KAZIMIERZ TETMAJER
 
LEGENDA TATR

MARYNA Z HRUBEGO JANOSIK NĘDZA LITMANOWSKI
WYDAWNICTWO LITERACKIE KRAKÓW 1972, wyd. III
TEKST WG WYDANIA:
WYDAWNICTWO LITERACKIE KRAKÓW 1961
MARYNA Z HRUBEGO
LEGENDY TATR CZĘŚĆ PIERWSZA
Pamięci Seweryna Goszczyńskiego pierwszego poety Tatr
Ujrzała Maryna w nizinie Czarny Staw. Wiatr kołysał ponurość jego wód wśród 
mgieł, w pomroce. Głuchy bełkot dawały fale, o głazy u brzegów bijąc. Coś 
niewypowiedzianie smutnego szło od tej toni w górę. Stojąca wysoko na 
skrzesanej, stromej uboczy pod Kościelcem Maryna patrzała w tę wodę, o której 
słyszała od urodzenia. Z biczem w ręku, opasterzona w płachtę szarą od deszczu, 
patrzała w dół spod skały, podana piersią naprzód. Jej szafirowe, ogniste oczy 
stykały się z czarną, posępną powierzchnią wody, wiązały się z nią, zdawały 
spływać w jedno. Dusza dzieckadziewczyny uczuła się tak samo wahaną głucho 
wiejącym wiatrem. Po raz pierwszy poszła paść w hale i po raz pierwszy spojrzała 
na tę wodę, której
Pamięci Seweryna Goszczynskiego... - Tetmajer żywił trwałe uczucia uznania i 
sympatii dla autora Zamku Kaniowskiego. W słowie wstępnym do cyklu Na Skalnym 
Podhalu wyznał, że dzieło to powstało pod auspicjami Goszczyńskiego, zwłaszcza 
jego Dziennika podróży do Tatrów. Wyznał o wiele więcej jeszcze: "Goszczyński 
otwarł mi ten świat (Podhala - przyp. red.);
otwarł mi oczy (...) on mię potem do poezji pchnął" (op. cit., rozdział Stara 
książka i stara pieSn, wyd. z r. 1955, s. 44). Prócz koneksji literackich 
rodzinę Tetmajerów, zwłaszcza ojca poety - Adolfa Tetmajera, łączyły z 
Goszczyńskim więzy osobistej przyjaźni.
imię było jądrem rozmów na Hrubem. Lecz imię prawdziwe tej wody było: groza.
Powoli mgły zakryły staw i omroczyły Marynę, tłumiąc wiatr. Nieprzewładana 
pustka objęła ją, nieogarnione stracenie się od świata. Uczuła nad sobą zwały 
spiętrzone ślizgich, skrzesanych, niebosiężnych skał i pod sobą wodę zapadłą w 
mgły, i w okrąg mgły niezmierne. Uczuła się w pustkowiu nieprzewładanym. I 
uczuła, że wszystko, co w sobie miała, ucichło, znikło. W duszę jej wrażała się 
ta godzina z mocą wiadomą, że nie zapomnisz jej nigdy. Oparła się na biczysku i 
pochyliła twarz. Zapamiętała się w mroku.
Ptak jakiś zafurgotał zza zrębu i przeleciał na dół w przepaści...
Wrzało już, choć nie buchał jeszcze płomień. Chmielnicki gotował się do 
ostatecznej rozprawy z królem i Rzecząpospolitą. Gdy Jan Kazimierz rozsyłał wici 
na pospolite przeciw Kozakom ruszenie, tysiące wysłańców Chmielnickiego 
pospieszyło do dalekich ziem polskich *, pod Poznań, Kraków, w zachodnie 
województwa. Mieli oni podniecić chłopów do buntu, gdy tylko szlachta pociągnie 
w pole.
Strach zaś był wielki. Olbrzymią armię zbierał Chmielnicki. Naprzeciw sił 
królewskich zgromadził przeszło trzysta pięćdziesiąt tysięcy Kozaków, czerni i 
ordy tatarskiej.
Chmielnicki gotował się do ostatecznej rozprawy (...) tysiące wysłańców 
Chmielnickiego pospieszyło do (...) ziem polskich - Po zwycięstwach w r. 1648 
nad wojskami koronnymi pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami oraz po 
przebiegu walk w r. 1649 (oblężenie Zbaraża) Chmielnicki próbował na terenie 
Polski, głównie w Wielkopolsce i Lubaczowskiem, prowadzić dywersję na tyłach z 
zamiarem wywołania ogólnoludowego powstania. Użył do tego celu 2 tysięcy 
wysłanych w głąb kraju emisariuszy.
Chmielnicki zamierzał daleko: zamierzał zwalić całą szlachecką rzeczpospolitą, 
wywołać powszechne powstanie polskiego ludu, Rakoczemu ułatwić zajęcie Krakowa, 
szlachtę zdruzgotać raz na zawsze.
Rzucono i rozszerzano wieść, że szlachta buntuje się przeciw królowi, że 
wymordować chce chłopów, że Kozacy na pomoc królowi i obronę chłopów ciągną. 
Judzeni chłopi, skorzy dla tyraństwa, ucisku i wyzysku panów dawać posłuch 
podobnym wieściom, łatwo burzyć się zaczęli. Buchnęły tu i owdzie pożary, w lasy 
chłopi na tajemne narady szli, zuchwalsi, odważniejsi wobec szlachciców i ich 
sług się stali.
Na Podtatrzu, w Beskidach, lud z dawien dawna do łupieży, zbójectwa, oporu był 
pochopny. Przez całe Karpaty, od zachodu do wschodu ich granic węgierskich, raz 
w raz tworzyły się i dawały o sobie znać bandy grabieżcze.
W województwie krakowskim, w małym stosunkowo okręgu górskim, więcej było zbójów 
i napadów niż na ziemiach całej Rzeczypospolitej polskiej, a typ życia Górali 
podobny był do typu życia zaporoskich Kozaków.
Rody sołtysie używały tej wolności w górach, jaką cieszyły się rodziny kozacze 
na Rusi, a młódź chadzała na zbój na obie strony gór, jak Kozacy na wyprawy z 
Siczy. W owym czasie Górale byli rozjadli. Od trzydziestu lat trwał spór między 
dworem szlacheckim i ekonomiami duchownymi i królewskimi o czynsze za wypasy na 
polach (na które jedni chłopi mieli przywileje i nadania z uprzednich czasów, 
inni nie mieli), z rozmaitą słusznością, ale i z tym, że i słuszność gwałcono. 
Prócz tego Lubomirscy, chciwi tytułów i majątków, wstydzący się już rodzinnego, 
małego Lubomierza, a piszący się hrabiami na Wiśniczu i Jarosławiu (Wacław 
Śreniawa Potocki: Wojna okocimska), jęli wydzierżawiać dla większego zysku Żydom 
cła, myta i karczmy i wzbraniać palenia wódki i szynkowania, wbrew prawom 
osadniczym, warującym sołtysom i całym gromadom w kasztelani!
krakowskiej własne karczmy i gorzelnie. Za przykładem nowych, ale już magnatów, 
szła okoliczna szlachta. Rozjątrzeni chłopi rwali się do oporu i odwetu, 
powstawały bandy po kilkudziesięciu ludzi, napadano dwory i podłoże pod bunt 
powszechny było gotowe.
W uczuciu pewnej trwogi i niepokoju opuszczała szlachta podgórska dwory i 
'zagrody, aby do obozu królewskiego pod Sokal ciągnąć. Szczupłe, prawie nie 
istniejące lub zgoła nie istniejące załogi po starościch grodach i grodkach, 
strzec mający w czas wojny pokoju domowego wojscy, prywatne poczty, te, których 
przeciw Chmielnickiemu nie pchnięto, panów duchownych i świeckich: małą dawały 
ochronę i skąpe bezpieczeństwo. Główną otuchą szlachty, wyciągającej z progów 
rodzinnych, była nadzieja, że chłopi się na nic większego nie ważą, a także 
przekonanie, że nad ogólniejszym ruchem musiałaby stanąć jedna, i nie chłopska, 
nie chamska głowa. Nie bez trwogi, ale wzgardliwie liczono, że się taka głowa 
nie znajdzie. Nie przypuszczano dwóch Chmielnickich równocześnie, gdy jeden już 
był i od lat całych nękał wojną i odetchnąć nie dawał.
W dumnej hardości z zamków swoich spoglądali naokół panowie małopolscy, ci, 
którzy dla wieku czy niedomagania w pole na wezwanie królewskie nie wyszli, i 
plenipotenci pańscy pod czas dominiami rządzący; z umyślnym też lekceważeniem 
patrzyli na ruchy chłopskie urzędnicy królewscy. Starosta czorsztyński, 
pokojowiec królewski, Platemberg, w zamku dzierżawców Żydów pozostawiwszy, w 
zbroi szmelcowanej ku wojsku odjechał.
Gdy Szymek Bzowski, czyli Aleksander Leon Kostka z Krakowa do Siworogu, zamku 
Joachima Herburta *, pana na stu wsiach, u którego podówczas bawił, zakupiwszy 
odzienia, z sercem roztęsknionym wracał: na każdym popasie, od Mogilan 
poczynając,
do (...) zamku Joachima Herburta - Herburtowie, ród pochodzenia niemieckiego. Do 
Polski przybyli w w. XIV z Moraw i osiedli w Samborskiem.
tu o podpaleniu, tam o kradzieży, ówdzie o zabójstwie nawet słyszał, a gromadki 
chłopskie, nie budzące ufności, po drodze spotykał.
Ale jego strój szwedzki, bródka z szwedzka przycięta, łatwa do poznania najęta w 
Krakowie kolasa czyniły na chłopach wrażenie, iż obcy to człowiek jedzie, a 
napadu lękać się potrzeby mieć nie musi, skoro go nawet na pachołka przy boku 
woźnicy nie stać, bez którego lada szlachetka za próg z domu nie stąpił. Mijano 
go też bez uwagi.
Ów zaś plany szerokie roił.
Beatę Herburtównę, jedynaczkę, poślubić, na stu wsiach panem się uczuć, rywala, 
wojewodzica Sieniawskiego, pognębić, a potem - ? Król Jan Kazimierz bezdzietny 
był, linia Wazów polskich gasła - on jeden krew z krwi, kość z kości króla 
Władysława Czwartego, wnuk jedyny Zygmunta Trzeciego, pierwszego z dynastii, w 
Polsce pozostawał... A choć go mała szlachcianka, panna Tekla Bzowska, 
porodziła, po ojcu on jeden z królewskiej w Polsce krwi się wiódł... Gdyby jakiś 
wielki czyn, jakiś czyn znakomity...
Na dworze szwedzkim wiedziano, kim jest, gdy z listami króla Władysława, 
wzywającymi do wojny tureckiej, w 1648 r. jeździł, i przyjmowano go odpowiednio; 
znał go także jako królewskiego syna książę Siedmiogrodu, Rakoczy, u którego po 
śmierci ojca przebywał; wiedział o nim Chmielnicki *. Czuł w sobie zręczność, 
śmiałość, dar ujęcia ludzi, przyjaciół znaleźć się spodziewał. Wychowany też w 
magnackim domu Kostków z dzieciństwa, otarty o dwór jako paź królowej Cecylii 
Renaty*, wiedział, iż niejednego
znał go (...) Rakoczy (...) wiedział o nim Chmielnicki. - Siedmiogród w latach 
1526-1686 stanowił odrębne księstwo, na którego czele stał magnat węgierski, 
książę Jerzy II Rakoczy (1621-1660). Zetknął się z nim Napierski przypuszczalnie 
w r. 1651. W tym samym czasie Kostka pojawił się w obozie Chmielnickiego, z 
którym uzgodnił plany ruchu na Podhalu.
jako paź królowej Cecylii Renaty-We dług źródeł historycznych Kostka Napierski 
był paziem na dworze królowej Cecylii Renaty, którą Władysław IV poślubił w r. 
1637.
z panów panicza dwornością, pańskim obejściem przewyższy i gdyby trzeba było, 
głowę wznieść i panem stanąć potrafi.
Rozumiał też, że król ojciec nic o nim nie myślał, gdy go niewątpliwie z 
królewską wolą do Kostików, których imię przejął, na wychowanie dano, gdy go 
później do fraucymeru królowej stamtąd wzięto i gdy na koniec, jako wysłaniec 
królewski do Szwecji, miał kredytywy do wszystkich monarchów * i książąt 
chrześcijańskich. Król Władysław Czwarty jedynego miał syna, Zygmunta, i ten 
umarł On był jedynym synem królewskim, dziedzicem...
Małżeństwo stryja Jana Kazimierza z królową wdową nie wróżyło już potomstwa - 
ale możnowładcy polscy, choćby królewskiego, bękarta na tron by nie puścili. Nie 
puściłaby go też i szlachta, ciemna, głupia i możnowładcom służąca. Ha! I 
jednych, i drugich zgnieść!
Pycha pierś Kostce rozpierała, żądza wzniesienia oddech dławiła. Zgnieść, 
zdeptać, a znakomitym wojennym czynem błysnąć i ogłosić się światu!...
jako wysłaniec królewski do Szwecji, miał kredytywy do wszystkich monarchów - 
Kostka Napierski w czasie wojny 30-letniej służył w armii szwedzkiej w randze 
kapitana, lecz już w r. 1648 był w kraju, w otoczeniu króla Władysława IV. Jako 
jego poseł skierowany został w tajnej misji do monarchów Hiszpanii i Szwecji. W 
archiwach szwedzkich zachowała się wiadomość o przybyciu w 1648 r. do Sztokholmu 
Aleksandra Leona ze Sztemberku Napierskiego w celu żądania pomocy w planowanej 
wojnie z Turcją. Zaskoczony wiadomością o niespodziewanej śmierci króla 
Władysława IV, Kostka znalazł schronienie u królowej szwedzkiej Krystyny;
kredytywa (niem.) - pisemne pełnomocnictwo udzielane posłowi delegowanemu za 
granicę.
syna Zygmunt a... - Zygmunt Kazimierz, jedyny syn króla Władysława IV i jego 
pierwszej żony, Cecylii Renaty, ur. w 1640 r., zmarł 9 VIII 1647.
Pod króla znaki pociągnąć nie chciał - nie chciał służyć temu stryjowi, który go 
nie znał, który na tronie jego ojca siedział, nie chciał służyć i słuchać, gdy 
się do panowania i rozkazywania urodzonym widział.
Zawidził też panom polskim nad wyraz wszelki. Ci magnaci, którzy jak Bogusław 
Radziwiłł, kiedy jechali incognito, w tysiąc koni jechali; ci dawni, dumni z 
rodów Zborowscy, Chodkiewicze, Koniecpolscy, Tarnowscy, ci dumni z książęcej 
krwi Wiśniowieccy, Zbarascy, Zasławscy, ci pyszni, rosnący przy pomocy łask 
królewskich zagrabiciele dostojeństw, władzy i bogatych starostw, Lubomirscy, 
Potoccy, kłuli go w oczy aż do krwawych w nich świateł.
A porówno z ambicją, gwałconą miłością własną, zazdrością wrodzoną: wrzała mu w 
sercu miłość do Beaty Herburtówny.
Jej serca pewny był, lecz i tu naprzeciw niego stał szlachcic - pan polski, 
potomek przodka, który się na akcie unii lubelskiej podpisał, prastarego, 
potężnego, przesławnego domu syn: Jan Sieniawski *, wojewodzic krakowski.
Polak, rdzenny Lach, również z Herburtówny urodzony, w którego żyłach krew 
wszystkich polskich królewiąt płynęła.
Bogaty jak król, władny jak hetman, butny jak książę udzielne, urodny jak bożek 
słowiański.
Drobny, nikły, w obcisłych, szwedzkich pluderkach, często skrycie łatanych, 
karłem i nędzarzem czuł się syn króla Władysława naprzeciw tego dębczaka, od 
złota i drogich kamieni lśniącego.
Gryzł Kostka pod cienkim, czarnym wąsem wargi i w palcach niecierpliwych 
pierścionek z włosów Herburtówny, ofiarowany mu jako zadatek miłości, obracał.
Jan Sieniawski - Ród Sieniawskich osiągnął w dawnej Rzeczypospolitej szereg 
wysokich dostojeństw (buławy hetmańskie l krzesła wojewodzińskie). Postać Jana 
Sieniawskiego fikcyjna.
Jako Kostka, choć z mniej bogatego, mniej możnego domu niż Sieniawski, od tego 
kasztelana rzekomo się wiódł, co również podpis na akcie unii za Zygmunta 
Augusta położył. Świętego też w rodzie miał, a stąd osobliwe błogosławieństwo 
nad domem Kostków upatrywano.
Stary Herburt, pobożny nad miarę, ze czcią go i poszanowaniem, jako krewnego 
świętych, gościł i niewątpliwie przez samą pobożność związkowi z córką nie 
miałby się sprzeciwiać.
Do stanowczego punktu musiało przyjść. Sieniawskiemu na polowaniu kość niżej 
łokcia niedźwiedź przetrącił i stąd on, sześciuset husarzów i tysiąc piechoty 
własnego pokrycia królowi pod Sokal posławszy, sam w domu pozostał i do 
Siworogu, jako krewniak po matce i konkurent do panny, zjechał.
Popierała go stryjna panny, kasztelanowa księżna Dymitrowa Korecka, po śmierci 
matki matkę Beacie zastępująca, pani dumna i ubogim, choćby to był nie świętego 
Stanisława Kostki, ale samego świętego Piotra krewny, gardząca.
Gdy Kostka w nowym odzieniu na zamku Herburtowskim stanął, zastał on tam sprawy 
naprzód pchnięte. Oto księżna Sieniawskiego, który rzeczy aż do szczęśliwego 
zakończenia kampanii kozackiej odkładał, nastraszyła Kostką i ten się 
zdeklarował i o panny rękę tegoż dnia właśnie prosić się gotował.
Zacisnął Kostka pięście na te wieści i ledwo się z kurzu podróżnego otrzepawszy 
i obmywszy, do Beaty szedł.
Już się ku zachodowi słońce miało. Pachniał ciepłym kwietniem ogród zamkowy, 
pełen kwiatów cennych i drzew odwiecznych. Nad sadzawką zamyśloną napotkał 
Beatę. Ośmnaście lat swoich i cudne lico uwieńczyła wianuszkiem kwiatków 
polnych, zaplecionych zgrabnie i powabnie.
- Prawdali to? - zawołał Kostka, prawie witać zapominając. - Prawdali to jest?
- Co ma prawdą być? - zapytała Beata.
- Co słyszę, iże wojewodzie Sieniawski o rękę waszą, miłościwa wojewodzianko, 
prosić dziś jeszcze przed wieczorem ma?
- Prosić może, to nikomu nie wzbronno.
- A ja?
- A wy też o nią prosić możecie.
- Lecz jakaż wasza odpowiedź będzie? Wojewodzianka uśmiechnęła się lekko i 
wzniosła oczy niebieskie ku górze.
- Gwiazd jeszcze nie ma - one wiedzą.
- Zatem je wydrzeć z nieba rękoma trza, aby rzekły!
- Wydrzejcie. I to wolno.
- Wojewodzianko! - krzyknął niemal Kostka. - Dawaliście mi próby przyjaźni 
waszej! Włosów waszych pierścionek mam!
- Gwiazd jeszcze nie ma - odrzekła Herburtówna z uśmiechem. - Nie wzszedł 
wieczór.
I aleją dębową ku zamkowi jęła iść, a Kostka szedł za nią, tak gorejący ogniem, 
że trudno mu było chciwe usta i dłonie pragnące na wodzy trzymać.
Szli chwilę w milczeniu, z jednego szpaleru w drugi przechodząc. Wtem pierwsza 
gwiazda na błękicie zatlała, blada jeszcze, ale już widoczna.
- Gwiazdy już są - szepnął Kostka pochylając się ku Beacie.
Ona zaś odwróciła ku niemu nieco głowę i niewypowiedzianej łaski uśmiech posłała 
mu z ust i ze źrenic.
- Kto ma wiarę i nadzieję - zaczął Kostka pół nieprzytomny.
- Ten posiąść może miłość - dokończyła Beata Herburtówna nigdy dotąd u niej 
przez Kostkę nie słyszanym, drżącym od wzruszenia głosem.
- Mam rozumieć? - zapytał Kostka półszeptem namiętnością zdławionym.
- Jak serce dyktuje.
Naówczas zastąpił on drogę Beacie, ukląkł przed
nią na kolana i za kraj jej żupanika obramowanego gronostajem ujął, a ona 
zwróciła naprzód twarz w bok, jakby ze wstydu, a potem wraz ku niemu, jakby 
zwalczona tym, co ją parło.
Za dłonie obie Kostka ją chwycił - nie broniła ich; ku sobie pochylił - poddała 
się - i nachyloną, klęcząc, wyżej stanu ułapił, piersiami przygarnął i usta w 
usta jej wcisnął. Wyrwać się niby chciała, ale ją niemoc zniewoliła.
Wtedy Kostka wstał i wpół przez ramię przegiąwszy, lica, oczy, usta, szyję, 
obnażoną w czas ciepła, całować bez upamiętania zaczął.
Gdy do siebie przyszli, więcej już gwiazd na niebie płonęło.
Szybko poprawiwszy i ogarnąwszy szatki, jak sarna spłoszona, iść przed się ku 
zamkowi jęło dziewczę. Kostka zaś obok kroczył, milcząc ze szczęścia, z ręką na 
rękojeści szpady, którą szwedzkim obyczajem nosił, opartą.
Podeszli pod zamek.
W wielkiej sieni od ogrodu stał Herburt wojewoda, księżna Korecka, Sieniawski i 
dworzanin jego i druh, Michał Gozdawa Sulnicki, człek siły niezwykłej i rębacz w 
Małopolsce pierwszy, z twarzą zuchwałą i groźną, bez grosza majętności, z łaski 
Sieniawskiego żyjący. Z nim razem on się chował, pół^sługa, pół-przyjaciel.
Obaj strojni byli od stóp do głów - a Sieniawski na podziw.
Miał on na sobie kontusz szafirowy aksamitny, z brylantowymi guzami, z których 
każdy miasteczko żydowskie był wart, pod tym żupan z niebieskiego atłasu, a pas 
go opasywał niewysłowionej roboty, tak mieniący się przy blasku zapalonych już 
świeczników, iż się widziało, że się sztuką tęczy przepasał. Ku temu hajdawery 
karmazynowe i z żółtego safianu łyskliwe buty, na złotych podkówkach u 
napletków. U boku słynna Sieniawskich karabela o złotej pochwie, na rękojeści 
kołpak soboli z czaplą białą kitą, rubinami,
szmaragdami, brylantami, szafirami i żółtymi topazami przypiętą. Lewa ręka, od 
niedźwiedzia przetrącona, na czarnym 'spoczywała temblaku.
Sulnicki, choć dworzanin, prawie nie mniej od złota i kamieni świecił, aby znać 
było, co to za pan, co nie tylko siebie jak królewic, ale i dworzanina swego 
nawet nad miarę niejednego posesjonata ubrać może.
Właśnie w imieniu Sieniawskiego Sulnicki deklarację o rękę Beaty czynić kończył, 
gdy oboje z Kostką nadeszli. Aliści Beata, która ostatnie wyrazy słyszała, a z 
nich i z wyglądu sceny snadnie treść dyskursu poznać mogła, 'zwracając się 
wprost ku Sieniawskiemu, z uprzejmym skinieniem głowy rzekła:
- Wielki to honor dla mnie, gdyż, ile się domyślam, rzecz o mnie idzie, że 
potomek tak znakomitych przodków i sam nie mniej od nich znakomity kawaler, 
którego mężem swym nazwać za zaszczyt by sobie najpierwsze w Polszcze panny 
miały, ku mnie afekt swój zwrócić raczył. Iście srodze mi markotno, że afekt ten 
w tym momencie wewspółdźwięku nie znajduje.
- Jakoż to? - zapytała księżna Korecka.
- Gdyż serce moje komu innemu oddałam. Blask radości zajaśniał na twarzy 
wojewody, Sieniawski zaś przy tych słowach Beaty w bok się wsparł
i płomieniem z oczu zaświecił.
- I komuż to, jeśli wiedzieć wolno? - zapytała księżna Korecka.
- Tu obecnemu panu Aleksandrowi Kostce - odpowiedziała Beata. Nim kto ozwał się, 
pospieszył wojewoda głos wziąć:
- Umiem i ja cenić honor - rzekł - jaki na dom mój z ucieleśnienia afektu imci 
wojewódzka spłynąć by miał. Nie ma jednak snadź domu wielkiego w 
Rzeczypospolitej, z którym by gniazdo Herburtów spowinowacone nie było, a i 
samego tu przytomnego wojewodzica Herburtówna rodziła. Gdy sami do czeskiej 
mitry prawo nosim, nieobce w naszych krewieństwach małżeńskich buławy, wielkie 
pieczęcie i mitry
książęce. Z rodem atoli, którego najwyższa dystynkcja ziemska: świętego wydać - 
z łaski Boga spotkała, nie dał Bóg się dotychczas skoligacić. I gdy ani 
dostatków, ani dostojeństw nam nie brak, za wyraźny dokument łaski Opatrzności 
mam, iż do krwie naszej krew, która i we świętego Pańskiego żyłach krążyła, 
przymieszać życzy sobie.
Naówczas zdarł w górę głowę Sieniawski i odpowiedział:
- Nie mam ja tu co dłużej porabiać, gdy mnie porówno serce córki, jak woła ojca 
odtrąca. Zbyt jednak umiłowaną sercu mojemu jest wojewodzianka Beata, w zbyt 
wielkiej czci mam jego wielmożność pana wojewodę, w zbyt wielkiej estymie 
przesławny ród Herburtów, abym, co wiem im przeciwnego, zmilczał.
A iż do delacji * nawet w świętej i obowiązkowej sprawie usta Sieniawskiego się 
nie zniżą, Sulnicki - czytaj list, który na twoje zapytanie kasztelan Janusz 
Kostka z Dębin ci odpisał.
Kostka drgnął, jakby złym przeczuciem tknięty, a Sulnicki, wielki arkusz z 
zanadrza dobywszy, czytać począł:
- "Do Imci Pana Michała Sumickiego, wojewódzka Sieniawskiego dworzanina:
Jako mnie waszmość, podejrzeniami pewnymi, jako piszesz, tknięty, pytasz i do 
odpowiedzi ze strony wiadomej osoby obligujesz, odpowiadam waszmości przez 
umyślnego co następuje:
Sprawiedliwie szacuję miłość waszmości ku prawdzie i nienawiść szalbierzy S 
wiadomym czynię, iż ów Aleksander Leon Kostika ze Szternberku, za takiego się 
podający, z rodu naszego nie jest. Przed dwudziestu kilku laty do 'stryjecznego 
mego, Rafała Kostki, kasztelana bełskiego, zaufanego króla nieboszczyka 
Władysława, przywiózł hajduk chłopię, ledwie mówić mogące, bogato odziane i tam 
je wraz z oddanym sobie listem zostawił. Dom był bezdzietny
d e l a c j a (tac.) - potajemne oskarżenie, doniesienie 
i dziecko jak swoje chowano. Gdy chłopiec podrósł, zasię po niego przysłano i co 
się z nim później działo, nie wiem. Z naszego plemienia Kostków on nie jest, 
jeśli to ten za takiego się prezentuje. To wiem i słowem uręczam, a nawet, gdyby 
potrzeba w jakiej ważnej sprawie była, i przysięgą uręczyć mógłbym. Życzę 
zdrowia waszmości.
Janusz Kostka z Dębin, kasztelan sieradzki".
Gdyby grom z jasnego nieba uderzył, większego by efektu zdziałać nie zdołał.
Wojewoda list z ręki Sulnickiego wychwycił, jeszcze raz go przeczytał i ozwał 
się mocno pomieszany:
- Zaiste! Na palu pal - bo 'takie miał, gdy go co poruszyło, przymówisko - ręka 
to kasztelana, tak mi znana, jak moja własna. Któż więc waszmość jesteś? - 
zwrócił się ku Kostce.
Ten stał biały jak płótno.
- Ktoś 'waść jest? - zapytała porywczo księżna Korecka.
Kostka milczał, a Sieniawski rzekł:
- Jakom rzekł, nie mam ja tu co dłużej porabiać. Atoli zdaje mi się, iż ziem nie 
uczynił, zezwalając zaufanemu memu, któren z gorliwości ku mnie, o cześć domu 
Herburtów nie mniej też dbały, podejrzenia powziąwszy, w najsłuszniejszą stronę, 
gdy kasztelan Rafał i małżonka jego nie żyją, z interrogacją * się zwrócił. 
Cokolwiek stąd wyniknie, mnie wszelako jedno tylko: odejść stąd - pozostaje.
- Czekaj, wasza miłość, nie odjeżdżaj, póki się sprawa nie wyklaruje! - zawołał 
wojewoda i zwracając się ku Kostce: - Mów waszmość, kto jesteś? - powtórzył.
Kostka 'milczał. Białość nie ustępowała mu z twarzy, oczy w ziemię wbił i stał 
jak skazaniec. Byłby może słowa 'nie rzekł, gdyby nie prośba Beaty, która ręce 
jak do pacierza złożywszy, ozwała się błagalnie:
interrogacją (iac.) - zapytanie, badanie śledcze 
@- Na Boga, proszę, powiedz waszmość nazwisko swe i godło!
Naówczas Kostka spojrzał na nią zarówno z wyrzutem, jak z miłością 
nieopowiedzianą, i wyprostowawszy się, iż acz nieduży, prawie wysokim w tej 
chwili się wydał, spojrzenie w oczach obecnych topiąc, rzekł spokojnie i 
wyniośle:
- Imię moje jest w księdze dziejów zapisane nie tam, gdzie wasze będzie.
Znaczenia tych słów nie pojąwszy, a najmniej się podobnych spodziewając, wszyscy 
stali chwilę, spoglądający po sobie, aż pierwszy ozwał 'się zuchwale Suiriicki:
- Nie o enigmata * tu idzie, jeno o nazwisko waścine. Powiadaj je i basta.
Jeszcze dumniej wzniósł Kostka głowę w górę i odparł:
- Odpowiedzieć ci raczę, pachołku, iż pan twój mnie do kolan kołpakiem kłaniać 
się winien.
Spłonił się na to Sieniawski i w oka mgnieniu karabelę ze złotej pochwy wyrwał, 
ale go blisko stojący wojewoda za rękę chwycił i krzyknął:
- Jedno, nie pozwolę (krwi rozlewać w domu moim, drugie, nie wiesz waszmość, kto 
zacz, a jak zbój mordować nie będziesz!
Zatrwożona i ze łzami w oczach Beata powtórnie się ku Kostce skłoniła.
- Mów waszmość, jak cię zowią - błagała - nie wystawiaj serca mego na próby 
ognia!
I wtedy ponownie Kostka - jako pierwej, na nią popatrzywszy - rzekł głośno i 
wyraźnie:
- Jam jest króla Władysława syn *.
enigmata (lać.) - tajemnice
Jam jest króla Władysława syn - Na kilka lat przed powstaniem występował Kostka 
jako Aleksander Lew (Leon) Napierski ze Sztemberku (Sztem-berk - wieś w Prusach 
Królewskich, majątek magnackiej rodziny Kostków), prawdopodobnie było to jego 
autentyczne nazwisko. Według źródeł pochodził z Mazowsza, z rodziny używającej 
herbu Dąbrowa, którym pieczęto-
Znów oniemieli wszyscy, jeszcze dłuższą chwilę milczenie potrwało niż uprzednio.
Przerwała je kasztelanowa Korecka, mówiąc w aluzji do nazwiska Wazów:
- Z tych pewnie waz, co nie jabłko i wawrzyn, ale pierogi ze śmietaną naszały.
Huknął śmiechem Sulnłcki, rozśmiał się i Sieniawski, a Sulnicki przez śmiech 
zawołał:
- U mojego szwagra jest fornal Władysław Król, zali nie ten? Nawet podobny z 
urody!
- Pachołku - odpowiedział Kostka wyniośle - jesteś mi jako pies, co na mnie 
szczeka. Obrazić nie możesz, ale obitym będziesz.
Porwał się wreszcie wojewoda, który stał jak słup, bez słowa i ruchu.
- Dość! - krzyknął. - Ktokolwiek waść jest, iżeś śmiał pod nieprawdziwym wejść w 
dom mój nazwiskiem, próg mój przestąpić proszę!
- Panno Beato! - zwrócił się Kostka ku wojewo-dziance, która z twarzą zasłonioną 
rękoma stała.
Słowa nie otrzymał, ale ruch głowy nic dobrego, owszem, źle mu wróżył.
- Beato! - rzekł jeszcze.
Lecz tylko ten sam ruch głowy uzyskał.
- Milcz, wasze! - rzekła księżna Korecka. - Jak śmiesz ożywać się jeszcze do 
tej, którąś zuchwalstwem twym i bezczelnością pokrzywdził i pohańbił! Znamy 
takich królewskich synów! Z hajduka w pralni się kocą!
- Tak jest! - krzyknął z kolei wojewoda. - Tak jest! Jak śmiałeś, fałszywego 
nazwiska używając, na
wali się również Kostkowie. Jako dziecko wychowywał się w domu starosty 
malborskiego Mikołaja Rafała Kostki. Zarzucano jednak Napierskiemu bezprawne 
używanie nazwiska Kostka, za pomocą którego próbował on dodać sobie wobec 
szlachty splendoru, na chłopów zaś oddziałać swoimi związkami ze św. 
Stanisławem. W czasie śledztwa na torturach zeznał on, że jest nieprawym synem 
Władysława IV (wątpliwe!) i że nazywa się Wojciech Stanisław Bżowski.
dziecko moje, na Herburtównę, oczy podnieść! Powsinogo! Przybłędo! Precz mi z 
zamku! Precz!
Kostka na te obelgi i groźby ku Beacie się zwrócił, ta jednak, twarzy nie 
odkrywając, milczała jako pierwej.
Naówczas gniew go ogarnął, ręką w zanadrze sięgnął i z kieszeni zwitek z 
pierścionkiem z włosów wojewodzianki dobywszy, pod nogi go jej rzucić chciał, 
ale się wstrzymał, zbyt bowiem ją jeszcze miłował, aby wstydzić zdołał.
Ta snadź odgadła czy odczuła myśl jego, odsłoniła bowiem nieco lica i pełne 
strachu, przerażenia, wdzięczności spojrzenie padło na twarz Kostki.
- Precz! - huczał wojewoda. - Ty niewiadomy człeku, iszalbierzu imienia 
królewskiego! Precz, bo na samą myśl, żeś na córkę moją patrzeć śmiał, krew mię 
zalewa! Fora! do kroćset diabłów, bo psami wyszezuć każę!
Za wiele tego Kostce było. Nie licząc się już z nikim i z niczym, choć wiedział, 
że zginąć musi, za szpady rękojeść chwycił, 'gdy nagle o niespodzianej godzinie 
dzwon kościelny we wsi pod zamkiem 'zabrzmiał i równocześnie dwaj dworzanie 
wojewody, Rajcerz i Szybka, w najwyższym pomieszaniu przybiegli, jeden przez 
drugiego wołając:
- Wasza miłość! Zbóje! Folwark zgorzelicki płonie! Czerń pustoszy!
- Gwałtu! - krzyknęła kasztelanowa, wojewoda zaś, o Kostce zapomniawszy, bo 
Zgorzelice tuż niemal obok zamku leżały, gębę na razie w zdumieniu i przerażeniu 
otworzył.
- Kupa chłopstwa! - wołał Rajcerz. - Dowiedzieli się snadź, że chorągwie 
nadworne pod panem Makowskim do obozu królewskiego wyprawione!
- Co jest ludzi w zamku! Do broni! Na koń! - wrzasnął wojewoda, mowę 
odzyskawszy. - Hej! Wasiutyński! - krzyczał oglądając się za marszałkiem dworu.
Poskoczył naprzód Sulnicki, a Kostka, trzasnąwszy
szpadą w pochwie, wpadł za nim do stajni i nie mając swego, w zamieszaniu 
najlepszego z wierzchowców wojewody okułbaczył i .za bramę na nim wypadł. 
Myślano, że ku Zgorzelicom leci, ale on w lesie nie opodal zaimku n'a prawo 
skręcił i na gościniec myślenicki ku Rabie, co pary było w bachmacie, ruszył.
Wrzawę i dzwon larmo czyniący słyszał, wkrótce otoczyła go cichość wieczorna, 
łunę tylko widział na niebie.
O Beatę się nie lękał. Zbyt potężnym było imię wojewody, aby chłopi, choćby jak 
zuchwali, porwać się na zamek ważyli; zbyt wielu ludzi w zamku, aby najmniejsze 
niebezpieczeństwo rodzinie wojewody grozić mogło. Spalono już wprawdzie po 
dwakroć Bełz i zamek ciechanowski, ale tam dowodził zorganizowaną bandą zuchwały 
i podstępny emisariusz ChmSelnickiego, Jachowski *. Uprzednio wstecz złupił 
herszt Bajus z towarzyszami Januszkowice, .zabito panów Trojanowskich, 
Bobownickiego, Bylinę z Leszczyn, splądrowano dwór Olszewskiego w Siarach, 
Domaradz-kiego w Ropie, słynny Czepiec i Sawka napadli na Jamgród *, choć 
obwarowany, Męcińskiego, zrabowali w Zyndramowy siedmdziesiąt siedm stadnych 
klaczy, zgrabieżyli dwór Delpacego w Glinniku, Cikowskiego w Żegicach, 
Michałowskiego w Rogach pod Iwoniczem, ale z podobnych napaści drwić mógł 
armatami strzeżony, podobny do twierdzy gród Herburtów.
emisariusz   Chmielnickiego,   Jachowski - Jachowski, agent Chmłelnickiego, był 
dowódcą oddziału antyszlacheckiej partyzantki chłopskiej działającej w okolicach 
Lubaczowa, między Sanem a Bugiem. Spalił dwukrotnie Bełz i zamek Ciechanowski. 
Trudnił się również agitacją i kierował akcją szpiegowską.
złupił herszt Bajus z towarzyszami Januszkowice (...) słynny Czepiec i Sawka 
napadli na Jamgród - Bajus z Leszczyn nad Ropą, przywódca grupy rozbójniczej. 
Napadów dokonał w r. 1644. Przed zemstą szlachty uszedł na Węgry. Napady Czepca 
i Sawki (zob, przyp. do s. 73) na Jamgród Dukielski, Glinnik, Zegice, Rogi itd. 
nastąpiły na wiosnę r. 1649.
W Zgorzelicach były obory pańskie, tam też znęcili się zbóje.
Z łuną w sercu, 'nie mniejszą n'fż ta, która ponad nim świeciła, z huraganem 
gniewu, żądzy zemsty, a zarazem bólu i rozpaczy w sercu pędził Kostka gościńcem. 
Aż ubieżawszy więcej niż milę drogi, koniowi zwolnił, aby go nie zapalić i nie 
zmarnować.
Olbrzymia łuna gorzała na niebie.
Wstrzymał Kostka 'konia, na kułbace się skręcił twarzą wzad, wzniósł rękę z 
pięścią zwiniętą i wyciągnąwszy w stronę pożaru, począł nią trząść złowrogo, 
mówiąc:
- Poczekajcie, magnaty! Zapalę ja wam lepszy ogień nad głową! Poznacie mnie! 
Psie syny!
Ku górom konia skręcił. W tę dziką, zapadłą stronę wściekłość go i gniew 
skierowały, jak instynkt wilka, co się z łańcucha urwał. A w pędzie o 
Chmielnickim jął myśleć. Chmielnicki niejednokrotnie znać mu dał, że o nim wie, 
że się z nim liczy. Jakby umyślnie wysłannicy hetmana zaporoskiego spotykali go 
*, półsłówka znaczące szeptali. Bohdan Chmielnicki nie tylko o prawa Kozaków i 
chłopów ruskich, on i o inne prawa upomnieć się mógł - zwłaszcza dla 
sprzymierzeńca...
Chmielnicki...
Ojciec był osadnikiem czehryńsikim za czasów starosty Daniłowicza i zwano go 
Chmiel, a syn był hetmanem 'kozackim, który z chanem tatarskim brat za brat był, 
księcia Jeremiasza Wiśniowieckiego zza Dniepru wyparł *, hetmanów koronnych 
wielkiego
Jakby umyślnie wysłannicy hetmana zaporoskiego spotykali g o... - O powiązaniach 
Kostki z Chmielnickim świadczą odezwy hetmana ukraińskiego znalezione w 
papierach Napierskiego, jak również fragment listu Napierskiego z dn. 18 VI 1651 
do Lętowskiego: "...Mamy dobrą zmowę z Chmielnickim i z Tatarami".
księcia   Jeremiasza   Wiśniowieckiego zza Dniepru wyparł-W r. 1648, na wieść o 
klęsce w dolinie Krutej Bałki (między Korsuniem a Bohusła
i polnego w niewoli miał, do którego wojewoda Kisiel w poselstwie jeździł. Więc 
jeżeli syn Chmielą z So-botowa, z futoru, Chmielenko, nad sobą chorągiew 
malinową nosić kazać mógł, cóż on, królewski syn?!...
- Hej, hłopce, wieś, co ci powiem, to ci powiem, ale ci powiem - ciepło.
- Ono wej ciepło.
- Wiaterek od wyhodu słonka poduhuje - wiosna.
- Wiesna.
- Jar.
- Ydź jar.
- Kie wiesna, to ciepło.
- Terazeście wej, Janie, dobrze pedzieli! Wy macie rozum!
- Tak ci powiem, Symuś, ze hań na Stawie ani śkiełka lodu nie będzie.
- Nie będzie.
- Słonko cysto pięknie spaliło.
- O bo haj!
- A na Zmarzłem pod Zawrate 'będzie.
- Będzie.
- Będzie. Kaź by się podział, kie hań do cienia.
- Ze j tyś to!
- Ale w Pięcistawak hań już sołtysia Nowobilscy z owcami może bedom *.
- Może.
wem) i pójściu do niewoli hetmanów polskich Kalinowskiego i Potockiego, Jeremi 
Wiśniowiecki wycofał się wraz z wojskiem z wysuniętej pozycji Pryłuki za 
Dnieprem.
w Pięcistawak hań już sołtysia Nowobilscy z owcami - Sołtysi ród Nowobilskich z 
Białki, począwszy od drugiej ćwierci XVII wieku, dziedzicznie piastuje funkcje 
baców na halach Pięciu Stawów Polskich, Roztoki i Morskiego Oka. Dostojeństwo 
rodu (królewskie przywileje) nie przeszkadzało zresztą ongiś Nowobilskim w 
prowadzeniu procederu zbójnickiego na wielką skalę.
2 Legenda Tatr
- Przy Rybim * bedom?
- Bedom. Cóż by nie byli?
- W Cihej bedom?
- Syćko nizy.
- Naska hala haw u Stawuk nawyzsa.
- Nawyzsa.
- Ale co ci powiem, to ci powiem: piękna. i- Piękna.
- E, ze piękna, to już piękna. Nie mas jej gany - nijakiej.
- O bo nie mas!
- Jyno telo, co zimna. K'a inendy już dawno pasom, kim się trawa otawi na niej.
- No.
- Tego lata, jak będzie tak bars ciepło, to hań pudzieme.
- Oba.
- Oba pudzieme. A gęsiołki se, Symuś, weź. Bo kie hań Byrnas na kobzie zabrzęcy, 
a Franków Pięter i mój wnęk Sobek na fujerak zagrajom, to cóż byś ty hań, 
hłopce, przez gęśli robieł! Anibyś hań nie miał po co iść. Boby cię weredy 
skalami dołu zajeny!
- Hej! Może.
- Siednieme se popod sałas do słonka. Las nam będzie pachł z doliny, a zaś 
kosodrzewina i limby od wierchów. Telo musicie grać, coby nas juhasi za graniom 
we Wirhcihej słyseli!
- Tej tyś to!
- Nieg wiedzom, ze Po laki grajom! Luptocy zatraceni!
- Wiera ze tyś! Ono ik sytko mierzi to granie.
- No! I zyntyce se słodkiej popijeme. Z moskali eke.
- Bajtoć!
- Do słonka się grzejęcy. Bo my starzy.
- Hę! Co bees robieł...
- Symuś, kielo 'ci tyś to rahujom?
- Hę, ono będzie cosi na pionty na sesdziesionty.
Przy Rybim- Dawna nazwa Morskiego Oka. 26
- Dziecko! Jedy mnie haw trzi osiemdziesiont na świentom Flawijom mineno! Coześ 
ty piroci mnie? Smarkać! Alebyś mię i tak jesce w tańcu nie przebrał!
- Kaź by!
- O bo nie! Nie przebieres! Kie mi pięć dwaścia rdków beło, to się trzok juhasów 
białcanów ustawiło, kimek ja się zagrzał!
- Ej ha!
- Tak beto, tak. Ja beł hłop! Ja cały Carny Staw równo ze pse obleciał! Cok go 
toporzyske pądzieł. Alek hipfcał!
- Pod Kościelce.
- Wody kęs!
- Kęs. Ale ja se i tak, wiecie, Janie, uwazujem, ze kłęby hań do stawu dopływu 
nie beło, a coby się woda w nim w piwo obrócieła, hę! toby go do jesieni ludzie 
wysusyli.
- Mójeś ty! Niejeden by hań skąpał przi nim, jyno by taki mułek ostawili. Ba 
jesce by przi nim leżał, coby go cuł.
- Aleby się tyz zgichło luda, kieby się wieść taka po świecie ozniesla! Taka by 
jyno cyrniawa hań stała. I kosę by prasinom, nie bałby się, cy mu zaleje.
- Anibyś 'drogom nie przęseł, telo by 'na koniu jehał, nacyrpał w obońki i wióz 
ku hałupie.
- Nagorzyj by jyno na tyk beło, co po więzieniak siedzom. Kieby się taki 
dowiedział, toby umar ze żalu, co przez niego wypijom.
- Ale ci powiem, Symuś! Aleby się tyś tem głównym pijakom ocieliła krowa! Z 
dziecyskami by przi-seł, a i babę by w doma nie ostawieł.
- Hoć kulawy, toby łaź, a i ślepy by tu macał!
- Straśnie by się moc luda bez ten pijatykę wykróciło! Biskupi by musieli 
nakazować i księdzowie z ambon wołać.
- Starostowie z Nowego Targu i z Ciorśtyna by musieli hajduków posyłać, coby 
dostępu bronili.
- Haj! Ono by się i wojsko zdało! Bo kieby się
chłopi na to uzdobirali, toby ka jaki hajduk na ziemi leżał. Służbę by odrobił 
dubelt!
- Wiera by odrobił! Do poruseństwa by przisło, jakby na siełe bronili. Boby 
hłopi pedzieli: Cóż haw komu do tego? Dy ito piwo 'nase! Cyś go ty warził?!
- Prawda! Co by się haw wto miał do tego wrażać! Woda beła wse gazdowska, to i 
piwo gazdowskie!
- Miałby się wto opowazyć twoje własne piwo ci bronić pić?!
- Ja by temu dał! Przi sam Panu Bohu, tu byk bestyjom zabiel!
- Wojewoda z Krakowa by zołmirzów posłał. Ludzi by karali. Za wojaka byś wisiał.
- A za jednego powiesonego toby się do siódmego pokolenia ludzie mścili. Ja by 
mu haw pokazał za własne piwo we stawie ludzi karać!
- Krew by się lała potokami!
- Całom Polskom by skroś tego piwa zmącili. Król by uciekać musiał.
- Prawda, zęby się nie osiedział, kieby się cały wóz ozkierendał.
- Co ci powiem, to ci powiem, ale ci powiem, Symuś, rebelija by beła jesce nie 
taka, jako teraz skroś Kozaków. Ale to się nie stanie.
- Dyć ja wiem, ze się nie stanie, ale o cemze by my radzili...
Tak w ciepłą, długą wiosenną noc stary Jan Topór Jasica z Hrubego i stary Szymon 
Krzyś z Olczy, siedząc przed Toporową chałupą i na gwiazdy patrząc, rozmawiali.
Gwiazdy świeciły nad nimi, nad Koszystą, nad Buczynowymi Turniami, nad Swinicą.
Olbrzymi las czerniał popod góry, popod hale, las, który się zdawał nie mieć 
końca, początku ani wieku;
bo pnie w nim z pniów na pniach spróchniałych rosły.
Wiosenny wiatr nocny powiewał starcom w twarze ł musikał długie, masłem 
wysmarowane, na ramiona spadające włosy.
Ujął Krzyś w rękę leżące obok skrzypce, od wę
drownego Cygana nabyte, a przez Cygana podobno gdzieś aż we Lwowie ukradzione, 
przedmiot podziwu i zazdrości wszystkich muzyków góralskich, i lekko brzęknął w 
struny smyczkiem.
Wiedział on, czym Topora ucieszy, i starodawną nutę cicho zagrał.
Przysłuchał się Topór, pokiwał głową i rzekł:
- Hej, z tam to wej nutom za króla Stefana, Panie Boże mu ta grzyhy odpuść, 
wybranieccy hłopcy na wojnę moskiewskom śli *.
I zanucił pod nosem:
Hej kie my się rusyme, ej z wirsku do doliny, ej wroga, pobijeme, ej zoden nie 
zginieme... Ej w doliny, w doliny, ej wybraniecki hłopce, ej do króla Stefana, 
ej pod moskiewskie kopce... Ej od madziarskiej strony, ej poduhuje wiater, ej 
nas Stefan Batory, ej jako orel z Tater... Ej Stefanie Batory, ej prowadzze nas, 
prowadź, ej bo my nie budzieme, ej krwie nasej żałować... Ej Zamojski hetmanie, 
ej wielgomozny panie, ej dałeś mi prok, strzelbę, ej dzienkujem ci za nie... Ej 
budzie jar, budzie jar, ej budom rolom orać, ej wybraniecki hłopiec, ej budzie 
maszerować... Ej włosy moje, włosy, ej moje żółte wlose, ej nie bedom otrząsać, 
ej popod bucki rosę!...
Tak cicho nucił za cichą Krzysiową melodią, wtem dobył głosu i na odmienną nutę 
huknął:
wybranieccy hłopcy na wojnę moskiewskom śli - Piechota wybraniecka, czyli 
łanowa, powstała za panowania króla Stefana Batorego (1576-1586) na mocy uchwały 
sejmu z r. 1578. Z każdych 20 łanów (łan - ok. 16,8 ha powierzchni) ziemi w 
królewszczyznach powoływany był w czasie wojny jeden chłop wybraniec, zwolniony 
od pańszczyzny i podatków i obdarzony jednym łanem ziemi. Piechota wybraniecka 
odznaczyła się szczególnie w czasie wojny z carem moskiewskim Iwanem Groźnym (w 
latach 1578-1582).
Dziewanno kohana, mas łliołe kolana, bassamterremtete! jak na wodzie piana! 
Hjjheuu!! -
i to go zgubiło.
Albowiem w te razy zgrzypły dźwierze i wychyliła się z mich głowa Toporowej 
Marty, Sobcakówny spod Kopy z domu, Janowej żony, i gromki głos się ozwał:
- Wieś go! Smyku! Bedzies haw holofiił po nocy? Spać!
- Krzyś... Dyj haw Krzyś - próbował mamrotać Topór.
- Krzyś nie Krzyś, nieg idzie spać! Pościelone ma w izbie. Spać!
Ruszył się Topór z ławy, mruknął do Krzysia, a to dla salwowania honoru:
- Z babami narabiał nie bedzies! - i postąpił ku drzwiom chałupy, a Krzyś, 
odmruknąwszy po rozumie:
- Ba j toć! To nie hłopska rzec! - gęśle pod pachę wziął i za nim poszedł w 
gościnę. Bo Krzyś na posiady, w odwiedziny, do Toporów rad przychodzował i rad 
był zawsze witany, tak dla humoru, jak dla pięknego grania na gęślach, jako też, 
że nikt tak szczerze nie podziwiał, subtelnie i przyjemnie bogactw i dostatku 
Toporów nie chwalił, a komplementów obojgu nie zdołał prawić.
Ale po drugiej stronie domu, za bramą obory okolicznej, pobudowanej tak, że gdy 
się wrota wielkie wjazdowe zaparły, żadnych drzwi na zewnątrz, żadnego okna nie 
było, a stąd równie złemu człowiekowi, jak wilkowi i niedźwiedziowi niepodobnym 
był przystęp, na skamieniałym odłamie cisowego pniaka, co, jak starzy ludzie 
mówili, tysiąc lat miał mieć, również w gwiazdy pozierając, siedziały wnuczka 
Toporów, dziewiętnastoletnia Maryna, i jej krewniaczka, diocana, cioteczna 
siostra, młodsza o rok Mrowcówna Teresia, także w Hrubem rodzona, co się do nich 
nazywało do Sikory spod Uspiska.
...Rzeżwa, jasna, złota woń szła we wczesne, słoń
cem błyszczące rano z polanki pod Kopieńcami w świetlne, błękitne niebo. 
Iskrzyły się rosy na trawach, ziołach i kwiatach, kwiatach wonnych, białych i 
różowych, błyszczały na igłach rosnących wraz cisów, jodeł i świerków, na 
czarnych, podłużnych liściach wierzb górskich i zielonych, pierzastych liściach 
jarzębin, lśniły w słońcu. W przepysznej świeżości rannej stały obok siebie 
ogromne buki i szerokokonare jawory, dostojne i majestatu twardej siły pełne, a 
obok bielały brzozy białopienne i olsze splątane zielonymi liśćmi.
Młódź drzewna, w gęstą, zwitą spleć związana, miejscami zbite, zwarte krze, 
chusciaki, gaje, wrzeć się zdawały rozpędzoną mocą wzrostu i bujnią soków 
życiowych. Polanka otoczona była wałem drzewnym, koronami i pąkowiem lasu.
Olbrzymie paprocie i łopuchy zarzuciły ją z kraju drzew, a wysokie szczawie i 
smukłe kiście i łodygi paśnej trawy ponad niską murawą zieleniły się jako 
podłoże i baldakimy kwiatów. Rosa szkliła świat, ziemię u nóg.
A wysoko lśniły się w słońcu obfite w żar przezroczysty, śniegiem jeszcze 
osypane, zawisłe w przestrzeni wysoko na zwiewnych mgłach seledynowych nad 
ciemnymi lasami, szafirowopromienne skały, tak lekkie i lotne, jakby wiatrem 
niesione, w radosny niezmiar nieba wcięte. Całą polankę napełniało wesele i 
szczęście wiosennego rana. Nieujęty urok rozwiał się we fale promiennego 
powietrza.
Tysiące drozdów skalnych, okowiaków i mazaków śpiewało, których dźwięczny, 
cudowny, mocny gwizd rozdzwaniał las dookoła. Zdało się, że każda kropla rosy 
brzmi, każde drzewo, cicho stojące, dźwięczy. Śpiewające powietrze błękitniało 
nad ziemią.
Niezmierny, niezmącony spokój oprządł uroczysko. Cicho, wolno z gęszczu wyszedł 
jeleń i przekroczył przez polankę, unosząc olbrzymie, rosochate rogi w inną 
stronę gęstwiny.
Ze starą, poszczerbioną dziadkową kosą, prosto
przymocowaną na drzewcu, wziętą od wszelkiego wypadku z domu, wsparta na niej, 
stała Maryna Toporówna i patrzała w świat. Nie wyszła ona po cokolwiek, przez 
wiosnę szła z domu na tę polankę, na słonecznisko śródleśne. A kiedy ją owoniały 
ziemia i las, ośpiewały ptaki, oświetliło słońce i obłękitniły góry hen skalne: 
wówczas z piersi jej wypłynęła pieśń:
Hej Janickowa krasa rada owce pasa, we dnie po dolinie, w nocy przi 
dziewcynie...
I taką ją śpiewającą z dala usłyszał w gęstym lesie wojewodzie Jan Sieniawski, 
samotrzeć 'się na górskim, z Hiszpanii za nieprzepłacone pieniądze sprowadzonym, 
niewielkim koniu snujący popod Tatry.
Błędnym rycerzem przezywała go rodzina i znajomi, albowiem z półprzyjacielem, 
pół^sługą swoim Sulnickim i hajdukiem Tomkiem tygodnie, a czasem miesiące całe 
wędrował on przez lasy i pola, dróg nie pytając, upolowaną zwierzyną się żywiąc, 
po zamkach pańskich albo i po chłopskich stodołach na sianie nocując. Sześć psów 
gończych przy koniu szło tak tresowanych, że żaden bez znaku nawet na widok 
zwierza nie ruszył, prócz tego wyżły dwa i cztery olbrzymie w Anglii zakupione 
dogi, którymi szczuć dzika było miło, ale które i do obrony służyły. Albowiem w 
tym otoczeniu wojewodzie Sieniawski, półbóg z Sieniawy, jako go księżne i 
hetmanówny w Warszawie i w Krakowskiem zwały, przejechał świat od północnych 
bagien i jezior pruskich i litewskich, aż po Żelazne Bramy Dunaju, Dzikie Pola i 
goszczony przez grafów i furstów niemieckich aż po Ren.
Ale najraczej wędrował on przepastnymi puszczami Karpat, bijąc odyńce, walcząc z 
niedźwiedziami i szukając przygód miłosnych z urodziwymi mołodyciami na Rusi, z 
bujnymi Góralkami w Polsce. Oprócz tego od wczesnego chłopięctwa kochał się w 
wojewodziance Beacie Herburtównie, z którą się we właściwym czasie ożenić 
chciał.
Sierotą był i samodzielnym panem tak olbrzymiej fortuny, iż ledwie ostrogska 
ordynacja * ją przewyższała, a ni Zasławscy, ni Radziwiłłowie, ni książę 
Jeremiasz Wiśniowiecki - któremu sam czynsz roczny z 39 610 poddanych 
zadnieprskich, nie licząc mnóstwa futorów, folwarków ekonomicznych i 423 młynów, 
nie licząc podatku z szynków, zboża, miodu, bydła, zwierzyny, ptactwa po jego 
dobrach: milion dwakroć sto tysięcy złotych przynosił - nie byli bogatsi. 
Wydawało mu się też wszystko równo, jak mówili współcześni, i mało kogo za 
równego sobie z rodu poczytując, o książęcy tytuł, do czego go namawiano, dbać 
nie racząc, wszystko za dostępne i możliwe dla siebie
miał.
Był Jan Hieronim Zygmunt August Sieniawski wzrostu wysokiego, w barkach szeroki, 
ale w postaci smukły, o włosach ciemnych w loki z przyrodzenia krętych, nos miał 
orli, pod nim wąsy młode, z polska puszczone, a oczy jasnobł^kitne, świetnie 
promienne, kiedy chciał ciepłe i słodkie, kiedy chciał srogie i straszne, z 
przyrodzenia dumne i nieulękłe. Twarzy
był jasnej, pociągłej.
Z Herburtówny zrodzony dwie miał tradycje w pochodzeniu: jedną, że Herburtowie, 
gdy marli, dla dzielności w orły się siwe przemieniali i orłami opuszczali świat 
ziemski; drugą, że gdy się rodził Sieniawski, piorun w najwyższego dęba w 
okolicy bił, aby
go nie zacieniał koroną.
W swej woli i potędze rosnący, ledwie się królowi Sieniawscy uchylali, a Jan 
Hieronim, za kwiat rodu uważany, kwiatem się rodu swego znał.
ostrogska ordynacja - Założona została mocą uchwały sejmowej w r. 1609 przez 
kasztelana krakowskiego, Janusza ks. Ostrogskiego. Objęła znaczną część fortuny 
Ostrogskich (600 wsi, miast i miasteczek) w województwie wołyńskim l kijowskim. 
Do dziedziczenia jej powołani zostali sukcesorowie męscy rodu, a w braku ich - 
synowie Eufrozyny z Ostrogskich Zasławskiej. Po wygaśnięciu Zasławskich 
ordynacja miała przejść na Radziwiłła i jego potomstwo.
Jednak obok buty, pychy i awanturniczości melancholia go nachodziła nieraz, a 
wówczas nikogo przy sobie nie znosił. Jeśli był w zamku, ostrożnie się mu trzeba 
było na oczy pokazywać; jeśli na łowach, opuszczał myśliwych nic nie 
powiedziawszy; jeśli na samotnej ze Sulnickim i pachołkiem wędrówce, znikał im z 
oczu z ogarami i czasem tydzień minął, nim się spotkali znowu. Tkwiły wprawdzie 
w olstrach przy jego siodle pistolety, rusznicy jednak nie brał, tylko łuk i 
strzały, niechybne w jego ręku, i jeśli ubił zwierzynę, to go huk nawet nie 
zdradził. Często, starając się dyskretnie pana śladami iść, widzieli go z daleka 
Sulnicki i Tomek, jak na ogierze 'swoim hiszpańskim pomiędzy psami gdzie wysoko 
na połonince lub polance stał, czasem w noc księżycową, a czasem silny jego głos 
gdzie z lasu ich doleciał, gdy śpiewał:
Wdzięcznej młodości nie spełnione żale, fcędyź po bystrym świecie mię, 
nosicie...
Gdy Sieniawski, właśnie tak towarzyszów odbiegłszy, Marynę Toporzankę o kosę 
wspartą spomiędzy jodeł i smreków ujrzał, psyknął na psy i harapem im pogroził, 
po czym konia pocisnął i naprzód ruszył. Na skraju lasu się zatrzymał. Nie 
chciał on przerazić dziewczyny ani spłoszyć, już zaś krew w nim wrzała i żądza 
doznania rozkoszy natychmiastowej pierś mu rozdęła.
W kieszeni od rajtuzów dłonią po czerwonych złotych, których tam garść nasypana 
była, przesunął, kołpaczek letni poprawił i patrzał.
Po chwili z konia zeskoczył, psy 'na smycze wziął i do drzew poprzywiązywał, i 
świsnąwszy nad nimi harapem, aby, przestraszone, nie rwały się za nim, nazad na 
konia wsiadł i z lasu powoli wyjechał.
Z daleka kołpak zdjął i ku dziewczynie nim na powitanie, na dobrą wolę, 
powiewał, ale ta nie lękała się snadź, lecz jak była wsparta o stylisko kosy, 
tak stała, z chustką żółtą na ramiona opadłą, w białej,
wyszywanej czerwono na ramionach koszuli, w niskim "do pół piersi, z błękitnej 
materii w srebrne naszywane kwiaty, gorsecie, rozchylonym na przedzie i 
zasznurowanym amarantową tasiemką, w ciemnogranatowej w niebieskobiały deseń 
tłoczonej spódnicy. Włosy we dwa warkocze splecione po plecach aż poniżej tyłu 
spływały, stopy obute miała w białe onycki i w żółte kierpce, wełnianą czarną 
taśmą po płótnie kreto przypięte.
Dopiero bliżej podjeżdżając, jej przepysznej górskiej piękności zadziwił się 
Sieniawski, miała bowiem cudną, jasną twarz nad białą szyją i wyniosłymi 
półkulami piersi, a biodra kryły niewypowiedziane ponęty. Spod gęstych, 
ciemnoblond brwi, nisko zbiegłych, ogromne .szafirowe oczy patrzały śmiało i 
bystro.
- Niech będzie pochwalony! - zawołał podjeżdżając Sieniawski.
- Na wieki wieków! - odpowiedziała dziewczyna.
- Dzień dobry! Dobrze jadę? - wołał Sieniawski, świadomy fortelów.
- A ka? - zapytała dziewczyna.
Rozśmiał się Sieniawski i rzekł nieroztropnie:
- Przed siebie.
- Starajcie się o nos, bo hań las - odpowiedziała dziewczyna.
- Ja bym tu nim wprzód rad uwadzić.
- Coby ino nie scyrniał!
- Twardo tak?
I najechał blisko koniem.
Ale dziewczyna zagrodziła drogę do siebie kosą w poprzek.
Sieniawski zeskoczył z siodła i oszołomiony żądzą, zbliżając się, bełkotał, sam 
widocznie nie wiedząc, co gada:
- Tak twardo? Tak twardo?
Maryna nie cofała kroku, tylko przesunęła szybko kęsisko w ręku, tak że ostrze 
znalazło się wzdłuż naprzeciw Sieniawskiego.
Przystanął i roześmiał się głośno.
- Zacięłabyś mię? - zapytał z góralska.
- Zatnem.
- A -wiesz, kto ja jestem?
- A to 'mi syćko jedność.
- Wiesz ty, że ja mam sześć tysięcy własnego wojska?
- Ale nie tu. A ja 'mam kosę!
- I że mam więcej niż sześćdziesiąt tysięcy poddanych gospodarzy?
- Ale ja wolna, królewska! Sieniawski sięgnął do kieszeni i wydobywszy dukata, o 
kosę 'nim brzęknął.
- Słyszysz? - zapytał.
- No?
- Dukat.
- Ej ha! Raty! My haw złota nie widzieli! - zadrwiła Maryna.
- A skąd?
- Aż haństela - i Maryna wskazała na Tatry, ku Węgrom.
- Zbójeckie?
- A pan co myśleli? Ze on pytać pudzieme?
- Sto dukatów ci dam - rzekł.
- Za co?
- Za ciebie - szepnął namiętnie.
- Za mnie? Ja nie warcem nic abo świat.
- Jak to?
- Wto mnie nie miłuje, to mu nie stojem za nic, wto mnie miłował będzie, tok mu 
za świat cały.
- Zaimek mam z pięciu wieżami - chcesz w nim mieszkać? - rwał Sieniawski słowa 
ze zduszonej piersi.
- Moje wieże wyse i więcel ik - wskazała ręką Tatry.
- Uzłocę cię, ubiorę w perły, w diamenty!
- Ej ha! - przydrwiła Maryna. - Kie ja do wody do potoku włazem, to po mnie 
perłów, diamentów dość!
- Kochać cię będę! - krzyknął Sieniawski.
- Wiedzom pan, jako u nas powiadajom? Zakohał j om jak sydło mróz.
- No to cię porwać każę, zuchwała dziewko! Maryna obejrzała się szybko, myśląc, 
że może służbę ma ten pan za sobą, i wymierzywszy sztych kosy
prosto w piersi Sieniawskiego, rzekła:
- Gwiźnij!
Oczy jej przy tym zaiskrzyły się tak, że można było uwierzyć, że uderzy.
- Jestem sam, nie mam nikogo - rzekł Sieniawski, 'w którym mimo woli zabiło 
serce.
- No to wiedz pon: u nas co Topór, to topór!
- Jakże to?
- Ja z Toporów 'mam ród, z Hrubego. Mój brat i nascy hłopi by mię pod ziemiom 
naśli!
Roześmiał się Sieniawski. Gdyby miał był pod ręką Sulnickiego i Tomka, byliby 
dziewkę porwali, choćby dla przekonania się, jak to jej chłopi z Hrubego szukać 
będą i jakby wypadła wojna między Sieniawskim a Toporami. Ale sam tego wobec 
kosy uczynić nie mógł.
- Jeść mi się chce - rzekł, aby jakoś rozmowę dalszą umotywować.
- No to jedźcie do nas, do hałupy. Bo tu nie mas nic.
- Ugościsz mię?
- Wdzięcnie.
- A gniewasz się o to, com ci mówił?
- Młodziście, toście głupi - rzekła Maryna, zamykając kwestię. - Pocie!
Ale gdy Sieniawski po ogary ruszył w gęstwę, aby je zabrać ze sobą, Maryna 
zawołała:
- O, to na nic! Ze psami! Boby ig naskie owcar-skie potargały!
- No, to jakże? Psów zostawić nie mogę.
- To nic. Ostańcie haw przi nik, a ja haw jeść la was i la nik doniesem. Słóźcie 
watrę zatela.
Zwróciła się i z kosą na ramieniu w las wstąpiła. Ale Sieniawski ognia nie 
kładł, tylko popręgu ko
niowi popuścił i wędzidło podpiął, aby się paść mógł, po czym na trawie na wznak 
legł i o młodym, gibkim, jędrnym ciele Maryny myślał.
W pół godziny, albo mało co więcej, wypadła ona z lasu okrakiem oklep na koniu, 
w pełnym galopie, z workiem i koszyczkiem w jednej ręce, w drugiej z siekierą. 
Gnała z leśnej drogi polaną co koń, niski, krępy kasztan, mógł wyskoczyć.
- No, a kaź watra? Coście haw robili? - wolała z daleka. - Kaź watra? Jest haw 
bób, fasola, spyrka,. placek, la psów tyś w rąbiaku. Cyście spali? Jakisi z was 
papęziak!
Sieniawski z trawy wstał śmiejąc się, a Maryna zwłóczyć chrust na ogień zaczęła. 
Z pomocą jej siekiery i podróżnego toporka wojewodzica w mig olbrzymia watra 
buchnęła. Dobył Sieniawski wino i wódkę z troków, spyrkę nożykiem krajał i na 
patyku skwarzył; popijał. Za ten czas bób i fasola się gotowały.
Ucztę miał smakowitą, w kłębach dymu, wśród iskier trzaskających z żywicy.
Gdy się posilił, Maryna z pustoty świeże smolne smreczki i jodełki ciąć zaczęła 
i na ogień je ciskać;
skoczył i Sieniawski do tej uciechy. Wybudowali stos na człeka wysoki, że się 
zdawało, iż płomień i dym w niebo bije.
Ogary podrażnione jak na pożar wyć zaczęły.
Tak się poznali.
Minęło temu dwa lata, na samym początku wielkiego maju (czerwca).
Nikt o tym nie wiedział, tylko Teresia, powiernica.
I długo w noc czerwcową za chałupą siedząc, szeptały dziewczęta o "panu", który 
się jeszcze tego roku po zimie nie pokazał, choć zawsze, gdy tylko śniegi 
stajały, przybywał w te strony.
- Wto wie? Może się ozenieł? - mówiła Tereska.
- Ja by jego i jom zabiela! - odpowiedziała Maryna. W izbie zaś, korzystając z 
tego, że gaździna, stara
3fi
Marta, "Sobcockula", zasnęła, a przy tym trochę przygłucha była, stary Topór, 
któremu sypiać w nocy nie dawało, z Krzysiem na pościeli leżącym rozmawiał w 
ciemności.
- Śpi?
- Śpi.
- To wrodniak taki cujny jak pies, telo ino, co głuhawy, to moje babsko - 
szeptał Topór. - Twoja Byrka, słisy?
Bo Krzyś od Byrcarzów z Gładkiej żonę miał.
- Slisy. Kiebyk ino napity du domu prziseł, hoć-byk jak kot po cichućku łaź, 
wie!
- Wiś, wiś, wiś? - zacudował się stary Topór. - I co robi?
- Je klnie. A case to i z pościele na pośród izby stusi!
- Wiś, wiś, wiś! Stusi, padas?
- Bo to, wiecie, nogę w łydku ma jak barani zadek! Byrka i Byrka!
- Hę wiera! Taka icie wyonacy! Moja ta, dziękować Panu Bogu nowysemu, telo 
dobrze, co huda. Sieły już takiej nie ma.
- Hę, Byrka to se tak jyno pokracuje po izbie. A hoćbyk jako domarźniony w zimie 
beł, kie z łasa przyjadę, to se jyno pod nogę włazem, to mi ciepło.
- Hej hłopce! Co ci powiem, to ci powiem, ale ci powiem: 'ciepło! - rzekł Topór 
z zazdrosnym znawstwem.
- Jak niedźwiedziowi pod wykrote.
- To, to, to! Wiś! Kieby to Sobcockula teka beła! Ale to scypki!
- Dopieroście se kwalili, '00 je huda.
- Hej, wieś, ciekowi bieda dogodzić. To by f ciał i hańto. Temu to wej padajom: 
Nie wierz lawemu oku, zakiel się prawe nie przipatrzi, a pote obu!
- Terazeście wej, Janie, dobrze padzieli! Wy macie głowę! - 'rzekł Krzyś z 
wielbiącym przekonaniem.
- I ciepło oi hań?
- Ciepło.
- Pod nogom. Hm... Zamyślił się.
- Symek - ozwał się po chwili.
- Co?
- Ja se to tak uwazujem, aj uwazujem, co jakby
beło, tak by beło, zawdy tłuściejsa baba lepsa.
- Wy macie irozum! - rzekł Krzyś, ale już sennie.
Po cieple przyszło zimno, a potem znowu ciepłe dni, nieomal jak w Jakubskim 
miesiącu (lipcu) nastały. Po czym pewnego popołudnia szybko od północy ku 
południowi ciemne chmurki zaczęły nad hale wybiegać, stawiać się nad nimi i 
pierzyć, i głuche, jednoitonne huczenie z gór poczęło się toczyć w dół. Szedł
halny wiatr.
Wzmagał on się poza wierchami i runął w dół, gorący, nieodparty, nawałny, miecąc 
tumanami chmur i gęstą, rzęsistą siekawicą. Uderzył z taką mocą, aż las 
pokłonił, ustał i znowu runął. I tak z przerwami, już potem suchy, bez deszczu, 
'obalając jasienie i lipy przy chałupach, rwąc dranice z dachów, krócąc las, dął 
przez noc i dzień aż do południa, tłoczył spoza krzesanic kłęby chmur na 
przewyrt w doliny i krył w pomroce, w mroku chmur, Tatry. A gdy deszcz po nim, 
mocna wiosenna Uć dwie doby przelała i słońce się ziskrzyło na niebie, gazdowie 
spod Świnicy i Giewontu uznali, że czas już ku Stawom statek wygnać, bo śniegi 
wyginęły i Kopa Magury radośnie zazieleniała.
Było to w początku wielkiego maja. Wzięto się 'więc do mycia i czyszczenia 
sprzętu szałaśnego, kotłów miedzianych, pucier, gielet, drewnianych naczyń z 
pałąkiem do dojenia owiec, oboniek, płaskich, okrągłych naczyń do zwozu mleka, 
skopców, czerpaków. Juhasi poczęli smażyć w maśle koszule ^ strugać strzały, 
naprawiać kołczany; kto miał, to opatrywał rusznicę lub pistolety na krzemień. 
Powszechny ruch, powszechna wesołość nastała. Już do Toporów, do Sobfka, wnuka 
Janowego, po trzeci raz
przez gazdów z Hrubego, z Olczy, z Ustupu, od Bach-ledów, spod Kopy, od 
Sobczaików, od Walczaków, od Tatarów, od Gąsienic wybranego bacą, poczęli się 
schodzić juhasi dawniejsi i świeżo nastali. Były rady, narady, nauki, a 
osobliwie udzielał ich sitary Kret z Ustupu, juhas odwieczny, którego nikt 
młodym nie znał i któremu mogło być nawet wyżej stu lat.
Na wtorek, trzy dni przed Zielonymi Świątkami, naznaczył baca dzień miesania. Ze 
wszystkich osiedli w pobliżu Hrubego zegnano owce na polankę przed domem Topora 
Jasicy, gdzie czekali już na nie baca Sobek i juhasi. Tam każdy gazda oddawał 
swoje stadko, a potem 'zmieszano wszystkie owce razem do wielkiego zagrodzenia, 
koszaru. Jeden juhas wziął koronkę w rękę, drugi z zagrody owce puszczał, 
licząc, a gdy krzyknął z orawska: desat! - juhas paciorek różańcowy przesunął. 
Owiec było tysiąc dwieście, które bacy gazdowie na lato powierzali.
Osobno stały krowy z pasterkami i młode woły z wolarzami, do 'szałasu 
należącymi. Szałas nadawał nazwę tylko pastwisku owiec. Stało i kilkanaście 
koni, mających lato spędzić na hali.
Z mrocznej, szarej mgły wyłaniały się wierchy, bystro słońcem złocone, w pełnym 
obłoków niebie tonące. Liliowosine i fioletowe były te obłoki, które wiatr po 
szafirowym niebie gnał. Bo wiatr dął silny w to rano wygnania na halę.
Wierchy jakoby się ścigały z obłokami, to miały je przed sobą, to ginęły w nich; 
to znowu ponad szczytami skłębił się tuman kolorowy, a czasem rozbił się w 
strzępy i rozleciał właśnie w chwili, kiedy blask słońca ugadzał, jak gdyby 
złotawy ryś wpadł między stado barwistych cietrzewi, sinogarlic i dzikich gołębi 
na kępach podkrywańskich.
Mnóstwo bab, 'chłopów, dzieci zebrało się żegnać juhasów, pasterki i swój 
dobytek. Matki całowały córki, ojcowie upominali synów, ażeby trzody warowali 
przed wilkiem i niedźwiedziem, bacy słuchali, ze zbójnikami, jakby przyszli w 
odwiedziny, byli
grzeczni, co polecali tym więcej, że niejeden z nich sam za młodu "za buczki" 
chadzał.
Stara Baganta dawała dziewkom ziela od uroku, od porobiska, tak dla człowieka 
jedne, jak dla bydlęcia drugie, nieodbyte, gdy się rozdętemu świeżą trawą 
bydlęciu spałtek, kawałek drewna, w pysk kładzie, a boki gniecie. Brali i juhasi 
ziela, srebrne pieniążki dając, choć klęte naszyjniki na szyjach nosili.
Ten ów na owce, na 'statek swój spoglądał, baby krowy po karkach głaskały, 
osobliwie cielęta przez zimę podrosłe; smutno się im z nimi było rozstawać.
O pogodzie możliwej radzono, lato przepowiadano mokre zrazu, potem aż do jesieni 
suche i upalne.
Owiec zegnanych do kupy pilnowały już psy wielkie, kudłate, o wilczych mordach, 
białe, z obrożami kolczatymi na karkach, i obstawili je sobą juhasi zbrojni w 
ciupagi z brzęczącymi mosiężnymi kółkami na tylcu toporzyska, w kije opalone na 
czarno, śpe-rulce, oblaki bukowe, sękowce ze smreka, siekance nasadzane 
krzemieniami, buńkosie, maczugi obite mosiężnymi kółkami, wesołe 'brzękiem przy 
pochodzie, straszące owce, a straszne jako broń.
Na głowach mieli małe 'kapelusiki czarne, okrągłe, płytkie, z wąskim skrzelem, 
wysmarowane tłuszczem, z kostkami z morskich muszelek białych, naszytymi na 
rzemyk, lub z mosiężnymi łańcuszkami, owitymi dokoła dla oporu na wiatr; ten i 
ów w kołpaku baranim w kształt perski, kostkami, paciorkami, koralikami 
oplecionym; włosy wymaszczone, na ramiona od uszu dwie kiecki, huncfuty, we 
warkoczyki plecione, w paciorki i koraliki zdobne, na 'szyi brem-bulce, 
naszyjniki z kamyków, kulek i kawałków mosiądzu; koszula spięta blachą mosiężną 
z łańcuszkami, trzpieniem przekłuta, od pasa do pachy pas z pięciu żółtymi 
mosiężnymi klamrami, z ciemnej brązowej 'skóry, nabijany świecącymi mosiężnymi i 
Srebrnymi guzikami, za pasem noże z trzema bulkami z mosiądzu na trzonku, u 
poniektórego pistolet. Koszula w maśle usmażona, czarna, połyskliwa, z rękawami
rozszerzonymi ku pięści, że gdy chłop stanął, do kolan opadały kutasikami 
zdobne, krótka, że ledwie spod pasa nad portkami rąbkiem wystawała, a często 
gęsto chłop gołym bokiem i brzuchem błysnął. Portki białe, ze zaszczepkami 
niebieskimi i czerwonymi z włóczki, wąskie, obcisłe, w onycki wpuszczone i 
rzemieniem okręcone w pół łydki, na stopie kerpiec z jednego kawałka skóry. 
Przez ramię torby juhaskie z wełny czarnej i białej plecione, frombijami 
(frędzlami) zdobne, u niektórego rusznica na krzemień, ale z rzadka, zresztą 
łuki długie i kołczany strzał pełne, zręcznie z łyka smrekowego plecione.
Ten i ów zaś, to kobza skórzana, to piszczałka z wierzbowego drzewa, to fujera 
lub trombita długa niezmiernie, czasem na półtora chłopa zdłuźć, rozszerzona u 
wylotu; tę osobliwie wolarze miewać lubili. Chłopy same rosłe, smukłe, 
gdzieniegdzie olbrzym dwie stopy nad sążeń, to znowu chłop jak pniak, zebrany w 
sobie, krótki, a z plecami jak ława. Na ramionach serdaki, guńki białe krótkie, 
nijako nie wyszywane; ten i ów kożuch na plecy odział.
Przy juhasach młode chłopcy, gońcy, czyli honiel-nicy, uczniowie na juhasów.
Zaś pasterki miały koszule białe, cyfrowane czerwoną lub czarną grubą nicią na 
ramionach, spódnice ciemne, wytłaczane w białe kropki, zapaski różowe;
nogi w kierpcach, tylko nie rzemieniami, ale czarnymi, grubymi wełnianymi 
sznurami, nawłokami, owite, na ramionach chustki, zapaski, stare guńki ojcowe, 
stare kożuchy macyne. Mało która piechotą, ale okrakiem na koniu na drewnianym 
siodle, na nim przewieszone obońki, garnki, skopce, rajtoki, worki z mąką. Tu 
znowu koń objuczony kotłami żelaznymi do gotowania strawy, sprzętem juhaskim, 
przyodziewą męską, dziewecką, zapasami we workach. Przytroczona do siodła tu i 
owdzie rąbanka krótka z szerokim obuchem, wygodniejsza od ciupagi do domowej 
roboty. Dziewfci, co pieszo szły, na długim lejcu konie trzymały.
Dziewki bujne, urodne, piersiste i zasadzisle, aż się spódnica jak bruzda między 
kępami dzieliła. A twarze rozmaite. Jedne podłużne, ciemnowłose, czarnookie; 
inne o włosach jasnych, oczach niebieskich, krótkie i kwadratowe, z mocno 
wystającymi kośćmi policzkowymi; nosy najgęściej orle, nie za długie, wspaniałe, 
o wąskich nozdrzach. A tak u chłopów, jak u bab twarze śmiałe, przytomne, 
myślące, pełne energii i ochoty.
Ruch 'był. Juhasi oganiali owce do kierdela, a raz po raz który z radości, że 
już w hale idzie, pokrzyk-nął, gwizdnął lub 'ciupagę zberczącą mosiądzem wysoko 
ponad głowę rzucił, że zawarczała młyńcem w powietrzu i w rękę mu z brzękotem 
spadła.
Stał baca, Sobek Topór od Jasiców Toporów, Janów wnęk, Marynin brat, jak buk 
pomiędzy gromadą. Ruszać już trzeba było, bo słońce wychodziło coraz wyżej.
Wzrostu nie był nadludzkiego, jak kilku olbrzymów, ale imponująco głową ogół 
przenosił, barków potężnych, a ciemna jego, wąska, orla twarz z nosem zgiętym ku 
wąskim ustom, harda, miała zuchwały wyraz, jakby z magnatów i rycerzy pochodził. 
Podobne do Maryninych szafirowe oczy spod ciemnych włosów, z ciemnej twarzy 
świeciły jak ognie.
Bacą był już trzeci rok na wspólnych halach pod Kopą Królowej i przy Stawach, 
choć dopiero dwadzieścia pięć lat sobie liczył, gdyż rozumem, odwagą, męstwem, 
siłą, a przy tym rzetelnością wszystkich przewyższał. Starzy chłopi ma bacostwo 
go wprowadzili, a starsi juhasi chętnie słuchali i poważali.
- Łop! - mówił patrząc nań do Krzysia dziadek Jan, 'który przed izbą stał.
- Łop! - odpowiedział Krzyś.
- Taki był i nieboscyk ociec, kieby beł żył.
- Ja takiego hłopa jyno raz w Lupitowie widział, kiek do Budzyna na robotę seł. 
Kamieniami młyńskiemi się bawił - rzekł Krzyś chcąc pochlebić.
- Ej ha? - zadziwił się Jasica Topór z niedowie
rzaniem. - Kamieniami młyńskiemi? Cy zaś nie śklis, Symuś, dziecko?
- Na ozaist! Jeden kamień podrucował, a drugi hytał.
- Cię! Cię! Cię! - dziwił się Topór.
Sobek się "kamieniami młyńskimi" nie bawił, ale pięścią najokrutniejszego buhaja 
głuszył i na plecy zarzucić mógł, był zaś przy tym na podziw lekki w tańcu i 
skoku i szybki w biegu, co przy takiej sile ludzi zdumiewało. Jeden tylko 
Janosik Nędza Litmanowski go przewyższał, ale z Janosikiem się nikt nie równał.
- No, cas! - rzekł popatrzywszy na stado uporządkowane i na słońce, i niebo.
I skinąwszy na starego Franka Bundę z Kotelnicy, który mu kropidło podał i 
kotlik miedziany ze święconą wodą, co po nią aż do Szaflar biegał, bo jej bliżej 
nigdzie nie było, podstawił: szedł przed nim dookoła owiec, kropiąc je i modląc 
się o błogosławieństwo i zachowanie od nieszczęścia, po czym, na czoło pochodu 
wyszedłszy, krzyż 'ciupagą przed stadem na drodze uczynił i do góry ją ostrzem 
wzniósł.
Błysnęła stal pod słońce, a to był znak.
- Ostajcie z Bogiem! - krzyknął Sobek do pozostających.
- Boże prowadź! Zegnaj Panbóg! Z Pane Boge! - odpowiedziały mu setki głosów.
Zadęli juhasi i wolarze we fujery i trombity, zabrzęczeli na kobzach, gwizdnęli 
na piszczałkach, zadźwięczeli 'na gęślach, zazberczały 'metalowe kółka przy 
ciupagach i obijane metalowymi obrączkami maczugi; huknęli ci, co nie grali, 
krzyknęły na krowy pasterki i klasnęli w bicze wolarze. Szczeknęły psy i 
zatętniał tupot racic owczych i bydlęcych i tętent kopyt końskich. Ale cudownie, 
melodyjnie, uroczyście zagrały tysiące spiżowych dzwonków u szyi trzód. I pochód 
ruszył. Konno i pieszo otoczone stada, wiedzione przez bacę, naprzód w 
olbrzymiej wydłużonej gromadzie, potem krowy, potem woły poczęły
się sunąć drogą przez Toporową polanę. A wraz rozległo się wyskanie, wysoki 
krzyk, pasterek i młodych gońców, i kilkanaście głosów przy jęczeniu fujer i 
trombit, rzępoleniu gęśli i piszczałkach, przy basowaniu kobz zawiodło:
Hej baco nas, baco nas, podź s nami na sałas,
•popod białe skole na slebodnom wole!
Hej baco nas, baco nas, powiedźze nas horę,
by my uzdajali w turnickak oborę!
Hej baco nas, baco nas, kielo baranów mas,
kielo mas owiecek, kielo mas dziewecek?
Rozłamał się chór - mężczyźni zaśpiewali:
Hej baco nas, baco nas, nie żałuj nam mleka, my ci przywiedziemy spod Krzywania 
byka!
Zaśpiewali mężczyźni, a dziewki odpowiedziały:
Hej baco nas, baco nas, nie żałuj nam syra, co jo cię nie bedem do ranią 
budzieła!
I znowu 'chłopi:
Hej baco nas, baco nas, nie żałuj zyntyce, my ci wybiereme uherskie piwnice!
I dziewki:
Hej baco nas, baco nas, podzwól zatańcowac, co ci dam, to ci dam - nie bedzies 
żałować!
l znowu chórem wszyscy:
Hej w polany, w polany - kosiar murowany, murowany kosiar - baca jako cysar!... 
Huuhahahauuu!
Ale cudownie, melodyjnie, uroczyście grały tysiące spiżowych dzwonków u 'szyi 
trzód.
Stary Topór Jasica w szerokim pasie i jego żona, chuda, wysoka Sobcackula, i 
mały Krzyś w kapeluszu ma bakier, o krzywych nieco w kolanach od siebie nogach, 
i setki chłopów, bab i dzieci stali na polanie i patrzyli, jak się pochód 
posuwał przez polanę ku lasowi, skręcał za drogą na lewo i prawo, aż się 
pierwsze owce zaczęły w lesie zanurzać.
- Idom - rzekł Topór.
- Idom - powtórzyła Sobcackula.
- Idom - zakończył Krzyś.
I wszyscy troje z rozrzewnieniem, miłością i tęsknicą za pochodem patrzyli. 
Stary Topór dwadzieścia lat, aż do śmierci ojca, kiedy mu już bogactwo 
odziedziczone czasu nie zostawiało, bacą bywał. Co się przy owcach naużył, 
napanował, nażył!... Stara Sobcackula tam była dziewką cudną i ponętną - tam 
przytulił ją ku sobie w ciemną noc Staszek Wraj z Cichego, dawno zmarły - tam 
bolesnej rozkoszy zaznała, przy Stawach, pierwszy raz w męskim uścisku leżąca... 
Jeszcze Topora Jasicy nie znała. Ale on później rad był, bo kiedy dziewkę 
parobcy radzi widzieli, to znać, że musiała być warta tego i że godną brał. 
Stary Krzyś co się nagrał tam, naśpiewał, przez trzy lata za gońca, przez 
dziesięć lat za juhasa u Wawrzka Gąsienicy spod Kopy służąc, nim go potem w 
świat poniosło...
Tam przy Stawach najradośniejsze godziny przeżyli. Był to jakby raj jakiś 
zaczarowany. Dziećmi śniło się ,,o Stawach", w juhasów bawiono, brzyski, 
wzgórza, to były turnie Świnicy, Kościelca, Granatów, Harnaś kudłaty musiał 
udawać niedźwiedzia, Zbójko wilka, woda w cebrzyku to był staw, ów staw czarny, 
wielki, posępny, nieprzeniknionej głębi, pustymi trawami i kosodrzewiną orosły, 
głuchymi turniami otoczony, którego jedyny ruch życia to była fala lekko 
marszczona, jedyny głos - huczący w turniach grom lub lecące spod nieba 
hurkocące głazy mrozem odcięte. Ów staw wiekuiście tajemny, jako król wieńcem 
jeziorek osnuty, w Pańszczycy, w Toporowym
lesie, za Kościelcami pod Świnicą, jak okiem Zmarzłym Stawem w Kozie Turnie i w 
Granat patrzący, król, który snadź chyba wichrem ponad szczyty z równymi sobie 
wodami w Pięciu Stawach rozmawiał. Bo tak się, podług Krzysia, niosła mowa 
jezior, od jednych ku drugim, w Piarżystą Dolinę przez Mury Luptowsikie, w Rybie 
i Oko Morskie ponad nim, ponad Miedziane i dalej het w Hińczowy Staw za Hruby 
Wierch Mięguszowiecki i het, het aż w słoneczne, leśne, zielonobrzegie nad jasną 
równiną luptowską Ploso Szczyrbskie, wodę nad złote zboża wyniosłą.
- Idom - mówił stary Topór.
- Idom - powtarzali stara Sobcackula i stary Krzyś.
Oni zaś szli, juhasi, pasterki, trzody, konie, z hukaniem, brzękiem, muzyką, 
śpiewem i cudowną grą tysięcy dzwonków. Rzucane w powietrze i chwytane w rękę 
migotały ciupagi. Tonęli w lesie.
Wąż jakoby olbrzymi, łuskami migocąc i brzmiąc, wsuwał się w nieprzejrzany, 
prawieczny las.
Idom...
Aż wchłonął ich głęboki mrok drzew.
Z lasu zaś jeszcze biegła juhaska pieśń:
Hej idom se owiecki, idom se barany, hej idzie se za niemi juhas porubany! * Hej 
porubane rence, porubane plecy, hej wiozę ig porubal? Przi dziewcynie w nocy! 
Hej dziewcyno kohana, z tysiąca wybrana, hej pięknie tobie hodzić we krwi po 
kolana! Hej ginem, skroś tobie gazdowscy synowie, hej jaze cię piorunem 
zatrzasii bogowie!...
Z coraz dalsza, z 'coraz dalsza słychać było jęczenie
hej idzie s e za niemi juhas porubany - Znaczna część spośród przytoczonych 
przez Tetmajera w Legendzie Tatr pieśni i piosenek góralskich ma charakter 
autentyczny.
dalekonośnych trombit i zbyrkotanie spiżowych turIrków i kłapacy,
- Idom - rzekł stary Topór, uczynił za pochodem ręką krzyż w powietrzu, schylił 
się, urwał garść trawy spod nóg i rzucił w stronę lasu szepcąc:
- Bóg daj! Bóg daj! Bóg daj! Dadźbóg, wielgomozny boże *! Panie dobrego losu!
Powoli wznosił się pochód lasem, aż rozwarła się przed nim Toporowa polanka, ta 
sama, na której pierwszy raz Maryna spotkała się z wojewodzicem Sieniawskim. 
Przepromienne słońce lało się na trawę i pachnące młode liście drzew, wycinane w 
rozmaity, śliczny kształt, nabrzmiałe soczystą zielonością i tak wesołe, że, jak 
mówił stary Kret, hnet byś rzók, jize świergotać zacnom, jako sikory leśne. 
Nawet ciemne igły smreków, jodeł i cisów świetliły się pogodnie.
- Straśnie piękne to rano! - rzekł juhas Franek Marduła znad Potoka do Sobka, 
blisko którego na przedzie szedł.
- O bo piękne! Dobrze zwiestuje na całe lato.
- Kieby jyno Panjezus jasne dni, a ciemne noce darzył - eh! niek cię co praśnie! 
pięć wołów z Cihej Doliny nase!
Dadźbóg, wielgomozny boże! - Dadźbóg, pogański bożek otwierający liczny zastęp 
istot mitologicznych występujących na kartach powieści.
Tetmajerowska mitologia góralskosłowiańska nie opiera się bezpośrednio na 
przekazach staropolskich (w których ze skąpych danych zbudowano niezupełnie 
spoisty system słowiańskiego Olimpu), lecz na opracowaniu wtórnym w postaci 
broszury Joachima Szyca pt. Słowiańscy bogowie, Warszawa 1865. Broszura ta 
konstruuje w sposób całkowicie dowolny i fantastyczny, choć nie pozbawiony cech 
poetyckich, słowiański Olimp, wzorowany wyraźnie na schemacie greckorzymskim 
rodziny bogów. Krytycznej analizie ostaje się zaledwie kilka bóstw 
autentycznych: Tor, inaczej Prowe, Perun - bóstwo gromu i błyskawicy; Swantewit, 
inaczej Światowid - bóstwo plonów i dobytku, Swarożyc, inaczej Dadźbóg - bóstwo 
słońca; Trigław - bóstwo troiste ognia ziemskiego i niebiańskiego. Poza tym u 
Słowian występowały złe duchy - bogi śmierci, nocy, chorób, mrozu, posuchy, lecz 
nie znane są ich uosobienia, postaci i nazwy.
3 Legenda Tatr
- Redom nam ta i luptowsey juhasi prógować kraść.
- Poprógujemy się!
- Baca w Cihej sam ten, co i łoni, Andryś Bieha. Pedział Sablikowi tak: 
Powiedźcie Polakom za Lilio-wem, ize mam na to lato śtyrdk takik juhasów 
napytanyk, co ś niemi samopięć cały sałas stawiański ozpierem!
- Ej ha! Telo się we j tęzył?
- Trza się będzie warować. Straśnie pono piękne, bakiesiste owce ma mieć Andryś 
z jakiegosi dworu spod Hradku na lato dane. Wysy pięć sto.
- Ej ha! Będzie w cem brakować!
Tak rozmawiali baca i jego towarzysz, Franek Mar-duła znad Potoka, najlepszy 
juhas, tylko że doić za niego trzeba było, bo nie umiał ani nie chciał, a i paść 
często, bo go raz po raz na hali nie było. Albowiem był on wielki 'złodziej 
(zwłaszcza owiec i byków ze sąsiednich hal), zbójnik, tancerz, pijak, gładysz, 
bitnik i kochanek.
Sytka Mardułowie tacy: co u drugiego, to jego, co u tobie słowo, to u nik pięść, 
a co u kogo łyżka, to Mardułowi dziewka.
Wiodła droga jeszcze lasem kęs pod górę, a potem się z niej Sobek wziął na 
prawo, w perci.
Tam się owce poczęły wydłużać w nieskończony sznur, bo było wąsko, po boku się 
ledwie juhas pod smreczki przeciskał albo też w stadzie pomiędzy owcami z psem 
szedł. Gęstwa była straszna, drzewo nigdy nie cięte, chraścią, smędlakami 
zarośnięte i zatrzepane. Tysiąc dwieście owiec wyciągnęło się w biały i czarny 
sznur, kozy w nim, a za nimi jedna za drugą szły krowy, i woły wielkie rogi 
między gęstwiną przedzierały. Od turlika pierwszej owcy do kłapaca ostatniego 
wołu dźwięczał i dzwonił spiż na ogromnej śródleśnej, błędnej w zakręty 
'przestrzeni.
Bystrzej i bystrzej pod górę, między 'stary, choć coraz niższy las, gdzie się 
już wszelkie inne drzewo traciło, a tylko smreki coraz wyłączniej zostawały,
koło potoku, co z Czarnego Stawu szedł, podbijać się począł pochód ku wąwozowi 
poza Kopą Królową, ku Królowej Hali, od Maćka Króla, co tam pierwszy pasać 
zaczął, nazwanej. Aż sięgnięto kosodrzewiny i po kilku godzinach cienia leśnego 
ujrzano słońce i wierchy, i ostry górski powiew przypłynął.
Naówczas taka radość owładła serce Sobka Topora z Hrubego, że zabrzęczał 
nabijaną ciupagą swoją nad głową i wzniósł głos:
Hej idom se owiecki tom stawianskom pyrciom!
drugi wiersz dziesiątki męskich, kobiecych i chłopięcych głosów rzuciły na las:
Hej juhasa nie widać, ino zwonki zbyrcom!
i powtórzyły raz drugi, jak zwykle.
A Franek Marduła przeskoczył stopami przez własne toporzysko, prawą ręką za 
siekierę, lewą za koniec drzewa ujęte, i rozdarł się, aż zgiełcało po hali:
sowia mi dziewcyna owiecek nawraca! Huuuhauuu! Ani jo nią juhas, ani jo nie 
baca,
- Is, is, Mardułe matura biere! - szepnęły z uśmiechem pasterki.
Zaś Marduła jął skakać przez toporzysko w tył i naprzód, potem puścił je jedną 
ręką i przez wyciągnięte ręce kozła na darni przewrócił, i podskoczywszy, pięć 
razy kierpce w powietrzu skrzyżował, nim na ziemię spadł.
- Is, is, Marduła lace - zaśmiały się dziewczęta. Wówczas Marduła się rozpędził 
i wyższe od siebie chuściaki susem przesadził, iż się zdał jak cap skalny, co za 
kozą w listopadzie goni.
Sobek zasię dobył pistoletu zza pasa i strzelił. Huknęły za nim i inne rusznice 
i pistolety, zadęto znów we fujery i kobzy, które już nad lasem były, a kto
Rl
z lasu z instrumentem wychodził, dąć zaczynał, tak że muzyka rosła i wzmagała 
się od momentu do momentu.
Wkraczano w dziedzinę szczęścia.
Wtem: is! is! icie go! icie go! - ozwały się krzyki.
Czy zaspał w cieple i zbudziły go dopiero strzały i hałasy, czy telo śmiały a 
ciekawy był: olbrzymi, czarny niedźwiedź 'z karbu pod Królową patrzał. Stał tak 
zachylony za ubocz, że mu tylko łeb 'z karkiem i piersiami i przednie łapy widać 
było, a cień gruby padał odeń na 'murawę zieloną.
Przekrzywił łeb, jak gdyby lepiej naBitawaonymi uszami się przysłuchać i lepiej 
małymi ślepiami się przypatrzeć chciał, i widniał w górze.
- Hej! Jak to se hań hyrnie stoi! - krzyknął któryś z juhasów.
- Erezie! - krzyknął inny, niby jak na owce, chcąc go zegnać.
- Nie byłbyś ty telo durny, kieby haw Sablik s nami beł - zawołał trzeci.
Już jednak sześć czy siedm srogich psów z okrutnym ujadaniem pod górę się po 
upłazie puściło. Niedźwiedź nie czekał, tylko zawrócił się i znikł za upłazem.
- Hę! To obieś! Myślał, co se tu będzie wirhował, jako będzie f ciał! - ozwał 
się Michna, wolarz.
- Wójt halom! Sołtys stawiański! - szydzili juhasi.
Jeszcze raz się niedźwiedź wyżej pokazał na wysiecysku, między kosodrzewiną ku 
Magurze, i znikł.
- Ale ze je hytry! - wołano. - Hipce jak jeleń. Stracie! się psie drewno w 
pusDkak!...
Psy przywołane wróciły, a pochód cały posuwał się po stokach Magury po pochyłej 
darni, aż znowu na perć między kosodrzewiną i ogromnymi głazami, co ku 
stawiańskiemu owczemu szałasowi i krowim szopom wiodła, wstąpił. Pomiędzy 
wyrosłą kosodrzewiną owce poczęły ginąć z widoku. Sobek, po przodku idąc, 
wybujałą od jesieni tu i owdzie gałęź zamachem
ciupagi odtrącał i wiódł, aż się szałas i szopy ukazały.
Dolina, dolina, na dolinie sałas, cemuz mię dziewcyno do niego nie wołos?...
śpiewał Marduła, tańcząc w pochodzie "drobnego" i wywijając ciupagą nad głową.
Wkroczono w dziedzinę szczęścia.
Poruniło się pięknie, gdzie okiem spojrzeć, zielono, tylko na turniach śniegu 
płaty olbrzymie, w żlebach, gdzie do cienia, hrubo go jeszcze na chłopa zwyźć.
Jasne, białe mgiełki kołysały się nad wierchami.
Zmęczone bydło poczęło się rozglądać, rozpoznawać, przypominać sobie, wdychać, 
chylić łby, wąchać bystrymi nozdrzami, poszczypywać i 'skubać trawę koło szałasu 
i szop.
Wiatry halne, a osobliwie ten wielki, co z końca grudnia (z początku listopada) 
wiał, porobiły szkody, postrząsały kamienie z dachów, a śniegi wielkie, co w 
zimie, w jagweńcie przed gody (w grudniu przed Bożym Narodzeniem) i potem 'drugi 
raz w godniku (styczniu) ku końcu miesiąca spadły, zgniotły szopy dwie krówskie 
do imentu. Trzeba było naprawiać, ale to się duchem przy telik chłopach i 
wszelkim sprzęcie potrzebnym z domu zabranym robiło. Osobliwie olbrzymi Bartek 
Gałajida, wolarz, i Franek Marduła znad Potoka 'cud dokazowalii, bo Gałajda na 
dachy kamienie wykładał, co by trzej ludzie mieli co dźwignąć, a Marduła tak 
obuchem dzwonił, co się widziało, że w pięciu kuźniach kują. A co raz to se 
pokrzyknął: Hoba hop!
Koszary jęto stare naprawiać, 'nowe stawiać, strągi, miejsca do dojenia owiec, w 
nich grodzić. Ożyła hala.
Zapłonęła watra w szałasie bacowskim; gruby zawaternik, kłat z drzewa z tyłu 
watry, tlał, a 'smolne drzewo raz po raz dorzucane trzaskało iskrami i miły, 
znany, gryzący, gęsty dym 'szałaśny napełnił wnętrze. Na Jadwidze, długim kiju, 
uwieszonej u żerdzi po
przecznej, pod dachem szałasu z dwu stron przymocowanej, wisiał kocieł, a w nim 
warzyła się klusKa z owsianej mąki, bo Jeszcze nie dojono, filarowego Józka 
Bronka od Cajiki ją gotowała. Na odwiecerz, kiedy owce zegnano do koszarow, 
poszedł baca do szałasu po żarzące węgle i wsypawszy węgle, ziela zbierane na 
Matkę Boską Zielną i żywicę ze smreków, uzbieraną w lesie, w łupek z kory 
smrekowej, wrócił z tym ku owcom, zdjął kapelusz, przeżegnał się i kadząc od 
zachodu ku wscnodowi, trzy razy obszedł je w milczeniu, z powagą wielką.
Po trzecim razie wysypał węgle na ziemię przed strągą, korą przykrył i ukląkł, a 
za nim poklękali na jedno kolano juhasi, w oknach, otworacn zagrodowych stojący, 
i odmówili pacierze do Opatrzności, aby się owce dobrze pasły i doiły i aby im 
rzucone przez złych ludzi uroki, porobiska, nie szkodziły, osobliwie przeciw 
zwartogłowianiu, skolerzeniu, chorobie skurłata, czyli wymienia, i tracelinie, 
gubieniu się w górach.
Gdy się pomodlili, powstał Sobek i krzyknął na gońców: Goń! Ci zegnali owce ku 
oknom, a juhasi wzięli się do dojenia i wypuszczali po jednej ze strągi. Gdy 
podojono, gońcy zawołali: Dość! Nieg będzie pokfalony Jezus Hrystus! Juhasi 
przeżegnali się i chuchnąwszy w ręce ruszyli ku szałasowi za Sobkiem bacą. Ten 
uchylił skrzypiących drzwi i przestąpiwszy próg pozdrowił pustkę: Nieg będzie 
pokfalony Jezus Hrystus!
Potem nad naczyniem, w którym się mleko na żętycę przygotowywało, Sobek, 
zakasawszy szerokie rękawy koszuli, rozciągnął czystą, cieniutką lnianą satę, 
położył na środku jej mały, gruby woskowy krzyżyk święcony i drobnej cetyny, 
gałązek smrekowych, aby mleko szło z glielet bez brudu i poświęcone.
Gdy zaś i krowy wydojone do szop zaparto, woły, konie i capy polegały na trawie, 
psy koło nich - zeszli się pasterze do bacowskiego szałasu.
Było tam towarzystwo przebrane, chłop znał do
chłopa sposób, wiedział, co drugi chłop wart, a i dziewki były niepłone, bo 
każda obuchem wilka ubić mogła.
Byli tam oprócz bacy owczarze zawołani, Michał Jesionek Wyćwieki ze Suchego 
Ogrójca, Wojtek Brzega Gdowin, bo matkę wdowę miał, Drzewiany albo Drzewiarz, bo 
rad z drzewa strugowa!, Jędrek Mocarny ze Starej Polany, Staszek Bulcyk z 
Cichego, Byrnas, stary, ale jary, byli baraniarze dwaj, Pięter Topór od Gacka i 
Józek Pycior, dwaj wolarze, Paweł Michna Sawicki, co go nazywano Dąbrowskim, i 
Bartek Gałajda, ku temu gońców młodych kilku;
było pasterek siedm, a pośród nich Maryna Toporów-na i jej siostra cioteczna 
Teresia, Jadwisia i jej siostra Zośka od Kohutów, która, jedyna spośród dziewek, 
wdziękom Franka Mardułowym się oparła, skutkiem czego przeniósł on się z 
afektami do Jadwisi, ku wiecznej pomście uzdajawszy śpiewankę (bo i to umiał), 
wysoce złośliwą i z góry mierzącą:
Bolały mię nóżki hodzęcy do Zośki, a kie do Jadwisie, zagoiły mi się!
Tam oni koło watry siedzieli w dymie dusznym, wędząc w nim gibkie, mocne ciała i 
pasterskie odzienie.
Na hali zbyrkotały dzwonki, to tu, to tam, to owcze, to wole, to z krówskich 
szop, ale nie często, bo stace było zmęczone drogą, więc spoczywało spokojnie.
Pies czasem zaszczekał. Było cicho.
Gwarzyli - musieli się na nowo w halę wżyć.
Opowiadał Wojtek Gdowin, co mu matka mówiła, jako mądry na mądrego trafił: 
"Jechali furmani drogą i strasznie się im chciało pić, bo było prawie właśnie 
gorkie, gorące połednie, a juhas owce pasł na upłazie.
Pyta się furman furmana:
Piłbyś? Jybyś pił, kiebyś miał co!
Furman zatrzymał konie, podstawił putnię pod dy
szel, sjon huzdę z konia, zawiesił na dyszlu i wzion doić mleko z dyszla z tej 
huzdy.
Do razu owce staneny 'na upłazku i zbecały. Hę! Skoceł juhas! Zrucił cuche ze 
sobie, prasnon na ziem, kie zacnie bić po niej toporzyske!
Ustał ten doić, co doił z uzdy, ba cóż, kie trza było do juhasa jeszcze w 
pytanie, żeby ustał bić, ibo się widziało, iże kości w grzibiecie furmanowi 
wypukajom. Tak wej mądry na mądrego trefił. Wiedział furman owcom porobić, cóż, 
kie i ten juhas wybity chłop był; znał się bronić..."
Tak opowiadał.
Potem, kiedy gwiazdy na niebo wyszły, nocny wietrzyk w kosodrzewinie i w 
poniiżnej smreczynie zaszeleścił, poszły pasterki ku krowom na szopy, na strych, 
spać, a juhasi, barainiarze, wolarze ku koszarom i stadu. Pozapalowali watry 
godne, od wilka, niedźwiedzia i rysia, wolarze w trombity zadęM raz, drugi, 
trzeci na odstraszenie i gwieździsta cisza, od czasu do czasu przedżwi^kła 
dzwonkiem spiżowym, ogarnęła staiwiańską halę.
Nazajutrz baca ikierdele podzielił: owce, dojki i kozy z najlepszymi juhasami 
osobno, na najlepsze pastwiska, na Halę Królową, ku Magurze, pod Liliowe, za 
Zielone, ku Mechom; jarki, jagnięta, barany, capy osobno w Kościelec, w Żółtą 
Turnię; krowy poszły nad stawki Kuklaty, Długi i inne, pod Pośrednią i Skrajnią, 
woły w kosodrzewinę i w las nad potokiem. Konie spętano .przy szałasie, aby się 
nie porozchodziły daleko i wilkom łupem nie stały.
Sam baca warzył żętycę, koło oszczypków się krzątał.
Zaczęło się doroczne życie pasterskie.
Na trzeci dzień po przybyciu na szałas przyszli gazdowie, właściciele owiec, z 
dołu do miru. Poszli z juhasami owce paść, a na południe, wróciwszy, sami w 
strągach owce do swoich naczyń doili. Po wydo-jeniu każdy do naczynia cienki 
patyk wetknął i dokąd mleko sięgało, zakarbował, a podług tej miary
drugi patyk naznaczył i taki zamirek bacy oddał. Podług obliczenia z tą miarą 
ser miał baca na końcu lata gaździe odważyć. Niektórzy zaraz po południu, 
niektórzy przenocowali i nazajutrz rano odeszli.
Już teraz przez trzy miesiące blisko nikt się na hali nie spodziewał gości, 
chyba jeden Marduła, który nigdy nie był pewien, gdziekolwiek by był, czy za nim 
jaka dziewka z płaczem i lamentem albo z miłości, albo, co go najbardziej 
cieszyło, z zazdrości nie przyleci.
Niemało się też zdziwił Sobek, cytający owce przy kosarze na schyłku słońca, gdy 
spostrzegł, iż z wielkim ujadaniem psy się ku perci przychodniej rzuciły. 
Rozległ się strzał - jeden, drugi i trzeci.
- Zbójnicy cy co? - pomyślał Sobek, ale zbójnicy zazwyczaj z głośną muzyką na 
hale szli.
Pobiegli gońcy i psy przywołali, i niedługo ukazało się czterech ludzi, z 
których tylko jeden, po pańsku ubrany, nie był Sobkowi znajomy. Na czele on 
szedł, czekanem się wspierając, obok postępował sołtys z Czarnego Dunajca, 
ogromnej postaci, siwobrody i siwowłosy Stanisław Łętowski *, za nimi zaś torby 
płócienne na plecach dźwigali dwaj chłopi z Ustupu, Stasel Wojtek z synem. 
Wszyscy zbrojni byli, jak do podróży w górach.
Z daleka się sołtys Łętowski baranim kołpakiem Sobkowi pokłonił. Znać go poznał, 
że baca.
Łętowskiego Sobek widział tylko parę razy w życiu, ale jego znano na całym 
Podtatrzu. On był jakoby księciem góralszczyzny, marszałkiem zwany, bo 
wszelakich buntów i rozruchów naczelnikiem bywał. Lat temu dwadzieścia trzy, w 
1628 r., zasłynął on szeroko, kiedy jakoby hetman stanął na czele po
Lętowski - Stanisław Łętowski (właśc. Nowopolski z Łętowni, zm. 1651), sołtys ze 
wsi Czarny Dunajec. W latach prowadzonej przez chłopów walki o swe prawa ze 
starostą Mikołajem Komorowskim (1624-33) zdobył popularność jako przywódca 
powstania chłopskiego i zyskał zaszczytny przydomek "Marszałka".
szel, sjon huzdę z konia, zawiesił na dyszlu i wzion doić mleko z dyszla z tej 
huzdy.
Do razu owce staneny na upłazku i zbecały. Hę! Skoceł juhas! Zrucił cuche ze 
sobie, prasnon na ziem, kie zacnie bić po niej toporzysko!
Ustał ten doić, co doił z uzdy, ba cóż, kie trza było do juhasa jeszcze w 
pytanie, żeby ustał bić, bo się widziało, iże kości w grzibiecie furmanowi 
wypukajom. Tak wej mądry na mądrego trefił. Wiedział furman owcom porobić, cóż, 
kie i ten juhas wybity chłop był; znał się bronić..."
Tak opowiadał.
Potem, kiedy 'gwiazdy na niebo wyszły, nocny wietrzyk w kosodrzewinie i w 
poniiżnej smreczynie zaszeleścił, poszły pasterki ku krowom na szopy, na 
istrych, ispać, a juhasi, baraniarze, wolarze ku koszarom i stadu. Pozapalowali 
watry godne, od wilka, niedźwiedzia i rysia, wolarze w trombity zadęli raz, 
drugi, trzeci na odstraszenie i gwieździsta cisza, od czasu do czasu 
przedżwiękła dzwonkiem spiżowym, ogarnęła stawiańską halę.
Nazajutrz baca kierdele podzielił: owce, dojki i kozy z najlepszymi juhasami 
osobno, na najlepsze pastwiska, na Halę Królową, ku Magurze, pod Liliowe, za 
Zielone, ku Mechom; jarki, jagnięta, barany, capy osobno w Koscielec, w Żółtą 
Turnię; krowy poszły nad stawki Kuklaty, Długi i inne, pod Pośrednią i Skrajnią, 
woły w kosodrzewinę i w las nad potokiem. Konie spętano przy szałasie, aby się 
nie porozchodziły daleko i wilkom łupem nie stały.
Sam baca warzył żętycę, koło oszczypków się krzątał.
Zaczęło się doroczne życie pasterskie.
Na trzeci dzień po przybyciu na szałas przyszli gazdowie, właściciele owiec, z 
dołu do miru. Posz'li z juhasami owce paść, a na południe, wróciwszy, sami w 
strągach owce do swoich naczyń doili. Po wydo-jeniu każdy do naczynia cienki 
patyk wetknął i dokąd mleko sięgało, zakarbował, a podług tej miary
drugi patyk naznaczył i taki zamirek bacy oddał. Podług obliczenia z tą miarą 
ser miał baca na końcu lata gazdzie odważyć. Niektórzy zaraz po południu, 
niektórzy przenocowali i nazajutrz rano odeszli.
Już teraz przez trzy miesiące blisko nikt się na hali nie spodziewał gości, 
chyba jeden Marduła, który nigdy nie był pewien, gdziekolwiek by był, czy za nim 
jaka dziewka z płaczem i lamentem albo z miłości, albo, co go najbardziej 
cieszyło, z zazdrości nie przyleci.
Niemało się też zdziwił Sobek, cytający owce przy kosarze na schyłku słońca, gdy 
spostrzegł, iż z wielkim ujadaniem psy się ku perci przychodniej rzuciły. 
Rozległ się strzał - jeden, drugi i trzeci.
- Zbójnicy cy co? - pomyślał Sobek, ale zbójnicy zazwyczaj z głośną muzyką na 
hale szli.
Pobiegli gońcy i psy przywołali, i niedługo ukazało się czterech ludzi, z 
których tylko jeden, po pańsku ubrany, nie był Sobkowi znajomy. Na czele on 
szedł, czekanem się wspierając, obok postępował sołtys z Czarnego Dunajca, 
ogromnej postaci, siwobrody i siwowłosy Srtanisław Łętowski *, za nimi zaś torby 
płócienne na plecach dźwigali dwaj chłopi z Ustupu, Stasel Wojtek z synem. 
Wszyscy zbrojni byli, jak do podróży w górach.
Z daleka się sołtys Łętowski baranim kołpakiem Sobkowi pokłonił. Znać go poznał, 
że baca.
Łętowskiego Sobek widział tylko parę razy w życiu, ale jego znano na całym 
Podtatrzu. On był jakoby księciem góralszczyzny, marszałkiem zwany, bo 
wszelakich buntów i rozruchów naczelnikiem bywał. Lat temu dwadzieścia trzy, w 
1628 r., zasłynął on szeroko, kiedy jakoby hetman stanął na czele po
Łętowski - Stanisław Łętowski (właśc. Nowopolski z Lętowni, zm. 1651), sołtys ze 
wsi Czarny Dunajec. W latach prowadzonej przez chłopów walki o swe prawa ze 
starostą Mikołajem Komorowskim (1624-33) zdobył popularność jako przywódca 
powstania chłopskiego i zyskał zaszczytny przydomek "Marszałka".
ruseństwa przeciw staroście nowotarskiemu, Mikołajowi Komorowskiemu, ciemięzcy 
ludu, na którego sołtysi Czarnego Dunajca chłopów pospolitym ruszeniem pozwali. 
"Marsiałkował" on wtedy ze sławą wielką i wielką już wówczas swoją powagę 
potężnie wzniósł i utrwalił.
Zbójnicy zaś, sam nawet Jano Nędza Litmanowski z Nędzowego Gromka ku 
Kościeliskom, harnaś nad harnasie, dolin i dziedzin strach, "oreł halny", "ryś 
leśny" i "stryła z hmur", najzuchwalszy z zuchwałych, najbutniejszy 'z butnych, 
najhonorniejszy z honornych, Łętowskiego szanował i "straśnie miał za co", tak 
dla chwały, jak znaczenia, mądrości i bogactwa.
- Nieg będzie pofalony! - zawołał Łętowski nabliżywszy się.
- Na wieki wieków. Jamen! Witajcie! - odkrzyknął Sobek.
A gdy sobie ręce wstrząsnęli, rzekł Łętowski do pana:
- Sobek Topór, baca.
Po czym, z godnością głowę wznosząc, wskazał na przybyłego:
- Pan Kostka, pułkownik królewski.
Sobek odkrył głowę.
Ale Kostka żywo przysunął się ku niemu, rękę z kapeluszem ku głowie mu 
podźwignął, dłoń potem uścisnął i rzekł:
- Cieszę się, że was poznaję, mój baco. Siła o was słyszę, kędy się popod Tatry 
obrócę. Widzę, że was nie przechwalono.
- Młody som jest, ale przy sicie i przy huci - rzekł Łętowski.
Sobek zaś, rad i z grzeczności, i z komplementu pułkownika, ręką wskazał szałas 
mówiąc:
- Prosem, nieg racom do sałasa.
- Sobek - począł od razu Łętowski - my haw prziśli do was nie po próżnicy. Pan 
mająm rezolucyjąm królęwskąm. Król kazuje na nogi wstanonć i panów bić. Nie kce, 
jyno coby nad krajem był sam,
a w kraju hłopi. Pan pułkownik sam jest wysłani poruseństwo zrobić. Uniwersały, 
ozkazy królewskie mająm, z podstarościm nowotarskim, Wiktorynem Zdanowskim, jak 
go znacie, i z panem rektorem Mar-tinusem Radockim, bakałarzem we skole w 
Pcimiu, sam jest porozumiem, ja ś niemi, od Dónajca, z Wi-towa, z Hohołowa, z 
Długopola, z Ludźmirza, z Cerwienego, z Koniówki, z Marusyny, ka jaka wieś hłopi 
za mnąm, a wy zaś tu Podhalanów, a osobliwie swo-jąm rodzinę zwieść macie. Bo co 
Topór, to topór, a wyście nad Toporami głowa! Mardułów, Galiców, Chowańców, 
Łojasów z Poronina, Gąsieniców, Siec-ków, Walcaków, Sobcaków spod Kopy, Gadejów, 
Matejów, Mocarnyk, Stopków, Pitoniów z Polan trza rusyć!
- Rusy się - odpowiedział Sobek.
- No, nie rzókek panu? - zwrócił się Łętowski ku Kostce z zadowoleniem. - Ja 
ludzi znam. Jak ja stary i oni, młody, zawołamy, hyr się stanie po sytkik 
dziedzinak dookoła - hłopy stanąm jak jeden! Za sytkie hrziwdy, ucisk, swąmwole, 
ciemięstwo, łupiestwo i oabójstwo ślaneckie się mścić! Mnie jyno o to sło, 
'cobyście wy, Sobek, stanęni przi nas!
Rad był Sobek niewymownie, gdy przed samym pułkownikiem i posłem królewskim sam 
marszałek Łętowski tak go wysoce cennym mianował, i z pewnego radosnego 
zawstydzenia ozwał się:
- Ono by wartało z Jane Nędzom Litmanowskim się porozumieć!
- E! - odpowiedział Łętowski. - Jano hłop bucny, ale powiher! A i złodziej 
strasecny! Jakby my kraść śli - nie mas nadeń, ale tu o więkse i inkse rzecy 
idzie. Jego byś nie utrzimał, boby piersom noc, jyno by się na doliny zniżył, na 
rabunek poleciał. Pote go może pozwać, kie o rabunek będzie sło.
- O! Jak jyno o to idzie, to mnie go tu nie trza sukać! - roześmiał się Sobek. - 
Jest haw u mnie na sałasie Franek Mardułów, po Wojtkowi po Kulowym, mozeście 
znali, z Cihego znad Potoka?
- Ten, co miał pedzieć księdzu z miasta: "Ja by Panu Bogu gwiazdy krad, kiebyk 
skrzydła miał"? Słysałek. Bo to seroko gadali, jako se z księdzem ukwalował.
- Ten, ten, ten.
- Już chłopi het po górach poruszeni - rzekł Kostka. - Koło Grybowa, Sącza, 
Myślenic, Limanowy. Wiecie, baco, że wojsko i szlachta w obozie daleko przy 
królu na wojnie kozackiej?
- I wybranieccy hłopi hań pośli.
- Uda się łatwo - wojska nie ma.
- Ja by wolał, jak się mam bić, cobyk się miał s kiem - odparł Sobek.
- Czekajcie jeszcze! To dopiero początek! - rzekł Kostka, bystre i zuchwałe 
rzucając spojrzenie.
W takiej rozmowie szli do szałasu, gdzie ich już juhasi i pasterki z ciekawością 
oczekiwali.
Na Liliowe, na przełęcz wysoką, wybiegła od krów Maryna. W głowie jej huczało, w 
sercu wrzało. Ostawiła krowy swoje przy innych pasterkach, co tam pasły, sama 
szła jak koza po czerwieniatych tam piargach, aż się wydarła na górę.
Pełna mgieł złocistych od słońca była pod nią dolina od strony węgierskiej. Mgły 
suche i lotne kotłowały się i kłębiły, unoszone rannym, wartkim wichrem, nisko w 
podolu. Czasem oddarł się płat mgły i podbity rozstrzępiał się po upłazach i 
uboczach wielkich, wyniosłych kop Gołych Wierchów, których zieleń spokojną 
zamącał.
Z głębiny, spod mgły słychać było spiżaki, dzwonki spiżowe wołów liptowskich, co 
się tam pasły.
Z biczem w ręku wybiegła Maryna na przełęcz, sama nie wiedząc kiedy.
Noc całą w szałasie przesiedziała, słuchająca mów mężów, co przybyli. Siedzieli 
na stołkach i na ławach brat jej Sobek, stary Kret i stary Byrnas, Marduła,
Gałajda i inni juhasi, co starsi, Łętowski i ów pan młody w kusej czarnej 
katanie. On mówił najwięcej. Mówił o strasznych krzywdach chłopskich, o 
strasznej doli chłopskiej tam, niżej, po wsiach dółskich, gdzie z krwawego potu 
chłopa panowie żyją, gdzie pod batogami pańskimi chłopi konają, gdzie się im 
najświętszych, odwiecznych praw i przywilejów przeczy, własność rabuje, 
pańszczyzną dusi, gorzej psa, gorzej bydlęcia chłopa traktuje, gdzie ucisk idzie 
w parze z poniewierką, katowanie mężczyzn z gwałtem kobiet, gdzie szlachcic 
ślinę swoją wyżej ceni nad godność chłopa, utarcie nosa nad jego życie.
A wśród tych nazwisk, które najczęściej na usta Kostki wracały, najgęściej 
brzmiało nazwisko Sieniawskich z Sieniawy, wojewodzica, który w chłopskie 
brzuchy i babskie tyły podkówkami kopał, aż odciski podkówek znać było.
Wrzało i huczało w sercu Maryny.
Był ten złoty panicz katem, krwiopijcą, zdziercą i okrutnikiem...
Był potworą, widmem, na której wspomnienie ludzie się żegnali...
Był gwałcicielem dziewcząt nieletnich, porywaczem matek i żon do swoich komnat 
zamkowych, skąd je po nocy napastnej rozpusty rankiem biczami płaczące wypędzać 
kazał...
Był ohydą, która dziewczęta, matki i żony do naga hajdukom przed oczyma swych 
gości rozbierać kazała...
I tego ona kochała?
Krew burzyła się w żyłach Maryny i na biczysku zatrzasły się jej palce...
Słuchała całą noc, sama jedna z kobiet, nie odzywając się nic, w kącie szałasu o 
ścianę plecami oparta.
Do pomsty, do powstania, do kary i zrzucenia pęt, do otrząśnięcia z siebie 
szlacheckiego jarzma wołał ten człowiek, którego pułkownikiem królewskim 
tytułowano. Tłumaczył, że król, zmuszony przez szlachtę, na wojnę przeciw 
chłopom ruskim ruszył, hetma
na kozackiego Chmielnickiego jako wybawiciela ruskich chłopów malował, sam się 
takim wybawicielem w Polsce mianując. Mówił, że szlachta przeciw królowi, który 
ludowi dobrze życzy, zbuntować się zamyśla, pokazywał pergaminy i opowiadał, że 
król w nich chłopów do obrony swej osoby i do dźwignięcia się przeciw szlachcie 
pozywa. Wymieniał miejsca, gdzie chłopi, a osobliwie beskidowi Górale, już 
powstali, i nazwiska dowódców ogłaszał. Raczył winem, które za nim na grzbiecie 
we worku Stasel ze synem przynieśli, i na zdrowie chłopskiej wolności w ręce 
marszałka Łętowskiego i Sobka pił.
Mieszało się w głowie podczas słuchania Marynie, myśli w niej wirem latały, jak 
woda w stawie wiruje, kiedy w nią wiatr halny uderzy.
Bolało ją serce, piekły usta, piekła krew...
I wstali wszyscy, i śmierć panom i szlachcicom na krzyż bacowski święcony z 
wosku, po którym się mleko cedziło przez płótno, przysięgali, a Sobek, jej brat, 
wzburzony, śmierć od topora największemu okrutnikowi, wojewodzicowi 
Sieniawskiemu, poprzysiągł.
Dziki zaś Marduła tak się wściekł, że z ławy się porwawszy, we watrę równymi 
nogami skoczył, aż ogień pod dach buchnął, czerwono go jaskrawiąc i łuną 
obżegując.
I wszyscy krzyczeli jeden przez drugiego, tylko stary Kret patrzał w płomień i 
milczał.
W pierś chwytała Maryna wiatr z Wierchcichej Doliny po uboczy się ku niej pnący 
i chwytała w usta mgłę, co ją ku niej niósł, aż omgliło ją całą i świat jej, a 
ona światu znikła.
Wtem na obcą jakąś, liptowską czy orawską nutę zahuczało poniżej we mgle, dwoma 
głosami śpiewane:
E dy se, Janosik, twoje bile ruce budom otwierały kupieckie truchlice, kupieckie 
truchlice i królewskie składy budzies se odmykał, Janosicku młady!...
Pieśń, górnie, dumnie śpiewana przez jeden stary głos i drugi męski, huczała we 
mgle.
Janosicku polski, nie bój się nicego, madziarskik hajduków, Zomku Orawskiego, 
nie bój się zupana pod rysiom bekiesom, Janosicku polski, tobie wiatry 
niesom!...
We mgle, poniżej, w poprzek uboczy, nad przepaściami, trzymając wzajem zarzucone 
ręce na swoje karki, szli, snadź przynapici, stary Sablik i Janosik Nędza 
Litmanowski z rusznicami na plecach. Snadź skądś z Cichej albo z 
Ciemnosmreczyńskiej Doliny, czy z polowania, czy z jakiejś może dalszej wędrówki 
z Węgier przybywali. We mgle zaś za nimi ujrzała Maryna trzech chłopów z torbami 
na grzbietach, zbrojnych również w strzelby. Widać Jano Nędza ze zbójeckiej 
wyprawy na Węgry wracał.
Zataczali się obaj ze Sablikiem, ale dzierżyli się na nogach mocno. I nie 
dostrzegłszy Maryny we mgle, przeszli dalej po uboczy i zginęli z widoku. Pewnie 
ku Kohdratowej Hali do białodunajeckich juhasów i Pawlikowskiego sohysa, bacy, 
wstąpić zmierzali.
Nędza Litmanowski, właściciela wielu polan pod Hrubym Reglem, wielu gruntów i 
licznego stada, syn, zbójnik nad zbójnik! i hetman zbójecki, bogato chowany, tak 
że nigdy nic twardo nie robił i białymi rękami jaśniał, skąd pieśń o jego 
białych "rucach" powstała, rabuś tak butny, że ze swymi towarzyszami:
Tomkiem Gadeją Stopką od Cajki, Wojtkiem Stopką Mateją i Wojtkiem Stopką 
Mocarnym bodaś co nie kradł, ale na kupieckie "truchlice" po miastach i 
królewskie prawdziwe składy się porywał: znajomy był Marynie, bo od czasu do 
czasu szałas stawiański nawiedzał. Rad go gościł Sobek i obaj się bardzo za co 
mieli, obaj bogaci, mocni i odważni, a Franek Marduła nie wiedział, gdzie go 
posadzić najdostojniej. Byłby też do jego bandy na życie i śmierć przystał, ale 
się go Nędza bał, bo "o zbyt ku dziewkom cia0-
nęło, a taki nigdy nie jest pewny. Niejeden JUŻ "dobry" i najlepszy chłop skroś 
tego i sam zginął, i towarzysze przezeń szwankowali.
A chodził Nędza Janosik Litmanowski w czapce twardej, wysokiej, czerwonej, ze 
złotymi lampasami, z kutasem ze sznurków złotych po prawej stronie, w koszuli 
czerwonym jedwabiem haftowanej, ze złotą spina z łańcuszkami pod szyją, złote 
klamry do pasa dał zrobić, było ich pięć, i portki, zawsze białe i nowe, 
czerwoną i szafirową nicią grubo w kółka i piękne desenie koło szafirowej 
zascepki, w pięcioro wykwintnie złożonej, cyfrować sobie po boku kazał, a od 
parzenic aż w oczy biło. Mnóstwo na nim łańcuszków, blach i guzików dygotało, że 
gdy szedł, jako dzwon dżwięczał.
- Kie tego diabli bedom brali - mawiał stary Krzyś - to będzie Lucyper myślał, 
ze wóz do piekła z miedzianem! garkami wieżom, telo będzie zbyrku.
Minęli Marynę poniżej po mglistym stoczysku góry nad przepaściami idący Janosik 
z Sablikiem, a ona wbijała oczy w tego hetmana, jakby się w nim całe góry i cały 
lud zbiegały. Oni ginęli w mgle, aż się z niej tylko dobył górny, mocny zaśpiew:
Ozwijaj się, hućku, syćko pomalućku, po ciemnej dolinie, po ciemnym wirsycku! 
Ozwijaj się, bućku, syćko pomalućku, jak się ty ozwinies, syćkik nas przykry 
jes. Oźlegoj się, głosie, syroko po lesie, ożlegoj się wkoło, pokiel mi 
wesoło!...
śpiewali, zataczając się we mgle po upłazie, stary Sablik i białorucy hetman 
zbójecki złotem malowany.
Kiedy się Kostka na cetynie w szałasie obudził, dzień już świecił i sołtysa 
Łotewskiego, który obok spał, dawno już nie być musiało. Członki Kostkę bo
lały, częścią, że nieprzywykły był on do górskich dróg, które przewędrował, 
częścią od twardego legowiska. Przeciągnął się, na wznak położył, rękę pod głowę 
podścielił i rozpamiętywać począł.
Pędzącemu w noc, z łuną folwarku Herburtowego nad głową, z bólem i targającym 
wstydem w sercu, gościńcem myślenicklim: żądza tylko zemsty i wściekłości 
pobudkę grała. Chłopi się buntowali przeciw szlachcie, zatem przeciw wrogowi 
jego, Sieniawskiemu, przeciw Herburtowi, przeciw Sulmickiemu, przeciw 
kasztelanowi Kostce, który go listem pognębił, biegł więc ku chłopom, aby przy 
ich pomocy, korzystając z ich zemsty, samemu się mścić, ich ręką ciosem za 
własną ranę zapłacić. Dusiły go gniew, nienawiść, zawiść, gdy pędził. Ale od 
tego czasu zmieniło się w nim sumienie.
Oko w oko strasznej, nieludzkiej krzywdzie mieszczaństwa i chłopów, strasznemu, 
nieludzkiemu łotro-stwu i zbrodni stanął. Owe łupiestwa, grabieże i gwałty, owe 
zabójstwa, pasy darte z żywego ciała, na pal wtłaczania, owe tortury nie 
szlachcica, ale nikczemnej, podłej bestii niegodne, które tacy dwaj Stadniecy 
chłopom zadawali *, jeden przez gniew na panią Opalińską ręce jej poddanym 
odpiłowywać każąc, drugi "dla widoku" całe wsie paląc; owo panowanie bezkarnej, 
rozpasanej, srogiej, jak zwierzęta głupiej i hańbą okrywającej siebie, a do 
upadku wiodącej
Owe łupiestwa, grabieże i gwałty (...) które tacy dwaj Stadniecy chłopom zadawa1 
i... i t d. - Stanisław Stadnicki (1551-1610) zwany "Diabłem Łańcuckim", 
awanturnik i gwałciciel szlachecki. W prowadzonej wojnie podjazdowej z rodziną 
Opalińskich dopuszczał się zbrodni i grabieży m. in. na poddanych przeciwników. 
W toku zajadłej walki z pierwszym mężem przyszłej Anny Opalińskiej był sprawcą 
gwałtów i okrucieństw, kazał m. in. trzem chłopom poobcinać ręce, w tym dwu z 
nich - obie, z innego kazał drzeć pasy, następnie oderżnąć ręce piłą i zakopać 
żywcem po szyję do ziemi (W. Łoziński: Prawem i lewem). - Marcin Stadnicki, 
kasztelan sanocki, brat poprzedniego.
Stanisław Stadnicki do przedsięwzięć swych chętnie angażował najbliższą rodzinę.
kraj szlachty, której "epoką" było ścięcie w Krakowie czterech rdewinnych rajców 
miejskich za to, że płatnerz, w twarz przez pana Tenczyńskiego uderzony *, 
odwetu na nim poszukał, a po zamordowaniu magnata w kościele Franciszkanów przez 
tłum mieszczan, zbiegł, a której ideałem był książę Jeremiasz Wiśniowiecki, 
żołnierz dzielny i na podziw bohaterski, lecz na lud tyran krwawy i publicznego 
dobra we Lwowie jawny na swój prywatny użytek zaborca:
wszystko to serce w Kostce wstrząsać poczęło, odkąd się temu żywymi oczyma 
przypatrywać, żywymi tego rękami dotykać począł. Czuł własną swoją krzywdę 
niknącą pod nawałą tej krzywdy ludzkiej, roztapiającą się w niej bez śladu 
niemal, jak kropla wody w morze wpuszczona. Biegł ku Myślenicom siebie mścić, a 
nim z Myślenic do Nowego Targu się dostał, już się czuł chłopów mścicielem.
I grało mu w uszach przysłowie szlachty: "Kto by chłopa zabił, jakoby psa 
zabił", i słowa o szlachcie stryja króla Jana Kazimierza nad wyraz obelżywe, 
pełne goryczy, wstrętu i zniechęcenia.
Począł rozumieć nieszczęśliwego stryja, a sam królewską krew w sobie czując, 
dębem się przeciw szlachcie podnosił w duszy i jedno czuł: że w tym narodzie 
król, mieszczanie i chłopi sojusz przeciw szlachcie zawrzeć byli powinni.
Z Chmielnickim porozumiał się. Znał on Chmielnickiego nicwartość moralną, ale i 
potęgę, i geniusz wojenny, i przede wszystkim znaczenie jego nazwiska dla 
chłopów. Chmielnicki to był bohater, który się porwał ocalić uciemiężony lud. 
Chmielnickiego
płatnerz, w twarz przez pana Tenczyńskiego uderzony - W r. 1461 rycerz Jędrzej 
Tęczyński oddał zbroję do naprawy płatnerzowi krakowskiemu Klemensowi. Kiedy 
okazało się, że płatnerz nie wywiązał się z zadania, Tęczyński wymierzył mu 
policzek. W obronie płatnerza stanęli mieszczanie, którzy zapędzili Tęczyńskiego 
do kościoła Franciszkanów, gdzie go następnie zamordowali. Werdyktem kasztelana 
krakowskiego, brata zamordowanego, za czyn ten sześciu mieszczan zostało 
skazanych na ścięcie.
imię było dla nieszczęsnych poddańczych chłopów symbolem wybawienia, wolności - 
czym był istotnie, nie wiedzieli.
W głowie Kostki wichrzyły się plany. Gdy uniwersały Chmielnickiego, wzywające 
chłopów do powstania, otrzymał: Rakoczego z Węgier pozwać postanowił, przy jego 
pomocy Kraków zająć, a potem dalej iść, aż po mieszczańskochłopską koronę w 
Warszawie...
Traf chciał, iż uciekłszy od Herburtów i w góry zapadłszy, w Pcimiu koło 
Myślenic popasał, gdzie się z rektorem Martinusem Radockim *, anabaptystą, od 40 
lat nauczycielem pcimskiej szkoły, zetknął.
Srogi to był wróg szlachty, a jeszcze większy duchowieństwa, któremu zawinił, 
gdyż sam niegdyś teologię studiował i przez dziewkę, potem żonę swoją, odpadł. 
Naukę wielką miał i znaczenie u chłopów ogromne, i mir, wrogiem ciemięstwa 
wszelakiego, wyznawcą Chrystusowego pokoju i bogomódlcą o mesjasza ludu .będąc.
Ten, w Kostce zesłannika niebios ujrzawszy, biegłość mając w sztuce i 
naśladowaniu pisma, dla świętej sprawy oswobodzenia chłopów spod katowni 
szlacheckiej na wzór przypowiednich listów królewskich, wydanych rok przedtem 
niejakiemu Napierskiemu pułkownikowi na zaciągi dla Wiśniiowieckiego *, gdy
z rektorem Martinusem Radockim, anabaptystą - Marcin Radocki (zm. 1651) cieszył 
się dużym zaufaniem miejscowych chłopów, którzy pod jego wpływem odmawiali 
odrabiania pańszczyzny i dochodzili swych praw w sądach referendarskich. Król 
Jan Kazimierz specjalnym uniwersałem (12 IV 1651) wzywał poddanych wsi Pcim do 
posłuszeństwa i wykonywania należnej robocizny. Radocki był anabaptystą, tj. 
członkiem postępowej społecznie sekty religijnej, powstałej w Niemczech; w 
Polsce anabaptystami nazywano również arian, czyli braci polskich, występujących 
częstokroć z radykalnym programem społecznym.
na wzór przypowiednich listów... wydanych rok przedtem niejakiemu Napiers k i e 
m u... na zaciągi dla Wiśniowiecki e-go... - Informacja Tetmajera nieścisła, 
oparta przypusz
się w swaty do Multan wybierał, Kostce przypowiednie listy na jego imię wydał i 
pieczęciami je z poprzednich listów zdjętymi zatwierdził, pułkownika tytuł i 
nazwisko przysądzając.
Chudy i wysoki ten starzec, z twardymi żyłami w obnażonej, długiej szyi, nim 
fałszerstwo to uczynił, długo przed krzyżem Chrystusa krzyżem leżał i noc całą 
potem się modlił, czysty zamiar Bogu ofiarowując.
On Kostce podstarościego Zdanowskiego * w Nowym Targu, jako człowieka największe 
zaufanie wśród sołtysów mającego, wskazał, wskazując zarazem wodza całej 
góralszczyzny, "marszałka" Łetowskiego, z którym porozumienie kum Zdanowski 
ułatwić mógł.
Staruszek, pan Wiktoryn Zdanowski, w małym domku przy końcu ulicy Ludzimierskiej 
blisko boru miejskiego od lat sześćdziesięciu mieszkał, od lat trzydziestu był 
podsrtarościm, handlował serem, masłem, kapustą, grochem i bobem, z księżmi w 
okolicy w kości, karty i warcaby grywał, wino im, śliwki i gruszki
czalnie na błędnym odczytaniu Szczęsnego Morawskiego (Światek boży i życie na 
nim. Rozruchy ludu podgórskiego z 1651 r., r. 1871). Wg tego źródła Napierski (t 
j. Kostka) za pośrednictwem Radockiego zużytkował własny list przypowiedni, 
wydany przez króla rok przedtem na jego własne nazwisko Napierski, upoważniający 
go do czynienia zaciągów na wyprawę u boku księcia Dymitra Wiśnio-wieckiego, 
odbywającego swaty na Multanach. Pieczęcie z tego listu posłużyły do 
falsyfikatu, w którym pojawiło się sfałszowane nazwisko: Leon z Szternbergu 
Kostka herbu Dąbrowa, zmyślona dystynkcja pułkownika i bezprawne upoważnienie do 
werbowania zaciągów dla obrony południowych granic przed Rakoczym. 
Przypuszczenie jednak o istnieniu dwóch Napierskich wydaje się bezpodstawne.
podstarościego Zdanowskiego - Wiktoryn Zdanowski, podstarości nowotarski, 
zarządzający w zastępstwie starosty tamtejszą królewszczyzną. Popularny wśród 
Górali z powodu swego przyjaznego stosunku do wsi. W r. 1631 miał głośny zatarg 
ze starostą Komorowskim o wymuszanie bezprawnych świadczeń na poddanych z 
założonych przez siebie w 1623 r. wsi Zub i Jastrzębie.
przez furmanów z Ludzimierza, Krauszowa i Długopola sprowadzał i rozsyłał, ze 
wszystkimi sołtysami, ezarnodunajeckimi, białodunajeckimi, białczańskimi, 
Chochołowskimi i spod Gorców w najprzyjaźniejszej zażyłości pozostawał, ich 
samych i ich żony leczył, dzieci im do chrztu trzymywał.
Znali go wszyscy i szanowali, a gdy mały, w lecie już nawet w kożuszku 
sieraczkowym, modą węgierską skrojonym, z szarym barankiem na kołnierzu, 
zgarbiony i na czekaniku wsparty, na rynek nowotarski wyszedł, kapelusz za 
kapeluszem i czapka za czapką się uchylały, a sam ksiądz dziekan, proboszcz od 
Sw. Anny, na gorzałeczkę do niego często gęsto zachodził.
Podstarośoi, wielce pobożny, uproszonym i ochotnym opiekunem miejskiego bractwa 
kościelnego św. Anny patronki był i do kościoła co dzień rano z długim różańcem 
chadzał, nad którym zawsze w połowie zasnął, tak iż go baby budziły:
- Stajcie, panie podstarości, bo jus cas!
- Albo co? - pytał się budząc.
- Bo jus nos kolanom dzień dobry pedział! A mieszczanie nowotarscy zawsze z tego 
jednakową uciechę mieli.
Siedział podstarości w kożuszku w jednej ze swych dwu izbinek wieczorem w sam 
dzień Feliksa Kapucyna i kabałę kładł, dwie sroki chowane, kłócące się z kawką 
na ramie otwartego okna, bo dzień był ciepły, od ogródka mając, gdy dziewka 
pułkownika mu królewskiego zameldowała.
- Co? Kto? Hę? - słyszał Kostka zapytania niezbyt chętne zza drzwi.
- Jakisik pon. Pado, co je pułkownik królewski.
- Jak powiadasz?
- Pułkownik.
- Pułkownik?
- Ze dyć mówiem: pułkownik! - krzyczy dziewka zniecierpliwiona.
- Pułkownik! Pułkownik! Ciekawym, jaki by tu
mógł być, kiedy wszyscy na wojnie, nawet pan starosta czorsztyński Platemberg, 
Żydów na zamku zostawiwszy, pojechał *. Pułkownik! Cielę! Może całownik, hę, co, 
nie pułkownik? Cielę jedno! Proś!
Kostka wszedł.
Sam, bez sługi, w zakurzonym ubraniu, snadź że nie z konnej podróży, niepokażny 
z twarzy i postawy, Kostka podejrzliwe i niedowierzające spojrzenie staruszka 
spotkał. Nie czekając też, żywo listy przez Radockiego sfałszowane z zanadrza 
wyjął i wręczając je podstarościełnu, rzekł:
- Aleksander Lew Kostka Napierski ze Sternberku, pułkownik królewski, mający 
rozkaz po odejściu pospolitego ruszenia werbować lud na obronę granic 
województwa krakowskiego przeciwko Rakoczemu.
Gdy staruszek nazwisko Kostka usłyszał i pieczęć królewską ujrzał, zachłysnął 
się ze wzruszenia, a potem, listy obok na stół położywszy i ręce z 
rozczapierzonymi palcami wzniósłszy przed Kostką stojąc bąkał:
- O rany Boskie! Kostka, świętego Stanisława, patrona czystości, potomek, 
senatorów syn, króla najjaśniejszego pułkownik - do mnie... Rany Chrystusowe... 
Do mnie? Cóż ja? Krzesło...
I z nieoczekiwanym impetem nagle z góralska wrzasnął:
- Jagniś! Krzesło dla pana pułkownika! Polewkę z wina! Z cynamonem! Wartko! Ka 
Agata? Półgęska przynieść! W ocymieniu!
Obaczył się od razu Kostka, z kim ma do czynienia,
pan starosta czorsztyński Platemberg, Żydów na zamku zostawiwszy, pojechał - 
Jerzy Platemberg sprawował od r. 1643 władzę starosty czorsztyńskiego. Starostwo 
swe traktował wyłącznie jako synekurę. Zamek, pozbawiony załogi i nie 
przygotowany do obrony, zostawił istotnie Żydowi-dzierżawcy Salomonowi 
Włostowiczowi. W związku z tym spotkały go później na sejmie zarzuty ze strony 
szlachty, domagającej się m. in. odebrania mu starostwa i egzekwowania odeń 
odszkodowania.
i chyląc się Zdanowskięmu ku ramieniowi i w rękaw sieraczk&wego kożuszka go 
całując rzekł:
- Wielki, to honor dla mnie pierwszą autoritatem *, nie tylko Nowego Targu, ale 
i całego Podhala, poznać. Pewnym jest powodzenia, z czym przybywam, jeżeli tylko 
wasza miłość, mości panie podstarości, względów mi swych i pomocy nie umkniesz.
Przy dymiącej polewce z cynamonem, przy półgęsku, szynce i kołaczu z serem żwawo 
szła pogawędka. Kostka się, nim pierwszą łyżkę do gęby wziął, nie tylko 
przeżegnał, ale westchnąwszy i krótką modlitewkę po łacinie szeptem, dla siebie 
widocznie, nie dla pozoru, odmówił, czym ufność do się w staruszku od zamachu 
wzbudził. A gdy się pokrzepili i Agnieszka miód stuletni, prezentem od 
proboszcza z Odro-wąża, księdza Misia, przysłany, na stole postawiła, humor 
rozjaśnił twarze.
Ujrzawszy Kostka gitarę na ścianie, prosił staruszka, by zagrał, czemu 
podstarości nie odmówił, owszem, brzęknąwszy w struny nie tylko grać, ale i 
śpiewać począł. Jedną pieśń o bitwie pod Piewcami, o Florianie Szarym, drugą o 
Halszce z Ostroga od kniazia Dymitra Sanguszki porwanej prześpiewawszy, 
uśmiechnął się filuternie i podreptawszy ku drzwiom, czy dobrze zamknięte, 
uderzył dwa akordy i dyszkantem zanucił:
Justysiu, Justysiu, czyli śpisz sama? Nie, mości rycerzu, za ścianą mama!
A wtem Kostka nutę podjął i barytonem podłożył:
Justysiu, Justysiu, cicho to będzie, ze ani kogutek ciszej na grzędzie!
Ucieszył się staruszek, głowę na ramię przechylił, papuciem, w które obuty był, 
przytupnął i dalej wiódł:
autoritatem (lać.) - znakomitość
Ah, mości rycerzu. Pan Bóg nad nami! Kogutek, gdy kocha, bije skrzydłami!
Nie skarży się kurka na takie bicie, puść jeno, obaczysz, mój aksamicie!
wtórował Kostka, Zdanowski zaś coraz cichszymi akordami zakończył.
Ale gdy skończył, nieco zawstydzony na pułkownika spojrzał i ozwał się jakby 
usprawiedliwiając:
- Stara to piosnka dworska - jeszcze ją pono za króla Zygmunta Starego 
skomponowano. Nieskromna nieco.
- Nic to, ojcze szanowny! - przerwał mu Kostka. - I święci apostołowie w Kanie 
Galilejskiej świeckimi piosenkami pewnie się zabawiali.
Staruszek Kostki już nie puścił, mieszkać go do siebie zaprosił, karmił, poił, 
czym mógł raczył, gościem się swoim pysznił i całe mienie swoje i osobę swoją 
gotów był oddać na jego usługi. Po sołtysa marszałka Łętowskiego posłał, a 
Kostka, krótko z nim na uboczu podczas poobiedniej drzemki Zdanowskiego 
pogadawszy, prawdę mu, po co i z czym przybył, powiedział, że chce w imieniu 
króla chłopów nie na obronę granic przeciw Kozakom, ale przeciw ciemiężącej 
chłopów i buntującej się przeciw królowi szlachcie werbować i jako drugi 
Chmielnicki mścicielem i obrońcą ludu roboczego stać się.
Uchylił Łętowski staroświeckiego kołpaka na nazwisko Kostki od świętego 
Stanisława, uchylił na tytuł pułkownika, uchylił na imię króla, ale najchętniej 
uchylił na wspomnienie Chmielnickiego.
- E, to to to, mości panie pułkowniku - rzekł. - To wej cłek! Kieby u nas taki 
beł! Taki hetman hłopski na Małąmpolskom!.,.
Marszałek Łętowski ciupagę swoją, którą wszyscy znali, z orłem, rytym przez 
kowala Stanika ze Starego Bystrego, na prawej stronie, z niedźwiedzią głową na 
lewej i krzyżem Pańskim na obuchu, gońcem
po sołtysach i wójtach w Nowotarszczyźnie z zawołaniem swoim posłał, a Kostka, 
na sfałszowanych listach królewskich wsparty, mandaty odnośne mając w ręku, 
werbował otwarcie w krakowskim województwie i aż na Śląsk werbowników posyłał, 
glejty bezpieczeństwa, gdy trzeba było, po polsku i po niemiecku pisząc.
Milczał Kostka o swym pochodzeniu, nie chcący podejrzeń żadnych ani hałasu tym 
wzniecać, wszędzie się jako poramiennik królewski przedstawiając. Przede 
wszystkim trzeba było ludzi sobie oddanych, sobie obowiązanych i na wszystko dla 
niego gotowych straceńców znaleźć, a tu mu traf szczęśliwy dopomógł. Właśnie gdy 
u podstarościego Zdanowskiego bawił i dostatecznie się już wieść o jego 
bytności, dostojeństwach i zamiarach po Nowym Targu rozkrzewiła, miano tam 
tracić dwóch znakomitych dowódców zbójeckich, Cepca i Sawkę *, z których każdy 
po kilkudziesięciu ludzi pod komendą miał i podobną sławą, jak Nędza Litmanowski 
na Podhalu, w dalszym Beskidzie się cieszył.
Zdarzyło się im nieszczęśliwie, iż gdy się we dwóch, od band swych oddzieliwszy, 
na przeszpiegi lasem harklowskim snuli, pachołkowie miejscy przez Żyda 
podprowadzeni ich dopadli, powrozami związali i do miasta przywiedli.
Tam, na rynku przed ratuszem, za wiele łupiestw i morderstw rajcy miejscy ściąć 
ich kazali i już kat, Melchior Handzel, z niemieckich osadników, wielki, ostry, 
często używany swój miecz w gotowości trzymał, a łby zbójców na pniaku jodłowym 
położone być miały, gdy nagle konikiem Zdanowskiego z ulicy
miano tam tracić dwóch znakomitych dowódców zbójeckich, Cepca i Sawkę... - 
Postaci i fakty historyczne; Wasyli Czepiec z Grybowa dowodził grupą rozbójniczą 
działającą głównie w Bieszczadach; Andrias Sawka, były pasterz orawski stad ks. 
Rakoczego, biegły w piśmie, rozpowszechniał uniwer;
sały Chmielnickiego. O ułaskawieniu skazanych ^dzięki wstawiennictwu Kostki 
wspomina Joachim Pastoriusz.
t Legenda Tatr
Ludzimierskiej Kostka wraz z podstarościm na rynek wjechał i prosto przed 
ratusz, na zgromadzonych ludzi pokrzykując, gnał.
- Pułkownik, pułkownik jedzie! - rozległo się po rynku.
Wstrzymał się kat, czekał burmistrz z rajcami, aby znakomitemu szlachcicowi, 
świętych Pańskich potomkowi, króla pana pułkownikowi satysfakcji łbów 
odlatujących widoku nie umknąć, gdy, ku niemałemu zdumieniu, Kostka, na nogi się 
podniósłszy, gromko krzyknął:
- Szlachetni, sławetni, uczciwi, wiernie mili przyjaciele, panowie rajcy 
nowotarscy i ty, sławetny nowotarski burmistrzu! W imieniu najjaśniejszego króla 
jegomości, pułkownikiem i wysłańcem jego będący, dla dwóch tych ludzi skazanych, 
iże najjaśniejszemu królowi życie ludzkie tej godziny ani jedno nie na zbyt, 
łaski i darowania proszę, abym pod przysięgą wiernej służby do królewskiego 
wojska ich zaciągnął, gdzie pierś nieprzyjaciołom Rzeczypospolitej nadstawiając, 
niecne wczoraj zmazą, godne dzisiaj, błogosławione jutro zasłużyć będą mogli!
Zdumiał się burmistrz Mikołaj Rayski, rzeźnik z pradziada, zdumieli rajcowie 
miejscy.
Nie śmieli jednak życzeniu pułkownika i poramiennika królewskiego się 
sprzeciwiać i egzekucji na rozkaz burmis'trza kat zaniechał. Miecz tylko goły, 
według starego zwyczaju, obu przed oczyma przewlókł i siarki grudkę sporą na 
miseczce zapaliwszy, płonącą im pod nos przytknął, mówiąc: Pamiętaj, jak to 
pachnie! Pamiętaj, jak to pachnie!
Wystąpił potem przedni mówca miejski, kuśnierz, Izydor Bełtowski, i długimi i 
wzniosłymi słowy grzeszników życiu cnotliwemu przywracał, po czym na znak 
burmistrza pęta im zdjęto i pułkownikowi ich darowan'0, ku któremu do kolan z 
płaczem wdzięczności przypadli.
Kostka przyjść im do siebie kazał, a porozmawiawszy, gdy ich widział na śmierć i 
życie sobie oddany
mi, polecił im wcielić do band swych wszystkich junaków, którzy ku niemu 
przystawali, a nadto prawdę im odkrył i przysłany sobie uniwersał Chmielnickiego 
do rozpowszechnienia we właściwym czasie im
wręczył. A uniwersał * ten brzmiał:
,,Bohdan Chmielnicki Wiadomo czynię wszystkim poddanym Korony Polskiej, iż za 
szczęściem i błogosławieństwem od Pana Boga nam danym, pod moc i władzę naszą 
podbiwszy państwa tejże Korony Polskiej, uwolnić was wszystkich obiecuję od 
ciężarów i robocizny. Będziecie tylko na samych czynszach, we wszelakich 
wolnościach, tak jako szlachta byli, tylko żebyście nam wiary, tak jako ruscy 
nasi poddani, dotrzymali; panów swoich żebyście opuszczali, przeciw nim 
powstawali i do nas się jako w największych grupach gromadzili".
Kości były rzucone. Kostka był winien zdrady względem kraju i względem króla. 
Gdyby uniwersał taki przychwycono i Kostce rozpowszechnianie go udowodniono: 
winien był śmierci.
Na całą Rzeczpospolitą, na wszystko, co się Polską nazywało samo i komu Polską 
nazywać kazało, się porwał. Musiał albo zwyciężyć, albo umrzeć.
A gdy w niespokojną noc swoją, po odprawieniu Cepca i Sawki z uniwersałem 
Chmielnickiego, w domku podstarościego nowotarskiego przy ulicy Ludzimierskiej 
rozmyślał, im głębiej w rzecz wniknąć usiłował, tym jaśniej widział, że tu walka 
nie tylko na żelazo, ale i na dusze być musi, że szlachta jest nie tylko w kraju 
panem, ale dusza szlachecka jest tego kraju duszą.
Zrazu wydało mu się: wzniecić bunt, szlachtę znicestwić, króla detronizować, 
samemu się królem mieszczan i chłopów stać - teraz jednak zrozumiał,
uniwersał Ch miein i cki ego sału autentyczny.
Tekst uniwer
TS
że na miejsce potęgi duszy szlachty potęgę jakiejś innej duszy trzeba dać, że 
gdy się jedną kulturę duchową obali, nie tylko natychmiast inną na jej miejsce 
stawiać trzeba będzie, ale nawet w imię tej nowej, następnej i zastępczej 
kultury wystąpić. Rozdać chłopom pańskie grunta nie dosyć było - ten chłop, 
stając się panem kraju, musiał od razu przed sobą jakiś wyższy ideał mieć, 
wiedzieć, że z chwilą zwycięstwa nie zaczyna się tylko używanie, ale że zacznie 
się dalsza jakaś szlachetna praca dla siebie i drugich, nie stagnacja, ale 
owszem, pochód naprzód.
Chłop był ciemny i jedyną jego wiedzą, jego kulturą duchową, jedynym, za pomocą 
czego można w nim było duszę stwarzać, była religia.
W tym momencie przypomniał sobie Kostka opata tynieckiego, księdza 
Rstrokońskiego *, biskupa, człeka dziwnego wielce.
Z kasztelanem, u którego się wychowywał, kilkakrotnie Kostka w Tyńcu był i potem 
jeszcze sam księdza Pstrokońskiego, który go polubił, nawiedzał, a ilekroć go 
widział, zawsze czcią i podziwem czuł się przejęty.
Ksiądz biskup Pstrokoński, opat benedyktynów tynieckich, wcale do ogółu wyższego 
duchowieństwa podobnym nie był, nad miarę nie jadł i nie pił, w karty nie grał, 
kochanie nie utrzymywał, na łowy nie jeździł, dostojeństw się nie napierał, dla 
miłego grosza wszystkiego uczynić gotów nie był, ale klasztorem i naukami się 
zajmując, ludziom dobrze czynił, brata w każdym uznawał i świętego Franciszka
księdza Pstrokońskiego - Stanisław Pstrokoński, biskup chełmiński; z 
benedyktynami tynieckimi miał Kostka istotnie bliżej nie ustalone powiązania. 
Dowodem - wydany przez Kostkę glejt, list bezpieczeństwa, przytaczany iprzez 
Tetmajera na s. 81, Wg Oświęcimia wydanie glejtu dla klasztoru było spowodowane 
udaną pobożnością Kostki. Wg Szczęsnego Morawskiego opat Pstrokoński nie 
przestał darzyć Kostki zaufaniem jeszcze po oblężeniu Czorsztyna, wydając dla 
biskupa Gembi-ckiego uspokajające informacje.
z Asyżu za wzór najgodniejszy naśladownictwa uważał. Widział on zło zakrzewione 
w Kościele i złą drogę, którą kraj ku zgubie wiodła szlachta, i nieraz o tym z 
Kostką, zachodniej cywilizacji świadomym, mówił. Doń Kostka ruszyć, jego w 
zamiary swe wciągnąć, jego, szeroko przez chłopów znanego i błogosławionego, 
jakby papieżem, widomym reprezentantem katolicyzmu swej sprawy uczynić 
postanowił.
Tymczasem zaś z polecenia jego rektor Martinus Radocki i sołtys Łętowski 
porozpisywali listy po wsiach i sołtystwateh okolicznych, wzywając lud, aby się 
gromadził pod wodzą pułkownika królewskiego Kostki, ze świętej pochodzącego 
rodziny, przeciw Żydom i szlachcie w imię Chrystusa, którego Żydzi zamordowali, 
i najjaśniejszego króla, przeciw któremu szlachta bunt podnieść 'zamyśla, 
obiecując, co Chmielnicki w swym uniwersale obiecywał, i pomoc kozacką. A iż 
ściąg wojsk do Nowego Targu do oSoby pułkownika zapowiadali, nakazywali listami, 
aby wszyscy, którzy się do łączności poczuwają, chałupy zielenią maili, a to 
będzie znak, by ich 'zwerbowani przechodzący nie rabowali i nie podpalali, jako 
właśnie czyniły szlacheckie zaciągi, tak iż przemarsze ich do napadów tatarskich 
porównywano, a miejscami srogie bójki wynikały; gdzie szlachita grabiła i bez 
miłosierdzia odzierała chłopów i mieszczan, ci, zrozpaczeni, wściekle szlachtę 
mordowali, za co znów bez miłosierdzia karani byli, aż w końcu zgliszcza, ruinę, 
nędzę, rany i śmierć chłopom i mieszczanom za sobą wraz z trupami z obdjej 
strony zostawiano.
Chłopi też na gwałt wiece zwoływać i gałęziami zielonymi chałupy maić jęli.
Nie wszystkim jasnym było, o co chodzi i co być ma, ale wszyscy zrozumieli, że 
się od złego zabezpieczyć można. Wsie jak gaje istne wyglądały.
Przez takie też zielone wsie Kostka, na krótki czas Nowy Targ opuściwszy, do 
Tyńca krakowskim gościńcem na wózku podstarościego Zdanowskiego pędził.
A był to piękny, pogodny dzień wiosenny, kiedy
ksiądz opat Pstrokoński, z murów klasztoru tynieckiego z wysoka na Wisłę, łany i 
wsie wiślane patrząc, Kostki mówiącego słuchał. Ten zaś wołał w gorączkowym 
uniesieniu:
- Ojcze! Nędznym człekiem, 'zbrodnią, zemstą pędzony między chłopstwo padłem, a 
dziś, gdym jako Tomasz w rany Chrystusa, w rany ich palce wetknął, siebiem 
zapomniał, ich mścić, ich zbawić chcę! I nie straszne mi nic, czylibym i śmierć 
dla nich ponieść miał! Szeroki ja plan żywię: szlachtę zgnieść, z Rzymem zerwać, 
aby nam tu zaś Possewinów, jak Batoremu, nie nasyłali, wysokie, z magnatami 
trzymające duchowieństwo obalić, królestwo polskie ze swoim własnym polskim 
papieżem, ze swoim własnym polskim kościołem zbudować! O, ojcze, ojcze duchowny! 
Zali może zrozumieć polskiego chłopa od żuru i barszczu włoski ksiądz, sałatą i 
morskimi ślimakami karmiony?! Możeż być pasterzem duszy polskiej ten, który tej 
duszy nie zna, ten, który, sam suchą skałą, wodą i cyprysami otoczon, 
pszenicznej polskiej modlitwy, z dębów i jodeł rodzonej zbożności, w szerokich 
zachodach staczającego się nad Wisłą słońca rodzonej tęsknoty Boga nie zna? O 
zaiste, ojcze! Swego, o polskiej duszy papieża, nie bulli i rozkazów z rzymskiej 
kancelarii chłopu polskiemu trza!
- Schizma! - zawołał ksiądz Pstrokoński wzburzony.
- Nie schizma, ojcze, jeno Polska! - krzyknął Kostka. - Jeno polski papież w 
polskim Rzymie, jeno wawelska katedra miast katedry świętego Piotra, polski 
Wawel nad Wisłą miast zamku Anioła nad Tybrem, polski kościół Mariacki miast 
Świętego Jana z Lateranu!
- Piotr Apostoł fundował Rzym - rzekł opat.
- Lecz Chrystus wszemu światu fundował Boga - odparł Kostka.
- Papież, świętego Piotra następca, namiestnik Chrystusa Pana jest, jako Piotr 
był pierwszym Jego namiestnikiem - rzekł opat surowo.
- Ja nie wiem, przewielebny ojcze biskupie, ja nie wiem - odparł Kostka, jakoby 
z rozpaczą w głosie - teologii-m nie studiował, w Piśmiem świętym, w Nowym 
Testamencie nie biegły. Może to grzech, co mówię, jedno widzę: a planta pedis 
usque ad verticem capitis non est sanitas *, od stóp do głowy rak toczy, a Rzym 
nie daje lekarstwa, a Rzym nie leczy! Giniemy, ojcze, rozpada się ciało nasze! 
Wojny nasze to konwulsje, zwycięstwa nasze to kurcze rąk ściśniętych w spazmie 
'konania!
Dusić jeszcze możem - nie pokonujemy! Bronić się jeszcze możem - 'nie 
zwyciężamy! Zginąć musi ten lew, co chory, słoniom i bawołom rykiem nie grozi, 
lecz się 'tylko, w jamie swej leżąc, wilkom, hienom i lampartom łapami, acz 
potężnymi jeszcze, opędza. Kędyś trucizna jest, co duszę i ciało polskie 
zatruła. Szlachta otruta jest - umrze. Ojcze! Nowej Polski trza! Zali w Rzymie 
się nowa dusza polska ma rodzić? Zali z Tybru wody trza czerpać, by polską pierś 
rzeźwiła, zali z cyprysów ogień -kłaść, by w budowanym z dębów powiśinych 
kościele ogień ofiarny polskiej duszy płonął?
- Więc czego ty chcesz? - spytał biskup po chwili.
- Hasła z Krakowa, dzwonu Zygmunta, krzyża
a •planta. pedis... - W r. 1566 odbył się w Sądowej Wiszni sejmik, na którym 
rozpatrywano sprawę ewentualnego rozwodu króla Zygmunta Augusta z drugą żoną - 
Katarzyną austriacką. Stanisław Orzechowski wystąpił z oracją skierowaną przeciw 
królowi: "Oto przychodzi ostatni dzień, a nieochybnej zguby czas na Koronę 
Polską. Byliśmy Polakami, była Korona ta sławna, była chwała i spaniałość 
Polaków, ale ich nie ma więcej, wołam z onym poetą łacińskim Wirgiliuszem, który 
tak pisał o zburzeniu Troi (...) obawa jest, abyśmy owej piosnki z łacińskim 
poetą nie śpiewali: Byliśmy, a nie jesteśmy;
(...) a gdybyśmy chcieli wszystkie tej Korony wypatrzyć ułomności, to 
zawołalibyśmy z prorokiem Izajaszem: Od pięty aż do głowy nie ma w niej zdrowia, 
bo nie ma jedności" (J. Szujski, Roztrząsania i opowiadania historyczne, 1876, 
s. 203-204).
z katedry wawelskiej, polskiego biskupa, który chłopom w kłos pszenicy, w 
różdżkę dębu, w wiązkę trawy łącznej krzyż owity ukazawszy, powie głosem 
ogromnym: "In łioc signo vinces! * - W tym znaku zwyciężysz!
Biskup Pstrokoński niżej głowę spuścił, tak iż długa mu czarna broda po habicie 
spłynęła.
- Ojcze! Wstań! Weź krzyż! Pastorałem nową Polskę wzbudź! Lud nie wierzy w Boga, 
on wierzy w was! Chłopu polskiemu księdza trza! Ojcze! Wstań! Z zakonnikami 
swymi z tych murów wyjdź! Patrz! Wiosna się kwieci - rozkwitnie świat! Porwiemy 
za sobą klasztory, proboszczów wsiowych, młodszy kler! Stworzymy na starej ziemi 
nowy kraj, nową Polskę, której król&m ja, papieżem polskim będziesz ty!
Ksiądz Pstrokoński porwał się.
- Samozwańcy?!
- Jam króla Władysława Czwartego syn!
- Jam biskup katolicki, opat tyniecki, sługa Rzymu!
- Ojcze!
Biskup Pstrokoński odwrócił głowę i szlochaniem wybuchnął.
- Ojcze! - krzyczał Kostka.
- Nie! - odparł opat i twarz w dłonie ukrywszy, łkał z wielkim piersi 
wstrząsaniem.
- Ojcze! - wołał Kostka z rozpaczą. - Wiesz, że w tym zbawienie! O, Rzym, który 
cię łamie! O, Rzym!
I wtzniósł zaciśnięte pięści w górę, lecz ksiądz Pstrokoński opanował się i 
rzekł:
- Bóg jeden i jeden Jego Kościół, i jeden jest namiestnik Chrystusowy. Do końca 
świata Rzym będzie świata panem i wyrocznią. Twój krzyż w pszenicę, dąb i trawę 
łączną owity pogański by był. Krzyż Chrystusów jedno różańcem spowijać można.
- Kłamiesz, ojcze, sam sobie! - zawołał Kostka z bolesną porywczością.
In h o c signo vinces! (łac.) - w tym znaku (krzyża) zwyciężysz!
- Młody jesteś, królewicu! - odparł opat. - Z ziemi powszechnej powstaje 
człowiek i w 'ziemię powszechną powraca. Część ziemi jeno nazywa się Polską. 
Zaczęła się Polska, skończy 'się, bo ludzka jest. Lecz dusza z Boga pochodzi i 
wiekuiście żywię. Wszystko życie świata w nagim krzyżu się 'mieści. Tego 
słuchajmy. Piotr postawił opokę, na której stoi Kościół świata, a bramy 
piekielne nie przemogą go. Ja cię rozgrzeszam. Młodyś jest i gorący. Wiara twoja 
zbawia cię, dobrego chcesz. Duch święty cię oświeci i na drogę prawą nawrócisz. 
Idź i działaj, twórz.
- A ty, ojcze, a ty? - jęknął Kostka.
- Modlić się będę za ciebie i za twoją sprawę, która jest świętą, póki jej 
światło Chrystusowe świeci.
- Nie krzykniesz z twoich murów tynieckich?
- Gdyby Rzym pozwolił.
- Nie wyjdziesz w infule 'z krzyżem z nich?
- Jeśli Rzym rozkaże.
- Ojcze! Ty gubisz miliony ludu! Na jedno słowo wasze, biskupi, na widok krzyża 
we waszych rękach - my zwycięzcę!
- Jam sługa posłuszny - rzekł opat tyniecki.
- A! - zawołał Kostka z wściekłością prawie. - Ah! Palcami grudę rwać, gdzie by 
ją można rydlem jako piasek za 'się ciskać! A! Czego ja bym z wami nie dokazał?! 
Jutro by Polska naszą była! Lecz nie, ojcze! Ja ciebie porwę z sobą! Gdy tu, w 
Krakowie, chłopi w Zygmunta uderzą, ty się nie oprzesz, ty pójdziesz. Wiem! I 
rozkażę, by cię nikt nie niepokoił z tych, co tu ze Śląska ciągnąć do mnie popod 
Tyniec będą.
I do podręcznej torby, która obok leżała, sięgnąwszy, sprzęt potrzebny dobył i 
szybko pisać począł:
"Ich inscriptus Oberster zu Ross und Fuss com-mando und befehie last dem Closter 
Tyniec mit sein einige Gutter ganz frei lassen, aUter non faciendo sub poena 
colli.
Ja, niżej podpisany, zlecam i mocno przykazuję,
ażeby ten Konwent Tyniecki ze wszystkimi wsiami wcale nienaruszenie zostawał od 
przechodzących żołnierzów, pod regimentem naszym będących, pod utraceniem 
gardła, kto by się inaczej śmiał poważyć i przy czym być znakowi wojskowemu * 
sobie na obronę postawionemu, i listowi ręką i pieczęcią własną zaznaczonemu. 
Dań w Tyńcu dnia 8 maja, r. 1651. Aleksander Lew z Szternberku".
Po czym Tyniec i biskupa Pstrokońskiego opuściwszy, Kostka nazad pod Tatry 
wrócił i tam podług rady marszałka Łętowskiego przez Sobka Topora skalnych 
Podhalanów ruszyć na halę ku Stawom poszedł.
W błękitnych mgłach, daleko, widywał Kostka nieraz podczas łowów, które mu 
podstarości Zdanowski gotował, z gór Beskidu, Kluczek i Gorca, zamek 
czorsztyński, nad Dunajcem na skalnym ostrogu wzniesiony. Wydawał on mu się 
sercem opancerzonym tej doliny, której koroną królewską były Tatry, mieczem 
jasny Dunajec. I Górale na łowach zamek ów wskazywali. A wieści o zbierających 
się gromadach chłopskich coraz częstsze i gęstsze dochodziły,
Na błękitnym tym zamku z owitą w błękitne, przezrocze muśliny Beatą Herburtówną 
Kostka się widział -- różowe jej ciało przez przeźrocz świeciło...
A złote korony na głowach światłem grały... Ach! Czynu!...
Jako orzeł uderzyć od góry!
Hetmanem zaporoskim ogłosił się Bohdan Chmiel-nicki, a ten tytuł jemu nie mniej 
niż zwycięstwa blasku dodawał; starostą czorsztyńskim postanowił się ogłosić 
Kostka - w imię króla przeciw królowi, niewolnikowi szlachty. A co starosta 
czorsztyński Góralom, to kasztelan krakowski małopolskim chłopom miał 
zwiastować, a potem król - całej Polsce.
przy(Fz ym być znakowi wojskowemu - wg źródeł poprawne brzmienie: ,.p r z y c z 
n y m być znakowi wojskowemu'', tj. przeciwnym.
Wraało 13 czerwca, w zły dzień, 1651 roku w wu 1-kiej karczmie Icka 
Hammerschlaga na rogu rynku i ulicy Szaflarskiej, którą zbójników podhalańskich 
w kajdanach często do miasta na stracenie prowadzono i o której jest szeroko 
znana nuta:
Wiedomze mię, wiedom, Saflarskom ulicom, •pewnie mię zawiedom ku tym 
szubienicom.
Ze stu chłopów zgromadziło się tam, a byli to przedstawiciele dziesiątków 
tysięcy Górali, przy panu pułkowniku Kostce się opowiadających. Wielu tam było 
młodych sołtysów, którzy na mocy prawa króla Władysława od zaciągów wojskowych 
na wojnę kozacką się wykupili, wielu gazdów poważnych, a za stołem pod ścianą, 
gdzie siedział sam pułkownik, po prawej ręce mając podstarościego Zdanowskiego, 
po lewej rektora Radockiego, zasiedli po obu ramionach marszałek Łętowski, 
sołtys z Chochołowa Jędrzej Kojs, z Białego Dunajca Pawlikowski, z Białki Nowo-
bilskich trzech, z wójtem sołtysim Maciejem, Zych z Witowa, mieszczanie 
nowotarscy, wójtowie niesołtysi i z mnogich jeszcze wsi gazdowie znaczni, a na 
rogu stołu Sobek Topór, owce i bacostwo Byrnasowi zwierzywszy, szerokimi barkami 
Wszystkim górował.
Urada szła, wino, piwo i gorzałka sprawiedliwie potokami się lały, którą bogaci 
sołtysi i gazdowie dawać kazali. Naleciało się bab i mieszczanek, baby także od 
wsi przybyły za chłopami, a Podhalanki skalne wierchowały nad wszystkimi wysoką 
głową i jasnym licem, szafirowymi jak z ognia oczyma i wysokimi, pełnymi dumy i 
siły ramionami. Szyję też pojedna całą w dukaty węgierskie obwieszoną miała, że 
gdy kroczyła, to jak złoty dzwon dżwiękła.
Pośród nich Maryna Toporówna podobna do jodły bujnej królowała.
Dziesiątki tysięcy ciupag i kos do stóp Kostki kłoniono.
Potężnym się czuł, królem już prawie.
Róg jego z czorsztyńskich murów jak grzmot uderzy. Wtem chłopi, Podhalanie, 
ryknęli ogromnym chórem:
Wto pije, to pije, piom Podhalanie, dali se powiesać ciupażki na ścianie!...
Polana, polana niejednego pana, polanę skosili, pana obwiesili!
Panowie, panowie, budziecie panami, ale nie budziecie przewodzić nad nami!
Panowie, panowie, wyście nas trapili, i my was budzieme, jyno powstanieme!...
Panom belo wolno po kobiercak bieżeć, a nam belo wolno w grobie ciho leżeć!...
Złowrogo huczała pieśń. Rozgorączkowane, rozgadane, rozjaśnione twarze chłopów 
ściągnęły się i stały drapieżne, głuche i twarde. Twardość, zaciętość, suchość 
okrutna i złowieszcza jęła się ryć w znanych sobie, przez siebie wyżłobionych 
bruzdach na licu. Orle nosy, wąskie wargi, blade i suche policzki z wystającymi 
kośćmi stały się kamienne nieomal, w żelazo zastygłe. Tylko oczy niebieskie i 
bure płonęły, podobne do ognisk na dzikich kamiennych polach jesieni.
Do rana pili i do rana śpiewali. Nikt w mieście nie spał i warty stały pod 
bronią, choć czuły swą bezsilność wobec tego zboru zbrojnych w ciupagi chłopów, 
jednak wściekłość przeciw szlachcie tak opanowała chłopskie głowy, że ani jeden 
uczynek gwałtu na mieszczanach się nie spełnił.
Pili jeszcze nazajutrz i śpiewali, kiedy Kostka, wysławszy Sobka Topora na 
Podhale, marszałka Łętowskiego do Czarnego Dunajca na tworzenie pułków 
chłopskich, z kilkunastu ludźmi pod zamek czorsztyński ruszył.
Starosta czorsztyński, młody i piękny Platemberg, w szmelcowanej zbroi i 
lamparciej skórze na ramionach jako szambelan królewski ku osobie królewskiej
w czas wojny wraz z całym swym pocztem wojskowym się wybrał, pozostawiając, 
wbrew prawnemu przepisowi, miast załogi ochronnej Żydów dzierżawców.
Kostka pod zamek podstąpił i gdy główny dzierżawca, Żyd Jozue Zbaraski, w 
rozwianym chałacie, z pejsami u wielkiego okrągłego łba, z cebulaistymi oczami, 
w białych pończochach i pantoflach, bramę otwarł o świcie, zaczajony ze swymi w 
lasku pod murem Kostka przez bramę wpadł, Żydów, Żydówki i Żydzięta powiązać 
kazał i stał się panem Czorsztyna.
Gdy na mur zamkowy wstąpił, rozszerzyła mu się dusza, jak skrzydła wielkiego 
ptaika, gdy je, ocknąwszy się ze snu na wysokiej skale, szeroko rozłoży i 
potężnie nimi zatrzepoce.
Rycerskich Wazów królewski syn stał na blankach królewskiej twierdzy i poglądał 
po ziemiach.
Na skale, nad spienionym Dunajcem wyniesiony, dzielił zamek czorsztyński Węgry 
od Polski. Posiadłości Rakoczego tuż za Dunajcem leżały, a droga z Węgier do 
Krakowa przez Czorsztyn wiodła. Był to klucz, który wrota Wawelu od Spażu 
zamykał.
Lecz mógł i otworzyć. Rakoczy, książę Siedmiogrodu, przeciw któremu pozornie 
Kostka wojska werbował, przez Czorsztyn na Kraków patrzał...
Niesłychanie, gwałtownie, nad podziw szybko niedawne jeszcze chęci tylko Kostki 
przybrały ciało. Uczynił krok na przepastnym moście, lecz wiierzył, że 
przejdzie. Czy nie teraz spełnia się wróżba Cyganki siedmiogrodzkiej, iż wysoko 
umrze? Czy nie jest już wywyższony nad innych?
Ze swojego zamku w Siwym Rogu, ze swoich baszt w Sieniawie czy Brzeżanach nie 
dumniej, nie wyniośliej, nie wspanialej pozierają Herburt lub Sieniawski. 
Dziesiątki tysięcy otaczają ich nienawidzących ich poddanych - jego setki 
tysięcy ubóstwiających go Górali. Sześć tysięcy żołnierzy ma Sieniawski, cztery 
tysiące Herburt - on kilkadziesiąt tysięcy siekier, kos, maczug, rusznic i 
pistoletów podniesie.
Gdyby dzisiaj chciał, mógłby niebawem ruszyć stą.di w proch zetrzeć Siwy Róg, z 
ziemią zrównać Sieniawskich gród hetmański, Beatę na rękach chłopskich, jak 
wydarte z ogrodu nurtem powodzi brzoskwiniowe drzewo, gdzie by chciał, ponieść - 
ale nie chciał. Nie był już zakochanym ubogim młodzieńcem - był odnowicielem 
Polski u progu czynu.
Ale że chytrze, zwłaszcza w początkach, nim się Górale wiedzeni przez Sobka 
Topora i Łętowskiego zgromadzą, poczynać trzeba było: do księdza Piotra 
Gębiekiego, biskupa krakowskiego, wysłał umyślnym list donosząc, iż za rozkazem 
królewskim zajął Czorsztyn "z obawy, ażeby forteca ta pograniczna, nie mająca 
żadnej załogi i opatrzenlia, nie dostała się w ręce Węgrów". Prosił też biskupa 
o posłanie mu kilku armat przewoźnych, prochu i kuł, bo nic w zamku oprócz 
nadartych z chłopów przez Jozuego Zbaraskiego pieniędzy i nagromadzonej przez 
Żydówki obfitej żywności nie zastał.
Aliści ksiądz dziekan nowotarski, Jędrzej Bytomski, zaproszony na indora do 
proboszcza ludzimierskiego, księdza Michała Słomki, zauważył, przez wieś jadąc, 
iż wszystkie chałupy umajone są zielonymi choinami.
Zadziwił się i spotkanego przysiężnego ludzimierskiego Cyriaka o powód zapytał.
- Jegomość nie wiedzom? - odparł Cyriak - Je dy to na to, coby wojsko nie 
rabowało i nie podpaIowało.
- Jakie wojsko?
- E to, 'co pan Kostka, królewski pułkownik, za królewskim ozkazem werbuje.
I biskup Gębicki otrzymał w Krakowie równocześnie niemal Kostkowe zażądanie 
działek i amunicji do zajętego Czorsztyna i alarmujące listy od dziekana z 
Nowego Targu i proboszcza z Lubnia koło Pcimia, gdzie rektor Radocki wiece 
chłopskie tajemnie zwoływał, a nawet od pana Zdanowskiego, któremu ksiądz 
Bytomski o majeniu chałup donieść rozkazał.
W lot zrozumiał biskup, iż ów obrońca całości Rzeczypospolitej wysoce jest 
podejrzany, a zapowiedziane zaciągi Bóg wie na co posłużyć mogą, odpisał więc 
Kostce, że "nie w taki sposób zajmuje się królewskie zamki do obrony zlecone" i 
że radzi mu, aby dobrowolnie Czorsztyn opuścił, sam zaś zwołał radę panów 
krakowskich, którzy w mieście obecni byli, sześćdziesięciu dragonów pod panem 
Michałem Jordanem, dobczyckim starostą *, na odebranie Czorsztyna wysłał, ku 
którym się spory poczet wolentariuszów szlacheckich przyłączył.
Zmieszał się srodze Kostka, list biskupa otrzymawszy, i w pierwszej chwili 
gorąco i zimno mu się zrobiło, a łydki pod nim zadygotały. Wydawało mu się, iż 
potrzebował tylko rękę wyciągać i brać, że zająwszy zamek, nogę jakoby w 
strzemieniu postawił i tylko drugą przełożyć musiał, aby w siodle sieść, ale 
przekonał się przy pierwszym kroku, że się łudził i mylił. Przeraziło go także 
własne młode niedoświadczenie, którego sobie, pisząc list do biskupa, jaskrawy 
dał dowód.
Opór przeciw sobie sam wywołał i przyspieszył. Odezwać się można było, mając 
kilka tysięcy, a nie kilkunastu ludzi w Czorsztynie.
Za drugiego Chmielnickiego, w którym mieszkał "lew wespół z wężem", się miał, 
przekonał się jednak, iż stary hetman zaporoski z uśmiechem by go klepał po 
ramieniu, a on go jak żak nauczyciela słuchać był winien.
Jednak chwilę tylko zniechęcenie i przerażenie
pod (...) Michałem Jordanem, dobczyckim starostą - Pierwszą ekspedycją karną, 
wysłaną przez bisk. Gembickiego, dowodził Michał Jordan. Wojsko biskupie stanęło 
pod murami zamku prawdopodobnie 16 VI 1651. Przebieg działań jest u Tetmajera 
tylko w ogólnym zarysie zgodny z prawdą historyczną. Po nieudanych próbach 
pertraktacji wojsko przystąpiło do ataku, uwieńczonego zdobyciem dwóch bram 
zamkowych i podpaleniem trzeciej - co Tetmajer wszakże przemilcza. - Wobec 
zaciętego oporu stawianego przez oblężonych, ekspedycja zaniechała dalszego 
szturmu.
trwało. Odwagą i męstwem niedoświadczenie i nierozwagę wyrównać postanowił, a i 
czasu na myślenie nie stało, gdyż pan starosta Jordan swego brudnego kasztana ze 
strzałką, dragonów oraz ochotną szlachtę tak pędził, że już nazajutrz po liście 
biskupim pod Czorsztynem stanął.
Brzuchaty i wąsisty pan Jordan, pod zamkiem przenocowawszy, murom się o świcie 
przypatrywać począł i podług instrukcji biskupa zamyślił się z panem Kostką 
naprzód w słowne pertraktacje wdać. Rozkazał więc trębaczowi, Szeludze z Czarnej 
Wsi pod Krakowem, płachtę białą, od pasterki wziętą, na kiju wywiesiwszy, z 
trąbieniem wielkim ze sobą pod zamek podjechać.
Kostka naonczas spał, a spali i chłopi, krzątaniem się po zamku i plądrowaniem 
go znużeni, nie spały tylko baby, dwie Nowobilskie, Maćkowa i Józkowa, i dwie 
dziewki, JantoSia Zeglenliowa z Miętustwa i Hanka Pokusówna z Długopola, co z 
chłopami z Nowego Targu do Czorsztyna przywędrowały. Siedziały one w kuchni i 
piekąc z mąki pani Jozuowej Zbaraskiej kołacze z serem, uradzały.
Nagle Józkowa Nowobilska przestała zagniatać mąkę, nastawiła uszu i powiada:
- Cosi robiom, co trombiom.
- Może? - odpowiedziała jej Nowobilska Machowa.
- Naozaist trombiom - powiada Józkowa. - Trza wyjźreć.
Wyszła i wróciła z wiadomością, że szlachcic na koniu i żołnierz z białą płachtą 
na kiju i z trąbą pod murem 'stoją.
Maćkowa Nowobilska, żona sołtysiego wójta - rodziny sołtysie miewały osobnych 
wójtów i wójtom gminnym nie podlegały we wsi - Odłożyła ciasto, otarła ręce i 
wyszła z kuchni, a za nią towarzyszki.
Wystąpiły na blanki, a Józkowa krzyknęła:
- Nie trąb ta telo, bestyja, 'bo pana obudzis, j... ci oko dziś!
Ale Maćkowa, baba obstarna i obszarna, rzekła z godnością:
- Ckaj! - i zapytała wyniośle: - Wto?
- Hej tam mosterdzieju! - wrzasnął Jordan, bo takie przysłowie miał. - Nie ma 
nikogo, tylko baby?!
- Som jest i hłopy - odparła Maćkowa. - Co fcecie?
- Gdzie pan Kostka?
- Śpi.
- To go obudź!
A Maćkowa rzekła wyniośle:
- A cóż 'to, nie widzis, ze gaździna?
Wspomniał Jordan polecenie biskupa, ażeby politykował, chłopów nie drażniąc, 
zatrzymał więc oburzenie i zawołał:
- Obudźcież go, gaździno!
- Na co?
- Jaśnie wielmożny Michał Jordan, starosta dobczyeki, rozkazuje! A Maćkowa 
odpowiedziała z dumą:
- Nas pan starosta ciorśtyński taki dobry, jak i dobcycki!
- Ksiądz biskup krakowski mnie tu posłał!
- E to se stójcie! - zawołała Józkowa Nowobilska. Pan Jordan wpadł w pasję - na 
razie jednak słów i pomysłu mu brakło i zwrócił się do Szelugi ze srogim 
spojrzeniem, wybuchając z pasji:
- Phu, mosterdzieju, co?! Brrum! A Hanka Pokusówna, tęga, przystojna, młoda 
dziewczyna z "diablim pyskiem", spod baszty:
- A cóż to hań grzmi? Bo tu u nas pogoda. Siepnął się Jordan w kułbace, ale 
strzymał jeszcze.
- Słuchajcie, baby - podniósł głos - idźcie mi po Kostkę natychmiast!
- Ej ja hań 'mię idę, bo się boje, byk się nie zadawiła - odpowiedziała 
Pokuszczanka.
- Best! - rozśmiała się Józkowa Nowobilska. - Diabłów zjadło z dziewkom!
- Po coście, panie starosto, przyjehali? - zapytała Maćkowa godnie.
- Zamek brać! - odparł Jordan z dołu.
- Zamek u mnie gotowy, jyno nie wiem, cy kłuć nie diablipotę! - zawołała 
Pokusówna.
Huknął śmiechem trębacz Szeluga, który mundsztukiem trąby zęby zaciskał, 
buchnęły śmiechem baby na murze, a Józkowa zawołała:
- Siejdze, pokuso zatracona! Cy cię milońscy dziś?! Pan Jordan zaś, cały 
spłoniony, ryknął:
- Psie baby sobacze! Skórę z was drzeć każę!
- A skądże pan zacnom? - zapytała Pokusówna.
- Skąd, ty małpo wszeteczna?! - wrzasnął pan starosta. - Stamtąd! - I obróciwszy 
się w siodle, zaryczał bawolim głosem:
- Bywaj!
Wnet z przylasku poczęli się wysuwać dragoni biskupa Gębickiego i szlachta 
wolontariusze.
- Stąd! - powtórzył pan Jordan w furii. Stropiła się Józkowa Nowobilska, 
poznała, że niepeć, i rzekła do Maćkowej:
- Stesecnyk diabłów zjadło, aj zjadło - zołmirze... Ale Maćkowa nie straciła 
godnego rezonu; wiedziała ona, że tysiące chłopów pod Czorsztyn nadciągnąć
mają, i krzyknęła z góry zuchwale:
- Panie starosto! Cobyś nie właz, jak koński mi-hał, ka ci nie trza!
- Czekaj, ty wiedźmo stara! - ryknął pan Jordan i zdarłszy konia z trębaczem za 
sobą, zawrócił ku swoim.
Długo sapał, nim się wysapał, a gdy za radą porucznika dragonów i pana Gozdawy 
Mieszkowskiego wymowny pan Skoraczyński i ksiądz z Maniów, za wojskiem przybyły, 
z samym Kostką już mówiący i obiecujący mu zupełną 'swobodę, gdyby zamek 
dobrowolnie oddał, nic nie wskórali: do szturmu uderzyć kazał.
Aliści kilkakrotne zapędy dragonów pod mury i usi
łowane podpalenie bramy nie powiodły się; w zamku było nieco broni, chłopi też 
mieli swoją, w dodatku obecny pleban z Maniów ducha oblegającym odbierał, 
nieustannie powtarzając i wołając: "Spieszmy się! Spieszmy się!" Obawiał on się 
bowiem mających rzekomo nadciągnąć zbuntowanych Górali.
Nieudane ataki, strata kilkunastu koni ustrzelonych i dość ciężkie rany i 
potłuczenia kilku dragonów, a przy tym coraz rosnący strach przed czernią 
chłopską źle podziałał na pana Jordana, gdyż nagle, nic nie powiedziawszy 
nikomu, z panem Mieszkowskim, Skoraczyńskim i jednym jeszcze szlachcicem ogony 
końskie zamkowi pokazali. Gdy wodza brakło, ruszyła za nim, tchórzliwie zresztą 
bardzo zachowująca się, ochotnicza szlachta, a za nią i dragony pomknęli z 
kopyta gościńcem ku Krakowu, w ślad starosty.
Drwił Kostka sam ze siebie, że się tak łatwo dał był na razie listowi biskupiemu 
nastraszyć i że go tak szybko zwątpienie opadło. Zetknął się, starł z nią i 
zwyciężył przeciwność tak łatwo, że aż śmiechu to było warte, bez jednego 
skaleczonego w zamku człowieka. Stłukł się tylko w kolano, jakby naumyślnie na 
śmiech i żart, że przecie rany przy odpieraniu szturmu były, kowal z Łopuszny, 
Magiera, o kant kamiennego muru się uderzywszy.
Rad też i wesół, gdy państwo Jozue i Ryfka Zbarascy miodem swoim i winem chłopów 
częstowali, zasiadł w kancelarii szambelana Platemberga i znalazłszy tam inkaust 
i co potrzeba, do imei pana Wi-ktoryna Zdanowskiego list prozą i wierszem * 
pisać począł, zapraszając, aby "na świętego Jana stawić się w Czorsztynie 
raczył, bo wielkie wojska tutaj ścią
...do imci pana Wiktoryna Zdanowskiego list prozą i wierszem - Około 20 VI 
wysłał istotnie Kostka Napierski list do podstarościego Zdanowskiego. Do listu 
dołączył wierszowany opis oblężenia zamku przez Jordana, zatytułowany Oblężenie 
gniazda lwiego. Pełny tekst wiersza opublikował L. Kubala w szkicu pt. Kostfcff 
Napierski (t. I Szkiców historycznych, r. 1873). Z publikacji tej skorzystał 
Tetmajer.
Dl
gać się będą, gdyż jest wola Boża, a nie inna, aby tak wielkie zbrodnie ukarane 
zostały, co daj Boże, aby bez rozlania krwie chrześcijańskiej. Ja WM. Pana 
gospodarzem zostawiwszy, pójdę sam, gdzie mię Bóg z wojskiem obróci...
...bramę zapalili, Mniemając, żeby orła w piersi ugodzili. Wtym się im lew 
otrząsnie, pocznie prószyć z'góry, Aże mięła maślanka rozlała się w dziury. 
Bramę zalał, ich pokłuł, pozabijał konie, Ze nazad musiał jechać na świniom 
ogonie. Wtym obaczy, nie dudka, starostwa pragnący, Chłop babiasty i tłusty, 
Jordanek rzeczący:
Nie chcąc czekać ostatka samoczwart uskrobał,
Czyli się też w kwatery między skały schował.
Potym w kotły usarskie w zamku uderzono
I ospałych żołnierzy z akownic * budzono.
Wtym się porwą do koni, nie chcąc czekać dalej,
Pieszo jedni, na koniach drudzy uciekali,
Inni jeszcze na zamku w Krakowie statutu
Zapomnieli i swego prawnego Talmutu.
Kazał ich lew prowadzić, z długich arkabuzów *
Nabawię! niejednego z nich strachu jak guzów.
Otóż wam, Zuzanicy *, cóżescie wygrali,
Tylkoscie lwa daremnie na się rozgniewali,
Który się skrył, choć cicho, na tajemne skały,
Kędy ledwie orlice pióra donaszały.
Przy kiem Pan Bóg, z tym trudno, niebożę, wojować:
Lepiej by snadź za grzechy wcześnie pokutować. Bojemy się człowieka; bój się 
raczej Boga, Przy tym stojąc, mnie ufaj, nie dojdzie cię trwoga. O nieszczęsne 
łakomstwo, o przeklęta pycho, Któraś w Polskę, ach, ach, ach, wprowadziła licho!
akownic a, hakownica - rodzaj dawnej strzelby zapalanej lontem
arkabuz (f r.) - rodzaj dawnej strzelby zuzanicy, zuzaniści (stpol.) - 
lubieżnicy, starzy rozpustnicy
Boję się, by nie przyszły już proroctwa ony, Ze miało wnisć wszystko złe tu od 
Akwilony *. Ten, co widział, świadczy"*.
Drugi też list do marszałka Łętowskiego wysłał, ażeby jako z największym ludem 
przybywał... "A upomnij WM. M. M. Pan, ażeby z sobą braffi siekiery jedni, a 
drudzy rydle. Pójdziem wszyscy przez Kraków i dalej przez wszystką, jeśli wola 
będzie, Polskę. Mamy dobrą zmowę z Chmielnickim i z Tatarami i niemieckie wojsko 
przyjdzie 'nam na pomoc..."
Radowała się i weseliła młodość pana Kostkowa. Na zaimku starościńskim, na 
wyniosłym ostrogu siedział, listy wojenne pisał, w hardości stał. Na wspaniałym 
karle szambelańskim rozparty, nogi przed się na niedźwiedzią podesłaną pod 
kantorek skórę wyciągnął i ręce w kieszenie szwedzkich rajtuzów wsadził, głowę 
przez poręcz przewiesiwszy.
Ty będzies płakała, jo nie bende słysoł, jo nie bende słysoł, sionde sobie w 
pokoiku, listy bende pisol -
przypomniała mu się pieśń mazowiecka o trzech panach Potockich, co jechali z 
wojny, "pytali się, pytali się o nocleg spokojny..." A kiedy już mieli
tę nockę spokojną, pytali się, pytali się o dziewcyne strojną...
złe (...) od Akwilony - z Północy (dosł.: Akwi-lon, u Rzymian nazwa północnego, 
mroźnego wiatru)
Wiersz pisany przez Kostkę w zamku czorsztyńskim, cytowany przez Kubalę (przyp. 
aut.).
Beata Herburtówna...
Zali sen?...
Kędyś, gdzieś ogród kwietniowym, wczesnym ciepłem pachnący... dawno... daleko... 
Uścisk - uścisk promienny...
Sieniawski, Sulnicki, Korecka księżna, wojewoda...
Pożar Zgorzelic, łuna...
Królowej Cecylii Renaty dwór... bale dworskie... uczty... psoty paziowskie...
Poniewierka, głody, niedostatki...
Zali sen?
Ach! ten słodki, ten cudowny, ten niebiański uścisk nadziemskiej iście 
rozkoszy...
Wtem stanęła przed nim Maryna z Hrubego.
- Panie - rzekła - przysłał mnie brat Sobek ze dwoma ludziami, sam w tym tyżniu 
haw s tysiące ludzi będzie...
Przypatrzył się jej Kostka zamgławionymi marzeniem oczyma. Wspaniale stała.
- A ty co? - spytał. - Chcesz tu zostać?
- Fcem.
- Po co?
- Ja do wojny pudem.
- Bić się?
- Haj.
- Chłopów dość, wystarczy.
- Ja Się we krwi opłukać musem.
- Albo co?
- Bo ja się od diabła kusić dała - musem się omyć.
- We krwi?
- Haj.
- A coś robiła?
- Ja się z potworem zadawała.
- Jak to?
Nie odpowiedziała Maryna, tylko rzekła ponownie:
- Sobek brat haw bed'zne hnet. Samyfe Toporów ś nim siedmi, Mardułów trzok... 
Kostka przypatrywał się piękności Maryny.
- Maryna - rzekł przeciągając się.
- Co?
- Maryna - powtórzył.
- Panie, ostańcie mi święty, hłopski zbawiciel! - rzekła Maryna i wyszła z 
komnaty.
Przybył nazajutrz Łętowski, ale z paru tylko chłopami, w odwiedziny, obiecując 
powrócić i spod Czarnego Dunajca dziesiątki tysięcy chłopów ze wszech stron 
góralszczyzny zwieść, oddano też w cztery dni po ustąpieniu Jordana list od 
rektora Martinusa Radockiego z Pcimia, który, o "miłośnikach prawdy 
Chrystusowej" wspomniawszy, donosił, "iż chłopi, gdyby dozwolenie albo głos IMci 
króla słyszeli, te-dyby prawie sami, na dwory szlacheckie następując, niszczyli 
je, aby już więcej hardość i wyniosłość ze złością tyrańską na ziemi nie 
panowała..."
Siadł więc Kostka ponownie przy kantorku Platemberga i manifest * swój, 
zaczynający się od "Pokój Chrystusa!" - pisał, gdzie w imieniu króla "Wszystkie 
wolności tym wszystkim, którzy teraz stać przy nim będą, i dwory szlacheckie i 
co w nich" w obszernych słowach obiecał. Dodawał też, "aby (jako na polecone od 
króla IMci) żadnym uniwersałom, choćby i z pieczęcią, i z ręką króla IMci były, 
wiary nie dawali, gdyż te musi wydać, 'bojąc się szlachty".
Na Kraków zapowiadał pochód i do Czorsztyna "pod swe skrzydła garnąć się" kazał, 
kościołów polecając nie tykać, "gdyż o Boga i krzywdę ludzką wojować będzietoy".
Dań w Czorsztynie 22 czerwca 1651.
Szczęśliwa i radosna młodość pana Kostkowa na zamku się cieszyła. Manifesty 
wydawał, potęgą się czuł, sławę nieśmiertelną przed sobą widział. Cieszył się 
jak dziecko i w ręce byłby klaskał, a cebulooki, kłapouchy, minogogęby, mały, 
gruby, brudny,
manifest - Manifest czy uniwersał Kostki Napierskiego z dn. 22 VI pisany był, wg 
źródeł, w czasie oblężenia Czorsztyna i został przejęty przez oblegających. 
Zawiadamia w nim Kostka, że "Na święty Jan [tj. 24. VI] pójdziem pod Kraków".
krostowaty i finezyjnoironiczny Jozue Zbaraski śmieszył go nad wyraz. Sam nie 
wiedział, czy się bawi w rewolucję, czy to prawda? Jestli mesjaszem chłopów, 
panem Czorsztyna, wodzem setek tysięcy - czy paziom królowej Cecylii! w 
Warszawie, w wojnę turecką z towarzyszami grającym? Krótko, nagle, jakby przez 
sen się działo...
Wypadł Kostka po napisaniu swego uniwersału z kancelarii Platemberga i na 
Józkową Nowobilską trafiwszy, pod boki ją chwycił i kręcić babą zaczął, a 
pokrzykiwać: hop! hop! - że myślała, iż oszalał. A kiedy ją puścił, choć baba 
pięćdziesięciu blisko była, zwierzyła się Maćkowej Nowobilskiej:
- Wiecie, kumosko, kie mię ujon, hoćjek ta taka nienomłodsa, ej wiecie, na mój 
prawdu, ja by się mu 'nie broniła - jakby tak jus musiało być...
A Maćkowa:
- Hej, 'wiera, jakby musiało... I westchnęła ze zwątpieniem.
Aliści niedługo miał się czas cieszyć sobą młody pułkownik.
Z 'krzykiem: - Zołmirze idom! Zołmirze idom! - przybliegł wysłany po jaja na 
wieś chłopak, co przy Kostce służbę pachołka pełnił. W pół godziny później 
dragoni, piechota, puszkarze z dwoma działami zamek otaczać poczęli - w tysiąc 
ludzi blisko pod wodzą pułkownika biskupiego Jareckiego *.
Ksiądz bisikup Gębicki, po niesławnym odwrocie pana Jordana spod Czorsztyna, 
gdzie babom na gębę, a chłopom na pięści nie sprostał, wielkie larmo podniósł. 
Wysłał 250 piechoty pod Czorsztyn, a do podstarościego i sędziego grodzkiego 
krakowskiego list pchnął*: "Z Krakowa d. 30 Junii 1651. Czorsztyn
w tysiąc ludzi (...) pod wodzą pułkownika biskupiego Jareckiego - szczegół 
historyczny.
do podstarościego i sędziego grodzkiego krakowskiego list pchnął - List jest 
dokumentem autentycznym. Napisał go dn. 20 VI biskup Gembicki do podstarościego 
krakowskiego Śmietanki, chwilowo nieobecnego w Krakowie. Już następnego dnia
uhieżono i zbójcami osadzono! Ad primum nuntium posłani ludzie, qui flarnmam 
estinguerent *, nic nie wskórali i ten ogień t'li się, bo chłopstwo msurgżt...* 
Dla miłości i ratunku ojczyzny przybywaj, przybież W. M. Pan, b'o to straszny 
ogień!"
Popędził goniec do króla, rozesłano do wszystkich proboszczów po wsiach, aby z 
ambon przeciw buntowi wołali i lud powstrzymywali, a za 250 wyprawionej piechoty 
wyekspediował przerażony biskup jeszcze 200 siewierskiego swego regimentu, 60 
har-ników, zwanych tak od hamisza albo zbroi, a także świstakami, od komendy 
świstaniem na wzór zbójecki, strzelców górskich wybranych i dwa działa. Starosta 
z Lubowli otrzymał rozkaz i przywiódł również dwa działa i 150 żołnierzy. Spod 
Muszyny przybyli dragoni biskupa. A gdy na dzień 27 czerwca podstarości 
krakowski Śmietanka wszystką szlachtę, starych, chorych, sługi, faktorów i 
'urzędników królewskich i duchownych do Krakowa przeciw buntownikowi Kostce 
.powołał: miał on 22 czerwca naprzeciw tysiąca oblegających 27 górali i 5 kobiet 
w zamku.
Ale miał pewność odsieczy. Z Podhala z Sobkiem, z Beskidów z Cepcem i SaWką, od 
Czarnego Dunajca gromady Łotewskiego przybyć miały lada godzina. Cepiec i Sawka 
donieśli, iż pod Lanckoroną, pod Melsztynem stoją całe kupy czerni, iż całe wsie 
spod Krosna, jak Żegice, Budzyn, ciągną z wójtami na czele, iż pod Babią Górą, w 
Ochotnicy nad Nowym
Śmietanka ogłosił uniwersał do szlachty województwa krakowskiego, powołujący 
wszystkich pozostałych w domu, także "starych i chorych" w dn. 27 VI pod broń 
celem odparcia powstania chłopskiego ;• 20 Junii (łac.) - 20 czerwca;
Ad primum nuntium (tac.) - na pierwszą wiadomość; q u i flammam extinguerent 
(łac.) - którzy by ogień ugasili
insurgit (łac.) - powstaje
5 Legenda Tatr
Targiem, w Porębie, w Niedźwiedziu, w całej okolicy bliskiej i dalekiej 
dziesiątki tysięcy pod bronią stanęły.
Więc choć się nie spodziewał oblężenia fi 27 tylko chłopów i 5 bab w zamku miał, 
nie uląkł się i bronić postanowił, a wici smolne na alarm palić kazał. Rozgorzał 
Czorsztyn na wsze strony i dymem Siię osłonił.
Tymczasem, gdy się zamek na wezwanie nie poddał, bombardować go z dział i 
'szturmować piechotą poczęto.
Rusznic i armat kilka w zamku było, ale nie było prochu i kuł. Kostka za czasu 
manifesty pisał i z Jo-zuego Zbaraskiego kpinkował, ale o amunicję się nie był 
postarał. Zębami zgrzytał teraz i paznokcie w dłonie wciskał, ale to się na nic 
nie zdało.
Wierny pachołek jego, do Lubowli w nocy po proch i kule choć do rusznic chyłkiem 
wysłany, w ręce dragonów wpadł i pod zamkiem na widoku rano 24 czerwca ćwiczony 
był batami.
Wstało to rano złowrogie. Smolne wici płonęły na murach dzień i noc, gorzał 
Czorsztyn na wsze strony
i dymem się osłaniał, na alarm buntownikom, ale nikt nie przybywał.
- Cóż będzie? - zapytał Kostkę Łętowski w kuchni, gdzie ogień płonął.
- To! - krzyknął Kostka i wybiwszy czekanem szybę z ramy ołowianej, wydarł ołów 
i na tygiel rzucił. - Będą kule!
Za czym za jego przykładem wszelki metal w zamku na kule przetapiano, gwoździe 
'z gontów darto, baby marmury z posadzek łamały, smołę warzyły, kamienie z 
bruków wyważały; czym kto mógł, raził, prażył, tłukł dobywających fortecy.
Dobiegło południe - pomoc nie przybywała.
- Cóż będzie? - zapytał sołtys Łętowski, patrząc ku wojsku biskupiemu, które 
obiadowało.
Ale Kostka, ranny draśnięciem kuli w czoło, nic mu nie odpowiedział. A że krew 
mu oczy zalewała, poszedł ranę zawiązać.
Spotkał 'w progu Marynę, kule ulane w kuchni z kandelabrów Platemberga na mur 
niosącą.
- Płótno masz? - spytał.
- Cysta kosula - rzekła Maryna i ugiąwszy spódnicy, płótna kawał oddarła.
- Wiąż - powiedział Kostka. Zawiązała.
- Gdzie twój brat Sobek?
- On przydzie.
W tej chwili kula armatnia, okno zdruzgotawszy, nad głowami im, w pułapie, cegły 
krusząc, utkwiła.
- Aby tylko dotrzymać! - rzekł Kostka. - Zresztą mnie nie wezmą. Nie damy się 
wziąć!
Marynie stanął w oczach straszny wyraz twarzy Szczepana Kurosa, parobka z 
Miętustwa, kiedy kochanka jego, Żegleniówna, która mu jeść na mur niosła, kulą w 
pierś trafiona, u nóg mu padła i zmarła.
Maryna zauważyła już, że chłopi między sobą zamieniają szeptane słowa i kryte 
spojrzenia. Słyszała, jak Nowobilski Maciek, chłop po Łotewskim najpoważniejszy, 
mówił do brata stryjecznego Józka: - Nie przydzie nik. My tu wyginieme sytka i 
telo będzie.
A Józek Nowobilski, olbrzym woły noszący, ponuro powiódł po ziemi jastrzębimi 
oczyma.
- Ale co z Sobkiem? Co z Toporami? - mówił Kostka. - Co z bratem twoim, Maryna?
- Ja nie wiem, panie. Wto jak wto, ale on haw jus powlinił być. Na wcora pod noc 
se ślubił przyjść. A Sobek hłop nie taki - co komu cy sobie sam prziślubi, to 
zrobi, hoćby mu sam Chworz-Smok z carnymi skrzydłami abo Krwnik-Ubijca, 
''mierzei bóg z macugom, zastompili.
- Niech się dzieje, co chce - rzekł Kostka chwiejąc głową. - Już drugi dzień na 
murze na nogach jestem, oka dwie noce nie zmrużyłem, morzy mnie taki sen, że 
wytrzymać nie mogę. Chwileczkę pośpię.
- Nie legajcie, panie - rzekła Maryna. - Wto wie, co może być?
- Niech będzie, co chce! Za ten czas może Sobek nadciągnie albo Cepiec i 
Sawka...
I rzucił się na łoże Platemberga.
Tymczasem działa biskupie i starosty lubowelskiego grzmiały bez przerwy i mury 
zamku kruszyły. Gorączkowo dobywał Czorsztyna pułkownik Jarecki, bo się 
nadciągnięcia chłopskiej odsieczy bał. Osobliwie o Podhalanach skalnych wieści 
pewne doszły, że się ruszyli i na przełaj przez góry na Białkę mieli iść. Sobek 
Topór dowodził. Coś ich snadź w drodze zaszło, ale każdej chwili przybyć mogli.
Nie wiedzieli jednak o tym oblężeni chłopa, a wiarę w odsiecz stracili. Piechota 
ani dragoni do zamku się mię darli, chował ich Jarecki na możliwy atak czerni, 
tylko 'działa raz po raz kruszyły mur, rażąc wewnątrz muru zamkniętych ludzi.
W piwnicy, aby się od kuł zasłonić i winem pokrzepić, zebrali się obaj 
Nowobilscy, Kuros i czterech innych Górali.
- Co może być, co nik nie przyhodzi? - rzekł Józek Nowobilski.
- No ja ci nie wiem pedzieć, bracie - odpowiedział Maciek. - Sobek od Jałsice 
się zadusiował na rany Hrystusa Pana i na samego boga Poklenca klan, co haw 
wcora we wiecór z ludziami przydzie. Dy ani -wte nie wiedział, co s nami będzie, 
a nie dopieroz teraz, kie harmaty po górak dudniom, jaz Oźwiena głuhnie. Ale itu 
nikogo znikąd nie widno.
- No, to co będzie, krzesny ojce? - ozwał się
Kuros. - Mamę ginąć sytka, jak moja Jantośka niescęsna?
- Ze 'dy prawda - rzekł Kulach z Ludzimierza.
- Oibwiesom nas, łebo bedom i kołem łomać, łebo ćwiertować jak w jatkak - rzekł 
Bagancarz z Klikuszowy.
- Pasy s nas kazom katowi drzyć - rzekł Truty z Lasku.
- Bedom s nas ciało odscypali jak trzaski - ozwał 'się Kapuściarz z Pyzówki.
- Ani nas we świenconej ziemi nie dadzom grzybść.
Zwiesili głowy.
- Baby i dzieci ostawimy sieroty...
- Majątki, ziemie świentej odumremy...
- Na męki się damy...
- A nie sprawimy nic...
- Hłop był hłopem ii hłopem będzie...
- Pan był panem i będzie panował...
- Taki musi być porzondek świata i wola Boska...
- Cóż 'bees robieł?...
-. My tu nasom śmierzciom światu nie zbawime...
- Ani nikogo...
- Może ta pan Kostka i dobrze kcieli...
- Abo i marsiałek Łętowski...
- Ale kie się nie da, 'to się nie da...
- A cóż komu z naskiej haw śmierzci przydzie? Nic.
- Abo z męki?
- Ma 'się odmienić, ;to się odmieni, a 'nie, to nie.
- Ale bez ten zamek się nie odmieni.
- O, bo wiera nie!
- Wto dowodzi - nieg radzi. Ginąć się nikomu nie fce.
- Zej ba! Hebaby głowy ni miał! W tej chwili we drzwiach piwnicy okazały, z siwą 
brodą, Łętowski 'stanął.
- Hłopy! - krzyknął. - Hań na murak jyno pięci zdrowyk, a wy tu?!
- Tu - odpowiedzieli ponuro.
- Cóż radzicie?
Chwilę milczeli, a potem Józek Nowobilski rzekł:
- Ginąć darmo się nikomu nie kce. Zrozumiał Łętowski i zbladł.
- No to co fcecie? - zapytał cicho.
- Kaź som jest jąco Maciek Nowob:
- Poseł ranę za
ozwał się wymija
Nastało milczenie. Wtem zagrzmiało i z muru za plecami Łętowskiego gruz się od 
uderzenia kuli działowej posypał.
- Sami widzicie - rzekł Józek Nowobilski.
- Nas jest zdrowyk mało co wysy dziesieńci, a hańtyk jest tysiące.
Nagle porwał się Szczepan Kuros z niskiego stołka.
- Co haw długo ukwalować?! - krzyknął. - Za ' mek trza oddać i jest! Na to 
chłopi czekali.
- Zamek trza oddać! Słuśnie gadze! - zawołali, zrywając się z miejsc dwaj 
Nowobilscy, Kulach i trzej towarzysze.
- Hłopi! Bójcie się Boga! - krzyknął Łętowski. -
I zamek oddać, i pod nóż iść! To lepi zginąć w mu
rak!
- Ja już wiem, jako zrobić! - zawołał Maciek Nowobilski. - Mnie nie trza ucyć. 
Ja przy wojsku bywał.
I porwał się biec.
- Kaź lecis? - zatrzymał go Łętowski we drzwiach.
- Na mur! Zamek dać!
- Przez pana pułkownika nie wolno!
- Pytaj się go sam!
- Nie pudzies!
- Pude!
- Marsiałku, puście nas! - krzyknęli chłopi, którym Łętowski drogę z piwnicy we 
drzwiach zagradzał.
- Przez pana pułkownika nic!
- Bajto! - wrzasnął zachwalę Kuros i starca wpół uchwycił, by na bok szarpnąć.
Gdy się ten ośmielił, ośmielili się i inni. Ubezwład-nili Łętowskiego, a Józef 
Nowobilski rzekł:
- Zapremy was haw, w piwnicy, do czasu.
I wepchnąwszy Łętowskiego do lochu, drzwi zatrzasnęli.
Maciek Nowobilski zaś na mur wbiegł, powiewając 102
białą czuchą nad głową na znak, który jako dawny wojskowy znał.
Dostrzegł pułkownik Jarecki czuchę i pod mury się posunął.
- Co chcecie? - krzyknął.
- Za Kostkę i za Łętowskiego puścicie nas ślebodno? Jarecki się czerni bał, 
odpowiedział więc:
- Puścimy!
- Przysięngniecie?
- Przysięgniemy!
- Podpisecie się?
- Podpiszemy!
- No to ustańcie strzylać! Poślemy opis do podpisania!
- Dobrze!
Skoczył Maciek po Jozuego Zbaraskiego, wywlókł przerażonego Żyda spod stosu 
pierzyn za kołnierz i rozkazał mu pisać warunki poddania zamku i wolności.
Armaty ucichły.
Kostki chłopi nie szukali. Nie chcieli mu spojrzeć w oczy. Wiedzieli od Maryny, 
że spał.
Wtenczas Maryna weszła do komnaty i ujrzała Kostkę na łożu Platemberga, nad chęć 
snem zmorzonego.
Wstrząsnęła go za ramię.
Zerwał się:
- Co?! Sobek z Toporami?
- Nie - odpowiedziała Maryna. - Hłopi zamek oddali.
- Jak to?! Co?! - krzyknął Kostka skacząc na równe nogi.
- Jako wam mówiem. Skoda was.
- Kto oddał?! Gdzie Łętowski? Ustrzelon?
- Nie, zaparty do piwnice.
- Prawdę mówisz?
- Prawdę.
Kostka opadł na łoże.
- Słuchajcie, jak nie wierzycie - rzekła Maryna. - Armaty cicho stojom. Kostka 
poczekał na chwilę.
- Prawda - rzekł.
- Skoda was - powtórzyła Maryna. Strasznym wydało się Kostce milczenie 
oblężniczych armat.
- Jak śmierć - rzekł jakby do siebie. Nagle porwał go gniew, wściekłość, tupnął 
nogą,' cisnął przez zęby przekleństwo, porwał się biec... bronić się jeszcze 
godzinę, jeszcze dwie... pomoc nadejdzie!
Skoczył w drzwi, chciał wypaść na podwórzec zamkowy - ciężkie drzwi dębowe, na 
schody wiodące, znalazł zamknięte od zewnątrz.
Snadź czymś zaparte. Skręcił ku oknu, ale z okien apartamentu Platemtoerga nie 
było widać podwórca, tylko w dali Tatry, a przed nimi okolicę podgórza. U dołu 
był wysoki stok skały zamkowej. Niepodobna się było wydostać.
- Zamknęły mnie psiewiary! - krzyknął stając bezradnie.
- Zamkneni - rzekła Maryna. I po raz trzeci dodała:
- Skoda was.
W mgnieniu oka, jak tonącemu, przesunęło mu się przed myślą wszystko, 
sfałszowane listy królewskie, werbunek i buntowanie chłopów, uniwersał Chmiel-
nickiego, uniwersał jego 'własny przed dwoma dniami wydany, zajęcie zamku - 
jawna zdrada i rewolucja... czekać go mogła tylko śmierć.
Siadł na łóżku i głowę na rękach na stole wsparł.
- Żal wam młodego życia? - zapytała Maryna. Kostka milczał. Nagle coś zahuczało.
- Strzelili! - krzyknął radośnie, dźwigając głowę.
- Nie - to 'mur kajsi, kulami zdziurawiony, gn.i-chnon.
Kostka naprężył uwagę - cicho było. 104
- Żal wam życia? - powtórzyła Maryna. Naówczas Kostka podniósł oczy, popatrzył 
na nią i począł 'mówić powoli:
- Hej, Maryś...
Hej, Maryś! Słońce się nade miną wzniosło jak nad młodym dębem, królem drzew, i 
koronę 'mi uzłoeiło... za cóż tak rychło, tak zaraz chmury miały wzejść, piorun 
się nade mną miał zakołysać?... Wywyższeń chciałem być - ale nie jeno własnej 
'chwały - ludz-kiegom szczęścia pragnął...
Wieki miną, nim się to pełnić pocznie, co się za moją sprawą, co się przeze mnie 
pełnić miało... Królem chłopów, królem małych chciałem 'być, jako on król 
Kazimierz Wielki...
- Królem-jeście kcieli być? - zapytała zdumiona Maryna. Ale Kostka nie 
wytłumaczył jej, tylko 'mówił dalej:
- Wieki miną... Chłopi sami, rękoma własnymi, nóż pęta na ich szyi przecinający 
w odmęt morski rzucają. Czemu mnie opuścili? Czemu nie przyszli? Oh! Czemuż 
biskup Pstrokoński, opat tyniecki, Rzymu się bał? Któż pierwszy gubi mnie i któż 
pierwszy gubi wolność narodu chłopskiego?! Wiem! Zgaduję, kto!
Rozżalił się Kostka i łzy mu w oczach stanęły.
- Czemu chłopi nie przyszli! - wybuchnął. - Czemu nie przyszli! Zdruzgotali mnie 
życie młode, sobie powróz na szyję zmocnili! Obaczą teraz! Ogień i miecz ich 
karać będzie. A mnie jeno śmierć. O Beato, Beato, Beato!...
- Świętom Beatę wołacie?
- Świętą, mnie najświętszą na ziemi! Miłowałem ci j'a, miłowałem, aż serce 
tajało we mnie! Miłowałem dziewicę aniołowi niebieskiemu podobną i ona mnie też 
miłowała. Myślałem z nią szczęśliw na szerokich 'majętnościach, albo i więcej 
jeszcze, być, a dziś co? Na suchej skale zamkniony, wojskiem oblężon, od 
wszystkich odstąpień - krzyż 'mnie, mesjaszowi chłopskiemu, z cierni korona, 
włócznia do boku
i gąbka octowa! A o szatę moje, o myśl moje, o cnotę moje szlachta z księżmi 
kości rzucać będą i niedolę chłopską wydzierać sobie będą, jak krucy kości i 
ścierw, szponami go 'każdy we swoje stronę ciągnący!
Straszliwy żal, ból brzmiał w głosie Kostki. Przybliżyła się doń Maryna i 
rzekła:
- Panie, luto mi was. Pojźrał na nią Kostka.
- Użaliło się mi was serce moje. Miejcie pociese-nie.
- Jakoż pocieszenie mam mieć? - odpowiedział gorzko Kostka.
- Prząśnice, piekielne panny, na kołowrotku nić wam pletły... Już nastarsa 
nożyce biere, już ogień gotowy, nie wypletom wam nici do znaku, w ogień prasnom. 
Pocieseie się - na kwilę.
- Jak?
- Uciesoie się se mnom.
- Jak? - powtórzył Kostka nie rozumiejąc.
- Tu wam legnę - rzekła Maryna, stając przy łożu szambelana Platemberga.
Zezwał Sobek chłopów ze Skalnego Podhala. Spod Osobitej od Orawie pod Murań do 
Żaru rozlecieli się jego wysłańcy po wsiach podtatrzańskich... Zeszło się 
przeszło trzystu zbrojnych chłopów przed chałupę Topora Jasicy do Hrubego. 
Stanęli gromadą, w kosy, łuki, maczugi, ciupagi, często w rusznice i pistolety 
zbrojni. Było wielu starych, byli chłopcy nieletni, bo młódź parobska w polu 
przy królu była.
Wyprostował się stary Topór Jasica, że się o głowę wyższy niż zwykle zdał, i 
zieloną gałęzią smrekową krzyż nad wojownikami w powietrzu uczyniwszy, silnym 
wyrzekł głosem:
- Bogu przenoświętsemu was oddajem, Panu Jezusowi i Matce Boskiej Ludzimirskiej! 
Nieg was pro-
wadzi, a Tur bóg, co ramie dźwiga, i Trząś Straf, co przed nim na kruku leci, 
nieg będzie s wami! Dźiewięsiły, Ćmy i Krocie nieg bedom s wami, a Cernica 
Marzanna, Mór poprzed was! Węzokose, jędze straśne, i Dziw-Dziwo z hociom głową, 
i katdiaboł z wil-cym pyskem nieg wroga przed wami płosom! Jessa, trzy głowy 
boże, Panie świata, pomagaj w bój!
Za czym wyniosła Toporowa Sobcackula jarkich węglików drzewnych na łopacie 
żelaznej, a Topór obuchem siekiery w łopatę uderzył, że się ogień na wsze strony 
świata rozprysnął, i gromkim głosem zawołał:
- Jako te wągle na strony świata, tak od was nieg idzie moc i przerażenie! 
Bydźcie zdrowi!
- Jezus Maryja s nami' - krzyknęli chłopi. - Ostajcie z Bogeni
- Boże prowadź!
Wyszedł Sobek na czoło, a Marduła obok niego, z wielkiego męstwa wyrzucający 
młyńcem w powietrze zberczącą obrączkami ciupagę.
Chciał Sobek Janosika Nędzę Litmanowskiego pozwać ku sobie, aby się z nim 
spotkał, i posłał doń Krzysia z Marduła na Nędzów Gronik. W ciepłe, piękne 
południe tam zaszli.
- Is, is, kieli leży! - ukazał Krzyś Mardule Janosika Nędzę, wyciągniętego pod 
jaworem do słońca. Z podziwem nań popatrzeli, choć go dobrze znali, a podziw ten 
w Mardule był tak wielki, że nawet nie budził zazdrości.
Mały dwunastoletni chłopiec, celadnicek, siedział za Nędzą na pniaku jaworowym, 
bo od wieków jaworami Nędzów Gronik zarośniony był, i grał mu na gęsiołkach.
Nędza w krzesanice Czerwonych Wierchów błękitno bielejące 'między ciemnymi 
lasami na reglach patrzał. Białe i różowawe obłoczki ukazywały się i nikły.
Krzyś przybrał uroczystą minę, a Marduła począł drobne kroki stawiać. 
Podchodzili nie zauważeni przylaskiem rzadkim, dom od wschodniej strony
ocieniającym. Krzyś ruszył kapelusz nad czołem i 0'zwał się:
- Nieg będzie pokfalony! Co se tak hań pozieracie?
- Niegze będzie! Witajcie! - odrzekł Nędza, wstając z trawy na widok gości. - 
Patrzem, bo się mi widzi, ze hań cosi widzem.
- Je co?
- Jyno się wpatrzajcie dobrze. Straśnie haw u nas w Polanak dzieci na cosik 
mrejom. U samej mojej siostry umarło dwoje, a trzecie jyno, jyno! Pałrzajciez 
dobrze! W rzecy mgiełka. Hań za łase, popod turnie. Widzicie?
- Haj, widzem - rzekł Marduła. - Obłocek.
- Obłocek, wpatrzaj się tęgo, a przisłoń ocy, bo słonko razi. W białej sacie 
Ciha, bogini moru dziecięcego, hodzi, a wianek 'ma na głowie z cyrwonego polnego 
maku i krwawiącąm hustom włosy obwija. Ja tu już uwazował, ize ona hodzić ma, bo 
kwiaty skły i trawa miejscym tak jak kieby pozwypalował. Ona to hań!
- E? - zawołał Marduła z przestraszonym niedowierzaniem.
- O, ona będzie - potwierdził Krzyś z dwóch powodów: raz, że we wszystko 
nadzwyczajne wierzył, po wtóre, że skoro tak potęga Janosikowa widziała i 
mówiła, to tak musiało być.
- No to jom widzicie - rzekł Nędza. - Ona hań jus dość dawno miga. Ceka pewnie 
na Kanie, co te dzieci, co jej zuciekały, przywabi ku sobie, pohyce i hań je na 
obłoku prziwiezie.
- E jakoż to? - zapytał chłopczyk, co gęśle trzymał.
- Ciha jest cyrniata na gębie, a ocy ma wyłupio-ne, jak u sowy, i takie jak 
mróz. Powietrze koło niej jak z grobu, zimne, 'wilgotne, zatychnione. Białom ma 
smate na sobie, taki płasc, opleśniony, a pręt carny trzimie w rency i ka na 
dziecko trefi, to go tym pręte tknie i dziecko mrę.
- Sine się stanie, jak kiebyś go zadawieł - rzekł Krzyś. - Ja to widział pod 
Budzyne, be temu ze trzydzieści roków.
- Haj. A te dzieci, co jej ucieknom, to zaś ściga piekielna bogieńka 
niescęńścia, Kania. T'a się obróci każdemu dziecku w jego matkę, kie się ś niem 
stretnie, i wabi go ku sobie. Dzieci lazom jak głupie, to je pote na obłoki 
posadzi, siednie ku nim i leci.
- Ka? - zapytał 'chłopczyk.
- Je wtoz wie? Ciha służy u Marzanny, Kania zaś Cihej dospomaga.
- Ja jesce se staryk ludzi słyhował o Śmiertnicy
i o Dżumie - rzekł Krzyś.
' - Tote to jyno starsyk ludzi naracyj bierom - rzekł Nędza. - Mnie to Sablik 
radzie! o nik. Beły haw obie pote, kie tu Tatarzy w Kościeliskiej Dolinie byli i 
z Polakami się bili *.
- Dżuma pono jesce gorsa - rzekł Marduła.
- Sytkik wte Carny Bóg i Peklenc z piekła puścili. Trzybek i Marzanna na 
Pogwizdowyk skrzidłak lecieli i hłopów i baby bili, a Mór z kosom za niemi seł.
- Haj. Boby se sama Dżuma nie dała rady - rzekł Marduła.
- Wte mieli hrubom robotę - zauważył Krzyś.
- Bajto! Sablikowi gwarzeł pradziadek, co się ludzie kopyrtali jak muhy.
- Bie! Nie kopyrtałbyś się, kie cię taki palice tknie?! - rzekł Krzyś.
- Wicie jom? Cihom? Ona hań ciągle z łasa we wirhu wychodzi i wraca. Ja się ku 
niej od samego ra
kie tu Tatarzy w Kościeliskiej Dolinie byli i z Polakami się bili - powtórzenie 
miejscowego podania, wiążącego powstanie nazwy Doliny Kościeliskiej ze słowem 
"kości", które pozostawić mieli rzekomo Polacy pokonani przez Tatarów, lub na 
odwrót, najeźdźcy pokonani przez Polaków. Fakty przeczą legendzie, ponieważ 
Tatarzy najazdem swym w r. 1241 nie objęli Tatr, choć dotarli w ich pobliże 
(okolice Pienin).
nią patrzem. Ceka na Kanie pod turniami - mówił Nędza.             •
- Wiera ceka - przytwierdził z przekonaniem Krzyś.
- Pono śmierzć, Marzanna, na piersego kwietnia, wte, kie słomianom osobę we 
wodak topiom a śpiewajom: "Śmierzć się wije po płotu, sukająca kłopotu" mrę - 
ozwał się chłopczyk z gęślikami.
- Wiera ci ta śmierzć mrę! Nie gadaj gówien!... - odpowiedział Nędza, a Krzyś, z 
podziwem nań patrząc, rzekł:
- Terazeście wej, Janosiku, dobrze pedzieli! \<y macie rozum!
I popatrzał z pokiwnięciem pochwalnym głową fcu Mardule.
- No, aleście haw do mnie s cemsi prziśli? - zapytał Nędza. - Maciuś, powiedz 
mace, ze som jest goście. Coby mleka prziniesła i oscypka, i spyrki, i placka.
Wyniosła zatem gaździna, wzniosłego wzrostu i pięknej powagi, poczęstunek; popod 
jaworami legli, jedząc i pijąc. A chłopczątko przygrywało im na gęślikach, raz 
po raz przerażonymi oczyma ku białoróżo-wym mgłom pod krzesanicami Czerwonych 
Wierchów poglądając.
A gdy się najedli i napili i Marduła z Krzysiem, po co ich Sobek Topór posłał, 
opowiedzieli, odrzekł im Nędza, oddając naprzód, jak przystało, cześć Sobkowi:
- Sobek Topór hłop jak się patrzy, i my dwa, kieby na to padło, to bymy świat 
oznieśli. Ani nie wiem, wto lepsy, jyno co Sobek jakisi powolniejsy. Ale ja ta 
wojny mam dość po Węgrak, za Tatrami. I co mnie to ta obchodzi? Ku mnie haw nie 
idzie nik, żaden pan ani ksiądz, ani Żyd, ani pahołek, cy to królewski, cy 
kaśtelański łebo starościński, nieg będzie, jaki fce, bobyk go obuske wypłacie!, 
coby syćk.ie zęby we smatece du domu poniós. Mnie haw dobrze. Komu źle, nieg się 
broni. Jakby mnie źle beło, to
ja hań nie pudem nikogo pytać, ba się bedem bronił sam. Moje interasy hań - 
wskazał za Tatry - nie po dziadowskik dolinak. A i casu nie mam tracić. Sablik 
ośpihował bogatyk kupców, co pojadom bez Luptów, idzieme na nik i moi itrze 
hłopi jutro.
- Sytka polscy hłopi majom wstać - rzekł Marduła.
- I ci od Krakowa i od Sąca?
- Ha j.
- Dobrze, coś mi pedział! Ja by się hań z Labami miał babrać? Nędza Litmanowski, 
skrzidlaty Podhalan? Bajto! Jesce kiebyście sami Górale, hoćby ta i Klisce, i 
Zagórzanie, na jaki dwór śli! Może byk ta i poseł. Z podkówcarzami kieby się mi 
dało zejść, to heba po to, cobyk ś nik kopę w polu ustawieł, jak ze snopków 
owsianyk.
- O całom Polskom idzie - rzefcł Marduła. - Tak mi Sobek ipedzieć kazał.
- Je jakaż to ta Polska? I ka? Tu, bo my Polacy, a za granicom Orawcy i Luptacy, 
a pote Madziary. A ku Krakowu nie Polska, jyno Lafy. Ze cóż mi ta po hańtyk 
hłopak? Nieg im ta i za pazdury drzyzgi wbijajom. Mnie to jedność.
- Król spoiny...
- Pan Bóg jesce spólniejsy, taki twój, jak i miemieeki. A bees to Miemca 
bronieł? Jesce byś bestyjom kopnon, jakby go maścili, kiebyś jyno piętę wraził.
Na taki argument zwiesili Marduła i Krzyś głowy w zakłopotaniu.
- Powiedźcie Sobkowi tak: - dodał Nędza - ja hań w doliny nie pude, bobyk się 
wodom struł i pod nos by mi dółskie powietrze śmierdziało. Ba jakby haw wto do 
nas z Góralami, ze skalnemi, wojnę fciał robić, to ja mu zastompiem. Wte nieg 
odkażę po mnie. A i to. Jest hań nizy tyś zbójnicy godni, Ce-piec, Sawka. Nieg 
robiam, co uwazujom. A mnie by nie rzec było hań im zbójecki honor odbierać iść. 
Stary Sablik pada, jize niedźwiedź spod Krziwanin
nie pudzie niedźwiedziom pod Osobitom łebo pod Wysokom wołów paśnyk bić. Ja tu, 
tam oni zbójeccy hetmani. Ja im ta przeskadzać nie pude.
- Kie to nie o zbójectwo rzec idzie. Tem rażę - rzekł Marduła.
- Sewiec jyno buty robi, a 'kowal jyno konie kuje - odpowiedział Nędza.
Powtórnie zwiesili w zakłopotaniu głowy posłowie i widząc, że nie wskórają nic, 
ku odejściu z powrotem się zabierali. Ale Nędza wtedy wstał, do chałupy poszedł 
i wkrótce stamtąd do czekających z darami powrócił.
Dostał tedy dla siebie Krzyś pięć złotych węgierskich dukatów, pięknie pod 
słońce migocących, a Marduła nóż liptowski w cisowy trzonek oprawny, w kościele 
w Ruziomberku przez biskupa święcony, aby się nim przez trzydzieści brzuchów 
można wypruć, po wielkim i sławnym zbójniku Śliwie z Kubina. Dla Sobka dał Nędza 
blachę złotą, równie świętą, bo ze zabranej w Kieżmarku monsitrancji, wielki 
talizman w przygodzie, przez słynnego Stanika w Starem Bystrem misternie 
przekowaną, dla Maryny złotej lamy na gorset, kupcowi w Koszycach skradzionej, i 
dla starego Topora Jasicy cztery flaszki wina, własnoręcznie przez Sablika ze 
znawstwem rzeczy w piwnicy w Ujhely pod Tokajem u grafa wybranego. W winie tym 
był ogień życia.
Każdy dar wręczając, Janosik Nędza, co trzeba było o nim, powiedział. Złotem suł 
ze szczodrych, białych rąk, co nigdy nic twardo nie robowały.
A matka jego, dumna gaździna na stu krowach, dla Maryny sztukę ślicznego płótna, 
w domu uprzędzio-nego, dodała. Z zadowoleniem na tę moc swego rodu i podziw 
przybyłych patrzał, stojąc w progu, stary Nędza Litmanowski, Janosików ojciec, 
pan czterech-set owiec i polan niezmiernych. I na skinienie jego celadnicek 
dzbanek gorzałki wyniósł, którą uraczyli się wszyscy do sytości. Zarazem się 
pożegnano.
- Hej - mówił Krzyś, chwiejąc się nieco na krót
kich, poderwanych w kolanach nogach - hej, wieś, powiem ci: majontek!
- Majontek - powtórzył, usiłując się utrzymać w równowadze, Marduła. I obaj 
jedną myślą przejęci zawiedli na gęsty las, którym powracali:
E dy se Janosik, twoje bile race...
Sobek, niepomyślną odpowiedź Janosika Nędzy otrzymawszy, nie czekał, ale ruszyć 
do Czorsztyna postanowił. Jednak nie wprost, jak było najbliżej, na prawo w 
stronę Pienin, lecz w dół na dunajeckie koryto, wsiami większymi, bo się 
spodziewał po drodze ludzi zagarnąć.
Aliści biskup krakowski, Gębicki, do kogo mógł, listy słał, a wojewodzie 
Sieniawski, zdrową już niemal lewicę czując, zaopatrzenie zamku w Sieniawie 
pozostawiwszy, mimo iż tak znaczne, hufy królowi pod Beresteczko wyprawił, 
jeszcze dwieście siedm-dziesiąt koni z sześciu działami polowymi pod Czorsztyn 
na wezwanie biskupie mógł ruszyć. Żołnierz każdy w strzelbę i pistolety w 
otstrach był uzbrojony.
I ci się ze Sobkowymi chłopami, ku którym się już niewielu przyłączyło, bo w 
Szaflarach wszystkich chłopów ksiądz zatrzymał, na równi pod Nowym Targiem o 
południu zeszli. Nagle, jak na zaklęcie, z mrocznego lasu wypadli Sieniawskiego 
żołnierze.
Siły były te same, ale uzbrojenie i sprawność bojowa inne. W mig obiegli dragoni 
chłopów i z koni z rusznic ognia do nich dali, gdy sześć dział prosto w kupę 
kartaczami bluznęło.
Jęk się podniósł, strach Górali ogarnął.
Spotkanie było tak nieprzewidziane i niespodziewane, atak tak gwałtowny, że się 
.chłopi od razu zmieszali i bezład się wszczął. Na próżno Sobek ciupagę wzniósł 
i ze wściekłym przy boku Marduła z nożem Janosikowym w ręku ku najbliżej 
stojącym dragonom pędem ruszył; na próżno kilkanaście strzelb
chłopskich huknęło i kilkadziesiąt strzał furknęło przez powietrze. Ten i ów 
dragon zachwiał się i spadł z konia, ale palba ich i armaty, przez ćwiczonych 
artylerzystów Sieniawskiego kierowane, waliły chłopów jak burza las. Rozbiegli 
się w ucieczce *.
Sieniawski rannych chłopów z placu ruszać zakazawszy, aby za żywa dognili, i 
dragonów na straży tego czynu kilku zostawiwszy, sam pod Czorsztyn co pary w 
koniach kłusował, aby przybyć, nim go wezmą bez niego
Z oczami w sufit wlepionymi, uwięziony w komnacie Platemberga, leżał Kostka na 
łożu drugą już godzinę z rzędu. Maryna obok siedziała milcząc.
Czekali.
Wtem otwarto drzwi przedpokoju i kilku ludzi weszło: zastali podwoje do 
sypialnej komnaty Platemberga zamknięte i zapukali silnie.
- Kto? - zapytał Kostka.
- My.
Poznał głos Maćka Nowobilskiego.
- Łotry, tchórze i zdrajcy?! - krzyknął.
- Nieg pan odeprę. Pote bedzieme gadać. Kostka porwał się i klucz w zamku 
przekręcił. Weszli obaj Nowobilscy, Kuros i trzech innych chłopów.
- Daliście zamek!
Potężni chłopi przeciw niskiego Kostki zmieszali się, aż Kuros zuchwale rzekł:
- Kupilimy życie i wolność za wase głowy.
- Za czyje?
- Za wąsom i za Łętowskiego.
Rozbiegli się w ucieczce - Epizod z rozgromieniem chłopów pod Nowym Targiem 
fikcyjny. Do epizodycznego starcia wojska pod dowództwem Jordana z czernią 
doszło jedynie pod samym zamkiem czorsztyńskim, przy czym starcie nie przyniosło 
rozstrzygających wyników. Chłopskie masy powstańcze, opóźnione w swym pochodzie 
napadami na poszczególne dwory, stanowiły dla wojsk biskupich zagrożenie jeszcze 
pewien czas po pojmaniu Kostki.
Roześmiał się wówczas Kostka. Roześmiał się szeroko. I śmiał się długo, długo, 
serdecznie. A potem ręce naprzód wyciągnął i rzekł:
- Wiążcie mnie!
- Tego nie trza, jak pan dobrowolnie pudom - odpowiedział Maciek Nowobilski, nie 
patrząc Kostce w oczy.
- Dobrowolnie pójdę - dobrowolnie narażałem się na śmierć dla was, to i 
dobrowolnie pójdę na .nierć przez was. Idźmy. I Kostka postąpił przed siebie.
- Hłopi - ozwał się Józek Nowobilski z wahaniem.
Ale Maciek rzekł:
- Przisiengnione, podpisane, skońcone.
- Gdzie marszałek Łę+owski? - zapytał Kostka.
- W piwnicy je - zaparty. Zaraz go wywiedzieme.
- Przyjaciele - rzekł Kostka łagodnie - we mnie i w nim zabijacie sami siebie.
- Kieby odsiec beła nadciągła, kieby hoć Sobek z Hrubego bel nadeseł - lepsi co 
dwie głowy spad-nom, jako cobymy sytka mieli być o głowę krótsi - uniewinniał 
rzecz Józek Nowobilski.
- Mielimy ostawiać baby, dzieci sieroty? - mówił Bagancarz.
- Łętowski stary, wyście nie zeniaci - zauważył
Kulach.
- Wyście nas zreśtom na to prziwiedli - ozwął się Kuros. - Za wąsom sprawom my 
tu prziśli, za wasym oskazem w zamku się bronili. Obiecowaliście dziesienć 
tysięcy hłopów - kaź som jest?
- Kieby beli prziśli...
- Sami powiedzcie, panie, comy mieli robić? - rzekł Maciek Nowobilski. - Dwa dni 
my się bili jak lwy, jageście to sami nie raz i nie dwa razy do nas rzekli. 
Syćko Złybóg bożek przeklon! Nie stanie się nic. Ginońć - o co, ale o nic?
- Haj, haj! - przytwierdzili chłopi.
Otwarli Nowobilscy drzwi od piwnicy i wyszedł z niej Łętowski. Z lękiem spojrzał 
'nań Kostka, ale chłop był spokojny. Nie rzucił mu ani jednego spojrzenia 
wyrzutu czy żalu.
Przystąpił do Kostki i wyciągnąwszy ku niemu twardą, zmarszczoną od pracy rękę, 
rzekł bez wzruszenia:
- No to już my nań!
Wszyscy zdrowi i lżej ranni chłopi, obie Nowobil-skie i Hanka, Żydzi, z pęt 
uwolnieni, otoczyli Kostkę i Łętowskiego. Maryna szła z tyłu jak nieprzytomna.
Okropności, które słyszała była o kochanku swoim, Sieniawskim, a które jej z 
myśli nie ustępowały, szturm do zamku, w którym walczyła, lejąc na żołnierzy 
smołę, gruz strącając i widłami wdzierających się po drabinach prąc na dół, 
godzina przepędzona z Kostką w komnacie Platemberga, nieprzyjście brata, zdanie 
zamku i wydawanie Kostki na śmierć, i spokój jego, podobny do spokoju drzewa na 
walącym się urwisku w czas ciszy: wszystko to oszołomiło ją, jakby zamroziło 
krew.
I chłopi milczeli. Nawet zuchwały i 'zawzięty Kuros odwrócił głowę w bok i oczy 
przed siebie w ziem puścił.
Stali tak - w chwili wydawania ludzi na śmierć *.
Wtem ozwał się chrypliwy, wąskoustny głos:
- Kłaniam jaśnie wielmożnemu panu staroście pułkownikowi, kłaniam!...
Stali tak - w chwili wydawania ludzi na śmierć - Źródła historyczne potwierdzają 
fakt, że do ostatecznego upadku Czorsztyna przyczyniła się zdrada niektórych 
członków załogi, będących w porozumieniu z harnikami z oddziałów oblężniczych. 
Szczęsny Morawski twierdzi - wbrew wersji Tetmajera - że do zdrady przyczynił 
się Wasyli Czepiec, przebywający z Kostką w Czorsztynie.
Wg całkiem odmiennej relacji ówczesnej, Napierski został ujęty wskutek jakoby 
łatwowierności okazanej harnikom ks. dziekana Kaszkowica, którzy pod pozorem 
niesienia pomocy Napierskiemu, wpuszczeni na zamek, ujęli następnie przywódcę 
powstania podhalańskiego.
To Jozue Zbaraski przestał się bać Kostki i chłopów. A to tym więcej, że w tej 
chwili przez otwartą bramę zamku wjeżdżał na siwym dzianecie pułkownik Jarodki, 
a obok na rosłym, izłotogniadym tureckim, bojowym bachmacie, w bok buławką 
pozłacaną wsparty, wojewodzie Hieronim Sieniawski. Za nimi dragoni. Wpadli też i 
chłopi czorsztyńscy i zaraz widząc zmianę fortuny, przypodobać się wojsku 
chcieli i Kostkę jęli szarpać za długie włosy i pomstować mu. Przerażony jęknął 
rozpaczliwie, lecz Jarecki dragonom chłopów precz odpędzić kazał.
Wtedy Sieniawski podjechał bliżej i krzyknął drwiąco:
- Tuśmy się spotkali, panie Kostka?!
Ale w ten raz wzrok jego padł na twarz Maryny.
- Wszelki duch Pana Boga chwali! - krzyknął żegnając się przez czoło, lewe ramię 
i pierś złoconą buławą. - Maryna?! Ty tu co robisz?!
Zacisnęło się Marynie gardło. W zdumieniu, w zasłupieniu poznała Sieniawskiego.
Wojewodzie lekce sobie Jareckiego, oficerów i obecną szlachtę ważył - był pan, a 
oni wszyscy do strzemion mu się ledwie, by sobie jego pańskie łaski zaskarbić, 
nie gięli; za nic też miał wzięcie w taki sposób Czorsztyna.
Pchnął konia i blisko ku Marynie podjechał.
- Maryna, ty tu, przy tym drabie?! - rzekł surowo, wskazując buławką Kostkę, 
którego już wraz z Łętowskim dragoni Jareckiego otoczyli.
Maryna milczała. Żal, ból, oburzenie, gniew mowę jej odejmowały.
- Ty przy tym psie?! - powtórzył.
Marynie głos wrócił. Wyprostowała się i rzuciła Sieniawskiemi" prosto w twarz, 
co jej do myśli przyszło.
- To, coś 'ty bez dwa roki ode mnie ani upytać, ani za złoto kupić nie zdołał, 
to on ode mnie przed godzinom dobrowolnie dostał! Teraz wieś?!
Zapłynął krwią Sieniawski na twarzy, aż się pur
purowy stał. Słowa mu brakło. Nagle buławkę złoconą wzniósł i z konia w głowę 
Marynę trzasnął. Bluznęła krew, a Maryna, krzyknąwszy: Jezus Maria! - z 
rozkrzyżowanymi rękami w tył padła. Potem wbił w boki bachmata złote ostrogi i 
zdarł go cuglami, że wspięty na zadnich kopytach skręcił, i skinąwszy buławką 
przed siebie, między swoich konia wparł i poleciał ku bramie jak opętany. Runęli 
za nim jego kawalerzyści.
Ruch się zrobił koło Maryny. Podjęły ją z ziemi Nowobilskie z Hanką. Maćkowa jej 
do serca dłoń przyłożyła, a widząc, że żyje, zaniosły ją ku studni i trzeźwić 
zaczęły.
Wojsko 'zrabowało zamek do cna, potem Jarecki, zostawiwszy w nim 'załogą 
piechotę biskupią z armatami, Kos'tkę i Łętowskiego na luźne konie wsadziwszy, 
co tchu, w obawie przed mogącą nadciągnąć od Czarnego Dunajca lub Babiej Góry 
czernią, ku Nowemu Targowi z dragonami ruszył.
Gnał przez Luboń, Myślenice i Mogilany i "na drugi dzień pod wieczór do Krakowa 
docierał. A tam, gdy się o prowadzeniu buntownika Kostki wieść doniosła, 
wyjechała naprzeciw druga dragonia na Kazimierz, 'za staw królewski, w 
towarzystwie panów szlachty Siewierskich pod chorągwiami. Tam wsadzili go na 
kolasę i stojącego przywiązali do drabinek, ręce związawszy. Stał w kolasce, że 
go mógł każdy widzieć. Stał i wesoło, śmiało, swobodnie po tłumie ludzi, bo lud 
srogi wyszedł na Kaźmierz, pozierał. Łętowski siedział za nim w kolasie, z 
rękoma w tył związanymi, w magierce i brudnej koszuli. Przez Grodzką bramę 'koło 
wału, przez miasto przywieziono ich przed pałac biskupi, stamtąd odwieziono na 
zamek i wpakowano Kostkę do wieży szlacheckiej, Łętowskiego 'do złodziejskiej.
A już w Szaflarach księdzu plebanowi tamtejszemu oddawali chłopi uniwersał 
Chmielnickiego, dany przez Kostkę Cepcowi i Sawce, a przez nich i ich 
wysłanników pomiędzy lud rozdawany. Ten uniwersał ple
bań szaflarski biskupowi Gębickiemu posiał, podpisując "pod przysięgą", skąd go 
dostał, i ten uniwersał, przetrząsając w więzieniu kieszenie Kostki, w jednej 
kieszeni znaleziono.
Zebrał się na gwałt sąd krakowski i na gwałt strażnik grodzki przedłożył 
protokół, akta, listy i uniwersały Kostki, raporta zaciągów niemieckich i ów 
uniwersał Chmielnickiego i wniósł oskarżenie. Śpieszono się, bo słuchy szły, że 
Górale odbić Kostkę ciągną.
Nie chciało się to panom krakowskim, a osobliwie biskupowi Gębickiemu, pomieścić 
w głowie, żeby jeden jakiś młody człowiek, bez bogactw, bez znaczenia 
osobistego, bez potęgi, Kostka czy nie Kostka, choćby jak śmiały, porwał się sam 
na szlachtę, i to w tak bezczelnie zuchwały sposób, gdyby kogoś za sobą za 
plecami nie miał. Agenta czyjegoś w nim podejrzewano.
Samo porozumienie 'z Chmielnickim, przed którym bądź co bądź wielkie wojsko 
Rzeczypospolitej w tej chwili stało, "wydawało się niewystarczającym. Jedni 
mówili: Rakoczy, inni: cesarz niemiecki, inni imię samego nawet króla, którego 
ogół szlachty nienawidził, w grę wciągali. Mógł on o przygniecenie żywiołu 
szlacheckiego skrycie się starać. Inni rachub nawet pomiędzy sobą szukali. 
Wiedziano, że Kostka po dworach pańskich bywał. Mogły być czyjeś ambicje, 
zemsty, zamysły poruszone... Kostka mógł być podstawioną figurą jakiego magnata, 
dążącego do zrujnowania i unicestwienia rywali, detronizacji gasnącej dynastii 
Wazów i sięgnięcia po chłopską koronę... Ksiądz biskup Gębicki zaś, któremu 
pełniący cnoty św. Franciszka z Asyżu opat tyniecki dawno już pod oczy padł, a 
który, jak wiadomo było, Kostkę nie tylko ostatnim czasem gościł, ale nawet 
glejt bezpieczeństwa, w oskarżeniu przedłożony, od niego otrzymał: tam 
podejrzenia swe zwrócił.
Nie mógł sobie biskup wyobrazić, czego by opat w związku z buntem chłopskim 
szukał, co by zyskał,
ale faktem było, że gdy się wszyscy tego ruchu bali, on się go nie potrzebował 
bać. Za nic, dla świątobliwości opata i jego cnót miłosiernych, Kostka by był 
listu bezpieczeństwa tak starannie stylizowanego nie dawał.
Ręka rękę myje - myślał ksiądz Gębicki - też kruczego tylko oka kruk szczędzi... 
Mógł opat w razie potrzeby schronienie obiecać Kostce, mógł mu i pieniędzy 
dostarczyć... Kto wie, co on tam, chodząc po swoim tynieckim ogrodzie za murami, 
mógł myśleć...
Kostka wyznać prawdę i wyjawić wszystko musiał. Postanowiono przeprowadzić z 
uwięzionymi śledztwo na mc.kach.
Ze zamkowego okna szlacheckiej turmy pozierał Kostka nad Wisłę w stronę Tyńca. 
Było rano, świt. ślicznie wschodziło ogromne słońce, 'złocąc niebo od razu 
zuchwałym blaskiem. Na Wiśle zazieleniła się i zasrebrzyła fala.
Jak okiem sięgnąć zboża i łąki, pełne kwiecia białego sady, ogrody kwitnące i 
naokoło puszcze. Góra Świętej Bronisławy zielona, białe wieże kościoła kamedułów 
bielańskich z czarnymi dachami, jakby pochylone nad Wisłą. Szeroka, zielona 
przestrzeń Błoń, na które już stada miejskie ze Zwierzyńca, z Półwsia 
Zwierzynieckiego, z Woli, z Czarnej Wsi, spod łobzowskiego Kazimierzowskiego 
pałacu wyganiano - stada krów i konie.
Pod zamkiem i naokół cicho - cicho aż het poza pola ku błękitnym wzgórzom 
Beskidu, ku dalekim, majaczącym w szeżodze rannej ostrym, lśniącym widziadłom 
Tatr.
Szły drobne z wysoka postacie bab krakowskich w jaskrawych chustach, jasnych 
spódnicach i czerwonych butach, z koszykami na rękach i plecach do Krakowa na 
targ. Szły po dwie, po trzy, czasem grupką - drobne, kolorowe, jak w jasełkach 
dla dzieci.
Na zamkowej górze pod murami śpiewało mnóstwo
ptaków wiosennych, czyniąc świegot i wesołe, radosne dźwięczenie powietrza.
Świat cały obudził się ze snu i otwarł barwne, świetne, dźwięczne źrenice.
W taki czas opat ksiądz biskup Pstrokoński chodził po swym tynieckim parku i 
pacierze poranne odmawiał.
Kwitły koło niego jabłonie i czereśnie, zieleniła się winnica benedyktyńska, 
kwitły starannie hodowane i pielęgnowane róże, lilie, narcyzy, fuksje, piwonie i 
tulipany.
Pachniał mu w spokoju ogród, w pogodzie i rozmodleniu porannym.
I wydaje się opatowi, iż Bóg widzi jego modlitwę - jego i klasztornego ogrodu; 
iż odwieczne dęby, lipy i klony, wśród których w surowym swym habicie się 
przechadza, wpół z nim się modlą, jakoby kopułę nad ołtarzem, baldakim 
splecionych konarów nad jego pacierzem czyniące.
O ojcze, ojcze Pstrokoński!...
Czemuż nie chciałeś krzyża w rękę wziąć i z murów klasztoru twego, z Tyńca bram 
wyjść i chłopom polską, chłopską wiarę powiedzieć, i krzyż im w zboża, w bławaty 
polne, w trawę łączną owity wynieść?...
Czemuż nie chciałeś papieżem chłopskim być, narodowego kościoła jutrznią i 
wieszczem?...
Czemuż nie chciałeś być zwiastunem i głosicielem chłopskiego, polskiego 
Chrystusa?
Czemuż wolałeś być i pozostać sługą Rzymu?
Czemuż dałeś na zatracenie sprawę świętą, czemuż w rękach sług Rzymu i 
przyjaciół hardego barbarzyństwa przepadła?
O Beato!
Beato Herburtówna, piękna, oto przez twoje ręce w ręce sądu wydany!...
Boleśnie, żałośnie patrzył Kostka przed siebie.
Otwarły się drzwi żelazne.
6 Legenda Tatr
Wszedł dozorca więzienny i dwóch drabów z krótkimi, szerokimi tasakami w ręku.
- Na sąd? - zapytał Kostka.
- Nie, na męki - odpowiedział dozorca.
- Jak to?!
Nie odpowiedziano mu nic, jego zaś zimny pot oblał od stóp do głów w jednym 
momencie.
- Na męki?! Czemu?! Za co?! Możecie mię zabić, lecz po co męczyć macie?!
- Nie wiemy. Przywieść rozkazano.
Opanował się Kostka. - Idźmy - rzekł, podobnie jak kiedy go wydać miano w 
Czorsztynie.
Powiedli 'go na dół po wąskich schodach kamiennych, wywiedli w 'ciemny korytarz 
i wprowadzili w niskie sklepienie, kształt piwnicy mające.
Tam na ścianach czarnych ciosowych tliły się kagańce czerwone i słaby blask dnia 
przez kratowane okna zazierał; obok stołu nisko płonęła w tyglu siarka żółtym 
płomieniem.
Siedział za "wielkim stołem, 'czarnym suknem okrytym, sędzia w kapturze zapadłym 
na oczy, w opończy długiej. Obok stał kat i jego pomocnicy.
Stawiono Kostkę przed stół.
Stanął prosty i sztywny, jakby wyniosły.
Królewski syn, ludu wódz i zbawiciel...
- Ktoś jest? - zapytał sędzia.
- Aleksander Leon Kostka Napierski ze Sternberku.
- Kłamiesz! - rzekł sędzia.
- Kłamać nie będę. Jam Władysława Czwartego króla syn.
- Z kim byłeś w zmowie? Nie rzekł nic.
- Bierz go kat!
Zbliżył się kat i jego pomocnicy. Zwleczono z Kostki odzienie do pasa. Do 
obręczy żelaznych, w podłogę wbitych, przywiązano mu nogi, do podobnych obręczy, 
wtwierdzonych w powałę, ręce i przewleczono sznury, które ujął kat w dłonie.
- Z kim byłeś w zmowie? Nie odpowiedział.
- Włócz go kat!
Raz!
Kat wyprężył sznury. Zatrzeszczały 'kości w stawach w 'ciele Kostkowym.
- Z kim byłeś w zmowie?
Dwa!
Trzy!
Pal go kat!
Dwaj pomocnicy kata przytknęli pochodnie do płonącego tygla i zapaliwszy 
przybliżyli je do wytężonego, wyciągniętego w strunę 'ciała Kostki, do boków. 
Skóra poczęła smędzić.
- Z kim byłeś w zmowie? Milczenie.
- Raz!
Dwa!
Pal go trzy!
Kat zanurzył żelazną warząchew w 'tyglu i bryznął płonącą siarką na obnażone 
piersi Kostkowe.
Ze ściśniętych jego zębów wydarł się krótki, dziki Jęk:
- Będziesz mówił? - zapytał sędzia.
- Będę! - stęknął Kostka.
Cofnięto płomienie, sfolgowano sznury.
- Chłopów zbuntować chciałem, Ohmielnickiego pomoc przyrzeczonąm miał - jego 
włócz! Rakoczy zjednany był - jego pal! Werbować Niemców posłałem, Kraków 
rabować, kościoły palić, dwory szlacheckie w popiół mienić, szlachtę tępymi 
nożami rżnąć chciałem! W zgliszcze, w perzynę, w kurzawę dawną Polskę obrócić 
chciałem, nową z polskiego dębu i polskiej pszenicy postawić! Jak mór, jak Boży 
gniew, jak wulkan i trzęsienie ziemi, jak deszcz ognia 'piekielnego Gomorę 
duchowną, Sodomę szlachecką przejść, zniweczyć ślady i pamięci imienia nie 
pozostawić chciałem! We krwi i ogniu utopić
i zatopić was, księża, panowie, szlachta, biskupi, rycerze, sędziowie, kąty: 
tegom chciał!
Runął i zemdlał. Ocucono go wodą. Sędzia, wzburzony, więcej go już nie pytał, 
rozkazał pod pachy wziąć i do celi odwlec, a co Kostka mówił, spisał. Z kolei 
przyprowadzono Łotewskiego. Ten, wchodząc, przeżegnał się i westchnął.
- Nazywasz się? - zapytał sędzia.
- Stanisław Łętowski, sołtys z Camego Dónajca.
- Z kim w zmowie byliście? A Łętowski odpowiedział:
- Z Panem Jezusem, co ludzi sytkik równyk stwo-rzeł.
Wkręcono mu palce w śruby i obcęgami żelaznymi szczypano ciało, ale nawet nie 
jęknął. Powiedział tylko:
- Choćbyście mnie tu umencyli, nie powiem nic, bo nic do powiedzenia nie mas. 
Heba to jedno: nie dziś to jutro! Zreśtom wiecie sytko.
Ale biskup Gębicki miał list proboszcza z Lubnia w ręku. Posłano pięćdziesięciu 
dragonów do Pcimia i ci na siodle rektora Martinusa Radockiego rzemieniami 
umocowawszy, przywieźli go do Krakowa, gdzie był przed sąd postawień, męczon, 
lecz tak samo, jak Łętowski, mówił, że nic nad to, co wiadomym jest, do 
powiedzenia nie ma.
Tymczasem przyszły wieści, iż król spod Sokala * Michała Zebrzydowskiego, 
miecznika koronnego, z kilkuset jego własnymi ludźmi, przydając mu pieniężnie 
zaciągniętych, kozackie chorągwie cztery i dragonów pana Marcina Czarnieckiego 
cztery kornety, przeciw rebelii chłopskiej wysłał, a ku tym przyłączył się pan 
Aleksander Michał Lubomirski, ko
król spod Sokal a... - Mimo od wiosny 1651 grożącego ze strony Kozaków 
niebezpieczeństwa król istotnie wysłał latem pod Kraków około 2 tyś. wojska pod 
dowództwem Michała Zebrzydowskiego l Aleksandra Michała Lubomirskiego. Obaj byli 
osobiście w wyprawie zainteresowani, gdyż dobra ich w Krakowskiem leżały na 
terenach zagrożonych powstaniem.
niuszy koronny, sandomirski starosta, "chcąc i majętnościom swoim, które 
wszystkie prawie około Krakowa leżały, succwrere * i oraz się spodziewając 
prędzej w tej tam na sławę dobrą zarobić okazjej". Ku temu i Lanckoroński, 
śniatyński starosta, się przybrał. Ci z uwalniającą od pospolitego ruszenia 
attestacją królewską: "Jan Kazimierz, z łaski Bożej, Król Polski, Wielkie Książe 
Litewskie, Ruskie, Pruskie, Mazowieckie, Żmudzkie, Inflanckie, Smoleńskie, 
Czerniechowskie, a Szwedzki, Gotski, Wandalski dziedziczny Król. Wszem wobec i 
każdemu z osobna, komu to wiedzieć należy, a mianowicie Dygnitarzom, Urzędnikom, 
Starostom i wszystkiemu Rycerstwu i Obywatelom koronnym, uprzejmie nam miłym, 
oznajmujemy, iż na zatłumienie buntów i tumultów, w województwie krakowskim i po 
wszystkim Podgórzu przez jednego łotra wszczętych, niejakiego Aleksandra Kostkę, 
wyprawiliśmy etc. etc. etc... za czym, jeżeliby którego spod tych chorągwi 
Urodzonego Koniuszego Koronnego towarzysza albo czeladnika kto względem tego 
pospolitego ruszenia turbować chciał, aby za ukazaniem tej attestacyej zaraz 
wolny od prawa zostawał. Na co dla lepszej wiary przy podpisie ręki naszej 
pieczęć koronną przycisnąć rozkazujemy. Dań w obozie pod Beresteczkiem dnia XXVI 
miesiąca Czerwca, Roku Pańskiego MDCLI, panowania naszego polskiego III-go, 
szwedzkiego IV-go roku. Jan Kazimierz Król" - ruszyli.
Też "Jerzy Hrabia na Wiśniczu Lubomirski, Marszałek Wielki Koronny, Generał 
Krakowski, Spiski, Chmielnicfki etc. Starosta", wszystkiej szlachcie, którą "za 
nastąpieniem niebezpieczeństw od ściany podgórskiej i żarzącej się między chłopy 
rebelliej J. K. Mc. Pan nasz M-ciwy dla obrony i zabieżenia wszczynającym się 
rozruchom, ze zdaniem Panów Rad i Senatu powracać raczy", attestację "z władzy 
urzędu swego" dał, że "ochotni do obrony całości ojczyzny
succurrere (łac.) - przyjść z pomocą
efcc. byli" i teraz "za samym zdaniem tylko, wolą J. K. M. i Senatu potrzebą 
Rzpitej pociągnieni, wracają". Razem 2000 wojska z wielkim strachem, mimo potęgi 
kozackiej i tatarskiej naprzeciw, na gwałt wyprawiono. "Albowiem najbardziej ze 
wszystkich niepokojących wieści z kraju (przez pana Twardowskiego, surrogatora * 
poznańskiego, i pana Adama Niedźwiedzkiego z Królikowa, powiatu słupieckiego 
przysłanych) potrwożyły wszystkich listy Piotra Gębickiego, Biskupa 
Krakowskiego".
Wyrok sądu 'zapadł *: osądzono Radockiego na ścięcie, Łętowskiego na 
ćwiertowanie, Kostkę na pal.
Jechał ksiądz opat biskup Pstrokoński do Krakowa wstawiać się za Kostką, ale gdy 
mu powiedziano, iż wydany dla klasztoru tynieckiego list żelazny powagę 
powszechną zwrócił, uląkł się. Uląkł się tym więcej, że 'stosunki Kostki z 
sekciarzem Radockim, wrogiem panującego Kościoła, podejrzenia jakowe i na niego 
zwrócić były mogły.
Zgłosił się tylko na zamku, iż jako dawny obwinionego znajomy i wychowawcy jego, 
nieboszczyka kasztelana Rafała Kostki, przyjaciel, wyspowiadać by go chciał, na 
co pozwolono.
Było rano wczesne w dzień egzekucji, kiedy go do celi Kostki puszczono.
surrogator (łac.) rościński
zastępca podkomorski lub sta
Wyrok sądu zapadł - Proces Napierskiego i Łętowskiego odbył się przed sądem 
grodzkim w Krakowie w dniach: 30 VI - 18 VII. W toku przewodu podsądni zostali 
wydani na tortury. Mimo tortur Napierski nie wymienił konkretnie nazwiska 
żadnego ze swych wspólników, zeznał tylko, że liczył na pomoc Chmiel-nickiego, 
Rakoczego i zacięznych wojsk niemieckich oraz na udział w powstaniu 30 tyś. 
chłopów. Wyrok, skazujący Kostkę na pal, a Łętowskiego na ćwiartowanie, zapadł 
18 VII. Proces Radockiego, ujętego w Pcimiu i przewiezionego stamtąd do Krakowa, 
rozpoczął się 8 VII; 11 VII sąd wydał wyrok skazujący go na karę śmierci i 
wbicie głowy na pal.
Kostka leżał na słomie, oczy miał otwarte, w słup stojące, nieruchome.
- Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus - ozwał się opat, próg przestępując.
- Niech będzie na wieki wieków. Amen - odpowiedział skazany nie patrząc, kto 
wchodzi.
- Synu, niosę ci ostatnią pociechę przed śmiercią - rzekł opat. Kostka wzniósł 
głowę i poznał przybyłego.
- A - rzekł dźwigając się z pościeli - to ty, ojcze? Bądź zdrów!
- Przyniosłem ci Ciało i Krew Pańską.
- Ojcze, jam chciał kościoły palić!
- Ciało i Krew Pańską ci przyniosłem.
- Ojcze, jam chciał dobra duchowne chłopom rozdać!
- Ciało i Krew Pańską ci przyniosłem - rzekł po raz trzeci opat.
- Rzym mi przyniosłeś, ojcze! Jesteście jako śmierć! Cokolwiek by się robiło, 
jakkolwiekby się broniło: przyjdzie! I wy przychodzicie jak śmierć:
pewni, w godzinę śmierci! Ale nie ma was tam, gdzie jest życie!
- Chrzcimy - powiedział opat.
- Chrzcicie! "Woda wasza i sól - to żelaza!
- Blużnisz, synu, i grzeszysz w ostatnim momencie życia.
- Bluźnię i grzeszę?! Zali ciebie, ojcze, nie okuto w żelaza w zaraniu, abyś gdy 
przyjdzie pora, ręce i nogi pod pętami uczuł? Nie powstałeś, nie wyszedłeś z 
krzyżem przed prosty lud, ten lud, którego Chrystus był mesjaszem!
- Anabaptysta Radocki przez ciebie mówi.
- Nie potrzeba tu anabaptystów! Świętego Franciszka z Asyżu naśladujesz, który 
Chrystusa naśladował. O zaiste! Gdyby się Chrystusowi podobało w te dni z nieba 
zstąpić, byłby on cię rozgrzeszył, ojcze, przed nami z krzyżem spotkawszy! I 
świętym byłbyś we większym kalendarzu niż ten, którym
rok rachujemy! Świętym byłbyś w kalendarzu milionów dusz nieszczęśliwego narodu 
uciemiężonych! Nie kadzidła za tynfy u kupców nabyte by cię, ojcze, okadzały w 
ołtarzu, ale by ci błogosławił tłum ciemiężonych i łzy niewoli obmyłyby ci stopy 
i ręce wodą świętą, jak wodą chrztu!...
Pod ten czas, wyspowiadawszy się i komunię przyjąwszy od zamkowego księdza, 
sołtys Łętowski pisarzowi do kaźni mu przyprowadzonemu dyktował testament *, 
zaczynając:
"W Imię Pańskie Amen! Roku Pańskiego 1651 dnia 24 lipca.
Ja, Stanisław Marsiałek alias Łętowski, widząc się być iż dopuscenia Pana Boga 
Wsechmogoncego bliz-sym śmierzci niżeli żywota, takie osporządzenie cyniem: 
naprzódzi duse swojom oddajem Panu Bogu Wsechmogoncemu w rence jego święte, a 
ciało ziemi... Siostrze Kajsce becka kapusty, co pod oknem w carnej izbie stoi, 
i dwoje cielont od cisule. Jantałek śrybelnyk wielgik talarów wengierskik na 
nowy ołtarz w kościele w Dónajcu lęgu jem, kotlik dukatów nieg dzieci pomiendzy 
się ozdzielom. Jyno co-by się przi tem nie kłopocili. Brat Franek do równości 
sprawiedliwie ozdzielić ma. Jest je showany w ogródku za izbami, blisko studnie, 
między skalami, pod takom wielgażnom skrzizal, tak jako w murze. Jyno trza 
przódzi rankom miejsce przeżegnać i trzi razyj przepedzieć: w Imię Ojca i Syna i 
Duha Swientego. Amen - bo ig inacy nie dostanie. Śmiertelny jest cłek i śmierzci 
się zawdy spodziewać musi. Nie żal mi umierać, bok długo żył i Panu Bogu się nie 
prociwiem, jyno mi to żal, co nie w doma, ka ojcowie marli, umrem, ba na mękak, 
cemu ja się nigda za zywobycia nie spodziewał.
Ale skoro taka wola Boska, nieg będzie. I to mi
testament - Wersja Tetmajerowska jest skróconą i zarazem swobodną przeróbką 
oryginału, w kierunku nadania dokumentowi silniejszego kolorytu regionalnego, 
podhalańskiego (gwara, fikcyjny pomysł z kotlikien0.
żal, co się ze swojemi ludziami, ze żonom, z dzieciarni, z bratem, ze siostrom i 
ze sytkiemi nie pożegnam, ani co se jesce na swoje rolom i na sad, hoć się ta w 
nim płono rodziło, na łąki i na las, na całe gazdostwo, a beło z łaski Pana Boga 
niemałe, nie uspozieram, ocy ś niem nie uciesem, ba trza obdalno od swojego 
kraju odpytać świat. Bóg zegnaj sytkim i sytkiemu, co po mnie ostaje, i bądź 
miłościw mnie grzes-nemu teraz i w samej istej godzinie śmierzci mojej, co nieg 
się stanie w Imię Ojca i Syna i Duha Swientego. Amen."
Rektor Radocki odmówił księdza i ostatniej spowiedzi.
- Z Bogam duszę wziął, Bogu ją oddam - rzekł do zakonnika, który doń przyszedł.
- Nie bądź zuchwały myśleć, iżbyś Bogu ręce wiązać lub rozwiązywać mógł. Co wy 
zawiążecie na ziemi, będzie zawiązane i w niebie, a co wy rozwiążecie na ziemi, 
będzie rozwiązane i w niebie, powiedział Chrystus, co dotyczyło jego świętych 
prawd, nie władzy nieba i piekła w ludzkich rękach!
A gdy przedstawienia, namowy, prośby i zaklęcia nic nie pomogły i suchy, żylasty 
starzec niewzruszonym pozostawał, wzburzony ksiądz wyszedł krzyknąwszy:
- Idź więc, przeklęty heretyku, samochcąc w ogień wieczny! Na stosie by cię 
spalić należało!
Wówczas powiadomiony o tej zatwardziałości sąd głowę jego na palu wystawić 
rozkazał.
Na Krzemionkach za Wisłą troistą szubienicę wzniesiono i pomocnicy kata ostrz 
żelazny na pal sosnowy wbili. Jedenaście chorągwi konnych w pełnym rynsztunku, 
'miejskich, biskupa i panów okolicznych, wyjechało, a gawiedzi miejskiej masy 
ogromne poza Wisłę przez most, na promie i łódkach rybackich się przeprawiły. Ze 
strachem, który z niecną i podłą ciekawością walczył.
Wieść, iż Kostkę pojmano, iż go do Krakowa dragoni "pod siablami" wieźli, 
rozeszła się falą po góralszczyźnie. Żony mężów, matki synów, siostry braci, 
dziewki kochanków, a dzieci ojców za szyje czy pod nogi obejmowały i wołały, aby 
go szli bronić. Ku wieści tej przymieszała się wieść po śledztwie, na którym się 
Kostka wyznał, iż był królewski syn. Starzy chłopi pamiętali wielkie wojny za 
Zygmunta III i Władysława IV, walczyli pod nimi przeciw Turkom i Rosjanom, 
pamiętali bunty i rokosze szlacheckie, królów udrękę, i chowali w duszach miłość 
i cześć dla rodu królewskiego i królewskiej krwi.
Dlatego "cała siła województwa", jedenaście chorągwi, otoczyła plac egzekucyjny.
Pod ten czas też Beata Herburtówna, na rekolekcjach w klasztorze klarysek w 
Nowym Sączu przez ojca osadzona, usłyszawszy, iż Kostkę na pal wbijać mają, po 
prześcieradłach 'związanych w nocy po murze się spuściła i jak szalona przed się 
'w habicie, w który ją przyodziano, biegła. Biegła ku Krakowu gościńcem, 
napadana przez psy, które jej habit darły, różańcem się im ametystowym 
opędzając.
Biegła przez noc z tą myślą, aby Kostikę ratować, lecz ku ranu sił jej braknąć 
zaczynało i z 'wycieńczenia słaniała się, gdy w polu nie opodal dym i ogień 
dostrzegła. Czując, że padnie i krwawymi stopami nie pójdzie dalej, tam się 
zwróciła.
Traf chciał, iż obozował to Sieniawskiego oddział, spod Czorsztyna przeciw 
chłopom wiedziony.
Sieniawski jeszcze do nikogo nie przemówił był; jechał na czele i szukał band 
chłopskich, które, o ile się wiły w okolicy, przed jego dragonami pierzchały.
Przy osobnym ognisku, na derach i kobiercu leżał Sieniawski pół drzemiąc, 
kilkadziesiąt kroków od żołnierzy, gdy 'ku niemu Beata Herburtówna przypadła.
- Wszelki duch Pana Boga chwali! - 'zawołał oczy podnosząc.
- I ja go chwalę! - odpowiedziała Beata i w tej chwili poznali się nawzajem.
- W takim stroju?! Wojewodzianka?! Tu?! Sama jedna?! Pieszo?! - mówił zdumiony 
Sieniawski.
- Pana Kostkę ratować biegnę! Na pal go w Krakowie wbijać mają!
Zerwał się Sieniawski z leżenia na równe nogi. Złe ognie na twarz mu wybiły. 
Przytknął trąbkę do ust i zagrał na alarm. W mig porwali się pobudzeni już 
dragoni.
- Konia luzem! - krzyknął. Usłyszeli dragoni i duchem wierzchowca przywiedli, w 
zdumieniu na pannę spoglądając.
- Mości wojewodzianko, oto koń - wybaczaj, lecz damskiego siodła nie mamy z sobą 
- rzekł Sieniawski.
- Dokąd? - zapytała Herburtówna.
- Kostfeę odbić! - odpowiedział Sieniawski dziwnym głosem.
Beata ustami do ręki mu przypadła. Rycersko odsunął ją Sieniawski, na konia w 
rękach prawie podniósł, burkę swoją na nią zarzucił i na ogiera swego 
skoczywszy, ostrogi mu wbił i krzyknął:
- Naprzód!
Wichrem pomknęli. Wszystko stało się tak szybko, że dopiero teraz, na koniach, w 
pędzie, żołnierze mieli czas na dziwienie się i nierozumienie. Odbiegli lanc-
korońskich lasów.
Nikt nie przeszkadzał egzekucji u troistej szubienicy na Krzemionkach. Na 
wielkim drabiniastym wozie, w otoczeniu eskorty wojskowej z dobytą bronią, 
wieziono trzech skazanych przez Stradom, Każmierz, na most, i przez Podgórze nad 
Wisłą na Krzemionki. Dzień był dżdżysty, wiosenny, to chmurny, to świecący 
słońcem, pełen wilgoci.
Kostka jechał blady jak trup, ze ściętymi ustami i z oczyma tak zimno surowymi, 
że gdy na kogo spojrzał, mróz szedł po członkach. A patrzał po ludziach ciągle, 
na prawo i na lewo - czy chciał się im przypatrywać, czy szukał kogo? 
Wyprostowany siedział, nieporuszony. Ale od czasu do czasu garbił się, kur
czył, strach śmiertelny i zgroza osiadały mu twarz, smutek, ból i rozpacz 
ściągały mu głowę w dół - i znów prostował się, i znów jechał wyprostowany,
zimny i surowy.
Radocki oczy w przestrzeń miał wbite, jakby nie istniało naokół niego nic. 
Łętowski wypił w każni konewkę wina i jechał obojętny na śmierć, która tak czy 
tak jest nieuchronna.
Wtem ujrzał Kostka itroistą szubienicę i pod nią pal we mgle.
Wówczas szyja wstąpiła mu w ramiona, a broda wpiła się w pierś, oczy skołczały, 
pot wypłynął na czoło, zaczął się trząść i dławienie poczęło mu ramionami 
podrzucać. Nieopisana trwoga osiadła mu twarz. Ale trwało to krótko. Opanował 
się, nie wzniósł, ale poderwał głowę w górę, wyprostował się i uikazał twarz tak 
spokojną, stężoną, własnowolną, jak gdyby ta śmierć, której naprzeciw szedł, 
była oczekiwaną.
Podjechano pod szubienicę, wysadzono skazanych z wozów. Stał 'kat z pomocnikiem; 
jeden miecz ciężki trzymał w ręku, drugi przy palu z nabitym szpicem żelaznym 
stał. Pień na głów ścinanie był przygotowany.
Urzędnik grodowy, wśród grobowego milczenia tłumu i żołnierzy, odczytywać począł 
wyroki: spokojnie ich skazani wysłuchali.
Po czym podprowadzono rektora Martinusa Radoc-kiego; i on, i Łętowski ręce mieli 
w tył związane.
Dwaj pachołkowie opuścili Radockiego na klęczki, obnażyli mu szyję; Radocki 
milczał i oczy miał wzniesione w niebo.
Dopiero gdy ukląkł, westchnął i dużym głosem zawołał:
- Przyjdź Królestwo Twoje!
Ciężki miecz spadł: głowa potoczyła się wśród strumieni bluzgającej z arteryj 
krwi.
Po czym kat podjął ją za długie, siwe włosy i otwartymi usty 'bluzgającą jeszcze 
'krwią i łypiącą
oczyma, jął przybijać gwoździami do jednej z szubienic.
Pomruk zgrozy przeszedł przez tłumy. Następnie przyprowadzono do pnia 
Łotewskiego. Nie rzekł nic, tylko:
- Skoro się tak Panu Bogu nawysemu podobało...
Ukląkł i został ścięty. Potężne jego ciało, z odzienia odarte, kat mieczem na 
części ćwiertował.
Kostka patrzał na te egzekucje bez drgnienia powieki. Twarz miał białą, bez 
kropli krwi. Nie drżał, tylko chwiał się w tył i naprzód, jakby zgoła ruchu 
swego nieświadomy.
Raz po raz zwracał twarz w stronę Tatr - odsiecz nie nadeszła...
- W godzinie śmierci swojej powiedz, jak się nazywasz - ozwał się sędzia.
- Szymon Bzowski, Władysława króla syn - odpowiedział Kostka cicho, ale 
wyraźnie.
Pomruk, głosy różne, współczucia, żalu, szyderstwa, nienawiści, zawziętości, 
litości odezwały się.
Kat kazał się Kostce położyć na ziemi.
Legł.
Dwaj pachołkowie uklękli przy nim tak, iż każdy jedną ręką rozszerzył mu nogi i 
przytrzymywał, drugą ramię do ziemi przyciskał.
Naówczas kat uniósł kół zaostrzony i co miał siły, uderzył.
Jąknął Kostka. Dał się słyszeć płacz i śmiech spazmatyczny kobiet.
Kół nie wniknął w ciało należycie.
Drugi więc i trzeci raz ugadzał nim w ciało Kostkowe niezręczny kat rękami 
drżącymi, wśród okrzyków, klątw, wyzwisk, łkania i przeraźliwych pisków 
mieszanego tłumu; pot ściekał mu po twarzy, dygotał cały. Z Kostki zaś piersi 
wydzierały się jęki nieludzkie.
Za którymś razem rozpruto ciało Kostki, jak należy; szpic utkwił we 
wnętrznościach. Wówczas z rzygającym z podbrzusza krwią ciałem, czerwony cały
od krwi pal pomocnicy kata z Kostką wznieśli i w przygotowany zawczasu dół 
wstawiwszy, ziemią go okopywać zaczęli.
Trupią, ale żywą twarz Kostki z oczyma raz wraz przymykającymi się i 
otwierającymi ujrzano ponad sobą. Głos snadź zamarł mu w piersi z cierpienia.
Nagle tłuim się zakołysał i rozstępować począł - przeraźliwy, przerażający 
wrzask niewieści przeszył i wstrząsnął powietrze, łby końskie sapiące wydobyły 
się z tłumu i na miejsce egzekucji, osypani kurzem, Siemawski we zbroi, Beata 
Herburtówna w burce Sieniawskiego i Sulnicki za nimi przypadli.
Beata konia wstrzymała i jak gdyby zalęgła w siebie nieruchoma. Sieniawski zaś w 
bok się wsparł i zawołał:
- Cóż, panie Kostka? Spotkaliśmy się? Ha zaiste! Imię twoje jest w księdze 
dziejów zapisane nie tam, gdzie nasze będzie! Rywalu!
Tłum i wojsko, a nawet urzędnicy i dygnitarze w pierwszej chwili, nim 
Sieniawskiego poznali, myśleli, że to może gońce królewscy z ułaskawieniem, 
spóźnionym już, lecą. Słowa Sieniawskiego zdumienie i zgrozę wywołały; wtem 
Beata Herburtówna, zeskoczywszy z konia i nie krzycząc, ale skrzecząc okropnie, 
pod pal Kostkowy podbiegła.
Burka osunęła jej się z ramion i spadła na ziemię - poznano kobietę.
Nikt jej w pomieszaniu drogi nie zastąpił - obłapiła słup z ciałem Kostkowym 
ramionami i usta do buchającego krwią żywą tułowia przycisnęła.
Z obecnymi poczęło się dziać coś nieopisanego. Kat i pomocnicy uciekli między 
wojsko, tłum uchodzić począł niemy, unosząc omdlałe kobiety. Nieprzytomnie 
stojącemu na koniu Sieniawskiemu Sulnicki cugle z dłoni wyrwał, przez łeb koński 
zdarł i parł się z nim ku sieniawskim dragonom, choć im nie grożono, gdyż 
wszystkim tysiącom ludzi mowa została odjęta.
Chorągwie wojewódzkie mieszać się zaczęły i zwracać konie ku miastu bez 
'rozkazów. Jedna za drugą
ruszyły kłusem wzdłuż Wisły, dążąc ku podgórskiemu mostowi. Naówczas ogarnęła 
tłum paniczna trwoga przed zapowiadaną odsieczą czerni. W niewypowiedzianym 
strachu, tłocząc się, kotłując, przewracając, obalając i depcąc jedni drugich, 
wiele tysięcy uciekało w ślad jazdy rycerskiej lub biegło, gdzie stał prom i 
przewoźne łódki. Dygnitarze i urzędnicy wskakiwali na wózki, gdzie kto mógł, i 
pędzili galopem za wózkiem kata, który ze swymi pomocnikami pierwszy na przodzie 
na wozie egzekucyjnym za wojskiem, biczem konie smagając, gnał.
W kwadrans nie było na Krzemionkach nikogo, tylko ze straszliwie rozdziawionymi 
powiekami głowa rektora Radockiego, przybita do szubienicy, i krwawe jego ciało, 
głowa sołtysa Łętowskiego twarzą leżąca do ziemi i czerwone ćwierci jego 
korpusu, i na pal wsadzony Kostka, a pod nim Beata Herburtówna, pal obejmująca.
- Pić - szepnął Kostka.
Herburtówna oderwała się od słupa - spojrzała wokół: wody nie było. Opodal, 
daleko płynęła Wisła, lecz w czym przynieść?
- W czym ci przyniosę?! - krzyknęła z rozpaczą. Kostka uczynił ruch rękami w 
znak, iż rozumie,
że mu jej podać nie może; ruch to był chorego
dziecka.
- O Boże! - jęknęła Herburtówna. - O Boże! - zawołała. - Ludzie! Pomocy!
Nie było nikogo.
Kostka stulił dłonie i pokazał, aby mu tak przyniosła.
- Jakże ci podam, choćbym doniosła?! - krzyknęła Herburtówna.
Ponowny ruch zrozpaczonego dziecka wykonał Kostka.
- Cierpisz?! - wydarło się z łona Herburtówny. Nie odpowiedział.
- Kochałam cię! - krzyknęła.
- Z ciebie... - odpowiedział Kostka wyraźnie i znać serce w nim pękło, gdyż 
skonał.
^tał Sobek Topór obok koszara i czytał owce zegnane z paszy na odwiecerz, jako 
to baca, czy wszystkie są.
Sto se jedna, sto se dwie, stoi baca u jedle -
przyśpiewywał pod nosem stary Byrnas, przypatrując się z opodal tej robocie.
Czytał Sobek Mardułowe owce, a czytać trzeba było nie tylko, że się co kilka dni 
zawsze liczyło z obowiązku, ale że się Mardule samemu zdawało, iże mu "cosik 
chybiło". Kiedy Marduła z pasenia wracał śpiewając:
Hej na mojej polanie sto owiecek stanie, ty moja dziewcyno, pozieraj se na nie! 
-
to wiadomo było, że wszystkie wiedzie; ale kiedy, co się od czasu do czasu 
przygodziło, śpiewał:
Owiecki pocytac, owiecek niespełna, cy się potraciła poza hucki wełna? -
to już Sobek wiedział, że albo "wilk co porwał", albo "z tumie odpadła", albo 
się "cosi kajsi stało, ani nie wiedzieć co, co jednej nie mas..." Czasem dwu, 
czasem trzech... Bo Mardułę kusiło w nocy, kusiło i w dzień - a nieszczęście nie 
czeka. On ino ku Bron
ci Polkowskiej w Kasprową albo ku Helci od Seligi w Goryczkową od owiec poleciał 
- raz kieli cas - bo przecie dziewek na miejscu przy Stawach moc było - hop! 
jest! brakuje.
Sobek teremtetuje, gniewa się, to potem na parę casów dobrze.
Ale Mardułę kusiło w nocy, kusiło i w dzień... Przerachował Sobek owce, z 
kierdela brakło trzech.
- No, kieloz ik ta chybia? Jedna? - zapytał Marduła z udaną niedbałością, bo się 
Sobka, jako bacy, bał.
- Trzi - odpowiedział Sobek.
- Może? - zgmytlił Marduła jakoby ze zdziwieniem.
- Coś robieł?
- Je cóż byk robieł? Mozek ta zadrzimał kielo telo.
- Kaś beł?
- W Kaspr... - mam pedzieć: w Kościelcu.
- Dy ja wiem, zek ci w Kościelec z owcami kazał iść; ale kas ty sam, przez 
owiec, beł?
- Je kaź byk beł? Dej ci gadam: mozek ta zadrzimnon, a Licha z Biedom nie trza 
pytać. Oni sam wartcy.
- Jak ty ku Bronci.
- Edź - obraził się Marduła, a gońcy huknęli śmiechem.
- Ja wiem, jako beło - rzekł Byrnas. - Raróg bożek właz Gałajdzie do rękawa i we 
wilkołaka go odmienił. On owce Mardule porwał i zjad!
- Hahaha! - śmiali 'się gońcy i jęli wołać ku wo-larzom: - Gałajda! Zjadeś 
Mardułowi owce!
Bo Gałajda, jak olbrzymi był i za trzech ludzi siłę miał, tak też za trzech 
ludzi jadł, mógł jeść zawsze i nigdy syty nie był.
A Raróg Rarasik, bożek maleńki, Peklenca Boga służebnik, w Gałajdowym rękawie 
jak pchła mógł skakać.
- No - rzekł Sobek, pozierając na gęste, mroczne mgły, które zawaliły góry - 
dziś ig ni mas co iść
sukać. Ciemno. Heba jutro rano. A jak się nie najdom, to ig Marduła Kubowi z 
Podwiicnika zapłaci. Bo to jego chybia.
- Cóż byk nie zapłacie!? Zapłaceni - mruknął Marduła zły.
- Uskładajom się Broncia z Helciom, a jesce i Jadwisia co doruci - i Kasia, i 
Hańcia, i Zosia - żartował Sobek.
Marduła marknął dosyć obraźliwie dla dziewcząt, gdzie je wszystkie ma i mieści, 
i chcąc się Sobkowi przypochlebić, jął się gotować do dojenia.
- Hę, hłopy! - zaśmiał się Byrnas. - Rombcie las na ogień, bo do jutra nie 
uwarzime. Marduła będzie dojeł!
- Ha ha ha! - huczeli gońcy.
Gdy podojono, powieczerzano i pokiepkowano jeszcze z Marduły, a dokuczały mu 
najbardziej równie zazdrosna o niego Jadwisia, jak nie podbita przezeń nigdy 
Zosia, i gdy zapadła groźnie ciemna, w chmurach utopiona noc, wówczas Sen 
przyszedł na polanę ku Stawowi skleić powieki dzieci i starców, zewrzeć w 
uścisku kochanków i rozciągnąć członki samotników, jak Gałajda, przy ognisku 
wedle wołów, pod smrekiem rozłożystym.
- Na jutro be śnieg - ozwał się do siedzącego na ławce Sobka stary Kret, 
poprawiając toporzyskiem watrę w szałasie.
- Wtoz wie - może być. Zima.
- Ha j. Raz tu na tej hali w Bartłomiejskim przisły takie zimna, co nad cuda 
mroziło. W nocej my się redykali ze statkem dołu, bo się widziało, 'co umarż-
nie.
Dorzucił drew na •watrę i począł ręce grzać, wyciągając je nad ogień. Sobek zaś 
znowu myślą ku temu, co się zdarzyło, powrócił.
Już minęło kilka tygodni od rozgromu pod Nowym Targiem, którego doświadczył. 
Wrócił w hale. Wieść o wzięciu Czorsztyna, o wydaniu Kostki i Łętowskiego, o ich 
śmierci męczeńskiej rozeszła się szeroko;
i ku Stawom posłał ją Stasel synem, ten, który tam Kostkę prowadził.
Marynę baby przywiozły na Hrube, gdzie bezprzytomna długo leżała, nim do sił 
powracać zaczęła. Silnym ciosem ugodził ją "rycerz". Toczyła ją jakaś tajemnica 
rycerskiej, krwawej miłości, o której nie wiedział nikt.
Sobkowi się wszystko czasem wydawało jak Sablikowa baśń...
Trudno było uwierzyć, że się stało, że on sam udział w tym brał.
A słowo "szkoda", co myśli Sobkowe od kilku tygodni zamykało, mieściło w sobie 
wszystko, co Sobek czuł.
- Skoda... Bo się widziało, ze świat odmłodzi... Wtulił ręce między kolana, 
głowa mu 'zwisła ku ogniu.
- Śpi... na siedzącku - zamruczał Kret do siebie, spojrzawszy na Sobka. - Taki 
to się i tak wyśpi...
Sobek spał, tymczasem zaś ciężkie, ciemne chmury, co nad Tatrami zawisły, 
poczęły silić śniegiem jak w listopadzie. Orawski dojmujący wiatr z zachodu 
huczał doliną.
- Hę - mruczał stary Kret - be tyś hań staw sumiał...
Wielki, głuchy, niezgłębiony Czarny Staw, którego już trzydzieści lat nie 
widział, bo tylko w dolinie pasał.
Ku ranu zdrzemnął się Kret, obudził się zaś Sobek. Było jeszcze mroczno, ale już 
miał się robić dzień. Chlipnął Sobek zimnej żętycy, obmył twarz wodą z konewki, 
wziął ciupagę i pistolety za pas i wyszedłszy z szałasu gwizdnął z cicha 'na 
swoje dwa psy owczarskie.
Śnieg przypirchnon dosyć grubo, ale Sobek się bał, że słońce 'w Jakubskim 
'miesiącu może nagle wejść i stopić śnieg do znaku, a chciał po tropach owiec 
przez Mardułę potraconych poszukać.
Cichy stał świat, tylko wiatr czasem po kosodrzewinie przeszumiał i poleciał 
dalej.
Sobek ruszył ku Czarnemu Stawu owczą percią.
Na dolinie był słabszy, ale w górach wysoko musiał tęgi wicher dąć, bo się 
chmury jęły rozbijać, wznosić i gdy słońce zaczęło świtać, brzask się spod 
chmur, na niebie skłębionych, w których tonęły szczyty, popod turnie ukazał.
Rozwidniło się.
I wówczas Sobek wzdrygnął się nagle, stanął i w przerażeniu prawie że zawołał:
- Jezus Maryja! W Imię Ojca i Syna i Ducha Świentego Amen! Je cóż to takie?!
Przestraszone jego oczy padły na psy, ale psy spokojnie stały.
Tak jest - wyraźny to był ślad. Przy pierwszym zaświeceniu dnia dostrzegł go 
Sobek. Ślad małych stóp, jakby dziecięcych.
Słychował Sobek z ludzi starszych o bogieńkach, co w kyrpcoskak chodziły *, ale 
to nie był ślad kierpców. Był to ślad małych, szerokich, dziwnych butków z 
dużymi obcasami.
Sobek dygotał i ciupagę w dłoni ściskał. Ale cóż pomóc mogła ciupaga przeciw 
duchowi, co w bucikach chodził? Gdyby był święconą kulę do pistoletów miał - ale 
nie miał. Jednak i tak 'wyjął pistolet z opaska i gotów był go przełożyć pod 
kolano kurkiem na dół i 'strzelić, jak się do Złego strzela.
Ogarnięty niewysłowionym niepokojem, byłby uciekł z powrotem do szałasu, gdyby 
nie spokój psów, które niczego nie węszyły, a wiadomo, że pies ducha czuje.
Odważył się postąpić i zajrzeć w kosodrzewinę, w którą się wkręcała ścieżika. 
Ślad trwał.
o bogieńkach, co w kyrpcoskak chodziły - "Siły nieczyste" w przyrodzie albo 
bóstwa niższego rzędu były wyznawane faktycznie w dawnej Słowiańszczyźnie i w 
dawnej Polsce. Nosiły rozmaite nazwy: mamuny, dziwożony, boginki, brzezinki, 
wiły.
- W nocy sło - szepnął sam do siebie, przejęty. Sobków początkowy pełen 
przerażenia lęk począł się przemieniać w lękliwą ciekawość. Jednak to nie szło 
na dwóch ratkach, tylko na bucikach.
- Kiebyk poseł za tem? - pomyślał.
- E wiera! - przyszło mu na myśl. - Cy mię pote nie wewiedzie łka w pustki i nie 
przisiednie abo w jakom grotę w Kościelcu nie wewiedzie i skalami nie zawali na 
widkuistom wiecność?
Szedł ostrożnie, czujnie, z wytężonym słuchem i 'wzrokiem. Serce biło mu prędko, 
gwałtownie. Coś go ciągnęło. Czuł to. I ujrzał Staw Czarny, cichy, posępny, 
rozległy i zmarszczony. Chmury nad nim wisiały całunem i dookoła bieliły się 
upłazy. Martwy, wieczysty staw.
Stanął i sparł się oburącz na ciupadze.
Wtem zaszczekały zajadle psy; Sobkowi omal ciupaga ze strachu nie wypadła z 
garści.
A nie opodal o jakie dziesięć kroków, w kosodrzewie, snadź wsparty przednimi 
łapami na łomie pnia, ukazał się niedźwiedź czarny i ogromny.
Sobkowi ciupaga wrosła w garść i odwaga mu powróciła, a nawet humor na widok 
'tego dżwierza w serokik madziarskik gaciak, towarzysza gór.
- Tuś? - krzyknął. - Dziadu zatracony.
- Pudzies! - zawołał na psy, które się ku kosodrzewinie rzuciły. - Pudzies ty!
Ale już było za późno; zaciekła suka poskoczyła za blisko. Niedźwiedź schylił 
się i przeraźliwy psi pisk przedarł powietrze. Z rozdartym, tryskającym krwią 
uchem, którego niedźwiedź sięgnął pazurem, suka uskoczyła ku Sobkowi.
- Jerdyk tobie! Zjes ty ozpalonom skałę! Bees mi haw drogę zastempował i psy 
kaliceł?! - wrzasnął Sobek.
I dobywszy pistoletu, nie pytając, w kufę niedźwiedziowi wypalił.
Kula gdzieś po boku paszczy się pośliznęła, czerwieniąc czarne kudły. Niedźwiedź 
w pierwszej 'chwili
jakoby się zdziwił - nie zabierał on się snadź wcale do walki, byłby człowieka 
koło siebie przepuścił, ognał się tylko psu. Ale teraz ryknął złowrogo, zniknął 
w kosodrzewinie, zachwiał nią jak halny wiatr i w mgnieniu oka wzniósł się przed 
Sobkiem na ścieżce na zadnich łapach, olbrzymi, ciekący juchą z rozwartego 
pyska, z łapami przednimi podżwigniętymi w górę i rozczapierzonymi pazurami.
- Oprałeś ty dwok diabłów! Ckaj! - wrzasnął Sobek ł z drugiego wyrwanego z pasa 
pistoletu lepiej,
w komorę, strzelił.
W tejże samej chwili dopadły boków niedźwiedzich broniące, wierne swemu panu 
psy.
Niedźwiedź po strzale padł na łapy, beknął, oderwał od siebie i prasnął jednego 
psa w bok, gdzie pies padł martwy, bez jęku nawet. W tymże momencie ostrze 
ciupagi Sobka wcięło się po obuch w czaszkę
niedźwiedzia.
Niedźwiedź z rykiem siepnął się tak straszliwie mocno, że Sobek, nie chcąc runąć 
za ciupagą, puścić
ją z rąk musiał.
Niedźwiedź przypadł na przednie łapy przed głazem, z 'ciupagą sterczącą w 
czaszce.
Jeszcze się szarpnął, poderwał i osunął na piersi. Zaciekła suka chwyciła go za 
kark za uchem. Sobek zaś wyskoczył na głaz i oburącz z czaszki ciupagę
wydarł.
- Skoda dźwierza - sapnął. - Nie robieł nic, statku nie bił, te jałówkę jedne. 
Każdy fce żyć. Mięło pojrzeć, kie po ubocy hodzi. Darmo. Zawdy się ze śmierzciom 
'mijał nie bedzies. Niedźwiedź w kosówce nie sukana rzec. No nic.
Spojrzał znów na ślad bucików. Wił on się dalej śniegiem.
Niezmierny strach ogarnął Sobka znowu, jednak walka i zwycięstwo dopiero co 
odniesione czyniły go śmielszym. Czuł się w łasce Pana Jezusa.
Zdjął zabitemu psu obrożę, gwizdnął na sukę i począł iść tropem, szukania owiec 
niechając zupełnie.
Trop od wody skierował się w prawo i znaczny był na uboczu Kościelca.
- Ku wodzie przisło, koło wody sło i wzieno się spinać - zauważył Sobek.
Jednak zaraz też zauważył, że buciki na śniegu się ślizgały, znać było nawet 
upadek na kolana, po czym skręt w dół na prawo, przy czym w paru miejscach ślady 
upadku i usunięcia się.
- E kiz to diasi?! - szepnął sam do siebie Sobek. - Cóż to za bogieńka, co 
kiełza?
Tymczasem jednak nagle zagrzmiało, skłębił się powicher i z chmur, wiszących 
całunem nad halami, sypnął mroźny, ogromny grad, tak gęsty, że natychmiast 
pokrył i zabielił sobą całą powierzchnię skalną. Mglista wilgoć przysiadła 
ziemię. Niebo siało jak z kadzi. Suka skuliła się, a Sobek zakrył ramieniem 
twarz, bo się o oczy bał, i kucnął w kosodrzewinie, aby się jako tako osłonić.
W niedługą chwilę po kostki tego gradu było.
- Źle - myślał Sobek przerażony - niwto iny to beł, jyno płanetnik *, co gradami 
rządzi. Pogniewał się, cok go ślakował, i cysto pióknie doliny gradem zasuje... 
Kieby naw jyno ku mnie nie fciał przyjść!... Widlisko jedno!...
Zimno spadło takie, że się Sobek mimo serdaka i całej wytrwałości trząść począł.
Waliło i waliło gradem przy gruchocących się po skałach od czasu do czasu 
grzmotach, po czym znowu lunęła chmura śniegiem z deszczem zmieszanym z taką 
gwałtownością, jakby potop miał nastąpić.
- Co mię tyś to aj co skusiło za tom potworom iść?! - myślał Sobek. - Je dy 
świat zniesie, jak nie ustanie...
Wtem suka zjeżyła grzbiet.
płanetnik, co gradami rządzi - zjawa z kategorii podobnej, co dziwożony i 
boginki. Wdzierał się zwykle do siedzib ludzkich, które zatapiał wkrótce obfitym 
deszczem.
Sobkowi dech zamarł w piersiach. Usłyszał chlupot, jakby coś biegło, coraz 
bliżej.
- O Świenci Pańscy, ratujcie mnie! - westchnął. Lecz spojrzał i zobaczył Mardułę 
w serdaku zarzuconym na głowę, sadzącego susami jak jeleń.
- Franek! - krzyknął.
Marduła się wzdrygnął, z przestrachu ledwo nie siadł i stanął jak wryty.
- Kaź tak uciekas? - zapytał go Sobek dźwigając się z ukrycia.
- Rany Boskie, Sobek! - krzyknął Marduła. - Ja widział cosi strasne!
- Ka?!
- Hań, pod Małym Kościelce - w kosówce... wiązek na to...
Sobek nie pytał dalej; wyskoczył ku Mardule na perć i jęli uciekać obaj spod 
Kościelców na lewo, w przeciw.
- Hań niedźwiedź - sapnął Sobek.
- Niegze ta! - odsapnął Marduła nie zwalniając kroku.
Przeskoczyli trupa niedźwiedzia, suka z warczeniem za nimi, i biegli na 
prześcigi obchodną drogą ku szałasom.
Gdy zdyszani wypadli ze smreków na halę, ujrzeli przed szałasem starego Kreta, 
który na łubie z kory węgle jarzące trzymał i ku 'chmurom z nich spod okapu 
dachu kadził.
- Is, is! - rzekł Sobek. - Kret się płanetnikowi prociwi. Kadzi ku niemu.
- Cy go tyś przewładze? - zastanowił się Marduła.
Przybiegli ku starcowi.
- Tuście? - rzekł on. - Cy jus świat fce zabrać, cy co?...
Całe okolę ciekło strugami wody.
Ale nagle ulewa poczęła się uśmierzać; szybko, jak naszła.
Porwał się z dołu nieuhamowany wicher i jął gnać
chmury z niezmierną gwałtownością, zupełnie jak powódź wielkiej górskiej rzeki 
niesie szerokokonare pnie drzew, splątane z sobą. Na wschód pędziły chmury, poza 
Granaty i Kozi Wierch, 'tak szybko, iż wkrótce poczęło się ukazywać ponad 
niskimi wzgórzami we framudze Tatr od północy niebo ostre, czyste, błysłe, 
świetnego, głębokiego, granatowego niemal szafiru, jakby zmyte i wymrożone 
nawałnicą. Rozprzestrzeniało się coraz więcej, wznosiło, rozszerzało, i wreszcie 
spoza chmur trysnął blask słońca tak ognisty, aż ślepił. I jakoby wypadła z 
kłębów obłocznych w szalonym gonie ogromna kula słoneczna i słońce jakby 
żarłoczne i rozhukane runęło promieniami na ziemię. Śnieg i grad, gdzie go kupy 
nie rozmoczone od deszczu w zakryciu leżały, począł świecić, a potem topnieć i 
tajać w oczach; słońce prażyło jak żywy ogień. Po rozpętaniu słoty zwaliło się 
na świat takie szaleństwo pogody, że się zdawało, iż świat skipi i rozbłyśnie 
się promieniami. Nie trwało dwóch pacierzy.
- No wtos hań rządzi? - zamruczał stary Kret. - Cy się Pogoda z Psotom i insi 
bogowie zawzieni? Wtóry mocniejsy?
Ruszono się od razu z szałasu i szop statek głodny na paszę wyganiać. Wtem ku 
szałasowi zbliżył się olbrzymi Gałajda, który pilnował wołów, brnąc w mokradle i 
dźwigając na rękach ciało pół biało, pół czarno powłóczyście odziane, kobiece 
snadż, bo długie, jasne, mokre włosy niemal do stóp Gałajdzie spływały.
- Je cóż to niesies? - spytał Sobek, przystępując z ciekawością.
- Ja to nalaz w kosodrzewinie - odpowiedział Gałajda.
W 'cichym, ustronnym uroczysku leśnym Maryna układała ostatnie kamienie na 
kopiec kwadratowy. Było to w sam dzień Wniebowstąpienia Najświętszej Panny 
Marii, 15 sierpnia.
7 Legenda Tatr
Krowy zeszły już z hal, zimna bowiem przyszły wczesne, a pastwisk wszędzie 
'blisko chałup było dosyć; przy stawach 'zostali tylko juhasi z owcami i wo-
larze, Teresia więc pomagała Marynie układać głaz na głaz.
- Bój się Boga, Maryna - mówiła - duse diabłu zaprzedanie. Dy jesce nie to, ale 
dziś sam dzień Matki Boskiej. Odpust w Ludzimierzu...
Nie odpowiadała Maryna nic, tylko stanąwszy przy stosie kamiennym i 
przymierzywszy, iż sięga jej wyżej pasa, rzekła:
- Dość.
Po czym siekierą poczęła ciąć dookoła siebie młode smreki, rąbać i na stos 
ciskać.
Teresia czyniła machinalnie to samo i wkrótce gruby pokład świeżych, smolnych 
kłód leżał na głazach.
Wtedy Maryna wyjęła z kieszeni serdaka krzemień, krzesiwo i hubkę, skrzesała 
iskry i podpaliwszy chraści, podsunęła ją pod stos drzewa.
- Maryna, rany Boskie - mówiła Teresia - dyj my krzcone... świenconom wodom...
Niedługo czekały: ogień chwycił się żywicznej smreczyny, języki ogniste poczęły 
obiegać białe drzewo, pełzać po nim, lizać je, wyginać się, jakby z 
sinoczerwonej blachy były, i 'wystrzelać ponad nie i spomiędzy kłód, podobne do 
wiatrem chwianych czerwonozłotych kwiatów o ostrych końcach.
Naówczas, gdy się stos dobrze rozpalił, przystąpiła Maryna ku małemu byczkowi, 
który stał nie opodal uwiązany u jodełki, postawiła na ziemi garnek miedziany i 
zabiwszy obuchem byczka, poderżnęła mu nożem gardło, tak iż krew ściekała w 
miedź.
Następnie rozćwiertowała byczka i część po części na ogień rzuciwszy, postawiła 
wśród płonących polan garnek z krwią i wznosząc ręce do góry, krzyknęła głosem 
wielkim:
- Jecie i pijcie!...
- Maryna! - ozwała się Teresia, zaczynając dygotać.
Ale Maryna, jakby nie słysząc, wołała z oczami ponad las w niebie utkwionymi:
- Halu, 'ty, co w zimie marźnies, a odtajes na kaz-dom wiesne, boże wsehmogoncy, 
światło stworzenia, słowo ojca bogów i ludzi, ty, co zwiestujes objawienie. 
Jestem! Halu, boże wsehmogoncy, iy, co wniwec obracas i zaś odnawias świat, w 
tobie cas, w tobie wiecność! Trygławie, ze wtorego trzok urwanyk głów staneno 
trzok bozyców, bóg biały, bóg carny i bóg rudy, a za każdym siedem potęg, co 
światem władzom! Światowidzie - Słońce i wy, Zwiezdy wiecorne i raniejse, Lelu, 
Polelu, matko Lado, matko Dziewo, bogami brzemienna! I ty PierunieGromie, Torze, 
co wroga orzes! Zywieno, Dziedzilijo miłosna, Przyśnieno, pani sprawiedliwości, 
co się jyno śnis, Wodanie Jezerny z Wihrami! I ty Świentoborze, Jediowy Stromie 
ze siełom żelaza, Pachmo woniejący! I wy, Majki zielone majowe, Drzewice, 
przepromienione miesiącem, lasowe panny! I wy sytka, złe bogi, piekielni 
panowie, Peklencu, Nijo, Marzanno, Carty, Latawce, Chwycice, Mór! Jecie i 
pijcie!
- Maryna, Maryna - 'szeptała, drżąc ze wzruszenia, Teresia.
- A cóż?! - 'krzyknęła Maryna. - W Imię Krystusa, z Naświentsom Maryjom Pannom 
ludzie śli i co się stało?! Ludzie pobici, Ciorśtyn wzięty, pan Kostka na palu 
zginon, sołtysa Łętowskiego ćwiertował miecem kat, jako ja haw tego bycka 
siekierom ozrubała! I co się stało?! Hań, daleko, pod Berestecke, kajsi na 
ślepak, ślakta hłopów ruskik pobiła! I co się dzieje?! Panowie się teraz 
zlecieli nazad do Polski mścić, jak krucy na chorego zająca! Ka słyseć: 
siubienice, pale, kije, kary, ogień, mieć! Panowie karajom, ze hłopi polscy 
wolności f cieli!
Krew się leje, jęk, płac, zębów zgrzitanie! Wolność hłopska posła w popiół i w 
dym! W Imię Krystusa, z Matkom Boskom panowie ślakta na hłopów idom,
no to my co?! Dyj się Bóg sam proci sobie nie porwie, a cóż mu lud? Na Boga trza 
bogów takik, jako i On!-
- Ze dy krześcijanski Panbóg namocniejszy...
- Mocny! Zwaleł kamiene ołtarze okfiarne, chramy świente, gontyny zmian, świente 
gaje, bożnice, przenoświentse bugaje w nik zabacone od ludzi;
A spytaj się nasyk dziadów, jako za starodawnyk bogów bywało. Kmieć beł wolny, 
ślebodny i z kmiecia beł król i królewski ród, jako kieby i s nas, z Toporów. 
Nie beł lepsy kruświeki Piast, jako haw podhalański Topór! Beł kmieć! Za 
starodawnyk bogów wolność beła - za teraźniej wiary jest pańscyzna, jest na 
hłopa łańcuhy, kara i śmierzć! Telo wej jest - więcel nic!
- No to co ty fces?
- Starodawnyk nasyk bogów wołam! Nieg nas wesprę jom, nieg broniom! Na całom 
Polskom hłopski jęk! Panowie z wojny wrócili i za reberyjom pana Kostkowom kara 
jom! Toś słysała?!
- Słysałak...
Wtem, kiedy się już krew dodymiała w miedzi, a mięso żarły smolne płomienie, 
zerwała Maryna grube, czerwone korale, setki talarów warte, ze szyi i rzuciła je 
na stos wołając:
- Co nadrogsego mam - wam da jem! Spojrzała po sobie - nie miała więcej 
kosztownego na sobie nic; więc zdarła z ramion złotymi kwiatami haftowany gorset 
i prasnęła na stos z wołaniem:
- I to! Hoć biedne!...
Nagle wzrok jej padł na złoty medalion święcony w Krakowie, 'który świecił w 
rozwartej koszuli na piersiach Teresi, powieszony na czerwonej wstążeczce; 
poskoczyła ku niej i urwała go ze wstążki.
- Maryna! - (krzyknęła Teresia przerażona. - Cóż ty robis?!
- Ofiarujem go Niji, pani miłosierdzia, piekieł królowej!
i4a
Teresia zasłoniła twarz obu rękami ze zgrozy i jęła uciekać, sama zaś Maryna, 
jakby przesilona swym czynem, została bez ruchu i słowa nad ogniem.
A gdy była już zupełnie sama, pośród milczących jodeł, smreków i buków, co tam 
rosły, w dzień cichy, padła na kolana i podniósłszy ręce na głowę z płaczem i 
szlochaniem zawodzić zaczęła:
- Dziedzilijo, pani miłosna, ty, co wieniec mirtowy różami mas pleciony! Wydrej 
ze serca mojego ten miełość niescensnom, przeklentom! Cok ci winowata, iześ mi 
carta wcielonego miełować kazała? On brata mojego i hłopów naskik pogromie!, 
przezeń pan Kostka, hłopski Mesyjas, na męki i śmierzć dany, on mnie buławom 
zlotom igłowe ozbieł, on fcrwiom hłopskom się pasie, hłopów katuje! Za cóż ja w 
tej miełości tonem, w tem miełowaniu sknem i pozbyć go nie mogem?! O 
Dziedzilijo, pani, 'bądź lutościwa mojemu pragnieniu! Wydrej mi ze serca 
młodego, z młodej duse Sieniawskiego, ze Sieniawy pana!
I twarzą się ku ziemi skłoniła, a włosy jej ciemne, w dwa warkocze uwite, przez 
ramiona opadły na leśny mech.
Powoli iął wstawać wiatr i szumieć lasem.
Pod ten czas stary Topór Jasica i stary Krzyś siedzieli przed chałupą Toporową i 
ukwalowali. Toporowa żona, Sobcackula, do Ludzimierza na odpust pojechała. 
Bogata gaździna ubrała się pięknie, aby ani mieszczkom nowotarskim, ani 
'zamożnym sołtysiankom Długopolskim, ani słynnym z majątków Gąsior-kowym z 
Rogoźnika nie ustąpić. Na głowę czepiec włożyła wzorzysty, ślicznie i krasno 
haftowany, granatowo i czerwono, na szyję korale grube, w trzy rzędy, ogromnym 
dukatem spięte, na się kożuch odziała czerwonym suknem kryty, młodziutkimi, 
białymi barankami podbijany, do stanu, złotymi wstążkami szamerowany na 
piersiach i lamowany w pasie
i z tyłu. Spodnie wiele, a na wierzchu wzorzystą, ciemnogranatową w siwe 
tłoczenia, ku temu buty żółte, wysokie, na podkówkach, a na ramiona rańtuch 
biały, cieniuchny. Tak strojna powiozła się z czeladzią wozem o drewnianych 
osiach, zgrzypiącym, parą końmi, tęgimi kasztanami, którymi pacholik niemy 
powoził.
W domu została tylko niemłoda, szpetn: służka Ewa od Koślów, ze sąsiedniej 
Pardółówki, i małe cielę, co w izbie mieszkało. Jak to' u gazdy.
Ciepły wiatr podmuchiwał.
- Wieś, Symuś - mówił stary Topór - co ci powiem, to ci powiem, ale ci powiem: 
ciepło.
- Ciepło. Taki wiater jak grzane piwo - odpowiedział Krzyś.
- Hej wiera, ciepło. Taki dzień, jak wte, kie Sobek z hłopami w Ciorśtyn seł.
- Taki.
- Nie dał Bóg - rzekł stary Topór i zasmucił się. Ale Krzyś, jedno brzydził się 
smutkiem, drugie, nie poniósł osobiście żadnej szkody, trzecie, o humor i 
zdrowie bogatego Topora, swego hojnego przyjaciela, dbał, rzekł więc:
- Nie trapmy się. To na nic. Kieby ziemia beła smutna, toby ś niej kwiaty ani 
jagody nie rosły. Topór pomyślał.
- Boby nie mogły - powiedział.
- Nie rosłoby nic, jyno krzan.
- I gorcyca.
- Terazeście wej, Janie, dobrze pedzieli! Wy macie głowę! I jałowiec.
- Hę hę hę! - rozśmiał się Topór. - Kwicale by miały uciehe, ale Symuś, dziecko, 
co by tyś wte pasterki zbierały po lasak?
- Abo s cym by się ołtarz strojeł?
- Hę, wieś, Ona ta wie, Matka Boska. Ona se wse kwiatów nagazduje na wiesne.
- Je bo wie, ze Jej świento będzie na Matkę Boskom Zielnom.
_ Ale dziś pono Wniebowstąpienie, to jesce lepsej Matki Boskiej jako Zielnej.
- O, bo lepsej. Nie mas lepsejsej jako dzisiak. W tej chwili wiatr zadął 
mo'cniej i na bakier lekko
wdziany kapełusek Krzysiowi z głowy o parę kroków
na murawę zniósł.
- Is, is, is! Nie dało, a biere - rzekł stary Topór.
- To nie w porzondku - dodał Krzyś podnosząc kapelusik. - Daj, ale nie bier!
- Hę - - cy nam tyś ta Sobcackula co prziwiezie z odpustu? - rzekł Topór.
- E! - zauważył Krzyś z niedowierzaniem, spoglądając na Topora.
- Prziwiezłaby to co kiedy gaździna! - ozwała się Jewfea, wychylając głowę z 
drzwi. - Dy to łakome jak pies, a skąpe co cud!
Stary Topór zaczął się śmiać.
- Słuśnie gada. Jewka zaś zakończyła:
- Obiad!
- Pojdze - rzekł Topór do Krzysia, zapraszając.
- Je dy ta - odpowiedział Krzyś z ceremonią, choć na obiad czekał pożądliwie.
- E pojdze jyno! Podź.
- Je dy ta - powtórzył Krzyś i poszli do izby, gdzie ich bogactwo otoczyło.
Tam Jewa postawiła przed 'nimi krupy warzone i dymiące mięso baranie. Dobry 
obiad we wielkie święto.
Podsunęła Toporowi baraninę, a Krzysiowi krupy, ale Krzyś rzekł:
- Wy mnie krupami, koślawko, nie sielcie, ba mi dójcie klubre mięsa, bo mi z 
mięsa nie źle.
Usłyszawszy to Topór śmiać się zaczął i sam gościowi mięso w misie przysunął 
mówiąc:
- To to taki skąpy brzydoś, jak i Sobcackula, ta Jewcia.
Jedli. Krzyś mlaskając połykał i połykał, bo żarłoczny, choć mały był. Nie mogła 
Jewa wytrzymać
i rzekła z przekąsem, widząc, że ogromnie ubywa z misy:
- E dy już może dość będzie? Ale Krzyś odpowiedział:
- Lepi coby brzuk puknon, jak coby to miało ostać - i jadł dalej.
A gdy się już najedli i gęby otarli, stary Topór mleka słodkiego się napił i do 
Krzysia się ozwał:
- Matki Boskiej Wniebowstąpienie... hm... Słisałeś tyś to, Symuś, co gadajom?
- Je co?
- O Mace Boskiej na Suhyfc Horak oray/sluk?
- Wiem.
- Ze je żywa ma być?
- Ta, co skądsi z Uherska na Suhe Hory do kościoła uciekła?
- Ta. Ksiądz niewierny beł i przekonać się fciał, i nozyke mały palec skrabnon. 
Krew wysła.
- Wiem. Pote się za żywa zamurować dał.
- Sam się wej ukarał, jeże niewierzący beł. Kościół drzewiany, a przy nim 
murowana komora.
- Haj. Ale nie mas Matki Boskiej nad Ludzimir-skom *.
- O, nie mas! Ona je tyś żywa. Kie jom po ujńściu ludźmirskik cystersów do 
Scyrzyca w Nowy Targ do fary przenieśli, to się w nocy wyrtła do Ludźmirza.
Ale n i ś mas Matki Boskiej nad Ludzi-m i r s k o m (...) - "Matka Boska 
Ludzimirska, z kościoła, w XIII wieku fundowanego, do wystawionego przed 
dwudziestu kilku laty nowego przeniesiona, w ołtarzu wielkim od niepamiętnych 
czasów przez Górali jako cudowna jest uważana (...) Jest to największa i 
najdroższa świętość całej góralszczyzny, która ją czci jako patronkę swoją" 
(przyp. aut,). Drewniana statua Matki Boskiej z Dzieciątkiem powstała ok. r. 
1400. Jest dziełem anonimowego ludowego snycerza i należy do zabytków 
archaicznej rzeźby ludowej na Podhalu. "W XIII wieku osiedlili się cystersi w 
Ludzimierzu; wskuteik napadów 'zbójeckich pozostawiwszy kościół i klasztor, 
uciekli do Szczyrzyca [r. 12:45]. Kościół przetrwał aż do ostatnich czasów; już 
za mojej pamięci rozebrano go i postawiono nowy, murowany [w r. 1869-1877]" 
(przyp. aut.).
- W nocy. Hłopi konie pasący jasność widzieli, jak
bez pola sła.
- Haj haj ha j! Rada swój kościół widzi.
- Je dy Jej tyś w nim dobrze. Ciepły, suhy, a i malowany pięknie, padajom, bok 
hań nie beł. Cóż by ci hań nie siedziała?
Umilkli chwilę.
- Je - rzekł Krzyś - sytka świeńci ku Mace
Boskiej nie płacom nic. Ona je władna.
- Co ci powiem, to ci powiem, ale ci powiem:
władna.
- I dobra.
- Haj.
- Dowiedział ja się z jednego wendrownego cłeka, ono to kesi w Polsce miało być, 
co się raz stało. Przi-seł złodziej i korale Mace Boskiej w ołtarzu ze syje 
fciał sjonć. Siengnon rencom, a Ona wystawiła rącke z ołtarza i hyciła go za ten 
renke.
- E raty! Za ten renke?
- No. Nijakim świate się wydrzyć nie móg.
- Eu!
- No i dobrze nie bardzo, ześli się ludzie. Radżom:
co mu robić? Jeden gada: Uciońć mu renke! Drugi gwarzi: Uciońć mu głowę! Trzeci 
mu roki sądzili, ono nic, trzimie. Jaze jeden pada: Darujmy mu! I wte Matka 
Boska tego złodzieja puścieła.
- Puścieła?! E raty, Symuś, dziecko! Puścieła?...
- Telo je dobra.
- E ze już dobra! To ci powiem, tak jak jest:
dobra.
- Dobra.
- Anibyś wej nie pedział, ze to z babskiego fajtu,
babski potunek.
- O bo nie! Kazbyś ta! Ja baby znam!
- Raz ci upuściela, jak w puhu.
- A pote cię telo dogryzie, co ci do pluć zajźre.
- Hę hę hę! - rozśmiał się stary Topór z uradowanym rozkosznym znawstwem. Krzyś 
pożegnał się niebawem i poszedł. Obawiał on
się docinków skąpej Toporowej, gdy powróci z odpustu, bo bardzo dużo zjadł.
Poleciała i Jewa, posprzątawszy po obiedzie, na Pardółówkę do siostry, co tam 
wydana była.
Został stery Topór sam.
Począł się przechadzać po izbie, a cielę beczało głodne. Użaliło się go Toporowi 
i częstował je mówiąc:
- Ze bodej ze to keny, bodę j! E wtoz to widział płakać! E cóż mię lizes, e 
dziadulko? Nie dostanies połedininki pilno, bo zakiel ta z odpustu gaździna 
przijedzie!... Mas młodzicek, mas sianecko, prógujze... Nie bęc nic!...
Dawał cielęciu siano z ręki, a ono chwytało raz za źdźbła, raz za palce; stary 
Topór uśmiechał się z rozrzewnieniem.
W tej chwili silnie ktoś zapukał do izby, tak śmiało i silnie, że Topór 
pomyślał: cy Litmanowskiego Nędzy Janosik cy co? - i głośno zawołał:
- Nie zaparteT
Otwarły się drzwi i schylając głowę pod niską framugą dworzanin Sieniawskiego, 
Sulnicki, wstąpił przez próg, a za nim ukazało się kilku sieniawskich kozaków.
- Niech będzie pochwalony! - ozwał się Sulnicki.
- Niegze będzie. Witajcie, panie! - odpowiedział Topór. - Co haw fcom?
- Takeśmy po drodze wstąpili - rzekł Sulnicki, siadając na ławie. - Na mleko. 
Uczęstujecie nas?
- Je dyć gaździnej nie mas - rzekł Topór z zakłopotaniem - pojebała 'z celadziom 
na odpust. A i Jewka służka kajsi...
- O, to nic - odpowiedział Sulnicki. - Wnuka wasza, Maryna, nam poda.
- I Maryny nie mas - kesi wysła, od ranią.
A skondze pan Maryne zmajom? - zapytał prosto-
dusznie.
- Z Czorsztyna! - roześmiał się Sulnicki brutalnie.
Nieufność i gniew zagrały we wąskich, przymglonych źrenicach Topora.
- Z Oiorśtyna? - rzekł. - Ka jom rycerz buław-kom w coło wycion?
- Stamtąd, stamtąd - zaczął Sulnicki jak pierwej, ale nagle mu snadź coś do 
głowy przyszło, gdyż zmienił ton i ozwał się uprzejmie:
- Panu memu luto Maryny, że uderzoną została. Sto czerwonych złotych jej posyła, 
nagrodzić pragnie.
Na widok złota, z brzękiem z trzosu wysypywanego na stół, wąskie, przymglone 
źrenice Topora zapłonęły chciwym blaskiem, a palce zadrgały.
- I jeszcze nie tak ją nagrodzi - mówił Sulnicki - tylko powiedzcie nam, ojcze, 
gdzie Maryna?
- Kie tyś nie wiem, prosem ig pięknie - odpowiedział stary Topór z uszanowaniem.
- No to my tu na nią poczekamy - rzekł Sul-nitfki. - Chłopcy! Dać tu miodu, ale 
konie gotowe! - rozkazał kozakom.
W starym Toporze wzbudziła się znowu nieufność.
- Zołmirze? - zapytał wskazując kozaków.
- Pańscy.
- Moc ig haw?
- Trzydziestu.
- Trzidziestu?! Cy wojna?
- Może być i wojna - uśmiechnął się zuchwale Sulnicki. - Witki w lasach...
Stary Topór drapnął się za uchem i zabrał ku drzwiom mówiąc:
- Ja haw zaraz bedem.
- Dokądże to zamierzacie iść, ojcze? - zapytał Sulnicki, zastępując mu drogę.
- A cóż mi to z własnyk izbów wyjść nie ślebodno? - obruszył się staruszek.
- Macie gości.
- Wiera, gości - rzekł Topór bardzo nieufnie. W tej chwili dojrzał przez okno 
Sulnicki wychylającą się z lasu Teresie.
- Łap! - krzyknął pokazując ją najbliższym kozakom, otaczającym dom.
Teresia cofnęła się na widok żołnierzy przed domem i znikła w gąszczu; 
kilkunastu jeźdźców ruszyło galopem ku lasowi.
- Kogóż to pan łapać kazujom?! - zapytał ciekawie, ale energicznie stary Topór.
- Twoją wnuczkę, Marynę, chamie! - huknął Sulnicki pewny swego. - Bośmy po to 
przyjechali!
Stary Topór zapłonął cały; rozprostowały mu się plecy, jak kiedy w pochód 
wojenny wybierających się chłopów błogosławił, cofnął się krok w tył i krzyknął 
groźnie:
- Wnękę mojom, gazdowskom dziewkę, wy?! A cóż wam do niej?!
- Będzie łóżko mojemu panu słać i będzie z nim spać! - odpowiedział Sulnicki.
- Ona? Pańska dziewka?! Maryna?!
- Mogła zdrajcy, hołyszowi Kostce, za podściółkę być, woli panu wojewodzicowi!
- Pan Kostka świenty cłowiek beł! - zawołał Topór oburzony. - Z famieliji 
swientej i królewski pułkownik! La Boga i la króla takiemu nie bees ujmował nic! 
A wy, psiogłowce zatracone, w pole! Mars!
- A to? - krzyknął Sulnicki wskazując dukaty na stole.
Zawahał się stary Topór, na złoto spojrzawszy, ale tylko na sekundę jedną; 
zagarnął przedramieniem w koszuli dukaty i z brzękiem rzucił na podłogę, 
wołając:
- Bier se ig! Zjedz!
Sulnicki zaśmiał się i krzyknął:
- Zliżesz, stara świnio, gdy stąd Marynę za włosy powleczemy!
Ziskrzyły się wąskie, przymglone oczy starego Topora; schylił się, chwycił 
siedak za nogę i w łeb nim w czapę drucianą Sulnickiego trzasnął, że się ten, 
zamroczony od ciosu, gębą na stół zwalił; potem zwró
cił się ku kozakom ze wzniesionym stołkiem, krzycząc:
- Ja tu gazda! Tu was wybijem do nogi, piesecne psy piekielne! W pole!
Ale pachołek przyboczny Sulnickiego, nie czekając, kindżał z pochwy na piersiach 
dobył i w bok pod serce Topora pchnął. Z rozkrzyżowanymi rękami, z jękiem: Jezus 
kohany! - zwalił się starzec na podłogę. Za czym 'poczęto go bić i kopać, i 
zabito.
Widząc, że Sulnicki bez zmysłów, na stół twarzą padłszy, leży, kozacy, którzy 
słyszeli, iż gazdowie górscy skarby miewają, jedni dukaty pozbierali, a drudzy 
plądrować się dom rzucili. Tymczasem też jeden po drugim gońcy Teresi 
popowracali.
- Nie złapaliście?
- Nie. Kamień we wodę! To był majak.
- Czort zatumanił...
- Diabeł zrobił, żeby dusza tego starego bez odpuszczenia grzechów do piekła 
poszła...
Sprzewracawszy, co było, zrąbawszy skrzynie, zwaliwszy piece, zrujnowawszy 
piwnice, stajnie, chlewy, zabrali kozacy nieprzytomnego jeszcze prawie 
Sulnickiego między siebie na konia i kłusem ruszyli ku drodze, którą przybyli, 
unosząc łup co lepszy.
Teresia, ujrzawszy dom Toporów otoczony żołnierzami, za których wzięła 
Sieniawskiego kozaków, przerażona cofnęła się w las, a słysząc, że ją gonią, 
wpadła do starego, opuszczonego lochu, kędy podobno niegdyś osiadły tu 
szlachcic, Płaza, banita, wino chował w beczkach. Loch w gąszczu między dwoma 
wykrotami po wietrze halnym uszedł uwagi kozaków. Tak im się też dziwnym wydało, 
żeby ktoś im po prostu z oczu znikł, że nie bardzo tropili, od razu mamunę 
czarcią przypuszczając.
Długo siedziała w lochu Teresia, nim się wychylić odważyła, a gdy ostrożnie ku 
krajowi lasu podeszła i przekonała się, że nikogo naokół nie ma, pobiegła ku 
domowi Toporów i trupa starego Topora w progu ujrzawszy, wrzasnęła z przerażenia 
i nie patrząc wię
cej, trzęsąc się cała jak od zimnicy, popędziła w uroczysko leśne ku Marynie.
Niedługo potem stara Toporowa, Sobcackula, z odpustu z furmanem, małym 
pacholikiem, niemową, bo reszcie czeladzi pozwoliła w Ludzimierzu jeszcze 
pozostać, w obejście wjechała. Wspaniale, po gazdowsku. Nie wiozła z odpustu nic 
prócz kukiełki.
Na widok mężowego trupa i wnętrza domu zrąbanego i zniszczonego: w bezwładzie i 
skostnieniu członków upadła na twardą glinę sieni wznak; pacholik wystraszony 
głowę jej podjął i poduszkę przywleczoną podsunąwszy, uciekł nieprzytomny ze 
strachu, konie zostawiając.
Nie zastawszy siostry w domu, powracała też na Hrube i Jewka, nie mogąca się 
uspokoić nad apetytem Krzysia.
- Wrodoś, kielo to żre! - mruczała. - Miskę byś połknon! Wiera nie?! Przepaśny 
koń! Wilce garło! Zarbyś? Jaskółce gniazdo!
Nagle głos zamarł jej w krtani: z otwartych drzwi od sieni wyskoczyła z cienia 
przez wysoki próg łasica.
- Je cóż to?! - zdumiała się Jewka. - Nie mas nikogo, co haw łasice gazdujom? Je 
dy wóz i konie na oborze...
Wstąpiła do sieni i omal nie potknęła się na leżącej z odjętą mową i władzą 
członków Toporowej.
Potem natrafiła na zamordowanego Topora; potem ogarnęła zdumionymi oczami 
zrąbane skrzynie, poodrywane dyle podłogi, sprzewracane łóżka, zdarte półki, 
rabunek.
- Zbójnik! beły - zakonkludowała - abo panowie karajom...
Siadła na ławie, wtem wzrok jej padł na coś błyszczącego w rogu pod ścianą - 
podbiegła.
- Dukat!... Miał!...
Rzuciła wzrokiem wzgardliwym na starego Topora.
- Miał!
Zaczęła szukać, szperać, biegać jak łasica po domu.
Znać było, że szukano przed nią, ale śladów pieniędzy Toporowych nie znalazła.
Były one schowane dobrze, pod jaworem za izbami, w ziemi.
Czego kozacy nie ukradli, to szukając pokrajali, posiefeli, poszarpali. Mało co 
pozostało w dobrym stanie.
Jewka od razu, nie namyślając się, nie żałując nikogo, postanowiła iść na służbę 
ka inendej.
Toporowie, Sobek i Maryna, którzy żywi pozostali, nie byli jeszcze wprawdzie 
bynajmniej "dziady" mimo rabunku, ale ją nieradzi widzieli - młode pępki, 
łandygi!
Postanowiła też w te razy wynieść się z Hrubego w dalszą okolicę, zabierając co 
się da. Rozłożyła wielką chustę na pośród izby i ładowała w nią graty mrucząc: 
dobre - niedobre...
Nie szło jej o nikogo.
Ale oprócz przyodziewy, o ile jej kozacy nie ukradli, jedyną niemal rzeczą nie 
zniszczoną, a zabrać się dającą na plecy, była poduszka, na której leżała 
Toporowa.
Ze skołczałym językiem i skościałymi członkami, straszliwym wzrokiem za kradnącą 
i plądrującą Jewka wodziła leżąca na glinianej polepie w sieni bezwładna, ale 
przytomna Toporowa Sobcac-kula.
Kradnie!...
I oczy jej w nieruchomych oczodołach paliły się piekielnym blaskiem, stare, 
wściekłe, bezsilne oczy...
Kradnie - ten dziad, ten plugac, sługa!
Okrada ją - gaździnom nad gaździny - - kradnie jej majątek!... Resztę 
majątku!...
- Hę! Zagłówek! - zamruczała Jewka łakomo, patrząc na poduszkę pod głową 
Toporowej. Zagłówek, poduszka, piękny, fajny, dobry! Piękna poduszka!...
Pochyliła się nad Toporową i chwyciła poduszkę za dwa rogi, wtem we włosy wbiły 
się jej jak szpony
suche, chude, kościane palce ręki gaździny i zastygły
tam, zdrętwiały zamarłe.
- Puść! - charknęła Jewka. - Puść, bo cię za
dawiem!
Ale oczy Toporowej Sobcackuli tak straszno patrzały w jej twarz, że nie śmiała 
jej sięgnąć ku
gardłu, aby udusić.
- Gaździno, puście! - jęła błagać.
Chwilowo przerwany okropną złością bezwład członków Toporowej trwał znowu. Jewka 
chciała rozerwać jej palce siłą, ale nie mogła.
Wołać było późno. Głos się głuszył w sieni i dom stał daleko i osobno na 
polanie.
Powoli zaczął zapadać mrok.
Olbrzymi Gałajda wraz z Sobkiem dziwne stworzenie przynieśli do szałasu i 
wszyscy juhasi i gońcy zbiegli się i zadziwieni oglądali.
Gałajda trzymał to na rękach ostrożnie, blisko ognia i obsuszał, bo było mokre.
Dziewka to była młoda, cudacznie ubrana. Miała suknię na sobie białą, sukienną, 
na tym płaszcz czarny sukienny i na nogach drewniane, przypięte rzemykami 
podeszwy z obcasami. Te to Sobek po śniegu ślakował.
Cudowali się Sobek, Marduła, Byrnas, nawet stary
Kret nic nigdy podobnego nie widział.
Chrzczone było, bo mu na szyi złoty krzyżyk na złotym łańcuszku wisiał.
Mokre było całe i oczu otworzyć nie chciało. Ale
żyło. - E dy ozebrać trza, coby oskło - rzekł stary
Kret.
Więc że dziewek nie było, stary Kret i Byrnas na rękach Gałajdowych rozbierać 
ono zaczęli, młodsi zaś z szałasu wyszli. A że babskiej przyodziewy nie mieli, 
owinęli nagie, bo do koszuli przemokło, do suchych guń i uwędzonych w dymie 
kożuchów i położyli nisko
i blisko ognia na ławce, tak ażeby dym ku twarzy nie szedł.
- Uwarz słodkiego mleka - rzekł stary Kret do Sobka.
Więc Sobek wypłukał czyste naczynie i mleko z ostatniego udoju gotować zaczął, 
oni zaś radzili, co by to mogło być i skąd się wzięło, ale nikt nie wiedział 
nic...
- Przisło...
Wtem dziewczyna westchnęła i otwarła oczy niebieskie.
- Patrzi - rzekł młody goniec.
Ale Sobek palcem milczenie nakazał przez delikatność.
Gałajda zaś suszył koszulę i suknie nad watrą, bacząc, by się nie przypiekły.
- Gdziem jest? - ozwał się cichy, słaby głos.
- U nas, w sałasie stawiańskim - odpowiedział Sobek.
- Mleka jej dajcie - rzekł Kret.
Nalał Sobek gorącego mleka do czystego skopca i podstawił pod usta dziewczynie, 
w obu dłoniach dzierżąc.
Piła - i kolory życia nieco jej na twarz wracać jęły.
Wypiwszy popatrzyła po sobie i prawie że krzyknęła:
- Jam naga! Gdzie moja koszula?!
- Jeć się susy - odpowiedział Gałajda rozpinający koszulę jak żagiel ku ogniowi.
- Oddajcie mi koszulę, suknię, płaszcz! - wołała dziewczyna, zatulając się 
gunią. - Czy wy zbójcy?!
- My juhasi, pasterze - powiedział Sobek. - Nie bójcie się haw nicego!
- Wy dobrzy ludzie?
- Z dobrem! dobrzi.
- Jam - zaczęła i urwała.
- My się ani nie pytamy, wtoście wy - rzekł Sobek. - Będziecie jesce pić?
Dziewczyna rąk nagich spod guni wyjąć nie chciała, więc jak poprzednio przykląkł 
nad nią i ze skopca ją poił.
Napiła się, zamknęła oczy i twarz schyliła.
- Może będzie spać - szepnął Kret.
- Wyście dobrzy ludzie? - zapytała cicho, widocznie usiłując walczyć z 
wycieńczeniem i snem.
- Śpijcie jak u janioła na rencak - odpowiedział Sobdk.
- Młode - nie będzie temu 'nic - szeptał Kret. - Cud boski, ani nóg nie 
odmroziło. Musiało kajsi w kolibie siedzieć. Gałajda, kaześ jom nalaz?
- Ja to 'nalaz uswijane w kłębko w kosodrzewinie. Wisiało w gałęziak - 
odpowiedział powoli Gałajda, rozciągając obsuszoną koszulę na żerdzi nad watrą.
- Musiało nogi stulić pod się, a ręce za pazuhy wephać, bez to nie odmroziło - 
rzekł Kret. - Bóg świci, co nie zglewiało samo. Uwazujciez, coby 'zygi na niom 
nie leciały.
- Siumne dziewce - szepnął Byrnas, gdy dziewczynie przywarły się powieki.
- Jak leluja! - szepnął Sobek.
- Do cudu! - szepnął Marduła.
Na palcach chodzili, drwa obsuszali, nim na ogień poszły, by nie dymiło, mleko 
gotowe mieli, a coraz czym świeżym przyodziali.
Dziewczyna leżała na naprędce usłanym posłaniu ze smreczyny i chust, pod 
kożuchami.
- Zamglało w kosówce - mruczał Kret. - Nieg się odeśpi. Osata się hnet, bo to 
młode.
Czuwali. Obleczona przez Kreta i Byrnasa w koszulę dziewczyna leżała.
Szeptem ozwał się Brzegów Wojtek do Sobka:
- W samem tem miejscu leży, ka pan Kostka pościelone miał.
Wydało im się, że dziewczę drgnęło; popatrzeli - blade było jak płótno i głowa 
zwisła mu w tył. Zlękli się mocno, ale stary Kret znał obacować i do 
przytomności dziewczę przywrócił.
Lękliwie pozierali, czy znowu nie zemdleje. Przeszła noc.
I na drugi, i na trzeci, i na czwarty dzień czuwali - stała się wielka cisza w 
szałasie.
Jeden przed drugim żałował, że bab nie ma do pomocy i przyzioru, ale wszyscy 
radzi byli, że są
sami.
Posługi spełniał stary Kret z pomocą starego Byrnasa.
Nie wiadomo było, czy dusza nie ucieknie, ale ją za wszystkie końce trzymali.
Nie sądzili dziewczęciu życia, ale nie tracili nadziei, że nie umrze.
A nie dziwota, że śmierć za węgłem szałasu stała -- co to przetrzymać musiało, 
nim ją Gałajda znalazł, co przetrwało...
Nauczyło się to biedy, o ha j...
Ale stary Kret znał zioła cudowne; więc zbierali je na wyprzódki i do szałasu 
nieśli, a Marduła po najlepszy litworowy korzeń aż w Litworowe pod Polski 
Grzebień * lasami na Roztokę i na Białą Wodę doliną pod Wysoką poleciał. O 
świcie się wybrał, a słońce śródpołu wysoko jeszcze na niebie stało, kiedy 
wrócił. Tylko nowe kyrpce zdarł.
Stary Kret ziela warzył, a on seliriiejakie przysady znał; zamawiał chorobę.
Dziewczę o świecie nie wiedziało, gadało, krzyczało. ale nikt nie rozumiał, co.
Jeszcze co można było zrozumieć niekiedy, to słowo: oczy.
- Urzók jom wtosi ocyskami - mówił stary Kret.
Szóstego dnia rano choroba się jakoby przesiliła i dziewczę przytomnie 
spojrzało.
w Litworowe pod Polski Grzebień - Dawniej Polski Grzebień stanowiła długa partia 
szczytowa Tatr pomiędzy Małą Wysoką a Lodowym. Być może nazwa ta obejmowała 
pierwotnie pasmo szczytów jeszcze rozlegle jsze: od Wysokiej obok Rysów aż po 
Lodowy. Obecnie - przełęcz pomięć'- ' ^elickim Szczytem a Małą Wysoką.
Stało się wielkie święto w szałasie. Że delikatnie jeść musiało być nauczone, 
dawali mleko słodkie z miodem, którego Mardule dziewki
aż z dalekiego Ratułowa naniosły. Nikt się o nic nie pytał, o nic dziewczęcia 
nie
badał.
Było. Zrobiły się cudne, gorące dni i zaczęto wychodzić
przed szałas.
'Naszła jednak noc parna a chmurna i mglista nadzwyczajnie.
Nie mógł Marduła wytrwać. Wybrał się cicho z szałasu i przeżegnawszy się od 
złego, 'przy czym mruknął trzykrotnie: ,,Ojcze Światowidzie!", i rzuciwszy przed 
siebie trzy kamyczki, puścił się niesłychanie szybkim pędem z kroku ku Liliowej 
Przełęczy, skąd zsunął po ćmie jak nietoperz dołu, kamienie trącone, nim spadły, 
stopą przytrzymując, cicho ponad szałas liptowski. Przystanął obwysno nie opodal 
za skałą, nasuł prochu na twardą dłoń, skrzesał 'iskrę i zapalił. Buchto. Już 
był pewny, że żaden pies nie zaszczeka. Po czym kradł się bez szelestu za 
instynktem, jak żbik przyczajony, a jak ryś posuwisty. Znał. gdzie
koszar.
Powiadajom na mnie, ze jo ukroi jagnię, jo je ukrod z owcom, niek mi robiom, co 
fcom -
męłło mu się wśród zębów. Nie był ani wesoły ze psoty, ani rad z zuchwałości - 
wciągnięty w siebie przystępował i przystępował, wolno a zsuwisto po uboczy, 
przychylony i diabelnie ostrożny. Dopadł owcę zza ogrodzenia, jedną ręką za 
wełnę na leżeniu, drugą za nos, by nie zbeczała, podniósł bez żerdź, zarzucił 
jak mógł na plecy i ramię i chyłkiem w zwyrt najśmiglejszy w górę skoczył. Psy 
się nie ruszyły. Dopiero rad się stał, bo dokazał stuki nad śtukę, zuchwałości 
nad zuchwałość, bystrego serca nad bystre. Już mu dygotało na 'zębach:
Ucyła mnie matka pięknie zatancowac, a ociec mię ucyl ukraść, dobrze showac -
ale się wstrzymał.
Juhasi liptowscy czuwali niedaleko w nizinie. W bacówce watra gorzała przez 
szpary. Marduła się od razu schylił z owcą na karku, wypiął portki ku juhasom i 
pomiędzy nogi swoje pozdrowił ich niepięknie. Po czym się wyprostował, 
podskoczył i kerpce na dwoje w powietrzu skrzesał z uciechy, jedno, że ukradł, 
drugie, że pannie przyniesie.
Na Litijowem się ozdarł:
- Bacio, boziaj me w rzyć i z owcom!!... Owcooom!!...- rozległo się echo od 
Swinicy i Walentkowej ku Gołym Wierchom i Zielonemu Krzyż-nemu - tak zgiełcało 
we mgle, jakby się dzwor
w niebie urwał,
I uradował się Marduła, że ma taki piękny i do
nośny głos.
Powstała rano larma na Hali Liptowskiej; bać
z Wierchcichej spostrzegł i wybrał się z pięciu juha sami zbrojne, na siłę 
skradzione owce odbierać. Mai duła słynął. Przyszli czarni, odymieni i od 
mosiądz dżwięczący, wczas, w słońca, co mgły zgasiło, blask Ale Sobek wyszedł 
naprzeciw nich z juhasami i gc
się sobie wzajem pokłonili, rzekł:
- Mamy tu pannę, przy bitce krzyk. Wrócem wal
To ino bez spaś. A jakby wam o bitkę sło, to s
zejńdżmy hań na grani. Zgoda?
I dał owcę, którą Mardule markotnemu odebr
- Zgoda - rzekł baca. - A jakbyście se chci
spróbować, wyjdzeme. Pokłonili się sobie godnie, podali ręce i rozeszli
godnie. Ale przechodząc mimo Bobkowego szałasu b
z Wierchcichej i juhasi liptowscy ujrzeli dzie"w
siedzące przed progiem. - Jaaj! - zadziwił się śpiewnie baca z Wierć
chej Doliny.
- Jaaj! - zadziwili się śpiewnie juhasi. Bo to był śpiewny, smętny, słowacki 
lud; a nie miał w węgierskiej niewoli nic prócz swoich kobiet.
I stanęli rzędem, i dziwowali się pięknu, co rozkosz daje.
I ze wzdychaniem, brzęcząc blachami i zbroją, w górę odeszli.
A gdy stawiańscy juhasi z gońcami owce paść wygnali, Sobek sery w szałasie 
gniótł; stary Kret, do słońca się grzejąc, bo cudne sierpniowe pogody były, 
pośród głazów na hali dziewczęciu opowiadał.
Opowiadał jej o ogromnych kościołach w skałach, gdzie księża w białych komżach 
mszę odprawiają i tysiące świec się jarzy, a od organów na chórach cała góra 
wewnątrz gra; opowiadał o pieczarach, gdzie złote są mosty nad wodami, po 
których od mraikoty mało widno, a na sadzawkach bezdennych złote kaczki pływają 
i jajka z diamentu niosą; o parobku, co dziewczętami gardził, a po śmierci za 
nimi biegał i rutę im z kapelusza dawał, żeby mszę za jego duszę kupiły; o 
dziewczynie, co nikogo kochać nie chciała * i po śmierci zmieniła się w 
kwiatobłok, co ani na ziemi siąść, ani do nieba wzbić się nie może;
o królu wężów, co na Tatrach leżał i nikomu się widzieć nie dawał, aż gdy go 
parobek jeden odważny podpatrzył, on śpiących rycerzy na śpiących koniach ze 
sikały na lud w burzy i zawierusze puścił. Od których lud Perłowic, co się z 
połkniętej perły kobiecie jednej koło Jaszownic urodził *, za poradą lilii za
Opowiadał jej o ogromnych kościołach w skałach (...) o pieczarach, gdzie złote 
są mosty nad wodami (...) o parobku, co dziewczętami gardził (...) o 
dziewczynie, co nikogo kochać nie chciała (...) - Są to na ogół reminiscencje z 
Seweryna Goszczyńskiego (Dziennik podróży do łotrów, zwłaszcza w rozdziale 
zatytułowanym Świat duchowy Podhalan oraz poemat pt. Sobótka, którego akcja 
rozgrywa się w Tatrach).
Perłowic, co się z połkniętej perły kobiecie (...) urodził - Perłowic, wg 
podania góral-
biwszy smoka Wołosyna, który się zamienił w górę nad Roztoką, i widziadło, co w 
Mnicha skamieniało nad Rybim Jeziorem, i zwalczywszy króla wężów - uwolnił. Ale 
do śpiących rycerzy nie doszedł, bo król wężów, uciekając pod ziemię, skałę 
ogonem strącił i wchód do nich zawalił. A Perłowic się potem z lilią ożenił, bo 
tak był ślubował, gdy prosił Boga, aby mu lud od utrapienia uwolnić pozwolił. 
Wówczas lilia przed nim wykwitła i broń mu pokazała, maczugę. A gdy wątpił, to 
maczuga była tak ciężka, że jej dźwignąć nie mógł; a gdy wierzył, to była lekka 
jak pióro. Nią zwyciężał.
I opowiadał jej o czarnym, samotnym stawie pod Kościelcem, kędy z głuchych skał 
ściekała woda i kędy wiatr pływał na fali poruszonej. On trzy kwartały w roku, 
gdy owce, co się nad nim pasały, z hali zeszły, bywał samotny. A wtedy z 
wielkimi jeziorami w Pięciu Stawach, z Rybim Jeziorem i Morskim Okiem ponad nim, 
z Hinczowym Stawem za Hrubym Wierchem Mięguszowieckim on gwarzył. Pytał się ich 
bez wiater przed zimą: Nie śpicie ta jesce? - czy jeszcze na nie nie zapadł lód; 
a potem na wiosnę:
Nie śpicie ta jus? - czy lód już po nich potajał. Głosiły się stawy jeden do 
drugiego, bo sytko polubienie 'ma.
Gwarzyły, jako to było, kiedy cała dolina popod Tatry pod morzem była. Były wody 
niezmierne na obszerz świata rozlane, one zaś, wyniesione wysoko w górach nad 
morskimi wodami, słuchały, jako szumią, bo do chmur zdychno było.
Tysiąc lat po tysiącu szło.
Wtem przyjechał król Chrobry i mieczem przeciął łańcuch gór. Z niesłychanym 
hukiem i grzmotem runęło morze w dół za Gorce i świat tamten zalało. Ka było 
morze, leje się Biały Dónajec i Carny.
skiego, pogromca króla wężów - Wołoszyna, wybierającego haracz z ludności 
miejscowej. Podanie to, umiejscowione częściowo w Pieninach, częściowo w 
Tatrach.
Stawy zostały same, samotne, wielkie wody na wysokości. A jeszcze dawniej nie 
było nic, lem śnieg i lód. Dawno.
I różne inne powieści prawił stary, istuletni Kret, a dziewczę słuchało.
Nieraz też juhasi kolejno, jeden za drugim, przy muzyce czyjejkolwiek tańcowali 
w szałasie wieczorem, a potem często cała gromada chłopaków, gońców, wyskakiwała 
naraz koło watry "drobnego", aż bita ziemia odzywała. Czasem chłopcy ,,cud 
broili":
na igłowach stawali, ma rękach chodzili, we watrę się prali, na drągach na 
poprzek pod dachem powtykanych wieszali się jak małpy i śpiewali popod dach.
A że dziewczę rado słuchało, więc i juhasi śpiewywali, po dwóch i po trzech lub 
wszyscy razem w szałasie bacowskim, a nigdy nic nieprzystojnego i nigdy nawet 
uwagi ani ga'ny starsi chłopi młodym dać nie musieli. Niekiedy stary Brert, w 
zamyśleniu podczas śpiewów siedzący, przyćmionym, głuchym głosem zawiódł:
Musem jo se, musem siekierkę nastalić, bo mię obiecujom przi dziewcynie 
zabić!... -
i znowu w zamyślenie stuletnie zapadał, w zapamięć...
Gdy nikogo w szałasie nie było, gdy juhasi owce w upłazy pognali, a baca ku nim 
wyjrzeć poszedł, naówczas miało dziewczę gości: szare ptaki, gazda szałaśny i 
siwarnik, śmiało koło szałasu się kręcili, ze śwSegotem i piskaniem, i zlatywał 
czasem z wysoka tęczoskrzydły, z dziobem podobnym do żądła, motyl skalny, o 
długich, silnych pazurach, zwiedzacz ślizgich od ciekącej wody turni wyniosłych 
i szczelin nadbezdennych nad zawrotnymi przepaściami, gdzie czarna śmierć 
nocuje. Z kosodrzewiny i z górskiego karlego jałowca krzaków lub niżej, spośród 
czerwonych jarzębin, zrywał się dziki kohut, cietrzew, na ciężkich skrzydłach, 
lub głuchań z potłumnym łopotem, w przestrzeni kołysały się potężne jastrzębie 
lut) wartkie, trzepotliwe jastrząbki, nieruchome
w powietrzu, jak przeszpilone w przestrzeni; a czasem zataczał ponad halą koła 
bijący owce orzeł skalny lub śmigał ponad nią szybki, gwałtowny, jak z piorunu 
odprysły, sokół, w locie jaskółkę chwycić zdolny. Spod Żółtej Turni gwizdały 
świstaki, między głazami żerujące, a 'czasem dał się słyszeć wysoko ze skał 
ostry, chrapliwy, pszkający gwizd kozicy, blisko zaś wśród kamieni 
prześlizgiwała się żółtopłowa łasica lub biały gronostaj. Metaliczne jesienne 
muchy o przejrzystych błonach migały z brzękiem S pozłociste, świecące, 
zielonawe chrząszcze suwały się w trawie powoli, po której szybko przemykały 
szare halne pająki o wysmukłych nogach. Ostrożny lis wystawiał niekiedy z 
gęstwiny pobok ostrokończysty, szpiczastouchy łeb lub żbik żółtooki albo kuna 
ciemna popatrzyły ku szałasom z konarów smrekowych i uciekły od ludzi.
Niekiedy po zielonych trawiastych uboczach, co popod Magurę biegły, przechodził 
rozłogorogi jeleń, cień rosochaty wlekąc za sobą i 'spozierając w dół czamo-
złotymi, mieniącymi się szafirowo oczyma, lut) tętniło po nich stado łań z 
cielętami.
Tam, leżąc z 'rękami za tył głowy założonymi, na hali, widziało dziewczę nad 
sobą gry nieba rozmaite, zmienne kolory błękitu, fale 'barw i świateł, od blado-
srebrnego seledynu aż do w granat wpadającego szafiru, i chmur gry upajająco 
przemienne, od ledwo widnych, zwiewnych, pierzchliwych, białych mgieł, 
wypływających z głębiny i mknących nie wiadomo gdzie, aż do ciężkich, mrocznych 
chmur, zaścielających jednostajną powłoką dolinę, i żółto-granatowych, 
świecących fosforem obłoków, na których płynie burza.
Jednego promienistego dnia dziewczę poszło i dość długo go nie było, aż się 
zaniepokoił Sobek i juhasi, co na odwiecerz z owcami zeszli. Ale ono wyszło z 
lasu i pęk kwiatów leśnych i ziół pachnących przyniosło i dało pół Sobkowi, a 
pół Gałajdzie, którzy ją do szałasu przynieśli. Gałajdzie śwircki 'stanęły
3 Legenda Tatr
w oczach - bo to było przy nim małe, ani mu pod pazuchę głową nie sięgało. On 
był olbrzym.
Nazywali dziewczynę "ono" za starym Kretem;
imienia nie znali.
Pewnego dnia ono zapytało Sobka:
- Długo tu jeszcze będziecie?
- Niedługo.
- Pójdę razem z wami do wsi, abym tu na wiosnę powrócić mogła.
A nikt, choć z wyjątkiem Kreta i Byrnasa chłopy były młode, nawet myśli 
nieprzystojnej nie powziął. Marduła nawet się pytał Sobka, czy nie myśli, czy to 
nie święte albo czy z nieba nie zjechało gdzie z deszczem ku Stawom?
- Jedy beło zmarżnione i chorowało, w niebie tego nie ma - rzekł Sobek.
- Mogło się wej stłuc, tele dale z nieba lecący - odpowiedział Marduła.
- Nie jest z nieba, bo syćko robi tak, jak cłek - rzekł Byrnas. - Ja wiem, bok 
widział.
- Dy i Pan Jezus jad i pił, a Bogem beł - odparł pomądrze Marduła.
I wszyscy nań z podziwem spojrzeli, bo od niego rzadko o czym innym, tylko o 
spódnicach, o bitkach, o pijaństwie i o złodziejstwie słychowali.
Ono było ciche i modliło się wiele. A o pobyt pana Kostki na hali nigdy nie 
pytało, ale gdy opowiadali, słuchało blade i modliło się potem, długo w noc 
klęcząc, w bacówce, gdzie sypiało pod opieką dwóch 'psów, u progu na łańcuchu 
upiętych.
Psy mu ręce lizały, owce doń przychodziły. Żeby mu się nie przykrzyło, juhasi 
przynieśli młode jagnięta. Tych kilka już onego ani w dzień, ani w nocy nie 
opuszczało. Nieraz juhasi rano 'budzić przyszli - ono śpi, na jagnięciu głowę 
wsparłszy, a 'między jagniętami się grzeje.
- Jak 'na śkle malowane - mówił z zachwytem Sobek. Wtem wieczorem, tego dnia, 
gdy Sieniawskiego
dragoni Toporową zagrodę najechali, psy gwałtownie zaszczekały i w chwilę potem 
-w progu szałasu pojawiły się Maryna z czarną wypaloną głownią w ręku i Tereska.
Właśnie wieczerzano i ono piło kwaśne mleko z plackiem.
- Maryś, cos ci?! - krzyknął Sobek, widząc twarz siostry zmienioną i wyraz 
straszny.
- Pomsta! - zawołała Maryna. - Bogowie wołajom się mścić!
Nieskończonym, nieobjętym szumem chwiał się był inad Maryna las. Powoli, w dymie 
stosu, poczęła jej się była pojawiać ogromna, jakoby miedzianoszkar-łatna twarz 
w złotej z długimi kolcami koronie, okolona rudymi kędziorami. Pochylała się ona 
nad stosem w chmurze dymu. Widziadło.
Maryna, klęcząca od długiej chwili z oczyma w płomień wpatrzonymi, przygięła 
głowę przed majestatem zjawiska.
Bóg się pojawiał...
Starzy bogowie wysłuchali jej, przychodzili pomagać przeciwko panom i księżom...
Starzy bogowie nieba i ziemi, wód i gór, lasów i gajów świętych...
Stare bogi, człowieka potężni druhowie mili, moce swoje...
Spływali ponad nią w ćmie, 'staczali się w niesłyszanym grzmocie. Ich twarze 
drgały w brzemieniu omroku ich przybywania. Siarką i ciepłem gromu było ich 
czuć. Marynie pracowała gwałtownie pierś. Przejmowała ich w nią, zastępowała 
nimi w ciążę.
Wtem zdyszana, zziajana Teresia wpadła w uroczysko.
- Maryna! Nie mas dziadka, nie mas pościeli, nie mas w komorze nic! - krzyknęła.
- Jako?! Co?!
- Wpadli źli ludzie, dziadka zabili, pościele zrom-bali, co ka beło wzieni, 
przyodziewe, spyrki - nie mas w doma nic! Pustka!
- Wto?
- Zołmirze! I mnie na koniak gonili, ale jęk do Płazowskiej piwnice uciekła.
- Tobie gonili? - powtórzyła Maryna.
- Ha j! Na koniak. Może z dziesieńci. Prawiek z łasa fciała wyjńść.
- Ha! - krzyknęła Maryna zrywając się z klęczek. - To jego zołmirze! To po mnie 
przijehali! To on - sieniawski pan!
- Ze jakoż wieś?
- Ten łbozyc mi rzók, co hań się w dymie z nieba znosi! O bogowie 
przenajświeńtsi! Wyście mnie ukarali i wy mnie teraz wołacie! Za krew - fcrew! 
Za głowę dziadka Jasicy - jego głowa! Za mój dom - jego dwór! Na jego sable: -
topory! Hejhaaa!
Dziki, przeraźliwy, wysoki wrzask napełnił powietrze, a porwana ze 'stosu i 
zakręcona nad głową głownia wianem iskier owiała Marynę.
- Hejhaaa! - powtórzyła okrzyk. - Tego trza beło, coby się hłopi porwali bronić 
i mścić! I poskoczyła naprzód.
- Ka polecime? - zapytała Teresia.
- Ku Stawom, do Sobka! Mścić się! Mścić!
Był dziesiąty dzień po przybyciu Beaty Herburtów-ny na halę 'ku Stawom.
Sobek zbiegł na dół z dziewkami, ujrzał własnymi oczyma rabunek i trupa dziadka; 
nie rzekł nic i pogrzeb dziadkowi wyprawił. Zbili mu jedlową truchle z czysto 
rzezanych desek i do truchły, co rad widział za życia, włożyli: stary 'nóż 
zbójecki, starą po Toporze Łamiskale przodku blachę, co się nią koszulę spinało 
pod szyją, i śliczny obrazek na szkle malowany, wyobrażający świętą Cecylię w 
zachwycie na
organach grającą, której aniołowie słuchali, z zielonymi palmami w rękach, którą 
za listwą w izbie miał. A stary Topór Żelazny wsunął 'mu jeszcze pod głowę ziemi 
garść, bo był gazda i ziemię miłował. Truchle zabili, włożyli na wóz i 'do 
Szaflar do parafii powieźli. Za wozem szły baby z płaczem i zawodzeniem, jako 
zwyczaj każe, i 'chłopi milczący, zawzięci, zły gniew żujący.
Tak szli z trupem z Hrubego przez Olczę, Poronin, Biały Dunajec, najlepszymi 
drogami, aby się trup nie trząsł, do Szaflar.
Szedł i mały Krzyś, strapiony, z olbrzymim Gałajdą, który, woły drugiemu 
wolarzowi zwierzywszy, na pogrzeb spod Kopy Królowej zstąpił. A gdy się pogrzeb 
odbył, razem wracali i do karczmy w Białym Dunajcu, do srodze znajomego 
Krzysiowi Żyda wstąpili i w strapieniu pili. A gdy potem wyszli i znowu pod 
hale, trzymając się za ręce, wracali, użaliło się Krzysiowi Gałajdy, że ani 
żony, ani dzieci nie miał i samotnie woły pasać w lecie, a w zimie w domu 
siedzieć musiał, i mówił 'mu, bo to byli dobrzy znajomi:
- Wieś ty, ja cię ożenię... Najdem ci babsko obi-telne, jak się patrzy... Tobie 
baby trza...
- Trza - potwierdził rzewnie Gałajda.
- Ja ci najdę!... Nie oblizańca ami nie matafije, co by maniery miała... Mnie 
tobie żal... Same ino obsiwkary koło tobie, co na jednem ramieniu wodę nosi, a 
na drugiem ogień...
Gałajda westchnął.
- Tobie baby trza - mówił Krzyś z przekonaniem. - Ja ci posukam... Gazdowskom 
dziewkę, nie wysredzianom, rezuwitnom, wystawnom i przystojnom... Boś ty 
cłowiek!
Gałajda wzruszony stanął, małego Krzysia w olbrzymie łapy obłapił i lepkimi 
wargami w usta go mlasnął. Po czym znowu, objąwszy się za karki, ruszyli, a 
Krzyś zataczając się dowodził:
- Tobie baby trza... Ja wiem... Ja ci najdem... Co
by miała duse jak woda, serce jak złoto, rozum jak włosy, a od biedry do biedry 
w zadku śtyry siuhy... Browar!... Bo o itakom nietrudno, co ma dupę jak scudło.
Gałajda chlipał, Krzyś mówił:
- Kie ja młody beł, za mnom takie kerdelem hodzieły... Wino mi na Węgrak 
konewkami nosieły... Ja kazdom uwiód... Nie wierzys mi? Tobie baby trza... Ja ci 
najdem... Bo baba jest psia para, lec przez baby okfiara... My to nieraz z 
nieboscyke Topore gadali... On miał głowę!...
Nagle Krzyś się zatrzymał, puścił Gałajdę, zastąpił mu drogę i rzekł groźnie:
- To beł hłop! Nie taki jak ty, dziadu!
Gałajda się stropił i zmartwił.
Po czym wstąpili do karczmy w Poroninie, gdzie zastali równie wielkiego, 
potężnego i pijanego jak Gałajda Jakuba Karkosa i zaczęli z nim pić. Po chwili 
Karkos bez przyczyny dał w łeb Gałajdzie, aż jękło, a Gałajda mu oddał, aż znowu 
jękło, Krzyś zaś, zdjąwszy ze ściany skrzypce karczmarza Żyda, zaczął na nich 
grać Toporową drobną nutę orawską:
Hora, hora, wysoko si, moja mielą daleko si...
Wkrótce Gałajda uderzył w łeb Karkosa, Karkos zaś Gałajdę. Ale to wszystko bez 
gniewu; dlatego że byli mocni i że im to nie szkodziło. I tak od czasu do czasu 
huczały grzmocone pięściami jak bochenki łby, Krzyś zaś grał.
Po czym poczęli do siebie zdrówkać wódką, blaszanymi kwaterkami, a potem zaczęli 
się ceremoniować, gdyż Karkos, jako miejscowy, chciał płacić za Gałajdę i 
Krzysia, Gałajda zaś za Krzysia i za niego.
Wreszcie Gałajda wziął pod pachę i wyniósł Żyda za drzwi. Krzyś wybił okno bez 
powodu i wyszedł za nim przez nie, a Karkos wlazł do alkierza i położył się do 
łóżka Żydówki spać.
-. Ja cię ożenię - mówił znowu Krzyś do Gałajdy. - Tobie baby trza... Coby ci 
honor oddawała... Boś ty cłowiek!...
Straszliwe gniewy rozpłonęły nad okolicą górską. Z jednej strony szlachta, dumna 
i upojona zwycięstwem pod Beresteczkiem *, o którym sama wieść zgniotła pozornie 
wszystkie ruchy chłopskie, przybywszy do domu i karcąc zbuntowanych chłopów, 
"zdawała się odchodzić od siebie ze zemsty i oburzenia". Śledztwa i sądy, 
zwłaszcza we województwie krakowskim, wszczęto tak srogie, iż całe wsie uciekły 
w góry na życie zbójectwem lub przedzierały się i poddawały pod opiekę Węgrom. 
Ścinano, palono, wieszano, zabijano pałkami i puszczano z dymem domostwa. Z 
drugiej strony zapłonął gniew Toporów z Hrubego.
Już stary Mikołaj Topór Od Muru, stryjeczny brat zabitego Topora Jasicy, i stary 
Wojciech Topór Leśny z Hrubego, i Stanisław Topór Żelazny spod Wierchu schodzili 
się na narady, a wszyscy dookoła, Ustupscy z Ustupu, Murzańscy z Muru i 
Murzasihia, Łojasy z Pardółówki, Bulcyki z Poronina, Bachledy od Bachledów, 
Zalińscy z Furmanowej, Chowańce z Cichego, i dalsi, potężni, w przyjacielstwie 
pozostający, Nowobilscy z Bialki, Pary z Bukowiny, Jarząbki spod Kopy, pomiędzy 
których wieść się o napadzie pańskich kozaków, mordzie i rabunku rozeszła, 
dzielili oburzenie.
Wszyscy patrzeli na Sobka Topora, najbliższego, co się pomścić miał, a Sobek, 
owce z hali zegnawszy, siedział w chałupie i milczał.
szlachta... upojona zwycięstwem pod Be-resteczkiem - Bitwa pod Beresteczkiem 
(28-30 VI 1651) zakończyła się całkowitą klęską wojsk kozackich. Klęska ta 
wpłynęła zarazem na ostateczne zlikwidowanie prób powstańczych chłopów polskich.
- Sobek hłop! O 'niego się nie ma co obawać! Cosi namyśluje! - gwarzyli między 
sobą gazdowie, gotowi pomóc krewniakowi i towarzyszowi.
Tu w królewszczyźnie, na Podhalu, nie było panów ani 'kar - można było radzić i 
myśleć.
Maryna Sobkowi opowiedziała wszystko. Jak ją poznał Sieniawski, jak jej się 
podobał, jak ją kusił złotem i pochlebstwami na próżno, ale jak ona go kochała 
nad wszystko i gdyby był parobkiem, jak byłaby mu się pod pierwszym jaworem 
oddała, lecz nie chciała, aby jej użył pan, ku któremu nie czuła się równą; jak 
oddała się panu Kostce, by go pocieszyć w godzinę niewoli i nieszczęścia, kiedy 
wszyscy stają się równi, i jak bogów 'dawnych wołała w pomoc i przymierze -- a 
Sobek smołę ze smreków żuł w zębach i słuchał milcząc.
Nieruchoma, skościała babka leżała w izbie na pościeli.
Przychodził Krzyś i grywał; grywał stare Topora Jasicy nuty i ducha jego 
krwawego z tamtego świata wywoływał. Schodzili się Toporowie, Od Muru, Leśny, 
Żelazny, i sąsiedzi, i piersi im rozsadzało oburzenie, że się ktoś na Topora i 
gazdę na swoim porwać śmiał, a młodzi Toporowie mówili Sobkowi:
- My gotowi!...
Udał się Sobek 'w Polany do starego Sablika i stary iSablik z gęślikami, rzekomo 
nika nic, ruszył gościńcem krakowskim i po tygodniu powrócił z wiadomością, że 
zamek w Sieniawie srogi, armatami, nie ciupagami by go dobywać trza, a wojska w 
nim tysiące.
W tajemnicy było mówiono. Oprócz Sobka, Maryny i Krzysia nie słyszał nikt, nawet 
ono, dziewczę, które z ha'1 z juhasami zeszło i u Sobka mieszkało, lekkie 
posługi domowe czyniąc i koło nieruchomej babki posługując.
Słyszał też w swej wędrówce stary Sablik, iż panu Herburtowi ze Siwego Roga 
zginęła córka i że jej poszukuje, a za znalezienie trzy tysiące czerwonych 
złotych wypłaci. Opowiadał i o zakonnicy, co pod pa
lem Kostkowym, gdy wszyscy uciekli, została i kędyś znikła potem jak mgła. Wiele 
słyszał, bo umiał słuchać. "Miał głowę..."
Tknęło coś Sobka i poszedł wprost zapytać dziewczęcia, ono odrzekło:
- Jam jest. Ale nie wydajcie, bo tu żyć, tu umierać pragnę.
I do ręki mu przypaść chciała, aby ją całować, ale Sobek zatrzymał ją łagodnie i 
spytał:
- Jako 'was, panno, wołać mamy? Dziewczę pomyślało chwilę i odrzekło:
- Chrzestne imię trzecie mam Ludmiła - tym mnie wołajcie.
Tak więc ją zwano, ona zaś prosiła, aby ją za siostrę uważać.
- Majętności wam nie żal? - zapytał raz Sobek.
- Majętności moje rw 'ziemi leżą - odpowiedziała z żałobą.
Tymczasem Sieniawski kozakom, którzy rzekomej Maryny, przez Sulnickiego 
wskazanej, nie schwytali, po trzysta śmiertelnych plag wsypać kazawszy, wiernego 
i obeznanego z okolicą górską sługę Tomka w przebraniu wędrownego kramarza ze 
swej strony na prześpiegi w H.rube posłał. W ręce Marynę dostać jakim nie bądź 
sposobem postanowił. Ruszył więc Tomek z koralikami, paciorkami, grzebieniami, 
medalikami i obrazkami świętymi i do osady Toporów Jasiców wstąpił, a tam oprócz 
Maryny ujrzał i poznał Beatę Herburtównę, którą nieraz, z panem swym do Siwego 
Rogu jeżdżąc, widywał. Co też powróciwszy Sieniawskiemu zameldował.
Zdumiał się Sieniawski, a potem, palec do góry przy bystrym spojrzeniu wznosząc, 
rzekł do Tomka:
-' Ani pary z pyska! Obie w sak! Milcz!
- Tysiąc czerwonych złotych masz u mnie - dodał.
Jak przed Sobkiem, tak i przed Maryna wyznała się Beata. Przyjaźń między nie 
weszła i opowiedziały sobie wszystko - i wzajem w największym wzrusze
niu w o'czy sobie poglądnęły, 'bo tenże sam Sieniawski Marynę uwieść chciał, 
buławką ją ugodził i porwać, choć daremnie, rozkazał - i tenże sam Sieniawski z 
Beatą chciał się żenić, pana Kostki nieszczęścia stał się przyczyną. Ale Mary na 
o swej miłości do Sieniawskiego nie rzekła, bo się wstydziła; i o iswej miłości 
do Kostki nie powiedziała Herburtówna. Czemu w Tatry z klasztoru uszła, nikt jej 
nie badał. Była.
Tylko kiedy się Maryna dowiedziała, że Sieniawski równocześnie, gdy ją 
bałamucił, inną zamyślał poślubić, krzyknęła: loter! - i Beata na wiadomość, że 
zalecał się do Maryny w czasie konkurów do jej ręki: o łotr! - szepnęła przez 
zęby.
Wysłuchał opowiadania dziewczyn Sobek l gdy w czas jakiś ponownie zjawił się ten 
Isam kramarz Tomek, przynosząc przyobiecane Marynie korale do wyboru, choćby 
tylko na pokaz, Sobek na noc go zatrzymał, z pomocą Maryny gębę w nocy mu 
zakneblowawszy, ręce i nogi mu związał i cicho do lasu nie opodal do lochu Płazy 
wyniósł, gdzie, przytykając mu nóż kończysty do serca, gębę odetkał i rozkazał:
- Gadaj, co wieś!
- Co mam gadać? - jęknął śmiertelnie przelękniony Tomek.
- Co wieś! Ja poznam prawdę! I nóż lekko przycisnął.
- Prawdziwyś kramarz?
- Nie - szepnął trzęsąc się Tomek.
- Wtoś jest? Ja prawdę poznam!
- Sługa...
-Cyj?
Zawahał się Tomek, ale Sobek znowu nóż pocisnął.
- Pana ze Sieniawy.
- Widźis? - zwrócił się Sobek do Maryny. - Co wieś?
- Ja 'sługa, mnie kazali...
- Dobrze. Gadaj sytko, co wieś?
- Siostrę waszą pan mój porwać każe...
- Dobrze. Co więcy?
- Wraz z wojewodzianką Herburtówna, która u was jest...
- Wie o niej?
- Wie.
- Skąd?
- Ja ją poznał.
- Po coś teraz drugi raz do nas prziseł? Tomek zamilkł. Sobek nóż pocisnął.
- Gadaj!
- Dwa tysiące koni sieniawskich, niby na karanie chłopów za bunt, w lesie pod 
Obidową stoi.
- Dobrze. Na co?
- Napaść was.
- Cy jest sam pan? - zapytała Maryna.
- Pan w karczmie w Zaborni, z kilkudziesięciu ludźmi.
- Kie majom napaść?
- Jak doniosę, że dziewka i panna w domu.
- Dobrze. Co więcy?! - spytał Sobek.
- Więcej nie wiem nic.
- Co pan Sieniawski fce z Marynom konać?
- Nie wiem. Com wiedział, tom rzekł. Ale mnie nie zdradźcie! Na palu bym zgnił.
- Pewnyś!
Po czym Sobek nóż, który na sercu Tomkowym trzymał, po rękojeść wbił, wyciągnął 
język z ust trupa, urżnął i spuściwszy z zabitego dolne odzienie, wetknął go 
trupowi w odkryty tył, jak dawny zwyczaj uczył, aby było o takiej rzeczy 
milczenie.
Następnie w sam koniec lochu z Maryna zabitego wepchnęli i ciężkimi kamieniami 
przywalili.
Siadł Sobek pod smrekiem i ciężko głowę zwiesił na piersi.
- Teraz jus po mas - począł mówić w strapieniu. - Na takom siełe niś mas rady. 
Ani się obronić, ani uciec, ani się skryć. Ucieceme na Węgry, to nas hanstela za 
pieniądze dostanom. Ucieceme w góry, z polowacki żyć, to nas zima wyzenie. A dom 
spalom,
bydło, owce zabierom, budynki powalajom, wyjndzieme na dziadów. Pote jakoż babkę 
odejńść i onym samom jedne ostawić? Ja już nie wiem rady nijakiej... Na dwaścia 
ludzi, na dwa sta ludzi ciupagi by się nasły teraz po wojnie, kie hłopy do'bre 
jus w do-ma, ale na dwa tysiąca!... Zginie nase pokolenie Toporów, Jasiców, bo 
pokiel ja żywy, ani tobie, ani Herburtównej on nie weźnie, ale pote co?...
- Trza zwołać jutro Toporów, Żelaznego, Leśnego, Od Muru - rzekła Maryna.
- No i co? Na co, hojbymy zwołali? - odrzekł Sobek. - Cóż poradzom? Trza by z 
dziesieńci mil wkoło hłopów pozwołować, a i to by jesce nic nie płaciło ku telej 
siele. Dwa tysiąca wojska! Hóbaby Waliłaś z Łamiskałom z grobu powstali, cobyś 
obstał!
Dźwignął się spod smreka i w milczeniu ku domowi szli.
Tam on do czarnej izby lec poszedł, bo jeszcze do rana daleko ibyło; Maryna zaś 
do białej świetlicy, gdzie z Herburtówną sypiały.
- Tyś to, Marynko? - zapytała budząc się Herburtówną.
- Ja.
- Wychodziłaś? Gdzieś była?
- Niescęście - rzekła Maryna, siadając na pościeli. - Ten kramarz, co haw beł, 
to beł przebrany pana Sieniawskiego służący; pana Sieniawskiego dwa tysiąca 
zołmirzów kiełka mil stąd, pod Obidowom w lesie, on sam w karcymie w Zaborni, 
tobie i mnie porwać fcom.
- Wiedzą o mnie? - krzyknęła Herburtówną przerażona.
- Wiedzom. Ten służący cię poznał, kie cię tu kiejsi widział.
- Ten, co tu śpi?
- On 'tu 'nie śpi.
- Przecie go brat twój zatrzymał na noc?
- Nie mas go haw więcyl.
- Jak to? Poszedł? Do Sieniawskiego?
- On jus nie pudzie nika.
- Albo co?
- To nic... Trza radzić, co robić?
- Uciekać!
- Ba! Ka? Z gór cię niedługo zima w dolinę zezenie. A dom... a babka...
- Ja ucieknę...
- E, to was łapiom. Dwa tysiąca ludzi!
- O Boże, Boże! - jęknęła Herburtówną w rozpaczy. - Lubo w klasztorze mnie 
ojciec zamurować za życia każe, lubo po niewoli żoną tego łotra zostać mi 
przyjdzie!... Wolej śmierć -niż jedno albo drugie! Równie mi .straszna 
klasztorna cela wilgotna, włosiennica, dyscyplina i niewola, jak łoże tego 
pohańca, tego gnębiciela, straciciela mego Lwa!... Co robić?! Co robić?! 
Sierotam nieszczęsna... U 'was myślałam do końca życia pozostać, choćbyście mi 
kazali gnój spod krów waszych widłami wyrzucać i podłogi w izbach 'myć, a z 
ostatnią sługą jeść dali, ale i wam piorun nad głową wisi...
Poczęła płakać, a potem wśród łez opowiadać, jak ją ojciec, gdy pożar folwarku 
ugaszono i rabusiów odegnano, do Sącza do klasztoru na pokutę wywiózł, jak ją 
tam zakonnice dręczyły, jak ją morzyły głodem, budziły w nocy, rozbierały do 
naga i biły dyscyplinami, pokrzykując przy tym dziwnie, jak ją siekły językami, 
wypominając jej świat i urodę, jak poniewierały jej miłość i z jaką radością 
doniosły jej o skazaniu pana Kostki na ipal, że już tego okrucieństwa znieść nie 
mogła.
- Myślałaś się na Kostkę naprawić * - rzekła jej bezwstydnie przełożona - a tu 
ci jego samego na pal. wprawią!...
A gdy to usłyszała, dziwna moc w jej członki wstąpiła, po prześcieradłach 
zsunęła się z piętra i uciekła.
A gdy od pana Kostki trupa na palu w nocy się oderwała, poczęła iść w tę stronę, 
w którą ostatnie jego spojrzenie padło, ku Tatrom, i szła, szła przez
naprawić się - nasadzić się
lasy, jagodami się żywiąc, obojętna na dzikiego zwierza, inie czując zimna ani 
upału, nie znużona, jakby ją te oczy za sobą wiodły, nie wiedząc, po co idzie 
ani dlaczego?... Szła nie wahając się, nie błądząc, nie zbaczając z drogi i 
dopiero, gdy zawieja śnieżna ją napadła, poczęła błądzić i wreszcie skuliła się 
w kosodrzewinie, by zginąć.
I żałowała wówczas, że nie rzuciła się do tego ciemnego stawu, nad którym 
przechodziła, ażeby zasnąć w jego głębiach na wieki.
Ah! I teraz żałuje, żałuje, żałuje!...
Jęła ją Maryna gładzić po głowie, ona zaś lamentowała. "Z ciebie" było ostatnie 
słowo pana Kostkowe, bo jej wzgarda wbiła weń pal. Gdyby mu była nie okazała 
wzgardy jako ojciec, jako księżna ciotka, jako wojewodzie Sieniawski, nie byłby 
on z bólem, rozpaczą i gniewem z zamku Herburtowskiego wypadł, nie byłby się w 
rebelię chłopską cisnął, nie byłoby się to nieodpłacone, straszne, okropne 
nieszczęście stało... Z niej to poszło... Ona mu miała rodzić dzieci, a urodziła 
mu śmierć.
- Pan Kostka hłopów ratować kciał - rzekła Maryna. W ciemmie nie ujrzała ona 
oczu Beaty, wznoszących się ku niej z pełnym niezrozumieniem.
I dalej lamentowała ona i tuliła się do Maryny, po rękach ją całując, za kolana 
chwytając, aby jej broniła wraz z bratem, aby jej ani w ręce Sieniawskiego na 
żonę, arii w ręce ojcowe na pokutę i karę nie wydawali. Obiecywała ich sowicie 
nagrodzić, gdy kiedyś po ojcu fortunę odziedziczy, i kuliła się pod silne 
Marynine ramiona.
Uchyliły się drzwi i Sobek spytał:
- Nie śpicie?
- Nie - odpowiedziała Maryna. - A ty, bracie?
- Mnie już sen odbióg powiek, pokiela się tak abo tak nie przeważy. Trza będzie 
może, jak zegicanom, całej wsi z wójtem, przed pana swojego Krżistofa Ci-
kowskiego tyraństwem i brata jego Jarosa rotmistrza pomstom, na Węgry za Beskid: 
sytkim Toporom kany
prec do światu się wynosić. Pan Sieniawski, słysałek, ma sam więcyl wojska, jak 
nas tu gazdów ku kosie z trzidżiestu wsi.
- Sześć tysięcy - szepnęła Herburtówna.
- A i to, jak się ujńść da - 'rzekł Sobek. Chwilę milczeli, aż ozwała się Maryna 
głuchym, nieswoim, ale stanowczym głosem.
- Ostanom Topory na Hrubem.
- Ja pewnie, ale trup - rzekł Sobek z poważną, spokojną rezygnacją.
- Nie.
- Cóż myślis, siestro? Żywego mię ani ku domowi, ani ku wam obu nie przekrocom.
- Legnijme spać - rzekła Maryna. - Sen śmierzci brat, ale dobrej rady ociec.
Cofnął się Sobek do czarnej iżby, a gdy się nazajutrz o świcie ocknął, Maryny 
nie było przy piecu, warzącej śniadanie, jak co dzień. Czekał, a gdy się 
doczekać nie mógł, Uchylił znowu drzwi od świełtlicy i ujrzał Beatę samą na 
pościeli. Zbliżył się, stanął nad nią i począł szeptać:
- Ja by cię miał dać komu zabrać, kie jyno u nas siedzieć fces, kwiecie 
lelujowy?! Niedocekanie nicyje! Nie jestek ci ja wojewoda ani książę żadne, 
myśleć o tobie ni mogem, ale cię żaden więcyl miłować nie zdole ani miłować nie 
będzie! Do twojej wole moja krew i życie, ptasku z dolin! Kwiecie lelujowy!
'Coś poderwało mu kolana, ukląkł przy łóżku, wtem obudziła się Herburtówna i 
ujrzawszy Sobka, zawołała zdziwiona i przestraszona:
- Co to jest?! Co robicie, Sobku?!
- Sukałek Maryny, fciałek se pacierze odmówić - odpowiedział Sobek zmieszany, 
powstając.
-' Nie ma Maryny?
- No nie ma...
Ona zaś, osiodławszy konia i kosę wziąwszy w rękę, jechała kłusem przez las ku 
Zaborni. Śpieszyła się
bardzo. Sieniawski bowiem niewątpliwie, nie mogąc się doczekać sługi, ruszy ku 
Tatrom. Temu trzeba było zapobiec.
Drogi nie znała, ale do Raby Wyżniej na przełaj dobiła, a stamtąd jej chłopi, 
jako ma jechać, powiedzieli.
Gdy się zbliżyła ku Zabomi, było już blisko południa. Jechała stępo, bo koń był 
już zmęczony i ona sama znużona wielce, porówno drogą długą, jak i myślami.
Jechała naprzeciw niebezpieczeństwa, ażeby mu zastąpić, ażeby go nie puścić, by 
przyszło.
Nie wiedziała, co uczyni, chciała tylko wtargnięcie Sieniawskiego na Hrube 
zatrzymać.
Oddawała mu się w ręce; jako próg, którego przekroczyć nie potrafi, legnąć 
chciała u nóg jego. Co z nią będzie - nie mogła przeczuć.
Bogowie ją powołali - to czuła. Za pogrom Sob-kowego hufca, za pal pana Kostki, 
za śmierć dziadka, za rabunek domu - wiedli ją ku Sieniawskiemu się mścić, lecz 
porówno z nienawiścią, jak i z miłością w sercu...
Dziedzilija, pani miłosna, nie wysłuchała jej modlitwy... Pani miłosna, we 
wieńcu mirtowym różami czerwonymi przeplecionym chodząca, błękitną przepaską pod 
piersiami przepięta, gołębiami otoczona, serce miała widne w boku, aby widać 
'było, że nie masz w nim nic nieczystego, zemsty ani zdrady. W sercu Maryninym, 
jako żmije pośród lilij, pomieszane były uczucia. I kochała, i nienawidziła.
Trzymała się leśnych dróg, ażeby na gościńcach w oczy nie wpadać, i kierowała 
podług widoku Babiej Góry, pod którą leżała Zabornia. Tu i ówdzie też ludzie 
spotkani, jak ma jechać, wskazali. Tłumaczyła się Janosika Nędzy Litmanowskiego 
siostrą i że do Bajusa z Leszczyn, herszta, który miał żółte wąsy i panów 
Trojanowskiego, Bobrownickiego i Bylinę zabił, w poselstwie od brata wyprawiona, 
a takie przedstawienie się wystarczało. Nie podniósł na nią
nikt zuchwale oczu - chyba poza plecami parobcy łakomo na jej krasę spoglądali.
Dojechała po południu i straży przed karczmą do pana się z interesem od Tomka 
opowiedziała.
Pod ten czas Sieniawski w izbie przywiezionymi ze sobą kobiercami wybitej 
siedział i wiersze pisał. Czuł się samotnym, opuszczonym i serce miał 
przepełnione tęsknotą i żałością. Gdy pachołek zapukał, dźwignął głowę zaledwie, 
lecz gdy się dowiedział, że dziewka z kosą na koniu przed karczmą stoi, rzucił 
pióro, porwał się od stołu i wypadł na dziedziniec.
Tam zdumiał się niepomiernie, ale to zdumienie krótko trwało. Poskoczył ku 
Marynie i wrzasnął, podobnie jak w czorsztyńskim zamku:
- Tyś?!
- Ja - odpowiedziała Maryna z konia. Dokoła stali dragoni, kilkunastu ludzi, 
którzy świadkami byli wstydu, jakim go Maryna w Czorsztynie okryła. Wściekłość 
Sieniawskiego ogarnęła. Jakby ogniem zapalony i przez ogień myślący krzyknął:
- Bierz ją!
Dragoni zdarli Marynę z konia, nim kosą śmignąć mogła.
- Zwlecz - krzyknął Sieniawski. Z ramion Maryny ściągnięto kożuszek.
- Do naga!
Nie broniła się. Kilkanaście silnych rąk obezwładniło ją; zerwano z niej zapaskę 
i spódnicę, wreszcie koszulę. Włosy z rozplecionego warkocza sypnęły jej się na 
ramiona.
Nie krzyczała. Blada strasznie, patrzała w oczy Sieniawskiemu, nic ludzkiego w 
spojrzeniu nie mając.
Wysokie, proste jej góralskie ramiona nie drżały w rękach żołnierzy. Stanęła 
naga, jak jodłowe drzewo, smukłe, gibkie i mocne.
Żołnierze Sieniawskiego, do wszystkiego przyzwyczajeni, spoglądali jednak po 
sobie. On zaś w bok
się, jako miał zwyczaj, wsparł i sapiąc z pasji, w Marynę patrzał.
Maryna nie wiedziała, co z nią pocznie - czy nie rzuci jej na pastwę dragonom? 
Więc niebieskie jej oczy, jak kończyste noże z błękitnej stali, usiłowały 
przeszyć Sieniawskiego aż do serca. Śmiertelna zgroza ją owładła.
Jako broń pozostały jej tylko zęby i dusza w oczach.
Sieniawski stał i patrzał na nią.
Widywał on w podróżach swoich po Włoszech marmurowe posągi nagich bogiń 
starożytnych - bogini łowów, Diana, co z oszczepem jelenia 'goniła, taką być 
musiała.
Przepyszna moc zwierała się w ciele Maryny z przepyszną żeńską pon^tą. I nagle 
poczęły Sieniawskiemu usta drgać, broda i szczęki wyciągnęły mu się naprzód, 
szyja wydłużyła z bark, jak u polującego sokoła, i niespodzianie, jakby większą 
niż wszystko inne siłą pchnięty, skoczył ku niej, w pół objął ręką i - precz! - 
krzyknąwszy dragonom, nagą po stopniach kamiennych do karczmy wewlókł. Tam, oczy 
zamknąwszy, aby jej oczu nie widzieć, w objęcia ją chwycił. Ona 'zaś, potęgę 
Dziedzilii, pani miłosnej, poznając, czuła, że progiem między Toporami a 
Sieniawskim legła.
Długo milczeli, aż Sieniawski szepnął:
- Kochałaś mnie?
- Kohałak - odpowiedziała Maryna.
- Czemuś mi była oporna?
- Ja nie róża leśna, co się tardze, powonio i praśnie!
- Kochasz mnie jeszcze?
- A tyś co zrobieł?
- Com chciał!
Sieniawski uczuł, jak ręce Maryny związały mu się za krzyżem i ugięły mu krzyż.
- Tomek cię posłał?
- Hej. Jo go nasła konającego w lesie.
- Co się stało?
- Niedźwiedzica go przysiadła.
- Herburtówna jest u was?
- Ja by tobie i jom zabiela - rzekła Maryna.
- Kochasz mnie jeszcze?
Maryna nie odpowiedziała, tylko dłonią poszukała, gdzie było bijące wojewódzka 
serce.
Tymczasem zwycięstwo pod Beresteczkiem zgniotło do cna chłopskie bunty. Wieści o 
szerokich pogromach chłopskich, karach i zemście szlacheckiej dochodziły coraz 
gęstsze i straszniejsze, a Sulnicki, wściekły na Sieniawskiego, że go w Zaborni 
w pustkowiu trzymał, sam hulał i żołnierzom hulać pozwolił. Rozpoczęły się 
pożary, gwałty, mordy, łupiastwa; co noc płonęły domy w wielu miejscach, łunę 
olbrzymią na niebo rzucając. Łunami pozdrawiali się wzajem co-mes Lanckoroński, 
później od chłopów zabity, rotmistrz Cikowski * i Sulnicki sieniawczyk.
W jedną taką czerwoną noc obudził się Krzyś i rzekł do swojej żony Byrki:
- Byrka, jak tak dalej pudzie, to ono wej i do nas przydzie.
- O bo przydziel - potwierdziła Byrka z zajadłym babskim pesymizmem.
- Jak się nie przeonacy na inacy, to będzie źle.
- O bo będzie!
- Ratować się trza.
- No trza!
- Rence jest, jyno głowy nie mas - rzekł Krzyś.
- To tyś to...
comes Lanckoroński, później od chłopów zabjty, rotmistrz Cikowski - Stanisław 
Lanckoroński, właściciel wsi Iskrzynna w okolicach Krosna, Cikowski: Andrzej, 
rotmistrz; jego brat-Krzysztof posiadał wieś Zegice między Duklą a Krosnem, 
której ludność występowała wielokrotnie wrogo wobec ciemiężącego ją właściciela. 
Gdy po zwycięstwie pod Beresteczkiem obaj Cikowscy wznowili okrutne represje, 
cała wieś uszła w Bieszczady, a następnie na Węgry do Zborowej, gdzie poddała 
się opiece Rakoczego
- Sobek Toporów beł hłop!
- No, no...
- Ale go zradzieło pod miastem, ludzie doń wiarę stracili. I cosi mu chybia. Jo 
go widział pozawcorem. Jakisi taki łazi ja'k zdechły. Jesce się to Maryńsko 
kajsi podziało...
- I konia wziena pono?
- No.
- No to się Sobkowi nie ma cego cudować. Dyj to skoda wieldzaźna - koń.
- 'Sobek nie. Ale ja hłopa wiem.
- Wtoze taki?
- Litmanowskiego Janosik, od Nędze.
- Ten harnaś?
- Ten. To sęk! Jak ten nas nie zratuje, to niwto iny. Kie ten euipnie nogom, to 
mu siedem sito diasków spod kyrpca wyskocy! To oreł! Jo idę ku niemu.
- Je dy idź - rzekła Byrka, niewiele ponad garnek i kidanie spod krowy 
rozumiejąca.
Zebrał się Krzyś, zimnej kapusty z wczorajsza na śniadanie zjadł, bo o ile w 
ogóle jeść lubił, o tyle u siebie 'szczędził i nie dostawał: kawałek placka 
owsianego i spyrki do szmatki na drogę zawinął i ruszył pod Kopę, na polany i 
osiedla Zakopane, do Nędzów. Żadnej karczmy nie minął i w każdej się 'napił, ale 
w miarę, 'aby trzeźwo 'do Janosika zajść. Tego się obawiał, że go w .domu nie 
zastanie, jakże się jednak zdziwił, gdy pod chałupą Nędzową ogromną gromadę bab, 
chłopów i dzieci ujrzał.
- Je cóż 'to? - pomyślał sobie. - Cy wto umar, cy co?
Wszyscy mówili do siebie szeptem, a gdy Krzyś gwarę podniósł, aby się zapytać, 
co się stało, dano mu znaki, aby milczał.
- Śpi! Śpi!
- Wto? - zapytał Krzyś.
- Janosik.
- Janosik? W doma je?
- W doma. Ale śpi.
- Cy je chory?
- Nie, ale śpi.
- A po co się was haw zgichła tela żmudź, jak na odpust?
- My ku Janosikowi przyśli.
Przepchał się Krzyś przez ciżbę ku izbie, gdzie przed progiem oboje starzy 
Nędzowie i dwie stryjeczne siostry Janosika, Jadwiga i Krystka, 'stały, obok zaś 
na ławie stary Sablik 'siedział i po strunach gęślików palcem cicho dzwonił. 
Kobieta jakaś stara, matkę Janosikową po twarzy gładząc, pytała właśnie:
- Rusy isie?
A Nędzową odpowiedziała z wyniosłą dumą:
- Qn się rusy.
W tej 'chwili otwarły się drzwi i z sieni domu wyszedł Janosik Nędza, w koszuli 
tylko i w portkach, boso, i odgarniając włosy z czoła powiódł po obecnych 
pytającym, sennym jeszcze wzrokiem. Najbliżsi zaś chłopi, baby, dzieci do nóg mu 
padli z [krzykiem i jękiem:
- Ratujcie nas!
- Prze co? - zapytał Janosik spokojnie.
- Prze gwałt, prze ozbójstwo, prze ogień, prze katostwo! I kobiety pod inogi 
Janosika pochwyciły wołając:
- Co mamę, to wam damę! Ja 'płótna! Ja krowę! Ja miodu!
- Ja dziewkę! - krzyknęła jakaś ibaba, śliczną szesnastoletnią córkę za rękę 
dzierżąc. - Nie tykana, hetmanie zbójecki!
Tłum ludu otoczył Janosika, on zaś dłonie położył na głowach dwóch kobiet, co u 
nóg mu (klęczały szlochając, i rzekł:
- Kie ja od Zelaznyk Bram na Dunaju z rabunku bez Żelazne Wrota w Tatrak do 
Polski seł, widział ja cyrwonom od ognia noc. Cy to bez to?
- Bez to! Bez to! - krzyknęli ludzie.
- Śłaheckim ramieniem Panbóg kara! 'Ze my wolności fcieli.
- Za reberyjom!
- O kara, kara! Gorzy Tatarów ślakta broi! Palom, ścinajom, wiesajom!
- Całe wisi ucieka j om!
- Całe wsi spalone!
- Bydło, ludzie, majontek, syćko ginie!
- Ratuj nas! Ratuj!
- My tu ku tobie, hetmanie zbójecki, jak ku archaniołowi Mijałowi przilecieli!
- Pod skrzidła twoje!
- Słońcem ijeś beł nad nami, bydż jako mieć!
- Broń nas od panów!
- Świenty Stanisław Kostka syćkie łzy swojego świentego poturika we iworcek 
pozbierał i Panu Bogu na stół zaniós!...
- No, no!...
- Krew się nasa leje! Nik godziny niepewny!
- Od ognia, głodu, wojny, nagłej, niespodziewanej śmierzci i pańskiego karania 
zahowaj nas, Panie!
- Od pańskiej rency ratuj nas, Panie!
- Pan Lanckoroński jako Lucyper z piekła wyseł!
- A rotmistrz Cikowiski jako Jancykryst!
- Mór, powódź i posuha nic proci panów nie sto-jom!
- Gorsa własna ślakta od Tatarów!
- Uciec nam na kraj świata abo wyginońć u proga hałup!
Rozległ się powszechny jęk i płacz bab, chłopi ze zwieszonymi głowami w 
milczeniu rozpacznym stanęli, śliczne zaś siedmnastoletnie dziewczę wyrwało się 
z matczynej ręki, skoczyło ku Janosikowi i zawisnąwszy mu na szyi, jęło go 
całować po licu piszcząc:
- Hetmanie zbójecki! Ratuj dziedziny naskie! Odsunął Janosik Nędza poważnie 
dziewczyninę i ozwał się w te słowa:
- Kie mię matka, będzie temu ze seść roków, w Carny Dónajec do spowiedzi 
wyganiała, gwarzyli mi ludzie drogom, ze hań straśnie zły ksiądz i ze bije.
Taki duk prziseł do mnie, ani zły, ani dobry. Mesie se, ze jak mnie będzie bił w 
kościele, to jak tobie wolno, to i mnie.
- No, no, zawdy tak trza - rzekł stary Nędza, przytakując głową.
- No to jak panom wolno bić hłopoiw, to i hłopom panów - skończył Janosik.
- To to wej! - zawołał z tłumu Krzyś z zachwytem. - Terazeście wej, Janosiku, 
dobrze podzieli! Wy macie głowę!
- Haj - rzekł stary Nędza do syna. - Trza, cobyś się ruseł.
- On się rusy - odpowiedziała matka Janosika z wyniosłym spokojem.
- Możecie iść du domu - rzekł Janosik. - A wto ma wolom z hłopów, nieg zbrój z 
domu zabiere i tu przidzie na dziś na wiecór.
Do rąk, do nóg cisnęli się hetmanowi zbójeckiemu ludzie, że się ognać nie mógł; 
'całowali go po twarzy, po ramionach, głaskali po włosach. Śliczne zaś 
siedmnastoletnie dziewczę stanęło przed nim, sięgając dłonią pod szyję, jakby 
zawiązkę od koszuli rozpleść gotowe, i zapytało:
- Fcecie mnie? Zarusięki?
Ale on się uśmiechnął do niej łagodnie i łaskawie, jak do dziecka, i rzekł:
- Nie ku orłowiś ty, ba jacy ku pawowi. Bydź zdrowa! Dziewczę popatrzyło nań 
chwilę i rozpłakało się.
- Du domu! Du domu! Posprząccie się tustela - rozpędzał ludzi stary Nędza. 
Błogosławiąc, we Izach jeszcze i już w radości odchodzili.
Pozostał tylko stary Sablik i Krzyś.
Wtem Jamosik włożył dwa palce w usta i gwizdnął przeraźliwie, aż powietrze 
zadrgało.
- Je kiz to sto dziadów?! - zawołał przerażony Krzyś.
- Hę, hę, hę - zaśmiał się stary Sablik i oparłszy
gęśle o żebro, zgrzypnął po 'nich krótkim, kabłąkowatym smykiem.
Krzysiowi w uszach dzwoniło, że ani nie słyszał Sablikowego grania. A myślał: Co 
to będzie? Na co to takie gwiżnięcie, że od 'niego aż w pępku zadrga.
Niedługo z lasu, skąd 'dym snadź nad chałupą widać było, wynurzył się wysoki 
chłop i zbliżać ku Nędzowemu domostwu począł.
- Jus idzie jeden - rzekł Sablik.
- Ę! - rzekł Krzyś, który już wiedział. Przyszedł potem drugi towarzysz 
Janosikowy
i trzeci. Snadź od domowej roboty szli; na jednego
odzieniu 'trzaski pouczepiame były.
- Nieobdalno mieskajom - objaśnił Sablik Krzysia.
- Je dy ten i diabła w piekle obudzi, kie gwiź-nie! - rzekł Krzyś z zachwytem i 
począł podziwiać Janosikowych towarzyszy, pięknych, wysokich i potężnych, co gdy 
"staneni do prostej leniji, to jaze pachło!" Jak buki na wiosnę.
- Hę, ci narobiom matu - szepnął do Satolika. Sablik zaś pokiwał głową i 
zgrzypiał dalej na gęsiołkach.
- Hej, krzesny ojce - ozwał się Janoisiik Nędza - zagrajcie o zbójnikowi, o 'tym 
jakimsi Janosikowi, co przede mnom bywał, nutę, 'bo się mi wte dobrze myśli.
Przykręcił Sablik kołki, posmarował smyczek smołą, z kieszeni od serdaka dobytą, 
i począł zaraz z polska z orawska śpiewać i na 'gęślach 'sobie misko'wspartych 
wtórować, istryjeczne zaś siostry Janosika, Krystka i Jadwiga, w głos za nim 
poszły. Słuchał Krzyś pieśni zbójnickiej, której nie znał jeszcze, i cudował się 
jej piękności. Oni, patriząc na Janosika, który na ławce pod jaworem siadł, ręce 
w przypory od portek założył i bose nogi szeroko 'rozsławione na trawę przed 
siebie wyciągnął, podczas gdy trzej towarzysze jego, za 'nim stojąc, na 
ciupagach się wsparli, śpiewali:
Pod jaworkem, pod zelenym *, orze Hancia wotkem ciemnym. Jesce skiby nie zorała, 
matka na niom zawołała:
Hanciu, Hanciu, pójdź sem domu, wydajem cię, nie znom komu, wydajem de Janickowi 
i hroznemu zbójnickowi! We dnie idzie, w nocy przydzie, on nigdy nic nie 
przyniesie, lem sablićku okrwawionom i kosuike uznojonom. Jano, Jano, kajes ty 
był, cos se sablićku zakrwawił? Wyrubałek tu jedlicku, co stajała w okienecku. 
We dnie, w nocy hurkotała, mnie smutnemu spać nie dała. Kazoł Hańcz kosuike 
prać, nie kazoł jej bardzo płukać. Hancia prała i płukała, prawom rąckę s niej 
wyjena. W tej rucyce pięć palusków, a na małym złoty piestrzen, w tym 
piestrzonku troją wrotka -dyć to mego brata rućka!... Nikomu nic nie pedziała, 
do matusie pobiezała, Matko, matko, mąci moja, cy som bracia wszecy doma? A nie 
syćka. A prę keho? Prę Janicka nomłodsego. Już w Luptowie wyzwaniajom,
Pod jaworkem, pod zelenym (...) - W zaPisie S. Goszczyńskiego, L. Siemieńskiego 
i L. Zejsznera bohater pieśni okazuje się krwawym żonobójcą, mordującym z powodu 
wykrycia się jego sprawek zbójnickich. W wersji Tetmajera, przejętej od 
gawędziarza Gadei, bohater pieśni jest bardziej "honorny", bardziej 
zharmonizowany z postacią samego Janosika ŁiStmanowskiego.
9 Legenda Tatr
Janosika łapać majom. Już w Luptowie wyzwonili, Janosika ułapili. Ułapili, JUŻ 
go wiedom, trzy dziewcatka za nim idom. Jednej Hancia, drugiej Marcia, trzeciej 
malowana Tercia. Hancia płace, Marcia kwili, Tercia się mu trzymie syji. Nie 
plac, Terdu, serce moje, co ty widzis, wszecko twoje! Nic nie widzem, te 
horićku, te niescęsne siubienicku! Kłęby jo bet dawno wiedział, ze jo budziem na 
niej wisiał, dałbyk jo jom odmalować, srybtem, złotem wyobijać. Ode spodu 
talarkami, a od wierhu dukatami, a na wierhu zlotu kawku, gdzie połozem swoje 
hławku...
Krzyś z szeroko otwartymi oczyma, z półuśmiech-niętą, rozchyloną gębą, wpatrzony 
w Sablika i w dziewczęta, w niemym 'zachwycie słuchał pieśni zza Tatr skądś 
przyniesionej, łowiąc każde słowo, łowiąc melodię, aby nic mię uronić i wszystko 
w głębokim uwielbieniu zapamiętać. Janosik zaś 'Nędza pozierał przed siebie "w 
mgły, snadź kędyś daleko myślą będąc. A gdy ustali śpiewać, ozwał się półgłosem, 
jak gdyby obrazem kończył myśl swoją:
Kiedy hłopcy z dołu na Orawu przisli, zdumiała Orawa i Orawcy wsyscy! -
po czym rzekł do trzech swych towarzyszy:
- Lecie po dobryk hłopak, co blizy. A naprędzej do tyk, co się ku mnie wprasali, 
powiecie im, ze im teraz nie odpowiem, ba ik wdzięcnie przijmiem. Wto
fce się mścić, niek idzie, a wto fce rabować, niek idzie tyś. N'a dziś wiecór 
niek tu bedom. A ja zatela idem spać.
Podniósł swą wspaniałą siłę i poszedł do domu legnąć na wygodnej pościeli, za 
nim zaś poszli ojciec i matka, co trzeba było, przygotować.
Trzej chłopi po krótkim porozumieniu ruszyli każdy w innym kierunku.
Krzyś przysunął się ku Sablikawi i spytał:
- Je kaście tyś takoim pieśń słiseli?
- Ja to słysał - odparł Sablik - daleko we świecie, na Spiżu, u jednego 
leśnidkiego, co my u niego na polowaniu beli, Jarząbek ze Zywcańskiego, stryk 
Jaśków Wawrzek Nędza nieboscyk, a i Jasiek beł, takie jesce hłopcysko, nie beło 
mu osiemnaście roków. Ci hań w takik lasak siedzom, co może trzi dni na syćkie 
strony iść, zacym z łasa wyjńdzie. To jest lasy grafów Palfik, Erdedyk *, panów 
Maryasik, a i biskupie. Do tyk hań nie dojdzie nijaka wieść. O wojnie się 
dowiedzom, kie tsie już skońcy, o morowem powietrzu, kie się kajsi w morzu 
utopi. Miał hań ten leśnicki trzi córki; jednej beło Irma, miała jasne włosy jak 
len, drugiej Weronka, miała carne warkoce mieniące, trzecia beła młodsa, Juczi, 
Ulka po nasemu, i brat beł, hłopiec, Andryś, co na h&rmoniji igrał. Ony ten 
pieśń śpiewały. Haniok ciho, jacy jyno potok pod dom sumi i drzewa nad nim. Do 
nieba jyno ponad wierhowce widno, ferecyna w pas, a pustki co straf. Dziewki 
płótno przędom i śpiewajom, pieśń po pieśni. Zamnozyło się hań dzikik świń i 
ryły po polak, bo ik beło tysiące, i odkażał po nas stary grof Palfi, ze my 
strzelcy. I poleciał s nami Jasiek, bo to beło ciekawe.
- Ładne beły dziewki? - zapytał Krzyś zainteresowany.
- Do cudu!
- Jakoż Się hań ta leśniarka nazywała?
grafów Palfik, Erdedyk - Palffy z Erdod, stary ród książęcy i hrabiowski na 
Węgrzech, rozgałęziony w kilka linii genealogicznych.
- Sełbyś hań? Rabsik. Oni to nazywajom Hagi. My hań krótko beli, jyno jedne noc, 
co my haństela dalej pośli, ku Batyzowcom. Jasiek nieraz rabsickie dziewki 
wspomina. Kotwi się mu jesce dziś za niemi.
- Je cemuz hań nie pudzie?
- Zbójnikowi nie rzec tak hodzić. On się zawdy warować musi. O Jaśkowi po Węgrak 
bębnowali i na jego głowę dwa tysiąca talarów naznacono.
- Ej wiera! Ale takom pieśń w złoto oprawić!
- W złoto. Kie Janosik co namyśluje, jako ka zrobić ma, to mu jom wse śpiewać 
musem. A i te dziew-Ki się poznaucowały.
- Hę, nie mas to jako przi starej pieśni medeto-wać - powiedział Krzyś z 
naciskiem. - Ja sam, kie mam co do myślenia, to se sejmiem skrzipce ze ściany i 
gram. Byrka ta cosi ozore miele, co inlic nie robiem, a!le ja jej ita jyno telo 
zeźwieńce:
Stara baba, hłop młody, wjehał na niej do wody, nie fdała mu wody pić -
- Ej hłopce! - wykrzyknęła jedna stryjeczna siostra Janosika, Jadwiga, do 
drugiej, Krystki, gdy Krzyś swawolny ostatni czwarty wiersz zwrotki dokończył.
- Ja tak uwazujem - rzekł 'Sablik - ze nie mas nad muzykę i pieśń. W niej się 
zmieści cała dusa cłowieka. A i tyk gór bez tydzień nie obejńdzies, a do jednego 
pomyślenia ig syćkie wrazis i na strunak ci w jednym razie brzęknom, jak kiebyś 
na gwiazdy poźrał.
- Haj - potwierdził Krzyś.
- Ja nieraz i dwa tyźnia sam po górak po polo-wace hodzieł, ale mnie się nie 
cło. Gęślikik jęk zawdy miewał w rękawie w cusce, to jęk postrzelonemu 
niedźwiedziowi i przigrał, coby mu beło wesoło umierać.
- Ej ha! - zawołał Krzyś.
- A sobiek grał po dolinak w nocy, przi watrze, pod Krziwanie, w Hlińskiej 
Dolinie, pod Hrubym Wierne, w Hlinej za Wołowcem, w Miegusowskiej, ka padło. 
Turnie beły koło mnie i las. Ja bel hań sam jedyniec, a drugi beł on.
- Niedźwiedź - rzekł Krzyś z przejęciem.
- Niedźwiedź. My się hań sukali, ale kie my się ześli, to las grzmiał.
Wyciągnęła się sępia twarz starego Sablika, brząk-nął smykiem po gęślach, usta 
wąskowargie mu zadrgały i siwe, przymglone źrenice w bezmierz pobiegły.
- A .lupto'Skik strzelców kieloście hań w skalak z kulkom w piersiak ostawili? - 
zapytał Krzyś. Sablik ruszył tylko głową:
- E dy ig idź porahuj - mruknął. - Po co zastempowali? - rzekł po chwili, nie 
przestając grać. Krzyś zaś rzekł:
- Teraz ja jus na miejscu. Kie się Janosik Litmanowski rusy, to amen. Lecem ja 
ku Sobkowi, ku Toporom, ku Mardułom, ku Mrowcom na Olcom, trza odesłać na 
Bfiałke, na Gron.
- Jest hłopy i na Bukowinie - wtrącił Sablik.
- Hań naród postrahany, to we wierhu, wiater. Hłop kie do pola wyjńdzie, to mu 
każdy włos osobicie stoi, a na każdym włosie wes siedzi.
- Ej hłopce! - zawołała siostra stryjeczna Janosika, Krystka, do Jadwigi.
- Ścignon by ja jyno oblecieć i odkażać z kiełka hłopami od nas, to w nocy haw 
bedom. Boby się niejeden pomścić kciał za Nowy Targ. Zgichnie się haw litwa! Jak 
jaskółek w jesieni na wieżom w Saflarak przi kościele. Rrzidom Topory, 
Mardułowie, Ustupscy, hę, ci im hań zaśpiewajom:
W rzyci widły, w rzyci widły, a na końcu gwóźdź, pojdze ku mnie, pojdze ku mnie, 
bedziem6 się bóSć!
Hę, hę, hę - przyśmiał się Sablik lekko.
- No, ostańcie z Pane Boge na temćase - mówił Krzyś wstając z ławy. - Przyde i 
ja. Jyno se sfarzipce z hałupy weznem. Bedem wam pomagał Janosikowi grać, kie 
legnie.
- A babsko? - zapytał Sablik.
- Byrka? Moja Byrka nie zginie!
Starej babie w potoku leżał diabot przi boku...
- Ej hłopce! - wykrzyknęły do 'siebie obie siostry stryjeczne Janosika, Jadwiga 
i Kryistka, parskając śmiechem.
Ale z sieni wychyliła się matka Janosikowa i psyk-nęła:
- Ciho bydźcie, dziewcęta! Janosik śpi!
On jednak nie spał. Leżał na pościeli twarzą ku powale i w sosrąb ryzowany 
patrzał. Już to ośm lat 'uszło, jak w Rabsiku był, Irmę, Weronkę i Juczi 
śpiewające, i Andrysia grającego na harmonii słyszał. Przyszli rano przed świtem 
do leśniczówki, strasznymi lasami idąc, on i ci strzelcy nad strzelce, chrzestny 
ojciec Sablik, stryk Nędza i Jasiek Jarząbek ze Zyw-cańskiego. Wiódł ich 
posłaniec grafa Palffyego. Spali w kolebie w lesie, przyszli jeszcze w mrok. 
Mgły były. Żona leśniczego śniadanie im zastawiła, a we mgle koło domu, po 
rosie, przesuwały się koło stajni krowiej i koło gospodarstwa dziewki jak widma. 
Twarzy uznać nie sposób było, nic, tylko znać było, że dziewczęta. Wszystko się 
wydawało jak ze mgły - dom, stajnia, chlew, ludzie, psy gończe powiązane. Drobny 
deszczyk mżył, grube krople kapały z dachu powoli i rzadko; co się uzbierało na 
goncie.
Dała im leśniczowa wódki borowiczki po pucharku i chleba z paprykowaną węgierską 
słoniną po okrutnym kęsie. Stryk Wawrzek Nędza, któremu nos zła
mał niedźwiedź, i Jasiek Jarząbek, jego przyjaciel, któremu nos złamała Kunda 
Harendzka, trąciwszy go weń ramieniem przy zwyrcie w tańcu, po tym śniadaniu 
zaczęli mówić. Nie rozumiał ich nikt, ale oni siebie rozumieli. Choć nawet głusi 
trochę obaj byli:
stryk ad obucha, którym go za młodu Kula Wałowy przy Marcinkowej Bronci uderzył, 
Jarząbek od drzewa, co się na niego przy rąbaniu zwaliło. Brzęczeli na gębach 
jak na drumli; tyle tylko można było rozumieć, jak stryk Wawrzek mówił: 
betstyjka! - a Jarząbek: na to mówiący - bo takie porzekadła mieli.
Dziewki bujne, wysokie, tęgie we mgle się ukazywały, w dziedzińcu, na wilgotnej 
rosie, co kroki głuszyła.
Poszli z leśniczym. Cały dzień do wieczora polowali, z obławą się zeszedłszy. 
Padło dziewięć dzików, trzy wilki, ryś, cztery jelenie i łoś, nie licząc sarn, 
lisów i zajęcy; dwa niedźwiedzie postrzelane poszły. Jednego strzelca Niemca 
spruł na śmierć odyniec; dwóch ludzi z gońców poszarpał niedźwiedź, z tych jeden 
zaraz zmarł.
Wrócili wieczorem do leśniczówki, aby przenocować i dalej się nazajutrz posunąć.
Sutą wieczerzę z pańskiego skarbu zastawiła leśniczowa. Było wino tokajskie i 
miód koszycki, placki z pszenicznej mąki i gulasz okraszony, i paprykarz 
pieprzny; bogata ziemia węgierska, mlekiem i miodem płynąca, o której 'na 
skalnym, zimnym Podhalu śnił lud jak o raju...
Wypogodził się 'ku wieczorowi las; gwiazdy na wietku miesiąca niebo czarne 
zasłały. Las się nimi zarosił, jakoby kwitł. Tysiące gwiazd na wierchow-cach i 
konarach świeciło.
Po wieczerzy Sablik jął grać na gęślikach, a stryk Wawrzek i Jarząbek grzali 
nogi, stanąwszy naprzeciw siebie i cyfrując po góralsku dostojnie i pięknie, jak 
na tak sławnych i wielkich myśliwych przystało; potem Andryś grał czardasza na 
harmonii, a tańczył go stary Sablik z leśniczowa, ku podziwowi obecnych,
tym większemu, że był Polak, i w kyrpcach, nie w butach. Gdy skończył, 
zabrzęczał Jarząbek do Jaśka jak na drumli:
- Zatońc-ze se i ty, hłopce, na to mówiący. Więc krzesny ojciec Sablik 
przykręcił kołki i zazgrzypiał, a Andryś grał sekundę. Zodział Janosik czuchę, 
zrucił serdak i pas i wyszedł na pośród izby w koszuli tylko i w portkach. 
Pojrzał we drzwi od sąsiedniej izby: obie dziewki tam stanęły, co je we mgle 
rano na pół widne widział. Jedna miała jasne włosy jak len i niebieskie oczy; 
druga czarne włosy mieniące i oczy 'szafirowe jak niebo.
Serce w nim zadrgało. Popatrzał ku tej drugiej i zaśpiewał przed Sablikowymi 
gęślami:
Nie smućze się, dziewce, kie jo się nie smucę, caty świat obejmie, ku tobie się 
wrócę!
Tak głosem oczoim dziewczyny odpowiedział.
Ale już nie wrócił więcej.
Tańczył nieźle, bo stryk Wawrzek nierad chwalił i młodzież miał za nic, a "e 
bestyjka!" ze dwa razy powiedział.
A gdy zgrzany, obhajdukowawszy trzydzieści razy izbę dookoła i wykrzesawszy 
całego drobnego, do pola dla ochłodzenia się wyszedł, po niewielu krokach 
dziewczynę czarnowłosą spdtlkał.
- Piękny taniec - rzekła.
- Wyście piękniejsi - on powiedział.
- Jutro pójdziecie dalej?
- Jutro.
Westchnęła dziewczyna, a on ją wpół ujął i szepnął:
- We was świat!...
Rozejść się trzeba było. Potem dziewczęta zawołała matka do izby. Wzięły się, 
jak zwykle, do przędzenia płótna i za matką poczęły śpiewać gościom, a Andryś 
grał na harmonii. Długo w noc słuchali myśliwcy w wielkiej mrocznej izbie, 
kagańcem smolnym oświeconej, posiadłszy na ławach koło ścian, poopierawszy
głowę na rękach, pieśni; o młodizieńcu, co się pytał matki:
Pani matko, gdze je wasza cera? Priszoł som ju nadszciwić? ---
A gdy się dowiedział, że umarła, leży w szczerym polu w hroboweńku, poszedł nad 
grób i wołał:
Wstań Naninka z teho hrobowefika, a podaj mi rucziczku - tri roczki minuli, jak 
som cię nie widzal, chce są z tobą pocieszyć...
A gdy nie 'wstała, gdy mu powiedziała "wec som całkom zemdlona", oczy ziemia 
zasypała i usta, tak się żalił:
Ked ja swu Naninku ne dostanem, pójdzem ja na skalu, shloniem hławu, na skału 
wisoku, prevelmi siroku, shłoniem swu htawiczku, spadniem dołu. Mnia szesmi 
młodzieńca niesti budu, fakoły woskowe horec budu, a twe siwe ocka •płakać 
'budu...
I śpiewały z uśmiechem:
Pokel ja som bolą mala, maminka me kolimbala, hoho, hoho, hoja, hoja, hołubinko, 
duszo moja! Ale ked ja som uź duża, hiejdate mi matko muza, hoho, hoho, hoja, 
hoja, hołubinko, duszo moja!...
I o tych wędrownikach, co śpiewali:
Kec powandrujeme, cóż my pić budzeme? Wineczko z Tokaju, wodziczku z Dunaju...
I śpiewały smutną, tęskną pieśń niewoli węgierskiej :
Hej Krywaniu, Krywaniu, Krywaniu'...
I o tym śuhaju, co był taki wspaniały, że ku niemu musiałaby krasna holka osiem 
razy krasna być...
I wreszcie zaśpiewały:
Pod jaworkem, pod zelenym, orze Hańcza wołkem ciemnym, jesce skiby nie zorała, 
matka na niom zawołała:
Hanciu, Haraczu, pójdź sem domu, wydajem cię, nie znam komu. Wy da jem cię 
Janickowi i hroznemu zbójnickowi...
Za pieśnią szła pieśń, aż pcrtężnych myśliwców sen morzyć począł i wsparte na 
rękach głowy kiwać im się jęły. Wówczas spać ich na szopę do siana wyprowadzono. 
Ale z czarnowłosą Weroniką ścignął Jasiek słowo zamienić.
Więc gidy posnęli wszylscy, zesumął się z szopy, a ona już u studni czekała. 
Poszli w chojnik, gwiazdami nabijany. Nie broniła mu ani ust, ani siebie.
Tylko pytała:
- Wrócisz się?
A on jej odpowiedział: '
- Wrócem. Ona mu mówiła:
- Takiś mli, jak ten las... A on jej mówił:
- Bierem s tobie miód, jako pscoła z beżu... Noc była jeszcze, kiedy się 
rozstali, świtu nie było, kiedy leśniczy na rogu na psy zagrał. Znów im dano po 
pucharku borowiczki i po kęsie okrutnym chleba
z paprykowaną słoniną. Ale Jasiek nie jadł, tylko do torby chleb ze słoniną 
wraził i odchodząc zaśpiewał:
Nie smućze się dziewce, kie jo się nie smucę, cały świat obejnde, ku tobie się 
wrócę!...
'Lecz już w parę tygodni później zawiódł go ojciec na Pająkówkę, ku Krzistofowi 
Pająku, zbójeckiemu sławnemu harnasiowi, bo taką karierę uradzili ze strykiem i 
chrzestnym ojcem dla niego, a matka do-kwalowała. Pająk go spróbował na jedno i 
na drugie, na siłę, na bieg, na skoki, na rzucanie ciupagą i cięcie konarów w 
powietrzu od rzutu, i na odwagę i zaprzysiągłszy przed odwiedzionym pistoletem, 
do bandy przyjął, a gdy w rok później 'nieszczęśliwie powiesili Pająka w 
Mikułaszu na Liptowie, już Janosik Nędza sławnym był zbójnikiem i nagrodę za 
jego głowę obiecowano.
Kochanek miał, ile chciał i gdzie by był chciał; ale on się dziewek warował 
trochę, bo zdrada przy tym.
A onej Weronki z Rabsiku zapomnieć nie mógł.
Zali była dalej u ojców w lesie, zali się wydała za mąż i gazduje gdzie na 
jakiej leśniiarce albo na gazdostwie rolnym? Zali żyje? Zali umarła? Zali piękna 
taka do cudowności, jako była?
Nieraz się o niej Janosik Nędza zamyślił, bo mu jej nikt nigdy nie zastąpił, a 
urok kobiet był mu ku urokowi Weronki, jako kwiatów w ogrodzie ku róży ciemnej.
I często mu Sablik spiskie pieśni grać i śpiewać musiał, i ponauczali się ich 
jego towarzysze od Sab-lika, i jego siostry stryjeczne, i mały czeladniczek, a 
nawet matka często nuciła przy tkackim warsztacie, kądzieli albo podczas rafania 
lnu. I kiedy Janosik co zamyślał, medytował nad ozym, kazał sobie tak śpiewać. 
Przy pieśniach Weronki z lasów spiskich namyślawszy, siał postrach po dolinach, 
od Liptowa przez Cisę aż po Bramy Żelazne u tureckiej granicy.
Nie tylko Strach o głowę swoją Janosika Nędzę
wstrzymywał od szukania Weironki. W nienawiści, odrazie i wzgardzie ku 
zbójnikowi Weronkę w pańskiej leśniarce chowano, jak jego wychowano we wzgardzie 
ku pańskim sługom i w dumnej wyniosłości. Nie dałaby się mu matka nawet żenić 
nie z gazdowską .córką, ale z "dziadem", "spod pańskiego pro-ga", "'ze służkom".
I spotkać się obawiał - - wolał pamiętać tę noc, te godzin parę i kazać sobie 
śpiewać pieśni, przy których plany wypraw zbójeckich, podobne do planów orła, 
układał.
Beata Herburtówna na Hrubem miejsce Maryny przy gospodarstwie zajęła. Ona rano 
wstawała warzyć śniadanie, ona białymi, delikatnymi rękami gotowała obiad i 
wieczerzę, a nawet do prania się wzięła.
Maryny nie szukano. Widno było, że zabrała konia i pojechała gdzieś 
własnowolnie, umyślnie. Mogła strachem nagłym opętana przed (Sieniawskim gdzie 
uciec... Mogła mniemać, że w ten sposób nieszczęście odwróci... Nie było się już 
o co w razie napadu na Hrubem bić. Mogła przypuszczać, że prędzej czy później 
Herburt się o pobycie Beaty u nich dowie i zabrać ją przybędzie, a temu się 
sprzeciwiać nikt nie ośmieli ani powinien.
Ale w miarę jak coraz więcej i bliżej Sobek Topór Herburtównę przy sobie miewał, 
w duszy jego poczęły się niecić ognie i pożądania miłosne, a krew poczęła w nim 
kipić. Nie poważał się wprost, ale pochłaniał postać panny poza plecyma 
rozpalonymi oczami i w ustach czuł na jej widok suchość płomienistą. Wynajdywał 
tysiączne przyczyny, aby ciągle być przy niej, a męczył się, bo się niczym nie 
zdradzał. Sypiał on zawsze w izbie czarnej, a ona w białej, ale Sobek w nocy pod 
drzwiami jej siadywał, słuchał i klął dom tak budowany, że szpary między 
drzwiami
a framugą nie było, a i zlegi od góry się dopasowały. Aż razu pewnego przyszła 
mu szatańska myśl do głowy: w powale dziurę wywiercić i tamtędy patrzeć.'
Wziął świder wielki, gdy Beata w stajni przy krowach była, i na strych z nim 
wyszedł. Ale gdy ostrze do drzewa przyłożył nad łóżkiem Beaty, strach święty go 
przeniknął.
On że miał wiertać dziurę, dziurawić dom, za króla Olbrachta budowany, 
półtorasta lat stojący, w którym ojciec i pradziadowie jego, Topór Krzos, Topór 
Obuch Jasica, Topór Wysoki marli, w którym zmarł i budowniczy jego Waliłaś, brat 
Łamiskały, co Hrube wykarczowali, polanę wyrobili, w którym dziadka zabito, w 
którym się pokolenia rodziły - dom święity? Miał go psuć?!
I buk, i smrek w lesie od jednego włókna psuć się zaczyna, nim scędrzeje do cna 
i zbutrzniały do znaku runie. I niedźwiedziowi poczyna próchnieć jeden ząb - 
wielki jest jeszcze i mocny, ale koniec się mu zaczął, chyli się, aż legnie. Ale 
Ito rofbi czas, a on by w domu swym, w domu ojców miał sam zacząć zniszczenie?
I cofnął przytknięty świder od drzewa powały.
Ale przyszła żądza. Ujrzy pannę w łoże idącą, ujrzy, jak wstawać będzie, jak się 
obmywać i bieliznę przewłóczyć będzie, ujrzy...
I przytknął świder do drzewa. Zdawało mu się, że dom zadrżał.
I znów stal odjął.
Święty strach, święta groza go ogarnęła. Obejrzał się wkoło. Zdawało mu .się, że 
cienie stoją poza nim, że straszliwe ramię wyciąga ku niemu Waliłaś, co Hrube 
karczował, i Łamiskała, co polanę wyrobił, olbrzymy.
Ale nikogo nie było.
Znów przytknął świder - przycisnął, zakręcił.
I wiercić począł z całych sił, z wściekłością, potem oblany, dygocący z zimna.
Wiertał... Wiercił dziurę z pasją, z szaleństwem,
z siłą dziesięciu ludzi, aż nie stało oporu. Wyciągnął stal, dmuchnął w trociny 
i ujrzał światło i pościel Beaty Herburtówny. Wówczas szybko zbiegł na dół 
zmieść podłogę i od tego czasu dni i noce przepędzał na strychu. Bo wyjść trzeba 
było i lec na powale, gdy nikt nie słyszał, a zejść także tak samo. Więc nieraz 
przeleżał tam od popołudnia aż do dnia białego nazajutrz.
Poczęli radzić krewni.
Maryna znikła, Sobek ścieńciwiał, aż do cienia stał się podobny, gospodarstwa 
zaniedbał, zdechniony łazi - jak tak dalej pójdzie, przy telim majątku na dziada 
wyjdzie. Zaziuneno go cosi, jak gad ptaka ocami - a i cały dom po Jasicach...
Ku temu niedalelko w sąsiedztwie chłop zdrowy, co od wojska spod Beresteczka 
przyszedł, wybraniec, położył się i umarł. Rozszerzyła się łożnica pomiędzy 
ludźmi wkoło. Skąd, kiedy chłop zupełnie zdrowy jeszcze do osiedla 
przywędrował?...
Baby poczęły szeptać między sobą, radzili chłopi. Chłopi o Bobkowym upadku i że 
ni Maryny nie szuka, ni o pomszczeniu dziadkowej śmierci nie myśli;
baby co innego szeptały. Żona Topora Żelaznego rzekła do żony Leśnego Topora:
- Cosi Jasiców zaziuneno...
- Wiera haj! i ja tak myślom...
- Maryna się straciła - ślaku znaku po niej...
- No. Jakby jom co porwało.
- Myślałak ja, cy nie dziwozony - ale ig haw nie mas nikany ani o nik nie 
słyhno.
- Mniik samo to nie; ludzie go nie wlidowali dawno. Wilki tyś nie, to nie zima.
- No to ka się straciła?
- Edź?
- Iz koniem. Do ziemie nie wjahała ani w powietrze nie furkła. Nic, jyno jom 
wygnało z domu. Wto wie ka - w las łebo w turnie. Wto wie cy jesce żywa?...
- No, no, no, wto ta wie, co się ś niom stało?... 206
- Zaziuneno jom. Nic, jacy to.
- A i Sobek jaki? Cień i cień. A i mało go widno. Syćko kajsi w doma siedzi bez 
calućkie dni.
- Haj. Ja uwazyła po nim przemianę.
- Tak i ja. A od kiedy?
- Dy niedawno. Mało co, kie się przyredykali z hol
z owcami...
- No, no, no. Teraz my na ceście. Zaziuneno Jasiców.
- Zaziuneno.
- A ludzie chorujom. Troje pomarło.
- No.
- Skąd? Bez co? Dyj tu nijakiej chorości nie bywało! Skąd się wziena? Kieby 
Wojtek Bustryckiego, co od wojny prziseł, beł prziseł chory - ale Panie broń, 
nie beło mu nic!
- Tu zachorował.
- No tu, ze zdrowego. Zaziuneno cosi Hrube.
- Zaziuneno. Ale co?
- A cóż haw łazi zdrowe, piękne, nie brakuje mu
nic? A skąd się wzieno?
- Je co?
- Żre, pije, jako ony płanietnik, co pod Kopom za wodom u Sobanka siedział, a 
dokucał syckik, jaze
pole osiedla fcłał wytopić.
- No. Ale haw płanietnika nie mas nikany, do nikogo nie ślaz siedzieć, pomiędzy 
gazdów.
- Ze dyć wiem. Ale co Gałajda nalaz? Przi Sta
wuk?
- Ehę? Ten pannę?
- On mi sam opowiadał, a ja mu powiadowała kiełka razy j: wto wie cyś dobrze 
zrotoieł, coś jo'm
prziniós.
- Może i to być. Hm...
- No dy uwazujcie sami: syćko się naokoło fce skantrzyć, stulać dołu, a ono 
rośnie!
- No, no, prawdę gadacie.
- Ja ta na nikim rada wirchowała nie bedem. Ale
tu - w ocy bżga jak nożem!
- Hej, hej, hej - bźga.
- Topór stary zabity, Toporowa jak kłoda leży,
Maryna przepadła, Sobek zgłupiał, a onemu dobrze.
- No, no.
- Ja wam tak powiem, bo ja ta nierada figli nijakik gadam, wto wie co Gałajda do 
sałasa przmiós?
- No, no, wto wie?
- Może ibyć mamuna jaka, dziwa stwora, pokusa... Pomilczały chwilę pod 
wrażeniem.
- No .to cóż robić? - rzekła Leśna.
- Co robić? A co zrobili w Trybściu za Białom Wodom z carownicom?
- Z Biedrzanom? Co jom spalili?
- No!
Znów umilkły. Uczuły, że rzucają coś strasznego z dusz, jakby kamień rozpalony 
na głowę czyjąś z rąk.
- Kie krowy zaceny mleko tracić, kie dzieci wzieny mreć? A samo tak 'i ona 
skądsi przisła.
- Ze światu.
- Bajto! Wtoz wie skąd?
- Może i z Łysej Góry?
- Ja to słisała z ludzi. W Hispanji sami księdzo-wie każowali heretyków i 
wseliniejakilk carowników palić. I to beło świente.
- Dyć i jakiegosi Husa Niemcy spalili.
- No, co dzieci w żywocie macierzyńskim urzekał, ze się umarłe rodziły.
- Ja to słasała na odpuście w Saflarak, jako ksiądz z ambony wołał.                            
. •
- Hej raty, przeraty!                       ;
- Trza lud ratować.
- A i ród; Sobek Topór.
- Może się i Maryna najdzie. Wto wie?
- A coby 'my jom wzieny 'bić? Fotela, pokiela się Maryna nie wróci abo polkiel 
nie powie, ka je jest abo ka Marynine ciało, jakby nie żyła?
- Podźme ku hłopom.
Poszły. Chłopi wysłuchali z uwagą. Bo ,to byli mądrzy i świadomi spraw świata 
gazdowie i choćjakich
próżniaków im nie trza było mówić. Przywołali najstarszego między sobą, Topora 
Od Muru, i jego żonę od Kulów z Gronia.
Na spalenie się nie godzili, "dowodu" takiego nie było. W to uwierzyli, że się 
Maryny wyzbyło z domu czarami, żeby więcej jeść miało, i że Sobkowi pocyniło, 
aby zmarniał i aby całe gazdostwo wzięło sobie. To już bywało nieraz. Czasem się 
i dziwtore-mu dialbłu uprzykrzyło w piekle siedzieć, umyślił se na ziemi 
gazdować. To albo od chłopa gazdostwo kupił, albo wysłużył, jak to diabły są 
niejednako władni, albo go wystraszył, albo rozmaitymi sposobami do ruiny 
przywiódł i gazdostwo sobie wziął, tak jak Żyd. Czasem też i figlem wycyganił. I 
żenili się. Po takim jakimsi duchu jest Duchowie w Międzycerwiennem przy Czarnym 
Dunajcu. A i Polkusowie, ród szeroki, od Ludzimierza po Polany pod halami, 
skądinąd się nie wzięli. Kto wie czy ta panna to nie diabli poseł, a może 
diabłowa kochanka?
- Kie jej nie widział nik nika hodzić ani nic...
- Nie bójcie się! Jedno 'mogli się ułożyć na kwilę, drugie diaboł nie potrzebuje 
dźwierzy sukać ani na oknie burzyć. Hoćjakom sparom wleci, koło zapory cy nad 
progem, a ludzi zaśpi.
- Bajto! To duk!
Milczał stary Topór Od Muru, wreszcie rzekł:
- Co łby mogło być, nie wiem, ale ze se Sobków i Marynin majontek przysobić fce, 
to może być. Słuhował ja ze staryk ludzi o karle, co się do gazdy na pahołka 
zjednał i gazda przy nim na takom biedę prziseł, co się obwiesić fciał. Niwto mu 
poradzić nie wiedział. Ale beł cłek 'mądry i poradzie! karła wygnać. Toż to 
zesła się cała dziedzina i karła wygnali het, iza granice. I ony hłbp się zaś 
sproście! na gazdę jako prędzy. A to miało być kajsi na Orawie.
- No, no, no, widzicie - poczęła szybko mówić Żelazna.
- Samo tak i tu będzie - zaczęła za nią Leśna. Sobek zaś jak szalony chodził. 
Porwać się na Beatę
nie ważył, nawet się do niej bardzo odzywać śmiało nie nauczył ani nie próbował.
Co razy w nocy pod jej drzwi podszedł, to odpadł od nich, pchnąć nie śmiał. 
Tylko zdziczał tak, że rad był, że Maryna przepadła, bo przy niej aniby na 
strychu przy wywierconej w powale dziurze leżeć, ani pod drzwiami Beaty w nocy 
nasłuchiwać w sieni nie mógł. A słuchał każdego jej poruszenia, feażdego 
westchnienia, oddechu.
Kiedy sią po pościeli przesuwała, jego dreszcze gorące przechodziły, jafc żeby 
się żelaza roztopionego napił. Czasetm mu przychodziło na myśl fcotlik miedziany 
z dukatami spod jaworu za domem wykopać, pannie nogi złotem obsypać, ale go 
zaraz śmiech brał - nie telo złota ona w ojdowym zamku Widziała, może jej więcej 
do przesypywania garneczkami jako dziecku dawali...
'Nieraz tłukł Sobek głową w stajni o ścianę, a czasem się wściekł i konie 
szarpał za uzdy, kopał i pięścią po łbach bił bez powodu, że drżały, gdy 
wchodził, podczas gdy dawniej szyje ku niemu obracały przyjaźnie. Dziwował się 
parobek służący, ale gdy raz się odezwał, Sobek pozbierał mu w kułak koszulę pod 
gardłem, zakręcił i takimi oczami nań spojrzał, że parobek postanowił milczeć, 
choćby Sobek i żywcem skórę z koni darł.
Beata zaś chodziła cicha, nic nie widząca, niczego niedomyślna, w trwodze i 
niepokoju o Marynę i w przerażeniiu przed Sieniawskim. Niemniej powietrze i 
zdrowe jadło oraz zajęcie sprawiły, że utyła nieco i nabrała kolorów, których 
nigdy nie miała. Miłość i straszne przejście z Kostką, wyrzuty sumienia i żal 
czyniły, że łagodna jej i spokojna dusza smutną się stała i zadumaną i wieczna 
melancholia ocieniała jej czoło i źrenice. Żyła zaświatom, a drżała przed 
rzeczywistością.
W Sobku nie postrzegła nic. Nie przychodziło jej to do myśli. Jego mizerny 
wygląd i opuszczenie się przypisywała zgryzocie, której miał tyle przyczyn;
czego on zaniedbywał w gospodarstwie, ile w jej siłach było, własną pracą i 
trudem nagrodzić się starała. Co się mogło stać z Maryna, w głowę zachodziła.
Wiele też kłopotu i dolegliwości było ze starą Toporową, babką, która widocznie 
już ani żyć, ani umrzeć nie mogła. Przytomna była, bo oczy jej przytomnie po 
ludziach błądziły, i męczyła się widać walką życia i śmierci, ale umrzeć nie 
mogła. Do szkieletu podobna leżała w komorze bezwładna i nieruchoma i co rano 
szeroko miała rozwarte straszne, półtrupie oczy - żyła.
Jednego dnia przed południem Sobek, wracając z ciupagą w ręku z lasu, gdzie 
drzewo zakirzesami znaczył na ścięcie, ze zdziwieniem ujrzał sporą gromadę ludzi 
z Toporami, Żelaznymi, Leśnymi Od Muru, i ich żonami na czele, podchodzącą pod 
jego dom z widłami, cepami, z biczami, osobliwie baby. Przyśpieszył kroku i 
stanął naprzeciw pytając:
- Je kaź to lakom kupom idziecie? Cy na wilki?
- Do tobie - odpowiedział Topór Od Muru, głowa rodu.
- Do mnie?
- No.
- Cy się stało co? Ale co?
- Idzieme Złe z twojego domu wyganiać.
- Złe? Z mojego domu haw? Je jakie .Złe? Ja nie wiem o nicym!
- Nie wieś, boś zaziuniony - rzekła Toporowa Żelazna.
- Ja zaziuniony? Cyście zgłupieli, stryno? Cóż wy radzicie?
- Stryna dobrze radżom - rzekł Topór Od Muru. - My cię prziśli ratować.
- Je kiz diasi?! - krzyknął Sobek zniecierpliwiony. - Cyście wy sytka wary jaki, 
cy ja o rozum przi-seł? Cóż wy haw radzicie do mnie?
I uderzył końcem toporzyska o kamień.
Naówczas Topór Od Muru wystąpił krok naprzó i począł mówić:                                
•
- Słuhaj, Sobuś, dziecko, kie na Orawie w jednafli dziedzinie kareł się do gazdy 
za pahołka zjedni^B i gazda przi nim itak, jak tyś i ty haw teroz, marnia^B 
syćko się mu nie więdło, krowy zdychały, owce zJa^H łowiały, kobyły porucowały, 
baba mu umarła, on sangH zrzesał, jako tyś i ty haw teraz; ku temu się mór n^H
ludzi cisnon - zesła się famielija i cała wieś i karłaJ wygnali.                                          
>
- No to co? Cóż to haw ma do mnie?        '
- A ty se myśl pozbieraj do głowy: dziadek zaa bity, babka rażona, Maryna 
zginena, wto wie cy jesce żywa, tyś zrzesany, ścienciwiony co ijaze żal, gazdo-
*;
stwa nie patrzis, ludzie dookoła na łożnice mrę' jom --
- No to co? - przerwał mu Sobek niespokojnie, jakfoy przeczuciem tknięty.
- My haw od tobie wyganiać przisli.
- Kogo?!
- Pannę.
- Pannę?!
- My uradzili, je ze ona to złe we was dom przi-nieisła.
- Ona?!
- No.
- Cyście wy się saleju nazarli, stryku, cy mnie bez rozumy przejńść fcecie?!
- Uwazuj, do kogo gadas! - rzekł Topór Żelazny surowo.
- Jezus Małyja! Na mój sto prawdu! Nie wódźcie mnie na pokusenie, bo hoć jeście 
starsejsy i stryk - -
- Tu cała dziedzina za nami - rzekł Topór Leśny.
- A coby i tysiąc dziedzin beło! Ja tu gazda! Na • swojam! Kogo mam w doma, 'to 
mój! Icie w krocset diabłów, pokielek dobry! Stosecnyk diasków zjadło!
- My się haw tobie nie boime - rzekł Topór Od Muru.
- My haw przisli w świentej sprawie. Ka panna? 212
- Ale skąd wam to do głowy wjehało?! Stryła wam maciory do boku! Skąd?!
- Z mądrości - odpowiedział Od 'Muru. - My nie od dziśka zyjeme ani nase baby 
tagze. Tyś młody, głupi. Dowodu nie mas. Ty nie wieś nic. A jesce barzyj bez to, 
coś zaziuniony.
- Je siem skaranie, trzisła wam w garle dziś, stryku, s tem zaziunieniem! Ja 
zaziuniony, jak haw krew śknie spod obuha!
- Uwa.zuj, do kogo radzis! - odezwał się Żelazny groźnie.
- A hojbyk i do was samyk radzieł, krzeteny ojce! - grzmiał Sobek głosem. - Wy 
mi jej nie wydrecie, helba z dusom!
Spojrzeli chłopi po sobie, spojrzały baby; pokiwali głowami.
- No, Sobek - rzekł Topór Od Muru. - Kaź panna?
Wtedy Sobek zsiniał, sczerniał prawie; oburącz ujął toporzysko od ciupagi i 
rąbać dookoła siebie począł kamienie, głazy, krze jałowcowe, ziem, jakiby go 
szaleństwo owładło. Piana wybryzgnęła mu na usta, oczy stanęły w słup, biegł i w 
zamachu rąbał, straszliwe kręgi zataczając ciupagą.
Ludzie się cofnęli w trwodze, wołając:
- Złe nim piere! Złe nim piere!
Ale ToporoWie, Żelazny i Leśny, i dwóch chłopów podsunęli się ku Sobkowi, jakby 
ślepemu w szale, i chwycili go za ramiona. Odpadło trzech, jak od buhaja 
wściekłego, lecz Żelazny, siłacz, przy ramieniu prawym się utrzymał. Poskoczyło 
więcej chłopów, ubezwładnili Sobka, zwalili na trawę i przysiedli pod sobą. 
Wtedy z gardła jego wydarł się krzyk, jak z gardzieli dławionego przez wilki 
jelenia.
Ten krzyk usłyszała zajęta w piwnicy Beata i wybiegła z niej, w spódnicy ugiętej 
po ikola.na, przed dom.
- Tu je! Tu je! - wrzasnęły baby.
zawołała Herbur
- Co się stało?! Na Boga?! -
łowna.
Ale nagle ujrzała się napadniętą i otoczoną przea tłum z widłami, cepami i 
biczami. Koło niej ryknęłyj dzikie głosy:                                      '
- Za granice! Rusią j stela! Bier się! Uciekaj! Carownico! Psia duso! Idź istąd! 
Bezero! Psie mięso zatracone! Rusiaj tustela...
Bicz śmignął i uderzył ją w plecy.
- Ah! Jezu! Co to jest?! - krzyczała Herbur
tówna. - Za co mię bijecie?! - Za co mię wypędzacie?!
- Rusiaj! Rusiaj! - ryczał tłum. - Za granice! Bier się! Uciekaj! Carownico! 
Dziwa stworo! Weredo!
Jeden z machających koło niej bijaków od cepów ugodził ją w głowę. Złapała się 
za głowę rękami, zasłonić chciała od ciosów.
- Ukamienować jom! - wrzasnęła jakaś baba. Ludzie usłuchali - schylili się i 
podjęli z ziemi kamienie. Pierwfsze rzuciło dziecko, chłopiec dwunastoletni, 
któremu oczy zażegły się ogniem. Trafił Beatę w grzbiet.
Wtem przez tłum przepchał isię stary, stuletni Kret;
zasłonił Beatę rozpostartą gunią i odezwał się do niej:
- Podź, dziecko! Uciekaj, bo cię żabi jom! Ja s to-bom! Podż!
Ptasimi, pełnymi śmiertelnego lęku oczami spojrzała Beata Herburtówna na Kreta i 
przypadła głową pod starą, wytartą gunię.
Kret ją zatulił i wieść począł w stronę lasu, a za nimi szedł tłum, złorzecząc, 
hucząc i hałasując, ale nie bijąc ani nie rzucając kamieni. Taka była powaga, 
taki majestat opieki w starcu, w którym każda ' kostka już się trzęsła, taki 
odzew na napad, że ludzi onieśmielił. Szli za nimi bandą, wielu, zwłaszcza 
dzieci, z kamieniami w rękach, z wrzaskiem i krzykiem, ale czuli się jakoby 
ogłupieni przez Kreta.
I w końcu poczęli ostawać, a ci dwoje szli naprzód, aż przybliżyli się do lasu i 
znikli.
Trzej Toporowie, Od Muru, Żelazny i Leśny, popatrzyli na siebie.
- Przysady miał - rzekł Żelazny. - Ja to dawno kalkulował...
Gdy wieś wypędzała Beatę za swoje granice, w las, Sobek, czarny prawie na 
twarzy, bez przytomności na ziemi leżał; trzy Toporowe, Żelazna, Leśna i Od 
Muru, do domu Jasiców weszły i nad pościelą Toporowej Sobcackuli w komorze 
stanęły.
- Nie może umreć, stary biedak - rzekła Leśna.
- Ani żyć - rzekła Żelazna.
- Ani jedno, ani drugie - rzekła Od Muru. W rozwartych szeroko źrenicach 
Jasicowej wymalowało się śmiertelne, okropne przerażenie.
- Wie biedok - rzekła Żelazna - co radzime.
- Je dyj sama bacy, kie jej ociec nie móg skonać.
- I kie staremu Głacanowi już sto trzidzieści ro-ków beło, a jesce żył, ślepy, 
głuhy, taki jyno trzopek.
- Haj, haj, haj! - pokiwała głową Toporowa Od Muru.
- Je na cóż to takiego półtrupa trzimać? Heba coby w izbak powietrze psuł. S 
niej julz nic nie będzie.
- O bo nic!
- No nic.
- A beła to gaździna!
- I baba!
- A i dziewka musiała być! Padajom starzy, co się jaz świat rumienieł, kie iprzi 
Stawuk pasała.
- No! Mogło to być!
- Siedmi parobków się o niom wyzabijać fciało.
- A teraz półtrupa.
- No, no...
- Ani pól nie mas. Ćwierć.
- Tak to wej, tak...
Oczy Sobcackuli przesuwały się, niewypowiedzia
na trwogą przeszyte, z twarzy na twarz stojących na< nią kobiet.
- Biedaku stary •- rzekła Leśna.
- Nieborko! - westchnęła Żelaizna.            |
- Ale trza ś niom zrobić, jako jest zwyk. Jako] i nam feiejsi może młodsi 
zrobiom, jak by my za długoj żyły. Dawieł jej przecie nie bedzies - rzekła Od| 
Muru.                                           ;'
- No, no, zrobić trza, jako jest zwyk...            ;
- Trza - rzekła Leśna.
- Porzondek Sobkowi w hałupie zrobić. Kieby
staryk do łasa nie wywozowali, łoby młodym ciasno beło. Taki świat.
- Taki wej, taki...
- Może ta i skórze j dojńdzie...
- Albo ta i dźwierz dziki przydzie. Co fiie ma mencyć długo.
- No, no! Taki jest porzondek świata.
- Z dawna starzy gadowali: Kie s ikim za casu śmierzć rzędu nie może sama 
dojńść, trza jej dospo
móc. Biercie, kumosko - rzekła Toporowa Od Muru.
- Pościele skoda.
- Je dy naw descki na podwórcu jest. Nie mas co wozu zaprzągać, bo las blisko.
- Siejdze haw jesce zatela, biedarstwo, siedź. Oczy Sobcackuii pełne były 
potwornej rozpaczy. Trzy Toporowe zaś wzięły kilka desek z podwórca, znalazły 
gwoździe i siekierę, zbiły obuchem nosze
i powróciły do komory.
- No, podź! - rzekła Leśna.
Sucha, twarda, skalista rezygnacja widniała już w oczach starej, półmartwej 
Góralki.
Toporowe podniosły jej sztywne ciało z pościeli, wyniosły z domu, położyły na 
zbitych desikach i dźwi- . gnęły w górę. Stały w podwórcu, na oborze, między 
domem mieszkalnym a stajniami i chlewami. Trzymały Sobcackulę na deskach.
- No, pojźryjze jesce na gazdostwo, biedaku - rzekła Toporowa Żelazna.
- Ostatni raz!
W tej chwili zaryczała w stajni smutno, przeciągle krowa.
Jakieś jakby drgnienie wzruszyło nieruchomą, skościałą twarz Sobcackuii i jakby 
łzy zaszkliły w kątach jej suchych oczu.
- Wiś? Płace - rzekła Od Muru. - Śwircki jej w ocak staneny.
- Luto jej króiw...
- I krowom jej.
Toporowa Żelazna otarła łzę rękawem od koszuli;
po zawiędłej, jakby zatęgłej bruzdami twarzy Toporowej Od Muru popłynęły duże, 
sączące się strugi łez.
- No, podżme - rzekła Toporowa Leśna, wzdychając żałośnie.
We wrotach obory spotkały Sobka - szedł czarny prawie na licu, chwiejąc się i 
wspierając na ciupadze.
- Babka skonać nie może. Fcemy ci do cysta porzondek zrobić w doma.
- Trza, cobyś się zenieł - rzekła Toporowa Od Muru.
- Haj - potwierdziła Leśna.
- Uprzącemy ci. Hoć to dzieci abo wnęki same robujom i staryk ojców cy dziadków 
do łasa wieżom, ale tyś jakisi taki jak chory teraz, fcemy cię przerencyć.
Sobek popatrzył na babkę błędnymi oczami.
- Dobrze - rzekł jakby bez myśli. Trzy Toporowe, niosąc Sobcackulę na deskach, 
wyszły przed izby; ludzi nie było - poszli za Beatą ku granicy. Przed izbami 
stali tylko trzej Toporowie. Popatrzyli i nie spytali nawet o nic, nieraz to 
widzieli.
- Uprzącemy Sobkowi - rzekła Leśna. - Maryny nie mas, tego diabła my wyzeneni, 
trza, coby się Sobek zenieł.
Trzej Toporowie kiwnęli głowami w milczeniu, pochwalając.
10 Legenda Tatr
Kobiety zaś, tą samą drogą, którą owce pędzono^ sprzed Toporów Jasiców ku 
Stawom, szły ku lasow^j i zanurzyły się w nim.
- Ka jom oistawime? - Spytała Żelazna.
- U Płazowej piwnice. Hań gąsc, husciawa - odrzekła Od Muru.
Poniosły i położyły nosze na mchu.
- Haw cię źmierzć dokończy - rzekła Losna.
- A janieli cię i haw najdom, jageś nie w grzyhu - rzekła Żelazna.
- Ostaj z Pane Boge! - rzekła Od Muru. Popatrzyły chwilę na Sobcackulę: twarda, 
spokojna, skalista rezygnacja świeciła martwo w oczach
starej Góralki.
- Deski zabiereme? - spytała Leśna.
- Je dy to nie wóz - rzekła Od Muru.
- Zawdy skoda - rzekła Żelazna. - Pięknie ohe-
blowane.
- Jasieniowe drzewo...
- Na 'mehu jej i tak lepsi będzie...
- Lekcyj się jej skona...
- No...
- Ani nie musime tyk desecek Sobkowi wracać. On ig ma dość.
- Kozda se nieg weżnie po jednej...
- No...
- Ono się przida w doma...
- Bajto! Przida...
- Je cóż ta takiemu biedokowi, na cym leży?
- A hojby jom to obesło, to nie powie...
- Bo nie gada...
Zdjęły sztywne ciało Sobcackuli z nosz i na mchu położyły.
- Lezze se haw, łez - rzekła Żelazna. Po czym rozbiły nosze i (każda wzięła 
deskę ipod ' pachę, i wlec je jęły odwracając się ku wsi. Po chwili rzekła 
Leśna:
- Ale wam powiem, kieli to ten las, co się nie przeruwa nikany...
- No haj... Straśnie je wielgi...
- I pusty. A może ta w nim teraz niejeden taki
stary cłowiek leży...
- Abo i błądzi!... Kie Kośla swojego ojca Pietra do łasa wywióz, to jesce Pięter 
fajnie hodzieł...
- Nie móg się wej Kośla dookać, kie ociec umrę... To straśnie gwattoWliwe, a złe 
jaik pies.
- Mnie raz Mrowcowa Kaśka padała, jeże kości ze starego Mijała Mrówce, co beł 
jej hłopa strycnym dzładkem, to jaze kajsi pod Kosystom juhasi z wiesnom naśli, 
telom dal zaseł, kie go przed Gody syn Maciek, co go nazywali Frombijarzem, do 
łasa wywióz.
- Siełe miał, na, to seł, a wracać się ku domu nie
miał po co.
- Wiecie - rzekła Leśna - kie se tak pomyślis, e, to strasny ten las... Jedni w 
nim niedoumarci leżom, drudzy po nim hodzom, na rencak i na nogak pojeden... i 
na brizuhu się wiece...
- Haj, haj, haj! Takie jascury...
- A jęcy to, wzdyha...
- Nie dajze Panie Boże za długo żyć!
- Strasno pomyśleć - mówiła Leśna. - Taki głuhy las, sełbyś po nim, a tu ci cosi 
kajsi pod krzakem westhnie...
- Abo zjajcy...
- O raty! Ja by zamglała...
- Abo 'kieby ci się taki na radku z cienia wywłók - pod nogi...
- Ocy do tobie wystawie!...
- Ze zębisków, jak ta jesce ma pojeden, ozór wywalieł...
- I zasitompił ci -- ze ziemie patrzęcy -
- Ja by zamglała - rzelkła Leśna.
- Ja by uciekła - rzekła Żelazna.
- Ja by kopła, nieg się dzieje, co fce - rzekła Od
Muru.
- Strasno pomyśleć, taki las...
- Strasno...
Powróciły do Sobka; trzej Toporowie siedzieli prze< domem na ziemi.
- Kaź Sobek? - spytała Żelazna.
- W nuku - odpowiedział jej mąż.
- Podźmyz ku niemu.                      ;
Chłopi powstali i wraz z żonami do sieni weszli;:
Sobek leżał w czarnej izbie na pościeli.
- Sobek - rzekł Topór Od Muru - ja jest no
starsy, to ci radżom. Ostałeś sam, majontek jest, trza, cobyś się zenieł.
- Ale s kim? - zauważył Leśny.
- Dziewek po świecie dość. Jest hań i po Łętow-
skim Marsiałku córka, Hanka, dziewka do rzecy i bogata.
- Jest na Białce dwie dziewki u Stanisława Nowo-bilskiego jak śrybło - rzekła 
Toporowa Od Muru.
- Abo i pod Kopom u Tatara, Marysia, u Sym-cia? - rzekła Leśna.
- Dziewek po świecie dość. Będzie fciał, to se wybiere; opuści się na nas, to my 
mu wybiereme. O to nie bieda...
W tej chwili usłyszeli Toporowie nosowy głos Krzysia, iktóry śpiewał:
Napić by się, napić, kieby co dobrego! Kiedyby obłapić, coby co godnego!...
- Krzyś z Olce - rzekł Topór Żelazny.
- Przynapity.
Jakoż przynapity nieco Krzyś ukazał się we drzwiach na krótkich, krzywych nieco 
w iks nogach, w kapeluszu na bakier, z miną butną.
Patrzał 'z jasności w sień z olśnionymi jeszcze oczyma, a Topór Od Muru 
zauważył;
- Kanysi popił, bo podufały.
- Jest haw wto? - zapytał Krzyś nie pozdrawiając i wyniośle.
- Jest - odpowiedziano mu.
- Sobek Topór?
- Jest i Sobek.
- Jest je? Ka?
- Haw. Na pościeli.
- No to nieg wstaje! Janosik Nędza Litmanowski na panów idzie.
- Co?! Jako?!
- Jako mówiem! Ja idem ś nim, jyno skrzipce weznem.
- Ka idzie? Co?
- Na panów! Ludzi bronić!
- Nędza? Hetman zbójecki?
- No!
Sobek siadł na pościeli, potem zerwał się, skoczył, schwycił ciupagę i z gołą 
głową do sieni wypadł, potrącając Krzysia we drzwiach, który się zachwiał.
- Kapelus weź, piscolce! - zawołali za nim Toporowie.
Ale on wyskoczył w pole, wpadł do stajni, wywiódł konia na użdzienicy, wskoczył 
nań i z kopyta się puścił.
- Zginie - rzekł Topór Od Muru, patrząc za nim.
- Skoda go - rzekł Topór Leśny.
- Maryny nie mas, Sobek kajsi jedzie bez pamięci, jakby pole przypadke zginon, 
no to majomtkem się my dzielime - rzekła Toporowa Żelazna z niesłychaną 
nagłością porywczą.
Ale Topór Od Muru surowo na nią popatrzał.
- O Sobkowi nie radź, a o Marynie nie wiadomo nic. Pokiel ja zyjem, garka tu 
jednego nik nie rusy!
Umilkła chciwa Żelazna.
- Krzyś, gadajcież, co, jak? - naglił Leśny. Ale Krzyś, który powracając od 
Nędzów do karczem wstępował, popatrzył nań z niewypowiedzianym
lekceważeniem i odpowiedział:
- Jageś 'ciekawy, to hań leć.
-• Ze ka?
- Na Nędzów Gronik. Hań dziś w nocyj zbiórka.
- Dziś?!
- Ja idem po skrzipce i po Mardułe - oświad-| czył Krzyś i wyszedł na krótkich 
nogach, chwiejąc" się. Zaraz za domem zaczął brzęczeć na nosie:     ;
Kie my se podzieme horę dolinami,           • budom ze się dziewki obzierać za 
nami!...
W głęboki zaś las ku Spiżu szedł stary, stuletni Kret przed Beatą Herburtówną, 
mrucząc do niej:
- .Trzeba se dwa tęgie kije ułomić, od wilków abo i złego cłeka cy psów, kie na 
ceste wyjdłzieme. Ludziom się nie cuduj, co cię wygnali. Ludzie som jest głupi. 
Dziw Boże, jakby się ka mądry nalaz. A ja tobie nie opuscem, bok cię nie na to 
mlekem warzo-nem karmił, cobyk cię na zaginienie dawał. Ja pomału za ludziami 
seł, nie wiedzęcy, ka idom ani po co? Włógek się ta, bok stary. Prawie jęk 
sproście na dobrom kwilę prziseł. Ony by cię może beły i ukamienowały, ty baby. 
Prze co? Brzydosie zatracone? Mnie ta po nicym nie lufo. Ta izbecka, ka jęk 
siedział, jak na psa. Ba kie w hale z wiosnom pudom,
to mi luto będzie. O! Będzie mię cliwo przez owiec! Będzie!
- Ojcze! Wyście dobrzy! - szepnęła Herburtówną.
- Hej, Boże, dziecko - odpowiedział Kret - takim głosem nik się do mnie 
siedemdziesiont rolków nie obezwał... A kaź twoi ojcowie siadująm? Wyjdzieme z 
lasu, bedzieme się ospytować. Zawiedem cię. Może mi hań owce dadzom paść. Hawok 
się juls nie wrócem. Fciały cię psie pary ukamienować! Prze co? Ale przez owiec 
z wiosnom to by mię cliwo beło.
O, cliwo by mię beło. Ja je osiemdziesiont roków pas w halak...
Krzyś, co się stało u Toporów, nie wiedział, szedł on bowiem w inną stronę, 
walecznego Mardułe ku
Janosikowi Nędzy pozwać. Zastał go siedzącego na progu domu, w którym ze starą 
matką mieszkał, bęsiem, nieślubnym synem będąc.
Marduła był ponury. Posiadał on bowiem dwie pary portek, jedne nowe, drugie 
stare, ale się zdarzyło, że gdy wszelki dudek, jaki miał, wymijał po karczmach, 
poszły za dudkiem i nowe portki.
Krzyś, który się po drodze wody z potoku napił i tym do równowagi umysłowej 
znacznie przywrócił, zauważył Marduliną gorycz i zapytał politycznie:
- Hłopie! o cym tak medetujes?
- Hę, radbyk na kściny iść.
- Kaź to? - zapytał Krzyś skwapliwie.
- U Wojdyłów.
- Je cóż ta Bóg nagodzieł? Hłopiec cy dziewka?
- Dziecka nie ma. Zdziwił się Krzyś.
- I jako?
- Bo się narodziło nieżywe. Ale kściny som jest, bo syóko beło przygotowione.
- Je prawda - rzekł Krzyś - wtoz go ta wiedział, jakie się narodzi? Nie pytał 
się go nik. Gorzałka hań jest?
- I piwo, i wino, syćko. Dy Wojdyła gazda!
- Pytali cię?
- Hę, i oni, i wcora wiecór jesce przileciała Klar-ka Ustupska, cobyfc jyno 
prziseł. A i Wojdyłówne, Marcia i Milcia, strycne, mię straśnie pytały. Wtoz hań 
zatańcy, jak mnie nie będzie?
I Marduła stał się dumny.
- No, kiebyś na kwilę poleciał - rzekł Krzyś zastanawiając się. - Je, ale cemuz 
nie idzies?
- Jakoż pude? W '.taikik portkak nieporada iść... I wyciągnąwszy długie nogi 
przed Krzysia, z żałością na swoje połatane spodnie spojrzał. Krzyś pomyślał 
chwilę i rzekł:
- Wieś co, mam ja nowe portki, końdek som jest długawe i syrokawe na mnie, bedom 
na tobie. Lejdze duhem do Byrki, ona ci da, wisom hań na zyrdce
w białej izbie, a przynieś mi i skrzipce. Niepyta
nyk na te kściny, ale mnie ta ze skrzipcami przyjmioim.
- Ha j! - krzyknął Marduła i gwizdnąwszy na psa zajął go kijem i puścił się biec 
w nieporównany sposób, jak to miał zwyczaj, za psem galopującym przed nim, 
nieledwie się go za ogon trzymając.
- Jedy by ci ten kisiendza po kolendzie łapieł -
mruknął Krzyś, zasiadając Mardułowe miejsce na progu.
- Na kściny na malućkom kwilecke wstąpime, i tak hańtędyj droga ku Nędzy.
Usłyszała stara Mardułka obce mruczenie i wyjrzała z izby do sieni.
- Tuście, swoku? - ozwała się przyjaźnie.
- Zy haw. Jak się ta miewujecie, ciotko?
- Ze tak ta, po końdku. Ani tak, ani tak. Kaź Franek?
- Poleciał do mnie na portki. Skroś tyk kścin. Rad by tańcyć.
- E dobrze ze tyś! Wyzycycie mu? Bo se straśnie markocieł, co ni ma w cym iść.
- Ale z tyk kścin to on tu jus du domu nie przydzie.
- Zje ba kas pudzie?
Jął Krzyś Mardułkę objaśniać, a ta wysłuchawszy rzekła:
- Je dy dobrze. Może się ta przecie raz Franefe do kupy pozbiera i na 
p&rzomnego, godnego złodzieja, jako i drudzy, wyjńdzie. Ja to sama wiem, ze i ś 
niego by móg być złodziej, jaz nie żal, kieby nie te dziewki! Co się mu nieraz 
nagadam: "Franek, dajze pokój, posiedź! S temi freirkami nic nie nagazdujes, ba 
jesce swoje minies! Złodziej byś móg być, jako i Nowobilski wtóry na Białce abo 
Maleją w Polanak, a tyś co?! Z porwaśnegoś rodu, to ta porwies, ale wto fce się 
ze zbójectwia na gazdę sprościć, nie musi o fi-
glak, kohaneckak myśleć, ba jedno w głowie mieć:
kraść!"
- Terazeście wej, Mardułko, dobrze p&dzieli! - rzekł Krzyś. - Wy macie rozum.
- Ale Franek jako Franek! Co prawom rencom przyniesie, to trzoma lawemi 
pomiendzy dziewki ozda, a i pozywać się go bojom, hoć je hłop, bo taki nigda 
niepewny, co mu jyno to nań w głowie, to cerniućkie a drobne. Nieraz ja się i 
napłacem, bok go przecie na zbójnika howała...
- Przy JanosSku się prziucy. To ociec świenty zbójecki! - rzekł Krzyś z 
namaszczeniem, kiwając patykiem na oście.
Tak rozmawiali, tymczasem zaś szybkobiegacz Marduła z portkami Krzysiowymi i 
skrzypcami, wiatr 'zdumiewając, powracał.
Psa nawet za sobą zostawił.
- Żeś tyś hytry - rzekł Krzyś z uznaniem.
Z porozumiewawczym, polecającym spojrzeniem spojrzała Mardułka na Krzysia - co 
by to z Franka mogło być, a j być!...
W mig się przeobuł Mairduła; trochę było ciasno i krótkawo, ale ony okami 
płóciennymi poowijał kostki wysoko i rzemieniem pookrącał. Było.
Opowiedział mu za ten czas Krzyś, po co poń przyszedł: Mardule się oczy 
zaśmiały, słuchał bystro, po czym ciupagę z kąta, noże i pistolety z półki zaraz 
wziął. A gdy matkę całował na pożegnanie w rękę, ta rzekła:
- Idzies tak, jak do skoły. Talant ci Pan Bóg dał, od korzenia się weź!
- Ale się z moik portek wyobujes? - zastrzegał się Krzyś, ruszając z Marduła.
- Wyobujem. Ja se ta nie jyno jacy portki, ale i buty z holowami najdem!
- Łacwie - rzekł Krzyś. I obliczał, że z godzinkę się na chrzcinach zabawiwszy, 
jeszcze na czas na Nędzów Gronik zajdą, a nie, to Janosiika dościgną. O tym, że 
miał i innych 'chłopów ku Janosikowi pozwać, już nie myślał.
U Wojdyłów grali, aż z daleka huczało. Gości
wdzięcznie Wojdyłowie powitali, a na widok Krzysia9 poczęto wiwatować, bo to był 
muzyka nad muzyki.]
Młoda Woj dylowa od Karkasów, trzeci dzień po po| łogu, właśnie tańczyć 
przestała i szepnęła do męża:) - Uwenerujze Krzisiowom personę, coby zagrał, l 
Ale Krzyś, napiwszy się ponownie, wolał naprzód zatańczyć. Chłopi rzędem dookoła 
izby pod ścianami stali i jeden po drugim przed muizyfków wychodził i tańcował, 
jak było zwyczajem, lecz Krzysiowi miejsce zrobiono dla wieku i wartości.
Wystąpił więc z ostrą miną przed muzykantów, dwóch skrzypków i basistego, i 
wyjąwszy jakieś gro-siwo ze supła smatfki, którą miał w kieszeni od serdaka, i 
rzuciwszy do basów, zaśpiewał:
Spodobały się mi u zająca usy, U jelenia rogi, u dziewcyny nogi!...
Po czym ogromnie głośno począł tupać kyrpcami w dyle podłogi i puścił się 
dookoła na oewodną nutę, Marduła zaś podskoczył ku Capkuli, babie wielkiej i na 
podziw rozłożystej, i pokłoniwszy się jej z gracją lekko kapeluszem, który miał 
na głowie, wpół ją ujął i kilkanaście razy wyzwyrtawszy, aż babie spódnice ku 
kolanom wylatowały, pod rękę ją puścił jak frygę, aż babie spódnice powyżej 
kolan wyleciały i pokazała się pod nimi mężowska biała guńka, którą dla większej 
jeszcze urody na biodra zapasała.
- Hejże ino z Franka pies! - krzyknął rozradowany ojciec Wojdyłowej.
Capkula zaś, prawą rękę wdzięcznie z tyłu na biodrze grzbietem dłoni ku ciału z 
zagiętymi palcami wsparłszy, wyprężyła się niepomiernie i na palcach się 
wspiąwszy, drobno beczkować wokoło Krzysia poczęła. Krzyś zaś wkoło się nosił, a 
co czas przed muzyką stawał i śpiewał.
- Choć nogami telo nie doprawdzi, to gardłem dorobi! - dokwalowali chłopi.
Głowę to na bok zwieszał, to w dół, to dźwigał, 226
odrzucał, a nogami to w dyle tupał, to po piętach się dłońmi na trojako z lewej 
strony, z prawej strony i z przodu przed sobą bił, to w obie naraz, 
podskoczywszy, dłońmi uderzał, to jedną piętą, przystanąwszy, powoli z góry 
mocno w podłogę rąbał.
Nagle stanął i okręcając palce wskazujące w powietrzu koło siebie, do okółka, 
drobnego zakomenderował:
Cy se bacys, kiek cię pytał, kie się jawor lipy chytał? Cy se bacys, kies mi 
dała, kie się lipa ozwijała?
- Hej, stary! - krzyknął rozradowany ojciec Wojdyłowej, grożąc Krzysiowi palcem 
na nosie.
Krzyś zaś na ciemieniu ręce zaplótł i krzesać począł, piętą o piętę zastawiać, 
to wartko nogę przed nogę przekładając, to z węgierska piętą za piętę cofał się 
w prostej linii, to drobno kyrpcem przed kyrpcem sunąc, w bok szedł, to w 
przekątną przez izbę z nogi jednej posuwiście, a Capkula to koło niego, to przed 
nim do linii, to za nim. Jął ją Krzyś ganić, małym korpusem w jej rozłożyste 
ciało godził, piersiami bez mała w brzuch, nosem w biust, kolanami w golenie, 
ona uciekała, on jej dopaść nie mógł; znów się cofał, a ona ku niemu zalotnie 
przybliżała. Z Krzysia pot się lał. Capkula czerwieniała na gębie jak rak.
Nagle Krzyś stanął, rozkraczył szeroko nogi przed muzyką i zaśpiewał:
Hej baca nas, baca nas, dobryk hłopców na zbój mas, jesce byts ik lepsyk miał, 
kiebys se im syra dałl
(śpiewankę dowcipnie skomponowaną przez juhasa zza Wirchporońca na skąpego 
tamtejszego bacę od Kohutów z Muru).
I 'podskoczywszy, jak za młodości, w górę, na obie stopy skrzyżowane Krzyś od 
razu spadł i hajduko
wać począł, przysiadami "ponad ziem", dokoła Capkuli; ale Capkula też pokazała, 
co umiała. Jafk si< weźmie, jak łupnie! Równymi nogami na stół wypalis
ła, aż stół jęknął, a co na nim stało, brzękło, szczękła i dzwiękło.                                          
|
- Wiwat! - krzyknęli chłopi.                   < Ale Capkula ze stołu 
zeskoczywszy przed muzykant tów się posunęła i stanąwszy przed nimi, odmieniła:
Zagrojze mi hajduka! Kany noga, tam...!
Krzyś Capkulę wpół do zwyrtu pochwycił i okręciwszy się z nią wielokroć, pod 
rękę ją, ja'k Marduła na początku, chciał puścić, ale że on był mały, a ona 
wielka, ona jego ku powszechnemu śmiechowi z niezmiernym pędem, nim się 
spodział, puściła, 'aż go na baby ku ścianie zaniosło.
- Hej, stary! - zawołał stary Wojdyła; Krzyś równowagę pochwycił i okiem ku 
niemu zipnął.
Gdy się zaś piwem ochłodził, między muzyków siadł i prym Mairdule, który z kolei 
tańczył, na skrzypcach grał. Ale krótkie i ciasne portki Krzysiowe na rosłym i 
bujnym Mardule poczęły zdradzać swą nieodpowiedniość. Jęły trzeszczeć, a opięte 
były tak, że się zdawało, iż we wszystkich szwach pęlkną. Toż haftki na 
kostkach, sztucznie w onycki pochowane, powyłaziły nad płótno. Spojrzał Marduła 
po sobie i zrozumiał, że trzeba ratować stan rzeczy. Huknął więc przed Krzysiem, 
bo właśnie drobnego tańczył:
Hejże jyno portki moje, bo mam w doma jesce troje!
Ale Krzyś nie wytrzymał, aby dościpu dościpem nie zagrzać i znad skrzypców 
odpowiedział:
Kiedy ty mas w doma troje, zobuj moje, obuj swoje!
Izba zatrzęsła się śmiechem. Marduła stropił się, 228
ale tylko na sekundę. Skoczył, jak pióro lekki, na skrzypce Krzysiowe i końcami 
palców skrzypiec mu dotknął z wierzchu, a Krzyś nie przestał grać, tak
lekko dotknął.
Gęby się otwarły na tę sztukę.
Zaś za chłopami, co rzędem wkoło tańczących stali, na ławach za stołem siedzieli 
starsi gazdowie i gaździnę. Gaździnę prawie ciągle po dwie, po trzy razem 
śpiewały, gazdowie toż samo i weselili się. Wódka, piwo i wino potokiem się ze 
dzbanów lały, a dowcipy, przypowiednie i żarty strzelały jak race.
Tam homerycki śmiech wywołał stary Gahut, opowiadając historię o żydowskim 
sądzie - jak wybudowano gdzieś kościół i majster blacharski na wieżę ku krzyżowi 
wyszedłszy, pośliznął się i spadł, a na dole stała masa ludzi, między nimi kupa 
Żydów. Na jednego z Żydów spadł i zabił go, jemu zaś samemu nic się nie stało. 
Wtedy Żydzi zaczęli krzyczeć: Ge-wałt! ukarać go! zabić go! Ząb za ząb! Oko za 
oko! Jako to żydowska wiara. Polecieli do sędziego. Sędzia wysłuchał i tak 
osądził: Ha, moi Żydzi, on go nie zabiel umyślnie, ja go - pada - inacyj karać 
nie mogem, jyno go heba pod wieżom postawić dam, a nieg jeden Żyd na wieżom 
wylezie, spadnie nań hańistela i zabije go. Inksej sprawiedliwości nie wiem.
- Wyseł tyś wtóry? - pytał ojciec Wojdyłowej, zanosząc się śmiechem.
W izbie było duszno, gorąco i ciasno nad wyraz. Wiele tam objęć, wiele uścisków, 
wiele całusów wymieniono, jedne otwarcie, drugie ukradkiem, jak komu wypadło. 
Gazdowie brali cudze baby na kolana lub obejmowali przed sobą, cudze baby 
szczerzyły do cudzych chłopów zęby, kto się ku komu czuł, to z niego wyłaziło.
Tam przystojny, tęgi Wojtek Kujon zaśpiewał półgłosem do przystojnej tęgiej żony 
Jędrzka Pęksy: - Widziałek cię, widział, kies cesała przedział! - a ona mu z 
wiele mówiącym uśmiechem odpowiedziała: - I ja cię widziała, kies siwe wołki 
gnał! - i tak sobie
o sobie pod figurą poezji znać dawali, co czują, m Wojtek miał babę starą, a 
Pęksa się babie nie widział.                                              l
Tam palce bogatej Kasi Symciarówny trzeszczałyl potajemnie w palcach ubogiego 
Klimka Bustryckiego, j a w kącie, za piec wtłoczeni, Michał Wyrdzinnik ze Zosią 
Samkową prawie się zupełnie rozkoszy oddawali. Drżało wszystko od tych dziewcząt 
o ślicznych twarzach i oczach niebieskich, smukłych w biuście i ramionach, a tak 
pełnych biodrach, że z nich jak kwiaty z dennicy wyrastały. A kto tknął tych 
bioder, szał go brał. Dyszało wszystko nad nimi. A im płomienie w oczach 
świeciły, piersi od gorąca i tłoku dyszały prędko. Gięły się do uścisku. 
Wymykały się z parobkami. Wrzał pohut płciowy.
Wtem zrobił się rumor. Piotrek Sawickiego, którego do tańca puścić nie chciano, 
bo nie proszony przyszedł, i Sawiccy z Wojdyłami nie byli dobrze, a za 
awanturnika go 'znano, do basów talara srebrnego rzucił i wypchawszy się na 
pośród izby, skakać począł, pięściami koło siebie wywijając, piana mu zaś ze 
złości zaraz na usta wybiegła. Nibt mu dziewki wywieść do tańca nie chciał, 
natomiast młody brat Wojdyłowej Józka Sieczkę pchnął umyślnie, ażeby tańczył. 
Już Marduła stał blisko. Gdy się Sawicki z Sieczką bok o bok uderzyli, już 
Marduła był przy nich, a gdy Sieczka dostał w pysk pięścią i zatoczył się na 
rząd ludzki, już Marduła koszulę skręconą w garść pod gardłem Sawickiego 
trzymał. Ale Sawicki, parobek niosłaby, tak samo Mardule zakręcił i dławić się 
zaczęli. Chwilę wszystko ustało z ciekawości, który którego praśnie. Zsinieli 
Marduła i Sawicki. Niedługo to jednak trwało. Znikł Sawicki pod nawałą 
napastniczych ciał, a w chwilę potem krwawą masę do sieni wyniesiono i z sieni w 
smreczki za domem ciśnięto.
Uspokoił się mat i zaraz się dalej ochota zaczęła.
Czy Sawicki był żywy, czy umarły, nikt się nie troszczył.
Upił się jednak ogromnie cioteczny brat panny młodej *, Bartek Bachleda, i 
bałamutę zaczął; wrzeszczał, (klął i rwał się do bitki. Więc go kilku 
poważniejszych chłopów za ręce wzięło, wywiedli go w pole, chałupę z rogu nieco 
dżwigli i pod podchylony węgieł długie włosy Bartka wsadziwszy, opuścili dom na 
powrót.
- Teraz se nieg siedzi, polkiel się nie wysuma.
Darł się Bartok wniebogłosy, ale to w ogólnej wrzawie i przy muzyce głutehło.
Tam tancerz jakiś do drobnego znowu ciął:
Złamała się posdótka, kany spała frairka, złamała się na dwoje, na niescenscie 
na moje!
Owdzie starzy gazdowie, blaszanymi kwaterkami wódki do siebie zdrówkając, 
opowiadali sobie dalej ucieszne historie i 'pokładali się raz w raz w tył ze 
śmiechu lub po kilku bezbarwnymi głosami ryczeli piosenki rozmaite. Baby 
wywodziły pieśni, przeraźliwie cienko, przy drzwiach 'zaś blisko stanęło kilka 
dziewcząt, objęły się rękami za szyję i śpiewały ustami w usta jedna drugiej, że 
ledwie można było zrozumieć:
J o ci powiadała: przijedź, hłopce, przijedź, a tyś nie przijehał, wolałeś mię 
ni mieć!
Hłopcy moi, hłopcy, nie dacie mi uróść, pozieracie na mnie, jako na latorosd...
Ale wnet otoczyli je parobcy. Głosy się zmieszały, głowy przepletły, ciała jęły 
stykać ze sobą. Wesołość, radość, zdrowie potężne i namiętna ochota i zdolność
upił się jednak (...) brat panny młodej - Typowe "przepisanie się" autorskie. 
Tetmajer, odtwarzając wesołą atmosferę zabawy góralskiej, zapomniał, że nie jest 
to przecież wesele, lecz raczej stypa po noworodku.
życia hulały, z hulania przechodziły w szał. Szczepan z Ustupu, niemłody już 
chłop, ale w barach jak wół, Capkulę na ręce porwał i z nią hajdukował za jakimś 
tancerzem. Jasiek z Podwiicnika w zębach stół ze wszystkim, co na nim było, 
'próbował dźwignąć. Staszek Topór na rękach do góry nogami chodził, a Mar-duła w 
miejscu do wścieknięcia nad głowy ludzkie podskakiwał. Zośkę Jacinową, babę 
dzietną, tak nabrało, że na Maćka Karkosa, parobka, piersiami padła i 
przygniótłszy go ku ścianie, dyszała na nim: - tyś mój! tyś mój! Zaś Hanka Wojdy 
łowna trzem parobkom na raz wynieść się na rękach z izby dała, spod oczu matki, 
która wołała pijana:
- Jeno hłopcy po młodsemu, po młodsemu! Stary Wojdyła, dziadek martwo 
narodzonego, ze starym Byrcarzem, teściem Krzysia, objąwszy się za szyję, na 
śmierć pijani, pod ławę się zwalili i tam jeszcze nos w nos śpiewali żałośnie 
ciągle to samo:
Byłaby ja, była, cobyk jesce usta, jyno by mię mama gałęziom przesiusła!...
Nie opodal zaś młoda Wojdyłowa z matką męża kłóciły się ząb za ząb, co by z 
dziecka było, gdyby było żyło, czyby się było podało na Wojdyłów, czy na 
Karkosów, a jej matka własna kiwała się na ławie nad blaszanką gorzałki, 
zawodząc:
- Oj toiedarstwo, kies tyś 'ty się nieżywe narodziło, kies ty takie kściny miało 
mieć!...
Wtem nagle Krzyś ustał grać, za struny wsunął smyk, wstał z ławy i podszedłszy 
żywo ku Mardule, ozwał się doń surowo:
- Franek, je cos to robis?!
- Abo co?
- Je dy my mieli do Nędzów lecieć!
- Hę dwaścia zjadło! Iście my mieli!
- No, to cos ty robis?! - A wy?
Zastanowił się Krzyś, jakby mu to dopiero na myśl 232
przyszło, spuścił z tonu i odpowiedział o wiele łagodniej:
- No to podźme.
I nie żegnając się z nikim wyszli z izby, a gdy wyszli, Krzyś rzekł:
- Po drodze nam Gałajda. Hybajme poń.
Gałajdę zastali na słomie, na której sypiał w małej izdebce, gdzie sam jeden 
mieszkał i gospodarstwo prowadził.
Gałajda leżał pod niską powałą, w dusznym cieple, twarzą na izbę 'zwrócony, i 
chrapał, aż dudniało.
Przystąpił doń Krzyś i Wstrząsnąwszy go 'mocno za ramię, że się obudził, zaczął 
mu opowiadać, po co wstąpili.
Ale Gałajda wysłuchał opowieści i na zapytanie Krzysia, czy pójdzie z nimi, 
odpowiedział:
- Nie.
- Lacego?
- Bobyf spał.
- No to haw przyjadom panowie i zabijom cię.
- Może - odmruknął z obojętnym niewspółudziałem Gałajda i obrócił się twarzą ku 
ścianie.
- Byku! - huknął mu jeszcze zgorszony Krzyś nad uchem, ale Gałajda znowu 
chrapnął, aż zadudniało.
Poszli więc sami, przyspieszając kroku. Ciemno już było i gdy przechodzili przez 
pastwisko na Gładkiej poza lasem, ozwał się Marduła do Krzysia cokolwiek 
zmienionym głosem:
- Gwarze! mi kowal, Fakla Józek *, znaliście go, ze kie do freirki do Słodycków 
za Kopę tutędej hodzieł i raz w nocy seł, patrzi, a tu się źrybie pasie. 
Widziało się mu, że Firkowe, strzelieł toporzyskem bez zadek i pada: "Idzies ty 
du domu, weredo!" A to żryibie kie zerzy! Jaz się las zatrząsł! I jedzie prosto 
nań, z pyska kielce wystawiło jak miedziane i ogień
Gwarzśł mi kowal, Fakla Józek - Opowiadanie o przygodzie Pakli z czarodziejskim 
źrebięciem jest powtórzeniem gadki Tomka Gadei z Polan (W. Brzega:
Gadeja, "Lud" 1910, s. 202).
mu wej z nozdrzy fuknon. Fakla się złąk, jaze zedrzał, toporzyskem się opądza, a 
to cym blizy ku niemu, tym je więkse, rośnie, jaz nad las. Fakla się cofie do 
łasa i skrył się. Wrócił się do domu. Kie na drugom noc zaś ku freirce się 
zabrał, kie w to miejsce przi-seł, to jaze .poty na niego biły, telo się bał.
- Hę - rzekł Krzyś - ja by hań nie seł, hojby 'miała zlotom!
Po chwili zaś zaczął mówfić:
- Ono nie śpi. Kie Wnękowie z Dzianisa księdza, co z kazaniami przijehał, 
zabili, bo się im straśnie śrybelne mentaliild u niego zwidziały, co się nie 
narobili, coby ciało skryć, a nie dało. Wsadzili go do becki z kapustom, wyjońć 
musieli, pote zagrzebi! w ziem, zaś wyjeni.
- Bez co? - przerwał Marduła.
- Bo musieli. A obawiali się, bo księdza biskup krakowski posukować kazał. Na 
ostatku umyślili wywieźć go za granice orawskom. Nie daj Synu Boży! Zaprzągł! 
dwa konie, co ku granicy przijahali, nie mogli za niom rusyć. Musieli wrócić. 
Jaz ig hajdukowie dostali i obiesili.
- No to i ci 'zbójnicy, bacycie, co w Saflarak hłopa zabili, samo tak; kie 
ludzie krwiom tego zabitego liny od zwonów w kościele pomaścili i zacyni we 
zwony bić, to ka ten głos zwonów zaleciał, to ig zatrzimał. Nijakim świate 
przestompić nie mogli. Tak jak klętej obręce.
W Goryckowej ig kajsi połapali, co się kręcieli po dolinie jak zaklenci.
- Haj, przidzie tak, co hamuje. I seliniejako rozmaicie. Kie stary Jawolcyk z 
Małego Cichego, Jadam, ten woli złodziej, zmar, to go śtyrma wołmi z miejsca w 
truhle rusyć nie dało. Ba go sami hłopi musieli wynieść.
- Je bo za swojego zywobycia nic nie robieł, jyno woły kradał, to go po śmierzci 
nie fciały wieźć,
- Ja ci powiem, Franek, niezlicne rzecy we świecie jest, aj jest! Niek cię Bóg 
scęści!
- O jest!
- Cłowidk nie jest scęśliwy. Bo je na ostatku stworzony. W samym zadku 
stworzenia stoi, syćko złe, co na świat sło, on uwadziło. Cała kurniawa.
Szli milcząc, aż Krzyś powiedział:
- Zimna noc. Cujem. Ja jus rzadki. Nie takik wyraźny, jakok bywał. Cłek tak 
cieńce na starość, jak płótno.
Marduła popatrzał na niebo i rzekł:
- Be pogoda.
- Będzie, bo miesiąc kolombkom dołu. Kie je rożkami do góry, to pokazuje na 
dysc. Ja się jus i dogonieł. W tańcu to się widzi wiatru we mnie telo, co-byś 
rąbanice urobieł. Ale tak to mię ubyło. Ba z łamania po kościak tok się wylecył. 
Wzionek liści z pokrziwy, z jasienia, z bożego drzówka, z macierzanki i z 
jałowca z 'bobkami, pięciorakie ma być, i parzyłek się. Popuściło mnie do 
trzeciego razu. O, godnie jęk się zratował. Bo mię jus noga jedna bars 
dogorywała. Kie co gościec cłowiekowi lubi, to pilno pomoże. No jus my do 
koniecźlebu dośli. Jus my blizo potoków.
- Ale! - zawołał nagle Marduła. - Dy ja we wasyk portkak!
- No niegze ta! Wróois mi ine.
- O to nic! Ale się hłopi bedom śmiać, ize nie pro-ci preporcyje portki 
namierzane... Krzyś myślał chwilę i rzekł:
- O to nic. Paniezus pedział, ze nie miejsce zdobi cłeka, jyno cłowiek miejsce. 
Tak tyś i portki hłopa. Ale co robić!
- Ksiąndz hoćby beł w lesie, to mu każdy niesie - rzekł sentencjonalnie Marduła 
w analogicznej myśli.
- To tyś to! - rzekł Krzyś. - Bydżze wesoły, cłe-ku! A wieś, padała mi 'stara 
Magiei-fea, jeże Sobcac-kule do łasa baby, Toporki, wyniesły.
- Może?
- Ze ba haj! Zawdy się mi zbacuje, jako stary Hury, kie go syn bieł i bez izbę 
wlókł, coby go za próg
wyrucić, pedział: E, stój, synu, bo tyś i ja ojca dalej nie włócył, jeno po 
próg...
Potem, że droga była jeszcze długa, jął Krzyś opowiadać Mardule o kunistworze, 
tchórzu, 'co był taki wielki jak koń, gdyż był tego zdania, że lepiej o niczym 
'mówić niż nic.
Jak obłąkana snuła się Maryna koło karczmy w Zaborni. Wszystkie krzywdy, jakich 
przez Sieniawsfeiego doznała, wszystkie zbrodnie, za które go 'nienawidziła, 
stopniały w jego uściskach jak wosk na ogniu. Zapomniała dziadka Topora, 
zapomniała pogromu Sobkowego hufca, zapomniała Kostki, zapomniała siebie i ciosu 
złoconą bułaWką w Czorsztynie, zapomniała, co o wojewodzicu opowiadano, jakim 
był - rozkoszy miłosnej zaznawała w zalewającej ją mierze i traciła zmysły. Dwie 
tylko rzeczy pamiętne jej były: że się przez dwa lata na polanach w lesie 
potajemnie schadzali i pieścili, kiedy jej się Sieniawski 'widział jak złoty 
archanioł z baśni, S że na Hrubem ma rywalkę, Beatę Herburtównę. O czym przez 
dwa lata marzyła, spełniło się; oddała się Sieniawskiemu cała, od stóp do głów i 
z duszą.
- Po co jęk przisła haw? - pytała się czasem sama siebie, musiała sobie 
przypominać. Legła jak próg u nóg Sieniawskiemu, aby nie pokroczył na Hrube, ale 
gdziebykolwiek się zwrócił, chciała, ażeby ją ze sobą wlókł, choćby mu buty 
rękoma obejmować miała.
A gdy pomyślała o Beacie, zęby jej się ścinały i wówczas to Sieniawski 
doświadczał 'z jej strony szału, który więcej prawie bólu niż szczęścia dawał, w 
którym ostre, białe, żbieze zęby Maryny raniły mu ciało, ssały jego krew, a jej 
potężne, mocne ramiona zdawało się, iż 'kości połamać w nim pragną.
Wieczór był jesienny. Maryna chodziła po polu koło karczmy, słuchając szumu lip 
i patrząc w mgły zawalające dolinę pomiędzy górami. Ani księżyca, ani
OOfl •fOB
gwiazd widać nie było. Przez przymkniętą okiennicę karczmy szparami błyskało 
światło; to Sieniawski siedział zamknięty w wybitej kobiercami, makatami i 
adamaszkami żydowskiej izbie i wiersze pisał.
Tęsfeniło jej się. Już nadejść miała noc, codzienna noc wesela. Maryna 
przystawała pod oknem i przykładała ucho do okiennicy - pióro Sieniawskiego 
zgrzypiało ciągle.
Usiadła na kamieniu, ręce między kolanami zapletła i rozmyślać jęła, ale 
cokolwiek myśleć chciała, myśli ginęły. Kochała. I nie było w niej walki ani 
oporu. Miłość, jak buhaj szalony, zwaliła i rozniosła wszystkie płoty i zagrody.
Gdy tu podjeżdżała, w sercu jej wiły się żmije między liliami, teraz zaś serce 
jej było tylko płomieniem.
Nagle uchyliła się okiennica drewniana i przez kratę okna dały się słyszeć lekki 
świst przez zęby i zapytanie półgłosem:
- Maryś?
- Hawefe - odpowiedziała pośpiesznie.
- Chodź! - rzekł Sieniawski.
Pod ten czas zaś lasami na czele kilkudziesięciu zbrojnych Podhalańców kroczył 
hetman zbójecki Ja•nosik Nędza Litmanowski. Obok niego szedł Sobek Topór, 
milczący, jakby mu mowę odjęło, Marduła Franek i Nędzowi zbójeccy towarzysze 
nieodstępni, Gadeja, Mateja i Mocarny, wszyscy z rodu Stopków, siłacze, 
gwałtownicy i rycerze. Sablik i Krzyś postępowali w pochodzie, ale już nie 
grali. Kroczono cicho.
Stary Sablik z maruszyńskich lasów na przeszpiegi posłany, z gęsiołkami w 
rękawie od czuchy, a do brzęczenia gotowymi, wędrujący pod Babią Górę rzekomo 
niby do brata, który był kościelnym pod Lubniem, a którego w istocie nie miał, 
przewiedział się, że wojewodzie nie ma w Zaborni koło siebie więcej jak 
pięćdziesięciu ludzi, a reszta ruszyła przeciw chłopom, którzy się uspokoić nie 
chcieli, w stronę Kalwarii. Od Sobka zaś wiedział Janosik, że Sieniawski w 
Zaborni siedzi.
Ten pogromiciel spod Nowego Targu był mu najbliższym, a pogromienie takiego 
potentata rzucało od razu postrach na szlachtę i czyniło imię Janosikowe głośnym 
i sławnym.
O to zaś Janosikowi Nędzy szło. Coby się hyr o nim i ozgruch stał po świecie, 
coby jako oreł spadł od Tater i żeby imię jego od razu stało się straszne.
Cicho, jak wilki, podsuwali się pod karczmę. Za przewodnika służył chłop z 
okolicy, a pochód umiał Janosik jak ryś prowadzić.
Karczma w Zaborni stała u dróg rozstajnych, samotna zupełnie.
Gdy światła dały się już z dala widzieć, Janosik rozdzielił swą bandę i oddał 
pojedyncze jej oddziały pod dowództwo swych towarzyszy, tak ażeby równocześnie 
ze wszystkich stron śpiących dragonów i sługi napaść.
- Jyno śmiało, chłopcy, a bić! - polecał.
Sieniawski nie kazał stawiać straży, wydawały mu się nie tylko niepotrzebne, ale 
nawet uchybiające jego potędze. Wokół wojowano z chamami.
Dragoni, służba, nocowali w skleconych naprędce barakach. Otoczono ich po cichu, 
Janosik zaś, Sobek Topór i kilku innych podeszli pod karczmę.
'Drzwi od sieni były nie zamknięte. Janosi'k szedł na palcach, w prawej ciupagę, 
w lewej ręce kaganek dzierżąc. Uchylił lekko drzwi od izby i ujrzał pana i 
Marynę snem zdjętych.
Zawahało się jego mężne i rycerskie serce.
Ale tuż za nim szedł Sobek. Poznawszy Marynę, wydał okrzyk przeraźliwy i rzucił 
się ku łożu z podniesioną siekierą w ręku.
JANOSIK NĘDZA LITMANOWSKI
LEGENDY TATR CZĘŚĆ DRUGA
ciupaga Sobka Topora, w mig ciupagą Janosika z tyłu poderwana, stal pod 
osadzenie, zastanowiła się w powietrzu; siepnął Sobek toporzyskiem, ale Janosik 
Nędza Litmanowski dzierżył jego siekierę na uwięzi.
Obudzeni krzykiem Sobka Sieniawski i Maryna zerwali się ze snu i usiedli na 
łożu.
- Bracie?! - krzyknęła Maryna Toporówna.
Ale nim Sieniawski do pistoletów, co obok łoża na stole leżały, ręką sięgnąć 
zdołał, Sobek, nie zdarłszy ciupagi swojej z ciupagi Janosika, z gołymi rękoma 
nań się rzucił i pod gardło chwyciwszy, na poduszkę go obalił, a ciupaga z 
brzękiem na ziemię padła.
Charczeć począł Sieniawski zdławiony. Moc mu zaraz członki odeszła.
Maryna nie wiedziała snadż, co czynić, chwyciła przecież ręce Sobka i odrywać je 
jęła od szyi wojewodzica; dopiero jednak .czterech przywołanych przez Janosika 
Górali uwolnić go z Toporowego uścisku zdołało.
- Sobek - rzekł Janosik, który stał z boku w izbie - nie rób mu nic! On mój, nie 
twój.
- Mój! - ryknął Sobek. - On mi dziadka zabiel, dom okrad!
- Sobek - rzekł Janosik spokojnie - abo mię słuhać musis, abo się wróć, skądeś 
prziseł.
Sieniawskiego, bladego i wysilonego, chłopi trzymali na łożu, w którego nogach 
Maryna w koszuli siadła.
Sobek patrzał na nią, jakby na widziadło poglądał.
Snadź w głowie mu się mieszało. Trząsł się cały.
- Maryna?! - zdołał tylko wypowiedzieć.
- Kieby nie ja - rzekła Maryna - toby byli my i sytka Toporowie na Hrubem we 
krwi i w ogniu pogineni. Ja go sobom zatrzymała.
- Odruwałaś mi rence o'd jego garła! - 'krzyknął Sobek. Ale Janosik zawołał:
- Nie cas na to teraz! Hań bitka! Tego strzec!
Wskazał chłopom trzymającym Sieniawskiego i wypadł w pole, skąd gwar walki go 
doszedł, chwyciwszy za rękę Sobka i ciągnąc go we drzwi.
Na podwórcu i wokoło karczmy bito się, a raczej dworzanie i dragoni bronili się 
przewadze Górali w ciemności.
Trudno było rozeznać człowieka od człowieka w nocy i we mgłach. Lecz Janosik, 
kilkadziesiąt pochodni w kącie sieni stłoczonych spostrzegłszy, pochwycił jedną, 
drugą złapał Sobek - zapalili od kaganka.
- Podpalmy ikarcyme! - krzyknął Janosik. - Będzie widnij!
Przytknęli więc pochodnie do słomy poszywającej dach karczmy, w której zaszli 
znienacka Sieniawskiego z Maryna i jego śpiących żołnierzy i pachołków. Płomień 
się dał ujrzeć prędko; poszycie było suche od spodu.
Skoczyli w drugie, w trzecie, w dziesiąte miejsce - ze wszystkich stron 
podpalany dach buchnął płomieniem. Rozległ się wrzask i lament Żydów arendarzy.
Z płonącej karczmy wybiegła ledwo zaodziana Maryna i chłopi wywiedli 
Sieniawskiego. Maryna trzymała w ręku wojewodzica karabelę i z tą się między 
dragonów rzuciła.
Jak straszne' odyńce, co kłami prują stado wilków z nimi sparte, mordowali 
dworzan i żołnierzy sieniawskich Gadeja, Maleją i Mocarny Stopkowie, Janosikowi 
towarzysze, a obok nich gruchotali im ciupagami kości Sobek Topór i Franek 
Marduła. Karabelą rąbała Maryna.
Stary Sablik, gęśliki do rękawa od czuchy wpuściwszy, niedużą swoją, na długim 
toporzysku ciupagą raz wraz w łeb dragona czy dworzanina przebiegającego mimo 
szybko śmignął, a Krzyś z boku za płotem stał, skrzypce pod pazuchą a ciupagę w 
garści trzymając, i podziwiał. Podziwiał on nie opodal walczącego Janosika 
Nędzę, który zdał mu się być diabłem, nie chłopem. Janosik zresztą nie walczył 
żadną bronią - walił on ludzi człowiekiem. Ująwszy pod gardło i za brzuch 
dragona, grzmocił sieniawskich to nogami jego, to głową, jakby snopem bił. 
Padali sieniawczycy od uderzeń krwawego trupa żołnierza, któremu mózg na hełmie 
czyimś wyprysnął.
- Jezus Maryja! - myślał Krzyś w zachwycie. - Jedy by ten iciekem młócieł, jak 
drugi cepami!...
Niedługo bitka trwała. Janosik w łunie karczmy triumfował.
- Zbierajcie zdrowyk! - krzyknął na Górali. Zabitych i 'ciężko rannych z 
pięćdziesięciu ludzi
Sieniawskiego było przeszło dwudziestu; reszta się
poddawała, broń rzucając.
- Ustawić zdrowyk i takik, co iść mozom - rozkazał Janosik. - Zamglonyk wodom 
lać!
Najwięcej zemdlonych od ciosu, ale zdrowych lub lekko rannych, było tych, 
których on sam dragonem na ziem zwalił. Ci stanęli prawie wszyscy, gdy ich 
spędzano do kupy.
- Hłopy! - zawołał Janosik do sieniawczyków. - Icie sytka ślebodno i z panem 
wasym! Powicie światu, ze ja się ruseł spod Tater, Janosik Nędza Litmanowski, 
hetman zbójecki z Nędzowego Gronika w Polanak! Po czym obrócił się do obok 
stojącego Mocarnego i rzekł:
- Ja wiedział, cemuk ik nie bieł ciupagom, jyno hłopem! Wyście ik pobabraH 
żelazem, a ci pudom i pedzom! Wtóry zaś kie harnaś zbójecki tak się zwiestuje 
jako ja!?
Kt(r) szedł przy Janosiku, olśniewał.
Albowiem nieporównany był to chód.
Na całą Małopolskę rozniosło się imię Janosika Litmanowskiego, a całe Podgórze 
trzęsło sią od jego imienia. Mścił on się jak szatan, raz się spod hal 
ruszywszy, za to, że szlachta, karając chłopów za rebelię Kostkową, w zemście 
,,od zmysłów odchodziła".
Janosik chciał, aby mówiono, że znalazł swój swego, i za okrucieństwa panów na 
poddanych z nawiązką płacił. Dwory i stodoły szlacheckie płonęły, często gęsto, 
nazajutrz po napadzie, rano zgliszcza zabudowań, trupy szlacheckie w zgliszczach 
znajdowano. Były pochody nocne, były i walki ząb w ząb, oko w oko.
Chłopi owisłe w rozpaczy głowy dźwigać zaczęli, a imię Janosika powtarzać jak 
święte.
Jak orzeł rzucał się na szlacheckich hajduków lub królewskich harników i 
żołnierzy Sobek, jak orlica rzucała się Maryna. Ale choć ten i ów z Górali pobok 
pod mieczem, szablą czy od kuli padał, ich się śmierć nie imała. A nie mówili do 
siebie nic.
Wesoły, swobodny, zuchwały i butny wojował Janosik. Nigdy przy nim nie brakło na 
obozowisku z pieśnią, gęślami i opowiadką Sablika, nigdy ze skrzypcami Krzysia, 
a Gadeja, Mateja i Mocarny byli przy nim jak wichry przy płomieniu. I tak się w 
kupę zbili z Toporami z Hrubego, co nie mówili do siebie, i on ku nim, Franek 
Marduła.
Zarabiał on na pochwały Janosika. Bo bił się jak diabeł, a kradł jak lis, 
jastrząb i kuna razem wcielone w wilka.
I wszystko dobrze szło, póki chodził w Krzysiowych portkach.
Ale że się z niego śmiano, że ciasne i krótkie, a i Krzyś, swoje starsze drąc, o 
zwrot się pożyczonych nowszych przymawiał, postanowił Marduła o portki się 
postarać.
Uszyć nie było czasu dać, nie pozostawało nic, tylko ukraść.
Tak też Marduła namyślił i tak się zdecydował. Ale że i wybredny był, i nie 
wypadało jemu, tak 
pierwszorzędnemu rabusiowi i tak pierwszorzędnemu elegantowi, byle czego kraść i 
w byle czym chodzić, ruszył na portki, od bandy się oddaliwszy, do samego 
bogacza sołtysa pod Kalwarią, gdzie się rzecz nie powiodła, gdyż Mardułę 
schwytano, obito i przeciągającym żołnierzom pana Rzeszowskiego, jako 
podejrzanego o należenie do nie opodal grasującej bandy Janosika, choć się 
Marduła zapierał, oddano, aby go do Krakowa, do grodu zawiedli. Ale pan 
Rzeszowski lubił więźniów i Mardułę u siebie w zamku do lochu wrzucić kazał.
Gorzko i w smętku mu tam płynęły dni i noce.
Od strażnika jednego, człeka dobrego, dowiadywał się tylko od czasu do czasu, iż 
to w tej, to w innej okolicy Janosik Nędza Litmanowski się pojawił, dwór spalił, 
szlachcica powiesił, zarąbał lub za piątą granicę wystraszył, a wówczas żałość 
niewypowiedziana ściskała Marduły serce na myśl, ile się tam nabito, ile dobra 
złupić musiano i miano okazję.
Dni i noce biegły Mardułę w smutku i strapieniu. Sam on nie wiedział, jak długo 
już świata Bożego nie oglądał. Siedział ze spuszczonymi między kolana rękami 
albo przez małe zakratowane okienko w lochu na skraweczek widzialny nieba 
spozierał.
2e był poetą, począł wiersze składać. On to w przystępie autoironii uzdajał tę 
gorzką śpiewankę:
Dobry hłopiec, dobry zbój, padnie listek, to się bój!
(bo las prześwieca).
Padnie listek bukowy, jużci zbójnik gotowy!
(bo z lasu zima wypędza).
Padnie listek z jawora, hybaj Janko do dwora!
(bo w jasnym lesie złapią).
Zrazu składał wiersze krótkie o swej niedoli, aż raz, pewnej nocy, począł nucić 
cicho, żałośliwym głosem - głośno nie było wolno - sam nie wiedząc, skąd się mu 
słowa i nuta snują:
Uswiadcy teraz w więzieniu po swyk uciehak, radości... O jak w okropnem nudzeniu 
ozmysla teraz o wolności... Straciłek wolność z młodości, jakże jej teraz 
załujem! Narzekać musem, bo cujem... Skowronek leci do góry, a słowik w gaju 
nuci, za cóż mię kraty i mury odłącać majom od ludzi?...
O Boże, mój Boże, wyzwólze mnie stela, wyzwólze mnie stela, z bitego kastela, 
cobyk tu nie siedział, nik o mnie nie wiedział, jyno jeden Pan Bóg, Panienka 
Maryja... Dała mnie tu wsadzić jedna kanalija...
- Za portki - dodał z goryczą.
Pewnego dnia usłyszał Marduła jakiś gwar i ruch. Weszło do kaźni trzech hajduków 
z latarnią, kazali Mardule wstać i przeprowadziwszy go przez loch, wewiedli w 
inne miejstee, wepchnęli i zatrzasnęli za nim drzwi żelazne.
Ciemniej tam jeszcze było niż uprzednio. Słaby blask księżyca wmykał się skądś 
spod sklepienia, z góry. Mardułę taka rozpacz zdjęła, że miał płaczem wybuchnąć, 
gdy jakoby oddech czyjś posłyszał.
- Jest haw wto?! - zapytał pół z radością, że nie jest samotny, pół ze strachem: 
czy to nie duch sapi w ciemności.
Nic nie' odpowiedziało.
- Jest haw wto? - powtórzył, ale również odpowiedzi nie otrzymał.
Zląkł się Marduła strasznie i począł pacierze odmawiać, do ściany przyciśnięty. 
I tak usnął.
Nazajutrz rano, gdy się obudził, dzień już był i było widniej w więzieniu. 
Marduła ujrzał w mroku starca z brodą białą do pasa, z włosami niżej ramion, 
siedzącego na wiązce słomy, rzuconej więźniom do spania. Odziany był łachmanami, 
przez które kościane ciało przeglądało.
Marduła wzdrygnął się na ten widok, ale i ucieszył. Nie był przynajmniej sam, co 
mu było straszne.
- Hej! - zawołał. Starzec się nie odwrócił.
- Głuhy je - pomyślał Marduła. Zbliżył się ku starcowi, przed oczy mu przyszedł, 
ale starzec się nie ruszył.
- I ślepy je jest - pomyślał.
Dotknął go ręką.
Starzec drgnął lekko, ale się nie ozwał.
- Niemowa 'cy co? - pomyślał Marduła.
- Jaki jest, taki jest, zawdy lepsi, cok nie sam... Poprzednio Mardule strażnik 
jeść przynosił, tu chleto i wodę na lince z góry spuszczono. Starzec, który 
nieruchomo siedział, snadź porę i miejsce znał, bo równocześnie, gdy bochenek 
chleba i dzbanek z wodą przed nim się zakołysały, on ręce po nie wyciągnął. I 
Mardule podobnie strawę przysłano.
Próbował Marduła zwrócić na siebie uwagę starca, ale nadaremnie. A gdy się dobry 
strażnik, który dbał o to, aby Marduła za żywa nie zgnił, pojawił, opowiedział, 
że gdy o'n do więzienia nastał, lat temu trzydzieści, już człowiek ów tu 
siedział tak dawno, że nikt nie pamiętał, kiedy go zamknięto ani za co. Podobno 
za dziada obecnego dziedzica do lochów go wtrącono. Skąd był, kto, już nie 
wiedziano. Panowie Rzeszowscy zawsze lubili więźniów.
- Nie słysy? Nie widzi? - pytał się Marduła.
- Zdaje się, że nie.
I znowu Mardule począł biec czas jednostajnie, tyle tylko, że na starca patrzał, 
który znać zupełnie
sprawy sobie nie zdawał, iż towarzysza niewoli mu dano.
Aż raz Marduła z rozpaczy śpiewać na całe gardło zaczął. Nie śpiewał on, ale 
wył, ile mu sił w piersiach starczyło. Chciał się zawyć na śmierć - skroś Krzi-
siowyk portek...
I wówczas wydało mu się, że starzec drgnął i głowę
wzniósł nieco.
Marduła śpiewał dalej: śpiewał o górach, o lasach, o zbójeetwie i kochaniu, o 
bitkach, o kopalniach srebra i żelaza * i o juhastwie w halach, o ptakach i 
zwierzętach, o wodzie i ogniu, o robotach w polu i ścinaniu drzewa - śpiewał 
wszystko, co było życiem Górala i ubrało się w pieśń. Starzec jakoby słuchał i 
słyszał, a gdy Marduła, jak wilk raniony zawywszy na końcu, na garść swojej 
słomy się prasnął, starzec pół jęknął.
Zerwał się Marduła na równe nogi.
- Mówicie?! - krzyknął.
Lecz starzec milczał.
Marduła przypadł ku niemu, za ręce go uchwycił. Starzec zdawał się nie czuć. Jął 
teraz śpiewywać Marduła na cały głos często. Snadź go z lochu nie słyszano, darł 
się więc wniebogłosy. I razu pewnego usłyszał słowo starca: dawno...
Wydało się Mardule, jakby mu kwiat na ucho padł. Przyskoczył ku starcowi i 
ujrzał dwie łzy płynące mu po twarzy.
- Żyjecie?! Cu jecie?! - wrzasnął rozradowany. Starzec jakby mocował się z sobą 
i wykrztusił znów: dawno...
A potem wysilił ze siebie:
- Śpiewaj...
...o kopalniach srebra i żelaza - Kopalnictwo rozwinęło się wcześniej w Tatrach 
niż hutnictwo. Rudy żelazne, i początkowo srebro w znikomych ilościach, 
wydobywano już od XV w. począwszy, głównie w Tatrach Zachodnich, w okolicy 
Tomanowej, Miętusiej, Pysznej, Starorobociańskiej i w Ornaku. Natomiast 
hutnictwo tatrzańskie datuje się dopiero od XVIII w.
I czas biegł, dni, tygodnie, miesiące czy lata - - Marduła nie wiedział. Śpiewał 
w kaźni, a starzec snadź słuchał, na słomie siedząc.
Aż razu pewnego ozwał się chrapliwie:
- Skądeś ty?
- Z gór! - krzyknął Marduła.
- Wiem - ale skąd?
- Z Olce.
- Z Olce... - powtórzył starzec. - Woda...
- Jest woda - zawołał Marduła.
- Las...
- Cy znacie?...
- Znam - wykrztusił starzec.
Marduła, jak był długi, do kolan mu przypadł.
- Dziadku! - krzyknął. - Wyście z gór?!
- Spod Tater - odpowiedział starzec.
- Skąd?!
- Z Leśnice...
Więcej tego dnia nie mógł mówić. Snadź gardło odwykło od wydawania głosu i język 
od składania wyrazów. I po tym jednym momencie jęki tylko niezrozumiałe przez 
długi czas z ust starca się wydobywały, aż znów pewnego dnia ozwał się:
- Lato...
- Rany Boskie! - pomyślał Marduła. - Cy ja tu od jesieni jus do lata 
przesiedział?! Cy może więcyl roków?!
- Lato - powtórzył starzec. - Owce w halak...
- W halak...
- Dziewieńdziesiont roków...
- Tu siedzicie?
- Haj.
Mardule się tak serce ścisnęło, że nie zważając na wstrętne ciało starca, za 
kolana go objął.
- Dziewieńdziesiont roków nie gadałek.
- Nic?!
- Nic.
- Ja myślał, żeście niemowa i głuhy!
- Ja był głuhy i niemowa, aleś ty mię pieśniami obudzieł... Ja się słowa po 
słowie ucył... Jak dziecko...
- Boże jedyny!
- Haj. Ucyłek się. Zrazu ja nie móg nic ozróźnić... Słyisałek jyno głos... Alek 
nie rozumiał nic... Takie usy były, jak ze żelaza... Pole słowo... Jedno... 
Drugie... Mąciło się... A cosi się mi zbacowało... Słowa się mi zbacowały i 
świat... Las - drzewa... Słońce - jasno... Woda - płynie, sumi... Dziewka - 
piękne, rumienne... Ciupaga - zbyrcy, rombie... Hala - owce, pies, juhasi, 
turnie... Tak się mi zbacowało jedno po drugiem... Słowa i świat... Bo ja dawno 
nie słysał i nie widział... Dziewieńdziesiont roków... Haj...
- A widzicie?
- Widzem... Hałupe swojom... Wóz... Konie dwa - cisawe...
- Ale mnie haw? Przy was? Widzicie?
- Nie.
- A za co was tu zaparli?
- Zaparli?... Do lochu?... Za co?... Drzewo ścinać zgodzili... Dziewka była... 
Piękna... Panowa miełośnica... Zakohała mnie... Dawno... Juzek nie wrócieł do 
Leśnice.
- Kielo wam roków?
- Ja rabował cas... Dni... Po jadle... Raz do dnia... Cok urahował rok, tok 
dolicył... Pirsy dziewieńdziesionty idzie... Miałek trzi dwaścia...
- No to wam, pockajcie, sto trzynaście roków?
- Będzie...
- Jezus Maryja!
Mardułę przeszedł dreszcz lęku jak od trupa.
A starzec 'mówił:
- Ona była hań!... Za ścianom... My się słyseli... Płakała... Trzydzieści roków 
i dwa...
Umiiikł starzec i Marduła umilkł od grozy.
I znów milczenie ogarnęło Mardułę, starzec mówić przestał, aż po paru tygodniach 
w nocy poczuł Marduła, że go coś za ramię ciągnie.
Zląkł się i krzyknął:
Wto to?
To ja - odpowiedział starzec w ciemnościach. - Gadaj...
- Co?
- Jak tam - - u nas. Ja tu dziewieńdziesiont roków gnił... W lochu... Ja tu 
drzewo ścinać przyseł... panu... Nie wróciłek... Jak tam... u nas?... Ja by hań 
na kolanak seł... Ziemie całował... Ja by na ziemi log, piersiami przywar... Ja 
by hań - - wodę widzieć kciał... Drzewa sumiom - - jedle - - smreki - - 'lipy- 
Zwonki grajom... Gwary pełno... Sędyl ludzie - gadajom... Ja by na ziemi leżał, 
piersiami przywar... Ja by na fcolanak hań seł... Ziemia cudowna... Świat...
Marduła jął płakać.
- Gadaj mi... Zielono... Trawa zielona... Oława... kie pokosis... otawi się... 
Jarzec siać... Pług... Jeździ-limy do jarmaku na siacie... Zboże kupować... 
Żarno... Dawno...
Łuk... Strzelajom? Z łuków?... Niedźwiedź w gar-ło... Z proce w oko... Gęsie 
pierza na strzale... Ja umiał... Bez oko w mózg...
Gadaj... Kijaniom chusty prać... Peu, peu, peu, pac! pac!... Baby pierom... 
Pierujom?...
Biały rańtuch na niej... Kyrpcoski... Chustka jedwabna - z odpustu... Gorset... 
Piersi... Hę... Dziów-centa - - w polanie... Kie .kwiaty... Niebo - - hań... 
Turnie... Skały... Wysoko... Het...
Podniósł rękę nad głowę.
- Het... Wysoko... Słońce...
I runął na barłóg. Marduła poskoczył ku niemu. Starzec się rozśmiał i skonał.
Naówczas Marduła ukląkł nad nim, przeżegnał się i mówić począł:
- W imię Ojca i Syna, i Duha Swientego. Amen. Dzieńkujem Ci, Panie Boże, cofc 
się bez portki Krzi-siowe tu dostał i ze skroś tyk portek ten stary cłowiek 
śmiejęcy się umar. W Imię Ojca i Syna, i Duha Swientego. Amen.
Ii siądź opat tyniecki, biskup Pstrokoński, spokoju od śmierci Kostki 
Napierakiego nie miał.
Brzmiały mu i grzmiały w myśli słowa Kostkowe:
kędyś trucizna jest, co duszę i ciało polskie zatruła... a planta pedis usque ad 
verticem capitis nora est sanitas - od stóp do głowy rak toczy - Orzechowskiego 
słowa, przez Kostkę powtórzone onego wiosennego dnia w Tyńcu...
A rak toczył Rzeczpospolitą, 'toczył ją od podeszwy stopy do wierzchołka głowy. 
Aleksy Michajłowioz, aby przeszkodzić, by Chmielnicki z Kozakami miast jemu nie 
poddał się sułtanowi, ruszył w ,,obronie wiary prawosławnej" * i pobiwszy przez 
kniazia Czerkaskiego i Kozaka Zołotarenkę hetmana polnego litewskiego pod 
Wilnem, do Wilna wjechał i wielkim księciem litewskim się nazwał. Wycięto 
Swisłocz i Kojdanów, zajęto Mińsk, Połock, Dyneburg, Kow-
Aleksy Michajłowicz (...) ruszył w "obronie wiary prawosławnej"... itd. - Jako 
rezultat ugody perejasławskiej z r. 1654, przyłączającej Ukrainę do Rosji i 
poddającej ją pod zwierzchnictwo Rosji, car Aleksy Michajłowicz, w sojuszu z 
Chmielnickim, wypowiedział latem 1654 r. wojnę Polsce. Jedna armia rosyjska 
zajęła w latach 1654-55 Smoleńsk, Białoruś i część Litwy wraz z Wilnem, druga 
zaś, zespolona z Kozakami, pod dowództwem Buturlina - w momencie wkraczania 
Szwedów do Wielkopolski - współdziałała z Chmielnickim, który otoczył Lwów, 
zajął Lublin i dotarł do Wisły. Dopiero pod naporem Tatarów, będących w sojuszu 
z Polską, armia rosyjska cofnęła się, a Chmielnicki kapi-tulował.
no, Grodno; Chmielnicki z kniaziem Buturlinem obiegli Lwów; Lublin zajęli 
Kozacy.
Karolowi X Gustawowi poddali się i przysięgli bez dobycia szabli wojewoda 
poznański, satyryk Krzysztof Opaliński, i wojewoda kaliski, Grudziński, pod 
Ujściem *, z dwudziestu dwu tysiącami pospolitego ruszenia przeciw siedmnastu 
tysiącom, które wiódł ze Szwecji graf Wittenberg i zdrajca Radziejowski. Owszem 
- gdy Poznań bronić się chciał, wojewodowie wymusili murów otwarcie. 
Radziwiłłowie na Litwie poddali się Karolowi Gustawowi i przysięgli. Warszawski 
magistrat zbudował nową bramę i ustawił na wałach dwadzieścia sześć armat, ale 
za trębaczem szwedzkim z listem wysłanym ruszył konno i woźno i za Wolą, 
klęczący, królowi szwedzkiemu się przedstawił. Stefan Czarniecki w Krakowie nie 
zginął jak Leonidas, ale kapitulował. Konieopolski, Dymitr Wiśniowiecki i 
Stanisław Re-wera Potocki z piętnastoma tysiącami żołnierzy poddali się Szwedom 
i przysięgli.
Fryderyk Wilhelm II, elektor, za hołd złożony w 1640-ym Wielkopolskę chciał 
zabrać *.
Karolowi  X  Gustawowi  poddali  się i przysięgli (...) wojewoda poznański, 
satyryk Krzysztof Opaliński, i wojewoda kaliski, Grudziński, pod Ujściem - Karol 
Gustaw, król szwedzki, za poduszczeniem zdrajcy Hieronima Radzie j owskiego 
napadł w r. 1655 na Polskę, pragnąc zdobyć koronę polską. Pod wrażeniem 
pseudopatriotycznej orać j i Radzie jowskiego, przybyłego z armią szwedzką, oraz 
początkowych sukcesów tej armii, Krzysztof Opaliński oraz Karol Grudziński, 
sprawujący dowództwo pospolitego ruszenia, podpisali pod Ujściem kapitulację i 
adres wiernopoddańczy do króla szwedzkiego. W późniejszej fazie walki ze Szwecją 
częściowo zrehabilitowali się, przechodząc do obozu Jana Kazimierza i prowadząc 
walkę z najeźdźcą.
Fryderyk Wilhelm II, elektor, za hołd złożony w 1640-ym Wielkopolskę chciał 
zabrać - Fryderyk Wilhelm II (1620-1688) przy objęciu tronu w 1640 r. złożył 
królowi polskiemu Władysławowi IV hołd. W okresie zalewu szwedzkiego zdradził 
Polskę, występując zbrojnie po stronie Karola Gustawa. W r. 1656
Jan Kazimierz uciekł na Śląsk z ojczyzny.         •
Rzeczpospolita ginęła w odmętach.
Zalali wrogowie kraj. Łupiono miasta, rabowano 'dwory i pałace, obdzierano 
mieszkania królewskie, nie było kąta ziemi polskiej nie deptanej stopą 
najeźdźcy. Lecz broniła się Jasna Góra i wieść o 'tym po ludzie szła. Lud 
dźwigać się począł.
Leżał Janosik Nędza Litmanowski z bandą swoją w szałasach pasterskich w lasach 
pod Babią Górą.
Trzy lata wojował on ze .szlachtą i ustać ta wojna nie chciała ani nie mogła, bo 
Janosik na szlachtę napadał, szlachta na Janosika polowała. Ale mu dorównać nie 
mogli. Na złotogłowiach Janosik po lasach sypiał, małmazję pijał i słodkie 
ciasta jadał, i śmiał się. Wesoło mu było, bo zwyciężał.
Banda jego, z kilkudziesięciu ludzi złożona, ciągle nowymi siłami odświeżana, 
mogła była regularnemu wojsku cesarza za wzór służyć karności i sprawności.
Migiem Janosik wydawał rozkazy, a rozumiano je i spełniano.
Toteż setki ludzi liczące chorągwie pańskie i biskupie i wojsko kwarciane nic mu 
uczynić nie mogły, owszem, pod bokiem żołnierzom łupił, palił i wieszał, nie 
gorszy szlachty wróg od Kozaków, Rosjan i Szwedów.
Ale chłopi polscy go błogosławili.
Gdzie się pojawił, tam kończyła się krzywda, bezprawie i ucisk, a nawet nędza i 
głód. Bo Janosik złych panów tłumił, a biednym ludziom hojną ręką sypał srebro i 
złoto złupione. I szeroko rozsłynął po Małopolsce białorucy hetman zbójecki w 
pasie o złotych klamrach i złoconej czapce.
zawarł z nim układ, mocą którego Warmia miała być przyłączona do Prus 
Książęcych, później zaś, wobec bliskiego odwrotu szwedzkiego, wymusił na Karolu 
Gustawie przyłączenie Wielkopolski i zrzucenie lenna. Podpisując w r. 1657 z 
Polską traktat welawskobydgoski, utracił prawa do Wielkopolski, ale uzyskał 
całkowitą suwerenność.
Ale cofnął się Janosik w lasy górskie, albowiem zagęściło się od szwedzkiego 
żołnierza.
Przypadł w lasach i czekał; w ostatku już i o powrocie pod hale czasem myślał. 
Czwarty rok toczył boje za krzywdy chłopskie. Pod naciskiem Szwedów już i na 
ciemięstwo chłopów szlachcie sił braknąć zaczęło, a łup we dworach stawał się 
coraz marniejszy. Leżał w lasach babiogórskich, pił; grano mu i weselił się w 
puszczy.
Księdzu opatowi tynieckiemu brzmiały i grzmiały w uszach słowa Kostki: Wstań! 
weź krzyż! pastorałem nową Polskę zbudź!...
I w celi swojej na Tyńcu, na śniegami pola przyprószone patrząc, rozmyślał on, 
co by dla Polski uczynić mógł. A w cudowną obronę Jasnej Góry patrząc, 
przeczucie miał, iż stamtąd zbawienie i ocalenie przyjdzie. I zrozumiał, że aby 
Rzeczpospolita się dźwignęła, głowy jej trza.
Głowa ta była na Śląsku, za granicą, i sprowadzić
ją trzeba było. Lecz jak? Szlacheckie hufce jej nie zwiodą, bo ich
nie stało.
I znowu przypomniała mu się mowa Kostki:
Na jedno słowo wasze, biskupi, na widok krzyża we waszych rękach - my 
zwycięzcę!...
Myślał ksiądz biskup Pstrokoński, że jeżeli kto króla ze Śląska do kraju 
powrócić może, to jeno chłopi, Górale beskidowi, że bez ich pomocy przez góry i 
wąwozy górskie nie przewiedzie go ze Śląska nikt.
I myślał ksiądz biskup Pstrokoński, że jeżeli głową Rzeczypospolitej jest król, 
ramionami magnaci i duchowieństwo, piersią szlachta rycerska, to brzuchem siłę 
członkom dającym i nogami, na których ciało Rzeczypospolitej stoi, są chłopi.
Dochodziły go wieści, że król pod wpływem cudownej obrony Jasnej Góry do kraju 
chce, że się doń
rwie, że powiada, iż polegnie w ojczyźnie, ale jej więcej nie opuści; wiedział 
też, że uniwersał królewski, który za namową żony swojej i wielkiego marszałka 
koronnego, Jerzego Lubomirekiego, z Opola na Śląsku dnia 20 listopada do Polski 
wysłał, a w którym między innymi pisał:
"Jeden do drugiego, trzeci do dwu, czwarty do trzech, piąty do czterech i tak 
per conseąuens *, by też każdy z własnymi poddanymi zgromadźcie się, a gdzie 
słuszna, na jaki odpór zwiedźcie się. Tam sobie wodza obierzcie. Jedna do 
drugiej kupy wiążcie się i słusznie już wojsko z siebie uczyniwszy, wodza nad 
nim wiadomego obrawszy, osoby naszej poczekajcie" - wielkie uczynił wrażenie. 
Już tu i owdzie nawet chłopi zrywali się i pomniejsze oddziały szwedzkie 
znosili, już ruch szedł po kraju, potrzeba było tylko jednego wstrząsu, aby kraj 
porwał się wzdłuż i wszerz, a tym wstrząsem potężnym byłby powrót Jana 
Kazimierza.
Wielokroć biskup Pstrokoński rozmyślał, czy dobrze uczynił, pomocy swej synowi 
Władysława Czwartego, Leonowi Kostce, odmawiając? Czy nie byłoby to zbawieniem 
dla kraju, gdyby król taki chłopski, jakim się być Kostka zapowiadał i głosił, 
na jego tronie zasiadł, czy nie byłoby to zbawieniem dla kraju, gdyby owa ciężka 
i pono jedna ze straszliwszych w Europie niedola chłopa polskiego skończyła się 
była? To niewątpliwym było, że ogromne masy chłopskie, raz przeciw szlachcie 
zbuntowane i ruszone, mimo zbroić i waleczności zalałyby ją były, jak ją zalał 
Chmielnicki na Ukrainie. I to pewnym było, że za królem, który by był ich dobrym 
ojcem, i przeciw okropnemu uciskowi szlachty idący chłopi byliby nie tylko 
Chmielnickiemu piędzi ziemi urwać z granic z Rzeczypospolitej nie pozwolili, ale 
byliby tych granic niezłomną ochroną się stali. Myślał ksiądz Pstrokoński, zali 
dobrze zrobił, w on dzień wiosenny Kostki wysłuchać nie chcąc, zali nie było 
drogi poper consequens (łac.) - kolejno
łączyć posłuch dla Rzymu z nowatorstwem politycznym niesłychanym, a jednak może 
dla Polski do gruntu, do podstaw zbawczym?... Zali może ów Kostka, ów nieprawy 
syn nieboszczyka króla, tyle chłopstwu przychylnego, nie był zesłańcem 
Opatrzności, któremu marnie sczeznąć dozwolono?
Cokolwiek bądź, królem polskim był Jan Kazimierz.
I szalona biskupowi myśl do głowy przyszła: oto Janosika Nędzę w Beskidzie 
odszukać i zeń wprowadziciela królewskiego do granic ziemi polskiej uczynić.
Za natchnienie Boże to sobie później biskup miał i myślał, że Szaweł stał się 
Pawłem i że przez łotrów dzieje się wola Boska, a nawet i dzieją się rzeczy 
święte.
I nie mieszkając, jakoby jasnowidzeniem jakimś ten mąż pobożny i nad niedolą 
ojczyzny spłakany, iż łzy mu jako druga Wisła płynęły po licu, ujęty, do sanek 
pewnego grudniowego dnia zaprząc kazał, opactwo swoje na czas księdzu Silvie, 
Hiszpanowi, zdał i samotrzeć z pachołkiem-woźnicą i strzelcem--gajowym, rusznic 
od wilków lub i ludzi do sań nabrawszy, ku Beskidowi ruszył.
Trudno się o Janosika dopytać było, jedno, że on z lasów wychodził, ale gdzie w 
lasach przebywa, nikomu nie obwieszczał, drugie, że chłopi zdradzić jego pobytu 
nawet księdzu nie chcieli.
Podprowadził księdza Pstrakońskiego pod obozowisko Janosikowe leśny pana 
Zebrzydowskiego z Zawoi i ukazał kierunek, w którym się udać trza, aby do 
obozowiska Janosikowego na polanie dotrzeć.
- Niech was Bóg prowadzi, jegomość - rzekł - dojedziecie tą leśną drogą, małe 
pół mili stąd. Ale wy to gorzej wilkowi - diabłu w gardło leziecie!
- Za wolą Pana naszego Jonasz z wnętrzności wieloryba, a Daniel z lwiej jamy 
wyszedł - odpowiedział mu biskup Pstrokoński i kazał ruszyć w górę.
Droga była leśna, którędy chłopi nawóz z polany
w zimie na saniach z osłonami zważali, bo wozem ,' przejechać byłoby nie sposób. 
W jar wjechano, że często popod drzewo, przezeń górą przewalone, jako pod arcem 
triumphi * przejeżdżać trzeba było.
Pachołek po lewej, gajowy po prawej ręce drogi przed saniami szli i śnieg 
kapcami deptali, bo konie na beżtorze byłyby nie wyciągnęły, a w lic je, jeden 
przed drugim, zaprzężono, aby zbyt bokami nie zapadały. Cugli trzymać nie było 
trzeba; jedna tylko droga była i konie za ludźmi szły, a biskup biczem śmigał i 
pokrzykiwał.
Straszny to las był i dziwował mu się biskup niepomiernie. Olbrzymie drzewa w 
nim rosły splątane gęstwą, igły z liśćmi, a najwięcej smreki z buczyną. Toteż 
nie tylko tropy, ale i stada dzików, i pojedyncze odyńce, i wycinki zgoła na 
bliskie oko jadący widzieli i nieraz konie spłoszone za uzdy łapać trzeba było. 
Wilki się ukazywały, ale je strzałami z pistoletów odganiano.
Zdawały się też znać mores przed ludźmi, co sobie biskup bliskością bandy 
Janosika, która pewnie nie żartowała z nimi, tłumaczył.
Niedźwiedzich śladów też moc wielką spotykali, ale te ślady na dawno nie 
kurzącym śniegu zaległe były i uważali, że niedźwiedzie już spać pod wykrotami 
dawno musiały.
Godziny całe jechali już i już popołudnie nadeszło, biskup się uspokajał w 
duszy, że przecie takie pół mili i pięciu krakowskim milom wyrówna.
Wtem chłop mu zastąpił wysoki, barczysty a śmigły, a za nim trzech innych, 
zbrojni wszyscy w ciupagi, noże, pistolety i rusznice.
Ścierpł biskup, choć po to, aby się ze zbójami zobaczyć, jechał.
- A ka to jadom? - zapytał wysoki chłop, przystępując z bliska.
Cóż za surowy widok! Włosy po ramiona, twarz od
pod arcem triumphi (łac.) - pod łukiem triumfalnym
25n
mrozów i wichrów zapiekła, dymem i żarem ognisk ogorzała, czapka na nim 
barankiem obszyta, z uszami, z suknianym granatowym dnem, z kutasem czerwonym u 
góry, ze złotymi czterema galonami na sukno dna w gwiazdę od kutasa naszytymi, 
kożuch rozchylony, krótki, a pod tym widno pas klamrzysty - portki w kapcach z 
sukna białego do kostek, a powyżej, ponad nie, prześlicznie granatowo i czerwono 
wyszywane, z białego sukna również, "pończo-:
chy" się wydobywały. Rękawice też białe, o jednym palcu, wielkim kunsztem z 
wełny białej, czerwonej i granatowej plecione.
Wszystko to jasno, choć las był, od śniegu odbijało i biskupowi w oczy wpadło.
- Ka jadom?
- Do Janosika Nędzy.
Zdumiał się chłop, jakby źle usłyszał.
- Ka? - powtórzył.
- Do hetmana, Sobku, powiadajom - ozwał się Góral za przywódcą stojący.
- Do hetmana? Ze dy hań niwto nie może iść.
- Jam ksiądz, opat tyniecki, biskup - rzekł ksiądz Pstrokoński - i samotrzeć, 
jako widzicie, jadę, a nie puścicie mnie nazad, choćbym zaprzysiągł, że nie 
wydam, to wasza wola.
Pozdejmowali chłopi czapki, popatrzyli na siebie.
- A po co?
- Prośbę mam.
- Do nas jyno hłopi prośby majom.
- Mam ją i ja.
Popatrzeli chłopi znowu na siebie, podejrzliwie i nieufnie, ale ten, co się 
wpierw odezwał, przemówił:
- Puśćmy ig jahać, Sobku, telom dal w las wjehali a i pewnie kajsi z precka 
jadom. Ze dy ig jyno trzok, a jak prośbę majom i za biskupa się głosom -
- No to jedźcie - rzekł Sobek. - Idze 'ty, Kuba, ś niemi, coby wiedzieli na 
sałasie, jeże my się widzieli.
Ruszył chłop owy przodem.
- Warta? - zapytał go gajowy biskupa.
- Hm - mruknął chłop. Pytać nie było po co.
- Wojskowy u nich moderunek - pomyślał biskup. - Grzeczna czata, że lepszej by i 
pan Jan Chryzostom Pasek z Gosławic nie sformował...
Rozwidniło się przed biskupem i dachy ujrzał.
- Tu to będzie - pomyślał i mimowolny dreszcz go przeszedł.
Niebawem też zobaczył szałasy i szopy wielkie;
dym bił nad dachy. Polana była szeroka, lasem dookoła otoczona.
Wysypali się chłopi naprzeciw w zdumieniu niezmiernym.
- Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! - pozdrowił ich biskup.
- Na wieki wieków! - odpowiedzieli. - Kuba, a to wto?
- Biskup.
Poodkrywali chłopi głowy, wraz też Janosik Nędza przed szałas bacowski wyszedł.
- Hej tam! Wto jedzie? - zapytał.
- Biskup!
- Biskup? Jaki? Skąd?
- Z Tyńca! - zawołał ksiądz Pstrokoński. - Opat benedyktyński, tyniecki!
- Witajcie! A cego sukajom?
- Janosika Nędzy Litmanowskiego.
- Ja haw - rzekł Janosik. Biskup podjechał już popod szałas.
- Prosem, nieg racom. Jyno ostrożnie, bo próg wysoki, a ocap niski - zapraszał 
Janosik, pomagając biskupowi wysiąść. I do ludzi swoich, wskazując konie i 
służących biskupich, się zwrócił: - Wziąść;
jeść i pić, postawić w cieple.
Wstąpił biskup do szałasu, ponownie Pana Boga chwaląc, a z szałasu mu "niegze 
będzie" stary Sablik, Krzyś, Maryna Toporówna i obsiedli koło ogniska chłopi 
odpowiedzieli.
- Prosem. Nieg siednom - zapraszał Janosik, podając siedak samorodny, trójnozny.
Jeść i pić przed biskupem postawiono: mięsiwo, pieczeń jelenią, i wino, i miód, 
że lepszych i w Tenczynie za panów Tenczyńskich, co w złotych strzemionach 
jeździli, nie pijano.
- Z zacnych to piwnic zrabowane - pomyślał ksiądz Pstrokoński, smakując. Pił, 
jadł, gościnnie i godnie traktowany, i pozierał dokoła. Szałas zaopatrzono na 
zimę, mchem szpary utkano, a watra paliła się taka, że i w najtęższe mrozy można 
się było przy niej zagrzać. Na ścianach wisiała broń, po domach porabowana 
szlacheckich, i makaty stamtąd poznoszone. Ludzie zaś, którzy księdza otaczali, 
dziwne na nim czynili wrażenie: dzicz z jakąś górnością malowała się w ich 
twardo rzeźbionych twarzach, a obejście ich miało cechę rodzimej dworności, u 
prostaków nie spotykanej.
Patrzał ksiądz opat Pstrokoński na Janosika, ten się go zaś delikatnie nie 
pytał, po co go widzieć chciał, aż sam mówić zacznie.
Aż ksiądz Pstrokoński nagle wstał, przeżegnał krzyżem ponad głowami obecnych i 
rzekł podniesionym głosem:
- W Imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Amen. Zbójcy wy jesteście!
Uczyniło się cicho w szałasie. Aż po chwili odparł Janosik, nie wstając z ławy 
pod ścianą, na której siedział, nogi wyciągnąwszy ku ognisku:
- Księże biskupie, cyście po to przyjahali?
- Zbójcy jesteście - wołał w uniesieniu ksiądz Pstrokoński - rabusie, podpalacze 
i mordercę!
Nie po toż przyjechał, sam się owładnąć nie mógł, uniosło go oburzenie na 
łotrów.
Janosik zaś rzekł:
- A panowie Cikowscy, Lanckoroński, Stadniccy, Bylina, Lesc, co z hłopów żywcem 
pasy darli, batami zabijali i dobytek hłopski psami gońcemi zezeraii, byli co?
Zmieszał się i stropił biskup, bo wiedział, że Janosik prawdę mówił. Ów zaś 
wtetał na całą wysokość swoją, głową pod pułap sięgając, śniady na orlej twarzy 
i potężnym głosem przemówił:
- Ja se w Polanak, we wierhak siedział, a jagek zbójować seł, to na Węgry. I 
ludziom biednym jęk dawał, bo zbójnik świat równa i na to go Pan Bóg stworze! i 
opiekuje go. Ja tu do Polski nie seł. Ale przyśli ku mnie z placem i lamentem, 
przyśli hłopi tacy, jako i ja haw, i na panów o pomstę wołali. Ja tu hłopów 
przed panami bronić i na panak za hłopskie krzywdy mścić się prziseł. Rabusia, 
podpalowaca i mordercę mi ksiądz biskup zadajom - no to bier krziz i przed 
hłopami stań, i broń rk! Haj!
Grzmotem słów napełnił Janosik Litmanowski bacówkę zawojską.
Ksiądz Pstrokoński zaś wzniósł ręce do góry i zawołał:
- A jako Szawła w Pawła Pan zamienił, tak ja cię, zbójecki herszcie, w króla 
obrońcę chcę zmienić! Pojrzeli na siebie chłopi; nie rozumieli mowy. Biskup 
Pstrokoński wołał:
- Pan nasz i ojciec nas wszystkich, król Jan Kazimierz, na Śląsk przed Szwedami 
uszedł. Najświętsza Panna Maria klasztor jasnogórski ocaliła i duch w narodzie 
się dźwiga, otucha w zwątpiałe serce wstępuje. Już się miejscami nawet chłopi 
ubodzy, prostaczkowie, podnoszą, wrogów wdzięcznie, z pobożności ku Najświętszej 
Pannie, biją. Król pan powrócić pragnie, na czele rewolucji przeciw najezdnikowi 
szwedzkiemu stanąć. Na Śląsku on cesarskim w Opolu siedzi, stąd niedaleko, za 
górami. Górale! I wyście chłopi! Króla do Polski przez wasze góry wprowadzić 
trza!
A na to Janosik, który był usiadł i nogi ku watrze wyciągnął, rzekł:
- A mnie do tego co?
- Jak to co?! - zawołał ksiądz Pstrokoński. - Wszakżeś ty Polak, Polski, 
Rzeczypospolitej syn!
- Ja jest Polak, a hań, za Tatrami, Łupiący i Węgrzy; a dołu Lafy.
- Jakie Lachy?
- Ci, co ku Krakowu i w Krakowie mieskajom.
- To przecie właśnie Polacy! Bracia twoi!
- Moi bracia, Górale, w kyrpcach hodzom. Lafy to odmienny naród.
- Wszakże mowa ta sama!
- Je dy ta i ryby majom mowę ten samom, żadna nic nijako inacy jako druga nie 
powie, a pstrągowi głowac to brat? Albo łososiowi brzana?
- Ależ, człowieku! Przecie król wspólny nad wszystkimi!
- No to i niedźwiedź gazda Tatrom, a bez to kozica z liskom wraz wody pić nie 
hodzujom.
- Nie kochacie króla waszego?
- Ja go nie widział.
- Nie chcecie potrzebującego pomocy wesprzeć?
- Je dy jęk z Polan zeseł i śtyry roki potrzebującyk pomocy wspieram.
W uniesieniu jął ksiądz biskup Pstrokoński o królu opowiadać. Jak w Warszawie na 
zamku żył, jak władał i panował, jak uciekać i tułać się musiał, aż Gadeja, 
który w kącie na ławie leżał, ozwał się:
- Zej to tak, jak kłęby gazdę z hałupy wyścigali. Na co rzekł Krzyś przez nos:
- Terazeście wej, Tomasie, mądrze pedzieli. Wy macie rozum!
Zaś Janosik, gazdowski syn, podniósł głowę i powiedział:
- Gazdę nik z hałupy wyścigać nie śmie. Zwrócił się ksiądz Rstrokoński na ten 
Janosikowy ruch.
- No, ale tu właśnie tak, tu właśnie tak! - zawołał. - Szwedzi króla z kraju 
jako gazdę z gazdostwa wygnali.
- To nie jest w porzondku - rzekł Gadeja. - Król to król. Wyganiać go nikt nie 
powinił. Tu nie ma sprawiedliwości.
- Ani słychu o tem - dodał Krzyś sentencjonalnie.
- Hę! - ozwał się na to żywo Janosik. - Ja nie podzwole! Zbójnik świat równa! To 
by ni miało być!
- No widzisz, widzisz - zawołał biskup - a ono jest, jest! Widzisz!
- Gazdowi w takim niescyńściu się godzi pomóc - rzekł Gadeja - nie dopieroz 
królowi.
- No - przytwierdził Mocarnego Wojtek, łupiąc ziemniak z łupy.
- Haj - przyświadczył Mateja po towarzisku. Janosik spojrzał po towarzyszach.
- Jakoż uwazujecie'?
- Król to król - rzekł Gadeja.
- Polski - dodał Mocarny.
- Nas - Maleją.
Janosik pomyślał chwilę i odezwał się:
- To rzec. Gazdę wyścigowa! nie bedzies. Kieby się haw do mnie obrócieł, ja by 
go bronieł. Jastrząb be bronieł jastrząba, kiedy mu puhac młode biere. Hłop ku 
hłopu. Jakby na to padło, ja by króla na jego bronić seł. I towarzisia za mnom.
Rzucił się ku niemu biskup Pstrokoński i w objęcia go chwycił.
- Zbawionym ty jeszcze będziesz - krzyknął. - I pamięć twoja nie zaginie! I król 
nagrodzi!
- Ja o nadgrode nie słojem - odpowiedział Janosik. - Mam swojego dość, jesce 
zwyse. Ba tu o inom rzec idzie. O prawo. Ja haw za śtyry roki hłopskiego prawa 
bronieł, i królewskie prawo jest.
- Bo na kigoz by diabła, aj diabła, sytko wysło, jakby świat na gazdak nie stał! 
- zauważył adoracyjnie Krzyś.
- Jeden ma mało, drugi dużo - rzekł Mocarny.
- Ale kies na swojem, to twoje - Mateja.
- Ludzie się majom trzymać. Bo dziś tobie, jutro mnie - rzekł Gadeja.
- Dzisiok bryje na pomyje, a jutro je sam wypije! - prayśpiewał Krzyś.
- A i to rzec - odezwał się Sablik - coby ludzie ku sobie w równości beli, jeden 
drugiego godny.
Lecz Janosik, który myślał, przerwał mowy, wstając i mówiąc:
- U mnie krótko. Jutro, lem świt, idzieme na Swędów. Niek ig będzie, kielo fce. 
A dziś, kie mamy gościa, a i jesce ig biskupiom miełość, niek haw będzie wesoło! 
Doruócie na watrę!
A gdy watra płomieniem dachu sięgać jęła, a wino złote, woniejące, z piwnicy 
pana Pongracza, pana na Mikułaszu Luptow,skim, potokami ze srebrnych, w 
krysztale rżniętych, złoconych i szczerozłotych szlacheckich pucharów popłynęło 
i ochota okrutna, jako zwykle przed wyprawą, jeszcze tak straszną i niezwykłą, 
ludzi ogarnęła, poczęły się snuć opowieści jedna za drugą, osobliwie zaś starzy 
Sablik i Krzyś cuda prawili.
Że zaś biskup był wesoły, jemu mogące być miłe opowiadki zbacowano.
Sablik mówił:
- Kie, prosem pięknie ig miełość duhownom, Paniezus stworze! świat, to się 
obeżrał, ośmiał się i tak se pedział:
- Bans ja to syfcko dobrze porobieł. Jyno nie wiem, cy się Jadamowi nie bee 
kotwić, bo je sam, haj.
Trza mu końcem sprawić jakom zabawkę, coby się ś niom przy casie zabawie!, coby 
mu się nie kotwiło.
Tak se pedział Paniezus.
I dobrze nie bardzo, zawołał:
- Jadalnie! Hybajze haw.
Jadam prziseł, ale się mu straśnie łydki zaceny trząść, bo się Pana Jezusa 
straśnie bał, haj.
- Legaj! - pada mu Paniezus. Jadam pilno log, ale se pomyślał:
- Ę, będzie cosi, będzie źle - i łydki zaceny mu jesce mocniej dygotać.
Paniezus porulsał na pościeli ręcami nad nim, tozto pilno usnon. Wyjon pote, 
prosem pięknie, składak z tórbki i wyrznon mu we śnie ziobro. Ale to beło
12 Legenda Tatr
straśnie brzydźkie i masne, tozto prasnon na brzy
zek, cofay oskło.
Diascy nadali psa. Zakradła się kanalija, łap ziobro i w uciekaca ś nim do 
dżwierzy Raju.
Paniezus łap kija i dalej za nim.
Ale pies wartki, a Paniezus stary, i nie móg go dolecieć i hycić, coby mu ziobro 
wydar.
Lecom, lecom, jeże przilatujom do dżwierzy Raju,
a pies już beł we dźwierzak. Tozto Paniezus telo ścignon, co wartko dżwierze
kopnon. Dżwierze się na zaworke zaparły, ucieny psu ogon,
ale pies ucióte, ha j.
I dobrze nie bardzo, co Paniezus nie robi, wzion ten ogon pote, obeżrał, 
zgniewał się i podział tak:
- Cekaj jyno ty! Ja ci i tak pokazem, zek cosi
kajsi wart! Tozto zgniewał się, łapił ogon i z tego ogona stwo-
rzeł babę, ha j! - Śmiał się ksiądz biskup Pstrokoński, pijąc wino
wśród zbójów leśnych.
Zaś Krzyś, który był wielki zbereżnik, tak opowiadać począł:
- Nastały raz straśnie złe roki. Nic róść nie kciało
i głód bel wielgi wsędy! Jaze belo dwók kumotrów
i jeden drugiemu tak pada:
- Wiecie co, kumotrze, ja mam jarzec, a wy macie stajanie próżne, dajcie mi 
jedno stajanko, a ja wam siacia dam. Zasiejemy, urośnie nam. Kiby to diascy 
byli, coby nie urosło!
I tak zrobili.
Zazierajom, hodzom, ale nie kciało róść, jyno taka bieda. Straśnie beł plony ten 
jarzec. Ale tego kumotra, co jarcu dał, jesce beł płońsy, mniejsy. Zgniewał się 
i pedział: bier diable taki jarzec!
Poseł du domu i straśnie mu smutno beto. Ale kie znowa na jarzec poseł zażreć, 
beł już wielgi, więksy jako kumotrów. Wartko poleciał du domu, wyklepał kosę i 
hybaj kosić!
Przyhodzi na zagon, pobrusieł kosę i zacion. Jaz tu w te razy wyskocy diaboł. 
Łap mu za kosisko i pada:
- Stój! Nie bees kosieł.
- A bez co?
- Bo jarzec mój.
- Lacegos twój, kie ja go nastał?
- Temu, żeś pedział "bier diable taki jarzec", no to ja se go wzion. Kazałek mu 
róść i teraz se go be-dem kosieł, a ty nie!
Wzieni się za garła.
Hłop, ze beł mądry gazda, diabła się nie bał. Trzi-mał się setnie na nogak, a 
straśnie go prał po pysku. Jaze mu diasek tak pada:
- Wieś co, hłopie? Załóżmy się.
- Ja nie od tego.
- Wto na pięknie j se j kobyle przyjedzie jarzec kosić, to jego.
Hłop przistał; co miał robić.
Zaseł du domu, łeb zwiesił, bo jakoż to diabła kobyłom przebrać, kie ani konia w 
stajni nie było.
Baba jego smutek uźrała, ospytuje się, cego by taki smutny być miał.
Tak i tak - hłop jej powiada. A baba na to:
- O dajze pokój, dajze pokój! Zej do jutra się jesce nie raz namyślime. Mamy 
cas.
No i co się nie stało.
Raniućko, lemze świt, jehał diasek kosić jarzec na kobyle siwej, talarkowatej, 
co kwiatek, to beł na niej iny.
Hłop se ta zaś jyno wyjechał na gołej babie.
Jaz go diaboł uźrał i z daleka już wołał:
- Bier jarzec! Koś jarzec! Twój jarzec! Bo ona, ta hłopowa kobyła, beła śmyśna. 
Tam, ka miała mieć grzywę, to miała ogon, a ka
miała mieć ogon, to miała grzywę. Haj. Ksiądz biskup Petrokoński, opat tyniecki, 
Irt01"^
Jana Kazimierza do kraju z ucieczki sprowadzać
i kraj od Szwedów ratować pragnął, tak się śmiał, aż złocistym winem pana 
Pongracza szaty pokropił.
Jeszcze mu, gdy już spać miał na futrach zrabowanych lec, odmówił Maleją 
"ojczenasz góralski" i przeżegnał się: "Panie ojce, bądź w miłości, jako tako na 
prędkości!"
Ksiądz biskup go w łeb trzepnął, ale łzy ze śmiechu chustką jedwabną ocierał.
Tańczyli też chłopi w jednym miejscu, bo miejsca skąpo było, drepcąc i 
podskakując, a ksiądz Pstro-koński dziwił się zarówno dzikiej, monotonnej, 
zapamiętałej muzyce, jak i równie dzikiemu, monotonnemu a zapamiętałemu tańcowi, 
do 'którego trzeba mieć było istotnie "nogi ze stali", "abo komu diabli dali". 
Dziwił się 'też niezrównanej lekkości, zgrabnogci i wytrzymałości tancerzy, a 
najbardziej podziwiał, gdy tancerz, na końcach palców u stóp stanąwszy z 
wyprężonymi nogami, niesłychaną ilość razy pięty w powietrzu umiał niezmiernie 
prędko zbliżyć jedną ku drugiej i oddalić od siebie, jednej o drugą nie 
uderzając, co się księdzu biskupowi widziało sztuką godną baletu francuskiego, o 
którym cuda opowiadano.
'Zwano Marynę Toporzankę do tańca, ale pójść nie chciała. Siedziała, posępną 
myślą trawiona, w kącie szałasu, a gdy ją nagabywano, aby i babski taniec 
gościowi zaprezentowała, zabrała się i poszła.
- A to kto, ta kobieta? - zapytał ksiądz biskup Janosika.
- 'Siostra tego tu haw hłopa - odpowiedział Janosik, wskazując głową Sobka 
Topora. - Orlica zbójecka - dodał. - Za dwók dobryk hłopów obsianie.
- I rabuje?
- Rabować to ta ona nie rabuje, ale jej wse do działu dajem i oskraibinami nie 
zbywam - rzekł Janosik.
- No więc co tu robi? Gotuje wam jeść i grzech z wami płodzi?
- Jeść ugotuje, ale grzyhu nijakiego nie płodzi. Sprógować tu jeden fciał, taki 
Juro z Lasku, już nie
żyje, bo go harnicy biskupa krakowskiego zastrzelili, ale się od razu nogami 
nakrył. Ona nie rabuje, ale się bije, jak na to padnie, co ani ja, ani jej brat, 
ani tu żaden pomiędzy nas lepi nie zdolimy. Ona się mści, bo jom ślakcic porwać 
fciał i w Ciorśtynie jam przy panu Kostkowi buławom wycion, co na ziem spadła 
zamglona...
A gdy seti morzyć wszystkich począł i spać się jedni porozchodzili po szopach, 
drudzy w szałasie poukładali, ksiądz biskup szparą, którą dla dymu w ścianie 
szałasu między drzewami zostawiono, odmawiając modlitwy, na świat Boży jął 
patrzeć. Gwiazdy widział tak wyiskrzone, jak nigdy w dolinach, na tak czystym, 
iż się zdawało szklannym, niebie. Zebrała go ochota i otuliwszy się we futro, 
siadł na progu przed szałasem. Las stał dookoła nie do wypowiedzenia cichy i 
spokojny. Niebo, w nieskończoność rozesłane, jasnozielonawo-błękitne, wisiało 
ponad nim jako olbrzymia rola gwiazdami uprawna i gwiazdom matka. Białe śniegi 
polany przed biskupem, otwarte szeroko, milczały tak samo, jak las i gwiazdy. O 
równej ciszy i równym spokoju nie miał ksiądz Bstrokoński pojęcia... I jeszcze 
go potęgowała i podnosiła jedna mgła, podobna do słupu dymu z ogniska, obłok nad 
lasem widny, nieruchomy, jakby lodem przemarzły. Zastój uroczysty i niezmącony, 
grozy ostępu pełny.
- Zaiste - rzekł ksiądz biskup w swojej duszy - gdybym teraz anioła 
przelatującego zobaczył, nie miałbym tego za cud, tylko za zwykłe w noc zimową w 
górach zjawisko...
Wrócił do szałasu i legł na przygotowanym dla siebie posłaniu przy watrze, którą 
od czasu do czasu któryś z leżących koło niej Górali poprawiał.
Wtem drzwi skrzypnęły i weszła Maryna. Miała ona swoje łoże w komorze przy 
szałasie, gdzie mleko w naczyniach stawianym bywa i rozmaity sprzęt się 
umieszcza,
- Nie śpisz to jeszcze? - zapytał ksiądz biskup.
269
- Dy prawie idem - odpowiedziała Maryna.
- Piękna noc - rzekł ksiądz.
- Nagodzieł Panbóg.
- Aniołowie dusz pobożnych pilnują.
- To cemuz na świecie jest grzyby?
- Tak Pan Bóg dał umyślnie, aby człowiek o zbawienie miał starość.
- Nie lepi beło cłeka całkę nie stwarzać?
- Gdyby człowieka nie było, nie mógłby być zbawionym.
- No to cóż by mu o to sło? Nie suka cycków to dziecko, co się nie urodziło. Bo 
niegłodne.
- Rozumu i wole Boskiej niech człowiek nie przesądza.
- Ale cierpieć mu wolno, ha j?
- Na to człowiek żyje, aby cierpiał i wycierpiał koronę niebieską.
- Nie zaobsełby się? Przez piekła i przez nieba?
- Boleść jakaś przez ciebie mówi.
- Hę, jegomość, boleść ta jako boleść; dusa ludzka beze mnie mówi, bo jom w 
piersiak mam jako i drudzy.
- Do kościoła chodzisz?
- Edź jęk ta beła parę razy w Saflarak.
- Tu co robisz?
- Sukam, cego nie najdem, tracem, cego nie zbędem.
- Gadaj wyraźnie.
- E, jegomość, ma to dziewka wyraźnie gadać, kie Panbóg nic wyraźnie nie 
podział?
- Blużnisz! Bóg ozwał się przez Ewangelię.
- Ja Go słysała w pierunak i grzmiotak, alek M'u nie rozumiała, co gadze.
- Chcesz pójść ze mną?
- Ka?
- Boga poznać.
- Ka? W doliny? Cy Go hań więcel jako haw? Więcel hań świeci gwiazd, hrubse lasy 
słojom, więcel wód? Cy się hań jaśniej łyska, głośniej grzani? Hur
mawice hań więkse dujom i piękniej ptaki w lecie po gaj'ak śpiewajom? Zorza hań 
więcel radosna, a na odwiecerz więcel spokojności w serce ludzkie z ćmom shodzi?
- Kto cię tak myśleć nauczył?
- Wto? Ze dy Panbóg, o wtorym gadacie. Kie syć-ko stworzeł, to i mnie, a kie 
syóko, to i to, co we mnie jest.
Zamyślił się ksiądz biskup Pstrokoński.
- Jak ci to na imię? - spytał po 'chwilLi.
- Maryna.
- Maryna - rzekł - patrz jak to pięknie: na niebie Pan Bóg mieszka, Aniołowie 
koło Niego, Święci Pańscy - chórem Mu śpiewają. Prawda, że pięknie i piękniej 
być nie może?
- A na ziemi co?
- Jak to co?
- Ze dy haw, na ziemi?
- Na ziemię patrzy Pan Bóg z Aniołami i Świętymi i czuwają nad nią.
- Straśnie dobrze sytka robiom - rzekła Maryna. - Ale 'ziem teraz pusta.
- Jakże to pusta?
- Kiebyście, jegomość, słyseli staryk ludzi. Kie haw jesce Światybór władał! 
Podany on beł na niedźwiedzia, kudłaty i wielgi, a na głowie miał jelenie rogi. 
Strzóg lasów z rąbanicom w ręcy. Kie ,seł bez las, na zadnik nogak, to jaze 
dudniało pod nim... Strasny beł, ale jyno na tego, co lasom skodzieł. Cerwone 
ocy mu ze łba świeciły w nocy jak kaganki. Zedrzał niejeden lasowy złodziej, 
prasnon siekierę i uciók przed nim... Kie tu Pogoda bywała, pani złotego dnia i 
śrybnej nocy... Skrzidła miała gołębie, a bratki po nik kwitły... Kie tu bywała 
Wiesna, co jej skowronki z garzci wylatowały, a uśmiehała się tak, jako słońce 
na jaworowyk liściak... Kie Lelki pilnowały skarbów, we ferecynie pohowane, kie 
Majki i Drzewice promieniste po lasak goniły... Kie 'tu kwiaty i drzewa, i ptaki 
z ludziami gwarzyły, kies seł bez las, to tak,
271
- Dy prawie idem - odpowiedziała Maryna.
- Piękna noc - rzekł ksiądz.
- Nagodzieł Panbóg.
- Aniołowie dusz pobożnych pilnują.
- To cemuz na świecie jest grzyhy?
- Tak Pan Bóg dał umyślnie, aby człowiek o zbawienie miał starość.
- Nie lepi beło cłeka całkę nie stwarzać?
- Gdyby człowieka nie było, nie mógłby być zbawionym.
- No to co'z by mu o to sło? Nie suka cycków to dziecko, co się nie urodziło. Bo 
niegłodne.
- Rozumu i wole Boskiej niech człowiek nie przesądza.
- Ale cierpieć mu wolno, haj?
- Na to człowiek żyje, aby cierpiał i wycierpiał koronę niebieską.
- Nie zaobsełby się? Przez piekła i przez nieba?
- Boleść jakaś przez ciebie mówi.
- Hę, jegomość, boleść ta jako boleść; dusa ludzka beze mnie mówi, bo jom w 
piersiak mam jako i drudzy.
- Do kościoła chodzisz?
- Edż jęk ta beła parę razy w Saflarak.
- Tu co robisz?
- Sukam, cego nie najdem, tracem, cego nie zbędem.
- Gadaj wyraźnie.
- E, jegomość, ma to dziewka wyraźnie gadać, kie Panbóg nic wyraźnie nie 
podział?
- Bluźnisz! Bóg ozwał się przez Ewangelię.
- Ja Go słysała w pierunak i grzmiotak, alek Mu nie rozumiała, co gadze.
- Chcesz pójść ze mną?
- Ka?
- Boga poznać.
- Ka? W doliny? Cy Go hań więcel jako haw? Więcel hań świeci gwiazd, hrubse lasy 
stojom, więcel wód? Cy się hań jaśniej łyska, głośniej grzmi? Hur
mawice hań więkse dujom i piękniej ptaki w lecie po gaj'ak śpiewajom? Zorza hań 
więcel rado'sna, a na odwiecerz więcel spokojności w serce ludzkie z omom 
shodzi?
- Kto cię tak myśleć nauczył?
- Wto? Ze dy Panbóg, o wtorym gadacie. Kie syć-ko stworze!, to i mnie, a kie 
syfiko, to i to, co we mnie jest.
Zamyślił się ksiądz biskup Pstrofeoński.
- Jak ci to na imię? - spytał po chwili.
- Maryna.
- Maryna - rzekł - patrz jak to pięknie: na niebie Pan Bóg mieszka, Aniołowie 
koło Niego, Święci Pańscy - chórem Mu śpiewają. Prawda, 'że pięknie i piękniej 
być nie może?
- A na ziemi co?
- Jak to co?
- 'Ze dy haw, na ziemi?
- Na ziemię patrzy Pan Bóg z Aniołami i Świętymi i czuwają nad nią.
- Straśnie dobrze sytka robiom - rzekła Maryna. - Ale 'ziem teraz pusta.
- Jakże to pusta?
- Kiebyście, jegomość, słyseli staryk ludzi. Kie haw jesce Światybór władał! 
Podany on beł na niedźwiedzia, kudłaty i widgi, a na głowie miał jelenie rogi. 
Strzóg lasów z rąbanicom w ręcy. Kie seł bez las, na zadnik nogak, to jaze 
dudniało pod nim... Strasny beł, ale jyno na tego, co lasom 'skodzieł. Cerwone 
ocy mu ze łba świeciły w nocy jak kaganki. Zedrzał niejeden lasowy złodziej, 
prasnon siekierę i uciók przed nim... Kie tu Pogoda bywała, pani złotego dnia i 
śrybnej nocy... Skrzidła miała gołębie, a bratki po nik kwitły... Kie tu bywała 
Wiesna, co jej skowronki z garzci wylatowały, a uśmiehała 'się tak, jako słońce 
na jaworowyk liściak... Kie Lelki pilnowały skarbów, we ferecynie pohowane, kie 
Majki i Drzewice promieniste po lasak goniły... Kie tu kwiaty i drzewa, i ptaki 
z ludziami gwarzyły, kies seł bez las, to tak,
jak kieby tysiące zwonecków koło tobie zwoniło... Di-i-i-
tirlutirlutirludon<londindondon^dinri-liliri-ili'lidindondiindondindon... Co 
drzewo, inom miało gwarę, co kwiat, 'co ziele, co ptak... Seł cłek mówięcy po 
lesie, bawiący się ś nim, nie tak jako teraz, co jyno ptaki śpiewajom, ale im 
nic nijako nie wyrozumies. Ka się podziały Promiennice nocne, co koło stawów po 
halak siadowały, jak kiebyś lelujami staw obsiał, i gwiazdami się we wodzie 
bawiły? Ka som jest Miesięcne Panny we gmak noc-nyk po wierhak latające? Ka jest 
Zamice, co rosę siały i rosę zbierowały? Ka Ćmy z niebieskiemi ocami, w cieniu 
leśnym popod spięciom konarów pohowane jak zające? Ka Świt iż ogniem na głowie i 
cerwonemi skrzidłami i ka Olbrzym, co słońce z nieba znosieł na ramieniak, jak 
juhas owce w śtyrbnem miejscu z 'turnie? Ka som wodne duhy z trąbitami i 
fletami, co się kiejsi dawno tz capów i pasterek porodziły, kudłami obrośnione, 
z rogami koźlemi, na dwók nogak hipkające? Ka Połednice, co dziewki za ramienia 
hytały i na kępy na grzibiecie kładły, co pote robieł ś niemi, co wto fciał. 
Dawały. I Wiośnianki, co się na błyskawicak po niebie woziły? Ka się to sytko 
popodziało? Przyśli księdzowie z panami, poceni świente drzewa ciąć, dali 
krżiize strugać i pospostawiali je i sytko przepadło... W jeziora pozapado-wało, 
w dziury, w jamy podziemne - jyno się case ozwiom tak jako placem...
- Maryna - spytał biskup - umiesz ty pacierz?
- Eć mię ta ucyli misyjonarze, co u nas na Hrubem siedzieli, kiejek mała beła - 
odpowiedziała Maryna po chwili, jakby ze snu się budząc.
- Modlisz isię co dzień? - pytał dalej biskup.
- Modlem się, kie modlitwa ku mnie przydzie.
- Jak to?
- Kie się mi zafce, to się modlujem.
- Co dzień modlić się trzeba.
- Cy się fce, cy nie? Ze cóż to taka modlitwa sukana, co jom za nogi hyitać 
trza?
- Jaik to? Nie rozumiem ciebie.
- Modlitwa się mi widzi tak jak głód. Kie się mi fce hieba - jem, a kie się mi 
fce Boga - moldlem się. Jyno dusa nie telo nienazarta jako diało; temu trza i 
trzi, i śtyry razy do dnia dać pojeść.
- A duszy rano i wieczór Boga!
- Cy Panbóg nie jest tak jak dysc? Kie leje, to leje, a kie nie, to nie? 
Przydzie ku dusy, to je naw, to się módl, bo Go cujes blizo sobie. Modlitwy się 
mi tak widzom, jako kwiaty pachniące; nie noś ig za pazuhom, bo usknom, ba Wte 
woniaj, kie z ogródka pachnom.
- Maryna - rzekł 'ksiądz biskup Pstrokoński zdumiony - Maryna, szkoda ciebie!
- Hej, jegomość - odpowiedziała Maryna - jesce o'kiść z łasa obleci i będzie 
ciepło, wiesna. Miejcie dobrom noc.
- Dobranoc ci. Módl się, Maryna, i przestań grzeszyć.
- Kie mi diaska żal! - roześmiała się Maryna. - Cóż by robieł, jakby my sytka w 
niebie beli? Kie diabła Panbóg stworzeł, to se zaraz pomeśleć musiał:
stworzeni i grzyby, bo po cóż byk diabła stwarzał? Kogo Panbóg stworzy, to go 
nie umorzy - padajom. Miejcie dobrom noc.
I poszła za ścianę.
Zawinął się ksiądz biskup we futro. Jakże mu dziwnie było... W obcym miejscu, w 
dziczy, pośrodku lasów ogromnych, wśród nie tylko obcych ludzi, ale zbójów, 
wilków i niedźwiedzi... Groźne, potężne chłopy chrapały pozawijane w kożuchy, 
dery, futra porabowane I makaty wokoło niego. Dym z watry gryzł w oczy, piekł 
żar w jeden bok, gdy w drugi noc mroziła. Jakże daleko była wygodna cela 
klasztorna w Tyńcu, gdzie chłopak 'służebny drew do pieca dokładał, a łoże 
spokojne i wygodne było.
Ale oto jutro miał być dzień wielki... Miał król polski przez chłopów być 
wprowadzony w granice swego kraju...
- Ah! - myślał ksiądz biskup Ps.trokoński w drzemotę zapadając. - Zali jeszcze 
kiedy chłopi polscy większego niźli ten i srożej, i przez większych 
nieprzyjaciół wygnanego z królestwa swego króla na rękach swoich nazad do kraju 
nie wniosą? Zali nie przyjdzie czas, kiedy rtak sroga opresja spadnie na 
Rzeczpospolitą, i'ż stan 'szlachecki nie starczy na jej obronę, ale ile rąk 
mocnych w niej, tylu do zbawienia swego potrzebować będzie? Zali w srogim 
terminie szlachta nie będzie szukała chłopskiego hetmana, aby ratował, bo 
Rzeczpospolita tonąć będzie w morzu klęsk?
A klęski te i upadek przepowiadał wielki kaznodzieja ojca Jana Kazimierza, 
ksiądz Piotr Skarga Pawęski...
J
anosik, przy nagromadzonych łupach straż w lesie babiogórskim na 'polanie 
zostawiwszy, ruszył o świcie na czele bandy *. W pośrodku, na sankach, ksiądz 
biskup Pstrokoński, jadąc i pacierze ranne odmawiając, a Boga o powodzenie 
imprezy prosząc, podziwiał siłę, zwinność, lekkość Janosikowych opryszków, w 
każdym ruchu wśród 'ciężkiej drogi się objawiającą. Osobliwie zajął jego uwagę 
Sablik, siwy i stary, a tak zgrabny i lekki, że się raczej suwać po śniegu niż 
stąpać po 'nim zdawał. Gęślicki w rękaw od czuchy wraziwszy, podpierając się 
toporkiem, szedł na równi z młodymi, z twarzy do starego sępa podobny i 
zamyślony.
- Ociec! - krzyknął nań biskup, gdy się koło sanek znalazł.
Sablife przystąpił bliżej.
- Ociec, o czym se też tak dumacie? - zapytał biskup.
- E meślem se, prosem ig miełość duhownom, cy
J a nosi k (...) ruszył o świcie na czele bandy - Pomysł powierzenia hersztowi 
zbójnickiemu roli wybawcy króla i obrońcy kraju przed najazdem szwedzkim wywodzi 
się być może z pracy Szczęsnego Morawskiego (op. cit.). W zakończeniu szkicu (s. 
223,4) Morawski pisze o autentycznym zbójniku Sawce: "Więc też powrócił i Sawka 
Andrias (...) zbratał się z Labowiany i ogółem z sołtysy Beskidu Małego, (...) 
aż napadnięty na zimowisku w Roztoce, uszedł do Tylmanowej na Liga
sówkę.
Tam bacując doczekał się Szwedów (...) doczekał się chwili, że zbójców powołano 
na usługi Rzeczpospolitej".
tyś ta hań w niebie, kie u nas zima, śniegi kurzom? Bo jakby hań zimy nie beło, 
to skądże by się u nas brała i skąd by śniegi leciały? Ja tak uwazujem, ze ona 
by hań miała być jesce lepsa jako itu, coby im hań śniegu nie hybiło, ba się 
musi to zwysać, co tu na ziem spaduje.
Uśmiechnął się biskup, ale we futro, aby starego nie urazić, i ozwał się:
- Hę, któż to wie, jak 'to w niebie może być?
- Oni nie wiedzom? - zapytał, lekko dworując, Sablik. - Dyć som jest na to 
uconi? Po śmierzci się ta sytka dowieme i wte telo będzie wiedział dziad, co i 
ociec świenty w Rzymie, nie bójmy się.
- Tylko trzeba sprawiedliwym na ziemi być.
- To to wej, mądrze radżom. Kie ja do Luptaka pod Krzywaniem z ruśnice abo z 
proce mierzem, a on do mnie, to my oba sprawiedliwi, hoć się każdemu inacy 
widzi.
Skonfudował się nieco biskup Pstrokoński.
- Sprawiedliwość Boska jedna jest - rzekł.
- Jyno ludzkiej telo, kielo ludzi na świecie - odpowiedział Sablik.
Zadumał się ksiądz biskup Pstrokoński nad ciemnym i grubym pogaństwem tego 
starca, a Safolik, pomilczawszy chwilę, naprzód poświstał z cicha starodawną 
nutę myśliwską, potem zamruczał:
Hej Sablicek zbójnicek, hej siekierecka ostra - •niejedna dusycka bez niom w 
niebo posła... Hej Sablik se zaśpiewał, ej Krzywań mu odpedział, bo o jego 
sprawie nik iny nie wiedział...
A twarz jego przeciągnęła 'się i mgliste 'siwe oczy w dal zamierzchłą pobiegły.
- Hę, to obieś! - ozwai się z pełną galanterii
poufałością Krzyś do biskupa, gdy Sablik się nieco oddalił. - To obies! 
Niejednego on strzelca z Lupto-wa a'bo z Orawy we wantak ostawieł. Jemu nie 
zastempuj na drodze. Strze'li do icłowieka jak do wilka.
- Wszelki duch Pana Boga chwali! - wykrzyknął ksiądz Pstrokoński. - Gdzieżby 
zaś?!
- Ę bajto! Beło ig trzok bratów, ten Jasiek, Józek i Jędrek. Kie na polowanie 
pośli, to kie jeden na Krzywaniu, drugi na Hrubym Wierchu, a trzeci na Ostrej 
foeł, to się fcapelusami abo cuhami dogadowali. Ale jyno ten Jasiek ostał, fio 
Józka zabiel niedźwiedź, kajsi w Bobrowcu, a Jędrzka luptowski strzelec w 
Miegusowskiej Dolinie. Hę, to obieś, ten Sablik! Dość się tu na Sąd Ostatecny 
nasukajom, 'kim te syć-kie kości, co on je we wierhak poóstrzepał, najdom!
- Takiż to on?
- Taki. W rzecy grzecny cłowiek, muzyka, uśmieje się, uradzi - e, ale hań, w 
lesie! Jyno go juhasi radzi straśnie widzom, kie na polanę zajńdzie, bo jak 
niedźwiedź woły bije, nie mas nadeń! A na niedźwiedzia idzie sam, z ruśnicom abo 
z łukem.
- Sam jeden?
- Sam. Worcek mąki weżnie, soli abo i to nie, bo jemu jej ta niekoniecnie, i 
idzie. Case go i trzi, i śtyry tyźnie nie ma. Baba już i ma nosom za duse cosi 
ze trzi razy dawać hodziła.
- I gdzie siedzi?
- Na polanie ka, przy juhasak, abo w lesie. Znajom go po halak na Luptowie, na 
Orawie, na Spisie i dalej, poza Matre, poza Fatre, poza Hocz, sędyl. Bacowie, 
panowie, panicowie, po nasenni leśni, a straśnie go radzi widzom, ze strzelec!
Zabawiał Krzyś 'księdza biskupa, aż i droga się wywinęła, którędy ku Krakowu 
wracać było można. Odpuścił ksiądz Pstrokoński bandzie Janosikowej grzechy i 
pobłogosławił, chłopi go w ręce całowali, a gdy się pożegnano, wziął się Janosik 
ku Spiżowi, którędy słuchy szły, iż król ma do Lubomli, do pana Jerzego 
Lubomirskiego, wielkiego marszałka koronne-
go, jechać, aby stamtąd akcję zaczepną przeciw Szwedom rozpocząć.
Ostrożnie postępował Janosik, szpiegów rozsyłając, aby 'królewskiego gazdę tym 
pewniej na gazdostwo wawelskie wprowadzić. Im dalej 'ku wschodowi, 'tym śniegi 
były mniejsze a twardsze, tak że co pod Babią Górą po kolana zapadać trzeba 
było, to poza wytok Jaworowej Doliny raczej trza było raki żelazne pod kapce 
przyprawiać, bo się ślizgały. Gdy też Janosikowi Gadeja i Maleją wieści 
donieśli, iż Szwedzi, o przekradaniu się króla powiadomieni, w wąwozie nań pod 
Magurą Spiską czatować mieli, w mig Janosik plan walki powziął, a siła się już 
chłopów ku niemu po drodze przyłączyła. Cicho jak żbiki szli szpiegowie Janosika 
za rajtarami i szwedzką piechotą, a nim Szwedzi do wąwozu dotarli, już ipo obu 
stronach jego w lesie kilkuset chłopów na śniegach leżało.
Głazy olbrzymie na rozkaz Janosika ze zmarzłego gruntu chłopi nadludzkimi swymi 
siłami ipowydobywali i czekali przy nich nad uboczami, prawie nie pokrytymi 
śniegiem.
Czekali od rana, ale zimna nie czuli, tyle w nich było żądzy tej okropnej, 
śmiertelnej, zbójeckiej psoty, jaką 'wyrządzić mieli. Każdy przy głazie leżał i 
patrzał pomiędzy drzewa w dół.
Wtem zabiły im serca: naprzód ze dwustu rajtarów z oficerami, potem paręset 
piechoty poczęło w wąwóz wkraczać.
Szli niczego nie podejrzewając. I zaczaili się za zakrętem na króla, sparci w 
gromadę.
Co za piekielna uciecha! Zasadzka na tego, co sam zasadzkę urządza. Chłopi 
byliby rżeli z uciechy, gdyby Janosik najmniejszego hałasu pod gardłem nie 
zakazał i gdyby się sami zepsuć isobie uciechy nie obawiali.
W żelezie jechała rajteria, w kirysach szła piechota - ale to p.roci kamieniom 
na nic...
Aż i z przeciwnej strony, widno było z góry, jeźdźcy z dala ukazywać się 
poczęli.
Na przedzie, zrazu jak majak, jechał we futro odziany człowiek, za nim orszak 
nieduży, koło pięćdziesięciu ludzi liczący.
Jechali spokojnie, snadź niczego złego nie przypuszczając. Owszem, widać było, 
że jadą wesoło, jeździec na przedzie zwracał się często, snadź z mową, do 
jadących za nim towarzyszy.
- Król, król - szeptali Górale.
Wjechali w wąwóz. Orszak wydłużył się dla wąskości miejsca i posuwał powoli 
naprzód. Rajtaria i piechota szwedzka za zakrętem nasłuchiwać zaczęła.
Wtem wrzask straszliwy napełnił góry, od którego konie spłoszone dęba stanęły i 
na zadach przysiadły.
Z obu stron wąwozu na Szwedów zaczęła się toczyć lawina głazów.
Uczyniło się wśród nich okropne zamieszanie. Konie i ludzie miażdżeni przewalali 
się i z ciał i ścierw tworzyły się kłęby i zwały. Ze wszech stron leciały głazy. 
Przed siebie i za siebie jęli przerażeni do najwyższego stopnia Szwedzi uciekać, 
ale w tej chwili gruchnął na nich grad kuł z samopałów, strzał z łuków, kamieni 
z proc, a w ślad wynurzyły się z mroku leśnego postacie i z niesłychaną 
szybkością zbiegając jak grad na dół, z ciupagami na 'szukających ratunku 
natarły.
Na hełmach i pancerzach szwedzkich zadzwoniły siekiery. Szwedom wydało się, że 
diabły, i prawie bronić się nie śmieli, zresztą furia nacierających, zręczność, 
siła i dzikość łamały wszelki opór. Czego nie zgniotły głazy, rąbali chłopi. Z 
dala zza drzewa podziwiał Krzyś Janosika, Sobka Topora, Maleję, Gadeję i 
Mocarnego, którzy ciosami ciupag hełmy łupali jak gonty, kiedyby się dach na 
domu palił. Ryk nieludzki grzmiał w górach i szczęk jak w olbrzymiej kuźni.
- Diabli się wyzbiegajom z widłami - myślał Krzyś - bo b?dom myśleć, ze haw 
straho'tna kuźnia,
coby im je posprascać, jak się im pokrzywiły od ognia, ka męcom...
Orszak ikrólewski tak się 'tym nieludzkim hałasem •zastraszył i stropił, i tak 
od niego osłupiał, że nawet do ucieczki się 'nie rzucił. Nuncjusz papieski i 
biskup krakowski Gębicki, którzy królowi towarzyszyli, krzyżem świętym 
przestrzeń przed sobą żegnać zaczęli. Dopiero gdy pierwsi Szwedzi w popłochu 
spoza zakrętu wypadli, król szpady dobył, za nim iszlachity i żołnierzy 
kilkunastu, a inni do ucieczki się rwali.
Lecz widok ścigających Szwedów i spadających na nich Górali do reszty orszak 
królewski zdumił i osłupił. W oczach króla i towarzyszących mu panów i żołnierzy 
zarąbano rajtarów i piechotników szwedzkich. Gdy się zaś śmielsi z orszaku wraz 
z kroiłem naprzód na to widowisko końmi poparli, ujrzeli chłopów bijących w 
(kupę Szwedów, po prostu jako praczki kijaniami w kupę bielizny mokrej walą.
- In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen! * - zawołał król. - Co ito 
jest?!
I patrzał na rzeź zachwyconym wzrokiem. Jego to pogromców gromiono. Kto pardon 
wołał, nie darowano zdrowiem. W okrutnej zapamiętałości puszczeni na to Górale 
kosili Szwedów, aż nuncjusz papieski oczy zakrył, a biskup krakowski wołać 
począł:
- Dosyć! Dosyć! Stójcie, chrześcijanie! Ale dopóki ostatni stojący nie padł, 
ranny dobity nie został, straszna młoćiba toporów nie ustawała; szalała dzicz o 
krwi bezlitosnej.
Król ujrzał przed sobą zagrodzoną drogę - ale trupami.
- Ludzie! Ktoście wy?! - zawołał.
- Górale! - odpowiedziały zdyszane, ochrypłe głosy.
- Skąd? Kto was nawiódł?
- Janosik Nędza Litmanowski z Polan!
In nomine Patris et Filii et Spiritus. Sancti. Amen! (lać.) - W imię Ojca i 
Syna, i Ducha Świętego. Amen!
- Dawaj go sam! - krzyknął król. A 'biskup Gębicki zawołał:
- Chłopi! Król przed wami stoi!
Naówczas poczęli Górale odkrywać głowy z czap wełnianych, kołpaków baranich i 
kapeluszy sukiennych, które się od tłuszczu zakrzepłego nieświadomemu oku jako 
skórzane wydawały. Wielu w uniesieniu przypadło do rąk i 'butów królewskich.
- Gdzież wasz wódz? Gdzież ów Janosik? - pytał Jan Kazimierz.
Wystąpił Nędza naprzód. Cały krwawy, old czapy po kerpce; z czerwonej ciupagi po 
toporzysku krew
mu ciekła.
- Aleś to, widzę, z jatki przyszedł, rzeżniku! -• zawołał wesoło król, jako był 
prędko skory do śmiechów.
Janosik czapką króla pozdrowił, nazad ją na głowę wdział, wsparł się na ciupadze 
i ręką w bok i rzekł;
- Jedźcie, panie królu, na gazdostwo wase!
- Człeku! Czapę ze łba! Do króla mówisz! - krzyknął biskup krakowski.
A 'któryś ze szlachty z orszaku wzburzonym głosem wrzasnął:
- Na kolana! Cham!
Z piorunami gniewu w oczach zwrócił się Jan Kazimierz za siebie, ale nim usta 
otworzyć zdołał, pogardliwie a wyniośle Janosik odpowiedział:
- My oba do się i w capkak możemy radzić, bo my na przodku. A klękać to mię jyno 
przed Pane Boge ucyli w kościele.
Nie śmiał się nikt nic ozwać na gniew królewski, na twarzy Janowi Kazimierzowi 
widny, ksiądz biskup Gębiold zaś, aby zło zażegnać, rzekł:
- Nim w Krakowie na Wawelu Te Deum 'zaśpiewamy, tu Ciebie Panie chwalimy 
zaśpiewajmy, a wy, chłopi, ziemskiemu swemu panu drogę przez trupy szwedzkie 
rozgrodżcie!
Wzięli się chłopi do roboty, Jan Kazimierz zaś Ja
nosika pytał:
- Jakiej nagrody chcesz?
Janosik myślał chwilę, snadż namyślał się, potem
rzekł:
- Wytnijcie, królu, tego, co mi klękać przed wami kazował, w pysk.
- Może i to być! - zawołał wybuchając nieopatrznym śmiechem król. - A więcej 
czego chcesz?
- Nic - odpowiedział Janosik. - Ja wam pomóg jak gazda gaździe. Wracajcie się na 
gazdostwo swoje. Śmiał się król.
- Jakby ci trza było, Janosiku, z Krakowa z chorągwiami pancernymi pod Tatry 
przyjadę!
- Mnie nań nie itrza będzie. Ja se wse rade dam sam.
- Szpetnie nam przymówił - zwrócił się król do orszaku. - No, Janosiku, czym 
mogę, to ci dziękuję w podróży!
I kiesę złota zza pasa wyciągnąwszy, pod nogi Janosikowi rzucił. Za przykładem 
tym poszli biskupi, panowie i szlachta towarzysząca królowi. Złoto potoczyło się 
na śnieg.
- Biercie, hłopcy, jak wam wola - ozwał się Janosik do Górali, którym na widok 
sakiewek dusze i ręce trząść się poczęły, a którzy i Szwedów na gwałt obdzierali 
- a wy, panie królu, przymcie zaś ode mnie to!
I ciupagę swoją (krwawą ku królowi wyciągnął.
- Bierz! - zawołał Jan Kazimierz na rękodajne-go, który siedział na koniu 
wpodle. - Bierz! Bo oto przez chłopską siekierę do królestwa mego wracam!
I 'ruszywszy koniem ku Janosikowi, za głowę go uścisnął, i przez torowaną 
pomiędzy trupy rajtarskie drogę konia naprzód pchnął, a za nim posunął się 
orszak z głośnym śpiewaniem pieśni Ciebie Panie chwalimy, którą i pobliżej 
kościołów mieszkający chłopi za biskupami i rycerzami śpiewali, otoczywszy 
orszak, aby go w razie ponownej napaści bronić i osłonić.
10 latach wojny i straszliwym spustoszeniu szwedzkim wybuchł głód. Gdy Janosik z 
towarzyszami do domu rodzicielskiego, w Polany, powrócił, zastał dokoła nędzę po 
wsiach. Trzymali się, a nawet nie czuli niedostatku bogaci gazdowie, Kojsowie w 
Chochołowie, Walczaki i Jarząbki w Zakopanem, Nowo-bilscy sołtysia na Białce, 
nie czuł go także Janosików ojciec, ale ogół Górali głodem przymierał. Gdy 
Janosik powrócił do domu po latach czterech bojów ze szlachtą i zwycięstwie nad 
Szwedami pod Spiską Magurą, łupy wioząc bogate, jął on ludzi ubogich wspomagać 
własnym dobytkiem i z pieniędzmi sanie po żywność na Węgry słał. Ale ku końcu 
stycznia przywaliły świat śniegi tak straszne, iż dachy chałup pokrywały i 
ludzie tunele i lochy kopać musieli. Po prostu zginęła ziemia pod śniegiem. 
Dzień po dniu i noc po nocy dął wicher i płatami olbrzymimi śniegu spoza Tatr od 
zachodu rzucał. Czeladź Janosika i domowi na zmiany dzień i noc pracowali, aby 
przejścia od izb do stajni, chlewów i stodoły utrzymać. Jedzenia nie brakowało, 
bo bydła hrubego i drobnego statku, owiec, baranów, świń było dość, było też 
czym zimować żywinę, a i drew na opał za czasu czeladź narąbała i nawiozła z 
lasu. Trzy tygodnie, aż do lutego, dęły te śniegi, że i matka Janosika już 
wątpiła, czy ustaną kiedy, i śmierć przewidywała w całunie.
Aż pewnego rana rozwidniło się niebo, jasny, szklisty pokazał się błękit, rażący 
oczy lśnieniem nieporównanym i nieprzetrzymanym, i mróz okropny ściął
świat, tak iż zwały śniegowe stęgły w żelazo. Po drabinie wydrapał się Janosik 
od podwórza na dach i po drugiej jego stronie ujrzał białą rówień.
Jak oko Sięgnąć zdołało, nie było nic, tylko biała płaszczyzna, drzewa tylko 
koło domów wzdłuż potoków z Gubałówki płynących rosnące, jawory, jesiony, lipy 
sterczały ponad śnieg i lasy smrekowe białe i w 'lód ścięte. Jednego dachu nie 
było widać. Na Nędzowym Groniku, u Staników, u Czajków, u Staszłów, u Faklów, 
Tyrałów i Pitoniów, Gadejów, Mocarnych, Matejów dookoła jednego 'szczytu dachu 
znać nie było.
- Wygineni - pomyślał Janosik z okropnym uczuciem.
Ale tu i owdzie dojrzało jego oko nad śniegami lub lasem dym błękitny - tu i 
owdzie więc byli żywi pod zawałą.
I długie znów tygodnie biegły tego jednostajnego, śmiertelnego mrozu. Niebo 
iskrzyło się w dzień słońcem rażącym, w nocy gwiazdami, których moc ogromna 
zdawała się przybyć na stropie, a które tak świeciły, jak płomienie. Ludzie 
poczęli na nartach i karpiach suwać się po skorupie otchłannego śniegu, a wilki 
nad dachami się ukazywały i bywały wypadki, że zgłodniałe rzucały się znad 
dachów na podwórza wewnętrzne obejść domowych bez pamięci. Tam walczyć z nimi 
musiano, bo ich wygnać nie było którędy. Straszno było pojrzeć w nocy, gdy nad 
głową dookoła widziało się iskrzące się ślepia pośród gwiazd złowrogich i 
słychać było nad głową warczenie lub wycia zajadłe. Taka sucha, druzgocąca 
mrozem zima trwała aż do końca marca. Kto umarł, to wykopywano jamę w kupie 
śniegu na dziedzińcu i tam go grzebano.
Wszystko wydawało się zaumarte. Cisza była w powietrzu nieprzegarniona i ani 
jeden ptak nie przelatywał przez czyste przestwory. Wyginęły od śniegów i zimna 
lub uleciały niżej, gdzie może nie tak twardo było. Raz jeden spostrzegł Janosik 
o fioleto-
wym zmroku puchacza, wysoko lecącego gdzieś ku południowi, za Tatry.
Wtem przyszedł halny wiatr, talk ciepły, że cieplejszy w czerwcu nie bywał, i 
dął półtora dnia, a potem lic gwałtowna, ulewa przerażająca. Jak w styczniu 
wiało śniegiem, tak teraz deszcz ustać nie chciał. Wzięły śniegi topnieć po 
dolinach. Ciepłe wiatry dęły i nawoziły chmur od wschodu. Rozpływały się śniegi, 
topniały w oczach, nikły. Deszcze przeświecały piorunujące słońca, o 
gwałtowności i sile orkanu protnieni. Zwały śniegowe zsuwały się podmokłe w dół 
z grzmotem i hukami dech zapierającymi. Wydobyły się na wierzch odmarzłe wody. 
Uczyniła się powódź, choć na Tatrach leżał jeszcze śnieg, do lipca, w nadmiernej 
nasypany grubości, trwać wróżył.
Jakże straszne były widoki...
W niektórych chałupach znaleziono ludzi z głodu pomarłych, całe rodziny, indziej 
uduszonych pod zawałą śniegową. Toż zwierzęta domowe, konie, krowy, owce, psy, 
świnie zdechłe i uduszone. Znajdowano ślady przerażających walk z wilkami, gdzie 
czasem wilki zażarły 'całe rody góralskie, ilub też we wspólnej z napadniętymi 
pozostały mogile śródśnież-nej. Znajdowano domy zgniecione nawałą śniegu, 
zmiażdżone chałupy, stodoły, stajnie, a pod tym trupy i ścierwa, Bóg wie odkąd, 
od miesięcy całych leżące. Tak zginęła cała rodzina Jana Fakli w Polanach, tak 
dwie familie Zychów w Witowie, Sieczka Stanisław z rodem swoim w Zakopanem i 
wielu, wielu innych. Na setki zmiażdżonych śniegiem liczyć było
można.
Wilki bandami teraz grasować zaczęły, zeszły z gór i niedźwiedzie, obudzone już, 
a nile sobie w lasach znaleźć nie mogące. W biały dzień rzucał się zwierz leśny 
na ludzi i napadał wprost domy. Niedźwiedzie po trzy, cztery, pięć i więcej w 
stadzie rozwalały stajnie, atakowały chałupy lub na dachy po węgłach uciekały 
przed goniącymi je hordami wilków.
I walki krew mrożące widywali ludzie dzikich be-styj, które się zażerały między 
sobą u progów i u ścian ludzkich.
Śniegi stopione gwałtownie wzdęły rzeki, powódź spłynęła na Podhale. Piekło się 
wściekło - mówił lud.
Teraz wybuchł głód w całej pełni potwornej, choroby niesłyszane, nędza 
przerażająca i śmiertelna.
U Walosów -w Brzegach rodzice dzieci zabili i zjedli, w Szaflarach Król żonę 
własną z grobu wykopał na cmentarzu, zabrał do domu, gotował i jadł, aż -w 
boleściach umarł.
Mnóstwo szalonych poczęło się snuć po dolinach. Przychodziły dzikie poczwary od 
Gorców i z Zagórza, kretyny wolowate, a ze wsi podhalańskich rozbiegali się w 
świat obłąkańcy z pianą na wargach i gryźli się po polach z psami wściekłymi lub 
ginęli, szarpani przez wilki na sztuki.
Całe pasma wściekłych wilków włóczyły się, siejąc postrach, grozę, przerażenie 
nie do wypowiedzenia. Powietrze zaś (napełniło się chmurami kruków, wron, 
jastrzębi, sępów i orłów, spadających stadami na ścierwa i zwłoki gnijące.
- Świat fce zaginonć - mówili chłopi. Klęska była niesłychana i niepamiętna. 
Wyległy też z gór potwory, wiłkołaki, strzygi, martwce, latawce, dziwożony, 
topielce. Widywali je ludzie rozognionymi od głodu i przerażenia oczyma. Okropne 
upiory jeździły na niedźwiedzicach i uganiały na wilkach z chychotem i 
piekielnym śmiechem. Wśród stad ptaków drapieżnych zlatywały gryfy i biły się z 
orłami i sępami. Wrzask, skwir nieraz słyszeli ludzie w powietrzu nieznany i 
ptaki spadały pokrwawione, z poprzebijanymi kośćmi barkowymi na ziemię.
Widziano karły w siwych czapach baranich i portkach miejskich, szerokich, od 
kierpcy obutych i rzemieniami po wierzchu okręconych, jak siały pod lasami i w 
lasach grzyby trujące. Salkę od Słodyczków ze Zebu Mnich porwał, gdy po wodę 
wieczorem po
szła, i przepadła bez śladu, choć blisko domu było. Wrzasnąć tylko zdołała.
Rozhukali się wśród tej zagrozy ludzie. Kto co miał w sobie, to się wydobywało z 
niego rozpasane. Bracia gwałcili siostry, teściowie synowe, cudze żony na nagim 
polu oddawały się kochankom, dziewki dwunastoletnie nierząd czyniły. Koniec 
świata przepowiadali starce i wróżowie i przyjście Jancykrysta.
Mord jął się szerzyć. Zabijano się o kawałek placka owsianego, o kwartę mąki. 
Lada kłótnia, lada spór krew wytaczały, a dawne zemsty wiały jak wicher. Ludzie 
się mścili na sobie, jakby lękając się, że umrą i nie zdążą.
Głupota, lekkomyślność, rozpacz zresztą powodowały sprawy szalone. Jarząbek ze 
Zywcańskiego za obiad Halę Jarząbczą nad Chochołowską Doliną sprzedał, Kojs, 
wójt 'sołtysi z Chochołowa, rolę pod trzydzieści korcy darował dziadowi Bartkowi 
z Łopuszny, bo "cóż mu po niej". A jego synowie jeszcze mu, temu dziadowi, 
siostrę swoją, cudowną Kasię sołtysiankę, 'przez jakieś obłąkanie ducha w 
małżeństwo dać chcieli.
Ginęło Podhale.
Na to ginięcie zaś patrzały spokojnie Tatry.
W niemej, głuchej zapamiętałości siedzieli wieczo-
A na Tatry patrzał Janosik Nędza Litmanowski. rem przed chałupą pod jaworem 
oboje rodzice Janosika i ponurzy Gadeja, Maleją i Mocarny Stopkowie.
Im jeść nie chybiało, bo na Węgry po zbóju chodzili, ale trapiło ich powszechne 
utrapienie góralskie. Siedzieli na ławie koło jaworów, popodpierali brody na 
rękach i kolanach i myśleli.
Pod domem zaś na ławie, wyciągnąwszy bose nogi przed siebie, choć dopiero 
kwiecień był, i założywszy ręce za przypory u portek, siedział Janosik, obok 
Sablik stary, na ławie siedząc, pogwizdywał.
Obaj patrzyli przed siebie w górę na Tatry, gdzie słońce zachodziło, 
czerwonofioletowe i chmurne.
Gdy oczy ich tam w przestrzeni, nad wierchami ze
szły się i dusze zrozumiały - wydobył stary Sablik 2 rękawa od czuhy gęśliki i 
grać począł.
Grał stare odwieczne nuty, jakie strzelcy i zbójnicy niegdyś tam, w praczasie 
grywali.
A gdy jedna i druga godzina minęła i na niebie już wśród chmur gwiazdy świecić 
zaczęły, ozwał się Janosik do towarzyszy:
- Hłopcy, pudzieme na wojnę...
J uż się ku wiośnie brało, śnieg w dolinach tatrzańskich ginął, w cieniu trwał 
jeszcze, a w słońcu w błcrto się przeistoczył. Dziką i pustą doliną szedł stary 
Sablik z ruisznicą przez prawe, łukiem przez lewe ramię, z ciupagą w ręku i 
nożem za pasem.
Czekał on od jesieni zimę całą na ten czas. Ani go straszliwa nędza Podhala, ani 
bieda we własnym domu od myśli nie odwodziły. Sablik pasem brzuch głodny 
ściągnął, na gęślikach brzęczał, gdzie się dało gorzałkę pił, śpiewał, gwizdał i 
wiosny czekał. A gdy się już ile ityle ociepliło, nie powiedziawszy nawet żonie: 
ostań s Pane Boge! - znikł samotnie.
Rozkosz niewypowiedzianą, radość niewypowiedzianą odczuł, gdy znowu rzemienie od 
'kierpców potężnie przykręcał, nie na chód dzienny, ale na długie dni wędrówki; 
gdy znowu ciupagę w garści poczuł, która twardą stalą do twardej jego dłoni na 
długie dni przyrosnąć miała, gdy obuwał się w portki na to, aby może tygodnie 
całe ich nie ściągać; gdy to, co miał na sobie i przy sobie, na długi czas 
nieoddzielnie z nim być miało, być jego wszystkim i wystarczającym. Jego nóż 
doświadczony, jego dobrze obejrzane krzesiwo, które znajdowały się z nim 
tylekroć w pustkach górskich i znowu tam znaleźć się z nim miały, dawały mu 
rozkosz, 'jaką czuć może orzeł, na szpony swoje spozierający. Z radością słanął 
na zawiązanych kierpcach nie po to, aby do 'karczmy albo do sąsiadów zabiec, ale 
aby śliznąć się na nich, gdzie ludzkie oko często nie sięgło nigdy przed-
13 Lagenda Tatr
tem. Stanął na tęgich podeszwach z twardej skóry, wesoły.
Znowu czekały go noce pod niebem gołym, watry ze świeżego rąbania, smolne, pełne 
dymu i trzasku wilgotnych gałęzi, owo samotne pożywianie się strawą skąpą lub 
obfite obłowy polowania, wody pite ustami z rwących potoków lub ze strug 
sączących się między głazami. Sablik cieszył się na ową smolną polepę, którą 
poróść mu miała twarz, szyja, kark, ręce, że stać się miał nieledwie częścią 
lasu, czymś dzikim, odyńcom, jeleniom i smrekom pokrewnym i podobnym. Znowu oczy 
jego, ręce i nogi miały mu być wszystkim. Sablik miał znowu, jak od lat 
kilkudziesięciu, być sam z sobą, zupełnie i wyłącznie, i radował się na to, jak 
się cieszyć może orzeł o łowach swoich myślący.
Pogwizdując i pośpiewując oglądał swój sprzęt podróżnostrzelecki, badał go i 
próbował. Szedł wyzywać pustacie, drogi błędne i straszne, lasy i góry, zwierza 
groźnego i ludzi wrogich, strzelców przeciwników zza Tatr nie mniej niż sam 
groźnych; szedł żyć całą pełnią swej śmigłej, drapieżnej i rycerskiej duszy, 
zagrążyć się w Tatrach, które go wychowały.
Szedł na wicher, deszcze, śniegowe fujawice, spiekoty, mroki mgielne i nocne, na 
znój, pot, na trud swoich kolan, na ślizgie spiczaste kamienie, zdradne upłazy 
trawne; ostre sęki drzew, spadziste utrudzające ubocze i turnie ziejące 
przepaściami. I śmiał się sam do siebie. Albowiem w tym wyrósł, to umiłował i 
nie rozumiał życia bez tego. Stary Sablik kochał zdyszenie się swych piersi, 
spojrzenie szukające oparcia dla stopy, kochał rozciągnięcie się swego ciała na 
palcach rąk trzymających się odziomków skały i palcach stóp opartych w 
szczelinie nad otchłanią; kochał szum piargów uwożących się mu spod kierpców, 
kochał wysilony zarzut ciupagi na konar w nie chcącym puścić w górę gąszczu, 
krępującym głowę, ramiona, piersi; kochał wrąb jej w strom wyniosły, aby spocząć 
obok w kraju rysia i żbika, żmii i kuny leśnej.
Drogą mu była ojczyzna jego duszy myśliwskiej i wędrownej, duszy skrzydlatej.
Szedł, aby mu wiatr w oczy i szyję gołą bił, na rozkosz nozdrzy i płuc do 
zimnego prądu powietrza nawykłych, szeidł na radość rąk, gdy w rękawy od koszuli 
wiatr się wmyka, na pełnię życia skóry, gdy w twarz rzęsny, bystry deszcz siecze 
i jedna jej cząstka nie zmyta, nie przenikniona wodą nie pozostanie. Szedł 
odwiedzać to, co znał, kąty lasów przepadłe, moczary skryte w gąszczu, spady wód 
szumiące i koleby myśliwskie, leże ciche i tajemne, gdzie długo po odejściu 
strzelców ostrożna liszka albo kuna skalna, wietrząc i spozierając dookoła, 
resztek słoniny szuka.
W Dolinie Piardzystej, przy tym niźnim stawie, jest han kolibecka wyrąbana w 
skale...
Szedł znaleźć to, co zawsze było niespodziane, gdzieś rogi z kozicy przez rysia 
pożartej lub lawiną strąconej, gdzieś ślady walki zimowej wilków z dzikami lub 
pojedynku niedźwiedzia z odyńcem, po którym często dwa szkielety obgryzione 
przez drapieżników pozostawały; często spod śniegów wytajał trup człowieka, 
strzelca, zabitego przez współzawodników, zaskoczonego kurniawą i zawalonego 
śniegami, czasem skarbów poszukiwacza, co z turni odpadł, z którym się turnia 
usunęła, że zginsł, lub zabitego tajemną ręką złodzieja albo ducha, co skarbów 
strzegł.
Całą historię strasznej, ponurej, niezwładanej i nieowładniętej zimy 
tatrzańskiej czytał Sablik na wiosnę, gdy śniegi stopniały. Gdzie lody skałę 
rozsadziły, gdzie śnieg las połamał, gdzie wichry w nim spustoszenie porobiły. 
Szlakował niedźwiedzia, gdzie spał, jelenia, gdzie ku źródłu chodził, rysia, 
kędy kwiaty, do róż podobne, rozwitych łap swoich odciskał.
Cieszył się na świst strzały swojej, na huk swej rusznicy, z której gładkiej 
lufy kula wartko i śmigle a celnie leciała. Cieszył się na mierność swej ręki,
291
na przykład twarzy do kolby, oka zmrużenie. Cieszył się na stuk swego toporka w 
ciszy gór i lasów...
Hej^ Ciupaga! Z wyostrzonej stali!...
Salblik czuł się cały w sobie, cały przez siebie, skończoną czuł się istnością, 
tak wcięty w Tatry, jak bywa wbity słup w dno rzeki, nad którym jedna 
powierzchnia przepływa.
Tak niknął z wiosną od pół wieku, a gdy po tygodniu, dwóch, trzech, czasem po 
miesiącach całych do domu wrócił, znowu z Janosikiem Nędzą na wyprawy lub na 
przeszpiegi szedł.
Jak gazdostwo się więdło', jak sobie żona, niegdyś piękna Tereska od Walczaków 
ze Skitoówki, dawała rady, on o to nie dbał. To nie było jego życie.
Rusznicę Saiblik wziął, ale prochu tylko na kilka nabić w rogu, bo go koło domu 
wypsuł, łuk niechybny starodawny przez schylone wiekiem barki przewiesił i 
ruszył w góry, orzeł stary, na łowy.
Szedł ku dzikiej, pustej dolinie Kościelisk. Ledwo minął las, co ją zasłaniał, i 
drogę nad Dunajcem, (kędy owce na hale, na Smytnią, w Ornak, w Tomanową, do 
Smreczyn, na Pyszną, szły, kędy z hal siano i nawóz zwożono, a za królów 
Zygmuntów górniczy do kopalni srebra i żelaza trakt był, pośród odciśniętych na 
śniegu tropów sarn, jeleni, lisów, kun, wiewiórek, wyder i wilfków ujrzał ślad 
przechodniego dzika, który snadż złamaną od kuli lewą nogę zadnią powłóczył, i 
ślady czterech niedźwiedzi, dwa wielkie, zwłaszcza jeden ogromny, i dwa 
mniejsze, z tych jeden większy.
Popatrzył i ozwał się sam do siebie:
- 'Dwa stare, niedźwiedzica z młodym i piastun. Przypatrzył się baczniej 
odciskom największych łap na wilgotnym śniegu.
- On!
Poznał go Sablik. Ta sama pięta, te same palce, te same pazdury. Przyłożył do 
śniegu ciupagę, gdzie miał naznaczony znak długości i szerokości tych łap zdłuść 
i syrzć. On był.
Hę, Boże, dajze się ś nim zejść!
Siem diasków zjadło, aj, zjadło, zej dy się mi widzi, ze jesce uróst. Hoć temu 
będzie może telo, jako mnie...
Sablik nie pamiętał już dokładnie, odkąd za nim chodził; zdawało mu się, że od 
samej wczesnej młodości, odkąd polować zaczął.
iSablik go widział i uznał, że nie było godniejszego w Tatrach niedźwiedzia ani 
nie będzie, chyba za trzysta lat.
Jak się Janosik Nędzów trafił jeden na całe Tatry i od czasu Toporów Łamiskały i 
Walilasa z H.rubego chłopa takiego pod Tatrami nie było, tak się i teraz 
niedźwiedź trafił i drugiego takiego nie masz. Na chłopa i na niedźwiedzia trza 
czekać. Gawiedzi zawsze jest dość, ale chłop, co by był jak się patrzy, a i 
niedźwiedź, czas minie! O bo minie!
Widział go Sab'lik kilka razy i strzelał doń. Ale czy chybiał zawsze, czy tylko 
po kudłach kulą osmędził, nie mógł poznać, bo nigdy kropli farby na śniegu ani 
na rosie czy mchu znać nie było.
Sablik w bądź co nie wierzył, ale już czaisem przypuszczał, że niedźwiedź 
przysady, sposoby miał jak czarnoksiężnik.
Znali go i inni strzelcy, Jędrzej Wala, Sieczka Maciek, Sobczafc Staszek i jego 
ojciec Sobanek, Samek Wojtek, Symcio Tatar, Jarząbek Jasiek ze Zywcańskiego, 
znali go Tyrałowie, Marduła Józik z Polan, Wojtek Bukowski z Pająkówki, strzelcy 
najsławniejsi, ale nieradzi nawet mówili o nim. Bo 'to potwora była tak 
straszna, że im serce w piersiach miękło i nieraz go koło siebie puścili nie 
strzelając, a z widłami myśliwskimi i toporem czy maczugą żaden by się przed nim 
stanąć nie ważył. Woły on najpotężniejsze ciosem łapy zabijał, a tak zuchwały i 
odważny był, że gdy go w Zuberskiej Dolinie za Rohaczami woły gonić zaczęły i na 
sporą skałę nagnały, stanrtąd ze skały na nie skoczył i po grzbietach im jak po 
moście wichrem przeleciał, straszliwe tylko, krwawe bruzdy
293
na mięsie zostawiwszy. W ten sposób do lasu uciekł i tej jeszcze nocy dwa woły z 
tego stada ubił.
Czyniono na niego sieci, stawiano oklepce żelazne, kopano doły - obchodził.
Sablika myśliwska dusza płonęła do tego niedźwiedzia. Abo ja twój, abo ty mój - 
myślał. A choć towarzystwo myśliwskie lubił, z tym niedźwiedziem samotnie się 
tylko spotkać pragnął, aby z nim nikt rozkoszy walki i chwały zwycięstwa nie 
dzielił, a jeśli ulegnie - dziś czy jutro: to jedność.
A nie 'wątpił, że przyjdzie taki dzień i taka godzina, kiedy się oko w oko zewrą 
- na śmierć i życie.
Stary Sablik nie bał się potwora, bo w ogóle nie bał się śmierci. Urodzisz się 
bez twojej woli, żyjesz i umrzeć musisz. A co potem, o to się nie kłopocz, bo to 
darmo, nie dowiesz się, a potem będziesz wiedział. Nie było o czym myśleć. 
Zwierz zdechnie, drzewo zgnije, człowiek umrze. Talk musi być.
Dziką, pustą doliną Kościelisk nad wodą, aż ku źródłu, gdzie się woda w dwie 
strony dzieli, Sablik tropem niedźwiedzim postępował, a 'trop to był z nocy. Ale 
nie opodal za źródłem tropy się dzieliły;
niedźwiedzica z młodymi poszła w górę na prawo, w ubocz, on poszedł samotnie 
dalej doliną. I Sablik poszedł za nim.
Dzień był cichy i mgła góry przysiadła, lecz tak cienka, że słońce świeciło 
przez nią przyćmione i ponad nimi wysoko widać było koło światła w szeżo-dze, w 
oćmie i zatajeniu, jakby w usidleniu zmroku.
Niedźwiedź skręcił na Smytnią, na lewo przeszedł tuż koło pustych jeszcze szop 
juhaskich, wstąpił na ubocze lesiste i drąc się między wykroty, przełażąc przez 
skały sterczące ze śniegów i w śniegi zapadając, przebrał się ku wieczorowi już 
do Doliny Kamiennej pod Czerwone Wierchy. Sablik zmiarkował, że człowieka zaczuł 
i ucieka przed nim.
Uradował się jego duch i miał to sobie za dobrą przepowieść.
W Kamiennej Dolinie trzeba było nocować.
Sablik wynalazł kamień wielki z małym wydrążeniem na wierzchu, ułożył chrustu i 
drzewa kosodrzewinowego na ognisko, skrzesał ogień i w płonącą watrę włożył 
skałkę, do dołka zaś w głazie nalał wody i naBypał mąki, której odrobinę z domu 
wziął do woreczka, a gdy się 'skałka rozpaliła, wsunął ją we wodę. I była 
kluska, którą gorzałką popił.
O sól nie pytał.
Potem-watrę nabił tęgą, kosodrzewiny naciął na zapas na noc i legł przy ogniu na 
mchu.
Naid nim zapaliła się noc tysiącem gwiazd i sierpem miesiąca, co zza turni się 
dobył. Wokoło zaś były olbrzymie kamienne ściany, korytarze i zakręty, nad 
którymi się piętrzyły pod niebo mury, podobne do twierdz i baszt, wapiennych 
turni. Myśl Sablikowa mimowiednie błąkała się po tych korytarzach, przepaściach, 
grotach odsłoniętych i pieczarach bez sklepienia, niezmiernej wielkości, gdzie 
mogły spoczywać od prawieków żyły złota i srebra lub iskarby zakopane przez 
zbójników. A gdy go wśród cichego szumu nocy górskiej i grzmiącego od czasu do 
czasu huku urwanych głazów i spadających lawin śnieżnych kędyś we wysokościach 
naszedł sen: śniło mu się, iż ze skrzydłami u ramion wędruje po Kamiennej 
Dolinie i ciupagą skały rąbiąc, złoto z nich wyrąbuje i pod nogi sobie zgarnia.
Gdy się obudził, jeszcze ciemno było, lecz po zimnie poznał, iż ku dniowi się 
zmienia. Dorzucił patyków i gałęzi kosodrzewinowych na watrę i ręce zabijać 
zaczął, by się ogrzać.
A już olbrzymie ciemnomodro-fioletowe cienie zaczęły się słać po skałach i mrok 
nocny tajać zaczął, tak iż gwiazdy z wolna w oczach gasły, a niebo szarzało.
Napił się Sablik gorzałki i świsnął lekko przez zęby.
Warzyć jeść czasu nie było, co zostało z wczorajszej kluski, na zimno zjadł, 
proch pod krzemień podsypał i z pierwszym brzaskiem ruszył z legowiska.
Wiedział on, że niedźwiedź w dolinie nie nocował, ale śnieg mię prószył i oślady 
nie zakurzył, łatwo ją znalazł.
Het popod turnie Małołączniaka drzeć się Sablik, nad przepaściami wisząc, po 
śniegach musiał, ale sobie powtarzał: kiedy nie urwał się on, nie urwiem się i 
ja, dy je cięzejsy, a kie się jemu w głowie nie zawracało, to się i mnie nie 
musi - i (koło południa za niedźwiedziem, który znowu na południe ku Węg-grom 
wykręcił, między Małołączniakiem a Kopą Kondracką przez Jaworową Dolinę do 
Wierchcichej 'zszedł.
Tu otoczył go tak ogromny las, że niebo ponad nim zniknęło.
Ale dzień był słoneczny, gorący prawie i wiatr ciepły od Liptowa wiał, tak iż 
las pachnąć j'uż zaczął, a i śniegu mało w nim było. Rozszerzały się Sablikowe 
płuca radośnie, że znowu po długich miesiącach na węgierskiej stronie Tatr się 
znalazł, na tej stronie pięknej i do miodu podobnej.
Głód był, dało się jednak strzałą śmigłą jarząbka ze smreka strącić. Sablik 
obdarł pierze i surowo piersi zjadł i barki i udka obgryzł - nie było czasu 
piec. Albowiem niedźwiedź w las się wszył i Salblilk czuł, że nie jest daleko i 
że poza dolinę nie wyszedł.
Rysim więc chodem za osiądą popod konary często na brzuchu się sunąc, nagle 
zatrzymał się. O jakie pięćdziesiąt kroków w kotlinie niedźwiedź na zadnich 
łapach wspięty Stał i jarzębinę zeszłoroczną, zmarzniętą łapami do kupy z 
gałęfei zgarniał.
Sablik patrzał chwilę z gęstwiny.
Potwornego ogromu, czarny, wyciągnięty prosto zwierz wydawał się jak drzewo. 
Zasłonił sobą kęs przestrzeni, bo kotlinka była nie zabita smrekami, lecz wolna 
nieco od lasu. Tram tylko ją przewalił na poprzek spróchniały.
Niedźwiedź nie czuł człowieka; stał poniżej Sablika i wiatr od niego ku 
Sablikowi zaciągał.
Sablik odwiódł po cichu kurek, proch świeży pod
sypał na panewkę i kolbę do twarzy przycisnął, pod łopaitkę na komorę 
wymierzywSizy.
Ale nie strzelał. Wiedział on, że drugi raz w życiu tej rozkoszy mieć już nie 
ibędzie, jak nie miał jej nigdy dotąd, pół wieku życia przepolowaWszy. 
Rozśpiewała się w nim dusza hymnem mordu, zwycięstwa, tryumfu, potęgi. Z lufą 
wymierzoną przed siebie, pod nawałą konarów do ziemi obrosłego Smreka leżąc, 
przez muiszikę na lufie patrzał i był jakoby pijany widokiem niedźwiedteia i 
świadomością prochu, pakułów i kuli w rusznicy.
Starość od niego odeszła.
Wtem niedźwiedź 'zwrócił ku niemu głowę. Małe jego, skośne ślepia zamigotały, 
'przestał jarzębinę zgarniać i łapy zatrzymał w ruchu na gałęziach - w tej 
chwili Sablik za cyngiel pociągnął.
Niedźwiedź wzdrygnął się, beknął i na przednie łapy spadł.
- Dostał, bo zbecał - przemknęło przez głowę Sablika.
W tym momencie zasłonił mu się przed oczyma świat - olbrzymia czarna masa waliła 
się ku niemu, łamiąc konary. Ale Sablik z lekkością ptaka spod gęstwy się 
wysunął i gałęzi sąsiedniego smreka dłońmi się uchwyciwszy, w susie między nie 
się dźwignął i Wspinać zależał. Z rykiem niedźwiedź dęba stanął, lecz go już nie 
pochwycił. Rzucił się więc na pień i sapiąc wła'zić zaczął.
Sablik wspinał się coraz wyżej, myśląc: 'kim się ty ta wygramodilas, to ja jus 
będę na wierhu...
A dulszę jego przenikała radość walki.
Gdy niedźwiedź w połowie drzewa był, trzasnął pod nim konar i zwierz rutnął na 
trawę.
Jak wściekły obiegał drzewo, wspinał się na zadnie łapy, ryczał i pianę z krwią 
z pyska toczył. Sablik miarkował, że go niedobrze, choć ciężko trafił. Mógł 
długo żyć.
Rusznicę Sablik zostawił w gąszczu, ciupagę pod drzewem. Ale zdjął łuk z 
ramienia, strzałę spod boku
ze skórzanej pochwy wyciągnął i wymierzywszy, w kark niedźwiedzia ugodził.
Raz po raz z piętnastu strzał, które wziął z domu, trzynaście w cielsku 
niedźwiedzia utopił, dwie sobie zostawiając, aż wreszcie zwierz, czy raną 
zmożony, czy pragnieniem spieczony, czy od bólu od strzał spod drzewa odstąpił i 
w las zapadł.
Sablik natychmiast zsuwać się ze smreka zaczął.
- Pockaj, weredo - mruczał - wlazbyś mi ka, zdechnonbyś i zgnił... Nie na to my 
się pół wieku sukali... Ckaj!
Chwycił naprzód ciupagę, poczekał chwilę, po czym rzucił się ku rusznicy i 
nabijać ją począł.
- Na niedźwiedzia kula gaździna - mruczał przybijając ją lekko stemplem. - Na 
niedźwiedzia nie mas nad kule...
I odnalazłszy farbę, jął kroczyć za nią.
Szedł ostrożnie, raczej skradał się, czujny na każdy szmer, na każde drgnienie 
gałązek, pomiędzy którymi się przeciskał, z oczyma w ziemię wbitymi, by farby 
nie stracić. Śmierć była koło niego, bo niedźwiedź mógł w każdym miejscu zapaść 
w gęstwie, z każdego miejsca dźwignąć się z rykiem na zadnie łapy i zwalić się 
nań jak piorun. Więc stawał, nasłuchiwał, wietrzył ostrymi, wiatr chwytającymi 
nozdrzami. Kilkakroć kolbę już ku piersiom schylił, niosąc strzelbę przed sobą 
oburącz, lufą do góry, kurkiem blisko pachy. Wtem zobaczył niedźwiedzia.
Przy wodzie, poniżej w jarze stał i ranę broczącą ziemią z mchem dartą zaciskał. 
Lecz gdy Sablika ujrzał, ryknął straszliwie i przed siebie się rzucił. Odskoczył 
Sablik w tył. Nie strzelał z góry, bo w pędzie bał się nie trafić w krzyż albo w 
mały u niedźwiedzi mózg, po którego czerepie kula ześlizgnąć się mogła.
Stanął i czekał, aż niedźwiedź wzniesie się przed nim na zadnie łapy.
- Teraz abo ty mój, abo ja twój - myślał przyłożywszy strzelbę ku żuchwom.
Jak kiedy płomień podczas pożaru dach przeżre
i z kłębem .czarnego dymu z wichrem ponadeń wybuchnie, tak z czerwonym, 
błyskającym białokrwawymi kłami pyskiem, z jęzorem krwawo spienionym i ślepiami 
lśniącymi wypadł ów czarny niedźwiedź na brzeg, rwąc spod łap kamienie, i widząc 
strzelca przed sobą, na tylne nogi się wspiął; a w tej chwili z rury Sablikowej 
rusznicy prysnął ogień i dym i w grzmocie strzału bestia zwaliła się na piersi i 
jęzor wysunąwszy, rozszerzyła łapy bezwładnie.
Krew buchnęła z paszczęki, posoka spiekła - - konać począł.
Naówczas Sablik, o kilkanaście kroków stojąc, oparł rusznicę o smreka, ciupagę 
na konarze zawiesił, wyjął z rękawa czuichy gęśle, kołki zawiłgłe popluł i 
zębami przykręcił, smykiem i palcem popróbował i o bok lewy niżej ramienia 
oparłszy, grać niedźwiedziowi począł.
Napełnił się cichy, nieprzejrzany, samotny las chrapaniem konającego zwierza i 
Sablikowym graniem. Dzikie, rwane, zgrzypiące, ostre tony drgały i plątały się z 
sobą ponad głową zwalczonego potwora. Huczała w wąwozie rzeka po głazach, jakoby 
tło do tej muzyki poddająca.
Zwierz chrapał i charczał okropnie, krew z pyska wylewając, Sablik zaś grał. 
Oczy jego utopiły się w kudłatym łbie zwierza, jako mgliste gwiazdy w jesień 
'toną w czarnym stawie tatrzańskim.
Idzie se Sablicek, drózeckom się wiedzie,
budzie się prógował z luptoskim niedźwiedzie,
z luptoskim niedźwiedziem, z spiskom niedźwiedzicom,
w lesie pod Furkotem, popod Krzesanicom.
Niedźwiedzica spiska swe młode ucyła:
waruj się Sablika, on gorsy jak stryła! Co ja się nahodzieł, potoków nahrodzieł, 
zakielak niedźwiedzia na serce ugodzieł. Co ja się nahodzieł i tom, i tom 
stronom, zakiel my się zeSli w ciasnem miejscu oba. Hucała dolina, dygotał 
wirsycek,
kie poseł za pasy z niedźwiedziem Sablicek.
Sionce się pytało, w dolinę patrzało,
cy się hań za pasy biere skała z skałom?
Hmury się pytały, niebe uciekały,
bo się im widziało: świat się wali cały!
Pan Jezus się patrzy - prę Boha żiweho!
Sablik to poluje, chromem go od złego!...
Lekcej się niedźwiedziowi konało.
Zapamiętał się Sablik w swej grze. Jakoby duchy wszystkich pomordowanych przez 
siebie niedźwiedzi zwoływał na pogrzeb króla Tatr, z nowotarskich Gorców, od 
Babiej Góry, z spiskiej Kratowej Hali i przepastnego liptowskiego Dziumbiru o 
leśnych szczytach, gdzie polował. Spod Rohaczów i Wołowca, z Jarząbczej, z 
Pysznej, z Tomanowy Polskiej, ze Strążysk i dalej z lasów Roztoki, z Pięciu 
Stawów, z Kopro-wej, z Ciemnych Smrcczyn, 'spod Wysokiej, zewsząd z Tatr wołał 
duchy pobitych przez się potworów. I otoczyły kołem swego brata, straszne, 
groźne, posępne.
Przybywały jeden po drugim, bo Sablik wierzył, że duchy ich tam pozostają i 
krążą po pustkach, kędy śmierć im zadano. Przybywały i wieńcem otaczały 
ostatniego, który do nich przybywał. Piąty, dziesiąty, piętnasty i dwudziesty, 
dwadzieścia jeden widm z czerwonymi ranami w piersiach, na łbach, na grzbietach 
i w brzuchach poczwarnych.
Witajom go - myślał Sablik.
I zegna go las...
Wtem niedźwiedziowi pysk posunął się po ziemi.
Naowczas Sabilik wyprostował się, schował gęśle do rękawa, poczekał chwilę, a 
potem duży kamień podjąwszy, w łeb nim niedźwiedziowi gruchnął.
Zwierz nie drgnął.
Więc ciupagę z gałęzi Sablik zdjął i młodego smreczkia ściąwszy i okrzesawszy, 
śmiało przystąpił i z niesłychanym trudem tyle olbrzyma podważył, aby mu nożem 
brzuch spruć i parę z cielska wypuścić. Po
*
czym szybko watrę złożył, ognia skrzesał i wydawszy z boku sztukę, na patyk ją 
nadział i piec nad ogniem począł, podstawiając kapelusz, by doń sadło kapało. A 
gdy się naskwarzyłb pełno, sadło wypił i jeść, nożem przy ustach urzynając 
mięso, począł.
Po czym tęgi płat mięsa, skórę obdzierając, nożem i palcami i zębami ją 
przytrzymując, iż koszulę i pas krwią ubroczył, spod grzbietu wyciął i do torby 
wrzucił, olbrzymie zaś niedźwiedzie ścierwo łamanym i ciętym chruisitem, 
gałęziami, mchem przykrył, aby go ni strzelcy, ni żaden zwierz dziki nie 
znalazł. Urosła nad zwierzem mogiła. Do wsi się Sablik z powrotem zabrał, by z 
Tyrałami i Bukowskim powrócić i poćwiartowane mięso oralz skórę zabrać.
Aby jednak ślady zmylić i strzelcom innym drogi do niedźwiedzia nie wskazać, 
głazami potoku spod śniegów i z lodów skalnych płynącego iść począł, kierując 
się ku przełęczy Goryczkowej, co Polskę od Węgier dzieliła, doliną Cichą od Hali 
Kondratowej i Kalatowej, w przełęcz wyniosłą między trawiastymi kopi-cami i 
szczytami położoną, kędy .świstaki kopały gniazda i gdzie się lubił pasać jeleń 
z lasów węgierskich lub z pustek spod Giewontu i Kopy Magury wyszły.
Długi czas potokiem, z głazu na głaz skacząc, z kawałem niedźwiedziny we worku 
szedł, aż się w las wkroczyć zdecydował.
Wola perć w gęstwie go wiodła, gdy głos ludzki usłyszał. Zatrzymał się, strzałę 
i łuk w ręce ujął i w gęstwinę się wkulił.
Nie mylił go słuch wyćwiczony - ludzie mówili. Zbliżali się dróżką leśiną, w 
skos z percią się schodzącą.
Sablik przyczaił się. Już odróżniał głośną gwarę - 'to byli strzelcy liptowscy.
Serce poczęło mu bić mocno, lecz powoli uspokoiło się. Oparł strzałę na cięciwie 
i czekał. Było ich tylko dwóch.
- Abo ja twój, abo ty mój...
Niedługo wyszli. Sablika w gąszczu nie zauważyli,
minęli go i szli dalej. Rusznice mieli na plecach. Szli na kozice, jelenie lub 
sarny.
Sablik mógł ich przepuścić i poczekawszy ruszyć w przeciwną drogę, by się nie 
spotkać. Ale wąska twarz jego ściągnęła się, bruzdy na niej wyżłobiły, usta 
skrzywiły się i zbiegły ku dołowi w kątach, straszliwa nienawiść, zawziętość, a 
zarazem okrutność niewypowiedziana wymalowała się w mglistych starych oczach i 
uśmiech straszny na twarz wystąpił. Nie wiedzieli nic, szli spokojni, ufni, 
bezpieczni. Sablik śmiał się w duchu. Naciągnął łuk, zmierzył do o'ka i ze 
świstem wypuszczona strzała w tył głowy, między kapelusz a kołnierz barankowy 
serdaka, ugodziła strzelca idącego po lewej stronie.
Z jękiem zwalił się na twarz, rozkrzyżowując ramiona.
- Miałbyś mnie ty kie! - pomyślał Sablik.
Drugi strzelec zwrócił się, zerwawszy rusznicę przez głowę, ale w tej chwili 
drugą strzałę Sabilik wpakował mu w gardziel.
Krew go oblała, zatoczył się, rusznica mu z ręki wypadła i runął plecami na 
drzewo poza nim stojące.
Wtedy Sablik z gęstwy z ciupagą w ręku wyskoczył.
W mgnieniu oka przypadł ku wspartemu o drzewo Liptakowi, a temu strach 
śmiertelny unieprzytomnił lice i szept śmiertelnego lelku wydarł mu się z ust:
- Sablik!...
Jedną chwilę patrzał nań Sablik, któremu siwe włosy zmierzwiły się od igieł 
smrekowych i polepiły od smoły - chciał widzieć trwogę nieprzyjaciela, błagalne 
o życie oczy, drżenie ciała wrogiego przed wzniesioną ciupagą.
Napawał się. Pił rozpacz, strach, bezsilność nieprzyjaciela modrymi, mglistymi 
oczyma, po czym śmignął siekierą i czoło Liptakowi rozłupał.
Ten z wrzaskiem się okropnym zwalił i otrzymał pięć uderzeń na ziemi.
Zabitego już Sablik rąbał.
On miał się mścić za. to: on im w zwierzynnych górach zwierzynę kradł, oni by go 
byli, w ręce dostawszy, zabili.
Poskoozył potem ku towarzyszowi, który z mózgiem przebitym martwy leżał.
Wówczas Sablik obrabował strzelców liptowskich:
zabrał im rogi z prochem, kule, noże i żywność, a Strzelby pochował pod głazy, 
aby je później zabrać, bo ciężko by było. Wydarł strzały swoje z ran strasznych, 
obtarł o trawę i w pochwę schował.
I poszedł dalej.
Raźno mu się szło, lekko, rzeźwo, odmłodniał. Pojadł niedźwiedziny, popił 
niedźwiedziego sadła, Liptaków pobił...
Wychynął już z lasu w ubocze, a wówczas obejrzał się za się.
Samotny był.
Gołe Wierchy były poza nim, Wielka Kopa, Tomanowa Polska, Węgierska, Czerwone 
Wierchy od południa, wokoło góry ogromne, pod nim las, a nad nim niebo.
Roztężyła mu się pierś, rozwarła szeroko.
Czuł się królewski, wielki, niepokonany.
Poznają go strzelcy, co towarzyszów swoich pomordowanych znajdą. Poznają go po 
okropnej celności strzał. I pójdzie znowu o nim wieść na Wyhodną, Kokawę, 
Prybilinę, Mięguszowce, Hradek, Wielką - Sablik był, ludzi pobił, Sablik chodzi 
po górach!...
Roześmiał się.
Jak okiem sięgnąć, samotny był, pan Tatr, kozic, jeleni, niedźwiedzi, wróg 
strzelców liptowskich.
Nieprzeimierzona pustynia powietrza w twarz starą, bruzdami pożłobioną, wiatrem 
mu uderzyła.
I zwrócił się ku przełęczy w ubocz, do góry, dobywszy gęśliki z rękawa czuchy i 
nucąc nad opartymi pod ramię:
Sablik se zaśpiewał, Krywań mu odpędzić!, bo o jego sprawie nik lny nie 
wiedział...
Nieprzemierzona przestrzeń powietrza słuchała.
A oto opodal, nie wieHaząc niczego złego, stado kozic się pasło. Stare pasły się 
po odtajanej od słtońca ku południowi .trawie na uboczy, od czasu do czasu 
pozierając na młodzież, która cuda broiła. Jedne w szalonym tempie ścigały się 
po upłazach, inne się bodły, na kolanka przyklękając i pod brzuch różkami 
celując, jak zwykły czynić capy, walczące w jesieni w czas rui, drugie zjeżdżały 
po twardych śniegach w dół, na zadach przysiadając i podbijając się nad 
urwiskami na cztery nogi, jak sprężyny stalowe odgięte. Niejedną śnieg skręcił i 
zwiózł na grzbiecie, przecie zawsze w porę się dźwignęła na cztery nogi, wesoła 
i swobodna.
Naliczył ich Sablik jedenaście starych i óśm młodych, godny kerdel, 
dziewiętnaścioro. Lecz gdy kombinował, czyby je podejść mógł, nagle z góry, 
jakby z Obłoków wypadły, orzeł na stadko uderzył. Nim zbiegły się, nim skupiły i 
rogi nadstawić zdołały, już na rocznego capiorika runął i szponami mu boki ob-
łapił.
Alle podnieść nie zdołał. Cap zaś rzucił się przerażony i gdy kozy zbiegały się 
w kupę, w przechodzącym wyobraźnię ludzką pędzie począł biec na oślep przed 
siebie gruntem kamiennym, i widział Sablik, jak orzeł skrzydła rozpiął i 
unoszony gnał nad bezdenne przepaście. Szponów wyrwać w szalonym spadzie głęboko 
wbitych nie mógł, dziobem kuć ofiary wśród rozipacznego pędu po łbie nie zdołał. 
Sus za susem leciał cap w dół, do skrzydlatego potwora podobny. Już uderzył tak 
strasznie skrzydłem orlim o turnię, mimo przebiegając, że złamać je musiał, bo 
skrzydło orłowi zwisło. Lecz snadź w oczy krzywym dziobem ptak uderzyć potrafił, 
bo oto bez kierunku,
na oślep capa SabSUik gnającego zobaczył, w urwiska, gdzie nagle gruchnął z 
krzesanicy na upłaz i toczyć się poczęli w dół wśród olbrzymich wahadeł skrzydeł 
orlich i skrętu ciał, aż znilkli Sablikiowi sprzed wzroku.
- No niegze ta - pomyślał Sablik - przydzieme po niedźwiedzia jutro, to się ig 
ta da nańść w dolinie, jaik ig liski i rysie nie zezrejom za tela.
Spłoszony kerdel kozic pierzchał wichrem ku szczytom nad Kasprową Doliną.
ż
ył Marduła Franek w strapieniu srogim i opuszczeniu nieludzkim w lochu u pana 
Rzeszowskiego, gdy zwłoki starca zabrano. Rezygnacja go ogarnęła i melancholia 
tak ciężka, iż całymi dniami i nocami, podobnie jak zmarły starzec, z głową na 
piersi zwisła siedział, bez myśli już prawie, bez czucia.
- Pomału to i ja gadać zabacem - myślał - i sto roków tak przezyjem, bez te 
portki niescensne...
Wtem pewnego dnia klucz w zardzewiałym zamku drzwi do lochu zazgrzytał i przy 
blasku latarni, którą niósł odźwierny, ukazał się postawny mężczyzna z ręką za 
pas wetkniętą, w czapie z zawiasami i szerokich hajdawerach i rzekł:
- Możesz iść. Marduła nie zrozumiał.
- Wto? Kany? - zapytał.
- Ty; gdzie ci się podoba - odpowiedział mężczyzna.
- Wolnyk?! - wrzasnął Marduła.
- Wolnyś.
Marduła buchnął do nóg panu, ten zaś odsunął go mocną ręką i powiedział:
- Nie mnie dziękuj, jeno Bogu Najwyższemu i jaśnie wielmożnej pannie Agnieszce 
Rzeszowskiej, kasztelance wojinickiej, która za wojewodzica Sieniawskiego za mąż 
wychodząc, ojca w dniu zrękowin swych o wypuszczenie więźniów ubłagała.
- Je kaź tyś ona? - wrzasnął Marduła. - Cobyk jom za nogi obłapieł!
- Módl się za. panną kasztelanką i o błogosławieństwo Boże dla jej potomstwa 
proś, i ruszaj z Bogiem.
Marduła się zebrał i poszedł.
Zataczał się jak pijany, gdy wyszedł na powietrze. W łachmanach go z zamku 
puszczono, a gdy się zza rzeki poza siebie obrócił i czarne małe okna u dołu 
murów ujrzał, o mało nie omdlał ze zgrozy.
W okropnym odzieniu, z włosami niżej bark, z brodą blisko pępka, szedł jak 
dziad, o kawałek chleba prosząc, aż mu się na prawdziwego, dostatnio odzianego 
dziada w polu trafić udało. Tego obdarł do koszuli, samego zaś u suchej wierzby 
uwiązał, aby za nim z wrzaskiem nie leciał, i puścił się w dalszą podróż. Ale 
nie ku domowi naprzód skierować się postanowił.
Maszerował on ze sakwami dziadowskimi i kijem prosto pod Kalwarię Zebrzydowską, 
gdzie go sołtys na kradzieży portek złapał i dragonom pana Rzeszowskiego oddał.
Po paru dniach wędrówki zaszedł na miejsce pod wieczór.
Zastał sołtysa, jak był, tylko podstarzałego nieco;
prosił o ndcleg, pozwolono mu go. W zmizerowaniu więzieniem wyglądał na starca, 
poznania się nie obawiał.
Po wieczerzy, którą mu dano, cuda jął opowiadać.
- Hę! - zaczął. - Kiebyście wy wiedzieli, po co ja haw prziseł.
- No po co, po co? - zapytał ciekawie sołtys.
- Hę, kie mi może nie uwierzicie - ociągnął się
Marduła.
- No ino gadajcie, gadajcie, dziadku, będziemy widzieć.
- Idem ja z daleka, ze świentego miejsca, aze od Grobu Krystusowego.
- Joj!
- Miałek hań objawienie.
- W Imię Ojca i Sena!
- Ukazał się mi świenty Tobijas i podział mi tak:
jest hań sołtys pod Kalwaryjom Zebrzydowskom, grześnik straśny -
- E, co !by ta!
- Diabli się o niego ju!s pytajoim -
- Rany Boskie!
- On ukrziwdził straśnie cłeka -
- No bez co? Jako? Kiedy?
- Hłopa pięknego, młodego, co portki u niego wyzycyć przyseł, z parobkami dobił 
i zołmirzom pana Rzeisowtekiego dał.
- Wyzycyć? Prawda! Ukraść! I kie .to ta było! Dawno! - odmarknął sołtys.
- E dy mnie świenty tyś wcora rano mię gadał - obruszył się Marduła. - Trzy roki 
ze Ziemie Świelntej idefm. Bez dwanaście mórz jęk płynon i dwa sta rzek jak 
morze głębokik jęk przęseł; a jyno trzy mosty na nik beły.
- Jejejej!
- I pada mi ten świenty Zianaireus...
- Dyjeście mówili Tobijas?
- Tobijas się 'nazywał 'na ziemi, a w niebie to go zaś Zahareusem wołajom, bo ta 
i was po śmierzci nie bedom wołali: Wojciehu! - jyno: podź haw, grześniku 
zatracony! - odpowiedział nie stropiony Marduła.
Sołtys westchnął.
- Pada mi - mówił Marduła - icie, dziadku, ku temu (sołtysowi pod Kalwaryjom i 
powici ez mu Itak:
hłop się obiesił <ze żalu i sytkie jego grzyby na niego spadły Iz hłopa. A to 
beł złodziej, drapieżnik, łupierz, biłtnik, zabójca i gwałciciel.
Sołtys gFoWę zwiesił.
- Za iVo syitiko, co' ten hłSop porolbieł, będzie ten sołtys na itym tu świecie 
odpowiadał, niby na ik. Diabli 'się o niego pytajom, co się bieda ognać, padał 
mi ten świenty.
- No to cóż radzie? Cóż radzić?
- Co radzić? Źle. A 'znacie wy tego sołtysa?
Popatrzył sołitys na 'żonę, żona na niego. Wtem Marduła oczy przysłonił i 
wrzasnął:
- Ze cóż to?!
- Co? Gdzie? - spytał przerażony sołtys.
- E 'za wami! E hań! Cy cień stoi?
- E gdzie?!
- E hań, za plecami! Rany Boskie! W imię Ojca i Syna, i 'Ducha Swientego! Jamen! 
Jamen! Jamen! I Marduła pocizął czynić krzyże w stronę sołtysa.
- Cóż tam? - krzyknęła wystraszona sołtyska.
- Diaiboł taań 'stał! Lewdy jęk go odegnał! Sołtys skulił się i poit mu urosił 
'czoło, a Marduła żegnał i powtarzał: Jametn! Jamen! Jamen!
- Nie ma go ju!s? - azepnął sołtys.
- Nie ma. Uciók przed krzize, a połę ja tu mam wodę, ico •jom Panjezus w Kanie 
Galilejskiej nie do-pieł - i póika'zał flaszkę Iz .wódką, którą W sakwie 
dziadowskiej namacał.
Sołitys się skulił w dziesięcioro i w przerażeniu drżącym głosem pyttał:
- A 'nie pedział wam świerity, jako się sołtys ratować ma i cyby się jako diabłu 
nie wykupił? A Marduła z powagą na ito:
- Podział mi świenty Tobijas tak: niek się sołtys wybicować da, coby go bete 
tydzień baba miała po cym smarować, a pote pieńdziesiont dukatów na okfiare 
księdzu na msom do kościoła na Obidowom do Krziza niek zaniesie.
- Je skondze ja tyś takie pieniądze weznem? - jęknął sołtys.
- Toście to 'wy som jest?! - krzyknął Marduła zdumiony, usuwając się w 
świątobliwym zgorszeniu na bok.
Sołtys głowę 'zwiesił.
Wtem Marduła jak wrzaśnie, jak chluśnie wódką w okno:
- Diabeł zażrał!
- Do okna?!...
Po niedługiej chwili legł sołtys na ławę. A Marduła,
że osłabiony się czuł, dał kostur swój sołtysce, a co wycięła męża, wołał:
- Tęzejze! Tęzejze! Diabły wyskakujom jak śmieci ze żarna we młynku! O! O! Tu 
je! Tu dwa! Kielo to 'tego! Jesce ze go! Jesce ze go! Ze dy tu pełna izba 
grzybów!
Dwa 'tygodnie Marduła u sołtysa siedział, jadł, pił, łgał i do sił wracał, a 
chłopi się do niego schodzili, nad którymi modlitwy odprawiał, błogosławił, złe 
zażegnywał. Jak do cudownego obrazu 'chłopi ciągnęli i po rękach go całowali, a 
znosili jadła, napitku, przyodziewy, domek postawić chcieli, byle ich tylko nie 
opuszczał.
A Marduła miał prosto Iz nieba 'wiadomości jak prorok.
Pewnego dnia spojrzał w górę, zobaczył burzę ciągnącą od Krakowa: powiada niby 
do 'siebie, ale tak, żeby go wszyscy słyszeli:
- Wiedziałek, 'ze tak będzie...
- No co? No co? - pytają isię ludzie, co ku Mar-dule procesją szli.
- Ociec 'zły... Pokłopocili się ze syne... To zawdy tak - mówi Marduła, kiwając 
ręką z rezygnacją.
- Wtóry ociec? Jaki?
- E to tak. Panu Bogu to jus dawno markotno o to, ize nie Jego kwalom, ba Pana 
Jezusa. Ja, pada, stworze! świat, ludzi i syćko, powie to wto: niek będzie 
pofalony Bóg Ociec? Ba jyno syćko: niek będzie pofalony Jezus Krystus! A cóż on 
proci mnie? Jakby mnie, pada, nie beło, toby i jego nie beło. A jak wto, rzekę, 
wkiełżnie do kałuże abo do młaki, o to wtedej:
Boże ratuj! Albo do biedy wpadnie, źle mu wyhodzi:
Boże jedyny, nie opuscajze mnie! A jak se ślebodno idzie, dobrze mu: niek 
'będzie pofalony Jezus Krystus! Je pokielze to tego będzie?
Chodzi po niebie, pomrukuje, a DulsT Świenty za nim na skrzidłak lace i w usy 
mu: gru gru gru! gru gru gru! - bo tyś Paniezusowi zazdrości.
Jaze Pana Jezusa cysto pięknie nagniewali oba,
stanon wej proci nik i pada: Je kiz to sto dziadów! Kieby nie ja, toby ani teło 
nie beło! Boby beli na świecie ino sami Żydzi i Turcy! A jesce ta Ociec jako 
Ociec, ale ty, Duhu Świenty, nie podwódź, ba rad bydż, co cię do Świentej Trójce 
rahujom, hoć jeś ptak! Furces, laces, a coś żrobieł? Cyś się to ukrzizo-wać dał? 
Abotoyś znał zmartwykpowstać? Pockaj! Niek cię oskubiom i zamurujom, cy 
trzeciego dnia wyjńdzies! Nie bój się! Zielone Świątki mas po moik Godak i po 
Wielgiej Nocy - kieby moich Świąt nie beło, to twoik jesce ani telo! Wto by ci 
kądziel w kościele, kieby nie ja?! Ja się, pada, doprociwieł, coby w Męce 
Pańskiej nic nie hybiało, a tyś za tela, pada, grok dzióbał po niebie! A Ociec 
to tyś zawdy taki pokłębny! Jak mię nie mieli ludzie kwalić, to ik nie trza beło 
stwarzać! Ba haj! Cy ja pytał o nik? Cy mi to końcem trza beło na krzizie 
wisieć? Ja by się był zaobeseł przez tego! Wiera haj! Może nie?!
Telom zwadę zrobili, co cud! Przileciała Matka Boska, słuha, za Synem stanena. 
Takiście skrzętny, pada do Pana Boga, jak i mój Józef! Syćko mu źle! Cyście jus 
taki stary, jak i to moje świente Józefisko?
A Pan Bóg straśnie nierad widzi, kie mu o starości radżom. Icie, co się robi? 
Jakie hmury carne idom? Bo się Ociec ozpajedził, pada: Staryk? Ale mi wej jesce 
nic nie hybia! Młodego przeskoce! Potrafi to wtóre s was? - Kie łupnie 
piorunami! Widziało się, że się niebo zawali. No i icież: burza idzie jak straf. 
Syćko z tego...
Kiwali chłopi głowami w niemym zdumieniu na objawienie.
A gdy sołtys konie sprzedał, woły sprzedał, a Marduła się podpasł i do sił 
wrócił, ruszyli razem w las, ku Obidowej, z ofiarą po grzechów odkupienie, bo 
się diabły mimo biczowania ukazywać w oknie nie przestały. A gdy głęboko już w 
lasach i pustkach kilka mil od Kalwarii byli, Marduła sołtysa za kark ułapił, na 
ziemię zwalił, piętą w potylicę kopnął, drugi raz poprawił i pistolet, który 
sołtys za pas na drogę wra
ził, wyrwawszy, do łba mu przytknął i wrzasnął po zbójecku:
- Daj piniaze!
W śmiertelnym przerażeniu i zdumieniu sołtys woreczek z pieniędzmi oddał, a 
Marduła, 'ze trzydzieści razy kosturem go jeszcze po dopiero co wysmarowanych 
miejscach potężnie przeciągnąwszy, krzyknął:
- Diabli cię odstompili, bestyja, cok skroś tobie tele roki w hereście 
wysiedział?! Pockajze, oni cię haw najidom! Heba 'ci świenty Tobijas Zahareue 
pomoże!
Chwycił ledwo żywego sołtysa i związawszy mu pasem z własnych jego spodni nogi, 
głową go na dół na (konarze powiesił i w las skoczył.
A gdy się u matki swojej pokazał, rfco go poznać nie mogła.
Odzienie dziadowskie, broda po pępek, a złotymi i srebrnymi pieniędzmi 'stół 
zasiał. Zaraz przyszedł ogromny Gałajda z nożycami, którymi owce strzygał, i 
Mardule włosy urównał i torodę obciął, a potem go ogolił, głowę mu pod pachę 
wmiesiwszy i mocno trzymając. Potem mu nowe swoje portki olbrzymie odprzedał, a 
potem zaraz Marduła, portki ręką przytrzymując, bo mimo pasa zjechać chciały, 
między dziewki poleciał, ale już ani jednej 'znajomej panną nie zastał, gidyż 
wszystkie za mąż powychodziły.
Wyprawił więc ucztę w 'karczmie na Ustupie, aby się o nim znów głośno stało, i o 
przygodzie swojej ze sołtysem pod Kalwarią Zebrzydowską, o więzieniu, o starcu w 
nim, o uwolnieniu, o tym, jak sołtysa wypłacił, szeroko i głośno opowiadał. 
Dobiegły te wieści Maryny Toporównej ti w sercu jej zawrzało.
Sobek Topór po powrocie z wypraw Janosikowych natychmiast się z Hanką 
Bulcylkówną ożenił, Maryna zaś, mały idom osobno pobudowawszy, samotna 
siedziała, o wyjściu za mąż słyszeć nie chcąc, choć się mimo nędzy powszechnej, 
Klęsk i moru wielu parobków o jej rękę głosiło. Ale Maryna odtrącała każdego i w 
posępnośei chodziła, a rada była tylko Krzysio-
wej muzyki słuchać, który też od Janosika do domu do Byrki powrócił.
Zastał Byrkę stęsknioną Krzyś i zaraz po dawnemu na wieczerzę krapkę kapusty 
dostał i pod nogę jej potem wlazł.
Zły czas skończyć się nie chciał. Wiosnę całą tak lało, że potoki górskie ziemię 
z zasiewem znosiły i wszystko gniło, a co zrosło, niebywałe po tych deszczach 
susze wypalać jęły. Zapowiadał się głód jeszcze większy, niż był w zimie.
Ale Maryna nie dbała o to ani o nic na świecie. W jej sercu rosła straszna 
tęsknota do wojewodzica Sieniawskiego, do jego uścisków i do jego mowy 
pieszczonej. Gdy Janosik Nędza Litmanowski do karczmy w Zabomi z Sobkiem Toporem 
wszedł i w łożu ją z wojewodzicem znalazł, równocześnie opanowały ją wstyd, 
wściekłość i strach o Sieniawskiego, że byłaby brata rękami własnymi udusiła, 
gdyby był Janosik ciupagi Sobkowej nad wojewodzicem wzniesionej swoją ciupagą 
nie podbił. Czuła to, że Sieniawski droższy jej jest nad wszystko, a gdy z bandą 
Janosikową na szlacheckie dwory szła, to nie tyle szła, by się na szlachcie 
mścić, ile by czuwać, aby Sieniawskiego nic złego od chłopów nie spotkało. Ale 
wojewodzie znikł jej z oczu - pewno na zamku swoim, daleko na Rusi, bezpieczny 
za murami siedział.
(Nie wiedziała, że Sieniawski ze wstydu i złości, iż go chłopi pobili, S w wojnę 
taką wdawać się nie chcąc, Sulnickienru gromienie rebelii zlecił, sam zaś do 
Włoch pojechał i tam w Rzymie śród panów italskich i dam żył, błyszcząc urodą, 
wzrostem i złotem. Po długim czasie dopiero wrócił i w węzeł małżeński wstąpić 
postanowił.
Ale nie myślał już o Herburtównie, której śladu odszukać strapionemu ojcu się 
nie dało. Ku kasztelance wojnickiej, znakomitego w Rzeczypospolitej domu, 
Agnieszce Rzeszowskiej, afekt obróciwszy, wzajemność jej nie tyle zdobył, ile 
ofiarowaną sobie
14 Legenda Tatr
przyjął i zrękowiny odbyły .się na wiosnę, a ślub do lata dla ogromnych 
przygotowań odłożono.
Królewskie to miało być wesele, od którego Rzeczpospolita cisnąć była powinna.
Wyniośli tak wysokiego związku sławą Rzeszowscy nad stan i miarę przepych 
weselimy gotowali, Sieniawski zaś jedno' tylko: nowy kontusz z brylantowymi, tak 
olbrzymimi guzami robić rozkazał, iż ile guzów, tyle wsi dobrych u sukni mu 
wisiało. Sporo złota ze skarbu sieniawskiego i brzeżańskiego wyszło, ale tem 
ubytek ledwie znać było.
Maryna 'z Hrubego nie czekała. Na koń, jak uprzednio, gdy do Zabomi jechać 
miała, siadłszy, ruszyła nad San, ku zamkowi panów Rzeszowskich, podług drogi, 
jaką jej Mardula rozpowiedział.
Co 'chciała przedsięwziąć - nie myślała. Przeszkodzić chciała ślubowi 
wojewodzica i przeszkodzić temu ślubowi wyruszyła z Hrubego. Mijała miasteczka i 
wsie, lasy, pola orne i pastwiska, widziała stada koni panów małopolskich i 
niezliczone trzody bydła i owiec, których, zda się, wszystkie hale w Tatrach by 
nie wypasły, widziała dworki, dwory, pałace i zamki warowne, dumne grody 
Lubomirskich, Zborowskich, Mieledkich, Szydłowieckich, Kościeleckich i króla. 
Widziała świat .nieznany i odmienny, ale nie dziwowała mu się. Albowiem 'serce 
jej pełne było tylko miłości, tęsknoty, żallu i wściekłości.
I myślała, jak się dziwnie plecie, że Mardułę niedługo potem z więzienia 
puszczono, gdy ona do domu powróciła, że 'właśnie siedział on w zamku pana 
Rzeszowskiego i panna Rzeszowska, którą Sieniawski ślubić miał, wolność mu 
wybłagała, jakby 'umyślnie, by o 'weselu opowiedzieć mógł. Czuła w tym rękę 
bóstwa - Dziedzilii, pani miłości, 'czy okropnej Zamarzłej 'Czernicy, której 
oddech upadał lodem. Wiodło ją li coś dobrego, Chrystus i Białybóg czy Złybóg i 
diabli piekielni?
W niewiadomości jechała z dziką rozpaczą i dziką miłością w 'sercu, nie 
przemyśliwając nic, nic nie
przewidując. Ale byłaby jechała 'w paszczę niedźwiedziom rozżartym.
Siłę też w sobie czuła taką, że jednym zamachem pięści powaliła ogromnego 
chłopa, Iktóry jej drogę w lesie koło Bochni zastąpił, obroniła się też siekierą 
z domu wziętą trzem kundlom owczarskim, które ma nią, gdy przez pustki 
przejeżdżała, napadły i ją a konia rozszarpać chciały. Bóstwo ją jakieś 
wspomogło wtedy, bo jednemu z psów czaszkę rozłupała na prawo, drugiemu łapę w 
powietrzu przetrąciła na lewo, trzeciego zaś koń uderzył zadnimi kopytami i na 
miejscu ubił.
Po tygodniu blisko jazdy ujrzała zamek, który z opowiadania Marduły poznała, iż 
był zaimkiem panów Rzeszowskich.
Było to pod wieczór, na pustym gościńcu. Maryna zsiadła z konia, zdjęła zeń 
użdziennicę i siodło, odniosła nieco w gąszcz, a konia, poklepawszy po karku, 
puściła wolno. Zaraz zaczął się paść.
Sama zaś legła w gęstwinie i do rana czekała.
Nazajutrz rano, siekierę pozostawiwszy, do zamku prosto poszła, a gdy ją 
odźwierny w bramie zatrzymał, opowiedziała się za biedną sierotę z domu przez 
macochę wygnaną, która służby szuka. Wpuszczona, obejmowała nogi gospodyni i po 
kolanach ją 'całowała, aby jej rondle myć, krowy doić lub choćby śwtiniom jeść 
nosić pozwolomo. Jej wspaniała mocna budowa, uroda i bystra przytomność umysłu 
ułatwiły jej przyjęcie - dano ją do kuchni.
Widywała pannę Rzeszowską i starała jej się na oczy wejść. Panna Agnieszka, 
łagodna i ludzka z natury, a sama wiele w domu czyniąca, zauważyła ją i widząc 
zręczność i urodę, z kuchni do kredensu przeniosła. Za czym i do swojej osoby 
wziąć ją chciała, ale Maryna wymówiła się, obawiając się wejść na oczy 
wojewodzicowi, którego przyjazdu wrychle się
spodziewano.
Albowiem nie wiedziała, co ima czynić. Jak przeszkodzić wejściu wojewódzka na 
Hrube postanowiła,
tak postanowiła i nie dopuścić do ślubu wojewodzica z panną Rzeszowską. Czasem 
przychodziło jej na myśl chwycić siekierę od drwa rąbania i przechodzącą przez 
dziedziniec lub spacerującą po ogrodzie pannę napaść i głowę jej roztrzaskać, 
ale gdy spojrzała na pannę Rzeszowską, żal się jej robiło, bo o swoje życie ani 
tortury nie dbała. Panna Rzeszowska piwne miała oczy i tak się nimi śmiała do 
każdego, jak kwiatami. Podobne do 'ciemnych bratków aksamitnych te oczy były. 
Całą twarz dosyć ciemną miała z rumieńcem jasnym i włosy kasztanowate. W chodzie 
zaś, w ruchu, w ciele powab taki, że czarowała ludzi. Kobiety to .rozumiały, że 
posiąść taką, taką przytulić - szczęście niewypowiedziane.
Nie dziwiła się Maryna Sieniawskiemu, że taką zakochał, że przy niej Be'aty 
Herburtówny zapomniał, a cóż dopiero o niej, prostej dziewce. Słyszała też, jak 
mówił kozak Sieniawskiego z listem przysłany, że pan bratu stryjecznemu 
powiadał, iż -większa gładkość panny Agnieszki 'niż nierówność fortuny, 
parenteli i godności w Rzeczypospolitej.
Co 'się Marynie pięści na pannę Rzeszowską ścisnęły, to opadły znowu, a panna, 
jak umyślnie, szukała jej, głaskała po twarzy, lubiła z nią mówić, nazywała 
Marynią albo Marycbną i obdarowywała znoszonymi chustami i spódnicami, choć na 
Marynę krótkie były. Aż inne dziewczęta dworskie zazdrość brała, ale i 
poszanowanie w ludziach dla Maryny rosło.
Myślała Maryna to i to. Czasem, żeby 'się do wyprawnej służby panny 
Rzeszowskiej, co by jej nietrudno było, dostać i wojewodzica choć z daleka, choć 
z kuchni czy pralni widywać, ale czuła, że to by było męką straszliwą, 
niemożebną do przetrwania. Jej miłość do wojewodzica unosiła ją, jak wicher 
płomień roznosi. I czuła Maryna, że wszystko naokół niej jest jako dachy 
słomiane na stodołach, iż na co spadnie, zniszczy i strawi.
Czuła się z tą mocą nad tymi (ludźmi. Naczynia stołowe myjąc w kredensie, czuła 
się jak orlica nad
pawiami w dziedzińcu, wybierająca czas, aby uderzyć. Wietrzyła krew, ona, która 
tak wściekle .rzucała się w bój, gdy się zdarzyło starcie, kiedy w bandzie 
Janosika chadzała, że ją krwawą Maryna nazywali. Szukała śmierci.
Obłąkiwała ją myśl, aby p odziać gdzieś pannę Rzeszowską, stracić ją z oczu 
Sieniawskiego, jak się niegdyś Herburtówna Beata z oczu ludzkich zapodziała, 
nikt nie wie gdzie przepadłszy.
Z zamku Rzeszowskich, z okien, patrzała na Wisłę, wielką i szeroką, nie opodal 
płynącą, między wikliny
i przylaski.
Panna lubiła chodzić nad Wisłę. Rwała kwiatki i nuciła piosenki dworskie i 
chłopskie, bo tych masę umiała. Zapytała też o Ito i Marynę, a gdy jej Maryna 
raz i drugi z cicha w dziedzińcu swoje przeciągłe góralskie śpiewanki zanuciła, 
rozsmakowała się w nich panna i na przechadzki jej ze sobą chodzić
kazała i śpiewać. Dziwnie się po dolinach nad Wisłą po wiklinach
rozlegało:
Cys mię ty widziała, cy ci wto 'powiedział, ze jo na wirsycku z owieckami 
siedział? Ani mi kto mówieł, jyno jo widziała, jak się na wirsycku owiecka 
bielała!...
Śmiała się 'czasem panna z dziwnej, obcej (nuty, a czasem uczyła się i ciągnęła 
razem z Maryna:
Wysoki zomecek, wziones mi wionecek! Wysa jesce skała, samas mi go dała! Wianku 
lelujowy, spodes z mojej głowy, •pudzies dołu wodom, nie zejńde się s tohom!...
Nieraz nad głębią wodną napadała Marynę chęć porwać pannę Rzeszowską wpół i w 
wodę wtrącić. I gdyby się ratowała, poty po głowie kamieniami bić, aż na dno 
pójdzie i woda ją zniesie. Widziała jej
ciało płynące z falą, coraz dalej, coraz dalej, precz, na zawsze, ha wieki...
I inie nie śmiałaby 'tego uczynić, ona, która przez lata cztery przy Janosiku 
Nędzy parobkom dworskim i panom, harnikom 'królewskim i wojsku w twarz w czasie 
walki patrzyła, aniby nie była iniezdolna śmignąć swymi stalowymi ramionami 
dziewczynę na siągę od brzegu, w głąb...
W zaimku zaś czyniono do ślubu przygotowania, nad miarę świetne.
I nadszedł on 'czas .nieszczęsny dla Maryny.
Widziała z okna kredensu, jak w złoconej poBzÓKtnej karocy w siwe jabłkowite 
ikonie tureckie, z grzywami ido piersi i ogonami do ziemi, zajechał wojewodzie 
Sieniawski, z pozłacanymi hajdukami z węgierska na koźle i za karocą. Widziała 
go przez szybę kryształową i jak wysiadał świetny i piękny, w bramowanej 
sobolami delii aksamitnej, granatowej, kapiącej złotem.
Widziała go z okna kredensu, zza (kraty, i byłaby się rzuciła ku niemu 'udusić 
go, zadławić i zacałować na śmierć.
Trzystu ludzi przyjechało za nim w orszaku. Jechali husarze nadworni i kozacy, 
koniuszowie i masztalerze, hajduki, pajuki, rękodajni i marszałkowie jego dworu, 
sokolnicy z cudnymi sokołami i wiedzione 'smycze chartów wspaniałych. Nawet 
wielbłądy dwa przyszły, złotoszytymi kapami okryte.
Obóz poza zamkiem rozbiła drużyna Sieniawskiego, bo jej gdzie w zamku pomieścić 
nie było. Ale choć tak licznym otoczony był dworem, taką potęgą oblubieniec, 
przecie większą potęgą nad jego oblubienicą czuła się Maryna z Hrubego.
Zjechała gości moc wielka, panów i dygnitarzy koronnych, krewnych pana młodego i 
panny młodej, zjechało też i pomniejszej, mniej znacznej, ale Kacnej szlachty 
wiele, obu domom powinowatej, i zaroiło się w zamku i w miasteczku pod nim, 
jakoby wielki jarmark się odbywał.
A wśród tej ciżby chodziła panna Agnieszka Rzeszowska, jasna jak gwiazda od 
szczęścia.
'Zabawy Maryna widziała z okna kredensu: ścigali się młodzi kawalerowie do 
pierścienia, kopiami z siodeł wysadzali na improwizowanych turniejach, szczuto 
psami chowane niedźwiedzie i w pole kawalkaty wyjeżdżały z psami i sokołami, 
oblubieńcy pośrodku.
Wyło w Marynie serce.
Kryła się, aby Sieniawski jej nie ujrzał, a także przed swawolą młodzieży 
szlacheckiej, przebierającej w dziewkach dworskich, miasteczkowych i wiejskich w 
okolicy jak w ulęgałkach. Pojąć tego Maryna nie mogła, bo dziewki oddawały się 
jak niewolnice, na jedną noc, na jedną godzinę, na jedną chwilę nieraz. 
Najmniejszego oporu, najmniejszej swej woli nie miały. Kto skinął, kto zawołał, 
do tego 'szły. A gdy jedną Maryna zagadnęła, odpowiedziała:
- Jest, ze się fcce, jest, ze się 'nie kce, ano lepiej po staremu, jak matki 
robiły, niżli podkówkom w brzuch dostać abo kściną bez plecy.
- A cyś ty niewolnica?
- Ja poddana, pańska. A ty to nie?
- Nie!
- A cyjaześ ty?
- Swoja i swojej śmierzci!
- Śmierci? No to my wsyscy. Piersy Pombóg, drugi pan, trzecia śmierć. A coś ty 
inksygo jako ja?
- Nic - odparła Maryna i pomyślała, gdzie inaczej ona tuliła ku sobie pierwszego 
spośród tych kawalerów, ah! i pana młodego panny Rzeszowskiej!...
A gdy wszyscy pojechali do kościoła w miasteczku ślubnym orszakiem i zamek 
opustoszał, chwyciła Maryna nóż długi i spiczasty i wybiegła z nim na schody, 
nie dostrzeżona przez nikogo, i przez komnaty popędziła a'ż do tej świetlicy, 
gdzie łoże oblubieńcze na noc poślubną nowożeńcom pod baldachimem z błękitnego, 
w gwiazdy złote tkanego jedwabiu przygotowane stało. Stare łoże dębowe, na 
którym panny Rzeszowskie od prababek dziewictwo traciły, z wy
jątldem tej jednej, co się z lekarzem nadwornym skaliła i żywcem w lochu pod 
zamkiem zamurowana za króla Zygmunta została.
Wielkie, ciężkie kotary osłaniały to łoże, grube i fałdziste, ku samej ziemi 
opadłe. Szybkim ruchem znalazła się Maryna za kotarą przy ścianie, ukryta tak, 
że chybaby umyślnie ktoś jej szukać tam szedł,
aby mógł odkryć.
Decyzję powzięła jedną: zamordować oboje, gdy się oboje do rozkoszy ułożą.
- Hę, ty bees ś niom spał?! - szeptały jej zakrwawione zębami usta. - Ty bees 
jego?! Ty?! Ce-
kajcie! Ja naw!...
Długo głusza wielka zalegała zamek, aż przez okna uchylone usłyszała Maryna 
trzask z batów, strzelanie z moździerzy, okrzyki; snadź powrócono od ślubu.
I długo, długo w noc grzmiał zamek od palby z moździerzy i armatek, od śpiewów 
li rozgwaru weselnego, a jaskrawe blaski wpadały do ciemnej komnaty małżeńskiej, 
bo już wieczór nastał i noc nastała. Wtem weszło dwóch hajduków z zaświeconymi 
kandelabrami, a za nimi wojewodzie Sieniawski z oblubienicą i rodzice panny 
młodej, i orszak cały weselny, który państwa młodych w łoże prowadził.
Tam słyszała Maryna, jako chór pacholąt, cudnie biało przystrojony, różaimi 
całymi dywan w komnacie zasłał i przy dźwiękach niewidzialnych lutni śpiewać 
począł:
Za amora przyczyną wstąp w to loże, dziewczyno, kawalera grzecznego przymknąć do 
serca swego. Już my długo czekali, róże w ogrodzie rwali, byS w to łoże, 
niebogo, wonnych kwiatów szła drogą. Niech cię Wenus za łaską swą ozdobi 
przepaską,
byś mężowi się zdała jeszcze piękniejsza cała. Nic już kryć się nie godzi, 
słodki będzie to złodziej, gdy zbawionej sekreta krzyknąć przyjdzie: o r eta! 
Jąć nie przyjdą ratować ani będę żałować, czegoś chciała, dostałaś, znajdziesz, 
czego szukałaś! Ani twego błagania luto mi, ni wzdychania, czegoś chciała, 
szukała, to będziesz dzisiaj miała -- vivant! crescant! floreant! *
Po czym matka, babka, ciotki, stryjne, krewne, druhny i przyjaciółki poczęły 
żegnać płaczącą pannę młodą, hajdukowie cofnęli się z kandelabrami, cofnął się 
orszak ślubny i Sieniawski z panną Rzeszowską pozostali sami.
- Moja! - krzyknął wojewodzie, chwytając ją w objęcia.
- Mój!...
Piekło wrzało w Marynie. Oddech tłumiąc i nóż ściskając, przytłaczała się do 
ściany za koitarą.
Ogniem żywym palił jej się mózg i paliło serce. Wydawało jej się, że rozsadza 
ją, rozerwie w sztuki uczucie, którego nazwy nie znała. Wschłuchiwała się. Zda 
się, jakoby brała w siebie żar, piekło całe. Czuła się podobną do dział podczas 
oblężenia Czorsztyna, w które im więcej prochu nasuto, tym straszliwszy 
wyrzucały pocisk.
I nagle jęk przedarł powietrze.
Zerwał się z łoża, wydzierając się z miłosnego uścisku, Sieniawski, z krzykiem 
przerażenia porwała się za nim z posłania panna .młoda.
vivant! crescant! floreant! (lać.) żyją! rozmnażają się! kwitną!
niech
- Co to?! - 'krzyknął wojewodzie. - Zali przywidzenie?
- O nie! O nie! - wołała młoda pani. - Słuchaj! Tam 'ktoś jest! Jezu! Czy 
czart?!
I z głośnym, przeraźliwym wrzaskiem w bieliźnie runąć chciała we drzwi, by 
uciekać, ale ją Sieniawski przytrzymał za rękę.
- Stój! Czekaj!
I schwyciwszy szarawary i buty na się, karabelę przy łożu złożoną 'z pochwy 
wydarł i ku kotarze przystąpił.
Rozchylił lewicą fałdy kotary, w prawicy gotowa do szitychu broń trzymając.
Jasny, pełny księżyc padał w okno i świecił w komnatę: Sieniawski ujrzał postać 
kobiecą.
Cofnął Się, przerażony tym widokiem miespodzianylm.
- Wszelki duch Pana Boga chwali! Kto tu?! Widziadło?! A kysz!
Lecz gdy między fałdy ręką pchnął, żywe ciało natrafił. Uchwycił wtedy niżej 
łokcia postać Stojącą i wyrwał silnie ku sobie, a wówczas przy miesiącu poznał 
Marynę.
Nóż 'wbity tkwił jej nad gorsetem w piersiach po lewej stronie.
- 'Chryste Przenajświętszy! - krzyknął Sieniawski. - Co to?!
- Ja - rzekła głucho Maryna.
- Maryna?! Ty przebita?!
Poznała ją młoda pani i z wybuchem przypadła.
- Marynka?!
- Znasz ją? - zapytał mąż.
- Znam. Służyła u nas.
- Ona? Ty? Maryna tu? Tu? Skąd?
- A ty ją znasz? - zapytała Agnieszka, już Sieniawską, zdumiona.
- Z dawna! Ty przebita?!
- Ha j.
- Jakim .sposobem?!
- Ja tobie zabić przyślą - rzekła Maryna,
- Mnie?!
- I jom!
Wskazała głową młodą panią.
- Wariatka?! - krzyknął Sieniawski ze zgrozą.
- Nie! Jynok 'konała.
- Skądże ten nóż w twych piersiach? Na Boga!
- Ja go sama 'Wbiła.
Skłoniła się. Pochwycił ją Sieniawski i posadził na fotelu przy łożu stojącym, 
nie opodal okna.
- Agnuś! - zawołał. - Wdziej co na się. Biegnij, każ zawołać medyka mego, 
Franconiego! Ale Maryna przytrzymała Sieniawską mówiąc:
- Stójcie, .pani. Mnie nijakik Frankonik nie trza. Nija'kiik medyków. La minie 
jyno jeden medyk - śmierzć.
- Boże! Marynka! - zawołała pani .Sieniawską. - Marynka! Coś ty uczyniła? Coś ty 
uczynić chciała?!
- Przebiłak się. Cóż?
Umilkli Sieniawscy, jakby wstyd, wstyd zresztą niczym wyitłumaczalnym nie 
sprowadzony, dusze ich przejął. Aż pani Sieniawską rzekła:
- Marynka, biedna; czekaj, nic ci nie będzie, doktora przywołamy!
- Pani - przerwała jej Maryna - nie mąćcie mi śmierzci. Ona idzie. Jus je 
nieprec. Nabliza się pomału.
Oboje Sieniawscy wzdrygnęli się.
- Nie mąćcie mi śmierzci, nie wołajcie nikogo... Wody mi dajcie krapke.
Nalała Sieniawską z kryształowego dzbana szklenicę i podała ją Marynie.
- Marynka! - jęknęła. - Ten nóż!... W piersiach twoich!
'- Wynijdź pani z pokoja - odpowiedziała Maryna. - Nie patrz... Krew... Wynijdź 
i ty, jak fces, panie młody. Umrem sama - ja sprosta dziewka góralska, mnie haw 
do śmierzci nikogo nie trza... Jyno mi ten łaskę zróbcie: nie wołajcie medyków. 
Ja nie fcem
żyć ani jus nie mogem - ja to cujem... To jyno kwilą.
Przypadł Sieniawski na kolana przy Marynie, pod nogi ją objął i jęknął:
- Maryś! Odpuść mi! Przebacz!
- Z nicego. Tyś beł pan...
- Kochałeś ją? - wyszeptała, sło,niiąc oczy, Sieniawska.
- J'a jego kohała - rzekła Maryna.
- Uwiodłeś ją? - pytała Sieniawska z przerażeniem.
- Ja mu się dała, sama. Okfiarowałak się mu - jus nie panna. Pan Kostka mi 
wieniec z coła sjon, w Ciorśtynie.
- Gdziem cię buławką ugodził - odezwał się Sie
niawski.
- Hań.
Sieniawska rozszlochała się.
- Co słyszę! Czego się dowiaduję! - powtarzała wśród szlochań.
- Nie płaćcie, pani... On wam to kie opowie - we wiecór. Będziecie sami. Opowie, 
jako my się poznali i ka, na polanie, blizo Toporowyk Sławków... Opowie, jako my 
się shadzali i jako beło... Pote pan Kostka prziseł - hłopów ratować... On 
rozgromię! Górali, co ig mój brat, Sobek, wiód panu Kostce na odsiec, twój 
mąż... Pote mię porwać fciał, posłał zołmirzy... Pote my się ze sługi, z Tomka, 
dowiedzieli, Izę je jest w Zaborni - hań ja go zatrzimać posła, nie puścić w 
Hrube... Tomka mój brat zabiel.
- To on? Mówiłaś, że go niedźwiedzica rozszarpała. -
- Haj. My beli te niedźwiedzie, z brate moim. Pote jęk z Janosike Nędzom 
Litmanowskim posła panów bić - tobie strzec...
- Jak to?
- Ja by tobie nie bela dała włosa z głowy sjońć. Sieniawski kolana Marynine 
całować począł.
- Pote jęk się dowiedziała, ize się żenić bedzies - przyjehałak...
- By mnie zabić? - oderwał Sieniawski usta od kolan Maryny.
- I żonę twojom. No 'to mię mas i sable mas - zetnij mię abo katowi daj, niek 
domęcy.
Z głośnym, przeraźliwym jękiem runęła Sieniawska na sofę turecką i wyć z płaczu 
spazmatycznego zaczęła.
- Cicho! Zmilknij! - zawołał Sieniawski. - Widzisz, że jej źle...
Maryny oddech stawał się coraz krótszy, bardziej zduszony, rwany, głowa zwisła 
jej ku ramieniu.
- A to jest moje życie - poczęła mówić półgłosem, jakby niezupełnie już 
przytomna - łąki i zimy, las, Carny Staw... Mój brat mię za ramie wzion, kie ja 
się weń zapatrzowała, w głęlbizne... Kazał mi iść, odejńść, ze hań przepaści 
*... Mnie nie beło piętnaście roków... Ja się zapatrzyła, wpadłak w głębizne... 
w toń...
- Czegoś ty 'chciała? Mów! - szepnął Sieniawski.
- Ja was fciała zabić, bok cię zanadto zakohała. Ja haw męki wystała, wystałak 
piekło za tom firankom - nie 'wypowie nik, nie przemyśli nik... Ale kiejek telo 
miłości wasej użrała - ja nie was, ja moje serce tem noże przebiła, co go haw z 
piersi mojej widno...
Opadła w fotelu.
- Cierpisz?
- Nie telo - jyno mię mgli - to jus będzie zaraz... po mnie...
- Bież po księdza! - krzyknął Sieniawski do żony.
- Nieskoro - i co mi po nim? Nie was ksiądz do mojej duse - powiher mnie 
weźmie...
kazał mi iść, odejńść, ze hań przepaści - Słowa Maryny odnoszą się do urywka 
tekstu, który odpadł w czwartym kolejno wydaniu Legendy Tatr z r. 1922. Fragment 
ten zawierał krótką scenę z Sobkiem powstrzymującym siostrę przed upadkiem w 
przepaść.
Wstrząsnął się Sieniawski.
- Maryna! Biużnisz Bogu! W 'chwili skonania może!
- Hę - szepnęła Maryna - podź naw, niek ci głowę przitulem, niek cię przy minie 
ucujem... A to wieś, jako śpiewujom? Hej zahucały góry, zasumiała woda, hej 
śmierzć mi ulubieniec, a ja panna młoda...
Sieniawski ją za rękę ścisnął.
- Patrzała ja kiejsi we wodę, w ciemnom... W Car-ny Staw... Zapatrzyłak się 
weń... Ono 'się mi wej znacyło... Cuł to Sobek, brat, kie 'mię za ramie ujom... 
Bał się, byk nie wpadła... Wpadłak...
Wtem wzdęła jej się pierś, podniosła ręce i krzyknęła prawie głośno:
- Stawie! Stawie! Stawie Carny!... Głowa jej opadła.
- Jezu! Kona! - zawołał Sieniawski. Sięgnął ręką ku twarzy Maryny - już była 
martwa.
W biełiźnie, z wrzaskiem: ludzie! ludzie! - wypadła młoda pani z komnaty.
Sieniawski pozostał przy Marynie sam. Położył jej dłoń na ziębnące czoło, 
nachylił się ii w usta ją pocałował i w 'ręce obie, i zdawało mu się, że Maryna 
szepnęła: bądź zdrów! - ale poznał, że to mu się tylko już zdawało. I rękę na 
czole Maryny trzymając, mówić zaczął półcicho:
- Przysięgam ci, iże póki życia mego, żaden poddany mój chłop mieczem, kołem ani 
ćwiertowaniem karan nie będzie, przez śmierć twoją, Maryna, tak nii dopomóż Bóg 
i Święty Krzyż!
Potem nóż z martwej już piersi wolno wysunął, z krwi otarł i na kolanach zmarłej 
złożył mówiąc:
- A to relikwia święta będzie, którą na ołtarzu w kościele w Brzeżanach 
zawieszę.
- śpij!
W tej chwili 'ze światłem wpadli goście weselni, kto trzeźwy o ityle, o ile 
jeszcze był, i służba wystraszona.
- Mości kasztelanie! - rzekł Sieniawski do ka
sztelana Rzeszowskiego, ojca Agnieszki. - Gromnice z zakrystii każ przynieść, 
księży wołać i modlitwy za umarłych odmawiać. A na zwłoki tej dziewki, tej 
chłopki, Maryny z Hrubego, cztery deski dobowe zbić daj, do Brzeżan ją powiozę i 
w złoconej trumnie pochować każę. Na obchód pogrzebowy wszystkich waszmościów z 
sobą zapraszam!
W tenże sam czas wieść po górach poszła, iż dusza pokutująca czy zaklęta panna 
po nich się włóczy. Chodziła po halach to tu, to tam od niejakiego czasu osoba 
młoda, naga zupełnie, tylko w trawy, w liście, kwiaty i gałązki odziana, z 
olbrzymimi złocistymi włosami, które ją jak płaszcz okrywały, przychodziła ku 
szałasom, gdzie psy w dziwny sposób nie rzucały się na nią, ale tylko 
oszczekiwały ją i wyły na jej widok i po jej odejściu; jadła i piła, co jej 
podano, i nie mówiła nic, tylko się uśmiechała. Odzienie, jakim ją okryć 
chciano, zrzucała.
Włóczyła się po Tatrach od wiosny, błądziła po lasach i uboczach, wstępując na 
hale. Znali ją pod Hawraniem, przy Zielonym Stawie pod Szczytem Kieżmarskim, w 
Dolinie Zimnej Wody i Staroleśnej, w Dolinie Wielkiej, w Batyżowieckiej, wszędy 
od południa. Zrazu bali się jej juhasi i uciekali przed nią; później już tylko 
kobiety strach przed nią zdejmował. Złego nie robiła nic, do każdego się 
uśmiechała jak dziecko.
Miano ją za duszę nie z tego świata, dlatego nikt na nią ręki w żadnym zamiarze 
nie podniósł, a wiarę ,tę zachowanie się psów zajadłych i atakujących każdego 
potwierdzało.
Gdy jednak razu pewnego zawędrowała het aż ku północy, ze strony węgierskiej 
Tatr na polską, na ubocz pod Lilijowem, poznał ją tam Franek Marduła, barany 
pasący, i poniżej pasąca krowy Teresia z Hrubego.
Mówili oni z sobą, gdy widziadło się nabliżyło, i w trwodze śmiertelnej za 
turnicę się schowali, ale gdy bliżej nadeszło, szepnęła Teresia:
- Franek! Ze dy to podane na ten pannę, co u Jasiców Toporów bywała, co jom 
wygnali i ukamienio-wać f cieli, i co z Kretem starym usła?
- No no no! I mnie się widzi!
- Ale pewnie! To ona! Sama ta! Ta panna, co jom Gałajda w śniegu nalaz!
- E, to będzie jyno jej dusa - rzekł ostrożnie Marduła.
- Zy ka dusa? Kie ma pięty pozbijane? Dusa by ci pięty po skalak zbijała? 
Poglądnął Marduła bystro.
- Prawda - rzekł, ale bez przekonania.
- Ja na nie zawołam - rzekła Teresia i krzyknęła:
- Panno!
Stanęło widmo niewieście, obejrzało się.
- Po imieniu zawołam, Ludmiła jej. Panno Ludmiło!
Widmo niewieście stało i słuchało.
- Is - słuha. Jyno zgłupieć musiała. Biedarstwo! Ja się jej nie boje, ja idę ku 
niej.
Teresia wyszła zza skały, a i Mardułę wstyd wziął lękać się, gdy się dziewka nie 
boi, choć nie dowierzał i pięty go o materialności widziadła nie przekonały 
dostatecznie.
Teresia zbliżyła się śmiało.
- Panno Ludmiło - rzekła - wyście to som? Widmo ludzkie uśmiechnęło się.
- Was Gałajda nalaz? Wyście bywali u Jasiców Toporów, u Sobka i Maryny? Na 
Hrubem? Was ukamienować fcieli?
Coś, jakby myśl jakaś, przemknęło przez twarz półodzianej w liście, trawy i 
gałązki kobiety. Zmarszczyła czoło, wytężenie mózgu odmalowało jej się w oczach 
i nagle złapawszy się za głowę rękami, z piskliwym wrzaskiem napastowanego 
dziecka, kurcząc głowę w ramiona i jakby osłaniając ją od razów, uciekać jęła. 
Puściła się za nią Tereska i Marduła podążał wołając: nie bój się! stój! - ale 
gdy ją doganiali, upa
dła na ziemię i jak kuropatwa, gdy na nią jastrząb bije, głową przypadła iku 
ziemi, rękami ją ciągle słoniąc.
- Panno Ludmiło - ozwała 'się Teresia łagodnie - panienko, wyście to? Nie 
strahajcie się! Pocie s nami do sałasa! Na mleko, na ser.
Ale gdy ją za rękę ująć chciała, rozpaczny pisk wydała półnaga osoba.
- Waryjak - rzekł Marduła. - Zgłupiała. Daj jej pokój.
- Ostawić jom mię możemy. Walki jam zjed-zom, zmarznie abo od głodu zemre. 
Patrz, jakie to chude, biedne! Skóra i kości. Franek, odejńdź, może se mnom 
samom pudzie.
Oddalił się Marduła i za wielką wantą uik.rył, Teresia zaś usiadła obok leżącej, 
ale cała jej słodycz i perswazja na nic się nie zdały, a gdy na ręce biedną 
wariatkę wziąć chciała, taki wrzask rozpaczny zaczął 'wstrząsać jej piersią i z 
ust się wydzierać, że serce ścisnęło się w piersi Tereski.
Nagle Franek wzdrygnął się i ozwał:
- Ostaw jom! Niek robi, co fce! To jaj przeznace-
nie. To prziwilija śmierzci...
Teresia natychmiast cofnęła się, przejęta grozą. Półnagie stworzenie porwało się 
z ziemi i poczęło
się spiesznie oddalać.
- Zginie - rzekła żałośnie Teresia.
- Nie mów nic. Tu jest Duk. Kie Duha nie beto, to jom Gałajda nalaz.
Kobieta szalona oddalała się. Szła szybko ku turniom nad Kasprową Doliną.
- My się cofany. Tu Duk rządzi. 'Mnie ja'ze włosy stajom. Cafmy się!
- Je idyć...
Cofnęli się spiesznie. Herburtówna znikła w ska"
- Mnie jej straśnie żal - szepnęła Teresia. łach.
- Cyt! Nie mów nic. Ka Duh władze, tam się cłowiek nie śmie prociwić.
- Po cemeś go poznał?
- Zimno mnie takie iprzejeno jak lód. Ja jesce nigda takiego zimna nie pocuł. 
Mnie ociec opowiedał: taki mróz po kościak ludzi przęseł, kiedy stary Jarząbek 
na polowaniu miał od turnie odpaść. Palce im do łuków przymarzły. Nie wysło dwa 
pacierze, Jarząbek się urwoł, z piargiem skała, i gruchnon do przepaście z 
Koziego Wierhu, dziś hań leży. To prziwilija śmierzci.
- Mogli go hycić?
- Mogli. Bo mój ociec przed nim, a Jarząbek syn za mim, a ten się uwióz i ręce 
wyciągnon. Ale już Duk beł. Duk żenię przed sobom. Tak jak matka dziecko do 
hałupy. Dziadek Jarząbek podział do mojego ojca: jo już ;ze idwa roki przy moim 
synie Duha cuł. Jo wiedzioł.
Teresia się skuliła.
- Rany Boskie! - szeptała. - Rany Boskie! Panie Jezu! Panienko Maryjo, miejcie 
jom w Swojej opiece i nas także... Kret już zemzeć musiał, temu jom samom 
ostawieł.
To straśny świat... Jo by s tych gór uciekła... Bo my tu i tak ino prziśli ze 
światu...
- Wsędy jednako - rzekł Franek. - Przebrało we Panu Bogu scenśliwości. Dał jom 
wodom, dał jom ziemi, dał jom słońcu, gwiazdom i miesiącowi, nie zna 
niescęśliwości cłowiecej ni drzewo, ni ziele, ni krowa, ni owca. Na samym 
ostatku cłowiek stworzony. W samym zadku stworzenia stoi. Nie starcyło dlań 
boskiego daru. Tak to tak...
- Ona już może nie żyje...
- Może... Siednijme ka obdalno. Syćko się pasie. Nagle przerażający wrzask 
rozdarł powietrze. Franek i Teresia popadali na twarze.
- Łaska syćkik Bogów nad nami - powtarzał Franek. - Nik jej ratować nie móg. Duh 
puścieł mróz śmiertelny... Bądźcie nam miłościwi sytka Bogowie niebiescy, 
ziemscy i piekielni...
- Amen...
Ledwo parę tygodni statek był po Zielonych Świątkach na halach, gdy nad doliną 
nowotarską niebywale licznymi stadami białe rybitwy o długich, wąskich 
skrzydłach nad wodami krążyć poczęły. Przylatywały one zawsze, gidy wiosenna 
świętojańska powódź okolicę podgórską nawiedzić miała, nie widywano ich jednak w 
takiej gromadzie. Miarkowali z tego chłopi, że powódź będzie sroga, sroższa niż 
zazwyczaj, bo te weredy czują wodę. Ale zadrżała rówień nowotarska.
Dwa dni z tygodnia przed świętym Janem deszcz się wzmógł, a dnia trzeciego ulewy 
całe niebo od strony orawskich Tater pokryło się po południu koło godziny 
trzeciej chmurą czarną. Zagrzmiało kilka razy i chmura oberwała się na ziemię. 
Deszcz nie lunął, ale runął z wysokości. W jednej chwili wody poczęły tak 
pęcznieć, jak 'żmije, gdy się najedzą. W Ludzimierzu wezbrały oba koryta 
Dunajca, to, które idzie pod kościół, i to, które idzie pod brzeg, gdzie 
siedzieli Gapka i Wietrzny Kuba, rybak.
Między tymi korytami, bocznym pod brzegiem i głównym pod kościołem, rozciąga się 
szeroka rówień, kamieńcem zwana, trawą w znacznej części porosła, pastwisko 
gminne, którędy i 'z dalszych pastwisk, z Zardzawicy i skądinąd, bydło powraca i 
w bród główne koryto rzeki pod samą wsią przechodzi. Na maruszyńskie i 
rogożnickie wierchy stamtąd widno i na łańcuch Tatr w jedną stronę, w drugą na 
Gorce, Kluczki, Babią Górę i orawskie wzgórza.
Dzieci nieletnie w Ludzimierzu pasały, z wodą obeznane dobrze, od wilków w lecie 
spokojne, zwłaszcza że lasu w pobliżu kamieńca i pastwisk między rzeką nie było. 
Deszcze ich nie trwożyły, ale gdy woda, wartko i bystro od Krauszowa, Długopola 
i Czarnego Dunajca z Kościeliskiej i Chochołowskiej Doliny się tocząca, nagle 
wzbierać zaczęła, tak nagle, iż w oczach rosła i dźwigała się ku (krawędziom 
pobrzeży, w popłochu gnały bydło ku rzece, póki jeszcze zbrodzić ją można.
Lecz napór wód był tak gwałtowny, że bydło mu się oprzeć nie mogło i wegnane 
pierwsze krowy co słabsze fala obaliła i toczyć po męcie zaczęła. Na który widok 
inne z rykiem z wody i od wody się cofnęły, pasterze jęli krzyczeć i płakać i 
zgromadzone już na przeciwnym brzegu kobiety również krzyczeć i płakać jęły.
Wieś poczęła się na brzeg zbiegać. Chłopi z pobliża po konie poskoczyli, a konie 
mieli rosłe, bo z dawna po wino na Węgry i po sól do Wieliczki jeździli, i wpław 
na ratunek w rzekę wjechali. Ale choć kilku śmielszych na najlepszych koniach na 
drugą stronę dobiło, nie wszystkie dzieci, na koń je biorąc, ratować mogli. Więc 
te, które zostawały, z rozpaczy się im portek i końskich ogonów chwytały, lecz 
kilkoro czy z trwogi, czy też nie miał ich kto już zabrać, zostało na wyspie. 
Chłopi batami krowy w rzekę gnali, sądząc, że między konie je wziąwszy 
przegnają. Ale krowy nagnać się nie dały, a woda rosła. Więc z powrotem puścili 
się chłopi z samymi dziećmi; mały Jaś Cajków, co przy ogonie Byrnasowego siwego 
ogiera wisiał, odpadł w prądzie i woda go zniosła.
W ten sposób Cajcyna Hanka trzech swoich krów, które w Dunajec pierwsze weszły i 
utonęły, i syna w jednym prawie momencie pozbawioną została, i tarzając się po 
ziemi i włosy drąc z głowy, wyła:
- Kieby się mi 'beły sytkie dzieci wytopiły, a co-by mi krów woda nie wziena! 
Kieby się imi beły syt
kie dzieci wytopiły, a coby 'mi krów woda ,nie wziena!
Bo dzieci był wydatek, a krowy był dobytek.
Dzieci jeszcze miała troje, które płacząc biegały koło szalejącej z rozpaczy 
matki.
Niedługo rzeka wystąpiła z koryta; z dwu stron poczęły 'się rozlewać wezbrane 
odmęty, a wyspę, na której stało kilkadziesiąt sztuk bydła i kilkoro dzieci, 
poczęły otaczać wody powodzi.
Już ryk krów i lament 'dzieci woda głuszyć zaczynała.
Wtem 'nadbiegł Jędrek Fit z głośnym wołaniem:
- Ka Zosia?! Ka moija siostra Zosia?! Rąbał on drzewo opodal w lesie, w Grelu, i 
porzuciwszy .siekierę, pędził na ratunek, bo wiedział, że Zosia z krowami za 
wodę poszła i że woda stać 'się groźną już musi.
- Hań - wskazał mu ręką wójt Sopiarz za Dunajec, bo Zosi nie miał kto na konia 
zabrać.
Więc Jędrek iw wodę skoczył. Silny, młody chłop do pół koryta ramionami i 
grzbietem wystając z tonią walczył, lecz go zniosło. Rękę w górę wzniósł i 
pochylił się, rzucił się naprzód, lecz sille fali oprzeć się nie mógł, zatoczył 
się, ipadł i płynął przewracany prądem.
Na ten widok matka ich, wdowa po Michale Ficie, przysiężnym, która niemo nad 
brzegiem stała, niemo w tył padła. Nikt się nie popatrzał, czy żyje, czy umarła. 
Nie było głowy na to.
-Nastąpił mrok talki, jakoby się słońce zaćmiło. Woda nie rosła już, ale 
piętrzyła się; od brzegu cofać się musiano. Zachód słońca 'zaledwie znać było w 
nawale chmur, które tytko bladły w tej stronie. Dunajec wylał .na gościniec, 
mętny i brudny, zalał ogrody Bartłomieja Fita, Krużlów, Szymczyków, organisty. 
Rzucono się do chałup bliżej wody stojących na ratunek rzeczy, dobytku domowego, 
niemowląt, starców i chorych. Na falach już toczyły się pnie z tam powyższych i 
drzewa powyżej powyrywane.
Ciemności potężniały i ulewa mię ustawała w potędze. Za wodą już tylko, jakoby 
kępę w cieniu, gromadę krów i kilkoro dzieci wtłoczonych między nie odróżniano. 
Ludzie przed powodzią musieli się cofać coraz dalej od brzegów. Pod wieczór na 
gościńcu już koniom mad brzuch woda sięgała. Z dachów nawoływano ku krowom i 
pastuszkom, jak gdyby im to co pomóc mogło.
Łodzi we wsi nie było, woda na to zawsze była o wiele za płytka; o żadnej 
tratwie myśleć nie można było, rzeka by ją była rozbiła, rozniosła i porwała za 
sobą. Nikt zresztą w całej wsi mad płytką górską wodą pojęcia o pływaniu nie 
miał.
W pola, w stronę lasu wynosili się chłopi nad wodą mieszkający; za szczęśliwych 
miani byli ci, 'co się dalej pobudowali. Lecz takich było niewielu, bo i 
Lepietnica od Klifeuszowy gnała z drugiej strony, straszliwie wezbrana w 
Beskidzie.
Gdy wieczór zapadł, kto miał dziecko iza rzeką, powtarzał: czy je też zobaczy 
jutro rano? Matki i siostry wyły w lamencie.
Noc rozpętanych żywiołów, powodzi deszczu, huraganu i ciemności czarnych 
pomnożyła rozpacz, a gdy blady dzień zaświtał, przed oczyma Górali 
ludzimierskich widniało ryczące 'morze, na którego wściekłej, spienionej, 
glinianej barwy fali płynęły domy zniesione z wyższa, które druzgotało w ich 
oczach i porywało domy ich własne i które pochłonęło bez śladu dzieci ich wraz z 
bydłem. Nie było widać nic, tylko toń ryczącą, niezmiernie rozlaną.
Na myśl, jak woda zbliżać się musiała w mocy, jak rykiem trwożyła śmiertelnie, a 
stopy podmywała coraz wyżej; jak dzieci chlupotały w wodzie, jak im sięgnęła 
kolan, brzuchów, jak je obaliła i porwała wraz z krowami, i poniosła gdzieś, 
naprzód, na głębie pod Sypką, pod nowotarskim brzegiem, gdzie je topielce 
chwytały, skąd ich już mię uratuje inikt 'nigdy ani nie ujrzy; na myśl, jak te 
dzieci płakać i wołać o ratunek musiały, nim tonąć zaczęły: matki dosta
wały obłędu, a Katarzyna od Walosa, której syn dwunastoletni utonął, chwyciła 
topór, pobiegła ku kościołowi przez wodę brnąc, dopadła go i rąbać zaczęła, 
krzycząc w opętaniu:
- Ludzie Ci kościół stawili, cobyś w nim siedział, a Ty kas beł, coś się nasym 
dzieciom potopić dał?! Kaś beł? Kaś poseł z kościoła?!
I rąbała ścianę kościelną, aż ją czterech chłopów, obawiając się zemsty Boga i 
sroższego jeszcze dopustu, powrozami skrępowało i gębę jej chustą zatkało, aby 
ibiuźnić okropnie nie mogła i Pana nie wyzywała.
'Cała dolina nowotarska zatonęła w (klęsce powodzi; nawet w wysokich wsiach 
podhalańskich, gdzie zwykle potoki z hukiem w dół spadały, poginęli ludzie, 
bydło, poobalały się domy. Lamentem napełnił się świat dookoła. Trzy dni woda 
gazdowała niszczącą potęgą, niczym nie odparta, niczemu nie podległa.
Z Nędzowego Gromka w Kościeliskach, z wysokości nadwodnej patrzał na to Janosik 
i słuchał, pozberkując obuszkiem ciupagi po kamieniach przed domem.
- Wiedziały rybitwy, po co lecom nań skądsi jaze od morza - mówili chłopi 
dunajeccy, gdy rybitwy po opadzie wód pozostałe na szlamie o-yby i upieczone od 
słońca, co na niebo z pomroków wyszło, czerwone raki dzióbały. - Taka gawiedź 
wie. Mądrzejsa je jako cłowiek...
Po straszliwych nieszczęściach zimy i wiosny twardy Góral odetchnął, aby 
niepohamowane puścić wodze chciwości, oszczędności i zazdrości. Wielu woda 
pochłonęła i zniszczyła całe zasiewy, wielu gruntu części znaczne w rwących 
odmętach potraciło. Dzieci •były ciężarem rodzicom, starzy rodzice dzieciom. 
Stary Siuta, gazda ludzimierski miepłony, sam torbę przez plecy przewiesił, kij 
do ręki wziął i synowi się z chałupy uchylił, po pytaniu poszedł. Bał się, że go 
zabije. Tak uczyniła niewidoma Kułalska z Ostrowska, Handzel stuletni z 
Waksmundu. Kępiński z Kliku
szowy, który czternaścioro dzieci miał, a któremu woda dom wzięła i cały zasiew 
zamuliła, dwoje tylko najmłodszych przy sobie i żonie zostawił, resztę wypędził, 
a że iść nie chciały, biczem bił.
Lecz gdy na dolinie nowotarskiej po klęsce świętojańskiej powodzi w oczach 
kobi&t łzy nie oschły, a chłopom bruzdy się na twarzach, zawsze wyryte, nie 
izagładzały, gdy wskutek nieustannych deszczów nędzne zboża w żniwa po 
Wniebowzięciu Matki Boskiej pozbierali i do stodół zwieźli; gdy jesień 
nadciągnęła i Podhalanie z kolei do zbiórek się gotowali, owsy swoje kosili i w 
snopki wiązali, i w stołki ustawiali: nie znany poniższym nowotarskim wsiom 
wróg, halny wiatr, się pojawił.
Natura tam nie spała, w Tatrach.
Zrazu, przed zachodem słońca, huk było słychać w głębi gór, a potem zza 
Goryczkowej, zza Giewontu, zza Czerwonych Wierchów chmurki lotne, siwe, 
pierzaste wybiegać jęły, po czym zawisł nad górami ogromny wał siwych chmur i 
trwał nieruchomy, aż nagle spychać go jęła moc dmącego wichru i po stromych 
ścianach skał staczać się począł w wąwozy i kotliny, między turniami Tatr a 
lasami regli zawarte. Jak olbrzymi wodospad kłębiły się zwały chmur 
nieprzebranych, po ścianach prostopadle w dół się sunąc. Zadął potem wicher, 
krótko, gwałtownie, porywczo, z przerwami ciszy.
Po czerwonym zachodzie słońca poczęło dąć lepiej, gałęzie się łamały, płytko 
rosnące smreki samotne tu i owdzie trzasły i powaliły się na ziem. Szumiało całą 
noc, lecz nad ranem, nim zaświtało jeszcze, runął wiatr.
Zakotłował się świat. Huk, szum, wycie wypełniły go, jakby horda szatanów 
potwornymi skrzydłami łopotała ponad nim. Pęd powietrza to cichł, jakoby się 
uniżał falisto ku ziemi, to znów wzmagał się i wzbijał w górę jak orzeł 
szalejący. Rzekłbyś, że olbrzym obłąkany, jak tęcza ogromny, to przypada 
piersiami ku ziemi, to wznosi się i rękami chwyta za czuby
15 Legenda Tatr
gór, nad światem potrząsa nimi i zgina je poczwarną siłą. Wszystko zdawało się 
drżeć, a żwir miótł spod nóg jak kurzawa. Wiatr dochodził chwilami do potęgi 
grzmotu. W .cztery strony świata rozniósł snopy owsa, a nie poruszony jeszcze na 
zagonach posłał na ziemi. W powietrzu wirowały liście, konary, słoma i ptaki 
pochwycone zawieją. Wozy i konie wywalały się, ludzie padali. Oddzierały się 
deski z dachów, dachy całe zrywało i domy dźwigały się z węgłów.
Tak wiało dzień i noc, czyniąc na drogach zasieki z drzew obalonych, wyrywając 
przesieki w lasach, jak drogi i wyręby. Z owsów nie zostało nic - wiatr je 
rozniósł i wymłócił. Została nędza i rozpacz.
Tak klęskami raził Bóg - cała góralszczyzna jęczała zimą, wiosną, latem i 
jesienią nawiedzona nad zwykłą miarę.
Bywały czasy złe. Za króla Zygmunta Starego przez jedenaście lat nic się rodzić 
nie chciało i od głodu ludzie padali jak muchy, a setki wytruły się jadowitymi 
grzybami i 'zielami, w których nie przebierano; za króla Stefana powódź trzy 
razy, rok po roku, Nowotarskie spustoszyła, ale i zimę, i wiosnę, i lato, i 
jesień, rok cały, aby Złybóg, Czarnoboh, światem rządził, aby łzy nie osychały 
kobietom i bruzdy, wyryte zawsze na twarzach mężczyzn, nie zagładzały się, i rok 
cały walczyć o istnienie w całej okolicy polskich Tatr w okrutny sposób trzeba 
było: ito dojęło ludziom do żywej kości.
Patrzył na to Janosik i pozberkiwał obuszkiem topora, 'bijąc nim o kamienie 
przed chałupą, przed którą siadywał, nogi przed się wyciągnąwszy.
'Starzy zaś gazdowie w Nowotarszczyźnie, na Skalnym Podhalu, ku Spiżowi i 
Orawie, mówili:
- Trza się będzie heba wynieść ka we świat... Syćkie biedy się uwzieny... Jak 
tak pudzie dalej, wyginieme od głodu...
I tysiące oczu mężów, niewiast, dzieci patrzyło na Tatry, ku Liptowu, ku 
słonecznej, pszenicznej, winorodnej ziemi Niżnich Tatr.
Wówczas też "procesjami" ludzie na zbój za Tatry polskie zaczęli chodzić, ale 
niejednemu to "kreto szło", nie przyniósł nic, dziury we łbie, albo i wcale nie 
wrócił.
Za Tatrami się też przeciw zbójnikom bronić umiano. Nienawiść tylko rosła 
wzajemna i chęć zemsty od strony węgierskiej. Do Polski nie było po co iść, ale 
gdy kogo z Polaków złapano, "odpiók". Bito, mordowano, katowano, wieszano na 
szubienicach i drzewach; zamki w Lewoczy na Spiżu, w Mikułaszu na Liptowie, 
Orawski * zapełniły piwnice więźniami. Mnóstwo ginęło po prywatnych zamkach i 
dworach lub gdzie dopadnięci na rabunku czy jego intencji zostali. Choć się ten 
i ów rzemiosłem zbójeckim wspomógł, biedę w chałupie na chwilę obegnał, spyrek 
czy mąki przyniósłszy, nikt się nie zratował. A choć i pieniędzy który nabył, 
nazbijał, ciężko było na wozie o drewnianych osiach gdzie dalej po zboże jechać; 
na koniach jeździli, ale i .trudno było kupić, i ni pieniędzy na zakup, ni 
nabytego towaru, ani życia swego nikt pewny nie był, bo i swoi chłopi z dolin 
wydzierali, napadali, mord był dookoła.
Głód jął się szerzyć od północy Tatr polskich i przybierać rozmiary straszne, 
ciągnąc za sobą śmierć, co się jaze potem zalewała od prace.
Janosik Nędza Litmanowski rozdawał, co miał. Ojcowizną i macierzyzną rządzić nie 
mógł, ojcowie żyli i majątek 'dzierżyli, ale skarby swoje spod buków, jabłonek i 
spod głazów z miejsc klętych dobywał i ludziom dawał. Czuł on się do tego w 
obowiąz-
zamki w Lewoczy (...) w Mikułaszu (...) Orawski - słynne kaźnie zbójników 
polskich, na których temat osnute są liczne pieśni zbójnickie. L e w o-c z a - 
niewielkie miasto na Spiszu, posiadające warowny zamek; Mikułasz - właśc.: 
Liptowski Święty Mikołaj (Liptovsky Svaty Mikulas), miasto nad rzeką Wagiem, 
stolica żupy liptowskiej. (W Mikułaszu zginął w r. 1713 słowacki Janosik); 
Orawski, właśc.: Orawskie Zamki lub: Zamki, warowne budowle położone na 
niedostępnej skale, okolone rzekami. Były wielowiekową rezydencją magnackiej 
rodziny węgierskiej Thurzów.
ku, w obowiązku do swojej pychy, swojej górności, swojej wyższości. Dawał z 
gestem króla, wspaniale, chciał, aby wiedziano, że biorą i od kogo. Rzucał 
skarby z miną wielkiego pana, którego żadna klęska ziemska dosiąc nie może, 
który nie obawia się niczego i od niczego nie jest zależnym. Ale choć było tego 
mnogo, była to kropla w morzu nędzy i wyczerpało się w końcu.
Wówczas Janosik począł myśleć. Począł myśleć więcej i głębiej nad tym, co mu 
jeszcze w zimie w głowie błyskać jęło.
I pewnego popołudnia poszedł ku izbom, gdzie mieszkały mię opodal jego domostwa 
siostry jego stryjeczne, Krystka i Jadwiga Nędzówne, z bratem młodszym, 
Wojtkiem.
Zastał je 'w czarnej izbie na 'warsztacie przędące, a Wojtuś pod oknem kozikiem 
łyżnik strugał.
- Niek będzie pofalony! Co ta na was słyhno, dziewcęta? - zapytał Janosik.
- E, nic 'tyś ta takiego, bracie. A na tobie jak, lepiej? - odpowiedziały 
dziewki.
- Płótno przędziecie?
- Haj.
- A Wojtuś struga? - rzekł Janosik, siadając na ławie pod ścianą.
- No.
- I cóż tyś ta tak strugas, hłopce?
- Łyżnik.
- Pokaże. Ej wiera! Nie ucnie ci się to tak strugać?
- E, wieś - odpowiedziała Jadwiga - on by we dnie i w nocy strugał. Przipatrzze 
się, jakiego świentego Marcina babce z limbowego drzewa urobieł. Wiś?
- Ej ha! Ale skądże wiecie, jeże to świenty Marcin?
- My nie wiedzieli, ale zaseł do nas pozawcorem Kuba Mrażtucarz, ten temu 
rozumie, bo sam świentyk seliniejakik struguje, od razu poznał, ize to świenty 
Marcin.
- A tyś wiedział, Wojtuś, kies robieł? - spytał Janosik.
- Nie. Dopiero kie mi Kuba podzieli.
- No, to i ten Kuba niegłupi - rzekł Janosik. - Ja hojbyk się i trzi dni do tego 
świentego patrzał, tobyk go nie uznał, co za jeden. No, dziwoty nie mas, każdy 
temu rozumie, s cym sam robuje. Kieby Kubę wewiedli w las, toby na mnie wołał.
Zmilkli. Warsztat warczał.
Jadwiga, Krysitka i Wojtuś Nędzowie mieszkali sami, bo ich rodzice odumarli, a 
do nich nazywało się do Zubkosa, po dziadku, który zębami grube gwoździe 
przecinał.
Wielki czarny kot z błyszczącymi oczami, który siedział obok konewki, powstał na 
cztery łapy, wygiął grzbiet w kabłąk, ziewnął, podniósł ogon w górę, wyciągnął w 
tył poza się naprzód lewą noigę tylną, potem prawą i przyszedłszy ku Janosikowi 
począł mu się o portki ocierać bokiem głowy i ciała i mruczeć.
- Kyci! - ozwał się doń Janosik. - Cóż ci dam? Kie nie mam nic.
- E, jemu się jeść nie fce, wrodniakowi - rzekła Krystka. - Ptaki hyce po lesie, 
kiejsi zająca udusieł. Na niego nie ma biedy.
- Ale ma ludzi jest - odpowiedział Janosik.
- O jest.
- Telo lamentu, co nieg ręka Boska broni - rzekła Jadwiga. - Ludzie gadajom, co 
jus het sytka wykapiom. Zginonć majom Górale.
Westchnęły dziewki żałośnie.
- Ja beła wcora u Florka, fciałak, coby mi prziseł stojaki naw do warśtatu 
naprawić, bo on umie, Umar.
- Umar Florek?! - zawołał Janosik poruszony.
- Otruł się. Grzibem. Zasłak hań, tok ani nie wiedziała, jako wyjńść. Sama przy 
piersi z dziecke, a pierś wyskniona jak patyk. On leży nieżywy na wyrku. Troje 
dzieci po izbie łazi, sukajom co zjeść. Jedno dziewce, siedmi roków, skałę 
tłukalnom od soli lizało.
Suka się im oscenila przy hałupie, pięcioro ma młodyk, sytko skucy od głodu, 
jaze mgli. Śniło się mi całom noc o nik. Jesce, kie wspomnę, to jaze drży serce 
we mnie. Zaniesłak im, cok mogła.
- Dobrześ 'zrobiła. Bieda na ludzi przyślą, co cud.
- Ej bieda, bracie, bieda - powtórzyła Krystka.
- O bo bieda - dodała Jadwiga. Westchnęły znowu obie.
- Dziewcęta - ozwał się po 'chwili Janosik. - Zaśpiewajcie o zbójnikowi, o 
Janosikowi.
- E, bracie, ani się śpiewać nie kce - rzekła Krystka.
- No dy jyno kielo telo, niegłośno.
Wojtuś podniósł oczy na Janosika. Słyszał on nieraz, bo 'to wszyscy gadali, że 
gdy Janosik, strycoy brat, hetman zbójecki, chce myśleć, każe sobie o 
zbójnikowi, o Janosikowi jakimsi, tegoż imienia, co przed latami kiedyś bywał, 
śpiewać, a gdy co namyśli, "ziem się trzęsie".
I dziewczyny wiedziały to, więc cicho jedna za drugą zaczęły:
Pod jaworkem, pod zelenym, orze Hancia wołkem ciemnym, jesce skiby nie zorała, 
matka na niom zawołała:
Hanciu, Haraczu, pójdź sem domu, wydajem cię, nie znam komu, wydajem cię 
Janickowi i hroznemu zbójnickowi!...
Dalej brzmiała cicho pieśń, a Janosik oczy w sos-rąb sną powale wlepił i 
słuchał, a gdy prześpiewały 'koniec o szubienicy, gdy zbójnik mówi:
Kieby jo heł dawno wiedział, ze ja biidziem na niej wisiał, dałbyk ja jom 
odmalować, śrybłem, złotem wyobijać;
ode spodu talarkami, a od wierhu dukatami, a na wierhu zlotu kawku, gdzie 
połozem swoje hławku...
Janosik wstał, końcem kierpca 'kota odsunął i rzekł:
- Bydźcie haw zdrowi syćka! Dobranoc.
- Dobranoc, bracie!
Janosik wyszedł przed dom stryków i szedł ku swoim izbom, a gdy był przy nich, 
włożył dwa palce w usta i gwizdnął.
(Rozdarło się powietrze i psy tu i owdzie zaszczekały strwożone.
Niedługo z lasu, skąd dym snadź nad chałupą widać było, wynurzył się wysoki 
chłop i zbliżać ku Nędzo-wemu domostwu począł.
Przyszedł potem drugi towarzysz Janosikowy i trzeci - Gadeja, Mateja i Mocarny 
Stopkowie, Janosikowi towarzisia zbójeccy *.
Stanęli w milczeniu, gotowi słuchać, co powie.
- Hłopy - rzekł Janosik - ja wam jus radzie! kiejsi, ze pudzieme na wojnę.
- No - odpowiedział Gadeja - radziłeś.
- Bacymy - powiedzieli drudzy.
- No. Strasne biedy na lud przisły. Ludzie marli od biedy w zimie, pote 
powodzie, mrejom zaś znowa w jesieni i tak jus widzimy dalej będzie. Takie casy 
nastać obiecujom. Hłopcy, icie pomiendzy ludzi: wto fce se mnom ca wojnę iść, po 
sytkie dobro, na hieb, na mięso, na wino, na złoto: niek haw przydzie.
Do trzok dni ludzie haw majom być. Na Nędzowym Groniku.
- I ka pudzieme? - 'zapytał Mocarny.
Gadeja, Mateja i Mocarny Stopkowie, Janosikowi towarzisia zbójeccy - Nazwiska 
fikcyjnych towarzyszy Janosika są zarazem nazwiskami autentycznych zbójników z 
lat trzydziestych - dziewięćdziesiątych ub. wieku, kończących w sposób naturalny 
lub gwałtowny (np. Mateja) swą karierę w okresie wczesnej młodości Tetmajera.
- Na hieb, na mięso, ,na wino, na złoto.
- W Polskom?
- Na hieb, .na mięso, na wino, na złato - powtórzył Janosik.
Mrugnęli Gadeja i Maleją 'na Mocarnego: snadż hetman nie chciał nic więcej 
powiadać. Odeszli.
On zaś przywołał celadnika Maciusia i rzekł mu:
- Graj!
I siadł przed izbami na ławie, nogi przed się wyciągnąwszy i palce w przypory u 
portek wsunąwszy.
Maciuś wrócił z chałupy ze skrzypcami i zaraz grać począł. Czasem mu Janosik 
nutę z cicha przygwizd-nął. Czasem z cicha przyśpiewał:
Nie bój się, Janicku, nie bój się tego nic, Orawskiego Zamku, luptoskik 
szubienic! Nie bój się, Janicku, nie bój się, nie zginies, wyjndzies do 
wirsycka, siekiereckom zwinies'.
Noc szła i gwiazdy w nów miesiąca zalśniły sklep ciemnych niebiosów. Lekki 
wiatr, który w nocy zwykle przychodzi, podmuchiwał ad turni Czerwonych Wierchów.
-Lim - rzekł Krzyś, łapiąc pchłę na karku, do żony swojej, Byrki, która się po 
chałupie kręciła - stara, wieś? Beł Matejów Wojtek u Gałajdy, pozywał go ku 
Janosikowi aa. wojnę; na hieb, na mięso, na wino, sną złoto.
- E - westchnęła ciężko Byrka - ono by się zdało, a j zdało! Głód!
- No - rzekł Krzyś.
- Pietrków Franek z głodu zgłupiał; goni po lesie nagi i krzicy. Jagnieska od 
Kapuściarza samo to.
- Więcel takik będzie - rzekł Krzyś, kręcąc pchłę w palcach.
Wtem, gdy 'mówili, wpadła najbliższa sąsiadka, Kohutowa, z hałasem, wołając:
- Rany Boskie! Co się stało! Żelaznego Topora syn dzieci swoje zarombał! Icie - 
pedział - ziem Boskom gryźć, kie Bóg hieba nie dał!
Stanęła oszołomiona wieścią Byrka, a Krzyś zgniecioną pchłę z palców puścił na 
podłogę, mrucząc:
- Idze, weredo! - i przydeptując ją kyrpcem, zapytał głośno z przejęciem:
- Topora Żelaznego syn? Jasiek?
- No ha j, Jasiek - odparła baba, Kohutowa. - A słyseliście? Janosik Nędza na 
jakomsi wojnę woła? Na hieb, na mięso, na wino, na złoto?
- No toście i wy słyseli? Dopiero mi mój wej opowiadał - rzekła Byrfka.
- Mój hłop idzie - rzekła Kohutowa.
- Idzie?
- Pude i ja - oświadczył Krzyś. - Mnie przi Janosikowi, kie my w Polsce 
wojowali, beło dobrze. Ja się ta moc nie bił, jynok grał i piłek dubelt.
Pude.
- Symek! Staryś! - zawołała Byrka.
- A tyś młoda?! Bassam ci teremtete dziś! - wykrzyknął Krzyś z humorem i 
oświadczył:
ł
IVie uwazuj na to, hociaj głowa siwa! Popod starym hufcem twardy korzeń bywa!
- Mój to, wiecie, taki - rzekła Byrka do Kohuto-wej - hojby na świat sto bied 
się 'zleciało, on się
będzie śmiał.
- Temu ik tyś ludzie radzi widzom - odpowiedziała Kohutowa, z chęcią patrząc na 
Krzysia.
Krzyś zaś, przez okno ujrzawszy olbrzyma Gałajdę,
wrzasnął doń:
- Gałajda! Idzies na wojnę? Z Janosike?
- Idem! Z Mardułom z Frankom!
- Pockajcie! Idę i ja s wami! Jyno 'się pozbieram! Duchem się zebrał Krzyś, 
trwać nie mogło długo,
bo tylko skrzypce pod pachę i ciupagę do garści miał wziąć, zresztą gotowy był; 
warmuzu, bo nic innego w domu nie było, dwie zimne łyżki połknął i Byrce, która 
go za szyję obłapiła, dom zdawszy i pocałowawszy ją z mlaśnięciem w lico, a 
Kohutowej dawszy rękę, z izby w mało czasu wyszedł. Ale przy okienku się 
zatrzymał i zaśpiewał do wnętrza na pożegmamie:
Moja stara, nie umieraj! Wtoz mi będzie gacie pierał?...
- Beskurcyja! - zawołała Kohutowa i roześmiały się z Byrka, która łzy ocierała, 
a Krzyś, śpiewając wesoło przez nos:
Dziewcyno, dziźwcyno, o cóż ci to hodzi? Zielonos zasiała, zielono ci schodzi! -
S4fi
kroczył mały, na krzywych nieco w iks nogach, ku czekającemu nań w rynsztunku 
'wojennym potwornej wielkości Gałajdzie. Miał Gałajda w garści ciupagę, której 
obuchem głazy ogromne łupać było można, która Krzysiowi bez mała pod pachę 
sięgała, a której lada kto więcej godziny by nie poniósł; ku temu nóż straszliwy 
za pasem i procę, z której kamienie jak głowy dziecinne umiał Gałajda puszczać.
Wyszedł naprzeciw nich Marduła wybryzowany jak na wesele. Pióra z cietrzewia 
miał za kapeluszem, nowy serdak i portki cyfrowane czerwono.
Na jednym ramieniu miał rusznicę, na drugim łuk, za pasem pistolety i noże, 
ciupagę z kółkami zberczącymi w garści.
- E, aleś tyś strasny! - rzekł Krzyś.
- A ja by się tobie i tak nie złąk - rzekł pomału Gałajda, patrząc na Mardułę.
- Nie zląkbyś?! A ja by się tobie może złąk?! - krzyknął Marduła.
- Hę hę hę! - roześmiał się Gałajda miskim basem.
- Jak będzie cas, pudzieme za pasy - rzekł Marduła.
- Je dyć ta jak pudzieme, to pudzieme - odpowiedział Gałajda i ruszyli w drogę, 
Marduła naprzód, potem Krzyś, na ostatku potwornie wielki Gałajda.
- Wieś, Bartek - ozwał się Marduła do Gałajdy - straśnie się mi dobrze idzie. 
Będzie cosi!
- Może - oświadczył Gałajda. - Zarobek. Lekkomyślny i wesoły Krzyś śpiewał:
Ty parobek, ja parobek, podźmy oba na zarobek, ty weź kosę, a jo grabie, 
wykosimy źlibek babie!
- Hę, wiś! - zauważył na to Gałajda. Marduła zaś, który miał piękny głos i 
skłonny był do przekazowania się z bohaterstwem, ujrzawszy kil-
ka kobiet nie opodal, rozdarł się na całe gardło po zbójecfcu, żeby wiedziały, 
że idzie:
Na Orawskim Zamku wisi troje zelaz - uwazujze, hłopce, cobys do nik nie wiąz!
Ale Krzyś figlarne oko 'ku niewiastom rzucił i zabrzęczał przeraźliwie przez 
nos:
Jedzie wóz na przewóz, malowane lusnie,
dam ci hiopce gemby, jaze mama uśnie,
jaze mama uśnie, jaze swicka zgaśnie,
dam ci hłopce gemby, jaze łóżko trzaśnie! Ej hu!...
- Is! - zauważył znowu Gałajda, gdy baby Krzysiowi wygrażały pięściami, 
szczerząc zęby szeroko z przyjemności.
I szli pełni ochoty, nadziei i wiary ku Janosikowi Nędzy Liltmanowskiemu na 
Nędzów Gronik, spotykając po drodze innych dążących tam uzbrojonych chłopów, a z 
nimi moc bab, które im towarzyszyły, "zbroje" i pożywienie niosąc (jako jest 
zwyczaj, że dopokąd można, chłop się babą przeręcza), gwarliwe i mowne na 
potęgę.
Zaszli ku Janosikowi wraz, tamże już sporo luda zastając.
Albowiem na głos Janosikowy, naprzód do dalszych wsi posłany, aby bliżsi, którzy 
pierwej przyjdą, nie czekali, schodzili się chłopi, gazdowie i parobcy het od 
Beskidu, z dalekich stron. Szli Kliszcze i Zagórzanie od Poręby, szli z 
Ochotnicy, od Babiej Góry, od Stróż, ze Skomielnej, spod Czorsztyna, od Nowego 
Targu i hurmem z bliskich wsi: z Ludzimierza, z Niwy, z Rogożnika, z Czarnego i 
Białego Dunajca, z Leśnicy, z Trybścia i Czarnej Góry, z Jurgowa, z Osturni, z 
Poronina, z Zakopanego, z Witowa i Chochołowa, z Maruszyny, Wróblówki, Koniówki, 
z Podcerwonego, z Między cerwiennego, z Rdzawki, z Morawczyny, z Łopusznej, z 
Ostrowska, z Waksmundu, Dębna, Sza
flar, z Zubsuchego i Bustryku, z Dzianisza, Działu, Cichego, z Brzegów, z Muru, 
z Harklowej, z Knurowa, z kilkudziesięciu wisi dookoła, może do tysiąca ludzi 
zbrojnych stanęło. Mogło ich być znacznie więcej, ale niektórym baby nie dały 
iść, niektórym zajęcze sumienie nie dało. A niejeden z tych, co przyszedł z 
dolnych wsi, z równi nowotarskiej, na wysokich, dzikich skalnych Podhalanów i 
dzikich juhasów beskidowych i na samego Janosika Nędzę .spojrzawszy, żałował, że 
się namówił, bo co za wojna dopiero będzie, kiedy towarzysze i wódz samym 
wyglądem przerażają.
Stał Janosik przed chałupą, do wojny już przybrany, od rynsztunku, blach, klamer 
błyszczący, a chłopi i baby, co go pierwszy raz widzieli, szeptali:
- Is, is, taki je wej, hetman zbójecki, złotem malowany...
Babom i dziewkom mimo biedy i wojny ckliwo się robiło.
Stała kobieta, którą niegdyś martka jej Janosikowi chciała dać, aby się tylko 
przeciw szlachcie ruszył, co się mu na szyję wówczas rzuciła, a on ją łagodnie 
odsunął i rzekł: nie ku orłowiś ty, ba jacy ku pawowi - śliczna i młodziutka 
Zosia Gahutowa z Cichego. Męża przywiodła, a wzdychała i przypiekało ją.
Koło Janosika zaś stał sztab: Mateja, Gadeja i Mocarny Stopkowie, i Sablik stary 
z gęślikami w rękawie, a nie opodal, tuż przy nich, ustawili się mały Krzyś ze 
skrzypcami pod pachą, wystrojony i uzbrojony, na dziewki rzucający zabójcze 
spojrzenia Mar-duła i potwornej wielkości Gałajda, któremu najwyższe chłopy po 
ramiona były.
Dalej, przed drzwiami domostwa, stanęli Janosikowi rodzice, ojciec i matka, 
starzy, poważni i dostojni, majątkiem i dobytkiem nad klęski i biedy wszystkim 
groźne wyżsi; Maciuś celadnicek i dwie siostry stryjeczne Janosika, urodziwe 
Nędzówny, Jadwiga z Krystką Zubkosowe, i brat ich Wojtuś, co kozikiem strugał.
Gdy się chłopi i baby grupowali, a gwar nie ustawał,
nagle Janosik zza pasa dwóch pistoletów dobył, tęgo nabitych, i w powietrze nad 
głowy huknął.
Uciszyło się, jakby makiem zasiał, on zaś na pniak skamieniały, na którym drwa 
rąbywano, wstąpił i powiódłszy dookoła oczyma, ozwał się głosem szerokim:
- Ludzie!
Biedy was dokucajom, złe was derbi, cysto pięknie wyginonć fcecie. Głód, mór, 
powodzie, nieurodzaj, se-lijakie niesceńścia was trapiom, co się widzi, ize się 
s was ino strzępki ostanom. Mnie ta nic. Samemu. Ojcowizna i macierzyzna moja 
mię itakie casy przetrzimie, a ja sam hoćjek moje złoto i śrybło hudob-nym 
ludziom ozdał, kie bedem fciał, to go jesce telo przyniesem, co go 'ten ato 
wielgi Gałajda, hoć on konia na grzibiet biere, nie udźwignie.
Od Zelaznyk Bram na Dónaju, bez Żelazne Wrota i Kamienistom Przeleć w Tatrak, my 
śtyrzej, haw z Gadejom, z Matejom i Mocarnego Wojtkem dukaty przynosili i jak 
padnie, przyniesienie. Ale na was, ludzie, bieda. Hoć ta i wtóry wyskocy za 
bucki, to jyno zbabrze. Wstydu narobi, zbójnikem jak się patrzy bądź wto nie 
będzie, .tak jako i wrona orłem. Mnie samemu tego nie trza, ale się mi was 
sytkik luto stało.
Dziadkowie nasi i pradziadkowie hań za Tatry pozierali. Bo hań nieb, hań zboże, 
hań wino, hań złoto i ciepło. Doliny do cudu, rzeki rybne, po górak dźwierzyny 
nie tak, jaiko haw u nas, co się mało kie zając abo sarna trefi, ba jyno wilk i 
ryś; ptaków moc, a u nas jyno oreł strasny na niebie. A kie wiesna przidzie, to 
u nas dziwaśka drózdz, a hań jaze drzewa śpiewajom i z łasa ci się wyjńść nie 
fce, ba ci tak jak złotem! niciami ptakowie śpiewający nogi placom. Jest hań 
życie! Co wysiejes, to ci zeżre i lic oi telo nie zgnoi ani wiater nie weżnie. 
Tam radość! Słońce świeci i grzeje, wesoły świat. Smreki konarami obite do 
ziemie stojom, nie takie, jak haw u nas, wiatrem osiecone; jabka, gruski, śliwy, 
wiśnie same na ziem od źrałości spadujom. Świnie mozes hować, bo dębo
wyk i bukowyk żołędzi telo godnie, co śle same bez lato po lesie wypasom, nie 
trza karmić. Krowy jedna jak trzi naskie, woły siwe okrutne, konie jak śrybło! 
Tam ziem!
Dziadkowie i pradziadkowie nasi za Tatry pozierali, a babki i prababki naskie 
śpiewowały:
Janicku, Janicku, belby s tobie zbójnik, kiebys se wyrubat do Luptowa hodnik!
Dziadkowie i pradziadkowie nasi pozierali za Tatry, a babki tek śpiewowały ze 
cemu? Bo się im w tej twardej nasej, zimnej, biednej, skalnej ziemi góralskiej 
hańten bogaty świat śnił i nocami gwarzili o nim, a biadkali w roki głodów, 
moru, powodzi: e ce-mus my tyś nie hań, 'za Tatrami, kie my pono haństela, przed 
wiekami na polskom stronę prziśli? Tak se gwarzili sami do siebie abo poniiendzy 
się uradzali! Hań ziemia bogata! Hłopi! W Luptów, na Uhry, za Tatry was powieść 
fcem, ja, Janosik Nędza Litmanowski, hetman zbójecki, cok ipo Uhrak zbójował, na 
ślakcie polskiej za hłopskom krziwde się mścił i króla polskiego na jego 
gazdostwo po śwedzkik trupak wewiód! Idziecie se mnom?
Długa chwila milczenia zapanowała pośród obecnych, gdy nagle zachwycony Marduła 
i olśniony Krzyś na gardła razem zawiedli:
Janosik, Janosik, twoje bile ruce budom otwierały kupieckie truchlice! Kupieckie 
truchlice i królewskie składy budzies se otwierał, Janosicku młady!...
a po nich chłopi, baby, tysiące głów powtórzyło:
Kupieckie truchlice i królewskie składy budzies se otwierał, Janosicku młady'...
Las zahuczał i gó.ry zahuczały. Chwycił Sablik gęśle z rękawa guni, Krzyś 
skrzypce spod pazuchy, toż
Maciuś celadnicek Janosikowy po skrzypce na wyżkę, nad izby skoczył. A że 'ten i 
ów chłop fujarę, gęsiołki, 'kobzę, piszczałkę na wojnę z domu zabrał, żeby mu 
drogami iść było weselej, zabrzmiał las od muzyki i zabrzmiały góry lesiste w 
Polanach.
Lecz Janosik jeszcze mówić chciał i z dwóch drugich pistoletów, bo ich miał 
cztery za pasem, wystrzelił.
Ucichło, on zaś powiódł dookoła po ludziach oczyma i ozwał się głosem szerokim:
- Fcecie iść, to was powiodę! Panów luptoskik, grafów i baronów na gałęziak 
obwiesieme, zamki ozbijeme, hajduków pańskik i biskupik, żołmierzy i zupanów 
madziarskik pobijeme, wojaków ozezenieime! Ja sam s towarzisami, s łemi haw 
trzoma: Gade-jom, Matejom i Mocarnego Wojtkem, za regiment wojska obstoje!
- Idzieme! - ryknęli chłopi.
Naówczas gęśle, skrzypce, fujary, kobzy, piszczałki zabrzmiały, aż się niebo 
wzdrygło.
Janosik ojca i matkę w ręce zmarszczone pocałować przystąpił, a oni go w lico 
pocałowali, poobłapiały go za szyję siostry stryjeczne, Krystka i Jadwiga 
Zubkosowe, celadnicek Maciuś w rękaw go od koszuli pobośkał, i Janosik, na czoło 
wyszedłszy, strzałem z rusznicy dał znak gotowości.
Z płaczem, krzykiem, jajceiniem żegnały baby chłopów, mężów, ojców, braci, 
kochanków, synów.
A Sobkowi Toporowi z Hrubego, który z łukiem przez plecy, z pistoletami i 
ciupagą w ciżbie stał, przypomniał się ów pochód wiosenny, kiedy po raz ostatni 
jako baca owce na halę ku Czarnemu Stawowi wiódł, kiedy potem pan Kostka z 
'marszałkiem Łętowskim na halę przybyli, kiedy później pod Czorsztyn odsiecz 
panu Kostce wiódł i przez dragonów Sieniawskiego za Nowym Targiem rozgromiony 
został - a później Beata Herburtówna miłowana, wojna ze szlachtą, Maryna siostra 
przepadła, znikniona w świecie... Hej, mocny Boże!...
Sobek westchnął, splunął i ciupagę w garści ścisnął. Krzyś zaś grał mrucząc, 
siekierę krótką na łokciu zawiesiwszy.
W Kościeliska Dolinę Janosik ruszył i chłopów prowadził, a baby za nimi ogromną 
hałaśliwą bandą ku odprowadzeniu postępowały.
Było po południu, dzień mglisty i wilgotny. W las wstąpili olbrzymi, co zaraz 
nad Nędzowym Gronikiem się zaczynał. Przez Kamienistą Przełęcz popod Bystrą 
Janosik chłopów przewieść chciał, poddowódz-two między trzech swoich towarzyszy, 
Sobka Topora, a dwóch Nowobilskich z Białki i dwóch sołtysów od Nowego Targu 
rozdzieliwszy.
W noce bez spania on sobie Liptów dla polskich Górali zdobyć umyślił. Niejedną 
noc na tym bezsennie strawił i niejeden raz sobie o Janosikowi, o zbójnikowi, 
śpiewać kazał, aż mu plan w głowie śmiałej dojrzał. Ziemi na Liptowie i 
południowym Spiżu, i dalej, w gemerskim, trenczyńskim komitacie i ku Koszycom 
było dość - mieli się gdzie podziać i słowaccy, i polscy Górale, a Słowacy za 
wolność spod straszliwego ucisku madziarskich panów z otwartymi rękami 
pobratymców zza Tatr powitają.
W niespane noce śnił Janosik rzeczy wielkie i cudowne. Śnił krainę szczęścia, 
sytości powszechnej i dostatku, a by ludzie nie rdzewieli i duch w nich nie 
upadał, śnił wyprawy dalsze, już nie za Tatry, ale za Nitrę, za Niźnie Tatry, za 
Fatrę, Matrę, He-gyalię, na Morawy, na Śląsk, do Austrii, na równie węgierskie 
pod Komarno i Budę. Śnił się i marzył Janosik hetmanem chłopskim jeszcze nie 
takim jako teraz... I śniła mu się wdzięczność ludzka, miłość, sława, hyr po 
świecie... Za plecami zaś jego Krzyś opowiadał:
- Jus gotowe jeść mieli, jyno jesce matka podziała Sowizrzałowi: lejdze wartko 
na ocet! - i dała mu gros. Kie poseł, za rok prziseł, ale się na progu utknon, 
prasnom flaske i ozbił jom. Hy - pada - taka to we j wartka robota.
Śmiali się idący za Janosikiem chłopi.
W wąwóz Kościelisk! wkroczono i bramę nad Dunajcem minięto. Na polanie, gdzie 
chłopi miętusiańsey siano kosowali, rozkazał Janosik babom odstąpić i do domów 
powrócić. Z płaczem, ale i radością, że zdobyć bogaty kraj idą, kobiety chłopów 
żegnały i gromadą zawodząc do domów poszły. Wysofeo brzmiało po lesie: Janosik, 
Janosik, twoje biłe ruce...
Drogą żelazną *, górniczą, pomiędzy olbrzymi stary las kroczył pochód ku źródłu 
w dwie strony płynącemu, ku wodzie tajemniczo spod skały wytryskającej, pod 
straszny ów, zapadły w turnie żleb, kędy woda w ulewy męty przelewała przez 
głazy, gdzie smoki, strachy i dziwotwory mieszkały i gdzie nikt bez grozy i 
niepokoju nie wstąpił na ślizgie kamienie popod wilgotne prostopadłe ściany 
wapienne.
- Haj - mówił Sablilk - Mnik mieska. Haństela, kie powódź ma być, wyhodzi z 
kagańcem w ręcy. Hań on dziewcęta poruwa, pasterki abo te, co na jagody idom. 
Hań zginena Salka Pokuscarzowa z Miętustwa, Kasia od Komperdy z Carnego Dónajca. 
I dziwozony hań siada j om, i smoki okrutne, oćwiary strasne, z trzoma głowami: 
jedna barania, druga wilca, a trzecia cłowieca abo sowy. Haj!
Ciało ma wilce z rybiemi skrzelami. Z jam wyzierajom, a kogo hycom, to ig. Ani 
się niedźwiedź nie wybroni. Beł śmiały polować, Marduła, on temu Frankowi 
Mard.ułowi jakisi prapradziadek przydzie. Byka kie za jeden róg dopad, to na 
ziem prasnon. Na niedźwiedzie hadzał z procom, a kie ubiel, to sam na plecak do 
wsi prziniós.
Ani nie pruł; z bańdziochami przyniós. Hoć się mu zaśmierdział, to pokazał, 
kiciom siełe ma. Bywujom niedźwiedzie, co i do dziewieńci centów wazom. Haj.
Razu jednego stracie! się mu niedźwiedź, co przed
droga żelazna - tzw. droga Pod Reglami, którą w latach funkcjonowania w Tatrach 
kopalnictwa i hut (od XV wieku aż po lata siedemdziesiąte ub. wieku) przewożono 
rudę z Doliny Kościeliskiej do Kuźnic.
nim uciekał. Bez przełącke z Hohołowskiej Doliny. Ale jemu ta niedźwiedź pilno 
nie uciók. Noc beła ciemna, Marduła beł hłop śmiały, ale nie móg za nim iść po 
ćmie. Słozył watrę na płasience na kraju i siad. Co się działo, to niewypedziane 
rzecy! Całom noc barany becały, wilki wyły, sowy hukały, a i głosy ludzkie 
słyhno beło. Cosi w żlebie cud robieło! Marduła nie jyno nie usnon, ale ani nie 
log, ba jyno siedział i ciupagę w garzci trzimał. Widziała się mu ta noc za pięć 
nocy. Lemze namieniało na świtanie, Marduła wstał, ciupagę przy nim, proce miał 
nagotowio-nom i idzie. Nalaz jyno kości z niedźwiedzia. Ja tak uwazujem, że go 
hań niś miały zjeść wilki ani liski ogryźć. I on ta tyś tego nie radzie! pote do 
ludzi, Marduła. Padał, co hań nawet mało znać beło, coby się niedźwiedź bronie! 
komu abo cemu. Taka potwora z trzoma głowami musiała go wej przysiednonć, toż to 
wartko nieżywy beł. Ono jyno pote się ig musiało więcel zlecieć i o mięso się 
wadziły abo może i bieły między sobom. Temu telo holofu beło. Ale po nik oślady 
nie .mas, bo to duhy. Do samej śmierzci to Marduła opowiadał. Haj.
- Słyseliście? - wyrwał się z szydercza któryś dowcipniś z dalszych wsi, z 
nizin, gdzie im te rzeczy obce były.
- Słysałek; prosie kwiknońć - odpowiedział Sablik, mgliste, sępie, stalowe oczy 
zwracając na śmiałka.
- Dostałeś, siedź ciho! - ozwały się głosy i dało się słyszeć kilka klapnięć po 
kapeluszu. Mędrsi chłopi wiedzieli: kto Sablik.
A zaś Krzyś mówił:
- W jednej wsi beła taka baba straśnie mądra. Syćkom prawdę wiedziała i wse 
ludziom wróżyła, co wtorego cłeka ceka abo kie umrę.
Nalaz się hłop, co się straśnie śmierzci bał, i poseł do niej. Zapłacie! jej 
dobrze, bo jej dwie kury dał, coby mu jyno pedziała, kie umrę.
Ona mu podziała, ze jak pudzie do młyna, wywali się, to jus po nim, to zaraz 
umrę.
On uwierzę! i kie seł do młyna, ślizgawica beła strasna, juści raz się wywalieł.
Leży i ceka, kie przydzie śmierzć, coby umar.
Przileciała świnia i zacena mu worek ze siaciem targać. Tardze, tardze, a on 
nic. Leży.
Jaze kie się tężej wziena do niego i jus owies jadła, hłop zacon krzyceć na nie, 
haj, żałośnie:
- Je ksy! Pudzies do hłewa! E, myrsyno jedna, kieby ja tez hoć końdek żywy beł, 
dałbyk ci tez, aj
zebyk ci dał!...
Dalsze słowa opowiastki Krzysia zagłuszył śmiech ogromny. Śmiali się chłopi, aż 
dolina dudniała. Jeszcze tylko tyle słychać było:
- Babsko miał wielgie i tęgie, juści taka hłopa
owładze. Milońsik bieda zjadła, aj zjadła, namocyła powróz.
Trzi dni się mocył... ...endecki się robieło...
Jyno ty, hłopie, bab słuhaj, to ci wse źle wyjńdzie... Jedna ci nagada bzdur, a 
druga cię za to pote rozumu naucy...
- Hej wiera, naucy! - westchnął któryś z głębi
serca ze słuchaczy.
- Cy cię naucyły, Scepan? - zapytał jakiś sąsiad.
- E, jaze mu włosy wyprzały pod kapeluse!
- Wto wie, od ceg'o?!
- Bajto!
Krzyś obejrzał się, łypnął ku owemu Szczepanowi z Lasku czy z Niwy figlarnym 
okiem i zanucił:
Kźz to diasi za wóz taki? Ja smarujem, a on sapi!
Salwa śmiechu zatrzęsła lasem,
Użaliło się na to wspomnienie młodemu sercu, co w -tłustym ciele któregoś 
parobka z Długopola mieszkało, jakiejś osławionej w domu Bronci czy Marysi, i na 
wsiańską powolną nutę żałośliwie zawiódł:
Tak się mi zdawało, ze w lesie gorzało, to się mojej milej licko rumienialo...
ale stary satyr Krzyś w te pędy go na tę samą nutę cynicznie wyszydził:
U mojej dziewcyny w piątek namówiny, w niedziele wesele, w poniedziałek kściny -
a żałośliwie, a ozwlekle, po długopolsku...
Ale słynny z pięknego głosu Jędrek od Walinej z Zakopanego zawiódł, a wszyscy 
ucichli i słuchali:
Ta moja dziewcyna raniusicko wstaje, a moje nozecki po rosie poznaje. Zdradziłeś 
mię, zdradził, kogozej się radził? Radziłek się ciebie i Boga na niebie...
Tak śpiewnie i wesoło, i rzewnie szły twarde, osiekałe i lekkomyślne chłopy 
góralskie na wojnę, na hieb, na mięso, na wino, na złoto.
Tylko jeden Szymon Bafija z Działu, chłop koło lat pięćdziesięciu, którego 
okrutna, wściekła nędza wygnała z chałupy, wysoki, chudy z natury, a wychudzony 
niedostatkiem jak drewno, z ptasim z głodu profil&m i świecącymi jak próchno w 
nocy oczami, ponuro poglądał po czarnych, odwiecznych smrekach, zwieszających z 
uboczy nad idącymi konary.
Skąpać w domu czy zginąć za Tatrami było mu jedno. Odszedłszy z chałupy, 
przynajmniej nie patrzy na podobne do szkieletów żonę i dzieci. Szedł z kosą na 
ramieniu na sztorc nastawioną, słaby tak, że ledwie nogi powłóczył. Sam się ze 
siebie w duchu śmiał - dziecko dobrze uchowane przewróciłoby go na ziemię.
Nędza, bez której dnia ani godziny, ani minuty nie przeżył, odebrała mu wszelką 
zdolność wiary.
- Zginie Janosik i wyginieme sytka - myślał -
ale to jedność, tu cy hań. Taka śmierzć węgierska, jaka i polska. A moi ta by i 
przy mnie wykapali...
Szymon okropny los przewidywał, okropny koniec wszystkim, ale szedł. Widział on 
Janosika na haku za pośrednie żebro powieszonego, a koło niego szubienice, jak 
okiem sięgnąć, a na nich chłopi wiszący.
Minęli czynne za królów Zygmuntów kopalnie żelazne i srebrne, poopuszczane 
sztolnie, kędy hawiarze rudę dobywali, i przyszli na miejsce, gdzie kościół miał 
stać * i w ziemię się miał zapaść. A to dla ogromnych grzechów górników, którzy 
'diabłom dusze zapisywali, byle ich diabli do żył metalu wiedli.
- Toż to dobrze 'nie bardzo - mówił Sablik - zgniewał się Pan Bóg i z kościoła w 
łunie wyseł, a lemze jyno •wyseł, diasek przileciał i kościół w ziem wepchnon. 
Trzi dni go pchał i 'trzi .noce, bo się kościół, hoć bez Boga, na ramieniak 
krzizów na dahu i na wieży stawiał. Jaze go wepchnon. Ale zwony pod ziemiom 
zwoniom, bo hań kościół niezmierwiony, cały stoi, jaki beł. Jus go i odgrzebać 
prógowali, beli tacy Jawolcykowie z Cihego, bo hań śrybe'1'ne i złote sprzęty, 
kielichy, monstrancyje, ornaty ostały, ale się dokopać nie mogli, tele dale do 
ziemie wjahał. Ale hań stoi, jaki beł, i zwony w mim na Janioł Pański zwoniom. 
Haj.
Więc chłopi idąc słuchali i słyszeli pod ziemią:
din - don - din - don, a święta groza przenikała ich członki.
Nabożny Szymczyk z Ludzimierza klęknął i chciał pacierz zmówić, ale go obok 
kroczący Kułachów Pięter w ramię trącił:
- Wstańcie, kumotrze! Cóż się będziecie modlić,
czynne za królów Zygmuntów kopalnie (...) kościół miał stać (...) - Mowa o 
Starym Kościelisku, tj. o polanie Kira Miętusia w Dolinie Kościeliskiej, na 
której znajdował się ongiś kościół. W miejscu kościoła wzniesiono później tzw. 
kapliczkę zbójnicką. Na końcu polany dotrwały do ub. wieku stare zabudowania 
górnicze.
kie hań Boga nie ma! Nie słyseliście, jak ten stary Podhalan padał, ize w łunie 
wyseł?
Niemniej czyniło wielu znak krzyża, Krzyś zaś zauważył:
- Będzie się hań diasek ucył na orgainak grać, bo się nie musi świenconom wodom 
przi dżwierzak zegnać.
Gdy zaś Smreczyński Staw i Tomanową Polską po boku mieli, ozwał się Sablik:
- Jest hań na polanie pod Tomanowom skamieniałe owce i juhasi przi nik, i psy. 
Jednego lata biedy przisły wielgie, psoty i ludzie ik tak naśli, kieby 
zamarźnionyk, lód na nik beł, taki sreń. Skamienieli. Owce się do kupy zbiły, a 
juhasi przi .nik siedzom, jeden przi drugim. Oni pono beli kajsi z precka, ode 
wsi, jaze spod Obidowy. Bo to beło dawno, jesce haw pod halami ludzie nie 
mieskali, ba ze światu, z dalsa z owcami paść przyhodzili. Haj. Tozto miał baca 
jakomsi kohanjke, straśnie wierna mu bywała. Kie się du domu nie przyredykali z 
hol z owcami pod jesień, wziena jom niespokojność i posła sukać. Jidzie, jidzie 
i zasła, i uwidziała tyk skamieniałyk juhasów i bace miendzy niemi. Od żalu się 
hań w ten Smrecyński Staw r.uciła. Kie ciemna noc, na nowiu abo na wietku 
miesiąca, we psotę, w siompawice, co mało co bez gme widno, wyhodzi ta kohanka 
tego bace z wody i jidzie hań na polanę, ku niemu. Te skamieniałe psy zacynajom 
skuceć, haj, 'żałośnie, a jeden juhas, co kobzę miał, brzęcy, ale tak, kieby mu 
wej płakało w miehu. I ona jajcy po lesie, płace, coby i śmiałego przejena. Tak 
to wej się udarzy, seliniejako, roki lecom, wieki się mijajom, a ono wej 'trwa, 
aj trwa. Nie zginie, Haj.
Góralom z wielu wsi, którzy Kościelisk nie znali, wydawała się ta dolina jak 
zaczarowana. Owe strome podniebne skały, w mroku, końcami czerwone i ogniste od 
zachodzącego słońca, po których las się wspinał i po których miejscami płynąć 
się zdawał; owe turnie przedziwne, mnichy, olbrzymy, widma, sowy kamien
ne, przy nieustannym, jednotonnym, posępnym szumie wody serca przejmowały 
poszanowaniem i niepokojem.
A szli rozmawiając o nędzy swojej, o biedzie, o klęskach, co ich na wojnę za 
Tatry gnała - na hłeb, na mięso, na wino, na złoto, którego w Polsce brakowało.
Potem, gdy wąską ścieżką leśną wśród olbrzymich, mchami orosłych drzew przeszli 
i wstąpili na zgubioną w lasach Halę Pyszną pod Bystrą i Kamienistą, skąd widno 
było ku Kamienistej Przełęczy, Janosik im na noc się rozłożyć rozkazał.
Ziskrzyły się krzemienie o ocel w tórbce przyniesione i mnogie ogniska 
zapłonęły. Nie warzyć strawę, bo tej prawie nie było, ale się ogrzać, bo wicher 
od wschodu na pogodę wiał i ziombił. Pośród mnóstwa migotliwych mgiełek stu barw 
niebieskich, szafirowych, złotych, szmaragdowych, brązowych i srebrnożółtych, 
jakoby przelatywał niezmiernie wartko i rwał się w strzępy jasno świecący sierp 
miesiąca na niebie niebieskoszafirowym, pełnym niknących i odsłaniających się 
spod szybkich mgiełek rubinowe i szafirowozłotych, zwiewnych gwiazd. Niebo całe 
grało muzyką barw jak skrzypce wysoko strojone, na których nie ozwie się gruby 
ton, ale które jakoby płoną całe migocącymi, świetlistymi dźwiękami, wartką, 
śmigłą ręką mistrza dobywanymi. Dzwoniła w miesiąc i w gwiazdy przewiej obłoczna 
nieba, rozścielona ponad skałami, kędy cisza wiekuista leżała w wichrze i 
wysokości.
Patrzał w górę Janosik, ległszy przy watrze i z wolna szerokim głosem zaśpiewał 
pieśń starą, którą rad w górach wysokich śpiewywał:
Pasat Jano dwa woły,
pasat Jano dwa woły, dwa woły,
u zelenej u hory,
u zelenej u hory.
Zasil k'niemu hajnicy, zasil k'niemu hajnicy, hajnicy,
swatojdnscy zbójnicy, swatojańscy zbójnicy.
t>aj nam Jano halenu, daj nam Jano halenu, halenu, spasałeś nam jarynu, spasałeś 
nam jarynu.
Ja wam halenu nie dam, ja wam halenu nie dam, bo są s wami pojednam, bo są s 
wami pojednam.
Tak są oni jednali,
tak są oni jednali, jednali,
aż Janika zabili,
aż Janika zabili.
Janik leży zabity, Janik leży zabity, zabity, i halenu prykryty, i halenu 
prykryty.
Wiozę nad nim narieka? Wiozę nad nim narieka, narieka'! Ociec, matka, frairka, 
ociec, matka, frairka.
Ociec, matka ze łzami, ociec, matka ze łzami, ze łzami, a frairka z rukami, a 
frairka z rukami.
Ociec matka żałośnie, ociec matka żałośnie, żałośnie, a frairka fałesnie, a 
frairka fałesnie!,..
Szeroko brzmiał na las potężny głos hetmana, któremu nikt wtórować nie śmiał. 
Unosiła się siła Janosikowa pieśnią z piersi, która muzyce nieba odegrać muzyką 
czuła się zachwyconą. A gdy echo Janosikowego głosu przebrzmiało i chwila uszła, 
na dole Legenda Tatr
bytych z rękawa czuchy gęślilkach, wsparłszy je o ramię, zabrzęczał Sablik 
siwowłosy i po chwili śpiewać począł:
Miał se Siecka, miał se Siecka troje dzieci, każde w swoju, każde w swoju stromi 
leci.
Jedno leci,
jedno leci
w ciemnu horu,
drugie leci,
drugie leci
w bystru skału.
Trzecie leci, trzecie leci
w cudze ziemie, suka sobie, suka sobie wyżywienie.
Ja sem nieboracek, nieboracek wieimi stary, nie mogem im, nie mogem im kisić 
strawy.
Skrzidełka mi, skrzidełka mi opadały, a rucki mię, a rucki mię obolały...
- Tak se wej stary Maciek Siecka nieboscyk apiewował - począł mówić Sablik - kie 
jus na polowanie hodzić ustał. Nie beło nadeń koziara. O bo nie!
Cy kraść, cy strzelić, cy z proce. On i żywe koźle za nogi hycieł. A to bóło 
tak: log na takiej pułece nad Wielgim Ogrode w Hrubym Wierhu, w turniak, na 
grzibiecie, a my nań z brate Józke kozy nagnali. Wąsko beło, tozto kozy bezeń 
skakały. Ha j. A koźle, co na zadku hipkało, on dopad za nogi. Dobrze, co go nie 
zrucieło, bo hań strasne przepaści. Zniós go dołu, do wsi, i plekała go domowa 
koza, sało, ale zdechło. Abo mu dyhać beło nisko, abo mu mleko nie hasnowało - 
nie fciało się hować. Nie.
Rzadko on w doma na Łązku siadował, bo go to nie ciesyło, 'ba go jyno góry 
ciesyły, tak jako i orła. Ale pote bieda na niego przisła, dyhawica go hyciła, 
co ani kroke pod górę krocyć nie dało, synowie się za zarobke ozIec.ieH, ka'jsi 
'na Uhry pośli, to se on biedny przed hałulpom siedział, pozierał ku wierhom i 
tak se lamentował. Jaze usłysała śmierzć, co kanysi bez Łązek sła, zlutowała się 
nad nim i wiziena go. Ha, j.
Zachodziła powoli noc. Niebo ciemniało, z niebieskoszafirowego stawało się 
'ciemnogranatowe, prawie czarne. Wiatr rozdął mgły i na pośród nieba zawisł w 
bezdni szczytom i mgłom niedosięgły miesięczny sierp, białosrebrny, lśniąco 
błyszczący, z różową osmużką, ostrym brzegiem na niebie wycięty. Orły i 
jastrzębie, ogniskami pobudzone, odzywały się pociągłym piskiem z turni, a z 
'wolna las napełnił się rykiem, bekiem i jakoby fujar olbrzymich przeraźliwym 
głosem: to jelenie odprawowały po polankach leśnych rykowisko.
Po kosodrzewinie, poniżej po lesie i dookoła po upłazach szumiał wiatr. I jakby 
jedną myślą z tysiąca piersi dobyty, zagrzmiał w pustynie skalne krótki śpiew, 
westchnienie zbójeckie:
Świeć miesiącku, świeć mi wysoko, nie nisko, bo ja idę na zbój daleko, nie 
blisko!... Ej na tej polskiej stronie, ej daj nam Boże zdrowie, na węgierskiej 
cencie daj nam Boże scęscie!...
Powoli cichła gwara ludzka. Jednych począł morzyć sen, a drudzy myśleli o tym, 
dokąd idą, po co i czy wrócą jeszcze? Niedola ich na wojnę gnała, na zdobycie 
ziemi...
Koło Janosika towarzysze już spali, nawet Sablik mamrotał przez sen, choć on 
nieraz noc całą przeszeptał sam do siebie, we watrę szyszki i gałązki rzucając.
Zasnął i on, jeden tylko jeszcze Krzyś jedno oko miał otwarte i nucił, stary 
zbereżnik, pod nosem:
Napić by się, napić, kieby co dobrego, kiedyby obłapić, coby co godnego -
i chrapnął.
Ale Janosik nie spał. Wracał pamięcią w tę noc, kiedy z leśniczanką Weronką 
obcował, która się go pytała; wrócisz? - której rzekł: wrócem - która mu mówiła: 
takiś mi jak ten las - której rzekł: bierem s tobie miód, jako pscoła z beżu...
A potem się mu jęło marzyć. Rozszumiał się las pysaniański, wiekuisty las...
Waligóra z Wyrwidębem, Pętorzek z Wódpuscem, Łamiskała z Walilasem wielcy 
Toporowie, co Hrube wykarczowali, i potężny przodek Janosika, Jano z Gronia, 
który sam jeden halę Miętusianów napadał, bacę i juhasów pobił i siedm sto dojek 
uwiódł, miętuskich gazdów zniszczywszy, że potem wołali: nędza! nędza! - a stąd 
mu nazwisko Nędzy nadano - przyszli mu na pamięć.
Ogromny, wiekuisty pyszniański las szumiał i kołysał mu ich wielkie, 
nieśmiertelnej chwały postacie. Waligóra, Wyrwidąb... Pętorzek, co rzeki pętał, 
z tramów olbrzymich jazy budując. On, powiadają, Dunajcowi w Ludzimierzu koryto 
odwrócił, pod brzeg nowotarski go gnając, a tylko błotne, sitowiem zarosłe 
Mocary i Dunajcyska, gdzie kaczki dzikie siadują, po dawnej rzece zostały. On, 
powiadają, potok na dom młynarza w Ratułowie w czas powodzi przy
kopą lecący piersią swoją zatrzymał. Szeroką miał pierś. A młynarz córkę piękną.
Wódpusc, co potok w Kalatówikach spod głazów puścił, bo mu się wody lufo stało, 
że pod skałami jęczy i dobyć się nie może, którego bukowianie prosili, aby im w 
ich gołych, suchych wierchach źródła pootwierał, i byłby to zrobił, ale go 
zmierzili, bo chłopi od wiatru ustawnego postrachane włosy mieli, a na każdym 
włosie wesz siedziała, co właśnie często i Krzyś opowiadał. Zbrzydzili go 
widokiem niechlujnym i do dziś wodę z doliny w lecie na wózkach, w zimie na 
sankach w beczkach do chałupy wywożą.
Oni dwaj się stawili ze sobą, Wódpusc, że w Kościeliskach w źródle wodę puści, 
Pętorzek, że ją zatrzyma. Ale gdy Pętorzek jeden strumień wody piersią swoją 
zatrzymał, Wódpusc w drugą stronę strumień zwrócił, a gdy Pętorzek nie mógł 
zdążyć na obu korytach hamować, zakład przegrał, wszystko
złoto w Krzywaniu.
Za to Pętorzek wodę na Czerwonym Wierchu, co się wysoko w słońcu grzała, skałami 
tak olbrzymimi zawalił, że jej Wódpusc odkopać nie mógł i musiał jej jamę w 
skale kuć i w Kościeliskach dopiero spod skały ją puścił, a kuł jamę w Czerwonym 
Wierchu trzydzieści lat. Od huku i łomotu wewnętrznego góry pękały i stąd tak 
straszne krzesanice Kościelisk! wąwóz obiegły.
Oni, gdy deszcz gwiazd spadł w Kamieninej Dolinie pod Czerwonymi Wierchami, 
zwadzili się ze sobą. Pętorzek staw święcący z gwiazd utworzył i kozice w nim 
kąpał, że jak złoto błyszczały i góry od nich zalśniły, a w nocy zdawało się, że 
płomienie po górach się snują; ale zazdrosny pasterz owiec, Wódpusc, rozdarł 
skały i staw wąwozem spuścił i piargami zasypał, a ten wąwóz w Kościeliskach 
leży i potwory
w nim siadają.
Wódpusc owce pasał, Pętorzek stada kozic, juhasi byli setni. A gdy Wódpusc ze 
stawów dla swoich owiec rzeki jął puszczać na hale poniższe, Pętorzek
dla swoich kozic jął stawy 'budować w niezmiernej wysokości Tatr, 'kędy się owce 
przybliżać nie śmiały. Za to mu orły .na Wyżni Staw Teriański skrzydłami lodu 
nazwlekły i staw lodami zawaliły.
'Oni chwałą swoją napełniali góry i doliny - Waligóra, Wyrwidąb, Pętorzek, 
Wódpusc, Łamiskała i Waliłaś Toporowie, co Hrube wykarczowali, Jamo Nędza z 
Gronia, co Miętusianów do nędzy przywiódł. I wielu, wielu innych, choć 
mniejszych potęgą, było później. Saiblik o nich pieśni śpiewać znał, o wielkich 
zbójnikach Nowobilskich, o Woj'tku Malcu, również z Białki, co sto lat mając, 
hajduckiego tańcował i pod Murań na Spiż woły chodził kradać, o wielkich 
strzelcach, co niedźwiedziom kufy i łapy rzemieniami wiązali w lesie i w doliny 
na barach je nieśli, o śmiałych chłopach, co z królem wężów i jego zastępami;
z Tatarami; ze zakutymi w zbroje rycerzami, którzy dziewki porywlali, walczyli 
zwycięsko.
Ogromny pyszniański wiekuisty las kołysał Janosika szumem o sławie przodków.
Lecz większą on sławę posiąść mógł, lud cały z biedy, nędzy, ubóstwa w krainę 
dostatku prowadząc. On jakoby (królem nad narodem mógł stanąć, świat mu na nowo 
stwarzając. Odmienne życie, życie szczęścia chciał Janosik Góralom swoim 
stworzyć. A wówczas w dalekie wieki szumieć będą wsze lasy tatrzańskie jego 
imię: zbójnika nad zbójnik!, mężnego nad mężne, hetmana nad hetmany. 
Błogosławieństwo polskie i groza węgierska imię jego wieńczyć będą, jako świerki 
zielone wieńczą strzelistą turnię w Białem pod Giewontem.
I zdjął Janosika sen.
A gdy się ocknął i spojrzał inad siebie, już na bielejącym 'niebie gdzieniedzie 
tylko migotały gwiazdy. Nadchodził świt.
Wówczas powstał on i gwizdnął.
Świst ten, jak tysiące strzał, roztrysnął się dokoła i las sobą napełnił. 
Dźwignął głowę z ziemi Krzyś i mruknął:
_ Hej, babie w rzyć! DSasi temu na zębak pazdury brusom!
Niejednom, kieby słysała, jako kiebyś sydłem żgnon. Telo jom podruci na 
pościeli. Myślałaby, ze wto wie co? Cy jom diabeł igłom na nitkę nie nawłók?...
Porwali się na znak hetmański Mateja, Gadeja, Mocarny Stopkowie, siadł na trawie 
stary Sablik i dłońmi po wilgotnej trawie pociągnąwszy, twarz sobie i oczy rosą 
przetarł; pobudzili się chłopi. Marduła trzykrotnie w górę wysoko na ochotę 
podskoczył i palcami obu rąk 'mocno się trzykrotnie po skórzanych piętach od 
kierpców trzasnął.
I zaraz cokolwiek, co jeszcze kto miał, zjadłszy, w pochód dalszy, na Kamienistą 
Przełęcz, ruszono. Bielał świt, gdy po czerwonawych piargach i zżółkłej 
jesiennej trawie, zimnym szronem pokrytej, w chłód po uboczy wspinali się 
chłopi, a gdy ostatni wyspimał się na siodło i przepad stromy, świecił się w 
zorzy porannej świat.
Jasnoróżowo błyszczało 'niebo spoza Krywania i blask złocisty padał na 
ciemnozielone Niżnie Tatry Liptowskie, a dolina u stóp jeszcze leżała w mroku. A 
gdy powoli światło stopiło mrok, ukazały się mgławice szare nad ziemią, 
nieruchome.
Ale z wolna poczęły rzednąć i przedzierać się mgły, ukazały się białe dziedziny, 
wsie i miasta i zasrebrzył się bystroprądy Wag.
Prybilima, Królewska Lehota, Poręba, Hradek, Mikułasz - liptowskie wsie i 
miasta, gdzie bogate sklepy i dwory, gdzie się pszenica rodzi i wino, gdzie pod 
chleb siwymi wołmi orają...
Gadeja, Mateja i Mocarny Stopkowie, towarzysze Janosiko^i, zawiedli na ten widok 
chórem, co zawsze, gdy Tatry z hetmanem przestąpili, śpiewali:
Na dole, na dole siubienicek troje - wybieraj se, śuhaj, wtóre bedom twoje?...
Patrzyli w dół: pod stopy swoje, w długi, głęboki, niskospadły wąwóz Kamienistej 
Doliny, pusty, dziki i posępny, kosodrzewem i karłowatymi smrekami nad ciemnym 
lasem porosły, i dalej na dolinę Liptowa, het pod Dziumbir, górę wyniosłą. 
Jakoby ogromnym sierpem rzucił, coś przemknęło poniżej przed oczyma chłopów: to 
ryś, zwykły mieszkaniec tych stron, w olbrzymich susach przemknął od zachodniej 
ku wschodniej stronie uboczy i znikł w kosodrzewinie.
Potem zbliżyło się ku nim dziwne widmo w czarnych sukniach, z długą, 
pomierzwioną, siwiejącą brodą i takimiż włosami na kark obwisłymi. Na plecach 
worek nieregularnego kształtu dźwigało, a pilno patrzało po trawach.
Kto znał, poznał, że korzeniarz. Litworowego cudownego korzenia i ziół zbawczych 
lekarskich szukał.
Gruby ten, mały, stary człowiek podszedł do Janosika i ukłoniwszy się 
kapeluszem, rzekł:
- Szukają skarbów - tam... Niech idą... Hetman...
- Głupi - szepnęli do się chłopi, a Janosik spytał:
- Wto suka?
- Trzej... Od Krakowa... Niemcy... Tam - u Racz-kowego Plosa... Pod Kończystą... 
Niech idą... Zabiją... Wezmą... Wielki hetman... zbójecki...
- Skądże mię ty znas? - zapytał Janosik. Stary wzniósł ręce do góry.
- Co?! - zawołał przez gardło z nabożeństwem. Dał mu Janosik dukata z pasa; 
korzeniarz go pod nogi podjął, po czym rzekł sepetlawo:
- Sablik!
- Tyś tu? - odpowiedział Sablik.
- Hy, hy, hy! - zaśmiał się korzeniarz. - Pan leśniczy... w kolebie... panie... 
fuk! fuk! fuk!... Czynił naśladując ogień.
- Podpaliliście, krzesny ojce? - zapytał Janosik Sablika, ten zaś odpowiedział:
- Podpaliłek, na spaniu, w sałasisku. A dźwierzek zapar.
- Ka?
- Pod Osterwom. Widział. Łaził. Trzy roki temu... Edź!...
- Tak trza. Z przeskodom - przychwalił Krzyś.
- Ryś przed .tobą uciekał - rzekł Janosik do korzeniarza.
- Sperkę zjadł... W kosodrzewinie... Kanalia...
- Skądeś ty, d'ziadu?
- Z Warszawy... Z Krakowskiego Przedmieścia. U panów Kazanowskich służyłem.
- Dawno na korzenie hodzujes?
- Trzydzieści lat... Do Krakowa... Niech idą... Skarbów szukają... Niemcy... 
Kupcy krakowscy... Księgi mają... Czarnoksięskie... Duchy klną...
- A tyś sukał?
- Szukałem...
- I coś nalaz?
- Duch skałę puścił... - i uniósłszy kaipelusz, pokazał zabliźnioną ryisę na 
głowie.
- Bez toś tyś pewnie zgłupiał, dziadu - ozwał się Krzyś. - Kaześ sukał?
- U Żabiego Plosa... Pod Lodowym... w Jaworowych Sadach...
- No wiś! Kielo to światu zeseł górami - zauważył Gadeja.
- Uhe!l się! Bo idzieme - rzekł Janosik odgarniając go ręką.
- Idze, weredo, bo ci wezmem torbę - rzekł Krzyś udając, że sięga po torbę 
korzeniarza z ziołami.
Korzeniarz udał, że się przeląkł, i kłaniając się nisko, cofnął się w bok do 
kosodrzewu, gdzie się stracieł w plątwie konarków.
Janosik patrzył na dolinę przed sobą i imężne, bohaterskie serce wzbierało mu w 
piersiach. Czuł się jako orzeł nad światem. Ziemia leżała nisko, drzemiąc 
jeszcze o poranku, on zaś jako wiatr halny kłębił się w górach, wewnątrz Tatr, 
jako tuman chmur zza skał i wierchów się dobywał, by runąć na nią i zagarnąć w 
panowanie.
mgielnego stawu inna, różowosrebrna, obłoczna wynikała, skądś z dołu, spod chmur 
płynąca.
Było, że jakoby olbrzymie stada potwornych ryb o łusce świecącej w tumany wzdęte 
szarego morza się rzucały lub znad doliny wylała! anioł o skrzydłach 
rozhukanych.
Podalej zaś coraz spokojniej, coraz jaśniej rozwierała się liptowska rówień. 
Jakoby sen na niej leżał różany i złocony. Spokojnie oddychała piersią.
Wtem Janosik Nędza Litmanowski gwizdnął przeraźliwie i zazberczał ponad nią 
zdobioną w mosiężne obrączki, wzniesioną nad orle pióro na głowie stalową 
ciupagą.
Ciężko, pusto było w gazdostwie starych Nędzów po wyjściu Janosika, jedynego 
syna.
Tak było trza - on się ruszył.
Ruszył się, jak niegdyś chłopów karanych mścić:
karzącą rękę szlachecką nad nimi zatrzymać, po bitwie pod Beresteczkiem.
Ruszył się po raz wtóry, z lasów z Babiej Góry, aby króla po szwedzkich trupach 
do własnego kraju i własnego panowania, do ojcowizny, wewieść.
Ruszył się teraz po raz trzeci, za Tatry, nędzę polską zwyciężać, ziemię dla 
chłopów polskich, dla krajanów swych, głodnych Górali, zdobywać.
Milcząc poglądali na siebie starzy Nędzowie, w pięknej białej izbie pod szerokim 
sozrębem rzeźbionym, na którym powałę wsparto, siedzący.
Tak trza było - Janosik się musiał ruszyć.
Albowiem to była jego sprawa.
On był na to chłop.
On się na to urodził.
Z dumą patrzeli na siebie starzy Nędzowie, rodzice Jamosikowi.
Ani go diabeł zrobił, ani mu czarownice koszuli, pasa i ciupagi nie darowały, 
koszuli, w której jest trwałość, pasa, w którym jest siła, i ciupagi, co się 
sama przez dziewięć drzwi przerąbie.
Oni to we dwoje, on, Jasiek Nędzów z Gronia, najstarszy syn Jaśkowego Jaśka 
Nędzy Ltitmanowskiego Buókosia i Maryny Stopkówny od Cajków, i ona, Kaśka, 
jedynica u Walcaków ze Skibówki, w woniejącą od łąk czerwcowych noc go 
spłodzili.
Pełen durny własnej patrzał stary Nędza na swoją żonę i pełna dumnego własnego 
poczucia Nędzowa na męża patrzała.
Zazwyczaj było tak, że matki piękniejsze bywały od córek, a ojcowie potężniejsi 
od synów.
Ale jak dawno pamięć ludzka pokolenia Nędzów z Grania pamięta, jeszcze od 
czasów, kiedy na Zaskalu, między Ludzimierzem, Szaflarami a Rogożnikiem 
siedzieli, nie było takiego Nędzy.
- Ani nie będzie.
Ani Jano Miętusiański, ani Juro Siumny nie byli lepsi...
- O bo nie...
On się ruszyć musiał.
Bo jakby on się nie ruszył, to któż by?
Ku niemu, jako do słońca, oczy góralskie patrzały.
On, choć młody, był jakoby król Podhalu.
A nie ino Podhalu, ale całej góralszczyzny.
Takim synem ich Pan Bóg pożegnał.
Bez niego szlachta byłaby chłopów wymordowała, bez niego byłby król na stolicę 
swoją nie wszedł, on nędzy góralskiej drogę zastąpił, szeroką piersią drogę jej 
zastawił, on jej z gardła ludzi, jak z wilczej paszczęki jagnię, wydrze.
A gdy wydrze, gdy z chwałą i nowym bogactwem powróci, wtedy się ożeni, godnie i 
bogato, i będzie gazda na swojej cęści.
Będzie wesele, jeszcze nie takie, jakie ich samych było, choć to wesele na sześć 
mil wokoło słynęło.
Jedzie wesele dolu wsiom, niek się nam ludzie napatrzom...
Nad drzwiami umieszczony, naprzeciw misternie z cieniuteńkich badylków 
uplecionej ogromnej ruchomej sieci pajęczej, co złe oko wchodzące w dom na sobie 
zatrzymywała, na gwoździu wisiał wian, który stara Nędzowa, będąc panną młodą, 
na głowie miała, wian zeschnięty od lat dziesiątków, który nim
uwito, chodziła ona po Skibówce, po łące zielonej we wielgim maju przed ślubem, 
pomiędzy kwiaty, zawodząc:
Cóż mi jtós po tobie, różowy kwiatecku, kiedy jus nie bedem hodzić we wianecku?
Za obrazem zaś świętym, na szkle malowanym, tkwił bukiet ślubny pana młodego, 
Nędzy, ojca Janosika, suchy i zapylony.
Uśmiechnęli się do siebie Nędzowie.
Ona jeszcze miała tę koszulę, w 'której do ślubu w Szaflarach jeździła, w 
skrzyni schowaną, cienką jak listek, z szeroką kryzą i w cudny wzór delikatnych, 
smrekowych gałązek i liii j górskich haftowaną, i gorset miała schowamy, w złote 
róże na szafirowej materii haftowany, i haftowany bogato biały, przezroczyście 
cienki rańtuch na ramiona, i buty safianowe czerwone. I schowane miała do 
limbowej skrzyni, gdzie się żaden owad nie zalęgnie, poszewki z zagłówków z 
cerkamii, haftowane cudownie i pracowicie, i cienkie prześcieradła lniane, i na 
dnie skrzyni pięć wojek korali bez ceny, które na święto kładła, a synowej 
darować chciała.
Ale nie lada to musiała być dziewka.
Z gazdowskiego rodu, Toporówna z Hrubego albo Nowobilska sołtysianka, majętna, 
robotna, usłuchliwa, zdrowa i piękna. Wiele takich tęskno na Nędzów Gronik 
poglądało, lecz Janosik żenić się jeszcze nie chciał.
- Wiecie, mamo - mówił - wiater le&cęjsy, kie nic nie niesie. Hojby jyno gałąź z 
olsyny abo i pióro z ptaka niós, już mu nie tak idzie. Ja jest taki, jako 
wiater...
Uśmiechała się Nędzowa. Bo z tej natury syna sława, mająteik, znaczenie rosły.
Ale smutno spod powały, zza listwy rzeźbionej, pięknie gadzikiem strojnej i o 
zdobnych wspornikach, patrzyli się na pośród izby święci na szkle jasno ma
Iowani i około bogato w kwiaty malowanych limbowych ciemnozielonych skrzyń, 
dostatku pełnych, smutek się błąkał; i smutno na sozrębie widniała cyfra 1550 i 
napis: "Jan Nędza Litmanowski fundator tego domu", na który stary Nędza 
poglądał.
Gdyby syn nie wrócił...
Gdyby zginął...
Nie powiedzieli do siebie słowa starzy Nędzowie, tylko popatrzyli na siebie 
równocześnie.
Więcej niż sto lat stoi doim i gazdostwo na Groniku
się trzymie.
Pan Bóg żegnał i bogactwo rosło.
Miałoźby to wszystko osierocieć?
Westchnął stary Nędza i jego żona westchnęła.
Ale syn ruszyć się musiał.
Oni go sami na to chowali.
Sama matka ciupagę mu podała.
Uczyli go dumnie się nosić i żeby go świat za co
miał. Nie widzieli ku niemu równego ani nawet wśród
sołtysów, choć siię oni, jako Nowobilscy na Białce, Zychowie we Witowie, ze 
szlacheckich famiiij wiedli.
Sam* mu mówili, iż nie ma ku niemu równego.
Sami posłuchu dla niego uczyli uboższych Stopków, dzieci, od Gadejów, od 
Mocarnych, od Matejów, kiedy chłopcem był.
Oni pierwsi go nad świat wynosili.
W chłodnych, o'strych, wyniosłego spojrzenia oczach starej Nędzowej grube łzy 
się zaszkliły.
- Po co ja go tyś takiego honornego hłopa na świat wydała? - westchnęła.
Takiego hetmana?...
Ale otarła zaraz łzy końcami palców i surowy, dumny spokój na twarz jej 
powrócił.
- Co robić? - rzekł stary Nędza. - Orłowi się sowa nie urodzi, ba oreł. My Nędze 
Litmanowscy...
- Haj - odpowiedziała Nędzowa. - Trza przystać. A że krowy wracały z pastwiska, 
z jesiennej ścierni i łą'k, dzwoniąc spiżowymi dzwonkami u szyi, powstała 
gaździna z ławy i wyszła przed próg domu na statek oczyma rzucić. Szły stadem na 
południe do domu Kwiatula, Biodra, Krasula, wysmukła panicka, Węgierka, Środula, 
Cwartocha, Łysa, Łaciata, Okai-sta, byczki Paniś i Bukiet i wiele, wiele innych, 
a za nimi szli z długimi batami i ciupagami w rękach dwaj pasterze dorośli, 
którzy od wilka i złego człowieka mogli bronić trzody, i mały chłopiec trzeci z 
chabiną w garści, który się z daleka darł na głodno:
Slonecfco zahodzi, za las zapaduje,
ta nasa gaździna wiecerzom gotuje,
gotuje, gotuje, ale nie nikomu,
jyno pastyrzowi, co żenię do domu!... Huhuu!...
Osobno, krocząc wolno, ogromne woły długorogie wracały z paszy, przez dwóch 
wolarzy, zbrojnych w trombity i długie ciupagi, gnane, siwe turonie
orawskie i cisonie, ii czarne polskie.
W setki turlików spiżowych dzwoniąc, z regli, przez białe psy obganiane i przez 
juhasów wiedzione, biegły owce białym olbrzymim stadem 'wraz z kozami,
kerdel nieporównany.
Bogactwo synowe spływało ku domowi. Wyszedł i stary Nędza poprzed izby i czekał.
- Żaba, gazdo, tłuce Cisule - ozwał się starszy pasterz krowi. - Przewyrce się i 
straanie się piere.
- Zawiedżze jom do stajnie - rzekł stary Nędza - zoblec się i przyruć jom 
kosulom na opak przewyr-tnionom, a pote uikąś jom bez grzibiet do trzeciego
razu, to jom zarusięki popuści.
Obora się zaroiła dobytkiem.
Powrócili do izb oboje Nędzowie. Połednina była gotowa, uwarzyła ją gaździna na 
czas, a kucharka
przygotowała. Postawiła misę ogromną na stole w czarnej izbie,
a wkrótce zasiadł Nędza i jego żona, i czeladź, parobcy i dziewki, dokoła na 
ławie i stołkach. Była
kluska gorąca z jarcanej mąki i po kęsi sperki. Zmówił pacierz Nędza, jako 
gazda, i przeżegnał strawę, i długimi łyżkami drewnianymi .pięknie rzniętymi, z 
ozdobnymi trzonki, wygarnowali kluskę pożywający, a do dołka wygniecionego łyżką 
na dnie misy dolewała gaździna wrzące, dymiące się mleko raz po raz ze stojącego 
obok garnka i każdy na łyżkę go wraz z kluską nabierał.
Po południu zaś, kiedy statek znowu paść wypędzono, przyszły zaźreć na stryka i 
stryme ZuibkoBowe dziewki, Krystka i Jadwiga, i ich brat Wojtuś; co z drzewa 
strugowa!, z kozikiem.
Posiadali pod izbą, bo ciepło było, a roboty o ten czas w polu nijakiej, i 
poczęli rozmawiać, Wojtuś zaś, kawałek drzewa 'lipowego miękkiego nalazłszy, 
zaraz zeń strugać począł.
Kształt rósł mu pod ręką.
Patrzał nań długą chwilę stryk Nędza, nie mieszając się do kobiecej rozmowy, 
która choroby studziei-nicy, pomiędzy dziećmi grasującej, dotyczyła, a na którą 
trzeba było do trzeciego razu wytrzeć dziecku gardło liściem wierzbowym, z 
wierzby rosnącej nad rzeką, i w to samo miejsce liść, skąd się go wzięło, 
odnieść nad rzekę, i zapytał:
- Wojtuś, je cóż to robis?
- Matkę Boskom.
- Matkę Boiskom? I powiedz mi tyś, hłopce, skąd się ci to biere, takie 
ipróźnioki?
- Ono mi tak jakosi samo przyhodzi, z powietrza - odpowiedział Wojtuś.
- No a tota Matka Boska, co jom strugas, jako ci do tego przisło? Skądeś 
pomyślenie wzion? Cosi cię przecie nadethnonć musiało, cobyś to robieł, a nie co 
ine.
- Ja się patrzał, stryku, na ziem i naiazek naw lipowego drzewa niekwardego 
kawałek, i trzimałek go w garzci, i patrzem się. I zaconek wej strugać.
- A ci się przecie Matka Boska haw na ziemi nie pokazała - uśmiechnął się stryk.
- Ona 'się mi nie pokazała, ja jom widział w Szaflara.k w kościele, kie my raz 
hań jesce z niebozyc-kom z matkom byli, w ołtarzu. Ale się mi to sytko, co jęk 
hań widział, przybacuje. Ja by taki ołtarz zrobić fciał. Kiebyk miękiego drzewa 
dość miał, to zro-biem.
We środku byk postawie! Matkę Boskom z Jezusem na ręcy, z łakom obrącaskom 
cieniućkom nade głowom. Dookoła byk uzdajał gwiazdy, a pod nogami kule, a na 
niej wąż i jabko, tak, jakok widział. Widzi się .mi, co go w pysku trzimał. No, 
to by beł ołtarz.
- Wiera haj bełby - powtórzył stryk Nędza zamyślony.
- Ja 'by pole jesce fciał co ine wyrzezać - mówił Wojtuś. - Góry byk fciał 
urobić, takie turnie wysokie, jako hań kozice po nik hipkajom, oreł ponad nie 
lace i jako krzesny ociec, Sablik, niedźwiedzia abo dzikom świnie zabiel.
- Haj, to by beło - rzekł stryk Nędza.
- No, ono by mogło być, aj mogło, stryku. Rzekł Nędza:
- Pan Bóg ta dziwtoremu stworzeniu rozmaity talant podaruje. Dzik ma kielce, a 
będzie hłop do hoć-jakiej roboty zdatny. Ja miał raz taki dziwostworny juhaski 
nóż, cok 'się mu ani wycudować nie móg. Trzonek to miał wyzdajany z mosiądzu, z 
miedzi, z kości, z rogu, ono nawet i samo śrybło w nim beło, takie obrącki, 
jedna ku drugiej poznabijane, a zaś na wierhu to beło mosiężne denedko, a na tem 
denecku trzy bulki, jako we 'zbójeoklik nozak bywuje, ale to takie bulki beły, 
jak słupki, straśnie pięknie wyonacone, a na samym wierhu na tyk słupkak kłobuk 
luptowiski, z 'mosiądzu i z rogu, wykarbowany, i zaś na tym miedziana biaska i 
stalowy gwóźdź, co ten kłobuk nim przybity beł, a on musiał het bez pośredni 
słupek i bez cały trzonek do noża do nuka iść i może z samej tej stali beł, co i 
nóż. Tak wej syćko do wjed-na uzdajane toeło, cok się dość namyślał nieraz, kiek 
juhasił, jakom tem głowę miał, co to robieł! A pote
jęk i ciupagę kiejsi łakom widział, co po jednej stronie beła na niej 
nakładziona watra, a naofcoło się wej ludzie na kolanak do tego ognia modlili, a 
na drugiej stronie to zaś 'belo słońce, miesiąc i gwiazdy, a na obusku cosi 
takie jak cłowiek, w jednej garzci trzimało pierun, w drugiej kulle. Starzy 
ludzie gado-wali, bo my Isie ta dziwaśkie dość tej ciupadze nausprzypatrzowali 
syćka na sałasie, jeże to ma być bóg i trzimie świat. A ten, co jom miał, taki 
Stasek Wir-dziinnik ze Starego Bystrego, to padał, ze jom nalaz we młace, kajsi 
u Wale w Marusynie. Haj.
- E rad by ja tyś to, stryku, widzieć! - zawołał Wojtuś.
- Nóż to ani nie wiem, cy ka nie będzie do spary wbity; dziekiedy to się pojedno 
u gazdy wrazi, co i bez sto roków przesiedzi, zaklęła się najdzie. Ma cas. Ale 
ciupaga to nie wiem, ka je, bo to 'beła Wir-dzinnikowa, Stanisławowa. Jest je ta 
może ka sowana po nim abo się straciła. Bo ta Wirdzinnik już może wysy 
śtyrdziestu roków nie żyje.
- Cojsi se ta ze stryke ukwalujecSe - ozwała się Nędzowa.
- Jedźjek mu gwarze! o tym nózie juhaskim, coś go jesce u mnie widowała, i o 
Wirdzinnikowej ciupadze.
Dzień jesienny chylił się szybko pod 'zachód. Od regla na łąkę wyszedł jeleń na 
przedwieczorną paszę. Widać go było dobrze.
- Ka tyś ta teraz Janosik? - westchnęła Krystka.
- Hej 'wiera, kany je tyś? - powtórzyła Jadwiga Zubkosowa.
- Bojno mi on - rzekła 'stara Nędzowa, ale stary Nędza powiedział:
- Janosik wyświacony w ozbójeństwie. Nie trza se przybierać do głowy, bo to na 
nic.
- Wiecie, stryku - odpowiedziała Jadwiga - ja ani przyobrazenia dobrego 'nie 
mam, na co on z telim narodem za Tatry poseł?
- Hajno wieś, dziewce - odpowiedział stary Nę
dza - po co tyś ta hań temu jeleniowi urosły rogi? Niek będzie niewycytno Bogu 
Przedwiecnemu, co mi wyraźnego hłopa dał. Ja się ś Nim o to zbywał nie bedem, ba 
Mu dzieńkujem.
Z Panem Bogem zbywka na nic. To prawda własna... Tak się mi widzi, ze be dylsc.
- Idzie od śródwiecerz, z Orawy - rzekła Nędzowa.
- Janosikowi się musi scęścić - dodał jeszcze stary Nędza jakby do siebie - on 
świat równa, a nika blisko po Polsce nie zbija, ba daleko. Takiemu zbójnikowi 
Bóg scęści, a ludzie błogosławiom. Jakbyś popod nogi ludziom srał, to oni cię ta 
hnet obzalom. Podźmy, stara, do izby; zimno.
- A i wiecerzom trza przygotowić, bo się hnet pasterze przyredykajom z pasieki z 
bydłem i owce przydom z regla.
Odeszli starzy Nędzowie, natomiast przyszedł Maciuś czeladnik ze skrzypcami i 
siadł nie opodal Jadwigi, w której się kochał, a na którą 'ledwo pozierać śmiał, 
bo była bogata, a on służył i młody był jeszcze bardzo.
- Maciek, co tyś se ty myślis, kie gras? - zapytał go Wojtuś, powtarzając 
pytanie strykowe.
- Je cóż byk myślał? 'Gram i gram - odpowiedział Maciek.
- Krzesny ociec Sablik to se musi o starodawnyk casak myśleć, kie gra.
- A Krzyś z Olce o karcymie - zaśmiała się Krystka.
- Ja tak gram, jako słysem z ludzi - rzekł Maciek. - Ino we wiecór to się mi 
lepsi gra jako we dnie.
- Bo i las piękniej we wiecór sumi - ozwała się Jadwiga.
- No piękniej. Kie tak ciho na świecie, jako dziś je, to ci ta'k powiem, Wojtuś, 
ono samo w gęślak gra. Tak jako kieby ci cosi smycke wodziło.
- Hm, wieś, ale dy przecie włosi taki musiał być,
co nuty wyzdajał. Bo 'się przede samy .nie narodziły - rzekł Wojtuś.
- No juści. Taki musiał być.
- I niejeden - ozwała się Krystka. - Som jest nuty juhaskie, som jest krówiskie, 
som jest zbójeckie, strzeleckie, weselne, pogrzebne, wojemskie, rozmaite -
- No to kazby 'ci jeden cłek teio zdołał uzdajać nut? No nie? - dodała Jadwiga.
- Ze ba haj. Tak beło - odpowiedział Maciek.
- Ano tobyś i ty móg jakom uzdajać 'nutę - powiedział Wojtuś. - 'Stryna padajom, 
.co za jej pamięci ze trzi abo ze śtyry nuty poisprzybywały.
- Ono ta mo'ze przyjńść - odpowiedział Maciek. - To się w sercu rodzi. Kies 
smutny abo kies wesoły, cy ty to bees wiedział, co gras abo co bees śpiewał?
- No - rzekła Jadwiga. - Kie Kubowa Broncia leciała bez pamięci proci Kulowego 
Jędrzka, co to Kulów Orawcy pobili przy drzewie, 'kie hań panom ze Zamków * 
ścinać buki pośli, to on jej z daleka zaśpiewał: Idzie od Orawy potocasek 
krwawy, nie pladze, dziewcyno, to nie z mojej hławy! Tego go ta mik prędzej nie 
ucył, bo ani nie wiedział, co w Orawę ku drzewu pudzie, ani co jego braci hań 
Orawcy pobijom. Ba jom fciał z daleka pociesyć.
- No - rzekł Maciek - ono samo przydzie. Świat niesie. Jedno ze świała idzie, 
drugie się w sercu rodzi -- jyno co pole jedno do serca, a drugie we świat gras.
- Abo i nie we świat - powiedziała Krystka. Jadwiga zaś schyliła nieco piękną 
twarz ku wysokim piersiom.
Na ten widok zadzwonił Maciek po strunach smyczkiem.
- Słysys? Gra - rzekł stary Nędza do żony w izbie, na pościeli spoczywając. - U 
nas w Polsce
ze Zamków - zob. przypis do s. 339 "zamki w Lewoczy"
lud przysprostawy, padajom, ale zdatny. Jeden z drzewa Matkę Boskom ustrugał, 
drugi gra, co się jaz nie żal przysłuhać.
- Haj - odpowiedziała Nędzowa. - Ale mnie o Janosika bojno. Coby ka o zdrowie 
abo, broń Panie Boże, gorzy, o życie nie przyseł.
- Wieś, stara - rzekł Nędza - jaskółka z błota gniazdo ulepi, a drózdz po lesie 
gwizda, ale ony oba ku orłowi nic nie płacom. On po .niebie leci i kozy dzikie 
bije, i nad ptakami je królem.
- Haj, haj - pokiwała stara Nędzowa dumną głową - ale to dziecko...
Gdy zaś cicha noc nadeszła i nad całą zagrodą Nędzów Litmanowskich spokój 
zapanował, a Wojtuś spać do stryka i stryny poszedł, Maciek czeladnik, który 
jeszcze długo grał dziewczętom, ukłonił się im grzecznie kapeluszem (obawiając 
'się, że przez delikatność, ponieważ gra, nie odchodzą) i rzekł:
- No, dobranoc. Idem na sope.
- Dobranoc - odpowiedziały dziewczęta odchodzącemu, ale się nie ruszyły z ławy 
pod domem.
- Wieś - rzekła po chwili Jadwiga do siostry - ja by sła ku Maćkowi legnąć, on 
mię koha.
- Ze dy idź - odpowiedziała Krystka. - Ucies jego i się.
Opuściła Jadwiga ponownie głowę 'ku piersiom, gdyż była młodsza i jeszcze panna.
- Ale to może tak nie przystanie na mnie, cobyk ja ku niemu sama sła, ba cobyk 
go ku sobie puściła.
- Kie on ani popod naskom ścianę hodzić nie śmie, bo się boi stryny.
- No...
- A ty puścis dziś ku sobie Wawrzka?
- Puscem.
- Wawrzek idzie śmiało, bo to gazdowski syn i parobek...
- No. A tobie się widzi Maciek?
Jadwiga owinęła kraj zapaski na palec i rzekła:
- Wieś, kie on gra, to po mnie jaze mrowiecki hodzom, het, po calem ciele.
- No, jus i na tobie cas. Sesnaście ci mineno na Syókik Świentyk. O te casy to 
ja jus spawała z hłopcyskami. Idź.
- No to pude... Przitrzim dzwierze od sopy, coby nie zgrzipiały.
- Nie bój się. Wieś, ka kołki?
- E cyk to raz hań strykowe siano wykładała?... Ale wieś co?
- Zje co?
- Cóż ja mu powiem?
- Maćikowii?
- Haj.
- Je cozbyś do niego radzieła? Zawołaj: Maciek! - on się obudzi, jak jesce nie 
śpi. A pote on ci się ta o słowa pytał nie będzie!
- E best!
I Jadwiga zaczęła chichotać.
- No idze, idź - rzekła Krystka - bo widzem, co cię już mgli...
- Cy tyś ta już dziewcęta Zubkosowe posły spać? - ozwała się stara Nędzowa do 
męża 'na pościeli.
- Pewnie; cegoz by siedziały? Ani nie wiem, wto ku nim hodzuje? A toby skoda 
beło, kieby taka młodość i uroda sama leżała.
- A, to by jus beł stokrotny grzyk taki dar mar-nić! - rzekła Nędzula. - To 
prawda.
- Haj - odpowiedział Nędza - mnie samemu case żal, co nie mamy dziewki w doma, 
boby my się jej uhylaii z białej izby, jakby miłego swojego puścić fciała na 
noc.
- Ale by to musiał być parobek, ku .nasej córce! - rzekła Nędzowa. - Co by się 
ku Janosikowi równał!
- Ba, cóż radzić, kie nie ma - mruknął kłoniąc się ku snu stary Nędza.
- Jyno jacy to jedno dziecko... Sokół...
Janosik chłopów w lasy popod Krzywaniem zwiódł
i w górę ku Krzywaniowi patrzał.
Krzywań z góry na Liptów spozierał.
Wysoko w słońcu świecił jego łeb skalny jak złoty.
On jako sęp z rozszerzonymi skrzydłami ku Polsce
się obrócił, grożąc jej krzywym dziobem, jakoby za
kroczył sobą Liptów i Orawę od Polski.
Piersią skalną spadł prostopadle ku dolinie Nief-
cyrce, Hruby Wierch go zastawił jak mur.
Groźno, straszno jego łeb złoty nad lasy widny,
słońcem uwieńczony, ku Janosikowi pozierał. Tak się Janosikowi Nędzy 
Litmanowskiemu z Nę
dzowego Gromka w Kościeliskach wydało, jakoby
moc liptowskiego ojca Krywania wyzywał.
- Icie? - ukazał szczyt chmurny Sablikowi.
- Wysoko - odpowiedział Sablik.
- Wysoko... Tak jakoby sobom Luptów grodzie!...
- Niegzeta... On ta i kóz, i niedźwiedzi, i świstaków przede mnom bronieł, a 
kieia ik hań padło?!
- Kieby to cło wiek taki beł!
- Je toby świat owładał! Boby ani morze ku niemu za nic nie stało!
- No!
- Tak się mi zdaje, do cudu, jak kieby patrzał na nas.
- On ta i patrzy. Ale on o tem nie meśli. On meśli o tem, co beło przed tysiącem 
rok ów abo i dawniej. On se zbacuje, jako beło, kie haw śniegi i lody leżały, co 
światu niewidno beło. Kie nań wiater lodami
17 legenda Tatr
duł, a zima wiecna beła. Taka lodowa ustawa na świecie.
I ciho. Ani pary. Tu wej wte wiatry grały! Wartało słuhać! Tu się słońce 
iskrzyło po śniegak! Ani ptaka, bo co by haw robieł, nic i nic, jyno skały 
kieniedzie. Kieby ja se beł wte z ruśnice wypaieł, toby mię na sto mil beło 
słyhać. Nie żal by beło ani umreć!
Oni majom o cym do się radzić, ci nagłowniejsi:
Łomnica, Lodowe, Gierłahowska Wysoka, Luptowska Wysoka, Hruby Wierk, Krzywań. 
Mnie 'się to nieraz widziało, co ik słysem, jako gwarzom do sobie ponad ine 
scyty.
Totys to taik, jako i w doma gazda z celadziom;
gazdowie, a jesce hrubi, majom o cym ze sobom uradzać. Krywań luptowskim Tatrom 
sołtys, jako Łomnica spiskim sołtyska. Oni radżom o lasak, o wodak, o pogodzie i 
psocie, o tym, co się dookoła dzieje, poza doliny, po Kosyce na Uhrak i po 
Kraków w Polsce. I przybacujom se starodawne casy, co mineny. Wto wie, co się 
robieło, .kie woda z morza bez Pieniny uciekała. Jaki musiał być sum! Hę, wieś, 
Janosik, ony majom o cym pomiendzy się ukwalować.
- Case w 'nocy, to się widziało - rzekł Janosik - ze te scyty radżom do sobie, 
jeden do drugiego. Ino jefe na to 'nie móg przyjńść, o cym by radzić miały?
- Bajto! Juści ci o ludziak haw radzić nie bedom, jacy my i skąd - odpowiedział 
Sablik.
- Tak uwazujeoie, krzesny ojce, izeby o ludziak nie miały nic radzić?
- Radzis ty to o mrowcycak abo o płascyckak? A cóż to jesce mrowcyca wielga 
proci nas, kie my pod górami.
- E - wtrącił Krzyś, który rozmowy zasłyszał - o płascycak jest nieraz telo co 
uradzić, co więcyl, jako o sytkiej wirności, sołtysak, wójtak, starostak, kaśte-
lanak! To biskup! Kie ci za kosule wlezie! Ani cię przy słuhamcy ksiądz telo nie 
wypokutuje! Ta cię wytańcy, w nocy, cobyś hnet babie bez przykope hipnon!
- Hehehe! - śmiał się Sablik.
Dał Janosik odpoczynek chłopom przed wyprawą w lasach pod Krzywaniem. Do 
wieczora mieli wypoczywać. Z łuków zwierzyny nastrzelano i było co jeść, ale 
surowe mięso ze solą chłopi musieli pożywać, bo Janosik ognia kłaść bronił, aby 
dymy nie zdradziły, choć lasy 'były nieprzejrzane naokół.
Wiadomo, że diabeł nigdy nie śpi, a jak nie ma co robić, to pazury o kopyta 
brusi.
Rzekł Marduła do Krzyslia i Gałajdy, z którymi się
trzymał:
- Wiecie, hłopi, co, cały dzień po próżnicy w lesie
leżeć mnie się haw mię fce.
- Kazbyś seł? - zapytał Gałajda.
- Ja by się seł co ka napić - rzekł Marduła. - A dałoby się co ka przy casie 
porwać, no to jako fce, kie się dało. Skoda dnia.
- Ze dyj prawda... Teraześ we dobrze podział. Ty mas głowę! A kazbyś seł? - 
rzekł Krzyś.
- Ze ka bądź. Dy haw nika nie prec.
- Wyhodna blizo - rzekł Gałajda.
- Kralowska Lehota, Kokawa...
- Prybilina - dodał Krzyś - skąd ja miał freirke w Budzynie, kiek na roboty 
hodzieł.
- Może się jesce do was przyzna - zakpił Marduła.
- Na mój sto prawdu! Ta, kie mię uwidzi, to jesce dziś sytko praśnie, dzieci, 
hłopa i dom, i pudzie za mnom - odparł nie zbity z tropu Krzyś.
Gałajda popatrzył nań z niedowierzaniem.
- Może - rzekł.
- No to idzieme? - zapytał Marduła.
- Podźme - oświadczył Gałajda nie myślący.
- Janosik zakazał się oshodzić - zauważył Krzyś.
- Je! Wiera! - odpowiedział Marduła. - Idzieme na jagody. Dopadnieme swoik, bo 
tysiąc ludzi się nie straci w lesie. A poscęści Pan Bóg, to się przyznamy. Damy 
Janosikowi icęść.
- On nie weżnie.
- No to Stopkom i Sablikowi, 'co przy nim. Ja straśnie rad pudem, bo już więcyl 
jako ipięć roków nie krad! Jako mię przy tyfe portkak pod Kalwaryjom dostali, to 
jesce do dziśkak nika nie beł.
- Hej! - rzekł Krzyś. - A Mardułaś!
- No! To tak, jak Jdeby .słowikowi bronił śpiewać - odpowiedział Marduła.
- Iści - rzekł Gałajda.
- Se mnie ta złodziej niestrasny - ozwał się Krzyś - 'ale napić, tobyk się 
napił. Dy jus drugi dzień idzie, jakók w 'karcymie nie beł. Ono się mi tak może 
jus w życiu nie trefi drugi raz.
- Ani się może dotela nie trafiło nigda - rzekł Gałajda.
- Ba, kie mię w pieluskak trzimali. Ja jesce nigda nie borował, 'ale jak bedem, 
to abo karcyme musom ku mnie przynieść, abo mnie ku karcymie, bobyk umar.
Szli dalej, nagle zatrzymał ich dojmujący widok. Na perci leśnej nad kotlinką 
młody niedźwiadek, piastun, ale już spory i tęgi, wyszczerzył na nich zęby i 
usiłował podnieść sfię na zadnie nogi z groźnym, gwałtownym mruczeniem; za lewą 
tylną nogę był on chwycony w żelazną paść, w oklepiec.
- Jezus Maryja! - krzyknął przerażony Krzyś i w tył się cofnął. Marduła w jednej 
chwili wzniósł ciupagę do góry, ale Bartek Gałajda przytrzymał go za rękę, 
mówiąc spokojnie:
- Dajze pokój, to młode i w oklepcu.
- No? - zapytał Marduła.
- Wrodniak, nie uznał znaku - rzekł, ochłonąwszy z przerażenia, Krzyś. - Wiś, 
głupi, nie widziałeś żerdki?
Żelazna paść zastawiona była na ścieżce, którędy woły na halę pędzono, a nad 
nią, jakie jest prawo myśliwskie, wbita była żerdka z deseczką poprzeczną w 
krzyż u górnego końca dla ostrzeżenia przechodniów.
Dwie półobręcze z długimi i wielkimi spiczastymi 388
zębami, rozłożone szeroko w mchu, zwarły się, gdy niedźwiadek nastąpił na 
sprężynę, przyczepiony zaś na grubym łańcuchu ciężki kłat drzewa nie pozwolił mu 
uciekać z miejsca.
- Stary oklepiec godny kęs powiece, pojeden i na drzewo ś nim wylezie. Ja 
takiego widział, co na seść siong na smreka oklepiec wywłók - rzekł Gałajda.
Niedźwiadek był wściekły i w śmiertelnym zarazem strachu; raz wyszczerzał ku 
Góralom kielce i usiłował grozić im przednimi łapami, to znowu próbował cofać 
się i umknąć, ale żelazne obręcze i kłat na łańcuchu hamowały go w miejscu.
Szarpał się i jęczał z bólu.
- Zastrzel go! - rzekł Krzyś do Marduły.
- Dobrze! - odpowiedział Marduła i strzelbę zdjął z ramienia. Ale Gałajda się 
ozwał:
- Dajcie mu pokój! To młode. Co wam złego zrobiło?
- Niedźwiedź - rzekł Krzyś.
- No to cóż? I on fce żyć - odparł Gałajda.
- Bartek, aleś głupi - ozwał się Marduła. - Zabić go nie fces dać, a ostawis go 
w oklepcu, coby się męcył, z głodu zdech abo coby go wilki zjadły?
- Ja go w oklepcu ostawić nie fcem - rzekł Gałajda.
- No to mu go sejm - rozśmiał się Marduła.
Gałajda mówił jakby do siebie:
- Niewola strasna rzec... A i ból strasna rzec...
- Cos to robis? - zapytał zdziwiony Krzyś.
Albowiem Gałajda począł zdejmować swój ogromny serdak barani. Gałajda nie 
odpowiedział, tylko z szeroko rozpostartym serdakiem, odrzuciwszy ciupagę, 
postąpił ku niedźwiadkowi, który podskoczył ku niemu z rozwartą paszczą.
- Bartek?! - wrzasnął Marduła.
Ale Gałajda zarzucił swój serdak na łeb niedźwiedzia, zawinął go, pochylił się i 
objął ramionami niedźwiedzie łapy, i w jednym mgnieniu oka on, niedż-
wiedź, żelazny dklepiec, kła t z łańcuchem stoczyli się na dół z brzękiem i 
łoskotem w kotlinkę.
- Ohop! - krzyknął Krzyś z rozpaczną rezygnacją.
Marduła wyrwał nóż zza pasa i ścisnął ciupagę, gdy nim zbiegł na dół, ozwał się 
przerywany głos Gałajdy:
- Franek -- śliź -- ozewres -- żelaza -- toporzyskem...
Marduła zdumiał się i skoczył przed siebie. Tam Gałajda w potwornych swoich 
ramionach trzymał zawiniętego łbem i przednimi łapami w kożuch niedźwiadka, 
który się szarpał jak wściekły.
- Pilno - mówił - bo wereda -- mocna -- jak koń...
Marduła był Podhalaniec - i wiedział, co robić, i nie namyślał się. Wbił 
toporzysko od ciupagi między zęby oklepca poza łapą niedźwiedzia i silił się 
rozważyć żelazo.
Krzyś patrzał z góry w podziwie. Rozważył Marduła żelaza i w tył odskoczył. N'a 
który widok na górze odskoczył w tył i Krzyś. Gałajda zaś prasnął niedźwiadkiem 
od siebie, jak
mógł najdalej. Kożuch spadł na pusty oklepiec. Niedźwiadek gruchnął na bok, 
porwał się na łapy,
przystanął chwilę i dał susa w bok; wydarł się nad
kotlinkę piorunem i znikł w chuściawie.
- Zdrowy! - zawołał Marduła. - Nie rusyło mu kości!
- Zdrowy - powtórzył Gałajda sapiąc i podnosząc serdak.
Krzyś patrzał nań w zachwycie, gdy z kotlinki wylazł.
- Ej, Bartek, aleś tyś hłopski hłop! - rzekł - Nie bździny!
- Ani ci nie podziękował! - zaśmiał się Marduła.
- On mi ta podziękował po swojemu - odpowiedział Gałajda.
- A kieby cię beł skaliceł? - rzekł Krzyś. 390
- No to jako foiało. Dy on nie wiedział, po co ku niemu idem.
- Ja jus meślał, Bartek, żeś ty o rozum prziseł.
- E, on ta i prziseł. Jesce się to nie wydarzyło, coby wto niedźwiedzia z 
oklepca ratował - rzekł Marduła.
- Luto się mi go stało, tak jako i Kretowi hańtego dziewcęcia, u Toporów u 
Jasiców - powiedział wolno Gałajda.
- A siełe miał? - zapytał Krzyś.
- Malućko, a ja by go beł nie dotrzimał - odparł Gałajda. - Krowę by ten jus 
zabieł, kieby na uwzientego sło!
- No, wiś! Toby i tobie mógł beł zabić!
- Może - odrzelkł Gałajda.
Krzyś rozdziawił na niego oczy i poszli dalej.
Było już słońce wysoko na niebie, gdy się z lasu wysunęli.
Marduła szedł naprzód, Krzyś za nim, na końcu Gałajda.
Wstąpili na trawą porosłe jesienną, pożółkłą pagórki, pozarastane krzakami 
jałowcu i późnymi jesiennymi kwiatami, niską, szafirową, gwieździstą goryczką i 
modroliliowymi smutnymi dzwonkami o wielkich pojedynczych kielichach. Falisto 
kołysały się te pagórki nad doliną Liptowa. Wsie i miasteczka bliskie widno 
było.
Szli prosto ku Prybilinie nad rzeką Belą.
- Ja by zatańceł i wzion co komu - rzekł Marduła.
- A ja by się napił gorzałki i zagrałbyk - rzekł Krzyś. - A ty, Gałajda, co byś 
robieł?
- Spałbyk - odpowiedział Gałajda.
- No to po co żeś s nami poseł? Mógeś w jafe-rak 'pod ferecynom w lesie przy 
Janosikowi legnąć i spać.
- Kieście mię zapozwali ze sobom - odpowiedział Gałajda.
- Wieś, Bartek, ale się nie gniewaj, tyś taki jak
wół spod Murania - rzekł Marduła. - Ka cię pozenom, to idzies.
- Huhuhu! - roześmiał się Gałajda i rzekł po chwili pomału, jako zwykle:
- A mnie mięło pomeśleć, co se ten niedźwiadek po lesie hipce. I jemu mięło. Na 
co popatrzył nań Marduła i oświadczył:
- Bartek, ja ci pedział, s tobie hłop, ale kieby sytka tacy beli, toby my jesce 
kamieniami ziem orali, jako drzewiej, za Ja'dama w raju.
- Ja ta wymeślował nic nijako nie bedem - odpowiedział Gałajda. - Jest na to 
ini...
Rozradowała się Krzysiowa dusza.
Albowiem naprzeciw nich ukazała się za małym przylaskiem karczma, jakie dobrze 
poznał w życiu.
Stał dom drewniany wielki, z wysokim góralskim dachem i z murowanym ponad nim 
białym pobielonym kominem, ściany domu szare były od dawności. Dzieliła go 'na 
dwie połowy sień, w oknach zaś małych i wąskich, których było po dwa z każdej 
strony sieni w izbach, widniały grube kraty żelazne, pordzewiałe i pajęczyną 
zasnute. Z boku, przy izbie po lewej ręce była jeszcze komora bez żadnego okna, 
tylko z wyciętym kwadratowym otworem dla odrobiny 'światła.
Przed karczmą był dziedziniec zasypany sianem, sieczką, owsem, śmieciami, a na 
nim studnia z żurawiem oraz gnojówka z mętną żółtawą pianą u brzegów z .moczu 
końskiego, albowiem konie stały przy kilku wozach, siano z półkoszków biorąc. 
Pomiędzy końmi chodziły kury i gęsi żydowskie. Stała też po drugiej stronie 
dziedzińca wozownia, z którą łączyła się stajnia krowia, należna do karczmy.
Młoda tęga dziewka słowacka z zakasanymi rękawami koszuli myła szaflik pod 
studnią, do kolan mając spódnicę uniesioną, i dwa krótkie warkocze twardo 
splecione kasztanowatych włosów, niebieskimi wstążeczkami u końców przewiązane, 
na obie strony
głowy na biało przedzielonej, ku ramionom, jak ogonki młodych gończaków, krzywo 
sterczące.
- Marta! - krzyknął za nią niespodzianie Marduła.
- Jaaaj! - zawołała, słowackim obyczajem, przestraszona dziewczyna.
Na który widok ucieszone całym widokiem serce Krzysia folgi szukające sprawiło, 
iż Krzyś pełną garścią dziewczynę wyżej uda pod tył ułapił.
- Jaaaj! - krzyknęła ponownie, odskakując.
- Dobre rano! - rzekł Krzyś.
- Dobre rano 'niech maju! A skod idu? Z Polski? - odpowiedziała dziewczyna, 
stając frontem.
- Z Polski. Na zarobek. A jest karcmarz?
- A gdze by iszoł? Jest je.
- A kacmarka?
- I pani su.
Kacmarecko nasa, nie wyganiajze nas, jak nam nie zborgujes, to nam darmo nie 
das! -
zaśpiewał Krzyś zmierzając ku sieni.
Wyszedł Żyd z karczmy, wysoki, siwy, barczysty, z brodą długą, w zaświchtanym 
chałacie.
- Ty, pan - wołał Krzyś - borowicku mas?
- Mam - odpowiedział Żyd.
- To daj!
I postąpili ku izbie.
- A ka idom? Z telim 'zbrojeni? - zapytał Żyd, podejrzliwie patrząc na pistolety 
za pasem u Marduły tkwiące i strzelbę na jego ramieniu.
Ale Krzyś odpowiedział:
- Boime się zbójników, bo my kupcy na konie, z miasta, z Nowego Targu, znas pan? 
My dwa - wskazał na siebie i na Gałajdę - a tego my majeni, coby nas bronie! - 
wskazał na Mardułę. - To mój
pahołek. Skrzywił się Marduła na tę prezentację i ozwał się
górnie:
- Wino, tokaj, jest?
- Jest i tokaj.
- Dawać!
I posunął się pierwszy do sieni, a z sieni do izby na lewo.
Tam młodsza Żydówka stała przy piecu i warzyła coś w rondlach, druga zaś, stara, 
pomarszczona i zgarbiona, siedziała na zydelku i darła pierze. Kilkoro dzieci 
kręciło się po izbie. Za stołem siedziało paru słowackich chłopów i piło wódkę.
Chłopi podnieśli oczy z zaciekawieniem na przybyłych, Żydzi poszwargotali między 
sobą. Zaś Mar-duła, chcąc zatrzeć wrażenie prezentacji Krzysiowej, zachęcał 
Gałajdę:
- Jedz! Pij! Kazuj se!
Pili, a Marduła, aby pokazać, że nie byle z kim, ale ze światowymi ludźmi ma się 
do czynienia, zaczął,
a zawtórował mu zaraz Krzyś, pieśń złodziejską, szeroko 'śpiewaną:
Siorsa burkowana, karćma murowana,
jest tam kacmarecka jesce niesimfrana.
Tak se przyknajało trzok handrusów do dnia,
siedli za stolice, dziakneli se ognia.
Swarna kaćmarecko, podzwólze nam zagrać,
troskę potańcymy, poknajemy doraz.
Swarna kacmarecka zagrać im 'kazała,
oni tańcowali do samego ranią...
Niedługo wziął za skrzypce Krzyś, a po chwili Marduła przed chłopów jął tańczyć. 
Ciało jego wyprężyło się, oczy znieruchomiały i straciły wszelką myśl, a stały 
się jaikimś blaskiem bezmyślnej, krążącej po żyłach Marduły krwi; korpus 
wykonywał ruchy małe, miotany przez nogi, nogi natomiast wykonywały pracę 
gwałtowną jak piorun i wściekłą jak obłęd. Marduła, unosząc się na końcach 
palców u stóp, uczynił taki wir z nóg swoich, iż szalonych ich ruchów oczy 
patrzących chwytać nie zdołały. Lekkość zaś w koń
cach stóp Marduły była taka, iż zdawał się on nie stawać na ziemi, ale tylko 
dotykać jej szpicami kierpców i suwać się, jakoby wirując w powietrzu.
Patrzyli chłopi słowaccy z niemym zdumieniem.
Wtem Marduła sikok dał i piętami w ścianę nad ich głowami uderzył.
Chłopi przygięli głowy i pootwierali gęby.
Wtem Marduła, jako umiał, skoczył i podeszwami kierpców skrzypce Krzysiowe 
musnął, a Krzyś nie przestał grać.
Chłopi słowaccy wybałuszyli oczy.
Wtem coś trzasło.
To lekkonogi Marduła jednym uderzeniem stopy gruby dyl w podłodze karczemnej 
złamał.
Naówczas chłopi słowaccy wybuchnęli ogromnym śmiechem zachwytu i poczęli wołać:
- Jaaj! jaaj! Pri sam Bohu! Ajestie chlap, aj chlap!
Krzyś zaś grał, oczy jego ciemnoszafirowe o długich wołoskich rzęsach, szeroko 
otwarte, wodziły się za Marduła, przymykając się, gdy Marduła zdumiewał, a ruch 
ręki wodzącej smyczek i palców przebierających po strunach był bezwiedny; 
również bezwiednie bił Krzyś takt obu stopami z piętą. Od czasu do czasu przy 
wyższym skoku, cudowniejszym ruchu, namiętniejszym rzucie Marduły, spoglądał na 
Gałajdę i uśmiechał się w porozumiałym uwielbieniu.
-Łierwszy otwarł Marduła oczy i od razu zachłysnął się, jakby mu oddech zaparło. 
- Jezus Maria! - przeżeginał się w duszy. - Zali to był sen?
Zali nie wyszedł z lochu pana Rzeszowskiego i śniło mu się tylko, że go stamtąd 
puszczono, że sołtysa na drzewie powiesił, z pieniędzmi jego na Olczę przyszedł 
i stamtąd na wyprawę z Janosikiem wyruszył za Tatry?!...
Przetarł oczy.
Lecz nie, nie była to ciemnica lochu, gdzie lata długie przeisiedział: z boiku, 
niewysoko, widniało zakratowane okno w murze, którego w zamku rzeszowskim nie 
było.
Nagle w śmiertelnym strachu Marduła porwał się na równe nogi i kopnął obok 
leżącego i śpiącego Krzysia w kolano.
Krzyś się obudził, siadł i spytał:
- Dnieje?
- Krziś! - krzyknął Marduła. - My we więzieniu!
- Co? - zapytał Krzyś włosy odgarniając.
- Krziś! Na rany Boskie! My w hereście! We więzieniu!
Tyle rozpaczy było w głosie Marduły, że Krzyś porwał się z siedzenia, od razu 
trzeźwy.
- Jako?
- My we więzieniu! - wył Marduła. Krzyś rozejrzał się i ujrzał kratę w oknie 
ściany, pokiwał głową i rzekł:
- Juści prawda. Zaparli nas.
- Gałajda! Gałajda! - wył Marduła, kopiąc z kolei Gałajdę w bok.
Ale Gałajda spał twardo, na brzuchu leżąc, podobny do wielkiego tramu drzewa.
Marduła rozpaczliwie raz za razem trącałgo nogą. Wreszcie Gałajda się obudził i 
zapytał:
- Co fces?
Marduła wrzasnął z jękiem:
- Bartek, Jezusie Maryjo, my we więzieniu!
- Jako? - zapytał Gałajda sennie.
- W kreminole my! Boże! Boże! Boże!
- W kreminole? - zapytał Gałajda powoli, niewyraźnie.
- Dyj ci gadam! Zaparli nas!
- Może?
Marduła począł płakać na cały głos. Znowu więc jest w lochu, znowu, znowu, 
znowu?!
Gałajda zaś siadł na kamiennej posadzce lochu i począł pytać Krzysia:
- Ka my to? We więzieniu?
- Patrz! - wskazał mu Krzyś małe zakratowane okno.
- Hy - mruknął Gałajda - prawda.
- Jako my się dostali?! Jako my się haw dostali?! - ozwał się w szlochaniu 
Marduła do Krzysia, ten zaś milczał jeszcze chwilę i odpowiedział:
- Ja sytfko wiem. Tańcowałeś w karcymie, pote zaceni my pić, pote jeś ty hipnon 
do Gałajdy i podziałeś mu: ty myślis, bestyja -wielga, ze ja ci się bojem? - i 
wycioneś go pięściom w łeb. On nic, jyno się ośmiał i łeb się mu skrziwiła. Tyś 
zaś drugi raz hipnon ku niemu i zaśeś mu znowa samo tak pedział:
ty myślis, bestyja wielga, ze ja ci się bojem? - i zaśeś go wyicion w łeb, a om 
się samo tak ośmiał i łeb się mu skrzywiła. Za trzecim rażę cię ciapnon, dłoniom 
na płask, a tyś się przekopyrtnon pod ławę. Zaceni się Luptacy śmiać, a Bartek 
im pedział: wy się nie musicie z Polaka śmiać. Oni jesce barzyj, bo i oni
przynapici beli, a Gałajda nic nie pedział, jyno do nik beckom z kapustom, co mu 
stała pod bokem, śmignon. Zrobiła się burniawa, oni do nas hipli.
- Aha! Wiem. Zbacyłek se. Ja ik w pole wyprał! - przerwał mu Marduła. Ale Krzyś 
rzekł:
- Edź jeś ik ta bars moc w pole nie wyprał, boś pod ławom leżał jesce, jak 
głupi, jyno Bartek synkwas do obu rency ułapieł i wzion nim jeździć po izbie 'ze 
starom Żydówkom na krześle, bo jom zawadzie! rogom. Luptowscy hłopi uciekli.
- Uciekli, kie ja wstał - rzekł Marduła. Krzyś niechętnie kiwnął głową i 
odpowiedział:
- To jyno ten wte uciekał, co go ,nie beło. Tyś, Franek, zawdy jednaki. Kietoyś 
się beł nie fciał przekazować przed Luptakami ze siełom, toby my bśli do biśdy 
nie wpadli. I wyśmiali cię, i haw nas dali zaprzeć, a wtoz wie, 'cy kie 
wyjndzieme stela?
- Ze cóż my zaś takiego strasnego zrobili, coby nas nie mieli puścić? - rzekł 
Marduła przemijając cierpkie prawdy Krzysia.
- Je nic, jyno co po tej bece z kapustom trzok niezywyk ostało.
Zwiesił Marduła głowę na piersi, potem powiedział:
- Hajducy beli blisko.
- Wiera blisko! Bo ja cię za pahołka udał, a tyś płacieł i wołałeś na nas, coby 
my se kazowali. Piękny 'mi taki pahołek, co gazdowi wino płaci. Żyd zaraz do 
urzędu musiał dać odkaź. Prawie hajducy przyśli, kie my beli z winem, z 
gorzałkom i s temi trzoma gotowi. Straśnie my beli sytka pijani, ani nie wiemy, 
kie nas tu przywiedli. Mnie się jesce w głowie zawraca.
- Ej Boże! - westchnął Marduła.
- Bo my jesce pote pili, zakiela hajducy przyśli, i tak się mi widzi, ze my 
polegali spać na ławy - kończył Krzyś.
- Tak musiało być - rzekł Marduła. - I tu nas
przywiedli abo i przywieźli pijanyk. A teraz nas obiesom abo tu zgmijeme za 
żywa.
- Kaź my som? - zapytał Krzyś.
- Cy ja wiem?!
Krzyś poszedł ku oknu i wyjrzał przez kratę.
- Tak się mi widzi, ize my na zamku w Hradku. Tak mierkujem, bo góry końdek 
widno.
- O! O! O! - począł łkać Marduła. - Znowuk w niewoli! O, jus teraz nie wyjńdem ś 
niej! Jus nie wyjńdem! Nigda!
Gałajda słuchał milcząc. Wtem wstał, a głową pułapu sięgnął, i przystąpił ku 
ścianie najbliższe j. Wyciągnął ku niej ręce, rozstawił ogromne palce i tak 
wzdłuż ścian posuwał się, macając je, jakby był niewidomy.
Przybliżył się ku oknu.
Wlepił w nie oczy i powietrze pociągnął nozdrzami.
Potem znowu ścianę macając sunął się wzdłuż celi, ale gdy znów ku oknu 
przyszedł, zatrzymał się i powietrze nozdrzami ciągnął.
- Niewola - mruknął powoli do siebie.
- Niewola - powtórzył.
- Niewola - rzekł po raz trzeci.
Coś takiego zadrżało w jego głosie, że Krzyś i Marduła pomimo woli z 
przerażeniem spojrzeli na siebie.
Gałajdy pierś wzdymała się, usta krzywiły i oczy poczęły nabierać wyrazu 
przerażenia a'ż do obłędu.
Zwrócił oczy na Krzysia i na Mardułę, straszne i pełne okropnego strachu.
- Gałajda - rzekł Krzyś, aby przerwać milczenie i z trwogi przed Gałajda - dy 
cię jesce nie wiesajom.
- Ja - ja - począł bełkotać Gałajda - ja - w niewoli? Jakoż to? Nie mogem - iść 
- ka fcean - zapartyk -- pomiendzy mury -- nie mogem iść - ka fcem - ja -- w 
murak -- ja --
- Piersy raz siedzi - mruknął Krzyś porozumiewawczo do Marduły.
Gałajda położył ręce na kratach.
- E - rzekł Krzyś - hrube, nie wytardzes.
- Próguj! Próguj, Bartek! - krzyknął Marduła. - Ja ci pomogem!
Gałajda zagiął palce na kratach, przypiął się do nich i Marduła. Nie drgnęły.
- Na nic! - zawołał Marduła. - Nie mamę haw nic? Ani noża?
- Sytko wzieni, kie my spali - odpowiedział Krzyś.
Gałajda ciągnął kratę, żyły wystąpiły mu na skroniach i na rękach i zsiniał cały 
z natężenia; ale krata nie puściła.
- Na nic! - powtórzył Marduła. - Już my ik! Na wiecność!
Gałajda szarpał kratę w tak straszliwy sposób, z takim wyrazem twarzy, aż Krzyś 
przerażony ozwał się:
- Bartek! Daj pokój! Nie siep się telo! Ale Gałajda snadź nie słyszał i szał go 
ogarniał. Zerwał ze siebie koszulę, zmoczył, skręcił, założył za kratę, cofnął 
się krok i szarpnął. Przerwał koszulę i odleciał w tył ku ścianie, w którą 
uderzył plecami, aż jęknęła.
- Jezus Maryja! - szepnął Krzyś w trwodze na widok tak [strasznej siły i tego 
wysiłku.
Gdy Gałajda zaś na nie ruszoną kratę w oknie i na przerwaną na poły koszulę w 
swoich rękach spojrzał, usta skrzywiły mu się do płaczu, łzy do oczu nabiegły, 
pierś poczęło mu wstrząsać krótkie, przerywane łkanie i rozpłakał się jak 
zrozpaczone dziecko.
Krzysiowi stało się go żal.
- Bartek, o cóż płaces? - ozwał się, aby go pocieszyć. - O kosule? Dyj ci jej 
ani nie trza na długo, bo cię obiesom. A kie cię pod siubienice powiedom, to ci 
kosule dadzom, nie bój się.
- Nieładnie by beło na nik, coby nagiego wiesali - dodał Marduła rezygnacyjnie.
Gałajda łkał i na kratę patrzał, a oczy stawały mu się coraz większe, coraz 
więcej przerażone, zdawały Się wychodzić na wierzch 'ż orbit.
Krzyś przeląkł się o niego.
- Gałajda! Nie zapamiętuj się! - krzyknął. Gałajda zaś znowu jak człowiek 
nieprzytomny począł rękoma dookoła siebie wodzić, ruchy nimi nieokreślone 
wykonywać, cofać je ku głowie i znowu wyciągać.
- Is - rzekł Marduła żałośnie - niedźwiadkaś z oklepca puścieł, coby beł wolny, 
a sameś na niewolom prziiseł...
- Hej wiera! - westchnął Krzyś. - Jus mi Byrka więcel zimnej kapusty przez 
omasty na śniadanie nie da... Co robić... Mocny Boże...
- Kiejek do dudka przyseł, kie mi Pan Bóg piendziesiont dukatów nagodzieł, cobyk 
się na gazdę sproscił, tu mas! - biadał Marduła.
- Hej Panie Jezusie! Aleby my beli za to dukaty nieraz pili! - westchnął Krzyś.
- Ej, belibymy, beli!
- I Gałajde by my beli ożenili! Bo ja mu to zawdy padał, co mu baby trza. I 
byłbyk mu babsko nalaz, jak się patrzy, nie oblizańca ani nie matafije, co by 
maniery miała, jyno dziewkę gazdowskom, nie wysiedzianom, rezuwitnom, wystawnom 
i przystojnom... Bo to cłowiek!
- Haj, cłowiek - powtórzył Marduła.
- Jemu baby beło trza - mówił dalej Krzyś. - Ja mu radzieł. Co by miała dulse 
jak woda, serce jak złoto, rozum jak włosy, a od biedry do biedry w zadku pięć 
siuhów. Coby beła.
- Haj, coby beła! - westchnął z żałością Marduła.
- Ja mu radzieł. Bo mi go beło żal. Same jyno obsiwkary beły koło niego, co na 
jednem ramieniu wodę nosi, a na drugiem ogień...
- Hej, hej! - wzdychał Marduła.
- A teraz sytko na nic.
- Na nic.
- Iz Byrkom jus nie bedem, i Gałajda się nie ożeni, i obiesom nas.
- O rany, rany Boskie! - począł łkać wzruszony do głębi Marduła.
- I s tobie, Franek, tyś nic nie będzie. Taki piękny hłop!
- No - jęczał Marduła przez łzy. - Beł ka wtóry drugi taki?
- Nie beło.
- Ja to zawdy wiedział, ze miś!
I Marduła rzucił się Krzysiowi w objęcia.
- Symónie! - odezwał się z kąta Gałajda głosem cichym i drżącym do Krzysia.
- Co fces?
- To ja jus nie pude więcel z wołami w hale?
- Nie.
- Kie się zieleni?
- Nie.
- Kie okowiak gwizda po lesie, a siwarnik po kosodrzewinak?
- Nie.
- Kie żołna puka po smreku?
- Nie.
- A wewiórka hipka po gałęziak?
- Nie.
- Kie hmury białe po niebie idom i owce po kosarak ztoyrcom na zwonkak?
- Nie.
- Kie juhasi na piscałkak grajom po turniak, a pasterki śpiewajom za krowami?
- Nie.
- Watrę kłaść?
- Nie.
- Nie pude więcel na trawie pomiendzy lelujami żółtemi na brzuhu leżeć li j&caw 
żuć?
- Nie.
- Ani 'borówek i bruśnic przy wołak jeść?
- Nie.
- Ani nie bedem więcel ocami do nieba na grzibiecie leżał do słonka się 
grzejęcy?
- Nić.
- Nie pudem jus, ka bedem fciał, fcie bedem fciał, jako bedem fciał?
- Nie.
- Ba mnie cosi trzimie?
- Ha j.
- Mnie?
- Tobie.
Gałajda, żałośnie i jak dziecko dotąd mówiący, ryknął i rzucił się ku drzwiom 
gładkim i bez klamki od wewnątrz. Za nic ich chwycić nie mógł, za nic próbować 
wyważyć, więc po kilku daremnych próbach jął w nie bić sobą, własnym ogromem. 
Huczała cela więzienna, ale drzwi nie drgnęły, Krzyś zaś wołał:
- Bartek, siejdze, daj pokój, bo se na zdrowiu ublizys!
- Bartek, posiedź! - wołał ze swej strony Marduła. - To na nic! Ja to znam!
Gałajda tłukł ramionami, piersiami, kolanami drzwi, aż wreszcie cofnął się od 
drzwi, mówiąc półgłosem:
- Mocniejse...
- Biedak - rzekł Krzyś - widziało się mu, co jus nic mocniejsego nie ma nadeń. A 
ono wej jest. Nasło się. Dźwierze żelazne.
- Mocniejse - powtórzył Gałajda.
Jakby z jakimś uszanowaniem, z podziwem na drzwi
patrzał.
- Wiś, Gałajda - rzekł Marduła - tak se i ten niedźwiadek pod Krzywaniem, coś go 
z oklepca puścieł, septać musiał, jako ty haw teraz. Bo i ten oklepiec beł 
mocniejsy jako on. Podziałeś mu: niewola strasna rzec, a aniś się nie nazdał, 
kie sam do niej
wpadnies.
- Nie nazdałek się - zachrypi! Gałajda.
- I ulutowałeś się go wej, hoć to jyno głupi dżwierz beł, ale nad nami nijakiego 
zlitowania nie będzie, aj nie będzie...
- Haj, z nienazdania my haw wpadli - zabiadkał Krzyś, Marduła zaś zawołał:
- Wiś, Bartek, twój niedźwiadek se po lesie skace, spomina cię... I niewolom 
swoje...
- Niewola - zachrypił Gałajda.
Wtem porwał się od ściany, pod którą stał, przygiął się, pochylił głowę naprzód, 
wziął rozpęd od ściany, dał Olbrzymiego susa i z łoskotem wyłamawszy kratę w 
oknie, wleciał w nie ramionami i tak został.
Krzyś i Marduła oniemieli na razie, na koniec Krzyś, widząc, co się stało, 
krzyknął z uciechą:
- Bartek!
Gałajda nie odpowiedział; Krzyś wołał:
- Bartek! Aleś hłop! Jesce takiego nie beło. Wysoko hań?
Gałajda milczał.
- Zamglał - rzekł Marduła.
- Nie dziwota! Kie się hań kosula urwała! Wyoiągmy go!
Wyciągnęli Gałajdę z okna, ale on zwisł im na rękach.
- Bartek! - wrzasnął Marduła.
Z czaszki Gałajdy spod włosów sączyła się krew.
- Ozbił głowę! - zawołał 'z przerażeniem Krzyś.
- Nie, łeb ma całom - powiedział Marduła wsunąwszy palce we włosy Gałajdy. - 
Jyno skórę przecieno. Położyli go na podłodze; Gałajda legł sztywno.
- Trup - rzekł Marduła. - Zabiel się.
- Zabiel się - powtórzył Krzyś, kiwając głową. - Teli hłop!
- Smierzć więksa.
- Bartek! - wrzasnął nagle, potrząsając Gałajda, Krzyś.
Ale Gałajda był nieruchomy.
- Zabiel się, na ozaist zabiel się - rzekł Krzyś z bezsilną trwogą do Marduły. - 
Zabiel się...
- Skoda go. Ja go straśnie rad widział - westchnął Marduła.
- I ja - powtórzył Krzyś i wybuchnął płaczem. Rozpłakał się również i Marduła i 
obaj płakali rzewnie nad ogromnym trupem.
- Bartuś, Bartuś, kieby ja beł przecuł, nie bełby ja cię pozywał ze sobom, kies 
się ty miał zabić! - łkał Marduła.
Lecz Krzyś ustał płakać i rzekł:
- Ale okno wybiel.
W jednej chwili przestał płakać i Marduła.
- Prawda - rzekł - okno wybiel.
- Możemy uciekać.
- Możemy.
- Słonko dopiero mało co wyfaodzi. Jesce śpiom.
- To my tu od wcorańsa, od popołednia?
- No, spalimy, bo my beli pijani. Zerwał się Marduła jak żbik.
- Ucieka jme!
Krzyś przystąpił ku oknu i wyjrzał,
- Nie ma nikogo. Woda pod murem, Wag, nie bars się głęboka widzi. Jyno wysoko 
skocyć. Będzie ze trzi siongi.
- Nieg będzie i dziesieńć!
- Połózmyz go, jako trza - rzekł Krzyś - coby wiedzieli, ze to beł oświecony 
cłek i ze go haw nik nie zabiel, jyno on się sam.
- Wartko! Wartko! - wołał Marduła. Krzyś zaś ręce Gałajdzie na piersi olbrzymiej 
złożył i powieki mu przymknął.
- Bydż zdrów, bracie! - rzekł ściskając go za rękę przy dłoni.
Ale Marduła wsunął się już w okno, wystawił nogi i skoczył.
Pojrzał za nim Krzyś: spadł w rzekę, zanurzył się po szyję i stanął.
Krzysia przejął strach, lecz Marduła dawał znaki naglące rękami, wsunął się więc 
i on w okno, wspomniał Matkę Boską i Byrkę i skoczył.
Buchnął w wodę obok Marduły; zalał się, ale go Marduła za kark chwycił i tak go 
dzierżąc, wodę przebrnął, po czym wpadli w rosnący zaraz za wodą las i poczęli 
biec naprzód.
Biegli długo, aż Krzyś sapać zaczął i przemówił:
- Lekcejze, bo nie zdolem.
Zwolnił więc nieco Marduła szalone tempo, a Krzyś mruczał:
- S tobie by ibeła prawie pła abo cap, Franek... Kie umres kiejsi, to się z 
diabłami przy wolnem casie w niedziele o załogę bedzies ścigał po piekle, o trzi 
dudki abo o syrek... Bo bań pudzies za sołtysa spod Kalwaryje.
Bieżeli jeszcze, aż Krzyś zaprotestował:
- Stań! Teloś przebiegły, co cuid! Zapaliłbyś mię! Stanęli więc. Krzyś zaraz 
siadł na korzeniach od buka. Milczał chwilę, sapał, potem rzekł:
- Skoda Bartka! Beł hłop! A i dobry cłowiek, strasecnie.
- Skoda - odpowiedział Marduła. - Mnie go będzie za'1 do końca życia.
- I mnie. Ale wieś, kieby nie on, toby my haństela nie wyśli.
- Ze jak? Nigda na świecie! Tej kraty by ani trzok tęgik hłopów mię wyłomiło. Ja 
jom cuł, kiek się jej hycieł.
- BeTibymy wisieli.
- No. A co by nas beli dobili przódzi! Mało zywyk by nas olbiesili! Krzyś 
wstrząsnął ramionami od zedrżenia.
- Dobrze, co s nami beł.
- Ze dy ista łaska Boska! Ojca nam Pan Bóg dał w tym Bartku.
- Haj. Trza dzieńkować Panu Bogu, co go s nami wraz zaparli.
- I co miał łeb, nie krufkom. Gównem by beł nie wybiel.
- No. Kwałaz Panu Jezusowi, kie my tu!
- Wyślebodzilimy się.
- E - rzekł po chwili z wesołością Krzyś - ale się nacudujom, kie hań jyno 
jednego najdom!
- Wiiera się nacuduijom, psie kości! Kie trzy siubienice ryktowali!
- Bajto! Nieg mię pobozia ze siubienicom, kie ja haw, w lesie. Ale kaź teraz 
pudzieme?
- Ku Janosikowi. Najdzieme go! On hłopami nie sieje po drodze, ba idom kupom. 
Wróoime się zaś za wodę, ale daleko. Mnie tak, kieby skrzidła rosły!
- Diabli cię wytrzęśli z nogawice! Obęckałek się wcora straśnie w tej karcymie, 
jesce dziś cujem. Posiedźmy na kwilę. Gonieł nas nik nie będzie, bo ani ślaku 
znaku po nas. Bedom myśleli, jeże my się potopili we Wagu, kie my powyskakowali 
oknem. A i trup ig zabawi 'by na ćwierć godziny, kie go najdom. Bo się bedom 
cudować, kieli je i jako się stało?
- No tak pedzieć sprosta, Symónie, co już widno, ize nas Pan Bóg opiekuje - 
rzekł Marduła. - Kieby Gałajdy beł nie stworze!, tobymy haw nie beli, ba hań, i 
musielibymy wisieć.
- No ha j.
- Cud Pana Boga, jakie ja mam scynście! - mówił Marduła. - Niwto iny takiego 
scynścia nie ma. I piniondzek nabył, i z biedy jęk bez Gałajde wyseł. A i tyk 
dukatów jęk nie wzion ku sobie, jyno dwa, dwak minon, a seś śtyrdzieści jęk 
ostawieł przy mace, na Olcy. I pan Bóg się w pięknym cłowieku koha. Jyno wiecie, 
Krziś, nie padajcie pomiendzy ludziami, co ja się od Gałajdowego rencyska 
przekopyrtno'n. Bo to ani tak nie beło, jyno ja się utknon i bez to. 
Przewyrtnonek się we j. Ja by się mu beł nie dał na ziem prasnonć. Nie!
- Hę - rzekł Krzyś - skoda go. Ja by go beł ozenieł. Na mój sto prawdu! I byłbyk 
mu na weselu grał, i bylibymy pilii...
Marduła zaś dowodził:
- Pan Bóg tyz wie, co robi, nie bój się! On by się do sądnego dnia hańbieł, 
jakby mnie z Jego wolom takie ciarapary Luptaki obiesiły! To raz. A drugie: 
mięło Mu na mnie patrzyć, jak do kwiatu. No, ale lećmy.
- E, jyno jus tak pytlikujmy, bo straśnie prę. Gorąc! - rzekł Krzyś.
Siadł Janosik Nędza Litmanowski, ręce za przypory od portek założywszy i nogi 
przed się wyciągnąwszy, w zamku hradczańskim, w wyzłoconej kasztelańskiej sali 
na szkarłatem obitym fotelu, a za nim stanęli jego towarzysze: Mateja, Gadeja i 
Wojtek Mocarnego Stopkowie, i siwy stary Sablik ze sępimi oczyma, pospierani na 
ciupagach. Przed nim zaś stał blady, wylękły kasztelan, Iwo Szalany, baron, z 
rękami w bezwładnym przestrachu opuszczonymi po żupanie.
- Prosem ig m.iełość, wielgomoznego pana grabie, kluce od kasę - rzekł Janosik 
grzecznie do kasztelana.
- Kasa cesarska.
- J.a tu teraz pan! Pisa j cię do cysarza: Janosik Nędza Latmanowski z Polskiej, 
z Nędzowego Gronika w Polanak, haw bel i kasę wzion!
- Tomek! - zwrócił się 'do Gadei. - Bier hłopów i icie z panem grabiom kasę 
cysarskom wybrać.
I wyciągnąwszy przed się rękę, palcem wskazał posłuszeństwo baronowi.
Z kolei zwrócił się do siedzącego pod ścianą pąsowego z gniewu kanonika, 
zamkowego proboszcza.
- Prosem ig miełość duhownom, Gałajdzie, temu, coście go we więzieniu, zaklęła 
ja haw z hłopami prziseł i Hradek zajon, nieżywego naśli, cobyscie mu taki 
pogrzeb sprawili, jak kłęby jednorał cysarski pomar.
Żachnął się zuchwały ksiądz, w suknię swą dufny, i krzyknął, nie posiadając się 
z oburzenia:
- Szalejesz, chamie?!
Ale Janosik ze szkarłatem obitego fotela wstał, ku księdzu postąpił, pistolet 
zza pasa dobył i pod nos go kanonikowi podsuwając, pocałował go w rękaw a rzekł 
spokojnie:
- Jedy jako fcecie, jegomość. Ja was ta moc nukał nie bedem. Ale będzie? I 
przybliżył lufkę pistoletu pod nos księdzu.
- No jakoż? - pytał Janosik. Ksiądz zaklął po madziarsku, porwał się z miejsca i 
wrzasnął:
- Zbóju!
- E ta o to nic - odpowiedział Janosik spokojnie i stalą lufy końca nosa 
księżego dotknął.
- Będzie?
- Będzie! - ryknął, trzęsąc się z furii, ksiądz. Janosik ujął go powtórnie za 
rękaw, pocałował i rzekł:
- I coby wartko beło, jegomość, duhem, bo tyś casu nie mamy haw siedzieć. A co 
my się końdecek teraz pokłopocili, to nic. Gniewu o to miendzy nami nie będzie.
Bier hłopów, Maleja, i idź z jegomościom pogrzeb Gałajdzie jednoralski sprawić. 
Ja ta przydem.
A setnicy i dziesiętnicy nieg pilnujom; kupców, Żydów, panów rabować wolno, 
siedlakom, hłopom a biedakom, sewiecom, krawcom, rzemieślnikom nie brać nic, ba 
jesce, jak bieda nań, to mu rucić. Zbójnik świat równa.
- No wicie, krzesny ojce - zwrócił się do Sablika - może my nie dłuży jak o dwie 
godziny po świtaniu baw prziśli, a z Gałajdy już trup!
- No.
- A Mardułe ani Krźisia nik nie widział?
- No nik.
- E, to oni dwa cojsi umędrkowali, a Gałajda odpiók. Bo on ta bodeś s kim o 
bodejscym nierad radzieł. Skoda hłopa. Ja go fciał, kie się bedem z cysarzem w 
Peście ziemiami dzielieł, cysarzowi pokazać.
Bo nie mas pomiendzy nami nadeń, coby wto tęgiego wołu dźwignon abo z hrubego 
smreka urwał gałąź od samego serca. Ja się ś nim fciał pokwalić - jakie to w 
Polsce brakowne hłopy bywujom... Jeść się mi fce. Hej, hajduk, przywiedź mi haw 
barana! Tłustego!
- Tu? - zapytał wystraszony burgrabia, którego Janosik za hajduka wziął.
- Nie błafctaj pyskom, jyno rób, jako ci kazujom! - krzyknął Janosik.
A gdy skopa do sali wprowadzono, Janosik przystąpił ku niemu, nożem zbójeckim 
gardziel mu na dywanie bagdadzkim poderżnął i rzekł:
- Kaź kuhnia? Uwarzcie go w mleku, po juhasku. A hłopom woły, kielo trza. Coby 
mięsa dość belo. I biśdakowi, wendrownemu, dziadowi cisnąć. Jyno pić mało. Wto 
się opije, pięć dwaścia toporzisk.
Tak nagle, tak niespodziewanie Jamosik z tysiącem chłopów Hradek podszedł, że go 
wziął. Zajął Hradek i myślał, co dalej uczynić.
Potem siadł Janosik na stolicy na środku rynku na znak władzy swej odprawować 
sądy. Po mieście i poza miasto wołać kazał, że kto ma jaką skargę, niech 
przyjdzie, a sprawiedliwość znajdzie.
Szli więc chłopi słowaccy z narzekaniem na madziarskich panów, a Janosik słuchał 
i w pamięci karbował karby, kto się zaś na nędzę żalił, sypać mu pieniądze 
zrabowane kazał.
Ale już po południu tego dnia, na wozach na gwałt z Mikułasza wiezieni, 
przyjechali żołnierze, pandury i hajducy węgierscy. Wypadł na nich Janosik jak 
sokół łowny na jastrzębie. Jego ciupaga ze zberczącymi 'kółkami zdawała się być 
piorunem w jego dłoni. Tam najstraszniejszy ze wszystkich, Cygan Franek Bela z 
Orawskich Zamków, olbrzym o twarzy szatańskiej, pieszo walczący, z toporem, 
którego chłop w dwu rękach nie dźwignął, z Janosikiem się zetknął.
Chamie! - krzyknął, waląc się na Janosika jak głaz z turni na buka.
- Psie! - odpowiedział mu Janosik, zazberczawszy
ciupagą.
Poczęli się rąbać, lecz zawsze ostrze ostrze podchwytywało. W dwie ręce Cygan 
topór wziął i wił nim jak oś szprychami w szybkim pędzie. Biała mu piana na 
wargi wyszła, a niebieskie oczy złowrogo jasno błyszczały. Jak na boisku w czas 
młoćby cepy twardo o ziemię ubitą uderzają i odskakują od niej, tak topór 
odskakiwał od topora. Ani piędzi nie cofnął się żaden, tylko na nogach tęgo się 
opierając nacierali na siebie. Podobnie podczas wiatru halnego, gdy buki blisko 
rosną, konar we wściekłym pędzie o konar uderza, jak gdyby jeleń rogami w rogi 
drugiego
gruchnął.
Płomienie to walczyły. Wtem Cygan lewicą długi jatagan turecki zza pasa wyrwał i 
podsunąwszy się pchnął. Ale nim ostrze pod ramię Janosika ugodziło, podbił ten z 
boku piętą kolano Beli i Cygan runął wznak.
Roześmiał się Janosik i rzekł:
- Jakoż będzie? Hę?
Cygan leżał sekundę, równie przerażony, jak zdumiony. Czekał na cios, ale gdy go 
nie otrzymał, zerwał się na klęczki i pod nogi Janosika jatagan rzucając, a 
topór mu oddając w ręce, powiedział z orawska:
- Veru, prisam Panu Bohu, vystie chlap, a j chlap! W tej chwili młody pan 
Pongracz w mundurze huzarskim 'koniem natarł na Janosika - ale Janosik barkiem 
konia pchnął i zwalił wraz z jeźdżcem, który po francusku O mon Dieu! krzycząc, 
na głowę padł, szablę świecącą łamiąc i życia młodego pod ciosami Gadei 
zbywając.
Pierzchać przed Janosikiem poczęli Węgrzy jak wrony przed kobuzem, gdy sztychem 
bije. Gdzie się Pokazał, powstawał krzyk przestrachu: Janosz! Ja
nosz! - i gromady walczących się cofały. On zaś rzucał się bez myśli o liczbie, 
podobnie owemu niedźwiedziowi, co psów nie rachuje na polanie, gdy na nie wpada. 
Otwierała się przed nim przestrzeń, podobnie jak kiedy burza las wyłamuje na 
światło.
Het pod Smerekowicę, w góry liptowskie Węgrów gnano, a gdy ostatnich rozproszono 
i docięto, zapadła noc.
Wówczas Janosik na rogach, które towarzysze jego mieli, rozkazał trąbić na lasy 
na zbór.
A gdy się chłopi zgromadzili, zwycięstwem upojeni i 08 walki gorący, rozkazał 
Janosik, siedząc na głazie, jodłę ściąć i ogromne ognisko na -małej polance 
leśnej zapalić. Buchnął ogień i wzniósł się dym ze smolnych gałęzi. Poczęto jeść 
i pić, szumieć i huczeć. Dziko się stało niewypowiedzianie. Wówczas Janosik 
wstał i krzyknął:
- Zbójeckiego!
Stanął Sablik przy ogniu z dźwigniętą nad głowę krwawą ciupagą, włosy długie, 
siwe odgarnąwszy z czoła, po boku zaś przy nim stanęli muzycy, dwaj Łusckowie z 
Kotelnicy, bracia, co piszczałki •orzy sobie mieli, i Józek Hawrań z Jurgowa, co 
na Sablikowych gęślach umiał grać. a któremu je Sablik z rękawa czuchv swojej 
wydobył. Zabrzmiał las muzyka.
Już Janosik z Gadeją, Mateją i Mocarnego Wojtkiem przed muzykantami stanął i 
nutę zbójeckiego ochrypłymi od znoju walki głosami zawiedli.
I w tan się puścił naprzód wódz, a za nim towarzysze i chłopów Podhalanów 
kilkudziesięciu koło watry, od krwi na blachach, klamrach i stroju czerwonych, 
ciupagą o ciupagę w powietrzu bijąc, aż iskry pryskały i las dźwięczał.
Zrywały się ptaki spłoszone i zwierz leśny umykał daleko. Stary Sablik był 
hersztem tańcowi. Dokoła niego 'tańczono, dokoła jego trwającej starodawnej 
chwały. Chłopi czcili swą własną i siłę dawnych pokoleń. Wiedział to Sablik i 
godnie się wyprostował,
a głowę wzniósł. Czuł się jako pomnik na cmentarzu honornych chłopów, którym ich 
synowie, wnuki i prawnuki w męstwie i dzielności dorównać pragną. I wspomniał w 
myśli owe tańce, kiedy on sam, młodzieńcem będąc, koło około innych starców 
zataczał. I wspominał owe tańce, które tańczył w turniach lub puszczach leśnych 
sam, siłą, krwią gorącą własną unoszony i wyrzucany w powietrze, gdy skakał w 
górę i na nogach potężnych się kołysał z nadmiaru porywczej krzepkości.
Siwe, długie włosy spod wąskoskrzelego kłabuka mu się rozwiały, raz po razu 
przez zęby wąskimi wargami gwizdał i w takt dzikiej muzyki w miejscu nogi 
podźwigiwał, lekkie jeszcze i mocne, a na zmarszczoną jego, chudą, sępią, pełną 
bruzd głębokich twarz blask bił i cień upadał.
Tak wyglądał, jak leśny bóg mordu i pogromu. Zapach krwi dochodził mu do 
nozdrzy.
On lubił walczyć, mordować, zabijać. On całe życie na walce i krwi przelewaniu 
spędził.
I może to był ostatni wielki jego taniec, taniec, jakiego w życiu nie widział i 
nigdy nie zobaczy. Potok jego życia jakoby w jezioro się rozlał, w staw szeroki; 
płomień jego życia łuną wybuchł olbrzymiego pożaru...
Prowadził Janosik koło, a dzikie świsty, hukania i wykrzyki zdawały się drzew 
wierzchołki, na które ogień jaskrawy buchał, ku ciemności uginać.
Dzikie, szalone skoki wykonywali tancerze, ciupagi wyrzucali w powietrze z 
furkotem i chwytali je spadłe w dłonie, jak w żelazne kleszcze, gdy Janosik 
przed muzykantami się zatrzymał i ciupagę na ziem koło ognia Sablikowi pod nogi 
prasnąwszy, w górę na chłopa zwyżć wyskoczył i na skrzyżowane nogi spadłszy, 
hajdukować ponad ziem począł, a za nim chłopi tańczący poczęli ciupagi na kupę 
pod Sablika nogi rzucać z brzękiem i dźwiękiem od stali ostrz i obuchów, i kółek 
mosiężnych u toporzysk zberczących i szli za Janosikiem przysiadami ponad ziem,
podbijając się w powietrze, jak capy skalne w urwiskach. Sablik zaś nad nimi 
dreptał w miejscu i ciupagą, w górę podniesioną, w ogniu migotał, siwy i sępi.
Długo ich Janosik tak wiódł, aż się zatrzymał, kołpak na głowie poprawił, 
ciupagę swoją z ziemi podniósł i nutę odmienił, by wreszcie wściekłą drobną nutę 
zakrzyknąć:
Powiadali, powiadali, ze zbójnika •porąbali, porąbali bucha w lesie, a zbójnika 
wiater niesie!
Naówczas wszyscy tancerze, podjąwszy ciupagi z brzękiem z ziemi, wyprostowali 
się i poczęli drobnego krzesać, gwiżdżąc, krzycząc, przez zęby słowa piosnek 
rzucając i w uniesieniu jeden drugiego się uchwyciwszy, parami w zawrotny poszli 
pęd, a ciupagi zawadzano od jednej pary u drugiej grzmiały jak kuźnia.
Stójze, stójze, siumny hłopce,
bo na wirhu twoje owce,
hej na wirhu, nie w dolinie,
a ty leży s przy dziewcynie! Ejha!...
A gdy jeszcze warciejszą, wścieklejszą nutę Janosik zawiódł, gdy chórem wszyscy 
huknęli:
Rada, rada, rada dam, rada, rada pozycam...
- wówczas opętanie ogarnęło tancerzy, puścili się z par i w szalonych susach 
przez ogień wskroś płomienia, skier i dymu skakać jęli, podobni do diabłów na 
czarcim weselu. Jakieś nieartykułowane, najdziksze, 
zwierzęce namiętnością rozhukaną i rozpasaną krzyki z ust i zębów białych i 
ostrych dobywać się im jęły, ciupagami rąbali pomiędzy sobą ostrze w ostrze, 
zderzali obuch w obuch, i już nie taniec, ale wir ludzki gnał koło ognia, zaś 
stary Sablik, stojąc w miejscu, dreptał z ciupagą w górę wzniesioną, a włosy się 
mu srebrzyły.
I znowu spokojniejsze zbójeckiego nuty szły, aż się taniec skończył, a na 
wszystkich wyszła rosa jak groch i stanęli.
Wystąpił Sablik spośród koła, gdy się przerwało jak w zapamiętaniu. Długą 
jeszcze chwilę przemówić nie mógł, tylko oczy miał wlepione w przestrzeń i snadż 
w oczach ii w uszach skręt, brzęk, taniec zbójecki.
- E, hłopcy, warce zginonć! - rzekł wreszcie i odebrawszy z rąk Hawrania 
gęśliki, brząknął palcem w struny, pomyślał chwilę i rzekł:
- E, hłopcy, ja jus niejeden taniec zbójecki bacem. Kie jesce s was żadnego na 
świecie nie beło. Beły hłopy. Diaska użrało dziś! Ja wam tak powiem, co nie żal 
żyć na świecie. Świat straśnie dobry, jyno cobyś na nawyśniejsy scebel stanon, 
ha wiatry duwajom i słońce z miesiącem świci. Sytko drobna rzec. Ale co się 
uciesys, kies na Krzywaniu, nad światem, to twoje. Siełom się swojom cłowiek 
ciesy i nie mas nad to radości. Niek ta wto fce ma kohanke abo gazdostwo, abo 
piniondze, ka jakie dobro, cy żonę mądrom, cy dzieci usłuhliwe, nie telo je 
wesoły, jako ten, co się cuje przy siele. Ja wam tak powiem, na mój dusiu, ja by 
wte fciał zginonć, kiek zdrowy i mocny, nie, kie bedem umierał z chorości. Ja 
się nigda tak nie ciesył, kiejek ku dziewce seł, jako kiejek z Hrubego Wierhu 
dolinami w Carne Ściany leciał, tak jak kieby mię oreł niós. I to ci powiem, 
Janosik, niek ta będzie, co będzie, niek będzie krew, ale kie się cujes hań, w 
scycie, niek cię Bóg oświeńci, to twoja godzina! Nie co ine. To twoje życie, 
hłopskie, strzeleckie abo zbójeckie. A co ine, to diabła warce,
Hłopu nie honornie w pościeli umierać. Wte warce zginonć, kies w scycie.
Potem się uśmiechnął wdzięcznie, aby przepytać, jeśli długim mówieniem znużył, a 
słuchacze może właśnie do słuchania usposobieni nie byli, i z humorem i dowcipem 
wytwornym zaśpiewał przy gęślach:
Ej kieby ja se wiedział, ej luptowskie przehody, ej sełbyk poza bucki, dydźek 
jesce miody!...
chałupie starego Nędzy Litmanowskiego na Nędzowym Groniku siedzieli po wieczerzy 
w białej izbie oboje Nędzowie i przybyłe w odwiedziny na posiady Zubkosowe 
dziewki wraz z bratem Wojtusiem. Maciek w kącie izby po strunach na skrzypcach 
palcem brząkał.
Mrok panował w izbie, którą tylko kaganiec na łańcuchu zawisły, pięknie zdobny, 
olejem ze lnu napełniony, blado rozświetlał. Wtem w cieniu na ławie ujrzał stary 
Nędza Litmanowski postać męską siedzącą.
Zdziwił się, ale nie rzekł słowa, tylko się wpatrzył dobrze.
Nie wszedł tu nikt. To był duch.
Zadrżał nieco stary Nędza i oczy wytężył. Poznał. Był to pradziad jego, JUTO 
Nędza Siumny, którego małym chłopcem widział.
Siedział na ławie i patrzał nań, siwy, ogromny, nad miarę potężny; na piersiach 
miał spinkę wielką, ozdobną, mosiężną, z krzyżem u wierchu i piętnastu długimi 
łańcuszkami, którą się zawsze zdobił, bo był Siumny, i z którą go pochowano, bo 
mu była miłą za życia.
Siedział na ławie nieruchomy i patrzał na starego Nędzę.
Potem powoli, poważnie wyciągnął ku niemu rękę.
Nikomu więcej nie dało się widzieć.
T znikł.
Zasępił się stary Nędza, ale poznał, że to nie był zły duch, bo strachu na niego 
nie puścił, gdy od
szedł - był to pradziad jego, Juro. Pomilczał chwilę, po czym się ozwał:
- Matka!
- Zje co? - zapytała Nędzowa.
- Pokazał się mi haw pradziadek, cok go jesce małym hłopce widował - Juro 
Siumny.
- Iście?! - zawołała Nędzowa z niepokojem.
- Na ozaist. Tagek go widział, jak haw tobie. Rękę ku mnie wyciągnon.
- Nie pedział ci nic?
- Nic.
Stara Nędzowa zwiesiła na pierś głowę, stary Nędza zaś westchnął ciężko.
Milczeli.
Mróz biały ogarnął obie dziewczyny, Wojtusia i Maćka; zęby im zadźwięczały.
Chwila uszła, nim się ozwał cicho Wojtuś:
- Stryno, stryk Siumnego uźreli?
- No."
- Może się trza ognia warować abo złodzieja? - szepnął Wojtuś, nie otwierając 
myśli przerażenia. Strach głuchy rozlał się po izbie.
- On zwiestował niesceńście - ozwała się stara Nędzowa.
- Abo chorość; jako u Bukowskiego matka - rzekł stary Nędza.
Stawało się coraz głuszej w czarnej izbie *, aż Maciek się odezwał cicho z kąta:
- Ja to słysał z ojca, w Dzianisie, ize dziadkowie i pradziadkowie zyjom s nami 
w domak nasyk; oni nas radzi widzom, bo my ik krew i nasienie, przepowiadajom...
- Siumny by ta beł z bodejscym nie prziseł, bo to beł hłop jak śrybło - rzekł 
stary Nędza. - Z figlami by on beł haw na ławę nie siad.
- Niesceńście zwiestować przyseł - szepnęła półgłosem stara Nędzowa. - Ale trza 
belo, coby się Janosik ruseł...
w czarnej izbie - winno być: "w białej izbie" 
Cisza zapanowała w izbie. Dziewczyny Zubkosowe poschylały głowy. Wojtuś i Maciek 
siedzieli nieruchomo. Szła noc.
Przytuliły się dziewczęta Zubkosowe do siebie i Jadwiga szepnęła do Krystki:
- Może Janosika męcom...
- Może...
Wtem dreszcz przeszedł wszystkich.
Stary, odwieczny, rodowy, z jaworu ciosany, cisem wykładany stół, z jednej płyty 
jaworu siekierą wykrzesana i ostrzem jej gładzona, a rękawami pokoleń 
wypoliturowana stolnica, na potężnych szerokich nogach stojąca, z wyobrażeniem 
Męki Pańskiej, słońcem, miesiącem i gwiazdami w otoku, z wyobrażeniem sprzętów 
jadalnych dokoła otoku i drzew szumiących po rogach, stół, który pokolenia 
wykarmił i który wszyscy Nędzowie Litmanowscy w pamięci wyrzeźbiony nosili, 
ozwał się. Trzy 'razy w nim "łupło".
Ścierpły dziewczęta Zubkosowe i Krystka szepnęła do Jadwigi:
- Może Janosika zabili...
- Może...
Powoli podniósł stary Nędza oczy na powałę, na sozrąb ryzowany, który ją 
podtrzymywał, a na którym wyrzeźbione było imię fundatora i gwiazda w otoku na 
środku, gwiazda rodziny, gwiazda nad domem, gwiazda rodu, a potem ku drzwiom, na 
których deszczułki ryzowane Tozchodne wyobrażały wschodzące słońce: radość 
życia, błogosławieństwo bytu, trwałość istnienia. Stamtąd, z powały fazowanej 
spod sozrębu, od drzwi ryzowanych w jasny dzień światło na lśniące, gładkie, 
pięknie wyheblowane żółtozłociste ściany 'padało, napełniając dusze weselem, na 
mieszkanie pokoleń i świadectwo dostatku. Dziś duchy w nim w mroku nieszczęścia 
wieszczą, duchy przodków, czujne, wierne, niemylne i niedostępne. Martwy Wydał 
się staremu Nędzy sozrąb nad głową z gwiazdą w otoku w cudne kwiaty i rośliny 
rzeźbiony, belka mocy, siły i chwały domowej.
A zaś Janosika ciągnęła myśl, gdzie 'niegdyś przed laty, młodym chłopcem będąc, 
ze strykiem Wawrzkiem Nędzą (któremu nos złamał niedźwiedź) i z Jaśkiem 
Jarząbkiem, jego przyjacielem (któremu nos złamała Kunda Harendzka, trąciwszy go 
weń ramieniem przy zwyrcie w tańcu, iż tak mówili obaj, że nikt ich nie 
rozumiał, a oni się wzajem rozumieli), wielkimi myśliwymi, był chodził. Żyjeli 
leśniczanka Weronka, po której mu tylko pozostała pieśń marzeń i natchnień 
wojennych:
Pod jazuorkem, pod zelenym, orze Hancia wołkiem ciemnym, yesce skiby nie zorała, 
matka na niom zawołała:
Hanciu, Hanciu, pójdź sem domu, wydajem cię, nie znam komu, wydajem cię 
Janickowi i hroznemu zbójnickowi...
Żyjeli jeszcze w leśniczówce pod Batyżowiecką Doliną ona i jej siostry, Irma i 
Juczi, i jej brat Andrysz kulawy, co na harmonii grał?
Żyjeli jeszcze?
Nic o niej nie wiedział. Trudno było z odwiedzinami i w odwiedziny po Spiżu i 
Liptowie chodzić, gdy na głowę cenę wywołano.
A z nieprzepartą mocą 'poczęła Janosika ciągnąć myśl.
Taka tęsknota mu objęła piersi, że aż mu serce •mdlało.
Nigdy, nigdy się już nie wróciła taka noc, noc podobna.
Niigidy i nigdy...
Coś go rwało, jak strumień gałęż rwie, co na głąb, w kotlinie, upadłszy, krąży 
po niej, a prąd ją porywa, coraz bliżej, coraz bliżej koryta i spadu.
- Co imię to kusi? - myślał. - Co mię hań pozywa? Ono mię cosi woła...
A że popłoch paść musiał szeroko dookoła i chłopi byli zmęczeni, dał im Janosik 
w Hradku spoczynek, sam zaś z towarzyszami Gadeją, Mateją, i Mocarnego Wojtkiem 
lasami popod Tatry, do leśniczówki pod Batyżowiecką Dolinę ruszył.
Nad wieczorem było i już gwiazdy pierwsze wschodziły, gdy pod polanką w lesie, 
na której pobudowaną była leśniczówka, stanął. Potok szumiał, a ten szum poznał 
Janosik - wstrzymał krok, przymknął oczy i posłuchał chwilę. Tak jakby od tego 
szumu do szumu całe długie lata nie ubiegły...
- Ostańcie haw - rzekł do towarzyszy - boby myśleli, ze ik zazbójować idzieme, i 
przelękliby się. I zbroje wam oddam, jyno ciupagę od psów weznem.
Więc legli trzej towarzysze w gęstwinie, a Janosik szedł ku leśniczówce. Stanął 
u płotu przy furcie, gdy wysoka, smukła kobieta właśnie psy podwórzowe z 
łańcucha spuszczać miała.
- Hej! - zawołał Janosik od furty.
- Kto? - zapytała.
- Swój!
- Kto?
- Z Polski. Ja haw na polowaniu beł, będzie dzisienć roków temu.
Smukła kobieta się zastanowiła i odjęła rękę od łańcucha. Zadrżał jej głos, gdy 
pytała:
- Kto taki?
Poznał Janosik i szepnął głośno:
- Janosik.
Smukła kobieta postąpiła szybko ku furcie.
- Wyście to, Janosik? Z Polski?
- Ja - - Weroniko - - -
Jakieś milczenie zapadło w ciemnym lesie.
Smukła kobieta oparła się na sztachetach furty.
- Janosik - zadrżały jej usta. - Wyście to?... Wy?...
On zaś pytał szybko:
- Tata żyj om?
- Umarli.
- Mama?
- Umarli.
- Siostry?
- Pozwydawały się. Nie ma ich.
- Andryś? Brat?
- On tu ze mną. Samiśmy.
- Wyście wydana?
- Nie.
- Wtoz za leśnickiego?
- Inny, gdzie indziej. Myśmy tu tylko sami z Andrysiem i sługami. Skąd idziecie?
- Z Polski.
- Przenocować chcecie?
- Przenocujecie mnie?
- Wdzięcznie.
- Nie boicie się?
- Czego?
- Cy imię pote nie udali zbójnikom?
- Wyście wszyscy zbójnicy, z Polski - uśmiechnęła się Weronka.
Poznał zaraz Janosik, że jeszcze przez lasy wieść o napadzie na Hradek nie 
doszła, 'ni też, że Weronka nie wie, iż ów straszny Janosik Nędza Litmanowski, 
hetman zbójecki, to on sam.
- Gdzie idziecie?
- Na robotę. Do Peśtu. Do hut zelaznyk. Otwarła Weronka furtę.
- Wejdźcie - rzekła. - Głodniście?
- Nie. Jyno byk rad ugwarzeł s wami.
- Po toście przyszli?
- Po to.
Weronka zatrzymała się.
- Janosik - rzekła - dziesięć lat -
- Samo tak pachnie ten las i potok sumi - odpowiedział. - Ja kiek nad nim 
stanon, to się mi widziało, zejek go nie odchodzieł nigda.
- A nie słyszeliście go dziesięć lat -- Wezbrało Janosikowe serce.
- Weronka - rzekł - bacycie wy? Smukła kobieta odwróciła głowę.
- Bacycie wy?
Głos Janosikowi, hetmanowi zbójeckiemu, zadrżał nieco.
- Coście wy musieli przez ten czas - - szepnęła półgłosem Weronka.
- Ale ja się obiecał wrócić i hawek; wróciłek się. Głowa Weronki pochyliła się 
mimo woli ku ramieniu Janosikowemu.
- Stara już jestem - rzekła.
- Nie ma wam jak siedem dwaścia.
- Dużo.
- Ja bacem. Hej, dziewce - rzekł Janosik, obejmując Weronkę wpół - ja o tobie 
nigda nie zabacył za te casy. A tyś o mnie pamientała?
- Pamiętałam.
Ogarnąć ją rękami, przycisnąć do siebie, ucałować po licu przyszła Janosikowi 
chęć, ale się lękał jej uczynić przykrość zbytnią śmiałością.
Usiedli pod izbą na ławie, w pomroce.
- Weronka - zaczął Janosik - ja se wąsom pieśń śpiewać kazował. Bacycie jom?
I zagwizdał z cicha nutę swych natchnień wojennych.
- Pamiętam - odpowiedziała Weronka.
- Haj, kazowałek se. Gwiazdy wte samo tak świeciły, jak dziś.
- Tak samo.
Wzbierało Janosikowe serce.
- Weronka - rzekł - mnie casem tak luto beło
za tobom, co cud! Ja by beł haw horami, wirhami
'leciał...
- Czemużeś nie przyszedł?
- Cemu?
Zmilczał Janosik i zagwizdał cicho, na wargach,
szemrząc w myśli:
Cemuzes nie przyseł, kie miesioncek wyseł? Byłbyś se posiedział i do domu 
poseł...
- Dziesięć lat, długi czas - mówiła Weronka.
- Cyście mię cekali?
- Zrazu tak, 'potem już nie...
- Weronka - zaczął Janosik cicho - Weronka,
'bacycie wy - ten noc?...
Dziewczyna spuściła głowę ku piersiom.
- Haj?
Z oczu Weronki spłynęły łzy.
- Cegoz płaces? Ja haw! - ozwał się Janosik
wzruszony.
- A moja młodość - - gdzie? - wyrzekła przez
te łzy Weronka.
Rozpłynęło się w piersi Janosikowe serce. Objął dziewczynę rękami, przygarnął ku 
sobie i po licu całować począł.
- Ja haw, Weronka, wyrtnonek się - mówił.
Dziewczyna otarła łzy.
- Co tam wspominać - rzekła - jak miało być, tak się stało. Idziecie jutro? 
Dalej?
- A jakobyacie f cieli?
Naówczas Weronka ujęła obie Janosikowe ręce
w dłonie i rzekła:
- Po 'cóż pytać?
I szła cicha noc, a oni siedzieli na ławie pod izbą, w śródleśni bezgranicznym, 
tajemnym, wysoko nad światem, dalecy życiu. I mówili. Aż Weronka śpiewać 
półgłosem po słowacku poczęła:
U zelenej rokyty leży Janik zabity.
Kto ho zabil? preczo zabil?
my ne zname,
ale si ho my panenky
pohowame.
Kdeze ho polozime,
kdeże ho pohowame?
Do hajika, do hajika
zeleneho,
tam mu budę slavik spieval
w hrobe jeho.
Oplakala Marika je} wernego Janika. Pametajte, ludia Bozi, że ja zamrem, a od 
żalu welikeho są pominiem.
A ked priszło ku jari,
spadły ruźe s jej twari.
Eszte ani na jar sitko
nezożali,
uż Mariszke, uż Mariszke
hrob kopali.
A na tie dwa hrobeczky
zasadiii ruziczky.
Spajaju są konariky
s konarami,
ako by są mila s milym
objimali...
Słuchał Janosik cicho nuconej, cudnie słodkiej, cudnie tęsknej, cudnie smutnej 
słowackiej pieśni.
- Hej, Boże! - rzekł. - Jak to świat idzie... Oparła mu Weronka na ramię lico, 
szepcąc tak cicho, jak gdyby ćma przefrunęła:
- A ty chcesz iść?
- Ka?
- Na grób?
425
- Jaki grób?
- O Janosik! W dolinę, wysoko, w Dolinę Batyżowiecką...
- Zy wtoz hań leży?
- Kto?
Podniosła go ręką i powstali, i przeszli ku bocznej
bramce za domem, wprost w las, skąd się leśna perć
rozpoczynała. Weronka szła naprzód.
Wolno szli w oćmie nocnej, pod górę, bystro, a gdy minęli smrekowy ślepy las i w 
kosodrzewinę wstąpili,
gwiazdy stały -nad ich głowami.
Gdzieniegdzie stała samotna, wyniosła limba, jak
cień.
Przebyli kosodrzewiny ogromne, gałązkami perć
grodzące, świtać już miało, gdy w progi głazów wstąpili.
- Batyżowiecka Dolina - rzekła Weronka.
- Spady - odpowiedział Janosik.
Z głazu na głaz, progami się posuwali w górę, a skały nad nimi Btały zaćmione, 
ciemne, gwiazdami tu i owdzie podziergane u szczytów i 'grani, i wiatr
chłodny szumiał, poranny.
- Jam cię tu choć raz chciała przywieść - szepnęła Weronka.
- W ten dolinę?
- Ku stawu.
Gdy głazy przebyli, jął się zabielać świat. Nikło odmraczać się jęły góry, z 
wolna widnieć, jak 'szare masy, i błękitnieć, i w kotliny mroczno, głęboko 
niebieskie, między skały, brzask 'począł wpływać blady. Oczom ukazał się 
posępny, czarny Batyżowiecki Staw, Wpół chmurą przysiadły, której przędzione 
strzępy
wody tykały.
- Na prawo - rzekła Weronka. Ostry, przenikliwy, długi, pszka'jący gwizd 
przedarł ciszę.
- Cap! - rzekł Janosik, wznosząc głowę.
Zahurkotały kamienie lecące w turniach na dół i echo poszło; 'snadź 'cap ruszył 
skokiem.
Po płaskich głazach zwiłgłych od wody przeszli.
- Tu - rzekła Weronka.
Ujrzał Janosik kopczyk mały, z kamieni usypany.
- Cos to? - zapytał.
Weronka uklękła bez słowa, z rękami opuszczonymi.
Patrzał Janosik na szary kopczyk kamienny, nad którym skały nagliły się w mroku 
i brzasku, jakby ruchome, a nieruchome wieczyście.
Weronka przeżegnała mogiłkę i wstała mówiąc:
- Janosik, tu twój syn. Janosik drgnął.
- Tum go pochowała Żył tylko dzień. Nie dałam go ludziom ani robakom ziemnym. Tu 
w trumience drzewianej, limbowej, gdzie nic do niego nie przyjdzie, leży w 
głazach i pod głazami, a za matkę mu wiatr...
- Ja nie wiedział - ozwał się Janosik.
- Wyniosłam go tu sama. Tu leży nasz syn... Aniś go nie widział nigdy.
- Hej, Boże! - westchnął Janosik. - Jako to
idzie świat... Weronka 'zaś mówiła:
- Co wiosnę jam tu szła patrzeć... Gdy śniegi wytajały... Jeszcze na stawie był 
lód. Wiatr mojemu dziecku do snu śpiewa - luli, luli, maleńki... Ściany krzesane 
Gierlachowskiej Wysokiej to jego dom...
- Hej - rzekł Janosik - tak se haw leży, jako oreł młody na gnieździe. Wysoko.
- W to się obróciło, kiedyś mi ty mówił: biorę z ciebie miód, jako pszczoła z 
bzu -
- A tyś mi podziała, co jęk ci taki, jak las... Weronka mu zarzuciła ramię na 
szyję.
- Ulżyło się sercu memu, gdym ci go pokazała. I on ojca poznał. W nocy się mi 
pytać chodził: jaki mój ojciec? 'skąd? On z Polski - -
Janosik przystanął dumnie na głazie, wzniósł głowę i rzekł:
- Janosik Nędza Litmanowski, hetman zbójecki.
- Jezus Maryja! - krzyknęła przeraźliwie Weronka, cofając się z przestrachem. 
Ale Janosik ujął ją za rękę i powiedział:
- Nie bój się. Mojom bedzies i nad Luptowem paniom. W zamku siedzieć bedzieme, a 
tu stanie złoty krziz.
- Tyś po Luiptowie zbójował?! Na ciebie płakano i przeklinano cię?! Na twoją 
głowę pieniądze naznaczono?! - wołała Weronka.
- Ale ja nigdy biednemu nie wzion, ba tam, ka beła kupa. Ja świat równał. Bo 
mnie samemu nie trza beło. A i wesołyk beł! I śmiały! Dziad zbójnikem nie 
będzie, jyino hłop! Ja się rad beł świate uciesyć i ze świate sprógować: wto 
lepsy? Ja się tom ciupagom od Dónajca po Dónaj pirzerombał! Haj!
I Wzniósł ciupagę do góry.
- Strasznyś! - rzekła Weronika.
- Alek hyrny, władny i bogaty! Przychyliła Weronka głowę.
- Jak król - rzekła z pomimowoiną pokorą.
- Jako król!
Potem Janosik objął ją przez ramiona i mówił:
- Ja ci twojom młodość nadgrodzem... We złocie i w jedwabiak hodzić bees... 
Wdzięcny ja ci jest i zawdy jęk cię w sercu miał. Boś ty tnie swojom pieśniom 
zacałowała, w miej beło sceńście. Is, jaki świat.
Wybielała spiska równień ma dole, słońce strzeliło za Tatrami, a na czarne 
szczyty i granie Gerlachowskiej Wysokiej wybiegło różowozłociste światło i 
zapłonęło na nich, na zrębach i w załomach błękitnych, jak wstęga 'kwiatów.
- Dziecko nieg śpi - rzekł Janosik, odwracając poza się głowę ku jezioru. - Jemu 
haw dobrze. Haw Spokój. Nie przydzie ku niemu nik, nie mąci koło niego. Haw 
ciho. Turnie go ogrodziły jak mury. Tak se leży, jako na zamku kralewSki syn. 
Bydż zdrowa, Weronka. Ja haw prosto dołu zlecem, za wolemi perciami i bez las.
- Dokądże idziesz?
- Mnie ceka wojna.
- Z kim?
- S panami...
- Janosik! Zginiesz!
- Abo ja, abo oni. Wtosi zginonć musi. Jakby się nieprzyjaciele bali, toby 
wojnów nie beło. Bydż zdrowa! I wyzieraj mię!
Objął Weronkę w szerokie ramiona, przygarnął ku sobie, ucałował w lico i oddalać 
się począł. Gdy znikł wśród złomów, zbercząc ciupagą, rozpaczliwie krzyknęła 
Weronka:
- Janosik!
Ale z gęstwiny dobiegł jej już tylko śpiew:
Nie smudze się, dziewce, kie ja się nie smucę, cały świat obejnde, ku tobie się 
wrócę! Janicku, zbójnicku, sto hromów do tobie! Po całej dziedzinie idzie hyr o 
tobie!...
Stała Weronka w pustce. Tak się jej zdawało, ze jej się śniło. Po kosodrzewinie 
poniżej, falami gnąc ją złociście we wschodzącym słońcu, spływał wiatr. Weronka 
odgarnęła włosy opadłe z czoła i uczyniła za Janosikiem w powietrzu ręką krzyż.
- Zginiesz - szepnęła.
-D iegł Janosik w dół, samotny w pustce, myśląc:
No to wej wiem, po co mię wołało. Fciało mi wej grób syna pokazać. Ludzie na 
świecie! Cyby ja się beł kie nazdał, aj nazdał, ka mój syn? Abo ze beł? Ono se 
wej o cłeku myśli. Nie bój się! Zawiedzie cię, ka fce. Nie wieś, bez co 
usłuhnies. Ani co za głos taki? W sumieniu się obzywa. Jako siwarnik w 
kosodrzewinie. Włade ma nad światem. Nie stois za nic. Raz cię grzmiotami 
popądzi, raz się zaś znowa będzie w tobie obzywać jak piasek...
Zbiegł Janosik jak strumień wezbrany do swych towarzyszy i zdziwił się, albowiem 
z dala ujrzał nie trzech chłopów, ale czterech, pod drzewami leżących przy 
obozowisku.
- Wtoz hań? - zawołał z daleka.
- Bafija! - odpowiedzieli.
Głos ich tak brzmiał, że Janosika niepokój przeniknął; 'w kilku susach ogromnych 
z góry na dół był przy nich.
- Co fce?
- Już sytkiemu koniec - rzekł Bafija.
- Jako?! - krzyknął Janosik.
- Sytkiemu koniec. W nocy wojacy cysarscy skądsi przyśli, Hradek wzieni.
- A hłopi?
- Wto nie zginon, to uciók. Janosik zatoczy! się i oparł o drzewo.
- Syćka uciekli?!
- Syćka; jyno ci nie, co ig zabili łebo pohytali w niewolom. Za pośrednie ziobro 
wisieć bedom. A wyście ka beli, hetmanie zbójecki?!
Śmignął Janosik obuch toporka w górę, ale go zatrzymał nad sobą - tylko straszne 
oczy padły w twarz Bafiji, tak że ten zbielał - iż ust Janosika grzmotnęło jedno 
słowo: Idź!...
Bafija się zwrócił i odchodzić począł, niknąc.
- Co gadał? - zapytał.
- Je to, co i tobie - odparł Gadeja. - Przisło w nocy wojsko, obstompiło zamek, 
hłopi się bronili, bo ig zniedobacka nie zaśli, Sablik strzóg i warty 
poustawiał, ale mieli harmaty, moc ig beła, hłopi wzieni uciekać. A Bafija 
uciekał i tu zaleciał.
- Sablik zginon?
- Nie. Wywiód hłopów.
- Moc zgineno?
Gadeja nic nie odpowiedział.
- Sablik się osatał hnet, jakom mu piosnecke śpiewajom - rzekł Maleją. - Uciók i 
wtorysi za nim.
- Może połowa - rzekł Gadeja.
- Kiebyś ty hań beł... - rzekł Mocarny. • - Kwała Bogu, co go nie beło! - odparł 
Gadeja. - Boby beł zginon i ani komu uciec inie dał.
- Nie bełbyś poradzie! nic - powiedział Mateja. - Zołmirzy beło ze dwa tysiąca i 
harmaty mieli.
- Tak i Bafija gadał - rzekł Gadeja - fała Bogu, co Janosika nie beło! Boby beł 
ludzi do ostatniego zahubieł! Tam się nie beło co bić, jyno uciekać. Jesce, 
padał, poniewtorzy hłopi z piniondzami śmigli. Pojedna baba za swoim hłope 
zajajcy, ale się ta i 'sproscom, co se do torb nabrali, padał Bafija. Jedni 
mieli cas, drudzy nie. Bafija nam tu syćko opedział. Nie beło cię długo.
- Prosto pedzieć: nie majom ludzie ma tobie klonć - rzekł Gadeja. - Każdy wie, 
coś dobrze ludziom zrobić fciał. A nie dało się, no toś ty nie Pan Bóg. Nie 
wróci się ik moc, prawda. No to zaraz wiedzieli, ze nie na wesele idom. Nie 
pytał ig ta za Tatry
w Luptów nik, pod bukietami, 'ba pod zbrojom bić
się.
- Zje dyć - rzekł Mocarny. - Musiało być tak
abo tak.
- Bóg strzóg, coś się hań w 'tej leśniarce zabawie! - rzekł Mateja - bo sam 
wieś, jakiś jest. S to-bom -nić ma aprendu, zanadtoś śmiały. I ty byś beł 
zginon, i my trze by my beli zgineni, i sytka do nogi. Aniby świadka -nie 
ostało. Nie dało się, no to cóż radzić?
- Bóg strzóg! - powtórzyli Gadeja z Mocarnym.
- Tak jak kieby cię umyśnie odesłał - mówił Maleją.
- Panu Bogu bez rozum nie przejńdzies - rzekł Gadeja po chwili. - Wtoz wie, co 
On jesce od tobie fce? Może cię jesce na to nawiedzić, cobyś Mu kościół ze 
zbójnickik pieniendzy postawił, tak jako kiejsi w Nowym Targu zbójnicy Świeintom 
Annę ufundowali. Wole Boskiej nie aprzepatrzuj, bo nie sprzepatrzys, a do dzieła 
Boskiego się nie dosprzycynis ani mu nie umalis.
Tak mówili, patrząc na Janosika, któremu po licu biel czerwona chodziła, a po 
oczach cień i błysk.
Słuchał on jakby nie słysząc, a gdy się milczenie stało i trwało chwilę długą, 
szepnął, jakby gdzieś we wiatr mówił:
- Tyś mię wywiedła, dziewcyno. Ty jedyna u mnie w sercu. Sytkiemu koniec. I 
mnie, i ayciu mojemu. Po czym rzekł głośno i śmiało:
- Pocie, hłopy, haw stela wysy. Jest hań rówienecka miendzy kosodrzewinom', 
podailej.
- Po cóż hań pudzieme? Trza uciekać za Tatry. Popod Końcystom bez Żelazne Wrota 
- powiedział Mocarny.
Rozśmiał się Janosik.
- Bez Żelazne Wrota? Wtorędy my się od Żelaznej Bramy na Dónaju w Polskom ze 
złotem i śrybłem wracali? Hańtędyj?
- No zy hań nablizy - odpowiedział Mocarny.
- Bedzies miał cas uciekać, nie bój się.
- A ono by trza. Bo nas sukać pudom - rzekł Mateja.
- Ucieces i ty! Jesce cas.
- Janosik - zaczął Gadeja, ale dalej nie mówił. Szli w górę, którędy Janosik na 
dół był zbiegł. Wydostali się nad las i wstąpili na rówieneczkę wśród 
kosodrzewiny, gęsto i zbicie otoczoną krzakami, wysokimi nad człowieka.
- Hłopcy! - rzekł Janosik. - Dajcie mi zbroje mój om.
Odebrał z ich rąk rusznicę, pistolety i noże zbójeckie.
- A teraz usłuhnijcie mnie!
- Co fces robić? - zapytał Gadeja niespokojnie.
- Podpalcie kosodrzewinę ze trzok stron.
- Na co?
- Beecie widzieć. Migem!
- Znak fces dać demem? Komu? Heba wojakom, co my haw!
- Macie cas zuciekać, kim by prziśli. • - A ty co?
- Uwidzicie. Migem podpalujcie! Dokoła! Trzej towarzysze Janosika skrzesali 
ogień i podpalili kosodrzewinę, on zaś stał między krzakami w pośrodku.
- Janosik, bo cię ogień ogarnie! - rzekł Gadeja. Ale Janosik odpowiedział:
- Jesce cas! Pomału gore, dajcie mi ręce. Dali mu ręce swoje i zdziwieni i nie 
rozumiejący
stali chłopi, aż Gadeja, patrząc w lico Janosika, ozwał
się powoli:
- Jezus Maryja, Janosźk! Coś ty namyślał? Smierzć se fces zrobić?!
- Cafcie się od ognia - rzekł Janosik. - Z rówienki... Chłopi się cofnęli, on 
zaś mówił:
- Wy mnie słuhać musicie do końca! Zaprzy
433
siengliście. Pokiel ja żyw, ja harnaś, a wyście sprości
towarzisia. Pocie haw!
- Janosik! - ozwał się Gadeja błagalnie, w sercu
niewiedzącym przeszyty. Ale Janosik mówił:
- Hłopy! To nie mogło być, coby ja się dał pobić. Jednej śmierzci, ha j, ale 
więcel na calućkim świecie nikomu. Ani księciu, ani grafowi, ani biskupowi, ani 
królowi. Ja by się miał du domu wrócić, cobyk się pomiendzy ludzi hańbieł iść, 
coby mi baby do ocy skakały ze zębami: A kiez pudzieme do Luptowa siedzieć?! 
Hłopów-eś wytracieł po próżnicy. O mnie by się wto przekwalać miał, ize ja przed 
nic uciók? Ja, Janosik Nędza Litmanowski, hetman zbójecki, co o mnie po syćkik 
dziedzinak na sto mil wkoło hyr seł? Ja by żyć miał, kiejek nie dokonał, na co 
jęk się zabrał? Kiejek dobryk ludzi pozwybijać dał i sam ś nimi nie zginon 
wraz?! U mnie jedno słowo tak jako pierun. Kie grzmi, to grzmi! Bydźcie zdrowi! 
Skoda, co Sablika nie ma, boby mi zagrał! Na ostatek! Mnie nie żal umierać. Ja 
haw nie bedem sam. Jest hań wysy, przi Stawie, mojego syna kopiec w skalak...
Niemi patrzyli towarzysze Janosikowi na to, co się stawało. Z oczu siwych i 
bystrych łzy im spływały na twarde twarze, ale się mu sprzeciwiać nie śmieli. 
Jego włada robiła, co chciała. Nie dorósł go nikt i przed jego oczami każdy 
rzednął. On wse ka
zował.
Dym wzbijał się i ogień wznosił ogarniając Janosika - rozumieli, że tak umrzeć 
chciał i że mu na to ręce podali. Okrutna zgroza i żałość ścisnęły im serca, ale 
go porwać z ognia nie śmieli. On zaś oćmiał od dymu w ich oczach i prawie znikł, 
na ciupadze
wsparty.
- Janosik, zgores! - zawołał Gadeja, z rozpaczą
łamiąc ręce.
Nagle Matę j a i Mocarny jakby porwać się chcieli, rzucić w ogień - ale z dymu 
krzyknął Janosik:
- Ja se śmierzć zrobić muse! Zginie, wto przy
stompi! Inacy nie może być!... Ja was Bogu oddajem i okwiarujem, bratowie mili! 
Inacy nie może być!...
- Hej ty, Tomek - krzyknął jeszcze do Gadei. - Pudzies tu dołu, do starej 
leśniarki, przy dobrem casie. Powieś hań pannie, Weronka jej, bez co ja się nie 
wrócieł! I ojcom powiedz! Hej! Ręce im pobośkaj! Bydźcie zdrowi, towarzisia moi! 
I Polany!...
W osłupieniu stali opodal ognia trzej towarzysze Janosikowi; płomień piętrzył 
się, wzmagał się i dym bił w górę, i zaćmił Janosika. Groza ich przejęła, 
trzęśli się i płakali - ale niemoc ich owładła. Zaklęcie głosu Janosikowego 
postawiło ich w miejscu. Aż gdy jęk usłyszeli w trzasku ogromnych krzów 
kosodrzewiny, w kurzawie ognia, który nagle buchnął płachtami czerwonymi, 
odwrócili się z krzykiem i popadali prawie na twarze, a potem zdjęci lękiem kość 
mrożącym biec poczęli przed siebie, z włosami spiętrzonymi do góry, jak capy 
oszalałe piorunem. Długo biegli, nim się uspokoili i nim, posiadłszy zdyszani, 
daleko gdzieś w lasach przepastnych, nieznanych, mówić mogli.
- Tak beł powinił umreć - rzekł Gadeja. - Ja •to pojon.
- Tak.
- Tak.
- I my mu nie musieli przeskadzać, ba jesce ostatniom służbę przy nim odrobić. 
Beł hłop.
- Beł!
- Beł!
- Godnom se śmierzć zrobieł. Sam...
- Nie będzie drugiego takiego.
- Nie!
- Nigda!
- Ciupaga przy nim i syciek sprzęt.
- Dobrze.
- Popiół wiater ozniesie.
- Strasnom se zrobieł śmierzć, nie móg ścierpieć!...
- Hańbić się mu nie fciało. Nie bedzies cisem spod wierhu w piecu paleł, bo go 
nie zwleces.
- Nie.
- Nie.
- Warce się pomodlić.
Klękli w ciemności gąszczu, wpośród czarnych smreków konarami obitych do ziemi i 
głazów leśnych i modlili się, jak umieli, aż Gadeja, najstarszy wiekiem, rzekł:
- Podźmy, hłopcy, w Polskom. Co haw robić dłuży? Janosik się pominon.
- Na zawdy.
- Skońceł się.
- Amen.
Ruszyli przed się i prosto szli, nieba nad głowami szukając. Aż gdy w nocy z 
lasu się wydobyli i w obcej jakiejś stronie wolnym powietrzem odetchnęli i skały 
prostopadłe gwiazdami poiskrzone ujrzeli, w żałości, pamięci i uwielbieniu 
zawiedli:
Janosik, Janosik, twoje bile ruce budom otwierały 'kupieckie truchlice, 
kupieckie truchlice i królewskie składy budzies se otwierał, Janosicku •młody!
I szli w górę bez chleba i wody, prąc się w skały, mimo noc, wyżej i wyżej, 
gnani okropną myślą, która bryzgała w ścianach zsuwistych, złomach ruchomych, 
śmierć kołysających, i zawisach urwanych, pod którymi gromadziła się czarna noc, 
chwytająca widne w świetle gwiazd stopy, zamknięta oczom przerażonym martwą, 
skrzesaną w niezmierzoną głąb głuszą.
Mgły zawaliły świat. Mgły jesienne, grube, ponure, w których najbliższe drzewa, 
najbliższe domy nikły niewidzialne. Góry i dolina utonęły w pomroku, słońce 
sczezło w nim, zda się na wieczność.
Wrota od obory okolicznej skrzypnęły, psy wszczęły hałas, ale ucichły.
- Wtorysi znajomy hłop idzie - rzekł stary Nędza do żony, która koszulę męską 
cienką igłą ślicznie haftowała.
Trzej towarzysze Janosikowi, Gadeja, Ma tej a i Mocarny, czarni od trudu skał, 
stanęli u progu sieni, u drzwi półuchylonych, jak to u gazdy, gdzie czeladzi 
wiele i ten i ów ze sprawą przychodzi. • - Idź ty piersy - rzekli Mateja i 
Mocarny do Gadei, którego Janosik najwięcej lubił i cenił i którego starzy 
Nędzowie najwięcej pośród nich radzi widzieli.
Wstąpił Gadeja pierwszy w sień, wysoki próg przekraczając i głowę pod ocapem 
chyląc, otwarł drzwi od białej izby świętalnej i wchodząc rzekł:
- Nieg będzie pofalony Jezus Krystus.
- Niegze będzie. Witajcie! - odpowiedzieli starzy Nędzowie.
Trzej chłopi weszli i stanęli rzędem przed drzwiami za sdbą zawartymi.
Popatrzyli na nich Nędzowie.
- Trzok was - rzekł stary Nędza.
- Trzok.
Grdyki towarzyszom Janosikowym zadrgały; milczenie zapadło.
Wszyscy czterej chłopi opuścili głowy, tylko stara Nędzowa nie przestawała 
cienką igłą ślicznego haftu na koszuli wyszywać.
- Ka Janosik? - zapytała Gadei.
- Ostał.
- Ka?
- W Batyzowskiej Dolinie.
- Kie przydzie?
- Nie przydzie.
Umilkła stara Nędzowa i rzekła po chwili:
- Przynieście go!
- Popiół.
Porwała się Nędzowa z ławy, rzuciła koszulę na stół i krzyknęła:
- Jako?!
A stary Nędza rzekł zduszonym głosem:
- Ja wiedział. Siumny się mi pokazał. Gadajcie.
Ale wszyscy trzej towarzysze Janosikowi zaczęli płakać; zaszlochał z nimi i 
stary Nędza, choć jeszcze nie wiedział nieszczęścia. Stara zaś Nędzowa stała 
wsparta o stół dłonią na koszuli. I rzekła jakby do siebie:
- Ja mu jom haftowała żywemu, ja mu jom haftowała umarłemu - - popiół, popiół, 
popiół...
Cicho, ostrożnie wsunęły się do izby Zubkosowe dziewczyny z Wojtusiem. Widziały 
one od siebie idących trzech towarzyszy Janosikowych. Zaraz płakać jęli wszystko 
troje.
Długo, długo płakali, aż stary Nędza się ozwał:
- Gadajcie! Jako beło? Gadeja odpowiedział:
- On tak zginon, jak oreł, kie weń pierun strzeli. Wysoko w Tatrak.
- Stryłom go Pan Bóg zabiel? - zapytał Nędza.
- Nie.
I Gadeja opowiedział śmierć Janosikową i rzecz chłopów, której świadkowie 
jeszcze snadź byli nie popowracali do domów.
Słuchali Nędzowie ponurej opowieści dzień po dniu, godzina po godzinie, jako 
zwykło się było prawić, gdy Janosik ze zbójnickiego chodu powrócił, wino złociło 
się od kagańca w pucharkach, dukaty błyskały na stole, a miłe ciepło otulało 
radzących w dobrze zamkniętej izbie.
Gadeja skończył i twarz na ręku sparł. Stara Nędzowa, której łzy z oczu nie 
ciekły, rozdarła na poły koszulę haftowaną, wyszła z izby i siadła na ławie 
przed domem.
- Haw stela się Janosik rusał -- haw stela się rusył po raz ostatni.
Popiół, popiół, popiół...
Zaś stary Nędza długo płakał, czoło dłońmi obejmując, aż się zwładał i rzekł:
- Kiela beło hłopów pod Halami, kiela beło i w nasem rodzie, beł Waligóra i 
Wyrwidąb, Pętorzek i Wódpusc, beli Łamiskała i Waliłaś Toporowie z Hrubego, beli 
i w nasem rodzie Jano z Gronia, co Miętusianom siedem sto dojek wzion i na nędze 
ik przywiód, i Juro Siumny, pradziadek, i ini, bo ta i dziadek, i ociec, i ig 
bratowie, i zaś moji, i ja belimy hłopy jak się patrzy, niepłone, ale takiego, 
jak to moje dziecko, nie beło.
- Ani nie będzie - rzekł Mateja.
- Co dobre, bierom bogi, dawno ludzie mówili... Minom się jak gma -- ja cystę 
rano od wyhodu słonka... Darmo.
- Wieki przejńdom - rzekł Gadeja - zaklęła się taki najdzie, co on to światu 
opowie.
- Jaki Janosik beł - rzekł Mateja.
- I jak się skońceł - rzekł Mocarny.
- Hej, hej, hej - zawiódł stary Nędza - Bóg dał, Bóg wzion. Co robić? Popiół 
ostał... W Batyzowskiej Dolinie... Daleko... Wysoko w Tatrak... Ani go wej 
wiater może haw nie przyniesie bez wierhy... Nigda... W popiół się mi syn 
obyrtnon... Pięknie uhowany... Telo wej...
A gdy dziewki Zubkosowe wyszły przed izby, ku strynie, zastały ją nieruchomo 
siedzącą na ławie, opartą plecami i głową o ścianę, wpatrzoną zamarłymi oczyma 
we mgły, poza którymi stały Czerwone Wierchy, gdzie Janosik lubił w ciepłe dni 
poglądać, leżąc pod świerkami na trawie lub na ławie siedząc, z palcami za 
przypory portek założonymi i nogami wyciągniętymi przed siebie.
Nie śmiały się ku niej zbliżyć i odeszły. Spotkał je Maciek, który ze stajni 
szedł.
- Wieś, Janosik brat się kazał spalić w Batyzowskiej Dolinie - powiedziała mu 
Krystka. Maciek zbladł i stanął.
- Rany Boskie! Prawdę gadas?!
- Prawdę. Towarzisia w izbie.
- Cemuz ja ś nim nie beł, hoć jesce jeden raz!
- Maciek - rzekła Krystka - wejze skrzipce, zagraj Janosikowom nutę strykowi i 
strynie.
Więc poszedł Maciek cicho na wyżkę nad izbami, zniósł skrzypce, siadł za domem i 
we mgły grube grać począł Janosikową nutę, którą on lubił śpiewywać:
We bój się, Janicku, nie bój się tego nic! Orawskiego Zamku, luptowskik 
siubienic! Nie bój się, Janicku, nie bój się, nie zginies! Wyjńdzies do 
wirsycka, siekireckom zunnies!
Grał długo, do obiadu, na którym trzej towarzysze Janosikowi zostali. Słuchali 
wszyscy w milczeniu. Dusza Janosikową głosiła się do nich.
Przyszła zza wierchów, zza Tater i słuchała swojej nuty tanecznej. A tak się 
zdawało, że chwila, a usłyszą wszyscy jego głos:
Nie bój się, Janicku, nie bój się, nie zginies!...
On tu jest s nami - myśleli wszyscy. - Przisel zaźreć na dom, na gazdostwo 
swoje, na ojca, i matkę,
na siostry i brata strycnego, odpylać ik, odpylać
świat...
Hej, miełyz mocny Boże!...
A gdy poobiadowano, na wszystkich starczyło, legli starzy Nędzowie bólem, żalem 
i wiekiem zmożeni na pościel spać, trzej towarzysze Janosikowi do domów swoich 
odeszli. Wojtuś w chałupie został kozikiem strugający z brzostowego drzewa, 
Krystka zaś i Jadwiga wyszły z Maćkiem od stryków i powracały do siebie.
Krystka szła naprzód, za nią zaś Jadwiga przytuliła śliczną młodą twarz do 
Maćkowego ramienia i szepnęła:
- Wieś, Maciuś, taka mię lubość a mgłość obujena, co ani myśleć, ani iść nie 
mogem. O mój słodki! Sama nie wiem, cy mi barzyj Janosika brata lufo, cyk barzyj 
tobie zakohała?
Przegięła mu się na ręce, którą ją objął, w tył, piersi jej bryzgnęły spod 
gorsetu i 'białej koszuli ku górze, biodra zmiękły i krasne drobne usta z 
białymi drobnymi zębami rozchyliły się.
Poszły dziewczyny do domu swego, Jadwiga siadła za' warsztatem, na którym tkała 
płótno piękne i cienkie, Krystka zaś rozciągała na podłodze biało umytej śliczną 
ciemnoniebieską w biały deseń ozdobnie tłoczoną spódnicę, którą wprzód utacała 
dokładnie wałem drzewianym. Maciek siadł na niski stołek trójnożny i brząkał 
palcem po strunach.
- Jus nie beemy bratowi Janosikowi śpiewować - rzekła Krystka.
- O bo nie.
- Skońceły się jus jego nuty.
- Na wiecność.
- Nie 'będzie jus nic namyślował.
- Ani mu hań wiater nie zasumi: Pod jaworkem, pod zelenym...
Krystka i Jadwiga zaprzestały roboty, warsztat ustał warczeć, Jadwiga rozłożyła 
spódnicę na stole,
siadła na ławie przy Krystce i objąwszy ją za szyję ramieniem, zaczęła, a 
siostra zaraz poszła za nią:
Pod jaworkem, pod zelenym, orze Hańcza wolkem ciemnym, jesce skiby nie zorała, 
matka na niom zawołała --
Janosikową ulubioną pieśń.
Trży tygodnie minęło, gdy Marduła i Krzyś powrócili na Olczę. Zabłądzili, 
uciekłszy z Hradku, po lasach się błąkali głodni i spragnieni i pod klasztor 
jakiś żeński zaszli. Tam ich zakonnice puściły, jeść im dały, ale wyjść za furtę 
nie pozwoliły.
- Nijakim świate nas puścić nie foiały - mówił Krzyś. - Zbójnicyście i zbójnicy! 
Wypokutować nas fciały, coby nas ozgrzesyć.
- Bajto! - mówił Marduła. - Ozgrzesyć! Was ta ozgrzesały, boście starzy. Ony ta 
swoje refereta prowadzona proci potrzeby. Jyno ja hań potęgnon, kiek se pojad, 
to...
- Nogorzy - mówił Krzyś - co nam prząść kazowały wełnę. Ja ta jesce jako ja, 
prządek, ale nad Mardułom sępiały cięgiem, a biśterowały nań, co nie umie.
- Obserwowały nas dobrze - mówił Marduła - jeść, pić beło godnie, jyno do tego 
przędzenia to ja jus nijakiego społogu nie miał. Je to nie kosa ani nie cepy, 
cobyś z małego na to społozony beł. Ja ta ś niemi dość o to w rzędy zahodzieł. Z 
ręcy puscas, z ręcy puscas!... J... oi dusiu dziś! Tonckały się koło mnie, a 
ustygowały: je przejndze! je przejndze!
- Przełozonom se miały uziemcystom - mówił Krzyś. - Ta musiała mieć biedre, coby 
jom uniesła! Kupa baby beło, jak kępa!
- E to beła scera baba! Ułożona! Ni eg cię co praśnie! Kie sła, to jaze ziem 
dudniała pod niom. A co se koło mnie przęsła, to przeseptała do mnie - opowiadał 
Marduła.
- Mnie zaś taka zalubiła, co bela za safarke - mówił Krzyś. - Telo mi dawała 
wina, co się widziało, ze owilgnem od niego, jak kapusta o'd dysca. Mnie hań 
dobrze beło. Bo ja miał dobre zdanie do roboty, do tej wełny, to mię kwaliły. Na 
Mardułe ta mało co ta abo ta trę pyskiem, a na mnie nic.
- Edź! Dawno pedzieli, co jak wto psu ogon potrafi zawiązać, to on nie będzie s 
tobom gadał, co on to potrafił! - odciął się Marduła.
- A jus straśnie zdziorbliwe sanowniki s tyk zakonie - mówił Krzyś. - Tam się 
nic nika nie śmie podziać! Krusyne nieba, to i to podnieś i na stół połóż. A 
nie, toby cię hnet kijem odziały. Na Mardułe, kTe nie uprząd, co trza beło, to 
się straśnie wierhowały. Nie dostał mleka, jyno takom siwice.
- Ja ta cosi jynkse dostawał - rzekł obrażony Marduła. - Jesce więcel, jakok 
miał potrzeb. A radzieły do mnie: o, na to toś ty zdany hłop, kiebyś taki do 
wełny beł, tobys hnet półtory mili uprząd. Haj. Telo hań chorwatu o mnie beło, 
co ani ani!
- Jyno to beło złe - mówił Krzyś - coś się hań nie wyspał. Każdy dzień roraty 
odwołać trza beło. Je kizby ci się diasi telo Panu Bogu uprzykrzali!
Miał nam to syćko ksiądz ozróżnić, ale my uciekli. Uździarzze se sam to 
zbawienie, kie ci go tak na raty trza. Nie śpij. Lepsy wróbel w garzci, jako 
sikora na dahu. Ja zbawienia nie widział, a spać się mi fciało.
Tak opowiadali.
I dziwowali się wraz z ludziami, jak jęło słynąć Janosikowe imię. Rozpłynęło się 
'szeroko i daleko po dziedzinach i miastach, odludnych ostępach i zapadłych 
zasiedlach pustelnych, tak, że Wag i Orawa, Poprad i Dunajec imię jego niosły. 
Od młodości do końca słynął i orlił się Tatrom.
- Kiebyś ty taki beł - mówiły matki synom, siostry braciom, kochanki kochankom, 
młode żony mężom - kiebyś ty taki beł jako Janosik, hetman zbójecki, złotem 
malowany...
Już poczynał mocno kurzyć śnieg po halach i Sablik uważał, że kozice pouniżać 
się musiały z grani ku dolinom. Był też grudzień (listopad), kiedy capy gonią za 
kozami i ścigają jeden drugiego zapamiętale po turniach i upłazach, a zwabić je 
na strzał nawet się udaje. Pewnego dnia wsypał, jak zwykle, trochę mąki do 
woreczka, wsadził flaszkę gorzałki do torby strzeleckiej, łuk przewiesił przez 
plecy, gęśle wpuścił w rękaw od czuchy i obuwszy na nogi białe, ciepłe kapce 
sukienne, sparty na swojej ciupażce ruszył w Tatry.
Wyszedł sam. Najlepsi towarzysze, jego bracia Jędrek i Józek, wielcy myśliwi 
Maciek Sieczka, Samek, Sobczak, Tatar, jedni umarli, drudzy już w domach 
siedzieli, starzy i osłabieni. Przykrzyło się Sablikowi. Bez Janosika Nędzy 
osmętniał mu świat. Tak jakby słońca ubyło na niebie. Tak posmutniały i zwisły 
ludziom głowy, kiedy ostatni żubr, ostatni łoś i ostatni bóbr, zagnane przez 
porąbane lasy w góry i tu osiadłe, zginęły. Osmutniał świat... Nie zostało po 
nich nic, tylko wieść: Zuberec, Łosiówka, Bobrowiec... Pamięć o dziwach 
przyrody...
Bo ta i takiego chłopa, jak Janosik, nie było... Wiedział Sablik, że 
jurgowianie, bukowianie, białczanie i porońscy strzelcy polować będą po 
Szerokiej Jaworzyńskiej, w Jaworowych Sadach, pod Wysoką, we Wołoszynie, po 
Koszystej, w Pięciu Stawach, zakopianie w Kozim Wierchu i het po pobliskich 
górach, wiedział też, że choć go wszędzie za ojca polo
wania mają, młodszym nie wyrówna, postanowił więc przez Waksmundzką pod Wołoszyn 
do Roztoki przejść, ku Rybiemu i przez przełęcz Pod Chłopkiem w turnie ponad 
Hinczowy Staw się dostać. Tam pustki były, bo liptowscy strzelcy w Krzywań 
lecieli i w Cwolską Dolinę, szeroki błędny rozłóg, odległy wsiom, z lasów 
nieprzebytych wyrosły, rzadko nawiedzając. Nierad też Sablik polował blisko 
domu;
j;am, po drugiej stronie Tatr, wstępował w inny świat, poglądał daleko, a gdy 
grał, na grani stanąwszy, to mu się widziało, że go na dolinach węgierskich aż 
po Kralową Hole słyszą.
Wszedł w bór, a duszę mu niosło pragnienie zawisnąć na podciętym głazie nad 
głęboką, ciemną przepaścią i dać się owiać wiatrowi, który nigdy piersią ziemi 
nie dotyka.
Wszedł w las ogromny i szedł nim, aż nad ciepłą wodę, miejsce jaszczurek 
dziwnych i tajemnych żab, i węży złowieszczych, przybył; potem dalej w górę się 
wspinał, niebo tylko nad sobą widząc, którędy waksmundzianie i chłopi z Dębna i 
Ostrowska bydło i owce na. halę swoją pędzili na wiosnę, mijał potoki i moczary, 
aż zboczami Wołoszyna w karłowate ostatki lasu pod Opalonem wstąpił i góry koło 
siebie i nad sobą zobaczył.
Pytajom się góry, pytajom się lasy, ka się popodzialy starodawne casy?...
Już biały śnieg okwiecał upłazy i wierchy Miedzianego, a słońce się na nim 
iskrzyło, jak srebro i złoto płonące.
Od orawskiej strony dujom zimne wiatry, Śnieżek polatuje, osedziały Tatry!...
Zapach śniegu bił w nozdrza; wilgoć wnikała w usta i w płuca.
Stary Sablik stanął i krzyknął:
- EheheuL.
Eheheu! - rozbrzmiało po żlebach, gdzie się kosodrzewina oszroniona błyszczała.
Był sam.
Jak król.
Sam był wpośród wierchów ogromnych, szczytów niebosiężnych, sam wśród lasów 
czarnych, szumiących i wśród wód pełnych gwaru lub cichych i głębokich jak sen 
duszy potężnej, męża czynu i strzelca niedźwiedzi.
Sablik stał sam w górach, wśród zimy skalnej, olbrzymi dech gór wdychał sam w 
płuca, nie dzieląc się nim z nikim, światło słońca po śniegach na jego tylko 
źrenice padało. Sablik jakby wina tęgiego, węgierskiego tokaju, popił - - 
podnosiło go...
Otupno mu samemu iść nie było. Był strzelec.
Raźno szedł pod zachód dnia na noc ku Rybiemu Jezioru.
Leżało ono za wałem, samotne i wielkie.
Pasterskimi perciami pośród kosodrzewiny Sablik kroczył, na wał wstąpił i na dół 
pojrzał.
Tam pod ciemnymi, szeroko prostopadle rozległymi, ośnieżonymi ścianami 
Mięguszowskiego Hrubego Wierchu leżało w kotlinie wśród ciemnozielonej 
kosodrzewiny, smreków czarnych i zielonych limb, śniegiem ubielonych, przez pół 
od zachodzącego słońca skrawoczerwone, przez pół czarnoszafirowe, metaliczne, 
odbijając w sobie skały utopione, milczące Rybie Jezioro.
Łapali Sablika po zelenyk bukak, ale są wybronił, miał ciupażkę w rukakl...
Patrzał Sablik, stojąc na wale pobrzeżnym, dobył gęśle z rękawa i zagrał. Nie 
siadł, nie jadł, tylko zagrał jezioru.
Ej, dyna dyna dyna - dyna! dyna dyna, dyna! - dyna dyna - dyl na dyna dyna...
Grał. Widziało mu się, że woda nuty odbija i na las rozrzuca. Ostre, brzmienne, 
stalowe. Wnikała muzyka, odbita od wody, w las. Jakby pszczoły z ula na słońcu w 
ciemne leśne uplecie leciały.
Grał, a patrzał w wodę. Czy też muzyką swoją nie wyprowadzi z głębiny tajemnych 
ryb ogromnych i nie zaczaruje ich muzyką, aż z wielkimi, białymi, do góry 
powznoszonymi oczami na pośród wody nie posłaną, jak gdzieś daleko, w jakimś 
dziwnym, bajecznym świecie, jakby przez mgłę każdemu widzialnym, węże czarownicy 
czarują... Ale nic woda zatajona nie wydała.
Złożył watrę z kosówki, zamyślił się i usnął. Zbudził go ranny mróz, jeszcze 
gwiazdy skrzyły się na niebie i była ciemność. Popił gorzałki i ruszył, aby się 
zagrzać. Dzień zwiastował się piękny, nie kurzyło nic, tylko wiatr poranny 
szumiał po jeziorze i po kosodrzewinie, od Rysów skądś, z wysoka, od wschodu 
lecąc. Na wodzie błyszczały gwiazdy, Sablikowi pod stopami.
"On" przechodził nocą nad jeziorem; ślady olbrzymich łap z pazurami na zwiłgłej 
ścieżce owczej odcisnął, ale zaczuł ogień i człowieka i uszedł w las pod Wysoką; 
godny niedźwiedź, stary i wielki.
Szedł Sablik żywo po lewej stronie stawu, wypatrując wielkiej ryby, i jął się 
piąć po ślizgiej trawie w ubocz Mięguszowskiego Wierchu, ku przełęczy Pod 
Chłopkiem.
Olbrzymi ptak kołował na powietrzu. Był to ten sęp, ostatni ze swego pokolenia, 
który na Krywaniu siadywał, na samej grani. Widniał z daleka samotny na ogromnym 
szczycie nad prostopadłą otchłanią przepaści.
A gdy stanął obwysno na skale, zza Siedmiu Granatów strzeliły race słońca 
wschodzącego i zawisły blaskiem nad głuchymi wodami dwóch jezior, które Sablik 
miał teraz u stóp swoich; jedno spokojne, na dole, w wieńcu drzew i krzów, 
drugie wśród litych, czarnych skał, w kotlinie, ciche i pytające: co wiesz?
Rozwidniał się świat i z pomroku wyłaniał. Już szczyty zakwitły światłem, 
promieniejącą srebrnoróżową bielą, a na wody spływał błękitny dzień w zatoki, 
gdzie niedawno gwiazdy drżały na głębiach.
Sablik patrzał.
Rozświetlać się jęła woda, zgarniał się z niej mrok. Świtało.
Od południowego wschodu ukazywały się obłoki wieszczące śnieg. Powolne a silne. 
Mroził się błękit, znać było. Wtem gwizdnął cap. W Sabliku zagrała krew. Wytężył 
oczy. Stał na turni; tęgi cap, czarny. Pozierał w dół, ale Sablika nie widział 
jeszcze.
Sablik pilno gunię zezuł, serdak z czarnego barana wełną do góry obrócił i na 
czworakach stanąwszy kozę pasącą się udawać zaczął, tu i tam się posuwając. A 
łuk miał w gotowości pod pachą.
Spostrzegł go cap i dał sus naprzód. Jeden, drugi, trzeci - zbliżał się i na 
upłazku ponad Sablikiem stanął.
- Dalekoś, ale ty haw przydzies - szeptał Sablik ściskając łuk.
Cap stał na wysterku turnicy i patrzał, a od czasu do czasu tupał przednimi 
radami, niecierpliwie i gwałtownie. Łbem też kiwał, zbrojnym w rogi krzywo 
wstecz rozsadzone. Lecz czy zaczuł człowieka, czy oczyma poznał, gwizdnął 
przeraźliwie i w górę skoczył, podwyższył się w olbrzymich odsadach, znów stanął 
za turnią do pół widny i przknął: pszsz! pszsz! pszcz! przeciągle, na Sablika 
patrząc.
- Poznała wereda! - szepnął Sablik sięgając ku guni. - Nie dał się zmamić.
Cap w szalonych skokach, strącając kamienie, począł się wznosić wyżej i wkrótce 
zaczerniał tylko na śniegu, gdzie znów stanął tyłem do Sablika, ale głowę 
zwrócił poza się z rogami wystawionymi i patrzał nań.
- Ciekawa bestyja, co to... Casu se nie sata, bo go ma...
Cap patrzał długą chwilę, a potem w prostopadłą
zda się ścianę nad sobą wspinać się zaczął "jak mys";
piął się szparą w skale, zwisłym w dół żlebkiem, biorąc strom przednimi nogami, 
i znikł w niewidnych z dala załomach urwiska, w dziwny sposób niebyłego.
Lecz znów od lewej ręki ujrzał Sablik kozice, wysoko w górze nad sobą.
Wytężył oczy. Kierdel, siedm sztuk, pędziło po półce skalnej na prawo ku 
szczytom.
- Darzy się mi - mruknął, jako miał zwyczaj, sam do siebie Sablik - jus tak 
cujem, ze mi Bóg nagodzi.
W przepaście nie sposób było za nimi iść. Sablik się zejść kozice spodziewał 
ponad Hinczowym Stawem, w cieplejszej, bujniejszej dolinie od południa, wśród 
olbrzymich turni i kotlin.
Tymczasem spostrzegł, iż z grani i z turni jakoby białe potoki mąki poczęły się 
suć lub zakwitały nad nimi jakby białe ogony pawie z pyłu świecącego na 
powietrzu: to śnieg się obsypywał i wzmiatał. Wiatr poczynał duć.
- Niegze ta! - szepnął Sablik i piął się dalej po herbikaeh i zachodzikach, po 
spasztach, żlebach, zawiesach, półkach i krzesanicach, po upłazkach i dolinkach, 
aż nad przepaścią koło ściany się sunąc, ku przełęczy się dobił i na świat na 
drugą stronę Tatr spojrzał.
Aliści dolina nad Hinczowym Stawem zawalona była mgłą. Nisko, w dole, leżało 
jakby morze mgły, grubej, gęstej, nieruchomej, siwociemnej. Dookoła ponad nią 
sterczały góry ponure i nieubłagane, okrutne, przerażające, wysokie do zaćmienia 
oczu, potworny kocioł pomłoką zapełniony.
Cała kraina liptowska zasłana była chmurami białosinymi, nieprzejrzanymi.
Wiatr dął od południowego wschodu.
Tego się Sablik nie spodziewał.
I zawahał się: spuścić się w dół ku Liptowu czy wrócić i nie kusić czarta.
Kurniawa czaiła się w kłębach.
- Dyj ja tu bez to nie zginem - pomyślał. - To nie piekło. Ino się kozy unizom i 
ja się musem uniżyć.
Wtem wicher uderzył magle, tak silny, iż Sablik się zachwiał. Szum lunął. Mgła 
nad doliną wzruszyła się i przedarła.
Naówczas przed oczyma Sablika otwarła się pod dachem chmur czarna otchłań, głąb 
straszna, przepaść, wśród której pod podgiętym jakoby potwornym baldachimem 
pojawił się Hinczowy Staw i złomy, i zręby turni nad nim stojących.
Sablik patrzał i wahał się. Nie chciało mu się wracać, wszystkiego był 
'zwyczajny. Mógł wiatr i przegnać mgły. I tak bywało.
On zaś z szalonym pędem otwierał widok nad doliną Liptowa. Dźwigał chmury i 
ukazywał coraz szersze, coraz dalsze widnokręgi, miasta i wsie w bezmierzu, pod 
baldachimem mgławicy.
Wtem ciemny obłok podniósł się od Wysokiej, zza turni, gdzieś spod Gierlachu, 
wicher zawył i chlusnął śniegiem, zaćmiewając świat.
Sablik spojrzał ku Polsce.
Tam jasno było i Rybie Jezioro błyszczało wyraźnie w słońcu, jakoby góry 
przecinały na dwie połowy ziemię, szafirowe złoto - od burzy.
Lecz to nie miało trwać długo. Gwałtownisko piętrzyło się, a wiatr sypał weń po 
prostu bałwanami powietrza. Sablik utrzymywał się pod skałą, ale nagle zwyrtnął 
się i począł zstępować. Przeszył go chłód ostry i przenikliwy.
Lecz chmura ścigała go, dopadła i ogarnęła, waląc śniegiem i słoniąc mu 
przestrzeń przed oczyma czarnym prawie całunem.
Gdzieś, w przestrzeni, przebłyskiwało mu poza kurniawą słońce, ukazywały się 
plamy wielkie bladego, a rażącego światła, lecz nikły.
- Ogarneno świat... Bóg się podniós... Saleje... Sablik go znał. Siompawice, 
lejby, naremnice, burze, fujawice, dujawy, kurniawy, pomłoki, gmy, wszystko. 
Tysiące razy przetrzymywał i przebywał,
więcej niż pół wieku w Tatrach Boga spotykał. Nie lękał się. Cłowiek 
przetrzimie, ino po rozumie.
Śnieg sypał się płatami, zalepiając oczy i usta, gnany wichrem wyjącym pośród 
ścian czarnych od pomroczy. Sablik schodził w noc.
Nie do wypowiedzenia groźna ciemność zaszła przestworza. Zda się, jakby 
śniegwały zatoczyły sobą ziemię aż po krańce, jakby gruby jakiś, obcy żywioł 
zapanował nad ziemią. Wszelka nadzieja się w nim traci, wszelkie spodziewanie.
Na ramiona wali się ciężar i głowę przygniata, oczy zaś, czując prawo wzroku, 
wytężają się gniewnie, strwożone i bezsilne, jak jaskółki zaskoczone burzą, gdy 
ciągną nad morzem.
- Kieby ja oreł beł - myślał Sablik - wyniósbyk się obwysno nad śnieg...
Wtem ujrzał pod stopami skrzesaną ścianę.
Tędy nie szedł.
Zwrócił się na lewo i ujrzał przepaść; na prawo toż samo.
- Ki diasi, aj diasi, kajek właz? - mruknął. - W beztok?
Cofnął się, lecz naokół były skrzesane ściany.
- Pomyliło mię wej plugastwo - mruczał. - W złem miejscu.
Stanął i próbował sobie wyzbacować drogę, ale snadź już chwilę szedł błędnie.
- Powrót zanadto zły...
Nie miałbyk matury tu ostać...
Drzewo ścięte ka bądź żlebem wyprościs, ale cłeka nie...
Godnie śniegiem przypierhło - - ślizgo - - coby nie zjehać...
Niepokój go przejmował.
Ujrzał wąski zachodzik - chwyciwszy się rękami granitu nad sobą i ledwo krawędź 
stóp nad urwiskiem na granicie mieszcząc, przesunął się i dostał pod zawieś 
skały, spod której go wiatr chciał oderwać i strącić.
Naówczas Sablik zgrzytnął zębami, skupił się w sobie, ściągnął w siebie, napiął 
mięśnie, wtulił kark w ramiona, wystawił nieco czoło naprzód i oczy mimo śniegu 
rozwarł szeroko, i rozpoczął walkę z wichrem.
- Pojdze, podż! - szeptał, miażdżąc wargami mokry śnieg. - Podż! Myślis, ze ja 
stary? Zruciełbyś mię?
Wiatr odpychał go od turni, odrywał, ciągnął w dół, bił w niego piersią wzdętą.
Sablik zwrócił się w bok, objął wyzrąb skalny nad swoją głową rękami, dźwignął 
się i zawisł w powietrzu.
Wiatr kołysał nim, przegibał go na prawo i lewo, on zaś z zaciśniętymi zębami 
dźwigał się na rękach nad przepaścią i na wyzrąb wydostał.
Piął się znów ku górze, ku przełęczy Pod Chłopkiem, na siodło. Tam naremnicę, 
leżąc na skale, przeczekać lub po łagodnym zboczu od strony południowej w dolinę 
się spełznąć postanowił.
Na brzuchu czołgał się w górę, piersiami, udami, kolanami, brodą przywierając do 
skały. Przewijał się jak wąż popod wiszące wpół w powietrzu gzymsy skalne, 
zwieszony wystającą połową ciała we mgle pełzał po zrębach turnie, po ledwo 
znacznych półkach; palce w szpary wbiwszy, cały na rękach, prześlizgiwał się po 
chyłych płytach rozpękłych, nogami w wietrze pływając nad straszną otchłanią. 
Walczył.
Nie walczył o życie i o istnienie z bojaźni. Wielki strzelec nie znał trwogi. 
Wicher, moc nadprzyrodzona, naprzeciw niego stanął, zastąpił mu, ze śniegiem, z 
mgłą, z nocą, ze swoją mocą piekielną. Wicher rzucił się nań jak orzeł na 
skalnego capa. Ów, ufny w swoją siłę, rogi pod piersi orła nadstawia. Sablik na 
złą moc wichru odpowiedział tęgością natury, na jego zaciętość odwagą. Nie uląkł 
się. On z tym Olbrzymem Tatr walczył często, nigdy mu nie ustąpił, nigdy się 
przed nim nie cofnął, zawsze go zwy
ciężył i patrzał za nim z wierchów, jak na tumanach chmur niósł się het na 
doliny, gdzie lasy łamał i domy wywracał. Sablik polować szedł i nie znał 
trwogi. Wicher czy niedźwiedź jednako mu się przez więcej niż pół wieku słały 
pod kierpce. Sablik rzucał się na niedźwiedzia jak dzik, na wiatr jak łosoś, 
który progi skalne przesadza.
W suche, zawiędłe ciało myśliwca wichrzyca biła, jakby je znicestwić pragnąc, 
ale twarde, zakrzepłe mięśnie i kości opierały jej się wytrwale i nieugięcie.
Tatry całe wyły, huczały i świszczały. Huraganem napełnił się, wezbrał, 
przepełnił ich świat. Wicher jakoby się nie miał gdzie w nich podziać, szumiał 
po skałach, wypływał w górę i w dół spływał, jak fala wody, która by głazy z 
hukiem staczała. Lecz Sablik w tym piekle śnieżnym nie drżał. Walczył.
I wydobył się na przełęcz.
- Wiś, beskurcyja - rzekł do wichru. - Nie dałek się. Ja jesce nie twój.
Wiatr od południa był słabszy, droga łatwa: Sablik zestępował w dół w zawiei 
śnieżnej. Dobił się kosodrzewiny, ale dziwnie czuł się słaby.
Cysto pięknie się zamordował, widziało się, co się hnet i zubami trza będzie 
turnie hytać...
Legł na konarach; był bez sił, bez władzy w ciele.
Spal.
Był już drugi dzień, gdy ujrzał nad sobą jasne, czyste, śliczne, promienne, 
błękitne niebo i słonce wysoko. Nie opodal poniżej błyszczał wielki, zielony 
Hinczowy Staw, wysoko szczyty stały pogodne i spokojne.
Dookoła był śnieg.
Śnieg miękki, puszysty, błyszczący, ogromny, tak wielki, iż turnie, 
kosodrzewina, drzewa w nim ginęły, który byłby zasypał Sablika, gdyby krzak 
kosodrzewiny, gdzie legł, nie rósł na wyniosłym złomie skały, skąd go wiatr 
omiatał.
Dookoła stały góry spokojne, milczące, wyraźne, świecące się jak srebrne.
Odmieć śniegowa wyiskrzyła lody.
Szafir mroźnych granitów rzeźbił świat.
Tatry...
Sablik leżał na wznak i patrzał na nie.
Sąż to one, te same?
Sąż to te góry, które przebiegał wzdłuż i wszerz, które nie miały dla niego 
tajemnic ani granic dla jego siły?
Którym dumną stopą przystępował grzbiety, ramiona i głowy wyniosłe?
Sąż to te góry, w których miał izby swoje olbrzymie po dolinach, ściany z 
krzesanic, które mu były jako dom jego życia?
Sąż to te góry, które żywiły go, poddawały się jego woli, zdawały się go 
rozumieć i myśl jego zgadywać, które służyły mu?
Sąż to trwałe świadki jego triumfów, jego zysku, jego radości i sławy?
Które napełniał swoim imieniem od pół wieku, w których zdawały się na wieczność 
zakute echa jego strzałów, świsty strzał i uderzenia strasznego topora?
Które widziały jego czyny, znały jego sprawy, jakich nie znał nikt?
Z którymi jakoby zaprzysiężenie było, jakoby przymierze zawarte, których on się 
czuł jakoby duchem, władcą i dzieckiem?
Sąż to te góry, te Tatry jego rodne, które on miłował więcej niż dobytek swój, 
rodzinę, ojcowiznę i ludzi dookoła siebie?
Które były jego myślą i jego duszą?
W których on żył, jak nigdy nikt, jak nigdy nie żył nikt i nikt nie będzie, choć 
wieki przeminą?
W które się czuł zaklęty?
Jestże to tc'n dom jego potężny, ten gród jego wolności
455
i chwały, gród i dom, w którym przemieszkał lata całe, długie i światła pełne?
Albowiem Sablik wiedział, że dlań nie ma ratunku, że więcej z Tatr nie 
wyjdzie...
Pierwszy raz nic mu 'nie dawały: ani wesela, ani zysku, ani upojenia, ani sławy 
- - nic...
Pierwszy raz obaczył ich grozę i martwotę.
Pierwszy raz patrzyły one nań zupełnie milcząc i zupełnie kamienne.
Pierwszy raz zdały mu się czymś obcym, niezżytym...
Groza - głusza - milczenie - i światło olśniewające...
Sablik wiedział, że gdy wstanie z kosodrzewiny, z głową w śnieg zapadnie, w 
śnieg miękki, głęboki i przepastny, którego nikt nie przejdzie.
Góry grzebały go w sobie.
Skrzesane, lite, niezmiernej wysokości, błyszczące skały otaczały go jak sępy 
spokojne postrzelonego jelenia, czekając, aż dokończy życia.
Z kątów doliny wyzierały ze srebrnego, skrzącego się śniegu dusze pobitych 
strzelców liptowskich i pobitych niedźwiedzi...
I dusze strzelców polskich zasypanych lawinami, odpadłych z turni, zabitych kulą 
liptowską.
Wesela pełne polany, kędy grał...
Kędy grawał juhasom, dziewkom cudnym i starym surowym bacom o groźnej dłoni...
Kwietne łączki 'nad potokami wiosennymi, gdzie wodę pił wśród leluji żółtych i 
rdzawego szczawiu.
Samotny jak motyl w niesłychanej głuszy ustroni górskich...
Ciche, ustronne miejsca spoczynku na upłazkach, gdzie pod nogami przepaść była, 
a nad głową, nad miękką 'trawą .skały cień dające...
Koleby myśliwskie kamienne, gdzie w mroku przędły się jego dziwne złocone 
powieści...
Gęsi gra...
Gra to jego gęsi właśni. Wyczarowały się ze skal
wszystkie dźwięki, jakie przez pół wieku w nie wybrzmiały... Gęsi gra.
Ej dyna! - dyna dyna - dyna! dyna dyna - dyna! - dyna dyna. - dyi na - dyna - 
dyna...
Sablik słucha.
Ej Sablik se zaśpiewał - ej Krzyuań mu odpedział, bo o jego sprawie nik iny nie 
wiedsial...
Góry zwracają mu śpiew.
Co wegrał w mię, dzwoni koło niego.
Jakoby wszystko światło na śniegu rozdzwoniło się w okrąg, po krzesanicach...
Sablik słucha.
Leży na łożu śmierci, na kosodrzewinowym krzaku.
Bez sił, zmożony walką z wichrem, osuty śniegiem nie do przebycia, zabójczym, 
leży na łożu śmierci.
Nie trwoży go nic, nie przeraża.
Od początku swego życia wiedział, że musi umrzeć, że musi przyjść taki dzień, 
kiedy umrze.
Umiera honorną śmiercią, godną życia.
Nie próbuje się ratować - wie, że to próżne.
Zna góry, zna ik dowody i końce.
Zasuło go. Bywa. Bywało...
Miło mu, że gęsi gra - - het, dookoła, w powietrzu...
Zna tę nutę, Sablikową 'nutę, która z wieków poszła i przetrwa wieki.
Przez dolinę śniegiem i słońcem zalaną, przez Dolinę Mięguszowiecką, rozległą, 
nad Hinczowym Stawem pełnym niewypowiedzianej piękności, idzie Smierzć.
Biała... Wysoka...
Przez śniegi białe, pomiędzy krzewy kosodrzewu, między głazy...
Idzie wolno i słucha Sablikowej nuty -
457
Sablik patrzy na nią bez mrugnięcia powieki. Tak musi być. S Pane Jezuse nie 
bees w karty grał. U śmieizci nic nie upłaces.
Świat je jest taki, tak ułożony. Nad kazdem trza pomeśleć. Wierhowiec życia 
kruflki. Ze dy Idę umreć, to umreć.
ADNOTACJA
Legenda Tatr, podobnie jak Na Skalnym Podhalu, do którego ściśle należy, nie 
jest oparta na żadnej ludowej tradycji. Historyczną figurą jest Napierski, ale 
opracowanie jego historii jest tu poza najogólniejszymi konturami zupełnie 
dowolne. Drugą autentyczną postacią jest Nędza Litmanowski, czy Litmanowski 
Nędza. Zapisek o nim, że się na szlachcie za nieludzkie karanie chłopów po 
buncie Napierskiego mścił, potem przeciw Szwedom powstał. Więcej nic. Dałem mu 
imię Janosika, chcąc polskiego Janosika stworzyć, albowiem rzeczywisty był 
Słowakiem.
Oryginalnych śpiewek góralskich od moich na ich temat wariantów zbyt trudno 
byłoby mi oddzielić. Łatwiej odróżnić podania i opowieści autentyczne. 
Opowiastka o Morskim Oku i piwie jest w pierwszej połowie oryginalna góralska, 
dalej o Perłowicu, diableźrebięciu, Matce Boskiej na Suchych Horach, o furmanie 
i mleku; z książki profesora Stopki o Sabale wyjąłem opowiadania o stworzeniu 
kobiety; diable, chłopie i jarcu; śmierci i świni. W mitologię góralską wplotłem 
szczegóły mitologii słowiańskiej, budując także cały gmach własnej. Toporowie 
Lamiskała i Waliłaś, Pętorzek i Wódpusc, poczwary w "Krakowie" w Kościeliskach, 
kara zbójecka za zdradę, historia o kościele i diable są przeze mnie ułożone. 
Pochód w hale wzorowany na opisie śp. ks. Sutora, z czasów dla mnie już 
niedostępnych.
Epoką Legendy Tatr jest wiek XVII. Język góralski jest, co się da stwierdzić, w 
znacznej części ogólną staropolszczyzna.
SŁOWNICZEK  GWAROWY
Słowniczek niniejszy składa się zarówno z objaśnień samego autora, pochodzących 
z pierwszych wydań Legendy Tatr, jak i z objaśnień Redakcji, wprowadzonych 
obecnie do książki. Objaśnienia Tetmajera ujęto dla odróżnienia w cudzysłów: " 
". Wszelkie dodatkowe konieczne objaśnienia redakcyjne w obrębie zwartych 
objaśnień Tetmajera ujęto w nawiasy graniaste [ ], np. "z i e-n a [słów.] - 
kobieta".
A
a p r e n d
s tobom nie ma aprendu lewki, nie ma żartów
z tobą nie prze
B
"b a - ale"
"b a jacy - tylko" b a c y ć "b a c y - pamiętaa bajt o, bajtoć - przecząco: 
akurat, właśnie "bakiesiste - krętorune", kędzierzawe "b a r s - bardzo"
"B a r t ł o m i e j s k i - sierpień*
bassam ci teremtete - przekleństwo pochodzenia węgierskiego "b e - będzie" "b i 
ł e r u c e - białe ręce"
biśterować - zmawiać się,
b ł a k t a ć (słów.: blakotat") -
"b o b y f - bobym"
"brakować - wybierać"
brakowny - tęgi, przystojny, przedni
b u c n y - tęgi
bulki "bulkami - kulkami"
burkowana - brukowana
burniawa - hałas
"byrka - znaczy: owca"
sprzysięgać się beczeć, kłapać, ryczeć
'.'c a s e - czasem"
cent "c e n t ó w - centnarów austriackich"
c e r k i - ozdobne wyszycia
cesta "n a ceście - drodze"
((cetyna - smreczyna", drobne gałęzie; igliwie
chojniak - młody las sosnowy
c h r a ś ć - krzewy
"c k a j! - czekaj!"
cosi kajsi - dosł.: coś gdzieś
cudować się "cudowali się - dziwili się"
cyfrowane - wyszywane, haftowane
cyrniawa - czerń, tłum, masa ludzka
cytać, czytać "c y t a ł, czytał - rachował"
D
d e r b i ć, d y r b a ć - trząść
dokwalować adokwalowała - przychwalała"
"dołu - na dół"
doprociwić się - dołożyć starań
"d o r o t a - gruba krótka świńska kiszka, tu w przenośnia
durny - dumny, zarozumiały
"d z i w a ś k a, [d z i w a ś k a n y] - rzadko gdzieś, gdzieniegdzie
dziwostworny - przedziwny
d z i w t o r y "d z i w t o r e m u - któremu;'
e s z t e (słów.) - jeszcze
f a j t - ród
"fakoły woskowe - pochodnie" f a ł e ś n i e - fałszywie, obłudnie ferecyna - 
paproć
O
g a d z i k - motyw zdobniczy, rzeźbiony w drzewie lub
haftowany na odzieży: stylizowany gad-wąż "g ę s i o ł k i - skrzypki" "g i e l 
e t a - drewniane naczynie z pałąkiem do dojenia
owiec"
"g o d n e [watry] - wielkie" gończaki - psy gończe
grać "we świat grasz - na próżno, nikomu" grań "za graniom - za górą" "g r z y b 
ś ć - grzebać" g r z y h - diabeł
H
h a j - tak
hajduk - gajowy, strażnik dworski
"h a l e n a - gunia"
handrusi - złodzieje, zbójcy
"h a ń - tam; na drugim świecie*
"h a ń s t e l a - stamtąd*
"h a ń t o - tamto"
"h a r n a ś - herszt*
hasnować
hasnowało - szło na pożytek, służyło "h a w e k - tu jestem" hawiare, hawiarze - 
górnicy h e r b i k i - grzbiety, krawędzie gór
h i p n ą ć - skoczyć
"hlejdate mi muza [słów.] - szukajcie mi męża
h ł a w k a (słów.) - główka
"h o j b y k - choćbym"
hojco hoćkany - cokolwiek, gdzie bądź
holofić "holofil - halasiło
honielnik "honielnika - gońca", pomocnika juhasa
hora (słów.) - góra, las
"h o r e (słów.) - w górę"
h o r i ć k a (słów.) - górka
h u ć - chęć przy huci - z ochotą
hudobny - ubogi, biedny
huncfuty - krótkie warkocze u skroni, noszone dawniej przez Górali, częściej 
zbójników
"h u ś c i a k i - kupkę smreczków"
h y r - sława "hyr się stanie - głośno"
h y r n i e - pysznie, dumnie
h y r o w a ć
"h y r o w a ł - głosiła
"h y t r y - szybkis
ime n t
"d o i m e n t u - zupełnie > i s z o l (słów. iśiel) - szedł iście - 
rzeczywiście
Jacy
"nic jacy to - tylko to" "j a d w i g a - korzeń smrekowy, na jednym końcu w hak
zgięty do zaczepiania żerdzi, na drugim karbowany, na
którym się wiesza w szałasie kocie! z mlekiem nad
ogniema j a f e r y - kępy borówek, czernic
463
"Jakubski miesiąc - lipiec" jar - wiosna
j a r k i e & j a r k i c h - jarzącycha jaryna - zagon; pierwsza pasza wiosenna 
w halach ".j a r z e c - .jęczmieni)
je - "e" z odcieniem niechęci, ociągania się je d y ta - a przecież tam (zwykle 
z niechęcią, ociąganiem się)
jedź jęk; e dyć jęk - a przecież-em j e r d y k
jerdyk tobi e... - przekleństwo
K
"1< a, kaź - dokąd, gdzie"
"ka inendej - gdzie indziej"
"k a j s i - gdzieś"
karpie - cienkie obręcze z przymocowanymi na krzyż deseczkami, służące do 
utrzymywania się na puszystym śniegu
"k a z b y - gdzieżby*
"k i e - kiedy"
kiecki - długie pasma włosów zaplecione za uszami, kitki
"k i e l i - jaki duży"
"k i e l i c a s - rzadko"
•<k i e l o [k i e l a] - ile; kielo telo - trochęa
k i e ł z a ć "k i e ł z a - ślizga się"
kierdel "k i e r d e l a - stada"
"k im - nim"
"k i m e k - nimem"
kłopocić się - kłócić się, spierać
kolombkom
"miesiąc kolombkom dołu - cieńczeje [księżyc] "
"konać - zrobić"
k o ń d e c e k - trochę, odrobinę
"k o ń d e k - trochę"
"k o ń s k i m i h a ł - źuk"
"k o s a r, koszar, k o s i a r - czworoboczna zagroda
dla owiec" pod gołym niebem, w pobliżu szałasów kotwić się - nudzić się (; k r a 
l e w s k i e - królewskie* k r ó c i ć
"k r ó c ą c (las) - łamiąca k r u f k a - pasmo splecionej słomy (zwykle 
używane
w obchodach dożynkowych) krzesławity - niski, przysadzisty k ś c i n a - 
trzcina, rózga kunistwora "o kunistworze - tchórzu"
L
L a f y - Lachy, mieszkańcy nizin
"1 a r m a - alarm"
latać "1 a c e - lata"
łebo - lub, albo
lecieć "lecie - lećcie"
l e l u j a - lilia
"1 e m - tylko"
lepsi - lepiej
"1 i t w a - tłum"
l u ś n i e - cztery drążki wspierające się na końcach osi,
podtrzymujące drabiny wozu l u t o - żal, smutno
ł a n d y g i - próżniaki
"ł o n i - zeszłego roku"
i',ł o p - chłop"
"ł o ź n i c a - tyfus"
łydek "w ł y d k u - w udzie"
M
maścić "m a ś c i l i - bili"
matka "m a c e - matce; m a c y n e - matczyne"
matura - natura, temperament
"m a t u r a b i e r e - ochota bierze"
"m entaliki - medaliki"
-(miasto - Nowy Targ"
"m i e r n o ś ć - celność; mierny - celny"
minonć "m i n i e s - stracisz* dukaty minonć - wydać, stracić
m i r "d o miru - miary"
młodzicek - pęd, latorośl
moskalicek "moskalickiem - plackiem owsiany m"
mrowcyce - mrówki
myrsyna - przezwisko: brzydactwo
N
na mój prawdu (słów.) - przysięga
"n a o z a i s t - zaiste, istotnie*, naprawdę
na pionty na sesdziesionty - na sześćdziesiąty piąty
"n a raty - gwałtem, koniecznie"
"n a wnuku - we wnętrznościach*
"nadszciwić - odwiedzić (po słowacku)"
najść "nasła - znalazła; nasi i - znaleźli*
"napytanyk - najętych"
narabiać (z kimś) - zadzierać z kimś, czepiać się kogoś
naremne - gwałtowne, porywiste (rzeki)
"n a s c y - nasi; n a s k a - nasa"
nienazdać się - nie spodziać się
nienazdanie z nienazdania - niespodziewanie
"nieobdalno - niedaleko"
"nieobitelny d ź.w i e r z - niedźwiedź, istota wędrująca z miejsca na miejsce"
nieodbyte, nieodbite - nieodzowne
"n i e p e ć - nie byle cos; bieda, strach
"n i e p l o n e (dziewki) niemarne, niebiedne"; n i e p ł o-n y (gazda) - 
niebiedny, zamożny
niesimfrana - cnotliwa, niewinna
nieślebodno - nie wolno
niewycytno - nie wymawiając
nie wysiedziana - nie spróżniaczona
nie zmierwiony - nie zmierzwiony, nie zburzony
(kościół) <nika - nigdzie; rzekomo nika nic - niby bez
interesu* "n i w t o - nikt"
"n o to już my hań - na drugim świecie" "n u r a - pysk"
O
"o bacować - umieć trzeźwića o b i e s i ć - powiesić "o b i t e l n e - 
obywatelne" o b I a k i (bukowe) - długie kije juhaskie "o b o ń k i - naczynia 
drewniane na mleko", płaskie beczułki obora
"na oborze - w obejściu" "obować się - obawiać" obsiwkary, obszywkary - fałszywe 
dziewczęta,
kobiety
obstarna - podstarzała o c a p - belka nad drzwiami, górny płaz idący ponad
drzwiami i oknami; górna framuga drzwi o c e l - krzesiwo
ocymienie "w ocymieniu - w oka mgnieniu" odbierać
"o d b i e r e m (od ojca) - pożegnam" odbyć - zbyć, stracić lada jak "o d e s ł 
a ć - posłać"
o d p y t a ć (świat) - zejść ze świata, umrzeć odraźnica - zastawa z desek do 
zatrzymywania wody
w młynie odwiecerz
'na odwiecerz.- ku wieczorowi"
o k f i a r a - ofiara
okoliczna obora - obejście gospodarskie zamożnego Górala
o k o w i a k - drozd obroźny (turdus torquatus) onacyć (po halach) - tu: 
przebywać, pędzić życie osatać się
"osata się - przyjdzie do siebie" "o s i e k a ł y - zahartowany, twardy" o s i 
w e k, osiewek - zasiew
osłony - boczne deski w wozie, w saniach; gnojnice ośpihować "ośpihował - 
oszpiegował", wyśledził oświecony - poświęcony, t j. ochrzczony otawić się 
"otawi się (trawa) - nim odrośnier,
wyrośnie drugi pokos, zazieleni się ozkierendać się (o wozie) "ozkierendał się -
rozchwiał się" ozpajedzić się - rozzłościć się
P
palie opalice - palcem" "panicowie - leśni" papęziak - niedołęga parzenice 
sparzenie -
spodniach
pasieka - pastwisko "p a z d u r y - paznokcie" perć "w perci - na ścieżki* pięć 
dwaścia - dwadzieścia pięć pięć sto
"w ysy pięć sto - przeszło pięćseta piekąc - dawać ssać, karmić płacić
"nie płacom nic - nic nie znaczą* "p ł a s c y c a - pluskwa* poboziać - 
pocałować "p o c i e - pójdźcie* "p o d u f a ł y - zuchwały* p o h y t a ć "p o 
h y c e - pochwyta"
wyszyć z przodu''
p o k i e l - póki, pokąd pokłębny - niezgodny pokłopocić się - pokłócić się 
polowacka
"po polowace - polowaniu, polewaczce* połedninka, połednina - obiad pominąć się 
- zejść ze świata, umrzeć poostrzepać "poostrzepał - poroztrzepywał" "p o r o b 
i ć (owcom) - zaczarować" porobisko - urok, czary porucować
"k obyły porucowały - martwe płody* "poruseństwo - powstanie* p o s i a d y - 
odwiedziny
posługować "posługował - krzątał się przy gospodarstwie*
posprascać - naprostować pościel "pościeli - łóżek* potęgnąć, potęchnąć - ulżyć 
się "p o t u n e k - potomek*
powalać (budynki) apowalajom - zwalą* pożegnać - pobłogosławić (obdarowując) prę 
k e h o? (słów.) - z czyjego powodu? dla kogo? "przebrane (towarzystwo) - 
dobrane* p r e c z o (słów.) - dlaczego "p r o c i - przeciw* prociwić się - 
sprzeciwić się próżniaki, próźnioki - figle, zabawki
"choć jakich próżniaków - byle czego* prze co? - (słów.: prećo) - dlaczego, z 
powodu
czego?
przebiegły - zmęczony biegiem przeć, prę - pali, parzy, dopieka przekazować się 
(z czymś) - przechwalać się,
chełpić się
przekazowanie się (z czymś) - chełpienie się,
przechwalanie
"p r z e p y t a ć- przeprosić* <przerencyć - wyręczyć*
"przetyrmanić - zmarnotrawić"
przybacować - zob.: zbacować
przyknajać - przyjść
przypirchnąć (o śniegu) - przyprószyć
przyredykać - zob.: redykać
przyród diablipote - usposobienie wrodzone
diabła warte "p r z y s a d y - sposoby czarnoksięskie';
"przysobić (majontek) - zabrać" przysprostawy - nieco prosty przyździorbić - 
zaoszczędzić, uciułać "p y t a ć - prosić"
"w pytanie - w prośby"
po pytaniu - po prośbie pytlikować - biec drobnym krokiem
R
radzić "r a d z i e ł - mówił*
"r a j t o k i - dzieżeczki na mleko"
"raz kieli cas - rzadko"
"r e b e r y j a - rewolucja*, powstanie
"rębiak - wielki garnek" surowy, nie polerowany, pękaty
redykać "redykali dołu - zeszli na dół z bydłem.>
refereta - przekr.: referaty, sprawy
rezuwitna - rezolutna, śmiała
"r o k i - więzienie"
rozum "o rozum prziseł - stracił rozum"
sanownik - człowiek oszczędny s a t a
"s a t ę - szmatę", chustkę, płótno scędrzeć (o drzewie) - rozpaść się w drzazgi
"s e l i n i e j a k i e przysady - rozmaite czary"
s ę p i e ć - mariv. ić się, nachmurzać
"s i a c i e - zboże, ziarno"
s i ą g a - sążeń
"s i e d a k - stolek"
s i o r s a - szosa
s i uh "trzy siuhy - pół sążnia", stopa (12 cali)
siwarnik - świergotek górski (anthus spinoletta), mały ptak żyjący w dolnej 
strefie piętra halnego, w zasięgu kosodrzewiny
s i w i c a - trawa pośledniego gatunku, niezdatna jako pasza
"sjonć - zdjąć; s j o n - zdjął: sejmie m - zdejmę"
skale, skole - kamienie, głazy, skały
skała tłukalna - sól bydlęca
skantrzeć się - zniszczeć, zabić się
składak - nożyk składany
skolerzenie - inaczej: skurłat, choroba wymienia u owcy
"s k r ó ś tego - przez to"
smędlaki "s m ę d l a k a m i - krzakami, suchymi gałęziami"
"s o w a ć - schować"
spaszty - prostopadłe ściany skał
s położonym być - wprawionym być, włożonym (do pracy)
s p o ł ó g - wprawa, włożenie się (do roboty)
"sprościć się - dorobić; sproście! śle na gazdę jako prędzy - stał się znów 
gazdą, jak pierwej*
"s t a c e - bydlęa
"s t a t e k - trzody"
stawić się - założyć się o coś
"s t e l a - stąd"
stołek - pięć snopków zżętego zboża ustawionych w kopę
"stosecnyk - setnych"
stretnąć się "stretnie się-spotka"
s t r o m - drzewo "s t r y ł a - pioruna
studzielnica, studzienna - u dzieci białe wyrzuty w jamie ustnej; pleśniawka 
stusić "stusi - zepchniea suć "suł - sypał"
s w o k "swoku - szwagrze - zwyczaj mówienia" s y ć k ik
"(dokucał) s y ć k i k - wszystkim" "s y t k o - wszystko, wszyscy" ścignonć 
"ścignon - zdążyła śknąć "śknie - bryźnie" śmyśna, smyśna - ładna, zgrabna 
śperulce, sperulce - kije juhaskie śuhaj "śuhaju - parobku" "świerki - po 
góralsku modrzewi e" "ś w i r c k i - łzy"
T
"t e l o - tyle"
"t e l o ino - tyle tylko"
tęzyć się - udawać zucha
tonckać - kręcić się, wiercić
trombita - trąba owczarska, fujara
"truchlice - skrzynie" na odzież, sprzęt
trzi osiemdziesiont - osiemdziesiąt trzy
trzpień - zatyczka w sprzączce
"t u s t e l a - stąd"
tydzień
"w t y ź n i u - w tygodniu"
U
uherskie - węgierskie Uhry "z Uherska - z Węgier"
"u k w a l o w a ć - radzić; ukwalowali - rozmawiali" "u łożyć się - uspokoić*
uonacyć - zrobić, sprawić itd.
upłaz "po upłazie - zboczu trawą porosłym"
"u p y t a ć - uprosić"
uradzać "u r a d z a ł y - rozmawiały*
urament - przysięga
uspozierać - rozejrzeć się
ustawić się "u stawiło - ustało"
ustygować - narzekać, czynić wymówki
u z d a j a ć (oborę) "u z d a j a l i - zrobili"
uzdobierać się (na coś) "u z d o b i e r a l i sio -
zabrali się"
uziemcysta - przysadzista użdziarzyć - zaoszczędzić, zaskarbić
V
Veru, prisam Panu Bohu, vystie chlap aj chlap! (słów.) - Naprawdę, jak Boga 
kocham, wyście chłop co się zowie
W
"w n u k u - wewnątrz:;
wanty "w a n t a k - głazach"
w a r m u z - jarmuż, głodowa potrawa z siekanych zielsk (oset, pokrzywa) 
zarobionych mąką owsianą albo zmieszanych z ziemniakami; nazwa pośledniej 
jarzyny
"w a t r a - ogień"
wąskoskrzeli - o wąskim rondzie
"w e r e d y - szelmy"
wielki maj "wielkiego maju - czerwca"
w i e r a - zaiste, z pewnością
wirhować "wirhował - broił; wirhowała - mściła się"
w i r n o ś ć - władza, zwierzchność
"w i s - widzisz"
wkiełznąć - wśliznąć się, pośliznąć s'?
wnęk - wnuk
w o j k i - sznurki (korali)
"w s e - zawsze* w s z e c y (słów.) - wszyscy • w t e - wtedy"
"w y b i t y (chłop) - doświadczony" wybrać "w y b i e r e m e - ukradniemy" 
wybryzowany - wystrojony wycinki - młode dziki, którym się kły wy rży na j ą 
wykrócić "wykróciło- wyginęło* wymijać "w y m i j a ł - pieniądze wydał" 
wyonacyć (kogoś) aw y o n a c y - wymusztruje" wypłacić - zemścić się wypukać 
<<w y p u k a j ą - popękająa wyrtnąć się "w y r t ł a s i e - wróciła się" 
wysiecysko
"na wysiecysku - miejscu nad wodą, z trawy odartym"
w y z d a j a ć (nuty) - ułożyć, wymyślić wyzenąć "w y z e n i e n i - 
wypędzili*
'<z haństela - stamtąd*
z precka - z daleka
za b u c k i (chodzić) - na zbój
zabazić się - zachwiać się; przyjść do głowy, na
myśl
zacudować się "zacudował się - zdziwił się" zadawić "zadawiem- zadławię; z a d a 
w i ł a -
zadławiłaś zadusiować się "zadusiował się - zaprzy
siągł"
zagłówki - poduszki "z a k i e l [zakiela] - zanim" zakohać kogo - zakochać się 
w kimś załoga
o załogę - o zakład, o stawkę zaobejść się, zaobsełby się - obszedłby się 
zapalić (kogoś) - zagrzać, nabawić zapalenia "zapaski - kolorowe chustki na 
głowach*
"z a p o r y - zasuwy drewniane^
żarno - ziarno
"z a r u s i ę k i - zaraz"
"z a t e l a - tymczasem"
"zatychnione - stęchie"
z a ź r e ć - zajrzeć
zbacować się "z bacowało się - przypominało;
z bacowano - przypominano sobie"
z b & cyc - przypomnieć, zapamiętać
z b y r k - brzękanie
"z d ł u ź ć - na długość"
zdychno - tęskno
zdziorbliwy - łakomy, chciwy
ze ba haj - no tak
ze dyć, je dyć - no przecież
zegnać
"Bóg zegnaj - błogosław"
zgichnąć się "z g ichnie się - zbiegnie się"
zgiełceć "zgiełcało - rozlegało się przeraźliwie"
zglewieć "zglewiało - zmarzłoś
"z i e n a [słów.] - kobieta"
"z i m a - zimno"
z l e g i - otwory, szpary w górnych kątach słupów drzwiowych i okiennych, 
obliczone na zniknięcie wskutek późniejszego nacisku górnych płaz domu 
(zlegnięcie się ścian) ' "z m u d ź - tłum"
"znał obacować - umiał trzeźwić-) ! z r a d z i ć "z r a d z i e ł o - 
zdradziło; zradzieła -
zdradziła"
; z r z e s a ć "zrzesał - zmizerniał'> 'zwartogłowianie - kolowacizna [ "z wyk 
- zwyczaj"
Izwysyć-posiadać nadmiar; zachować jako resztę t "z w y ź ć - na wysokość* |zy, 
żyj, z e j - przecież |"zygi - długie i skry"