Zrozum, dziewczyno, że nie w tym 
rzecz. Jugosławia oderwała się od obozu socjalistycznego! Prowadzi własną 
politykę. Ta polityka jest natyradziecka! Potępił ją Kominform - nie czytałaś?! 
- Nic mnie nie obchodzi żaden Kominform. Wiem swoje, bo tam byłam! Trudno, żeby 
jakikolwiek kraj był bardziej przyjazny wobec Związku Radzieckiego niż 
Jugosławia. W Polsce były całkiem inne nastroje i są teraz jeszcze. Tam ludzie 
traktowali każde zwycięstwo Związku Radzieckiego jak własne! Wszyscy nisiliśmy 
czerwone gwiazdy! - Okazuje się, że można nosić czerwoną gwiazdę i być wrogiem 
Związku Radzieckiego. - Do mnie to mówisz? - Nie. Tak tylko ogólnie. - Ależ to 
są głupstwa! Jakieś nieporozumienie! - Nie bądź naiwna. Te sprawy oceniają 
ludzie znacznie mądrzejsi niż my. A ty zachowujesz się jak obrażona panienka. - 
Ja?! Razem z tamtejszymi ludźmi żyłam, walczyłam - sam wiesz, jak ciężko 
zapłaciłam za udział w tej walce. A teraz... - Marysiu! - Zygmnunt nagle zmienił 
ton. Głos jego brzmiał prawie prosząco. - Nie kłóćmy się. Przecież chcę dla 
ciebie jak najlepiej! - Więc o co ci chodzi? Tobie czy komuś innemu? - O nic 
innego jak tylko o rozliczenie się z... no, tak jak ci powiedziałem, z twojej 
jugosłowiańskiej przeszłości. - Jakie rozliczenie? Przed kim? I dlaczego? - 
Chodzi o rozmowę z kierownictwem. Zrozum: sytuacja teraz jest inna niż rok temu. 
Nawet pół roku temu! Odpowiedzialni towarzysze wiedzą o Tito takie rzeczy, 
jakich ty nigdy się nie dowiesz. - Ale ja przecież nie byłam blisko Tito, więc 
co mam do tego? - Oj, Marysiu, znów zaczynasz swoje! Byłaś w Jugosławii, jesteś 
z tamtymi ludźmi związana. Jak bardzo - widać to było podczas twojego pobytu 
niedawno z delegacją... Tymczasem nasz stosunek do Jugosławii się zmienił. 
Kominform... - Być może zmienił ten stosunek do Jugosławii wasz Kominform, ale 
nie ja! - Marysiu, radzę ci-, zmień ton, kiedy o tym mówisz. Możesz tegp 
pożałować! - Proszę bardzo! Chcesz, to idź! I naskarż na mnie komu trzeba! - Za 
kogo ty mnie masz?! - To ja cię powinnam o to spytać! Czego właściwie chcecie 
ode mnie? Żebym poszła na jakieś zebranie i wobec ludzi, którzy Jugosławii na 
oczy nie widzieli, obrzuciła ten kraj błotem? - Daj spokój! Po co ta historia? 
Powiesz kilka słów samokrytycznie i... - Dlaczego mam robić samokrytykę? Z czego 
się usprawiedliwiać? Nie poczuwam się do żadnej winy. - I znowu to wszystko 
bierzesz tak... tak krańcowo. Towarzysze, z którymi masz pracować, chcą znać 
twój sąd... no, twoją ocenę spraw jugosłowiańskich. Mają do tego chyba prawo w 
takiej sytuacji jak obecna. Ja rozumiem, żeto mogło cię zaskoczyć. I wolałbym 
żebyśmy, teraz już więcej o tym nie mówili. Przemyśl to. zastanów się spokojnie. 
I pamiętaj o jednym: nie tacy ludzie jak ty, ale dużo bardziej doświadczeni, 
znający nawet lepiej niż ty Jugosławię, dokonują teraz podobnych przemyśleń. - A 
"Wiesław"? - zareplikowała Maria. - On nie potępia Jugosłowian! On ich broni! - 
Nie wyjdzie na tym dobrze. Zobaczysz! Po tej rozmowie nastąpiła bezsennna noc. 
Maria nie zmrużyła oka. I choć owinęła się kocem, dygotała jak w febrze. Zygmunt 
zajrzał do pokoju, w którym siedziała, zaszyta w kąt tapczanu, nie gasząc nocnej 
lampki, jak gdyby bała się ciemności. - Dlaczego się nie kładziesz? - próbował 
perswazji. - Zostaw mnie, proszę cię bardzo. Wycofał się bez słowa. I to właśnie 
dziś, kiedy miałam mu powiedzieć o dziecku... Po tym wszystkim, co usłyszałam, 
wolę mu nic nie mówić. Nie próbował mnie bronić?! Od razu stwierdził, że 
powinnam usprawiedliwiać się - z czego? Potępiać - kogo? I za co? Kto to 
wszystko wymyślił? Nie wiedziała wtedy, że to, co najgorsze, jest jeszcze przed 
nią. Dopiero nad ranem zmorzył Marię ciężki, niespokojny sen. Musiała sięgnąć po 
proszek przeciw bólowi głowy, nim zaparzyła mocną herbatę. Na stole w kuchni 
znalazła kartkę z wiadomością od Zagmunta: "Bądź koniecznie o #/15#15 w sali 
konferencyjnej". Słowo "koniecznie" było podkreślone. Zmusiła się do zjedzenia 
kromki chleba rozważając: iść czy nie iść?... Czuła wewnętrzny bunt i opór na 
myśl o tym, że trzeba będzie wysłuchiwać jakichś przykrych, na pewno 
niesłusznych, być może absurdalnych, zarzutów. Lecz nie iść - to znaczyłoby 
zrezygnować z pracy i zerwać wszelkie więzi, jakie łączyły ją z dawnym 
Zetwuemem. Teraz dopiero przekonała się o własnym przywiązaniu do tej 
organizacji, której dalszy ciąg miało stanowić ZMP. Ponadto nie iść - to 
znaczyło tyle, co stchórzyć. Nie mieć odwagi stawić czoła owym niedorzecznym 
próbom "uporządkowania jugosłowiańskiego rozdziału życiorysu", jak to określił 
Zygmunt. Obrazić się mogę, ale obrażeniem nic nie wskóram. Pomyślą, że się 
zlekłęm i dlatego nie przychodzę. Lepiej pójdę mimo wszystko. Dowiem się, czego 
oni właściwie ode mnie chcą! Już przed godziną piętnastą zjawiła się w siedzibie 
zarządu głównego. Wszystko tu było nowe: sprzęty w pokojach, tabliczki na 
drzwiach - i twarze ludzkie. Ta nowość mimo woli onieśmielała. Maria wstąpiła na 
pierwsze piętro do redakcji nowego tygodnika "Przyszłość". Młoda, nieznajoma 
dziewczyna wystukiwała mozolnie jakiś tekst na maszynie. - Koleżnak do kogo? - 
Mam tu pracować. - Nazwisko koleżanki? - Zamieńska_Dravcić - odparła Maria, 
przyglądając się dziewczynie. Jakaż ta mała jest sztywna! Aż śmieszna w swojej 
urzędniczej powadze. Dziewczyna zerknęła na nią z ukosa. - Ja nic nie wiem - 
odparła. - Musi koleżanka przyjść jutro. Szefa nie ma, pojechał do KC. W jej 
zachowaniu oprócz zwykłej biurowej arogancji było coś, co Marię zaniepokoiło. 
Rzuciła okiem na zegarek. Już czas. Sala konferencyjna okazała się pusta. Od 
razu jednak zajrzał do niej Zygmunt. - Przyszłaś? To dobrze. Znikł i nie pokazał 
się więcej. Maria czekała jeszcze prawie pół godziny w dużym, pustym pokoju, 
gdzie wszystko wydawało się nieprzychylne: duże okna, od których wiał jesienny 
chłód, szafa pełna jakichś broszur, biurowe meble. Wreszcie już po wpół do 
czwartej zjawili się trzej młodzi ludzie, z których nie znała ani jednego. "W 
nowym związku będą duże zmiany" - przypomniała sobie słowa Pauliny. - Jesteście 
ju, koleżanko - zagaił najwyższy z przybyłych, rosły, wysoki blondyn, trochę 
podobny do Zygmunta z ruchów i postawy. Przyjrzał się Marii przenikliwie. Oczy 
miał niebieskie, chłodne jak szkło. - Możemy od razu przystąpić do rzeczy. Nie 
wiedziała, kim są dwaj pozostali. Jeden z nich wyglądał bezbarwnie i nijako. 
Drugiego zapamiętała, gdyż miał ciemne i gęste, prawie zarośnięte brwi. Blondyn 
rozłożył na stole kartonową teczkę. - Pracowaliście aż do zjednoczenia w Zetgie 
Zetwuemu? - Tak. W redakcji "Głosu Młodych". - Zgadza się. Jak trafiliście do 
redakcji? To pytanie znów przyprawiło Marię o niepokój. - Z rekomendacji 
towarzyszki "Leny" - odparła zastanawiając się, czy tym stwierdzeniem nie 
zaszkodzi przyjaciółce, lecz taka była przecież prawda. - Zgadza się - ponownie 
przytaknął blondyn, zaglądając do papierów w teczce. - Podczas wojny 
przebywaliście w Jugosławii? Potwierdziła. - Zanim mnie aresztowano i wywieziono 
do obozu - dodała. Padło kilka dalszych pytań zadawanych szybko, jak gdyby nie 
chciano dać jej zbyt wiele czasu do namysłu przed każdą kolejną odpowiedzią. 
Jeszcze raz podała wszystkie szczegóły, napisane już kiedyś w życiorysie, po 
pierwszej rozmowie z Wiktorem Dalewiczem, dla wydziału personalnego Zetwuemu. - 
A więc ten wasz wojemmy wyjazd do Jugosławii spowodowany był wyłącznie względami 
osobistymi? Potwierdziła. - I władze niemieckie w Krakowie bez trudności 
zgodziły się na wasz wyjazd? - No, nie można powiedzieć, że bez trudności. 
Starania trwały... nie pamiętam dokładnie ile czasu, ale doś- długo. Jugosławia 
nie była jeszcze wtedy w stanie wojny z Niemcami. Rodzina mojego narzeczonego 
przysłała mi odpowiednie papiery z urzędowym potrzerdzeniem, że mamy się pobrać. 
źadły dalsze pytania o początek uczestnictwa Marii w ruchu oporu, o wędrówkę do 
partyzantki. Zadał je drugi członek komisji - bo tak chyba należałoby określić 
ową trójkę. Śniada cera i zrośnięte brwi nadawały mu wygląd prawie surowy. Ale 
głos jego miał ciepłe brzmienie i nutę życzliwości. - Uściślijmy pewne sprawy - 
ponownie włączył się blondyn. - Byliście więc na tych... tak zwanych wyzwolonych 
terenach Jugosławii jak długo? Ponad rok. To spory kawał czasu. Co możecie 
powiedzieć o tamtejszej partyzantce? Zaskoczona i zdumiona milczała przez 
chwilę. Cóż mogła powiedzieć o tamtejszej partyzantce? Że podjęli ją i 
prowadzili patrioci jugosłowiańscy pod hasłem "śmierć niemieckim okupantom"? Że 
ta partyzantka rozszerzała się szybko, że mimo przeszkód stwarzanych przez wroga 
i rodzimą reakcję, mimo represji ze strony hitlerowców ogarniała coraz to 
większe obszary kraju? To przecież było znane i nie podlegało dyskusji. 
Powiedziała jednak to jeszcze raz, widząc wyczekujące spojrzenia rozmówców. - 
Zresztą - dodała - ja przecież pracowałam w szpitalu. Znałam tylko małą część 
tamtejszego życia. Tak samo przedtem, jeszcze w Zagrzebiu, kiedy zaczęłam 
pracować w konspiracji. To był tylko szpital, nic więcej. Wolałam nawet nie 
wiedzieć za wiele, bo to było niebezpieczne. - NIe potrzebujecie nam tłumaczyć 
tych szczegółów - przerwał niecierpliwie blondyn. - Chodzi o coś innego. Przez 
ten rok w lesie w szpitalu, w tej bazie partyzanckiej, jak to określacie, 
musieliście zetknąć się z polityczną treścią tamtejszej walki. - Oczywiście. To 
była walka przeciw NIemcom. - Przeciw hitlerowcom - wtrącił trzeci, dotychczas 
milczący rozmówca, ów najbardziej z całej trójki nijaki. Blondyn strzepnął 
niecierpliwie palcami niewidoczny pył ze stołu. - Jesteście kobietą 
inteligentną, bystrą, wykształconą. Musieliście przecież wiedzieć, że już wtedy 
Titi szuka kontaktów z Anglikami? Te słowa były tak absurdalne, że gdyby nie 
powaga sytuacji, Maria zapewne skwitowałaby je śmiechem. - Nie widziałam na oczy 
Tito przez cały ten czas, kiedy była w partyzantce. - Ale widzieli go, i to na 
pewno nieraz, bliscy wam ludzie. Znacie przecież... - znów zajrzał do papierów - 
Ivo Dravcicia, prawda? Znów ogarnął ją przypływ niepokoju. - Oczywiście. To 
najstarszy brat mojego męża. - Musieliście często spotykać go podczas wojny? - 
Przeciwnie. Ani razu go nie widziałam po moim przyjeździe. Poszedł do 
partyzantki jeszcze przed moim mężem. - A teraz? - Co znaczy: teraz? - KIedy 
byliście gościem Omladiny, Ivo Dravcić, człowiek bliski Tito, okazywał wam... 
no... wręcz ostentacyjnie serdeczność. Nad niepokojem przeważył w tej chwili 
odruch gniewu: Co oni chcą mi wmówić? O co tu chodzi? - Ivo Dravcić bardzo 
kochał swojego brata... mojego męża - ważyła każde słowo. - Nie tylko on. Jego 
żona, drugi brat, ich rodzice, kiedy jeszcze żyli, byli dla mnie bardzo 
serdeczni. - Nie pytamy was o sentymenty. Jakie powiązania miała podczas wojny 
wasza jugosłowiańska rodzina z Tito? - Nie wiem. naprawdę nie wiem. - Kim jest z 
zawodu Ivo Dravcić? - Prawnikiem. - Co robił podczas wojny? Usiłowała sobie w 
tej chwili przypomnieć i nie mogła. Ivo pełnił obecnie jakieś odpowiedzialne 
funkcje w kierownictwie partii, był rzeczywiście blisko Tito, jak oni tutaj to 
określili. Podczas wojny? Zakończył ją w randze pułkownika. Ale podczas owego 
jedynego pobytu w Jugosławii nie zdążyła wypytać szwagra o wszystkie szczegóły 
jego wojennych działań. Po prostu nie było na to czasu. To raczej on chciał 
wiedzieć o jej przeżyciach w więzieniu i w obozie. - Naprawdę nie wiem - 
powtórzyła. - A o kontaktach jego i innych titowców, takich jak on, z wywiadem 
brytyjskim też nie wiecie? - Nie mam pojęcia - odparła. Poczuła lęk: usiłowano 
wmówić jej coś, przed czym należy się bronić. - I nie wierzę, żeby Ivo mógł 
robić coś... coś nieuczciwego. - A można wiedzieć, skąd taka pewność?... - 
spytał blondyn z ironią. - Znam go od lat. A zresztą nie zajmowałby tego 
stanowiska, na którym jest obecnie, gdyby... - Jakie ma stanowisko? - Jest 
kierownikiem ydziału w KC. Nie wiem dokładnie jakiego. Tam używa się innych nazw 
niż u nas. - I nie sądzicie, że jest nim właśnie dlatego, że Tito umiał dobierać 
sobie ludzi? - wtrącił "nijaki". - Na pewno tak. Ale ja przecież nie znam się na 
tych sprawach. A jeśli chodzi o Ivo... wierzę mu jak własnemu bratu! - Ach, tak? 
A w związku z tym - co robi brat Dravcicia? - Duszan? Jest inżynierem górnikiem. 
Podczas wojny musiał się ukrywać, bo był podejrzany o udział w sabotażu na 
kopalni. Uciekł z miasta i też przedostał się na tereny wyzwolone. Po wojnie 
wrócił do swojego zawodu. - A wasz bart? - spytał ów śniady, ze zrośniętymi 
brwiami. Marii wydało się, że z całej trójki on jest najżyczliwszy, jak gdyby 
chciał jej pomóc. - Mój brat mieszka w Anglii. - Nie zamierza wrócić do kraju? - 
Nie wiem. Na razie nic o tym nie pisze. - Co robił podczas wojny? - Walczył - 
zaakcentowała to słowo. - Był pod Monte Cassino. - Andersowiec? - Nie. 
Przedostał się na Zachód od razu w początkach wojny. Od tego czasu był w naszej 
armii. - Dlaczego tak podkreślacie "w naszej"? Czy I Armia w waszym pojęciu nie 
była "naszą"? - Bardzo proszę nie łapać mnie za słowa! - Spokojnie! Koleżanko, 
nie unoście się. To waszej pozycji nie polepszy. - Mam wśród najbliższej rodziny 
kogoś, kto wrócił z I Armią do kraju. Wydaje mi się, że polski żołnierz walczył 
za kraj i na wschodzie, i na zachodzie. - Odkrycie Ameryki! - parsknął krótkim 
śmiechem "nijaki". Ten o śniadej twarzy spojrzał na niego z wyraźną dezaprobatą, 
lecz nie odezwał się ani słowem. - Skończmy z tym przelewaniem z pustego w 
próżne! - Blondyn stuknął ołówkiem o stół, jak gdyby miał przed sobą liczne 
audytorium, które należało uciszyć. - Domyślacie się, po co was tu wezwano? - 
Nie. - Towarzysz Maciejczyk nic wam nie powiedział? - NIe. Zawiadomił tylko, 
że... - zająknęła się - że mam tu się stawić. - Otóż chodzi nam o wyraóne 
zajęcie przez was stanowiska w sprawie jugosłowiańskiej. Jasne? - Nie 
rozumiem... - Trzeba, żebyście się jednoznacznie odcięli od aktualnej polityki 
partii jugosłowiańskiej, która zeszła na manowce - blondyn podniósł głos, 
wymawiając dobitnie każde słowo. - Oczekujemy od was potwierdzenia, że po 
waszych dościwadczeniach z Jugosławi, takiej, jaką znacie i pamiętacie z lat 
wojny, głębokim żalem przejmuje was awanturnicza, antyradziecka polityka Tito i 
jego... no... jego pomocników - zaplątał się we własnych słowach. - Nie 
przesądzamy zresztą, w jakich słowach to oświadczenie macie złożyć. Ważna jest 
przede wszystkim treść. Pamiętacie przecież patriotyzm ludu jugosłowiańskiego. 
Tito zdradził i zaprzedał ten patriotyzm! - To nieprawda! Blondyn przerwał w pół 
zdania i spojrzał na Marię ze zgorszenym zdumieniem. "Nijaki" uśmiechnął się 
złośliwie. Ten trzeci patrzył w okno, jakby cała wymiana zdań nie bardzo go 
obchodziła. - Przecież była całkiem niedawno w Jugosławii! Widziałam z bliska, 
jak ludzie tam żyją. Rozmawiałam z nimi. Wiem, co myślą. Mam tam przyjaciół, 
towarzyszy - brnęła Maria, usiłując bronić się przed narastającym osaczeniem. - 
Nie jest ważne w tej chwili, coście tam widzieli i słyszeli! - blondyn zniżył 
głos. - Takie oświadczenie z waszej strony jest konieczne. Jest niezbędne, jeśli 
macie z nami pracować! Zostawcie nas teraz samych - blondyn spojrzał znacząco na 
pozostałych członków komisji. Wstała posłusznie i wyszła. Na korytarzu, gdy 
zamknęła drzwi, zrobiło jej się niedobrze. - Boże! - przestraszyła się. - Żeby 
jeszcze trochę wytrzymać! Przysiadła na jedynym krześle, zastanawiając się, jak 
to długo potrwa? I co jeszcze tamci wymyślą? Gdyby tu była Paulina! Albo ktoś 
tak rozsądny i życzliwy, jak ostatni przewodniczący Zetwuemu Kaliński, jak 
Dalewicz! Co się stało z tymi ludźmi? Gdzie zniknęli? Dlaczego wśród ich 
następców panuje ta koszmarna atmosfera? Przecież mogli po prostu i zwyczajnie 
powiedzieć, że nie chcą, abym tu pracowała, że radzą mi przejście gdzie indziej, 
do jakiejś instytucji lub redakcji! Znam trochę ludzi w Warszawie, poradziłabym 
sobie. Byłoby to może przykre, bo już przywykłam do tutejszego środowiska - ale 
skądinąd normalne, ludzkie. Dlaczego uwzięli się, żeby stawiać mi takie żądania. 
- Dintojra - osądził później Marcin, gdy mu o tym opowiadała. - Porachunek z 
człowiekiem, który stał się niewygodny - ale który może stać się wygodny, jeśli 
zgodzi się na stawiane warunki. Gdybyś złożyła takie O.wiadczenie, na pewno by 
je szeroko rozreklamowano. "Dawna bojowniczka ruchu oporu odżegnuje się od Tito 
i jego agentów" - takie tytuły byłyby bardzo efektowne. Tylko ty potem samej 
sobie nie mogłabyś spojrzeć w twarz - choćby w lustrze... Dzień siódmy (c.d.) 
Czekała długo. Wreszcie uchyliły się drzwi sali konferencyjnej i wyjrzał przez 
nie "Nijaki". - Pozwólcie, koleżanko... - Dajemy wam jeszcze jedną szansę - 
oświadczył blondyn. Przypomniała sobie teraz nagle jego nazwisko, usłyszane tego 
samego dnia wieczorem: Zenon Kotowski. Co z nim stało się później? Napotkała 
kiedyś jego nazwisko w prasie - w jakimś kontekście niezbyt przyjemnym dla 
właściciela tego nazwiska. - Dajemy wam jeszcze jedną szansę - powtórzył 
głośniej Kotowski. - Postawimy waszą sprawę na rozszerzonym zebraniu podstawowej 
organizacji partyjnej. Niech się towarzysze wypowiedzą, czy możecie nadal 
pracować w ruchu młodzieżowym... - Coś ty narobiła, dziewczyno! - Zygmunt 
zdenerwowany i zły pierwszy przełamał milczenie, jakie od paru dni ciążyło nad 
nimi obojgiem. - Można było gładko załatwić całą sprawę. A teraz naprawdę nie 
wiadomo, co z tobą będzie! Podniosła na niego zmęczone oczy. - Jak można było 
"załatwić całą sprawę"? I co to w ogóle jest za sprawa? - Nie zgrywaj się wciąż 
na pierwszą naiwną! Zrozum, że chodzi o powiedzenie paru słów - no, może 
napisanie paru zdań - i po krzyku! Miałaś szansę bezbolesnego wywikłania się... 
- Ty uważasz to za szansę - zapewnić sobie spokój za zrobienie świństwa? Miałam 
obrzucić błotem to, co było dla mnie jedną z największych wartości w życiu? - 
Och, znowu dramatyzujesz! W życiu bardzo często potrzebne są kompromisy. 
Powinnaś już o tym wiedzieć. Nikt nie żąda, żebyś przekreśliła swoją partyzancką 
przeszłość, tylko żebyś powiedziała parę słusznych i krytycznych rzeczy o Tito. 
Czy on dla ciebie brat czy swat, że tak się przy tym upierasz? - Zygmunt, 
naprawdę udajesz, że nie wiesz?... Chodzi o to, co Tito reprezentował. Co przy 
nim skupiło naród. Być może, są to wielkie słowa, ale nic nie poradzę - tak 
przecież było! Nie wiem, co teraz się dzieje w Jugosławii w tamtejszej partii - 
to są ich wewnętrzne sprawy. Ale właśnie dlatego, że nie wiem, nie odważyłabym 
się sądzić, a tym bardziej wyrokować. - Już wiesz, co to jest Kominform. I to 
dla ciebie mało? Nie wystarcza? - To są rezolucje polityczne. Ale przecież 
nieraz i politycy się mylą! Dlaczego ja mam się wypowiadać o tym, czego nie 
znam? Nie lepiej poczekać, aż pewne psrawy się wyjaśnią? - Co się ma wyjaśniać? 
Wszystko jest wiadome! - Powtarzam ci: ja między tamtejszymi ludźmi żyłam i 
chyba znam ich nie najgorzej. W tym wszystkim, co się teraz mówi i pisze o 
Jugosławii, jest coś nie tak. Nie wiem, ale wydaje mi się, że ktoś się myli. 
Byłam na samym dole, tego, co tam się działo. Widziałam walkę... - Widziałaś 
tylko drobny wycinek tej walki. Nie możesz wiedzieć, jak z tym było gdzie 
indziej i w całym kraju. - Ale właśnie dlatego nie chcę lekkomyślnie wyrokować o 
tym, co się działo "na górze". Tamci, z tej komisji, uczepili się zresztą mojej 
rodziny. Nie wiem dokładnie, co teraz robi Ivo, nie pytałam go o to. Pracuje w 
Kc. Ale wiem, że to człowiek ogólnie poważany, uczciwy, jak kryształ. Z jakiej 
racji... Zygmunt przerwał jej machnięciem ręki. - Rób, jak chcesz! Pamiętaj, że 
cię ostrzegałem. A jeżeli były szwagier jest dla ciebie ważniejszy... Nie 
kończąc zdania wyszedł z pokoju, zanim Maria zdążyła cośkolwiek odpowiedzieć. - 
To wszystko przecież było bardzo proste, Marysiu - tłumaczyła jej po latach 
przypadkowo spotkana znajoma, niegdyś skromna sekretarka, obecnie magister 
ekonomii, naczelnik wydziału w jakiejś centrali handlu zagranicznego. Uradowana, 
w przeciwieństwie do Marii, tym spotkaniem, zaciągnęła ją do pobliskiej kawiarni 
na wspomnienia i na plotki. - Ja też wtedy byłam taka naiwna jak ty, ale potem 
sporo rzeczy zrozumiałam, kiedy na nie patrzyłam - dłużej i z bliska. 
Maciejczykowi już wtedy zachciało się kariery dyplomatycznej. Liczył na to, że 
mu w tym pomoże ożenek z tobą. No, nie wykluczam, że mu się naprawdę podobałaś, 
chociaż, wiesz co? - przyjrztała jej się uważnie - szczerze mówiąc, teraz po 
latach wyglądasz dużo ładniej niż wtedy. A wracając do Maciejczyka, marzyły mu 
się wtedy Londyny, Paryże, Bóg wie co. Jak wybuchła wtedy ta cała afera z 
Jugosławią, on się po prostu wystraszył. Póki miał przy sobie bohaterkę 
jugosłowiańskiego ruchu oporu, wszystko było dobrze. Ale co zrobić, jeśli nagle 
od góry do dołu wszyscy zaczynają mówić, że z tą Jugosławią jest na odwrót? 
Zląkł się o własną skórę i sądził, iż uratuje go jedno: jeśli ty złożysz 
oświadczenie, że myślisz o Jugosławii dokładnie to samo, co tamci wszyscy spece 
od wielkiej polityki. A tyś stanęła okoniem. Muszę ci powiedzieć, że nam to 
zaimponowało. - Komu: nam? - spytała wówczas. - Nikt przecież nawet palcem nie 
kiwnął. - Ludzie się bali. Zwłaszcza wtedy. Nie każdy jest odważny, żeby 
powiedzieć to, co myśli. - Nie uważasz, że to obrzydliwe? - Owszem. Ale co 
zrobić? Takie jest życie. Tyś pokazała, że masz charakter. A Maciejczyk wyszedł 
na wała, tyle że nie od razu. Wiesz, co sobie potem nieraz myślałam? Że jednak 
jest chyba na świecie jakaś sprawiedliwość. I że jeżeli ktoś komuś zrobi krzywdę 
taką jak on tobie, los mu prędzej czy później za to odpłaci. Nacierpiałaś się, 
to prawda. Ale masz to, co w życiu najbardziej się liczy: dobrego męża, dziecko, 
ciekawą pracę. A on tkwi gdzieś na bocznym torze i czeka na emeryturę. Skończyła 
się zagranica i całe dolce vita. Ma syna i córkę, ale z obojgiem jest na noże. 
NIe wiem dokładnie, ile w końcu zaliczył żon, chyba dwie, a może trzy, nie 
mówiąc oczywiście o tamtej pierwszej. Żadna z nim długo nie wytrzymała. Taki już 
ma charakter! "Nie wiesz, że cię kocham? Musiałabyś być ślepa, żeby tego nie 
widzieć!" "Nie istnieje dla mnie żadna kobieta. Tylko ty!" "Do diabła z wielką 
polityką, Marychna! Stęskniłem się za tobą, jakbym cię rok nie widział!" 
"Zobaczysz, jak nam będzie dobrze razem!" Były to kłamstwa. Dała się na nie 
nabrać - "pierwsza niaiwna", jak w przypływie gniewu nazwał ją później Zygmunt! 
I to była prawda. Tyle że ta jej naiwność nie dotyczyła owych wielkich, ważnych 
spraw, lecz jego uczucia. Uczucia, któremu zawierzyła lekkomyślnie. Nurt 
wspomnień nasila się gwałtownie. Osaczają one Marię ze spotęgowaną siłą. Teraz 
jednak nie musi się ich bać. Czuje się bezpieczna pod słońcem takim samym, jak 
przed trzydziestu prawie laty. Na ziemi, którą pokochała wtedy wraz z 
najbliższym sercu człowiekiem. Czy naprawdę zdradziłam pamięć tego człowieka, 
wiedząc, że go "nie ma i nie będzie już"? - Trudno, żebyś w twoim wieku przez 
całe życie była wdową po bohaterze: nikt od ciebie tego nie wymaga - powiedziała 
Paulina. - Życie jest życiem. Ale nie zdradziłam tej ziemi, wszystkiego, co na 
niej przeżyłam: wszystkiego, co mnie z nią związało. Warto więc chyba do końca 
rozliczyć się z przeszłością. Może dziś właśnie, przed jutrzejszym wyjazdem na 
Hvar, uda mi się przypomnieć wszystko, co najgorsze. Na razie przecież to był 
tylko początek... Jak mogłam wtedy tak bardzo się łudzić? A może to już była 
nieodłączna cecha jego charakteru: mierzyć wszystko własnymi potrzebami i 
własnym egoizmem? Przypomniała sobie teraz nagle i wyraźnie nazwiska wszystkich 
trzech członków komisji: Kotowski, Paluch i KOzubek - ten o zrośniętych brwiach, 
najżyczliwszy, ale przez cały czas milczący. Czy już wtedy wiedziałam, że między 
nami obojgiem wszystko jest skończone?... Byłam zaskoczona i przerażona tym, co 
na mnie spadło. Czułam żal do Zygmunta. Ogromny żal, że zażądał ode mnie rzeczy 
podłej i niegodnej: że stanął po stronie tych, którzy takie żądanie postawili. 
Nie, nie myślałam, co będzie dalej? Na razie usiłowałam bronić nie tylko siebie, 
ale czegoś znacznie ważniejszego niż własne "ja". Bronić przed atakiem ze 
strony, od której najmniej można by się go spodziewać. Trudno było mi wtedy 
odgadnąć, że Zygmunt już postawił na mnie krzyżyk - ze strachu o własną 
przyszłość, o własną karierę. - Żal mi ciebie - powiedział Zygmunt owego dnia 
rankiem, kiedy spotkali się oboje w kuchni, obcy sobie już i dalecy, choć Maria 
wciąż wtedy nie wyzbyła się resztek nadziei, że może jednak mimo wszystko będzie 
usiłował ją bronić. - Żal mi ciebie - powtórzył pijąc kawę. - Mogłaś tanim 
kosztem wygrzebać się z całej tej afery, a tymczasem samochcąc wpakowałaś się w 
gorszy bigos. Czy ty wiesz, co to znaczy wywlec taką sprawę na szersze forum? - 
Może na tym szerszym forum znajdą się jacyś rozsądniejsi ludzie? - Nie miej 
takich złudzeń! - prychnął krótkim, niedobrym śmiechem. - Nawet nie 
przypuszczasz, ilu masz niechętnych! Z tymi słowami wyszedł. Maria pozostała na 
środku kuchni, oniemiała ze zdumienia. W redakcji "Głosu Młodych" i w całym 
dawnym zarządzie głównym spotykała raczej ludzi życzliwych. Przebiegła myślą 
tych, z którymi miała co dzień do czynienia. Nie pamiętała żadnych kłótni czy 
też kontrowersji. Słyszała nieraz pochwały lub wyrazy uznania. Z okazji święta 
pierwszomajowego wkrótce po przyjeździe z Belgradu znalazła się wśród 
odznaczonych - przyznano jej Złoty Krzyż Zasługi "za udział w jugosłowiańskiej 
walce wyzwoleńczej". Jakiż złośliwy przypadek odwrócił i przeobraził to 
wszystko? Kto i dlaczego mógł być jej nieprzychylny? Nikomu przecież nic złego 
nie zrobiła! Nie znała jeszcze wówczas swoistych mechanizmów pobudzających 
animozje pomiędzy ludźmi. Z owego zebrania zapamiętała niewiele. Duszna, 
zadymiona sala, w której siedziało kilkadziesiąt osób. Mimo woli szukała 
wzrokiem znajomych twarzy - znalazła tylko parę, gdzieś daleko, bliżej wyjścia. 
Za stołem przezydialnym byli ci trzej, którzy z nią niedawno rozmawiali, i 
jeszcze dwóch innych mężczyzn oraz kobieta - pierwszy raz widziała ich na oczy. 
W jednym z dalszych rzędów krzeseł, na boku, w półcieniu - Zygmunt. Miał krwiste 
wypieki na twarzy i minę sztucznie obojętną, jak gdyby chciał narzucić obecnym 
przekonanie, że znalazł się tu przypadkiem. Początek zebrania był rutynowy: 
Maria słuchała nieuważnie pierwszych punktów porządku dziennego wiedząc dobrze - 
tak jak wiedzieli wszyscy zgromadzeni - że są one mało istotne w porównaniu z 
dalszym ciągiem. Prowadzący zebranie, ów blondyn o chłodnych jak szkło, 
niebieskich oczach - teraz już wiedziała, że jest pierwszym sekretarzem 
organizacji partyjnej - przeszedł do punktu najważniejszego: spraw personalnych, 
dokładniej - sprawy koleżanki Marii Dravcić. - Dravcić_Zamieńskiej - dodał 
przeglądając teczkę z papierami. Po latach okazuje się, że zapamiętała strzępy, 
fragmenty owego zebrania. Zapamiętała to, co wtedy dotknęło ją najboleśniej. 
Pytania, odpowiedzi. Znowu pytania - zaskakujące treścią, na pozór nie związane 
z tematem zebrania i z zarzutami, jakie przeciwko niej kierowano. Na przykład 
oschła, nieżyczliwa kobieta zza prezydialnego stołu chciała usłyszeć, jakie jest 
"pochodzenie socjalne koleżanki..." - nie dawała sobie rady z prawidłowym 
wymówieniem jugosłowiańskiego nazwiska, zakończyła więc: - Zamieńskiej. - Mój 
ojciec był lekarzem. Profesorem medycyny. - Gdzie? - Na Uniwersytecie 
Jagiellońskim w Krakowie. - Żyje? - Nie. Padł ofiarą Sonderaktion Krakau. - 
Wyrażajcie się jaśniej. Po co te obce słowa? - Tak Niemcy określali akcję 
przeciw profesorom krakowskich wyższych uczelni. Przerwała, patrząc wyczekująco 
na prezydium. Czy ma mówić o szczegółach tej głośnej sprawy? - Na czym ta akcja 
polegała? - Profesorowie zostali wezwani na uniwersytet przez władze okupacyjne 
pod pretekstem możliwości rozpoczęcia zajęć. Nieoczekiwanie ich aresztowano i 
wywieziono do obozów koncentracyjnych. Do Dachau. I do Sachsenhausen. - Aha, 
więc to wtedy... Wasz ojciec też został wywieziony? - Tak. - Zginął w obozie? - 
Nie. Wrócił bardzo ciężko chory i zmarł wkrótce potem. - Czy są jakieś pytania w 
związku z tym? - Ja mam pytanie - odezwał się niski szatyn siedzący w pierwszym 
rzędzie. Pracował w dawnym zarządzie głównym, lecz Maria znała go tylko z 
obustronnej wymiany "dzień dobry" lub "cześć" na korytarzu. Nazywał się... Tak 
jakoś po ptasiemu - przypominała sobie teraz. - Skowroński? Wróblewski? Nie. 
Dzięciołowski! - Ja mam pytanie do koleżanki - powtórzył głośniej. - Jak to się 
stało, że tylu innych krakowskich profesorów wtedy aresztowanych zmarło w obozie 
koncentracyjnym, a ojciec koleżanki pozostał przy życiu i wrócił? Słowa te 
zawierały niewątpliwie obraźliwy podtekst. Maria przygryzła wargi. - Czy są 
jeszcze jakieś inne pytania? - Tak samo jak towarzysz Dzięciołowski chciałabym 
wiedzieć o przyczynie zwolnienia waszego ojca - odezwała się kobieta siedząca w 
prezydium. - Mój ojciec wrócił, ale nie można powiedzieć, że pozostał przy życiu 
- Maria usiłowała mówić jak najspokojniej. - Wypuszczono zresztą także paru 
innych profesorów. Ojciec zmarł w niecały miesiąc później wskutek kilku naraz 
chorób, które... które były następstwem obozu. A zwolnienie go było 
spowodowane... no, może nie spowodowane... ale przyczyniło się do jego 
zwolnienia to, że interweniowali w jego obronie uczeni innych krajów. - Z jakich 
krajów? - Nie pamiętam dokładnie. Z tych, które nie były w wojnie z Hitlerem. Na 
pewno ze Szwajcarii... ze Szwecji... Chyba też z Włoch. - Macie dziwnie krótką 
pamięć, koleżanko - zauważył z ironią Dzięciołowski. - Włochy, jako państwo Osi, 
były przecież po stronie Hitlera! - Niemniej wielu Włochów okazywało sympatię i 
współczucie Polakom - Maria nie dała zbić się z tropu. - Ojciec jeździł na 
zjazdy naukowe do Rzymu, Mediolanu. Znał... - I wy uważacie, że to było w 
porządku? Interwencja faszystowskich uczonych - to zostało silnie zaakcentowane 
- spod znaku Mussoliniego w sprawie waszego ojca? Czerwona mgła przesłoniła oczy 
Marii. Spokój! - powtarzała sobie w duchu. - Spokój! Nie dać się sprowokować! On 
to mówi umyślnie, żeby mnie wyprowadzić z równowagi... Na sali zabrzmiał głośny 
szmer. - Bardzo proszę, żeby nie obrażano tutaj pamięci mojego ojca - 
powiedziała Maria zwracając się do prezydium. - Jego nazwisko figuruje na 
tablicy ofiar Sonderaktion, wmurowanej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jestem... 
jestem gotowa odpowiadać na zarzuty, które mnie dotyczą. Ale nie zamierzam 
polemizować z kimś, kto... kto mówi o moim ojcu tak jak tutaj... Zaplątała się i 
umilkła. Zobaczyła, że Kozubek przechylił się do Kotowskiego, szepcząc mu coś 
półgłosem. Kotowski stuknął ołówkiem o blat stołu. - Proszę się nie unosić, 
koleżanko. Towarzyszu Dzięciołowski, trzymajcie się tematu, czyli merytorycznej 
strony zagadnienia! Coś jeszcze mówił, lecz Maria widziała przed sobą jak gdyby 
gęsty opar, z którego wyłonił się złośliwy uśmiech Dzięciołowskiego. Tę samą 
twarz z podobnym uśmiechem, lecz już nie złośliwym, tylko profesjonalnie 
uprzejmym, zobaczyła wiele lat później za ladą prywatnego sklepu z galanterią 
skórzaną. Weszła doń, zwabiona widokiem efektownej torebki - i nie wierzyła 
własnym oczom, widząc właściciela, który podniósł się zza lady ghrzecznie 
pytając, czym może służyć?... To omyłka! - pomyślała w pierwszej chwili. - 
Niemożliwe, żeby to był ten sam człowiek! Taki nadgorliwy, taki... Lecz on 
również ją poznał, choć na pewno w pierwszej chwili nie skojarzył sobie 
widzianej niegdyś twarzy z dawnym nazwiskiem. - My się chyba znamy? - powiedział 
tak samo uprzejmie. - Pani zdaje się kiedyś, dawno temu, pracowała w prasie 
młodzieżowej? Prawda? Jak ten czas leci! Ale prawie się pani nie zmieniła... 
Bąknęła pod nosem coś niby potwierdzającego, zapytała o cenę torebki - 
odechciało jej się zresztą natychmiast tego sprawunku - i opuściła sklep. 
"Niechętni", o których mówił Zygmunt, istotnie podczas pamiętnego zebrania dali 
znać o sobie. Po Dzięciołowskim zabrali głos następni dyskutanci. Zapamiętała 
wśród nich Grzegorza Łakotę. To ten sam, o którym potem w Warszawie mówiono: 
"Grzegorz Łakota - po Berii sierota". Tylko że wtedy nie wiedziała jeszcze, kim 
był Beria! Łakota przed zjednoczeniem organizacji młodzieżowej pracował w sekcji 
młodzieży szkolnej zarządu głównego. Znany był już z napastliwych ataków przeciw 
ludziom, którzy z jakichkolwiek względów mu się nie podobali. Maria skłonna była 
uważać go za aroganckiego, zarozumiałego bufona. Starła się z nim podczas 
jakiejś dyskusji dotyczącej uniwersytetu: Łakota, o którym wiadomo było, że 
uzyskał świadectwo maturalne bez jakichkolwiek egzaminów, napisał do "Głosu 
Młodych" artykuł złośliwie piętnujący "reakcyjność" sędziwego socjologa, 
profesora Ignacego Bodronia. Maria stanowczo sprzeciwiła się drukowaniu owego 
tekstu i przeforsowała usunięcie go z przygotowanego już do druku numeru. - 
Bodroń jest człowiekiem starym i schorowanym - argumentowała. - Prawda, że 
poglądy jego, z którymi zresztą się nie kryje, są dalekie od lewicowości. Jest 
to jednak uczony wielkiej klasy, znany w kraju i za granicą. Można z nim 
polemizować, ale taka polemika musi mieć jakiś poziom. Tymczasem artykuł 
Grzegorza Łakoty jest przecież niewybredną napaścią, zawierającą głównie 
zwyczajne wymysły. Tak nie powinno się dyskutować! Ostatecznie Robert, redaktor 
naczelny, przyznał jej rację, tym bardziej, że Maria jako studentka socjologii 
orientowała się w stosunkach panujących na tym wydziale. Łakota, który nie 
przywykł ustępować komukolwiek, wpadł wówczas w istny szał. Pokłócił się z 
Robertem, nagadał mu mnóstwo głupstw - czym tylko utwierdził naczelnego w 
decyzji wycofania artykułu. Maria uśmiechnęła się lekceważąco, kiedy jej 
powtórzono pogróżki Łakoty w stylu "ona mnie jeszcze popamięta". - Zarozumiały 
szczeniak - wzruszyła wówczas ramionami. - Wydaje mu się, że zjadł wszystkie 
rozumy i że wszyscy muszą tańczyć, jak on zagra! Przeszła nad tą sprawą do 
porządku dziennego, a potem o niej zapomniała. Nie zapomniał natomiast Łakota. 
Teraz podczas zebrania wziął odwet. Piskliwym falsetem rzucał oskarżenia: - Od 
dawna wiadomo, kim jest naprawdę Maria Dravcić! Studiowała na wydziale 
uniwersyteckim znanym jako przytulisko reakcji! Broniła reakcyjnych profesorów! 
Ulegała nowinkom ze zgniłego Zachodu! Czytywała francuskie gazety i wyrażała się 
o nich pochlebnie! Nie jest dziwne dla mnie, że ujawniła teraz swoje właściwe 
oblicze, broniąc stronników krwawego Tito! Zawsze taka sama! Ja byłem czujny! 
Ostrzegałem!... Mówił, a właściwie krzyczał z takim ferworem, że wreszcie głos 
mu się załamał i odmówił posłuszeństwa. Na sali zaczęto chichotać. Kotowski 
uciszył zebranych, napominając równocześnie Łakotę, aby zechciał się streszczać 
i "ukonkretniać zarzuty". Kreatura - stwierdza teraz w duchu Maria, przesypując 
w palcach piasek. - Jeszcze jeden supernadgorliwiec. Kręci się podobno przy 
telewizji i zainteresowany jest wyłącznie Zachodem, który niegdyś tak opluwał. 
Było jeszcze kilka podobnych wystąpień, choć mniej napastliwych - Łakota pobił 
swoisty rekord. Słuchała dalszych wywodów z gorzkim, bolesnym zdumieniem. Skąd w 
tych ludziach aż tyle jadu? Skąd tyle nienawiści? Odezwał się głos obrony, 
bardzo jednak nieśmiały. Któryś z pracowników dawnego zarządu głównego, młody 
inwalida wojenny, zatrudniony w księgowości, przypomniał: - Koleżanka Maria, 
cokolwiek byśmy o niej mówili, była w partyzantce, potem w obozie, i o tym 
powinniśmy pamiętać! Niemłoda kobieta, kierowniczka stołówki, odważyła się 
powiedzieć coś więcej: - Moja młodsza siostra wróciła z konclagru i wciąż 
jeszcze nie może przyjść do zdrowia. A pani Maria, choć przecież nie siłacz, 
pracowała przez cały czas, ile tylko mogła, świątek i piątek! To trzeba wziąć 
pod uwagę, a nie takie tam gadanie o Tito czy nie o Tito... Przecież go nawet na 
oczy nie widziała! Kotowski przerwał w pół zdania mówiącej. Zwrócił jej uwagę na 
niepoważne podejście do sprawy i odbieganie od zasadniczego tematu. Bynajmniej 
nie speszona oświadczyła głośno, zanim usiadła: - Ja wiem swoje! Odezwał się 
ktoś jeszcze w obronie Marii - znów jakaś kobieta. Głos jej był jednak tak 
nikły, że go prawie nie dosłyszano. Zresztą z góry wiadomo było przecież, o co 
chodzi - stwierdza raz jeszcze Maria. - Chciano się mnie pozbyć. Najbardziej 
chciał tego Zygmunt - ale z całym zachowaniem pozorów, czyli ówczesnego rytuału. 
Dalszy ciąg zebrania roztopił się jej w pamięci. Pozostało tylko wyraźnie jego 
zakończenie. Zapytano raz jeszcze, czy gotowa jest złożyć samokrytykę z powodu 
swojego upartego obstawania w obronie "titoistowskiej Jugosławii"? Czy gotowa 
jest stwierdzić na podstawie własnych doświadczeń i przemyśleń, że 
jugosłowiańska "kompartia" (słowo to brzmiało surowo, prawie groźnie) zeszła na 
manowce nacjonalizmu i sprzyja faszyzmowi? Na obydwa pytania dała stanowczą 
odpowiedź: Nie. Kazano jej opuścić salę. Około pół godziny czekała na korytarzu, 
mając w głowie ból i pustkę, zanim wezwano ją z powrotem. Sekretarz Kotowski 
odczytał postanowienie o usunięciu Marii Zamieńskiej_Dravcić z szeregów Związku 
Młodzieży Polskiej, jako "elementu niepewnego politycznie i szkodliwego 
społecznie" (to sformułowanie zapamiętała wyraźnie nawet po latach!), bez prawa 
powrotu do organizacji. Równocześnie została usunięta z redakcji tygodnika 
"Przyszłość" (zanim jeszcze zdążyła rozpocząć w niej pracę). Nie mogła sobie 
przypomnieć, jak dowlokła się na miejsce, które jeszcze nazywała domem. Ledwie 
zamknęła drzwi za sobą, chwyciły ją długotrwałe torsje, jak gdyby sam organizm 
chciał wyrzucić gorycz i żółć niedawnych godzin. Umyła potem twarz. Zdjęła 
sweter i bluzkę, ubranie bowiem zdawało się być przepojone odorem tytoniowego 
dymu, który wypełniał salę podczas zebrania. Ból głowy nie ustępował. Maria 
wypiła chciwie szklankę zimnej herbaty i padła na tapczan, dygocąc jak w 
gorączce. mIała w podręcznej apteczce środki nasenne, od dawna ich jednak nie 
używała. Lekarz, u którego niedawno była, przestrzegał, aby podczas ciąży bardzo 
uważała z przyjmowaniem jakichkolwiek medykamentów. Lecz w tej chwili było jej 
wszystko jedno. Wiedziała, że maleńka tabletka luminalu sprowadzi sen bez snów. 
A tego wtedy najbardziej pragnęła. Ostatnim świadomym gestem zamknęła drzwi od 
pokoju i przekręciła klucz w zamku. Teraz już wiedziała z całą pewnością, że 
między nią a Zygmuntem wszystko jest skończone. - Masz świetną matkę - mówi 
Milan, odwracając się plecami do słońca. - Uhm... - Renata wydaje potakujące 
mruknięcie. Jest rozleniwiona słońcem i niedawną kąpielą. Nie chce jej się nic 
mówić, ale wypada przynajmniej pokwitować słowa chłopca. - Co ona robi? - 
Pracuje w redakcji "Świata Kobiet". - Jako dziennikarka? - Tak. Pisze też 
książki. - A twój ojciec? - Jest profesorem na uniwerku. Biochemik. Teraz 
przyjechał na gościnne występy. To znaczy - poprawia się - na wykłady do 
Belgradu. Czekamy na niego, żeby trochę razem pojeździć. - Macie wóz? - Nie. To 
znaczy mamy, ale w Warszawie. Tata mówił, że coś wynajmie - dorzuca Renata z 
lekkim ziewnięciem. - Pierwszy raz jesteście w Jugosławii? - Ja pierwszy. Tata 
już tu przyjeżdżał służbowo na jakieś kongresy... A mama była tu raz, ale 
jeszcze przed wojną. - Przed wojną? - dziwi się uprzejmie Milan. - To chyba jako 
dziecko? - No nie. Właśnie zdała maturę i dostała taki wyjazd w prezencie. 
Rozumiesz, jako nagrodę - tłumaczy cierpliwie Renata. - Ale mówi, że mało co z 
tego pamięta. - No pewnie. Tyle lat... Dziewczynie nagle odechciewa się rozmowy. 
Może lepiej było nie wspominać Milanowi o przedwojennej podróży matki? Teraz już 
głupio byłoby wyjaśniać, że nie lubi ona do tych wspomnień wracać. - O czym 
myślisz? - Milan usiłuje zajrzeć jej w oczy. - Tak sobie. Nic nie myślę. 
Wszystko w głowie roztapia mi się od upału... W rzeczywistości Renata myśli o 
matce. Czym była ta dawna, przedwojenna Jugosławia w życiu Maryjki? Jakie 
śmieszne jest to zdrobnienie, którego wszyscy w rodzinie używają! Jakby wyjęte 
ze starej opowieści - a jednak dziwnie do matki pasuje! Była tu po maturze, 
rodzice zafundowali jej wspaniałe wakacje nad Adriatykiem. Cóż w tym dziwnego? A 
jednak... Przymyka oczy. Udaje senność, żeby MIlan nie zadawał jej dalszych 
pytań. Fajna jest twoja stara - mówią nieraz koleżanki. - Dobrze się ubiera, dba 
o siebie. Ta niebieska szmizjerka znakomicie na niej leży. - Skąd twoja matka 
wytrzasnęła taką kurtkę? Szykownie w niej wygląda. W tych sztruksowych spodniach 
rusza się, jakby miała dwadzieścia lat mniej. Mogłaby nosić dżinsy. Dobrą ma 
figurę! Renata, nie przyznając się sama przed sobą do tego, lubiła takie 
pochwały. Lecz teraz, w atmosferze wakacyjnego luzu, ponownie stwierdza, że o 
matce właściwie mało wie. Niby wszystko jest jasne: zwyczajnie zdała maturę 
przed wojną, rok studiowała medycynę, potem wybuchła wojna, dziadka Niemcy 
aresztowali zaraz na jej początku, potem w ich ręce wpadła matka - wywieziono ją 
do obozu w Ravensbr~uck, wreszcie znalazła się w Szwecji... Cały ten ciąg 
wydarzeń jest na pozór logiczny. Zapytała kiedyś matkę: - Gdzie spotkaliście się 
oboje, ty i tatuś? - Ach, to cała historia - usłyszała wówczas. - Najpierw 
poznałam wuja Janka, jako jego pacjentka. - Leczyłaś się u niego? - spytała 
Renata zdziwiona, wiedząc, że wuj jest neurologiem. Zauważyła lekkie zmieszanie 
matki. - Wiesz, miałam takie poobozowe przypadłości, ciężką nerwicę, Janek mnie 
z tego wyciągnął... I znowu wszystko się zgadza. Lecz Renata wciąż nie może 
oprzeć się wrażeniu, że w życiu matki jest coś, o czym w domu i w rodzinie się 
nie mówi. Próbowała kiedyś w Krakowie pociągnąć za język ciotkę. Lecz ta, 
rozsądna i rzeczowa jak zawsze, przyjrzała się uważnie siostrzenicy zza 
okularów, nim zagadnęła: - A o co ci właściwie chodzi, Reniu? - Dziewczyna 
straciła zwykły rezon i wykręciła się od odpowiedzi. Znacznie starsze cioteczne 
rodzeństwo chyba naprawdę nie wiedziało nic albo prawie nic. Może gdyby 
pogrzebać w szpargałach na strychu salwatorskiej willi, coś by w nich się 
znalazło. Ale na straży tych szpargałów stała jak cerber ciotka! - Wiesz, kogo 
widziałam wczoraj w kinie? Twoją matkę - oznajmiła dwa lub trzy lata temu Magda, 
kiedy razem wracały ze szkoły. - No to co? - zdziwiła się Renata. Istotnie matki 
wczoraj nie było w domu. Wróciła dopiero na późną kolację. - Nic. Tylko że była 
sama. A wiesz, to trochę śmieszne, jak babka bez faceta wybiera się do kina. - 
Sama? Ojciec rzeczywiście wczoraj siedział nad papierami przy biurku w swoim 
gabinecie. Dziwne. Zwykle chodzili wszędzie razem. - Jaki to był film? - 
Jugosłowiański. Chała wojenna, bardzo dużo strzelaniny. Może nawet to i niezłe, 
ale mnie takie filmy nudzą. - To po co na nie chodzisz? - Nie chodzę, tylko raz 
byłam - sprostowała Magda. - Janusz, wiesz, ten mój chłopak uwielbia takie 
wojenne awantury i on mnie na to wyciągnął. Ale żebyś wiedziała, jak twoja matka 
patrzyła na ten film! Jakby chciała wejść na ekran! Oczu nie odrywała. Mało było 
ludzi, więc zerknęłam na nią raz i drugi. Widać było wyraźnie, że ją to 
"bierze". No cóż - ludzie mają różne gusty. Renata odpowiedziała jakimś 
wykrętem, umyślnie kierując rozmowę na inny temat. Słowa koleżanki zostawiły jej 
w pamięci przykry osad i długo nie dawały spokoju. Wreszcie postanowiła zapytać 
matkę wprost: - Byłaś podobno na jugosłowiańskim wojennym filmie? Matka drgnęła 
wówczas mocno zaskoczona i podniosła oczy znad gazety. - Byłam. A bo co? Ta 
spokojna odpowiedź zbiła dziewczynę z tropu. - No... nic. Nie wiedziałam, że cię 
interesują takie... takie wojenne kolubryny! - wybrnęła wreszcie. - No i byłaś 
sama. Moja koleżanka cię widziała. Matka uśmiechnęła się lekko. - Co w tym 
dziwnego, że poszłam sama do kina? Chciałam ten film zobaczyć, bo mam o nim 
napisać. - No, ale zawsze chodzicie oboje razem, jak papużki_nierozłączki! - 
bąknęła Renata. - Właśnie wczoraj nie mogliśmy iść razem. Tata miał pilną 
robotę, a ten film wyświetlali ostatni dzień. "Twoja matka patrzyła, jakby 
chciała wejść na ekran" - Renata przypomniała sobie w tej chwili słowa 
koleżanki. Wolała jednak zrezygnować z dalszej rozmowy. Czuła się bowiem dość 
głupio. - Która godzina? - pyta teraz nie otwierając oczu. MIlan zerka na 
zegarek. - Dwunasta piętnaście. - No to jest jeszcze trochę czasu. - Skoczymy do 
wody? - Poczekaj, niech się namyślę. Wiesz, że chyba tak! Moment, pomacham mamie 
- ona nas stamtąd widzi. Lecz Maria w tej chwili nie patrzy w stronę morza. Jest 
znów daleko od Adriatyku i Tuczepi. Przywołuje miniony czas. Ponownie przeżywa 
własną klęskę, odtrącenie przez ludzi, z którymi dotychczas, jak jej się 
wydawało, szła ramię przy ramieniu. I odtrącenie przez człowieka, który 
twierdził, że jest jej najbliższy. Obudziła się nazajutrz późno, rozbita 
wewnętrznie i obolała. W mieszkaniu panował spokój - Zygmunt musiał wyjść 
wcześnie. Maria dźwignęła się z trudem, pokonując ból głowy. Znowu mocna 
herbata, znów proszek. Zapadła w półsen, w drzemkę, przerywaną chwilami 
gwałtownym wzdrygnięciem - odruchem trudnego do stłumienia lęku. Dopiero po 
południu zasnęła na dobre. Obudziły ją odgłosy krzątaniny w kuchni. Widocznie 
Zygmunt wrócił. Nie chciała go widzieć. Leżąc w zapadającym półmroku 
nasłuchiwała: może wyjdzie z mieszkania? Może zamknie się w drugim pokoju? Lecz 
nie. Kręcił się wciąż w kuchni, opuszczał ją i wracał znowu. Tymczasem zaczęło 
dokuczać jej pragnienie. Szklanka na stoliku obok tapczanu była już pusta. Nie 
było sensu czekać dalej. Gdy weszła do kuchni, Zygmunt zmierzył ją krótkim, 
uważnym spojrzeniem. Musiał dostrzec jej zmieniony wygląd i sińce pod oczami. - 
Dobrze, że jesteś, Marysiu - zagaił bez dłuższych wstępów. - Chciałem z tobą 
pomówić. - Słucham. - Sama chyba rozumiesz... Rozumiesz, że... no... tego... że 
po tym wszystkim nie możemy być dłużej razem. Była przygotowana na podobne 
słowa. A jednak tliła się w niej odrobina nadziei na resztki uczucia - a może 
zwykłej lojalności ze strony tego człowieka. Dobrze, że w tej chwili nie widział 
jej twarzy. - Słyszysz, co powiedziałem? - Słyszę. - Musisz zrozumieć, że nie 
potrafię żyć z kimś, kto jest wrogo nastawiony wobec... Filiżanka wyślizgnęła 
się jej z rąk i rozbiła na drobne kawałki. Maria schyliła się, by zebrać 
skorupy. Potem spojrzała prosto w oczy człowiekowi, który niedawno zapewniał ją 
o swoich uczuciach. - Chcę ci jedno przypomnieć: ja cię o to wspólne życie nie 
prosiłam. Wiesz o tym bardzo dobrze. Skierowała się do wyjścia. - Poczekaj, 
jeszcze słówko - zatrzymał ją Zygmunt. - W związku z tym, że... hm... no... że 
się rozstajemy, bardzo cię proszę, żebyś opuściła ten drugi pokój. Maria 
oniemiała nie wierząc własnym uszom. - Jak to? Przecież tu mieszkam! - No, 
mieszkasz... - Zygmunt wykonał lekceważący gest ręką. - Ale przecież nakazu na 
ten pokój kwaterunek ci nie dał. Tak? Widzisz sama. Jeśli między nami byłoby 
inaczej, mieszkałabyś tutaj jako moja żona. Ale jeśli jest tak, jak jest - nie 
masz po co tu zostawać. - Ja... ja przecież miałam swoje mieszkanie - wyjąkała. 
- Tyś mnie namówił do tej zamiany! - Owszem, nie przeczę. Ale czy wiedziałem, że 
z nami tak będzie? Jeżeli samochcąc wpakowałaś się w tę... aferę, musisz ponieść 
konsekwencje. - Jak możesz tak mówić? Nie mogę, nie chcę ulegać czyimś 
idiotycznym żądaniom. Ty to nazywasz aferą?! - Nie chodzi o słowa, tylko o... o 
postawę. - Mnie właśnie chodzi o postawę. A dla ciebie najważniejsze są pozory. 
- Wszystko jedno, jak byśmy to nazwali. Fakt faktem: rozstajemy się. I w związku 
z tym potrzebne mi będzie całe mieszkanie. To chyba jasne. - Bardzo wyygodnie 
sobie wszystko obmyśliłeś! Tylko gdzie ja mam się podziać, jeśli przez ciebie 
straciłam moje dawne mieszkanie? Zygmunt poczerwieniał. - Tylko bez takich 
argumentów! Jesteś dorosła, wiedziałaś, co robisz. I nie zaczynaj mi tu 
dramatów, bo każdy wie dobrze, jak jesteś urządzona. - Ja urządzona? Gdzie?! - 
Nie udawaj! Masz razem z siostrą willę w Krakowie. I radzę ci tam się przenieść, 
bo tu w Warszawie nigdzie pracy nie dostaniesz. Nie pamiętała własnej 
odpowiedzi. Być może nawet jej nie znalazła. Jaką bowiem repliką, jakim 
argumentem można było odparować te złe, okrutne słowa? Wyszła z kuchni, zamknęła 
się w swoim pokoju - i skulona na tapczanie, przyciskając palce do bolących 
skroni, słyszała wciąż: "Nie potrafię żyć z kimś, kto okazał się wrogiem", 
"nakazu na ten pokój kwaterunek ci nie dał", "wpakowałaś się w taką aferę", "nie 
zaczynaj mi tu dramatów". A jeśliby wiedział, że jestem w ciąży? Że noszę w 
sobie jego dziecko?... Na to pytanie ani wtedy, ani potem nie umiała znaleźć 
odpowiedzi. Wolała zresztą jej nie szukać. Raczej należałoby wątpić, czy miałby 
wtedy dla niej współczucie i zrozumienie, czy potraktowałby ją inaczej. Jeśli 
wkrótce potem okazał się nie lepszy, nawet wtedy, gdy już wiedział wszystko... 
Przez kilka dni następnych żyła jak gdyby w zaćmieniu, nie wiedząc, co robić 
dalej. Dom, który miał być dla niej ostoją, przestał być domem. Runął jak 
budowla z piasku. Straciła pracę. Nie wiedziała, gdzie szukać jakiegokolwiek 
zajęcia, nie mając właściwie żadnego fachu ani zawodu. A przede wszystkim - 
gdzie znaleźć dach nad głową. Czy gdziekolwiek zresztą chciano by zatrudnić 
kobietę ciężarną? W tym całym mrocznym zamęcie, jaki ją ogarnął, jedna była 
rzecz wyraźna, nie podlegająca dyskusji: dziecko i przyszłe macierzyństwo. Dla 
dziecka musiała stworzyć dom, musiała gdzieś zamieszkać. Siłą mnie stąd nie może 
wyrzucić - myślała o Zygmuncie. - Zwłaszcza jeśli pokażę świadectwo lekarskie, 
że jestem w ciąży. Oczywiście mowy nie ma, żebym o cokolwiek miała go prosić. 
Ale przecież jest prawo, są jakieś przepisy. Od razu jednak przychodziła 
refleksja: Na bruk mnie z dzieckiem wyrzucić chyba nie może, nawet jeśli mnie 
nazwano "elementem społecznym nie zasługującym na żadne szczególne względy". Ale 
co ja zrobię tutaj sama, bez żadnej pomocy? Gdzie znajdę pracę, która 
pozwoliłaby mie równocześnie doglądać dziecka? Ogarnął ją gniew, gdy 
przypomniała sobie z kolei słowa Zygmunta: "Masz przecież razem z siostrą willę 
w Krakowie". Lecz niezależnie od pogardliwej i krzywdzącej treści tych słów 
krakowski dom rodzinny na Salwatorze coraz bardziej wydawał się Marii jedynym 
możliwym schronieniem. Zośka będzie gderać i wydziwiać po swojemu, ale na pewno 
mi pomoże - myślała. - Zresztą napiszę najpierw do Andrzeja, poproszę, żebyśmy 
mogli oboje spotkać się w cztery oczy - i wszystko mu opowiem. Zna życie, 
niejedno przeszedł - na pewno potrafi tak pomówić z Zośką, żeby zapobiec jej 
prawdopodobnym utyskiwaniom: "A nie mówiłam?" Miałaś rację, siostro - potakiwała 
w myśli. Tylko kto mógł przewidzieć?... Im więcej o tym myślała, tym częściej 
dochodziła do wniosku, że tylko tam, w Krakowie, jest szansa ratunku przed tym, 
co ją ostatnio spotkało. Ciasno teraz jest na Salwatorze, to prawda, ale siostra 
Andrzeja ma przecież obiecane mieszkanie. Prędzej czy później się wyprowadzi. Z 
drugiej strony więcej osób w domu - to większa możliwość opieki nad dzieckiem. I 
nie będę wtedy tak samotna jak tutaj... Wystarczyło raz i drugi wyjść pomiędzy 
ludzi, żeby stwierdzić, że wokół uczyniła się pustka. Goniec przyniósł do domu 
kopertę z pieniędzmi i listę płac, na której miała podpisać odbiór jedynej, 
pierwszej i zarazem ostatniej pensji w nowym tygodniku. Zwolniona 
dyscyplinarnie, nie miała prawa do trzymiesięcznego wymówienia. Robert, były 
naczelny nie istniejącego już "Głosu Młodych", westchnął współczująco spotkawszy 
Marię i rozłożył bezradnie ręce, gdy zapytała go, czy nie wie o możliwościach 
znalezienia jakiegoś zajęcia. - Obawiam się, że będziesz z tym mieć duże kłopoty 
- odparł kręcąc frasobliwie głową. - Zrobili koło ciebie taki szum, że każdy 
personalnik będzie się bał ryzykować. Przyjaciele Jugosławii są teraz na 
indeksie, wśród najbardziej podeejrzanych. A jeśli jeszcze ktoś, tak jak ty, 
miał tam związki rodzinne i wcale się tego nie wypiera... Mówiąc między nami - 
odważna jesteś, Marysiu! - Po prostu nie mogłam inaczej - odparła krótko. Minęły 
dwa lub trzy dni. - Kiedy się wyprowadzisz? - zapytał Zygmunt poprzedniego 
wieczora. Mówił o tym tak, jakby chodziło o zwykłe wyjście z mieszkania. Wolał 
jednak nie patrzeć jej w oczy. - Jak tylko będę mogła. - To znaczy kiedy? - 
Musisz tak mnie wciąż męczyć?! Zamknęła się w pokoju i z drżeniem czekała, aż 
trzasnęły drzwi wejściowe. Czuła się gorzej niż wczoraj. Owinięta kocem leżała 
na tapczanie, powracając do myśli, że nie pozostaje nic innego, jak rzeczywiście 
jechać do Krakowa i to jak najprędzej. Co zrobić z rzeczami? Miała kilka 
własnych mebli, trochę sprzętów gospodarskich, pościel - to, co niedawno jeszcze 
nazywała żartobliwie posagiem wniesionym do wspólnego gospodarstwa. Trzeba 
będzie oddać to gdzieś na przechowanie. Albo sprzedać? Lecz pozbyć się własnego 
dobytku, nawet tak skromnego, jest łatwo. Kupić cokolwiek - znacznie trudniej. 
Wszystko zresztą tyle kosztuje! A ja muszę przecież myśleć o dziecku... Obudziła 
się rozdygotana i pełna lęku. Przez chwilę doznała nieodpartego wrażenia, że w 
pobliżu czai się coś lub ktoś. Nacisnęła kontakt lampki. Światło odsłoniło 
sprzęty i ściany. Z drugiego pokoju dolatywały męskie głosy i śmiechy. Wytężyła 
słuch: oprócz Zygmunta było tam jeszcze dwóch ludzi, może nawet trzech. 
Spojrzała na zegarek i zdziwiła się - tak wcześnie? Dopiero dziewiąta! Wydawało 
jej się, że zapadła już głęboka noc. W gardle i w ustach drażniąca, przykra 
suchość. NIe podnosząc się, sięgnęła do szklanki z wystygłą herbatą, 
pozostawioną obok na stoliku. I wtedy poczuła przenikliwy ból poniżej pleców. 
Zamarła przerażona. Łudziła się przez chwilę, że bezruch zażegna te niepokojące 
sygnały. Ból nie dał jednak długo czekać na siebie. Odezwał się ponownie w tym 
samym miejscu. Potem ogarnął brzuch i z każdą chwilą narastał coraz silniej. 
Dźwignęła się i usiadła na tapczanie. Uderzenia bólu nawracały, jakby ktoś 
niewidzialną ręką zadawał ciosy broniącemu się ciału. W popłochu, w zamęcie 
rozproszonych myśli Maria przypomniała sobie: to przecież nie po raz pierwszy! 
Tak już kiedyś było! Uderzona przez gestapowca na początku przesłuchania, 
zatoczyła się tracąc równowagę. Upadła i poczuła cios, którym na ludzkie 
uderzenie odpowiadała natura. Jak gdyby ktoś szarpnął i rozdzierał wnętrzności. 
Wtedy leżąc na podłodze nie mogła złapać oddechu... Ostrożnie próbowała wstać. 
Położyła się w ubraniu - nie potrzebowała teraz po nic się schylać. POmyślała o 
doktorze poznanym niedawno. Jak się do niego dostać o tej porze - albo 
przynajmniej dać mu znać? Kolejny atak bólu był tak silny, że zmącił jej myśli. 
Instynktownie zapragnęła znaleźć się bliżej ludzi, aby wezwać pomocy. Chwiejnym 
krokiem postąpiła ku drzwiom. I wtedy poczuła wilgoć wypływającą z głębi 
ciała... Chwyciła kurczowo za klamkę i znalazła się w przedpokoju. Kolejny poryw 
bólu był tak silny, że nie zdołała powstrzymać jęku, który wydarł się przez 
zaciśnięte wargi. Chciała usiąść na chwilę w złudzeniu, że wtedy będzie jej lżej 
i czepiając się ściany, daremnie szukała oparcia. W pokoju obok zapanowała 
cisza. Potem uchyliły się drzwi, ukazując smugę światła. Zabrzmiał poirytowany 
głos Zygmunta: - Co się tu znowu dzieje!? Jakieś wrzaski po nocy urządzasz!... 
Musiał nacisnąć kontakt, zapłonęła bowiem lampka pod sufitem. Urwał w pół zdania 
widząc Marię słaniającą się, na wpół zgiętą, z poszarzałą, zmienioną twarzą. Za 
plecami Maciejczyka pojawiły się twarze jego kolegów. Jeden z nich wydał się 
Marii znajomy. I on właśnie pierwszy zorientował się w sytuacji. - Kobieta 
przecież ma krwotok! Nie widzicie?! Rusz się, Zygmunt! Trzeba lekarza! Na dole 
mają telefon... Potem wszystko wokół Marii zawirowało: twarze, ściany, sprzęty. 
Nie wiedziała, kto prowadził ją pod rękę schodami w dół, powtarzając: - 
Ostrożnie!... Skądś nagle wzięła się przy niej sąsiadka, mieszkająca piętro 
wyżej - siwa, niemłoda pani, z którą zamieniały na schodach krótkie "dzień 
dobry". Podtrzymywała ją z drugiej strony: - Jeszcze trochę cierpliwości, moje 
dziecko, zaraz będzie lekarz... Ale lekarza nie było. Znalazł się natomiast 
samochód. Skąd? Czy w Warszawie były już wtedy taksówki? Wsiadły z nią dwie 
osoby: mężczyzna, chyba ten sam, który pierwszy podniósł alarm i owa starsza 
pani. Zygmunt znikł i nie pojawił się ani wtedy, ani później. Ci dwoje zawieźli 
ją do szpitala. Do rana było po wszystkim. Odurzona zastrzykami przeciwbólowymi, 
leżała na korytarzu w oczekiwaniu na miejsce wewnątrz którejś sali. Zapadając w 
półsen, budziła się z niego co chwila. Przenikliwe krzyki dobiegały z 
pomieszczeń położonych na przeciwległym krańcu korytarza. Jakaś kobieta rodzi - 
pomyślała, przypominając sobie szpital zagrzebski - a ja już nie... Dziwne, lecz 
na razie myślała bez większych wzruszeń o dziecku, którego także "nie ma i nie 
będzie już". Pełne zrozumienie doznanego nieszczęścia przyszło dopiero późnym 
rankiem, kiedy na dobre ocknęła się z narkotycznego półsnu wywołanego 
lekarstwami. - Tu ma pani swoją torebkę - powiedziała pielęgniarka po 
zakończeniu porannych zabiegów i mierzeniu temperatury chorym. Maria nie 
pamiętała, czy sama odruchowo sięgnęła po torebkę, czy ktoś jej wcisnął do rąk 
ten przedmiot potrzebny każdej kobiecie. Jak przez mgłę przypominała sobie 
szczegóły wczorajszego dnia i wszystko, co poprzedziło atak bólów tak tragicznie 
zakończony. Wciąż jednak jeszcze myślała o tym, pogrążona w tępym oszołomieniu 
łagodzącym cios, jaki spadł na nią za sprawą natury i za sprawą człowieka. 
Dopiero około południa zaczęła odczuwać w pełni wszystko, co ją niedawno 
spotkało. Dziecka nie ma i nie będzie. Przeżyła drugie poronienie, tak jak 
pierwsze spowodowane gwałtownym szokiem. Tyle że tamto stało się wskutek 
brutalności wroga. Na okrucieństwo ze strony człowieka, który miał być jej 
najbliższy, nie była przygotowana. Poranny obchód lekarski zniosła biernie. 
Wczesnym popołudniem ocknęła się na widok białego fartucha przy łóżku. Poczuła 
dotknięcie na przegubie dłoni. Ktoś badał jej puls. - No, jak się pani teraz 
czuje? Otwarła oczy i spotkała wzrok szpakowatego lekarza, który przyglądał się 
jej uważnie. - Tak sobie. Sama nie wiem. - Bóle jeszcze wracają? - Chwilami. Ale 
już nie tak jak przedtem. - Gdyby zbyt dokuczały, siostra da pani proszek. Teraz 
najważniejszy jest sen i spokój, żeby mogła pani przyjść do siebie. - Panie 
doktorze, a kiedy... kiedy wyjdę? Urwała w pół słowa, żeby nie powiedzieć "do 
domu". - No, z tym jeszcze raczej poczekamy. Mocno się pani wykrwawiła. Co to 
było? Upadek, poślizgnięcie? Zaprzeczyła lekkim ruchem głowy. - Nie, panie 
doktorze. Raczej... - szukała przez chwilę słów. - Silne przeżycie. Przyjrzał 
się jej uważnie. W obawie przed dalszymi pytaniami sama zadała to, co wówczas 
zdawało się brzmieć bezsensownie: - Doktorze... czy... czy ja jeszcze będę mogła 
mieć dziecko? Wytrzymał jej natarczywe spojrzenie, zanim odrzekł łagodnie: - 
Jeśli pani przyjdzie do siebie, wyzdrowieje... Dlaczegóż by nie? Jest pani 
przecież młoda. Tylko mąż musi dbać o panią. Trzeba się oszczędzać. Wiem, że w 
naszych warunkach to niełatwe, ale jednak... Urwał w pół słowa zaskoczony. Maria 
wcisnęła twarz w poduszkę, wstrząsana nierozsądnym, spazmatycznym śmiechem, 
który po chwili przeszedł w łkanie. Podano jej jakieś krople, które dość szybko 
zaczęły działać. Opanowała się wreszcie. - Przepraszam, panie doktorze - 
wyszeptała jak skarcona dziewczynka. - To... to nerwy. Jestem rzeczywiście 
rozkołatana. Nie chciała się przyznać, że o ten gorzki śmiech przyprawiło ją 
słowo "mąŻ". I wzmianka o konieczności troski z jego strony. Zygmunt nie pojawił 
się ani razu w szpitalu podczas dziesięciu dni, jakie spędziła na leczeniu. Nie 
telefonował, nie dał znaku życia. Wiedziała, że między nimi obojgiem jest 
wszystko skończone. Jednak mimo to żywiła nieśmiałe przypuszczenie, że może 
przynajmniej opamięta się teraz, gdy już wiedział, jaką krzywdę jej wyrządzono. 
Lecz Zygmunt nie odezwał się. Któregoś dnia salowa przyniosła jej torbę, w 
której był słoik kompotu, parę jabłek, paczka herbatników i ciepły sweter. - 
Jakaś starsza pani prosiła, żeby to przekazać - rzekła. - Pewnie mamusia? Maria 
chciała zaprzeczyć, domyślając się, że może to być przesyłka od owej poczciwej 
sąsiadki - bo chyba raczej nie od którejś z dawnych znajomych? Podziękowała 
jednak tylko krótko, nie wdając się w rozmowę. Na dnie torby istotnie znalazła 
kartkę z kilkoma słowami napisanymi niezbyt wprawnym charakterem pisma: "Niech 
pani wraca do zdrowia, Pani Marysiu. Życzliwa Barbara..." Po dziesięciu dniach 
opuściła szpital. Nikt na nią nie czekał. Bardzo przydatny okazał się sweter, 
gdyż dzień był słoneczny, ale chłodny. Już październik - myślała idąc z wolna 
cichymi mokotowskimi przecznicami. Na chodnikach leżały żółknące liście. Maria z 
mimowolnym zdumieniem stwierdziła, że pamiętne zebranie odbyło się zaledwie 
przed trzema tygodniami. Kiedy leżała w szpitalu, wydawało jej się, że od owego 
dnia, który ostatecznie rozbił jej życie z trudem odbudowane na nowo, dzieli ją 
cała przepaść czasu. Znajoma brama. Oddech ulgi, bo jednak w samym swetrze, bez 
płaszcza, jest zimno. Schody, po których pamiętnej nocy sprowadzało ją dwoje 
obcych ludzi. "Nie ma dla mnie innej kobiety! Zobaczysz, jak nam razem będzie 
dobrze" - zadźwięczały jej w pamięci słowa Zygmunta. Co powie, gdy mnie zobaczy? 
Może jednak okaże cień przyzwoitości i będzie chciał się choćby 
usprawiedliwić?... Wyjęła z torebki klucz. Włożyła go do zamka, który stawił 
opór. Nie zrozumiała w pierwszej chwili, co mogło się stać? Spróbowała raz 
jeszcze - bez skutku. Już chciała nacisnąć guzik dzwonka, gdy nagle coś ją 
tknęło. Przyjrzała się uważnie drzwiom. Przecież ten zamek jest inny! Został 
zmieniony. Uniesiona ręka opadła. NIe dowierzając własnym oczom, Maria jeszcze 
raz obejrzała zamek. Spróbowała kolejnego manewru kluczem, wiedząc już, że jest 
on bezcelowy. Opuściły ją resztki sił. Stała bez ruchu patrząc na drzwi wiodące 
do wnętrza, które przywykła nazywać domem. Co teraz robić? Zapukać do sąsiadów i 
spytać?... Na myśl o tym poczuła trudny do pokonania wstyd. Jechać do Krakowa? 
Nie starczy na to pieniędzy. Ze skromnej sumy, jaką miała w torebce, wydała 
część na napiwki dla salowych w szpitalu. Nacisnęła mocno guzik dzwonka, który 
odezwał się tak głośno, że słychać go było w klatce schodowej. Raz, drugi... 
Zygmunt, jeśli był w mieszkaniu, musiałby to usłyszeć. Powoli, jak gdyby mając u 
nóg uwiązany niewidzialny ciężar, szła schodami piętro wyżej. Zadzwoniła do 
mieszkania owej życzliwej sąsiadki. Nie odezwał się nikt. Tego było już zbyt 
wiele. Usiadła w okiennej wnęce, przez chwilę płacząc bezgłośnie. Na szczęście w 
klatce schodowej panował spokój. Ludzie o tej porze nie wracali jeszcze z pracy. 
Kiedy na schodach odezwały się kroki, Maria ich nie posłyszała, ogarnięta 
znużeniem podobnym do półsnu. Ocknęła się dopiero na dźwięk niskiego głosu: - Co 
pani tu robi? Stał przed nią szpakowaty, niewysoki człowiek. Znała go z 
widzenia. - Zasłabła pani? Dźwignęła się z trudem. Mężczyzna patrzył na nią 
badawczo. - Nie... nie zasłabłam... Tylko... - urwała w pół słowa. - Pani tu 
przecież mieszka? - Mieszkam... Tak... Ale... - Niech no pani wejdzie do nas 
póki co. Otworzył drzwi, za którymi mieszkała życzliwa sąsiadka. A więc to jej 
mąż. Pamięć nie myliła Marii, choć tego człowieka mogła spotkać na schodach dwa, 
może najwyżej trzy razy. Znalazła się w pokoju, gdzie główne miejsce zajmował 
okrągły, duży stół i solidny kredens. Gospodarz podsunął jej krzesło i 
zakłopotał się widząc, że po twarzy przybyszki spływają łzy wielkie jak grochy. 
- No, co też pani... nie trzeba płakać, nie trzeba - pogłaskał niezgrabnie jej 
ramię. - Może dać pani wody? Albo herbaty ztobię - krzątał się wokół kredensu. - 
Żona ma krople na uspokojenie, ale żebym to wiedział, gdzie je schowała. 
Poprosiła o wodę i wypiła duszkiem pół szklanki. - Ja... przepraszam - szepnęła. 
- Niech pan nie szuka tych kropli. Ja sobie pójdę... - Jeszcze czego! Miałbym 
panią wypuścić taką roztrzęsioną?! Żony tylko patrzeć. Do córki rano pojechała, 
na Pragę, bo mały coś choruje. Ale powinna rychło wrócić. Stało się co złego? - 
spytał po krótkiej pauzie, gdy odstawiła szklankę. Skinęła głową. - Tak. Dla 
mnie coś bardzo złego. - Niech pani na razie o tym nie mówi. Poczekamy, aż moja 
Baśka wróci. Ma głowę nie od parady. Niech z panią pogada. Minęła jeszcze co 
najmniej godzina, zanim wróciła pani Barbara. Wcale się nie zdziwiła obecnością 
Marii. Najpierw odgrzała przygotowany wczoraj obiad i zmusiła ją do przełknięcia 
przynajmniej paru łyżek ciepłej zupy. Potem zaczęła się rozmowa w cztery oczy. 
Mąż gospodyni, tramwajarz, jak dowiedziała się Maria, wyszedł z domu, 
zapowiadając, że wróci od znajomych za jakieś dwie godziny. Sąsiadka pokiwała 
głową z westchnieniem, usłyszawszy relację młodej kobiety. - Kto by pomyślał... 
Pan Maciejczyk chyba gdzieś wyjechał, bo go od paru dni nie widzę. Kiedy ten 
zamek zmienił, nawet nie wiem, bo człowiek zajęty swoimi sprawami - i zakupy, i 
ugotować trzeba na czas, i do córki jeżdżę co drugi dzień. - Do mnie pani też 
przyszła, kiedy leżałam w szpitalu. Pani jedna tylko... Bardzo dziękuję. - Ano, 
przyszłam, bo wiedziałam, że nie ma komu się o panią zatroszczyć. On gdzieś 
pojechał. A przecież pani była w samej tylko sukienczynie, kiedyśmy panią 
zawieźli tam do szpitala. - Bardzo dziękuję za ten sweter. Jak tylko się dostanę 
do moich rzeczy... - Dobrze, dobrze. Musi pani mieć przecież coś ciepłego. Ale w 
głowie mi się nie mieści, jak mąż mógł kobietę w tym stanie tak zostawić? Maria 
poczuła na twarzy gorącą łunę rumieńca. Było jej wstyd. Wstyd za Zygmunta i za 
samą siebie, że mu lekkomyślnie zaufała. Powoli, z trudem opowiedziała, co było 
pomiędzy nimi i jak doszło do zerwania. Tamta słuchała w milczeniu, czasem tylko 
kiwając głową. - Teraz - zakończyła swą opowieść - nie wiem, co robić. - No 
pewnie. Wcale się nie dziwię. Wyjść ze szpitala po takich przejściach i nie móc 
wrócić do własnego kąta? Przyjdzie mój stary, to naradzimy się, jak pani pomóc. 
Nakazu pani na ten pokój nie miała, ale przecież tak nie może być, żeby pani nie 
mogła tam wejść. Zresztą ma pani przecież tam chyba jakieś swoje rzeczy? - Mam. 
Niewiele tego, ale zawsze. Parę gratów, jakieś garnki, trochę drobiazgów... No i 
ubranie. - Niby z jakiej racji ma pani to wszystko tracić? Dziś pani przenocuje 
u nas, a jutro trzeba iść do tego Zetempe i upomnieć się o swoje. Z pracy panią 
wyrzucili - trudno. Z tego pewnie nie ustąpią, jeśli zrobili polityczną sprawę, 
choć też trzeba by się kogo spytać, czy można tak postąpić z kobietą w ciąży. 
Ale co do tego, pani musi się kogoś poradzić, bo to nie na moją głowę. - Bardzo, 
bardzo pani dziękuję. Tylko... nie boi się pani? - Niby czego? - No, przenocować 
kogoś takiego jak ja. Jeżeli oni uważają mnie za... za szkodliwy, niepewny 
element. - Moje dziecko, ja swoje w życiu przeżyłam i trochę się znam na 
ludziach. Za co oni panią uważają, za jaki tam element - nie wiem. Ale chyba 
pani zrobili krzywdę, i to ciężką. Jakżeż to? Kobieta po tylu ciężkich 
przejściach, po obozie, wraca do kraju, pracuje - i tak ją potraktować?! A on 
pani nie bronił? Ze ślubem czy bez ślubu żyliście jak mąż z żoną. Powinien być 
przy pani! Mam dwie córki i jakby kto tak z nimi postąpił, powiedziałabym to 
samo! Nic dziwnego, że po tym wszystkim pani poroniła... Rozstawiono jej w 
kuchni składane łóżko. Gdy przepraszała za kłopot, gospodarz - nazywał się 
Jankowiak, teraz sobie to przypomniała - machnął ręką. - Co też pani!... Musi 
pani się odespać i trochę przyjść do siebie, żeby mieć siły upomnieć się o 
swoje. Ale, ale! Zna pani "Lenę"? Paulinę... Jakże jej tam z męża? Chyba was 
obie razem kiedyś widziałem tu na Mokotowie? - To moja przyjaciółka z obozu. Pan 
ją zna? - Pewnie że znam. I Kalińskiego, tego, co był przewodniczącym Zetwuemu. 
Pamiętam go jeszcze sprzed wojny. Porządny, dobry człowiek. A gdzie teraz "Lena" 
się podziała? - Pojechała z mężem za granicę. On jest na placówce 
dyplomatycznej. Gdyby tu była, oni na pewno by tak ze mną nie... Głos jej się 
załamał. Jankowiak pokiwał głową ze zrozumieniem. - Dziwnie kręci się to teraz. 
Chwilami człowiek nie wie, o co chodzi. Jakby mało było wojny i wszystkich 
ludzkich zmartwień! Pewnie, że z "Leną" musieliby się liczyć, ale co robić, jak 
jej tu nie ma? Coś mi się widzi, że w tym Zetempe nie ze wszystkim najlepiej 
zaczynają. Trudno się w tym rozeznać. Teraz nic nie wymyślimy. Jutro musi pani 
tam iść z samego rana porozmawiać. A swoją drogą to niedobrze, że tak z ludźmi 
robią... Korytarz w niedawno odremontowanym budynku zarządu głównego organizacji 
młodzieżowej pachniał świeżą farbą i nowością. Na drzwiach pokojów widniały 
tabliczki z nazwami wydziałów. Ktoś prawie biegnąc potrącił Marię. Minęli ją 
młodzi ludzie, obcy, rozprawiający hałaśliwie. Wydało jej się, że patrzą koso, 
nieżyczliwie. Na gruzach domu, który przestał istnieć, wyrosły kompleksy i lęki. 
Sprawdziła raz jeszcze wypisane na małej kartce imię i nazwisko człowieka, do 
którego miała się udać. Tadeusz Siewko - powtarzała w myśli. Jeden z zastępców 
przewodniczącego. Nie pamiętała obecnie, kto jej podał to nazwisko. Chyba ów 
życzliwy i uczynny Jankowiak. Nie pozwolił jej iść "w ciemno", jak mówił. - 
Trzeba wiedzieć do kogo - powtórzył raz i drugi. Stąd się wzięło owo nazwisko 
wypisane na małej karteczce. - Podobno to człowiek rozważny i porządny. Nie taki 
szaławiła w gorącej wodzie kąpany. Na szczęście nie trzeba było żadnych 
przepustek. Od portiera - młodego inwalidy siedzącego w oszklonej dyżurce, 
dowiedziała się, że towarzysz Siewko pracuje na drugim piętrze w pokoju takim a 
takim. Na schodach minęło ją paru ludzi. Lecz - jak stwierdziła z ulgą - nie 
było wśród nich żadnej znajomej twarzy. Znalazła właściwy pokój z sekretarką, 
siedzącą za biurkiem. - Chciałam się widzieć z towarzyszem Siewko. - Nie ma go. 
- A kiedy będzie? - Nie wiem. Koleżanka była umówiona? - Nie. Ale muszę się z 
nim widzieć. - Jest na odprawie w Kc. - Dziś będzie? Wzruszenie ramion. - Będzie 
albo i nie. - Zaczekam - Maria wiedziała, że musi zachować cierpliwość. - 
Czekajcie, jak chcecie - burknęła opryskliwie dziewczyna. - Gdzie mogłabym 
usiąść? - spytała Maria rozglądając się po sekretariacie. - Na korytarzu. Bez 
słowa wyszła i rozejrzała się za krzesłem, którego tu również nie było. 
Przysiadła na parapecie okna umieszczonego nisko, tuż nad podłogą. Wsparła głowę 
o ścianę. Pokój wiceprzewodniczącego znajdował się na końcu korytarza. Tym 
lepiej: ktokolwiek tu przyjdzie, nie będzie jej mijał. Ktoś wszedł bez pukania 
do sekretariatu - młody chłopak, zapewne goniec, z plikiem prasy i listów. W 
ślad za nim pojawiła się szczupła kobieta w białym pielęgniarskim fartuchu. 
Powiało aptecznym zapachem, przywodzącym na myśl szpital. Maria przymknęła oczy 
i zapadła w odrętwienie podobne do półsnu. Ktoś dotknął jej ramienia. - 
Marysiu!... Zobaczyła jedną z pracownic dawnego Zetwuemu, zatrudnioną w 
księgowości. Jakżeż ona miała na imię? Irena. Niewysoka, dość tęga, wesoła i 
chętnie dowcipkująca, patrzyła teraz na Marię z niepokojem. - Co tu robisz? 
Słabo ci? Maria zaprzeczyła ruchem głowy. - Nic, nic mi nie jest. Czekam na 
Siewkę. - On przecież jest u siebie! Już dobre pół godziny temu widziałam, jak 
szedł z dołu. Umówiłaś się z nim? - Nie. Po prostu czekałam, aż przyjdzie. - 
Zaraz mu powiem, że jesteś. Irena nie czekając na odpowiedź znikła za drzwiami 
sekretariatu. Maria wstała ociężale. Że też ta dziewczyna nie raczyła mnie 
wezwać! Przecież wiedziała, że tu czekam. Irena wyjrzała na korytarz. - Chodź! - 
skinęła na Marię. - Za parę minut cię przyjmie. Sekretarka nie podnosiła 
tymczasem oczu znad maszyny do pisania, uderzając w jej klawisze zawzięcie, choć 
raczej niewprawnie. Z pokoju wiceprzewodniczącego wyszli dwaj młodzi ludzie z 
mocno podniszczonymi teczkami, dyskutując zawzięcie. Mężczyzna, sądząc na oko, 
dobrze po trzydziestce, podał Marii rękę i wskazał jej miejsce przy okrągłym 
stoliku. Miał zmęczoną twarz, młode oczy i rysujące się wokół nich drobne, 
wyraźne zmarszczki. - Nie wiedziałem, że to wy na mnie czekacie - zagaił bez 
dłuższych wstępów. - W sam raz dobrze się składa, bo teraz mam trochę czasu. 
Słucham was. - Nie wiem... - Maria zająknęła się - nie wiem, czy Irka wam 
mówiła... Na pewno mnie nie znacie. - Nazwiska nie pamiętam. Byliście w 
Jugosławii podczas wojny? Słyszałem o tym. Podniosła wzrok, spojrzała mu prosto 
w oczy. - Tak, byłam w Jugosławii podczas wojny. Nazywam się Maria Dravcić. 
Nagle zabrakło jej słów - jak gdyby to, z czym przyszła, sparaliżował lęk, a 
może raczej wstyd. Tadeusz Siewko spojrzał na nią wyczekująco. - Słucham was - 
powtórzył. Równocześnie przyjrzał się jej uważnie. - Napijecie się czegoś? Nie 
czekając na odpowiedź uchylił drzwi. - Krysiu! Dwie herbaty poproszę. Gorące i 
mocne! Ciepły napój odświeżył wyschnięte gardło. Sekretarka, która przyniosła 
herbatę, wydała się Marii mniej nadąsana niż przed chwilą. Łatwiej było mówić 
może również dlatego, że w uważnym spojrzeniu siedzącego naprzeciw człowieka 
dostrzegła spokój i życzliwość. Słuchając sięgnął po papierosy, podsunął jej 
otwartą paczkę. Odmówiła. Zapalił sam. Nie przerywał jej na razie ani słowem. 
Gdy opowieść Marii dobiegła końca, milczał przez chwilę. - To znaczy, jeśli 
dobrze rozumiem, Maciejczyk zmienił zamki w drzwiach podczas waszego pobytu w 
szpitalu? - Tak. - Czy orientował się w tym, co was spotkało? - Oczywiście. Był 
przecież w domu, kiedy dostałam krwotoku. - Odwiózł was do szpitala? - Nie. - 
Ale wiedział, że spodziewacie się dziecka? - Przedtem - nie. Musiał się 
zorientować wtedy... wtedy, gdy poroniłam. - Dlaczego nie powiedzieliście mu o 
tym? - Najpierw sama nie byłam pewna. Miałam... powikłania ze zdrowiem po 
więzieniu i obozie. Potem, kiedy już lekarz potwierdził... i bardzo się tym 
ucieszyłam, zaczęła się ta historia z Jugosławią. A Zygmunt nie chciał 
zrozumieć, że ja... że po tym wszystkim, co mnie łączyło z Jugosławią, nie mogę 
tego zrobić. Zanim jeszcze było to zebranie, mówił, że powinnam... że powinnam 
odciąć się od przeszłości. Nie chciałam, żeby sądził, że usiłuję go związać 
dzieckiem. Zrozumiałam, że nie możemy być razem. Ale myślałam, że choć zostanę 
sama, urodzę i wychowam dziecko. Tymczasem... Głos odmówił jej posłuszeństwa. 
Siewko skinął głową. - Rozumiem. No cóż, sytuacja rzeczywiście bardzo trudna... 
Macie w Warszawie jakąś rodzinę? - Nie. Moja starsza siostra mieszka w Krakowie. 
Brat jest za granicą. Chciałabym, żebyście mnie dobrze zrozumieli - dorzuciła 
pospiesznie. - Ja nie proszę o żadne względy. Podtrzymuję to, co powiedziałam 
najpierw Zygmuntowi w cztery oczy, a potem na tym zebraniu. Nie mogę potępić 
Jugosławii, tak jak oni ode mnie żądali. Raz - dlatego, że za wiele w tym kraju 
przeżyłam, zbyt mocno jestem z nim związana. Po drugie - nie wiem, co tam się 
stało. Wyrzucono mnie z organizacji i z pracy - trudno. Ale zamknąć przede mną 
drzwi mieszkania... - A gdzie zatrzymaliście się po wyjściu ze szpitala? - U 
sąsiadów. Bardzo tam ciasno. Ale widzieli, że nie mam gdzie się podziać... - Nie 
zamierzacie w tej sytuacji pojechać jednak do Krakowa, jeśli macie tam rodzinę? 
- Z różnych względów wolałabym nie. To raczej ostateczność. Zresztą tutaj 
studiuję. Mam zaliczony rok socjologii. - No cóż... Maciejczyk wraca jutro i od 
razu ma tutaj stawić się na rozmowę. Wyrządził wam wielką krzywdę i musi was 
oczywiście do tego mieszkania wpuścić. Tylko że utrzymać się tam będzie trudno - 
mówię bez ogródek. Na bruk was nie wyrzucą, ale... życie jest życiem. I ze 
strony waszego... byłego mogą was spotkać różne przykrości. - Ależ ja sama nie 
chciałabym po tym wszystkim być z nim pod jednym dachem! Tylko gdzie mam się 
wynieść? - Ba! W tym właśnie cała rzecz. Do mieszkania, które zajmowaliście 
przedtem, też nie możecie wrócić. Jest w nim nasz pracownik z żoną. Zresztą nie 
będę owijał w bawełnę: stworzono wokół was bardzo złą atmosferę. Zapewne 
Maciejczyk ma też w tym swój udział. Trudno byłoby więc przeforsować znalezienie 
dla was mieszkania, bądź co bądź, służbowego, a innych nie ma. Czy możecie 
jeszcze zatrzymać się dzień lub dwa u tych sąsiadów? - Chyba tak. Ale nie 
chciałabym dłużej... - Bądźcie u mnie jutro punktualnie o dwunastej. Aha, 
jeszcze jedno: zwolniono was dyscyplinarnie, w trybie natychmiastowym? 
Potwierdziła. - Wydział personalny nie został zawiadomiony, że byliście w ciąży. 
Weźcie ze szpitala zaświadczenie chorobowe, że krwotok, poronienie i tak dalej. 
Postaram się załatwić zmianę kwalifikacji zwolnienia i w związku z tym 
trzymiesięczną odprawę. W waszej sytuacji trochę grosza się przyda. Nazajutrz 
zjawiła się punktualnie w tym samym pokoju, przynosząc zaświadczenie, bez trudu 
otrzymane w kancelarii szpitala. Siewko przebiegł wzrokiem kilka linijek 
maszynowego tekstu i wręczył urzędowy papierek sekretarce z poleceniem 
przekazania go od ręki do wydziału personalnego. - Zanim przyjdzie Maciejczyk, 
chciałem z wami porozmawiać jeszcze raz w cztery oczy. Jeśli nie chcecie jechać 
na stałe do Krakowa, będzie wam ciężko znaleźć tu pracę. Trzeba powiedzieć 
otwarcie: dla takich ludzi jak wy przyszedł trudny czas. - Ja przecież wiem... 
Jeżeli nie da się inaczej, pójdę pracować do któregoś szpitala jako 
pielęgniarka. Kończyłam w Jugosławii kurs, potem byłam sanitariuszką. - Taak... 
- W spojrzeniu Siewki ujrzała aprobatę. - No, miejmy nadzieję, że wam się to 
ułoży. Ja mam dla was taką propozycję: na Dolnym Mokotowie odremontowaliśmy 
niedawno budynek dla słuchaczy ośrodka szkoleniowego. Jest tam coś w rodzaju 
internatu. Pokoje w zasadzie dwu_ i trzyosobowe. Ale jeśli wam to będzie 
odpowiadało, załatwię dla was "pojedynkę". Tylko uprzedzam, że to żaden wielki 
komfort: prysznice i inne urządzenia na korytarzu, palniki gazowe też. Nic 
innego, niestety, nie mogę wam zaoferować. - Dziękuję bardzo. Oczywiście 
skorzystam. - Przykro mi, że nie daję wam nawet czasu na obejrzenie tego lokum. 
Raz jeszcze uprzedzam, że to raczej prymityw. - To nic. Wiem, w jakich warunkach 
ludzie mieszkają tu, w Warszawie. - Omówimy z Maciejczykiem sprawę zabrania 
waszych rzeczy. Dostaniecie od nas półciężarówkę. Dwoje towarzyszy z rady 
zakładowej pomoże wam w przeprowadzce. Im prędzej to załatwimy, tym lepiej dla 
was. - Raz jeszcze bardzo dziękuję - powtórzyła Maria. Odetchnęła w tej chwili 
nieco lżej. - I jeszcze jedno, towarzyszko Marysiu - te dwa słowa zabrzmiały w 
ustach rozmówcy nieoczekiwanie ciepłym akcentem. - Przykro mi, że nie mogę nic 
więcej dla was zrobić. - To i tak dużo. - Tyle, ile na razie mogłem. Poza tym 
chciałem wam życzyć doczekania lepszych dla was czasów... Drzwi uchyliły się. 
Zajrzała przez nie sekretarka. - Towarzysz Maciejczyk już jest. - Dobrze. Niech 
wejdzie. Zapamiętała spłoszoną twarz Zygmunta, jego niepewne słowa, umykające w 
bok spojrzenie. Żałosne były próby usprawiedliwiania: - Ja przecież nie 
chciałem... dzwoniłem do szpitala... mówiono, że będziesz jeszcze kilka dni - 
zwrócił się do Marii, która milczała, wiedząc, że to była nieprawda. - Zdarzyło 
się w sąsiednich domach kilka wypadków kradzieży - tłumaczył Siewce. - 
Wyjeżdżałem, służbowo, przecież nie we własnych sprawach. W mieszkaniu nikogo 
nie było. Musiałem je zabezpieczyć. Ponad żalem i wstrętem, jaki czuła do tego 
człowieka, górował wstyd za samą siebie. Jak mogłam żyć z kimś takim? Siewko 
stanowczym gestem ręki przeciął słowa Zygmunta. - Dosyć, kolego Maciejczyk. nIe 
będziemy się teraz nad tym rozwodzić. Macie otworzyć, i to zaraz, mieszkanie 
towarzyszce Dravcić i udostępnić jej wszystko, co do niej należy. - Tak, tak, 
oczywiście - pospieszył z odpowiedzią Zygmunt. - Tylko że... - Nie ma żadnego 
"tylko". Pani Maria jutro zabierze od was swoje rzeczy. Maciejczyk przyjął te 
słowa z wyraźną ulgą. I chwilowa ulga była również uczuciem, które owładnęło 
Marią. Siewko dotrzymał słowa. Wkrótce po wyjściu Zygmunta pojawiła się para 
ludzi: piegowaty wesoły chłopak i kobieta w białym fartuchu. To ona wchodziła 
poprzedniego dnia do pokoju wiceprzewodniczącego. - Towarzysze są z naszej rady 
zakładowej - przedstawił Siewko. - Pomogą wam w przeprowadzce. Poznajcie się. 
Nazwiska piegowatego chłopca Maria nie zapamiętała. Kobieta w białym fartuchu, 
zatrudniona w ambulatorium zarządu głównego Zmp, nazywała się Lidmiła 
Magrysiowa. Pomoc tych dwojga ludzi Maria doceniła w pełni podczas przenosin na 
ulicę Grottgera. Pokoik, jaki jej przydzielono, był bardzo mały i rzeczywiście 
prymitywny: "wygospodarowano" ten skrawek przestrzeni z części strychu, gdzie 
zimą ciągnęło chłodem od niewielkiego okna, latem zaś dokuczał nieznośny upał. 
Po rozmieszczeniu w pokoiku kilku sprzętów ledwie można było się obrócić. 
Odetchnęła jednak lżej. Wszystko bowiem wydawało się jej lepsze niż dalsze 
pozostawanie pod jednym dachem z Zygmuntem. W milczeniu obserwował pakowanie 
rzeczy i krzątaninę obojga obcych. Maria nie odzywała się doń ani słowem. 
Jankowiaków zdążyła pożegnać już wcześniej. Kiedy szła ku drzwiom z ostatnim 
zawiniątkiem w ręku, zbliżył się ku niej. - Marychna, ja tak nie chciałem... 
Głupio wyszło! Możemy chyba rozstać się w zgodzie? - Odejdź! - powiedziała 
cicho, lecz stanowczo. Cofnął się w milczeniu. Nie widziała go już ani razu po 
opuszczeniu domu, który nie stał się domem. Aż dopiero po latach w ogrodzie 
botanicznym... - Jakby pani coś było trzeba z leków, proszę zajrzeć do mnie - 
powiedziała Ludmiła Magrysiowa, żegnając Marię, która dziękowała jej serdecznie 
za pomoc. - Co drugi dzień, oprócz sobót, między czwartą a szóstą. Na razie 
usiłowała oswoić się z nową sytuacją. Miała swój kąt, niewygodny co prawda, i 
ciasny, ale własny. Stopniowo przywykła do obecności innych mieszkanek owego 
internatowego pomieszczenia, do "wspólnoty" kuchenek gazowych i dwóch 
pryszniców. Trudno - powtarzała sobie. - Inni ludzie gnieżdżą się w ruinach bez 
takich nawet skromnych wygód. Stąd przynajmniej nikt mnie nie usunie. Patrzy 
teraz na zegarek. Zdumiewające, ile można przypomnieć sobie w ciągu pół godziny! 
Dobrze, że są ludzie tacy jak Siewko. Ludzie konsekwentnie uczciwi, mający 
własne zdanie. Po latach przeczytała w komunikatach prasowych krótką informację 
o przejściu Tadeusza Siewki do służby dyplomatycznej. Teraz też przebywał na 
placówce, chyba w którymś kraju północnej Afryki. Kiedy ukaże się moja trzecia 
książka, poślę mu egzemplarz - postanowiła obracając w palcach szyszkę pinii, 
która przed chwilą ześlizgnęła się z drzewa. - Trzeba to było zrobić już 
wcześniej. Klitka na poddaszu owego internatu. Niedawne przejścia i napięcia 
dały znać o sobie. Maria odczuwała prawie stale zmęczenie i dokuczliwą senność. 
Nocami jednak nie mogła spać. Raz była głodna, to znów jedzenie budziło w niej 
wstręt. Niekiedy nawiedzały ją przypływy energii. Uświadamiała sobie, że 
topnieją pieniądze z owej trzymiesięcznej odprawy, otrzymanej dzięki interwencji 
Siewki. Trzeba rozejrzeć się za jakąś pracą, zarobkiem, zdobyciem środków 
utrzymania. Szła na uniwersytet. Spędzała po kilka godzin dziennie w tamtejszej 
bibliotece nad lekturami z zakresu socjologii. Usiłowała je czytać, nie bardzo 
rozumiejąc treść książek. Wracała i leżąc na tapczanie, rozpamiętywała 
przeszłość niedawną, a tak odległą, jak gdyby jej wydarzenia rozgrywały się w 
innej epoce. Tęskniła za pracą, która niedawno nadawała jej życiu sens - za 
dyskusjami i sporami, jakie tej pracy towarzyszyły, nawet za pośpiechem i 
brakiem czasu. Teraz miała nadmiar czasu przed sobą i czuła się nikomu 
niepotrzebna. Po dwóch przeszło latach od powrotu do kraju nie miała w Warszawie 
ludzi, na których mogłaby liczyć. Paulina nie dawała na razie znaku życia. 
Dalewicz przeniósł się do Gdańska, aby kończyć studia politechniczne na wydziale 
budownictwa okrętów. Doroba pracował obecnie w Kielcach. Robert, były naczelny 
"Głosu Młodych", obecnie sekretarz redakcji "Sztandaru", rozkładał bezradnie 
ręce. Próbował coś zrobić dla Marii, ale bez skutku. Radził jej - niezależnie od 
starań o pracę - wnieść podanie o stypendium na uniwersytecie. Okazało się 
jednak, że fundusz na te cele jesienią został już wyczerpany - zbyt wielu było 
kandydatów. Postanowiła iść do szpitala, w którym leczono ją niedawno i prosić o 
pracę pielęgniarki. I właśnie wtedy odnalazł ją nieoczekiwanie Andrzej, mąż 
Zośki, który przyjechał do Warszawy w jakichś sprawach służbowych. NIe bez trudu 
trafił do internatu. - Maryjka, co to wszystko znaczy? - pytał surowo, siedząc 
naprzeciw niej w maleńkiej klitce, gdzie trudno było dwom osobom obracać się 
swobodnie. - Przeniosłam się. Napisałam, że mam nowy adres. - Nie chodzi o 
adres. Przecież z tobą było coś niedobrego! Przyznaj się, chorowałaś? - 
Chorowałam. Ale to już przeszło. - Nie bardzo. Wyglądasz jak cień. Zosia kazała 
mi zabrać cię do Krakowa. - Andrzej, nie jestem walizką, żeby mnie można było 
zabierać gdziekolwiek, jeśli sama tego nie chcę. Przeniosłam się. I zmieniłam 
pracę. - No właśnie! Trafiłem do tej twojej młodzieżowej redakcji. Myślałem, że 
tam cię znajdę. Tymczasem jacyś ludzie popatrzyli na mnie jak na intruza i 
ledwie raczyli powiedzieć, gdzie mieszkasz. - Po prostu zmieniłam pracę - 
powtórzyła. Gostowski przyjrzał się uważnie szwagierce. Sińce pod oczami, 
zaostrzone rysy i twardo zacięte usta. - Miałaś przecież wyjść za mąż? Co z tym 
twoim narzeczonym? - Nie męcz mnie, Andrzej. Tamto wszystko skończone. Jeśli 
masz dla mnie odrobinę życzliwości, bardzo cię proszę, nie mówmy o tym! - 
Maryjka - rzekł miękko. - Przecież nie chcę ci dokuczać. Ale nie możesz tak się 
marnować! Jak mam ci pomóc? Spojrzała w okno, przez które widać było mokre od 
deszczu dachy sąsiednich domów. - Kiedyś ci o tym opowiem. Nie teraz. Koniecznie 
chcesz wiedzieć? Byłam w ciąży, poroniłam. Wystarczy? Andrzej zadał jej kilka 
fachowych pytań. Potem westchnął i pokręcił głową. - Biedna mała! Tym bardziej 
trzeba, żebyś przyjechała na święta. - Święta - powtórzyła Maria jak echo. 
Ogarnęła ją nagle gwałtowna tęsknota za dawnym domem rodzinnym, za 
niepowtarzalną atmosferą przygotowań do Wigilii, oczekiwania na pierwszą 
gwiazdkę. - Przyjedziesz? - nastawał. - Dobrze. Tylko musisz dać mi słowo, że 
tego, co ci powiedziałam, nie powtórzysz Zośce. I że ona nie będzie mi prawiła 
morałów. Spełnił obietnicę. Nikt Marii o nic nie wypytywał, gdy przyjechała do 
Krakowa. Rozmowy z Zośką dotyczyły wyłącznie spraw domowych lub rodzinnych. 
Siostra zresztą pochłonięta była przygotowaniami do Wigilii. Ponadto spodziewała 
się znowu dziecka. Maria poczuła zazdrość, a zarazem gorycz. Gromiła samą siebie 
w duchu za te uczucia. Nie mogła im jednak się oprzeć. Zośka ma już dwoje 
ładnych, udanych dzieci. Trzecie w drodze. A ja? Dom był nadal gwarny, pełen 
ruchu, choć obcy współlokatorzy już się wyprowadzili. Obydwie siostry Andrzeja 
mieszkały tu nadal, jedna z mężem. Maria czuła się nieswojo w atmosferze 
odmiennej niż dawna. Wigilia, choinka, opłatek - wszystko to rozrzewniało, 
budząc jednak zarazem zbyt wiele wspomnień. Świąteczne wizyty miejscowych 
krewnych były wręcz nie do zniesienia. Ciotki użalały się nad mizernym wyglądem 
Maryjki i chciały wiedzieć, kiedy nareszcie wróci tu na stałe, "bo przecież ta 
Warszawa jest nie do życia". Maria przypomniała sobie pierwsze powojenne święta 
Bożego Narodzenia w Szwecji. Czy nie lepiej byłoby ulec wówczas namowom ciotki 
Liv - i zostać? Próbowała wraz z innymi domownikami śpiewać kolędy, zmuszała się 
do uśmiechu. I czuła, że wszystko jest nie tak, jak by się chciało, jak być 
powinno. Podczas tych dwóch tygodni spędzonych wówczas w Krakowie najbliższy 
stał się dla niej dziewięcioletni siostrzeniec Krzyś. Milczący, małomówny 
chłopiec, "wojenne dziecko", jak o nim myślała Maria, przylgnął do ciotki. 
Prawie co dzień chodzili we dwoje na długie spacery. Malec garnął się bardziej 
do ojczyma niż do matki, która obarczona mnóstwem obowiązków, nieraz potrafiła 
ofuknąć go bez powodu. - Zobaczysz, Krzyśku, że wszystko z czasem się ułoży - 
mówiła Maria, kiedy szli na Wawel, nad Wisłę, do kościoła Mariackiego. - Kiedyś 
wreszcie w domu zrobi się luźniej. Dla wszystkich starczy miejsca tak jak 
dawniej. I każde z was będzie miało dla siebie własny kąt. - A ciocia też będzie 
wtedy razem z nami? - spytał mały podnosząc na nią duże, zielonkawe oczy. Oczy 
Stefana, jego nieżyjącego ojca. I po nim również Krzysztof odziedziczył drobny, 
charakterystyczny szczegół: przygryzanie dolnej wargi, kiedy był czymś zajęty 
lub zaabsorbowany. Maria nie darzyła sympatią pierwszego męża Zośki, dopóki żył. 
Wstrząsnęła nią jednak wiadomość o śmierci Stefana, zakatowanego w więzieniu. 
Teraz odczuła dziwne wzruszenie na widok drobnego odruchu, którym człowiek od 
dawna nie istniejący dawał znać o sobie w swoim dziecku. A co po mnie zostanie? 
- pomyślała z goryczą. - Nie wiem, Krzysiu - westchnęła. - Naprawdę nie wiem. - 
Ja bym chciał ciocię o coś spytać. Szedł obok, zgarniając śnieg z mijanego muru 
i ugniatał w garści białawą, twardą kulę. - No, mów. Słucham. - Czy to prawda, 
że ciocia była w partyzantce? Nie u nas, tylko daleko, gdzieś w Jugosławii. - 
Tak, byłam. - To dlaczego o tym nie można mówić? I mama powiedziała, i tatuś, 
żeby o tym nie rozmawiać z kolegami. - Widzisz, Krzysiu... - odpo- wiedzała nie 
od razu. - To są bardzo trudne sprawy dorosłych ludzi. Ciężko je wytłumaczyć. 
Może kiedyś będzie inaczej. - Nawet nie wiesz, jak bardzo cię podziwiałem - 
powiedział w wiele lat później dorosły Krzysztof, kończący wówczas architekturę. 
Cały romantyzm: partyzantka, las, walki z Niemcami... - Znacznie więcej było 
wtedy trudności i niebezpieczeństw niż romantyzmu. - Oczywiście. Ale wiesz sama: 
kiedy się ma dziesięć lat albo dwanaście, samo słowo "partyzantka" przemawia do 
wyobraźni. A jeśli jeszcze to wszystko otacza jakaś tajemnica... Rodzice o tym 
rozmawiali tylko między sobą. No, trochę się domyślałem. Dzieci zresztą wtedy 
dorastały wcześniej niż teraz. Dopiero później... Wiesz, co powiedzieli moi 
starzy, kiedy to przestał być temat tabu? Że masz charakter i że nie dałaś się 
zgnoić, kiedy u nas się zaczęła ta nagonka na Jugosławię. Musiało ci być wtedy z 
tym bardzo ciężko? - Bardzo - odpowiedziała wówczas siostrzeńcowi. - Nawet nie 
wyobrażasz sobie, jak ciężko! Po tamtych świętach wróciła do Warszawy 
przekonana, że w rodzinnym gnieździe żyć nie sposób. Studia uniwersyteckie w 
Warszawie były dogodną wymówką, a zarazem tarczą obronną: zasłaniała się nią 
przed zbyt natrętnymi pytaniami krewnych i znajomych, dotyczącymi jej 
ewentualnego powrotu do Krakowa. Tymczuasem po nowym roku sprawdziły się 
pogłoski, krążące ostatnio na uczelni: socjologia uniwersytecka została 
zlikwidowana. Ktoś uznał tę dziedzinę nauki za niepotrzebną i zbyt przesiąkniętą 
wpływami Zachodu. Maria po raz kolejny znalazła się w próżni. Wieczorami w 
klitce na poddaszu zastanawiała się, co robić dalej? Pieniądze, które jeszcze 
miała, topniały z każdym dniem. Andrzej przed odjazdem pociągu wcisnął jej do 
torebki sporą kwotę, choć broniła się przed jej przyjęciem. - Weź! Nie wygłupiaj 
się! Musisz mieć forsę, nim znajdziesz jakieś zajęcie. Choć przemilczała wiele z 
tego, co ją niedawno spotkało, domyślał się niejednego. - Pamiętaj - podkreślił 
raz jeszcze - że tu masz dom. Że zawsze możesz wrócić. Znowu zaczęła szukać 
pracy. Okazało się to niełatwe. Odwiedziła Jankowiaków. Stary tramwajarz po 
niedawnej ciężkiej chorobie pierwszy raz w życiu trafił do sanatorium. Pani 
Barbara, życzliwa i serdeczna, mimo najlepszych chęci nic Marii nie potrafiła 
poradzić. O żadnym biurowym zajęciu nie mogło być mowy, mimo że wszędzie 
poszukiwano ludzi do pracy. Wystarczył jeden szczegół życiorysu - lata spędzone 
w Jugosławii - wystarczało stwierdzenie, że została zwolniona z redakcji 
zetempowskiego tygodnika, by natychmiast padła odpowiedź odmowna. Maria 
próbowała znaleźć zatrudnienie jako pielęgniarka. Prawie każdy szpital miał 
niedobory personelu. Ze swoim stażem zagrzebskim i partyzanckim miała na pewno 
więcej wiadomości i doświadczenia niż niejedna z kandydatek, których zresztą 
ustawicznie poszukiwano. I znowu, gdziekolwiek się zgłosiła, napotykała 
odpowiedź: "Nie". Wyraziła chęć podjęcia pracy jako salowa. Kierowniczka 
personalna zza biurka przyjrzała jej się uważnie. - Naprawdę byłaby pani skłonna 
iść na salową? - Tak. Jeśli nie mogę być pielęgniarką... Prawie dwa lata 
pracowałam w szpitalach. - Niech pani przyjdzie za trzy dni. Po trzech dniach 
dowiedziała się, że obywatelka personalna wyjechała na urlop. Jej następczyni o 
niczym nie wiedziała i nie była skora do podejmowania jakichkolwiek decyzji. 
Znużenie i bezsilność. Te dwa uczucia owładnęły nią bez reszty podczas owej 
zimy. Przepowiednia Zygmunta zdawała się sprawdzać co do joty: trudno było 
otrzymać nawet zwykłą, fizyczną pracę, nie wymagającą szczególnych kwalifikacji. 
Na dwa lub trzy tygodnie musiała zresztą przerwać wędrówkę po mieście, kiedy 
zmogła ją przewlekła grypa. W dawnym zarządzie głównym był lekarz, pielęgniarka, 
ambulatorium. Przypomniała sobie Ludmiłę Magrysiową, jej pomoc w przeprowadzce i 
życzliwą zachętę: "Niech pani przyjdzie po receptę, jeśli pani będzie 
czegokolwiek potrzebowała..." Lecz iść do budynku organizacji młodzieżowej - 
znaczyło tyle, co liczyć się z możliwością spotkania Zygmunta. NIe. To było 
ponad jej siły. Któregoś dnia, gdy czuła się bardzo źle, spróbowała z 
internatowego telefonu zadzwonić do Tadeusza Siewki. Usłyszała, że wyjechał na 
dłuższy czas do Wrocławia. - Kiedy wróci? - A kto mówi? - spytała sekretarka. 
Maria bez słowa odłożyła słuchawkę. Kilka dni przeleżała z silną gorączką, 
odżywiając się głównie pieczywem, które kupowała jej kierowniczka internatu i 
gorącą herbatą. Ona również wystarała się dla chorej o receptę na aspirynę i 
witaminę C. Kiedy wydobrzała z choroby na tyle, że znów postanowiła rozejrzeć 
się za pracą, w dziennikach pojawiły się wiadomości o rozpoczętych procesach 
politycznych. Nie były to pierwsze procesy. Poprzednio jednak stawali przed 
sądem najczęściej członkowie Ak lub organizacji politycznych, prowadzących 
nielegalną działalność skierowaną przeciwko Polsce Ludowej. Teraz podobny los 
spotykał również niejednego z ludzi mających za sobą lewicową przeszłość. 
Zarzucano im spiski, wrogą działalność, zdradę kraju. Napotkawszy w komunikatach 
prasowych dwa lub trzy znajome nazwiska, Maria pierwszy raz pomyślała: A jeżeli 
ze mnie będą chcieli zrobić "wroga ludu"? Bzdura! - wzruszyła ramionami. Żadnego 
przestępstwa nie popełniłam. A tamci, o których tak często mowa w prasie? 
Przecież trudno uwierzyć, żeby byli zdrajcami i spiskowcami. Niepokój tkwił jak 
zadra pod skórą. Któregoś dnia wróciła z miasta po sprzedaniu w antykwariacie 
paru książek. Kierowniczka internatu wyjrzała ze swego mieszkania na parterze. - 
Pytali dziś o pnią - oznajmiła półgłosem. - Kto taki? - Maria przez chwilę 
doznawała absurdalnego złudzenia, że zjawił się ktoś z dawnych przyjaciół, że 
może przyjechała Paulina. Kierowniczka rozwiała jej złudzenia. - Chyba to 
bezpieka. Pytali, czy pani tu mieszka i gdzie pani teraz jest. Co do mieszkania 
powiedziałam, że tak, że jest pani zameldowana, a gdzie pani pracuje - że nie 
wiem. Pani Marysiu, czy pani w coś się nie wdała? Maria wzruszyła ramionami. - 
Nie mieszam się w nic, bo mam wszystkiego dosyć. Znalazłszy się w swoim pokoju, 
z trudem pokonała odruch lęku, który podsuwał jej chęć ucieczki. Trzeźwy 
rozsądek podpowiadał natychmiast: Dokąd? Do Krakowa? Znajdą mnie tam na pewno. 
Chyba żeby z Krakowa od razu jechać dalej. Zakopane, Bukowina, Rabka... Zośka 
miała tam wszędzie dawnych znajomych. Ale co to pomoże? Siostra oczekuje 
dziecka. Zresztą jeślibym nawet wyjechała, to może być gorzej: jakbym miała 
nieczyste sumienie i chciała się gdzieś ukryć. Trudno. Co ma być, to będzie. 
Kilka dni minęło spokojnie. Gorsze były noce - podczas nich bowiem Maria nie 
mogła zmrużyć oka. Bezsenność dokuczała jej zresztą od pobytu w szpitalu. Mimo 
woli wyobrażała sobie, że przyjdą po nią w nocy. Ostry dzwonek odezwie się w 
drzwiach wejściowych. Cały internat zostanie poderwany na nogi... Dopiero gdy 
późny świt nasączał szarością szyby okna, przychodził ciężki, krótkotrwały, 
niespokojny sen. Nikt jednak się nie zjawiał. Maria nabrała z wolna przekonania, 
że tamci, którzy o nią niedawno pytali, zadowolili się odpowiedziami 
kierowniczki. Może sprawdzili w Zmp, że to Siewko załatwił mi ten pokój i że 
mieszkam tu legalnie - myślała. Wracała z obietnicą, że od następnego tygodnia 
będzie mogła podjąć pracę jako salowa. Słoneczny, odwilżowy dzień na początku 
lutego. Piękna pogoda przywodziła na myśL tatrzańskie przedwiośnie. Już całkiem 
blisko internatu zagrodził jej drogę nieznajomy mężczyzna. - Pani Maria Dravcić? 
- zagadnął przyciszonym głosem. Odruchowo potwierdziła. I natychmiast z prawej 
strony pojawił się drugi mężczyzna, również w ciemnym płaszczu. Mignął jej przed 
oczyma jakimś znaczkiem. - Pani pójdzie z nami. - Dlaczego? Dokąd? - Tylko 
spokojnie. Złoży pani wyjaśnienie. - Mogłabym coś wziąć ze sobą? Jestem 
przecież... - Nie - przerwał jej ów pierwszy. Ujął Marię mocno pod rękę. - Na 
lewo! Za najbliższym rogiem czekał samochód. Czy wtedy bałam się? - pyta Maria, 
patrząc na samą siebie z odległości prawie trzydziestu lat. - Chyba tak. Zresztą 
to naturalne. Z owym strachem mieszało się zdumienie i gorycz. Po wszystkim, co 
przeżyłam, zostałam aresztowana w wolnej ludowej Polsce. We własnym kraju. I za 
co? Czas zmącił i zatarł wiele ówczesnych wspomnień. Gdzie właściwie mnie wtedy 
zawieziono? Na Mokotów - rozpoznała potem po zwolnieniu znajome ulice. Nie było 
to jednak więzienie na Rakowieckiej. Powracały strzępy obrazów: mury, szlaban, 
otwarta brama, podwórze. Rewizja osobista dokonana przez niemłodą, oschłą 
kobietę w mudnurowej bluzie. Bezokienny pokój z mżącą światłem przez całą dobę 
lampą pod sufitem. Próbowała żądać jakichś wyjaśnień. Równie dobrze mogłaby 
mówić do ściany. W tym pokoju, gdzie stała prycza, stół i krzesło, trzymano ją 
dwie doby. Co jeszcze? Jakieś jedzenie, którego prawie nie tknęła, wyprowadzanie 
do ubikacji przez tę samą milczącą kobietę. Trzeciego dnia dano jej pióro, 
atrament i kawałek papieru z poleceniem napisania dokładnego życiorysu. Zapisaną 
kartkę zabrała ta sama strażniczka. Pierwszą noc nie zmrużyła oka. Podczas nocy 
następnej senne majaczenia przeniosły ją w głąb minionego czasu. Cela w 
Belgradzie. Koszmarne odejście Olgi, zabieranej na egzekucję. Obudziła się z 
krzykiem - i potem już nie zasnęła. Trzeciej nocy zabrano ją na przesłuchanie. - 
Jakie mieliście kontakty z ambasadą titowskiej Jugosławii? - Nie widziała twarzy 
człowieka siedzącego po drugiej stronie biurka. Ostre światło lampy skierowanej 
prosto w twarz raziło oczy. - Nie miałam żadnych kontaktów. - Ostrzegam: im 
szybciej powiecie prawdę, tym lepiej dla was. Jakie mieliście kontakty?! Śledczy 
chciał znać wszystkie szczegóły tego, co Zygmunt niedawno nazwał jugosłowiańskim 
rozdziałem jej życiorysu. Przeskakiwał nadto w czasie, pytał znienacka o inne 
szczegóły. Co robiła w Szwecji przed powrotem do kraju? Jak trafiła do redakcji 
młodzieżowej? Lepiej mówić prawdę! - Jak załatwiliście sobie wyjazd do 
Jugosławii wiosną czterdziestego ósmego roku? Przez kogo? - Nic nie załatwiałam. 
Zaproponowano mi uczestnictwo w delegacji młodzieżowej, która tam jechała na 
zaproszenie Omladiny. Kontakty z ambasadą Jugosławii? Kiedy tam bywaliście? Ile 
razy? Wytężała pamięć. Pokaz filmów jugosłowiańskich o wojnie. Wystawa 
fotograficzna dotycząca osiągnięć Jugosławii w walce i odbudowie. Powiedziała o 
tym i zamilkła wyczerpana. Śledczy niecierpliwił się. - Pytam o inne kontakty! 
Kogo widywaliście poza obrębem ambasady? - Nikogo. Nic więcej nie wiem. - Więc 
twierdzicie, że nie trafili do was titowscy agenci? Zaprzeczyła. - Dlaczego was 
szukali pracownicy titowskiej ambasady? - Kiedy? - Ja tu jestem od zadawania 
pytań. Przypomnijcie sobie, dlaczego was szukali, jeśli chcecie stąd wyjść! Na 
chwilę zacisnęła wargi, nim odparła ważąc każde słowo: - Byłam w ambasadzie 
jugosłowiańskiej na spotkaniu po powrocie delegacji. Później ani razu. Miałam 
bardzo wiele pracy w "Głosie Młodych". - A potem? - Dostałam dwa tygodnie 
urlopu. Pojechałam do Piaseczna. Byłam w domu wypoczynkowym związków zawodowych. 
Nikt z Warszawy do mnie nie przyjeżdżał. - Zawahała się na moment. - Żaden 
cudzoziemiec - dodała przypomniawszy sobie Zygmunta. - Dlaczego nigdzie nie 
pracujecie? - śledczy zmienił temat. - Szukam pracy. Nigdzie nie chcą mnie 
przyjąć. - Nieprawda. Dla każdego obywatela Polski Ludowej pracy jest pod 
dostatkiem. Trzeba tylko chcieć! Milczała. Trwało to kilkanaście dni. 
Przesłuchania. Życiorys, który kazano jej pisać wielokrotnie. Żadnej odpowiedzi 
na pytanie: dlaczego jestem zatrzymana? W przypływie desperacji postanowiła od 
jutra nic nie jeść. Może głodówką coś zmieni? I właśnie tego dnia została 
zwolniona. KIerowniczka internatu powitała Marię z radością: - Chwała Bogu, że 
panią puścili! - Zniżywszy głos, zagadnęła: - A czego właściwie chcieli? - Nie 
wiem. Wciąż chodzi o to, że podczas wojny byłam w Jugosławii. - Że też nie mają 
większych zmartwień! Nic nie wskazywało na możliwość powtórzenia niedawnej 
sytuacji. Lecz instynkt lub niedobre przeczucie spowodowało, że Maria zgarnęła 
do skórzanego woreczka pamiątki: martwy zegarek Sławka, naszyjnik, bransoletę, 
korale, które Sławek ofiarował jej przed wyjazedem z Hvaru. I order otrzymany po 
wojnie. Na wszelki wypadek wcisnęła woreczek pomiędzy książki stłoczone na 
regale wysoko, tuż pod sufitem. Posada salowej w czerniakowskim szpitalu okazała 
się aktualna. Maria odetchnęła lżej: nikt nie będzie mógł powiedzieć, że błąka 
się bez zatrudnienia. Praca była ciężka, wymagała wiele cierpliwości i 
fizycznego wysiłku. Zarobek miał być bardzo skromny. Lecz Maria czuła się 
potrzebna chorym i to dodawało jej otuchy. Pozyskała życzliwość wielu pacjentów. 
Parokrotnie pytano ją: - Dlaczego pani nie jest pielęgniarką? Przecież widać, że 
pani potrafi... Przerywała mówiącym w pół zdania. Nie chciała zbytecznych 
domysłów - po co mają o niej wiedzieć za wiele? - ani też wzbudzania 
środowiskowych zawiści. - Mizernie pani wygląda - zauważył któregoś dnia jeden z 
internistów, spotykany co dzień na oddziale. - Proszę przyjść do mnie po pracy. 
Zbadam panią dokładnie. Osłuchał ją, opukał i pokręcił głową. - Czuję się 
normalnie - zapewniła Maria. - Skrajne wyczerpanie - odparł lekarz. - Powinna 
pani przyjść najpierw do siebie, a dopiero potem brać się za robotę. 
Przestraszona zapewniła, że czuje się dobrze. Ponadto chce i musi pracować. 
Lekarz przyjrzał się jej bystro. Widać było, że pragnie o coś zagadnąć. Nie 
postawił jednak żadnego pytania - i Maria była mu za to wdzięczna. Przepisał jej 
witaminy i środki wzmacniające. Wtedy właśnie, mając dostęp do leków, dzięki 
jednej z życzliwych pielęgniarek zgromadziła w domu całą apteczkę z zasobem 
środków uspokajających i nasennych. Były wśród nich dwie fiolki phanodormu, 
których na razie nie ruszała. Nadeszła wiosna. Resztki śniegu topniały. W 
kwiaciarniach sprzedawano żonkile i tulipany. Zapamiętała ów dzień, wtedy bowiem 
właśnie uległa pokusie kupienia - wbrew nakazom oszczędności - jednego żonkila. 
Szła do domu, ciesząc się tym kwiatem, jakby to był upominek. Przypominał jej 
ogródek przy domu rodzinnym na Salwatorze i ulubione wiosenne kwiaty matki. 
Ledwie zdążyła nalać wody do wazonika, zabrzmiało ostre pukanie. Zdziwiła się: 
kto to może być? W korytarzu stało dwóch mężczyzn. Za nimi - kierowniczka 
internatu. Rewizja - machnęli jej przed oczyma jakimś papierkiem. To był 
następny koszmar: ciasna klitka, o którą dbała jak mogła, ze shludnego wnętrza 
przeistoczyła się w bałagan i rumowisko. Ci dwaj wyrzucali zawartość szuflad i 
ściennej szafy. Przeglądali książki i gazety, papiery i listy. Część ich 
odkładali na bok. Próbowała protestować, widząc, że zabierają korespondencję z 
jugosłowiańskimi krewnymi. Spojrzeili na nią tak, że umilkła. Zgarnęli wszystko, 
co dotyczyło Jugosławii. Wszystko - prócz pamiątek ukrytych za książkami na 
górnej, najwyższej półce. Widocznie zadowolił ich obfity łup. - Pani pójdzie z 
nami. Zawieziono ją tym razem gdzie indziej. Siedziała znowu w jakimś 
bezokiennym pomieszczeniu, tępo wpatczona w szarawą, brudną ścianę i 
zastanawiała się, co teraz? Czy jest sens dalszego życia w takich warunkach? 
Następnego dnia przesłuchanie. Padły znowu pierwsze, rutynowe pytania: imię, 
nazwisko, data urodzenia. - Chcę wiedzieć, dlaczego mnie zatrzymano? O co jestem 
oskarżona? - Wy tu nie macie nic do chcenia. Odpowiadać na pytania! Minęło co 
najmniej pół godziny indagacji. Do pokoju wszedł nieoczekiwanie jakiś oficer, na 
którego widok śledczy wstał i wyprężył się służbiście. Oficer ów - chyba wówczas 
podpułkownik - spojrzał na Marię i wyraźnie się zdumiał. - Marysia?... Wy 
tutaj?! Przypomniała sobie: Zwm, zebranie, podczas którego mówiła o Jugosławii. 
Narada w związku z przygotowaniem piątej rocznicy istnienia organizacji 
młodzieżowej. Jeszcze jakieś spotkanie u Dalewicza. Ten człowiek był wtedy 
kapitanem, a może już majorem? Miał za sobą piękną kartę okupacyjnej 
przeszłości: konspiracja, partyzantka, powstanie, na które "zdążył", jak sam 
powiedział. Śledczy coś mówił półgłosem. Nie chwytała sensu jego słów. Kazano 
jej przejść do innego pokoju. Siedziała tam co najmniej godzinę, aż wreszcie 
otwarły się drzwi. Znów zobaczyła "Edmunda" - ów pułkownik taki właśnie miał 
konspiracyjny pseudonim. - Już dobrze, Marysiu - pogłaskał ją po ramieniu jak 
dziecko, które trzeba uspokoić. - Nie denerwujcie się - dodał widząc, że drży. - 
Wkrótce wyjdziecie. Za chwilę będzie przepustka. - A potem znowu mnie wezmą! 
Przecież już drugi raz... bez niczego... - Nie wezmą. Uspokójcie się. "Lena" - 
pamiętacie "Lenę"? - napisała list do Bieruta w waszej sprawie, jak tylko się 
dowiedziała. Interweniował. Już nikt was nie zatrzyma! Położył palec na wargach, 
słysząc kroki w sąsiednim pomieszczeniu. - Listy! - przypomniała sobie Maria. - 
Jakie listy? - Od rodziny. Prywatne. Nic w nich nie ma. - Zaraz zobaczę, co się 
da zrobić. Zwrócono jej listy od Desanki i braci Sławka. Książek i broszur 
przywiezionych z Jugosławii nie odzyskała. Dopiero w kilka lat później, kiedy 
już mieszkała na Żoliborzu, po dwukrotnej zmianie adresu zaskoczyła ją otrzymana 
przesypłka z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Pakiet zawierał materiały 
skonfiskowane podczas owej rewizji. - Porządkowanie remanentów - skomentował to 
wówczas Marcin. - Bardzo się martwiłam, pani Marysiu - powitała ją kierowniczka 
internatu. - Krócej trwało, prawda? - uśmiechnęła się blado Maria. - Zobaczymy. 
Do trzech razy sztuka. - Niechże pani da spokój z takimi żartami! - tamta 
postukała przesądnie we framugę drzwi. - Ależ się na panią zawzięli! - Żebym 
choć wiedziała dlaczego! Żyję jak pani widzi, na boku, w nic się nie mieszam. A 
jednak widocznie bardzo komuś przeszkadzam. - Nie trzeba teraz o tym za wiele 
myśleć. Tu jest klucz. Niech się pani położy, odpocznie, prześpi. Nie mogła 
sobie na to pozwolić. W pokoju panował nieład i bałagan po rewizji. Wzięła się 
od razu za sprzątanie. Żonkil, z którym niedawno wracała do domu wspominając 
matkę, zamienił się w suchy, żałosny badyl. Wyrzuciła go do wiadra ze śmieciami, 
z trudem hamując łzy. Nazajutrz w szpitalu kazano jej iść do biura personalnego. 
Spodziewała się pytań o przyczynę trzydniowej nieobecności w pracy. Oczekiwała 
ją przykra niespodzianka: zwolnienie. - Dlaczego? Przecież nikt chyba nie może 
mi nic zarzucić? Kierownik działu personalnego nie patrzył jej w oczy. - W pracy 
nikt nie ma do pani zastrzeżeń. - Więc?... Zostałam zatrzymana, ale przecież 
mnie wypuszczono bez żadnych oskarżeń. - I nie domyśla się pani? - Zrozumiała. 
"Nigdzie w Warszawie nie znajdziesz pracy" - zadźwięczały jej w pamięci słowa 
Zygmunta. W milczeniu skierowała się ku drzwiom. Personalny patrzył na nią z 
wyraźnym współczuciem. Usłyszała jak gdyby z daleka słowa usprawiedliwienia czy 
też pocieszenia: - Może za jakiś czas... Jeżeli się tylko da... Mamy adres, 
wezwiemy panią. Coś wtedy w niej się załamało. Niewidzalne siły, którym 
próbowała stawić opór, okazywały swą przewagę. Szła ze szpitala w fali 
słonecznego blasku, który oślepiał wzrok jak lampa na biurku podczas 
przesłuchań. Minęła skwer pełen gwaru rozbawionych dzieci. Drzewa jeszcze 
bezlistne lada dzień pokryją się pierwszą delikatną zielenią. Wiosna za progiem. 
Ubiegłej zimy... Boże, czy to możliwe, żeby przez rok zaledwie trafić na takie 
dno i nie móc z niego się wydostać? Ach, nie myśleć o tym! Nie myśleć! Tylko co 
dalej? Tego dnia i w dniach następnych prześladowały ją słowa, powracające jak 
fraza nie napisanego wiersza: To, co najgorsze, już się stało@ i nic się więcej 
stać nie może...@ Przepadło lub zawiodło wszystko, co dla człowieka jest 
nadzieją i oparciem: miłość i przyjaźń, dom i praca. Zamykały się wszystkie 
drzwi, do których usiłowała stukać. PIsała do Krakowa uspokajające kartki ("U 
mnie wszystko w porządku") z pełną świadomością nieprawdy. Wtedy właśnie 
sprzedała u jubilera w jednym z parterowych sklepów wśród ruin filigranowy 
naszyjnik z Jugosławii. Pieniędzy mogło jej wystarczyć na pewien czas. A co 
potem? Bezsenność stawała się zmorą. Nie pomagało czytanie aż do późna książek 
wypożyczanych z biblioteki dzielnicowej. Coraz częściej zresztą Maria 
przyłapywała się na tym, że czyta nie rozumiejąc treści. Kiedy gasiła lampę, 
przychodziły najgorsze godziny. Rozpamiętywanie przeszłości, ustawicznie 
powracające pytanie: dlaczego? Żal za wszystkim, co minęło - i za tym, co 
pozostało nie spełnione. Zaczęła sięgać coraz częściej po środki najpierw 
uspokajające, potem nasenne. Skutkowały na razie, sprowadzając jednak sen 
ciężki, męczący. Budziła się oszołomiona, często z bólem głowy. Jadła byle co, 
rzadko zresztą odczuwała głód. Co drugi, co trzeci dzień wstępowała na tani 
posiłek w jednym z barów mlecznych. Nadszedł kwiecień. Dni stawały się coraz 
dłuższe i coraz cieplejsze. Nie próbowała szukać pracy. Po co? Wiedziała, że i 
tak przecież nigdzie jej nie przyjmą. Nawet do zajęć, których inni nie kwapią 
się podejmować. Chodziła na długie spacery - o ile spacerami można nazwać owe 
błąkania po skwerach i parkach z ustawicznie powracającym pytaniem: Po co ja 
właściwie żyję? Coraz częściej nachodziła ją myśl: są przecież w szufladzie 
stolika dwie fiolki phanodormu, silnego środka nasennego, dotychczas nie 
odpieczętowane. Niedawno poprosiła kierowniczkę internatu o receptę na luminal. 
Sama bowiem nie miała dostępu do żadnego ambulatorium jako niepracująca. Zapas 
tych leków, zgromadzony z okresu pracy w szpitalu, był spory, lecz stale się 
zmniejszał. - Nie sypiam, pani Elu. Wciąż nie sypiam - tłumaczyła nie patrząc 
tamtej w oczy. Siadywała często na ławce w parku z książką, którą otwierała, 
wodząc po jej stronicach nie widzącym wzrokiem. W pewnej chwili zdziwiła się, 
widząc na kartach książki duże, wilgotne plamy. Przecież niebo jest pogodne, 
deszcz nie pada! Po prostu nie czuła łez, które ciekły jej po twarzy. Świat 
zdawał się być oddzielony szklaną ścianą. Wszystko wokół stawało się nierealne, 
obce, obojętne. Nikomu nie jestem potrzebna - myślała. Widocznie tak być 
musiało, że wszystko, co najważniejsze, już przeżyłam i teraz nic mi nie 
pozostaje. Ludzie bliscy? Zośka i Andrzej mają swoje sprawy. W każdej chwili 
może mnie spotkać kolejna krzywda. Gdybym mogła przypuścić... Ale po cóż raz 
jeszcze powtarzać "gdyby". Dwie szklane fiolki... Ich zawartość zbuduje pomost, 
którym można będzie bezboleśnie przejść w wielką, mroczną ciszę. Nastanie spokój 
- bez bólu i bez cierpienia. Zażywając kolejną dawkę innych leków, budziła się 
rano z myślą o kolejnym dniu. I myślała o nocy, podczas której ogarnie ją na 
zawsze wielki sen bez snów. Tego dnia miała ze sobą "Martina Edena". Zawsze 
lubiła tę książkę i nawet teraz pamiętała jej treść. Skąd London wiedział, że 
tak właśnie może być z człowiekiem, który zaznał doświadczeń innych niż Martin, 
chyba znacznie gorszych? Coś w nim się załamało, gdy osiągnął cel długo 
niedościgłych marzeń. We mnie coś się załamało, gdy zrozumiałam, że nie mam po 
co żyć. Niebo dawno spłonęło, ziemia usuwa mi się spod nóg. Na nikogo nie można 
liczyć. "A gdy to pojął, pojmować przestał". Skok z pokładu płynącego statku 
prosto w głąb oceanu. Czy potrafiłabym na to się zdobyć? Bojownicy podziemia po 
akcji na Kutscherę skoczyli z mostu do Wisły, aby już nigdy nie wypłynąć - 
zabiły ich niemieckie kule. Tamten uczynił to dobrowolnie. Oni nie mieli przed 
sobą drogi ratunku. Ja nie myślałam o tym ani w belgradzkim więzieniu, ani w 
Ravensbr~uck. Olga przeszła swoją drogę do ostatka - nawet po urodzeniu dziecka, 
nawet po jego ocaleniu nie szukała sposobu, aby wymknąć się katom, dobrowolnie 
odchodząc w śmierć. Nie mogła czy nie chciała? Trudno powiedzieć. Ale tamtych 
wojennych wydarzeń, sytuacji, decyzji nie da się porównać z tym, co jest teraz. 
Właśnie dlatego, że w kraju, w ojczyźnie, do której wróciłam, zostałam wyrzucona 
za margines. "A gdy to pojął, pojmować przestał". Znowu wilgotne plamy na 
stronicy książki. Wysychają szybko w wiosennym słońcu. Dwie fiolki phanodormu... 
Nie bez trudu zdała sobie sprawę, że ktoś do niej mówi. Zdarzało się, że obca 
osoba siadała na tej samej ławce, próbując nawiązać pogawędkę. Raz był to 
gadatliwy staruszek. Kiedy indziej młoda matka z małym dzieckiem. Maria 
odpowiadała monosylabami lub odchodziła. Tym razem była to kobieta, której głos 
wydał się Marii znajomy. Coś powtarzała kilkakrotnie. Najprościej byłoby 
powiedzieć: Przepraszam panią, nie mam czasu - i odejść. Ale ten głos... Skąd ja 
go znam? Kiedy z tą osobą rozmawiałam? Mimo woli zaczęła słuchać i pojmować 
poszczególne zdania. - Tak nie można, pani Mario. Czy pani mnie rozumie? Musi 
pani wziąć się za siebie. Trzeba się ratować, póki nie jest za późno! Kim jest 
ta kobieta? Przerwała na chwilę, szukając czegoś w torebce. Zapach apteki, 
szpitala, leków. To ona... ona pomogła mi w przeprowadzce! Mówiła, że jeśli 
czegoś będę potrzebowała... O czym teraz mówi? - Aż się zlękłam, kiedy Gabriela 
mi o tym powiedziała. Nie je pani, nie śpi - tabletki i tabletki. Przecież 
wpędzi się pani samochcąc w ciężką chorobę! Czy to nie wszystko jedno? - chciała 
odpowiedzieć. Ale na razie jednak milczała. - Wiem, że pani bardzo dużo 
przeżyła. Dawniej i teraz. Ale nie wolno się poddeawać. Jest pani młoda. Jeszcze 
wszystko przed panią! - Nikt... nikt mnie nie potrzebuje... - odezwała się po 
raz pierwszy. Znowu te łzy, które płyną po twarzy bez płaczu. - Niech pani tak 
nie mówi! Musi się pani z tego dźwignąć. - Po co? Nikt mnie... - Pani Mario, 
proszę posłuchać. Łykaniem tabletek wpędzi się pani w... no, w nałóg! (To prawda 
- pomyślała wówczas. - Wciąż sięgam po jakiś lek. Przez dłuższy czas wydawało mi 
się, że znajdę taki, który mi pomoże). - Na razie pani ma pewnie nerwicę albo 
coś w tym rodzaju. Musi pani koniecznie iść do lekarza! Do neurologa. - Do 
neurologa? - przestraszyła się mimo woli. - Tak. Na razie do neurologa. Niech 
pani się nie boi, to nic strasznego. Dobry lekarz potrafi pani pomóc. Inaczej 
może się pani wpędzić w chorobę, z której dużo trudniej będzie wyjść. Chce pani 
trafić do szpitala, na psychiatrię? - Nie! - prawie krzyknęła, po raz pierwszy 
otrząsając się z bierności. Nie myślała przedtem, że taki może być finał stanu, 
w którym się znalazła. Szpital psychiatryczny?! Drzwi bez klamek, w oknach 
kraty. Oddział psychiatryczny szpitala w Zagrzebiu, gdzie przywożono więźniów 
katowanych przez gestapo; gdzie zmarła Mira... - Cicho, cicho, niechże się pani 
uspokoi! Musiałam pani powiedzieć to, co może być najgorsze. Ale przecież w pani 
przypadku najpierw potrzebny jest lekarz. Dobry, mądry lekarz. Znam takiego. - 
Lekarz? On mnie nie przyjmie. Nic mi nie jest. - Przyjmie panią. To wspaniały 
człowiek. Pracowałam z nim w powstańczym szpitalu. Żonę ma też lekarkę. Zna 
życie i wie, co robić w takich przypadkach. Teraz, po wojnie, po obozach i tylu 
ciężkich przejściach wielu ludzi nie jest całkiem normalnych. Niejednego można 
wyciągnąć z choroby, jeśli się do tego wziąć umiejętnie i w porę. - Nie pójdę do 
szpitala - Maria z trudem zbierała rozpierzchłe myśli. - A na wizytę prywatną... 
na taką wizytę nie mam... no, po prostu nie mam pieniędzy. To kosztuje. - On 
panią na pewno przyjmie bez pieniędzy. Zapłaci mu pani później, jak pani będzie 
miała forsę. Na razie trzeba się ratować! Ja pani załatwię wizytę. Miły Boże! - 
myśli Maria po latach, patrząc w niebieskofiołkowy zmierzch zapadający nad 
morzem. - Pomyśleć, że dwie obce kobiety zadecydowały o moim losie. Pani 
Gabriela, do której mówiono "pani Elu" albo "towarzyszko Elu", miała bystry 
wzrok. Widziała, że dzieje się ze mną coś złego - że nie śpię, nie jem i 
obojętnieję na wszystko. Parokrotnie, gdy o to ją prosiłam, załatwiała mi 
poprzez Ludmiłę Magrysiową recepty. Wiedziała jednak, że wpadam w to, co obecnie 
nazywane jest lekomanią. W porę zaalarmowała tamtą. Pamiętne wczesne kwietniowe 
popołudnie. Ludmiła przyprowadziła Marię na ulicę Lwowską i wetknęła jej do ręki 
karteczkę z dokładnym adresem. - Doktor Lisowiecki. Ma tu pani wszystko 
zapisane. Oficyna w podwórzu. Pierwsza klatka na lewo, drugie piętro. Stała 
jeszcze przez chwilę za bramą, jak gdyby chcąc sprawdzić, czy się nie rozmyślę - 
wspomina Maria z uczuciem bliskim rozczuleniu. - A ja przecież nie mogłam 
wiedzieć, co mnie czeka w tym domu! To musiało być przeznaczenie. Kamienica na 
Lwowskiej wraz z oficyną nosiła ślady niedawnego remontu. Wyszła stosunkowo nie 
najgorzej z dni powstania - i teraz wyglądała prawie przedwojennie. Szerokie 
schody, solidne drzwi. Na półpiętrze okno, w którym dawniej był kolorowy witraż 
- resztki jego uzupełniono zwykłym szkłem. Maria raz jeszcze przeczytała 
nazwisko: "Dr med. Jan Lisowiecki, neurolog". Nigdy w życiu nie była u 
neurologa! Zadzwoniła. Po chwili szczęknął zamek. W uchylonych drzwiach stanęła 
niemłoda kobieta. Kok skręconych włosów na czubku głowy przypominał Annę Kaleb w 
Zagrzebiu. Gospodarski fartuch w drobną kratkę. Aż śmieszne, że po latach można 
zapamiętać takie szczególiki! - Dzień dobry - musiała pokonać suchość w gardle, 
żeby wypowiedzieć te słowa. - Ja do pana doktora. - Pani była umówiona? Tędy, na 
prawo. Malutka poczekalnia. Dobrze, że nikogo w niej nie ma. Jakieś kolorowe 
czasopisma na stoliku. Zanim zdążyła sięgnąć po jedno z nich, drzwi się 
uchyliły. - Bardzo proszę. Usiadła z jednej strony biurka. Naprzeciw miała 
doktora Lisowieckiego. Wysoki, szczupły, w białym kitlu. Pociągła twarz, z 
której nic nie można wyczytać. Bystre, przenikliwe oczy za okularami. - Pani 
Maria Dravcić? - sprawdził w notesie. - Nie wiem, czy prawidłowo wymawiam 
nazwisko. Słowiańskie, ale nie polskie. - Mam też polskie. - Znowu ta nieznośna 
suchość w gardle! - Z domu nazywam się Zamieńska. Po drugiej stronie biurka za 
okularami błysnął ciepły ognik. - Jest może pani krewną profesora Adama 
Zamieńskiego? - Jestem jego córką. Pan znał mojego ojca? - Trochę. To znaczy 
byłem przez pewien czas jego słuchaczem. Potem raz odbywałem przy nim praktykę. 
Dawne dzieje. O ile wiem, zginął razem z innymi?... - Tak. To znaczy z obozu 
wrócił żywy. Ale tak ciężko chory, że wkrótce potem... Głos jej się załamał. 
Przygryzła wargi wspominając koszmarne zebranie oraz insynuacje pod adresem 
ojca. Napotkała wzrokiem wyczekujące spojrzenie doktora Lisowieckiego. Przemogła 
się. - Nie wiem, od czego zacząć, panie doktorze. Pierwszy raz odbywam taką 
wizytę. - Zwyczajnie, od najprostszych spraw. To znaczy od tego, co pani 
najbardziej dolega. - Co mi najbardziej dolega?... Chciała powiedzieć o dwóch 
aresztowaniach i o tym, co je poprzedziło, lecz nie zdołała. Nagle targnął nią 
atak płaczu, nieopanowany, gwałtowny. To nie były owe łzy, kapiące na stronice 
książek, tylko szloch, który nią wstrząsnął, jak wiatr wstrząsa drzewem podczas 
burzy. Usiłowała się opanować. Na próżno. Wsparła głowę o krawędź biurka, nie 
chcąc, by obcy człowiek widział jej twarz - i wypłakiwała z siebie wszystko to, 
co było udręką ostatniego roku. I wszystko to, co przedtem zniszczyło jej życie. 
Wszystko, co sprawiło, że nie widziała przed sobą innego wyjścia - tylko w te 
dwie fiolki, pełne białych tabletek o gorzkawym smaku, otwierających drogę w 
strefę wielkiej, nieprzerwanej ciszy. Doktor Lisowiecki wyszedł na chwilę z 
pokoju. Tym lepiej. Co sobie o mnie pomyśli? Obojętne. Po co tu przyszłam? Jak 
mam opowiedzieć o wszystkim, co najgorsze, pierwszy raz widzianemu człowiekowi?! 
Minął kwadrans, może nawet pół godziny, nim zdołała się nieco uspokoić. 
Oddychając ciężko jak po nadmiernym wysiłku, zobaczyła znów przed sobą sylwetkę 
w białym fartuchu. Lekarz postawił na biurku szklankę z wodą i odmierzył na 
łyżeczce jakieś krople. - Bardzo proszę, niech to pani wypije - odezwał się 
łagodnie. Posłusznie przełknęła krople. Wciąż jeszcze nie mogła mówić. Wreszcie 
wykrztusiła przerywanym głosem: - Bardzo przepraszam, panie dokrorze. Ja... - Za 
co mnie pani przeprasza? - Zachowuję się jak histeryczka. - Nic podobnego. 
Zachowuje się pani jak zmęczony, nad miarę wyczerpany człowiek. Spłoszyło ją 
pukanie. Przez uchylone drzwi wsunęła się czyjaś ręka ze szklanką mocnej 
herbaty. Lekarz odebrał ją i podsunął Marii. - To też dobrze pani zrobi. - Ale 
pacjenci... - zająknęła się spoglądając ku drzwiom. - Dziś nie przyjmę nikogo 
poza panią. Teraz widzę u pani podobieństwo do ojca. Oczy, spojrzenie... Te 
słowa powoli skutkowały. Nie był to całkiem obcy, obojętny lekarz, jeśli znał 
ojca. Stopniowo zaczynała odpowiadać na pytania. Nie śpi, nie je; każda rzecz 
wypada jej z rąk. Apatia, brak chęci do czegokolwiek. Po co mam żyć, jeśli 
wszystko mnie zawiodło? Pytania z drugiej strony biurka były bardzo rzeczowe. 
Mogłyby zdawać się nawet oschłe, gdyby nie życzliwy ton brzmiący w głosie 
lekarza. - Czy sięga pani po papierosy, po alkohol? - Nie. - Kawa, herbata? - 
Jak czasem. Wszystko zresztą, co jem i piję, nie ma dla mnie teraz smaku. - 
Proszę się rozebrać. Zbadam panią. Serce okazało się w nie najgorszym stanie. 
Ciśnienie bardzo niskie. Zaglądał jej w dno oka, ostukiwał kolana metalowym 
młoteczkiem. Usłyszawszy o dwóch poronieniach i towarzyszących im 
okolicznościach, pokręcił głową. - Koniecznie trzeba odwiedzić ginekologa. Tu 
musi zabrać głos ktoś bardziej kompetentny niż ja. Przypomniała sobie nazwisko 
lekarza z Hożej. - To bardzo dobry specjalista. Radzę i teraz być z nim w 
kontakcie. Czy pani zażywa jakieś środki uspokajające albo nasenne? - Tak. - Pod 
kontrolą lekarza? Zmieszała się. - Właściwie nie. Kiedy leżałam po tym krwotoku, 
dawano mi adalinę, bo nie mogłam spać. To nie skutkowało, więc luminal. Teraz... 
to znaczy potem, kiedy pracowałam w szpitalu... - Pani pracowała w szpitalu? - 
Tak. Jako salowa. Zdziwił się wyraźnie, lecz nie komentował jej słów. - Ale już 
nie pracuję. Zostałam zwolniona. Więc wtedy parę razy prosiłam o coś na sen. No 
i... - I dostawała pani. Jakie to były środki? Pokiwał głową, kiedy je 
wymieniła. Potem widząc, że uspokaja się i rozluźnia wewnętrznie, powiedział z 
wolna, ważąc każde słowo: - Przed chwilą powiedziała mi pani, że właściwie 
wszystko, co panią najbardziej gnębi, ma swój początek w latach wojny. Chciałbym 
wiedzieć o taym coś więcej. Oczywiście po to, żeby pani skutecznie pomóc. Wtedy 
zaczęła mówić. - Co znalazłeś we mnie, kiedy przyszłam pierwszy raz? - zagadnęła 
po latach tego samego rozmówcę. - Dokładnie to, co ci wtedy mówiłem: ciężka 
depresja, nerwica i tak dalej. Od razu wiedziałem, że trzeba będzie sporo czasu 
i wysiłku, żeby cię z tego wyciągnąć. Takie rzeczy nie mijają szybko. - Proszę 
słuchać mnie uważnie. Jeszcze dziś wyrzuci pani wszystkie środki nasenne, jakie 
pani ma w domu. Wszystkie! Łącznie z tym rezerwowym phanodormem. Zgoda? - Tak. 
Ale... Sięgnął do białej szafki stojącej w rogu gabinetu. - Tu ma pani 
szwajcarski lek - wymienił nazwę. - Daje w podobnych warunkach bardzo dobre 
rezultaty, choć czasem trzeba na nie trochę poczekać. Nie powoduje działań 
ubocznych. Zaraz pani przepiszę sposób użycia. Proszę ściśle się trzymać tych 
dawek. - Tylko że... - urwała, z przerażeniem myśląc o cenie szwajcarskich 
tabletek. Jako niepracująca, pozbawiona była możliwości korzystania z recept. Z 
rumieńcem na twarzy spytała: - Ile kosztuje to lekarstwo? I... ile jestem winna 
za wizytę? - Nic pani nie jest winna. Od córki mojego dawnego profesora nie 
wezmę pieniędzy. A gdyby pani nawet nią nie była... od kogoś, kto przeszedł 
partyzantkę i obóz, też nie przyjąłbym ani grosza. - Panie doktorze! Dziękuję. 
Ale w takim razie nie będę mogła przyjść drugi raz. - Owszem, będzie pani mogła. 
I przyjdzie pani. Zaraz ustalimy kiedy. Rzeczywiście najwyższy czas, żeby się 
pani wzięła za własne zdrowie. Na szczęście, jak dotąd, serce to wszystko 
wytrzymało. Nie trzeba go jednak obciążać nad miarę. Zbyt napięta struna może 
pęknąć. Sięgnął po kalendarz, wyznaczył jej termin następnej wizyty. - Musi pani 
przyjść - powiedział z naciskiem. Odprowadzając ją do drzwi, podkreślił raz 
jeszcze: - Proszę pamiętać o tym, co mi pani obiecała! Spełniła tę obietnicę. 
Wyrzuciła cały zapas leków nasennych. Nietknięty phanodorm po krótkim wahaniu 
odniosła kierowniczce internatu. - Może to schować, pani Elu? - poprosiła 
unikając jej spojrzenia. - Żeby panią nie kusiło? - odgadła tamta. - Pewnie, że 
schowam! Zasnęła tej nocy szybko i spała mocno. Nie zdarzyło jej się to od kilku 
miesięcy. Druga wizyta na Lwowskiej. - Lekarstwa robią swoje. Ale trzeba 
koniecznie pamiętać o jednym: musi pani znaleźć sama w sobie siłę, żeby 
przeciwstawić się temu, co panią spotkało. - To są tylko słowa, panie doktorze - 
odparła z goryczą. - Nie, nie tylko. Los potraktował panią okrutnie, wcale temu 
nie przeczę. Ale najgorszy jest pesymizm, bierna rezygnacja, apatia. Trzeba 
umieć się dźwigać. Nawet choćby to się wydawało na pozór niewykonalne. Koperta z 
nadrukiem szpitala, odebrana w kierownictwie internatu, zawierała wezwanie, aby 
stawić się ponownie do pracy. Zgłosiła się nazajutrz. kierownik personalny 
poinformował lakonicznie: - Niech pani zaraz idzie na oddział. Brak ludzi do 
roboty. Czy była w tym ręka doktora Lisowieckiego? Zastanawiała się nad tym 
przez chwilę. Potem już nie miała na to czasu. Pytać go nie chciała. Trzecia 
wizyta. - Pracowała pani jako dziennikarka w "Głosie Młodych"? - Tak. Ale to 
trwało krótko. - Lubiła pani tę pracę? - Owszem. Wtedy tak. - Nie spróbowałaby 
pani odnotować swoich późniejszych przeżyć? Oczywiście nie do druku, tylko dla 
samej siebie. - To nie takie proste, panie doktorze - odparła po krótkiej 
pauzie. - Próbowałam pisać jeszcze w Szwecji. Potem zresztą wykorzystałam te 
notatki dla "Głosu". Ale teraz? O tym, co przeżyłam niedawno? Rozliczać się z 
przeszłością łatwiej w myśli i w słowach, niż w pisaniu. A zresztą - jeśli znów 
się powtórzy to, co już przeżywałam dwa razy? Przytaknął ze zrozumieniem. - 
Miejmy nadzieję, że to się nie powtórzy. Ale taki wzgląd jest istotny, bo 
stwarza psychiczną barierę. Na pewno jednak wyrzucenie na papier tego, co 
człowiek nosi w sobie, daje ulgę. A jak pani wytrzymuje tę szpitalną pracę, bądź 
co bądź, przecież nielekką? - Jakoś wytrzymuję. Lepiej mi znacznie z tą pracą 
niż bez niej. Nie mam za wiele czasu na myślenie i to mi dobrze robi. Chorzy 
mnie chyba dosyć lubią. I wydaje mi się, że jestem im potrzebna. - Jak teraz ze 
snem? - Lepiej. Zdarzają się czasami gorsze noce, ale nie ma porównania z tym, 
co było przedtem. Czwarta wizyta. - Dziś pani znacznie gorzej wygląda. Stało się 
coś? - Nie, panie doktorze. Tylko są takie dni, zwłaszcza rocznice, kiedy... 
kiedy cała przeszłość daje znać o sobie. - Rozumiem. Po badaniu: - Pani Mario, 
dobrze wiem, że cudze cierpienie bynajmniej nie jest pociechą, jeśli przeżywa 
się własne. Ale myślę, że czasem jednak warto pamiętać, że inni ludzie też 
przeżywają ból. - Wiem. Tylko że... - Tylko że to nie przynosi ulgi. Rozumiem. 
Niech pani jednak spojrzy wokół siebie. Czy wiele jest u nas rodzin, których nie 
okaleczyła wojna?... Urwał patrząc w okno zamyśLonym wzrokiem. Bez słowa 
czekała, aż powie coś więcej. Po raz pierwszy wyszedł z roli lekarza, chcąc 
mówić o sobie. - Mój ojciec został rozstrzelany w jednej z egzekucji ulicznych. 
Matka, podobnie jak u pani, była potem nie do życia. Ojciec mojej żony przeżył 
Buchenwald, ale zmarł z wyczerpania na obczyźnie, wkrótce po wyzwoleniu. 
Dowiedzieliśmy się o tym, czekając na jego powrót. Mówię tylko o ludziach 
najbliższych - a to wcale jeszcze nie koniec. Było nas troje. Siostra, historyk 
z wykształcenia, wiosną trzydziestego dziewiątego roku dostała stypendium 
francuskie - wyjechała do Paryża i tam została. Od tego czasu nie widzieliśmy 
się z nią ani razu. Brat, najmłodszy z nas trojga, zdolny, nawet utalentowany 
chemik, ożenił się bardzo młodo w początkach wojny. Tkwił w konspiracji po uszy. 
Ja zresztą tak samo, tylko być może trochę rozsądniej - o ile w ogóle w 
wojennych warunkach można było mówić o rozsądku. Byliśmy bardzo zżyci ze sobą i 
z rodzicami. Po śmierci ojca brat, który go ogromnie kochał, rwał się do 
wszystkich akcji. Nieraz był o włos od śmierci, ale przeżył. Tymczasem jego żona 
i mała córeczka zginęły na Starówce pod gruzami. On walczył na Mokotowie, ja w 
Śródmieściu... Przez chwilę trwało milczenie. - Nasze dzieci ocalały i uniknęły 
najgorszego piekła - podjął Lisowiecki. - Były na wsi pod Warszawą z matką żony. 
Bratowa miała również tam przyjechać, ale małej przyplątała się banalna choroba 
- odra z jakimiś powikłaniami. Chciała, żeby dziecko wydobrzało i dlatego 
odkładała wyjazd... Ledwie mój brat wrócił z Niemiec z obozu jenieckiego i 
zaczęliśmy starania o ekshumację, został aresztowany, podobnie jak pani. No, z 
tą może tylko różnicą, że bardziej było jednak wiadomo za co. Przenocował u 
niego kolega z AK, który nie ujawnił się i należał do jakiejś nielegalnej 
organizacji. Marcin nie chciał się w nic wplątywać. Był bardzo przybity utratą 
żony i dziecka. Zamierzał poświęcić się wyłącznie swojej ukochanej chemii. Nie 
był wtedy jeszcze pewien, gdzie znajdzie warunki do studiów. Ale nie potrafił 
tamtemu odmówić noclegu. Potem trzymali go prawie rok. Dobrze zresztą, że na tym 
tylko się skończyło - mogło być gorzej. Ale na pewno pani wyobraża sobie, jak 
musiałem poruszyć niebo i ziemię, żeby go wyciągnąć. Do ostatka zresztą nie 
byłem pewien, czy coś wskóram. Wizyta piąta. - Pani Mario, jeszcze chwileczkę. 
Moja żona ma pewną sprawę do pani. Zdziwiona i zaskoczona stanęła oko w oko z 
drobną kobietą o niebanalnym typie urody. Duże szare oczy, strzecha ciemnych 
włosów wyglądających jak "sól z pieprzem" - na ciemnym tle pasemka przedwczesnej 
siwizny, przy której twarz o regularnych rysach wydawała się bardziej młoda. - 
Pani jest siostrą Zośki Zamieńskiej? Byłyśmy przed wojną razem w Grenoble, na 
kursie francuskiego. Co się z nią teraz dzieje? - Mieszka w Krakowie, w domu po 
naszych rodzicach. - Wydawało mi się, że w Poznaniu? Pisywałyśmy do siebie, 
tylko że potem wojna wszystko przerwała. - Mieszkała w Poznaniu, ale krótko. 
Niemcy wysiedlili ich oboje na początku wojny. - Mąż jej jest inżynierem? - 
Był... Pracował u Cegielskiego. Zginął na Montelupich. - Biedna Zośka! Jak to 
zniosła? - No, nielekko. Mnie wtedy nie było w Krakowie. - Niechże pani wejdzie 
na chwilę do mnie, do tak zwanego mojego pokoju, choć to raczej pokój dzieci - 
zapraszała Lisowiecka. - Jeśli można, chciałabym dowiedzieć się czegoś więcej o 
pani siostrze. Usiadły na dwóch niskich fotelach. Maria pokrótce opowiedziała 
wojenne dzieje Zośki. O sobie natomiast mówiła bardzo zwięźle: Jugosławia, 
Ravensbr~uck, Szwecja. - Świat jest jednak mały - orzekła lekarka. - Często się 
panie widują? - Od czasu do czasu bywam w Krakowie. - Zośka zawsze jest tak 
energiczna i dzielna? - Raczej tak - Maria uśmiechnęła się mimo woli. - Tą swoją 
energią ocaliła nasz dom rodzinny. - Boże, jak nam było dobrze w tym Grenoble! 
Robiłyśmy fantastyczne wycieczki. Teraz wydaje się, że to było w innej epoce. 
Proszę pozdrowić ją, kiedy pani będzie pisać do Krakowa. Od Wandy Płochockiej. 
Tak nazywałam się z domu. - Dziękuję. A może pani sama do niej napisze? - Bardzo 
chętnie, jak tylko złapię chwilę czasu. - Zośka na pewno się ucieszy... Jak 
długo jeszcze mam korzystać z tych wizyt? - zastanawiała się Maria, wracając z 
kolejnej - której to już? - konsultacji u doktora Lisowieckiego. Za każdym razem 
sięgał po kalendarz i uzgadniał z nią następny termin. Krępowała ją najbardziej 
stanowcza odmowa przyjmowania pieniędzy. Szwajcarskie leki kupowała sama, co nie 
było trudne dzięki szpitalnej aptece. Każda wizyta stawała się swoistym 
zabiegiem terapeutycznym - i Maria ku własnemu zdumieniu polubiła te zabiegi. 
Rozmowy z życzliwym i przyjaznym lekarzem stały się namiastką życia 
towarzyskiego, którego od dawna była pozbawiona. - A więc spotykamy się 
dwudziestego września - zaznaczył datę w kalendarzu. - Gdyby coś pani stanęło na 
przeszkodzie, proszę napisać parę słów. Albo niech pani zadzwoni do szpitala. 
Lekarstw chyba wystarczy? Zresztą mam nadzieję, że teraz rzadziej będzie pani po 
nie sięgać. Proszę starać się jeść dużo jarzyn i owoców. Szkoda, że nie może 
pani odpocząć - przyjrzał się jej uważnie. - Wciąż jest pani bardzo blada. - 
Trudno, panie doktorze. Za krótko pracuję, żeby myśleć o urlopie. - Proszę się w 
każdym razie oszczędzać! Zdołała pojechać na trzy dni do Krakowa, aby zobaczyć 
drugą córeczkę Zośki. Siostra i szwagier widząc, że Maryjka lepiej wygląda, nie 
namawiali jej do powrotu. - Pisała do mnie Wandzia Płochocka, zapomniałam, jak 
teraz się nazywa - powiedziała Zośka od razu pierwszego dnia. - Gdzieżeście się 
spotkały? To pytanie zaskoczyło Marię. Co mogła napisać w swoim liście Wanda 
Lisowiecka? Lepiej było jednak nie mówić Zośce o wizytach u neurologa! - Na 
jakichś imieninach - wybrnęła wreszcie z kłopotu. Zośka nie zadawała dalszych 
pytań. Potem tylko w rozmowie z mężem powiedziała: - Maryjka robi się dziwnie 
skryta. Widać, jak zastanawia się nad każdym słowem, zanim coś powie. Dawniej 
taka nie była! Wrzesień. Rok temu w tym właśnie miesiącu zaczynał się najgorszy 
powojenny koszmar. Kolejna wizyta na ulicy Lwowskiej. - Nie jest źle, pani 
Mario, mimo braku urlopu. Teraz gorzej? Znowu niedobre dni. Może sobie pani 
pozwolić na podwójną dawkę leków, żeby przez ten czas łatwiej przebrnąć. Ale 
tylko na trzy, cztery noce, nie więcej. Próbowała pani coś pisać? A jak w pracy? 
W przedpokoju Maria spotkała Wandę Lisowiecką. - Pani Mario, chciałam zaprosić 
panią do nas w niedzielę na obiad. - Na obiad? - powtórzyła zaskoczona. - Ale z 
jakiej okazji? - Bez okazji. Po prostu całkiem zwykły obiad. Jesteśmy stale tacy 
zapędzeni! Każde z nas jada osobno o innej porze. Pilnujemy więc, żeby w 
niedzielę zebrać się całą gromadką. - Ależ ja... - próbowała się wymówić, 
przestraszona perspektywą liczniejszego zgromadzenia. - Niechże pani nie robi 
ceregieli! To żaden większy spęd - tylko my z dziećmi i moją mamą, no i brat 
męża, który zawsze jada u nas w niedzielę, bo na co dzień musi poniewierać się 
po stołówkach. Mama bardzo chce panią poznać! - Widząc zdziwienie Marii, 
wyjaśniła: - Mama w latach międzywojennych dwa razy jeździła do krajów 
skandynawskich. Miała tam znajomych. Zrobiła z nimi wycieczkę na fiordy. Jest 
wielką entuzjastką Szwecji. Marzy o rozmowie z kimś, kto w tym kraju był 
niedawno. Czekamy o drugiej! Dzień był wtedy ciepły, pogodny - prawdziwe "babie 
lato". Maria szła pieszo z Dolnego Mokotowa aż na Lwowską i ten spacer sprawiał 
jej przyjemność. Po drodze u jednej z ulicznych kwiaciarek kupiła trzy żółtawe 
róże. Zadzwoniła punktualnie do znajomych drzwi. Otworzyła jej doktor 
Lisowiecka. - Witam i przepraszam za małe spóźnienie z naszej strony. 
Wydzwoniono męża do kliniki w jakiejś nagłej sprawie. Ale niedługo wróci, 
dzwonił przed chwilą. Mama kończy gotowanie, ja jestem za pomoc kuchenną, bo 
nasza gosposia ma dziś tak zwane wychodne. Za chwilę wszystko będzie gotowe. 
Wprowadziła ją do obszernego pokoju. Stare meble widocznie cudem ocalały z 
wojennej pożogi. Na dużym, owalnym stole pośrodku przygotowano już nakrycia. W 
rogu młody człowiek na widok obu kobiet przerwał manipulowanie przy 
radioodbiorniku, wydającym na przemian świsty i trzaski. - Mój szwagier, Marcin. 
Średni Lisowiecki - prezentowała żartobliwie Wanda. - Najstarszy i najmłodszy 
będą za chwilę. Pani Maria Dravcić, siostra mojej przyjaciółki jeszcze z 
Grenoble. Marcin, zabaw gościa, nim siądziemy do stołu. Wtedy zobaczyli się 
pierwszy raz. Marcin Lisowiecki był bardzo podobny do starszego brata, bardziej 
jednak rosły i barczysty. Przypominał go również smagłym odcieniem cery. 
Wyglądał jednak poważnie, nawet posępnie, jak człowiek nieskory do uśmiechu. 
Pochmurna uroda - pomyślała Maria. Pod uważnym spojrzeniem tych ciemnych oczu 
zrobiło się jej nieswojo. - Jakoś inaczej sobie panią wyobrażałem - przemówił 
średni Lisowiecki. Głos miał przyjemny, miękki, nie idący w parze z ową 
pochmurną urodą. - A jak pan mnie sobie wyobrażał? - spytała Maria, mimo woli 
zaskoczona. - Wanda mówiła, że przyjdzie siostra jej przyjaciółki, która ponoć 
jest wulkanem energii, zaradności życiowej i jeszcze paru innych skądinąd 
cennych zalet. Wyobrażałem sobie więc kogoś dużego i rzeczywiście energicznego. 
Trochę, przepraszam panią, taką herod_babę. Uśmiechnęła się. - Moja siostra jest 
rzeczywiście energiczna, choć na herod_babę nie wygląda. Ale nie brakuje jej tak 
zwanej - jak to się mówi? - siły przebicia. - Przepraszam - powtórzył Marcin 
Lisowiecki. Chciał jeszcze coś rzec. Lecz w tejże chwili weszła doktor Wanda, 
prowadząc szczupłą, siwowłosą panią. - Janek już jest, dzieci też. Mamo, 
przedstawiam ci panią Marię Dravcić, która jak ty bardzo dobrze wspomina 
Szwecję. Proszę do stołu! Obiad był smaczny, domowy. Taki właśnie, jakiego Maria 
- poza krakowskim Salwatorem - od niepamiętnych czasów nie jadła. Dzieci, 
ośmioletni Jurek i o rok młodsza Ala, umknęły niebawem do swojego pokoju z 
kawałkami domowego tortu na talerzykach. Przy kawie i mocnej, aromatycznej 
herbacie toczył się dalszy ciąg rozmowy, w której dominował temat szwedzki. Pani 
Płochocka, matka Wandy, rzeczywiście zachowała sentyment dla tego kraju. Reszta 
obecnych również słuchała z zaciekawieniem relacji Marii. Chwilami tylko w 
doktorze Lisowieckim odzywał się lekarz: przyglądał się badawczo młodej 
kobiecie, jakby chcąc sprawdzić, czy zbyt mocno potrącona struna wspomnień nie 
wywoła bolesnego echa. Ale te wspomnienia nie sprawiały Marii przykrości. Fakt, 
że z mieszkańcami Szwecji zetknęła się po najbardziej dramatycznym okresie 
własnego życia, że pomogli jej odzyskać zdrowie, spokój, równowagę - nadawał tym 
wspomnieniom szczególną wymowę. Opowiadała o ciotce Liv, o Gunhild i Olafie, o 
ich dzieciach - o domu, w którym przychodziła do siebie po obozowej makabrze. - 
A jak pani do nich trafiła? - Gunhild, tak jak sporo innych młodych Szwedek, 
pracowała ochotniczo w szpitalu, gdzie przywieziono więźniarki z Ravensbr~uck. 
Interesowały ją kraje słowiańskie, niby bliskie, a jednak dla przeciętnego 
Szweda wtedy prawie egzotyczne. Według dokumentów byłam Jugosłowianką, ale 
mogłam już wtedy przyznać się do właściwej narodowości. Powiedziałam jej, że 
jestem Polką. Wszystko razem bardzo ją zaciekawiło - i tak to się zaczęło. - A 
nie myślała pani... przepraszam za to niedyskretne pytanie, nie myślała pani, 
żeby tam zostać? - zagadnęła matka Wandy. - No, trochę... zwłaszcza kiedy 
dowiedziałam się, że mój mąż nie żyje. - To był Jugosłowianin? - Tak. Poległ w 
bitwie nad Sutjeską. Rodzina jego ukrywała to przede mną, póki byłam w więzieniu 
i potem w obozie... Doktor Wanda zręcznie skierowała rozmowę na inny tor. 
Szwedzkie obyczaje i tradycje domowe stanowiły temat bezpieczny. - Czy przed 
Bożym Narodzeniem wciąż tak jak dawniej zapalają świece w oknach? - Świece w 
oknach? - zdziwił się Marcin. - Trochę dziwne! - Ale bardzo piękne - zapewniła 
Maria. - Kiedy się idzie ulicą, okna mrugają światełkami, jak gdyby zapraszały 
do domów. To ma wielki urok. Przestraszyła się stwierdziwszy, że jest już po 
ósmej. - Boże mój! Ależ się zasiedziałam! - Nie szkodzi. Przecież dzisiaj 
niedziela. - Państwo wstajecie wcześnie. Ja też. Już najwyższy czas! - Jeszcze 
chwilę, pani Mario! Przed wyjściem filiżanka gorącej herbaty dobrze pani zrobi - 
zakrzątnęła się Wanda. - Na dworze jest chłód. - Ja panią odprowadzę - wstał ze 
swego miejsca Marcin, który dotychczas brał najmniej udziału w rozmowie. Przez 
cały czas jednak słuchał bardzo uważnie wszystkiego, co mówiła Maria. - Dokąd 
idziemy? - spytał, kiedy wyszli z bramy. - Na Grottgera. Można by kawałek 
podjechać tramwajem. - Można, ale po co? W tramwaju o tej porze tłok. Nie chce 
się pani przejść? - Bardzo chętnie. Tylko potem... Gdzie pan mieszka? - Tu 
niedaleko, na Śniadeckich. - Będzie pan musiał kawałek wracać. - Nie szkodzi. 
Odprowadzę panią aż pod sam dom. Nie zimno? - przyjrzał się jej w blasku 
ulicznej latarni, którą właśnie mijali. - W południe był prawie upał, a teraz 
ziąb. Pani w takim lekkim płaszczyku! - Ten płaszcz mam jeszcze ze Szwecji. Jest 
bardzo ciepły, choć na to nie wygląda. Potknęła się na jakimś wyboju i z trudem 
utrzymała równowagę. Marcin wziął ją pod rękę. - Tak będzie i pewniej, i cieplej 
- rzekł. Przez chwilę szli w milczeniu, zanim dorzucił: - Wieczorami nie jest 
teraz przyjemnie chodzić po mieście. Wciąż jeszcze wszędzie pełno gruzów i ruin. 
- Kiedy skończą MDM, na pewno Śródmieście zmieni się na lepsze. Przynajmniej w 
tej części wokół Marszałkowskiej. - Pani jest warszawianką? - Nie, krakowianką. 
- Ach, tak. Zapomniałem, że przecież siostra pani mieszka w Krakowie. - Ale nie 
podzielam uprzedzeń krakusów do warszawiaków! - Naprawdę? - Naprawdę. Wcześnie 
zresztą opuściłam dom, nie zdążyłam nasiąknąć tymi niechęciami. - Gdzie pani 
teraz pracuje? - W szpitalu na DOlnym Mokotowie. - Jako pielęgniarka? - Nie, 
jestem salową. - Salową? - zdziwił się podobnie jak przedtem jego starszy brat. 
- Naprawdę? Przecież, o ile pamiętam, studiowała pani medycynę? - Tak. Ale co z 
tego? Nie mogłam skończyć studiów. Mam za sobą kurs pielęgniarski, byłam 
sanitariuszką. Potem się okazało, że nie ma dla mnie pracy w tym zawodzie. Wie 
pan, rada jestem, że mogłam zostać chociaż salową. Nic innego mi zresztą nie 
pozostawało. A żyć trzeba. Choć czasem się nie chce. - Żyć trzeba - powtórzył 
jak echo. I w tej chwili Maria uprzytomniła sobie, że tak niedawno, pół roku 
temu, odechciewało się jej żyć. - Widzę, że pani jest chyba salową na tej samej 
zasadzie, na której ja zostałem pomocnikiem laboranta. - Pewnie tak... Tylko że 
pan się dalej uczy? - Usiłuję to robić. W rezultacie nie mam prawie godziny 
wolnego czasu, ale to mi raczej dobrze robi. Mniej człowiek wtedy rozważa i 
mniej wspomina. - To tak jak ja. - Nie myślała pani o Studiach? - Myślałam. I 
nawet zaliczyłam socjologię, ale tylko niecałe półtora semestru. - Musiała pani 
przerwać... z powodu siły wyższej? - Socjologię na uniwerku zlikwidowano. - Tak? 
Nawet nie wiedziałem. Dlaczego? - Nie mam pojęcia. Ktoś u góry uznał, że to 
gałąź wiedzy i niepotrzebna, i podejrzana. - Iluż głupców jest u nas - mruknął 
Marcin. - Ale tu wertepy! - dodał rozglądając się wokół. Odcinek ulicy, którą 
szli, był wyboisty i źle oświetlony. - Przykro mi, że potem będzie pan wracał. - 
Proszę się o mnie nie bać. Dam sobie radę. Tylko jak pani tu się porusza 
wieczorami? Przecież w szpitalu jest chyba praca na zmiany? - Tak. Od jutra mam 
ranną. Do szpitala nie jest daleko. Idę pieszo kwadrans, najwyżej dwadzieścia 
minut. Przywykłam. Wieczorem jest trochę nieprzyjemnie, ale cóż robić? Czasem 
ktoś jeszcze wraca, wtedy jest raźniej. Wie pan, że w zeszłym tygodniu, kiedy 
szłam wieczorem z popołudniowej zmiany koło dziesiątej, zjawił się jakiś facet, 
który z punktu oświadczył, że pójdzie ze mną. Rozglądałam się za ludźmi, żeby go 
przepędzili, aż okazało się, że to były pacjent, który wyszedł niedawno ze 
szpitala i mieszka w pobliżu. - To ładnie z jego strony. Ale niech pani lepiej 
będzie ostrożna! - Po głosie mówiącego Maria odgadła, że chyba uśmiecha się 
wśród mroku. Minął tydzień. - Żebyś wiedziała, jak ja o tobie przez ten tydzień 
myślałem! - powie Marcin już niebawem. - Usiłowałem cię wykreślić z pamięci i 
nie mogłem! Wciąż byłaś obok mnie jak wtedy, tego wieczora. I wciąż 
przypominałem sobie, że coraz wcześniej robi się ciemno, a ty wracasz do tego 
swojego, jak go nazwałaś, internatu przeważnie sama przez ten mrok. I że nie 
zawsze można liczyć na faceta, który okazał się być niedawnym pacjentem... Ktoś 
zagrodził jej drogę nieoczekiwanie, ledwie zeszła ze schodów szpitalnego 
budynku. - Przepraszam - rzuciła szorstko, chcąc wyminąć natręta, który nie 
ustępował. - Pani Mario! - To pan?! - bardziej przestraszyła się, niż zdziwiła. 
- Skąd pan tutaj? Coś się stało? - Nic. Nie przyszedłem jako pacjent, daję 
słowo. Byłem... no, byłem u znajomych w pobliżu - tłumaczył się niezbyt 
zręcznie. - I pomyślałem sobie, że pewnie pani teraz właśnie kończy pracę. W dwa 
dni pojawił się znowu w tym samym miejscu. Tym razem nie usiłował nawet wyjaśnić 
swojej obecności pretekstem odwiedzin u znajomych. Szli rozmawiając aż do bramy 
internatu, a potem jeszcze do najbliższego rogu i z powrotem. - Mamy jeszcze co 
najmniej dwa tuziny tematów. Prawda? - Owszem. Żeby nie taka późna pora... - 
Maria zawahała się. - W tym internacie jest pani na pewno pod kuratelą? - odgadł 
Marcin. - No, w jakimś sensie tak. Musiałam się podporządkować tutejszemu 
regulaminowi. Tyle że od czasu gdy pracuję w szpitalu, mam klucz od drzwi 
wejściowych, bo nieraz wracam późno. - Przecież nic nie stoi na przeszkodzie, 
żebyśmy się zobaczyli w dzień. Jest tutaj niedaleko taka mała knajpka. Nazywa 
się bardzo ładnie - "Krokus". Pozwoli pani zaprosić się tam na obiad? - No... 
owszem... dziękuję... Ale kiedy? - Któregokolwiek dnia, możliwie po rannej 
zmianie pani. Najchętniej umówiłbym się z panią na niedzielę. Ale w tym dniu, 
jak sama pani wie, muszę być u Janków. Babunia, mama Wandy, źle znosi 
nieobecność kogokolwiek z nas. Więc w najbliższy poniedziałek o trzeciej. 
Dobrze? Broniła się przed samą sobą. Nie pójdę! - myślała. - Jeśli potem coś 
znowu się zacznie, będę cierpieć, tak jak już cierpiałam. Albo jeszcze bardziej. 
Ledwie trochę ochłonęłam. Nie chcę już!... Poszła jednak do restauracyjki 
"Krokus"... Marcin znów spacerował przed szpitalem. Odprowadziwszy ją jak 
poprzednio pod dom, zaproponował: - Pani Mario, tym razem spotkajmy się w 
niedzielę. Pani też ma ten dzień wolny? Już rozeznawał się nieźle w rozkładzie 
jej pracy i dyżurów. - Owszem, mam wolne - odparła. - Ale przecież pan... - Jadę 
do Poznania w połowie tygodnia - uśmiechnął się. - Naprawdę jadę, bo jak pani 
wie, mam tam do załatwienia co pewien czas różne sprawy w związku z moją pracą. 
Ale przed niedzielą nie zdążę wrócić - mrugnął porozumiewawczo okiem. - Rozumie 
pani? A więc w niedzielę o wpół do trzeciej. Tam, gdzie zwykle, w "Krokusie"... 
Tym razem również przyszedł nieco wcześniej i czekał na nią. A Maria ponownie 
zmagała się z sobą: iść czy nie iść? Kaprys, przelotne zainteresowanie młodego 
mężczyzny, który wiele przeżył? Po co mam wychodzić mu naprzeciw? - buntowała 
się. - Żeby znów się potem męczyć?! A jednak poszła. Tak rozjaśnił się na jej 
widok, że mimo woli poczuła wstyd. Czekałby nadaremnie - pomyślała. - I 
właściwie dlaczego? Jest to po prostu sympatyczna znajomość. Czemu mam sobie i 
jemu odmawiać przyjemnego popołudnia? Zdziwiła się, kiedy zamówił po lampce 
wina. - Co to, panie Marcinie? Święto czy jakaś okazja? - Być może. Przede 
wszystkim pogoda - wskazał okno. Dzień był istotnie chłodny i deszczowy. - Ale 
mnie nie wolno pić alkoholu. - Dlaczego? Aha, środki nasenne? Teraz też ich pani 
używa? - No... rzadziej niż przedtem, ale jednak czasem je biorę. Tylko że jakoś 
odwykłam od mocniejszych napojów. Nawet nie pamiętam, kiedy piłam wino. - 
Rozumiem. Ale z takiej nikłej ilości dobrego wina nawet mój brat dałby pani 
swoje rozgrzeszenie. Dziś pani nic nie weźmie na sen i będzie pani spała! - 
Zahipnotyzuje mnie pan? - Powiedzmy, że tak. Roześmiali się oboje. Podeszła 
kelnerka, która przyjęła zamówienie. - Jakież to święto, panie Marcinie? - W 
przyszłym tygodniu wypadają moje imieniny, ale to dzień powszedni. - Ach, tak! 
Rzeczywiście: "Święty Marcin na białym koniu..." - Zna pani to dawne przysłowie? 
- Oczywiście. Mieliśmy w domu gosposię, która przestrzegała wszystkich tradycji: 
siano pod obrusem w Wigilię, chodzenie na groby w Wielki Piątek, tatarak w 
Zielone Świątki i tak dalej. Zawsze twierdziła, że w noc wigilijną zwierzęta 
naprawdę mówią ludzkim głosem, a nie słyszymy ich dlatego, że na to nie 
zasłużyliśmy. Właśnie ona, nie mama, namówiła siostrę i mnie do urządzania 
andrzejek. Znała mnóstwo przysłów. I co roku powtarzała, że święty Marcin jedzie 
na białym koniu, że przywozi pierwszy śnieg... Urwała spojrzawszy w okno. 
Deszcz, szaruga. Nic nie przypomina bliskości zimy. Marcin obracał w dłoni 
szklaneczkę z winem. - Jak do pani mówiono w domu, pani Mario? - spytał 
znienacka. - Jakoś nie mogę sobie wyobrazić pani jako Marysi... - Pewnie by pan 
nie zgadł! - uśmiechnęła się. - Maryjka. Prawda, że zabawne zdrobnienie? 
Odziedziczyłam je po babci. Kiedyś mnie złościło. Potem je nawet polubiłam. - 
Mnie to się podoba. Owszem, trochę staroświeckie, nie da się zaprzeczyć. Ale 
ładne. Takie niedzisiejsze. Czasem człowiek chętnie szuka rzeczy 
niedzisiejszych. Czy mogę też tak do pani mówić? - Oczywiście. - A czy można po 
prostu Maryjka? Oczywiście na zasadzie wzajemności? - Można. Sięgnął po jej rękę 
spoczywającą na blacie stolika. Podniósł ją do ust. - Mam na imię Marcin. 
Najchętniej bez zdrobnień. Cierpię w milczeniu, kiedy babunia Płochocka mówi do 
mnie - ona jedyna! - Marcinku. Powiedz sama, czy wyglądam na Marcinka? - Na 
pewno nie. - Babunia zna mnie od dziecka, więc trudno byłoby protestować. 
Pojawiła się kelnerka, niosąc filiżanki z barszczem. Pachniał tak smakowicie, że 
oboje poczuli głód. Najważniejsze, że można z nim rozmawiać - myślała Maria tego 
wieczora i w dniach następnych. Pewnie to wszystko, co przeszedł w życiu, 
sprawiło, że wiele rzeczy rozumie. Z doktorem również, ale to jednak co innego. 
Doktor jest bardziej zrównoważony, spokojny, taki właśnie jak lekarz być 
powinien. Marcin pozostaje prawie zawsze pochmurny. Mało kiedy się uśmiecha. 
Wtedy wygląda tak, jakby coś w nim zapaliło się od wewnątrz. Ale to rzadko się 
zdarza. Nic dziwnego, po wszystkim, co przeszedł! Ciekawe, jaka była jego żona? 
Kiedy widzieliśmy się drugi lub trzeci raz, powiedział, że nigdy jej nie 
zapomni. Ale przecież możemy być parą dobrych znajomych! - Co robisz podczas 
świąt? - Muszę jechać do Krakowa. Siostra pisała, że koniecznie chce mnie 
widzieć na Wigilii. A ty? - Nie lubię świąt - odparł Marcin prawie szorstko. - 
Ja też ich teraz nie lubię - westchnęła. - Dawniej to było co innego... No, ale 
są te święta. I coś z nimi trzeba zrobić. - Będę oczywiście u Janków. Potem 
wyskoczę do Poznania. Muszę w tym tygodniu między świętami załatwić pewną sprawę 
tam na uczelni. Chciałbym też odwiedzić jednego z moich byłych dowódców, który 
mieszka u rodziny w Łodzi, a sam, jako inwalida, nie bardzo może się ruszać. I 
tak mi zejdą te dwa dni. Im prędzej, tym lepiej. Tymczasem na niecałe dwa 
tygodnie przed świętami Maria wychodząc ze szpitala poślizgnęła się i upadła. 
Nagły mróz ściął błoto na chodnikach, utworzył warstwę gołoledzi, nie wszędzie 
posypaną piaskiem. Silny ból w okolicy lewej kostki sprawił, że dźwignąwszy się 
na nogi, ledwie mogła stąpać. Przechodnie pospieszyli jej z pomocą. Wsparta na 
ramieniu młodego chłopca, z trudem weszła do szpitalnego westibulu. Dyżurny 
portier, który widział ją przed chwilą, zdumiał się. - Co jest, pani Marysiu? 
Ślizgawica? - Tak - skrzywiła się pokonując ból. - Żeby to tylko nie było 
złamanie! - Zaraz dam znać, gdzie trzeba. Wezmą panią na rentgen i sprawdzą. Po 
prześwietleniu okazało się, że było to silne skręcenie nogi, która spuchła i 
bolała. Szpitalny lekarz ortopeda przez chwilę wahał się między wyborem 
cieniutkiej warstwy gipsu a bandażem elastycznym, który unieruchomiłby nogę. 
Zdecydował się na to drugie, zalecając równocześnie świeżo upieczonej pacjentce 
leżenie. - Proszę nie forsować nogi, oszczędzać ją, kłaść kompresy. Kiedy 
zejdzie opuchlizna, niech pani stara się chodzić nawet po domu w sznurowanych 
bucikach. Zaraz wypiszę zwolnienie. Daleko pani mieszka? Za godzinę będzie 
jechać na miasto sanitarka. Podrzuci panią. Radzę stąd zabrać trochę pabialginy, 
bo może panią pierwszego dnia silnie boleć. Niebawem przy pomocy pani Gabrieli, 
uczynnej jak zawsze, Maria znalazła się w swoim pokoju. Wyciągnięta na 
tapczanie, rozmyślała o złośliwym przypadku, który przez jeden nieopatrzny krok 
pokrzyżował jej plany. Dwanaście dni do świąt! Zamierzała wyjechać w przeddzień 
Wigilii, wcześniej bowiem nie mogła. Miała już miejscówkę - cóż pomoże jednak 
miejscówka w przedświątecznym tłoku, wśród przepychanki, gdy trzeba się dobrze 
namęczyć, aby utorować sobie drogę przez peron i wsiąść do wagonu. Marcin 
obiecał, że ją odprowadzi do pociągu. Ale jak teraz myśleć o podróży w 
ciasnocie, o poruszaniu się po śliskich schodach? Przypomniała sobie, że na 
dzień następny umówiła się z nim w "Krokusie". Jak go zawiadomić, że nie 
przyjdzie? MIała również odbyć przed świętami wizytę u doktora Lisowieckiego, 
który chciał ją zbadać przed dłuższą przerwą. Wyjeżdżali bowiem oboje wraz z 
dziećmi na parę tygodni w góry. Nic nie poradzę - stwierdziła. Przypadki chodzą 
po ludziach! Trzeba było zadzwonić ze szpitala. Ach, prawda. W internacie na 
dole zainstalowano od niedawna aparat, o który kierowniczka energicznie 
zabiegała. Pukanie do drzwi. - Nic pani nie potrzeba, pani Marysiu? Jak tam 
noga? - Jakoś daję sobie radę. Boli, jeszcze spuchnięta, ale co robić? Pani Elu 
droga, nie mogłaby pani dać znać lekarzowi, do którego chodzę, że nie będę mogła 
przyjść? - MIała pani zamówioną wizytę? - Tak, w najbliższy piątek. Przeprosi 
pani w moim imieniu, że nie dam rady i powie pani, co mi się przydarzyło. 
Dobrze? Zaraz pani zapiszę jego nazwisko i numer. Nazajutrz noga, wciąż jeszcze 
spuchnięta, bolała nieznośnie i trudno było obejść się bez pabialginy. Maria ze 
zdziwieniem stwierdziła, że ma lekką gorączkę. Przedrzemała cały dzień na 
tapczanie i dopiero następnego ranka poczuła się raźniej. Dwie mieszkanki 
internatu załatwiały jej w pobliskim sklepie drobne sprawunki żywnościowe. 
Poruszajóąc się nie bez trudu, ugotowała sobie jaki taki skromny obiad, który 
miał jej starczyć na co najmniej dwa dni. Grudniowe zmierzchy zapadają wcześnie. 
W małym pokoju na poddaszu trzeba było mieć zapaloną lampę przez cały dzień. 
Uchyliwszy okna, z przyjemnością wciągnęła w płuca podmuch świeżego powietrza. 
Nie zwróciła uwagi na głosy i kroki w korytarzu. Podniosła oczy znad książki 
dopiero, kiedy ktoś zapukał do drzwi. - Tutaj, proszę pana - usłyszała 
kierowniczkę. - Pani Marysiu, ma pani gościa! Marcin wniósł ze sobą świeżość 
zimowego dnia. Pośrodku małego pokoju wydał się Marii wyższy niż zwykle. W 
jednej ręce miał wyładowaną brezentową torbę, w drugiej - podłużne, papierowe, 
trochę zgniecione zawiniątko, w którym można było się domyślić bukiecika 
kwiatów. - Bardzo się cieszę, że jesteś - powiedziała szczerze. - Zrzuć kurtkę, 
bo tu jest raczej ciepło. I postaw ten bagaż. - Najpierw pozwól, że jako chorej 
wręczę ci to kwiecie. I powiedz, co ty właściwie wyrabiasz? - Po prostu upadłam. 
- Złamanie? Założyli ci gips? - Nie, na szczęście nie złamanie. Skręcenie, dość 
paskudne. Obyło się bez gipsu, ale muszę przez parę dni jak najmniej się ruszać. 
Potem czeka mnie jeszcze prześwietlenie. - Pokaż tę nogę. Na obozach harcerskich 
i podczas okupacji widziałem różne przypadki. Wciąż jeszcze spuchnięta? Kiedy to 
się stało? - Trzy dni temu. Obrzęk trochę mniejszy, ale jeszcze jest. Usiądź, 
Marcin, dlaczego stoisz? I postaw tę torbę. - Zaraz ją opróżnię. Wyjmował i 
rozkładał na stoliku pieczywo, domowe ciasto, jakieś słoiki. - Marcin! Co to 
znowu?! - Po prostu wałówka. Od Wandy i babuni. Bardzo się nad tobą użalały po 
tym telefonie. Aha, żebym nie zapomniał! Podał jej kopertę. - Od kogo? - Od 
Wandy. "Droga Pani Mario - pisała doktor Lisowiecka - ma Pani pecha przed samymi 
świętami! Czy to złamanie, czy zwichnięcie? Proszę dać znać, jak się Pani czuje. 
Posyłamy z Mamą trochę jedzenia, bo na pewno Pani trudno się ruszać. I jeśli 
Pani nie może pojechać do Zosi, bardzo prosimy do nas na Wigilię. Będziemy tylko 
my i jedna z moich ciotek, starsza, bardzo miła, całkiem samotna. Chyba żeby 
lekarz pozwolił Pani jechać, ale wątpię! Do Wigilii jeszcze parę dni - w 
najgorszym razie są taksówki. Zapraszamy i czekamy." Podniosła wzrok znad kartki 
i napotkała bystre spojrzenie ciemnych oczu Marcina. Stał wciąż oparty o półki z 
książkami. - Przyjdziesz? - zagadnął. - Wanda pisała przy mnie, więc wiem, co 
jest w liście. - Jeśli tylko będę mogła. - Postaram ci się pomóc. Nie ma sprawy. 
- Marcin, prosiłam cię, weź sobie krzesło! - Trudno się pomieścić w tym twoim 
apartamencie - rozejrzał się po maleńkim pokoiku. - Nie śmiej się z mojego 
apartamentu! Dobrze, że go mam. - Skąd się tu wzięłaś? Kiedy mi powiedziałaś, że 
mieszkasz w internacie, myślałem, że tak mówisz dla kawału. A tymczasem... Przez 
chwilę zwlekała z odpowiedzią. - Usiądź - poprosiła znowu. - Chcesz herbaty? - 
Nie, dziękuję. Może później. Wolisz o tym nie mówić? - Twój brat... - zawahała 
się - on nic ci o mnie nie powiedział? - Janek? Skądże! Z natury jest bardzo 
dyskretny. A tajemnica lekarska, to dla niego jest przykazanie boskie. Wiem 
tylko, że słuchał przed wojną wykładów twojego ojca i tyle. Ale jeśli to jakaś 
sprawa dla ciebie przykra, przepraszam, że spytałem. - Nie masz za co 
przepraszać. Tylko że tego nie da się powiedzieć w dwóch słowach. - Mam czas. 
Jeśli tylko nie wyrzuci mnie stąd ta internatowa szefowa z dołu. Ale była dla 
mnie bardzo uprzejma, więc nie sądzę... Usadowił się na jedynym krześle i znów 
skierował ku niej przenikliwe spojrzenie, którym zdawał się czytać w jej 
myślach. - Jak tu właściwie trafiłaś? - spytał półgłosem. - Wiesz, kogo mi 
przypominasz? Śmieszne: dziewczynkę z jakiejś bajki Andersena. Kiedy bałem mały, 
nie lubiłem tych bajek czy baśni, bo były bardzo zwyczajne i takie beznadziejne. 
A teraz mi się wydaje, że miały jednak sens. Wróciłaś ze Szwecji. Pracowałaś w 
redakcji, w tym Zetwuemie - to wiem, bo mi o tym mówiłaś. Naprawdę nie mogli ci 
dać jakiegoś innego kąta? Zdecydowała się. Powiem mu to, czego o mnie jeszcze 
nie wie. Jeśli się zrazi, zniechęci, być może odejdzie. A jeśli to nastąpi teraz 
i znów zostanę sama - może ból nie będzie tak silny? - Widzisz, Marcin, to było 
tak... Wróciłam do kraju. Do Warszawy, gdzie nie miałam nikogo oprócz 
przyjaciółki z obozu. Zamieszkałam najpierw u niej. Na Olszewskiej, niedaleko 
Puławskiej... Niepostrzeżenie upływał czas. Minęła dziewiąta, gdy dobiegła końca 
ta opowieść. Było w niej wszystko: radość pierwszych dni w kraju, nowi ludzie, 
towarzysze i przyjaciele, ciekawa praca, życie w gromadzie, uznanie, szacunek. I 
człowiek, który stanął na jej drodze. I Jugosławia po wojnie, gdzie, jak 
sądziła, dokonany został rozrachunek, a zarazem pożegnanie z przeszłością. I 
łatwowierna chęć odbudowy własnego życia. I jesień roku tysiąc dziewięćset 
czterdziestego ósmego. I chęć zachowania wierności samej sobie, a zarazem temu, 
co w życiu uważała za bardzo ważne, być może najważniejsze. I usunięcie jej poza 
nawias życia, które prowadziła, traktując je jako swoje. I odmowa jakiejkolwiek 
pracy, brak środków do życia. Noce bezsenne, drążone rozpaczliwymi myślami. Dwa 
zatrzymania. I dwie fiolki phanodormu, przechowywane w szufladzie stolika, tuż 
pod ręką. Marcin słuchał prawie bez słowa. Teraz poruszył się gwałtownie, aż 
zatrzeszczało kruche krzesło. - Gdzie to masz? - Co? - nie zrozumiała. - Te 
tabletki, o których mówisz. - Wyrzuciłam je, tak jak mi kazał twój brat. On mnie 
z tego wyciągnął. - Cześć mu za to i chwała. Ale powiedz mi prawdę: nie chowasz 
gdzieś tych nasennych paskudztw? - Nie, Marcin. Naprawdę nie - spojrzała mu 
prosto w oczy. - Wzięłam się za siebie. Nie chciałam... nie chciałam dać się 
zdeptać... MIlczał przez chwilę. - Połóż się teraz Maryjka - rzekł łagodnie. - 
Odpocznij. Dobrze, że mi to powiedziałaś. Odezwę się przed Wigilią. "Dobrze, że 
mi to powiedziałaś" - powtórzyła w myśli z goryczą jego słowa. Mężczyźni nie 
lubią takich spowiedzi o przeszłości kobiet. Na pewno wszystko to się skończy, 
nim się zaczęło. - Starczy ci na dwa, trzy dni tego jedzenia? - Marcin 
zmarszczył gęste, mocno zarysowane brwi, jakby się nad czymś zastanawiał. - 
Oczywiście. Zresztą pani Gabriela, ta szefowa internatowa, jak ją nazwałeś, 
pomoże mi w razie potrzeby. I te dziewczyny, które tu mieszkają, też. - To 
dobrze. Bo ja już muszę iść. Schylił się nad tapczanem. Pocałował ją w czoło, a 
potem w usta. Stało się to po raz pierwszy. Musiał zauważyć, że drgnęła mimo 
woli. - Dobranoc, Maryjka - uśmiechnął się do niej. - Śpij dobrze. I pamiętaj, 
żebyś nic nie łykała. Najwyżej pabialginę! Nawet nie powiedział, kiedy przyjdzie 
- myślała gasząc lampkę. - Może niepotrzebnie mówiłam mu o sobie? Ale i tak 
prędzej czy później musiałabym to zrobić. Trudno, żeby wyobrażał mnie sobie 
inaczej, niż w rzeczywistości. Zawsze zresztą może się znaleźć ktoś, kto powie o 
drugim człowieku złośliwość lub nieprawdę. MOże mu się nie podobać moja 
przeszłość. Żołnierz krajowej konspiracji, oficer Ak, odznaczenia bojowe... A ja 
- element podejrzany, jak mnie nazwano podczas owego zebrania, w jego oczach 
mogę być podwójnie "niepewna": lewicowa przeszłość, najpierw w jugosłowiańskiej 
partyzantce, potem w Zetwuemie. NO cóż - lepiej, że to wie ode mnie, niż gdyby 
miał się o tym dowiedzieć poprzez jakieś plotki. Być może nie będzie chciał mnie 
widywać. Żal... - Szedłem wtedy na Śniadeckich umyślnie pieszo, żeby się trochę 
uspokoić po tym, co usłyszałem od ciebie - opowiadał później Marcin. - Byłem 
wstrząśnięty, choć widziałem w życiu niejedno. Znaleźli się ludzie, którzy 
potrafili tak cię skrzywdzić - po tym, co przeszłaś podczas wojny? I człowiek, 
który po wszystkim, co z nim cię połączyło, zostawił cię na bruku?! Gdybym go 
mógł dostać w ręce! I wciąż myślałem o tym, że byłaś sama, tak straszliwie 
osamotniona, bezbronna. Jeszcze nie byłem pewien, co usłyszę, kiedy ci powiem 
to, z czym już się nosiłem od paru tygodni. Ale myślałem o tobie wciąż, dniem i 
nocą. Budziłem się i zasypiałem, mając ciebie przed oczami... Ocknęła się 
nazajutrz - o dziwo - wypoczęta jak rekonwalescentka po ciężkiej chorobie. Przez 
kilka następnych dni jadła niewiele, spała jednak coraz lepiej. Ból w skręconej 
nodze powoli ustępował. Zjawił się kierowca szpitalnej sanitarki, przysłany na 
polecenie lekarza. Ortopeda stwierdził lekkie uszkodzenie torebki stawowej, 
które jednak z czasem powinno się zregenerować. Wypisał jej dalszy ciąg 
zwolnienia. - W każdym razie sylwester odpada, pani Marysiu - stwierdził 
spojrzawszy na kliszę - chodzić do tego czasu będzie pani mogła, tyle że trzeba 
uważać i raczej unikać schodów albo jakiejś wspinaczki. Ale o żadnych tańcach 
nie ma mowy! Trochę przykro, prawda? W pani wieku! - Trudno, panie doktorze - 
wpadła w jego żartobliwy ton. - Rzeczywiście muszę ten sylwester spisać jna 
straty. - A gdzie pani spędza święta? - Miałam jechać do rodziny w Krakowie. - 
No, o tym też mowy nie ma! Wie pani przecież, co się wyrabia na dworcach. - 
Wiem. I dlatego zrezygnowałam. Zaprosili mnie znajomi tu, na miejscu. - No to 
wesołych świąt! I szczęśliwego Nowego Roku, bo nie tak prędko się zobaczymy. - 
Dziękuję. I wzajemnie, panie doktorze. Wesołych świąt... - myślała trzymając się 
poręczy. - Jakie będą te święta? I Nowy Rok? Pani Gabriela wręczyła jej 
zabazgraną karteczkę. - Ten pani znajomy wpadł tutaj jak po ogień. Bardzo się 
spieszył. "Będę przed czwartą pojutrze, żeby Cię zabrać na Lwowską - M." 
Pojutrze przypadała Wigilia. Należało pomyśleć o jakichś, choćby symbolicznych, 
upominkach dla rodziny Lisowieckich. Przede wszystkim dla dzieci. Oszczędziła 
trochę pieniędzy, ale jak je zużytkować, jeśli z chodzeniem trudno? Niezawodna 
kierowniczka i jedna z dziewcząt zamieszkałych w internacie przyszły Marii z 
pomocą. - Napisze pani na kartce to, co trzeba i załatwimy - oświadczyła pani 
Gabriela. - Pewnie, że trudno z pustą ręką iść na Wigilię! Około godziny 
czwartej w dzień wigilijny zrobiło się szaro. Zaczął prószyć drobny śnieg. 
Marcina nie było widać. Zjawił się przed wpół do piątej, zaróżowiony od chłodu, 
z małą choineczką w ręku. - Gotowa? To świetnie. Ubierz się ciepło, bo jest 
mróz. Lekki, ale zawsze. To dla ciebie - postawił choineczkę na stole. - 
Opłatkiem przełamiemy się u Janków. Ale teraz... Urwał w pół zdania i przyjrzał 
się Marii tak, jak nieraz na nią patrzył - uważnie, prawie przenikliwie. - 
Pozwól, że życzenia złożę ci już teraz. Żeby ci się wszystko obróciło na lepsze. 
I żeby... Pocałował ją tak jak kilka dni przedtem. Musiał schylić się, był 
bowiem znacznie od niej wyższy. I w tejże chwili obydwoje drgnęli na przeraźliwy 
dźwięk samochodowego klaksonu, dobiegający z ulicy. - Pojazd już czeka na 
dziewczynkę z baśni Andersena - roześmiał się Marcin. - Chodź! - Co ty pleciesz? 
Jaki pojazd? - Zobaczysz! Umówiłem się ze znajomym taksówkarzem - wyjaśnił 
prowadząc ją pod rękę po schodach. - To mój dawny podkomendny. Zawiezie nas aż 
na samą Lwowską. Oczekujący taksówkarz przybrał służbistą postawę. - Panie 
kapitanie, melduję się... - Spocznij, panie Franciszku - zaśmiał się Marcin. - 
Jesteśmy od dawna w cywilu. Pozwól, Maryjko, pan Franciszek Antosik. Pani Maria, 
nasz wigilijny gość. Jedźmy, bo tam na nas czekają. Podczas drogi obaj 
rozmawiali o jakichś wspólnych znajomych i o przedświątecznych odwiedzinach. 
Maria zorientowała się, że Marcin odebył kilka wizyt w domach rodzin dawnych 
towarzyszy broni. Szybko znaleźli się na Lwowskiej. Pan Franciszek energicznie 
odpychał banknot, który Marcin wciskał mu w kieszeń. - Co też pan kapitan! Nic 
nie wezmę od pana! - Weźmie pan i kupi coś dzieciakom - powiedział Marcin. - 
Jest ich czworo - wyjaśnił Marii. Kierowca uległ wreszcie. Pocałował ją z 
rozmachem w rękę, uścisnął dłoń Marcina. - Zawsze, jak trzeba, pan kapitan może 
na mnie liczyć. Tylko żebym trochę wcześniej wiedział. Proszę pięknie pozdrowić 
doktora i małżonkę. Wesołych świąt! Znajome schody i drzwi. Po ich otwarciu - 
zapach igliwia, choinki, świeżo zapastowanej podłogi i niedawno upieczonego 
ciasta. Jedyny w swoim rodzaju zapach świąteczny. A potem była Wigilia. Inna niż 
rok temu na Salwatorze w Krakowie. Choć spędzana wśród ludzi przed rokiem 
jeszcze nieznajomych - była rodzinna i świąteczna. Wszystko działo się jak 
trzeba. Kolorowa choinka, świece i zimne ognie. Opłatek i siano pod obrusem. 
Zupa grzybowa i kluski z makiem, śledź i smażony karp. Życzenia i serdeczne 
uściski. A potem kolędy, w których śpiewie przewodziły obydwie starsze panie - 
matka i ciotka Wandy. Czy oni tu wiedzą, że widujemy się oboje - Marcin i ja? - 
zastanawiała się Maria. - Chyba tak. Ale nikt na ten temat nie robił żadnych 
aluzji. Nieufna i zamknięta wobec ludzi, odtajała w tej życzliwej atmosferze. 
Pomiędzy kolędami rozmawiano o jutrzejszym wyjeździe Lisowieckich wraz z dziećmi 
do Bukowiny. Wanda opowiadała Marii o zaprzyjaźnionej rodzinie góralskiej, u 
której mieli bazę jeszcze od lat przedwojennych. - Lepiej tam niż w Zkopanem, 
gdzie o tej porze jest straszny tłok, a na Krupówkach spotyka się pół Warszawy! 
Czas mijał niepostrzeżenie. Maria wiedziała, że Wigilia u Lisowieckich odbywa 
się raczej wcześnie ze względu na ich wyjazd, który miał nastąpić w pierwszy 
dzień świąt wieczorem. Gdy zegar wybił wpół do dziewiątej, zaczęła się więc 
żegnać. - Bardzo, bardzo dziękuję - powtarzała. - Nie myślałam, że będę mioeć 
tak miły wieczór! Marcin wstał również i wyszli razem. - Boję się, że ci będzie 
ciężko iść. - Nie, Marcin, naprawdę nie. Przycisnął mocniej jej rękę. - Wiesz, 
co ci chciałem zaproponować? Pewnie cię to zaskoczy. Może byśmy poszli na 
pasterkę? Była istotnie zdziwiona. Spodobała jej się jednak ta propozycja. - 
Wiesz, że chętnie! Nie pamiętam, kiedy byłam na pasterce. Chyba w latach 
szkolnych. Albo w dzieciństwie. - Ja też. Tylko czy cię to zanadto nie zmęczy? 
Zresztą nie musimy stać do końca, bo to trwa długo. Żeby odetchnąć trochę tym 
nastrojem... Kościół na placu Zbawiciela gorzał światłami i pełen był ludzi. 
Chóralnie śpiewane kolędy przywoływały obrazy minionych lat. Maria przymykała 
oczy, wspominając święta w domu rodzinnym - w domu, który przetrwał i wyszedł 
cało z lat okrutnej wojny, lecz nigdy już nie będzie taki jak dawniej. Myślała o 
matce i ojcu. O rodzeństwie, zwłaszcza o bracie, którego nie widziała już 
dziesięć lat. O siostrze, która tak dzielnie borykała się z życiem. Święta w 
Zagrzebiu - smutne, bo zbyt blisko był wtedy jeszcze Kraków i tragiczny dla jej 
rodziny pierwszy rok wojny. Święta w partyzantce - kolędy inne niż w POlsce, ale 
też chwytające za serce. Ravensbr~uck - obozowe święta. Zwykły lagrowy dzień, 
który mógł być ostatnim w życiu, tak jak każdy inny dzień. Rozpacz, tęsknota, 
poczucie bezsilności. Wspominanie Sławaka. Wspominanie Olgi, która już wtedy nie 
żyła. Opiekuńcza serdeczność "Leny". Co z nią teraz się dzieje? I Szwecja. 
Kolorowe świece płonące w oknach domów. Myśli o kraju. Pytanie: czy wrócić? 
Marcin dotknął jej ramienia. - Idziemy, Maryjka - rzekł półgłosem. - Nie 
powinnaś stać tak długo. Śnieg i szron. Srebrna szadź na drzewach. Światła 
bijące z okien. Piąte święta po wojnie. Zniszczone, zdruzgotane miasto ożyło. 
Okna internatu były ciemne. Prawie wszystkie jego mieszkanki wyjechały na święta 
do rodzin. Tylko na parterze u pani Gabrieli płonęła kolorowymi światłami 
choinka. Marcin podniósł do ust obie ręce Marii. - Dasz sobie radę z wejściem na 
schody? Tak? No to dobranoc. Odwrócił się raz jeszcze i uniósł dłoń gestem 
pożegnania. - Dobranoc! - powtórzył z daleka. I znów poszedł tak jak wtedy, nie 
mówiąc, kiedy wróci - pomyślała. - Mógłby powiedzieć choć jedno słowo! Dlaczego 
nie chciał? Pierwszy dzień świąt spędziła samotnie. Drugiego dnia wieczorem 
zajrzała do niej pani Gabriela z kawałkiem świątecznego ma.owca i bardzo 
smacznego piernika. Godzinna pogawędka odprężyła nieco Marię, która jednak 
przychwytywała samą siebie na mimowolnym, ustawicznym nasłuchiwaniu, czy nie 
odezwą się na schodach znajome już kroki, poprzedzające pukanie do drzwi. Lecz 
Marcin nie dał znaku życia również w dniach następnych. Świąteczny nastrój 
rozwiał się szybko. Pogrzałam sobie trochę ręce przy cudzym ognisku i teraz mi 
jeszcze chłodniej - myślała ze smutkiem Maria, otulając się w ciepły, kraciasty 
pled, przywieziony ze Szwecji. - Po co mu o sobie mówiłam? Przeszedł nad tym do 
porządku dziennego. Albo... wyciągnął wnioski. Należy do kręgu ludzi, którzy 
mimo całej życzliwości naprawdę nigdy chyba mnie nie zaakceptują. Jestem coraz 
bardziej niczyja. Ani przedtem w Jugosławii, ani później w Szwecji, ani teraz w 
Warszawie czy w Krakowie nie czuję się u siebie. Może za wiele oczekiwałam? 
Przecież właściwie doktorowi zawdzięczam to, że mogę prawie normalnie pracować. 
Okazali mi dużo życzliwości. Czy to nie powinno mi wystarczyć? Ale on... 
Zwątpiła ostatecznie w jego powrót, gdy nadszedł ostatni dzień grudnia. 
Równocześnie jednak zaczęła odczuwać niepokój. Może z Marcinem stało się coś 
niedobrego?! Zadzwonić pod jakimś pretekstem do Lisowieckich? Przecież są od 
kilku dni w Bukowinie! W domu została tylko matka Wandy i gosposia. Ale nie. Za 
nic nie zadzwoni! Niektóre mieszkanki internatu wróciły i na parterze szykowały 
składkowego sylwestra. Raz i drugi któraś z dziewczyn zajrzała na poddasze, aby 
pożyczyć od Marii garnek i zapytać, czy nie ma tu zapasowych krzeseł. - A pani 
się nigdzie nie wybiera, pani Marysiu? Prosimy do nas! - Dziękuję bardzo. Lekarz 
kazał mi raczej przesiedzieć tego sylwestra, niż przetańczyć. Westchnęła, gdy 
wyszły. Są miłe, życzliwe - ale takie młode! Z innego pokolenia. W dobiegającym 
końca roku przekroczyła trzydziestkę. Dopiero czy już trzydziestkę?... Podwójnie 
czuję te lata - pomyślała sięgając po książkę. - Nawet radia nie mam, żeby 
posłuchać. A zresztą po co? Trochę poczytam i pójdę wcześniej spać. Zagraniczny 
lek, nie używany od kilkunastu dni, znowu się przyda. Budynek pełen był wesołego 
hałasu przygotowań sylwestrowych. Co chwila dobiegały z korytarza nawoływania. 
Trzaskały drzwi. Pukanie, które odezwało się już około godziny dziewiątej, było 
tak ciche, że początkowo Maria go nie usłyszała. Powtórzyło się nieco głośniej. 
Zanim zdążyła powiedzieć: Proszę! - zobaczyła w uchylonych drzwiach najpierw 
kolorowy balonik, a potem Marcina z uśmiechem trochę nieśmiałym, jak gdyby 
usiłował ją rozbroić. Poczuła ulgę, lecz zarazem żal do niego. - Jesteś?! - 
powiedziała raczej sucho. - Jestem nareszcie. Wyobraź sobie, że ten piekielny 
pociąg z Łodzi miał półtoragodzinne opóźnienie. Nie ma wielkiego mrozu ani zasp 
śnieżnych, a on wlókł się jak żółw! Pędziłem prosto z dworca. Nawet nie 
zajrzałem do siebie. I nie kupiłem ci żadnego kwiatka, tylko to! Jakiś facet 
zachwalał baloniki - że takie jak przedwojenne... Wzięła z jego ręki balon i 
zaczepiła o półkę z książkami. - Maryjka, co tobie? Gorzej się czujesz? A może 
jesteś zła, że przyszedłem? - Nie, nie. Tylko... - Tylko co? - Nie wiedziałam, 
co się z tobą dzieje. Myślałam, że może... stało się coś niedobrego! Zobaczyła 
ciepły błysk w jego oczach. - Bałaś się o mnie? - powiedział miękko. - Nie, nic 
złego się nie stało. Mówiłem ci, że mam wyskoczyć do Poznania i do Łodzi. A 
przed świętami wpadłem do rodzin moich dawnych kolegów, tych, co zginęli. Wiesz 
- matki, żony, kobiety samotne, chore. Dzieciaki. Nie ma się kto o nie 
zatroszczyć, więc kilku z nas im pomaga. Myślałem, że ci o tym mówiłem. - 
Przecież nie musisz mi się tłumaczyć! - powiedziała cicho. Pokręcił głową. - 
Maryjka - ujął obydwie jej ręce. - Jednak chcę ci się wytłumaczyć. W pierwsze 
święto wieczorem wsadzałem Janków do pociągu. Niby tłok trochę mniejszy, ale 
rozumiesz - dzieci, bagaż i tak dalej. Cały ten dzień miałem wolny. I cały dzień 
- wierz lub nie wierz - myślałem o tobie. Bez przerwy. Puścił jej ręce i oparł 
się o półkę z książkami. Maria siedząc na brzegu tapczanu znowu tak jak przed 
kilku dniami doznała wrażenia, że Marcin wypełnia sobą cały pokój. - Odszedłem 
stąd sprzed drzwi, bo nie cierpię pożegnań na ulicy. A nie wstąpiłem do ciebie, 
bo... bo nie wyszedłbym do rana. Po co miałem cię narażać na plotki czy inne 
przykrości w tym kołchozie? Zrobił jeden krok, wyminął stojące na drodze 
krzesło. Usiadł przy niej i objął ją ramieniem. - Myślałaś, że cię zostawię samą 
na koniec starego roku? Tak źle o mnie myślałaś? Maryjka! - Odszedłeś właściwie 
bez słowa. Myślałam, że... że wolisz mnie nie widzieć. - Co za bzdury! Niby 
dlaczego? - Po tym... po tym, co ci o sobie powiedziałam. - Ani mi w głowie coś 
takiego nie postało! Już wiesz, dlaczego wtedy... A teraz przyszedłem. I nie mam 
zamiaru odejść. Kocham cię - mówił z ustami przy jej ustach. - Teraz już mogę ci 
to powiedzieć. I muszę ci to powiedzieć w tym starym roku, zanim się skończy! - 
Marcin, ja się wciąż boję - szepnęła. - Czego? Mnie? Taki jestem straszny? - 
Nie, nie. Tylko widzisz... Ja się tyle namęczyłam. Bałam się, że znowu... - Nie 
będziesz przeze mnie cierpiała - rzekł z cicha, z naciskiem. - Nigdy! Zrobię 
wszystko, żebyś była ze mną szczęśliwa. Nie broniła się przed gwałtownymi 
pocałunkami. Lecz kiedy siegnął ręką do piersi, jednym ruchem wyswobodziła się z 
jego ramion. - Nie, Marcin. Nie! Patrzył na nią zdziwiony i zaskoczony. - Nie 
chcesz mnie, Maryjka? Naprawdę nie chcesz? - Chcę, Marcin. Naprawdę chcę! - 
spojrzała mu prosto w oczy. Tylko nie tutaj! Za blisko są inni ludzie. Za dużo 
złych wspomnień. Zrozumiał. - Pójdziemy do mnie? Skinęła głową. - Tylko u mnie, 
wiesz, chłodno, nieprzytulnie... - To nic. - W takim razie zbieraj się. Szkooda 
czasu! Otulił ją płaszczem. Rozejrzał się za jej czapką, szalikiem, ciepłymi 
rękawiczkami. Zeszli na dół, minęli otwarte na oścież drzwi do świetlicy. - Na 
zabawę, pani Marysiu? - zawołała jedna z dziewczyn. - Nie. Po prostu powitać 
Nowy Rok. - Nie miałem czasu dać znać mojemu podkomendnemu - martwił się Marcin. 
- Piechotą to jednak kawał drogi. Chyba... chyba że cię poniosę, jak się 
zmęczysz. - Co ty opowiadasz! Podejdziemy pod górę do autobusu. - Czekaj, coś 
jedzie. Halo! Przed pobliską kamienicą zatrzymała się taksówka, z której 
wysiadła trójka pasażerów. - Podwiedzie nas pan na Śniadeckich? - Czemu nie? 
Siadaj pan. Może do Politechniki? - Tym razem nie. Pod dziesiąty. Politechnika 
jaśniała światłami. Rozpoczynał się w niej bal noworoczny - jeden z bardziej 
renomowanych bali warszawskich. Przed wejściem stała długa kolejka ludzi. Z 
wnętrza dobiegały odgłosy muzyki. Na pobliskich ulicach panował ruch prawie jak 
w dzień. - Ostrożnie - mówił Marcin, gdy wchodzili do bramy. - Tu bruk nierówny. 
Czekaj, Maryjka, ja cię przeprowadzę. Uwżaj, dwa pierwsze schody są 
wyszczerbione. - Które to piętro? - Drugie. Mżące światło kiepskiej lampy u 
sufitu w wysokiej sieni. Zgrzyt klucza w zamku. - Zaczekaj teraz, proszę. - Co 
się stało? - Nic. Zaczekaj! Wszedł do środka, zapalił światło. Stała u drzwi, 
trochę zdziwiona. - Już jestem! Chwycił ją znienacka na ręce i wniósł do pokoju. 
- Marcin! Zwariowałeś? Co robisz?! - Po prostu wnoszę do domu moją żonę - 
szepnął jej w samo ucho. Zrzucił płaszcz niecierpliwym ruchem. Przez chwilę 
patrzył na Marię bez uśmiechu. Potem twarz jego złagodniała. - Tak na ciebie 
czekałem! - powiedział półgłosem. Szybkim ruchem zgasił górne światło. Paliła 
się teraz tylko boczna lampa przy drewnianym blacie. Maria nie broniła się już 
teraz, gdy rozpinał jej bluzkę i zsuwał z bioder spódnicę. Potem wziął ją w 
ramiona tak jak przed chwilę i położył na tapczanie. Zdążyła jeszcze pomyśleć: 
jaki on silny! Usłyszała szelest zrzucanego ubrania. A potem wszystko wokół 
przestało istnieć. Pozostali tylko oni oboje. Ich wzajemna bliskość, wzajemne 
zespolenie i niecierpliwa radość. Potem był już tylko wspólny bieg ku najwyższej 
radości, pospieszny lot aż na sam szczyt - gdzie nikt poza nimi dwojgiem dotrzeć 
nie może... Leżeli blisko siebie, szczęśliwi niedawnym spełnieniem, a zarazem 
świadomi, że w każdej chwili mogą powtórzyć to, co stało się przed chwilą. - 
Maryjka! Oparła głowę na jego ramieniu. - Nie chłodno ci? - Skądże! Przy tobie?! 
- Naprawdę kochasz? - Naprawdę kocham. - Jeszcze mi tego nigdy nie powiedziałaś. 
- Jeszcze mnie o to nie spytałeś - uśmiechnęła się. - Ty mała czarownicop! 
Powiedz teraz, że bardzo i na zawsze. - Bardzo. Na zawsze. - Od kiedy? - Nie 
wiem. Bałam się w to uwierzyć? A ty? - Zawsze myślałem, że miłość od pierwszego 
spojrzenia to takie tam wydumania poetów. A tymczasem... chyba od kiedy cię 
zobaczyłem tam, na Lwowskiej, już nie odchodziłaś ode mnie! - Położył głowę na 
jej piersi. - Bije serce... - Dla ciebie, Marcin. Tylko dla ciebie. - I jesteś 
moja? Naprawdę? - Jeszcze nie wierzysz?! - Muszę się przekonać! Tym razem był 
szybki, porywczy, niecierpliwy. - Tak bardzo cię pragnę! - wyszeptał, gdy 
przyszedł znów moment uposkojenia. - Ale potrafię być inny. Zobaczysz... 
Potrafił. Oprzytomniawszy po kolejnym uniesieniu, Maria już wiedziała, że 
znalazła to, o czym marzy każda kobieta myśląc o swoim mężczyźnie: namiętność i 
czułość. - Słyszysz? - uniósł głowę z poduszki. Z ulicy dobiegł odgłos 
wybuchających petard. Za ścianą brzmiał chóralny, nieskładny śpiew i wrzawa. Z 
drugiej strony, przez ścianę słychać było donośny, metaliczny dźwięk zegara. - 
Północ. Wstaniemy, żeby spełnić toast? - A po co? - Masz rację. Zresztą nawet 
nie byłoby czym. Taki ze mnie kiepski gospodarz Ani kwiatów, ani wina. - Czy to 
ważne? - Nieważne - objął ją znowu. - Nowy rok będzie na pewno lepszy dla nas 
niż stary. Życzmy sobie wszystkiego najlepszego. - Stary rok... Dobrze, że się 
skończył. - Miałaś w nim tyle przykrości! Nie mówmy teraz o tym. - Ale 
spotkaliśmy się właśnie w starym roku. Najpierw był dla mnie bezlitosny. A 
potem... Przylgnęła do niego. - Spotkaliśmy się jak rozbitki. Ale mamy wspólną 
tratwę i nie damy się nikomu z niej zepchnąć. Słyszysz, jak tam sąsiedzi balują? 
Roześmiał się z cicha. Za ścianą bowiem zaczęły rozbrzmiewać ochocze 
przytupywania i donośna muzyka. - Niech im będzie na zdrowie! Nam tak dobrze 
razem, prawda? - Och, Marcin! Nie może być lepiej. Koniec tomu.nv Dzień siódmy 
(c.d.) ** ** ** - Tak się upierałaś, żebyśmy poszły wcześniej spać, a teraz 
siedzisz! - dziwi się Renata z lekką nutką złośliwości w głosie. - Jakoś mi się 
nie chce jeszcze iść do łóżka. Taki piękny wieczór! - I przed chwilą się 
uśmiechałaś, jakby ci się przypomniało coś bardzo miłego! W półmroku panującym 
na balkonie może bystre oczy dziewczyny nie dsotrzegą rumieńca na twarzy matki? 
- Owszem. Podczas urlopu można różne rzeczy powspominać. Na co dzień brak czasu. 
- Na przykład co? - Przypomniałam sobie, jak poznaliśmy się oboje z ojcem. - 
Ee... - Renata nie kryje rozczarowania. - Mówiłaś, że to było po prostu u wujków 
na wizycie? No to co w tym romantycznego? - A co ty uważasz za romantyczne? - w 
głosie Marii brzmi rozbawienie. - Bo ja wiem? - zamyśla się Renata. - No, na 
przykład toniesz, a on się rzuca w wodę i ratuje ci życie. Albo, jak opowiadają 
czasem różni starzy, ona go wyniosła rannego spod bomb. Albo odwrotnie, on ją 
wyciągnął z ruin, w powstaniu. Uśmiech gaśnie na twarzy Marii. Trudno jej nie 
pomyśleć o Halinie Lisowieckiej, której ani Marcin, ani nikt inny nie zdołał 
wyciągnąć spod gruzów. - Podczas powstania byłam przecież w obozie - mówi z 
wolna. - A co do ratowania życia... z tym różnie bywa. (Moja mała - myśli - 
żebyś ty wiedziała, on mnie uratował! - On - twój ojciec. I to nie tylko dzięki 
wspólnym nocom, które tak przeżywałam, że do dziś je pamiętam, ale dzięki 
wspólnym dniom. Był dopiero rok pięćdziesiąty, do Października jeszcze daleko. W 
kraju działy się rzeczy piękne i rzeczy ciężkie, a nawet straszne. A jednak mnie 
właśnie los wtedy cofnął znad krawędzi. I zyskałam to, co człowiekowi tak bardzo 
jest potrzebne: poczucie bezpieczeństwa.). - Czy wy nigdy nie chcieliście się 
rozejść? - Też pomysł! Nie, nigdy. Tak cię to dziwi? - Teraz jakoś już nie. 
Przedtem - trochę. Połowa moich koleżanek ma takie... no... podwójne rodziny. Z 
początku wydawało mi się to nawet niezłe, bo czasami ze starych można wtedy coś 
więcej wydusić. Ale teraz, jak już lepiej znam życie - no, nie śmiej się, mamo, 
przecież mówię to całkiem poważnie - jednak wolę taki normalny dom i normalnego 
ojca. Oboje jesteście trochę niedzisiejsi. I tacy niemodni. Ale sympatyczni. - 
Dziękuję za komplement. - A czasem się kłóciliście? - Owszem. Ale nieszkodliwie. 
Najczęściej o ciebie. Tata psuł cię i rozpieszczał. A ja mu nieraz tłumaczyłam, 
że dziecko nie może mieć wszystkiego, co zechce - gwiazdki z nieba, kafelka z 
pieca. - Dlaczego kafelka?! - Tak się dawniej mówiło w domu u moich rodziców, 
kiedy dzieci domagały się czegoś, a rodzice nie mogli im tego dać. Renata chwilę 
siedzi bez słowa i zdaje się słuchać pojedynczego głosu samotnej cykady, 
dzwoniącej w zaroślach tuż pod domem. - Mamo - pyta półgłosem - dlaczego ja 
jestem jedna? Nie miałam nigdy siostry ani brata? Nie chcieliście mieć więcej 
dzieci? Maria drgnęła. Napotyka badawczy wzrok córki - jakże podobny w tej 
chwili do spojrzenia Marcina! - Kiedyś ci o tym powiem. Nie teraz. I nie jutro. 
Potem. Nie to, że nie chcieliśmy. Tak się złożyło... Ale naprawdę chodźmy już 
spać. Najgorsze wspomnienia są już za nią. Można wrócić myślą do ranka po tamtej 
pierwszej wspólnej nocy. To mi się chyba śniło - myślała ocknąwszy się 
nazajutrz, nim zobaczyła ciemną głowę Marcina tuż obok na poduszce. Obejmował ją 
ramieniem przez sen, jakby w obawie, żeby mu się nie wymknęła. - To zbyt piękne, 
żeby było prawdziwe! A jednak to była prawda. Człowiek, o którego istnieniu pół 
roku przedtem nie wiedziała, stał się jedyny, najbliższy, wybrany na resztę 
życia. Pierwsza miłość, znaczona rozłąkami, przyćmiona wojną i całym niesionym 
przez nią koszmarem, błękitniała we wspomnieniach - i była coraz bardziej 
odległa. Pamięć miesięcy spędzonych z Zygmuntem budziła w Marii niechęć i 
wstręt. Nie kochał mnie nigdy - stwierdziła raz jeszcze. - Byłam mu potrzebna do 
łóżka i do planowanej kariery. Wspominała teraz własne długie opory i wahania, 
zanim nadszedł ów wieczór, kiedy znużona i zrezygnowana wyraziła zgodę, aby 
pozostał. Zlekceważyła własny instynkt samozachowawczy, przestrogi Zośki, 
wątpliwości Pauliny. Gorzko za tozapłaciła. Teraz, kiedy zaczęło się w niej 
budzić nowe uczucie, próbowała je odtrącić. Stwierdziwszy, że Marcin je 
podziela, zamknęła oczy na wszystko. I po raz pierwszy od bardzo dawna była 
szczęśliwa. Byli szczęśliwi oboje w tym skromnym pokoju bez jednego ładnego 
sprzętu, ze stertą podręczników i książek, z jakimiś chemikaliami Marcina na 
półce. Tu zaczęło się ich wspólne życie. Cały ten styczeń był dla nich, jak to 
nazwał Marcin, okresem miłosnego zaczadzenia. Maria miała jeszcze zwolnienie 
lekarskie. Każdą wolną chwilę spędzali razem w pokoju na ulicy Śniadeckich. 
Marcin rano wyruszał do pracy narzekając na przymusową prozę życia. Maria miała 
już drugie klucze. Przyniosła z internatu niektóre swoje drobiazgi, chodziła po 
sprawunki do hali na Koszykach, urządzała wspólne gospodarstwo. Pokój tracił 
powoli swój nieprzytulny wygląd. Miał on zresztą swoje dobre strony. Przede 
wszystkim był obszerny. Marcin, który mimo swoich naukowych pasji, był zręcznym 
majster_klepką, wygospodarował w nim miejsce na maleńką łazienkę i zainstalował 
we wnęce blisko wejścia dwupalnikową kuchenkę gazową. - Mogłem korzystać z tych 
urządzeń we wspólnym mieszkaniu, ale wolałem się odizolować - tłumaczył Marii. - 
Odrzuca mnie od tych kołchozów. Miałem tego dosyć w obozie jenieckim, a potem w 
mamrze. Nie cierpię takiego stadnego życia! I wtykania cudzego nosa w moje 
garnki. - Sam się tu urządziłeś? - Trochę sam, trochę pomogli mi koledzy. Stara 
gwardia z wojny i z powstania trzyma się razem. Jeden drugiemu zawsze się 
przydaje. Maria starannie wysprzątała mieszkanie. W oknie zawiesiła firanki. Na 
parapecie stanęły dwie doniczki z zielonymi pnącymi roślinami. Stół nakryła 
cepeliowskim obrusem. - Mamy już dom! - powiedział Marcin umieściwszy jej 
fotografię na desce kreślarskiej służącej mu jako biurko. - Mamy już dom. Marny, 
bo marny, ciasny, ale własny. Jest gdzie wracać. Wciąż o tym myślę! Co dzień 
Marcin czekał na nią lub - co najbardziej lubił - Maria czekała na niego. 
Powitanie było zawsze takie, jakby się nie widzieli od dawna. - Mam dom! - 
powtarzał biorąc ją u progu w objęcia. - Mam żonę. Powiedz: naprawdę dobrze ci 
tu ze mną? - Przecież mówię ci to co dzień! - A ja wciąż nie mogę w to 
uwierzyć... Maryjka, nie taki dom chcę ci dać. Ale z tobą, przy tobie, dla 
ciebie dam sobie ze wszystkim radę. I teraz zaczynam wierzyć, że będzie nam 
kiedyś lepiej! Wiesz, czego chcę najbardziej? Żebyś zawsze tak czekała na mnie 
jak teraz. Powiedz, że jesteś moja na zawsze! - Przecież dobrze wiesz, Marcin. 
Nie byłeś dla mnie pierwszy. Ale chcę, żebyś był jedyny. - Ja też tego chcę. 
Chodź do mnie, usiądź bliżej. Przytul się mocno, tak jak potrafisz. Jeszcze 
widno. Ale nie będziemy czekać do wieczora. Prawda? - Jeśli tylko chcesz... - A 
ty nie? - Bardzo chcę. Marcin, jak to się dzieje, że wciąż siebie nie mamy 
dosyć? Snuli plany na bliższą i dalszą przyszłość. Wracali do lat przeszłych, w 
których żyli nie wiedząc o sobie. W tych rozmowach nie mogło zabraknąć wątków 
trudnych i bolesnych, porażek i omyłek, krzywd wyrządzonych im obojgu przez los 
i przez ludzi. - Myślałem sobie: nikt mi nie zastąpi Haliny. Razem z nią odeszło 
wszystko. Co mi zostało? Nie ma dziecka. Nie mam domu, tylko ten "kołchoz", od 
którego dość prędko się odizolowałem. A więc żadnych sentymentów, najwyżej 
jakieś nieobowiązujące sprawy bez przeszłości. Ożenek? Może kiedyś, później. Ale 
tylko z rozsądku, po to, żeby mieć spokój z "tymi rzeczami". Jeśli żadna kobieta 
nie zastąpi Hali, po co mam się angażować? Łóżkowe sprawy można załatwiać bez 
rzewnych opowieści o uczuciach. I teraz jesienią, pojawiłaś się ty - przygarnął 
ją do siebie. - Aż trudno uwierzyć, że tak niedawno! Teraz mogę ci się przynać, 
że nieraz późnym wieczorem łaziłem w pobliżu tego twojego internatu jak 
zakochany uczniak. Gapiłem się w okna. Chciałem wypatrzyć, gdzie miszkasz. - 
Moje okno nie wychodzi na ulicę. - Teraz już wiem. Przypatrzyłem się, kiedy 
byłem u ciebie na górze pierwszy raz. Sam się sobie dziwiłem. I nieraz mnie 
brała złość na to zadurzenie! Stary chłop ze mnie, trzydziestka dawno stuknęła i 
zachciewa mi się po nocach wzdychać pod oknami ledwie poznanej dziewczyny! Może 
jeszcze zacznę serenady wygrywać albo wiersze pisać? Kpiłem sam z siebie i nic 
nie pomagało. Wiesz, o czym nawet myślałem? Żeby poszukać sobie jakiejś... 
nazwijmy to z upiększeniem - męskiej przygody i zerwać wreszcie ten czar, który 
na mnie rzuciłaś! Możesz mi to mieć za złe. Ale tak było. Chcę, żebyś wiedziała. 
Przycisnęła policzek do jego ramienia. - I wierz mi, że nie mogłem... To, co we 
mnie obudziłaś, było zbyt silne. Owszem, pragnienie, pożądanie, jak tam to 
nazwać - to wszystko było i jest nadal, jak sama widzisz... Ale coraz częściej 
myślałem o tobie z niepokojem, z czułością, jednym słowem tak, jak nie myślałem 
o żadnej innej kobiecie - prócz tej jednej, która była i liczyła się w moim 
życiu przed tobą. Zastanawiałem się, co robisz wieczorami? Jak długo musisz iść 
do pracy? Jak ci jest w tym szpitalu? Wściekałem się: żadnej innej pracy nie 
mogłaś znaleźć? Po wszystkim, co przeszłaś? Tylko tę ciężką, niewdzięczną 
robotę?! Zacząłem się o ciebie bać - o te twoje wędrówki do szpitala i z 
powrotem... I wtedy zrozumiałem, że to nie tylko pociąg fizyczny. Po prostu 
miłość. Resztę już wiesz. A jeszcze kiedy mi to wszystko opowiedziałaś o 
sobie... Urwał gładząc jej włosy. - Myślałam, że to cię do mnie zrazi. - Nie 
opowiadaj głupstw! - A czy oni się czegoś domyślają? - Kto? Jankowie? Na pewno 
tak. Nie są przecież ślepi. Powiemy im to zresztą, jak tylko przyjdą. Dobrze? - 
Oczywiście. - Należy im się to. - Może będą niezadowoleni? - Dlaczego?! Przecież 
widziałaś, że cię lubią! Nic nie odpowiedziała. Nawiedzały ją chwilami obawy: 
owszem, Lisowieccy na pewno ją polubili. Ale co innego pacjentka czy znajoma, a 
co innego bratowa. Może doktor wolałby jednak, aby Marcin wybrał inną kobietę za 
żonę - nie taką jak ona, schorowaną, nie najmłodszą, pełną kompleksów?... Marcin 
wyśmiał jej skrupuły. - Zobaczysz, że się ucieszą. Babunia, jak znam życie, 
popłacze się z rozczulenia i uroczyście nas pobłogosławi. Ma w sobie 
nieprzebrane zapasy uczuć. Mojej rodzinki nie potrzebujesz się bać. Janek przed 
wyjazdem trochę się niepokoił. Ale był na tyle rozsądny, że nie zaczął o tym 
mówić. - Niepokoił się? O kogo? - No, o ciebie przecież, nie o mnie! Najpewniej 
bał się, żebym pod jego nieobecność, jak to się mówi w literaturze, nie 
wyrządził ci krzywdy. Czy bardzo się czujesz pokrzywdzona, moja najmilsza? Bo 
znam sposób, żebyś o tym zapomniała... Lisowieccy wrócili w najbliższą sobotę 
wczesnym rankiem. Marcin przywiózł ich z dworca do domu i wrócił na Śniadeckich. 
Maria, która była u niego od wczoraj, spieszyła się do szpitala. - Umówiłem się 
z Jankiem na piątą. Oni teraz się rozpakują, trochę prześpią, opowiedzą babuni 
plotki z Bukowiny. A my do nich przyjdziemy po południu z pierwszą 
narzeczeńsko_małżeńską wizytą! Oboje mimo wszystko, byli tą wizytą przejęci, 
choć żadne z nich nie pokazywało tego po sobie. Usiedli w gabinecie doktora. Ten 
pokój był bowiem najcichszy w całym mieszkaniu. Ze spokojnej, zamkniętej twarzy 
Jana Lisowieckiego nie można było nic wyczytać. Maria przypomniała sobie 
pierwsze wejście do tego pokoju, pytania lekarza, własny niepohamowany płacz i 
gorzki smak kropel uspokajających. Ze zdumieniem uświadomiła sobie, że to 
wszystko działo się przed niespełna rokiem. - No, Marcin? Co się stało? Masz 
taką uroczystą minę! Doktor najwyraźniej chciał ułatwić młodszemu bratu 
zagajenie. Maria po wesołym błysku w jego oczach zrozumiała: już zgadł. Już wie! 
- Widzisz, Janku... Maryjka i ja chcemy się pobrać. Tobie pierwszemu o tym 
mówimy. - Można wam pogratulować? - Błyski w oczach doktora stały się jeszcze 
wyraźniejsze. - Chwileczkę. Chcę ci jeszcze powiedzieć, że... no... żebyś czegoś 
nie myślał... no, jednym słowem, my się naprawdę bardzo kochamy. Umilkł, jak 
gdyby zażenowany własnymi słowami. - W to nie wątpię - doktor był wyraźnie 
rozbawiony przemówieniem młodszego brata. - Dość na was spojrzeć! Wstał i 
serdecznie uścisnął ich oboje. Ten gest usunął resztki obaw Marii. Lisowiecki 
sięgnął do szuflady z książkami i wydobył zza rzędu dzieł medycznych butelkę 
martella. - Wandeczko! - uchylił drzwi prowadzące do reszty mieszkania. - Pozwól 
tutaj! Ważna nowina - oznajmił, gdy weszła. - Widzisz tych dwoje? Ja tracę 
pacjentkę, a oboje zyskujemy bratową! - Jak się cieszę! - Wanda ucałowała 
najpierw Marię, potem szwagra. - Spodziewałam się, że lada dzień to powiecie. 
Spojrzała krytycznym okiem na stolik. - Wiesz, Janku, koniak, koniakiem, ale 
trzeba wyciągnąć nalewkę babuni, taką na szczególnie specjalne okazje. - A gdzie 
babunia? - upomniał się Marcin. - Piętro wyżej. U kum na plotkach. Ale niedługo 
przyjdzie i na pewno się wzruszy. - Nalewka będzie w sam raz dobra pod 
błogosławieństwo babuni. A tymczasem nalej, Janku, tego martella! Tylko czy 
pozwolisz pacjentce na kropelkę alkoholu? Ona się tak ciebie boi, że musiałem 
bardzo ją namawiać do grzechu... o, przepraszam! - do wypicia lampki wina na 
moje imieniny. - I słusznie, bo nie wolno mieszać środków nasennych z alkoholem. 
Ale teraz już ci chyba żadnych środków nie trzeba? Przy tych słowach doktor 
spojrzał z ukosa na Marię, która zaczerwieniła się po uszy, nim powiedziała: - 
Już nie. - Będziemy mieszkać u mnie, na Śniadeckich - oznajmił Marcin. Doktor 
pokręcił głową - To jednak prymityw i prowizorka. Trzeba będzie coś wymyślić. 
Ale od razu się nie da. - Na razie i tak dobrze, że mamy chociaż ten pokój. 
Rzeczy Maryjki przywieziemy razem z moimi kumplami. Ważniejsza sprawa, żeby 
znaleźć dla niej pracę. Bliżej, nie na tych antypodach. - To da się zrobić - 
rzekła Wanda. - W szpitalu na Lindleya wciąż brakuje pielęgniarek. - Ale czy 
mnie przyjmą? - spytała z powątpiewaniem Maria. - Z tym moim życiorysem? - Już 
ty się o to nie martw! Są tam rozsądni ludzie. Postaram się, żeby ci załatwiono 
przeniesienie z tamtego szpitala z zachowaniem ciłgłości pracy. - A widzisz? - 
powtarzała Marcin późnym wieczorem, kiedy zostali sami. - Widzisz? I tyś się tak 
bała! - Gdzie się pani podziewała, Marysiu? - powitała ją nazajutrz szefowa 
internatowa. - Wybrała się pani jednak do Krakowa? - Nie, nigdzie nie jeździłam. 
Pani Elu droga, wychodzę za mąż! - A to dobra nowina! - kierowniczka klasnęła w 
dłonie. - Czy może za tego młodego człowieka, który tu do pani przychodził?! - 
Tak. - Tak. Bardzo przystojny. Ma pani dobry gust! Ale że się taki bez żony tyle 
czasu uchował! A może rozwodnik? - Miał żonę. Zginęła w powstaniu na Starówce 
razem z dzieckiem. Pani Gabriela westchnęła współczująco. - I pani straciła męża 
na wojnie, i on przeżył takie nieszczęście... No, ale oboje jesteście młodzi. 
Wszystko jeszcze przed wami. Kiedy ślub? - Właśnie teraz to ustalamy. Chciałam 
koniecznie powiedzieć o tym pani Magrysiowej. To wszystko właściwie dzięki 
niej... - Ludmiła od dawna tu nie zagląda. Mieli wyjechać do Jeleniej albo 
Zielonej Góry, bo ani rusz nie mogli dojść do ładu z mieszkaniem. Gdyby się 
przypadkiem pojawiła, powiem jej, oczywiście. Ślub miał się odbyć w pierwszą 
sobotę po Wielkanocy. Kiedy ustalili ów termin, Marcin nieoczekiwanie 
powiedział: - Wiesz, mam do ciebie wielką prośbę, Maryjka. Weźmy też ślub 
kościelny oprócz cywilnego. Dobrze? - No, możemy. Ale dlaczego? - zdziwiła się. 
- Zależy ci na tym? Nie jesteś chyba przecież tak bardzo religijny? - Nie. Może 
trochę w coś wierzący, na pewno nie praktykujący, jak chyba zdążyłaś zauważyć. 
Widzisz, urząd - to tylko urząd. Poszedłem tam, żeby złożyć nasze papiery i 
wszystko mnie razi. Rozumiem, że potrzebny jest taki... kontrakt. Ale żadnej 
oprawy, żadnej uroczystej atmosfery! Biurokratyczne miejsce do załatiwania 
formalności. - Dla nas to i tak przecież tylko formalność - zauważyła z 
uśmiechem trochę przekornym. - Oczywiście. Ale nawet jeśli mamy tam pójść tylko 
po urzędowy papierek z pieczątką, chciałbym, żeby to było jakoś niecodziennie. 
Tam jest jak w zwykłym biurze. A w kościele uroczyściej. - Myślałam, że może ze 
względu na babunię? - Nie. Babunia jest przyszywana, a poza tym z różnymi 
rzeczami zdążyła się pogodzić. Chciałbym wiedzieć, że... no - wiesz, jak nie 
llubię wielkich słów! - że przysięgamy sobie na zawsze. W urzędzie to chyba za 
mało. I bez tego ludzie potrafią sobie być wierni przez lata, jeśli chcą, ale 
jednak... - Dobrze, Marcin - przerwała mu. - Tylko jak to chcesz załatwić? Już 
niewiele czasu. I... wiesz, nie chciałabym iść do spowiedzi. Podobno tego 
wymagają. - Kochanie, zostaw wszystko mnie. Przez całe lata byłem na bakier z 
księżami, zwłaszcza z prefektem szkolnym. Sto razy wylatywałem za drzwi z 
religii na różne pytania, których księżulo nie lubił. Ale w kościele 
garnizonowym na Długiej wikarym jest mój starszy kolega z gimnazjum. W powstaniu 
był kapelanem... Miałeś rację, Marcin - myślała teraz po latach. - Wtedy urzędy 
stanu cywilnego były zwyczajnymi biurowymi pokojami. Cywilnego obrządku 
dopełniał bezbarwny, często ponury urzędnik. Przypomniała sobie śluby młodego 
pokolenia rodziny w zabytkowych pałacach Krakowa i Warszawy. Teraz jest oprawa, 
uroczysty nastrój, podkreślający ważność tej chwili. Wtedy było inaczej. Dziwne, 
przecież to naprawdę była tylko formalność. Od owej pamiętnej sylwestrowej nocy 
byli razem. A jednak wtedy właśnie nastąpiło jakieś porządkowanie życia przed 
jego wielką odmianą. Dzięki Wandzie od pierwszego marca Maria trafiła do 
szpitala na ulicy Lindleya. Odpadła więc konieczność uciążliwych wędrówek 
pomiędzy dwoma odległymi punktami miasta. Zanim przewieziono jej rzeczy na ulicę 
Śniadeckich, Marcin odwiedził - z kwiatami! - szefową internatową, dziękując jej 
za życzliwość dla narzeczonej. Pani Gabriela solennie obiecała przyjść na ślub. 
W któąś niedzielę pojechali do Krakowa. Marcin chciał przedstawić się rodzinie 
Marii. Gostowscy zaakceptowali go natychmiast i bardzo im się spodobał. - Widać, 
że porządny chłopak, dobrze mu z oczu patrzy i naprawdę kocha - orzekła Zofia. - 
Kiedy sobie przypomnę tamtego typa, który ją tak omotał... - To nie przypominaj 
- rozsądnie doradził jej mąż. - Było, przeszło. Miejmy nadzieję, że teraz nie 
dozna zawodu. - Kiedy będziecie się urządzać, wybierz sobie z domu to, co ci 
odpowiada z gratów - powiedziała Zofia siostrze. - Należy ci się to zresztą po 
rodzicach. - Na razie nie mamy miejsca. Pokój nawet dość spory, ale w tej chwili 
już w nim raczej ciasno. - Na pewno wreszcie dorobicie się przyzwoitego 
mieszkania. Nie namawiam cię na duże graty, bo tak czy inaczej te warszawskie 
emy są niewielkie. Ale z drobnych mebli na pewno coś ci się przyda. Wiem, że 
lubisz starocie. Na razie weź sobie któryś obraz! Maria po namyśle wybrała 
zabawną akwarelę Zygmunta Waliszewskiego, artysty, którego jej ojciec znał i 
próbował ratować w nieuleczalnej chorobie. Obrazek przedstawiał muzykantów 
stojących z instrumentami na uliczce wschodniego miasta. Przypomniała sobie 
zwierzenia Marcina o nocnych wędrówkach w pobliżu internatu, o wypatrywaniu jej 
okien - "miałem może jeszcze serenady wygrywać?!" Marcin uśmiał się szczerze 
usłyszawszy, dlaczego wzięła właśnie ten obrazek. Akwarela Waliszewskiego 
towarzyszy im stale aż do dziś. Porządkowanie wałsnego życia przed wielką 
zmianą... Maria postanowiła zawiadomić o niej Desankę Dravcić. Marcin był temu 
przeciwny, obawiając się kontroli korespondencji. - Znów mogą się ciebie uczepić 
o kontakty z Jugosławią i będziesz miała przykrości! Lecz doktor Lisowiecki 
stanął po stronie bratowej. Wyjeżdżał wtedy pierwszy raz po wojnie na jakiś 
zjazd medyczny w Paryżu. Stamtąd wysłał krótki list do Zagrzebia. Treść jego 
Maria pamiętała prawie dosłownie po latach: "... nie wiem, czy przypominasz 
sobie naszą rozmowę wiosną 1948 roku. Od tego czasu wiele się zmieniło. 
Przeżyłam dużo dni ciężkich, bardzo bolesnych - widocznie tak już musiało być. 
Mówiłaś mi, że powinnam odbudować własne życie. Długo myślałam, że nic już z 
tego nie będzie. Że wszystko, co było dla mnie przeznaczone, przeżyłam ze 
Sławkiem. Teraz mam już swój dom, bardzo skromny, ale to nieważne. Jest mi w nim 
dobrze. Chciałabym jednak, żebyście wszyscy wiedzieli, że Sławka nigdy nie 
zapomnę. I nie zapomnę tego, co mnie związało z Waszym krajem. Pozostałam wobec 
niego zawsze taka sama." Odpowiedź przyszła znacznie później, też okrężną drogą. 
Stosunki z Jugosławią były wtedy jeszcze wciąż złe - widocznie tamci się z tym 
liczyli. Desanka pisała krótko, prawie oschle, nie nawiązując do treści listu 
Marii: "Z przeszłością różnie bywa. Czasem lepiej ją pamiętać, a kiedy indziej 
lepiej o niej zapomnieć". Te słowa dotknęły nieco Marię. Przecież tyle zrobiła, 
żeby tę przeszłość zachować i obronić! Po namyśle doszła do wniosku, że te słowa 
podyktowane zostały względami ostrożności. List ów schowany został do teczki z 
dawnną korespondencją, do której nie wracała. W tych dniach na jej prośbę 
pojechali tam, gdzie od czasu do czasu Marcin dotychczas jeździł sam. U Czwartej 
Bramy na powązkowskim cmentarzu kupili wianki z igliwia, kwiaty i znicze. Marcin 
zaprowadził ją do grobu rodziny Lisowieckich. Po raz pierwszy zobaczyła 
granitową płytę, pod którą spoczywali rodzice jegi i Jana oraz dziadkowie ich 
obu. Na jednej z płyt widniał napis: "Halina Lisowiecka", ponżej "Krysia 
Lisowiecka" - daty urodzenia matki i dziecka oraz ta sama tragiczna data 
dziewiętnastego sierpnia tysiąc dziewięćset czterdziestego czwartego roku. 
Przyjeżdżali potem na Powązki co najmniej dwa razy w roku, nie tylko w dzień 
Wszystkich Świętych, lecz także w początkach sierpnia, kiedy obydwa tutejsze 
cmentarze pełne są świateł, zieleni i stłumionego gwaru ludzi. Nieraz myślała o 
tamtej bez uczucia zazdrości. Jeśli ją kochał, trzeba, żeby o niej pamiętał - 
myślała o pierwszej żonie Marcina. - Tak jak ja pamiętać będę o Sławku, choć nie 
ma go już i nie będzie. - Ci, co odeszli, powinni żyć w nas, jeśli nas kochali - 
powiedział Marcin kiedyś. I to była prawda. Ślub miał być najcichszy. Tak 
chcieli oboje. Rolę świadków spełniali Jan i Wanda. Oni również urządzili 
przyjęcie dla najbliższej rodziny. Z Krakowa przyjechali Gostowscy z 
jedenastoletnim, nad wiek wyrośniętym Krzysztofem. Inni krewni, podobnie jak 
rodzina Andrzeja, przysłali depesze gratulacyjne. Babunia Płochocka, najstarsza 
z obecnych, przejęta i wzruszona, błogosławiła młodą parę. Zośka matkowała 
siostrze. Słowem wszystko było tak, jak być powinno. Ku zdziwieniu Marii, 
zarówno w urzędzie stanu cywilnego, jak potem w kościele garnizonowym zebrała 
się spora gromadka osób. Było dużo wczesnych wiosennych kwiatów, gorących 
uścisków, serdecznych życzeń. Do urzędu przyszła pani Gabriela i dziewczęta z 
internatu, przynosząc składkowy prezent dla pani Marysi - serwis do kawy. 
Zjawiła się pani Barbara Jankowiakowa, stary tramwajarz, jej mąż, już wtedy nie 
żył. Przyszło kilka osób z mokotowskiego szpitala. W kościele garnizonowym na 
Długiej czekała stara gwardia, czyli grupa kolegów Marcina z konspiracji i z 
powstania. Pan Franciszek Antosik postawił na cały dzień do dyspozycji pana 
kapitana i pani kapitanowej swoją taksówkę. Zawiózł młodą parę na tradycyjną 
przejażdżkę poślubną w Aleje Ujazdowskie i potem znów na Lwowską. Nie chciał 
słyszeć o żadnej zapłacie. Towarzyszyła im obojgu tego dnia i później życzliwość 
ludzka. Życzliwość, od której Maria odwykła i której się nie spodziewała. 
Powstańczy koledzy Marcina których widziała po raz pierwszy, traktowali ją jak 
towarzyszkę walki. - Opowiadałeś im coś o mnie? - spytała później. - Tylko tyle, 
że byłaś w jugosłowiańskiej partyzantce, a potem w więzieniu i w Ravensbr"uck. 
To wystarczyło. Widzą, że masz podobną przeszłość jak my. I wtedy zaczęło się 
wspólne życie, które nadal trwa. W tym roku obchodzili srebrne wesele. Jak w 
każdym wspólnym życiu dwojga, a potem trojga ludzi zdarzały się chwile dobre i 
złe. Lecz nie osłabło uczucie, które połączyło ich owej pamiętnej jesieni. 
Pracowali oboje. Zarobki były skromne, warunki mieszkaniowe również. Na razie 
musieli żyć oszczędnie i liczyć się z każdym wydatkiem. A jednak te lata 
pozostawiły w pamięci Marii tyle dobrych wspomnień, że do dziś z uśmiechem 
pełnym sentymentu spogląda na starą, nadal istniejącą kamienicę przy ulicy 
Śniadeckich, gdzie przeżyli razem dwa wspólne lata. Było im nieraz ciężko, lecz 
pozostali oboje do dziś zarówno parą kochanków, jak dwojgiem najbliższych 
przyjaciół. - Bądź dla niego nadal dobra, Maryjko, tak jak dotąd - powiedział 
bratowej doktor Lisowiecki na krótko przed ślubem. - Jest naprawdę tego wart. 
Jesteście warci siebie oboje. I bądź cierpliwa, jeśli czasem okaże się uparty. 
On ciebie bardzo kocha. Z ulicą Lwowską, jak mówili, łączyła ich niezmienna 
rodzinna przyjaźń. Kiedy Marcin robił swój spóźniony doktorat, przy pomocy 
zabiegów i znajomości Jana otrzymali pokój z kuchnią na bliskim Żoliborzu. 
Oddaliło ich to od sąsiedztwa rodziny, ale dawało większą wygodę. Komunikacja w 
Warszawie była wetdy już zresztą znacznie lepsza. Niebawem Maria na namową 
otoczenia podjęła przerwane kiedyś studia. Wygnana przed kilku laty socjologia 
wróciła do łask, czyli na uniwersytet. Dawnej słuchaczce zaliczono półtora 
semestru sprzed owej przymusowej przerwy. Interesował ją ten przedmiot, ponadto 
odgrywała dużą rolę ambicja. Wszyscy w najbliższej rodzinie mieli dyplomy, 
Marcin sposobił się do dalszej kariery naukowej, wróżono mu w tej dziedzinie 
przyszłość. Miałaby więc tylko ona zostać nawet bez magisterium?! - Zrób to, 
póki jeszcze możesz zorganizować sobie czas - radził Jan, którego zawsze 
słuchała jak rodzonego starszego brata. Potwierdzała z westchnieniem wiedząc 
dobrze, co miał na myśli. Wciąż bowiem w ich udanym i szczęśliwym małżeństwie 
brakowało dziecka. Dziecka, którego oczekiwali oboje. Pod koniec drugiego roku 
ich wspólnego życia pojawiła się nadzieja. Marcin przyjął tę wiadomość wybuchem 
radości. W dwa miesiące później, wstrząśnięty i przerażony, wzywał pogotowie, 
alarmował rodzinę. Silny krwotok i długie szpitalne leczenie przywodziło Marii 
na myśl ponure wspomnienia przeszłości. Cóż z tego, że teraz otaczała ją 
serdeczność bliskich i troskliwa opieka lekarzy? Nie mogła mieć dziecka, choć 
tak tego chciała. Nie mogła dać dziecka najbliższemu w świecie człowiekowi, 
który równie silnie pragnął być ojcem, jak ona pragnęła zostać wreszcie matką. 
Profesor Jan Lisowiecki odbył rozmowę z lekarzami, którzy niedawno ratowali jego 
bratową. Rozkładali ręce: następstwa dawnych wojennych urazów dają znać o sobie. 
Nie pierwszy i nie ostatni raz spotykane są takie przypadki wśród kobiet, które 
przeszły więzienia i obóz. Przygnębienie Marii przerodziło się w długotrwałą 
depresję. - Przestań płakać, Maryjka - powtarzał Marcin. - Jesteśmy zawsze 
razem. To najważniejsze. Jeśli nie będzie można inaczej, adoptujemy dziecko. 
Sporo ludzi teraz tak robi. Największym oparciem stała się wtedy dla Marii 
bratowa. - Trzeba się wziąć za ciebie - oświadczyła. - I nie wolno tracić 
nadziei! Jedna z moich koleżanek, pisała pracę o macierzyństwie kobiet, które 
przeszły przez więzienia i obozy. Skontaktuję cię z nią. Owszem, były i są 
przypadki całkowitej bezpłodności. Ale były też przypadki urodzeń żywych, 
normalnych dzieci nawet przez "króliki", poddawane hitlerowskim doświadczeniom. 
Nie rozpaczaj, Maryjka! Dam ci znać, kiedy masz się zgłosić do kliniki. 
Konsultacje, zabiegi, leczenie. Ileż to trwało?... Co najmniej półtora roku. I 
znów nadzieja, w którą oboje tym razem nie śmieli wierzyć. Opiekę nad przyszłą 
młodą matką najpierw objęła Wanda, której przykazań Maria słuchała tak, jak 
niegdyś rad jej męża, kiedy była jeszcze jego pacjentką - potem jej 
przyjaciółka, lekarka ginekolog, pracująca w szpitalu na ulicy Inflanckiej na 
oddziale patologii ciąży. - Nie martw się, Maryjka! - powtarzała na każdym 
badaniu. - Wszystko będzie dobrze, tylko musisz uważać na siebie! Pierwsze trzy 
miesiące ustawiczne prawie leżenie w domu. Od czwartego miesiąca - leżenie w 
szpitalu. Dla młodej kobiety, przywykłej do czynnego życia, było to udręką. - 
Wiem, że to przykre - powiedziała Wanda Lisoweicka - ale pamiętaj, Maryjka, że 
nie ma zbyt wysokiej ceny za dziecko, jeśli chce się je mieć! Pamiętała o tym. 
Była posłuszna lekarzom. Uśmiechała się do Marcina podczas wizyt, kiedy mówił to 
samo, co wszyscy. Gładząc jej rękę zapewniał, że sam daje sobie doskonale radę 
ze wszystkim, z obiadami, z gospodarstwem domowym. Sięgała na przemian po lekkie 
czytadła i po dzieła socjologiczne przynoszone z domu. I zapominała o wszystkim 
czując ruchy dziecka. Wiedziała, że czeka ją cesarskie cięcie. - Zaśniesz i 
obudzisz się, kiedy już będzie po wszystkim - zapewniała Joanna, przyjaciółka 
Wandy. A jednak Marię ogarnęło przerażenie, kiedy zaczęły się bóle na tydzień 
przed terminem, jaki przewidzieli lekarze. Było wczesnne popołudnie. Za oknami 
widziała bezchmurne niebo kwietnia, kiedy wieziono ją do sali operacyjnej. Z 
porodówki dobiegał ostry, przenikliwy krzyk... Białe fartuchy, białe maski na 
twarzach. Ostry blask bezcieniowej lampy. To wszystko już kiedyś było! Chłodny 
dotyk słuchawki na brzuchu. Uchwyciła dwa słowa: - Tętno słabnie... Wyciągnęła 
ręce do lekarzy. Wydawało jej się, że krzyczy, choć to był zaledwie schrypnięty 
półgłos: - Dziecko! Ratujcie dziecko! - Spokojnie. Proszę się nie ruszać! - Mówi 
jedna maska męskim głosem. Ktoś ociera jej pot z czoła. Druga maska odzywa się 
stanowczo, prawie szorstko: - Maryjka, bez histerii! Oddychaj głęboko! 
Posłusznie oddycha jak najgłębiej. Miażdżący ból przestaje rozsadzać plecy. 
Narkoza działa: zawrót głowy, uczucie opadania coraz szybciej, coraz głębiej... 
Budzi ją czyjś głos, powtarzający monotonnie, uparcie: - Jak się pani nazywa? 
Słyszy mnie pani? Jak się pani nazywa? - Chłodny dotyk na czole. I znów te same 
słowa: - Jak się pani nazywa? Obrzydliwe mdłości, pokonywane z wysiłkiem. Nie ma 
już bólu, tylko uczucie bezgranicznego wyczerpania. Jest pewna, że należy 
odpowiedzieć: Maria... Maria Velikanović. Strasznie długie nazwisko! Kiedyś 
miała krótsze. Ale teraz trzeba tak mówić - i to od razu, zanim Niemiec znów ją 
uderzy. Wyszeptuje wreszcie z trudem to nazwisko, ale nikt jej nie bije. Tylko 
czyjś głos z powątpiewaniem stwierdza: - Jeszcze się nie obudziła. - Zaraz 
zobaczymy. Znowu tamten głos: - Pani Mario, jak się pani nazywa?... - A zaraz 
potem inny: - Maryjka, słyszysz mnie? Czas jak gdyby dokonał ogromnego skoku 
naprzód. To nie Belgrad. Nie szpital więzienny, tylko klinika warszawska. Maria 
z przymkniętymi jeszcze oczami, lecz całkiem przytomnie wypowiada imię lekarki: 
- Joasiu... - Maryjka, masz córkę! Wszystko dobrze. Trzy kilo dwadzieścia. 
Słyszysz mnie? - Mam córkę? - Te słowa przynoszą najpierw jeszcze nie radość, 
lecz nieopisaną ulgę. - Żyje? - Oczywiście. I już krzyczy! Trzeba powiedzieć coś 
jeszcze ważnego. Jedno słowo, jedno imię: - Marcin?... - Siedzi kamieniem od 
wczoraj w szpitalu! Nie dał się wyrzucić do domu. Uparty jak dziki osioł. - Już 
wie? - Pewnie, że wie. Czekał, żebyś się obudziła. Może teraz go namówię, żeby 
poszedł się trochę przespać. Ale masz zakochanego męża. Pozazdrościć! Jakie imię 
dacie małej? Bo trzeba zapisać... - Renata. A na drugie Olga. Będziesz pamiętać? 
- Oczywiście. Renata Olga Lisowiecka. Obmyśliła sobie te imiona podczas długich 
szpitalnych, bezsennych nocy. - Dlaczego właściwie nazwaliście ją Renata? - 
spytała któregoś dnia Zofia Gostowska, wprawnymi ruchami przewijając niemowlę. 
Wzięła urlop i przyjachała do Warszawy, aby doglądać siostry, która bardzo 
powoli wracała do zdrowia. - Nie podoba ci się? - Dlaczego? Owszem, ładnie. 
Tylko jakoś teraz nie spotykane. Olga - to wiem. Na pamiątkę po tamtej. Ale 
Renata? - Nie chciałam iść za owczym pędem. Wszędzie naokoło Ewy, Moniki, 
Katarzyny. A zresztą lubiłam łacinę. Przetłumacz sobie! - Re_nata? Zofia 
zrozumiała. Uśmiechając się, prawie macierzyńskim gestem pogładziła krótko 
przycięte włosy siostry. - "Odrodzona"? Ech, ty wieczna romantyczko! Żeby tylko 
nie zauroczyć! Twój Marcin to naprawdę świetny facet. Bardzo zmizerniał przez 
ten czas, kiedy cię trzymali w szpitalu. Ale teraz odżył, jakby też był 
odrodzony. I aż przyjemnie patrzeć, że tak się cieszy dzieckiem! Cieszył się nim 
niezmiernie wtedy i później. Kąpał i przewijał córeczkę z większą wprawą niż 
Maria, która długo przychodziła do siebie po porodzie. Karmiła jednak małą sama 
przez pierwsze miesiące i to sprawiało jej wielką radość. Stopniowo również 
odżyła. Wyładniała, jak mówili wszyscy dokoła. Odzyskała spokój i równowagę, 
jakiej brakowało jej przez te wszystkie lata daremnego czekania na dziecko. I to 
dziecko, którego tak pragnęli, z takim trudem wydane na świat, odmieniło im 
życie na lepsze. W pierwszym roku po urodzeniu Renaty zdobyli spółdzielcze 
wygodne mieszkanie również na Żoliborzu. Z pomocą niezawodnej Wandy, chrzestnej 
matki ich córeczki, znaleźli wielki skarb - dobrą gosposię. Między wózkiem a 
łóżeczkiem małej Maria kończyła pracę magisterską, którą miała wkrótce potem 
obronić. Marcin dawno zrobił doktorat i szedł ku habilitacji. Kiedy Renata miała 
półtora roku, jej matce zaproponowano pracę tłumaczki przy grupie Szwedów, 
budujących specjalistyczny szpital dla dzieci w Otwocku. Kierownictwo budowy 
zapewniło dojazdy. Otwock był niedaleko. Praca ograniczała się do kilku godzin 
dziennie i była stosunkowo dobrze płatna. Maria początkowo wątpiła, czy da sobie 
radę z mocno już zapomnianym językiem - okazało się jednak, że nie wywietrzał 
jej z pamięci. Jeden ze Szwedów znał Olafa Erdstr"oma. Wznowiona została 
korespondencja z przyjaciółmi, którym Maria tak wiele zawdzięczała w pierwszym 
roku po wojnie - korespondencja przerwana w okresie, kiedy rodzimi nadgorliwcy 
każdy kontakt z zagranicą uważali za podejrzany. Okazało się, że ciotka Liv żyje 
jeszcze, choć jest już bardzo sędziwa i doskonale pamięta małą Marię z Polski. 
Renata chowała się zdrowo. Najmłodsza w rodzinie, była ulubienicą wszystkich 
krewnych. - Udała się wam córka! - mówili przyjaciele. Córka... Jedyna i 
ukochana. Teraz pyta: - Dlaczego jestem tylko jedna? No cóż - była i pozostała 
jedynaczką. Z tym musieli się pogodzić. Ryzyko byłoby zbyt wielkie - twierdzili 
lekarze specjaliści. Ich zdanie podzieliła również niezawodna przyjaciółka - 
Wanda. Maria bardzo pragnęła jeszcze jednego dziecka. Chciała zaryzykować. 
Marcin był roząsdniejszy. - Nie wymagajmy zbyt wiele od losu, Maryjka - 
powiedział. - Nie jesteśmy już tylko parą zakochanych w sobie ludzi. Jesteśmy 
rodziną. I tak dobrze, że po tym wszystkim, co przeszłaś, doczekaliśmy się 
dziecka. Pamiętny październik roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego szóstego 
nie odbił się początkowo w ich domu żywym echem. Oczekiwanie na dziecko było dla 
nich obojga ważniejsze niż wszystkie wydarzenia przetaczające się przez kraj. 
Dopiero później, już po urodzeniu Renaty, zaczęli je głębiej dostrzegać. Jeszcze 
zanim nastąpił wielki przełom, ludzie niesłusznie skazani wychodzili z więzień i 
byli rehabilitowani. Oddawano sprawiedliwość żołnierzom i oficerom Ak, uznając 
ich wojenne stopnie i odznaczenia. Stosunki z Jugosławią szybko się 
normalizowały. Niebawem do tego kraju zaczęli wyjeżdżać pierwsi turyści. Kiedyś 
Marcin zagadnął żonę: - Nie miałabyś ochoty? - Nie - odparła krótko. - I nie 
chcesz tam napisać? Dowiedzieć się? - Nie, Marcin. To już dla mnie zamknięty 
rozdział życia. - Jeżeli zamknięty, to dlaczego obawiasz się zetknięcia z samym 
krajem, niekoniecznie z ludźmi? Gdzie tkwi przyczyna tych... tych oporów? 
Zastanowiła się przez chwilę. - Oczywiście w tym, co zaszło nie tam, tylko u 
nas, wtedy, w czterdziestym ósmym roku. Pomyśl sam: walka z Niemcami podczas 
okupacji była dla ciebie, tak jak dla innych Polaków, sprawą najważniejszą. - 
Oczywiście. - Tak samo było tam. A jednak ilu ludzi tu, w kraju, po wojnie 
zacięło się, zamknęło w sobie, kiedy nasi rodzimi głupcy przeinaczali albo po 
prostu znieważali sens walki. - Teraz jednak wiele się zmieniło. Trzeba 
przynać... - Owszem. Ale sam mówiłeś, że są ludzie, którzy mają wszystkiego dość 
i żadne tak zwane wyrównywanie krzywd nie jest przez nich akceptowane. Pracują, 
ale nie chcą działań w Zbowidzie ani w jakikolwiek sposób nawiązywać do 
przeszłości. Mają dosyć - bo ta przeszłość zanadto została zbrukana. Pozostała 
zbyt wielka gorycz... Widocznie jednak pamiętano ją w Jugosławi, jeśli dwa lub 
trzy razy otrzymała zaproszenie z ambasady. Każde z nich było zresztą mocno 
spóźnione. Kierowano je bowiem pod stary adres przy ulicy Grottgera, skąd białe 
koperty ze sztywnymi kartonikami wędrowały na Śniadeckich, potem zaś na 
Żoliborz. Nie skorzystała z nich, zajęta wówczas przede wszystkim dzieckiem. 
Otrzymała zaproszenie na dwudziestolecie Zetwuemu, z którym połączona była 
rocznica powstania "Głosu Młodych", pisma wywodzącego się jeszcze z czasów 
konspiracji. Ktoś, kto wysłał zaproszenie, musiał znać jej obecne nazwisko, 
zadresowane bowiem było na Marię Dravcić_lisowiecką, zamieszkałą przy ulicy 
Śniadeckich 10. Przeczytała kilkakrotnie jego tekst, zastanawiając się: iść, nie 
iść? Nagle ożył miniony czas: narady, wyjazdy w teren, redagowanie tygodnika, 
wiersze i reportaże umieszczane na jego łamach. Gorący czas referendum, brygady 
żniwne. "Służba Polsce", kursy przygotowawcze na wyższe uczelnie... Gdyby można 
było spotkać takich ludzi, jak Paulina, jak Wiktor Dalewicz, jak Stanisław 
Doroba czy Tadeusz Siewko! Lecz Pauliny już nie ma. A inni? Nie wiadomo, gdzie 
są, kto z nich żyje? Jeśli na spotkaniu pojawią się tacy jak Paluch i Kotowski, 
jak Łakota... jak Zygmunt? Zrezygnowała. W liście do komitetu organizacyjnego 
uroczystości rocznicowych wymówiła się zdrowiem i pracą. To wszystko zresztą 
działo się tak dawno! Jak gdyby w innej rzeczywistości, która przeminęła na 
zawsze. Renata już dawno śpi. Słychać jej miarowy oddech. Maria wciąż jeszcze ma 
oczy szeroko otwarte. Wspomnienia wezbrane burzliwą falą opadają z wolna. Ile 
przeżyłam na nowo w ciągu kilku dni, od owego drugiego ranka spędzonego na 
plaży, kiedy zaczęła powracać przeszłość. Długo się broniłam, bo tej przeszłości 
po prostu się bałam. Prawdą jest stare powiedzenie: Czas kaleczy, czas leczy. 
Tu, w Jugosławii, w kraju, który, miał stać się dla mnie drugą ojczyzną, lecz 
nigdy nią się nie stał, dokonałam powtórnie rozrachunku z przeszłością. 
Wszystko, co przeżyłam, w tej przeszłości ma swoje miejsce, jak mają swoje 
miejsce w domu, który zbudowaliśmy oboje, dawne pamiątki zachowane w najgłębszej 
szufladzie biurka. Już nie trzeba walczyć z przeszłością. Jestem silniejsza niż 
ona. Pierwsza miłość młodziutkiej dziewczyny zamieniła się we wspomnienie. Można 
o nim będzie opowiedzieć córce, która ma tylko o rok mniej niż ja wtedy. Tamte 
bolesne sprawy są już zamkniętym rozdziałem historii i mojego życiorysu. 
Polakom, którzy walczyli w tym kraju, przywrócono dobre imię i dawne bojowe 
ordery. Marcin miał rację. Nie trzeba było obawiać się tej podróży. Może 
powinnam jechać do Belgradu, odnaleźć Dravciciów, odwiedzić mogiłę Vesny? Dawno 
minęła północ. Jutro... już właściwie dziś jedziemy z Renatą na Hvar. Na wyspę, 
której zarysy niebawem zaczną majaczyć na morzu w blasku świtu. Tam, gdzie 
między dwojgiem ludzi stało się to, co stać się musiało - po to, by właśnie tak, 
a nie inaczej potoczyło się moje życie... Dzień ósmy O godzinie szóstej rano 
dzwoni mały budzik, przezornie zabrany z domu. I prawie równocześnie słychać 
niegłośne pukanie do drzwi. Maria ocknęła się już przed kwadransem. Mimo bardzo 
krótkiego snu czuje się wypoczęta. Budzi córkę przeciągającą się na tapczanie. - 
Wstawaj, bo ci Hvar ucieknie! Prysznic. Sprawdzenie drobiazgów, już wczoraj 
wrzuconych do torby. Zapasowe filmy. Krem do opalania. Przewodnik po Jugosławii. 
Foldery dotyczące Hvaru. Dla uczestników dziesiejszej wycieczki podano wcześniej 
śniadanie na tarasie. - Jedziemy na wyspę! - podśpiewuje Renata smarując bułkę 
dżemem. - Na wyspę tajemniczą! Na wyspę zaczarowaną! - Dalczego tajemniczą?! - 
Bo to jest wyspa! A każda wyspa musi być niezwykła. Choćby właśnie dlatego, że 
ze wszystkich stron widać morze! Że też u nas na Bałtyku nie ma wysp! - No, 
jakieś tam są. Uznam, Wolin - możesz sprawdzić na mapie. - Eee, tam! Takie wyspy 
na tym wspaniałym morzu, to całkiem co innego. Mogli tu być piraci, korsarze, 
ukryte skarby, porwane narzeczone... - Kończ jedzenie, bo już czas. Niezbyt 
liczna (na szczęście - stwierdza w duchu Maria) grupka turystów zmierza ku 
przystani, gdzie kołysze się niewielki biały stateczek. Niebawem brzeg zaczyna 
się oddalać. Pasmo błękitnej wody pomiędzy lądem a burtą staje się coraz 
szersze. Renata obiegła dwa pokłady, dolny i górny, zanim usadowiła się na 
leżaku obok matki. - Jak długo płynie ta łajba? - Nie wiem dokładnie - odpowiada 
Maria (choć raczej wie). - Sprawdź w przewodniku. - Szelest kartek. - O rany! Aż 
trzy i pół godziny!? A wydaje się, że to bliziutko! - Nie, jednak spory kawał 
drogi. Wyspa jest duża, więc ją widać z daleka. A ten stateczek dość wolno 
płynie (chyba niewiele prędzej niż przed wojną - odpowiada w myślach). Pewnie 
dlatego wcześnie nas wyprawiają na tę wycieczkę, że droga trwa długo. - Tyś tam 
była... wtedy? Przed wojną? Kruciutki odruch wahania. - Byłam - potwierdza 
Maria. - Ale właściwie nic nie pamiętam. Renata wyciąga się jak długa na leżaku. 
- Ach, jak przyjemnie! - wzdycha sięgając od niechcenia po przewodnik. - Nakryj 
głowę, jeśli chcesz siedzieć na słońcu. Weź ciemne okulary. - Macierzy moja, nie 
nudź! - mruczy Renata, ale raczej dla zasady niż chęci sprzeciwu. Maria przesuwa 
swój leżak bardziej w cień. Tym razem znów powiedziałam nieprawdę. Hvar pamiętam 
i nie zapomnę go nigdy. Gdybym mogła ci się zwierzyć - może potrafiłabym 
wytłumaczyć, dlaczego na zawsze zapamiętałam tę wyspę. Trudno zapomnieć miejsce, 
w którym z dziewczyny stałam się kobietą. Trudno wykreślić z myśli i z serca 
pierwszą miłość i pierwsze jej spełnienie. Nawet jeśli tę miłość przerwała 
śmierć i ból wielkiej straty, z którą niełatwo było się pogodzić, jej 
wspomnienie trwa. Jest jak odbicie gwiazdy, która już nie istnieje, lecz wciąż 
promieniuje dawnym blaskiem. Oddalił się brzeg Tuczepi. Przymknąć oczy - i jest 
się znowu tamtą dwudziestoletnią dziewczyną, płynącą na spotkanie z Hvarem. 
Uśmiechałam się pobłażliwie, słysząc zachwyty Reny nad wyspą, która powinna być 
tajemnicza i niezwykła? Przecież kiedy byłam w jej wieku, cała druga wakacyjna 
podróż do Jugosławii wydawała mi się jednym wielkim czarodziejstwem. I 
wiedziałam, że Sławek mnie kocha. Już myślała, że podróż spełznie na niczym. 
Ojciec był za tym, żeby jechała. Matka postawiła jednak stanowcze veto. 
Argumentom jej trudno było zresztą odmówić słuszności. Od wielu miesięcy świat 
nurtował wzrastający niepokój. O wojnie mówiono coraz częściej podczas ubiegłej 
jesieni i obecnej wiosny. Te nastroje i pogłoski raz ucichały, to znowu 
przybierały na sile. Ludzie jeszcze nie chcieli wierzyć w nadchodzącą groźbę. 
Ale ta groźba istaniała i trudno ją było odżegnać. Antek, brat Maryjki, powołany 
został na ćwiczenia wojskowe. Wszędzie mówiono o wojnie, zwłaszcza po majowym 
przemówieniu Becka, ministra spraw zagranicznych. Maryjka, zajęta egzaminami - 
wiedziała, że bez zaliczenia pierwszego roku ani mowy nie będzie o wyjeździe! - 
raczej rzadko przerzucała gazety. Trudno jednak było nie widzieć w nich 
świadomości mówiących o niebezpieczeństwie. Zachowała jeszcze sprzed matury 
zwyczaj wpisywania ulubionych wierszy do specjalnego brulionu, który prztrwał na 
strychu krakowskiego domu. Tej wiosny wycięła i wkleiła do brulionu dwa utwory 
poetyckie, które miała niebawem zapamiętać aż do dziś: Broniewskiego "Bagnet na 
broń" i wiersz Iłłakowiczówny o pocałunkach, które pachną prochem... - Nigdzie 
nie pojedziesz, Maryjka - powtarzała z irytacją matka. - Bądź raz wreszcie 
rozsądna! Wojna wisi na włosku, a ty chcesz kręcić się po świecie? W takich 
niepewnych czasach trzeba trzymać się blisko domu! - Obiecaliście przecież... - 
najmłodsza córka z trudem połykała łzy. - Obiecaliśmy, ale parę miesięcy temu, 
kiedy wszystko wyglądało mniej groźnie niż teraz. Jeśli coś się zacznie... - A 
jak się niezacznie? Tam na mnie Vesna tak czeka i... W samą porę zjawił się 
ojciec, jak zawsze spokojny i zrównoważony. Wysłuchał ich obu po kolei i 
rozstrzygnął sprawę. - Niechże dziewczyna jedzie, Haneczko. Do Jugosławii nie 
jest tak daleko, żeby nie mogła wrócić w razie czego. Teraz się znowu zrobiło 
trochę spokojniej. W końcu to tylko cztery tygodnie. Maryjka z piskiem radości 
rzuciła się ojcu na szyję. - No, dosyć już, dosyć, ty panno z mokrą głową! Jedź 
i to jak najprędzej, żebyś szybko wróciła. Widzisz przecież, jak mama się 
niepokoi! Powinnaś ją zrozumieć. Wybiegła z pokoju jak na skrzydłach, prawie 
tańcząc z uciechy. Zdążyła jednak usłyszeć słowa ojca skierowane do matki: - 
Niech jedzie, Haniu, póki jeszcze można. W razie czego będzie miała co 
wspominać... Nie przejęła się tym zbytnio. Tatuś przesadza, mama jeszcze 
bardziej - pomyślała zdejmując walizki z pawlacza. Ochoczo zabrała się do 
pakowania rzeczy. Nie wierzyła w tej chwili ani w wojnę, ani w jakiekolwiek zło, 
które mogłoby spotkać ją lub kogokolwiek z jej bliskich. Wspaniałe było to lato. 
Wspaniała była włóczęga na rowerach, z plecakami, w czwórkę: Vesna i jej chłopak 
Petar (nazywałam go Czarny Piotruś, smagły, ogorzały od opalenizny, 
czarnowłosy), ona i Sławek. Przymyka teraz oczy i widzi Split na nowo - taki, 
jakim ujrzała go przed trzydziestu kilku laty. Czy zdjęcia w folderach, które 
oglądała przed chwilą, pobudziły dawne wspomnienia? Na pewno tak. Lecz ponadto 
niestrudzona pamięć przywołuje fragmenty obrazów ułamkowych, niepełnych, a 
zarazem zdumiewająco barwnych i żywych. Najstarsza część miasta, Stari Grad, 
zamknięta w obrębie pałacu Dioklecjana, niby drogocenny kamień ujęty w oprawę 
pierścienia. Domy jak gdyby wrośnięte w mury prastarego gmachu, mury z kamieni, 
które dawni mistrzowie spajali, używając mieszaniny białka i mleka. Tak 
objaśniał Vzarny Piotruś, późniejszy mąż Vesny. Jako student akademii sztuk 
pięknych znał się na rzeczy. Kręte wąskie uliczki. Stare kamienice. W szparach i 
szczelinach murów wyrastają kępy traw. Z któregoś okna zwisa jak wielki bukiet 
krzak fuksji, suto osypany różowym kwiatem. Split: masywne baszty, stare, 
maleńkie kościółki. Łuki arkad pośród murów. Majestatyczne bramy: Złota, 
Srebrna, Spiżowa, Żelazna. U stóp dzwonnicy sfinks egipski. Smukła wieża o 
kształcie, który Maria przypomni sobie po latach, gdy oboje z Marcinem po raz 
pierwszy zobaczą Włochy. Zgrzyt klucza otwierającego wrota katedry. Co w niej 
było? Sarkofag. Stalle poczerniałe od starości, mozaiki, freski. Zapamiętała 
plac, wyłożony flizami z białego kamienia - i unoszące się nad nim gołębie. 
Średniowieczne mury warowne z wycięciami w szczytowej części, oglądane z daleka, 
przypominały koronkę. Z bliska widać było, że to miejsce obronne. Stąd, jak 
objaśniał Petar, miotano ogień przed wiekami, gdy wróg zagrażał miastu - 
ówczesnej twierdzy. I słońce! Wszechobecne słońce. Potoki blasku zdają się 
przepełniać miasto, wyzłacają mury, nadają lekkości starym, łukowatym arkadom. I 
kwiaty. Kwiaty na placu, który olśniewa bielą, a zarazem zdaje się kipieć 
kolorami. Ułamkowe obrazy, strzępy wspomnień, teraz już nie bolą. Renata ziewa 
szeroko raz, potem drugi. Przeciąga się na leżaku jak kotka. - Mamo, tak gorąco, 
że nie chce mi się czytać. Powiedz coś o tym Hvarze. Chyba go całkiem nie 
zapomniałaś? - To nie takie proste, moja droga. Tyle lat! Pewnie sobie to i owo 
przypomnę, kiedy tam już będziemy na miejscu. (Znowu zastosowałam wybieg, 
córeczko! Pamiętam doskonale, jak w czwrókę płynęliśmy na Hvar. Też wczesnym 
rankiem, tak jak dziś, tyle że nie z Tuczepi - to kąpielisko jeszcze wtedy nie 
istaniało - tylko właśnie ze Splitu. Oczy mnie bolały od bogactwa obrazów w tym 
mieście. Widok morza był odpoczynkiem. Sławek droczył się ze mną pytając, czy 
dobrze zniosę morską podróż. Czułam się świetnie. Woda była jak lustro, 
stateczek sunął żwawo bez żadnego chybotania. Czekał nas odpoczynek na Hvarze. - 
Tam jest domek, który zbudował mój ojciec - powiedział Stojan Dravcić. - To 
zwykła, skromna chata. Ale jak się nie ma wielkich wymagań, a wy przecież 
jesteście młodzi, można tam znakomicie odpocząć). - Mamo, co to jest Madera? - 
Renata wróciła do studiowania folderu. - Jakieś wino? - Wino swoją drogą. Ale 
Madera to wyspa, tylko nie jugosłowiańska, która słynie z największej ilości dni 
słonecznych w roku. Podobno w sezonie tamtejsze władze wypłacają turystom coś w 
rodzaju odszkodowania, jeśli zdarzy się dzień deszczowy. Gdzieś słyszałam albo 
czytałam, że tak samo jest na Hvarze. - Świetny pomysł! - Renata odkłada folder. 
- Można by go u nas zastosować. Tylko że jakby kto chciał płacić za każdy dzień 
deszczowy w Sopocie albo Międzyzdrojach, toby prędko splajtował... Havr jest już 
blisko. Rośnie prawie w oczach, zajmuje coraz więcej przestrzeni. Teraz dopiero 
widać, jak długa i rozległa jest ta wyspa. Zatoka wchodzi głęboko w ląd. Nad nią 
piętrzy się spadziste wzgórze porośnięte zielenią. Winnice - przypomina sobie 
Maria. - Jest tu jakieś bardzo dobre miejscowe, hvarskie wino, chyba czerwone? - 
Tu więcej wszystkiego rośnie niż w Tuczepi - stwierdziła Renata. - Popatrz, 
mamo, jakie piękne palmy! Czy to jest jedno miasto czy więcej? - Kilka. No i 
wioski. - A jak to tutaj się nazywa? - Hvar. Tak jak wyspa. (Przed laty zadała 
to samo pytanie. I Sławek wtedy tak jej odpowiedział, jak ona przed chwilą 
odpowiedziała Renacie). Widać stare mury obejmujące miasto i dawną twierdzę, 
która nad nimi góruje. Biały kamień i żywa, intensywna zieleń - dwa kolory 
Havru. Przystań, do której zmierza stateczek, wygląda jak taras nad morzem - ten 
płaski taras oślepia bielą kamieni, rozpażonych w słonecznym blasku. Palmy 
rozpościerają szerokie korony. Różowo i biało kwitną oleandry. Nieco dalej widać 
rząd smukłych, ciemnozielonych cyprysów. Maria z mimowolnym wzruszeniem 
rozpoznaje mimozę o drobnych, podłużnych listkach. Mimoza przypomina jej - nawet 
kiedy nie kwitnie - wojenne przedwiośnie tysiąc dziewięćset czterdziestego 
pierwszego roku, spędzone już w Zagrzebiu. - Ależ tu coś wspaniale pachnie! 
Piękniej niż perfumy! - Lawenda. Hvar nieraz nazywają lawendową wyspą. (Ten sam 
aromat zauroczył mnie przed laty. Od tego czasu słowo lawenda zawsze kojarzy mi 
się z Havrem. A przecież rosną także tutaj inne śródziemnomorskie zioła o nie 
mniej urzekającej woni. Wśród nich rozmaryn. Ten właśnie ze starej piosenki, 
której w kraju teraz już nikt nie śpiewa. I z pierwszego ślubnego bukietu). 
Przewodniczka oczekująca na przystani sprawnie zagarnia pod opiekuńcze skrzydła 
garstkę turystów z domu wypoczynkowego "Jadran" w Tuczepi. Jest wśród nich kilku 
cudzoziemców. Uzgadnia więc, że będzie udzielać objaśnień w języku 
serbochorwackim z tłumaczeniem na angielski. W objaśnieniach tych jest mowa o 
historii wyspy, o jej najdawniejszych mieszkańcach - Pelazgach oraz Ilirach, o 
kolonizacji greckiej, walkach z Rzymianami, wreszcie o Słowianach, którzy 
zaczęli osiedlać się na Havrze od VII wieku. Renata słucha nawet dość uważnie. 
maria usiłuje czynić to samo, lecz nieposłusznie myśli błądzą gdzie indziej. 
Wszystko, co widziała przed laty, odżywa z całą wyrazistością. Rynek, barwny jak 
dawniej, przyciąga wzrok wszelkimi kolorami kwiatów i owoców. Nazywa się inaczej 
- Titov trg. Renesansowa katedra pod wezwaniem jakiegoś świętego? Aha, Stjepana. 
Stary Arsenał - nadal działa w nim teatr. Ojciec Sławka móił z dumą, że jest to 
najstarszy teatr na Bałkanach. Znowu nawidza ją osobliwe uczucie wewnętrznego 
rozdowjenia. Jest dojrzałą kobietą, która wiele w życiu widziała. A zarazem 
dawna dwudziestolenia Maryjka rozgląda się, wodzi zachwyconym spojrzeniem po 
uroczych starych budynkach z koronkowymi fasadami, z misternie rzeźbionymi 
oknami. W starym franciszkańskim klasztorze były i są nadal, jak wynika z 
objaśnień przewodniczki, obrazy pędzla dawnych mistrzów włoskich oraz nie mniej 
cenne bizantyjskie ikony. Wśród ciszy i słońca przesiewającego blask pomiędzy 
liśćmi sunie powolnym krokiem niemłody mnich o ascetycznej, niedzisiejszej 
twarzy. Zieleń ogrodu z czterech stron otoczonego krużgankami. Widok jego 
przywodzi na myśl hiszpańskie słowo: patio lub staropolskie: wirydarz. Amfory 
gliniane, jedna smukła, druga pękata, oblepione szczelnie muszelkami. Wrażenia 
przemieszane ze wspomnieniami nakładają się wzajem na siebie. Hvar pozostał bez 
żadnych zmian, choć przecież Jugosławią mocno i gwałtownie wstrząsnęła wojna. 
Przewodniczka mówi, że podczas wojny wyspa okupowana była najpierw przez 
faszystów włoskich, potem przez Niemców. Wrzesień tysiąc dziewięćset 
czterdziestego czwartego roku przyniósł wyzwolenie. Mieszkańcy wyspy 
uczestniczyli w partyzanckich operacjach morskich. Nic o tym nie wiem dokładnie 
- myśli Maria. - Szkoda, że nie pytałam o szczegóły tych operacji, przyjachawszy 
do Jugosławii po wojnie. - Przez Havr - ciągnie dalej przewodniczka - 
ewaakuowano część ludności z Dalmacji, zagrożonej represjami niemieckimi. - 
Dokąd? - pyta jakiś niemłody, szpakowaty Anglik. - Do północnej Afryki. Posiłek 
będzie później w hotelu "Amfora". Teraz wycieczkowicze mają czas wolny. Maria 
oddycha z mimowolną ulgą. Idą bez pośpiechu jedną z uliczek, wąskich, raz 
biegnących ku górze, to znów spadających nieoczekiwanie w dół paroma schodkami. 
Malownicze zaułki, przesmyki między starymi kamieniczkami. Doniczki na schodach. 
Pełzające po murach korzenie pnączy. Zapach smażonej oliwy, pogwarki kobiet, 
hałas bawiących się dzieci. Mały placyk, zielona pergola. Z białego muru zwisają 
kiście różowych i fioletowych glicynii. Stoliki osłonięte kolorowymi parasolami. 
- Co tu dają? - ożywia się Renata. - Popatrz, to jakieś suszone ziele! Tak jak 
dawniej sprzedawane są małe wiązki suszonej, aromatycznej lawendy. I malutkie 
buteleczki z olejkiem lawendowym ora rozmarynowym. Maria kupuje olejki oraz 
pęczek suchego ziela. Kropla płynu roztarta na palu. Sucha łodyżka, skruszona na 
pył, Ileż zapach! Przenikliwy, narastający metalicznym dźwiękiem śpiew cykad. 
Wystarczyłoby iść tą spadzistą uliczką prosto, do skrzyżowania, a potem w górę, 
aby trafić do zwyczajnej chaty, ukrytej w gąszczu zieleni z nieprawdopodobnie 
pięknym widokiem na morze. Ciotka Rada, krewna Dravciciów, mieszkająca w tej 
chatce, wydała się polskiej przybyszce trochę jak wiedźma z bajki pomarszczona, 
wiekowa, przygarbiona, twarz miała przeoraną zmarszczakmi, podobną do kory 
wielkiego drzewa. Pili wspaniałą źródlaną wodę i znakomite zsiadłe mleko. Potem 
umyli się i zasnęli kamiennym snem. W izbie przeznaczonej dla dziewcząt 
przygotowane były trzy posłania. - Kto tu jeszcze mieszka? - spytała Maria Vesnę 
po przebudzeniu. - Desanka, nasza bratowa. Czasem jeździ do Splitu, bo ma tam 
rodzinę. Desanka, od ubiegłej zimy żona najstarszego z braci Dravciciów, była 
milcząca, poważna - tak jak Ivo. Mimo pięknej pogody po kilka godzin dziennie 
siedziała nad skryptami i podręcznikami. - Kuje bo ma zdawać jesienią ostatnie 
egzaminy - objaśniała Vesna. Desanka studiowała prawo tak jak jej mąż. Oni 
czworo kąpali się, opalali, robili wycieczki po wyspie. Wieczorami pili wino i 
tańczyli w miejscowych knajpach. Nieraz siadywali na małym podwóreczku z 
widokiem na morze. Patrzyli na powolne dogasanie blasków zachodu, na zmierzch 
powlekający granatem. Na niebo wysypywały się gwiazdy upalnego sierpnia. Czasem 
któraś z nich przecinała mrok nikłą świetlistą smugą. - Prędko pomyślcie, czego 
najbardziej chcecie! - przypominała Vesna. Maryjka siedziała z ręką w dłoni 
Sławka, wiedząc, że w takich momentach oboje myślą o tym samym. Sławet, starszy 
o cztery lata, impulsywny i śmiały, najpierw w liście napisał jej to, co 
powiedział teraz, gdy się spotkali. Siedzieli długo, patrząc na morze. Dopóki 
było widno, Petar coś dłubał zwykłym kozikiem w klocku drewnianym. Dostała potem 
od niego na pamiątkę dziwaczny posążek - była to baśniowa postać gnoma lub 
karła, o ledwie naznaczonych, lecz wyrazistych rysach. Po latach przeglądając 
jakieś ilustrowane pismo francuskie, znalazła w nim fotoreportaż z pracowni 
Petera Drago, jednego z najbardziej znanych współczesnych rzeźbiarzy 
jugosłowiańskich. Na jednym ze zdjęć rozpoznała Czarnego Piotrusia. Spojrzenie 
na twarz z fotografii natychmiast ożywiło przeszłość. I Maria zobaczyła wtedy 
znowu chatę na Hvarze, szafirowy półokrąg zatoki, sznur wysp zwanych 
Piekielnymi. Vesna, studentka filologii, rozkochana, tak jak jej ojciec, w 
polskiej literaturze, prosiła któregoś wieczora: - Maryjka, powiedz jakiś nowy 
polski wiersz! W samą porę przypomniała sobie krótki utwór Leśmiana. zapamiętała 
go prawie bezwiednie, mimo że wiosną musiała intensywnie kuć, przygotowując się 
do egzaminów. Wymawiała każdą strofę wolno, aby Vesna i Sławek mogli zrozumieć. 
Młodsza twa siostra, zrywają wrzos,@ śledziła szept nasz daleki,@ i mówiąc z 
nami - zniża głos,@ a milcząc - spuszcza powieki.@ I po ogrodzie mknie wzdłuż i 
wszerz@ zaprzepaszczona w swym śpiewie,@ i tak nam słodko, że ona też@ wie o 
tym, o czym nikt nie wie...@ Przez chwilę trwało milczenie, przerywane tylko 
graniem świerszcza. - To bardzo piękne - powiedziała w zamyśleniu Vesna, patrząc 
na morze. Kiedy zaś obaj młodzi ludzie zaczęli między sobą rozmawiać na jakiś 
inny temat, szepnęła do ucha przyjaciółce: - Tak się cieszę, Marijka! Sławek mi 
powiedział... Nareszcie będę miała siostrę, nie samych tylko braci! - Tylko nie 
wiem, co rodzice powiedzą... - westchnęła Maryjka. - Nasi rodzice ucieszą się. A 
twoi? No pewnie, że bez ciebie będzie im trochę smutno. Alee przecież jest w 
Krakowie twój brat, a w Poznaniu siostra. Nie będą sami. A zresztą czy to tak 
daleko z Zagrzebia do Krakowa?! Maryjka mimo wszystko nie była pewna, co 
powiedzą rodzice, gdy im powtórzy wyznanie usłyszane na Hvarze od Sławka. Na 
pewno zaczną się perswazje, że cudzoziemiec... No i na pewno padnie argument o 
konieczności ukończenia studiów przed ślubem. A do tego jeszcze daleko! Na 
Hvarze było jednak tak pięknie i czuła się tak szczęśliwa, że te wszystkie 
sprawy odkładała na potem. Dlaczego Vesna i Petar wracali wcześniej do 
Zagrzebia? Chyba on miał przygotowania do jakiejś wystawy. Idą na przystań, 
odprowadzani przez pozostałą trójkę: Sławka, "Marijkę" i Desankę. Stateczek 
odpływa. I nikt z nich nie wie, że nasttępne spotkanie będzie już w cieniu 
wojny. Na razie jeszcze jest sierpień. Późne lato. Pora spadających gwiazd, 
uciszonego morza, przekwitania letnich kwiatów. Pora owoców, które dojrzewają. 
Nie ma deszczów. Dwa razy tylko przeleciała nocna burza, po której świat wydaje 
się jeszcze piękniejszy. Nocą dzwoni wciąż ten sam świerszcz, który upodobał 
sobie sionkę w chacie. Oboje spędzają całe dnie razem. I choć żadne z nich tego 
nie mówi na głos, coraz trudniej rozstawać mi się przed nocą. Desanka musiała na 
parę dni pojechać do Splitu, do chorej matki, która wymagała opieki. Ciotka Rada 
przesuwała się po domu jak postać z innego świata - i nie ingerowała w sprawy 
młodych. Upalny sierpień na Hvarze miał swój urok - nie do odparcia, nie do 
pokonania. Siedzieli długo przed domem. Rozmawiali. Lecz coraz częściej ledwie 
zaczęte zdanie zawisało w próżni. Aż wreszcie po długim milczeniu usłyszała 
jedno jedyne słowo: - Marijka... Gdy wstała, poszedł za nią. Pamiętała 
dotknięcia jego rąk - najpierw nieśmiałe, ostrożne, potem coraz bardziej 
niecierpliwe. Pocałunki. Miłosne zaklęcia. Coraz szybszy rytm krwi. Pamiętała 
własne przerażenie i radość. Pamiętała to wszystko, co dopełniło się pomiędzy 
nimi dwojgiem tej nocy. - Nie mogę bez ciebie żyć, Marijka - mówił Sławek, kiedy 
przeprawili się na Wyspy Piekielne i na Palmiżanie, najpiękniejszej z nich, 
słuchali narastającego stopniowo śpiewu cykad. Palmiżana pachaniała dzikim 
rozmarynem, którego rosły tu całe gąszcze. - Nie mogę żyć bez ciebie! Jesienią 
pojadę do Krakowa, poproszę twoich rodziców, żeby się zgodzili... Oczywiście w 
imieniu moich . - A twoi będą chcieli? - Oczywiście. Vesna po ślubie zamieszka w 
Belgradzie. Ivo i Desanka na razie są w Lublanie, a potem chyba też przeniosą 
się do Belgradu. Mama już teraz na to wszystko narzeka. Będzie miała mnie i nas 
oboje. A studia możesz przecież skończyć u nas, na medycynie w Zagrzebiu. 
Oczekiwali na przystani powrotu Desanki. Ledwie zeszła na ląd, zwróciła się do 
Maryjki: - Mam dla ciebie depeszę z Polski. Przeadresowana z Zagrzebia. Maria 
zbladła pod letnią opalenizną. Depesza z Polski - oczywiście z Krakowa?! 
Trzymała zaklejone pasemko papieru, nie mając odwagi, aby je rozerwać. Coś 
niedobrego? Z mamą? Z ojcem? - Otwórz, kochanie - rozsądnie przekonywał Sławek. 
- Może to nic złego? "Wracaj natychmiast jesteśmy bardzo niespokojni całujemy 
pozdrawiamy twoich przyjaciół ojciec." Nie było to nic złego, lecz niepokój 
ogarnął ją ze spotęgowaną siłą. Zwłaszcza gdy usłyszała od Desanki wiadomości z 
gazet i radia. Wojna znów się przybliżyła. Na polsko_niemieckiej granicy 
ustawiczne prowokacje. W Gdańsku znowu napięcie. Niemcy stawiają żądania... 
Oboje sposobili się do odjazdu. Najbliższy statek do Splitu odchodził wieczorem. 
Nocą mogła złapać pociąg do Zagrzebia. Stąd czekała ją długa, męcząca droga na 
Kraków przez Węgry i Słowację, na której już Niemcy rządzili się jak u siebie. 
Pakowała plecaki i małą walizeczkę. Tymczasem Sławek gdzieś znikł. Zjawił się po 
godzinie, niosąc małe pudełeczko. - Marijka, to dla ciebie. Zobacz! Rozpakowała 
zawiniątko. Korale! Białe, o lekkim różowym odcieniu. Korale, które tak jej się 
spodobały w jednym ze sklepów pod arkadami. - Sławek! - próbowała mu robić 
wyrzuty. - Po co ty tak... Zamknął jej usta pocałunkiem. - Cicho bądź! To mój 
prezent zaręczynowy dla ciebie. Myślałem, że te zaręczyny urządzimy inaczej... 
Ale na razie masz chociaż to, żebyś nie była taka smutna. Żebyś mnie pamiętała! 
- I tak przecież będę cię pamiętała. A że jestem smutna... Widzisz, moja mama 
lubi czasem panikować. Ale ojciec nie. Jeśli depeszuje, to chyba naprawdę... 
Zdjęła z palca dziewczęcy pierścionek z akwamaryną, otrzymany w prezencie od 
matki po maturze. - Jeżeli to nasze zaręczyny, weź ode mnie ten pierścionek. 
Bardzo cię proszę! Wzbraniał się przez dłuższą chwilę, zanim uległ. - To będzie 
twój talizman - uśmiechnęła się z wysiłkiem. - Żeby ci się wszystko dobrze 
układało. Żebyś też... żebyś mnie nie zapomniał! - Marijka! Nie mów tak 
Pamiętaj! Będę o tobie wciąż myślał. Będę czekał na wiadomości. Zadepeszuj, jak 
zajechałaś, co u ciebie w domu. I pamiętaj, że jestem przy tobie! Zawsze... 
Długa, uciążliwa droga. Zmieniają się twarze pasażerów. Ale wciąż słychać 
rozmowy prowadzone o wojnie w różnych językach. Teraz już coraz silniej 
narastało trwożne pragnienie: do domu! Hvar wydawał się oddalony, 
nierzeczywisty, jakby leżał na innej planecie. W krótkich, męczących, 
przerywanych snach wracała świadomość, że nastąpiło coś bardzo ważnego, jakiś 
przełom w życiu. Raz i drugi pojawił się odruch lęku. A jeśli... jeśli te noce 
na Havrze przyniosą następstwo? Nie będę teraz o tym myśleć - postanowiła 
opierając głowę o ścianę wagonu. - Nie będę! W razie czego porozmawiam z Zośką. 
Ale przecież Sławek przyjedzie po mnie - oprzytomniała, ocknąwszy się nagle. 
Pociąg przyspieszył biegu, stukotanie kół stało się szybsze, bardziej rytmiczne. 
- Weźmiemy ślub i wszystko będzie w porządku! Tylko muszę wytłumaczyć mamie, 
jeśli zauważy, że nie mam pierścionka. Powiem, że jesteśmy zaręczeni! Pani Annie 
Zamieńskiej ani w głowie było zastanawianie się nad brakiem pierścionka na ręku 
córki. Ściskała ją długo ze łzami w oczach. - Moje dziecko drogie! Nareszcie! 
Dobrze, że jesteś przynajmniej ty! - Byliście w Krynicy? - Tak, ale bardzo 
krótko. Wszyscy stamtąd wyjeżdżali. Każdy woli być w domu, żeby przeczekać to, 
co najgorsze. - A co z Zośką? Z Antkiem? - Stefan telefonował wczoraj. Nie mógł 
mówić wszystkiego otwarcie, rozumiesz dlaczego, ale widać, że tam się robi 
niebezpiecznie. Granica tuż, a NNiemcy są soraz zuchwalsi. Grożą Polakom. Na 
Śląsku podobno jest jeszcze gorzej. Kto tylko może z tych, co tam się osiedlili, 
wyjeżdża. Antek już na dobre w wojsku. Mój Boże!... Podniosła do oczu 
chusteczkę. - Nie płacz, mamuś - pocieszała ją Maria. - Już parę razy był 
przecież taki wojenny alarm i potem wszystko jakoś rozchodziło się po kościach. 
- Teraz na to nie wygląda. Ach, Maryjka! Zobaczysz sama, co się dzieje. Najpierw 
się prześpij, bo wyglądasz mizernie. Niby opalona, ale widać po tobie tę drogę. 
My z Andzią pójdziemy do sklepów. Trzeba zrobić trochę więcej zapasów żywności. 
Pomożesz nam, jak trochę odpoczniesz. Z ojcem rozmowa była krótka. Wypytał 
Maryjkę wprawdzie o wakacje, o to co słychać u Dravciców, o Sławka, o Wiosenkę, 
jak nazywał Vesnę, którą bardzo lubił. Ale twarz miał zatroskaną, odpowiedzi 
słuchał z roztargnieniem - i widać było, że myślami błądzi gdzie indziej. - No a 
tak poza tym? - przyjrzał się córce badawczo. Ukryła twarz na jego ramieniu. - 
Tatusiu... bo my... ja... Sławek i ja... - Rozumiem - pokiwał głową i westchnął. 
- Ale teraz trzeba odczekać, kochanie! Bez wojny się jednak chyba nie obejdzie. 
I nie wiadomo, co dalej... Następne dni pozostały w pamięci Marii jako szereg 
chaotycznych obrazów przypominających film, który rwał się co chwila podczas 
wyświetlania. Kopanie rowów przeciwlotniczych na ulicach i na placach miasta. 
Szyby zaklejane na krzyż paskami papieru. Nistrudzona Andzia wraz z matką biega 
po mieście. Obydwie przynoszą do domu, gromadzą w piwnicy i w spiżarni mąkę, 
cukier, kaszę, sól. Telefony od ciotek i znajomych: - Czy macie już maski 
przeciwgazowe? Ojciec bez przerwy siedzi w klinice. Pociągi ewakuacyjne wiozą 
mieszkańców z zagrożonych okolic pogranicza. Matka płacze: był telefon z 
Poznania. Stefan powołany do wojska. Zośka została sama w obcym otoczeniu z 
malutkim dzieckiem. Wspomnienie jugosłowiańskich wakacji stało się nierealne i 
odległe, jak gdyby dotyczyło wydarzeń w innym wymiarze czasu. Gazety co dzień 
przynosiły alarmujące wieści o prowokacjach, niepokojach, zajściach na granicy. 
Nad tym wszystkim trwało niebo bezchmurne, jaśniejące w dzień pogodą, w nocy 
wysrebrzone gwiazdami. Niebo, z którego już za kilka dni miały spaść na polską 
ziemię pierwsze bomby. Nad ranem obudziły ją jakieś złowrogie odgłosy. Znów 
ćwiczenia? Przekręciła gałkę radia wzmacniając odbiór. - Uwaga, uwaga, 
nadchodzi! - nawoływał jakiś głos tonem ponaglenia lub rozkazu. Padły 
niezrozumiałe słowa, litery, cyfry. I komunikat, że tego właśnie dnia, 
pierwszego września o świcie wojksa hitlerowskie wtargnęły w granice Polski... 
Znów chaotyczne, nie skoordynowane obrazy. Fale uchodźców przelewają się ulicami 
Krakowa. Samoloty na niebie - swoje czy obce? Sprzeczne wieści o ataku polskich 
bombowców na Berlin, o przystąpieniu Anglii i Francji do wojny, o entuzjazmie, 
jaki ta wiadomość rozbudziła w Warszawie. Młody oficer w zakurzonym polowym 
mundurze zatrzymuje motocykl przed bramą. Nie poznała w pierwszej chwili brata. 
Po chwili woła na całe gardło: - Mamo! Tatuśku! Antek! Antek przyjechał! Zdążyła 
zawiadomić mieszkającą w pobliżu Ludkę, narzeczoną brata, tego dnia bardziej niż 
kiedykolwiek podobną do zbielałej róży. Porucznik Antoni Zamieński z oddziałem 
saperów wysadzał mosty, aby utrudnić parcie wroga w głąb ziem polskich. Nie na 
wiele się to przydało. Po kilku dniach Niemcy już byli w Krakowie. Hitlerowska 
flaga powiewała na Wawelu. Maria przeżywała te dni otępiała, niezdolna do 
myślenia. - Co teraz będzie? - pytała ojca, do którego garnęła się wówczas 
bardziej niż kiedykolwiek, jak gdyby w podświadomym przeczuciu, że wkrótce go 
straci, choć na razie taka myśl nie postała w jej głowie. - Nie wiem, córeczko - 
odpowiadał. - Jedno jest pewne: że to potrwa długo. Zaczynała kursować poczta. 
Przychodziły pierwsze listy ze stemplami niemieckimi. Ludzie przekazywali 
ponadto ustne lub pisemne wiadomości od tych, którzy zdołali wydostać się poza 
obręb kraju. Z Poznania dotarła krótka kartka pisana przez Zośkę: "Jesteśmy 
zdrowi, cali, zobaczymy, jak będzie". Ktoś dał znać, że widziano porucznika 
Zamieńskiego na Węgrzech. Był w cywilu. Na pewno tam nie zostanie - myślała 
Maryjka, patrząc na mapę w szkolnym atlasie. - Przecież na Zachodzie tworzy się 
polskie wojsko. I na pewno z Węgier trafi najpierw do Jugosławii! Przewidywania 
jej sprawdziły się. Najpierw przybyła depesza nadana po chorwacku: "Bardzo 
niespokojni oczekujemy wiadomości Drawciciowie". Kartka od Vesny ze słowami: 
"Widziałam twojego brata, wybiera się do naszych przyjaciół", która przyniosła 
wielką ulgę rodzicom i Maryjce, wyprzedziła zaledwie o dwa dni początek 
nieszczęść. - Jednak uczelnie chyba będą czynne, jeśli nas wzywają - powiedział 
ojciec w przedzień pamiętnego dnia, kiedy po raz ostatni jedli razem obiad. - 
Tak myślisz? - spytała z powątpiewaniem matka. - No chyba! Po cóż by chcieli nas 
widzieć. Podobno do nas ma przemawiać jakiś wyższy oficer. Wezwania otrzymali 
właściwie wszyscy moi koledzy z uniwersytetu i profesorowie akademii górniczej. 
- Wszyscy idą? Ja bym Niemcom nie wierzyła! - Nie wiem, czy wszyscy. W każdym 
razie bardzo wielu. Jeśli istnieje jakakolwiek szansa uruchomienia na nowo 
uczelni, choćby program miał być okrojony, trzeba z tego korzystać. Nie można 
zostawić młodzieży bez nauki. Ostatecznie przecież tak było podczas pierwszej 
wojny. Profesor Adam Zamieński poszedł nazajutrz do gmachu uniwersyteckiego. 
Tam, gdzie udało się wtedy ponad stu osiemdziesięciu innych wykładowców dwóch 
krakowskich wyższych uczelni. I tak jak inni nie wrócił do domu. Wszystkich 
wywieziono za druty obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Ziemia po raz 
pierwszy usunęła się wtedy Maryjce spod nóg. Wstrząśnięta, przerażona razem z 
matką usiłowała najpierw dowiedzieć się o losy ojca, potem ratować go, wreszcie 
coś dla niego zrobić, gdy już było wiadomo, że trafił do obozu. Czas mocno już 
zatarł w pamięci szczegóły owej pierwszej i od razu tragicznej wojennej jesieni 
roku tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego. Maria zapomniała wtedy o 
wszystkim, co nie było sprawą ojca. Tuż przed ponurym Bożym Narodzeniem tysiąc 
dziewięćset trzydziestego dziewiątego roku w Krakowie znalazła się Zośka z mężem 
i małym Krzysztofem. Poznań ogarnęła już wtedy pierwsza fala wysiedleń ludności 
polskiej. Siostra i szwagier Maryjki stracili wszystko, co mieli. Pozwolono im 
zabrać tylko kilkanaście kilogramów osobistego bagażu. - Trudno - powiedziała 
wtedy Zośka. Twarda, szorstka, nie przypominała studentki, którą jeszcze 
niedawno była, roześmianej, pogodnej, flirtującej na balach i wieczorkach z 
kolegami. - Mogło gorzej się skończyć. Wyrzucono nas przecież prosto na mróz! 
Przez mrok i rozpacz tej jesieni przebiło się kilka listów i depesz z Zagrzebia. 
Później dopiero miała się dowiedzieć, że ojciec Sławka usiłował przyjść z pomocą 
jej ojcu, że alarmował znajomych profesorów włoskich. Oburzenie opinii 
światowej, wśród której szerokim echem rozniosła się wieść o barbarzyńskiej 
Sonderaktion Krakau, jak nazwano podstępne uwięzienie profesorów krakowskich, 
wywarło nacisk na Niemców. W lutym następnego roku część profesorów, głównie 
ludzie najstarsi, zostali zwolnieni. Pewnego zimowego, mroźnego dnia do drzwi 
domu zastukał wycieńczony jak szkielet profesor Adam Zamieński. Żona jego już 
wtedy ciężko chorowała na serce. Przydała się w domu córka_lekarka, która 
robiła, co mogła dla ojca i matki, usiłując zdobyć się na uśmiech i odrobinę 
nadziei. Lecz Maryjka widziała, jak po wyjściu z pokoju ojca Zośka zamyka się u 
siebie i długo wypłakuje rozpacz. Wiedziała, że dla chorego nie ma ratunku. 
Zapalenie płuc, z którym wrócił, oznaczało wyrok śmierci. Tyle że nastąpił on z 
opóźmiemie.. Maria na zawsze miała zapamiętać ostatnie chwile ojca. Życie 
człowieka, który niedawno jeszcze był zdrów, czynny i pełen energii, gasło jak 
dopalająca się lampa. Uśmiechał się, wodził spojrzeniem za żoną i córkami. 
Powtarzał: - Dobrze... że teraz jestem z wami... wśród swoich. Anna Zamieńska 
przeżyła męża o niewiele więcej niż miesiąc. Któregoś dnia dźwignęła się z 
wysiłkiem rano i upadła, aby więcej nie powstać. Maryjka, która sypiała w tym 
samym pokoju, rzuciła się matce na ratunek. Zośka była w domu i natychmiast 
pospieszyła z pomocą. Na próżno. - Serce - powiedziała do siostry płacząc cicho. 
- Serce nie wytrzymało. Dwa pogrzeby w ciągu dwóch miesięcy. To mogło załamać 
każdego. Maria snuła się po domu ogłuszona, rozbita wewnętrznie. I wciąż nie 
wiedziała, co ma z sobą zrobić. Dom istniał - a zarazem istnieć przestał, Wraz z 
rodzicami odeszła niepowtarzalna atmosfera, którą stwarzali swoją obecnością. O 
dalszej nauce nie było mowy. Podziemny uniwerystet miał powstać dopiero później. 
Tymczasem z Zagrzebia przychodziły kartki od Vesny oraz listy od Sławka i jego 
rodziców. "Głęboko wstrząśnięci jesteśmy całym sercem z tobą Marijka z wami 
wszystkimi w tych ciężkich chwilach" - depeszował Stojan Drawcić. Wkrótce potem 
przyszedł list. "Jeśli stało się już to, co najgorsze, przyjedź do nas, Marijka 
- pisał przyszły teść. - Matkę ma się jedną, ojca także. Zrobimy jednak 
wszystko, aby Ci zastąpić rodziców. Potrzebne papiery wysyłamy równocześnie. 
Jeśli coś jeszcze niezbędne, daj znać telefonicznie. Czekamy na Ciebie nie tylko 
jak na synową, lecz jak na własną córkę." To już nie były tylko miłosne zaklęcia 
w korespondencji ze Sławkiem. Trześwa Zośka, która poprzednio projekt małżeństwa 
Maryjki z cudzoziemcem traktowała pobłażliwie, jak kolejno "romantyczną fantazję 
naszej małej" teraz nie wnosiła sprzeciwu wobec jej zamiarów. Świat cały drgnął 
w posadach. Wiele dotychczasowych pojęć i nawyków całkowicie się zmieniło. - 
Młdzi Dravciciowie, których Zośka znała od czasu ich pobytów w Polsce, są 
naprawdę sympatyczni. Ojciec Sławka pisze serdecznie, a zarazem rzeczowo. W tym 
samym liście wspominał o możliwości podjęcia przez Maryjkę studiów medycznych w 
Zagrzebiu. Niech więc siostra jedzie, jeśli chce. Może tam właśnie czeka ją 
lepszy los niż w okupowanym kraju? Może tym sposobem wyrwie się z ponurego kręgu 
niewoli, która chyba jednak trwać będzie długo? zachód nie kwapi się z pomocą 
Polsce. Maryjka sama nie wiedziała wtedy, czy naprawdę chce jechać. Pragnęła 
oczywiście być razem ze Sławkiem. Dom rodzinny stał się pusty, smutny, chwilami 
prawie odpychający. Myślała w nim wciąż o matce, o ojcu, nie mogąc pogodzić się 
z tym, że już ich nie ma. W Krakowie czekała ją najwyżej konieczność jakiejś 
nieciekawej pracy i męcząca tęsknota za Sławkiem. Ale zarazem trochę się bała. W 
normalnych czasach mieszkając w Zagrzebiu mogła by co pewien czas trudności 
przyjeżdżać do Polski, odwiedzać rodziców, utrzymywać kontakty z dawnymi 
przyjaciółmi. Teraz wiedziała, że odjeżdżając zatrzaskuje za sobą niewidzialne 
drzwi na długo. Może na zawsze. Wahała się. Ostatecznie jej decyzję 
przyspieszyły słowa ówczesnego męża Zośki. Stefan któregoś dnia powiedział na 
swój zwykły, trochę oschły sposób: - Maryjka, nikt cię z domu nie wypędza. Ale 
musisz coś postanowić. Jeśli masz jechać, nie radzę ci z tym zanadto zwlekać. 
Papiery już dostałaś. Znam kogoś, kto załatwia takie rzeczy z przyspieszeniem, 
oczywiście nie za darmo. Na razie jeszcze jest to możliwe. A co będzie, jeśli 
Niemcy od tej strony zamkną granicę? Wtedy w ogóle nie będziesz się mogła 
wydostać!? Przestraszyła się. Koniec z namysłami! Stefan ma rację - na co 
czekać?! Miała już dokumenty przysłane z zagrzebia: oficjalne stwierdzenie, że 
jest narzeczoną obywatela jugosłowiańskiego, doktora Sławomira Dravcicia i że po 
zamożpójściu uzyska obywatelsktwo jugosłowiańskie. Stefan sam poszedł do owego 
urzędnika, który za opłatą przyspieszał formalności wymagane przez Niemców. 
Wystawiono odpowiednią przepustkę. Po upływie dzisięciu dni Maria wsiadła do 
przedziału pociągu odjeżdżającego w kierunku Wiednia. Stąd miała połączenie do 
Zagrzebia. - Trzymaj się, Mryjka! - powtarzała Zośka, nie dając poznać po sobie, 
że mocno przeżywa moment rozstania. - Pozdrów tam wszystkich. I głowa do góry! 
Męcząca, długa podróż trwała przeszło dwie doby. Na peronie zagrzebskiego dworca 
czekali Sławek i Vesna oraz ich rodzice. Przywiozła ze sobą metrykę oraz indeks 
uniwersytecki z zaliczeniem dotychczasowych studiów. W dwa tygodnie później 
odbył się jej ślub ze Sławkiem. Niebo było bezchmurne, pogoda trwa. A jednak 
musi być jakiś lekki skok ciśnienia, bo trudniej oddychać - stwierdza w duchu 
Maria. - W nocy będzie chyba burza - mówi przewodniczka, odprowadzając 
wycieczkowiczów na przystań. To na pewno dlatego tak dziwnie się czuję - myśli 
Maria. - Janek przecież od dawna nazwał mnie biometeopatką. Bardzo silnie 
odczuwam wszystkie wahania temperatury i ciśnienia. Gdyby było więcej czasu, 
zajrzałabym do tamtej chaty, gdzie mieszkaliśmy w tamtym sierpniu. Na razie 
jednak lepiej, że tam nie poszłam. To, co było, już nie wróci. Hvar oddala się z 
każdą chwilą. Wycieczka była przyjemna, lecz mimo wszystko trochę męcząca. 
Dobrze jest wyciągnąć się na leżaku, oddychać morskim powietrzem i raz jeszcze 
spojrzeć na wyspę, krusząc w palcach aromatyczne źdźbło suszonej lawendy. - Nad 
czym tak rozmyślasz, mamo? Aż ci się czoło marszczy! - pyta znienacka Renata. 
Ach, to jej dociekliwe spojrzenie! Przypomina nim Marcina. Patrzył tak na Marię 
w pierwszych tygodniach ich znajomości, jak gdyby ją sondował. - Myślę o Splicie 
- odpowiada Maria, tym razem całkiem szczerze. - Po latach trudno sobie 
przypomnieć, jak on wygląda. Jedno wiem na pewno - że jest bardzo piękny. - 
Miasto w pałacu czy pałac w mieście? - Jedno i drugie. Zostało mi wrażenie 
jakiejś bardzo wielkiej budowli i wspaniałych ruin. Nie wiem, jak to będę 
widzieć teraz. Aż śmieszne, że zapamiętałam zupełny drobiazg: fuksję w doniczce 
zwisającą z okna jak ogromny, różowy bukiet... - Chyba teraz mocniej kołysze - 
Renata wstała z leżaka, lecz nie bardzo może utrzymać się na nogach. - Już 
niedaleko. Widać Tuczepi i naszą plażę. Nad brzegiem powietrze jest ciężkie i 
duszne. Słychać pomruk grzmotów. Na tarasie, tuż u wejścia, wycieczkowiczów 
dogania deszcz. Duże, ciepłe krople sypią się jak groch. - Ale morze się 
odmieniło! Ciekawe, czy jutro będzie kąpiel. - Chyba tak. Te burze przechodzą 
szybko. - A ty nie boisz się burzy? - Nie. Bałam się, kiedy byłam mała. Popatrz! 
Przecież to wspaniały widok. - Ja tam wolę ładną pogodę - mruczy Renata. Lecz ją 
również urzeka niebo, które zdaje się raz po raz drżeć, wstrząsane deszczem, 
rozdzierane nagłym światłem. Potężne zygzaki błyskawic pojawiają się nad morzem 
raptownie jak wybuchy rakiet. Ze wszystkich stron słychać grzmoty. Chwilami 
gwałtowne błyski jasności otwierają się na całym nieboskłonie. - No, ładne to 
nawet - przyznaje Renata. - Ale żeby do jutra ta burza zechciała się łaskawie 
uspokoić, toby dobrze było. Burza uspokoiła się znacznie wcześniej. Silny wiatr 
przegonił chmury. Potem wróciła cisza z rzadka tylko przerywana pomrukiem 
ostatnich, coraz bardziej oddalających się grzmotów. Maria z ulgą kładzie się 
spać. Ostatnia myśl, która towarzyszy jej przed zaśnięciem: krąg dawnych 
wspomnień zamknął się na Hvarze. Odbyła wędrówkę w przeszłość, szukając 
minionego czasu. Powróciła z tej wędrówki. Nie trzeba już bać się tego, co było. 
Maria oddycha lżej i zasypia. Dzień dziewiąty - Mam wobec pani trochę wyrzutów 
sumienia - powiada Milan przekręcając kluczyk w stacyjce. - Dlaczego?! - No bo 
narzuciłem paniom takie tempo!... Dopiero co był Hvar, zaraz potem, czyli 
wczoraj, Dubrownik, dziś Split. To jednak przecież chyba męczące! Trzeba było 
spauzować chociaż dzień. - Hvar trochę nas zmęczył. Ta podróż morska trwała dość 
długo. Ale jak tam pięknie! - A w Dubrowniku była przecież kąpiel! - wtrąca 
rzeczowo Renata. (" w Dubrowniku nie było już tylu danwych wspomnień - dopowiada 
sobie w myśli Maria.) - Czy obecny Dubrownik podobny jest do tego, który pani 
widziała przed laty? - To było tak dawno, że podobnie jak ze Splitu zostały mi w 
pamięci tylko jakieś okruchy, fragmenty... - Przepraszam, że pani przerywam - 
Milan nieznacznie zmniejsza szybkość wozu. - Za chwilę mijamy Makarską. Jest tam 
muzeum muszli. Jedyne w świecie albo jedno z niewielu. Warto je zwiedzić przy 
okazji. Renata zadaje jakieś pytanie dotyczące tych muszli. Chłopak jej 
odpowiada. Maria wraca myślą do wspomnień - tym razem bardzo niedawnych. Krąg 
minionych lat już się zamknął. Pozostaje to, co było wczoraj. Wspaniała droga, 
malownicze krajobrazy, urzekające widoki. Mały samochodzik sprawnie pokonywał 
serpentyny i zakosy drogi wiodącej przez góry. Morze było widoczne prawie bez 
przerwy. W Dubrowniku dopadł ich upał. Ale miasto było tak piękne, że zapominało 
się o zmęczeniu. Oglądali stare budowle, pałace i kościoły. Potem nastąpił drugi 
spacer po murach obronnych, niegdyś opasających całe miasto. Wędrówka po 
uliczkach, równie uroczych jak na Hvarze, podobnie spadzistych, osłaniających co 
chwila strome schodki, przesmyk, zaułek lub mały placyk ukryty pomiędzy domami. 
I tak samo wszędzie zieleń - południowa, bujna, ukwiecona, zwisająca z okien i 
balkonów. Pelargonie, petunie, gęste, prawie puszyste asparagusy. Drzewo figowe 
w jednym miejscu. Gdzie indziej pnącze winorośli wyrastające ze szpary pomiędzy 
płytami chodnika tuż przy murze; czepia się ściany, lgnie do niej zygzakami 
suchych, a jednak żywych korzeni i gałęzi. Mozolnie posuwa się coraz wyżej - 
tam, gdzie więcej światła, więcej słońca... W powrotnej drodze zwrócił uwagę 
Marii pomnik na zboczu. Orginalny kształtem przypominał skrzydło samolotu. - 
Wzniesiono go, żeby upamiętnić bitwę nad Neretvą - objaśnił Milan. Neretva to 
rzeka? - spytała Renata. - Tak, tu niedaleko jest jej ujście. Nie wiem, czy 
panie słyszały o tej bitwie? - Czytałam o niej - odpowiada krótko Maria. (Miły 
chłopcze gdybyś wiedział, jak słuchałam relacji o bitwie nad Neretvą, a potem 
nad Sutjeska - tam właśnie, gdzie poległ Sławek! Oczywiście dowiedziałam się o 
tym po wojnie, wiosną czterdziestego ósmego roku. Pięć lat wcześniej, kiedy 
toczyły się ciężkie zmagania ludowych sił partyzanckich z czetnikami, z 
faszystami włoskimi, z Niemcami, byłam w więzieniu belgradzkim. Wtedy nie 
wiedziałam nic. Dopiero znacznie później... Po latach pragnęłam obejrzeć film o 
bitwie nad Sutjeską. I właśnie na tym filmie zobaczyła mnie koleżanka Renaty. W 
maju tysiąc dziewięćset czterdziestego trzeciego Niemcy chcieli otoczyć i 
zniszczyć znaczną część sił wyzwoleńczych. Z największym wysiłkiem, kosztem 
mnóstwa ofiar jednostki jugosłowiańskie przerwały zaciskające się kleszcze wroga 
i wyszły z okrążenia. Rozbestwieni hitlerowcy wymordowali wówczas kilkuset 
partyzantów rannych i chorych wraz z lekarzami, którzy byli przy nich do 
ostatka. Tam właśnie poległ Sławek.) - Droga do Dubrownika jest chyba 
piękniejsza, prawda? - pyta Milan. - Może i tak. Więcej serpentyn. Częściej 
jedzie się raz w górę, raz w dół. Ale i tu jest bardzo ładnie. - Za pół godziny 
będziemy w Splicie. Umówiłem się z moim ciotecznym bratem w małej kawiarence, 
oczywiście blisko jednego z najpiękniejszych miejsc - w pałacu Dioklecjana. 
Jeśli przyjdzie jego ojciec, tak jak obiecał, będziemy mieć znakomitego 
przewodnika. On wie wszystko o Splicie. Mieszka tu od paru lat. Samochód wjeżdża 
na przedmieścia. Milan przerwał rozmowę, pochłonięty prowadzeniem wozu. Ruch na 
drodze jest duży. Autokary turystyczne i zwykłe autobusy, samochody, 
półciężarówki. Bokiem przemykają skutery i motocykle. Trzeba uważać. - Już widać 
część starego muru, półokrągłe arkady, pod którymi kręcą się ludzie. - To 
rzeczywiście ogromne - mówi na głos Renata. Tędy szliśmy wtedy, przed laty - 
przypomina sobie Maria. - O, mamy szczęście! Właśnie zwalnia się miejsce na 
parkingu. Stąd będzie całkiem blisko. Ta kafejka nazywa się "Mimoza". Starannie 
zakmknął drzwi samochodu i ruszył parę kroków naprzód, przysłaniając ręką oczy. 
- Uff, ależ upał! - mówi Renata, ocierając pot z czoła. Muty nagrzane słońcem 
już od wczesnych godzin rannych zdają się dyszeć gorącem. - Oni już czekają. 
Halo, wujku! Jesteśmy! Pomachał ręką. Dwaj mężczyźni siedzą przy stoliku w 
załamaniu murów, nieco dalej od środkowego tarasu, gdzie jest sporo ludzi. Obaj 
równocześnie wstali, idąc naprzeciw przybyłej trójce. Młodszy jest zapewne 
rówieśnikiem Milana. A starszy... W jego sylwetce coś wydało się Marii znajome. 
Ten człowiek z ruchów przypomina Ivo Dravcicia. Zauważyła, że jest wysoki, że 
nosi ciemny zarost i gęstą brodę. Idzie bez pośpiechu. W miarę jak się zbliża, 
coraz silniej narasta wrażenie czegoś nieuchwytnie znajomego. Stanęła w miejscu 
jak wryta i patrzy jak urzeczona. On patrzy na nią tak samo. Nie! To przecież 
niemożliwe! To złudzenie - pomyślała w popłochu. - jakieś przypadkowe 
podobieństwo! - Pani pozwoli - Milan chce dokonać prezentacji. - Mój wujek. 
Doktor Sławomir Dravcić. Uniosła zaciśnięte ręce do ust, aby stłumić krzyk rwący 
się na wargi. Cofnęła się o krok, jak gdyby szło ku niej widmo: - To nieprawda! 
To nie może być prawda! Twarz inna, poznaczona bliznami, które w pierwszej 
chwili trudno dostrzec pod zarostem i brodą. Ale oczy! Te same oczy, co przed 
laty, pełne zdumienia i niedowierzania, wpatrują się w nią z hipnotyczną, 
przykuwającą siłą. Spojrzenie człowieka, który zginął! Człowieka, którego nie ma 
i nie będzie już! A jednak jest... Głos ten sam. Stłumiony, zachrypnięty z 
wrażenia, ale ten sam. Lata minione nie zdołały go zmienić. Tak jak nie zdołały 
odmienić oczu i spojrzenia, choć przeobraziły do niepoznaki twarz. - Marijka! To 
ty! Marijka! Trójka młodych zastygła w bezruchu. Nie pojmują dramatu, jaki 
rozgrywa się pomiędzy dwojgiem ludzi - kobietą, która znieruchomiała jak posąg i 
mężczyzną, który nie odrywa od niej spojrzenia. Renata, zdumiona i przerażona 
widokiem zmienionej twarzy matki, przesuwa się do niej odruchowo. Widząc, że 
Maria zachwiała się, chce ją podtrzymać. Lecz tamten mężczyzna jest szybszy. To 
on bierze pod rękę słaniającą się kobietę i prowadzi ją do stolika, przy którym 
przed chwilą siedział wraz z synem. Stolik umieszczony jest w załamaniu muru. 
Kolorowy parasol tworzy nad nim krąg cienia. Maria jest ogłuszona, półprzytomna. 
- To niemożliwe! - powtarza szeptem. - To przecież niemożliwe? Nie zwraca uwagi 
na córkę, która idzie w ślad za nią. Brodaty mężczyzna wydaje tymczasem 
półgłośne polecenia obu chłopcom, którzy natychmiast znikają. Renata zrozumiała, 
że chodzi o aptekę, o lekarstwa. Tymczasem Maria opiera się o stolik i zakrywa 
twarz. Dygoce, jak gdyby nagle znalazła się w samym środku zimy. Renata nie wie, 
co ma robić. Czuje się odsunięta poza nawias czegoś, co niewidzialnym ogniwem 
sprzęgło tych dwoje ludzi. - Mamo! Maria po raz pierwszy w życiu nie słyszy 
głosu własnego dziecka. Przyciska palce do skroni. Potem podnosi wzrok i 
nieprzytomnymi oczami patrzy na stojącego przed nią człowieka. A on powtarza na 
razie to jedno słowo, które zachowało dawne brzmienie jak przed laty: - Marijka! 
A potem: - To ja, Marijka. Spokojnie, kochana. Nie bój się! To ja... Maria 
pochyla się jak gdyby rażona silnym ciosem. Znowu zasłania twarz rękami i 
wybucha stłumionym, gwałtownym płaczem. Dzień dziesiąty Budziła się powoli 
doznając uczucia, że powraca skądś z daleka - może z otchłani długotrwałego snu? 
Jaka to pora dnia? Balkon jest pełen słońca. W pokoju panuje półmrok, opuszczone 
są bowiem zasłony okienne. Tapczan Renaty pusty i zasłany. Maria sięgnęła po 
zegarek leżący na stoliku. Sprawdziła godzinę. Dziesiąta. Tak późno? Nie 
jadłyśmy dzisiaj śniadania? Dlaczego? Gdzie Rena? Co stało się niedawno? zaczęła 
przypominać sobie nie bez wysiłku wydarzenia, które mogły rozegrać się raczej we 
śnie niż w rzeczywistości. Miałyśmy jechać do Splitu, zwiedzić pałac 
Dioklecjana. I przecież jechałyśmy tam! Wiózł nas Milan. Zobaczyła nagle przed 
sobą kamienny mur pałacu, kępę trawy zwisającą z wąskiej szczeliny, kolorowy 
tłum turystów... Byłyśmy tam! Dwaj ludzie idący od kawiarnianego stolika... Co 
się potem stało? Młody chłopak, dziewiętnasto_, może dwudziestoletni, zapewne w 
wieku Milana, bardzo szybko przyniósł walizeczkę z przyborami lekarskimi. Teraz 
dopiero uprzytomniła sobie, że ten chłopak podobny był do Sławka, jak młodszy 
rodzony brat. Mężczyzna z brodą poprowadził ją do stolika, osłonił przed 
natrętnym wzrokiem ciekawych, a wreszcie powiedział obu chłopcom: - Pani Marii 
zrobiło się słabo. Wracamy do Tuczepi. Pamiętała smak jakichś kropli popijanych 
wodą. Potem łykała tabletki, chyba valium. Ukłucie zastrzyku... Nie, to było 
później, już po przyjeździe do "Jadranu". Brodaty mężczyzna, lekarz, który 
przecież był naprawdę Sławkiem, siedział obok niej w samochodzie. Na przednim 
miejscu Renata - wstrząśnięta, przerażona, milcząca. Tamten chłopiec, syn 
Sławka, został w Splicie. Milan prowadził. Żadne z nich trojga nie mówiło nic 
przez całą drogę. Potem bardzo szybko znalazła się w swoim pokoju. 
Recepcjonistka musiała znać Sławka. Nie dziwiła się wcale, że przyjechał z 
Polakami. Maria przypomniała sobie, że zmierzył jej ciśnienie, zrobił jakiś 
zastrzyk. To musiało być wczoraj, jeśli teraz jest godzina dziesiąta. Czuła się 
prawie normalnie. Tylko ten lekki ból głowy i suchość w ustach... Sięgnęła po 
szklankę z wodą stojącą na stoliku. Ktoś, kto siedział na balkonie, musiał 
zauważyć lub usłyszeć, że się obudziła. Zaszeleściła odkładana gazeta. Na progu 
pokoju stanął Sławek. Przymknęła oczy, znów porażona prawdą, która objawiła się 
wczoraj tak nagle, wstrząsająca i trudna do pojęcia. Czuła dotyk jego ręki na 
czole, na przegubie dłoni. Wprawnym ruchem badał jej puls. - Obudziłaś się, 
Marijka? Rozpoznawła znajome rysy, przecięte oszpecającą blizną. Tę bliznę krył 
zarost i broda. Polskie słowa przebrzmiewały silniej obcym, cudzoziemskim 
akcentem. Nic dziwnego. Tyle lat... Mój Boże, tyle lat! Spojrzał na nią tak jak 
dawniej. Przymknęła oczy. To było ponad jej siły - patrzeć na niego z bliska. - 
Lepiej się czujesz? - Tak. - Nic cię nie boli? - Głowa. Trochę. Nieważne. - Za 
chwilę dam ci lekarstwo. Powiodła wokół spojrzeniem. - Gdzie Renata? - Twoja 
córka? - domyślił się. - Jest na plaży z Milanem. Obiecał, że się nią zajmie. - 
Czy ona... wie? - O nas? Nie. To znaczy, powiedziałem jej, że byłem długoletnim 
przyjacielem waszej rodziny. Że otrzymaliście wiadomość o mojej śmierci, która 
okazała się nieprawdziwa. Tyś o tym nie wiedziała i stąd silny szok. Umilkł na 
moment. - Powiedziałem jej prwadę. Oprócz tego, co najważniejsze. - Powiedz 
mi... - głos jej drgnął. - Powiedz mi jak to się stało... Dlaczego?! - 
Spokojnie, Marijka. Wszystko ci powiem, tylko musisz trochę przyjść do siebie. 
Niejedna taka historia zdarzyła się podczas wojny. Być może dla ciebie byłoby 
lepiej, gdybyśmy się teraz nie spotkali. Ale cóż robić. Ja nie wiedziałem. Milan 
zadzwonił, mówił po prostu o dwóch Polkach... Przymknęła znowu oczy. Nie, nie 
lepiej - pomyślała. - On żyje i to przecież jest najważniejsze! - Przypedek... - 
podjął Dravcić. - Kto mógł przewidzieć? Nie przyjeżdżali tu od lat. - Nie 
mogłam. Za dużo wspomnień. - Wiem. - I wiedziałeś, że żyję? - Wiedziałem. - 
Dlaczego... nigdy się nie odezwałeś? - Nie chciałem, żebyś jeszcze bardziej 
cierpiała... Siedzieli oboje na balkonie, z którego zdążyło zejść słońce. 
Przynisiono do pokoju obiad. Maria prawie nic nie tknęła. Potem zjawili się 
oboje młodzi. Renata zmierzyła doktora Dravcicia nieufnym spojrzeniem, lecz 
widząc, że matka lepiej się czuje, była spokojniejsza. Milan obiecał zawieźć ją 
do muzeum muszli w Makarskiej. Wszystko było jak przedtem: dzwoniący śpiew cykad 
w zaroślach, żywiczny zapach pinii. Głosy ludzkie stłumione odległością 
dobiegały z plaży. Wszystko było tak jak dawniej - prócz tej niezrozumiałej, 
zaskakującej prawdy: obok, na odległość wyciągniętej ręki siedział człowiek, 
którego nie było. Na horyzoncie szarym, podłużnym pasmem majaczyła wyspa Hvar. 
Późne lato. Sierpień przed wielką burzą, która wstrząsnęła światem i mnóstwem 
ludzkich losów. Spadające gwiazdy. Aromat ziół rozgrzanych za dnia południowym 
słońcem. Spojrzenia obojga skrzyżowały się na moment. Odgadli, że myślą o tym 
samym. - Dostałaś wiadomość od mojego brata, że poległem w bitwie nad Sutjeską? 
- Sławek pierwszy przerwał milczenie. Skinęła głową. - Muszę z konieczności 
mówić w skrótach, bo inaczej trzeba by pewnie napisać całą książkę. Byłem wtedy 
bardzo ciężko ranny. Ślady zostały - dotknął blizn na twarzy - choć potem robino 
mi operację plastyczną. Uniknąłem śmierci prawie cudem. Człogaem się resztkami 
sił, zanim padłem nieprzytomny, doszczętnie wyczerpany w jakimś zagajniku. Tam 
znaleźli mnie chłopi z najbliższej wioski. Wiedzieli o mnie tylko jedno: 
partyzant, swój. Nie miałem przy sobie oczywiście żadnego dokumentu, żadengo 
znaku tożsamości. - Ivo dał mi po wojnie na pamiątkę twój zegarek. Mam go do 
dziś. Nie chodzi, ale przetrwał... - Tak. Moja podręczna torba została tam, 
gdzie zmasakrowano rannych, chorych i lekarzy. Mnie ranili w drodze do miejsca, 
gdzie był punkt sanitarny. Kiedy po wojnie ekshumowano zabitych, żeby ich razem 
pochować, znaleziono resztki moich rzeczy. Milczał przez chwilę. - Przeżyłem. 
Ale na długo straciłem pamięć. - Ach! - Tak, Marijka. Straciłem pamięć wskutek 
odniesionych ran i kontuzji. Kiedy się trochę - jak to jest po polsku? - 
wylizałem, nie mogłem odnaleźć siebie i ustalić, kim właściwie jestem? Jakbym 
się zbudził w jakimś innym świecie. Wiedziałem, że prawdopodobnie byłem przedtem 
lekarzem - zachowałem umiejętność przychodzenia z pomocą chorym. Ale imię, 
nazwisko, szczegóły osobiste - wszystko przepadło. I nie wiedziałem, czy 
kiedykolwiek to odzyskam. - Kiedy jako tako przyszedłem do siebie, wioska 
została spacyfikowana. Wszystkich mężczyzn wywieziono. Najpierw to był obóz 
koncentracyjny w Jugosławii. Potem Buchenwald. To, że przeżyłem, graniczy z 
cudem. Przypadkowe imię, nazwisko. Został mi tylko język ojczysty. I jedno 
wiedziałem: że jestem Jugosłowianinem. Majaczyły mi się jakieś strzępy 
wspomnień: dom, rodzice, rodzeństwo, żona. Ale w tych zwierzęcych warunkach, 
kiedy trzeba było walczyć o przetrwanie, nie można było zastanawiać się nad 
sobą. Zresztą nie wierzyłem, że przeżyję. Naokoło co dzień ginęli ludzie. 
Myślałem, że nie mam do kogo ani do czego wrócić. - Wiedziałeś, co mnie 
spotkało? - Tak. Zdążyłem się dowiedzieć, że cię zabrali do więzienia w 
Belgradzie. Tę wiadomość otrzymałem na krótko przed tym, co stało się nad 
Neretvą i nad Sutjeską. Nie mogłem sobie znaleźć miejsca. Tak chciałem ocalić 
ciebie i... nasze dziecko. A tymczasem... Poszukał papierosów. Zauważyła, że 
drżą mu ręce, gdy manipulował zapalniczką. - Na czym stanąłem? Aha, obóz. Wiesz 
równie dobrze jak ja, co to było. Uratowali mi życie rodacy. Nikt mnie nie znał. 
Zresztą ja sam nie wiedziałem, kim jestem. Ale swoi domyślali się, że musiałem 
mieć za sobą jakieś bardzo ciężkie przejścia. Umiałem obchodzić się z chorymi, 
więc dość prędko stwierdzili, że pewnie w tym moim dawnym życiu, którego nie 
pamiętam, musiałem być lekarzem albo felczerem. Trafiłem do tego, co nazywano 
obozowym szpitalem. Nadal nie wierzyłem, że przetrwam. Nawet się o to nie 
starałem. - Wyzwoliły nas wojska alianckie. Znalazłem się w Niemczech, 
schorowany, oszpecony. Wciąż nie wiedziałem, co mam dalej ze sobą zrobić. 
Znajomi, byli więźniowie, rodacy namawiali mnie do wspólnego powrotu. 
Twoerdzili,- że kiedy znajdę się na ojczystej ziemi, może pamięć wróci - i 
przypomnę sobie wszystko o sobie. Albo przynajmniej część tego, co pozwoli 
ustalić, jak się nazywam, skąd pochodzę, gdzie mam rodzinę. Słuchała w napięciu 
nie odrywając oczu od jego twarzy. - Wiesz, co było pierwszym, naprowadzającym 
śladem? - Podjął Dravcić. - Spotkania z Polakami. Przewijało się ich wielu przez 
Niemcy. Pracowałem w alianckim szpitalu jako pielęgniarz, jeszcze nie jako 
lekarz, choć już wiedziałem, że nim kiedyś byłem. Teraz okazało się, że mogę 
rozmawiać z Polakami, że znam ich język. Widocznie był zakodowany tak głęboko we 
mnie, że wstrząs, który spowodował amnezję, nie potrafił zniweczyć znajomości 
polskiego. Potem uświadomiłem sobie, że miałem żonę Polkę. Wiedziałem, że stało 
się z nią coś niedobrego. Ale to były wciąż jeszcze drobne, poszarpane cząstki z 
przeszłości, z których ani rusz nie mogłem posklejać samego siebie. Zaciągnął 
się mocno dymem raz i drugi. - Pamiętasz moich krewnych? Tych, u których 
mieszkałaś, zanim cię aresztowano? - Pamiętam. Ciotka Helena. Wuj... zapomniałam 
jego imienia. Żyją? - Teraz już nie. Wtedy żyli. Mieli syna, który wyjechał 
jeszcze przed wojną do Stanów. Potem zgłosił się ochotniczo do wojska, był w 
jakiejś misji alianckiej. Szukał kontaktów z Jugosłowianami. Moi rodacy, których 
też w Niemczech wtedy nie brakowało, opowiedzieli mu o dziwnym człowieku, byłym 
więźniu Buchenwaldu, rannym, z okaleczoną twarzą, który nie wie, kim właściwie 
jest. Oskar zainteresował się moim przypadkiem. Nie mogłem go pamiętać, bo kiedy 
wyjechał, byłem małym chłopcem. Ale bardziej na instynkt niż na rozum czułem, że 
on może mi pomóc. Siedzieliśmy kiedyś razem przy kieliszku wina. Opowiadał o 
sobie. Chwilami wydawało mi się, że skądś go znam, że gdzieś go musiałem 
widzieć. Ale potem dochodziłem do wniosku, że to złudzenie. - A on ciebie nie 
pamiętał? - Skąd? Widział mnie dwa lub trzy razy, kiedy miałem chyba dziesięć 
lat. Ale to właśnie on, Oskar Sheer, powiedział mi, że jego rodzic e przeżyli, 
choć mogło być inaczej. Że matka została aresztowana z młodą kobietą, 
krewniaczką, żoną partyzanckiego lekarza. Tę żonę, młodą kobietę w ciąży, ów 
lekarz oddał jego rodzicom z prośbą o opiekę nad nią i nad dzieckiem, które 
miało się urodzić. I wtedy doznałem wstrząsu, szoku, nieważne, jak to nazwać... 
To chyba ja byłem tym partyzanckim lekarzem! Ale już przedtem wydawało mi się, 
że mam żonę Polkę! Cały rozdygotany spytałem Oskara, czy ta młoda kobieta - to 
Polka. Obiecał sprawdzić. Dał znać rodzicom. Przyszła odpowiedź potwierdzająca. 
Tak zaczął się mój powrót do samego siebie... Sięgnął po butelkę z wodą 
mineralną. Napełnił szklankę, pił dużymi haustami. - To wszystko trwało dość 
długo. Punktem zwrotnym było to właśnie potwierdzenie: żona Polka, mieszkała u 
Sziriłowów, rodziców Oskara Sheera... - Ty jesteś Sławomir Dravcić! - powiedział 
mi kiedyś Oskar w obecności amerykańskiego lekarza psychiatry, specjalisty od 
zaburzeń i powikłań psychicznych spowodowanych wojną. Nie, nie od razu po tym 
wszystkim przyszedłem z sobą do ładu. Było tak, jakbym powracał z jakiegoś 
innego wcielenia... - Oskar przygotował grunt pod mój powrót. Zawiadomił 
rodzinę. Duszan, mój średni brat - pamiętasz? - był wtedy jeszcze oficerem w 
wojsku, w czynnej służbie. Przyjechał do Niemiec. Rozpoznaliśmy się natychmiast. 
- Kiedy to było? - Latem roku czterdziestego ósmego. Trzy lub cztery miesiące 
wcześniej byłaś w Jugosławii. zabrakło jej tchu. Oparła się o poręcz leżaka. - 
Możesz sobie wyobrazić, jaka to była radość. Tylko Desanka... Desanka przeżyła 
szok. Powtarzała, że jeśli do mnie nie wrócisz, to przez nią, bo ona cię 
namawiała, żebyś odbudowała sobie życie z kimś innym. - To przecież nie jej 
wina! - Oczywiście nie jej wina. Figurowałem do dawna na liście nie zaginionych, 
lecz poległych. Któż mógł wiedzieć?... Zaczęliśmy się naradzać, jak ci dać znać. 
Ivo miał przyjaciela, radcę naszej ambasady w Warszawie. Prosił go, żeby się 
dyskretnie dowiedział, co z tobą - czy jesteś z kimś związana. A jeśli tak, to 
jak zareagujesz na wiadomość, że żyję... Urwał. Był w tej chwili bardzo blady. 
Patrzyła na niego nie znajdując słów. - Desanka otrzymała od ciebie list, z 
którego wynikało, że masz wyjść za kogoś za mąż. Ale to był zamiar, nie 
wiadomość o czymś, co już się dokonało. Zresztą - tak myślałem i w tym 
podtrzymywał mnie Ivo - są przecież rozwody. Jeśli się dowiesz, że ocalałem... 
Byłem pewien... Choć... wyglądałem inaczej... - dotknął blizn na twarzy. - Ale 
miałem nadzieję, Marijka! Wtedy już pamiętałem wszystko, wszystko! Nas oboje i 
twój dom w Krakowie! I twój przyjazd podczas wojny. I Hvar... Wskazał ruchem 
ręki wyspę. Patrzyła długo w tym samym kierunku. - Wierzyłem, że się 
odnajdziemy. Ale to był czterdziesty ósmy rok... Milaczał znowu przez chwilę. - 
Zaczęło się to, co najgorsze. Przyjaciel mego brata, ten radca z Warszawy, dał 
znać, że masz wielkie przykrości właśnie z powodu Jugosławii. Czy to prawda, że 
cię uwięziono? - Tak. Dwa razy byłam zatrzymana. Wyrzucono mnie z redakcji, 
gdzie pracowałam, z organizacji młodzieżowej. Nie mogłam znaleźć zajęcia. Nie 
miałam z czego żyć. - I to spotkało też innych Polaków, którzy brali udział w 
naszej walce? Potwierdziła. - Chciano, żebyśmy tę walkę potępili i przekreślili. 
Kto był uczciwy, nie mógł się na to zdobyć. Dravcić westchnął głęboko. - 
Wszystko się zgadza, Marijka. Tak było! Ale wyobraź sobie moją rozpacz. Wrócić 
do samego siebie po tym wszystkim, móc odzyskać kogoś najbliższego, kogoś 
ukochanego nad wszystko - i nagle mieć przed sobą taki chiński mur! Błagałem 
brata, żeby mi pomógł. Chciałem zwrócić się do najwyższych władz polskich, 
upomnieć się o ciebie. O moją żonę! Na ekranie pamięci pojawia się wyraźny 
obraz: śLedczy po drugiej stronie biurka. "Kontakty z ambasadą jugosłowiańską?! 
Oni bardzo się wami interesują! Im prędzej powiecie prawdę, tym lepiej dla was!" 
Powtórzyła to Sławkowi. - Więc dlatego oni tak mnie indagowali! Dopiero teraz 
rozumiem. - Na pewno dlatego. Bo ja cię szukałem. Gotów byłem popełnić jakieś 
szaleństwo. Chwilami stawałem się, jak mi potem mówili moi bliscy, wręcz 
niepoczytalny. Ivo wymógł na mnie pod słowem honoru, że nie będę pisał do 
Krakowa do twojej siostry. Chciałem ją zawiadomić, prosić o pomoc. - Tym 
sposobem nic nie zdziałasz - mówił. - W Polsce sytuacja jest bardzo trudna i 
skomplikowana. Jeśli Marijkę uwięziono za to, że była związana z Jugosławią, nic 
nie wskórasz. Odwrotnie, możesz tylko pogorszyć sprawę. Jej siostrze też 
narobisz przez to przykrości. Nie wolno ci tego robić. Nie ma rady - musisz 
czekać! A jak mogłem czekać z założonymi rękami, wiedząc o tym wszystkim?! 
Przyjaciel mego brata musiał zresztą niebawem opuścić Polskę. Wysunięto wobec 
niego jakieś zarzuty, absurdalne, niedorzeczne - że był szpiegiem i agentem 
obcym mocarstw. I tak dobrze, że uniknął więzienia. Ten kontakt się urwał i 
długo nie wiedziałem o tobie nic. Zresztą wtedy nikt prawie z Jugosłowian nie 
jeździł do Polski. Na parę lat wszystkie nici zostały przerwane. Musiałem się 
leczyć, bo to, co przeszedłem, dawało znać o sobie. Potem, kiedy wreszcie te 
napięcia trochę zelżały, okazało się, że znikłaś. Nie było żadnego śladu. Nie 
wiedziałem gdzie się obracasz. Listy wysyłane pod adres, prawdopodobnie stary, 
pozostawały bez odpowiedzi. - Nie dochodziły do mnie. Podobnie jak listy mojej 
przyjaciółki z Paryża. Byłam widocznie pod bardzo ścisłą obserwacją. - 
Domyślaliśmy się tego. Ale że człowiek w wielkim mieście potrafi tak przepaść 
jak kamień w wodę?! Ivo przypuszczał, że wyjechałaś poza Warszawę. Wreszcie 
Duszan spotkał w Anglii na zjeździe inżynierów górników twojego brata... - 
Antka? - Tak. Znali się przecież sprzed wojny. On jest wciąż na Zachodzie? - 
Tak. Przyjeżdża do Polski, ale dopiero... dopiero od pięćdziesiątego ósmego 
roku. - A to był rok pięćdziesiąty. Antek potwierdził, że miałaś jakieś bardzo 
poważne przykrości, ale szczegółów nie znał, bo wasza siostra pisała mu o tym 
bardzo oględnie. Tymczasem nieoczekiwanie Desanka dostała list od ciebie. Nie 
wierzyłem własnym oczom! Ale ten list nie był wysłany z Polski? - Nie. Z Paryża. 
Ktoś... ktoś z mojej rodziny przewiózł go za granicę. Jeszcze wtedy trudno było 
pisać wprost. - To też nam wiele mówiło. W tym liście pisałaś, że dużo 
przeszłaś, ale teraz jakoś los obrócił ci się na lepsze. I że niedługo weźmiesz 
ślub z człowiekiem, który cię kocha. Skinęła głową nie patrząc na niego. - To... 
ojciec twojej córki? - Tak. - I... jesteś z nim przez te wszystkie lata? 
Potwierdziła. - Kochasz go? Tym razem spojrzała prosto w oczy Sławka. - Tak. 
Przez dłuższą chwilę trwała cisza. Tylko w pobliskich zaroślach przekomarzały 
się ptaki. - Po tym liście... - Dravcić z trudem pokonał nagłe zachrypnięcie 
głosu - po tym liście wiedziałem, że nie mam co dłużej czekać. Mijały lata. 
Byłem wciąż sam. Ożeniłem się... w pięćdziesiątym czwartym roku. Moja żona też 
była w ruchu oporu... Przynajmniej mamy podobne przeżycia. Spojrzawszy na Marię 
zobaczył, że nie może powstrzymać łez. - Nie płacz, Marijka! Proszę cię, nie 
płacz Nikt przecież nie jest winien temu, co się stało. Winna jest wojna. Tylko 
wojna. I ludzka podłość. Mogło być inaczej. Trudno. A żyć trzeba. To samo 
powiedziała kiedyś Marcinowi. I tak samo całkiem niedawno przypomniała jej 
Zośka: - Temu co się stało, winna wojna. I ludzka złość, ludzka głupota po 
wojnie. Doktor Dravcić wstał. - Połóż się teraz, Marijka. Odpocznij trochę. 
Wiesz już wszystko. Będzie ci lżej. I pamiętaj: nikt z nas nie jest winien! 
Spojrzał na zegarek. - Chyba tu jeszcze dziś przenocuję, zanim wrócę do Splitu. 
Ale teraz muszę iść. Zatrzymał na chwilę jej rękę w swojej dłoni. - Nigdy cię 
nie zapomnę, Marijka - rzekł półgłosem. - Nigdy. Przez chwilę była sama na 
balkonie. Zapatrzona w narciarza wodnego, który sunął po zatoce w ślad za 
buczącą motorówką, nie zauważyła wejścia Renaty. Córka usiadła na sąsiednim 
leżaku i przez dłuższą chwilę milczała, zanim z ust jej padły słowa: - Lepiej ci 
już teraz? - Lepiej. - On już poszedł? - Kto? - No, ten doktor. Ojciec Mirka. - 
Poszedł. Maria patrzy na córkę, jak gdyby nie widziała jej od dawna. Renata 
zmizerniała od wczoraj. Ma ciemne sińce pod oczami. - Mamo, teraz powiesz mi 
wszystko? - Powiem. - Kiedy? - Jutro. Dobrze? Dzisiaj muszę trochę odpocząć. 
Niepostrzeżenie nadchodzi wieczór. Zachód różowi blaskiem szare skały, pełne 
szczelin i wyżłobień. Niebo tuż nad horyzontem staje się szarofiołkowe, morze 
przybiera intensywny odcień szafiru. Cykady odzywają się z rzadka i pojedynczo, 
jak gdyby były znużone lub senne. Kiedy była ta gwałtowna burza, podczas której 
ognie błyskawic zdawały się rozsadzać niebo?... Zaledwie trzy dni temu. Ten mój 
niepokój, ten lęk, to nie była tylko zapowiedź burzy! Na niebie lśni ledwie 
widoczna poświata. Potem nad szczerbatym wierzchołkiem skał pojawia się księżyc. 
Niebawem wypłynie na niebo stając się pełnią. Dzień jedenasty Siedzą obydwie na 
plaży w cieniu pinii, na swoim zwykłym miejscu. - Mamo, ten doktor... wuj 
Milana... On się w tobie zakochał, prawda? - Tak. Był moim mężem. - On był twoim 
mężem?! Gdyby w tej chwili Marsjanin wylądował pośrodku plaży, Renata nie byłaby 
mniej zdumiona niż po usłyszeniu tych słów. - Jak to mężem? - Zwyczajnie. 
Pierwszym mężem. Zanim poznałam twojego ojca. - A kiedyś ty za niego wyszła?! - 
Podczas wojny. Późną wiosną czterdziestego roku. Ale znaliśmy się już przedtem. 
- I co później się stało? Rozwiedliście się? - Nie. Sądziłam że zginął. Wszyscy 
tak myśleli. Cała jego rodzina. Była potwierdzona, urzędowa wiadomość, że został 
zabity razem z rannymi podczas ewakuacji partyzanckiego szpitala. Okazało się , 
że jednak przeżył. Tamta wiadomość była nieprawdziwa. Przeszedł obóz, był ciężko 
ranny, stracił pamięć. - I tyś o tym nie wiedziała?! - Nie. Dopiero teraz. 
Przedwczoraj... Oszołomiona Renata z trudem zbiera myśli, nim zada kolejne 
pytanie: - Ale to znaczy, że tyś tu była podczas wojny w Jugosławii! - Tak. Tu 
mnie aresztowano, przewieziono do więzienia w Belgradzie. Stamtąd do 
Ravensbr"uck. - A... z Olgą to prawda? - Oczywiście że prawda. Poznałyśmy się 
właśnie w więzieniu belgradzkim. Mnie stamtąd wzięto prosto do obozu, ją do 
więzienia w Wiedniu, gdzie urodziła dziecko. Potem wykonano wyrok. - I za co cię 
aresztowano? W miarę dalszego ciągu opowieści oczy Renaty okrągleją ze 
zdumienia. - Byłaś sanitariuszką w partyzantce? A oni o tym wiedzą? - Kto? - No, 
tata, ciotki, wujowie. - Oczywiście wiedzą. - Nic nigdy nie mówili! Jak to było? 
Niemcy wzięli cię do obozu z partyzantki? - Nie. Sławek... mój ówczesny mąż... 
Właśnie ten, którego teraz spotkałam... postarał się, żeby mnie wysłano w 
spokojniejsze miejsce. Przeszłam wtedy tyfus. I... byłam w ciąży. - Byłaś w 
ciąży? - powtarza Renata jak echo. - I co się stało z... no, z tym dzieckiem? - 
Podczas pierwszego przesłuchania gestapowcy zaczęli mnie bić. Poroniłam. - To 
wszystko śni ci się po nocy? Dlatego nieraz krzyczysz przez sen? - Tak. - Ale 
powiedz mi, dlaczego... dlaczego ja o tym nic nie wiedziałam?! - Kiedy miałam ci 
o tym opowiadać? Najpierw byłaś za mała, żeby z tobą o tym mówić. Teraz już 
wiesz, dlaczego jesteś tylko jedna. Bardzo chciałam, żebyś miała brata albo 
siostrę. Ale po tym wszystkim, co przeszłam podczas wojny i potem... - Już po 
wojnie? - Tak. Najbardziej boli krzywda zadawana przez ludzi, których uważamy za 
swoich. Bardziej niż krzywda, którą wyrządza wróg. - Nie bardzo rozumiem, co 
mogło spotkać cię gorszego po wojnie? Po tym wszystkim? - Posłuchaj... Maria 
patrzy w morze. Płynący od niego ciepły podmuch wiatru zdaje się przesuwać po 
twarzy łagodnym dotknięciem. - Wiesz cośkolwiek o tak zwanym odchyleniu 
prawicowo_nacjonalistycznym? Może gdzieś czytałaś? Renata marszczy brwi. - Czy 
to coś z Gomułką? - pyta niepwnie. - Tak. Ale te sprawy zahaczały także o 
Jugosławię. I o ludzi którzy byli z nią związani. Nie jest łatwy dalszy ciąg 
opowieści. Ale trzeba to wreszcie wyrzucić z siebie. Renata słucha w milczeniu, 
z napiętą uwagą i długo nie przerywa matce ani słowem. - Pytałaś przed chwilą, 
dlaczego o tym nie wiesz. Bo to bardzo ciężkie, trudne sprawy dorosłych ludzi. 
Jak mogłam ci powiedzieć, że po wojnie spotkałam człowieka, który wbrew pozorom 
okazał się zły, wyrachowany. Skrzywdził mnie tak bardzo, że jeszcze dziś 
niełatwo mi o tym mówić. - Mamo... - dziewczyna zawahała się - czy to 
przypadkiem nie był ten facet z ogrodu zoologicznego? Maria jest tak zdumiona 
przenikliwością córki, że nawet nie usiłuje zaprzeczyć. - Skąd wiesz? - Ma się 
te oczy! Tyś wtedy zrobiła się taka spięta, że od razu byłam pewna: to ktoś, 
kogo nie lubisz. Potem chciałaś mnie zagadać. Kiedy razem stałyśmy przy jakichś 
egzotycznych chwastach, ja się obejrzałam. Żebyś wiedziała, jak on na nas 
patrzył! Wyglądał antypatycznie. W oczach miał jakby żal i złość, bo ja wiem co 
jeszcze? A kiedy spostrzegł, że mu się przyglądam, szybko odszedł. - Bardzo mnie 
skrzywdził - powtarza Maria cicho. - Poza tym on... i inni tacy jak on chcieli, 
żebym się wyrzekła jugosłowiańskich wspomnień. I wszystko, co mnie z tym krajem 
łączyło. - A tyś nie chciała? - Nie chciałam. I nie mogłam. Każdy z nas, jeśli 
jest uczciwy, nie może wykreślić z życia tego, co w nim było najważniejsze. - A 
czemu o tym nie chciałaś mówić, jeśli miałaś dobre wspomnienia z Jugosławii? - 
Bo potem te dobre wspomnienia przytłoczone zostały tym, co było złe. - A teraz? 
- Nie wiem. Teraz może będzie inaczej. (Jeszcze nie o wszystkim mogę ci 
powiedzieć. Wolę nie wspominać o tym osaczeniu, w którym żyłam przez długie 
miesiące. O ówczesnym uczuciu zagrożenia. O przesłuchaniach. O dwóch fiolkach 
phanodormu, po które już wtedy prawie wyciągałam rękę. O tym dowiesz się 
później.) - A czy tato zna tego... doktora? Twojego pierwszego męża? - Nie. - 
Ale wie o nim? -Oczywiście. Mówiłaś parę dni temu, że poznaliśmy się 
nieromantycznie. Można człowieka ratować różnymi sposobami. Marcin... twój 
ojciec... też mnie uratował... Kiedyś ci o tym opowiem. Niepostrzeżenie minęło 
przedpołudnie. Czas na obiad. Czy Sławek zjawi się teraz? Rano go nie było. - 
Gospa Lisoweska! - woła niemłoda recepcjonistka. - List do pani! Siadają obydwie 
na tarasie. Maria wyczuwa zgrubienie w kopercie. Coś w niej jest prócz kartki 
papieru. Renata obrzuca matkę bystrym spojrzeniem. - Przeczytaj sobie ten list, 
a ja skoczę pod prysznic. Maria rozłożyła kartkę na stoliku. Wydobywa z bibułki 
maleńki przedmiot. Pierścionek! Jej dawny dziewczęcy pierścionek z akwamaryną, 
który kiedyś dała Sławkowi na Hvarze! Szybko przebiegła wzrokiem list pisany 
jego ręką. "Marijka, najmilsza! Wybacz, że odjeżdżam tak nagle bez pożegnania. 
Jestem wdzięczny losowi, że Cię zobaczyłem taką jak przed laty. I Tobie jestem 
wdzięczny za to, że pozostałaś wierna temu, co okazało się ważniejsze niż 
uczucie dwojga ludzi. Pozostałaś moja, nasza - tak jak w tych najcięższych, 
wojennych latach. I tego ani ja, ani nikt z nas nie zapomni. Przeliczyłem się z 
samym sobą. Chciałbym Cię zobaczyć choć raz jeszcze. Jeśli w czymkolwiek będę 
mógł Ci pomóc - daj znać. Ale widzieć Cię teraz, to ponad moje siły. Dlatego 
wybacz mi, że wyjeżdżam nie powiedziawszy Ci nawet do widzenia. Milan jedzie ze 
mną. Prosił, żeby pożegnać Twoją córkę. Napisze do niej z Belgradu. Daj córce 
Twój dawny pierścionek. Pamiętasz? Powiedziałaś mi, że to talizman. Może to on - 
choć był schowany u jednego z moich przyjaciół - sprawił, że ocalałem? - Żegnaj, 
Marijka. Nigdy Cię nie zapomnę." Trzymała w palcach dziewczęcy pierścionek z 
akwamaryną błękitną jak niebo i jak morze. Kiedyś odważyła się nurkować na samo 
dno i znalazła różowo przeświecającą muszlę. Ale ta muszla wyślizgnęła jej się z 
rąk i przepadła bez śladu. Teraz właśnie stało się coś podobnego. Odzyskanie 
dawnej, prawie zapomnianej pamiątki zdawało się zamykać przeszłość - i było 
rzeczywistym z nią pożegnaniem. Jak gdyby coś ostatecznie i nieodwołalnie 
zapadło w głąb minionego czasu. ciąż jeszcze wpatrywała się w kartkę Sławka, 
obracając w palcach pierścionek. Nagle od recepcji zabrzmiał ostry dźwięk 
telefonu. Dyżurna podniosła słuchawkę. - Halo?! Beograd? Da! Gospa Lisoweska! - 
zawołała w głąb westibulu. Maria oprzytomniała momentalnie i podbiegła do 
telefonu. - To ty, Maryjka? - zabrzmiał znajomy, niski głos tak wyraźnie, jakby 
Marcin znajdował się w sąsiednim pokoju. - Już wczoraj się dobijałem, ale jakoś 
bez skutku. Byłem niespokojny. Powiedz, czy wszystko w porządku? - Tak, wszystko 
w porządku. A wczoraj? Po prostu trochę głowa mnie bolała i zasnęłam wcześniej. 
- I naprawdę dobrze się czujesz? - Naprawdę. - Jutro ostatni wykład. W piątek 
lecę do was. Bilet już mam. - Pojutrze będziemy razem?! O, jak to dobrze, 
Marcin! - Czekasz na mnie? - Tak, Marcin, tak! - zapewniła żarliwie. - Żebyś 
wiedział, jak bardzo czekam! Przyjeżdżaj! 1982_#1985 Koniec