Karol Józef Stryjski

Horynieccy

I. Pożoga Rozdział I Latem w Prędowli było zwykle gwarniej niż o innej porze, a 
ciepły i pogodny czerwiec 1939 roku sprawił, że w rodzinne strony zjechali 
prawie wszyscy Horynieccy. Najwcześniej zjawiła się Jadwiga, przerażona tym, 
czego nasłuchała się w pociągu z Krakowa do Lwowa. - A więc jednak wojna? - 
pytała Macieja. Głos jej brzmiał niepewnie, co zdarzało się niezwykle rzadko. 
Miała nadzieję, że usłyszy słowa zaprzeczenia lub pocieszenia. Podsunęła bratu 
zdjęcie w "Ilustrowanym Kurierze Codziennym". Przedstawiało gablotę ze 
"skarbami" w biurze wojewódzkiego komisarza Pożyczki Ochrony Przeciwlotniczej. 
Na plakacie przypiętym do ściany gabloty eskadra samolotów i zapewnienie: 
"Silni, zwarci, gotowi". Maciej czytał głośno podpis: - "Ofiarność publiczna na 
cele dozbrojenia Armii jest bardzo duża i nie tylko nie słabnie, ale wręcz się 
wzmaga". - To prawda? - ponaglała Jadwiga. - Tak, ale cóż z tego. Czasu pewnie 
bardzo mało, a armia przestarzała. Szanse nierówne. - Nie wierzysz w zwycięstwo? 
- Wątpię - wyznał szczerze. - A Anglia, Francja? - pragnęła zachować resztki 
nadziei. - Może się okazać, że to sojusze bez sojuszników. Pokazali na 
przykładzie Czechosłowacji, że chcą pokoju za każdą cenę. - Przerażasz mnie. 
Jadwiga była przybita i zawiedziona. Brat nie chciał jej okłamywać, pocieszać 
nierealnymi wizjami, których pełno było w propagandzie. Choć nie uprawiał 
wielkiej polityki, to z perspektywy urzędu starosty widział sprawy na tyle ostro 
i prawdziwie, że mógł sobie pozwolić na odrobinę realizmu. - Cóż, uważam, że 
lepsza pochmurna prawda niż słoneczne iluzje. W połowie czerwca przyjechała 
Gabriela z synem Adamem. Miał już dziewiętnaście lat i studiował na 
politechnice. Podążając śladami ojca, przywiązany był jednak bardziej do matki. 
W tym czasie większość polskich rodzin z Górnego Śląska wyjeżdżała do krewnych w 
centrum kraju. Wyglądało to na prawdziwy exodus, ucieczkę szczurów z tonącego 
okrętu. Kto nie musiał zostać, opuszczał dom, wywożąc co cenniejsze rzeczy. - Po 
co mama to wszystko zabrała? Na jedno lato aż tyle? - dziwił się Adam, gdy 
spotkali się na dworcu we Lwowie. - Mój drogi, widać, że dawno nie byłeś w domu. 
W Gwarkowicach Niemcy panoszą się, jakby byli u siebie. Wojna wisi na włosku. - 
To niemożliwe - buntował się. - Coś przecież trzeba zrobić, aby do tego nie 
doszło. W Prędowli powitano ich serdecznie. Bagaże, których w istocie była spora 
sterta, Odwieziono furmanką od razu do Skorodnego. - A co z Hieronimem? - 
dopytywał się Maciej. - Obiecał przyjechać, jak tylko się sytuacja wyjaśni. Ktoś 
musi wszystkiego pilnować - tłumaczyła Gabriela. - Namawiałam go, aby sprzedał 
fabrykę i dom. Tutaj przecież mamy gdzie mieszkać i byłoby z czego żyć. Uparł 
się - rozłożyła ręce. - Sprzedać fabrykę, dom, rzucić wszystko, to wcale nie 
jest takie proste. Nie można ulegać panice - powiedział Maciej. - Nie macie 
pojęcia, co tam się wyprawia. Od wiosny buduje się bunkry nad granicą, powstańcy 
się organizują, po lasach ćwiczą także ci z Freikorpsu, Volksbundu. 
Volksdeutsche panoszą się na ulicach, w parkach, w kawiarniach. Hieronim 
twierdzi, że to tylko propaganda, aby nas przestraszyć. A ja myślę, że może się 
skończyć jak z czeskimi Sudetami. Pewnie przesadzam, sama już nie wiem... - 
Jeśli Niemcy szykują się do wojny z nami, to prowokacje na pograniczu są 
logiczną tego konsekwencją - skonstatował Maciej. - A więc jednak - powiedziała 
Gabriela, mocno przygnębiona. - Jak będzie naprawdę, zobaczymy - widząc jej 
przestrach, pozostawił iskierkę nadziei. Wciąż ulegał nastrojowi otoczenia. 
Chciał, jak inni, wierzyć, że zdarzy się wreszcie coś, co odsunie w niepamięć 
widmo wojny. Jako polityk na zimno analizował lawinowo narastające zagrożenie. 
Jego rozmiary podpowiadały zachowanie czujności i sceptycyzmu. Do Prędowli 
przyjeżdżała często Natalia. Po ślubie zamieszkali z Jędrzejem w domu 
Horynieckich w Rozdołach. Tak było jednak tylko na początku. Wkrótce Jędrzej, 
nie chcąc rezygnować z pracy w redakcji, zajął znów pokój z czasów studenckich w 
willi na Ponińskiego, gdzie mieszkała także Sonia. Natalia zaś przebywała trochę 
z rodzicami. trochę z mężem, ale najczęściej i najchętniej w Prędowli, 
szczególnie kiedy było tu ludno i gwarno jak teraz. W październiku spodziewała 
się dziecka i pragnęła, aby przyszło na świat w gnieździe Horynieckich, w 
chutorze. Jędrzej zamierzał we wrześniu zawiesić swoje obowiązki dziennikarskie 
i powrócić do Prędowli lub do Rozdołów. Wprawdzie ani jedno, ani drugie go nie 
nęciło, wiedział jednak, że Natalia nie zechce zamieszkać we Lwowie. - 
Pojedziesz w sobotę do Prędowli? - zapytała Sonia, nie bacząc na to, że jest 
pogrążony w myślach. - Oczywiście, jak zwykle. - Chciałabym, abyś oddał list 
mojemu ojcu. - Dobrze, chętnie do niego zajrzę. - Byle tylko nie siedzieć długo 
w domu? - zapytała zaczepnie. - O co ty mnie podejrzewasz? - zirytował się. - O 
nic. Widzę tylko, że kiedyś szalałeś za Natalią, a dziś znajdujesz byle 
pretekst, aby być od niej z daleka. A przecież ona właśnie teraz najbardziej 
ciebie potrzebuje. - Może z boku tak to wygląda. Nalegałem przecież, abyśmy 
zamieszkali razem we Lwowie. - Sam dobrze wiesz, że nie o to chodzi. To 
kategoryczne stwierdzenie Soni zdziwiło go. "Jeżeli ona się czegoś domyśla, to 
może i Natalia?" - zaniepokoił się. - A twoim zdaniem o co? - spytał niepewnie. 
- Jak znam się na życiu, to kochasz już inną kobietę - odpowiedziała wprost. 
Jędrzej był tak zaskoczony, że nie potrafił wydobyć słowa. Skąd Sonia mogła o 
tym wiedzieć? - Sam już nie wiem - powiedział cicho po długim milczeniu. Sonia 
nie wyrzucała mu niczego, nie miała do tego prawa. Wydawało jej się, że Jędrzej 
powinien z kimś o tym porozmawiać. Pragnęła mu pomóc. - Może masz rację - 
przyznał z rezygnacją - ale niech to zostanie między nami. - Oczywiście. List, o 
którym mówiłam, oddasz ojcu, gdy będziesz wracał do Lwowa, nie wcześniej - 
poprosiła. - Można wiedzieć, o co chodzi? - Tak, nawet powinieneś. Postanowiłam 
wyjechać - oznajmiła. - Do Krakowa? - Nie. Do Szwajcarii. Sonia zaskoczyła go po 
raz drugi. - Przemyślałam to. Teraz jest najlepszy moment. Istvan zrobił maturę 
i musi rozpocząć studia, a w kraju coraz mniej bezpiecznie. W Szwajcarii 
poznałam kiedyś człowieka, którego kocham. Małego trzeba pilnować. Ma charakter 
ojca, bez twardej ręki i opieki gotów zejść na psy. Tam powinno nam być dobrze. 
- Jedziesz do niego, do tego, o którym mówiłaś? - Nie. Lloyd mieszka w Ameryce. 
Ma żonę i dzieci. A ja mam tylko Istvana i wspomnienia. Rozumiesz? - Usiłuję. Ja 
też mam żonę, będę miał dziecko i jest kobieta, którą kocham. I jeszcze coś 
więcej. Zawiesił głos, a Sonia nie pytała. Dowiedziała się dostatecznie dużo, 
aby niepokoić się losem Jędrzeja i Natalii. - Ona na mnie czeka - dodał. - Masz 
dwie kobiety, które cię kochają - powiedziała Sonia po chwili zastanowienia. - 
Obie na ciebie czekają, potrzebują cię, a ty siedzisz jeszcze tutaj? - A co mam 
robić? Powiesić się? Sam siebie chwilami nie rozumiem, ale to żadne 
usprawiedliwienie ani tym bardziej pomoc. Nic na to nie poradzę. Najpierw 
człowiek latami na kogoś czeka, tęskni, a kiedy wreszcie ten ktoś przyjdzie, 
okazuje się, że szczęście spóźnione to gorzej niż samotność. - Trzeba było 
powiedzieć o tym Natalii. - Nie potrafiłem, nie byłem pewien - usprawiedliwiał 
się. - Teraz postanowiłem zdać się na czas. Może zdoła naprawić to, co zepsuł. - 
Tak, los bywa okrutnie ironiczny - przyznała ze smutkiem. W jej głosie brzmiało 
przyjacielskie rozgrzeszenie. Poczuł ulgę. W drodze do Prędowli Jędrzej 
zatrzymał się w Rozdołach. Zajrzał do starostwa, ale nie zastał ojca. Zostawił 
więc wiadomość, że będzie na niego czekał przy lipowej alei. W domu była tylko 
Ołena. Żona czekała na niego w Prędowli. Wziął prysznic, przebrał się i zjadł 
kolację na tarasie. Ojca wciąż jeszcze nie było, więc poprosił Ołenę, by mu 
towarzyszyła. Usiadła chętnie, choć jadła mało. Od dłuższego czasu mieszkała tu 
właściwie sama. Horynieccy zaglądali rzadko. Ona już nie zamierzała opuścić 
pięknej willi przy rozkwitłej o tej porze, pachnącej lipą alei. Kiedy wszystkie 
dzieci Marii poszły w świat, mogła pomyśleć wreszcie o sobie. I nie traciła 
czasu. Jędrzej zauważył, że ta przedtem zawsze zabiegana, wiecznie czymś 
zmartwiona kobieta jest teraz inna - spokojna, starannie ubrana i uczesana. 
Miała więcej niż czterdzieści lat, lecz była wciąż jeszcze ładna, bez śladu 
otyłości, charakterystycznej dla Ukrainek w jej wieku. Mogła się podobać, mimo 
to wciąż żyła samotnie, tak przynajmniej mu się wydawało. Patrząc na nią, 
Jędrzej pomyślał: "Pewnie tak wyglądałaby dziś matka. Była niewiele starsza, no 
i piękniejsza". Ołena milczała, a on także nie miał ochoty na rozmowę. Czas 
oczekiwania na ojca dłużył się bardzo. Stary ucieszył się ogromnie, widząc syna. 
- Co tam słychać w wielkim świecie - spytał na powitanie. - Ani on taki wielki 
ani ciekawy. - Skąd ta melancholia? Zmęczony? - spytał z zatroskaniem i nieco 
podejrzliwie. Przyglądał mu się uważnie, ale dyskretnie. - Trochę, ale najgorsza 
jest ta dręcząca niepewność. Co dalej? Jak to się skończy? Wszyscy dziś o to 
samo pytają. Rozmowy Patiomkina na Wierzbowej niewiele dały. Hitler kokietuje 
Stalina paktem o nieagresji, a w Wiedniu, Lipsku i Wrocławiu radio niemieckie 
nadaje audycje w języku ukraińskim, nawołując Ukraińców do utworzenia 
samodzielnego państwa. - Cóż, pozostanie nam tylko, jak powiedział Beck, bronić 
polskiego honoru, a nie pokoju za wszelką cenę. - A jaka będzie cena naszego 
honoru? - spytał sceptycznie Jędrzej. - Na pewno niemała. - Większość ludzi nie 
zdaje sobie sprawy z powagi sytuacji. W najlepsze planują urlopy, wyjazdy. Nie 
chcą wierzyć w wojnę, w każdym razie nie u nas. - Bo chcą spokojnie żyć, a od 
tego jest władza, aby im to gwarantowała. Wojna jest wbrew ludzkiej naturze. 
Obowiązkiem polityków jest jej zapobiec. Wojna to klęska polityki, a nie jedno z 
jej narzędzi, jak twierdzą niektórzy. - Życie pokazuje, że rację mają ci drudzy 
- rzucił przekornie Jędrzej. - Nie wierzysz w sojusze? - zabrzmiało to jak 
stwierdzenie. - Nie. Hiszpanii i Czechosłowacji nikt nie pomógł. Dlaczego z nami 
miałoby być inaczej? - To straszne, ale i mnie czasami takie myśli przychodzą do 
głowy - przyznał wreszcie Maciej. - A na dodatek ukraińscy nacjonaliści szykują 
się przeciwko nam. - Nie można temu zapobiec? - Obawiam się, że już za późno. 
Aresztowania przywódców niewiele pomogą. Musimy być gotowi na najgorsze... Gdy 
telefonowałeś ze Lwowa, mówiłeś o liście z Paryża - przypomniał sobie nagle 
ojciec. - Stryj Włodzimierz pisał, że został odwołany z Paryża. Wraca do Moskwy 
- wyjaśnił Jędrzej. - Mam list w samochodzie, dam ci go później. - Nie podał 
powodu? - Nie. Pisze, że ma kłopoty z Aleksandrem. - Jakie? - zaniepokoił się 
Maciej. Los brata żywo go interesował. - Aleksander postanowił zostać w Paryżu, 
nie wracać do Rosji - powiedział Jędrzej. - Dlaczego? - Bo ja wiem? Można się 
tylko domyślać. Tam pochowana została jego matka, a on był do niej bardzo 
przywiązany. Może być jeszcze sto innych powodów. - Jeśli Aleksander zostanie, 
to co z Włodzimierzem? - pytał z troską Maciej. - Nie rozumiem, po co i do czego 
wraca w tej sytuacji. - Uwolnionemu przez los od żony i syna, pozostanie tylko 
idea. - Z ideą można żyć. Ale żyć dla samej idei, czy to warto? - Niektórzy 
uważają, że i umierać warto. Bez nich świat byłby może mniej skomplikowany, ale 
wcale nie lepszy. Szaleńcy, idealiści są w każdej epoce. - Każda epoka ma swoich 
wariatów - ironizował Jędrzej. - I proroków - dodał poważnie Maciej. Po drodze 
czytał list. Był obszerny i wielowątkowy jak wszystkie listy Włodzimierza pisane 
z Paryża. "... W Paryżu, pomimo początku lata i zbliżających się wakacji, jest 
tłoczniej i głośniej niż zwykle. A może tak mi się wydaje? Często chodzę na 
dłuższe spacery, szukam wtedy samotności, odludnych kątów. Stąd pewnie irytacja 
na widok każdej grupki przechodniów. Stąd wrażenie (złudzenie?), że Paryż 
zrezygnował z wakacji. Bo niby dlaczego paryżanie mieliby to uczynić? Owszem, w 
kawiarniach, w ogródkach, ale częściej w gabinetach i politycznych salonach mówi 
się ostatnio coraz więcej o wojnie. Ludzie z zatroskaniem i obawą myślą o 
przyszłości. Większości jednak groźba wojny wydaje się wciąż daleka, choć 
prawdopodobna jak burza, która przechodzi bokiem. Ale gdyby zmienił się wiatr... 
Nie daj Boże. Lepiej o tym nie myśleć. Kiedy poważnie rozmawia się o 
niebezpieczeństwie wojny, wtedy to okropne słowo kojarzy się nieodparcie z 
Polską. O Polsce Francuzi myślą jak o sympatycznej, nawet lubianej, ubogiej i 
bardzo dalekiej krewnej. Cóż, nawet jeśli stanie się jej coś złego, nawet jeśli 
umrze... Bywało z nią przecież źle nieraz. Tylko bardziej sceptyczni pytają: Co 
będzie potem? Co dalej? A jeśli nawet Rosja, to kto następny? Maciej zamyślił 
się. Patrzył gdzieś przed siebie. "...Smutno mi, kiedy pomyślę, że niebawem będę 
musiał opuścić Francję, pożegnać się z Paryżem. Pozostawię tu grób żony i 
osierocę syna, który ani myśli wracać ze mną do Rosji. Próbowałem go przekonywać 
wszystkimi sposobami. Na próżno. Jak mi się zdaje, ma dziewczynę. Poza tym Olek 
ma jeszcze sto innych powodów, dla których bardziej woli rozstać się ze mną niż 
wracać do Leningradu lub Moskwy. Rozumiem go. Tylko czy mnie ktoś zrozumie? Cóż, 
taki już los ojców - tracić syna wtedy, gdy się go bardzo potrzebuje. Rozumieć 
go i być wyrozumiałym, chociaż on wydaje się niczego nie pojmować". "Tylko co on 
powie tam, w Moskwie czy Leningradzie, kiedy powróci? Syn został, bo się 
zakochał... Wyśmieją go albo i gorzej" - rozmyślał Maciej, znów na chwilę 
przerywając lekturę. Na koniec Włodzimierz znów powracał do myśli o wojnie: 
"...Wśród polityków Paryża mówi się o nadziei na nowe Monachium. Niektórzy są 
wręcz zafascynowani propozycją Mussoliniego. Ja jednak sądzę, że burza jest 
nieunikniona. Atmosfera w Europie zrobiła się zbyt gęsta. A jeśli tak, a więc 
jeśli wojna, to los Polski, podobnie jak w 1918 roku, zależeć będzie od 
ostatecznego jej wyniku, od klęski Niemiec. Tylko że faszyzm to groźna zaraza. 
Francuzi błogosławiliby Boga, gdyby wiatry powiały tę zmorę na wschód, choćby i 
po Ural. Ale nie ominą przecież Polski+ Co w tej sytuacji może uczynić Rosja 
Radziecka? Zapewne będzie się broniła przed wojną wszelkimi sposobami. Od czasu, 
kiedy Warszawa odrzuciła propozycje radzieckie, Towarzysz Stalin nie ma wobec 
Rzeczypospolitej żadnych istotnych zobowiązań". Odłożył kartki papieru na 
kolana. - Jak mało nasze losy zależą od nas samych i jak wiele musi się 
wydarzyć, aby to sobie uzmysłowić - powiedział składając list. - Czy to znaczy, 
że wszystko w naszym życiu jest z góry ułożone, musi się stać nawet wbrew naszej 
woli? To byłoby przerażające - odparł Jędrzej. - Od takiej determinacji do 
dekadencji już tylko krok. Myślę, że jest jednak inaczej. - Nasze osobiste 
sprawy nie mogą dziać się w oderwaniu od rzeczywistości - wyjaśnił Maciej. - 
Jesteśmy powiązani tysiącem uzależnień, ograniczani sprawami publicznymi i 
problemami innych ludzi. Rzeczywistość przygniata nas i tłamsi, a my pragniemy 
ją zmienić, a nawet walczyć z nią. Drogą wzdłuż Stryja zbliżali się do Prędowli. 
W tym miejscu płytka, wyschnięta w porze upałów rzeka płynęła leniwie licznymi 
zakolami wąskim prakorytem. Niski od strony drogi brzeg zachęcał, aby przystanąć 
i zanurzyć w wodzie nogi, ogarnąć wzrokiem równinę, którą okalały lesiste 
wzgórza. Na polach Równej, Zakolicza i Letowiszcza, na zboczach łagodnych tu 
wzniesień dojrzewało zboże. Gdzieniegdzie koszono już, ale na pełne żniwa było 
jeszcze za wcześnie, szczególnie na polach położonych wyżej, bliżej Prędowli. W 
chutorze zastali Lusię, żonę Michała. Odkąd mąż spędzał większość czasu poza 
domem, ona często wyjeżdżała z Protiszni do swoich rodziców i krewnych, ale 
najchętniej zaglądała do Prędowli. Czuła się tu dobrze. Lubiła przebywać wśród 
Horynieckich i miała Michałowi za złe, że usiłuje ją do nich zniechęcić. Ta 
drobna istota o dziewczęcym uroku, wdzięcznym uśmiechu i wesołych, piwnych 
oczach była w towarzystwie męża zawsze smutna, przygaszona, lękliwa. Jakże 
zmieniła się teraz, gdy przyjeżdżała z małą Olgą. Skora do żartów i uśmiechu, 
wzbudziła szczególną sympatię Katarzyny. Bardzo się zaprzyjaźniły. Lusia 
ujmowała wszystkich prostotą, szczerością i serdecznością. Nie starała się być 
damą, a mimo to, a może właśnie dlatego zyskała sobie szacunek Horynieckich. Im 
bliżej Katarzyna ją poznawała, tym silniejszy żywiła żal do Michała za jego 
stosunek do żony, którą niemal więził w Protiszni, starając się izolować od 
familii. - Z Michałem jest coraz gorzej - żaliła się Lusia, gdy siedziały w 
ogrodowej altance. Zbliżał się wieczór. Ponad drzewami śmigały jaskółki. - Na 
całe tygodnie znika w górach. Boję się o niego. Oni tam coś organizują, Sicz czy 
coś w tym rodzaju. Szykują się do powstania. W domu rozmawia się tylko o wojnie. 
- Wszyscy dziś mówią o wojnie. Helenka pisze z Warszawy, że urodziła syna. Dali 
mu na imię Ludwik. Pewnie tego lata nie przyjadą do Prędowli. Tam też gadają o 
wojnie, ale ona wierzy, że skoro nie wybuchła wiosną, to już teraz się to nie 
stanie. - Dobrze im się tam żyje? - spytała Lusia. - Mają piękne mieszkanie, 
Anatol nieźle zarabia, niczego im nie brakuje. I jest tak, jak chciała Helenka, 
są z dala od nas i jego rodziny. - Michał niechętnie mówi o niej - wyznała 
Lusia, jakby zdradzała wielką tajemnicę, jakby obawiała się, że dowie się o tym 
mąż. - Nie przepadali za sobą jeszcze jako dzieci. - Opowiedział mi jakąś dziwną 
historię o niej i ich matce, z której wynikało, że to Helenka jest winna śmierci 
Marii Horynieckiej - mówiła niepewna, czy nie popełnia nietaktu. - To nieprawda, 
a w każdym razie niezupełnie tak było - zaprotestowała Katarzyna. - Maria 
chorowała coraz częściej po urodzeniu Eweliny. Myślę, że tamtego krytycznego 
dnia po prostu przeziębiła się. Przy jej stanie była to kropla, która 
przesądziła o wszystkim. Potem powstała legenda, jak wiele w domu Horynieckich. 
Michał zawsze żył mitem o matce. Tamta historia to tylko pretekst, aby mieć 
wieczny żal i pretensje do wszystkich. - On was jednak po swojemu kocha - 
zapewniła Lusia. - Chociaż są takie chwile, gdy wydaje mi się, że jest zupełnie 
inaczej. Boję się go wtedy - przyznała z zażenowaniem. - Ty się go pewnie zawsze 
boisz - Katarzyna powiedziała wreszcie to, co ją od dawna dręczyło. - Czasami. 
Czasami bardzo - przyznała niechętnie. - Może spróbować jakoś na niego wpłynąć? 
- zastanawiała się Katarzyna. - Nie bardzo mnie lubi. Także z powodu Marii. 
Zajęłam jej miejsce przy Macieju i był to dostateczny powód, aby uważać mnie za 
wroga. Niewiele miała sobie do wyrzucenia, próbowała przecież zastąpić dzieciom 
matkę. Tylko Michała nie potrafiła pozyskać. Pewną pociechą dla niej i 
usprawiedliwieniem było to, że również Maciejowi nie udało się wpłynąć na syna. 
- Myślę, że niewiele można uczynić, aby Michał się zmienił - powiedziała ze 
smutkiem Lusia. - Można mu tylko pomóc żyć z tą jego zaraźliwą obsesją. Kiedy o 
tym mówiła lub myślała, przejmował ją lęk. Jeszcze kochała męża, ale nie była 
pewna, na jak długo starczy jej na to sił. 27 sierpnia, choć to była niedziela, 
zgłosili się do Macieja Horynieckiego przedstawiciele różnych stowarzyszeń, 
komitetów i ugrupowań patriotycznych z prośbą, aby wyraził zgodę na udział ich 
członków w kopaniu rowów strzeleckich. Determinacja tych ludzi, gorąca wola, 
chęć czynienia czegokolwiek, co w ich świadomości powiększałoby poczucie 
bezpieczeństwa, były tak wielkie, że Maciej nie sprzeciwiał się, chociaż nie 
widział sensu w ich poczynaniach. Do robót zgłosiły się setki mężczyzn i sporo 
młodzieży. Pracami kierował lokalny szef Ligi Obrony Przeciwlotniczej Państwa, 
dawno emerytowany, ale niezwykle żywotny kapitan rezerwy, Antoni Piechocki. Był 
w swoim żywiole, jakby czekał na taką właśnie chwilę. Jego wiara w wojnę, 
oczywiście zwycięską, była niewzruszona. Od tygodnia trwał stan czujności w 
urzędach państwowych. Zgodnie z zarządzeniami pakowano i chowano dokumenty i 
zalepiano paskami papieru szyby, aby zabezpieczyć je przed skutkami detonacji. 
Ćwiczyły drużyny samoobrony cywilnej. Maciej siedział od dłuższego czasu 
bezczynnie za dużym, ciemnym biurkiem, oczekując z niecierpliwością przyjazdu 
syna. Co chwila ciszę przerywał terkot telefonu. Nic istotnego, choć w 
atmosferze napięcia i specyficznego podniecenia, która wzmagała się w ostatnich 
dniach sierpnia, wszystko wydawało się ważne, prawie na miarę racji stanu. To, 
co działo się w kraju, szczególnie na kresach, cała propagandowa farsa i 
zakłamanie, którym wiało od stolicy, powodowały, że Maciej doznawał wrażenia, 
jakby ktoś w dniu żałoby urządził zwariowany teatr marionetek, wywijających 
drewnianymi mieczykami. Kiedyś w rozmowie z jednym z lokalnych działaczy 
opozycyjnych usłyszał: - Nie wyzbyliśmy się instynktu państwowego ani poczucia 
odpowiedzialności za los narodu. Dlatego nie podejmujemy walki z sanacją, nie 
zacieramy również rąk patrząc na rozkład reżimu, na całkowity upadek elity 
władzy. Doznajemy raczej uczucia grozy na myśl, że stan ten może spowodować 
tragedię państwa. Maciej po cichu solidaryzował się z tym punktem widzenia. 
Dlatego miał ochotę złożyć ponownie urząd starosty, wycofać się z gry, nie 
wrużącej nic dobrego. Z drugiej jednak strony wydawało mu się, że póki zostanie, 
póty przynajmniej w jego starostwie rozsądek i ludzka uczciwość nie ustąpią 
prywacie i małoduszności panoszącym się w wyższych rejonach władzy. Czasami sam 
się dziwił, jakim cudem to, co zwało się Rzeczpospolitą, jeszcze się kręci, trwa 
mimo żenującej nieodpowiedzialności władzy. W masywnych, dębowych drzwiach 
gabinetu pojawił się Jędrzej. - Wcześniej nie mogłem - usprawiedliwiał się od 
progu. - We Lwowie niesamowite podniecenie i chaos. Niczego nie można załatwić 
od ręki. Byłem w Dowództwie Okręgu. Usiedli w drugim końcu gabinetu, w wielkich, 
obitych skórą fotelach. - Co oni na to wszystko? - spytał niecierpliwie ojciec. 
- Szef GISZ_u zarządził mobilizację alarmową w sześciu okręgach korpusów. W 
trybie tajnym przeprowadzać się będzie częściową mobilizację. Dostałem kartę. - 
Kiedy masz się zgłosić? - Niezwłocznie. Jutro rano wyjeżdżam. Maciej wsparł 
czoło na dłoniach. - Dotąd i ja próbowałem nie wierzyć - powiedział. - Raz 
uruchomionej machiny wojennej nie sposób zatrzymać. - Oby dane nam było również 
walczyć i zwyciężać, a nie tylko ginąć. Trzeba teraz myśleć, jak z tego wybrnąć. 
Robiłeś, co mogłeś. - Jesteśmy jak wielki okręt. Za chwilę pewnie zacznie tonąć. 
Kapitan jeszcze się łudzi, pasażerowie zaś wciąż się bawią. Co robić? - 
niepokoił się Maciej. - Przygotować się na najgorsze. Jędrzej zbierał się do 
wyjścia. Spieszył do Prędowli. - Gdybyśmy się mieli długo nie zobaczyć, to 
pamiętaj, że jest taka jedna wyspa, na której spotykają się wszyscy rozbitkowie. 
Nawet gdyby ci było najtrudniej, płyń tam uparcie - powiedział na pożegnanie 
Maciej. Ucałowali się serdecznie. Natalia czekała na męża w Prędowli. Nie mieli 
wiele czasu dla siebie. opowiadał wszystkim o sytuacji w kraju. Gdy padły słowa 
o karcie mobilizacyjnej, zapadło przygnębiające milczenie. Jadąc teraz pociągiem 
do Warszawy, myślał wciąż o tym, co na pożegnanie powiedziała mu Natalia: - Nie 
szukaj w łatwej, żołnierskiej śmierci rozwiązania któregokolwiek z naszych 
problemów. Przyszło mu do głowy, że żona domyśla się istnienia drugiej kobiety w 
jego życiu. Zastanawiał się więc, czy nie należało jej o wszystkim powiedzieć, 
przeprosić. Nie zdecydował się jednak i teraz już niczego nie mógł zmienić. 
Pociąg zwalniał, ale do Warszawy było jeszcze daleko. Na łąkach i leśnych 
polanach, przez które przepływały maleńkie strumyczki, kłębiła się już 
przedwieczorna mgła, jeszcze rzadka, poszarpana jak smugi dymu dalekiego 
ogniska, a już zapowiadająca chłód wieczoru. Zroszone wilgocią trawy pachniały 
intensywnie. Ten zapach i myśl o Natalii spowodowały, że gwałtownie zatęsknił za 
domem, za Prędowlą. Tymczasem pociąg przyspieszył. Jędrzej zamknął oczy i 
próbował zasnąć. Na próżno. - Pan zapewne do wojska? - zagadnęła go niemłoda 
już, elegancko ubrana kobieta. Jechała z kilkunastoletnim dzieckiem. Dotąd nie 
zwrócił na nią uwagi. - Do Warszawy - odpowiedział. - Mój Boże, co też los nam 
szykuje. Wracam do domu, bo niby gdzie w taki czas jechać? Tam człowiek czuje 
się najbezpieczniej. Co jednak może stać się z naszymi domami? - Jeszcze jest 
nadzieja - powiedział bez przekonania - jeszcze nie wszystko stracone. - Ale 
ludzie chcą wojny. Niechby już wreszcie była, aby tylko nie żyć w wiecznym 
strachu. Wierzy pan? Nie odpowiedział. - Z tą wojną jest tak, jak z niedobrym 
mężem - dodała po chwili. - Mówimy, niechby sobie poszedł w świat, czort z nim. 
Pleciemy w złości, bo tak naprawdę chcemy wierzyć, że jeszcze może być dobrze. 
Łudzimy się, aby jakoś żyć. Kiedy po raz drugi próbował zasnąć, nieoczekiwanie 
pomyślał o Dolores. Poczuł nieodpartą chęć bycia teraz blisko niej, tęsknotę 
jeszcze silniejszą niż za domem. Marzyła mu się Francja i wspólne z ukochaną 
spacery po Paryżu, rzeczywistość daleka od tej, która go otaczała. Nie potrafił 
sobie wyobrazić wojny. Co innego oglądać czyjeś nieszczęście, tak jak wówczas w 
Andarrao, a co innego przeżywać je na miejscu. W Warszawie z okien tramwaju 
widział, jak rozwieszano obwieszczenia. Prezydent Rzeczypospolitej ogłosił 
mobilizację powszechną. Zarządzono powołanie do czynnej służby, bez względu na 
wiek, kategorię zdrowia i rodzaj broni, wszystkich mężczyzn, którzy otrzymali 
białe karty mobilizacyjne bez czerwonego pasa. Cofnięto urlopy pracownikom 
państwowym i wojskowym. Ludzie gromadzili się przy słupach, gdzie naklejano 
obwieszczenie Prezydenta. Jednak na ulicach nie było widać oznak paniki. Już w 
mundurze, odwiedził siostrę Helenę. W kawiarni, dokąd poszli z nią i jej mężem, 
trudno było o wolne miejsce. Niechętnie je zwalniano. Dyskutowano przy 
wszystkich stolikach długo i gorąco. - Co o tym sądzisz? Jesteś tu blisko, może 
wiesz więcej? - pytał Jędrzej. Anatol ociągał się z odpowiedzią. - Aby wiedzieć 
więcej, trzeba by być w rządzie, nie wystarczy blisko niego - wykręcał się. - 
Dostałem kartę mobilizacyjną i czekam, co będzie dalej. - Jaki przydział? Anatol 
nachylił się i szepnął mu prosto do ucha: - Kontrwywiad. - Miałeś z tym coś 
wspólnego? - zdziwił się Jędrzej. - Trochę. - A tak konkretnie? - Mam rozkaz 
udania się na południe, do konsulatu polskiego w Czerniowcach. To wszystko, co 
mogę ci powiedzieć - wyjaśnił Anatol. - Rozumiem. Zabierasz ze sobą Helenę? - 
Tylko do Lwowa, a i tak się buntuje. Potem rozmowa potoczyła się na temat: "A co 
słychać w domu?" - Jak w czas burzy, wszyscy Horynieccy zlatują się do gniazda. 
W Prędowli jest ciotka Jadwiga i Gabriela. - A co z Sonią? - włączyła się 
wreszcie do rozmowy Helena. - Wyjechała z kraju. Mówiła, że do Szwajcarii, ale 
pewnie zatrzymała się na razie w Budapeszcie. Kto wie, czy nie na dłużej. - Boi 
się wojny? - zdziwiła się trochę Helena. To było niepodobne do Soni. - Nie o to 
chodzi - wyjaśnił Jędrzej. - Już dawno powzięła ten zamiar. Cały ten hałas 
przyspieszył jedynie jej decyzję. - Także, choć wciąż bezskutecznie, próbuję 
namówić Helenę, aby wyjechała z dzieckiem na wieś. Prędowla byłaby w tej 
sytuacji najlepsza - w głosie Anatola brzmiała prośba o poparcie. - Sama z 
Ludwiczkiem w tej sytuacji... Przekonaj ją, że mam rację. - Masz, ale znam 
Helenę, nikt i nic jej nie przekona, jeśli sama czegoś nie postanowi. Sądzę 
jednak, że powinnaś posłuchać Anatola - zwrócił się do siostry. - Wyjeżdżaj nie 
zwlekając. Jesień zapowiada się długa i ciepła. Jedź z nim chociażby dziś. Kiedy 
wieczorem wracał taksówką na lotnisko, zauważył, że jacyś ludzie zdzierali 
plakaty mobilizacyjne. Nic z tego nie rozumiał. - To pan nie słyszał, panie 
oficerze? Cofnięto mobilizację. Wojny nie będzie - informował go radośnie 
szofer. - To niemożliwe. Takich rzeczy się nie robi. Obwieszczenie mobilizacyjne 
to nie plakat o wędrownym cyrku - zdenerwował się Jędrzej. - Ja się na tym nie 
znam. Miała być wojna ze Szwabami. Widać nie będzie. To i lepiej. Tylko całkiem 
zbytecznie my te rowy przeciwlotnicze kopali. - Rowy się zasypie, trawa zarośnie 
i śladu nie będzie - powiedział już spokojnie Jędrzej. I on przez moment pragnął 
uwierzyć, że to fałszywy alarm. Ktoś ich nabrał, a może tylko sprawdził na 
wszelki wypadek. Jednak rząd 30 sierpnia po raz drugi ogłosił mobilizację. 
Dywizjon od kilku dni pozostawał na lotnisku polowym. Radio nadawało dla 
Warszawy próbne komunikaty alarmowe: - Uwaga, uwaga! Ogłaszam alarm dla miasta 
Warszawy... Podniecenie rosło. Tej nocy żaden z pilotów nie położył się ani na 
chwilę. Maszyny stały w pełnej gotowości bojowej. Dywizjon czekał na rozkaz, 
który poderwałby go do lotu. Jędrzej nie myślał o niczym, leżąc przy otwartym na 
oścież oknie. Spoglądał w rozgwieżdżone, wysokie niebo, wsłuchiwał się w szum 
strącanych chłodniejszym już wiatrem liści. Spadały powoli i znikały w 
ciemności. Przed świtem zasnął. Obudziły go jak blask błyskawicy wystrzelone w 
górę czerwone rakiety. Był to rozkaz startu. Wybiegł z budynku na płytę 
lotniska. Obok koledzy w pośpiechu ogarniali się i dopalali papierosy. Zagrały 
pierwsze silniki i maszyny jedna po drugiej wznosiły się w powietrze. Rozwinięty 
w szyku bojowym dywizjon leciał na spotkanie z wrogiem. Niemców dostrzeżono w 
pobliżu Nieporętu. Ciężkie heinkle i dorniery dźwigały bomby. Osłaniały je 
myśliwce. Porucznik Gabryszewski na czele swego klucza zaatakował pierwszy. Za 
nim poszedł Jędrzej i następni. Heinkel zadymił od ogona i runął na ziemię. 
Jędrzej widział, jak eksplodował. Nie zdążył wyrzucić bomb. Niemieckie maszyny 
odpowiedziały ogniem. Jedna z serii ledwo musnęła maszynę Horynieckiego. Miał 
szczęście. Już po chwili heinkle i dorniery zaczęły się rozpraszać. Teraz 
dopiero messerschmitty pospieszyły na odsiecz bombowcom. Było już za późno. 
Jędrzej atakował w pojedynkę. Bombowiec leciał przed nim wolno i ociężale. Gdyby 
wcześniej uwolnił się od balastu, pościg byłby mało skuteczny. Wykorzystał 
szansę i celną serią posłał szkopa na ziemię. I już miał na karku dwa 
messerschmitty. Pociski rozbiły mu zbiornik z olejem i raniły odłamkami lewe 
ramię. Rana była niewielka, nawet nie czuł bólu. Oliwa z rozbitego zbiornika 
zalała mu szkła okularów. Zrzucił je. Z trudem panował teraz nad maszyną, ale 
zdołał wyprowadzić ją z kotła i wziął kurs na lotnisko. Rozproszeni niemieccy 
piloci rejterowali co mocy w silnikach do Prus Wschodnich. Pierwsza hitlerowska 
wyprawa bombowa na stolicę nie powiodła się. Tego dnia dywizjon poderwał się 
jeszcze nieraz. Myśliwce skutecznie przeganiały niemieckie samoloty z nieba nad 
Warszawą. Straty Luftwaffe były znaczne, ale własne też niemałe. Maszyna została 
skierowana do naprawy i już nazajutrz Jędrzej wystartował do walki. Gonił 
messerschmitta, gdy tymczasem znajdujący się w pobliżu, wolny od bomb dornier 
nabrał prędkości i zaatakował Jędrzeja. Błyskawicznie poderwał maszynę, a mimo 
to jedna z serii dopadła go. Maszyna odmawiała posłuszeństwa. Nie chcąc 
ryzykować powrotu na lotnisko, wylądował na dogodnym terenie pod Kobyłką. Po 
kilku godzinach dotarł do lotniska polowego w Zielonce. Tam okazało się, że 
latanie już się dla niego skończyło. - Nie mam maszyn, panie majorze Horyniecki 
- rozłożył bezradnie ręce pułkownik. - Co ja mam począć? Przecież wojna trwa. - 
Dostanie pan wraz z innymi "bezrobotnymi" przydział do Pierwszej Dywizji 
Piechoty. To jedyne, co mogę zrobić. Dywizja powinna teraz być w rejonie 
Jakubowa - tłumaczył pułkownik pochylając się nad mapą. - O, tutaj. Musicie tam 
dotrzeć jak najszybciej, jeśli chcecie ich znaleźć. - Wyruszymy jutro - 
postanowił. Nie zwlekał. Bez maszyny mógł by tylko gnuśnieć na lotnisku, a tam, 
w polu, może się jeszcze na coś przyda. - Pan, jako najwyższy stopniem, obejmie 
dowództwo nad grupą. Powodzenia. I tak rozstali się na zawsze. 11 września 
dotarli do miejsca postoju I Dywizji Piechoty i zameldowali się generałowi 
Przedrzymirskiemu. Wcieleni zostali do 6 Pułku Piechoty, przebijającego się 
przez mocny pierścień niemiecki pod Kałuszynem. Nad ranem 12 września za cenę 
ogromnych strat pierwszy pierścień niemieckiego okrążenia został rozerwany. O 
zmroku oddział przesunął się na wschód wzdłuż szosy na Siedlce. Początkowo 
doszło do starć z czatami niemieckimi, które szybko przepędzono. Wkrótce jednak 
napotkano silniejszy opór. Była już głęboka noc, gdy na las, gdzie dokonywali 
przegrupowań, spadły pociski niemieckiej artylerii. Powstało zamieszanie, a 
kiedy pojawił się od strony szosy batalion czołgów, zapanowała panika. Jędrzej z 
garstką piechurów całą noc maszerował na wschód. Pod Siedlcami spotkali podobne 
grupy z podlaskiej i suwalskiej brygady kawalerii. Wraz z niedobitkami piechoty 
udali się w rejon rzekomej koncentracji. Gdy dotarli do Łosic, dowiedzieli się, 
że w Siemiatyczach nie ma koncentracji. Skierowali się więc na Brześć, a potem 
znów na północny wschód, gdyż od spotykanych po drodze ludzi z suwalskiej 
brygady kawalerii usłyszeli, że rejonem koncentracji SGO "Narew" jest nie 
Brześć, a Puszcza Białowieska. Na krótkim postoju w Łosicach spotkał 
nieoczekiwanie Jula. Nie wierzył własnym oczom. Tyle lat... Choć widział go po 
raz pierwszy w mundurze, poznał od razu. Był w stopniu majora. Stał, paląc 
nerwowo papierosa, oparty ramieniem o płot, na którym wisiał postrzępiony plakat 
z napisem: "Do broni! Zwarci i zjednoczeni, zwyciężymy wroga!" Kierowca Jula 
grzebał w silniku samochodu. Byli przyjaciółmi z lat studenckich. Potem 
odnaleźli się, gdy Jul pracował w Sekretariacie Komitetu Obrony 
Rzeczypospolitej, na budowie COP_u. Wciągnął w tę przygodę Jędrzeja. Wkrótce 
znów ich drogi się rozeszły, aby teraz nieoczekiwanie połączyć się na wojennym 
szlaku. - No, nie! - ucieszył się Jul, gdy zobaczył biegnącego ku niemu 
Jędrzeja. Padli sobie w objęcia. - Co ty robisz w tej dziurze? - spytał 
zaskoczony. - Szukam frontu - w głosie Jędrzeja brzmiała bezsilność. - A ty? - 
Dostałem rozkaz, aby kierować się na południe - wyjaśnił rzeczowo przyjaciel. - 
We Lwowie ma być sztab montowanej linii obrony Bug_San. Jestem przydzielony do 
odwodu Dniestr_Stryj. - A to co takiego? - zdziwił się Jędrzej. - "Przedmurze 
rumuńskie". Odwód Naczelnego Dowództwa. Nie słyszałeś? - Nie. Czy to wszystko 
jest jeszcze aktualne w obecnej sytuacji? Przecież widzisz, co się dzieje! - 
Takie mam rozkazy. Jędrzej teraz dopiero zauważył, jak przyjaciel bardzo się 
zmienił. Wydawał się o wiele starszy, nerwowy i przygnębiony jak nigdy. 
Pomyślał, że albo coś ukrywa, albo czuje się nieswojo w takich okolicznościach. 
Nie znosił porażek. Jędrzej pomyślał nawet, że tę linię i odwód wymyślił sobie 
dla kurażu. Kierowca Jula dał znać, że mogą jechać dalej. - No to - żegnał się 
pospiesznie - do zobaczenia! - Na "rumuńskim przyczółku"? - zapytał złośliwie 
Jędrzej. Jul siedział już w samochodzie. Odjechał prędko. Jędrzej wrócił do 
swoich. Obejmując dowództwo nad zbieraniną w sile około tysiąca żołnierza, 
zarządził przebijanie się na Hajnówkę. Maszerowano dwiema zasadniczymi 
kolumnami, które wkrótce po przekroczeniu Bugu straciły między sobą łączność. 15 
września w rejonie Wysokie Litewskie kolumna prowadzona bezpośrednio przez 
Jędrzeja natrafiła na czołgi niemieckiej dywizji pancernej. Ledwo udało się 
wyrwać oddział z zasadzki. Straty były wielkie. Zginęło lub zaginęło w 
rozproszeniu około trzystu żołnierzy. Z garstką ledwo dwustu ocalałych, wśród 
których było sporo rannych, kontynuował marsz, ale teraz w kierunku 
południowo_wschodnim. Próbował odnaleźć rejon koncentracji grupy operacyjnej 
"Polesie" generała Kleberga. Improwizowany oddział Jędrzeja Horynieckiego, nie 
nękany przez przeciwnika, posuwał się w miarę prędko łukiem na wschód od 
Kobrynia, Kowla, w kierunku na Łuck do linii Dniestru. 20 września, 
przeprawiając się przez Stochód, natknęli się nieoczekiwanie na kręcący się tu 
oddział wojskowy. To nie mogli być Niemcy. - A więc kto? - myślał głośno 
Jędrzej. - Dywersanci - odparł niewiele myśląc porucznik Miedniewski, oficer 
rezerwy, w cywilu inżynier. - W wołyńskich lasach? To niemożpiwe. - Zdaje się, 
że to Ruskie, panie majorze - mówił podniecony dowódca zwiadu, porucznik Humel. 
- Widzieliście ich? - spytał Jędrzej. - Przedtem nigdy, dlatego nie jestem 
pewny. Ale to nie mogą być Niemcy - zapewniał, potwierdzając przypuszczenia 
Jędrzeja. - Może weźmiemy przyczółek? - włączył się do rozmowy kapral Chojnata z 
patrolu. - Nie - zdecydował Jędrzej. - Spróbujemy ich ominąć, nie wchodzić w 
drogę. Rozkaz był, że z Ruskimi nie walczymy - przypominał stanowczym tonem. - 
Co dalej? - spytał zniecierpliwiony porucznik Miedniewski. Od kilku dni marzył o 
powrocie do domu w Płańsku. Nie wierzył już w powodzenie kampanii. Nowa sytuacja 
oddziału wzmogła w nim tęsknotę za domem, za rodziną. - Co nam zostaje innego, 
jak... Nie dokończył, bo wszedł mu w słowo porucznik Humel, który szukał wciąż 
okazji sprawdzenia siebie i dołożenia szkopom, a teraz myślał tylko o 
przedostaniu się za Karpaty i dalej do Francji: - Trzeba bić się do końca. Trwa 
jeszcze wojna, panie poruczniku - zwrócił się wprost do Miedniewskiego. - O domu 
proponuję zapomnieć! - Wojny już nie ma, przegraliśmy ją. Jest tylko odwrót - 
włączył się Jędrzej. - Przecież maszerowaliśmy, aby przebić się na południe, do 
miejsca rzekomej koncentracji. Dziś jesteśmy na rozdrożu. Cholera wie, gdzie to 
umówione miejsce. Ludzie są wyczerpani, padają ze zmęczenia fizycznego i 
psychicznego. W tej sytuacji nie widzę sensu, aby przelewać krew bez potrzeby, 
wbrew rozkazom. Być może pan, panie poruczniku - tu zwrócił się w stronę Humela 
- ma inne zdanie, ale to ja jestem dowódcą, a przywilejem dowódcy jest brać 
odpowiedzialność na siebie. Przerwał, jakby oczekując repliki. Obaj porucznicy i 
kapral milczeli. - Proszę przygotować oddział do wymarszu - rozkazał ostro po 
chwili. - Wróćmy na drogę i spróbujmy przebić się wzdłuż rzeki na południe - 
dodał już zwykłym tonem. Przebijali się cały dzień bez przeszkód. Nie natknęli 
się już ani na Rosjan, ani na Niemców. W wioskach, przez które przechodzili, 
jakby wszyscy wymarli albo pierzchli w las. Pustka i cisza cmentarna. Na noc 
przybyli do opuszczonej leśniczówki z rozległymi zabudowaniami gospodarczymi. 
Wyznaczono patrole i żołnierze rozlokowali się, gdzie kto mógł. W opuszczonej 
leśniczówce przy małej, kopcącej lampie naftowej Jędrzej odbył naradę. Długo 
ślęczeli nad mapą w migotliwym, słabym świetle. Zastanawiali się, co dalej 
począć. Był jeden kierunek i jedna droga na południe. I nadzieja, że Rosjanie 
nie zaatakują. W piątym dniu wojny, mimo lamentów matki, próśb i zaklęć, Adaś 
zdecydował się wstąpić na ochotnika do armii. Został przydzielony do oddziału 
zgrupowania, którym dowodził generał Langner. Jego zadaniem było utrzymać i 
obronić Lwów. W połowie września oddział został skierowany w rejon wzgórz Zboisk 
i miał stanowić odwód dla 10 BK pułkownika Maczka z Armii "Kraków". Już 16 
września weszli do walki. Natarcie, rozpoczęte przed świtem, poprowadził 10 Pułk 
Strzelców Konnych, uderzając wprost na Zboiska, które głównie dzięki zaskoczeniu 
udało się zdobyć z marszu. Kiedy oddział Adasia dostał rozkaz posuwania się w 
kierunku Zboiska, było już prawie południe. W tym czasie wróg opanował już 
moment zaskoczenia i po godzinie marszu oddział znalazł się w polu rażenia 
silnego ognia artylerii niemieckiej. Mimo to posuwali się wciąż do przodu, 
wsparci skutecznie kompanią tankietek TKS. Wczesnym popołudniem Niemcy 
przystąpili do zmasowanego kontrataku. Trzy dywizje strzelców górskich otworzyły 
silny ogień. Zapadała noc, a bój nie ustawał. Adaś, jak wielu jego kolegów, 
padał ze znużenia. Był to jego chrzest bojowy. Wyzwolił się ze strachu i 
napięcia, ale nie potrafił oprzeć się zmęczeniu. Zasypiał stojąc, wsparty 
plecami o drzewo. Kiedy minęło pierwsze największe znużenie, ocknął się. 
Odrętwiały z zimna, w ciemności nocy szukał wzrokiem kolegów. Spali skuleni pod 
drzewami, w zagłębieniach pod osłoną krzaków. Podnieśli się na wieść o powrocie 
patrolu. Chłopcy wdarli się na wzgórze 311 bez większych strat, ale nie zdołali 
utrzymać pozycji. O świcie cały pluton miał ruszyć do kontrnatarcia. Udało się. 
Łamiąc opór bawarskich strzelców górskich, w szaleńczym ataku na bagnety zdobyli 
umocnione pozycje niemieckie na wzgórzu 311. W ich ręce wpadła duża ilość broni, 
którą Niemcy porzucili, w popłochu wycofując się ze wzgórza. 17 września walka 
trwała cały dzień. Po południu otrzymali wsparcie nowego batalionu piechoty ze 
Lwowa. Wtedy to, gdy coraz realniej rysowała się szansa ostatecznego rozbicia 
Niemców, przybył oficer łącznikowy z rozkazem naczelnego dowództwa, aby wycofać 
się natychmiast w kierunku Haliczy nad Dniestrem. Rozkaz został wykonany, ale 
przekazanie pozycji polskich przybyłemu ze Lwowa batalionowi piechoty w biały 
dzień pod ogniem nieprzyjaciela pociągnęło za sobą duże straty. - Dlaczego 
brygada pułkownika Maczka dostała rozkaz odwrotu, i to właśnie teraz? Na nic 
poszedł cały wysiłek. Niemcy nas stąd wykurzą raz dwa. Co to za strategia? - 
gubił się w domysłach Adaś. - Wygląda na to, że Węgry i Rumunia przystąpiły do 
wojny po naszej stronie. Od Dniestru pójdzie wspólny kontratak. - Czy zdołamy 
się do tego czasu utrzymać? - Musimy. Nie wolno nam wpuścić Niemców w rejon 
nowej koncentracji - tłumaczył porucznik. Adaś, który początkowo mu uwierzył, 
zwątpił ostatecznie w zapowiadane przez porucznika kontrnatarcie od linii 
Dniestru wspólnie z Rumunami i Węgrami, kiedy dotarła wieść o wkroczeniu Rosjan. 
20 września przyszedł rozkaz wycofania się batalionu na przedpola Lwowa. 
Żołnierze byli wyczerpani do granic wytrzymałości, a na dodatek zabrakło 
amunicji. Dwa dni później zgrupowanie generała Langnera skapitulowało. Do miasta 
wkroczyły oddziały RKKA. - Co z nami dalej? - pytano w oddziale. Dowództwo nie 
otrzymało już żadnych rozkazów. Trudno też było o jednoznaczną odpowiedź. 
Dowodzący oddziałem, ranny poważnie w nogę major Solecki, rozkazał pododdziałom 
przebijać się na południe, za Dniestr, a następnie przez Karpaty na Węgry. 
Rozproszyli się, aby w grupach po kilku, kilkunastu podjąć próbę wykonania 
ostatniego rozkazu. - Czy to prawda, że generał Langner oddał Lwów bez walki? 
Adaś nie mógł uwierzyć zasłyszanej plotce. - Załoga Lwowa nie poddała się 
Niemcom. Ustąpiła wojskom Sowietów, z którymi nie walczyliśmy - wyjaśnił 
porucznik. - Langner nie miał innego wyjścia. - Mógł pertraktować. - Z kim? Z 
Niemcami, z Sowietami? - Przecież jeszcze istniejemy. Nie wolno oddać 
wszystkiego - krzyczał Adaś. Był przerażony rozmiarami przegranej. Nie potrafił 
pogodzić się z klęską i z tym, że wojna skończyła się właśnie tak. - My 
istniejemy, to prawda, ale Polski już nie ma. Żeby znów kiedyś była, musimy 
przetrwać. Nie wolno się zapamiętać w rozpaczy - mówił cierpliwie porucznik. 
Przedzierali się małym, dwudziestoosobowym oddziałem. Gdy doszli do Dniestru, 
było ich tylko dziewięciu. Przed drewnianym mostem za Brzeziną zaskoczył ich 
silny ogień cekaemów od strony Zarzecza. To nie mogli być Niemcy. Sowieci także 
nie. A więc kto? - gubili się w domysłach. Kiedy trwali na wzgórzu 311, jeszcze 
przed wkroczeniem RKKA, w okolicach Drohobycza, Stryja, Rozdołów oddziały 
ukraińskich dywersantów i nacjonalistów wznieciły antypokskie powstanie. Zaczęło 
się od napadów na uchodźców i grupy żołnierskie, potem szły z dymem polskie 
wsie. W piątek wczesnym popołudniem przybiegł do Macieja zadyszany szef LOPK 
kapitan Piechocki. Zmienił się od ostatnich dni sierpnia, kiedy wyglądał wojny 
jak chłop deszczu w maju. - Panie starosto, idą na Rozdoły! - krzyczał od progu. 
- Kto? Niemcy, Ruskie? - Bandyci! - odpowiedział z przerażeniem. - Po drodze 
spalili już Terebuty, Sychłowate i kilka samotnych polskich dworów. - Ilu mamy 
ludzi? - Toż nie warto nawet pytać ani liczyć. Pół setki może, a bandyci kilka 
sotni. - Niemcy nad Dniestrem, Sowieci jeszcze dalej - dodał Maciej podchodząc 
do mapy. - W Drohobyczu i Stryju to samo - powiedział bliski paniki Piechocki. - 
Całe Podkarpacie w ogniu. - A więc idą od Doliny Krywańca. Gdyby próbować 
zatrzymać ich na Stryju, a tymczasem ewakuować ludność do Skorodnego i dalej do 
Przełęczy Wereckiej, na Węgry? - rozważał przy mapie Maciej. - Od Tucholki i 
Doliny Oporu idzie Sicz Zakarpacka - przypomniał kapitan. - Cholera jasna! - 
zaklął Maciej. - Odwrót na Borysław też nie ma sensu. Od Schodnicy trzeba by 
pójść na Turkę, a tam, słyszałem, są już Niemcy. Musimy spróbować ułożyć się z 
nimi. Nie mamy innego wyjścia. - Układać się z tą bandą? - krzyknął Piechocki. - 
Widzi pan inne wyjście? - Chyba nie - przyznał kapitan po chwili namysłu. Był 
jeszcze bardziej przerażony niż dotąd. - A gdyby spróbować ucieczki na dziko, 
gdzie i jak kto może? - Wybiliby nas jak kaczki. Niech pan nawet nie próbuje. 
Będziemy tu czekali na polskie wojsko, które od Lwowa przebija się za Karpaty. 
Niech pan ukryje swoich ludzi. Na razie walczyć nie będziemy - rozkazał 
Horyniecki. W godzinę, a może półtorej później do miasta wkroczyły pierwsze 
grupy ukraińskich powstańców. Byli wśród nich przeważnie chłopi w cywilnych 
ubraniach, z niebiesko_żółtą opaską na ramieniu i trójzubem. Było też sporo 
"mundurowych", w polskich uniformach zdobytych na grupkach uciekinierów. 
Uzbrojeni byli w kosy, siekiery i noże, czasem w zdobyczne karabiny. Na kilku 
furmankach ustawiono cekaemy. Coraz więcej zbierało się ich na placu przed 
starostwem. Formowali się w bataliony i maszerowali ze śpiewem przez miasto w 
kierunku szosy stryjskiej. Na rogatkach oczekiwali polskiego wojska. Przez 
godzinę, dwie po ich wyjściu panował spokój. Puste ulice, zamknięte warsztaty i 
żydowskie kramiki potęgowały wrażenie, że miasto zamarło, a ludzie uciekli 
gdzieś w popłochu. W istocie duża grupa uciekinierów opuściła w strachu Rozdoły, 
kierując się do klasztoru w Czernicy. Mieli przed sobą kawał drogi niespokojnego 
traktu. Do Rozdołów zaś przed wieczorem nadciągnęła następna fala chłopstwa. Tym 
razem ich dowódca rozkazał zaaresztować burmistrza i urzędników magistratu, 
ratusz zaś wybrał na kwaterę. Pod starostwo wysłał kilku ludzi w charakterze 
wartowników. Nie weszli do gmachu, ale też nie pozwolili go nikomu do rana 
opuścić. Nazajutrz rozegrała się potyczka na rogatkach miasta. Oddział polski 
atakiem z marszu odepchnął Ukraińców od Rozdołów. Ci rozpierzchli się po okolicy 
na ustalone miejsca koncentracji, głównie w okolicy wsi Krupskie i Stopnica. - 
Teraz już nietrudno będzie ich rozbić - powiedział Maciej. - Ale zajęłoby to 
dzień, może nawet dwa. Musimy jak najszybciej przekroczyć Karpaty i dojść na 
nowe miejsce koncentracji - odparł dowódca oddziału, major Jeziorski. - Taki mam 
rozkaz. - A co z miastem? - przypomniał Horyniecki. - Musicie sobie jakoś 
radzić. Przykro mi, ale mam rozkaz. - Od słowackich Karpat idzie Sicz. 
Wpadniecie wprost na nich - ostrzegł Maciej. - Innej drogi nie ma? - spytał 
niecierpliwie major. - Jest, ale trudniejsza. Bez przewodnika nie dacie rady. - 
A ten przewodnik? - Mam takiego człowieka. Piechocki, oficer rezerwy. Zawołać? - 
Oczywiście. Jestem panu wdzięczny, panie starosto. - Poprowadzi pan oddział 
górami do przełęczy - mówił Maciej do Piechockiego, na którego czekali niedługo 
- tak aby nie natknąć się na Sicz. Zgoda? - A pan, panie starosto? - Cóż ja? 
Zostaję. Życzę powodzenia. Pożegnali się pospiesznie. Piechocki nie ukrywał 
radości z takiego obrotu sprawy, na pożegnanie mocno, wymownie uścisnął dłoń 
Macieja. W trzy godziny po odejściu polskiego oddziału do miasta powrócili 
Ukraińcy. Horyniecki spodziewał się ataku zemsty z ich strony. Nic takiego się 
jednak nie stało. Umęczeni i głodni, rzucili się na żydowskie kramiki i z 
nieopisaną werwą szturmowali browar. Wytoczyli na rynek beczki, znieśli jedzenie 
i przy ogniskach ucztowali do rana. W niedzielę rano cała ta hałastra udała się 
na mszę do cerkwi. Dla bezpieczeństwa ustawili dwa cekaemy na wieży. Kiedy 
rozległy się długie serie, Horyniecki był pewien, że to nowy oddział polski 
niespodziewanie pojawił się w mieście. Tymczasem okazało się, że to były salwy 
na wiwat. Obsługa cekaemów dostrzegła zbliżającą się do Rozdołów Sicz. Wznoszono 
okrzyki, rzucano czapkami, strzelano. Teraz miało się ostatecznie wszystko 
rozegrać. - Władza w mieście i powiecie należy odtąd do mnie, prowidnyka Siczy 
Samostijnej Ukrainy - oznajmił ostro Michał Horyniecki. - Ta banda, ta pożal się 
Boże armia nie będzie żadną ostoją twojej samozwańczej władzy - odpowiedział 
dumnie Maciej. - Nie mam najmniejszej ochoty przekazywać rządów bandytom. Tobie 
radzę: rozpuść ludzi i zmykaj do swojej Protiszni. Kiedy przyjdą Sowieci, zrobią 
z was marmoladę - ostrzegał. - Póki co, my jesteśmy górą - nie ustępował Michał. 
- Na dzień, dwa, najwyżej trzy. I co dalej? - Wojna dopiero się zaczęła. Jeśli 
powstanie cała Ukraina, zwyciężymy. - Ale na razie Białorusini i Ukraińcy na 
Wołyniu i na Podolu witają RKKA chlebem i solą. - To kłamstwo bolszewickiej 
propagandy! - wściekał się Michał. - I tak wasze powstanie nie ma szans 
powodzenia. Zdepczą was jak gnidy. - Zobaczymy. A teraz muszę ojca aresztować. 
Będzie musiał ojciec przebywać w naszym domu przy lipowej alei. Postawię tam 
kilku wartowników. A może ojciec chce do Prędowli? - Nie, zostanę w mieście - 
zdecydował Maciej. - Gdy wy uciekniecie, ktoś tu będzie musiał rządzić. - 
Lepiej, żeby ojciec nie robił sobie wielkich nadziei. I tak miejsce jednego 
Horynieckiego zajął drugi. Władza pozostała w rodzinie, tylko flagę 
biało_czerwoną zastąpił trójzub. Łopotał nad gmachem rozdolskiego starostwa 
niespełna trzy dni. Pod wieczór chłopska piechota i kawaleria Siczy opuszczała w 
pośpiechu miasto. Sowieci byli już w Stryju. - Przyszedłeś mnie uwolnić czy się 
pożegnać? - spytał ostrym tonem Maciej na widok młodszego syn, stojącego długo w 
milczeniu w drzwiach jadalni. - Tymczasem pożegnać - wycedził przez zęby Michał. 
- Niech ojciec zaopiekuje się Lusią i Olgą na wypadek, gdybym... - urwał. Był 
przygnębiony i ledwo hamował wściekłość. - Rozpuść jak najszybciej tę zbieraninę 
i schroń się w górach. Potem jakoś się wszyscy odnajdziemy. Uciekaj! - ponaglał 
Maciej zakładając marynarkę. - Lusia nie ma z tym nic wspólnego - pragnął 
usłyszeć zapewnienie, że ojciec pomoże żonie i córce. - Wiem. Uciekaj! Michał 
odwrócił się na pięcie. Skoczył na konia i zniknął za zakrętem alejki. Wziąwszy 
płaszcz, Maciej starannie zamknął dom i pojechał do starostwa. Nie zastał tam 
nikogo. Po "urzędnikach" Michała zostały jedynie sterty rupieci i walające się 
na podłodze gabinetów ulotki, nawołujące lud ukraiński do narodowego powstania, 
obiecujące wolną Ukrainę i prawowitą władzę. Pewnie żadna z tych ulotek nie 
dotarła nawet do najbliższych wiosek. Teraz, kiedy po trzech dniach "rządów" 
władze Samostijnej Ukrainy uciekły hen w góry, obietnice te śmieszyły. Kiedy 
zgarniał ulotki do kąta jak liście, ktoś zapukał do drzwi. Zgłosiła się 
sekretarka, informując o jakichś ludziach w poczekalni. - Niech wejdą - poprosił 
porzucając uciążliwe zajęcie. Do gabinetu wkroczyło kilku mężczyzn z czerwoną 
flagą. Maciej zdumiał się. Dopiero kiedy w jednym z nich rozpoznał szwagra 
Pawłyka, Mikołaja Pronaszko, pomyślał z ironią: "Pewnie jacyś nowi samozwańcy". 
Zamierzał ich jednak przyjąć z godnością. Obruszanie się lub demonstrowanie 
swojego prawdziwego do nich stosunku nie miało sensu. Służbę traktował jak 
obowiązek utrzymywania ciągłości władzy polskiej, póki będzie to możliwe, a więc 
do wkroczenia Sowietów do Rozdołów. Tych, którzy teraz przed nim stali, brał 
jakby za emisariuszy RKKA. - Proszę, siadajcie, panowie - zapraszał do stołu. - 
My nie panowie, my komuniści - rzucił jeden z grupy. - Domyślam się. Mimo to 
sądzę, że mamy ze sobą do pomówienia. - Jesteśmy rewolucyjnym komisariatem 
miasta i powiatu - powiedział Pronaszko, zanim zdążyli usiąść. - Czy mam 
rozumieć, że przyszliście tu, panowie, aby pozbawić mnie władzy? To znaczy, że 
występujecie przeciw legalnej władzy Rzeczypospolitej? - upewniał się 
Horyniecki. - Rzeczypospolitej nie ma. Rząd uciekł, wódz naczelny także. W 
Stryju są Rosjanie. Robotniczo_chłopska Armia Czerwona wyzwoliła Ukrainę 
Zachodnią, przyłączając te ziemie do radzieckiej Ukrainy. Nie reprezentuje pan 
już legalnej władzy - oświadczył spokojnie Pronaszko. Maciej domyślił się, że to 
właśnie on był kierownikiem czerwonego komisariatu. - Co panowie zamierzają? - 
spytał spokojnie. - Powinien pan złożyć władzę w nasze ręce. - Nie myślę 
kapitulować przed nikim. Tym bardziej przed wami. Z Sowietami wojny nie 
prowadzimy, jestem zatem uprawniony do złożenia władzy tymczasowemu zarządowi 
wojskowemu Sowietów. Panowie zaś reprezentują tylko siebie. - Reprezentujemy lud 
ukraiński - powiedział jeden z komisarzy. - Był tu już taki ludowy prowidnyk. 
Przed kilkoma godzinami uciekł z miasta. Dziś taki czas, że każdy może sięgnąć 
po władzę, ale tylko nielicznym udaje się ją utrzymać. Myślę, że powinniśmy 
poczekać na Sowietów - upierał się Maciej. - Owszem, my będziemy czekali tutaj, 
w starostwie i w ratuszu, a pan u siebie w domu pod ochroną straży robotniczej - 
oznajmił stanowczo Pronaszko. - Czy ma pan jeszcze coś do powiedzenia? Maciej 
powstał w gniewie. Zabrał płaszcz, który niedawno powiesił w szafie, i wyszedł. 
Za nim udał się jeden z komisarzy. W poczekalni nie było już sekretarki, a kilku 
mężczyzn z czerwonymi opaskami na rękawach płaszczy i marynarek przeglądało 
biurko i szafę. - Odprowadzicie pana Horynieckiego do domu - rozkazał komisarz. 
Czterech, w tym dwóch z pistoletami w kaburach, jakie nosili polscy oficerowie, 
poderwało się i poszło za Maciejem. Nie miał zamiaru utrudniać im zadania ani 
ryzykować życia. Usiadł na tylnym siedzeniu samochodu mówiąc, że jemu jako 
aresztowanemu nie wolno prowadzić. Zaskoczył ich tym. Jakoś dojechali do lipowej 
alei, choć ten, który siedział za kierownicą, czuł się niepewnie. Dwóch z 
ochrony ulokowało się w hallu willi, a dwóch pozostałych pilnowało domu na 
zewnątrz. Praktycznie nie miał szans ucieczki. Przez chwilę nawet myślał o tym, 
ale zrezygnował. Postanowił czekać na przybycie Sowietów. Przez cały dzień w 
mieście panował spokój. Od strażników dowiedział się, że Rewolucyjny Komisariat 
Ludowy, bo taką nazwę nadano ostatecznie organowi władzy robotniczej, przejął w 
ciągu dnia wszystkie instytucje i większość fabryk pod swój zarząd. Zwolniono 
polskich urzędników, aresztowano policjantów i rozbrojono kilka niewielkich 
oddziałów polskiego wojska, wycofując się przed RKKA i Niemcami w Karpaty. 
Późnym wieczorem, kiedy zamierzał położyć się spać, jeden z ludzi ochrony wszedł 
chyłkiem do jego pokoju. Po zachowaniu chłopca, bo był to bardzo młody człowiek, 
poznał, że przychodzi tu w tajemnicy przed innymi. Przebiegła mu przez głowę 
myśl, że to prowokacja. - Panie Horyniecki, chcę panu pomóc - zaoferował się. - 
Musi pan uciekać - szepnął. - W piwnicy browaru czeka na pana Adaś. - Skąd go 
znasz? - Byliśmy razem w wojsku, walczyliśmy na Zboiskach, a potem 
przedzieraliśmy się aż tutaj. Przed wojną pracowałem w zakładach Bajtsa. No co, 
decyduje się pan? - ponaglał. - Przecież ty jesteś z nimi. - Jestem w partii - 
sprostował. - Ojciec mój był w KPP, to dlaczego ja miałem nie pójść? Ale na 
wojnie też byłem, za Polskę biliśmy się z Adasiem. Tym go przekonał. - Spróbujmy 
- zdecydował się. - A co z tobą? Przecież będziesz za mnie odpowiadał. - Niech 
się pan nie martwi o mnie. Nie mogę wiele powiedzieć, tyle tylko, że... - urwał, 
bo doszły ich jakieś odgłosy z hallu. Nasłuchiwali. - To nic groźnego, idziemy! 
- Idziemy - powtórzył Maciej. Było mu trudno stąd odchodzić, ciężko rozstawać 
się z domem, który był mu drugim po Prędowli, ale czas naglił. Bezsensem byłoby 
zwlekać. Z domu wydostali się bez przeszkód, potem przez ogród na łąki nad 
Stryjem i wzdłuż rzeki do browaru. Tu się rozstali. Chłopiec pożegnał się 
pospiesznie i zniknął w mroku nocy. Maciej nawet nie zdążył mu podziękować. 
Kiedy został sam, nie bardzo wiedział, co ze sobą począć. Nie znał browaru i nie 
miał pojęcia, gdzie może być ukryty Adaś. Wszedł jednak ostrożnie na obszerny 
dziedziniec. Na rampie mignął jakiś cień. Na wszelki wypadek wcisnął się w 
najbliższe zagłębienie muru. Ciągle, może ze strachu, chodziło mu po głowie, że 
to prowokacja. Chłopak mógł nawet o tym nie wiedzieć. - Wujku, wujku! - usłyszał 
gdzieś z ciemności. - Tu jestem - zaryzykował po chwili. - To ty, Adaś? - Ja - 
usłyszał znienacka tuż obok. To nie był głos Adasia, ale znajomy, nie wrogi. - 
Pawłyk! Ty tutaj? Podszedł także Adaś. - Nie mamy wiele czasu. Tylko nocą jest 
szansa wydostania się z miasta. - Idziemy - rzekł niecierpliwie Pawłyk. - 
Porozmawiamy po drodze. Całą noc przedzierali się przez Szczołb i Sychłowate. 
Nad ranem byli w siole pod Płaszą i tu postanowili wreszcie odpocząć. Na 
sąsiednim wzgórzu stał klasztor Czerenica. - Tam działy się okropne rzeczy - 
odezwał się wreszcie Pawłyk. - Mówisz o Czerenicy, o uchodźcach? - spytał 
maciej. - Gdy powstańcy rozdzielili się na sotnie wychodząc z Rozdołów, jedna z 
nich, sotnia Hrebennego, poszła na Czerenicę. Uchodźcy zamknęli się w 
klasztorze. Wzięto go szturmem. Potem bandyci rozprawili się z obrońcami. 
Mężczyzn powiesili, kobiety i zakonnice zgwałcili, podusili albo zamęczyli na 
śmierć. Dzieci, które nie zdążyły uciec, zamknęli w piwnicach, a klasztor 
puścili z dymem. - Bandyci! - wycedził ze wstrętem Maciej. Teraz, kiedy to 
usłyszał, jeszcze mniej rozumiał, jak na ich czele mógł stanąć jego syn. - 
Skorodne też puścili z dymem - wtrącił Adaś. - Po dworze zostały tylko osmalone 
kikuty. - Jak to się stało? - Kiedy podeszli pod dwór, zażądali koni, jedzenia i 
wódki. Dziadek odmówił i ze swoimi ludźmi postanowił bronić dworu. Mnie nakazał 
przeprowadzić matkę do Prędowli. Kiedy byliśmy już na Letowiszczach, chciałem 
wrócić do dworu. Okazało się, że za późno - powiedział i zaklął okropnie. - To 
byli ci z Siczy? - Nie, chłopstwo. Ale czy to nie wszystko jedno? Macieja 
ogarnęła rozpacz. Nie mógł się pogodzić z faktami, nie wierzył, że właśnie taki 
miałby być koniec - klęska, cierpienie, śmierć. "Może nie należało już 
doszukiwać się w czymkolwiek sensu, a tylko ratować z pożogi to, co jeszcze 
pozostało? Może taka jest logika wojen?" - myślał. Powinien był przecież o rym 
wiedzieć, nie była to jego pierwsza w życiu wojna. Rozdział Ii Na Śląsku wojna 
zaczęła się najwcześniej. Pierwszy uderzył Freikorps. Jednocześnie z 31 sierpnia 
na 1 września, a więc w ostatnią noc pokoju, wywiad hitlerowski usiłował 
przerzucić do Polski przez granicę kilka silnych grup szturmowych Abwehry i SS w 
celu wzmocnienia sił dywersji na Górnym Śląsku i w Zagłębiu. Tuż po zapadnięciu 
zmroku dowódca kompanii powstańców ON "Tarnowskie Góry" zameldował przez 
radiostację: - "Po drugiej stronie granicy od godziny wzmaga się podejrzany 
ruch. Wokół posterunku straży granicznej gromadzą się żołnierze Wehrmachtu i 
jacyś cywile. Mają motocykle i auta pancerne. Oddano kilka prowokacyjnych 
strzałów w naszym kierunku. Co robić? Kapitan Ślusarczyk". Meldunek z tym 
pytaniem przesłano do dowództwa Grupy Operacyjnej "Śląsk". Generał Sadowski 
zalecał ostrożność w podejmowaniu jakichkolwiek działań. Zgodził się jednak na 
wysłanie w kierunku granicy dwu szwadronów kawalerii z cekaemami. Pierwszym 
dowodził Hubert Synoczek. Ślązak z Tarnowic. Drugim zaś porucznik rezerwy 
Hieronim Horyniecki. Po godzinie galopu byli nad granicą. Biegła tu ona 
wierzchołkami łagodnych pagórków, porośniętych kępami lasów. W odległości 
pięciuset metrów od niemieckich posterunków granicznych i wzdłuż szosy, 
prowadzącej do Gwarkowic, stały masywne, betonowe bunkry. Czuwały w nich przy 
cekaemach oddziały polskiej straży granicznej. Na drugiej linii, w okopach, 
umocniła się kompania powstańczej Organizacji Narodowej kapitana Ślusarczyka. 
Dowództwo odcinka objął kapitan Ślusarczyk jako najstarszy rangą i mający 
najlepsze doświadczenie w walce z Niemcami. Ustalił prędko zasady współdziałania 
poszczególnych pododdziałów i sposoby kontaktowania się na wypadek walki. Już w 
trakcie odprawy, prowadzonej w jednym z bunkrów, dała się słyszeć kolejna 
strzelanina. Najpierw kilka, potem kilkanaście salw z tamtej strony. Po 
kwadransie pojedyncze strzały przerodziły się w serie wściekle plujących ogniem 
cekaemów. Nagle jak na rozkaz strzelanina ustała. Wtedy najpierw gdzieś daleko, 
a za chwilę coraz bliżej zaczął narastać warkot silników. Zwiadowcy zameldowali, 
że Niemcy przekroczyli granicę. Na szosie pojawili się motocykliści, a zaraz za 
nimi kilka samochodów pancernych, za którymi chowała się piechota. Ślusarczyk, 
nie oglądając się na nic, postanowił dać szkopom nauczkę. Gdy prowokatorzy 
znaleźli się możliwie najbliżej stanowisk bojowych, wydał rozkaz: - Ognia! 
Bateria, ognia! Ciszę ciepłej, pogodnej nocy przerwało wściekłe ujadanie 
czterech lekkich dział i monotonny terkot broni maszynowej. Rakiety oświetliły 
pagórki i drogę. Po dwudziestu minutach napastnicy wycofali się pospiesznie za 
kordon graniczny. Na szosie pozostało pięć motocykli i jedno auto pancerne 
przeciwnika. Pośród rozwalonego żelastwa Niemcy pozostawili trupy trzech 
zabitych. Było też kilku rannych, ale większość z nich zdołała się dowlec do 
swoich. Dwóch wzięto do niewoli. Jeden z Niemców był całkiem nieprzytomny, drugi 
zaś butnie twierdził, że za chwilę Wehrmacht ich stąd wykurzy, że to już wojna. 
Kapitan Ślusarczyk wysłał jeńca do Gwarkowic. Około drugiej nad ranem Niemcy 
podjęli próbę przedarcia się przez granicę na szosę gwarkowicką. Powstrzymano 
ich. Tym razem potyczka trwała ponad dwie godziny. Padli pierwsi zabici w 
kompanii ON oraz w szwadronach kawalerii. O świcie rozpoczął się prawdziwy bój. 
Teraz Niemcy uderzyli czołgami, które wspierała zmotoryzowana piechota. Spychani 
przeważającymi siłami wroga, kawalerzyści i ochotnicy wycofywali się. Omijając 
Gwarkowice skierowali się przez lasy na Miasteczko. Tak więc już pierwszego dnia 
wojny na północnym skrzydle GO "Śląsk", szczególnie odcinku "Tarnowskie Góry", 
oddziały Krakowskiej Brygady Kawalerii i ON ponosiły dotkliwe straty. Do 
Miasteczka obrońcy spod Gwarkowic dotarli już nocą. Szwadrony Synoczka i 
Horynieckiego oraz kompania lekko rannego Ślusarczyka były rozproszone, poważnie 
osłabione. Do rana trwała koncentracja i przegrupowanie oddziałów. Wraz z 
nastaniem nocy działania niemieckie osłabły. W chwili ciszy kapitan Ślusarczyk 
snuł plany powrotu oddziału na pozycję nadgraniczną. Rano okazało się to 
niemożliwe. Niemcy deptali im po piętach. I tak po osiągnięciu przedmieść 
Gwarkowic wycofali się ponownie do Miasteczka. Tam tymczasem miejscowi 
Volksdeutsche wywiesili w kilku oknach flagi ze swastyką. Zorientowawszy się 
jednak, że do osady wróciło Wojsko Polskie, pośpiesznie je zrywali. Napór 
Niemców był bardzo silny. Pod koniec drugiego dnia wojny hitlerowcy odrzucili 
żołnierzy wydzielonego oddziału "Tarnowskie Góry" na linię Brynicy. - Tu przed 
plebiscytem w dwudziestym pierwszym roku, była granica. Przez ten most 20 
czerwca przyszła na Śląsk tak długo oczekiwana Polska - wspominał kapitan 
Ślusarczyk, weteran powstań. - A teraz nam przyjdzie tędy uciekać przed 
Niemcami. By to jasny pieron! - przeklinał Synoczek. - Na razie, póki Niemcy są 
cicho, umocnijmy nasze pozycje - radził Hieronim. - Przeskoczyć na drugą stronę 
zawsze zdążymy. Ledwie zajęli jakie takie pozycje, około drugiej po południu 
ruszyło nowe natarcie niemieckiej piechoty, poprzedzone artyleryjskim ostrzałem, 
na szczęście niecelnym. Hitlerowcy nacierali z determinacją. Piechotę wspierała 
kolumna aut pancernych. W tym czasie nad pozycjami polskimi pokazały się maszyny 
Luftwaffe. Spadły pierwsze bomby, kilka bardzo blisko. Samoloty nawróciły, 
zniżyły lot i tuż nad ziemią ostrzelały okopy z broni pokładowej. Po nich w 
chwilę potem nadleciały następne, głównie Stukasy. Jeszcze było widać ich ogony, 
kiedy poderwała się do ponownego szturmu hitlerowska piechota. Mimo stałego 
nękania, zdołali utrzymać się na pierwotnych pozycjach. Straty były stosunkowo 
niewielkie, ale zaczęło brakować amunicji do cekaemów i opatrunków. Późnym 
popołudniem przyszedł smutny meldunek. Na północnym skrzydle ugrupowania czołgi 
niemieckich dywizji zepchnęły oddziały Krakowskiej Brygady Kawalerii za 
Przemszę. Niemcy zajęli Woźniki i kierowali się na Zawiercie. Przerwali linię 
obrony pod Koszęcinem i Kaletami. Powstało niebezpieczeństwo okrążenia. W tej 
sytuacji kapitan Ślusarczyk podjął decyzję: - Jak tylko zapadnie zmierzch i 
Niemcy przerwą atak, wycofujemy się. - Na drugą stronę rzeki? Po co? - dziwił 
się Hieronim. Tu pozycje były lepsze, łatwiejsze do obrony. - Krakowska Brygada 
Kawalerii rozpoczęła odwrót. Musimy podążać za głównymi siłami - wyjaśnił. - W 
jakim kierunku? - Na razie na Kraków. Hieronim nie pytał, którędy będą 
kontynuowali odwrót. To, że trzeba będzie się cofać, i to może jeszcze długo, z 
godziny na godzinę stawało się coraz bardziej prawdopodobne niż zapowiadana 
koncentracja i kontruderzenie. Przewaga wroga była widoczna, przytłaczająca i 
wciąż rosła. Artyleria, czołgi, samoloty, wszystko to, czym dysponowali 
hitlerowcy, im się tylko marzyło. Brakowało amunicji, kurczyły się zapasy 
żywności. Sytuacja stawała się tragiczna. Zawodziło wsparcie, którego po prostu 
nie było. Z wyczerpania i ran padały konie, umęczeni żołnierze, głodni i nie 
śpiący już trzecią noc, trzymali się dzielnie. "To była tylko bitwa graniczna. 
Wycofujemy się, ale nie uciekamy. Tak naprawdę wojna się dopiero zacznie" - 
pocieszał jeden drugiego. Hieronim myślami był teraz przy żonie. Zrobiło mu się 
lżej. Pomyślał: "Przynajmniej ona jest bezpieczna, z daleka od tego wszystkiego, 
w cichej Prędowli". W ostatnim liście pisała, że Adaś rwał się do wojska. "Te 
wszystkie niedobre pogłoski i plotki rozpaliły bohaterskie chęci. Obudziły w nim 
mężczyznę - uskarżała się po matczynemu. - A przecież to jeszcze dzieciak". 
Gdzież teraz mógł być Adaś? Może stał jeszcze w kolejce po mundur, a może jak 
on, jak ojciec, na żołnierskiej tułaczce? Pod osłoną nocy i gęstniejącej ponad 
podmokłymi łąkami mgły wycofywali się pospiesznie i sprawnie. Gdy byli już 
daleko od Brynicy, usłyszeli za sobą huk wybuchu. To saperzy wysadzili most. Był 
to raczej akt rozpaczy i determinacji, wyraz chwilowej bezsilności niż strategii 
odwrotu. Rzeka bowiem, choć rozlewała się dość szeroko, była w tym miejscu 
płytka, nietrudna do sforsowania przez niemieckie czołgi, samochody i wozy 
opancerzone. Ten wysadzony w powietrze most stanowił poniekąd symbol. 
Przygnębieni pierwszymi niepowodzeniami, rozbici i umęczeni, zdawałoby się 
przegrani, nie zamierzali niczego oddać łatwo, bez walki. Po przyjeŹdzie z 
Francji Włodzimierz nie wrócił do Leningradu. Dostał małe mieszkanie w Moskwie i 
skierowano go do pracy w Instytucie Marksa i Engelsa, który kształcił młode 
kadry polityczne. Z pracy był zadowolony. Wyglądało jednak na to, iż powrót na 
uczelnię powinien traktować jako zajęcie przejściowe. Czekał więc cierpliwie, co 
mu los przyniesie. Miał trochę czasu, w każdym razie tyle, aby móc lepiej 
przyjrzeć się miastu. Nie poznawał Moskwy. Wypiękniała. Przez kilka lat tak 
wiele się tu zmieniło. Nie było już ściany Kitajgorodu, a na Ochotnym Riadzie 
wyrosły wysokie, nowoczesne domy. Ulica Gorkiego od Ochotnego Riadu po Plac 
Radziecki przemieniła się w szeroką, nowoczesną arterię. Poszerzano i 
unowocześniano inne ulice: Dużą Kałuską, Pierwszą Mieszczańską, szosę Możajską. 
Z placu przy moście Moskworieckim usunięto składy artykułów chemicznych i 
budynki fabryczne. Odsłonięty został przez to widok na wspaniałą cerkiew Wasyla 
Błogosławionego. Plac Czerwony stał się miejscem zgromadzeń i defilad. Zniknęły 
stamtąd budki i stragany. Wzdłuż kremlowskiego muru posadzono pasmo świerków. 
Spacerując ulicami Moskwy zauważył, że wraz ze starymi, nic nie wartymi 
kamienicami, zniknęły niestety także wieża Suchariowska, Łuk Triumfalny, 
Czerwona Brama, Sobór Zbawiciela. Tych zakątków było mu trochę żal. Cóż, może 
nie udało się ich uratować? A może ktoś zdecydował, że nie warto? Trudno 
dociekać. W niektóre soboty i niedziele wyjeżdżał wraz ze swoimi studentami na 
budowę linii Izmajłowskiej metra. Pracowała tam wtedy cała Moskwa, cały Związek 
Radziecki. Wreszcie został poproszony na rozmowę do wydziału kadr Ministerstwa 
Spraw Zagranicznych. "Przypomnieli sobie o mnie" - pomyślał. Chciał to wszystko 
mieć za sobą. Szedł z duszą na ramieniu. Spodziewał się, że będą go pytali o 
szczegóły raportu, który złożył po powrocie. Wyjaśnił w nim powody pozostania 
syna w Paryżu. W pierwszej rozmowie okazano mu dużą cierpliwość, wyrozumiałość i 
bardzo dyskretną, choć wyczuwalną podejrzliwość. Nie dziwiło go to. Oczekiwał 
gorszego przyjęcia. "Druga część rozmowy może być trudniejsza" - przewidywał. I 
znów zaskoczenie. Owszem, naczelnik wydziału wspomniał o raporcie, ale jakby 
mimochodem. - Jest propozycja, abyście zostawili chwilowo uczelnię i przejęli 
obowiązki w jednym z referatów Ministerstwa - oznajmił naczelnik tonem 
zwyczajnym, z którego trudno było wróżyć cokolwiek. - Od kiedy? - zapytał 
Włodzimierz. - Od zaraz. - Cieszę się, że okazano mi zaufanie. Sądzę, że nie 
zawiodę. - Nie ukrywam, że sprawa waszego syna trochę opóźniła wasz powrót do 
dyplomacji. Na razie jednak zostaniecie w kraju. No, do zobaczenia jutro - 
pożegnał się, podając rękę przez biurko. - Dziękuję, towarzyszu naczelniku. Do 
widzenia. Wyszedł trochę nie dowierzając losowi. Przejął obowiązki w referacie 
polskim. Nie orientował się jeszcze, na czym będzie polegała nowa praca. Nie 
miał stałych obowiązków. Wykonywał rozmaite polecenia, spełniał rÓżnorakie 
misje, przyjmował doraźne zadania. Z tygodnia na tydzień coraz bardziej pogrążał 
się w smutku. Już w Paryżu było dla niego oczywiste, że Europa zmierza ku 
wojnie, ale dopiero teraz przypuszczenia te potwierdzały się. Radziecka 
dyplomacja pracowała nad konfliktem niemiecko_polskim. Rozpatrywano rozmaite 
warianty jego przebiegu, przymierzano się do każdej możliwej okoliczności. Będąc 
tak blisko głównego nurtu wydarzeń, z dnia na dzień pozbywał się złudzeń. 
Wreszcie zapadła decyzja: Związek Radziecki podjął rozmowy z hitlerowskimi 
Niemcami. - Towarzyszu Horyniecki - zagadnął go przełożony, widząc jak gryzie 
się z myślami. - Na darmo jeszcze w kwietniu złożyliśmy w Londynie i Paryżu 
propozycję natychmiastowego zwołania konferencji z myślą zawarcia trójstronnego 
układu o pomocy wzajemnej na wypadek niemieckiej agresji. W miesiąc po zerwaniu 
przez faszystów układu o nieagresji z Polską Warszawa zignorowała nasze warunki 
wspólnej asekuracji. Zadowolono się gwarancjami Londynu i Paryża. Delegacja 
Biura Politycznego na rokowania z Francją i Anglią wróciła z niczym. Teraz, po 
ultimatum Rzeszy przesłanym do Warszawy, wojna wydaje się być tylko kwestią 
czasu. Nieodległego czasu - dodał. - Aktualnie pozostaje nam jedynie myśleć o 
tym, jak zabezpieczyć się przed skutkami wojny niemiecko_polskiej, która dla 
Polski może okazać się klęską. Faszyści są dobrze przygotowani do napaści. W tej 
sytuacji nie możemy zdać się na los. - Tak - Włodzimierz rozumiał to, chociaż 
narastało w nim rozgoryczenie. - To znaczy, że układ z faszystami będzie 
konieczny? - Niestety. To dla naszego bezpieczeństwa. Musimy ratować to, co jest 
jeszcze do ocalenia, inaczej Hitler gotów połknąć nie tylko całą Rzeczpospolitą, 
ale... - urwał. Telefon przerwał rozmowę i Włodzimierz wyszedł. W czwartek, 14 
września, po raz pierwszy od wybuchu wojny, ukazał się w "Prawdzie" artykuł o 
wydarzeniach na zachodniej granicy Związku Radzieckiego, a w "Izwiestiach" 
komunikat o naruszeniu dwa dni wcześniej w rejonie Szepietówki i Żytkowicz 
granicy ZSRR przez polskie samoloty. - Wojna zbliża się do naszych granic - 
skonstatował znajomy Włodzimierza, gdy razem wracali z biura, wstępując po 
drodze do kawiarni. - Polska, Włodzimierzu Józefowiczu, nie istnieje. To tylko 
trup - upierał się tamten, gdy po chwili rozmowa zeszła na temat artykułu w 
"Prawdzie". - Czy można, jak to napisano, twierdzić dziś, że Polska utraciła 
wszystkie ośrodki polityczne i przemysłowe, poniosła klęskę wojenną, jednym 
słowem, jak wy, Szczepanie Michajłowiczu, że Polska to trup? Nie. Jeszcze raz 
nie! - oburzył się Włodzimierz. Z jaką łatwością większość jego kolegów 
pogrzebała już Polskę! Co gorsza, nie dostrzegała w jej losie niebezpieczeństwa 
dla Związku Radzieckiego. Nie wierzył w niemieckie gwarancje. Z faszystami nie 
można się układać, raczej tworzyć fronty przeciw nim - przekonywał. Był 
osamotniony, a mimo to uparty. - Trudno tłumaczyć klęskę Polski przewagą 
techniczną Niemiec i brakiem pomocy Anglii i Francji. Państwo polskie okazało 
się słabe i niezdolne do działania. Brak było poważniejszego oporu. Rozpadło się 
po pierwszej porażce - bronił swego Szczepan Michajłowicz słowami artykułu z 
"Prawdy". - A ponadto - dodawał również za gazetą - państwo polskie było 
zlepkiem obszarów niedawnych zaborów, społeczeństwem wielonarodowym. Ukraińców, 
Białorusinów i Żydów było w Polsce więcej niż Finów, Estończyków, Łotyszów i 
Litwinów razem wziętych. - Czy mam rozumieć, Szczepanie Michajłowiczu, że 
jesteście za państwami jednonarodowymi? A Związek Radziecki jakie to państwo? - 
Mylicie pojęcia, Włodzimierzu Józefowiczu, Związek Radziecki to federacja 
wolnych narodów, a Polska była kapitalistyczna, obszarnicza, eksploatatorska - 
powiedział z zapałem. - Ukraina Zachodnia i Białoruś zostały oddane polskim 
panom po pokoju ryskim na rozgrabienie. Panował tu biały terror. Szalały 
ekspedycje karne i sądy polowe - mówił teraz jak partyjny agitator. - Na tym 
polega istota słabości państwa polskiego i wewnętrzna przyczyna klęski. Nie 
demonizujmy potęgi faszystów. To nie Niemcy były tak silne, ale Polska tak 
słaba. - Znam Polskę i Polaków. Poznałem także faszystów i mam, wybaczcie, inne 
zdanie, odmienny pogląd na przyczyny klęski Polski - sprzeciwił się Włodzimierz. 
Zastanawiał się, czy to dla wygody, czy też ze strachu, a może źle pojmowanej 
lojalności Szczepan Michajłowicz z taką wiarą i bezkrytycyzmem przyjmuje i 
powtarza słowa komentarza prasowego. "A może tak teraz trzeba? Może inaczej nie 
można? Nie, to niemożliwe. Co by spowodowało aż takie spustoszenie w ludzkich 
umysłach?" - myślał. - Wy, Polacy, jesteście niepoprawni - kontynuował tamten. - 
Potraficie zaprzeczać całemu światu. Gdy wszyscy mówią czarne, wy wołacie białe. 
Gdy wokoło konstatują: klęska, wy na przekór zdrowemu rozsądkowi opowiadacie, że 
to zwycięstwo. A jeżeli już przegrana, to taka, która was odrodzi. Dla wiary w 
zmartwychwstanie gotowi jesteście umierać. A teraz, kiedy przegraliście, bo 
odrzuciliście szansę na zwycięstwo, nawet tacy jak wy, Włodzimierzu Józefowiczu, 
nie chcą słuchać słów prawdy. Skąd to się bierze? - Z historii. - A mnie się 
wydaje, że z tym przedmiotem mieliście zawsze największe kłopoty. Ale może to ja 
się mylę? Może po prostiu was, Polaków, nie rozumiem? Wojnę jednak już 
przegraliście. Państwa polskiego nie ma. Rozpadło się, i to nie po raz pierwszy. 
No więc, jak właściwie z tą historią? - A naród? Przecież on ocalał - upierał 
się Włodzimierz. Wiedział, że w słowach Szczepana Michajłowicza jest wiele 
racji, bolesnej prawdy, chłodnej politycznej kalkulacji, ale z takiego punktu 
widzenia Polski i Polaków poznać i zrozumieć nigdy nie było można. - Naród bez 
państwa to jak bezdomny człowiek. Każdy może go przegnać i upodlić. Spójrzcie 
tylko na Żydów. Niby przez Boga wybrani, a bezdomni, i choć potrafią się 
wszędzie jakoś urządzić, nigdy nie są u siebie. Państwo to dla narodu 
najważniejsza rzecz - Szczepan Michajłowicz był bezlitosny. - Przecież Polacy 
nie są narodem samobójców. Czy sądzicie, że chcieli utracić państwowość? - pytał 
rozpaczliwie Horyniecki. - Jednakże utracili. I to jest fakt. A w polityce liczą 
się tylko fakty, nawet te brutalne. - To, co jest naprawdę brutalne, to faszyzm 
- powiedział Włodzimierz. - Nie wińcie za wszystko faszyzmu - przerwał mu 
Szczepan Michajłowicz. - Kiedyś była to caryca Rosji, dzisiaj f~uhrer Niemiec, 
Bóg jeden wie, kto jeszcze jest winny tej klęski. Byle nie wy, Polacy - oburzył 
się przyjaciel. - Można żałować, że Polski już nie ma, lecz żal to taniuchne 
uczucie. Nie potrafili się porozumieć. Włodzimierz uznawał wiele racji 
przyjaciela. Tamten zaś powtarzał uparcie to, co obaj przeczytali rano w 
"Prawdzie". Kiedy się pożegnali, Włodzimierz zapragnął być sam. Zmierzał 
spacerkiem w stronę domu. Nagle, a zdarzało mu się to niezmiernie rzadko, 
zatęsknił za swoimi, za Prędowlą. Wiele by dał, aby się tam teraz znaleźć, nie 
bacząc na wszystko. Nie czuł się bezpieczny. Bo niby dlaczego los miałby go 
oszczędzić? Tylu przyjaciół, znajomych, dobrych komunistów gdzieś zniknęło. 
Kiedy zagadywał o nich, jedni udawali, że nigdy o takich nie słyszeli, inni 
wyrażali się o dawnych wspólnych znajomych pryncypialnie i podejrzanie 
krytycznie. To było teraz wygodne. miał im to za złe i nie taił tego, wówczas 
się wymawiali ciężkimi czasami. - Och, Włodzimierzu Józefowiczu, co wy wiecie. 
Trzeba było być tutaj. Trzeba było bać się jak my - usprawiedliwiali się 
niektórzy. Atmosfera stawała się ciężka, nieznośna. Kiedyś natknął się na 
starego znajomego z Hiszpanii. Po wyjeździe był krótko attach~e w Pradze. 
Przyjaciel Litwinowa, o którym nawet teraz, w przeciwieństwie do innych, wyrażał 
się z szacunkiem i sympatią. Nie zgadzał się natomiast z polityką Mołotowa. 
Ciągle powtarzał: "Jak on może mówić o krótkowzrocznych antyfaszystach? Jak może 
pertraktować z hitlerowcami? Jak tak można?" Nie poznawał Kurisowa. Ten wesoły, 
zawsze skory do żartów Kurisow, "Antonio", jak go nazywali, był teraz milczący i 
posępny. Ukrywał, co przeszedł, ale nie dlatego, że nie wierzył Włodzimierzowi. 
Wielu spraw nie pojmował. - Polityka, mój drogi, to gra kompromisów - 
przekonywał go Włodzimierz, poszukując naprędce usprawiedliwień dla aktualnej 
taktyki, choć sam nie ze wszystkim się zgadzał. - Słyszałem, że wróciłeś do 
NKID_u - powiedział Kurisow. - Tak. Samego mnie to zaskoczyło. Nie wierzyłem... 
- Ja też nie - przyznał tamten. - Skoro jednak tam jesteś, to trzymaj się, nie 
daj się zastraszyć i zaszczuć - radził. - Kiedyś przyjdzie czas, że powiemy 
sobie to i owo. Kiedy Włodzimierz był w Paryżu, docierały do niego rozmaite 
wieści z Moskwy. Posądzenia, napaści, procesy. Nie mógł się w tym wszystkim 
zorientować, a porozmawiać otwarcie nie bardzo było z kim. Pozostawał zdany na 
samego siebie. Na początku 1939 roku zaczęły przychodzić do ambasady wezwania do 
Moskwy. Na miejsce dawnych pracowników zjawiali się nowi, nikomu nie znani 
ludzie. Trudno się z nimi rozmawiało. Wkrótce po wyjeździe odwołanych nikt nie 
śmiał wymienić ich nazwiska. Któregoś wieczora wpadł Kostia, przezywali go 
"Jarmak". Pewnie dlatego, że marzył o pieszej wędrówce od Moskwy za Ural. Kochał 
przyrodę, był niezmiernie wrażliwy i trochę niezrównoważony. - Wezwano mnie do 
Moskwy - zakomunikował w drzwiach. Był roztrzęsiony. - Co mam robić, Włodzio? 
Widać było, że stracił głowę. - A co można zrobić? Trzeba wracać - powiedział 
spokojnie Włodzimierz. Jego spokój wprawił Kostię w osłupienie. Chyba nie takiej 
rady oczekiwał. - Jechać? Ot tak, po prostu? Czy ty wiesz, co się tam teraz 
dzieje? - A co zamierzasz zrobić? - spytał rzeczowo Włodzimierz. - Nie wiem. 
Zrozum, nie o siebie się boję, ale o żonę i dzieci. - Potrafiłbyś zdezerterować? 
- przerwał mu Horyniecki. - Chyba tak... Potem się już nie spotkali. "Jarmak" 
został we Francji. Wyjechał gdzieś na południe. Wspomnienia ożywiały tęsknotę. 
Żałował, że nie mógł teraz zanieść kwiatów na grób żony. Samotność przygniatała 
go. Żył, pracował jakby siłą rozpędu, ale energia uchodziła z niego pospiesznie, 
jak powietrze z przebitej dętki. Nie potrafił niczym cieszyć się naprawdę. 
Zamiast uśmiechu pojawił się na jego twarzy grymas. Nie rozumiał, jak można było 
w przebiegu tragicznych wypadków dostrzegać pomyślne prognozy dla Rosji i 
nadzieję na trwały pokój w Europie. W niedzielę 17 września nad ranem znalazł 
się w składzie delegacji Ministerstwa Spraw Zagranicznych ZSRR, która wręczała 
Wacławowi Grzybowskiemu, ambasadorowi Rzeczpospolitej Polskiej w Moskwie, notę 
rządu radzieckiego. W dokumencie tym stwierdzano, że wojna niemiecko_polska 
ujawniła wewnętrzne bankructwo państwa polskiego. W ciągu dziesięciu dni 
operacji wojskowych - pisano - Polska straciła wszystkie okręgi przemysłowe i 
ośrodki kulturalne. Warszawa jako stolica już nie istnieje. - To nieprawda - 
zaprzeczył polski ambasador. - A jednak rząd polski zniknął i nie okazuje 
przejawów życia - wtrącił jeden z wysokich urzędników radzieckiego MSZ. 
Grzybowski pozostawił to bez odpowiedzi. Śledził dalej z uwagą tekst noty. 
Stwierdzano, że państwo polskie faktycznie przestało istnieć, zatem traktaty 
zawarte między Związkiem Radzieckim a Polską straciły swoją ważność. Zaś Związek 
Radziecki nie może dłużej odnosić się neutralnie do zaistniałej sytuacji. W 
drugiej nocie, wręczonej polskiemu ambasadorowi, strona radziecka oświadczyła, 
że w związku z agresją niemiecką podjęte zostały niezbędne środki ostrożności. 
Rząd radziecki nie wiedząc, jak potoczą się losy wojny, musi być przygotowany na 
wszelką ewentualność. Ludzie radzieccy nie przypuszczali, że "państwo polskie 
ujawni taką bezsiłę i tak szybko się rozpadnie. Polscy działacze całkowicie 
zbankrutowali i nie są w stanie zmienić położenia Rzeczypospolitej". Grzybowski 
po długim milczeniu zapytał: - Czy to ma oznaczać, że Armia Radziecka zamierza 
naruszyć suwerenność Rzeczypospolitej? - Ponieważ państwo polskie przestało 
istnieć, wszystkie umowy straciły moc - powtórzył urzędnik radzieckiego MSZ. - 
Inne mocarstwa mogą skorzystać z chaosu. Związek Radziecki czuje się w obowiązku 
wziąć pod ochronę swoich braci Białorusinów i Ukraińców. - Nad ranem wojska 
radzieckie na szerokim froncie przekroczą granicę i rozpoczną marsz wyzwoleńczy 
- wtrącił jeden z generałów. - Czy mógłby pan, panie ambasadorze, powiedzieć, co 
przypuszczalnie w tej sytuacji uczyni polskie dowództwo, jak zachowają się 
resztki polskich wojsk? Jakie będzie stanowisko rządu i marszałka 
Rydza_Śmigłego? - spytał Włodzimierz. - Bijemy się tylko z Niemcami. Ze 
Związkiem Sowieckim wojny nie prowadzimy. Takie zapewne będzie stanowisko rządu 
Rzeczypospolitej. Za postawy żołnierzy, oficerów, zdesperowanych i zaskoczonych 
rozwojem sytuacji, ręczyć nie mogę. Sądzę jednak, że żołnierz polski rozkaz 
wykona. Naszym wrogiem są hitlerowskie Niemcy - odpowiedział ambasador 
Grzybowski, odmawiając przyjęcia obu not. Odtąd Włodzimierz uważnie śledził 
komunikaty o działaniach wojsk radzieckich na zachodzie. Następnego dnia o 
godzinie szesnastej radio Moskwa podało wiadomość o wkroczeniu oddziałów 
Robotniczo_Chłopskiej Armii Czerwonej na obszar Ukrainy Zachodniej i zachodniej 
Białorusi. Poczynając od 19 września "Prawda" podawała komunikaty Sztabu 
Generalnego z frontu działań wojennych, zamieszczając dane o liczbie 
internowanych żołnierzy i oficerów polskich, o zajętym sprzęcie wojskowym, o 
prędkim posuwaniu się RKKA w kierunku linii "czterech rzek". Drukowano mapkę z 
zaznaczeniem przebiegu linii demarkacyjnej wzdłuż biegu rzek: Pisy, Narwi, Wisły 
i Sanu, za którą to linię miał się wycofać Wehrmacht. Włodzimierz zorientowany 
był dość dobrze w planach rządu radzieckiego, a mimo to nie bardzo wiedział, jak 
należało rozumieć stwierdzenie: "Aby w Polsce ustanowić porządek i spokój oraz 
pomóc ludności Polski przebudować warunki bytu państwowego". - Przecież Polski 
już nie ma! - konstatował ze smutkiem za tymi, którzy go gorąco i ustawicznie do 
takiego myślenia agitowali, a w duszy myślał: "Jeszcze Polska nie zginęła, póki 
my żyjemy... Jeszcze Polska!" Helena posłuchała prośby męża i rady brata. 
Połstyniowie wyjechali z Warszawy 30 sierpnia, wczesnym rankiem. Do samochodu, 
który prowadził kierowca Anatola, kapral Woźniak, zdołali załadować tylko 
niezbędne rzeczy, gdyż sporo miejsca zajmował bagaż służbowy. Anatol jechał w 
ubraniu cywilnym, kierowca w mundurze. Woźniak prowadził znakomicie. Na krótko 
zatrzymali się w Dęblinie, gdzie Anatol odebrał od komendanta szkoły lotniczej 
materiały, które miał przekazać następnie w Stanisławowie pułkownikowi 
Zdzierskiemu. Ogłoszono już ponowną mobilizację. Zgodnie z dyrektywą Naczelnego 
Dowództwa przygotowywano się do obrony polskiego nieba. - Czy to jednak wojna? - 
spytała zaniepokojona Helena. - Na razie ćwiczenia. Stan gotowości - wyjaśnił 
Anatol. Pod wieczór byli we Lwowie. Podniecenie spowodowane wieściami o 
nadchodzącej burzy nie zmieniło ani wyglądu, ani charakteru miasta, w którym 
życie toczyło się na pozór tak samo jak w każdy inny, zwyczajny czwarty dzień 
tygodnia. Tylko większy tłum wypełniał ulice centrum; przechodnie zdążali gdzieś 
pospiesznie, nierzadko nie zauważając znajomych. Więcej było kupujących w 
sklepach. Helena dobrze zniosła podróż, ale była bardzo zmęczona. Ludwiczek 
przez cały czas spał. Postanowili przenocować w domu Horynieckich, na 
Ponińskiego. Zastali tu jedynie stróża. Późnym wieczorem wpadł Adam. - Co robisz 
we Lwowie? Jędrzej mówił, że wszyscy są w Prędowli - zdziwiła się Helena. - 
Prawie wszyscy. Ogłosili mobilizację, więc rozumiecie, że nie mogłem siedzieć 
teraz na wsi - odparł zaskoczony i ucieszony ich wizytą. - Ale do wojska nie 
chcą brać ochotników - dodał z zawiedzioną miną. - Na długo pozostaniecie we 
Lwowie? - Na jedną noc - odpowiedział Anatol. - Jutro muszę być w konsulacie 
polskim w Czerniowcach. Po drodze odwiozę Helenę i Ludwiczka do Prędowli. - No, 
to nie przeszkadzam. Jesteście zapewne zmęczeni. Zaopiekuję się szoferem. 
Dobranoc. Zobaczymy się rano. Anatol zerwał się jeszcze przed świtem. Obudził 
szofera. Wstał też Adam, pomagając zrobić śniadanie. Gdy stół był zastawiony, 
obudzili Helenę. Była wypoczęta, tylko trochę niespokojna. - Jakieś sny? - 
zapytał Anatol, gdy karmiła Ludwiczka. - Nie. Trochę się dziwnie czuję na 
starych śmieciach. Kiedyś uciekaliśmy stąd. - Tak - burknął. - Dziś znów 
uciekamy. Nawet nie wpadłeś na chwilę do swoich rodziców. Może należało? - 
Myślałem o tym, ale nie mamy czasu. Jeszcze dziś muszę być w Rumunii - 
przypominał. - Taki czas, że zaniedbujemy nawet najbliższych. Napiszę do nich. 
Myślę, że mi wybaczą. W Prędowli ledwo przywitał się ze wszystkimi, zjadł 
przygotowany w pośpiechu obiad, wypił kawę, a już trzeba się było żegnać z żoną, 
synem i rodziną. Tu w chutorze nie było ani plakatów propagandowych, ani 
obwieszczeń. W Prędowli, jak zwykle, życie płynęło cicho i spokojnie, z dala od 
świata i jego trosk. Już nie bał się o Helenę ani o Ludwiczka. Cóż bowiem złego 
mogło im się stać w Prędowli, pośród ukochanych pejzaży. Tu się rodzili wszyscy 
Horynieccy. Stąd odlatywali w świat i tu powracali w czas niespokojny i trudny. 
"To dobre miejsce, szczęśliwy zakątek" - myślał siedząc już w aucie pędzącym co 
mocy w silniku szosą stanisławowską. Rozmowa z pułkownikiem lotnictwa Zdzierskim 
trwała krótko. Nie było czasu na długie wywody i zbędne gadanie. - Stanisławów 
jest ośrodkiem tworzenia przyszłej koncentracji - wyjaśnił pułkownik. - 
Spodziewam się w moim obwodzie około sześciu tysięcy ludzi: pilotów, mechaników, 
nawigatorów. Niech pan jak najszybciej odbierze te samoloty. Mogą być wkrótce 
potrzebne. Samoloty? Jakie samoloty? Połstyń nie bardzo rozumiał, ale postanowił 
nie pytać zbyt wiele. W Czerniowcach powinien się wszystkiego dowiedzieć, i to z 
pierwszej ręki. Coś niecoś słyszał już w Warszawie. Ministerstwo Obrony zakupiło 
samoloty w Anglii i Francji. Miały one być drogą morską przetransportowane do 
Konstancy, zmontowane w Brasov i z rumuńskich lotnisk przerzucone w rejon 
wyznaczonej koncentracji. Na razie był to Stanisławów. Tylko co on, Anatol, miał 
z tym wspólnego? Przecież nie służył nigdy w lotnictwie. Wieczorem czekał w 
kancelarii konsulatu na przyjęcie przez konsula Tadeusza Buynowskiego. Miał 
nadzieję, że od niego dowie się nareszcie czegoś więcej o czekających go w 
Rumunii zadaniach i obowiązkach. Nie był pierwszym w kolejce. Kręciło się tu 
mnóstwo oficerów i cywilów. W pokojach, na korytarzach, wszędzie panował tłok i 
gwar. Urzędowano w najlepsze mimo późnej pory. Buynowski zaraz po przywitaniu, 
nie prosząc nawet, aby usiadł, przeszedł do rzeczy: - Masz pan numer w hotelu 
"Pod Czarnym Orłem", najlepszym w Czerniowcach. Nie będziesz pan zresztą tam 
sam. O szczegółach misji porozmawiamy kiedy indziej. Pańskim bezpośrednim 
przełożonym będzie pułkownik Tumielski. Wciągnie pana w robotę. To tyle, 
kapitanie Połstyń. - Jestem tylko porucznikiem, panie konsulu - zaprotestował 
uprzejmie Anatol. - Myli się pan. Dostałem rano pański przydział i awans - 
wyjaśnił tamten. - Urzędować pan będziesz na razie na etacie cywilnym i po 
cywilnemu. Teraz to już naprawdę wszystko. Do zobaczenia - nie miał czasu ani 
ochoty na konwenanse. Anatol zjadł kolację w hotelu. Spotkał tu kilka osób, 
które widział w konsulacie. przysiadł się do jednego z cywilów. - Poru..., 
znaczy się, od dzisiaj już kapitan Połstyń - przedstawił się na wstępie. - 
Można? - Kapitan Wójcicki. Siadaj pan. Zdaje się, prosto z Warszawy? - zagadnął 
bez wstępów, wymachując ręką. - Tak. Anatol potwierdził i zamówił u kelnera 
kolację i setkę wódki. Wójcicki dorzucił do zamówienia jeszcze jedną wódkę. - Co 
w kraju? Jakie nastroje? - spytał. - Mobilizacja. Nerwowość i jak zwykle w 
takich sytuacjach trochę bałaganu, plotek, podniecenia - Anatol opowiadał 
chętnie. - Wygląda na to, że tym razem to nie próba czy fałszywy alarm. - Taak - 
westchnął Wójcicki. - Tu także się nie nudzimy. Hotel pęka w szwach. Do 
Czerniowców zjechało sporo Rumunów: wojskowi, kontrwywiad, urzędnicy MSZ. 
Podobnie jak nasz, rozrósł się także niemiecki konsulat. W hotelu od cholery 
hitlerowców. Niektórzy mówią albo przynajmniej rozumieją po polsku. O, ten 
elegancki starszy pan - wskazał wzrokiem stolik w zacisznym miejscu sali - to 
niejaki Rudolf Józef hrabia Matuschka, szwabski dyplomata. Można go wziąć za 
Ślązaka, bo trochę gwarowo zaciąga. A przy tym nienaganne maniery i pełna 
znajomość naszych spraw. - Jednym słowem, trzeba uważać - wnioskował Anatol. - 
Mieć się na baczności, szczególnie przy barze. - Najlepiej się nie zalewać. - 
Jak pan tu dłużej posiedzisz, to sam się przekonasz, że to niemożliwe. 
Czerniowce to dziura, gorzej, zadupie. W okolicy mieszka trochę Polaków, ale i 
Niemców, Ukraińców, Rumunów. Nigdy nie wiadomo, gdzie człowiek wdepnie. Śmierdzi 
tu paskudnie gnojem i swołoczą. Dziwki i gorzałka cuchnąca bimbrem. Żadnej 
kultury ani widoków na zmiany - żalił się Wójcicki. - Mnie na imię Zygmunt, a 
panu? - Anatol. - No, to po jednym, Anatolu - zachęcał, podnosząc kieliszek, a 
potem zamówił na swój rachunek jeszcze raz po setce. Trochę przed północą 
rozstali się. Anatol umył się porządnie i ogolił. Mimo zmęczenia nie czuł 
senności. Leżał długo w łóżku i usnął dopiero nad ranem. O świcie obudził go 
ruch na korytarzu. Ubrał się i choć było bardzo wcześnie, poszedł do konsulatu. 
Zastał tu taki sam gwar i tłok jak wczoraj, tylko urzędnicy mieli twarze 
bardziej skupione, posępne. - Stało się coś? - zagadnął jednego z nich. - Wojna. 
Niemcy napadły! - Niemożliwe - zaprotestował odruchowo. - Może to jeszcze jedna 
prowokacja. Ale komunikaty... - urwał i oddalił się pospiesznie. Anatol poszedł 
wprost do kancelarii konsula i spytał o pułkownika Tumielskiego. - Znajdziesz go 
pan pod szóstym. Pułkownik siedział sam, ślęczał nad jakimiś papierami. - O! 
Dobrze, że pan jest. Czekałem - przywitał go. - Już pan słyszał? - Tak. Ale... - 
Musimy teraz działać prędko, bardzo prędko - przerwał mu Tumielski takim tonem, 
jakby to, co się stało, było dla niego oczywiste. - Najpierw objaśnię panu to i 
owo. Anatol usiadł na skraju fotela. - Najpierw nieco historii. Tu na Bukowinie 
mieszka trochę ludności polskiej. Jeszcze przed laty działacze "Komitetu 
Siedmiu" pozyskali wielu Polaków do roboty. Młodzież zorganizowano w harcerstwo, 
przeszkolono i uświadomiono narodowo. Od niektórych odebrano przysięgę. Ich 
szefem jest Zygmunt Dubi. Przed kilkoma dniami pierwsza grupa zwiadowców 
wyjechała do Gałacza. Tam przypłynie transport samolotów i dalej przewieziemy je 
pociągami do miejsca montażu. Naszym zadaniem będzie zabezpieczyć transport i 
chronić maszyny. Niemcy jeszcze nic nie wiedzą, choć cholera ich tam wie. Mają 
tu i w całej Rumunii swoich szpicli. - Gdzie samoloty będą montowane? - spytał 
Anatol, wykorzystując chwilę przerwwy. Tumielski zapalił papierosa. Zanim 
odpowiedział, zaciągnął się raz i drugi. - W Brasov, jeśli wszystko z Rumunami 
pójdzie dobrze. Gdyby nie, to w rejonie Śniatynia i Zaleszczyk. - Ile mamy 
czasu? - Nie wiem, ale przypuszczam, że niewiele. Maszyny płyną już do Rumunii. 
Jestem w kontakcie z szefem ataszatu wojslowego w Bukareszcie. Dubi szczegółowo 
wprowadzi pana w tutejsze stosunki i warunki pracy. - Gdzie mam go szukać? - 
Będzie tu niedługo. Proszę się więc nie oddalać. Połstyń był oszołomiony tym, co 
się nagle wydarzyło. Nikt na pewno nie wiedział, czy wojna jest czy nie. Z 
informacji wojskowych wynikało, że Niemcy nacierają na całej długości frontu, że 
nie są to przygraniczne incydenty czy działania lokalne. Komunikaty rumuńskie 
zawierały także wzmianki o wojnie. W hotelowej restauracji pracownicy i agenci 
niemieckiej placówki wznosili toast za toastem na cześć F~uhrera i zwycięstwa 
Trzeciej Rzeszy. Komunikat Wehrmachtu, który podrzucono do polskiego konsulatu, 
głosił: "Na rozkaz f~uhrera i Najwyższego Dowódcy armia podjęła aktywną obronę 
Rzeszy. Wypełniając swoje zadanie, aby powstrzymać polski gwałt. niemieckie 
wojska lądowe dziś rano przystąpiły do kontrataku..." Tymczasem komunikat PAT_u, 
ogłoszony w polskim radio o godzinie ósmej, mówił: "Rząd polski wyraził rządowi 
angielskiemu zgodę na jego akcję mediacyjną, której celem miało być nawiązanie 
rozmów z rządem niemieckim dla zapobieżenia wojnie (...) Ręka polska zawisła w 
powietrzu". - Kurwa mać! Co z tą wojną? - wściekł się Wójcicki, gdy Anatol 
natknął się na niego przed konsulatem. - Gówno wiadomo. Czekamy wciąż na telefon 
z ambasady. Szlag by to... Nie wiedział, co począć. Palił papierosy jednego po 
drugim. Po kilku pociągnięciach wyrzucał. Wyjmował z paczki następnego. W 
konsulacie narastał nastrój przygnębienia. Mało kto rozmawiał. Nasłuchiwano. 
Przez otwarte okno Anatol widział, jak konsul spaceruje nerwowo po gabinecie, 
zapada na chwilę w głębokim fotelu, podnosi się, podchodzi do biurka, kładzie 
delikatnie dłoń na słuchawce telefonu i czeka na upragnioną pewną wiadomość, 
wiarygodny komunikat. Po chwili znowu rozpoczyna spacer. Jak długo to może 
trwać? Pomyślał o Helenie, o synku. Wiele by dał, by być teraz razem z nimi. Czy 
oni już wiedzą? A może nie słuchali jeszcze radia? Nawet jeśli wojna trwa, to w 
zagubionej w górach Prędowli życie toczy się zwyczajnym rytmem. Cóż oni tam mogą 
wiedzieć o niemieckim "zum Gegenangriff"? "Stąd do granicy, do Śniatynia, do 
Polski jest ze trzydzieści kilka kilometrów. Gdyby kapral Woźniak przycisnął 
dobrze pedał gazu, to... Mój Boże, o czym ja myślę?" - dziwił się sam sobie. 
Jeszcze nigdy w życiu tak nie tęsknił, nie pragnął tak mocno i bez względu ne 
wszystko być wśród swoich. - A więc jednak... Wojna - skonstatował ze smutkiem 
po odprawie u konsula. Wieści dochodzące z kraju były coraz gorsze, obraz klęski 
coraz straszliwszy, a na dodatek żadnych wiadomości o bliskich. Obiecane przez 
Londyn i Paryż samoloty nie nadchodziły. Anatol rozesłał swoich ludzi do 
miejscowości wzdłuż planowanej trasy transportu. Po tygodniu przygotowań i 
oczekiwań sprawy się skomplikowały. Rumunia, ogłaszając neutralność, odmówiła 
wydania zgody na montaż samolotów na swoim terytorium, skąd miały odlecieć 
prosto na front. W związku z tym wstrzymano przygotowania do przerzutu do Brasov 
polskich pilotów i rozpoczęto nerwowo organizować transport. Przewóz maszyn 
rumuńskimi pociągami stał się niemożliwy. Agenci i zwiadowcy donosili, że wzdłuż 
planowanej trasy przejazdu pociągów z samolotami kręcili się niemieccy 
dywersanci. Niemcy wiedzieli o zamierzonej akcji i należało się spodziewać 
działań opóźniających lub wręcz niweczących plany grupy operacyjnej pułkownika 
Tumielskiego. Dubi dwoił się i troił, aby zwerbować do współpracy więcej Polaków 
z Bukowiny. Konwoje potrzebowały solidnej ochrony. Z Bukaresztu i Gałacza wciąż 
nie nadchodziły spodziewane i oczekiwane z coraz większym zniecierpliwieniem 
wiadomości o dotarciu do Rumunii alianckiego konwoju. Kiedy 14 września 
przeniesiono koncentrację lotników ze Stanisławowa do Zaleszczyk, Anatol po raz 
pierwszy zaczął wątpić w możliwość powodzenia całej akcji. - Tyle starań, tyle 
ludzkich nadziei i wszystko do dupy! Dlaczego? - buntował się w rozmowie z 
Tumielskim i Dubim. - Konwój płynie zbyt wolno, a front posuwa się za szybko. Z 
meldunków wynika, że nasze główne siły są rozbite, zdziesiątkowane, pozbawione 
wsparcia i zaplecza, niezdolne powstrzymać Niemców. W tej sytuacji nasze 
samoloty niewiele by pomogły. - Jest aż tak beznadziejnie? - wątpił Dubi. - Od 
czternastego w rejonie Kosowa i Kut, tuż za granicą, po tamtej stronie 
Czeremoszu rezydują rząd i prezydent. Sztab Główny stanął w Kołomyi. Ale to 
tylko do waszej wiadomości. Kosowo i Kuty, te nazwy niewiele mówiły Anatolowi. 
Malowniczo położone huculskie wsie, atrakcyjne jako miejscowości wypoczynkowe, 
teraz stały się strategicznymi, ważnymi punktami. - Dlaczego wycofano władze i 
dowództwo aż tu, na krańce państwa, jeżeli Niemcy są dopiero pod Lwowem? - 
zapytał. - Bo nie jest wykluczone, że Sowieci... - zaczął pułkownik, ale Anatol 
i Dubi przerwali mu równocześnie: - Nie, to niemożliwe! To byłby zupełny koniec! 
- Bez względu na wszystko mamy nowe zadanie - kontynuował Tumielski. - Musimy 
zabezpieczyć ewakuację do Rumunii około sześciu tysięcy ludzi ze 
stanisławowskiego zgrupowania, których teraz przerzuca się w rejon Pokucia. 
Przygotujcie się, panowie, do tej roboty. Kiedy ludzie Anatola i Dubiego 
przygotowywali akcję ewakuacji lotników, główną troską zgromadzonych na 
"przedmieściu rumuńskim" dygnitarzy państwowych było jak najszybsze uzyskanie 
zgody Bukaresztu na zawarcie układu o "droit de passage" w charakterze 
urzędujących władz. Pertraktowano także z ambasadą Francji o zgodę Paryża na 
pobyt nad Sekwaną na prawach "droit de residence", czyli przebywanie w czasie 
nieokreślonym na terytorium francuskim ze statusem rządu sprzymierzonego. 
Pertraktacje przeciągały się. Mimo starań ambasady w Bukareszcie ani Rumunia, 
ani Francja nie kwapiły się z podpisaniem odpowiedniej umowy. Konsul Buynowski 
wciąż nie mógł zakomunikować łącznikom decyzji rumuńskiego i francuskiego MSZ. 
Narastało zdenerwowanie i napięcie. - Nie bardzo rozumiem, o co tu chodzi. Skąd 
ta zwłoka? - powiedział Anatol do Wójcickiego. - Nie masz zielonego pojęcia o 
polityce i aktualnych układach - drwił tamten. - Francja nie darzyła nigdy 
sympatią spadkobierców Naczelnika, szczególnie zaś Becka. Teraz Paryż ma okazję 
pokazać, co myśli o tej zgrai Piłsudczyków, żebrzących o łaskę i litość nad 
Czeremoszem. Rumunia zaś obawia się niemieckich oskarżeń o pogwałcenie swojej 
neutralności. Więc w Bukareszcie grają na zwłokę. Proste, nie? - Proste - 
przyznał Anatol. Dziwił się nawet, że sam nie potrafił do tego dojść. może zbyt 
idealistycznie traktował politykę? Może za bardzo wierzył w szczerość intencji i 
deklaracji francuskich? Przebywał w Rumunii ponad dwa tygodnie, a mimo to nie 
zdążxł, zajęty swoimi sprawami, zauważyć, jak głęboko sięgają w tym kraju 
niemieckie wpływy. A może wreszcie zbyt często zamiast o polityce myślał o 
Helenie, o synku, który właśnie skończył pół roku. W niedzielę 17 września około 
południa agencja rumuńska podała nie potwierdzoną oficjalnie wiadomość, że armia 
sowiecka przekroczyła nad ranem granicę polską na całej długości i rozpoczęła 
zajmowanie terytorium Rzeczpospolitej. Niewielu uwierzyło w to od razu. Pod 
wieczór Anatol dostał polecenie udania się na posterunek graniczny nad 
Czeremoszem w rejonie Wyżnicy. Po przeciwnej, polskiej stronie rzeki leżała wieś 
Kuty. Było pochmurno. O zmroku zaczął padać deszcz. Pojechał samochodem z 
kapralem Woźniakiem, zabierając dwóch świeżo upieczonych podporuczników 
lotnictwa, do wakacji jeszcze słuchaczy dęblińskiej podchorążówki. Ewakuowali 
się przedwczoraj ze zgrupowania zaleszczyckiego. - Po cholerę my się tam pchamy 
w taką pieską pogodę przez góry? - zrzędził Woźniak. - Jak dojedziemy i 
potwierdzą się przypuszczenia konsula, to wam, Woźniak, wytłumaczę - obiecywał 
Anatol. - Panie kapitanie, my sobie ciągle coś tłumaczymy, a za przeproszeniem, 
gówno na dobrą sprawę wiemy - kapral był poirytowany jak wszyscy w Czerniowcach. 
- Jesteśmy dalej żołnierzami, Woźniak... - zaczął po swojemu Połstyń. - A na 
wojnie, jak to na wojnie - odpowiedział ulubionym powiedzonkiem Anatola. - 
Woźniak, do cholery, nie gadajcie i trzymajcie ręce na kierownicy, bo nas gdzie 
wypieprzycie! - zdenerwował się Połstyń. Podporucznicy milczeli przez cały czas, 
przestraszeni i zdezorientowani. Auto stanęło na wzgórzu, tuż u wylotu zakrętu. 
- Zgaście reflektory - polecił Anatol. W ten sposób sami nie będąc widoczni, 
mogli swobodnie obserwować posterunek graniczny. Po jednej i drugiej stronie 
mostu w budkach wartowniczych chronili się przed deszczem pogranicznicy. 
Szlabany były opuszczone, most i jego sąsiedztwo słabo oświetlone. Deszcz 
przerastał stopniowo w ulewę. Aż dudniło po dachu samochodu. Uchylili lekko 
szyby boczne, aby można było palić. - Będziemy się czaić do rana? - spytał 
szofer. - Jeśli będzie trzeba... - Obiecał pan, panie kapitanie, powiedzieć to i 
owo. Chciałoby się wiedzieć - powiedział Woźniak zachęcony normalnym, prawie 
przyjacielskim tonem swego kapitana. Połstyń milczał, ale szofer nalegał: - Czy 
my czasem dupy nie nadstawiamy? Po co? Za kogo? - Może i nadstawiamy - mruknął 
Anatol niechętnie. - O! To niby za kogo? - ciągnął kapral. - Za prezydenta, 
premiera i całą tę dygnitarską hałastrę, która może tędy za chwilę przejdzie - 
krzyczał na odczepnego. - Niemożliwe! Mościcki tu? - odezwał się po raz pierwszy 
jeden z lotników. Woźniak wymownie gwizdnął pod nosem i zamamrotał coś. - No i 
co, lepiej wam? - zagadnął kaprala zgryźliwie. Czekali teraz w milczeniu. 
Woźniak znużony wsparł się na kierownicy. Tamci z tyłu nie odrywali wzroku od 
szlabanu. - Ja też się zdrzemnę - zdecydował Anatol. - Jakby zrobił się jaki 
ruch na dole, to nas zbudźcie - rozkazał świeżo upieczonym oficerom. - Tak jest! 
- odpowiedzieli regulaminowo. Minęła godzina, może dwie, gdy nagle Anatol poczuł 
czyjeś niepewne, delikatne szturchanie w ramię. - Panie kapitanie, panie 
kapitanie - posłyszał nad uchem. - Co jest? - ocknął się wreszcie. - Bronek, to 
znaczy, porucznik Filipiak, słyszy coś - zameldował jeden z pilotów. - Słyszy? 
Co takiego? - Jakieś maszyny. Szum silnika. To pewnie auta, o których pan 
kapitan mówił. Anatol uchylił bardziej szybę. Nasłuchiwał. - Tak, to chyba auta 
- przyznał. Energicznym szturchnięciem obudził kaprala. Woźniak podniósł 
niechętnie głowę, ale oczy miał jeszcze zamknięte. - Woźniak, jadą! - wrzasnął 
prawie Anatol. - Nie pora spać. No! Po chwili na drodze prowadzącej od polskiej 
strony do mostu granicznego zamigotały światła reflektorów. Samochody jechały 
wolno, kolumną, jeden za drugim. Pierwsze wozy podjechały pod szlaban. Z budki 
wyszli wartownicy. Po stronie rumuńskiej zrobił się ruch. Jeden z żołnierzy 
pobiegł do wartowni po oficera dyżurnego. Po chwili wyszło kilku żołnierzy w 
pelerynach. Deszcz wciąż zacinał. Podniósł się szlaban na polskim brzegu. Auta 
wjechały na most. Poszedł w górę drugi szlaban. Przejechawszy granicę samochody 
stanęły na poboczu drogi prowadzącej pod górę do Wyżnicy, i dalej do 
Czerniowiec. Adiutanci i oficerowie z wartowni wciąż stali na deszczu. Kolumna 
rządowych aut ruszyła dalej. - Cofnij i schowaj się w alejce - rozkazał prędko 
Anatol. - Nie jedziemy z nimi? - zdziwił się Woźniak, sprawnie manewrując 
samochodem. - Nie. Zaczekamy. - Niby na kogo? - ośmielił się porucznik Filipiak. 
- Na ostatnich - rzucił zdawkowo Anatol. Kolumna kilkunastu samochodów właśnie 
ich mijała. Z powodu deszczu i ciemności trudno było kogokolwiek rozpoznać. 
Połstyń wiedział, że powinien tam być prezydent Mościcki i premier, ministrowie 
rządu. Woźniak i porucznicy mieli zawiedzione miny. To tak, jakby wybrać się na 
paradę i z powodu tłoku niczego nie zobaczyć. Podjechali do miejsca, w którym 
stali poprzednio. Wszystko było jak dawniej: szlabany opadły, oficerowie wrócili 
do wartowni. Tylko w budkach przy moście tkwili służbowi. - Czy warto czekać? - 
spytał Woźniak. - Nie sterczymy tu dla przyjemności, ale z rozkazu - przypomniał 
Połstyń. - O! Patrzcie - tym razem on pierwszy zobaczył następne światła na 
drodze z Kut. - Cholera! To niemożliwe! - Jak to nie? - powiedział Woźniak, nie 
przeczuwając nawet, o co kapitanowi chodziło. - Auta te same, tyle że mniej. - 
Wracamy do konsulatu - rozkazał Anatol. Nad Czeremoszem na polskim brzegu 
podniósł się szlaban. "Droga wolna, panie marszałku" - pomyślał Anatol i 
zazgrzytał ze złości zębami. Ani Woźniak, ani porucznicy nic z tego nie 
rozumieli. O nic jednak nie pytali. Kapral po minie kapitana poznał, że jest, 
jak to mówiono, gorzej niż źle. I najlepiej siedzieć cicho i pilnować 
kierownicy. Wycisnął z silnika wszystko, co było można. Pod Czerniowcami 
dogonili wolno jadącą kolumnę samochodów. - Wymijamy? - upewniał się Woźniak. - 
Tak. Wkrótce Anatol meldował konsulowi Buynowskiemu: - Kolumna aut z 
prezydentem, premierem i ministrami jest w mieście. - Czy w pałacu arcybiskupim 
wszystko gotowe? - zwrócił się konsul do swojego zastępcy. - Tak jest. - Co 
jeszcze? - spytał Połstynia, gdy ten nie odchodził. - Po pewnym czasie od strony 
Kut przyjechały następne auta - zameldował. - Kto taki? - zdziwił się konsul. - 
Nie sprawdziłem. Miałem rozkaz meldować natychmiast, gdyby most przejechały inne 
pojazdy oprócz rządowych. - Czy pan się domyśla, kto to mógł być? - Tak. W 
pewnym sensie tak - przyznał Anatol, poinformowany uprzednio poufnie przez 
Tumielskiego. - Rozmawiał pan z kimś na ten temat w drodze od granicy do 
konsulatu? - Nie. - To dobrze. Teraz... - Buynowski przerwał. - Co teraz? Cóż, 
musimy czekać. Niech pan wraca na granicę. Spodziewamy się transportu ze 
śniatyńskiego zgrupowania. - Tak jest - odmeldował się Połstyń. Tej samej nocy 
most na Czeremoszu pomiędzy Kutami a Wyżnicą przekroczył pierwszy transport 
internowanych lotników i naziemnej obsługi zgrupowania utworzonego w związku z 
planowanym przerzutem przez Rumunię francuskich i angielskich samolotów. Dla 
nich wojna się skończyła. Nie zdążyli nawet zobaczyć wymarzonych maszyn. 
Pojawienie się marszałka Rydza_Śmigłego w Rumunii było dla wszystkich 
zaskoczeniem. Jego obecność w Czerniowcach wywołała powszechne zdumienie i 
oburzenie. Nie przyjmowano do wiadomości tłumaczenia, że opuścił kraj, aby 
bronić sprawy polskiej nie tylko przed wrogiem, ale i wobec aliantów. Kpiono ze 
słów wodza. W hotelu "Pod Czarnym Orłem" plotkowano: - Mówią, że to Składkowski 
namawiał Rydza, aby przekroczył granicę. On sam, gdy został premierem, głosił: 
"Wyszedłem na patrol z rozkazu Rydza!" Nie chciał pewnie zostać bez rozkazodawcy 
- naśmiewał się Wójcicki. Ktoś inny rzucił w złości: - Sławoj obawiał się chyba, 
że bez Rydza będzie nikim w otoczeniu prezydenta. Nawet teraz, nawet tu, 
podjazdówka ludzi GISZ_u i ludzi Zamku nie ustaje. Skurwysyńska polityka! 18 
września, a więc nazajutrz po przyjeździe rządu, w poniedziałek z poczty w 
Czerniowcach wysłano orędzie prezydenta Ignacego Mościckiego do Londynu i 
Paryża. Kopie wręczono kilku osobom z konsulatu z poleceniem przerzucenia ich do 
Francji i Anglii. Orędzie było antydatowane na siedemnastego września, a w 
podpisie figurowała miejscowość Kuty. Władze rumuńskie nie dały się zwieść. 
Wkrótce w ponurej sali pałacu arcybiskupiego Beck zakomunikował prezydentowi 
żądanie rumuńskiego MSZ zrzeczenia się urzędu jako warunku zgody na dalszą 
podróż jego i całego rządu. Wręczył też kopie aide_m~emoire, skierowanego do 
ambasadora Rogera Raczyńskiego w Bukareszcie. Strona rumuńska ostro protestowała 
przeciw pogwałceniu neutralności przez wysłanie z jej terytorium dokumentów 
państwa znajdującego się w stanie wojny. - Niech się dzieje, co chce. Ja urzędu 
prezydenta Rzeczypospolitej nie złożę - zaprotestował Mościcki. - Rumuni 
obiecali ministrom i prezydentowi swobodny tranzyt - zapewniał 
Sławoj_Składkowski. - Brak na to jednoznacznych dowodów - skonstatował Beck. - 
Więc jak będzie, panowie? - Swoje powiedziałem! - krzyknął prezydent. Tę 
negatywną odpowiedź Beck zakomunikował w pałacu gubernatorskim. Władze rumuńskie 
postanowiły internować członków najwyższych władz Rzeczypospolitej. Zostali 
wysłani pociągami do zameczku króla Karola w Bicaz, miejscowości uzdrowiskowej 
Slanica, do hotelu Aro Palace w Brasov, a Rydz_Śmigły do rezydencji patriarchy w 
Craiovej..nv I. Pożoga (c.d.) Rozdział II (c.d.) W ostatnim tygodniu września 
1939 roku do Rozdołów wkroczyła - witana kwiatami przez grupkę komunistów, Żydów 
i częściowo Ukraińców - RKKA. Starozakonni krzyczeli głośno i radośnie: Haj, 
żiwe! Haj, żiwe! Opowiadali potem po karczmach, że wszystkich Polaków Rosjanie 
będą wywozić na Sybir, a ukraińskich nacjonalistów rozstrzeliwać na miejscu. 
Najpierw wezmą się za polskich oficerów, wojskowych i policjantów. - Pan w to 
wierzy? - zagadnął Maciej znajomego Żyda, właściciela sporego przedsiębiorstwa 
przewozowego, z którym od dawna prowadził interesy,Jakuba Grossmana. - Pan mnie 
się pytasz, czy ja wierzę? Cóż, jest wojna, to i zdarzyć się może wszystko - 
odpowiedział wymijająco i dodał: - Z wojną jak z gorzałką, wyzwala wszystko, co 
najgorsze. Dlatego jak pan, panie Horyniecki, pytasz się mnie wprost, to ja się 
zamyślam. - Nad czym? - Dla czerwonych nie liczy się to, czy Grossman jest Żyd 
czy inna swołocz, ale czy czasem nie burżuj, krwiopijca, wróg ludu. Gdyby pan, 
panie Horyniecki, był, za przeproszeniem, bez grosza przy tyłku, to czerwonym by 
nie przeszkadzało, żeś pan Polak. Pan jesteś "polski pan". Ale nie o tym 
chciałem - powiedział. - Byłem pod Lwowem, widziałem tych cholernch drani, 
Niemców. - No i co? - niecierpliwił się Maciej. - Ja myślę, że ta wojna wcale 
jeszcze nie skończona. - Jak to? - Ano tak, ten ich Wehrmacht i co tam jeszcze, 
to armia nie na jedną Polskę. Wierzysz mi pan, panie Horyniecki, czy nie, ale 
ja, Grossman, myślę, że byłoby głupotą, aby hitlerowcy na jedną, za 
przeproszeniem, lichutką Polskę, tyle żelastwa narobili. Co to byłby za interes? 
Ja faszystów nie kocham, bo oni takich jak ja... - nie dokończył. - Za głupców 
ich też nie mam. Dlatego, jak pan mnie pytasz, w co ja wierzę, to mówię, że 
wierzę w koniec świata. Jak pan widzisz, panie Horyniecki, jest kilka powodów, 
że nie cieszę się jak inni. - Znasz pan Ruskich? Jacy oni? - Nie mogę tego 
powiedzieć. Znam i nie znam. Jacy oni dziś, to trudno powiedzieć. Pożyjemy, 
zobaczymy. Przez pierwsze dni Polacy bez pilnej potrzeby nie wychodzili na 
ulice. W atmosferze niepewności i zastraszenia każdą plotkę traktowano poważnie. 
Uciekinierzy, byli wojskowi i urzędnicy, którzy znaleźli schronienie po dworach 
i plebaniach, próbowali jeszcze przed zimą dostać się za Karpaty. Ukraińscy 
nacjonaliści zbiegli w góry. Jakoś tak koło Wszystkich Świętych władze wojskowe 
zostały zastąpione cywilnymi. Do Rozdołów napłyneła fala urzędników z rodzinami. 
Willę Horynieckich zajęli przy lipowej alei szef służby bezpieczeństwa i 
sekretarz Rajkomu. W tym samym czasie dwóch oficerów NKWD w mocnej asyście 
wojskowego patrolu zajechało do Prędowli. Mieli nakaz rewizji i przetrząsnęli 
chutor od piwnic po strych. Odjechali z niczym. Po tej wizycie należało coś 
postanowić. Ostatecznie zdecydowano, że Natalia z niespełna miesięcznym synem i 
Gabriela z Adasiem pojadą do Protiszni, do Lusi, gdzie wydawało się 
najbezpieczniej. W sąsiedztwie dworu, w górach, stacjonował z garstką swojego 
siczowego oddziału Michał. Czasami zaglądał do żony, ale tylko w nocy i na 
krótko. Informatorzy NKWD kręcili się wszędzie. Maciej z Katarzyną, 
piętnastoletni Robert i Ewelina pozostali na razie w Prędowli. Ołena schroniła 
się u znajomych na przedmieściu Rozdołów. Bała się Sowietów, a szczególnie tego, 
że wywiozą Horynieckich na Syberię, a więc i ją spotka ten sam los. Za wszelką 
cenę pragnęła uniknąć zsyłki. Napływające z Rosji rodziny urzędników, handlarze 
i spekulanci wykupywali ze sklepów i żydowskich kramików, co tylko się dało. 
Opustoszałe sklepiki władze radzieckie likwidowały jeden po drugim, a ich 
właścicielom, miast odszkodowania, którego się spodziewali, wręczano nakazy 
pracy. Na początku grudnia zostało tylko kilka prywatnych sklepów żydowskich. W 
następnej kolejności zamykano warsztaty prywatne, małe fabryczki, których na 
samym początku nie upaństwowiono, a nawet piekarnie. W efekcie rosły kolejki w 
państwowych sklepach. W grudniu na mrozie od godziny trzeciej rano ludzie 
ustawiali się po chleb. Czekało się na przykład na naftę, a przywozili czapki. 
Cóż, ludzie kupowali czapki, które z sąsiadem wymieniano na smalec. Rosła 
spekulacja. Władze sowieckie nałożyły wkrótce bardzo wysokie podatki na 
wszystkie kościoły i cerkwie. Aby je spłacić, ludzie rezygnowali z części 
ocalałych jeszcze oszczędności i kładli w niedzielę na tacę. Tym sposobem 
uniknięto zamknięcia polskich kościołów. Szkołę polską na jakiś czas 
zlikwidowano. W miejscu gimnazjum otwarto rosyjsko_ukraińską. Późną zaś jesienią 
władze sowieckie wyraziły zgodę na uruchomienie szkoły polskiej w części 
budynków poklasztornych. Resztę zabudowań zamieniono na magazyny. W październiku 
przyjechał do Prędowli stary Szpecht. Majątek, a w tym i pałac hrabiego 
Bohusz_Bileckiego, Rosjanie zajęli jeszcze około 20 września. Egon ukrywał się w 
Tuczapach. Kiedy jego znajomy, były legionista, postanowił uciec za Karpaty, 
przyjechał z nim do Prędowli. Horynieccy nie odmówili gościny. - Przynajmniej do 
Nowego Roku, a potem zobaczę, co ze sobą pocznę - prosił Macieja. Miał tylko 
jedną walizkę, a w niej trochę osobistych rzeczy, papiery i oszczędności: część 
w dolarach, więcej w złocie. Chciał płacić, ale Maciej się obruszył. Nie 
pomieszkał jednak nawet do Nowego Roku. Po mszy w ostatnią niedzielę 
października, a była piękna, słoneczna pogoda, zebrali się w kilkoro na 
kościelnym dziedzińcu. Był wśród nich także proboszcz. Maciej zapewniał, że 
jeśli Rosjanie nałożą nowy podatek na plebanię, to on nie uchyli się nawet od 
wysokiej kwoty datku. Inni również. Stojący z boku Egon Szpecht wypisał laską na 
cienkiej warstewce spadłego w nocy śniegu: Jeszcze Polska nie zgineła! Ktoś 
zauważył, doniósł. W dwa dni potem przyjechało NKWD i aresztowało go. Prosił, by 
Maciej ukrył dolary i złoto, bo było tego - jak twierdził - za mało, aby ich 
przekupić, a zbyt wiele, by miało przepaść. Odtąd ślad po nim zaginął. W kilka 
dni potem funkcjonariusze NKWD ponownie przybyli do Prędowli. - Macie pół 
godziny czasu, by na jeden wóz załadować to, co niezbędne. Nic więcej i ani 
minuty dłużej - zakomunikował oschle oficer. Gdy wyszli z saloniku, Ewelina 
spytała prawie szeptem: - Co oni chcą z nami zrobić? - Pewnie to, co z Egonem - 
odpowiedział Maciej, z trudem wydobywając głos. - Syberia? Dlaczego? - krzyczała 
Ewelina. - Przeklęci, przeklęci! - krzyczała i waliła pięściami w drzwi salonu. 
Maciej podszedł do córki, objął ją i przytrzymał ręce, aby nie prowokować 
tamtych. - Nie trzeba. Nie trzeba. To nic nie zmieni - pocieszał. Tymczasem 
Katarzyna bez słowa usiadła przy kominku, otuliła nogi kocem, położyła książkę 
na kolanach i zamyśliła się, powracając pamięcią do rodzinnego domu na dalekiej 
Ukrainie, który splądrowano, a ojca, którego oskarżono o pomoc "białym", zabrano 
gdzieś, skąd już nigdy nie wrócił. Przedtem "biali" uprowadzili wszystkie konie 
z dworu, przystawiając ojcu pistolet do skroni. Jak w tej sytuacji miał im "nie 
pomagać"? Kiedy opowiadała o tym komisarzowi, nie chciał słuchać. "Polskie pany! 
- wrzasnął w odpowiedzi - Swołocz!" - i splunął jej pod nogi. - Mamo, on mówił, 
że mamy tylko pół godziny czasu - przypomniał zatrwożony Robert. Katarzyna wciąż 
siedziała, jakby to, co się przed chwilą wydarzyło, nie dotyczyło jej. Maciejowi 
udało się wreszcie uspokoić Ewelinę. Rozpłakała się, lecz widząc, co się dzieje 
z Katarzyną, szybko otarła łzy. Poszli z Robertem pakować rzeczy. - Moja droga, 
każdemu z nas będzie ciężko stąd wyjechać, ale musimy znaleźć w sobie tyle sił, 
musimy - Maciej próbował wyrwać Katarzynę z odrętwienia. - Mamy bardzo mało 
czasu. Żona wciąż milczała, więc zrezygnował i poszedł pomóc dzieciom. W tym 
czasie niespodziewanie przyjechała do Prędowli samochodem Natalia. Dostała 
wiadomość od męża, aby tu czekała na niego. Potem mieli razem przejść Karpaty i 
uciec na Węgry. Wiadomość przyniósł jakiś żołnierz, uciekinier, który służył w 
oddziale Jędrzeja, zanim ten został okrążony i w zasadzce wzięty przez Rosjan. 
Kilku żołnierzom udało się zbiec, a jeden z nich odnalazł Natalię w Protiszni. 
Przyjechała, aby powiedzieć o tym Maciejowi i Katarzynie. Nie zorientowała się w 
porę w sytuacji, kiedy zauważyła funkcjonariuszy NKWD, na odwrót było już za 
późno. Tamci, przejrzawszy jej papiery, wzięli ją za domownika i nakazali 
również pakować się. Samochód zarekwirowali w imieniu władzy radzieckiej. 
Oszołomiona tempem wydarzeń, nie wiedziała co począć. - Musisz się stąd wydostać 
- zdecydował Maciej. - Ale jak? - spytała Natalia bliska histerii. - Przez 
ogród. To jedyna droga. Zanim się zorientują, będziesz już daleko. Przed 
wieczorem zdążysz do Protiszni. - Boję się. - Wszyscy się boimy. - Boję się, że 
mogą... To znaczy, za karę, za mnie... - Nic gorszego ponad to, co zamierzają, 
zrobić nam nie mogą, a ty musisz się uratować. Musisz - rozkazał. - No, uciekaj! 
- ponaglał otwierając ostrożnie okno. Wyskoczyła i przez chwilę stała 
sparaliżowana strachem. Obejrzała się za siebie i rzuciła pędem przez ogród. 
Potem wgramoliła się na płot i zniknęła. Maciej wrócił do dzieci. Czasu mieli 
mało. Pakowane pospiesznie tobołki rozsypywały się i Ewelina wiązała je na 
powrót. Robert wrzucał do walizek, co popadło. Papiery wartościowe, pieniądze, 
złoto i dokumenty majątkowe Maciej schował do tajemnej skrytki przy wejściu do 
piwnicy. Gdy wrócił do saloniku, czekał już na niego oficer NKWD. - No jak? 
Gotowi? - zagadnął szorstko. - Jeżeli już trzeba... Robert i Ewelina ładowali 
bagaże na sanie, zaś Maciej okrył płaszczem Katarzynę i poprowadził pod rękę na 
dziedziniec, gdy usłyszał za sobą wrzask: - Gdzie jest ta kobieta, co przed 
chwilą przyjechała? Nawet nie zatrzymał się, jakby nie do niego zostało 
skierowane pytanie. W tym czasie jeden z funkcjonariuszy meldował starszinie: 
"uciekła!" Rozdział III Wydawało się, że wojna już się skończyła. Płomienie 
pożogi powoli dogasały, zostawiając za sobą śmierć i zniszczenie. Ludzie 
przeczuwali, że to jeszcze nie koniec straszliwej tragedii. W ogniskach 
wojennych pożarów wciąż tlił się nie wygasły żar. Nie cichły płacz i krzyki 
rozpaczy, nie milkły strzały. Mogił i krzyży wciąż przybywało. Serca 
zwyciężonych ściskała rozpacz i nienawiść. Z wolna jednak zawierucha 
przycichała, późnojesienne niebo wypogadzało się. Wszyscy pragnęli wierzyć, że 
to, co najgorsze, minęło, że z błękitnego nieba nie posypie się śmiercionośny 
grad pocisków. Tęsknili do świata, którego już nie było. Spłonął las, co dawał 
osłonę ostatnim obrońcom. Nic już nie będzie, jak było. Polska umarła. Nowa 
władza instynktownie budziła lęk i niechęć. Ludzie jednoczyli się w rozpaczy, 
strachu i nienawiści. Większość nie pojmowała jeszcze tego, co naprawdę się 
wydarzyło. Nie był to czas sprzyjający medytacjom i dociekaniom. Nie sposób było 
na chłodno rozprawiać o winach i winnych. Liczyło się przede wszystkim to, aby 
ocalić życie i uratować jego sens. W niepewnym dziś trudno było myśleć o jutrze. 
Wiadomości, które przenikały do internowanych w Łakaczyniu, praktycznie 
odciętych od świata, były bardzo skąpe. W pierwszych tygodniach czytano w 
radzieckiej prasie, że Polska przestała istnieć, że kraj opuścili prezydent, 
rząd i wódz naczelny, że Rosjanie tworzyli administrację na zajętych przez RKKA 
obszarach. Zdecydowana większość oficerów nie wierzyła doniesieniom "Prawdy". 
Żartowali, opowiadali dowcipy o prawdzie z "Prawdy". Łudzili się, że lada dzień 
nastąpi zdecydowana kontrakcja ze strony sprzymierzonych. Sympatie dla Francji i 
Anglii drażniły radzieckich oficerów, sprawujących staż nad obozem. Obóz 
znajdował się na dalekim przedmieściu małego miasteczka, pośród lasów, bagien i 
jezior. Teraz, kiedy rozpadały się na dobre jesienne deszcze, było tu 
szczególnie smutno i ponuro. Dokuczało zimno i wilgoć. Umieszczono ich w 
adaptowanych naprędce oficynach zrujnowanego pałacu. Wśród internowanych panował 
jednak nastrój optymistyczny. Jędrzej prawie pół miesiąca mieszkał samotnie w 
małym pokoiku. Potem dokwaterowano młodego porucznika kawalerii, Antoniego 
Dudziszewskiego. Zachował szczególną sympatię dla tego chłopca, a to z powodu 
jego śmiałych i pełnych rozmachu planów życiowych, niewyczerpanego optymizmu, 
głębokiej wiary w to, że los pozwoli mu raz jeszcze walczyć w tej wojnie i 
zwyciężyć. We wrześniu był ranny pod pruską granicą, potem leżał w szpitalu 
wojskowym na Antokolu w Wilnie. Gdy 18 września wkroczyli Rosjanie, przed 
przekazaniem miasta władzom litewskim wywieziono go wraz z innymi do Łakaczynia. 
Z nastaniem chłodnych dni noga dokuczała mu coraz mocniej, mimo to nie tracił 
humoru, nie rezygnował z marzeń. Swoją obecnością wiele pomógł Jędrzejowi. Jego 
młodzieńcze, romantyczne plany kontrastowały z pejzażem beznadziei i smutku za 
oknami obozowej oficyny, przywracały Jędrzejowi nadzieję. - Jak pan myśli, panie 
poruczniku, co oni zamierzają? - Wyjścia z tej francowatej sytuacji są trzy. 
Sowieci pewnie kombinują na dwa sposoby. Albo zmuszą nas do pracy i służby na 
rzecz Związku Sowieckiego, złamią, ale przedtem trzeba by nas reedukować, 
przerobić, albo unicestwią w ten czy inny sposób - odpowiedział pozornie 
beztrosko Antoni. - Nam pozostaje trzecie wyjście. - To znaczy? - Uciec stąd. - 
Myślałem o tym. Myślę wciąż - powiedział cicho Horyniecki. - Dobrze się składa. 
Teraz musimy szukać okazji. Tymczasem przybył do obozu kombriga Jurij Sowrin. 
Zaczęły się przesłuchania, do których władze obozowe przywiązywały szczególną 
wagę. Każdego oficera przepytywano oddzielnie, wielokrotnie, nierzadko nocą. 
Wszyscy musieli jak najdokładniej opowiedzieć oficerowi NKWD całą swoją 
przeszłość, zapoznać z poglądami politycznymi, podać szczegóły swojego życia 
przed wojną i jego warunki. Często bywało i tak, że gdy ktoś nie mógł sobie 
przypomnieć fragmentu życiorysu, oficer cytował go z pamięci. Śledczy byli 
dobrze przygotowani do powierzonego im zadania. Obowiązki wykonywali 
skrupulatnie i z zaangażowaniem. Jędrzej przesłuchiwany był przez samego 
kombriga. - Pan jest może bratankiem towarzysza Włodzimierza Horynieckiego? - 
zapytał bez wstępów. - Tak. - Ostatnio zapewne widział się pan ze stryjem w 
Paryżu? - Tak. - O czym wówczas rozmawialiście? - pytał Sowrin. - O rewolucji w 
Hiszpanii, o sprawach rodzinnych, trochę o niebezpieczeństwie wojny - odpowiadał 
powoli, cedząc każde słowo, ważąc jego znaczenie. - O rewolucji w Hiszpanii? - O 
oblężeniu Madrytu i śmierci żony stryja - odparł Jędrzej. - Przecież umarła we 
Francji - sprostował Sowrin. - Ale wszysto zaczeło się w Hiszpanii. Co jeszcze 
chce pan wiedzieć? - spytał zniecierpliwiony. - Po co pan był w Hiszpanii? 
Dlaczego szukał pan kontaktów z komónistami? Zna pan Wandę Wasilewską? - 
Chciałem być z Dolores. Ona to mój jedyny "kontakt" z komunistami. O tym, że 
jest w partii, dowiedziałem się dopiero w Hiszpanii. To nie była znajomość 
polityczna - wyjaśnił spokojnie. - A Wasilewska? - To znajomość przypadkowa, 
związana z uprawianiem dziennikarstwa. Nie znam jej bliżej, nawet nie 
potrafiłbym jej opisać. - Walczyliście z sanacją - skonstatował Sowrin jakby z 
uznaniem, a potem dodał ni to twierdząco ni pytająco, ze skrywanym 
niedowierzaniem: - Byliście prześladowani. Wydaleni z wojska. Jędrzej odniósł 
wrażenie, że przytaczając szczegóły jego życiorysu kombriga pragnie zachę cić do 
ujawnienia poglądów politycznych, związków i znajomości. Wiedział, że nie jest 
to ostatnia rozmowa, że to dopiero początek. Nie należało więc zbyt wcześnie się 
odkrywać. Nie zamierzał jednak drażnić Sowrina, miał bowiem nadzieję zdobycia 
jego przychylności, może nawet zaufania. Wtedy łatwiej będzie zorganizować 
ucieczkę. Sowrin zapraszał go regularnie do siebie co dwa, trzy dni, najczęściej 
wieczorem, jak na zwykłą pogawędkę. Był coraz grzeczniejszy, prawie 
przyjacielski. W obozie zaś podjęto energiczne próby reedukacji politycznej. 
Rozlepiano plakaty propagandowe, wystawiono dużą tablicę z pełnym tekstem 
radzieckiej konstytucji, zaś agitatorzy opowiadali o życiu w Związku Radzieckim. 
Zarzucono obóz setkami broszur, dostarczano regularnie radziecką prasę, a na 
podwórzu umieszczono głośnik, z którego przez cały dzień nadawano audycje 
moskiewskiego radia. Oficerowie polscy chętnie czytali gazety, ponieważ było to 
jedyne źródło wiedzy o sytuacji na świecie. Jędrzej starał się zaangażować do 
obsługi centralnego ogrzewania. Praca nie była w obozie przymusowa, ale wielu ją 
podejmowało, aby zabić czas i zarobić na lepszy posiłek. Pomagał więc ślusarzom 
i zaprzyjaźnił się z niektórymi. Słuchał ich opowiadań o życiu na zewnątrz obozu 
i spodziewał się, że te stosunki i znajomość aktualnych realiów przydadzą mu 
się. Któregoś mglistego dżdżystego poranka porucznik Dudziszewski został wezwany 
do śledczego oficera NKWD. Dzień i pora nie były typowe, to zaniepokoiło jego i 
Jędrzeja. Antoni nie wrócił. Jędrzej zapamiętał wyraz jego twarzy, gdy spojrzał 
na niego przed wyjściem. Dotąd z humorem, optymizmem i niewzruszoną wiarą w 
szczęśliwą gwiazdę znosił wszystkie przeciwności losu. Teraz w jego oczach nie 
było lęku, lecz jakby bezsilna rozpacz na widok przepaści, która nagle otwiera 
się pod nogami. Pożegnali się jak zwykle w pośpiechu, na wszelki wypadek. Potem 
widział porucznika Dudziszewskiego, konwojowanego przez "strełka", gdy 
przechodził plac apelowy w kierunku bramy. Jędrzej znosił samotność bardzo źle. 
Marzył już tylko o prędkim wyrwaniu się z zaklętego kręgu czterech gołych ścian. 
Kiedy spadł wczesny pierwszy śnieg, a błota i bagniste drogi ściął mróz, 
postanowił nie zwlekać. Ucieczka udała się nadspodziewanie łatwo. Podejrzewał 
nawet jakiś podstęp Sowrina. Nie mógł zrozumieć, dlaczego nie wysłał za nim 
pościgu. Czyżby mu na nim zależało? Nie, to niemożliwe. Co naprawdę było 
przyczyną powodzenia, nie dowiedział się nigdy. Przebijając się przez lasy i 
zamarznięte bagna na południe, znajdując schronienie w polskich wsiach, a 
omijając przezornie białoruskie i ukraińskie, dotarł do Bugu. Stąd do Lwowa było 
już niedaleko, ale szczególnie niebezpiecznie. Początkowo chciał ominąć miasto i 
iść na Opole, nad Dniestr, a potem na Podkarpacie i do Prędowli. W końcu jednak 
zdecydował się zatrzymać na krótko w mieście, zdobyć nowe ubranie i dokumenty. O 
tym, aby pójść na Ponińskiego, do willi Horynieckich, nawet nie pomyślał. Nie 
mogła już należeć do rodziny. Nie miał złudzeń. Szukał znajomych, przyjaciół. 
Wiedział, że wojna zmienia nie tylko świat w obce, wrogie pustkowie, ale i 
ludzi. Nie zamierzał wprawiać nikogo swoim nagłym pojawieniem się w 
zakłopotanie, spowodować lęk o własny los. Trafić na ślad tych, których jego 
odwiedziny ucieszyłyby bez względu na sytuację i konsekwencje, było niełatwo. 
Tracił czas i powoli także nadzieję. - Zabrali go do "Brygidek". - Bał się 
Ruskich. Przepadł bez wieści. - Mówią, że uciekł za Karpaty, do polskiego wojska 
we Francji... Tak opowiadano przyciszonym głosem, kiedy pytał o tego lub innego 
z dawnych przyjaciół i znajomych. Franka nie zdziwiła się na jego widok. 
Najważniejsze, że zastał ją w domu. Nie miał już sił przemykać się chyłkiem po 
mieście. Odniósł nawet wrażenie, że czekała na niego. W wyrazie jej twarzy nie 
było obawy. Uśmiechała się serdecznie i bez wahania zaprosiła do środka. W 
mieszkaniu wdowy po Suchorodzkim było jak dawniej ciepło i bezpiecznie. Od lat 
żyła samotnie. Ostatnio Jędrzej był tu w trzydziestym szóstym, a może siódmym 
roku. Nie pamiętał. Prawie nic się tu nie zmieniło. Poznawał te same meble, 
drobiazgi. - Usiądź - poprosiła. - Najpierw coś zjesz, napijesz się, a potem 
umyjesz i przebierzesz. Przystał na wszystko bez słowa. Był zmęczony i 
szczęśliwy, bo wreszcie bezpieczny. Rano obudziły go odgłosy krzątaniny w 
kuchni. - Czemu już wstałeś? Śniadanie jeszcze nie gotowe - powitała go. - Zanim 
się umyjesz i ogolisz, jedzenie będzie na stole - zapewniła wypędzając go 
grzecznie z kuchni. Przy śniadaniu opowiadała: - Sklep już nie mój, państwowy, 
ale pracuję w nim nadal. Dostałam paszport, chociaż z paragrafem. - Co to 
znaczy? - Tymczasowy. Większość Polaków ma takie. Konto w banku prawie 
przepadło. Ruskie pozwalają trzymać jedynie dwieście złotych, a i to tylko do 
końca roku. Potem złotówki mają przepaść jak wszystko, co polskie. - Co z 
Prędowlą? - Zapewne rozparcelowana przez komitet włościański. Nic nie słyszałam. 
Majątki likwidowano zaraz po wyborach, na początku października - mówiła. - 
Przed wyborami było bardzo ciężko. Brakowało chleba, soli, cukru, mydła. Kto 
zdecydował się wrzucić kartkę na Sowietów, to dostawał to i owo. Gazety pisały, 
że sporo się skusiło. Ludzie gadają co innego. Jędrzej słuchał i jadł skromne 
śniadanie. Niekiedy w obozie bywały lepsze, ale teraz pierwszy raz od dawna 
siedział przy stole zasłanym pięknym, kolorowym obrusem, pił herbatę z 
filiżanki, dolewał jej sobie do woli z porcelanowego dzbanka, wycierał ręce 
serwetką. Był niemal szczęśliwy. - Są tacy, co mówią, że za sowieckimi apelami 
poszło nie więcej niż połowa. O tym nikt głośno nie rozmawia - przestrzegała. - 
Sowieci otworzyli uniwersytet, tyle że nadali mu imię Iwana Franko. Polacy też 
tam mogą studiować. Czasami przychodzą studenci do mojego sklepu, szukają 
polskich książek. Jeden taki dał mi kiedyś odpis wiersza, który krąży po 
uniwersytecie. - Czyj to wiersz? - Broniewskiego, tego komunisty, ale Sowieci 
nazywają go dziś polskim nacjonalistą - wyjaśniła. Odeszła na chwilę i wróciła z 
rulonikiem papieru w kratkę. Jędrzej przeczytał głośno pierwsze strofy: Ja na tę 
ziemię powrócę, ja chcę ją zbawić, ocalić,@ stamtąd chcę światu płonąć sercem i 
pieśni pożarem,@ chcę, żeby z gruzów Warszawy rósł żelbetonem socjalizm...@ 
Przeleciał wzrokiem po następnych linijkach i skonstatował ze zdziwieniem: - 
Przecież jemu jak zwykle marzy się czerwona Warszawa. Gdzież tu, u licha, 
nacjonalizm? - Marzy o Polsce, a to jest niezgodne z aktualną linią propagandy. 
Tacy ludzie, takie wiersze zagrażają stosunkom sowiecko-niemieckim - wyjaśniła 
Franka. - Czytałeś przemówienie Mołotowa z trzydziestego pierwszego 
października? - Gdzie? - Wygłosił je w Radzie Najwyższej, a publikowano w 
"Bolszewiku". "Czerwony Sztandar", lwowska gazeta, w której piszą po polsku, dał 
tylko omówienie. - No więc co takiego powiedział Mołotow? - niecierpliwił się 
Jędrzej. Skończył jeść. Nalał sobie jeszcze herbaty. - Mniej więcej tak: 
uderzenie na Polskę najpierw przez Niemcy, a potem przez Ruskich wystarczyło, by 
z niej nic nie zostało. - Mocno powiedziane - przyznał. - Niedawno radio nadało 
znów jego przemówienie. Tym razem zapowiadał wojnę z Finlandią. - Czym to się 
wszystko skończy? Franka spieszyła się do sklepu. Obiecała wyrwać się wcześniej, 
aby nie był zbyt długo sam. Gdy wyszła, bezskutecznie próbował zasnąć. Franka 
nie powiedziała nic o Prędowli, o rodzinie. Albo nie mogła, bo naprawdę nic nie 
wiedziała, albo nie chciała, a może coś ukrywała? Co robić dalej? Przecież nie 
mógł w mieszkaniu wdowy ukrywać się zbyt długo. Prędzej czy później wyszłoby to 
na jaw. Nie po to uciekł z obozu, aby się dekować pod spódnicą samotnej kobiety. 
Pragnął walczyć jak żołnierz, nie zamierzał być dezerterem. Franka jednak nie 
chciała słyszeć o jego planach, o wyjeździe ze Lwowa czy ucieczce z kraju. - 
Dokąd pójdziesz? - Na Węgry. Tam jest rodzina Soni. Oni pomogą mi przedostać się 
dalej, do Francji. Do Sikorskiego. Muszę mieć tylko jakieś dokumenty, 
zaświadczenia, ubranie. - Wystaram się - obiecała widząc, że go nie zatrzyma. 
Nie było jej łatwo dotrzymać słowa. Nie miała znajomości, kontaktów i 
doświadczenia. Wszystko szło jednak lepiej, niż się spodziewał. Franka z lękiem 
myślała o rozstaniu. Przez kilkanaście dni przyzwyczaiła się do stałej obecności 
Jędrzeja, do wspólnych popołudni, wieczorów. W pustym domu był znów mężczyzna. 
Odżyła w niej dawna sympatia do Horynickiego. Zdany był na jej pomoc, troskę i 
przywiązanie. Z dnia na dzień piękniała, dbała o siebie, pochlebiało mu to, ale 
i budziło niepokój. "Oby tylko ktoś z jej znajomych nie zaczął czegoś 
podejrzewać" - myślał z lękiem. Nie miał serca ani dość odwagi, aby jej to 
powiedzieć, przestrzec. Zdał się na los. Była wciąż jeszcze atrakcyjną kobietą i 
pragnęła go. Spełniał jej oczekiwania trochę dlatego, aby jej nie urazić, trochę 
dlatego, że tak wypadało. Któregoś wieczoru siedzieli dłużej niż zwykle nad 
lekturą gazet i komunikatów. Franka tłumaczyła z rosyjskiego, którego nauczyła 
się już zupełnie dobrze. Mróz tężał, zaś węgiel przeznaczony na ten dzień 
dopalał się. Kończyła się też nafta w lampie. Okryła siebie i jego wielkim 
kocem. Przylgęli do siebie. Franka wiedziała, że nie zatrzyma Jędrzeja. Nie 
myślała nawet o tym. Brała od losu każdą chwilę szczęścia, którą jej dawał. W 
połowie grudnia Jędrzej otrzymał dokumenty i niezbędne zaświadczenia. Były 
znakomite, żałował tylko, że tak długo na nie czekał. Swoje prawdziwe papiery 
wszył fachowo w marynarkę. Odjeżdżał rano o dziesiątej z kierowcą ciężarówki, 
który miał kurs do Daszewa. Przed Stryjem drogi ich rozchodziły się. Dalej 
musiał sobie radzić sam. Franka obiecała zwolnić się z pracy, aby go pożegnać, 
ale nie przyszła. Chciał zaczekać, szofer jednak, młody chłopak, Ukrainiec, 
ponaglał. Spieszyło mu się, planował wrócić do Lwowa przed zapadnięciem 
zmierzchu. Nie było rady. Przez chwilę Jędrzej żałował, że nie zostawił nawet 
kartki z podziękowaniem, ale wkrótce myśli jego zajęło całkowicie spodziewane 
spotkanie z Natalią, rodziną, Horyniecczyzną. Zaczął padać śnieg. Mokre, duże 
płatki przylepiały się jak muchy do przedniej szyby wozu. Z kilometra na 
kilometr psuła się widoczność. Musieli zwolnić, choć droga była prawie pusta, 
mijali czasem jakąś chłopską furmankę. - Ruskie nie zabrali koni? - zagadnął. - 
Na razie nie, ale jak zima będzie ostra i ciężka, to kto wie. W sklepach pustki. 
Bez kolejki można dostać tylko chleb. A konina ponoć dobre mięso. - Czym wtedy 
chłopi będą powozili? - Wtedy, to znaczy za rok, może dwa? - spytał kierowca. - 
To nie będą chłopi. Teraz nie ma już panów, a wkrótce nie będzie chłopów, ale 
kołchoźnicy. A w kołchozach będą maszyny jak ta moja. Uderzył z satysfakcją ręką 
o deskę rozdzielczą, jakby poklepywał koński zad, z rozmachem i czułością. - A 
dobrze to tak będzie, jak myślisz? - pytał dalej Jędrzej. - A bo ja wiem. Na 
polityce się nie znam, na gospodarce też. Będzie, jak ma być, i tyle. - Czerwoni 
mówią, że z kołchozami lepiej, sprawiedliwiej. - Może. Mówią, że teraz wszyscy 
będą mogli pójść do szkoły, i to do każdej. - A ty do jakiej byś poszedł? - Tak 
żeby inżynierem być. Może pozwolą. - A dlaczego mieliby nie pozwolić? - Bo za 
Polski też obiecywano - powiedział z goryczą. Na krzyżówce przed Stryjem 
rozstali się. Do domu miał stąd jeszcze kawał drogi. Ominął miasto i wyszedł na 
drogę biegnącą w pobliżu rzeki. Wędrował trochę pieszo, trochę na furmankach. 
Chłopi niezbyt chętnie zabierali nieznajomego. Mało kto decydował się na rozmowę 
z nim. Chutor w Prędowli straszył ciszą i pustką. Pawłyk, który po spaleniu 
Skorodnego mieszkał tutaj w oficynie, pilnował z polecenia nowych władz, aby nie 
okradziono dworu. Nie można było znaleźć lepszego stróża. Niewiele mógł wyjaśnić 
Jędrzejowi. Opowiedział tylko to, co sam widział. Na koniec dodał: - Ludzie 
widzieli państwa Horynieckich na stacji w Rozdołach. Załadowali ich wraz z 
innymi do towarowych wagonów i wywieźli do Rosji. No, bo dokąd? - rozłożył 
bezradnie ręce. - A moja żona? Co z nią? Także zabrali? - pytał niecierpliwie 
Jędrzej. - Przyjechała do chutoru w złą porę. U państwa byli wtedy z NKWD. 
Zdążyła uciec, ale co z nią się stało, tego nikt nie wie. - Jak to? Nikt jej nie 
widział? - Jeden z enkawudzistów strzelał, ale czy ranił, nikt nie widział. Nie 
gonili jej. Uciekła w góry i przepadła. Może była ranna, wykrwawiła się, osłabła 
i zamarzła - mówił z ciężkim sercem. - A może żyje? Może się gdzieś schroniła? 
Jędrzej nie mógł odżałować, że przybył dopiero teraz, tak późno. - A dziecko? Co 
z dzieckiem? - zapytał nagle, jakby dopiero teraz przypominając sobie, że 
Natalia urodziła mu przecież syna, a może córkę. Jakże mógł zapomnieć! - Gdzie 
dziecko? - Pani Natalia mieszkała ostatnio w Protiszni, tak było bezpieczniej. 
Do dziś Ruskie tam nie zaglądają. Tam też zostawiła syna, kiedy tu przyjechała. 
Opiekuje się nim pańska bratowa. Jędrzejowi spadł kamień z serca. Ochłonął, 
uspokoił się. - Syn, powiadasz? - Tak. Dano mu na imię Stanisław. Podoba się 
panu? - Oczywiście. Stanisław - powtórzył. - Może chce pan tam pojechać? - 
spytał Pawłyk. - Co prawda noc już, ale trafimy przecież. A po prawdzie to teraz 
lepiej, bezpieczniej nocą podróżować. Żaden szpicel nie podejrzy. - Masz rację, 
jedźmy - zdecydował prędko. Po drodze rozmyślał o tym, czego nie powiedział 
żonie, gdy się rozstawali w sierpniu. Wciąż pamiętał jej smutne, pełne żalu i 
wyrzutu oczy. Czy naprawdę wówczas już wszystkiego się domyślała, czy może mu 
się tylko tak wydawało? I znów, jak wtedy wyjeżdżając do Warszawy, powtarzał 
ostatnie słowa Natalii: "Nie szukaj w łatwej śmierci rozwiązania któregokolwiek 
z naszych problemów". Przestrzegała go, napominała, tymczasem sama... Nie. Nie 
wierzył, że umarła. Teraz, kiedy już tu powrócił, odnajdzie ją, wypyta ludzi, 
wytropi ślad, choćby miał schodzić całe Karpaty. - A gdzie są inni? Co z resztą 
Horynieckich? - spytał Pawłyka, sądząc, że nic gorszego nie może usłyszeć ponad 
to, co już mu opowiedziano. - Pani Jadwiga i pani Gabriela wyjechały do Krakowa, 
jak tylko Niemcy z Ruskimi ustanowili nową granicę i pozwolili tym, co uciekli 
przed hitlerowcami, powrócić do siebie. Pani Jadwiga bała się czerwonych, 
wszyscy się baliśmy - opowiadał Pawłyk. - Wieści od nich żadnych nie było. Pan 
Adaś nie wyjechał z matką. Został tutaj. Wybierał się na Węgry, ale pani Lusia 
uprosiła go, aby został na razie w Protiszni. Pański brat, Michał, przepadł w 
górach bez śladu. Może to i dobrze, bo gdyby go kto wydał... - A Helena, moja 
siostra z Warszawy? - Jak tylko Niemcy zbliżyli się do Lwowa, nie ociągając się 
zabrała dziecko i z innymi uciekinierami poszła na Węgry, do pani Soni. Była 
wiadomość od niej. Mieszka w Budapeszcie. "Wojna wypłoszyła wszystkich z 
Prędowli - pomyślał Jędrzej. - Burza nagania ptactwo do gniazd, tam czuje się 
najbezpieczniej. Tymczasem ludzie porzucają chutory, domy, miasta i pędzą gdzieś 
przed siebie, uciekają na oślep, byle dalej od bomb, strzałów, ognia i śmierci". 
Opustoszały, zarekwirowany prawem wojny przez nowe władze chutor, utracony, kto 
wie, na jak długo, rodzinny dom, przypominał mroczne ruiny starego zamczyska, w 
którym nocą straszą sowy i nietoperze. Od takich miejsc pierzcha się jak 
najdalej. Tak i oni rejterowali stąd w pośpiechu. Gdy sobie to uzmysłowił, 
przeraził się. To przecież tak, jakby uciekać od trupa osoby najbliższej, 
kochanej. Dlaczego? Czegóż się lękać? Żałował teraz, że tak od razu zgodził się 
na wyjazd do Protiszni, że nie przenocował w rodzinnym domu. Kto wie, kiedy znów 
tu powróci? Kiedy znaleźli się w Protiszni, była już późna noc. Z trudem 
dobudzili gospodarzy. Otworzyła Lusia po długim i denerwującym sprawdzaniu. Nie 
kryła zaskoczenia i radości. Jędrzej niecierpliwił się, chciał natychmiast 
zobaczyć syna. Mały Staś spał. Nie obudziło go dudnienie do drzwi dworku. Lusia 
odsunęła ostrożnie pierzynkę, aby mógł go lepiej zobaczyć. Długo przyglądał się 
dziecku i doznawał dziwnych uczuć. Była to ciekawość, miłość i duma 
jednocześnie. Syn był bardzo podobny do Natalii. Ojciec nie mógł oderwać od 
niego oczu. Niechętnie wyszedł, ostrożnie zamykając za sobą drzwi. - A Natalia? 
Nie było o niej żadnej wiadomości? Lusia zaprzeczyła ruchem głowy. Nie położyła 
się już spać i rozmawiali całą noc. Opowiadał o sobie, o wojnie, obozie i 
ucieczce. - Gdzie Michał? - spytał wreszcie. - Od wejścia Ruskich ukrywa się w 
górach. Czasami tutaj zagląda, ale bardzo rzadko. Może to i lepiej. Nie dziwił 
się, że woli być sama. Przepełniała go wdzięczność za opiekę nad synem. W 
Protiszni przebywał także Adaś. Wstał słysząc ich rozmowę, ale zaspany i 
zmęczony, wkrótce wrócił do łóżka. - Chory? - spytał Jędrzej. - Nie. Cały dzień 
pracował. Nie wiem, co bym bez niego zrobiła. Od Gabrieli i Hieronima nie ma 
żadnych wiadomości. Zamartwia się tym i żyje w strachu, że go wywiozą do Rosji - 
opowiadała Lusia. - Zamyśla uciec za Karpaty, na Węgry, jak ty, do polskiego 
wojska, które ponoć tworzy się we Francji. Nie wiem, czy zdołam go zatrzymać. Ma 
lewe dokumenty, ale dobre, ukraińskie, więc jest bezpieczny. - Nie dziw mu się. 
Powiadasz, że jest bezpieczny? Myślę, że nikt z nas nie może być pewny jutra. 
Wojna i tutaj zajrzy prędzej czy później. Nie wolno nam się łudzić. Wbrew temu, 
co mówił, coraz częściej marzył, aby wojna nigdy nie dotarła do tego odległego, 
uroczego zakątka. W Protiszni nie było żadnego urzędu, nawet posterunku milicji, 
dlatego obcych tu się nie widziało. Nie docierały gazety, a wieści, nawet te 
najokropniejsze, z dalekiego, owładniętego wojną świata, nietrudno było przyjąć 
za mało prawdziwe gadanie. Czegóż to w tamtą wojnę nie opowiadano w Protiszni, a 
przecież ani jednego żołnierza czy bolszewika nikt tu na własne oczy nie 
oglądał. Dlaczego teraz miałoby być inaczej? A zresztą, co to za wojna - pytano 
się nawzajem - skoro wszystko ucichło. Dostało się Lachom za swoje - komentowali 
niechętni polskiej władzy, choć właściwie i ona tu, do Protiszni, na dobre nie 
zdążyła dotrzeć. Od czasu wkroczenia Rosjan do Galicji nie widziano tu ani 
jednego żołnierza RKKA czy funkcjonariusza milicji. Tylko wysoko w górach, tam 
gdzie przebiegała nowa granica węgiersko-radziecka, pobudowano strażnice. Tam 
też byli pogranicznicy. Poczynając od zimy 1939 roku przejście na południową 
stronę Karpat było bardzo utrudnione. Rosjanie i Madziarzy pilnowali jednakowo 
dobrze. - A niech gonią, niech pilnują i gówno z tego. Te góry naprawdę znamy 
tylko my - przechwalał się Michał, myśląc o sobie i swojej ukrytej w górach 
kompanii. Przyszedł na święta Bożego Narodzenia do domu z kilkoma ludźmi. 
Jędrzej domyślił się, że musiało to być doborowe grono zabijaków. - Gdy 
zdecydujesz się pójść w drogę do tej swojej Francji, to daj znać. Dam ci 
najlepszych przewodników. Ucieszył się ze spotkania z bratem. Jego poglądy i to, 
co robił, mało go teraz obchodziło. Michał zmienił się. Choć minęło niewiele 
czasu od ich ostatniego spotkania, bardzo się postarzał, przygarbił, a oczy 
jakby mu wypłowiały. Ciężki, wręcz ponury wzrok, źle ogolony zarost i niedbały 
strój czyniły go groźnym, nieprzystępnym. Mówił mało. Najchętniej słuchał 
milcząc. Czasem potakiwał lub kręcił głową, mrucząc coś pod nosem. Wiele stracił 
z dawnej pewności siebie, tupetu i porywczości. Był czujny i nieufny. "Skąd ta 
nagła odmiana? - zastanawiał się Jędrzej. - Jeszcze niedawno butny prowidnyk, 
teraz zachowuje się jak zaszczuty, przegnany do leśnych ostępów wilk, niepewny 
nawet we własnej kryjówce". Nie ufał zbytnio bratu prawie od dzieciństwa. Nie 
wierzył, aby Michał porzucił myśli o samostijnej Ukrainie. Był wciąż atamanem 
tych nacjonalistycznych niedobitków, czując w sobie ducha Wernyhory czy 
Chmielnickiego. W garstce straceńców widział zapewne kadrę bohaterskiej wielkiej 
Siczy. - Jeżeli pozwolisz, posiedzę w Protiszni do końca roku, może trochę 
dłużej, a potem za Karpaty - powiedział Jędrzej. Michał słuchał i potakiwał. - 
Tam, na Węgrzech, organizują przerzuty do Francji, do polskiego wojska, do 
Sikorskiego. Znam go, na pewno przyjmie. Będziemy się bili dalej u boku Francji. 
- Hm, hm - mruknął brat. - W Budapeszcie jest Sonia, no i Helenka. Liczę na ich 
pomoc, szczególnie Soni, zna tam wielu ludzi na stanowiskach - kontynuował 
Jędrzej. Michał podparł się na dłoniach złożonych pod brodą, wpatrując się długo 
w pusty kieliszek. Potem jakby coś sobie przypomniał, nalał do pełna i znów 
wpatrzył się uważnie w alkohol. Od czasu do czasu nerwowo podchodził do okna. - 
Czekasz na kogoś? Może boisz się, że cię znajdą? - zagadnął Jędrzej. - A ty się 
nie boisz? - spytał brat i choć Jędrzej myślał, że wpadnie w złość, Michał 
zachował spokój, a nawet zdobył się na uśmiech, a raczej grymas pobłażliwości. - 
Uciekłem z obozu - powiedział Jędrzej - będą mnie na pewno szukali. Dlatego nie 
zamierzam zostać tu długo. Wierzyłem, że uda mi się natrafić na ślad Natalii. - 
Mnie tu nie przeszkadzasz - bąknął Michał. - O Natalię moi ludzie wypytywali tu 
i tam. Jak na razie nic. - Czy to możliwe, aby tak przepadła bez śladu? - W 
górach jest wszystko możliwe. Ciort jeden wie, co mogło się stać. Będziemy 
pytali - zapewniał. Jędrzej wciąż wyrzucał sobie, że wrócił do domu tak późno, 
że odwlekał ucieczkę z obozu, że tyle dni siedział u Franki we Lwowie. 
Prześladowało go poczucie winy. - Że też nie było mnie tu wtedy - powiedział. - 
Z losem nie wygrasz. Jak mógł, tak nas wszystkich zmaltretował - zawyrokował 
Michał. Podszedł znów do okna i rozejrzał się. - Teraz, kiedy nie ma Natalii, 
tęsknię za nią bardziej niż kiedykolwiek. Chciałbym choć wiedzieć, czy żyje - 
szepnął Jędrzej. Michał mruknął coś pod nosem, a potem zapewnił: - Lusia zajmie 
się twoim Staszkiem, tak jak trzeba. Nie będzie mu przy niej źle. To dobra 
kobieta. Starczy jej serca dla mojego i twojego dzieciaka, zobaczysz. - A ty? Co 
zamierzasz teraz? - zagadnął Jędrzej po chwili milczenia. - Co? Różnie kombinuję 
- przyznał niechętnie. - Pokój między Stalinem i Hitlerem nie potrwa długo. A 
gdy tylko się coś zacznie... - urwał. Jędrzej dokończył: - To spróbujecie raz 
jeszcze, tak? Michał przytaknął powolnym skinieniem głowy. - Szwaby wykorzystają 
was chętnie przeciw Ruskim, Polakom, przeciw każdemu, a potem wystrychną na 
dudka - kontynuował Jędrzej. - Obiecają, Bóg wie co, byle was pozyskać, byle 
rozniecić na nowo nienawiść przeciw wszystkim, a potem kopną w dupę. Nawet o 
zapłatę nie zdążycie się upomnieć. - Mocne słowa, ale o takiej ewentualności też 
myślałem - odparł. - No i co? - Nic. Trzeba czekać. Jak rozpuszczę ludzi do 
chałup, do bab, to ich potem nie połapię. Zadekują się jak pchły w kudłatej, 
ciepłej sobace. - Czekać, powiadasz, tylko jak długo, na co? - Na następną 
okazję - odpowiedział krótko Michał. - Ciebie też gna do Francji. No i po co? - 
Aby walczyć z Hitlerem o Polskę. - A ja będę walczył tu, z Hitlerem czy przeciw 
niemu, o Ukrainę, rozumiesz? Jak trzeba będzie, to nawet przeciw wszystkim. - 
Czy to ma sens? - Nie szukaj sensu, lecz prawdy o nas - odpowiedział Michał. 
Jędrzej kiedyś już słyszał te słowa. Któż mu je mówił? Dokładnie tak samo: "Nie 
szukaj sensu, lecz prawdy o nas". Najpierw wydawało mu się, że to słowa Natalii, 
potem, że Dolores. Nie pamiętał. - Prawdy - powtórzył głośno. - Nie ma jednej 
prawdy, a może w ogóle nie ma prawdy? - Może - zgodził się Michał. Był wciąż 
niespokojny, niepewny i czujny. Wypił wódkę i znowu sobie nalał. - Kiedy byłeś w 
obozie u Ruskich, pytali cię o coś? - zagadnął. - O Włodzimierza, o Francję, 
Hiszpanię. - A o mnie? - Nie. Ani słowem nie wspomnieli - odparł Jędrzej. Teraz 
dopiero zastanowił się nad tym. Dlaczego Sowrin ani razu nie zagadnął o brata? - 
Widocznie nic o tobie nie wiedzieli - rzucił jeszcze. - To dziwne, ale nie 
pytali o ciebie. Michał milczał. - W porę zbiegłeś w góry - ciągnął Jędrzej - 
więc to całkiem możliwe, że nic o tobie nie wiedzą. - Taak. Ale mogą się 
dowiedzieć. To nie takie trudne. Ludziom żyje się coraz ciężej. Ktoś kiedyś 
wypaple i wcale nie będą musieli dużo obiecywać, wystarczy, że dadzą żyć po 
ludzku. Lusia przez cały ten czas siedziała cicho w kącie pokoju, milcząca, 
jakby nieobecna. Przyglądała się braciom i nasłuchiwała, czy z sąsiedniego 
pokoju nie dolatuje kwilenie któregoś z dzieci. Była gotowa w każdej chwili tam 
pobiec lub podać coś na stół. Raz po raz zerkała w stronę okna, udzieliła jej 
się czujność męża. Zaraz po świętach Michał opuścił Protisznię. Żegnał się z 
Jędrzejem, jakby znów długo mieli się nie spotkać. Rozstawali się nocą. Jędrzej 
i Adaś odprowadzili Michała i jego kompanów na rozstaje, do Czarciej Przełęczy. 
- Jeśli zdecydujesz się pójść na Węgry, przyjdź tutaj i w to drzewo - tu wskazał 
na powaloną, potężną sosnę, leżącą w poprzek strumyka - wbij nożyk. Podał bratu 
sporych rozmiarów scyzoryk, własnoręcznie wykonany, z drewnianą rękojeścią. - 
Ładna robota - pochwalił Jędrzej. - Gdy go znajdę, przyślę natychmiast 
przewodników. Jeżeli dowiem się czegoś o Natalii, dam zaraz znać - obiecał raz 
jeszcze. Uścisnęli się serdecznie i Michał wraz z kompanami zniknął w ciemności. 
Minął tydzień od tego zimowego wieczoru. Adaś wyjechał do Lwowa. Pragnął jeszcze 
przed przejściem na drugą stronę Karpat zobaczyć się z przyjaciółmi. Sądził, że 
uda mu się choć niektórych z nich namówić na ucieczkę do Francji. Lusia 
odradzała mu tę podróż, ale on się uparł. W dwa dni po wyjeździe Adasia w środku 
nocy zjawił się w Protiszni Pawłyk. - Coś się stało? - zawołała zdenerwowana 
Lusia. - O pana Jędrzeja pytali wczoraj w Prędowli - wyjaśnił krótko. Usiadł 
przy stole nie zdejmując kożucha. Zamierzał zaraz wracać. Lusia tymczasem 
postawiła kieliszki i wódkę. Sądziła, że Pawłyk będzie chciał się nieco 
rozgrzać. Nie czekając na nikogo, nalał sobie do pełna i wypił jednym haustem. 
Otarł wąsy i nalał jeszcze raz. - Kto pytał? Mów jaśniej - poprosił Jędrzej 
obudzony przez bratową. - NKWD czy ktoś taki. Rozpowiadali ludziom, że pan 
jesteś zbieg. - W Prędowli nikt mnie nie widział. - Ale niemało jest takich, co 
to mogą się domyślić, że pan jesteś tutaj. Pójdą i powiedzą. Ludzie dziś 
okropni. To nie jest bezpieczna kryjówka - przestrzegał Pawłyk i wypił duszkiem 
drugi kieliszek. - Trzeba uciekać za Karpaty, i to jak najszybciej - 
skonstatował Jędrzej. - Droga na Węgry też niebezpieczna - włączyła się Lusia. 
Jędrzej zdawał się nie słyszeć jej słów. - Dobrze. Dziękuję ci, Pawłyk. 
Odprowadzę cię trochę. Pawłyk podrzucił go saniami kawałek w stronę przełęczy. - 
Adaś chciał koniecznie ze mną uciekać na Węgry, ale jest teraz we Lwowie. Pewnie 
nie zdąży wrócić. Wytłumacz mu, że nie mogłem czekać. Pomóż w razie czego - 
poprosił na pożegnanie. Uścisnęli sobie dłonie bez zbędnych słów i Pawłyk 
odjechał prędko. Jędrzej łatwo odnalazł powalone drzewo. Wbił mocno z niemałym 
trudem w zamarznięty pień scyzoryk brata i powrócił do Protiszni. Nazajutrz 
wczesnym popołudniem do drzwi dworku zapukali umówionym sygnałem ludzie Michała. 
Jędrzej był gotowy do drogi. Pożegnał pośpiesznie Lusię, która zrobiła za nim 
znak krzyża. Była zrozpaczona, ale milczała. Szli prędko, równym krokiem ludzi 
przywykłych do chodzenia zimą po górach. Pod wiczór byli w strefie 
przygranicznej. Przeczekali w zacisznym, bezpiecznym miejscu do nocy. Wraz z 
nastaniem mroku zaczął sypać gęsty, mokry śnieg. - To i lepiej - bąknął jeden z 
przewodników. - Nie wytropią, psie syny - rzucił drugi. Na postoju, już po 
przekroczeniu granicy, przewodnik Jurko wręczył Jędrzejowi mały pakiecik. - To 
list od prowidnyka i węgierskie pieniądze - powiedział. Nie spodziewał się po 
bracie aż takiej wielkiej troskliwości. Na małej stacyjce kolejowej przewodnicy 
czekali, aż Jędrzej wsiądzie w pociąg do Budapesztu. Dalej musiał radzić sobie 
sam. Anatolowi Połstyniowi zlecono opiekę nad lotnikami internowanymi w Rumunii. 
Od początku więc dzielił wraz z nimi los wojennych tułaczy. Internowanych 
przewieziono w rejon Tulczy. Był to port rzeczny na odnodze Dunaju. Od południa 
miasteczko otaczały niewysokie wzgórza, zaś na wschodzie i północy rozlewiska 
starorzecza i moczary Delty. Z powodu licznych bagien i jezior, częstych powodzi 
klimat był tu malaryczny. Wielu żołnierzy chorowało, rany nabyte podczas działań 
frontowych goiły się długo i z trudem. Już choćby z powodu podłych warunków nie 
było takiego, który nie pragnąłby jak najszybciej uciec z obozu. Z początku nie 
było to nawet trudne. Ambasada polska w Bukareszcie dysponowała "zapasem" 
paszportów. Do obowiązków Anatola należało obmyślanie sposobów ucieczki 
żołnierzy. Były różnorodne. Nie powstrzymywano się także przed przekupywaniem 
komendanta i strażników, którzy niezbyt mocno przejmowali się swoimi 
obowiązkami. Bywało, że umarł ktoś z chorych lub rannych. Montowano wtedy jak 
największy kondukt żałobny z lotników zatwierdzonych do przerzutu i kilku 
oczekujących swojej kolejki. Z pogrzebu wracali jedynie ci drudzy. Reszta 
przebierała się w zorganizowane wcześniej cywilne ubrania i przedzierała do 
Bukaresztu. Pozostawał jeszcze problem zdjęcia do paszportu. Najlepiej, aby 
portretowany wyglądał na siedemnaście lub co najmniej czterdzieści lat, bo z 
wyjazdem ludzi w tym wieku było najmniej kłopotów. Nie było też większych 
problemów ze sprytnie udającymi inwalidów. Już 25 września wyjechała z Rumunii 
do Francji pierwsza grupa przerzutowa. Było kilka szlaków, którymi na Zachód 
zmierzali uciekinierzy. Najczęściej kierowano się do Jugosławii, Włoch i dalej 
do południowej Francji. Anatol ze zniecierpliwieniem wyczekiwał na swoją 
kolejkę. Już zaczął podejrzewać, że może był na liście tych, na których ucieczkę 
ani Francuzi, ani rząd Sikorskiego nie wyrażali zgody, ale pułkownik Zakrzewski 
pocieszał go: - Skąd wam to przyszło do głowy? Mamy do was pełne zaufanie i 
dlatego musicie tu jeszcze pozostać. Nie wystarcza szczera chęć, aby wyjechać do 
Francji. Tam nie potrzebujemy każdego, kto się tu znalazł. Sanatorzy będą gnili 
w Rumunii choćby do końca wojny. A wy musicie tego dopilnować. Najdalej na 
wiosnę pojedziecie do Francji. Zapewnienie to pokrzepiło Anatola. Znów odnalazł 
sens tego, co robił, co tu przeżywał. Tęsknił nie tylko za Francją, ale i za 
domem, za Heleną i synem Ludwikiem. Nie miał o ich losie żadnych wiadomości. Raz 
będąc służbowo w Bukareszcie spotkał w ambasadzie oficera, uciekiniera z Węgier, 
który twierdził, iż Helenę Połstyń spotkał w Budapeszcie. - Pracowała taka w 
Czerwonym Krzyżu. Widziałem ją tylko raz, i to krótko. Nic pewnego nie mogę 
powiedzieć. - Jak wyglądała? - dopytywał się natarczywie Anatol. - Niestety, nie 
zapamiętałem. Pan wybaczy. Wydawało mu się prawdopodobne, że żona uciekła na 
Węgry. Z Prędowli do granicy nie było daleko. "Być może - myślał - wyjechała z 
kimś z rodziny. W każdym razie, w Budapeszcie jest bezpieczna, a to 
najważniejsze". Próbował odnaleźć Helenę za pośrednictwem łączników między 
ambasadami w Budapeszcie i Bukareszcie. Nikt jednak nie zdołał potwierdzić 
tamtej pierwszej, przypadkowej wiadomości. Mogła jednak, tłumaczył sobie, 
zmienić dokumenty i nazwisko, wyjechać, może nawet nie do Francji. - Jeśli ma 
znajomych czy rodzinę w Budapeszcie, to bardzo możliwe - pocieszał pułkownik 
Zakrzewski. W święta najtrudniej panował nad tęsknotą za krajem, za 
najbliższymi. Gdyby nie choinka, Wigilia, prezenty i życzenia, można by 
pomyśleć, że to Zaduszki. Byli tacy, co po wspólnej, uroczystej kolacji 
wigilijnej zostali przy stołach i w towarzystwie podobnie cierpiących próbowali 
utopić smutek w alkoholu. Inni szukali samotności. Szli na kwatery i wspominali 
piękniejsze święta, rozmyślali nad przyszłością, uciekali myślami daleko stąd, 
na drugą stronę Karpat, do kraju. Wszystkich jednakowo mocno dręczył niewiadomy 
los najbliższych i niepewność własnego jutra. W takich chwilach nietrudno o 
smutek, a nawet rozpacz, zwątpienie czy łzy nieudolnie skrywane przed kolegami. 
- Ile człowiek może wytrzymać, ile przecierpieć? - Tego nigdy nie wiemy - 
odpowiedział Anatol. Nie potrafił podtrzymać na duchu porucznika Filipiaka. Tam, 
w Czerniowcach, wydał mu się mało sympatycznym i sobkowatym, nachmurzonym i 
kapryśnym młodzikiem. Z czasem przekonał się, że wszystko to było tarczą, za 
którą skrywała się wrażliwa dusza. Polubił go, tym bardziej, że Bronek okazywał 
mu coraz więcej zaufania i przyjaźni. - A co będzie z Polską? Przecież właściwie 
już jej nie ma. - Mało to razy Polski nie było? - przypomniał Anatol. - A 
przecież odradzała się. Póki my jesteśmy, jest i Polska, choć na razie tylko w 
naszych sercach - tłumaczył, jak potrafił. Nie zastanawiał się nad słowami, nie 
dobierał ich. - Polska jest i tam, w kraju - kontynuował - i tu, wszędzie, gdzie 
są Polacy. - A jeśli nas zabraknie? - Będą inni, nasze dzieci. - Ja nie mam 
dzieci ani żony, nawet narzeczonej. W kraju zostali tylko rodzice. Pewnie teraz 
siedzą i milczą przy stole. Ojciec to twardy człowiek, nie pamiętam, aby kiedy 
uronił łzę. Jestem trochę do niego podobny - zwierzał się porucznik, potem 
zapytał: - Jak pan myśli, kapitanie, czy we Francji będzie nam lżej? - Czy lżej? 
- powtórzył Anatol. - Może nawet trudniej, ale nie ma nic gorszego niż 
internowanie. Kiedy będziemy wolni, podejmiemy walkę i nasze życie nabierze 
sensu. Uciekamy stąd, aby walczyć. Żyjemy albo dla kogoś, albo po coś. Inaczej 
wszystko byłoby gówno warte. Wczesną wiosną nastroje wśród internowanych 
poprawiły się. Obóz pod Tulczą pustoszał. Część żołnierzy polskich, głównie 
chorych, przeniesiono na południe, na Nizinę Wołoską, gdzie nad Dunajem 
urządzono nowy obóz. Nieprzerwanie od pierwszych dni czterdziestego roku trwały 
ucieczki na Zachód. Przyszła wreszcie kolej na Anatola. Zbliżały się święta 
Wielkanocne. Kapitan Połstyń załatwił dla siebie i kilku kolegów, w tym także 
dla porucznika Filipiaka, zaproszenie na święta od rodzin rumuńskich. Otrzymał 
też oficjalną zgodę komendanta na wyjście poza teren kwater. Odpowiednie 
poświadczenie wystawił także starszy obozu, -*-major-lekarz Jarosiński. Tak więc 
wyszli legalnie, postanawiając nigdy nie wrócić. Udało się. Bez większych 
kłopotów, ponieważ władze rumuńskie zazwyczaj nie zadawały sobie trudu w 
poszukiwaniu uciekinierów. Po kilku dniach dotarli do Bukaresztu. Wyrabianie 
paszportów, załatwianie w rumuńskim MSZ wiz de plecare i zgody ambasady włoskiej 
oraz jugosławiańskiej na przejazd tranzytowy trwało następnych kilka dni. Z 
początkiem kwietnia miał wszystko, co było niezbędne, aby bezpiecznie opuścić 
Rumunię, w tym także bilet kolejowy do Modane, po francuskiej stronie Alp 
Zachodnich. Serdecznie, po przyjacielsku pożegnał się z attach~e wojskowym, 
pułkownikiem Zakrzewskim, który wręczył mu list polecający do generała 
Sikorskiego. - Zrobiłeś, co mogłeś. Czas opuścić rumuński posterunek. We Francji 
czekają na ciebie, na was wszystkich. Da Bóg, że spotkamy się jeszcze. No, w 
drogę - ponaglał Zakrzewski, aby oszczędzić sobie i Anatolowi goryczy 
pożegnania. Pociąg, do którego wsadzili Jędrzeja ludzie Michała, jechał do 
Debreczenu. Po drodze przesiadł się na połączenie lokalne do Miskolca, gdzie 
mógł dopiero złapać pospieszny do Budapesztu. Trochę obawiał się przesiadek, 
miał złe przeczucie. Mówił nieco po węgiersku, więcej rozumiał, był po 
cywilnemu, z podręcznym bagażem, ale bez dokumentów, tylko z książeczką wojskową 
w kieszeni marynarki. Na Węgra nie wyglądał, już prędzej na Słowaka, których 
trochę kręciło się w tych stronach. Zdradzały go wojskowy chód i oficerska 
sylwetka. Przesiadka w Miskolcu wypadła późnym popołudniem. Zimą to już prawie 
wieczór, gdy wyruszały na miasto policyjne patrole. Postanowił zachować spokój. 
Usiadł na peronie. Postawił wysoko kołnierz płaszcza, wtulił głowę w ramiona i 
udawał, że drzemie, bacznie obserwując spod ronda kapelusza, co się dzieje 
wokoło. Był kiedyś w tych stronach, choć Miskolca nie pamiętał. Sonia, 
zabierając go przed laty do Budapesztu, w drodze powrotnej postanowiła odwiedzić 
przyjaciółkę, której majątek znajdował się w pobliżu. Było to gdzieś tutaj. 
Zapamiętał łagodne, lesiste wzgórza, a po drugiej stronie rzeki pagórki i jary. 
Wtedy, wiosną, bardzo mu się te okolice podobały. Przyjaciółki Soni nie mógł 
sobie przypomnieć. Utkwił mu w pamięci tylko jeden szczegół: przy każdym posiłku 
uśmiechała się do niego serdecznie, zachęcająco. Wyczuwał, że jej się podoba. 
Była jednak od niego starsza i raczej nieładna, choć sympatyczna i miła. Bardzo 
przy tym prowincjonalna i na swój sposób naiwna. To go do niej zachęcało. Nawet 
nie pamiętał, jak miała na imię. Ze wspomnień wyrwał go nagle głos tuż obok. 
Zrazu pomyślał, że to któryś z węgierskich podróżnych. Już miał odburknąć, gdy 
podnosząc głowę ujrzał przed sobą trzech mundurowych. Był to patrol żandarmerii. 
- Przepraszam - powtórzył oficer. - Proszę dokumenty. Dokumenty - nalegał. 
Jędrzej ociągał się z powstaniem. Chciał zyskać na czasie. Nic jednak nie 
wymyślił. Sięgnął więc do kieszeni marynarki po książeczkę wojskową. - Żołnierz. 
Polski żołnierz? - upewnił się oficer, przeglądając dokument. - Tak. Major 
Horyniecki. - Uciekł pan z obozu, panie majorze? - wypytywał dowódca patrolu 
"kogutów". Wokół zgromadziła się gromadka podróżnych. Patrzyli spode łba, z 
niechęcią na tych z patrolu i ze współczuciem na Jędrzeja. - Nie. Przyjechałem 
dopiero co z Polski - tłumaczył. - Z Generalnej Guberni czy z Rosji? - Z Rosji. 
Ze Lwowa. Uciekłem z obozu, ale sowieckiego - wyjaśnił łamanym węgierskim. - Hm 
- mruknął oficer zastanawiając się, co robić. - Ja przez Węgry tylko przejazdem, 
do Budapesztu. Tam mam rodzinę. Wystaram się o papiery i do Francji. - Pójdzie 
pan z nami - zdecydował oficer, oddając dokument. Nie miał wyjścia, zdał się na 
los. Zaprowadzono go na posterunek żandarmerii i posadzono w areszcie. Nazajutrz 
przesłuchiwano szczegółowo. Wyglądało na to, że mu uwierzyli. Potem młody 
porucznik wyjaśniał: - Nie ma pan żadnych dokumentów, nawet czasowej przepustki. 
Nie możemy tak pana puścić. Odeślemy pana pod strażą, panie majorze, do Eger, do 
polskiego obozu oficerskiego. Takie są wytyczne Departamentu -*-Ministerstwa 
Honwedów. Pan wybaczy. - Po chwili dodał: - Niech pan nie podróżuje po Węgrzech 
bez dokumentów. W Eger polscy wojskowi zakwaterowani byli w kilku miejscach: 
młodsi oficerowie w hotelu "Nemzeti", oficerowie sztabowi w bursie studenckiej 
przy tej samej ulicy oraz w budynku łaźni. Większość internowano w koszarach 
zamkowych. Cywile przekazani zostali na utrzymanie miasta i rozlokowani w domach 
prywatnych, w budynku elektrowni i hotelu "Korona". Jędrzej trafił do koszar 
zamkowych. Jeszcze tego samego dnia stawił się na rozmowę z komendantem 
Polskiego Oficerskiego Obozu Zbiorczego. Wyjaśnił, skąd i jak tu się dostał. 
Opowiedział szczegółowo o obozie radzieckim, pobycie we Lwowie i w Protiszni. - 
Złapali mnie na dworcu, a resztę wiadomo - zakończył. - Tak. Mieliście pecha, 
majorze, ale bez dokumentów daleko i tak byście nie zajechali. - Byle do 
Budapesztu. - Macie tam kogoś? - Rodzinę i znajomych. - No, tak. - Zdaje się, że 
nie mogłem lepiej trafić? - Mógł pan gorzej, panie majorze. Przekona się pan i 
nie będzie pan narzekał. Tymczasem wystaramy się o dokumenty i przepustkę. 
Będzie pan mógł wychodzić do miasta, jak wszyscy, codziennie do godziny 
dwudziestej. Takie są przepisy. - I co dalej? - Rozejrzy się pan, zobaczy. Jeśli 
dobrze zrozumiałem, to wybiera się pan na Zachód? - Tak. Do Francji. Do 
Sikorskiego. - Wie pan, że tam nie na każdego czekają. - Służyłem kiedyś w 
lotnictwie, a oficerów tej broni nie ma zbyt wielu. - A pańskie poglądy, 
postawa? - Za sympatię do generała Sikorskiego wyleciałem z wojska, to była 
sprawka pułkownika Zawiry. Potem budowałem COP. We wrześniu nie polatałem sobie 
wiele. Zabrakło maszyn. Słyszałem, że we Francji starczy dla każdego. - Może to 
słuszna droga. Tylko ostrożnie, Węgrzy czasami strzelają nie tylko w powietrze. 
Powodzenia. Uścisnął mu mocno dłoń, a drugą ręką poklepał serdecznie po 
ramieniu. Jędrzej przybył jako czwarty na kwaterę oficerską. Jeden z trzech 
pozostałych także był nowy. - Uciekłem z obozu w Komarom. - Gdzie to jest? - Nad 
Dunajem, koło Gy~or. Trafiłem tam z pierwszym transportem, dwudziestego drugiego 
września - opowiadał kapitan Kozłowski. - Było nas sporo, ponad stu czterdziestu 
oficerów i trzy i pół tysiąca żołnierzy. Warunki podłe. Obóz urządzono w zamku, 
fortach, w wilhelmowskich koszarach i pobliskim folwarku. Zabrakło łóżek, więc 
wielu oficerów spało na samych siennikach, a żołnierze wprost na słomie. 
Dyscyplina była surowa, jak w prawdziwym obozie - skarżył się. - A jednak pan 
uciekł. - Bo nie wytrzymywałem. Wolałem do kraju, do dywersji. Chwycili mnie na 
słowackiej granicy. - Ja kombinuję do Francji - wyjaśnił Jędrzej. - A ja do 
Budapesztu - włączył się kapitan Raczek. - To po drodze. - Ale tylko do stolicy. 
Chcę tam zostać. Pisałem, aby Węgrzy pozwolili mi skończyć studia. Kiedyś 
zacząłem prawo - powiedział Raczek. - Zna pan węgierski? - Uczę się. 
Przynajmniej czas prędzej leci. Po dwóch tygodniach dostał przepustkę. Porucznik 
Frankowski namówił go, aby poszedł na przedstawienie obozowego koła teatralnego. 
Wystawiano "Legendę Tatr" Tetmajera. - To dla Polaków, cywilów, których w Eger 
jest sporo. Sam pan zresztą zobaczy - zachęcał porucznik. Na przedstawieniu 
poznał siedzącą obok dziewczynę. Miała na imię Aniela. - Mieszkam tu od września 
z matką. Zajmujemy mały pokoik w hotelu ,,Korona''. Jesteśmy na utrzymaniu 
miasta. - Można z tego żyć? - Jakoś można. Jestem nauczycielką, uczę dzieci 
uchodźców w tutejszej polskiej szkole - wyjaśniła. - Przyzwyczaiłam się już 
trochę do wszystkiego. Przynajmniej z daleka od wojny, śmierci - opowiadała, gdy 
wracali razem. - Ja wciąż nie mogę przywyknąć. Na wiosnę ruszam dalej. - Do 
Francji? - zagadnęła. - Tak, do lotnictwa, na front. - Wierzy pan, że będzie 
jeszcze jakiś front? - Oczywiście - odparł z przekonaniem. - To dobrze. Moja 
mama mówi, że jak będzie front, jak będzie wojna, to może i powstanie znów 
Polska. - Tak, bez wojny nie da rady - zapewnił Jędrzej. - Dziękuję, to już 
tutaj. Tu mieszkam. Zatrzymali się. - Spotkamy się jeszcze kiedyś? - Jeśli pan 
nie ucieknie, to może w niedzielę. Proszę przyjść do nas po południu - 
zapraszała. - Przyjdę - obiecał ucieszony. Tydzień potem był na herbatce w 
hotelu "Korona". Matka Anieli nie posiedziała z nimi długo. Zapewniała, że 
zwykle o tej porze chodzi do kościoła. Jędrzej ocenił wiek Anieli na dwadzieścia 
pięć, dwadzieścia osiem lat. Nie była wprawdzie piękna, ale mogła się podobać. 
Mąż zostawił ją dla innej wkrótce po ślubie. Odtąd była sama. - Gdy wybuchła 
wojna, powiedziałam sobie, że jak przeżyję, to wywrócę cały mój porządny świat 
do góry nogami. Bo na co wyszłam? - zwierzyła się, gdy kończyli już wino, które 
przyniósł. - I co wtedy? - Nic. To nie takie proste. Człowiek się tak szybko nie 
zmienia. - Mało tu mężczyzn? - Nie tylko o to chodzi. W człowieku zawsze siedzi 
jakaś zadra. - Może. Kochasz go jeszcze? - Bo ja wiem. A ty nie masz nic, co by 
cię gnębiło? Nie masz nikogo? - Wojna nas rozdzieliła. Nawet nie wiem, czy żyje. 
Zaginęła - odpowiedział niechętnie. Ostatnio udawało mu się uciec od wspomnień i 
tęsknot. Nie mógł jednak całkiem uwolnić się od poczucia winy za los Natalii. 
Chwilami zapominał o świecie, który pozostał po tamtej stronie Karpat. To był 
warunek, aby żyć dalej. Teraz ta dziewczyna przywoływała wszystkie złe duchy. 
Wezbrała w nim złość. Chciał wyjść, zostawić ją i nigdy nie wracać, ale 
zatrzymała go. Nie chciała być dłużej samotna. Odtąd każdą niedzielę spędzali 
razem. Kiedy się ociepliło, zaraz po śniadaniu wyjeżdżali w pobliskie Góry 
Bukowe. Było tu sporo małych, przytulnych uzdrowisk, ciekawych jaskiń i 
romantycznych ruin. Podróże kolejką wąskotorową miały także swój urok. Polubił 
Anielę i spędzane z nią dni, a mimo to coraz częściej myślał o ucieczce. Za 
pośrednictwem porucznika Frankowskiego, który miał kontakt z Komitetem 
Obywatelskim do spraw opieki nad uchodźcami polskimi i Polskim Instytutem 
Kultury w Budapeszcie, odnalazł Sonię. Frankowski przywiózł mu od niej list i 
adres, a także trochę pieniędzy i paczkę z ubraniem. - Teraz już cię nic nie 
zatrzyma - zagadnęła Aniela z wyrzutem w głosie. - Uprzedziłem cię przecież, że 
nie zostanę tu. - Myślałam, że to gadanie o Francji było ci potrzebne, aby jakoś 
tutaj żyć. Nie wszyscy przecież uciekają. - Zrozum... - Zrozumiałam - przerwała 
mu. - Będzie mi ciebie brakowało - wyznała ze smutkiem. - Obiecaj mi coś, 
proszę. Patrzyła na niego błagalnie. Nie płakała, lecz jej oczy szkliły się 
lekko. - Co? - spytał z lękiem. Nie chciał sprawiać jej teraz przykrości, ale 
też nie mógł niczego przyrzec. - Że nie dasz się zabić. Że nie zginiesz i 
będziesz żył, choćby nawet nie ze mną. Przyrzeknij - prosiła. - Przyrzekam - 
odpowiedział Jędrzej zaskoczony i wzruszony. Odprowadziła go na dworzec. Miał 
kilkudniową przepustkę do rodziny. Kiedy przyjechał pociąg do Budapesztu, 
pożegnali się tak, jakby jutro mieli się znowu zobaczyć. Odeszła pospiesznie, 
gdy tylko zajął miejsce w przedziale. Sonię odnalazł bez trudu. Mieszkała w 
pensjonacie oddanym do dyspozycji uchoddźcom polskim przy ulicy Batthy~ani, w 
Vizivaros, starej dzielnicy Budapesztu, między Górą Zamkową a naddunajskim 
bulwarem. Naprzeciw, na pesztańskim brzegu, widniał Plac Kossutha i gmach 
parlamentu. Zajmowały wspólnie jeden pokój z Heleną i dziećmi. Sonia malowała 
dla zarobku, Helena pracowała w Czerwonym Krzyżu. Obie prowadziły aktywną 
działalność w Komitecie Obywatelskim i Węgiersko-Polskim Komitecie Opieki. Syn 
Soni, Istvan, studiował na uniwersytecie. Wszyscy na zmianę opiekowali się małym 
Ludwikiem. Sonia nie czuła się w Budapeszcie obco. Miała tu wielu znajomych, 
przyjaciół i liczne kontakty. Żyło jej się całkiem znośnie i wyglądało na to, że 
jest zadowolona, oczywiście na tyle, na ile jest to możliwe na obczyźnie w 
czasie wojny. Zawsze lubiła to miasto. Teraz często zabierała Jędrzeja na 
spacery po Budzie, po uliczkach i zaułkach Starówki. Wstępowali do winiarni w 
którejś z kamieniczek przy Uri czy Orszaghaz. On opowiadał o wojnie, o obozie, o 
tym, co zastał w Protiszni, o ojcu, Ewelinie i Robercie. - Jak Katarzyna to 
zniesie? - zmartwiła się. - Michał się zmienił, jakby zmądrzał. Wojna go 
pognębiła. Stał się bardziej ludzki. - Popatrz, ileż to czasami trzeba 
nieszczęścia, aby ludzie mogli się odnaleźć. - Zamyśliła się. - A ty musisz do 
tej Francji? - Gdybym nie musiał, mógłbym siedzieć w Eger albo nawet w 
Protiszni. - No dobrze, już dobrze. Rozumiem. Choć wyznam, że wolałabym cię tu 
zatrzymać. Zajęcie dla ciebie by się znalazło, a zawsze to bliżej domu, 
bezpieczniej. Można by sprowadzić twego syna, może nawet Lusię z dzieckiem. 
Jednak nie nalegam. Cóż, wojna wciąż trwa, żołnierzom zawsze spieszno na front, 
po... - nie dokończyła. Mówiła wolno, ze smutkiem. - Wiem, że cię nie zatrzymam, 
nie mam na to sił ani argumentów. - Wyjeżdżając z Eger przyrzekłem pewnej 
dziewczynie, że nie zginę, że będę żył - zwierzył się. O nic nie pytała. Była 
jak zawsze wyrozumiała. - Załatwiać ci te dokumenty? - upewniła się raz jeszcze. 
- Tak. Proszę. - Będziesz je miał niedługo - przyrzekła z ciężkim sercem. 
Wrócili do pensjonatu przy Batthy~ani. Tam już czekała na nich Helena. Jeszcze 
zimą dostała informację, że jej mąż Anatol jest w obozie internowanych lotników 
w Rumunii. Poszukiwała długo i bezskutecznie kontaktu z nim. Gdy znalazła ślad 
prowadzący do Tulczy, dowiedziała się, iż Anatol opuścił Rumunię. - Na pewno 
pojechał do Francji - powiedziała z przekonaniem. - Opuścił obóz niedawno, 
pewnie jest jeszcze w drodze. Spytaj o niego w konsulacie w Zagrzebiu. Gdyby tam 
jeszcze nie dotarł, to zaczekaj. Napisz, co z nim - poprosiła. - Dobrze - 
uspokajał siostrę. - Jeśli Sonia załatwi mi prędko paszport i wizy, to przy 
odrobinie szczęścia niebawem dostaniesz wiadomość o mężu. W niedzielę wybrali 
się z Heleną i Ludwiczkiem na spacer w okolice Gellert-hegy i Mostu Elżbiety. - 
Tu jeszcze nie byłem albo nie pamiętam tego miejsca - przyznał Jędrzej, gdy 
spacerowali po Tabanie. - Kiedyś był tu stary Taban, osada serbska, nazywana 
przez Węgrów Racvaros. Położona malowniczo, była dzielnicą nędzy i knajp. Stąd 
brały początek epidemie i choroby. Dlatego niedawno wyburzono stary Taban i 
urządzono tu park i zieloną dzielnicę. W tym miejscu ponoć Dunaj jest najwęższy 
i zawsze, jeszcze w czasach starożytnych, znajdowała się tu przeprawa przez 
rzekę - opowiadała Helena. - Odpocznijmy - poprosił. Usiedli na ławce w słońcu. 
Dzień był pogodny i bardzo, jak na początek wiosny, ciepły, prawie upalny. - 
Sonia załatwiła już paszport - powiedziała niespodziewanie, nie mogąc dłużej 
trzymać tej wieści w tajemnicy. - Skąd wiesz? - Mówiła mi. Tobie powie dopiero 
wieczorem. Bałyśmy się, abyś jeszcze dziś nie wyjechał. Roześmiał się głośno. - 
Dziś nie, ale jutro wyjadę - postanowił. - Czasami myślę, że też bym wyjechała, 
ale dokąd teraz jechać z dzieckiem. - Właśnie - podchwycił. - Kiedy opuściłaś 
Prędowlę? Dotąd jakoś nie było okazji, aby o tym rozmawiać. - Niemcy byli już 
pod Lwowem, a o czerwonych jeszcze się nie mówiło. To była najwyższa pora. 
Namawiałam Natalię, ale upierała się, że zostanie. W końcu wziełam samochód i 
pojechałam - mówiła tak, jakby usprawiedliwiała się przed bratem. - Na granicy 
zgromadziło się tylu uchodźców, że strażnicy nie byli w stanie nas powstrzymać. 
I w końcu wpuścili wszystkich. Benzyny starczyło mi do Miskolca. Tam na dworcu 
setki Węgrów czekały na przyjazd pierwszego pociągu z Polski. Częstowano kawą, 
zupą i pajdami świeżego chleba. Nie brakowało winogron i wina. W restauracji 
radca miejski wręczył naszym kobietom bukiet kwiatów. Były przewiązane 
wstążeczkami w węgierskich barwach narodowych. Zakwaterowano nas w tymczasowym 
schronisku, w budynku, w którym mieściły się trybuny wyścigów konnych. Nie można 
tam było długo przebywać. Załatwiłam sobie benzynę i przyjechałam do Budapesztu. 
Tu też, jak w Miskolcu, pełno było polskich uchodźców - opowiadała. - A co z 
synem? - Jakoś sobie radziłam. W tamtym czasie Węgrzy byli dla nas bardzo 
uprzejmi i uczynni. - Zmieniło się coś? - Trochę. Niemcy naciskają na nich. 
Dlatego przesiedlają Polaków z Budapesztu do innych, mniejszych miast, gdzie 
można ich łatwiej upilnować. Coraz trudniej załatwić zasiłki, a nie wszyscy mogą 
pracować - tłumaczyła. - Tak więc w samą porę wyjeżdżam - powiedział. - Nie 
wiem. Tu jest mimo wszystko bezpieczniej. - Dla kobiet i dzieci - wyrwało mu się 
trochę zbyt szorstko. - Chciałabym wyjechać... - zaczęła znowu. - Dokąd i po co? 
- przerwał siostrze stanowczo. - Znajdę Anatola i zaraz napiszę... Jeśli nie w 
Zagrzebiu, to we Francji na pewno. Był w obozie z lotnikami. Ja przecież też 
jadę, aby latać. Niemożliwe, abyśmy na siebie nie trafili - zaręczał, aby 
uspokoić siostrę. - Bóg da, że spełnią się nasze pragnienia. Nie znosił 
pożegnań, kobiecych łez i tych obietnic, które często w chwilach rozstań z 
bliskimi daje się, aby ich uspokoić, pozostawić nadzieję. Na szczęście Helena i 
Sonia okazały się dzielniejsze, niż myślał. Przystały na to, aby go nie 
odprowadzać. Pożegnali się w domu. Pomachały mu tylko przez okno. Pociągiem 
dojechał do Nagykanizsa. W miasteczku poszedł prosto pod adres, który wskazała 
Sonia. Trafił bez kłopotu, nie pytając nikogo o drogę. Tak było bezpieczniej. 
Nieznajomy młody Węgier oczekiwał go ze zniecierpliwieniem. Takie przynajmniej 
zrobił na nim wrażenie. A przecież nie spóźnił się, nie błądził. Zaniepokoiło to 
Jędrzeja. - Czy coś nie w porządku? - spytał. - Nie. Nic się nie stało, ale 
grupa czeka już tylko na pana - odparł. - Musimy pojechać na wieś, do mojego 
przyjaciela. Tam pozna pan resztę - objaśnił pospiesznie. Pojechali samochodem z 
Węgiersko-Polskiego Komitetu Opieki nad Uchodźcami. Chłopak był nie najlepszym 
kierowcą. Mało brakowało a zderzyliby się z furmanką. Jędrzej odetchnął z ulgą, 
gdy podróż się skończyła. W majątku, w samotnej tonya,-*- czekała grupka 
polskich uciekinierów. Byli wśród nich wojskowi i cywile. Wszystkim spieszno 
było przekroczyć granicę. Wyszli w samym środku spowitej mgłą nocy. Było bardzo 
ciemno. Przewodnik czekał na rozstajach dróg. Wszystko szło składnie. Gdy doszli 
do Drawy, Jędrzej zadrżał na widok nieprzyjaznej, czarnej, zimnej otchłani. 
Prawie bezszelestnie ulokowali się w łodzi. I wtedy niespodziewanie padł 
pojedynczy strzał. Spłoszony przewodnik wyskoczył i ukrył się gdzieś na brzegu. 
Wyszli, aby go odnaleźć, ale ślad po nim zaginął. Przeprawili się sami. Żaden ze 
strażników nie zauważył ich, albo też nie chciał zauważyć. Po drodze do 
miasteczka, kiedy już świtało, napotkali kilku ludzi na wozie. Jeden z grupy 
zagadnął po polsku: - Ludzie, gdzie my jesteśmy? - W Chorwacji - odpowiedział 
dumnie woźnica. - Jugosławia - podchwycił Jędrzej. - Nie, Chorwacja - poprawił 
go sąsiad. - Na Bałkanach trzeba myśleć tak jak oni. Ten, który go pouczał, 
wyglądał na cywila i był pewnie nieźle zorientowany w tutejszych realiach. 
Dotarli bez przeszkód do stacji kolejowej, skąd odchodził pociąg do Zagrzebia. W 
poczekalni kręciło się kilka grupek takich samych podróżnych jak oni. Kasy były 
zamknięte, więc wsiedli bez biletów. Konduktorzy pociągu, złożonego z kilkunastu 
niemal pustych wagonów, przyjęli to ze zrozumieniem. Rozdział IV W konsulacie 
polskim w Zagrzebiu zaopatrzono Jędrzeja w nowe dokumenty. Okazało się, że 
wynajęto już dla nich pokoje w pensjonatach wraz z posiłkiem. Zaledwie jeden 
dzień musiał wystarczyć na odpoczynek. Nazajutrz rozpoczął następny etap 
podróży. Przed wyjazdem przekazano mu polecenie, aby zgłosił się zaraz po 
przyjeździe do Paryża u pułkownika Modelskiego, zastępcy ministra wojny. Tak też 
uczynił. Po prawie godzinnej rozmowie zostały mu powierzone tymczasowo obowiązki 
w Ministerswie Wojny. - Chciałbym znów latać - powiedział. - To nie będzie 
łatwe. Latać, powiadacie - zamyślił się pułkownik. - Słyszałem, że tworzone są 
polskie eskadry. - Nawet nie wiecie, jak trudno nam to przychodzi. Na razie nie 
mogę spełnić waszej prośby - zdecydował wiceminister. Po kilku dniach 
bezczynności dostał przydział na oficera łącznikowego pomiędzy ministerstwem a 
generałem -*-Prugerem_Ketlingiem, który był dowódcą 2 dywizji strzelców 
pieszych, podporządkowanej XLV korpusowi armi francuskiej. - Nici z latania - 
skonstatował z żalem i zabrał się do nowej roboty. Jak się wkrótce okazało, 
przydzielone mu obowiązki nie były ani łatwe, ani przyjemne. Organizacja 
polskich jednostek bojowych przebiegała w niezwykle trudnych warunkach. 
Brakowało właściwie wszystkiego: łóżek, koców, pościeli, a przede wszystkim 
mundurów. Żołnierze, którzy wciąż napływali do Francji, do polskiego wojska, 
otrzymywali błękitne mundury Francuzów z czasów pierwszej wojny światowej. 
Jeszcze gorzej było z bronią i sprzętem szkoleniowym. Duża część ochotników 
przetrzymywana była tygodniami w punktach zbornych, skazana na bezczynność. W 
raportach, słanych na ręce pułkownika Modelskiego, Jędrzej pisał: "Z bronią 
prawdziwa rozpacz. Tylko część żołnierzy otrzymała karabiny "Lebela", wzór z 
1892 roku. W niektórych oddziałach jeden karabin jako egzemplarz okazowy służy 
pięćdziesięciu i więcej żołnierzom. Braki w sprzęcie powodują, że robota 
szkoleniowa w wielu centrach jest fikcją. W niejednym przypadku działa 
zastępował rysunek, wyżłobiony z grubsza patykiem na piasku. Ćwiczenia w polu 
ograniczone są do minimum z powodu braku terenów. Trudno to wszystko zrozumieć, 
jeśli zważyć, że większa część armii francuskiej jest już na linii frontu, a w 
okolicy stoją puste koszary. Tymczasem żołnierz polski gnieździ się po wsiach i 
miasteczkach". Po kilkakrotnych interwencjach w Ministerstwie Wojny dla Jędrzeja 
było jasne, że armia polska szkoliła się opieszale nie na skutek niedbalstwa 
polskiego dowództwa czy braku starań ze strony pułkownika Modelskiego lub samego 
ministra Kukiela, ale z powodu niezrozumiałej beztroski Najwyższej Rady 
Wojennej. Przypominało to sytuację w kraju na krótko przed wrześniem. Jak miał 
to wszystko przełożyć na prosty, wojskowy język żołnierzom, którzy nieraz w 
złości klęli na obóz, wojsko, władze francuskie i polskie? Na kilka dni 
oddelegowano go do Angers. Po zgiełku Paryża miasteczko zrobiło na nim 
sympatyczne wrażenie - ciche, schludne i spokojne, jakby wcale nie leżało w 
nękanej wojną Europie. Wydało mu się zbyt senne, prowincjonalne jak na siedzibę 
centralnych władz bądź co bądź dużego kraju, jakim była Rzeczpospolita. Polska 
obecność widoczna była na każdym kroku. Na ulicy zauważył sporo żołnierzy z 
orzełkami na furażerkach i biało_czerwone flagi na niektórych budynkach, jak 
chociażby na okazałym gmachu Ministerstwa Spraw Wojskowych. Spotkał tu 
nieoczekiwanie Anatola Połstynia. Padli sobie w ramiona. Radości nie było końca. 
Poszli do najbliższego baru i siedzieli tam do późnego wieczora. Tyle przecież 
mieli sobie do opowiedzenia. Nie liczyli godzin i nie żałowali wina. Nazajutrz 
spotkali się w tym samym barze. Bywali tu, jak się okazało, prawie sami Polacy. 
Można więc było pogadać, poplotkować i ponarzekać do woli. Anatol zaprosił 
Jędrzeja do sąsiedniej sali, do stołu bilardowego. Tam przedstawił mu dwóch 
cywilów: podporucznika Gerstena i porucznika Boreckiego. W trakcie gry 
dyskutowali: - Pan dawno we Francji? - zwrócił się Borecki do Jędrzeja. - Nie. 
Zresztą nie wiem, ile tu znaczy dawno. - Ja jestem od dawna, od października. 
Słyszałem, jak trzydziestego listopada przemawiał przez radio Raczkiewicz. 
Pięknie mówił. Obiecywał po wojnie poszanowanie prawa i wolności obywateskiej. 
Zapewniał, że nowy rząd przeprowadzi reformy i oprze odrodzone państwo na silnej 
i oświeconej warstwie chłopskiej. Mówił też o wyborach demokratycznych. Czy to 
wszystko będzie możliwe? - Sądzę, że nawet konieczne - odpowiedział zdecydowenie 
Jędrzej. Gersten, który wyczyniał cyrkowe sztuczki z kijem, replikował: - E tam, 
gadanie! Kto to jest Raczkiewicz? - Jak to kto? Prezydent - obruszył się 
Borecki. Teraz była jego kolej. Długo szukał najlepszego miejsca, 
najstosowniejszej pozycji przy stole. - Dla mnie on pozostał marszałkiem senatu 
z czasów brzeskich wyborów. Czy takiemu można wierzyć? - powątpiewał 
podporucznik. Boreckiemu nie udało się. Uderzył w bilę zbyt nerwowo, za słabo. 
Zirytował się, zaklął i zapalił papierosa. Teraz szykował się Anatol. - A 
Sikorski? Jemu można ufać? Jak pan myśli? - zwrócił się Jędrzej do Gerstena. - 
Bo ja wiem - podporucznik bacznie śledził przygotowania Anatola. Mrużył jedno 
oko, jakby kreśląc wzrokiem na stole spodziewany tor bili. - Tak, tak będzie 
dobrze. Anatol rozmyślił się, przeszedł na drugą stronę stołu. - Tam było dobrze 
- przekonywał go Gersten. Pomylił się. Uderzenie Anatola było mocne, pewne i 
celne. - Noo! - mruknął Borecki z podziwem. - Czytałem sporo artykułów i 
przemówień Sikorskiego - kontynuował Jędrzej. Teraz była na niego kolej. 
Przyłożył się bez namysłu do bandy, przy której stał, i lekkim, ale precyzyjnym 
uderzeniem skierował bilę do narożnika. Nie przykładał się, więcej zajmowała go 
rozmowa niż gra. - Wracając do Sikorskiego. Czy to mało, jeśli mówi, że trzeba 
zerwać raz na zawsze z rządami pozbawionymi kontroli, działaniami poza, a nawet 
ponad opinią publiczną? Demokracja to mało? A to, że liczyć się będą z 
kwalifikacjami moralnymi i fachowością, a nie z przynależnością do mafii, to 
mało? Gersten podjął temat: - Krytyka tego, co było przed wrześniem, dokonywana 
przez premiera, jest skierowana raczej przeciw ludziom niż przeciw systemowi 
sprawowania rządów, dotyczy spraw powierzchownych. Nie sięga w głąb, do nizin, 
do dna, do przyczyn wszelkiego społecznego zła w czasach sanacji - upierał się. 
- Pan jest chyba socjalistą - podsumował bezceremonialnie Jędrzej. - Tak, zgadza 
się. I co z tego? - To, że się pewnie nie dogadamy - odpowiedział spokojnie. - 
Szkoda, bo z panem Anatolem czasem jakoś się dogadujemy. Jędrzej spojrzał z 
niedowierzaniem w stronę szwagra. - Tacy jak pan Gersten sporo przeszli i pojęli 
wszystko na swój sposób. Tu, we Francji, też dostali niezłą szkołę, więc nie 
dziw się. Poza tym jeśli po wojnie chcemy tworzyć lepszą Polskę, to trzeba 
wysłuchać wszystkich - wyjaśnił Anatol. - Tak, wysłuchać trzeba - przyznał 
Jędrzej i zastanowił się, czy jego zachowanie nie było zbyt grubiańskie. - Ależ 
panowie - włączył się Borecki. - Trzeba przede wszystkim znać granice 
rozżalenia. Pan Gersten po prostu momentami przesadza. Tymczasem podporucznik 
kolejny raz wyczyniał cuda nad bandą, przymierzając się to z tej, to z innej 
strony. Tym razem udało się - znikała ze stołu bila za bilą. - Był pan w 
"Reginie", panie Horyniecki? - spytał potem. -*- - Nieraz. - Piękny hotel, co? - 
rzucił szelmowsko. - Czy dalej nic się tam nie robi, tylko plotkuje? Huczy jak 
na bazarze, ludzie szykują się do objęcia różnych posad? - Spotkałem i takich - 
przyznał Jędrzej. - No, widzi pan. Intrygi kwitną bezkarnie, ci biedni 
człowieczkowie podstawiają jeden drugiemu nogę. Bardzo to nasze, polskie. I to w 
takich czasach! - Nie wszyscy są tacy, ale też nie wszyscy są podobni do pana. 
Większość przyjechała do Francji nie dla polityki, ale aby walczyć, bić się z 
Niemcami. - Ja także po to tu jestem - zaręczał Gersten. - A co do polityki - 
wyjaśnił spokojnie - patrzę na to wszystko, widzę i myślę. Jędrzej nie miał 
podstaw, aby mu nie wierzyć. Wyglądał na bardzo rozgoryczonego, ale kto takim 
nie był. Mało to razy sam w duchu przeklinał tę całą polską Francję? Mało to 
razy miał wszystkiego dosyć? A jednak trzeba było mieć nadzieję, że to tylko 
przejściowe kłopoty, niesnaski ludzi rozdrażnionych, że to, co robili, miało 
sens. Opuszczając Angers wiedział, że nieprędko spotka szwagra, ale na wojnie 
wszystko jest możliwe. Spostrzegł, że Anatol odrobinę się zmienił. Był 
wyrozumiały dla ludzi i poglądów, których wcześniej nie tolerował. Wrócił do 
Paryża i kontynuował poszukiwanie Janusza Bajcsa. Rozpytywał o niego tu i tam, 
ale wszystkie ślady, za którymi podążał, urywały się nagle. Zapewne wyjechał, 
ale nikt nie wiedział dokąd. O Aleksandrze, synu Włodzimierza, dowiedział się 
tylko tyle, że wstąpił niedawno do Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich, 
do której zaciągnęło się około stu byłych żołnierzy brygad międzynarodowych w 
Hiszpanii. Wraz z tą jednostką, przygotowywaną w swoim czasie do desantu w 
Finlandii, został zaokrętowany w kwietniu i wysłany do Trondheim, do Norwegii. 
Dolores nie znalazł ani w Paryżu, ani u znajomych za miastem. Zostawił tam dla 
niej wiadomość. Pokój, który wynajmował, był mały i umeblowany bardzo skromnie, 
robił wrażenie pustego, obcego. Smutek białych, przybrudzonych ścian potęgował 
obraz przedstawiający szary, jesienny, deszczowy pejzaż bretoński. Zdjął go po 
kilku dniach i postawił w kącie. Pozostał po nim bielszy prostokąt na ścianie. 
Coraz częściej rozmyślał o żonie. Bywało wcześniej, że Natalia na długo 
pozostawiała go samego, wyjeżdżała, nie wiadomo dokąd i po co. Zawsze jednak z 
niecierpliwością czekał jej powrotu. Nie potrafił pogodzić się z tym, że mogłaby 
przepaść bez śladu. Jej śmierć byłaby absurdalna nie tylko dlatego, że tak 
bardzo kochała życie, ale przede wszystkim dlatego, że z wojną, z polityką nie 
miała nic wspólnego. A przypadek? Tyle ludzi ginęło przypadkowo i niepotrzebnie. 
A ojciec, Katarzyna, Ewelina, Robert? Dlaczego akurat oni przepadli bez wieści 
jak Natalia? Obwiniał się za tragedię Natalii. Może to i dziwne, ale z tym 
przeświadczeniem było mu chwilami łatwiej żyć. Wiedział, że cokolwiek uczyni, 
dokądkolwiek ucieknie, los go dopadnie i zemści się. Natalia jawiła się w jego 
pamięci taką, jaką była w młodości - kapryśna, nieznośna, ale pełna uroku. 
Nieważne, czy ten obraz był prawdziwy. Kochał ją jak dawniej, jak na początku. 
Śniły mu się długie spacery po łąkach nad Stryjem. Wtedy była mu najbliższa, 
najdroższa. Tak upływały tygodnie. Czas wypełniały obowiązki i związane z nimi 
podróże. Nikt nie umiał powiedzieć, kiedy wreszcze zacznie się wojna. Niby 
trwała już od września trzydziestego dziewiątego roku, ale na Zachodzie 
prawdziwych działań jeszcze nie było. Czekanie, czekanie, czekanie. Domysły, 
plotki, pogłoski. Zamiast żołnierzy - miliony rekrutów. Organizowano przemarsze, 
ćwiczenia, prezentowano broń, czyszczono buty. Udawano przy tym, że wszystko 
jest w porządku, że to normalne, a nawet dobre, lepsze niż prawdziwa wojna. 
Wielu zaczynało w to wierzyć. Uchylano się od pracy. Francja czekała na coś 
wielkiego. Jedni - na wielki pokój, inni - na wielką prawdziwą wojnę. Wzrastało 
zniecierpliwienie wśród polskich ochotników, którzy przyszli tutaj nie po to, 
aby gnuśnieć w koszarach. Chcieli bić się z Niemcami. Wreszcie trafił na ślad 
Dolores. Przypadkowo usłyszał, że zgłosiła się jako ochotniczka do służby 
medycznej w 21 Cudzoziemskim Pułku Piechoty, w którym służyli żołnierze 
dwudziestu trzech narodowości. Ucieszył się, ale z wyjazdem do Larzac, gdzie 
stacjonował pułk, zwlekał. W trzy dni po uderzeniu Niemiec na Holandię i Belgię 
otrzymał rozkaz wyjazdu z Paryża do sztabu 2 Dywizji Strzelców Pieszych. Na 
odwiedziny w Larzac było już za późno. Jeszcze tego samego dnia zlikwidował 
mieszkanie paryskie i samochodem służbowym udał się do Belfort. Dywizja 
postawiona została w gotowości bojowej, ale do walk jeszcze jej nie angażowano. 
Kiedy Niemcy byli już nad Sommą, tu, w okolicach Bramy Burgundzkiej, w Wogezach 
i u podnóża Jury, niewiele się wciąż działo. Dopiero 10 czerwca generał Prugar-
Ketling dostał zadanie obrony przez 2 Dywizję wyłomu w linii Maginota pod 
Belfort. W tym samym dniu Jędrzej otrzymał list od Dolores: "Kochany, nie mogłam 
długo uwierzyć, że jesteś tutaj. Kiedy przyjechałam do Paryża, Ty już go 
opuściłeś. Szukałeś mnie, wiem. Bardzo żałuję, że się nie spotkaliśmy. Mam złe 
przeczucia. Dręczy mnie wciąż nieokreślony niepokój i smutek. Co będzie z nami 
dalej? Wierzę, tak jak wierzyłam zawsze, że się jeszcze zobaczymy, że znów 
będziemy razem. Tylko niech ta przeklęta wojna się już skończy. Gdyby Francja 
poniosła klęskę, spotkamy się w Szwajcarii. Z Belfort to tylko kawałek drogi. 
Będę Cię tam szukała". W pierwszej chwili ucieszył się, ale zaraz ogarnął go 
smutek. Żałował, że w porę nie pojechał do Larzac, to znów przekonywał się, że 
tak jest lepiej. Ile by dał za podobny list od Natalii, choćby wiadomość o niej. 
19 czerwca rankiem 2 Dywizja Strzelców Pieszych nawiązała pierwszy kontakt z 
nieprzyjacielem. Polacy walczyli nad Doubs, a następnie wraz z francuskim 
garnizonem bronili się w Saint_Hyppolyte. Jędrzej podziwiał bohaterstwo i 
desperację żołnierzy, którym tak długo kazano czekać. Bardziej bronili honoru 
niż szansy na zwycięstwo, bo wojna we Francji była już właściwie przegrana. Po 
zapowiedzi rozejmu francusko-niemieckiego i komunikacie władz szwajcarskich o 
zamiarze zamknięcia granicy, generał Prugar-Ketling podjął decyzję o 
internowaniu 2 Dywizji Strzelców Pieszych po tamtej stronie Alp. 20 czerwca 
dywizja opuściła Francję. Kilka tygodni później Jędrzej spacerował po ulicach 
Genewy. Widok z mostu du Mont Blanc był rozległy i niezwykle piękny: daleka, 
ciemniejąca w zapadającym zmierzchu tafla jeziora, potężna fontanna tryskająca z 
kamiennego pomostu, wychodzącego daleko w wodę, i odległa, ginąca w 
przedwieczornej mgle masywna sylwetka Alp. Skierował się ku szerokim bulwarom, 
prowadzącym nad jezioro. Fontannę oświetlały reflektory, budynki i wystawy 
sklepowe iluminowane były kolorowym światłem. Jakże różna niż w sąsiedniej 
wojennej Francji była ta letnia noc genewska. Od niedawna do obozu internowanych 
zaczęły przychodzić listy. Otrzymał wiadomość od Anatola. Był w Anglii. Wraz z 
jedną z jednostek zapasowych ewakuował się polskim statkiem "Wilno". Pisał, że 
jest znów przy Sikorskim, którego we Francji odszukał i przewiózł samolotem do 
Londynu Józef Rettinger. "Wódz naczelny błądził samotnie, beznadziejnie 
zagubiony wśród cofających się bezładnie wojsk francuskich, usiłując odszukać 
nasze dywizje" - wspominał w liście Anatol. Jędrzej jakoś nie współczuł 
generałowi-premierowi. Przygnębienie po kolejnej klęsce było zbyt duże. Chwilami 
żałował, że nie usłuchał rady Soni i nie został w Budapeszcie. Może wtedy 
łatwiej byłoby o wieści o Natalii? O Dolores myślał rzadziej, nie szukał jej 
jeszcze, nie pytał o los 21 Cudzoziemskiego Pułku Piechoty. Samotność, życie z 
dnia na dzień, bezmyślne włóczenie się po mieście, wycieczki w góry były 
sposobem na życie. Szedł teraz szerokim, wysadzanym platanami bulwarem Quai du 
Mont Blanc. Przystawał raz po raz przed zapełnionymi towarem wystawami. W 
witrynach sklepów jubilerskich wyłożono setki zegarków, w sklepach obuwniczych - 
dziesiątki par butów we wszystkich rozmiarach, fasonach, kolorach. Toczyło się 
nocne życie miasta, kusiły reklamami kabarety i restauracje, w których czekały 
znakomite potrawy i wina. Kilka ulic dalej był już inny świat, prawdziwa Genewa, 
w której, jak w innych miastach Szwajcarii, porządni obywatele udawali się 
niezmiennie o dwudziestej drugiej na spoczynek, nie kusiło ich nocne życie 
przeznaczone dla cudzoziemców, nie interesowało i to, co się teraz działo po 
sąsiedzku, w Europie. Anatol pisał w liście o jakimś Legionie Polskim, który ma 
się formować w Rosji Radzieckiej z żołnierzy internowanych w różnych obozach. 
Był przekonany, że stanie się to niedługo, kiedy Rosja przystąpi do wojny z 
Niemcami. Jego zdaniem generał jest zwolennikiem jak najszybszego porozumienia z 
Sowietami. Jędrzej nie miał zamiaru uciekać z powrotem na Wschód. Do Angli także 
nie było mu spieszno. Nie rozumiał, po co mu Anatol o tym wszystkim donosił, po 
co trzymał się Sikorskiego i kolejnych złudzeń. Jędrzej potrzebował spokoju i 
znalazł go w Szwajcarii. Czekał już tylko na wiadomość o Natalii, na list od 
Dolores, na pocztę od Soni i zapewnienie, że mały Stasio, którego zostawił u 
Lusi, rośnie i ma się dobrze. Chociaż fizycznie nic mu nie dolegało, cierpiał 
psychicznie. Nigdy dotąd nie uciekał w bezczynność, która potęgowała złe 
samopoczucie. Czekał. Wierzył, że kiedyś przyjdzie wiadomość, która uwolni go od 
niepewności, przywróci sens życia. Ziemia parowała po deszczu. Powietrze było 
wilgotne i rześkie. Usiedli na ławce przed domem, przyglądając się, jak w 
ogródku, w wysokiej, mokrej trawie baraszkowały dwa czarne szczeniaki. - 
Słyszałem na dole nowy kawał o Hitlerze - powiedział Hubert zapalając fajkę. - W 
kwaterze głównej F~uhrera odbywa się narada wszystkich Gauleiterów. Hitler pyta, 
co by zrobili, gdyby uciekł do Anglii. A oni odpowiedzieli chórem: Wodzu, 
rozkazuj, idziemy za tobą. Roześmiali się. - A ten znasz? - zrewanżował się 
Hieronim. - Niemcy kazali ludności kopać rowy strzeleckie. Józek pyta Francka: 
Ty, nie wiesz, czego ci Niemcy szukają w ziemi? Polski podziemnej, odpowiada 
tamten. - Ano, szukają, pierony - powiedział Synoczek. - Szpicle węszą, gdzie 
tylko się da. Słyszałem, że Niemcy zamierzają wysiedlić wszystkich Polaków ze 
Śląska. - Do obozów, do Reichu. Młodych Ślązaków będą brali do Wehrmachtu. - A 
co będzie z takimi jak my? - Nie wiem - przyznał Horyniecki. Hieronim walczył 
prawie do połowy września. Z rozbitego oddziału zostało niewielu. Horyniecki 
trzymał się z Hubertem Synoczkiem i Bernardem Niedbalikiem. Ciężko ranny Bernard 
wkrótce umarł. Wtedy Hubert zaproponował: - Dla nas wojna się już skończyła. 
Trzeba wracać do chałupy. - To znaczy gdzie? - Hieronim nie zrozumiał. - Na 
Śląsk, a gdzie by indziej? - Tak po prostu? Myślisz, że Niemcy na nas czekają z 
gorącą zupą jak baba na górnika po szychcie? Wiesz, jak tam teraz jest? - Nie 
wiem - przyznał szczerze. - Ale jak długo można się błąkać, tułać i kryć po 
lasach? Tu też są Niemcy. Złapią nas prędzej czy później. - No, dobrze, wracamy 
i co dalej? - spytał Hieronim. - Ja wracam na swoich papierach, a ty, weźmiesz 
dokumenty Bernarda. Rodzinie się powie, co i jak. Pójdziemy do mnie, w 
Tarnowicach nikt cię nie zna, to i nie wydadzą Niemcom. Długo zastanawiał się 
nad propozycją przyjaciela. Co robić? Z rodziną nie miał żadnego kontaktu. Nie 
wiedział nic o żonie i Adasiu. Sądził, że wojna zastała ich w Prędowli, ale co 
teraz się z nimi działo? Jak tam dotrzeć? Drogi były pełne uciekinierów, jedni 
szli tam, drudzy z powrotem. Front przesunął się już daleko na wschód. - Dobrze, 
wracamy - zdecydował. Zamieszkał u Huberta, który miał mały domek przy drodze do 
Doliny Dramy, niedaleko stawu. Wokół rozciągały się pola, łąki, pagórki i 
zagajniki. Do Synoczków należało małe gospodarstwo - kilka mórg ziemi, łąka i 
ogródek. Wyżyć z tego byłoby ciężko, więc Hubert już przed wojną pracował u 
grafa. -*- Teraz poszedł "na kopalnia", na dół. Hieronim jakiś czas pozostawał 
bez zajęcia, prowadził Synoczkowi gospodarstwo. Po nowym roku dostał robotę u 
grafa Donnersmarcka. O swojej fabryce w pobliskich Gwarkowicach, która przeszła 
pod zarząd niemiecki, i przedwojennych czasach musiał jak najprędzej zapomnieć. 
Nie było to trudne. Zawsze bardziej cenił życie niż majątek. Obiecywał sobie, że 
po wojnie, kiedy wróci na swoje, odkuje się. Tylko tęsknota do żony i syna nie 
dawała mu żyć spokojnie. - Nie można się tak gryźć - perswadował Hubert. - Jeśli 
tobie Bóg pozwolił przeżyć, to czemu twoim nie miałby uczynić tej łaski? A 
Ruskie? Co oni mogą im tam zrobić? Hitlerowców trzeba się przede wszystkim bać. 
Mało to szwaby jeszcze za Polski tu nawyczyniali? Hieronim przyznawał 
przyjacielowi rację, mimo to coraz częściej myślał o ucieczce. Tylko dokąd? W 
Guberni nie było wcale lepiej niż na Śląsku. Może w Krakowie jest Jadwiga - 
rozmyślał - i wie coś o Gabrieli i Adasiu? Ale jeśli Jadwigi tam nie ma, to co 
dalej? Może na wschód, na kresy? Albo lepiej od razu na Węgry? - Chyba ucieknę 
do Anglii - powiedział kiedyś do Huberta. Ten wyczyścił fajkę z resztek popiołu, 
stukając nią kilkakrotnie o kolano, po czym załadował ponownie, starannie 
ubijając tytoń. - To nie takie proste - rzekł wreszcie. - Trzeba przecież coś 
robić, walczyć, przeciwstawiać się temu wszystkiemu - tłumaczył Hieronim. - 
Opowiadaniem kawałów wolności się nie przywróci. - Szkopy przydusili nas do 
ziemi. Trzeba się będzie podnieść, to prawda, ale teraz jeszcze nie pora. Ludzie 
z początku się całkiem przelękli, uwierzyli, że Polski już nigdy nie będzie. 
Niemcy na każdym płocie wywieszają ulotki: "Wer polnisch spricht, ist unser 
Feind", a Ślązacy mają to w dupie. Dzisiaj już nie boją się tak jak kiedyś. Po 
wrześniu po polsku mówiło się tylko w domu, i to cicho. A teraz polską mowę 
słychać na ulicy, w sklepach, w robocie. Podniesiemy się, uwierzymy znowu w 
siebie i w Polskę, tylko powoli - przekonywał Synoczek. - My tym pieronom 
pokażemy, kto to jest Ślązak. Były tu już trzy powstania za Polską, jak 
przyjdzie pora, zrobimy czwarte i piąte. - Powstanie, powiadasz... Czy o tym 
można teraz myśleć? Hitlerowcy by nas zadeptali jak karaluchy. - Dlatego 
powiadam, trzeba czekać i udawać, że pogodziliśmy się z losem. Przyjdzie czas i 
zaczniemy się organizować, ale trzeba ostożnie - przestrzegał. - Wszędzie kręcą 
się zubringery, a i niejeden porządny Ślązak boi się własnych myśli. - Jak długo 
można czekać? - buntował się Hieronim. - Ty jesteś w domu, wśród swoich, a ja? 
Pękła znów nie zagojona rana tęsknoty za najbliższymi. Hubert to rozumiał i 
bardzo chciał pomóc przyjacielowi. - Mówiłeś, że masz kogoś w Krakowie - odezwał 
się po chwili milczenia. - Przed wojną ktoś z twoich tam mieszkał, prawda? - 
Jadwiga - potwierdził Hieronim. - Tuż przed wybuchem wojny była jednak w 
Prędowli. - Słyszałem, że ci, co przed wojskiem uciekli za Bug, mogli potem 
wracać do Guberni, a nawet tu do Rzeszy. Może wróciła też Jadwiga. - Po co? - 
zdziwił się Horyniecki. - Do domu. Człowieka zawsze ciągnie na stare śmiecie, 
choćby tam został tylko stos gruzów. - Po chwili dodał: - Znam kogoś, kto jeździ 
służbowo do Krakowa. Pewny gość. Nasz chłop. - Jak to wasz? To wy już coś 
robicie? - zdumiał się Hieronim. - Na razie nic. Szukamy się, wąchamy, badamy, 
czy ktoś, kto był porządny, nie umazał się hitlerowskim gównem. Żeby coś zacząć, 
trzeba wiedzieć po co i z kim. Jest nas kilku: ty, ja, ten, o którym mówiłem, i 
może jeszcze trzech, czterech innych. - To jeszcze mało. - Dlatego mówiłem, abyś 
się tak nie rwał na niepewne - przestrzegł raz jeszcze. - Ale co z tamtą sprawą? 
Chcesz, abym pogadał z Ernestem. - Spróbuj - powiedział Hieronim. Propozycja 
Huberta ucieszyła go, ale smutne doświadczenia nakazywały powściągliwość w 
marzeniach o trafieniu na ślad rodziny. Tymczasem całkiem się wypogodziło. 
Zniknęły chmury. Gorące słońce osuszało kałuże. Zabrali wędki i podreptali 
miedzą nad staw. Hieronim nie był zapalonym wędkarzem, za to Hubert mógł 
godzinami moczyć kije, milczeć i słuchać pluskania wody, szumu zarośli i 
kumkania żab. Inni górnicy hodowali gołębie, on wolał wędkowanie. Zima ociągała 
się z odejściem. Był już koniec kwietnia, a w górach wciąż leżał śnieg. Tylko 
południowe stoki pokryły wiosenne kwiaty. Znacznie wcześniej niż wiosna zawitały 
do Protiszni nowe porządki, które ustanawiała nowa władza. Lusia, jako 
poszukiwana przez służbę bezpieczeństwa żona nacjonalistycznego prowidnyka, 
jeszcze przed Wielkanocą musiała opuścić dwór. Wraz z dziećmi przeprowadziła się 
do stryjenki, która na krótko przed wojną zamieszkała w Czerteżu. Z nią do sioła 
nad górnym Stryjem przeniósł się Adaś. Przez jakiś czas pozostawali w kontakcie 
z Michałem, który zimą 1940 roku wyrósł na przywódcę Narodowego Komitetu UNDO, 
działającego w konspiracji od wkroczenia Rosjan. Żona, jak potrafiła, odwodziła 
go od tej podziemnej roboty. - Jak długo będziesz musiał kryć się po lasach, 
uciekać w góry? Wojna się skończyła. Nie można całego życia zmarnować na 
ucieczce - mówiła. - Wojna wciąż trwa, przynajmniej dla takich jak ja - furknął 
rozgniewany. - Niebawem Hitler weźmie się za bary ze Stalinem. Może wtedy 
zejdziemy z gór, powrócimy z twarzą do swoich, aby głośno upomnieć się o 
samostijną Ukrainę. - Mój Boże, ty wciąż to samo - wyrzucała mu bezradnie. Dużym 
zaskoczeniem dla niej było to, że mąż przeszedł na wiarę greckokatolicką. Jej 
zdaniem uczynił to pod wpływem rosnącego w kręgach ukraińskich nacjonalistów 
autorytetu władyki świętojurskiego. Metropolita imponował mu demonstrowaną 
publicznie wrogością do władzy radzieckiej i determinacją, z którą walcząc o 
interes Cerkwi, wspierał moralnie zwolenników idei samostijnej Ukrainy. Jako 
działacz UNDO krytycznie oceniał prohitlerowskie nastawienie Szeptyckiego, ale 
przyjmował tłumaczenie, że jest to jedynie taktyczny kurs. Sam zresztą uwierzył, 
że Rzesza i wojna niemiecko-radziecka to szansa dla nacjonalistów. Kiedy pewnego 
zimowego poranka zajrzał na krótko do Protiszni wraz z kapelanem swoich 
oddziałów, pochwalił się, że wraca prosto od włodarza na górze św. Jury, 
metropolity Szeptyckiego. Właśnie wówczas władze radzieckie z pewnym ociąganiem 
przystępowały do wcześniej zapowiadanego podziału ziem cerkiewnych. - To jest 
bezprawie! - przekrzykiwali się na przemian Michał z kapelanem Hamyszynem. - 
Konfiskata narusza postanowienia Konkordatu, który formalnie dalej obowiązuje - 
tłumaczył żonie. - Władza radziecka na wschodnich okrainach suwerennego państwa 
polskiego jest tymczasowa. Na emigracji działa rząd polski, uznawany przez 
większość krajów. We Lwowie urzęduje zwierzchnik Cerkwi greckokatolickiej. 
Wszystko, co czynią dziś Ruskie, jest nielegalne. Słuchała z podwójnym 
niedowierzaniem. Były to słowa jej męża, ale jakby nie jego myśli. Niedawno 
wpadła jej do ręki radziecka broszura, w której przeczytała między innymi: "Z 
własnego prawa bierz nadania". Trudno było jej sobie wyobrazić, że Michał tego 
nie wiedział. Ponadto jakoś dziwnie, niewiarygodnie brzmiały w jego ustach słowa 
o suwerennym państwie polskim i legalnym rządzie. Przecież on przeciw temu 
wszystkiemu niedawno się zbuntował. Cóż więc dziś mógł go obchodzić los 
emigracyjnych polskich polityków? "W co też nowego wciągnął go władyka 
świętojurski?" - zastanawiała się. Michał tymczasem mówił wiele i z uznaniem o 
Szeptyckim i jego odważnych sprzeciwach, słanych do Stalina, a także o listach 
apostolskich. Czyżby nie zdawał sobie sprawy, że wśród duchownych niewielu jest 
takich, którzy będą mieli odwagę publicznie czytać owe listy z ambon i narażać 
się na przesiedlenie? - Powiedz mi, Michale, powiedz, co będzie teraz z nami - 
błagała. - Rosjanie przesiedlają nie tylko Polaków, ale i Ukraińców. Co robić? 
Daleka od jakiejkolwiek polityki, drżała nie tyle o siebie, ile o Olgę i Stasia. 
- Ucieknijmy stąd - nalegała. - NKWD nie żartuje. - Na ucieczkę jeszcze za 
wcześnie - uspokajał. - Ruskie zaczną się wreszcie liczyć z metropolitą. 
Ustąpią. Musimy zawierzyć władyce, stać przy nim - przekonywał, trochę 
zakłopotany. - Daj Boże, żeby ten stan wyjątkowy, te ruskie rządy, nie trwały 
długo - upraszał niebiosa kapelan. Niedługo potem już w Czerteżu, ukradkiem i na 
krótko pojawił się Michał. Z Lusią prawie nie rozmawiał. Przez cały czas 
siedział przy śpiącej Oldze. Żegnając się powiedział: - Przenoszę się na inne 
tereny. Nie wiem, kiedy znów się zobaczymy. Będziecie musieli radzić sobie sami. 
Na cały rok przepadł bez śladu. Bzy zakwitły nagle, jakby z dnia na dzień. Po 
śnieżnych pierwszych dniach maja, a potem deszczowych i chłodem smagających 
wiatrach, zamiast zimnych ogrodników i nocnych przymrozków, napłynęło od 
południa ciepło. Obawiano się, że pogoda będzie niełaskawa, rok mokry i zimny, a 
tymczasem zrobiło się upalnie. Burze, jedna po drugiej, nasycały ziemię 
wilgocią, a potem znów wracał nieznośny skwar. Wszystko zazieleniło się, 
zakwieciło, wypiękniało. Adaś bardzo lubił siadać wśród bzów otaczających dom w 
Czerteżu. W Gwarkowicach też pewnie teraz kwitły, bieliły się całe kiście 
kwiatów i tak jak tu śmigały z piskiem jaskółki, a zachodzące słońce rozlewało 
wszystkie odcienie czerwieni na niebie. Jakże trudno było uciec od tęsknoty i 
wspomnień. Nie mógł sobie wybaczyć, że nie poszedł z Jędrzejem na Węgry. Teraz 
było za późno. Nie potrafił zostawić Lusi samej z dziećmi. Michał przepadł bez 
wieści, a stryjenka była już stara, zniedołężniała i sama potrzebowała opieki. 
Tyle razem przeszli, że byłoby niegodziwością uciec. Zresztą dokąd? Granica 
strzeżona teraz pilnie. On zaś nie znał gór tak dobrze jak Michał. Nie znajdował 
też nikogo, kto poszedłby razem z nim. Tak więc z ciężkim sercem został. Bał się 
Rosjan, choć miał dobre papiery. Zawsze jednak istniało niebiezpieczeństwo, że 
ktoś go rozpozna i doniesie. Zajmował się tym, co zostało z gospodarstwa 
stryjenki Lusi, zarabiał na utrzymanie, zdobywał żywność i ubranie. Poznał 
dziewczynę z sąsiedztwa, ładną, osiemnastoletnią Anię, o błękitnych oczach.Ledwo 
go spostrzegła, uśmiechała się, choć często widział na jej twarzy smutek i 
zatroskanie, gdy sądziła, że nikt na nią nie patrzy. Gdy pewnego razu wracał z 
tartaku, gdzie pracował, zobaczył furmankę, pędzącą po wyboistej drodze. "Po 
doktora czy po księdza?" - pomyślał. Przystanął. Kasztanek gnał jak oszalały. 
Gdy wóz zbliżył się, dostrzegł Anię, która puściła lejce i krzyczała coś głośno. 
Niewiele myśląc pognał za furmanką, pochwycił lejce, wskoczył na wóz i poskromił 
konia. Ania płakała i dygotała ze strachu. Uspokajał ją, a gdy doszła do siebie, 
spytała: - Gdzie się tego nauczyłeś? - Czego? - Obchodzić się z końmi. - W 
majątku moich krewnych - odpowiedział. - To ty z majętnych? Pożałował 
szczerości, ale cóż, stało się. - Trochę. A bo co? - Nic. Ja za to z ubogich. - 
Mnie to nie przeszkadza. - Mnie także - powiedziała szybko, widząc jego 
zakłopotanie. - To dobrze - podziękował. - Jesteś Ukrainką? - zadał to pytanie, 
choć postanowił o nic nie pytać. - Tak - usłyszał w odpowiedzi. - A ty? - Z 
papierów tak. - A naprawdę? - Polak - odpowiedział po małej chwili wahania. - 
Ale nie stąd. Byłem we Lwowie, gdy wybuchła wojna. Poszedłem do wojska, a potem 
schroniłem się w majątku krewnych. Planowałem pójść na Węgry, ale nie wyszło. - 
Mój ojciec służył w legionie Romana Suszki, który ze Słowacji szedł na Lwów. 
Doszedł tylko do Sambora. Tam skończyły się jego marzenia o samostijnej 
dzierżawie wolnej Galicji - opowiadała Anna. - Nie wróciliśmy na Łemkowszczyznę. 
Zatrzymaliśmy się u brata ojca pod Borysławiem. Bratowa wydała ojca władzom 
radzieckim. Myślała, że tym ocali męża. Zabrali obu. - A skąd ty tutaj? - 
Chciałam jak ty, na Węgry. Matka po drodze zachorowała, zmarła, a ja znalazłam 
przyszywaną ciotkę i zostałam. - Na Węgry? - zdziwił się. - Tam uciekali Polacy. 
- Moja matka była, a przede wszystkim czuła się Polką. Ojciec z biedy poszedł do 
nacjonalistów i w biedę trafił. Teraz wiesz wszystko - zakończyła. Koń był już 
spokojny, stąpał posłusznie jakby nic się przedtem nie wydarzyło. - 
Powiedziałeś, że nie jesteś stąd - zagadnęła po chwili. - To znaczy skąd? - 
Mieszkałem na Śląsku, ale rodzice pochodzą z tych stron. - Zostali przesiedleni? 
- Nie. Ojciec we wrześniu służył w wojsku, a matka przed zamknięciem granicy 
wyjechała do Krakowa. Nie mam od nich żadnej wiadomości. - To lepiej, niż dostać 
złe wieści. Trzeba wierzyć, że wszystko jest dobre. Z tym łatwiej żyć - 
powiedziała. Była teraz inna - dojrzała, poważna i zatroskana. Przez moment 
zatęsknił do tamtej Anny: uśmiechniętej, beztroskiej, figlarnej. Widywali się 
teraz częściej, prawie codziennie. Anna przychodziła pomagać Lusi. Polubiły się. 
Adaś porzucił myśl o ucieczce. W czerwcu i lipcu obchodzono w Związku Radzieckim 
uroczyście dwudziestą rocznicę wyzwolenia Kijowa spod okupacji wojsk polskich. 
Kampania propagandowa, chociaż dotycząca przeszłości, nie była pozbawiona 
aktualnych akcentów politycznych. "Czerwony Sztandar" pisał jeszcze o Drugiej 
Rzeczypospolitej jako "pokracznym tworze międzynarodowego imperializmu", ale już 
wkrótce nastąpić miała zmiana antypolskiego kursu. Poczynając od września 1940 
roku stosunek prasy radzieckiej do polskich tradycji narodowych, postępowych i 
społecznych stawał się coraz przychylniejszy. Po klęsce Francji zapanowały w 
Moskwie nastroje przygnębienia i niepewności. W rozmowach między przyjaciółmi 
powątpiewano w dobrodziejstwa układu z Niemcami, zastanawiano się, czy po 
podboju Francji Hitler nie skieruje wojsk na wschód, na Związek Radziecki. - 
Jeśli wierzyć komunikatom niemieckim, to straty Wehrmachtu we Francji były 
niższe niż nasze straty w wojnie z Finlandią - zagadnął kiedyś szef. - Czego to 
dowodzi? - spytał Włodzimierz. Niechętnie dawał się wciągać w takie rozmowy 
spodziewając się, że i tym razem czeka go uświadamiające przemówienie. - Nasze 
ciche nadzieje - kontynuował zwierzchnik - że Niemcy zostaną silnie osłabione w 
czasie wojny z Francją, okazały się przesadzone. Zastanawiam się, czy nie 
popełniliśmy błędu w naszej polityce zagranicznej. Włodzimierz był zaskoczony i 
zakłopotany. Podzielał ten pogląd. O wiele wcześniej miał podobne wątpliwości. 
Czy należało jednak mówić o tym tak otwarcie? Czyżby tak wiele się zmieniło? Co 
prawda, z prasy znikały powoli artykuły zawierające ostre napaści na Zachód, 
włącznie z karykaturami "zachodnich podżegaczy wojennych", zaś termin wojna 
"imperialistyczna" został zastąpiony określeniem "europejska", ale czy to były 
dostatecznie pewne sygnały spodziewanego zwrotu, nowej oceny sytuacji? Opinie 
naczelnika wydziału na to wskazywały. - I co dalej? - spytał Włodzimierz. - 
Teraz musimy być podwójnie ostrożni, aby nie sprowokować Niemców, ale też nie 
wolno dać się zaskoczyć. Włodzimierzowi coraz mniej odpowiadała praca w MSZ. 
Szukał okazji, by się wycofać. Na przełomie lata i jesieni 1940 roku skorzystał 
z niej skwapliwie. Otóż poszukiwano kogoś do pracy politycznej w zajętych przez 
Związek Radziecki krajach bałtyckich, Mołdawii i Północnej Bukowinie. Zgłosił 
się od razu. Skierowano go do Czerniowców. Północna Bukowina była trudnym 
terenem, o skomplikowanej sytuacji narodowościowej i politycznej. Mieszkali tu 
Ukraińcy, Rumuni, Polacy, Cyganie, niemieccy koloniści. Nie wszyscy radośnie 
witali nową władzę. Najbardziej zdeterminowanych trzeba było przesiedlać na inne 
obszary Związku Radzieckiego. W październiku odwiedził jeden z punktów akcji 
przesiedleńczej. - Jest trochę chorych, musieliśmy im pomóc. Zorganizowaliśmy 
prowizoryczny lazaret - wyjaśnił kierownik punktu. - Na co chorują? - spytał, 
ponieważ słyszał o możliwości epidemii. - Różnie to bywa. Są i tacy, co 
symulują. Uspokoiło to Włodzimierza. Postanowił zajrzeć do lazaretu. Mieścił się 
on w dworku, w którym później miała być szkoła. Chorzy lerzeli na siennikach lub 
wprost na słomie. W jednej z sal przy oknie siedziała wpatrzona gdzieś przed 
siebie kobieta. Nie wyglądała na chorą, bardziej na załamaną. Nie zareagowała na 
ich wejście. - Kto to? - spytał Włodzimierz. - Może jedna z tych symulantek? - 
Nie wiem. Lekarz prosił, aby tu pozostała. Jest nadzieja, że dojdzie do siebie. 
- Można z nią porozmawiać? - Spróbujcie. Ja już usiłowałem, ale na próżno. Muszę 
was na chwilę opuścić. Najwyraźniej nie chciał towarzyszyć Włodzimierzowi w 
próbie nawiązania kontaktu z chorą. Dlaczego? - Dzień dobry - zaczął po 
rosyjsku. Potem powtórzył pozdrowienie po ukraińsku, niemiecku, wreszcie po 
polsku. Kobieta powoli odwróciła głowę w jego stronę. Wciąż jednak milczała, 
przyglądała mu się ze strachem w oczach. - Mówi pani po polsku? - upewnił się. 
Skinęła lekko głową. - Skąd pani jest? Jak się pani nazywa? Milczała. - Nazywam 
się Włodzimierz Horyniecki, chcę pani pomóc - zachęcał do rozmowy. Na twarzy 
kobiety pojawił się wyraz niedowierzania. - Proszę coś powiedzieć, chociaż słowo 
- nalegał. - Włodzimierz Horyniecki? - spytała po chwili zastanowienia i nie 
czekając na potwierdzenie, zaprzeczyła energicznym ruchem głowy. Wyjął 
legitymację i pokazał jej na dowód, że nie kłamie. Długo oglądała dokument, a 
potem sięgnęła do swoich rzeczy i podała mu swój dowód. Przeczytał półgłosem: - 
Natalia Horyniecka? Miałaby to być żona jego bratanka Jędrzeja? Jak to możliwe? 
Tutaj? Usiłował pozbierać rozbiegane myśli. - Pan jest bratem mojego teścia, 
który przeszedł na stronę czerwonych, pan był we Francji? To pan? - pytała 
natarczywie Natalia. - Tak, to ja - potwierdził zakłopotany. - Co pan ze mną 
zrobi? Co ze mną zrobicie? - To jest szpital dla przesiedleńców - wyjaśnił. - 
Zrobię, co będę mógł, aby pani pomóc. Chociaż - wyznał szczerze - nie bardzo w 
tej chwili wiem, jak to zrobić. - Tak - powiedziała z rezygnacją. Wróciła na 
powrót do okna. - Umieszczę panią w normalnym szpitalu. Zyskamy tym na czasie. 
Wrócił kierownik punktu. - No i co? - zagadnął Włodzimierza. - Ta pani 
potrzebuje lepszej opieki. Proszę umieścić ją w szpitalu w Czerniowcach - 
polecił. - To w zasadzie nie jest dozwolone. Proszę o polecenie na piśmie. A 
niech się przytrafi, że ucieknie, co wtedy? - Dobrze. Dostaniecie to na piśmie. 
Do widzenia pani. Kierownik ucieszył się, że sekretarz wziął na siebie 
odpowiedzialność. Włodzimierz odwiedzał Natalię w Czerniowcach, jak mógł 
najczęściej. Cieszył się, że powoli powraca do równowagi. Próbował dowiedzieć 
się czegoś o losach swego brata, Macieja. Korzystając z urlopu, wybrał się do 
Prędowli, aby odnaleźć syna Natalii i innych członków rodziny, ale nie było ich 
ani tutaj, ani w Protiszni. Po drodze natknął się na starca. Przypominał go 
sobie, nazywał się chyba Pawłyk. Chciał coś powiedzieć, przekazać 
Włodzimierzowi, ale obawiał się funkcjonariusza NKWD, który towarzyszył 
Horynieckiemu. Włodzimierz postanowił wrócić i odnaleźć go. Dla realizacji tego 
zamiaru zatrzymał się w Rozdołach. Na drugi dzień zabrał się przygodną 
ciężarówką do Prędowli. - Wiem, że był ktoś taki jak pan w rodzinie Horynieckich 
- powiedział stary człowiek - ale czy mogę panu ufać? Ludzie z NKWD nie są tu po 
to, aby szukać zaginionych dzieci. Panią Natalię znam i jej mogę powiedzieć, 
gdzie jej syn. Zabierze mnie pan do niej? Włodzimierz przez chwilę wahał się. - 
No, to jedźmy - zdecydował. Jednak w Czerniowcach Natalii już nie było. Lekarz 
wypisał ją ze szpitala. Była zdrowa, więc odstawiono ją do punktu 
przesiedleńczego - powiedział ordynator nie przypuszczając nawet, jakie to ma 
znaczenie dla Włodzimierza. - Ostatni transport przesiedleńców odjechał w nocy - 
zakomunikowano mu służbowo, gdy znalazł się pod wskazanym adresem. - Dokąd? Czy 
była tam Natalia Horyniecka? W odpowiedzi urzędnik wzruszył ramionami. Spuścił 
wzrok i milczał. Po drodze Włodzimierz zastanawiał się, jak to wytłumaczy 
Pawłykowi, czy mu uwierzy i zaufa. Stary wysłuchał w milczeniu całej opowieści o 
nieoczekiwanym zniknięciu Natalii i pokiwał tylko głową. - To ja już lepiej 
wrócę do Prędowli - zdecydował i ruszył w kierunku wyjścia. - Nic mi nie 
powiesz, człowieku? Zdesperowany Włodzimierz zastąpił mu drogę. - Syn pani 
Natalii żyje i ma się nieźle. - To wszystko? A Jędrzej, co z nim? - Mogę panu 
powiedzieć, bo i tak go nie dostaniecie. Uciekł w ubiegłym roku na Węgry. - Na 
Węgry, to dobrze - odetchnął z ulgą. Nie było sensu męczyć starca dalszymi 
pytaniami. Pawłyk, zatrzymując się na moment w drzwiach, powiedział jeszcze: - 
Może było tak, jak pan mi opowiadał, a może inaczej, nie wiem. Jeżeli uda się 
panu odnaleźć, uratować panią Natalię, to wiadomo, gdzie mnie znaleźć. 
Włodzimierz długo spacerował po pokoju, tam i z powrotem. Ktoś zapukał. To jego 
zastępca, Jurij Cygankow, przyszedł w odwiedziny. Wypili po kieliszku i 
rozgadali się: - Kim jest dla was ta kobieta? Wybaczcie, że pytam, ale to trochę 
dziwna historia - zagadnął gość. "Chyba po to tylko przyszedł" - pomyślał 
Włodzimierz. - Nie wiem, niczego nie jestem pewny - odpowiedział spokojnie. - 
Nie ufacie mi? - żachnął się Cygankow. - Do czego to doszło, staliśmy się tacy 
podejrzliwi - rozmyślał głośno. - Czujni, towarzyszu sekretarzu - poprawił go 
tamten. - Niech będzie po twojemu, niech będzie, że czujni - nie upierał się 
Włodzimierz. Nie odmówił następnej wódki, ale słowa cedził ostrożnie. Nie miał 
pewności, czy Cygankow ciągnie go za język dla zaspokojenia własnej ciekawości, 
czy też z polecenia zwierzchników. I. Pożoga (c.d.) Rozdział IV (c.d.) Jadwiga 
osłupiała z wrażenia. Zrazu wydawało jej się, że to tylko przywidzenie, upiór, 
który niczego dobrego nie może wróżyć, albo halucynacja spowodawana tym, że 
ostatnio tak często o nim myślała. Tuż za progiem uchylonych drzwi stał jej 
marnotrawny bratanek. - Michał, to ty, naprawdę ty? - Ja - potwierdził krótko i 
pewnie, nie zmieszany ciocinym zdziwieniem. - Mogę wejść - bardziej ponaglał, 
niż pytał. Nie chciał rozmawiać w drzwiach, mogło to wzbudzić czyjąś ciekawość, 
a może i podejrzenie. - Wejdź, oczywiście, proszę - zmiarkowała się Jadwiga. 
Usiedli w salonie na kanapie. Jadwiga zaparzyła kawy zbożowej i podała ją w 
pięknych filiżankach. Ochłonąwszy trochę z pierwszego zaskoczenia pragnęła 
zaspokoić swoją ciekawość. Nie ukrywała, że najmniej spodziewała się tutaj 
właśnie jego. - Powiedzmy, że odwiedzam znajomych, no i rodzinę - skłonił się w 
jej stronę. Trochę ją śmieszyło, a trochę gniewało jego zachowanie. Domyśliła 
się jednak, że Michał nie chce albo nie może powiedzieć prawdy. - To i tutaj, w 
Krakowie, szukasz swojej "wolnej Galicji"? - prowokowała. - Być może - odparł 
zaczepnie. - To znaczyłoby, że wciąż błądzisz, że niewiele cię życie i wojna 
nauczyły - odpowiedziała z żalem. - Ale to twój problem. Sądzę, że nie z tym do 
mnie przyszedłeś. Ku jej zdumieniu odparł: - A jednak z tym. Przyznaję, że 
trochę mnie te nasze ukraińskie sprawy gnębią. Pogubiłem się. Jadwiga nie 
przerywała mu, słuchała uważnie. Michał odstawił filiżankę i przeszedł się dwa 
razy po salonie, przystanął na kilka chwil przy oknie, czegoś tam wypatrywał, po 
czym wrócił na kanapę. - U was nie widać wojny, nie tak jak w sąsiednich 
miasteczkach czy nawet w Zakopanem - odezwał się po chwili. - Byłeś w Zakopanem 
- powiedziała z zazdrością. Jakże jej teraz brakowało wypadów pod Giewont i 
Gubałówkę, tak częstych przed wojną. - Właśnie stamtąd wracam. Jest tam 
ukraińska szkoła wojskowa - wyjaśnił. - Szkolimy w niej przyszłych żołnierzy 
ukraińskich legionów. - Ty ich szkolisz? - Ja także. Byłem najpierw w Sanoku, a 
teraz w Zakopanem. - A co właściwie robisz w Krakowie? - Działa tu za zgodą 
Niemców Ukraiński Komitet Centralny, na czele z profesorem Kubijowyczem. 
Dostałem propozycję wejścia w jego skład. Jadwiga nie skomentowała tego 
obawiając się, iż mogłaby bratanka urazić. Ze złości przygryzała jedynie dolną 
wargę. - Proponowano mi nadzór nad całością ukraińskiego szkolnictwa - mówił 
dalej spokojnie. - Zastanawiam się jednak, czy dobrze robię. - Chyba wiesz, z 
kim się zadajesz. To przecież zdrajcy, trzymają z Niemcami, wysługują się im po 
urzędach gubernatorskich, w administracji, po fabrykach. Gnębią Polaków nie 
gorzej niż hitlerowcy. I ty znów chcesz do nich przystać? W jej głosie brzmiał 
wyrzut i gniew. Zrobiło to na Michale wrażenie. - Mam ten sam pogląd co 
metropolita i kierownictwo UNDO. Chociaż rachunki krzywd między Polakami a 
Ukraińcami nie zostały jeszcze wyrównane, nie kierujemy się chęcią zemsty. Nie o 
to chodzi w naszej polityce. Niemcy to taktyczny sojusznik, którego potęgę 
należy umiejętnie wykorzystać dla naszych narodowych celów. O nic więcej nie 
chodzi - zapewniał. - Może tobie. Ja tu obserwuję co innego. A poza tym uważam, 
że nie ma takich celów, takiej taktyki, dla których warto byłoby kumać się z 
hitlerowskimi bandytami - powiedziała stanowczo. Był zmęczony i pragnął 
odpocząć. Jadwiga odstąpiła mu swój gabinet, oprócz którego zajmowała teraz 
tylko dawną sypialnię i kuchnię. Resztę mieszkania przydzielono niemieckiemu 
urzędnikowi. Nie mógł zasnąć. W głowie szumiały mu słowa, fragmenty rozmów i 
sporów, które w ostatnich dniach toczył z różnymi ludźmi. Nie od razu zdecydował 
się odwiedzić Jadwigę. Przez kilka dni mieszkał w hotelu. W pierwszym dniu po 
przyjeździe do Krakowa złożył wizytę profesorowi Kubijowyczowi, któremu, jak 
słyszał, zależało na pozyskaniu Michała. Wiele mówił, że ruch potrzebuje teraz 
ludzi mądrych, wykształconych, zdolnych wypełniać najtrudniejsze zadania, 
udźwignąć ciężar czekających jeszcze świat wydarzeń. Jak inni nacjonaliści, tak 
i przewodniczący Ukraińskiego Komitetu Centralnego wiązał wielkie nadzieje dla 
sprawy ukraińskiej ze spodziewanym konfliktem niemiecko-radzieckim. Jednocześnie 
uskarżał się: - I nagle teraz, w przeddzień zakończenia naszych 
narodowowyzwoleńczych zmagań z pomocą sojuszników Niemców, gdy potrzebne jest 
zjednoczenie wszystkich ugrupowań emigracyjnych pod jednym kierownictwem, 
Bandera atakuje nasz Ukraiński Prowod, napada na mnie, na moich zwolenników. 
Burzy jedność i niepokoi Niemców. - Słyszałem o tym - wtrącił ostrożnie Michał. 
- Pan mógłby wziąć na siebie narodowy obowiązek pogodzenia wszystkich 
emigracyjnych frakcji, okiełznać rozbijackie, awanturnicze zapędy. Michał 
uważał, że profesor przecenia jego możliwości i talenty. Był w Krakowie nowym 
człowiekiem, potrzebował trochę czasu, aby rozeznać się w emigracyjnym 
galimatiasie ukraińskim. Nie mógł niczego obiecać. Wahał się także z innych 
względów. Nie chciał posłużyć wyłącznie jako narzędzie we frakcyjnych 
rozgrywkach. Reprezentował w Krakowie interesy metropolity i na takiej pozycji 
pragnął pozostać. Następnie rozmawiał z Andrijem Melnykiem, liderem skrzydła 
"starych" w Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Od razu wyczuł, że tamten nie 
był mu przychylny. Chodziło zapewne o dawne spory i różnice poglądów pomiędzy 
OUN a UNDO. - Czy dalej wiąże pan przyszłość i powodzenie naszej narodowej 
sprawy z odrodzeniem Polski? - spytał Melnyk na wstępie, jakby odpowiedź Michała 
miała być warunkiem kontynuowania rozmowy. - Tak - odpowiedział stanowczo. - 
Jeśli Niemcy będą dalej rosły w siłę, nie będzie w świecie, który zamierza ich 
F~uhrer zbudować, miejsca ani dla Polski, ani dla Ukrainy, dla Słowian. W 
słowiańskiej jedności i wolności powinniśmy upatrywać szansy na ocalenie. - A 
Rosja? A bolszewizm? - spytał prowidnyk OUN. - W tej mierze wyznaję pogląd 
metropolity. Cerkiew greckokatolicka walczy nie tyle przeciw komunizmowi, ile 
przeciw ateizmowi. Władyka świętojurski zawsze powtarza, że występuje nie 
przeciw Rosji, ale zaślepieńcom, w obronie silnej, jednolitej katolickiej Cerkwi 
bizantyjsko-słowiańskiej - wyjaśnił Michał. - Walczy pan o Ukrainę czy o 
Cerkiew? - pytał Melnyk zniecierpliwiony nieco jego wywodami. - O jedno i 
drugie, ale powtarzam, nie sądzę, aby w niemieckim świecie bez Polski i Rosji 
znalazło się miejsce dla wolnej Ukrainy. - Czy pan uważa, że Niemcy chcą nas 
oszukać? - To my sami chcemy być oszukani. - Tutaj, w Krakowie, pod bokiem 
Niemców, takie poglądy są niebezpieczne - przestrzegł Melnyk. - Bardziej boi się 
pan Niemców czy Czarnej Rady? - spytał Michał. - Jednych i drugich - wyznał 
niespodziewanie. - Panu też radzę być ostrożnym. Bandera nie chce już ze mną 
rozmawiać. Nie wiem, czy nie szykuje zamachu. Niemcy teraz jemu sprzyjają. Niech 
pan będzie ostrożny. O rozmowę z Banderą nie Michał zabiegał, ale ludzie lidera 
frakcji "młodych" w OUN. Bandera rozpoczął od ataku na Melnyka: - Powiadają, że 
nie uznaję władzy prowidnyka waszej OUN. To prawda - przyznał. - Bo też żaden z 
niego prowidnyk. Mówią, że prowadzę działalność przeciw Prowodowi Ukraińskich 
Nacjonalistów, a bo prowadzę. Dlaczego? Bo to żaden prowod, ale banda 
inteligenckich, kawiarnianych polityków. Im tu, w Krakowie, dobrze, wygodnie na 
niemieckich posadkach i pensyjkach, spokojnie. Zapomnieli już o narodowej 
robocie, tylko gadają, gadają, gadają! - Dlatego zwołał pan Wielki Zbór? Dlatego 
powołał pan Komitet Rewolucyjny przeciw Prowodowi? Dlatego zacieśnił pan 
współpracę z Niemcami? - pytał z wyrzutem Michał. Bandera odpowiedział spokojnie 
i rzeczowo: - Pragnąłem uzyskać zgodę Abwehry na formowanie dwubatalionowego 
legionu ukraińskiego. Mam ich słowo. My będziemy we Lwowie przed Niemcami. Może 
pan o tym zapewnić metropolitę. Ukraina będzie nasza, ukraińska. Po tych 
rozmowach w liście do metropolity Szeptyckiego pisał: "Rozmawiałem z przywódcami 
OUN. Tak się złożyło, że w prawdziwie ważnym dla naszej sprawy momencie wrogość 
ich obu wyklucza pogodzenie się "starych" i "młodych". Banderowcy byliby może 
niezłymi rzecznikami ukraińskich interesów narodowych, gdyby posiadali tyle 
rozsądku, ile ambicji. Melnykowcy w kwestiach szacunku do Cerkwi wydają się 
cenniejszym partnerem. Melnyk nieudolnie naśladuje we wszystkim niemieckiego 
F~uhrera, podobnie Bandera kreuje się na przywódcę narodu ukraińskiego. Nie 
powinni tego robić, naród ukraiński bowiem ma już swojego bat'ka w osobie 
świątobliwego metropolity Andrzeja!" Jadwigę odwiedził dopiero wtedy, gdy 
postanowił wyjechać z Krakowa i wrócić do Lwowa. - Dobrze spałeś? - spytała 
szykując kolację. - A teraz coś zjesz. Gdy jadł, opowiadała o Gabrieli: - 
Zachorowała jakoś na początku zimy. Przęziębiła się. Była bardzo zrozpaczona, 
tęskniła za Adasiem i Hieronimem. A ja nie miałam od nich żadnej wiadomości. Na 
wiosnę, kiedy wyglądało, że zdrowieje, przyszedł kryzys i umarła. Tak mi się 
teraz wydaje, że najcięższą jej chorobą była niewiara w sens życia po tym 
wszystkim, co się stało. Niedawno był u mnie człowiek od Hieronima. Jest gdzieś 
na Śląsku. - Powiedz mu, żeby nie troskał się o syna. Adaś trzyma się dzielnie. 
Rozmawiali o najbliższych jeszcze długo tej nocy. Włodzimierz nie rezygnował z 
odnalezienia Natalii ani też z nawiązania kontaktu z Lusią, której z pewnością 
znany był los dziecka niemal obłąkanej z rozpaczy żony Jędrzeja. Nie było to 
łatwe. Po Natalii ślad zaginął, tak przynajmniej wynikało z oficjalnych 
informacji. Włodzimierz nie rozumiał, dlaczego tak uparcie utrudniano mu jej 
odnalezienie. Cóż ona takiego zrobiła, czym była niebezpieczna dla władzy? 
Prześladowały go wątpliwości dotyczące sensu życia w ogóle. Nawiązanie kontaktu 
z Lusią było równie trudne. Pawłyk przyjeżdżał do Czerniowiec z niczym trzy 
razy. Włodzimierz nie był pewny, czy stary nie zwodzi go, nie bada jego intencji 
na czyjeś polecenie. Tylko czyje? Lusi, może jej męża? Wiosną 1941 roku Pawłyk 
znów się zjawił późną nocą. Umówili się za tydzień w Prędowli. - Proszę obiecać, 
że przyjedzie pan sam i nikt nie będzie o tym wiedział. Z Prędowli, również 
nocą, zawiózł Włodzimierza w góry, do Czerteżu. - To jest pani Lusia Horyniecka 
- przedstawił żonę Michała. - Czy to prawda, że widział pan Natalię? - spytała 
bez wstępów. Włodzimierz opowiedział wszystko, czego był świadkiem. - Kilka dni 
temu - dodał - otrzymałem informację, która brzmi zaskakująco. Podobno Natalia 
nie została wywieziona na wschód, ale przebywa w Mołdawii, niedaleko 
Czerniowiec. - W więzieniu, obozie? - zaniepokoiła się Lusia. - Nie. Ale nic 
więcej nie wiem. A co z jej dzieckiem? - Uciekając na Węgry, Jędrzej powierzył 
Stasia mojej opiece - wyjaśniła. - Czy mógłbym go zobaczyć? Zawahała się. Uznała 
jednak, że może mu zaufać. W sąsiedniej izbie Staś i Olga spali w jednym łóżku. 
Pawłyk poświecił, aby gość lepiej mógł przyjrzeć się dzieciom. - Dziękuję. Muszę 
wracać, aby rano być w Rozdołach. Jeśli dostanę jakąkolwiek wiadomość o Natalii, 
przekażę natychmiast. - Najlepiej Pawłykowi. I niech pan zapomni, że zna pan 
drogę do nas. Jeśli będzie potrzeba, to on poprowadzi - powiedziała Lusia na 
pożegnanie. W drodze powrotnej Pawłyk kluczył. Włodzimierz nie miał mu tego za 
złe. Mogli być przecież śledzeni. Dopiero teraz uświadomił sobie, że spotkał się 
z żoną poszukiwanego nacjonalistycznego prowidnyka. Dobrze, że nie zapytał o 
Michała, bo Lusia przestałaby mu pewnie ufać. Po powrocie do Czerniowiec 
Cygankow po koleżeńsku, niby mimochodem zapytał o pobyt w Prędowli. W kilka dni 
potem, a było to w połowie czerwca, zaprosił go szef NKWD. Rozmowa przypominała 
przesłuchanie. Pytał przede wszystkim o bratanka. Włodzimierz opowiedział o 
rzeczywistym celu swojej wizyty w rodzinnych stronach i spytał o los Natalii. - 
No cóż, obawiam się, że będziecie musieli opuścić te strony i nieprędko znów 
odwiedzicie Prędowlę - powiedział oficer. - Chyba zdajecie sobie sprawę, iż w 
tej sytuacji jest to konieczne. - Nie jestem o tym przekonany, tym bardziej... - 
Że co? - przerwał ostro. - Są ważniejsze sprawy - dokończył spokojnie 
Włodzimierz. - O czym myślicie? - spytał oficer, tym razem uprzejmiej. - Nie 
widziałem się z bratankiem, nawet o niego nie pytałem. I nie żałuję. Nie wiem, o 
co jest podejrzany. Pragnę pomóc pewnej nieszczęśliwej kobiecie, która jest moją 
krewną. Utrudnia mi się to. Dlaczego? Ale nie o tym jednak chciałem mówić. - No 
więc? - niecierpliwił się szef NKWD. - Rozmawiałem z sekretarzem w Rozdołach. 
Sytuacja w rejonach przygranicznych jest o wiele gorsza niż tutaj. Samoloty 
niemieckie przelatują bezkarnie nad naszym terytorium, a tymczasem z Moskwy jest 
wyraźny rozkaz: nie otwierać ognia. Przez zieloną granicę masowo napływają z 
emigracji ukraińscy nacjonaliści. Szykują się do przejęcia Lwowa w chwili 
uderzenia Niemiec. - Uderzenia Niemiec? Na kogo? - Na nas. - Bzdury! Znacie 
przecież, towarzyszu, komunikat TASS, ogłoszony niedawno w prasie. Pogłoski o 
rzekomej wojnie i o naszych i niemieckich do niej przygotowaniach są kłamliwe, 
prowokacyjne - krzyczał oficer. - A jeśli jest inaczej? - spytał Włodzimierz. - 
Chcecie przez to powiedzieć, że towarzysz Stalin się myli? - oficer podświadomie 
ściszył głos. - Komunikat, o którym mówicie, nie powinien się ukazać. Uśpił 
naszą czujność. - Czy wy, towarzyszu Horyniecki, zdajecie sobie sprawę, w jaką 
pakujecie się sytuację? W jakie gówno leziecie? Przecież ja muszę o naszej 
rozmowie zameldować wyżej - wściekał się szef. - Wiem. Możecie jednak trochę 
odwlec swoją wizytę u zwierzchnika. Jeśli sytuacja rozwinie się dla mnie 
niekorzystnie, to zróbcie, co należy. A jeśli niekorzystnie dla nas wszystkich, 
to myślę, że będą ważniejsze sprawy niż relacja z naszej rozmowy. Wcześnie rano 
22 czerwca otrzymał przez telefon polecenie, aby natychmiast stawił się w 
Moskwie. Gdy odjeżdżał, w południe, z megafonów dworcowych słyszał nadzwyczajny 
komunikat TASS i przemówienie ludowego komisarza spraw zagranicznych: "Wojska 
niemieckie, nie wysuwając uprzednio żadnych żądań wobec Związku Radzieckiego, 
nie wypowiadając mu wojny, napadły na nasz kraj (...) Ta niesłychana napaść 
stanowi bezprzykładne wiarołomstwo w dziejach cywilizowanych narodów". Stojący 
na peronie ludzie mieli łzy w oczach. "Dlaczego Mołotow, a nie Stalin? Co się 
naprawdę stało?" - zastanawił się Włodzimierz. Rozdział V W pierwszych dniach 
czerwca czterdziestego pierwszego roku Michał powrócił do Galicji. Po złożeniu 
relacji metropolicie z pobytu w GG zamierzał opuścić Lwów i uciec w góry. 
Niepokoił się o los Lusi, przebywającej w Czerteżu z Olgą i Stasiem. Pawłyk 
powiadomił go o Włodzimierzu i jego poszukiwaniach. Postawa stryja bardziej go 
zaskakiwała, niż napawała lękiem. Uważał, że z jego strony Lusi i dzieciom nic 
złego nie groziło. Pawłyk był bardziej nieufny. - Horynieccy służyli różnym 
sprawom i interesom, ale nigdy przeciwko sobie - przekonywał Michał wiernego 
zarządcę. - Familia to dla nas rzecz święta. - A jeśli go śledzą, jeśli jest 
przynętą? - upierał się Pawłyk. - Włodzimierz jest sprytny, ale masz rację, 
musimy się mieć na baczności. Ze zniecierpliwieniem oczekiwał okazji powrotu do 
Czerteża. Tymczasem metropolita nie pozwalał mu opuszczać Lwowa. - W obliczu 
wielkich wydarzeń, które mogą lada dzień nastać, jest nam potrzebna zgoda. Ty 
musisz o to zadbać. Wszyscy muszą sobie uświadomić, że jedność jest konieczna. 
Trzeba zaniechać sporów partyjnych. Nie możesz teraz uciekać w góry, opuszczać 
nas w takiej chwili. Michał uważał, że Szeptycki przecenia jego talenty i 
możliwości. Nie wierzył w urzeczywistnienie marzeń o wielkiej i natychmiastowej 
zgodzie. Książę Cerkwi miał wielki autorytet, ale nie był cudotwórcą. - W 
Krakowie przekonałem się, że otoczenie Bandery myśli inaczej niż my. Nie sądzę, 
aby zmienili pogląd. Nic tu po mnie, a szkodzić nie zamierzam - bronił się. - 
Mimo to zostań. Swoje zamierzenia zawsze zdążysz zrealizować. Wierzę, że Bóg 
jest z nami - namawiał arcybiskup. Pozostał bez przekonania, bo pragnął być 
lojalny, chociaż nie wierzył w powodzenie misji, którą go obarczono. Natychmiast 
po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej banderowcy z OUN w porozumieniu z kilkoma 
podporządkowanymi im organizacjami zwołali kongres konsolidacyjny. Ogłoszono tam 
manifest o utworzeniu "zjednoczonej dzierżawy". Powołano też organ założycielski 
rządu - Ukraiński Komitet Narodowy. I chociaż spowodowało to niezadowolenie 
zwolenników Melnyka, bo odbyło się bez ich udziału, wszyscy jednakowo cieszyli 
się z powodu wybuchu wojny. 30 czerwca, siedem godzin wcześniej niż Wehrmacht, 
wkroczył do Lwowa ukraiński Legion "Nachtigall". Wraz z regularnymi oddziałami 
nacjonalistów ciągnęły do miasta grupy marszowe, które miały za zadanie 
organizować administrację i policję OUN, aby - jak głosił w odezwie Bandera - " 
niemiecki sojusznik mógł się przekonać o wartości Ukraińców i ich talencie 
państwowotwórczym". Od strony Złoczowa ciągnęły oddziały "powstańczego wojska" 
Łehendy i księdza Kładocznego. Wczesnym rankiem na dziedzińcu przed katedrą 
św.Jura zebrały się tłumy. Wraz z wiernymi obecny był zastęp ukraińskich 
nacjonalistów z "Nachtigall" pod dowództwem Romana Szuchewycza. Byli także 
oficerowie niemieccy, dowódcy pierwszych najeźdźczych oddziałów. Towarzyszył im 
ojciec Hrynioch, którego Michał znał jako ucznia metropolity i kandydata na 
profesora teologii. Po godzinie wahań i przetargów metropolita Szeptycki 
zdecydował się przyjąć delegację ukraińskiego batalionu z setnikiem Szuchewyczem 
na czele i niemieckimi oficerami. Władykę wyniesiono następnie na balkon, skąd 
udzielił błogosławieństwa zebranym na placu. Michał bardzo sceptycznie oceniał 
zaimprowizowaną przez aktywistów z OUN manifestację i udział w niej arcybiskupa. 
W poglądzie tym nie był osamotniony, chociaż podobnie jak inni nie 
zaprotestował. - Banderowcy posiadają niemały autorytet w narodzie i wpływ na 
wiele jego warstw. Nie możemy tego faktu ignorować - namawiano władykę do 
udziału w porannym zborze. Metropolita, o czym Michał wiedział, był zdecydowanym 
przeciwnikiem monopartyjności i monopolu OUN na władzę w "zjednoczonej 
dzierżawie". - Szeroka koalicja wszystkich partii i ugrupowań narodowych to 
jedyna gwarancja zakończenia wewnętrznych waśni. Musimy także znaleźć sposób na 
to, aby żyć w pokoju z Polakami i Żydami - mawiał wielokrotnie. - Podsycana 
przez banderowców niezgoda może przywieść kraj na krawędź wojny domowej - 
przestrzegał. Do aktywistów skrajnego nacjonalizmu przestrogi nie trafiały. Po 
utworzeniu UKN Szeptycki sugerował wysłannikom Komitetu, by w imię "narodowej 
konsolidacji" nie dopuścili, aby organ władzy krajowej firmowano nazwiskiem 
Bandery, szefa OUN. Zdawał sobie sprawę, jakie niebezpieczeństwo dla Cerkwi 
niesie z sobą ta organizacja, co mogą zdziałać dyktatorskie zapędy jej 
aktywistów. Bandera, któremu władze niemieckie zabroniły opuszczenia Krakowa, 
nie zastosował się do tego zakazu. Przybywszy do Lwowa, w otoczeniu własnej, 
uzbrojonej po zęby służby bezpieczeństwa czekał na pomyślną wiadomość z pałacu 
świętojurskiego. No i doczekał się. Na prośbę Hryniocha Szeptycki zgodził się, 
aby prowidnyk OUN przedstawił mu osobiście program "władzy krajowej". Przy tej 
okazji Bandera zaprezentował Władyce człowieka w okularach z wąsikiem ~a la 
Hitler - Jarosława Stećkę, kandydata na premiera nacjonalistycznego rządu. - 
Czemu to osobiście nie stanął pan na jego czele? - zapytał zadowolony z siebie 
arcybiskup. Prowidnyk wiedział, co metropolita o nim myśli, więc odpowiedział 
przebiegle: - Nie chcę, aby moja osoba stanęła na przeszkodzie dalszej 
konsolidacji ukraińskich sił, zgrupowanych wokół "władzy krajowej" i jej rządu. 
Dalej zapewniał, że władza krajowa dążyć będzie ze wszystkich sił do 
rozszerzenia wpływów Unii i utworzenia patriarchatu greckokatolickiego. Tym 
Bandera, syn księdza, trafił w najczulsze miejsce Szeptyckiego, który nie 
przejrzał podstępu. Tymczasem na zebraniu w gmachu "Proświty", gdzie ogłoszono 
powstanie władzy krajowej, proklamując utworzenie "suwerennego państwa 
ukraińskiego" Stećko zapowiadał: - Nasza władza będzie dyktaturą OUN, polityczną 
i wojskową dyktaturą naszej partii. Dyktaturą dla wrogów straszną i nieubłaganą! 
Michał wracał z wiecu z ojcem Hałanyckim, który dzielił się swoimi wrażeniami: - 
Nie wierzę, nie potrafię sobie wyobrazić, abyśmy my, duszpasterze 
greckokatolickiej Cerkwi, mogli się poddać szatańskiej nienawiści do wszystkich 
inaczej myślących, którą deklarował Stećko i inne nasze dzieci, aktywiści przez 
nas wychowani. - A jednak to oni przewodzą legionom i tłumom - odparł Michał. - 
To tylko chwilowy zamęt, wojenny chaos - Hałanycki bardzo chciał w to wierzyć. - 
Nie pojmuję, jak metropolita może ufać Banderze, łudzić się zapowiedziami 
"samostijnej" pod kuratelą Niemców. - A w co wierzy pan? - spytał duchowny. - 
Już w nic i nikomu - odpowiedział szczerze Michał. - Czasami ja także - przyznał 
po chwili wahania i szybko dodał: - Bóg jeden wie, dokąd zaprowadzą nas Bandera 
i Szeptycki. Nienawidzić to jeszcze za mało, by marzyć o "narodowej 
konsolidacji". Tymczasem wydarzenia nabrały wielkiego tempa i własnej logiki. 6 
lipca uformowała się "władza krajowa". Marionetkowy rząd składał się z ponad 
dwudziestu ministrów i ich zastępców. Blisko połowa stanowisk przypadła 
działaczom OUN. Jako jedyny z UNDO, Michał otrzymał propozycję wejścia do 
"rządu". Ofiarowanego mu stanowiska nie przyjął. W tym samym dniu powstał 
quasiparlament, Ukraińska Rada Narodowa, zwana także "radą stanu". Na jej czele 
z godnością prezydenta stanął metropolita Szeptycki. Rada stanu miała realizować 
postulowaną uparcie przez niego "konsolidację narodową". Michał przyjął 
propozycję udziału w URN. Nie uważał za celowe palić za sobą wszystkich mostów, 
ponadto, mimo sceptycyzmu, idea konsolidacji była mu bliska. Rządy 
nacjonalistycznej władzy ukraińskiej rozpoczęły się tygodniem pogromów Żydów, 
Polaków i "inaczej myślących" Ukraińców. Bojówki banderowskie nie oszczędziły 
nikogo, kto znalazł się na wcześniej sporządzonej "liście wrogów". Wyroki 
wykonywano bez sądu, na miejscu. Wkrótce nikt nie potrafił zapanować nad 
rozpędzoną przez "władzę krajową" machiną zbrodni i bestialstwa. Mordy, gwałty, 
akty skrytobójstwa mnożyły się z dnia na dzień. Prześladowani przez 
nacjonalistów i hitlerowców, ginęli intelektualiści polscy i ludność żydowska. 
Powszechnie sądzono, że utworzenie nacjonalistycznego rządu odbyło się w 
porozumieniu z Niemcami. Tymczasem hitlerowcy, oburzeni, że postawiono ich wobec 
faktów dokonanych, aresztowali wkrótce przywódcę OUN: Banderę, Stećkę i 
większość ministrów samozwańczego rządu, a także niektórych członków "rady 
stanu". "Nachtigall" pospiesznie opuścił Lwów, wkrótce też został rozwiązany. 
Rozpędzenie "władzy krajowej" było ciosem dla arcybiskupa Szeptyckiego, który 
wciąż się jednak łudził, wierząc w niemiecką sprawiedliwość w realizacji ideałów 
ukraińskich. Nowe nadzieje wzbudziło stosunkowo łagodne potraktowanie przez 
Niemców "rady stanu". Przez pewien czas funkcjonowała ona półlegalnie. - Niemcom 
nie zależy na prześladowaniu Ukraińców jako narodu. Mogę się zgodzić, że 
powołanie " władzy krajowej" było przedwczesne, nierozważne ze strony 
banderowców. No cóż, niech poniosą karę, niech odpokutują za winy i kłamstwa - 
zdecydował władyka świętojurski. - A hitlerowski terror? - spytał Michał. - 
Niemcy nie oszczędzają nikogo. Im wszytko jedno: Ukrainiec, Polak czy Żyd. Nawet 
aktywistów OUN wpakowali do obozów. - To konieczność. Ja wiem, że trudno się z 
tym pogodzić, ale taka jest logika tymczasowych warunków wojennych. Kiedy 1 
sierpnia dekretem Hitlera przyłączono Galicję do "polskiego" GG, Michał 
postanowił definitywnie opuścić Lwów i metropolitę. Obawiał się aresztowania i 
podzielenia losu innych członków "rady stanu". Wyjechał pospiesznie do Czerteżu. 
Lusia, Adaś i Pawłyk, który teraz z nimi przebywał, radzili sobie nieźle w tych 
ciężkich i niepewnych czasach. Kiedy jeszcze rządziła w Galicji "władza 
krajowa", Michał, wykorzystując swoje stosunki, wyrobił Adasiowi bardzo dobre 
papiery, co pozwoliło mu poruszać się swobodnie po Bieszczadach i Podkarpaciu. 
Zaglądał czasami do Lwowa, kontaktując się z Michałem, który wszczął proces o 
odzyskanie praw własności do Protiszni i Prędowli, ale sprawy szły opornie. 
Latem wszyscy przenieśli się do Protiszni, Michał również wrócił do domu. Jednak 
już wczesną jesienią doniesiono mu, że Niemcy rozpytują o niego w okolicy. - I 
znów w góry, do lasu? - pytała z trwogą Lusia. Nazajutrz skrzyknął gromadkę 
chłopców z dawnej siczy. Tyle się nim nacieszyła. Zaszył się znów na długo w 
znanych tylko sobie ostępach bieszczadzkich, a ona została na gospodarstwie z 
dziećmi oraz Adasiem i Pawłykiem. Nastały ciężkie czasy. Po okolicznych wsiach 
mnożyły się wypadki skrytobójczych morderstw, dokonywanych na Polakach. Na 
skutek anonimowych donosów wielu działaczy, a także ludzi nie związanych z 
polityką wpadło w ręce hitlerowców. Panował strach i nienawiść. Najgorsza była 
pierwsza zima niemieckiej okupacji. Takiego głodu najstarsi nie pamiętali. 
Wycieńczeni, zamarznięci i opuchnięci ludzie umierali na ulicy, w kolejkach, 
przed kościołami i cerkwiami. Bez przerwy, dzień i noc, jeździły niemieckie 
ciężarówki, a na nich drętwiejący na mrozie Żydzi, uprzątający zaspy i trupy. 
Lusia bała się o Adasia i jego dziewczynę. Handel stawał się zajęciem bardzo 
niebezpiecznym, choć dzięki niemu i dobrze ukrytym zapasom nie głodowali. Do 
oddziału Michała z garstką siczowców przystała córka jednego z dawnych kompanów, 
Łesia Kubićka. Miała osiemnaście lat, była postawna i silna. Michał z początku 
nie zgadzał się, ale uparła się, aby pozostać. Została łączniczką. Bardzo się do 
niej przywiązał. - Idzie zima, będzie coraz trudniej żyć w lesie. Nie musisz być 
teraz z nami - zagadnął kiedyś pragnąc, by sama podjęła decyzję. - Jestem tutaj, 
bo chcę. A zimą mnie straszyć nie trzeba - oburzyła się. - To znaczy zostajesz? 
- ucieszył się. - Jeśli mnie nie wyrzucicie... - Podobasz mi się - powiedział. - 
To chyba dobrze - uśmiechnęła się zachęcona tym wyznaniem. - Bo ja wiem, to się 
jeszcze okaże. - Kiedy? - prowokowała. - A choćby dziś, teraz. Pchnął dziewczynę 
na pryczę. Wciąż się śmiała. Zachęciło to Michała. Zdarł z niej suknię. Łesia 
zarumieniła się, ale nie uciekła. Opierała się tylko przez chwilę, zwlekała, 
jakby domagając się pieszczot i pocałunków. Wreszcie uległa. - Nie spiesz się - 
szepnęła. - Nie spiesz. Potem zniknęła z oddziału. Wszyscy myśleli, że ją 
przepędził. Michał nie potrafił sobie wytłumaczyć, co się stało. Po trzech 
dniach zaczął się jednak niepokoić o kochankę. "Cholera wie, co w babie siedzi" 
- myślał. Zapragnął jej ponownie, z dnia na dzień pożądał jej coraz bardziej. 
Chodził zły i milczący. Po kilku dniach wróciła. Nie pytał o nic, tylko uderzył 
w twarz: raz, drugi, a potem zapłakaną rozebrał pospiesznie i rzucił na pryczę. 
Nie opierała się. Całowała go i pieściła. Tym razem już nie uciekała i nie 
kryła, co ją łączy z Michałem. Wszyscy szanowali kochankę prowidnyka. W środku 
zimy wyznała, że jest w ciąży. Najpierw nie dowierzał, a potem wpadł we 
wściekłość. Tym razem on zniknął na kilka dni. Nikt się nie domyślał, co robił w 
tym czasie. Stacjonowali wtedy gdzieś u źródeł Sanu, skąd do domu było daleko. 
Pewnie zaszył się w górach. Wrócił do oddziału zziębnięty i przygnębiony. Nikt 
poza Łesią nie wiedział, co się naprawdę stało. Zmienił się. Już nie ciągnęło go 
do domu. Protisznię i Czerteż obchodzili z daleka. Zaraz po przyjeździe do 
Moskwy Włodzimierz z duszą na ramieniu skierował się do Komitetu Centralnego. 
Ponieważ sądził, że nic dobrego go nie czeka, zdumiał się sposobem, w jaki go 
przyjęto. Urzędnik z wielkim trudem przypomniał sobie jego sprawę. Robił 
wszystko, aby się go pozbyć. Wreszcie zniecierpliwiony krzyknął: - Czy wy 
naprawdę nie rozumiecie, co się stało? Jest wojna. Wojna! Padł już Mińsk, Niemcy 
prą naprzód, a wy mi tu z jakimiś pierdołami przychodzicie. - Wezwano mnie - 
przypominał. - No to co? - Czy mogę wracać do Czerniowiec? - Po co? Czort wie, w 
czyich teraz rękach są Czerniowce. - Co mam począć? - zirytował się tym razem 
Włodzimierz. Urzędnik zastanowił się. - Przyjdźcie za jakieś dwa, trzy dni. Może 
coś się wyjaśni. Oczekując na kolejną rozmowę Włodzimierz zamieszkał u starego 
znajomego. Trzy dni zamieniły się w trzy tygodnie. Kończyły mu się oszczędności. 
Żyło się teraz ciężko i drogo. 3 lipca znów udał się do KC. Tego dnia wczesnym 
rankiem wraz z gospodarzami wysłuchał przemówienia Stalina. Aparaty radiowe 
zostały skonfiskowane, słuchali więc chrapliwego głosu z "talerza", głośnika 
lokalnego radiowęzła. Głos przywódcy łamał się, milkł co chwila. Zaczął inaczej 
niż zwykle: "Towarzysze! Obywatele! Bracia i siostry! Bojownicy naszej armii i 
floty! Do was się zwracam, przyjaciele moi! Zdradziecki najazd zbrojny 
hitlerowskich Niemiec na naszą Ojczyznę, rozpoczęty 22 czerwca, trwa nadal..." 
Słuchali z lękiem, ale i z nadzieją - Stalin przemawiał przecież po długim 
milczeniu. Głos jego brzmiał coraz mocniej, bardziej zdecydowanie i 
optymistycznie. Jeszcze wtedy nie wiedzieli, że przedstawiał obraz znacznie 
jaśniejszy od rzeczywistego, nie informując o tym, co działo się na drogach do 
Moskwy, Leningradu i Kijowa. Znacznie później Włodzimierz dowiedział się, że 22 
czerwca Stalin, zaskoczony rozwojem wydarzeń, nie wierzył, że naprawdę 
rozpoczęła się wojna, kiedy bomby spadały na Odessę, Mohylew i Mińsk. Nie był w 
stanie prowadzić spraw państwa i zamknął się w willi pod Moskwą. Po siedmiu 
dniach przybyli do niego przedstawiciele kierownictwa politycznego i wojskowego. 
Stalin podobno sądził, że zostanie aresztowany. Po tej rozmowie wrócił do swych 
obowiązków. Teraz mówił dalej: "Jak mogło się stać, że nasza bohaterska Armia 
Czerwona oddała wojskom faszystowskim szereg naszych miast i rejonów?..." Potem 
nadano serię codziennych komunikatów. Wciąż powtarzało się sformułowanie: 
"przeważające siły nieprzyjaciela". Słowa te mówiły wiele, opowiadały o grozie, 
zaskoczeniu i klęsce odwrotu. Niczego jednak nie tłumaczyły. Nie odpowiadały na 
pytanie wówczas najważniejsze: dlaczego Niemcy wciąż prą naprzód? Dlaczego 
zwyciężają? Na placu Puszkina w witrynie "Izwiestij" wywieszono wielką mapę 
europejskiej części Związku Radzieckiego, na której codziennie nanoszono postępy 
armii napastnika, kierunki natarcia i obrony. Przechodnie gromadnie przyglądali 
się jej posępnie. "Cofamy się, wciąż się cofamy. Dlaczego?" - zadawali sobie 
pytanie. W ciągu dnia Włodzimierz długo spacerował po mieście. Panował upał. Na 
bulwarach, na skwerach komentowano ostatnie komunikaty. Ulice stolicy zapełniały 
się uciekinierami, obładowanymi tobołami kobietami z dziećmi. Z trudem 
znajdowano dla nich schronienie. Narastał nastrój podniecenia, gorączki, strachu 
i niepewności.Uliczkami podmiejskiej dzielnicy, w której zamieszkał, maszerowali 
poborowi z pospolitego ruszenia. Urzędnik zbywał go, uspokajał, załatwił też 
pieniądze za okres pobytu w Moskwie. - To wasza pensja - powiedział. - Na 
przydział obowiązków trzeba jeszcze zaczekać. Ale widzicie, robię, co mogę. Miał 
teraz za co żyć. Kiedy się uspokoił, nieco przyzwyczaił do nowej sytuacji, 
powrócił myślami do Natalii. Przypuszczał, że przed wybuchem wojny była w 
Mołdawii. Ale teraz? Spotkał na skwerze znajomego z czasów, gdy był w Madrycie. 
Nazwisko uleciało mu z pamięci, ale twarz pamiętał. Był to żarliwy, szczery 
komunista, oddany bez reszty idei. Okazało się, że kilkanaście dni temu 
wypuszczono go z więzienia. Przygnębiony i oburzony pomstował. - Teraz twój 
gniew nie ma sensu. Widzisz, co się dzieje. Musimy powstrzymać faszystów - 
powiedział Włodzimierz. - Zrozumiałem to bodaj wcześniej niż ty. Czy już 
postanowiłeś, co robić? - spytał. - Zgłoszę się do armii - odpowiedział 
Włodzimierz. - Tak, w takich czasach najłatwiej zostać żołnierzem. W końcu lipca 
zaczęły się naloty na Moskwę. Włodzimierzowi przywiodło to na myśl Madryt, 
oblężenie, wojnę domową. Wspomniał chorobę i śmierć żony, syna, który został w 
Paryżu. Powróciły stare tęsknoty, żale i wątpliwości. Z ulgą przyjął 
przydzieloną mu funkcję oficera politycznego i rozkaz wyjazdu na front. Wojna 
zbierała swoje żniwo. Chłopcy z pospolitego ruszenia bili się nieudolnie i bez 
przekonania. Trudno było nimi dowodzić. Mieli zbyt wiele wątpliwości. - Bo do 
kogo strzelamy? - pytali. - Do robotników i chłopów. Oni myślą, że jesteśmy 
przeciwko nim, nie dajemy im szansy. Włodzimierz tłumaczył: - W tej wojnie nie 
wolno liczyć na solidarność klasową niemieckich robotników. Faszyści to bestie. 
Dysponują nowoczesną techniką i chcą nas zmiażdżyć. Na świecie nie ma miejsca 
dla nas i dla nich. Albo my, albo oni! Nienawiść nie przychodziła łatwo. Poszli, 
poderwali się, ale bez entuzjazmu. W październiku zboże stało jeszcze 
gdzieniegdzie na polach. Ewakuacja odbywała się chaotycznie, drogi zapełniali 
uciekinierzy. Nierzadko przez wyłomy przedzierały się niemieckie czołgi, pędząc 
na wschód, na Moskwę. Trudno było opanować panikę. Tymczasem przedstawiciele 
władz terenowych i aparatu politycznego nie potrafili udzielić Włodzimierzowi 
informacji ani podjąć wiążących decyzji. Najbardziej bezradna była ludność 
cywilna. Uciekających doganiał front. Czołgi i samochody pędziły na wschód. 
Uchodźcy ze zbombardowanych miast i miasteczek tułali się od kołchozu do 
kołchozu, nie zawsze znajdując pomoc i schronienie. Gdzieniegdzie front 
przesunął się tak prędko i jakby tuż obok, że niewielu rozumiało, co właściwie 
się wydarzyło i jaki los ich czeka. Włodzimierz zapamiętał starego człowieka na 
skraju wsi, który nie odmawiając gościny żołnierzom z oddziału, przekonywał: - 
Chłopaki, szkoda waszej krwi i łez waszych matek. Wracajcie do domu. Ta wojna 
jest bez sensu. U Niemców panują ład i porządek. A jaka technika! Przyjechali 
samochodami, jakich w życiu nie widzieliście. Maszyny, że ho, ho! Nawet 
szeregowcy dostają czekolady. Któryś z chłopaków zaklął. Stary zobaczył 
Włodzimierza i oddalił się szybko. "Głupi czy sprzedawczyk?" - pomyślał. Znowu 
musiał wyjaśniać, tłumaczyć, przekonywać. Tymczasem wciąż się cofali. Adaś 
wdychał intensywny aromat świeżo skoszonej trawy. Najchętniej położyłby się w 
cieniu i zasnął głęboko, spokojnie. Tymczasem czekała go pilna robota - trzeba 
było przerzucić pokosy. Splunął w dłonie i chwycił drewniane widły. Nie zauważył 
idącej od strony lasku Anny. Machała chustką i wołała. Spostrzegł ją, gdy była 
już blisko. Z chęcią przerwał pracę. - Cieszę się, że przyszłaś. Usiedli w 
cieniu drzewa i Ania oparła się o jego kolana, podciągnięte prawie pod brodę. - 
Naprawdę? - powątpiewała. - Mogłeś i ty przyjść. - A robota? Stasio chorował, 
musiałem do Lwowa jeździć po leki, a i to za wiele nie pomogły. Pawłyk ściągnął 
do Protiszni lekarza, który pocieszył, że niebawem z tego wyjdzie. - Na co jest 
chory? - Bo to wiadomo? Gorączkuje, jeść nie chce. Na szczęście biegunka ustała. 
A co u ciebie? - Nic nowego. Powiedz, czy Niemców już żadna siła nie powstrzyma? 
Kiedy ta wojna się skończy? - Może gdy Niemcy podejdą pod Kaukaz i padną z 
wyczerpania, a może spróbują sforsować Ural? Na razie walą na wschód, na 
południe, gdzie chcą. - Boję się o nas - wyznała. Kilkakrotnie usiłowała go 
wciągnąć w rozmowę o przyszłości, ale on niechętnie podejmował ten temat. - 
Opowiadałaś mi kiedyś, że miłość potrafi człowieka uchronić od wielu rzeczy - 
zaczął, ale przerwała mu, rozdrażniona, niespokojna: - Ale nie od śmierci! - Mój 
Boże, a kto tu chce umierać! Robimy wszystko, aby przetrwać. - Jak długo można 
tak żyć? - Co się właściwie stało? - zaniepokoił się. To przecież ona 
podtrzymywała go w chwilach zwątpienia, smutku i beznadziei. - Nic, naprawdę nic 
- zapewniała. - Po prostu zatęskniłam i przyszłam. Przytulił ją i pocałował. - 
Boję się tylko tego, abyś z wesołej dziewczyny nie zmieniła się w zrzędną babę - 
powiedział. Nadąsała się, ale w oczach jej płonęły figlarne iskierki. Nagle 
zastygła w bezruchu. - Słyszysz? - spytała. Po chwili i on rozpoznał odgłos 
silnika. W stronę Protiszni nadjeżdżał samochód. Droga wiła się tu licznymi 
zakolami, biegnąc ku przełęczy, więc warkot to oddalał się, to zbliżał. Ani 
Ujrzeli czarną limuzynę, bardzo wytworną. Takich nie używało wojsko, ani 
policja. Z przerażeniem stwierdzili, że oprócz siedzącej z tyłu kobiety, w 
samochodzie są dwaj Niemcy w mundurach. Adaś poderwał się, aby biec do dworu. - 
Stój, zaczekaj! - krzyczała Anna. Nie reagował. Dopiero gdy upadła, nie mogąc za 
nim nadążyć, zatrzymał się i ukląkł nad zrozpaczoną dziewczyną. - Oszalałeś? W 
co się pakujesz? - krzyczała przez łzy. - Tam jest Lusia z dziećmi - tłumaczył 
pospiesznie. - I Pawłyk - przypomniała. - Stary nie da im rady. - A cóż ty 
możesz zrobić? Jeżeli szykuje się na coś złego, to nikt tego nie zmieni - 
powiedziała. - Nic nie poradzisz, a tylko siebie pogrążysz. - Nie mogę ich tak 
zostawić. - Jeśli Niemcy szukają kogoś z Horynieckich, to zapewne nie o Lusię im 
chodzi. Po co im ona? Przyznał, że mówiła logicznie, ale nie uspokoił się. Wahał 
się. "Co począć?" - myślał. Tymczasem Ania odciągnęła go na skraj lasku. Tam 
schronili się w głębokim zapadlisku. Naprzeciw nieznajomym wyszedł Pawłyk. Nogi 
się pod nim uginały ze strachu. Znał niemiecki jeszcze z austriackich czasów, 
ale z Niemcami dotąd nie rozmawiał. A to przecież byli hitlerowcy. Z samochodu 
wysiadł oficer w mundurze Wehrmachtu w towarzystwie niemłodej już, ale 
eleganckiej kobiety. Wydawało mu się, że ją zna. "Nie, nie może być" - pomyślał. 
Ale ten fakt dodał mu odwagi. Podszedł bliżej. Była to Adela Szpecht. W ciągu 
tych kilku lat niewiele się zmieniła. Przywitali się. Okazało się, że 
towarzyszący jej, podstarzały mężczyzna to mąż. Rozglądał się dyskretnie, acz 
badawczo dookoła. "Albo się boi, albo węszy" - pomyślał Pawłyk. Znów obudził się 
w nim niepokój, mówił niepewnie, maskując strach grymasem uśmiechu. Opowiedział 
Adeli o ojcu. Zamyśliła się na długą chwilę, gdy zacytował słowa, które Egon 
Szpecht wypisał na śniegu przed kościołem. Chciała koniecznie pojechać tam, z 
trudem powstrzymywała łzy. Przysadzisty Prusak nic z tej opowieści nie rozumiał. 
- Ruskie szukali pani ojca od dawna. Niedługo potem wywieźli państwa 
Horynieckich. - Dokąd? - spytała. - Tego nikt nie wie. Rozłożył bezradnie ręce. 
Adela chciała zostać na chwilę z Lusią. Pawłyk musiał dotrzymywać towarzystwa 
jej mężowi, który zapragnął przejść się po okolicy. - To niemożliwe, aby 
przepadli bez wieści. Może ktoś jednak coś o nich wie - nalegała Adela. - Bardzo 
chciałabym pani pomóc. My też się martwimy. Lusię zaniepokoiła wizyta Adeli i 
obecność Niemca. - To nieprawdopodobne - zaczęła Adela po chwili. - Mój ojciec 
aresztowany za Polskę, a ja jestem żoną niemieckiego oficera, rasową Niemką. Jak 
to się mogło stać? Lusia milczała. Wciąż myślała o tym, jakie nieszczęście 
sprowadzą na jej dom nieoczekiwani goście. Bała się, aby nie nadszedł teraz Adaś 
i nie sprowokował niebezpiecznej sytuacji. Oby jak najszybciej stąd odjechali. - 
Wojna pomieszała cały porządek rzeczy - ciągnęła Adela. - Wszytko, co dawniej 
było prawdopodobne, teraz już się nigdy nie stanie. Nie ma ani tych ludzi, ani 
nawet tych samych miejsc, do których można by powrócić. To okropne. Jeśli nawet 
kiedyś zdołamy żyć normalnie, to kim my wtedy będziemy, kim będą nasi najbliżsi? 
Nie myślała pani o tym? - Myślałam i cóż z tego? - powiedziała Lusia 
niecierpliwie. - Na to pytanie nie można dziś odpowiedzieć. Póki wojna trwa, 
trzeba czynić wszystko, ocalić siebie i najbliższych. Kiedy jest się w środku 
pożaru, nie można budować domu. Trzeba uciekać. Uciekać jak najdalej od ognia. - 
Ale nawet największy ogień kiedyś się wypali. Musimy ocalić nie tylko siebie, 
ale i to, co w nas. - Pani to mówi? - spytała zaskoczona Lusia. - Żyłam tu 
przecież, mieszkałam wśród was. Mój los mógł się potoczyć zupełnie inaczej. - 
Pani naprawdę kochała mojego teścia? Może nie powinna była pytać, ale stało się. 
- Pani nie wierzy, pewnie i on dotąd nie wierzy. Ja naprawdę kochałam Macieja. 
Kocham go nadal - wyznała cicho. Wyglądało na to, że musiała tu przyjechać, 
musiała to wreszcie komuś powiedzieć. Teraz Lusia już się jej tak nie obawiała. 
Wciąż jednak nie potrafiła jej pomóc. - A może kocha pani tylko wspomnienie 
ludzi, miejsc i spraw? To już nie ci sami ludzie, nie te same krajobrazy. Adela 
zawahała się, a potem zaprotestowała: - Wspomnienia? Owszem, te zawsze nam 
towarzyszą jak cień. Przyzwyczajamy się do nich. Ale człowiek nie może patrzeć 
jedynie w przyszłość. Chwilami wydaje się, że ta smuga za mną, to moja nadzieja. 
Może to bezsensowne, ale bardzo potrzebne, szczególnie teraz, w tych okropnych 
czasach. Nadzieja i tęsknota. Im dłużej jesteśmy sami, rozłączeni, tym są 
silniejsze - mówiła z zapałem. Wciąż nieufna, pełna obaw o skutki tej wizyty, 
Lusia starała się zrozumieć jej nieszczęście, ot, tak zwyczajnie, po ludzku, po 
kobiecemu. Znów warkot silnika, samochód wracał. Były w nim te same trzy osoby. 
Nic z tego nie rozumiał. - Może urządzili sobie wycieczkę? - podpowiedziała 
Ania. - Wycieczkę? Niemcy, i to aż tutaj? - Przecież nic się nie stało. Dręczył 
go niepokój, po głowie chodziły rozmaite, pełne grozy myśli. Nie pomagały ani 
uśmiechy, ani pocałunki dziewczyny. Jej również udzielił się lęk Adasia. Po 
drodze, może kilometr od domu, spotkali Pawłyka. - Chciała, abym pojechał z nimi 
do Prędowli, na kościelny dziedziniec. Rozmyśliła się, to i wysiadłem od razu - 
tłumaczył. Nazwisko Adeli nic nie mówiło Adasiowi. - Kto to taki? - spytał. - To 
długa historia. Dziwna historia - wykręcał się Pawłyk. Adaś nalegał. Musiał więc 
im opowiedzieć o wizycie Adeli i jej męża, o tym, co słyszał o Szpechtównie i 
Macieju Horynieckim. Latem 1942 roku, tuż przed żniwami, Niemcy masowo wywozili 
ludzi na roboty do Rzeszy. Adaś i Anna nie uniknęli niewolniczego losu. Oboje 
jechali tym samym transportem do Lwowa. Na Janowskiej w nędznych barakach był 
punkt zborny. Wszystkich rejestrowano i poddawano przymusowemu odwszaniu. Było 
to upokarzające, ale mało kto się buntował. Ludzie zachowywali się pokornie i 
ulegle. Każdemu zwrócono ubranie, wręczono odpowiednie papiery oraz bochen 
okrągłego chleba na drogę i pognano do wagonów. Przez Bratysławę i Wiedeń 
przewieziono ich do Bawarii. Po kilku dniach uciążliwej drogi zepchnięto pociąg 
na bocznicę i otwarto wagony. Stali na małej, górskiej stacyjce. Pozwolono im 
wysiąść i rozłożyć się na polanie obok do czasu przyjazdu urzędnika gminy. - Co 
z nami zrobią? - pytała trwożnie Anna. Bardzo źle zniosła najdłuższą podróż w 
jej życiu. Była blada i wystraszona. - Pewnie roześlą po wsiach, po bauerach - 
powiedział Adaś. - Weź się w garść, bo gotowi pomyśleć, że nie nadajesz się do 
roboty. Trzeba dobrze wypaść, a potem myśleć tylko o tym, jak to piekło przeżyć. 
Skinęła posłusznie głową. Dopiero po kilu godzinach przybył oczekiwany urzędnik. 
Przejrzał listę ludzi z transportu i coś na niej wstępnie zaznaczył. Kiedy 
zarządzono zbiórkę, podzielił ich. Jedni zostawali na miejscu, skierowani do 
pracy w rolnictwie, pozostałych dwie ciężarówki miały odwieźć do sąsiedniego 
miasteczka, do pracy w fabryce. Adasia i Annę przydzielono do pierwszej grupy. 
Całą niedzielę przesiedzieli w gospodzie. Dostali jeść i pić do syta na obiad i 
kolację. Potem ułożyli się do spania, gdzie kto mógł. Pilnowało ich kilu starych 
policjantów. Rano zgłosili się bauerzy po obiecanych przez gminę robotników. 
Płacili niewiele, pięć marek od osoby, ale nie przebierali. Przydzielano 
kolejno, jak się ustawili. Osobno mężczyzn i kobiety. Potem furmankami jechali 
do gospodarstw. Bauer Hellmich, do którego trafił Adaś, mieszkał w samym środku 
wsi, siedziby gminy. Oprócz wielkiego gospodarstwa, prowadził także szynk, 
dlatego zabrał dwie dziewczyny, w tym Annę. Trafiła do szynku jako pomoc 
kuchenna, Adaś został skierowany do tartaku. Znał się trochę na robocie, nauczył 
się jej od Pawłyka. Teraz nie żałował, że potrafił więcej niż inni chłopcy z 
transportu. Właściciel to zauważył, a że Adaś miał papiery ukraińskie, po 
miesiącu zrobił go pomocnikiem majstra. Przed wojną zajmował się tym jego syn, 
który rok wcześniej poszedł na front i słuch po nim zaginął. Adaś nie miał 
powodów do narzekań, traktowano go przyzwoicie. Bardzo pomagała mu znajomość 
niemieckiego. Zauważył nawet, że żona gospodarza, a szczególnie jego prawie 
dorosła już córka, miały do niego słabość. Wykorzystywał to, ale z umiarem. Nade 
wszystko cenił sobie stosunkowo dużą swobodę. Po pracy w tartaku mógł robić, co 
chciał, byle o godzinie dwudziestej drugiej wracał do domu. Zwykle przychodził 
już na kolację, a potem szedł do swojego pokoju na poddaszu i czytał do późna. 
Uczył się wciąż niemieckiego. Gdy przyszły żniwa, wszyscy pracowali w polu. Adaś 
powoził końmi przy zwózce. Tak się złożyło, że Anna podawała snopki na jego wóz. 
Stanowili zgraną brygadę, chociaż dziewczyna nie była zbyt silna. Chwytał więc 
widły i układał zboże razem z nią. - Co ja bym bez ciebie zrobiła. - Daj spokój. 
Martwi mnie, że wciąż jesteś taka słaba - niepokoił się. - Powinnaś więcej jeść, 
bo tracisz uśmiech, no i na wadze. - Nie mogę tu żyć. Może jest ładniej niż u 
nas, ale ludzie okropni - żaliła się. - Trzeba jak najmniej o tym myśleć. 
Nadarzy się okazja, to uciekniemy - dodawał jej otuchy. - W jaki sposób? - 
Jeszcze nie wiem. Na razie niczego nie wymyśliłem - odparł. - Ale sposób musi 
się znaleźć. Ucz się niemieckiego. To może się przydać. I z nikim na ten temat 
nie gadaj. - Czy to się może udać? - powątpiewała Ania. - To zależy od 
okoliczności. Musimy przeżyć tę cholerną wojnę i wrócić do swoich. Po żniwach 
Anna wróciła do gospody, Adaś do tartaku. Widywali się teraz rzadziej. Mieli dla 
siebie czas tylko w soboty. Tydzień dłużył się jak nigdy dotąd. Adaś pracował 
teraz za dwóch, żeby nie tęsknić, nie myśleć. Kiedy przyszła chłodna, deszczowa 
jesień, spotykali się na poddaszu. Pokój był niewielki i bardzo skromnie 
umeblowany, ale ciepły, gdyż jedną ścianą przylegał do komina. Musieli uważać na 
gospodarzy, a szczególnie na ich córkę, która nie wybaczyłaby Ani. - Ta Szwabka 
się w tobie podkochuje - powiedziała kiedyś Ania. - Co ona sobie wyobraża? - Nie 
wiem i nie chcę wiedzieć. A ty bądź ostrożna, nie możemy sprowokować awantury - 
przestrzegł. - Lubisz ją? - spytała. - I co z tego? - Wiedziałam - odwróciła się 
nie pozwalając mu niczego wytłumaczyć. Niepokoiło go zachowanie Anny. Zmieniła 
się bardzo. Ta figlarna, wesoła, wiecznie uśmiechnięta dziewczyna, którą poznał 
w Czerteżu, została tylko we wspomnieniach. Kochał ją najmocniej jak potrafił, a 
tymczasem ona oddalała się od niego. Nie umiał jej pomóc. Uciekała w dziwaczny 
świat majaków. Nie słyszała wtedy, co się do niej mówi, nie wiedziała, gdzie 
jest. Musiał ją stąd wyrwać, aby wróciła do zdrowia. Wczesną jesienią 1941 roku 
Włodzimierz wrócił na krótko do Moskwy. Okazało się, że w przyfrontowym 
lazarecie, w wielkim pośpiechu i pod obstrzałem przeciwnika, źle zoperowano mu 
nogę. Zostały drobne odłamki pocisku i konieczna była powtórna operacja i 
dłuższa rekonwalescencja. Nie zabiegałby o to, ale dowódca i lekarz podjęli za 
niego decyzję. Niechętnie jechał do Moskwy. Jego chłopcy stawali się żołnierzami 
i choć wciąż ustępowali pod naporem przeciwnika, walczyli dzielnie. Powtarzali 
coraz częściej: "Pobieda s nami!" Rosję zalewała fala "bieżeńców". Tysiącami 
koczowali na dworcach kolejowych, na placach i skwerach miast i miasteczek. 
Racje żywnościowe nie wystarczały, ale wiara w zwycięstwo podtrzymywała na 
duchu. Wszyscy wstawali, gdy z głośników przemawiał Stalin. Z gazet dowiedział 
się o nawiązaniu normalnych stosunków między rządem radzieckim a rządem 
Sikorskiego oraz o konwencji wojskowej. Kiedy myślał o możliwości stworzenia 
polskiego wojska w Związku Radzieckim, serce zaczynało mu bić mocniej. 
Równocześnie zdawał sobie sprawę, że koncepcje polityczne Sikorskiego i Andersa 
nie będą po myśli polskiej lewicy. Polskie wojsko, armia wystawiona przez milion 
uchodźców i zesłańców, to była wielka sprawa, niepowtarzalna szansa, ale i 
polityczny dylemat. Myśląc o przyszłości zastanawiał się, czy po wojnie nie 
wyjechać do Polski. Operację zniósł dobrze i prędko wracał do zdrowia. 
Rekonwalescencję skrócił na własną prośbę. Na front jednak nie wrócił. Został 
oddelegowany z ramienia rządu radzieckiego do Kujbyszewa z zadaniem współpracy z 
ambasadą polską w organizowaniu armii generała Andersa. W pierwszych dniach 
grudnia uczestniczył pod Saratowem w uroczystym przeglądzie armii polskiej, 
utworzonej spośród jeńców. Przyjechał Sikorski, któremu ze strony radzieckiej 
towarzyszył Wyszyński. Włodzimierz zdumiał się, dlaczego właśnie on, może 
dlatego, że był polskiego pochodzenia. Jednak nawet wówczas, gdy Wyszyński z 
pozoru serdecznie trącał się kieliszkiem z Sikorskim, gdy uśmiechali się i 
zwracali się do siebie "sojuszniku", wyczuwało się wzajemną niechęć. Polacy byli 
rozgoryczeni, z ich twarzy nie znikał grymas wyrzutu. Nazajutrz Włodzimierz 
pojechał do Buzułuku, gdzie pod dowództwem generała Mieczysława Boruta-
Spiechowicza formowała się 5 Dywizja. Generał deklarował chęć wzięcia udziału w 
walce z faszystami u boku Rosji. Jednak korpus oficerski w większości nie 
podzielał poglądów dowódcy. Sytuacja polskich uchodźców była szczególna. Chociaż 
nastąpiła widoczna poprawa w warunkach ich życia, mieli teraz możliwość legalnej 
pracy kulturalnej, oświatowej, a nawet politycznej, pragnęli wyłącznie jednego - 
opuścić Rosję jak najszybciej. - A jeśli Anders wyprowadzi swoich ludzi z Rosji, 
ucieknie do Iranu, co będzie dalej? Co stanie się z tymi, którzy tu zostaną, 
wszystkich przecież nie wypuszczą? - pytał jeden z lewicujących podoficerów, 
niechętny zamiarowi Andersa. - Nie wiem - przyznał Włodzimierz. - Wielu Rosjan 
tego nie rozumie i wtedy dużo będzie zależało od propagandy. Ale nie 
oczekiwałbym niczego dobrego. - Myślę, że nic gorszego niż dotąd nie może nas 
spotkać. - Po chwili milczenia zagadnął: - A co będzie z takimi jak wy? - 
Dostaniemy przydział nowych zadań. Trzeba będzie zająć się tymi, co zostaną. - 
Macie zamiar się tego podjąć? - Spróbuję. Ja także pochodzę z Polski - wyznał. - 
Właśnie - ucieszył się podoficer. - Miałem o to zapytać, bo spotkałem tu 
znajomego z Lublina. Ożenił się niedawno. Jego żona Ewelina, z domu Horyniecka, 
pochodzi z kresów. Może to rodzina? - Może. Gdzie są teraz? - zainteresował się 
Włodzimierz. - W Jungijul pod Taszkientem. Znów postanowił szukać śladów swoich 
bliskich. Przypominał sobie, że tak miała na imię najmłodsza córka Macieja. 
Urodziła się chyba zaraz po wojnie, a może w osiemnastym roku. Pojechał do 
miejsca zakwaterowania generała Andersa znajdując ku temu oficjalny powód. Tak 
było lepiej, sądząc z doświadczeń w Prędowli i Protiszni. Ewelina była żoną 
porucznika Cisowskiego, oficera sztabowego z najbliższego otoczenia Andersa. 
Chłopak nie ukrywał, a nawet demonstrował swój żal i nienawiść do Rosjan. 
Stracił tu rodziców i siostrę. Ojciec zaginął w trzydziestym dziewiątym. 
Włodzimierzowi trudno było się z nim porozumieć. Na szczęście wywołano go 
wkrótce do sztabu i został sam z bratanicą. - Podróż była okropna - opowiadała 
Ewelina. - Myślałam, że już nigdzie nie dojedziemy. Ludzie trzymali się 
dzielnie, przynajmniej w naszym transporcie. Niektórzy jednak nie wytrzymali. 
Zostawali na zawsze gdzieś po drodze. Ciągle ktoś umierał. Słuchał w milczeniu. 
Nie przerywał. - Wysadzono nas w jakiejś bezludnej okolicy - zapaliła papierosa. 
- Długo nie mieliśmy pojęcia, gdzie się znaleźliśmy. Wydawało mi się wtedy, że 
na końcu świata, że nikt nas nie znajdzie, nikt się o nas nie upomni. 
Zakwaterowano nas w drewnianych barakach. Z początku było nie najgorzej. 
Przedtem mieszkali tam zesłańcy-kontrrewolucjoniści. Wszędzie pełzały karaluchy 
i inne robactwo. Nie dało się tego ani wytępić, ani z tym żyć. Którejś nocy ktoś 
podpalił całe osiedle. Poszły z dymem wszystkie baraki. Nikt nie gasił, nie 
żałował. Potem przyjechała komisja i stwierdziła, że to był sabotaż. Ci z NKWD 
nie przyjmowali żadnych tłumaczeń, choć jeden z nich był Polakiem, a w każdym 
razie dobrze mówił po naszemu. Nawet strażnicy brali nas w obronę. Winni zostali 
skazani. Potem rozpacz i lament. Pięciu młodych chłopaków zapłaciło życiem za 
pozbycie się robactwa. Nasz Robert ledwo się wówczas wykręcił od rozstrzelania. 
Odbudowaliśmy osiedle w innym miejscu. Włodzimierz nie przerywał, przerażony 
opowieścią. - Potem przyszła okropna zima, a z nią głód i choroby - mówiła 
dalej, zapalając znów papierosa drżącymi rękami. - Chorowała także Katarzyna, 
ale udało się ją uratować. Jedna piąta z nas nie przetrwała pierwszej 
syberyjskiej zimy. - Jak się znalazłaś tutaj? - Jeden ze strażników, który miał 
do mnie słabość, pokazał mi gazetę. Przeczytałam, że organizuje się w Rosji 
polskie wojsko. Nie mówiąc nikomu, nawet rodzicom, uciekłam. Miałam trochę 
szczęścia. Teraz mi bardzo żal ojca, Katarzyny i Roberta. Wtedy jednak myślałam 
tylko o tym, żeby znaleźć się jak najdalej. Myślę, że oni nie mają do mnie żalu. 
- Co teraz? - zagadnął. - Trzeba uciekać z Rosji. - Ale dokąd? Polski nie ma. - 
Będzie. Na pewno będzie. - My komuniści także pragniemy Polski. Nie od razu, ale 
myślę, że w końcu uda się stworzyć nową armię, ludowe wojsko, po to, aby u boku 
Rosjan wyzwolić Polskę. Stąd droga do niej będzie najkrótsza - próbował 
przekonywać. - Nie zawsze proste drogi są najlepsze. Ja wolę iść dłużej, ale z 
Andersem. Nikt mnie nie przekona, że trzeba inaczej - odparła Ewelina. - Moja 
droga do Polski też nie będzie prosta. Ileż to ja się już nachodziłem, ileż 
nabłądziłem i nie wiem, co mnie jeszcze czeka, ale w końcu dojdę - wyznał. 
Ewelina nie ukrywała zaskoczenia. - Myślałam, że stryj zostaje. - Teraz tak. 
zostają też inni, choćby Maciej i twój brat. Trzeba będzie im pomóc przetrwać 
następne zimy. Sądzę, że warto. Skinieniem głowy przyznała mu rację. Po chwili 
zastanawiała się głośno: - Jakaż to będzie Polska, jeśli wszyscy do niej 
trafimy: ja, ojciec, stryj? Czy zmieścimy się pod jednym dachem, czy będziemy 
mogli ze sobą żyć? - Wojna i tułaczka zmieniły nas wszystkich. A to przecież 
dopiero początek drogi do Polski. Jeszcze wszystko jest możliwe - powiedział z 
przekonaniem. Po kolacji pożegnali się w milczeniu i ze smutkiem, jakby 
rozstawali się na zawsze. Październik w górach był chłodny, choć pogodny i 
słoneczny. Szczególnie nad ranem dokuczały przymrozki. Bieszczady, teraz 
urzekały spokojem i bogactwem kolorów. Usychały w złocie bujne trawy pod 
Krzemieńcem i Kopą Bukowską. Pasterze zniknęli już z rozległych polan pod 
Haliczem. Tylko zza Tarnicy, od strony Wołosatego, gdzie rozciągały się pola, a 
niżej łąki, dobiegały nawoływania, przedwieczorne rżenie koni, szczekanie psów. 
Pomiędzy Bukowym Berdem i Połoniną Bukowską, aż po górny San, oprócz nich nie 
było żywej duszy. Nikt tu nie widział Niemców, więc czuli się bezpiecznie. Na 
wschodnim zboczu Halicza, w ciemnych, naturalnych lasach świerkowych, pośród 
mateczników i wilczych ostępów sam diabeł nie odnalazłby oddziału Michała. A 
mimo to, jak czujna zwierzyna, często zmieniali legowiska. Przenosili się do 
kryjówek na Otrycie i pod Hulskim, to znów przeprawiali się przez rwący, 
niebezpieczny San nad Wetlinę, kiedy trzeba było być bliżej wsi, wśród ludzi. 
Potem okrążając Dołżycę i Cisną, przez Dział i Jawornik wracali "do domu", nad 
górny San, do swoich ziemianek z zapasem żywności i amunicji. Najbardziej 
upodobali sobie Halicz. Michał często samotnie wspinał się na szczyt 
przypominającego piramidę masywu, piętrzącego się ponad górnym kotłem Wołosatki. 
Podobno kiedyś schodziły się tu trzy granice: Polski, Rusi i Węgier. Stąd 
widział górę Parażkę, pod którą jego dziadowie postawili dwór w rodzinnej 
Prędowli, a także Turkę, za którą w ciemnych, gęstych lasach górnego Stryja 
kryły się Protisznia i Czerteż. Nieraz tęsknił za prawdziwym domem, wspominał 
Lusię i córkę, małego Stasia i Adama. Tamten świat, wypatrywany ze szczytu góry, 
wydawał mu się znów bliski, w rzeczywistości zaś z dnia na dzień stawał się 
odleglejszy, nierealny. Łesia lada dzień spodziewała się rozwiązania. 
Kwaterowali wtedy nad Sinymi Wirami. Nie opodal, we wsi Łuh, jeden z chłopaków 
Michała, Pereszliba, miał bliską rodzinę. - We wsi będzie bezpieczniej, wśród 
ludzi, a i baba do odebrania dziecka się znajdzie. Po co ma się jak ten wilk w 
lesie urodzić - namawiali Michała. Zgodził się, choć nie od razu. Mieszkało tu 
trochę Polaków, więcej Ukraińców-Bojków. Kum Pereszliby, do którego przyszli 
nocą, był sołtysem. Miał żonę Polkę. Łesia urodziła syna, który na cześć dziadka 
otrzymał imię Mikołaj. Postanowili, że na zimę pozostanie z dzieckiem w Łuhu. 
Byli w drodze na kwaterę pod Połomą, gdy dogonił ich syn sołtysa. Niewiele 
zrozumieli z tego, co opowiadał. Dopiero gdy wrócili, od unickiego księdza 
dowiedzieli się o wydarzeniach. - Stała się rzecz straszna - opowiadał ksiądz. - 
Twój oddział wzięto za polską bandę. Sołtys chciał się sprzeciwić zorganizowaniu 
bojówki striełków, ale dziś w Łuhu jest już stanycie z czotowym Potapem. Tej 
niedzieli co ty przyjechał do Łuhu kuszczowyj Danył. Gościłem go, jak i 
pozostałych członków zwena naszego kuszcza. - Co ksiądz mi tu opowiada? Co mnie 
to obchodzi? - denerwował się Michał. - Co z Łesią? - A no właśnie. Kuszczowyj 
Danył doniósł o niej Niemcom, że niby kochanka polskiego bandyty w Łuhu rodzi. O 
was też zgłosił. Michał zaklął. Ksiądz przestraszył się i zamilkł, ale ponaglony 
przez Michała opowiedział, że po donosie Danyły przyjechali do wsi Niemcy, 
wyciągnęli z chałupy sołtysa, jego żonę i Łesię i rozstrzelali. Ktoś zdążył 
ukryć dziecko. Młodszy syn sołtysa uciekł, pognał za oddziałem Michała. 
Starszego wzięli Niemcy z sobą. Ot i cała historia. - Gdzie jest syn? Kto go 
zabrał?! - wrzeszczał Michał biegając z kąta w kąt i ciskając na podłogę 
wszystko, co znalazło się w zasięgu jego ręki. Duchowny struchlał. Chciał coś 
powiedzieć, ale ze strachu głos uwiązł mu w gardle. Gestykulował nerwowo, 
rozpaczliwie. Jeden z chłopaków Michała, zwany Mucznym, podszedł do niego i 
przyłożywszy mu pistolet do skroni powtarzał: - Gdzie dziecko? Gdzie syn 
prowidnyka? Ksiądz milczał. Może nie wiedział, kto wyniósł małego Mikołaja, a 
może ze strachu nie mógł wydusić z siebie ani słowa. Wtem pistolet wypalił i 
ksiądz zwalił się ciężko na podłogę. Zanim wyszli, podpalili plebanię od środka. 
Tymczasem pozostali chłopcy z drużyny Michała z pomocą młodszego syna 
zamordowanego sołtysa odnaleźli czotowego Potapa i siedmiu banderowców. Bez 
sądu, bez słowa, na oczach lamentujących, proszących o łaskę rodzin rozwalili 
wszystkich na drewnianym mostku, przerzuconym przez Wetlinę. Ciała, jedno po 
drugim, spadały do wody, zabarwiając ją intensywną czerwienią. Z plebani Michał 
poszedł prosto na cmentarz, na grób Łesi. Ziemia na usypanym niedawno, niskim 
kopczyku pachniała jeszcze wilgocią. Drewniany krzyż przekrzywił się lekko. 
Poprawił go i ukląkł, ale nie modlił się, nie przychodziła mu do głowy ani jedna 
zwrotka pacierza. Wciąż nie potrafił uwierzyć w śmierć dziewczyny. Niemowlę 
przepadło bez śladu. Nie mógł pojąć, komu i dlaczego zależało na tym, aby nie 
ujrzał swego syna. Rozważał przez chwilę, czy nie puścić z dymem całej wsi, nie 
rozstrzelać wszystkich Ukraińców. Zrezygnował, ale poprzysiągł zemstę na 
nacjonalistach i Niemcach. Zanim opuścił Łuh, przyjął do oddziału ochotników-
Polaków, którzy pragnęli walczyć u jego boku. Rozdział VI Po kilku słonecznych 
dniach, kiedy wydawało się, że to już prawdziwa wiosna, ze szczytów Alp 
potoczyła się w dół, ku dolinie nad Innem, nawałnica deszczu ze śniegiem. Powiał 
porywisty, zimny wiatr. Góry zniknęły za kłębowiskiem niskich, szarych chmur. 
Uliczkami Sichtsee płynęły potoki gliniastej wody. W tych dniach mało kto 
zaglądał do gospody Franca Hellmicha. Dopiero pod wieczór zjawiali się bauerzy, 
siadali w najcieplejszym kącie, tuż przy kominku, i rozmawiali głośno przy 
piwie. Adam nie miał wiele roboty, przychodził więc tutaj, aby pomóc Annie, 
ogrzać się i podsłuchać. Nastroje nielicznych gości nie były najlepsze i to nie 
tylko z powodu złej pogody i dokuczliwego zimna. Wojna przeciągała się. Po 
żniwach miną cztery lata od zajęcia Polski. Prawie każda bawarska rodzina miała 
kogoś na froncie albo w okupowanym kraju. Niejedna matka straciła syna, żona 
męża, dzieci ojca. Zaczęto się niecierpliwić i niepokoić. Niemcy nie tylko 
ustali w "marszu po tysiącletnią Rzeszę", ale poczęli się cofać, ponosili coraz 
dotkliwsze, choć wciąż oficjalnie ukrywane straty. Niepowodzenie za 
niepowodzeniem nękało Hitlera na froncie wschodnim. Radziecka ofensywa zimowa na 
przełomie 1942 i 1943 roku odwróciła kartę wojny. Latem Niemcy ponieśli klęskę 
pod Kurskiem. Armia Czerwona odrzuciła Wehrmacht nie tylko daleko na zachód od 
Moskwy, ale także pozbawiła Niemców terenów, które zdobyli w 1942 roku i 
wcześniej. Zostali wyparci z Podkaukazia i znacznej części Karelii. 
Najdotkliwsze były straty w ludziach i sprzęcie. Wyłączono z walki dwie piąte 
hitlerowskich sił, blisko dwa miliony żołnierzy poległo. Do Sichtsee wciąż 
nadchodziły powiadomienia o śmierci lub zaginięciu na froncie, a także listy z 
frontowych lazaretów od rannych. Niemcy nie ukrywali przygnębienia i 
wątpliwości. Niektórzy goście Hellmicha, ci starsi, którzy nie mieli nic do 
stracenia, bo ich synowie polegli, wyrokowali: - Koniec z nami. Teraz dopiero 
dostaniemy w dupę. Bolszewicy pognają nas z powrotem do domu jak Kutuzow 
Napoleona w osiemset dwunastym. Inni pragnęli wierzyć w tysiącletnią Rzeszę i 
widzieli jedyny ratunek w szybkim podpisaniu pokoju z Rosją, nawet za cenę 
pewnych niewielkich ustępstw Hitlera na rzecz Stalina. - Upłynie wiele lat, 
zanim zagospodarujemy i zniemczymy wszystkie zdobyte ziemie. Po co dalej 
ryzykować? Po co się narażać? Mamy pół świata przeciwko sobie, a będzie gorzej, 
gdy przegramy. Wtedy zdradzą nas wszyscy. Tak kalkulowali głównie ci, których 
synowie jeszcze żyli, jeszcze walczyli, a tymczasem nie miał kto pilnować 
gospodarki. - W Sichtsee i okolicy już dzisiaj jest więcej Polaków, Rosjan, 
Ukraińców i czort wie, kogo jeszcze, niż Bawarczyków. Co zrobimy, gdy zaczną 
podnosić głowy, prostować karki? Już tylko nieliczni wierzyli w F~uhrera. Ci 
donosili na malkontentów. Kończyło się zwykle na wizycie żandarma u tego czy 
tamtego bauera, karze pieniężnej lub ostrzeżeniu. Adam był pewny, że Hellmich 
nie donosił na swoich klientów. Nie odzywał się, ale swoje myślał, być może nie 
zawsze tak, jak przystało na porządnego Niemca. W kwietniu 1943 roku pojawiły 
się nad Sichtsee samoloty. Przeleciały raz i drugi nad okolicą. Gdy zorientowano 
się, że to angielskie bombowce, zapanowała panika. Ktoś krzyczał, że to 
brytyjski desant, inny - że tylko straszą i zaraz zrzucą wredne alianckie ulotki 
i odlecą. Spadły trzy bomby - tyle zostało w ładowniach po nalocie na okolice 
Monachium. Jedna z bomb trafiła w gospodarstwo najzagorzalszego hitlerowca we 
wsi. Uratowała się tylko najmłodsza córka. Długo potem nie mogła wyzwolić się z 
szoku, chodziła po wsi półprzytomna. Angielski nalot zdopingował Adama. Zdobył 
dla siebie i dla Anny mocne papiery, zgromadził niezbędne zapasy żywności, mapy 
i trochę lekarstw. Postanowili zbiec na południe, przez Austrię do Jugosławii, 
do partyzantów. - Gdy znowu przylecą, to nogi za pas i nikt nas tu więcej nie 
ujrzy - obiecał. Nie czekali długo. Anglicy tym razem przylecieli nocą. Na wieś 
znów spadły bomby. Ratowano ludzi i zwierzęta, gaszono pospiesznie pożary. Nikt 
nie spostrzegł ich zniknięcia. Omijając Salzburg, szybko i bez większych 
przeszkód wędrowali przez Taury do Karyntii. Po drodze spotkali dwóch Słowaków, 
także uciekinierów. Odtąd trzymali się razem. W Karawankach natknęli się na 
patrol wojskowy. Pół dnia kluczyli, próbując zgubić tamtych. Nie udało się. Ze 
strachu zawiodły ich nerwy. Zauważyli, że krążą w kółko. - Jeśli mi się coś 
przytrafi, nie zatrzymuj się, uciekaj ze Słowakami - prosił Adam. - Nie kracz - 
błagała przelękniona Anna. - Pamiętaj, musisz uciekać bez względu na mnie. Dam 
sobie jakoś radę, a po wojnie szukaj mnie w Polsce - powtarzał. Niemcy zbliżyli 
się i zaczęli strzelać. Jedna z kul drasnęła Adama w nogę, uszkodziła mięsień. 
Utykając nie miał szans uciec daleko. Patrol był tuż - tuż. Anna zaprotestowała 
gwałtownie, gdy nakazał jej uciekać. - Musisz, Aniu, musisz! - krzyczał. - 
Pamiętaj, że cię kocham i będę czekał. Uciekaj, proszę cię! Rozpłakała się. 
Jeden ze Słowaków pociągnął ją za sobą. Patrzyła długo przez ramię. Nigdy nie 
zapomniał wyrazu jej oczu, pełnych rozpaczy i miłości. Niedługo potem dopadli go 
Niemcy. Spodziewał się najgorszego. Tymczasem oni, zaskoczeni jego poprawną 
niemczyzną i dokumentami, gotowi byli uwierzyć w żałosną historyjkę o tym, że z 
Anną uciekli z domu, z Salzburga, pragnąc się pobrać wbrew woli rodziców i 
osiedlić się jako koloniści w Słowenii. Zabrali go na posterunek. - Kim byli ci 
dwaj, z którymi uciekaliście? - pytano go na przesłuchaniu. - To chyba 
przemytnicy. Obiecali przeprowadzić nas przez góry. Dobrze im zapłaciłem - 
kłamał. - Dopiero zapłacisz! - wrzasnął żandarm i uderzył Adama w twarz raz i 
drugi. Po kilku dniach został przewieziony do obozu w Naien, na pograniczu 
bawarsko-czeskim. Tam pracował przy budowie linii kolejowej. Warunki były podłe, 
a robota od świtu do nocy. O ucieczce na razie nie myślał. Nie miał dokumentów, 
a i noga wciąż jeszcze bolała. Którejś niedzieli został wezwany do komendanta. 
Szedł tam nie po raz pierwszy. Dobra znajomość niemieckiego, ukraińskiego i 
rosyjskiego bardzo mu się tu przydawała. Zatrudniono go w charakterze tłumacza, 
a kiedy zdradził się ze swymi wiadomościami wyniesionymi ze studiów, komendant, 
który był zarazem naczelnym inżynierem budowy, choć o inżynierii niewielkie miał 
pojęcie, zapraszał go na rozmowy w sprawach fachowych. Przyczyniało to Adamowi 
wielu rozterek. W obozie działała jakaś dobrze zakonspirowana organizacja, 
specjalizująca się w sabotażach. Chciał im pomóc, ale nie dotarł do nich. Pewnie 
nie ufali mu. Los zdecydował sam. Zjawił się bauer, od którego uciekł, wraz z 
dokumentami przyznającymi mu prawo do Adama. Komendant nie był z tego 
zadowolony, ale musiał go wydać. Hellmich zaś uderzył najpierw Adama w twarz tak 
mocno, że się zakołysał, po czym wytłumaczył, że zabiera go tylko dlatego, że 
robota czeka, a on nie chce tracić czasu na przyuczanie nowego niewolnika. 
"Przecież mogło się to wszystko skończyć znacznie gorzej - pomyślał Adam. - 
Przynajmniej Ani się udało". O dziewczynie w domu Hellmicha nikt nie wspomniał, 
jakby jej tu nigdy nie było. Pewnego razu wezwał go Franc Hellmich. Był nieźle 
wstawiony, co zdziwiło Adama, takim go dotąd nie widział. Pił zawsze z umiarem. 
Okazało się, że jego bratanek Erwin, jedyny, co do którego żywił nadzieję, że 
przejmie po nim gospodarkę (córce Heldze gwarantował w posagu gospodę), zginął w 
Grecji. Wiadomość przyszła z dużym opóźnieniem. Hellmich rozpaczał i po raz 
pierwszy tak otwarcie przeklinał wojnę i F~uhrera. - Ale ty Helgi i tak nie 
dostaniesz, a tym bardziej majątku, ty ukraiński niewolniku! - wrzasnął 
wygrażając zaciśniętą pięścią. Adam cofnął się przezornie. W pierwszej chwili 
chciał zapewnić starego, że wcale nie pragnie jego córki. Milczał jednak. 
Pojawiła się żona bauera. Poczeła go uspokajać, przestraszona nie tyle 
wygrażaniem Adamowi, ile wykrzykiwaniem przeciw wojnie i Hitlerowi. Dała Adamowi 
znak, aby sobie poszedł. Gdy Hellmich wytrzeźwiał, nie wrócił już do tego 
tematu. Natomiast ku przerażeniu Adama przyszła do niego Helga i powiedziała: - 
Jeśli ojciec wrzeszczał, że nie zgodzi się na nasz ślub, to znaczy, że myślał o 
tym. Buntuje się, to zrozumiałe, jesteś przecież parobkiem, niewolnikiem. Z 
czasem mu to przejdzie. Adam nie wiedział, co począć. Chciał zaprotestować, ale 
nie dopuściła go do głosu. - Mnie ta wojna nic nie obchodzi - kontynuowała. - 
Tyle samo robię sobie z obowiązku pilnowania rasowej czystości. Musi się 
zgodzić. Przecież słyszałam, co wygadywał na Hitlera. "Jeśli ma zamiar 
szantażować ojca, to co zrobi ze mną?" - myślał ze strachem Adam. Helga 
poleciła, by przekręcił klucz w drzwiach i pomógł jej się rozebrać. Zrobił to, 
nieco się ociągając. - No, chodź już, chodź - ponaglała leżąc w łóżku. Odtąd 
przychodziła do pokoju Adama coraz częściej. Zauważył, że działo się to za zgodą 
jej matki. Dzika namiętność i wulgarność Helgi wyzwalała jego brutalność. Im 
gorzej ją traktował, tym bardziej była zadowolona. Budziła w nim odrazę i 
nienawiść. Coraz bardziej tęsknił za subtelną i miłą Anną. Postanowił uciec przy 
najbliższej okazji. Krótką karierę polityczną Anatol Połstyń miał już za sobą. 
Trochę żałował, ale nie tego, że stracił dojście do gabinetów i stanowisk, lecz 
wpływu na posunięcia polskich figur na londyńskiej szachownicy. Wciąż jeszcze 
łudził się, że tacy jak on, rozumni, rozsądni, skłonni do współpracy z 
sojusznikami, w tym i z Rosją Sowiecką, są potrzebni, aby zrównoważyć postawy 
zagorzałych antysowietów. Od przyjazdu do Angli nie zamienił munduru na 
dyplomatyczny garnitur. Należał do kręgu nie tylko zwolenników, ale i 
współpracowników generała Sikorskiego, choć znaczącej roli nigdy nie odegrał. 
Był zbyt młody. Wielu starych działaczy, szczególnie sanacyjnych, bardzo 
krytycznie oceniało jego radykalizm i prostolinijność. Podczas drugiej wizyty 
generała Sikorskiego w Stanach Zjednoczonych został członkiem pomocniczym 
delegacji polskiej. Znów zaświtała dawna nadzieja: może teraz, może tym razem? 
Spotkało go jeszcze jedno rozczarowanie. Cieszył się jak inni, kiedy generał 
przemawiał na bankiecie w Princeton Club w Nowym Jorku: - Należy Rosji 
Sowieckiej pomóc szybko i skutecznie, oczekując od niej tych samych dowodów 
lojalności i dobrej woli. Jest to zwłaszcza konieczne w czasie, gdy Niemcy po 
przegraniu kampanii zimowej, tak lekkomyślnie podjętej przez Hitlera, chcą zadać 
nowy cios, tym razem Kaukazowi. Było to zgodne z poglądami i pragnieniami 
Anatola. Jednak jego złudzenia rozwiała konkluzja: - Armia rosyjska idzie 
naprzód, wypiera Niemców, stopniowo zbliżając się do naszych wschodnich granic. 
Fakt ten stwarza nowe zagrożenie dla Polski, które musimy wziąć pod uwagę i 
omówić tutaj, w głównej kwaterze Zjednoczonych Narodów. Wkrótce w rozmowach z 
Rooseveltem generał jasno wyłożył swój pogląd, krytykując bojaźliwą taktykę 
Anglików wobec Stalina, wyrażając pogląd, iż przyjęta przez Churchilla metoda 
ustępstw wobec wodza radzieckiego "otwiera drogę komunizmowi do Europy". 
Sikorski przedstawił również otwarcie plany federacyjne, zainteresowanie Polski 
nie tylko związkiem z Czechosłowacją, ale i Litwą, co byłoby zagrożone w 
przypadku uznania przez Anglię zachodniej granicy radzieckiej na linii Curzona. 
Anatol nie akceptował postawy generała. Uświadomił sobie, że mógłby bez 
skrupułów przejść do obozu niechętnego wodzowi, gdyby taki istniał poza 
zatwardziałą w konserwatyzmie, zaślepioną antysowietyzmem prosanacyjną opozycją. 
Nie miał wielkiego wyboru. Dla poprawienia samopoczucia słuchał, a nawet 
powtarzał krytyczne wobec Sikorskiego opinie: "Lubi on niesłychanie, jak każdy 
rdzenny szlachcic polski, atmosferę schlebiania i uniżoności. Poza tym jest 
zarozumiały i pewny siebie". Słyszał, jak premier chwalił się głośno, że 
Roosevelt nazwał go "największym mężem stanu i najznakomitszym w świecie". 
Przypomniał sobie wówczas, że przed rozmowami z prezydentem Stanów Sikorski był 
pełen czarnych myśli i stremowany. Mówił z goryczą o zachodnich sojusznikach, 
którzy nie dostrzegają interesów Polski i gotowi są układać się z Rosją Sowiecką 
bez względu na stanowisko polskiego rządu. Podobno Sikorski wyciągnął wtedy 
następujący wniosek: "Czas skończyć z polityką złudzeń wobec Zachodu". "Jeśli i 
tutaj, w Ameryce, nic mi nie pomogą - obiecywał rzekomo Sikorski - to nie 
pozostanie mi nic innego jak przeniesienie się ze sztabem, a być może i z rządem 
Rzeczypospolitej do Moskwy i pójść na całego ze Stalinem". Podczas pobytu w 
Stanach generał zamiast sposobić się do podróży do Moskwy, umacniał swoje 
antyradzieckie nastawienie. Budziło to sprzeciw Anatola. Od powrotu ze Stanów 
Zjednoczonych Połstyń wypatrywał okazji do rozstania się z polityką i 
przedpokojami gabinetów rządu generała. Zaprzepaszczono szansę na zrealizowanie 
śmiałego projektu polsko-czechosłowackiej konfederacji. Kiedy pojawiły się 
trudności, rząd polski, zamiast szukać kompromisowych rozwiązań, wybrał metodę 
niewybrednego nacisku, prezentując ośmieszającą mocarstwową postawę. W ten 
sposób obie strony znalazły się w niekorzystnej sytuacji. Niewielu jednak tak to 
wtedy oceniało. Wiosną czterdziestego trzeciego roku pojawiła się sprawa grobów 
katyńskich. Anatol podzielił pogląd Churchilla, że niezależnie od tego, co w 
Katyniu się stało, nic już nie wskrzesi umarłych. Mimo krytyki Brytyjczyków, 
Sikorski zdecydował się wystosować apel do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o 
przeprowadzenie dochodzenia. Gazety polskie podjęły niczym nie hamowaną 
antysowiecką kampanię propagandową. Anatol słyszał wtedy opinię, z którą w pełni 
się zgadzał: "Przed ogłoszeniem komunikatu rząd polski nie konsultował się ani z 
Londynem, ani z Waszyngtonem, ale kiedy popada w tarapaty, chce abyśmy go 
ratowali". Tymczasem trudności pojawiły się prawie natychmiast. 25 kwietnia 
Moskwa zerwała stosunki dyplomatyczne z rządem generała Sikorskiego w Londynie. 
Argumentacja była prosta i logiczna: nielojalny stosunek wobec ZSRR oraz próba 
wykorzystania akcji niemieckiej propagandy do uzyskania terytorialnych koncesji 
kosztem Ukrainy, Białorusi i Litwy. Sikorski zapędził się w ślepy zaułek, 
pragnąc ratować twarz wobec własnej opozycji, wyczerpany nieustannymi jej 
atakami, a nie chcąc dopuścić do otwartego rozłamu wśród emigracji. Stracił pole 
manewru, nie pozostawiając Rosjanom wyboru. Tak przynajmniej oceniał to wówszas 
Anatol. W ostatnich dniach kwietnia złożył dymisję, prosząc równocześnie o 
przydział do jednostki liniowej Wojska Polskiego. Rozmyślał nawet o wyjeździe na 
Bliski Wschód. Ostatecznie pozostał w Angli z przydziałem na zaplecze. Wtedy 
poznał Laurę, kobietę o dość pospolitej urodzie, tuż przed trzydziestką. W ich 
kontaktach interesował ją tylko seks. Pytania o uczucie kwitowała kwaśnym 
uśmiechem. Był jej za to wdzięczny. Kochał bowiem wciąż swoją żonę, tęsknił do 
niej, ale wojna niejedno tłumaczyła. Dzięki Laurze, która posiadała rozległe 
znajomości z emigrantami z kontynentu, poznał uroczą Francuzkę, Monique Jouvet, 
jak się rychło okazało - narzeczoną, prawie już żonę Olka Horynieckiego. - Czy 
jest on synem Włodzimierza - zapytał z nadzieją, kiedy opowiedziała mu o swoim 
narzeczonym. - Jesteśmy w takim razie krewnymi - skonstatował Anatol z radością. 
Monique była zgrabną, choć może trochę zbyt szczupłą, elegancką paryżanką. 
Powściągliwa w słowach, pewnie dlatego, że źle mówiła po angielsku, za to 
nieoszczędna w ruchach i gestach, spontaniczna. Ten typ kobiet wzbudzał zawsze 
jego sympatię. Olek lekko utykał. - Pamiątka z Norwegii - wyjaśnił na wstępie. W 
przeciwieństwie do Monique był trochę mrukliwy, może nawet oschły i bardzo 
poważny jak na swoje dwadzieścia trzy lata. - Niestety, nie ma żadnych 
wiadomości o twoim ojcu. Jędrzej, najstarszy syn Macieja, jest w Szwajcarii. 
Moja żona wraz z Sonią i jej synem są w Budapeszcie. O reszcie nic nie wiem. - 
Pogubiliśmy się wszyscy przez tę przeklętą wojnę - powiedział Olek. - Co 
zamierzasz? - spytał wprost Anatola. - Dożyć do końca wojny i połączyć się ze 
swoimi. - Tu, w Anglii? - Nie, w Polsce. Po wojnie wracam do kraju. - Jakiego? - 
Nie rozumiem. - To chyba jasne, że ta Polska, którą opuściliście we wrześniu, 
już się nie odrodzi, tak jak w osiemnastym nie zmartwychwstała Rzeczpospolita 
Jagiellonów - wyjaśnił spokojnie. - Czy chcesz wrócić do czerwonej Polski? Inna 
być nie może, jeśli w ogóle ma być. - Musi być jeszcze inna - powiedział z 
przekonaniem Anatol. - A jeśli czerwona, to nie wracasz? - spytał Olek. - Nie 
wiem, chyba mimo wszystko wrócę. Tak umówiliśmy się z żoną. - A, to co innego. 
Ja i Monique umówiliśmy się inaczej. Jedziemy do Kanady. Ona ma rodzinę w 
Quebeku. Oboje posiadamy trochę oszczędności. To na początek będzie nam musiało 
wystarczyć. - Wyjedziecie na stałe? - Jeszcze zobaczymy. - A więc po wojnie do 
kraju nie wracasz - upewniał się Anatol, jakby miał zamiar agitować Olka do 
powrotu. - Do kraju, powiadasz, ale do którego: do Rosji, do Polski, a może do 
Francji? Nie wiem. Rozumiesz? - Jeśli tak mówisz, to chyba lepiej było zostać we 
Francji, zadekować się, przeczekać. Po co był ci potrzebny Narwik? - spytał 
podświadomie nieco agresywnie. - A tobie nie lepiej było siedzieć w Rumunii czy 
gdzieś tam, choćby z żoną w Budapeszcie? - odparł równie zaczepnie. - No, 
jesteście kwita - rozsądziła Monique zapraszając na kolację. - Wy, Polacy, gdy 
się spotkacie, choćby po raz pierwszy w życiu, to najpierw musicie się pokłócić. 
Polityka jest waszym przekleństwem. Czy wy tego nie rozumiecie? Hieronim 
Horyniecki, teraz Bernard Niedbalik, postanowił odmówić złożenia wniosku o 
wpisanie na DVL, co zgodnie z procedurą zobowiązany był uczynić pod groźbą 
aresztowania w ciągu ośmiu dni od wezwania z gestapo. Dowiedziawszy się o jego 
postawie majster od Donnersmarcka pouczył go, że co prawda wiadomo i jemu, i 
grafowi o przynależności Niedbalika do polnische gesinnte Bev~olkerungsschicht, 
to jednak jako dobry pracownik był dotąd i będzie tolerowany, ale wniosek musi 
złożyć. W przeciwnym razie graf nie będzie mógł go zatrudniać. Przyszedł też 
ktoś z rodziny Bernarda Niedbalika: - Jeśli pan będzie się dalej upierał, my 
będziemy szykanowani przez gestapo. Ja mógłbym to znieść, ale żona... Jej kuzyn 
jest urzędnikiem w magistracie. Rozumie pan. Hieronim nie miał wyjścia. W 
rubryce "narodowość" wpisał "Ślązak", a w rubryce "język": "śląskopolski". 
Urzędnik przyjmujący wniosek warknął coś po niemiecku, ale nie zaprotestował. W 
ten sposób Hieronim, wbrew swojej woli jak większość Ślązaków, stał się 
"podopiecznym" Rzeszy. W rok później sytuacja bardzo się skomplikowała. - Mówił 
mi taki jeden, że ten Niedbalik, który z tobą rozmawiał, wniósł za namową żony i 
jej kuzyna podanie o przyznanie niebieskiej volkslisty. To znaczy, prosi o 
dwójkę - powiadomił go z zatroskaniem Hubert. - Wtedy napiszą, że się ciebie 
wypierają. Wypierają! Rozumiesz? - No tak - westchnął głęboko Hieronim. - Teraz 
widzisz, że nie warto było się wtedy uginać. - Nie o to chodzi - zaprotestował 
Synoczek. - To było konieczne, aby żyć. - I co teraz z tym życiem mam zrobić? Od 
śmierci żony Hieronim nie potrafił nad sobą zapanować. Był nerwowy i bardzo 
często popadał w depresję. Nie widział większego sensu w trzymaniu się życia za 
wszelką cenę, wiecznym dekowaniu się, udawaniu Niedbalika. Przyjaciel rozumiał 
go i czuwał, aby się nie załamał. - Pamiętasz, rozmawialiśmy kiedyś o tym, jak 
bić szkopów - powiedział do Hieronima. - I co z tego? Na razie biją ich tylko 
Ruskie. - Właśnie - podchwycił Hubert. - Pomyślałem sobie, że czas, abyśmy i my 
zaczęli utrudniać Niemcom życie. Dotąd myśmy się bali, niech teraz oni zaczną. - 
Masz coś konkretnego na oku? - zapalił się niespodziewanie Hieronim. - Nie 
tutaj. Trzeba by się przenieść na południe, na Podbeskidzie - powiedział 
Synoczek. - Partyzantka? - Tak. Dywersja. Małe oddziały, unikające wielkich 
starć, nękające hitlerowców, jak się da i gdzie się da. Taka walka jest trudna, 
ale daje efekty. Nie namawiam cię, choć tu będzie ci coraz ciężej. - Boisz się, 
że któryś z Niedbalików się wygada, doniesie? - czytał w jego myślach. - Cholera 
ich wie. - Powiedz, komu trzeba, że jestem gotowy - postanowił Hieronim. - I 
niech mi zmienią papiery. Tak chyba będzie lepiej i dla Niedbalików, i dla mnie. 
Dla ciebie także. W tydzień po tej rozmowie żegnali się. Pomagała im znieść 
rozstanie świadomość, że każdy musi robić swoje, iść tam, gdzie go potrzebują. - 
Jak już się skończy ta pierońska wojna, to zajrzyj do nas - prosił Hubert 
uśmiechając się smutno. Przełknął ślinę i spuścił wzrok. W połowie 
czterdziestego trzeciego roku Hieronim został dowódcą placówki, a wkrótce potem 
zgrupowania dywersyjno_sabotażowego AK w obwodzie żywieckim. Miał jasno 
określone cele i zadania: ujawniać i likwidować konfidentów, tworzyć niewielkie 
oddziały partyzanckie, łatwe do ukrycia w terenie i koordynować ich akcje, 
mające na celu likwidację drobnych posterunków policji i żandarmerii, 
zwiększając stopniowo obszary bez stałego niemieckiego nadzoru. Kontrolował też 
kolej na odcinku od Rajczy po Żywiec. W rejonie zgrupowania "Gwarek" ( od 
pseudonimu, który nosił Hieronim) działało parę kilkunastoosobowych oddziałów, 
nie najlepiej uzbrojonych i pospiesznie przeszkolonych. Chłopcy mieli własne 
umundurowanie, a więc albo zdobyte na Niemcach i przerobione na "polskie", albo 
polskie, ocalałe jeszcze od września. W połowie czterdziestego drugiego roku 
gestapo dokonało masowych aresztowań wśród członków AK. Trzeba było odbudować 
komórki i placówki partyzanckie, odnowić kontakty w terenie, przeszkolić ludzi i 
jednocześnie kontynuować akcje bojowe. Było to zadanie niełatwe dla Hieronima, 
który mimo doświadczenia bojowego, wyniesionego z września, musiał się jeszcze 
wielu rzeczy uczyć, przede wszystkim zaś poznać dobrze teren. Przedtem nigdy w 
tych stronach nie bywał. - Teraz na Podbeskidziu robi się znowu gorąco, tylko 
inaczej niż w czterdziestym drugim. Niemcy wtedy byli pewni siebie, bezkarni, 
teraz zaczynają srać w galoty - opowiadał zaprzyjaźniony z partyzantami dróżnik 
Malbryk, do którego zaglądali nocą. Był to Ślązak. Jego dziadek zginął w drugim 
powstaniu, a ojciec we wrześniu nad Bzurą. W konspiracji był od początku. Zaraz 
po wejściu Niemców zakładał Organizaccję Orła Białego, a w lutym czterdziestego 
roku grupę wywiadowczą Związku Walki Zbrojnej. Znał bardzo dobrze ludzi i teren, 
ale działał w pojedynkę. Być może dlatego nie wpadł w czterdziestym drugim. - 
Mówił mi przy gorzołce tutejszy schupok - kontynuował - że na Niemców padł 
strach przed polskim odwetem. Niektórzy udają, że nigdy nic przeciw Ślązakom nie 
mieli, inni pisują co drugi dzień podania do żandarmerii, aby ich lepiej 
chroniła. Dobre sobie, co? Zajmowali starą leśniczówkę, pustą i zdewastowaną. 
Stanowiła niezłą kryjówkę i bazę wypadową. Stąd niedaleko było do wsi i kolei. 
Hieronim zostawił oddział w leśniczówce i wraz z "Siwym" i "Modrym" udał się do 
Malbryka. Zamierzał z nim uzgodnić kilka nowych akcji. Pełnił on teraz funkcję 
inspektora Kedywu i zgodnie z obowiązującymi w Obwodzie zwyczajami "Gwarek" miał 
obowiązek konsultować co pewien czas swoje plany z ludźmi rotmistrza "Janusza". 
Była to także okazja do serdecznych, przyjacielskich pogawędek. - Największego 
pietra mają ci z Bukowiny - mówił dróżnik. - Niemcy w czterdziestym i 
czterdziestym pierwszym wysiedlili stąd sporo naszych. Potem na ich miejsce 
sprowadzili kolonistów niemieckich z Bukowiny. Obiecywali im złote góry, a u nas 
góry zwyczajne, porośnięte lasem, pełne partyzantów. Rozczarowali się, wielu 
chciało wracać. Do Ślązaków odnosili się od początku nie najgorzej. - To nam 
powinno ułatwić trochę życie. - Trzeba pamiętać, że Niemiec to Niemiec. Jeśli 
zmieni się na froncie, to oni od razu łby podniosą do góry - przestrzegał 
Malbyrk. - Trzeba uważać, a już szczególnie na żandarma z Milówki, Schulca. To 
wredna świnia. Dał się poznać niejednemu. Mój schupok mówił coś, że przygotowują 
listę nowych wysiedleń czy może na roboty. Trzeba by im przeszkodzić. - Zajmiemy 
się tym, ale najpierw pociąg. - No dobrze, tylko pamiętajcie, pierwszy pojedzie 
skład z rekrutami. To chłopaki od nas i z Karwiny, musicie ich przepuścić. 
Pociąg poza rozkładem - przypomniał. - To już uzgodniliśmy. Co dalej? - ponaglał 
Hieronim. Malbryk wprowadził ich w szczegóły akcji. Na koniec, kiedy stukali się 
szklankami z bimbrem, zagadnął: - Ale zaraz, ty, "Gwarek", jesteś z Gwarkowic, 
no nie? - Tak - odparł Hieronim. - Toś powinien znać niejakiego Józefa Korola, 
mówiliśmy na niego "Hajduk". Był przed wojną starostą w Tarnowskich Górach. - 
Pamiętam. Potem poszedł do Chorzowa. - Właśnie. Kiedy w sierpniu czterdziestego 
roku policja z Katowic przeprowadziła konfiskatę pensjonatów w Wiśle, w willi 
"Lusia" w Jaworniku zaskoczyli go. Uciekał. Otwarto do niego ogień i padł 
śmiertelnie ranny. A Hupkę znałeś? - Janka? Kapitana? - Tak. W czterdziestym 
drugim w Berlinie przed Volksgerichtshofem odbyła się rozprawa działaczy 
polskich organizacji. Wraz z innymi został skazany na śmierć. - Walczyliśmy 
razem we wrześniu - wspominał ze smutkiem Hieronim. - Ilu jeszcze takich jak 
"Hajduk" czy Hupka? Jak długo to jeszcze potrwa? - Bo to kto wie? Rozstali się w 
smutnym nastroju. "Siwy" i "Modry" przez cały czas ubezpieczali chałupę 
dróżnika. Wraz z Hieronimem wrócili do leśniczówki. Akcja przebiegała według 
planu. Najpierw nadjechał wolno transport z rekrutami. Nie tak dawno w Skoczowie 
widzieli takich samych chłopców, maszerujących na dworzec w towarzystwie rodzin 
i dziewczyn. Śpiewali śląskie piosenki ludowe i te z powstania. Któryś z 
rekrutów, już na peronie, zaintonował polski hymn. Pozostali dołączyli do niego. 
W połowie refrenu niemiecki oficer uderzył w twarz tego, który zaczął. Ucichło. 
Lokomotywa dała znak do odjazdu ostrym, przeciągłym gwizdem. Poganiani przez 
Niemców rekruci żegnali się pospiesznie. Teraz chłopcy w pociągu także śpiewali: 
"... niejednej dziewczynie, niejednej kochance serca zasmucają, serca 
zasmucają". Hieronimowi krew dudniła w żyłach. Piosenka z czasów powstania 
przywodziła na pamięć dawne lata. Przypomniał sobie przyjaciół i... Gabrielę, 
która długo nie mogła zrozumieć śląskich spraw. Po plebiscycie, kiedy Gwarkowice 
zostały przy Polsce, przestała wreszcie namawiać męża, aby wyjechali. A potem 
wojna. Nie był nawet na pogrzebie Gabrieli. O Adamie nic nie wiedział, ale miał 
nadzieję, że chłopak żyje. Pociąg z rekrutami zniknął na zakręcie. Było mało 
czasu, aby założyć ładunki i wycofać się w bezpieczne miejsce. - No, chłopaki, 
do roboty! - rozkazał krótko. Udało się. Lokomotywa wykoleiła się tarasując tor. 
Po chwili odpaliły następne ładunki. Cały skład wyleciał w powietrze. W miesiąc 
po akcji na skład towarowy Niemcy trafili na bunkier zgrupowania "Gwarek". 
Przygotowali obławę z udziałem pół setki żandarmów. Obrzucili bunkier granatami 
i trzymali partyzantów pod obstrzałem z karabinów maszynowych. Nie podchodzili 
zbyt blisko, bali się. - Może czekają na posiłki? - rozważał głośno "Modry". 
Należało szukać sposobu, aby się wyrwać z osaczenia. W nocy byłoby łatwiej, ale 
do wieczora było jeszcze daleko. Hieronim podjął dacyzję i przedarli się, choć 
nie bez strat. Zginęło dwóch chłopaków. Niemcy powiązali ich powrozem za nogi i 
powlekli koniem do wsi, na cmentarz. W odpowiedzi na tę akcję i aby żandarm 
Schulc nie sporządził listy osób do wysiedlenia, podrzucono mu wyrok śmierci, 
który podpisał "Gwarek", dowódca zgrupowania AK. Schulc uciekł z Milówki do 
Karwiny, skąd pochodził. - Ja go jeszcze drapnę - obiecywał "Modry". Wrócili do 
lasu, w góry. W styczniu 1943 roku rząd radziecki wycofał jednostronnie 
obowiązujące od grudnia 1940 roku ograniczenia własnego ustawodawstwa 
wewnętrznego w sprawach obywatelstwa. Odtąd osoby narodowości polskiej, 
przebywające na terytorium Związku Radzieckiego, przestały posiadać obywatelstwo 
polskie. Rząd generała Sikorskiego protestował, ale Stalin nie zamierzał 
ustąpić. Była to odpowiedź na wyprowadzenie armii przez Andersa. Z tej to 
głównie przyczyny, jak to argumentowała strona radziecka, "odpadła konieczność 
stosowania wyjątku wobec osób narodowości polskiej". Odtąd Polakom, szczególnie 
przesiedlonym w głąb Rosji po trzydziestym dziewiątym roku, żyło się znacznie 
trudniej. Ci, którzy nie chcieli faktu tego przyjąć do wiadomości, popadali 
rychło w konflikt z mało wyrozumiałymi dla niedoli krótkotrwałych sojuszników 
władzami lokalnymi. W zabiegach działaczy lewicowych, szczególnie zaś 
Wasilewskiej, widział Włodzimierz realną szansę ulżenia losu tysięcy Polaków. 
Jeszcze w czterdziestym trzecim roku wstąpił do Związku. - Kim wy teraz 
właściwie jesteście, Włodzimierzu Józefowiczu? - Zawsze byłem z urodzenia 
Polakiem, teraz jestem nim także z duszy, ze wspólnoty losów - odpowiedział, 
zagadnięty przez swojego naczelnika. - To wy, znaczy się, i duszę macie, ot, ja 
dotąd o tym nie wiedział - śmiał się. - A czy to komuniście przystoi? - 
Komunista to przede wszystkim człowiek, Iwanie Siergiejewiczu. A człowiek bez 
duszy to mechaniczny szkielet, maszyna - odpowiedział Włodzimierz. Nie lubił 
naczelnika Zborowa, ograniczonego, choć bardzo zdyscyplinowanego urzędnika, 
który nie znosił wątpliwości, wierzył bezkrytycznie w instrukcje i okólniki. 
Odgórne zalecenia, chociażby najbardziej sprzeczne z logiką, były dla niego 
świętością, a pisma z centrali relikwiami, które przechowywał w pancernej szafie 
i pokazywał od czasu do czasu swoim podwładnym jak ksiądz monstrancję. Ich 
treści nakazywał "wytrwale, po bolszewicku przekuwać w historyczne dzieło 
zwycięstwa". Irytował Włodzimierza patetycznością i bezmyślnością. "Po to jest 
władza nad nami - mówił - abyśmy nie musieli tracić czasu na myślenie. Towarzysz 
Stalin wie lepiej wszystko od nas. Nie trzeba mędrkować, tylko robić". Do 
Włodzimierza miał słabość. Wiedział o nim mało, ale to wystarczyło, aby 
zazdrościć mu życiorysu. Studia, Paryż, ministerstwo, tego nigdy nie osiągnie i 
za to skrycie poważał Horynieckiego. - Nie znam się na filozofii, na kursie 
historii WKP(b) o tym nie mówili. Nie będę się sprzeczał, może i macie rację, 
tylko czy z tą polską duszą jest wam lżej? - dociekał. Włodzimierz, zaskoczony 
wyjątkową gadatliwością naczelnika, odpowiedział szczerze: - Trudniej. - Aaa, 
widzicie! - krzyknął tamten, jakby przyłapał go na gorącym uczynku. - Po ciorta 
wam ta polska dusza? Po co trudniej, skoro może być łatwiej? Co za kalkulacja? - 
Takich rzeczy nie da się skalkulować - odparł Włodzimierz. - Przyjdzie wasz 
czas, to i wy, Iwanie Siergiejewiczu, odnajdziecie swoją duszę. - E, tam! - 
zaprotestował naczelnik. - Ja jej nawet nie będę szukał. - Zechce to sama 
przyjdzie. Rozmowa przeciągała się. Od pewnego czasu Włodzimierz stał się bardzo 
podejrzliwy. Pomyślał, że Zborow go przesłuchuje, zręcznie udając półgłówka. - 
Wy mnie, Włodzimierzu Józefowiczu, metafizyką nie straszcie - rozgniewał się na 
koniec Zborow. Więcej do tej sprawy nie wracali. W czerwcu czterdziestego 
trzeciego roku Włodzimierz przyjechał do Moskwy na Zjazd Związku Patriotów 
Polskich. Poznał tam Arnolda Kagankę, który wydał mu się nietuzinkowy i 
inteligentny. Pozostawał jednak w cieniu działaczy lewicowych, skupionych wokół 
Wasilewskiej i ZPP. Do władz nie weszli. Nie interesowały ich funkcje i 
stanowiska, ale konkretna, dobrze służąca Polsce i Polakom robota. - O miejscu 
Polski w Europie zdecyduje nie udział w cierpieniach, a w zwycięstwie - mawiał 
towarzysz Kaganka. Był to mężczyzna po czterdziestce, szczupły, lekko zgarbiony, 
prawie całkiem łysy. Liczne choroby sprawiły, że wyglądał na nieco więcej lat. 
Często zamyślony, jakby nieobecny, ożywiał się nagle, gestykulował i nieznacznie 
podnosił głos podczas dyskusji. Uparcie i konsekwentnie bronił swoich poglądów a 
jeśli nie mógł do nich przekonać swoich towarzyszy, wprawiało go to w 
zatroskanie. Bardzo pragnął, aby go zrozumieli. - Teraz najważniejsze, aby 
utworzyć dywizję. Polska armia to najlepszy atut w grze o polskie sprawy - 
przekonywał go Włodzimierz. - Już jedna armia była i co z tego wyszło? Jesteśmy 
teraz obywatelami radzieckimi, więc walczymy w Armii Czerwonej - powiedział 
jeden z towarzyszy. - Przecież to Rosjanie wyzwolą Polskę. Nowe wojsko to nowy 
kłopot. - Dla nas, komunistów, a tym bardziej dla działaczy PPR, konspirujących 
w kraju, jest ważne, aby z Armią Czerwoną przyszło też nasze, polskie, ludowe 
wojsko. Obecność polskiego żołnierza w Berlinie będzie najlepszym atutem w walce 
o Polskę. Dziwię się wam, towarzyszu Halaba, że tego nie rozumiecie - upierał 
się Kaganka. - Sądzę, że towarzysz Arnold ma rację - włączył się Włodzimierz. - 
Chcecie wykorzystać nacjonalizm? - spytał cynicznie Halaba. Włodzimierz obruszył 
się: - Nie nacjonalizm a patriotyzm. Jesteście przeczuleni. - Swoje przeszedłem 
- odrzekł Halaba. - A te masy przesiedleńców, z których głównie będzie się 
formować nowe wojsko, nie chcą tej samej Polski, co my, ale przedwrześniowej, 
sanacyjnej. - Gdzie ta sanacja? W Londynie, w Ameryce, w Rumunii - włączył się 
Kaganka. - Jeśli sformujemy armię w Rosji, to będziemy w kraju przed sanacją. - 
Myślicie, że uda się wam przechytrzyć sanację? Ludzi i tak nie oszukacie - nie 
dawał za wygrane Halaba. Należał do tych, którzy uważali, że obecność armii 
radzieckiej na ziemiach polskich załatwi wszystko. Wyznawał pogląd, że najlepsza 
jest demokracja zorganizowana, a więc dominacja czynnika wojskowego i przymus w 
życiu politycznym wyzwolonego kraju. Nie doceniał faktu, że Polacy przebywający 
w Rosji, przesiedleńcy i emigranci, to nie byli już ci sami ludzie, którzy pod 
nadzorem NKWD wsiadali do wagonów na bocznicach stacji we Lwowie, Stryju czy 
Stanisławowie. Choć żywili urazy, a nierzadko skrywali w duszy nienawiść, 
wiedzieli, że nie ma powrotu do Polski przedwrześniowej. Kaganka miał odmienne 
poglądy niż Halaba. Zwierzał się kiedyś Włodzimierzowi: "Do głębi duszy 
nienawidzę komenderowania narodem. Nie można narzucać mu tego, na co olbrzymia 
większość się nie godzi". Teraz krzyknął ze złością: - Za kogo wy nas macie, za 
oszustów? Narodu oszukać się nie da. - Po chwili opanował się i mówił dalej 
spokojnie: - Nas, komunistów, nie ma zbyt wielu. Dlatego nie możemy myśleć o 
tym, aby budować Polskę wbrew Polakom. To niemożliwe. Ani liberalizm, ani 
sanacja, ani sowiety. - Ano, zobaczymy - rzucił bez przekonania Halaba i 
pożegnał się. Gdy zostali sami Kaganka powiedział do Włodzimierza: - Historia to 
nie jest jedna droga, ale szereg dróg, ścieżek, którymi naród zmierza od 
przeszłości ku przyszłości. Nie ja to wymyśliłem, ale gorąco w to wierzę. Późną 
jesienią obaj wyjechali do Jertełomu w ramach akcji organizowania w skupiskach 
polonijnych obwodowych i rejonowych placówek Związku Patriotów. Podróż była 
długa i męcząca. Pociąg, którym jechali, co jakiś czas odstawiano na boczny tor 
na godzinę lub dłużej, dając pierwszeństwo transportom dla potrzeb frontu. Na 
małych stacyjkach, zagubionych w bezmiernej przestrzeni, oprócz dwóch lub trzech 
ludzi obsługi nie widzieli żywej duszy. Budynki stacyjne stały przeważnie w 
znacznej odległości od osiedli. Wiodły do nich wąskie, grząskie o tej porze roku 
drogi. - Jestem tu od czasu studiów - zagadnął Włodzimierz - ale nigdy dotąd nie 
podróżowałem tak wiele. Dopiero kiedy człowiek przemierzy raz i drugi ten szmat 
drogi, pozna, co to Rosja. Ileż tu światów, peizaży, ludzi, rozmaitych narodów. 
- Widzę, że ogarnął was rosyjski romantyzm - zaśmiał się Kaganka. - Ot, 
słowiańska natura. Nie uwierzycie pewnie, ale nigdy przedtem, ani w Rosji, ani w 
Paryżu czy Hiszpanii, nie tęskniłem tak bardzo za Polską. To pewnie starość - 
usprawiedliwił się Włodzimierz. - Człowiek już taki jest, potrzebuje czegoś 
własnego, osobistego. Mnie też to czasami boli, nie pozwala zasnąć - wyznał 
Kaganka. Sięgnął po papierosa, poczęstował Włodzimierza. Zaciągnął się raz, 
drugi, trzeci, głęboko, aż zakaszlał. Odchrząknął i zapytał: - A za jaką Polską 
tęsknicie najbardziej? - Szczerze mówiąc, tak niewiele ją znałem jak moją matkę. 
Kiedy mieszkałem w rodzinnej Prędowli, Polski tam jeszcze nie było, a kiedy 
powrócę, to pewnie Polska będzie już gdzie indziej, gdzieś w Lublinie, Krakowie, 
Warszawie. - Żałujecie? - Będę się musiał Polski uczyć od początku, na nowo ją 
poznawać, odkrywać. - Nie wy jeden - pocieszył Kaganka. - Bo też będzie to nowa 
Polska. Droga Rosji z siedemnastego roku nie jest naszą drogą do Polski w 
czterdziestym trzecim. Musimy znaleźć własną. - Zapewne macie rację, ale czy w 
Jertełomie też będziecie wyglądać tej drogi - zapytał Włodzimierz przekornie. - 
Wszędzie, gdzie są nasi. W Jertełomie i okolicy organizowali nie tylko Związek, 
ale zakładali szkołę, powołali lokalne wydawnictwo polskiego biuletynu, 
kolportowali "Wolną Polskę" i podręczniki szkolne. Robota nie była łatwa. Nie od 
razu też i nie w każdym przypadku spotykali się z ufnością polonii i 
zrozumieniem władz terenowych. Poprzednie doświadczenia i pokutujące wciąż 
wzajemne uprzedzenia i podejrzliwość robiły swoje. - Trudno się dziwić - 
tłumaczył jednych i drugich Kaganka. - Władza pamięta swoje, a ludzie swoje. 
Broszurą, odczytem czy nawet szkołą nie każdego od razu przekonasz, a dla 
władzy, to nowy problem, jakby starych miała mało. Kaganka był bardzo uparty. 
Wszystko miało dla niego znaczenie, trzymał się konkretów. Ludzi i rzeczy, idee 
i zadania układał według sobie tylko znanych zasad ważności. Nie zawsze go 
rozumiano. Włodzimierza interesowały jego poglądy, dlatego nieraz powracał do 
nie dokończonych rozmów. - Powiedzieliście kiedyś, że musimy znaleźć własną, 
polską drogę do socjalizmu. Jak ją sobie wyobrażacie? Kaganka uśmiechnął się i 
po chwili namysłu odpowiadał: - Teoretycznie może nam się udać skok z etapu 
przemian ogólnodemokratycznych na drogę prosocjalistycznego rozwoju i to bez 
wojny domowej. - A jaka będzie praktyka? - Ubolewam nad tym, że nie wszyscy 
towarzysze chcą to zrozumieć, upatrując jedyną szansę w armii radzieckiej. Nie 
może być rewolucji z importu, ale z potrzeby, przy udziale mas. W Europie po 
rozgromieniu faszystów powstanie zupełnie nowa sytuacja, a to wymagać będzie od 
nas odważnych rozwiązań. Nie można po prostu przenieść rosyjskich stosunków na 
polski grunt, bo zrodzi to opór, niechęć i niezrozumienie dla naszej sprawy. 
Pamiętacie, co pisał Lenin? - Tak, że wszystkie narody dojdą do socjalizmu, ale 
niezupełnie jednakową drogą. - Właśnie. Tylko jak przekonać niektórych 
towarzyszy, że to Lenin miał rację, a nie oni? Od kilku dni padał już śnieg. Las 
wdzierał się wszędzie, w każdy skwer, plac, podwórka domostw. Jertełom, choć 
rozległy i ludny, sprawiał wrażenie osady zagubionej w tajdze. Godzinami 
spacerowali po miasteczku. - Może wejdziemy do Jareckiego? - zaproponował 
Włodzimierz. Ludwik Jarecki, tutejszy Polak, komunista, został prezesem Zarządu 
Rejonowego ZPP. W młodości należał do PPS. Po wojnie dwudziestego roku dostał 
się do radzieckiej niewoli, a potem nikt się jakoś o niego nie upomniał. Nie 
całkiem z własnej woli zawędrował aż tutaj. - Nie myśleliście o powrocie do 
kraju? - zagadnął go Włodzimierz po trzeciej kolejce samogonu. - A co mi 
przyjdzie z myślenia? Przywykłem tutaj żyć. Tajga mi się podoba, może dlatego, 
że nie przeszedłem tego, co przesiedleńcy z trzydziestego dziewiątego i 
czterdziestego - mówił jakby się usprawiedliwiając. - Kocham przyrodę, drażni 
mnie, jak piszą w gazetach, że trzeba ją ujarzmić. Toż to imperializm. - No, no, 
towarzyszu Ludwiku - powstrzymywał zapędy Jareckiego Kaganka. - A tak - obstawał 
przy swoim tamten. - Jeśli wreszcie ujarzmimy przyrodę w ślepym pędzie do 
industrializacji, to okaleczymy siebie, zubożymy się o to, co najcenniejsze. 
Odwykł od dyskusji. Mówił powoli, z trudem dobierając polskie słowa. Kaganka był 
od urodzenia mieszczuchem i nie rozumiał Jareckiego, który zżył się z lasem, jak 
tylko człowiek tutaj potrafi. - Jest wojna. Potrzebne są fabryki, wszystko 
trzeba zamienić na broń, aby pokonać faszystów - powiedział Włodzimierz. - Niech 
wam będzie - zrezygnował Jarecki i rozlał resztę samogonu. - Wypijmy za 
zwycięstwo... człowieczeństwa. To będzie po waszemu i po mojemu. Kaganka 
niedługo potem musiał wracać do Moskwy. Kierowniczy ośrodek komunistów polskich 
w Związku Radzieckim doszedł do wniosku, że należy powołać drugie, przeciwstawne 
londyńskiemu przedstawicielstwo polskie. Ustalono, że będzie to Polski Komitet 
Narodowy w Moskwie. Kaganka był pilnie potrzebny, pracowano nad projektem 
deklaracji programowej. Włodzimierz nie pochwalał tego pośpiechu. Powiedział o 
tym Kagance przed odjazdem. Zamieszkał w sąsiedztwie Jareckiego, w domu Litwinki 
Lidii Oneszkis. - Jest tu niedawno, od wojny - powiedział mu Jarecki. - Pewnie 
uciekła przed Niemcami. Pracuje w bibliotece i trochę gra na pianinie. Żadna 
akademia się bez niej nie obejdzie. Lidia miała trzydzieści pięć lat. Nie dbała 
o siebie, ale kiedy założyła ładną sukienkę i rozczesała długie, jasne włosy, 
mogła się podobać. Zauważył to Włodzimierz, mimo swojej sześćdziesiątki z 
okładem. - Mężczyzn w okolicy jak na lekarstwo, a wy, Włodzimierzu, człowiek 
światowy i w ogóle - mówił Jarecki. - Takie jak Lidia na byle prostaka się nie 
skuszą. Pochodzi, jak to mówią, z dobrego domu. Tak naprawdę nie wiadomo, czy 
ona Oneszkis, czy też może Oneszkowska. - Sądzicie, że coś ukrywa? - 
zainteresował się Włodzimierz. Lidia jakby się czegoś domyślała, bo któregoś 
wieczora zagadnęła: - Co Jarecki wam o mnie nagadał? - Nagadał? Nie, nic - 
zaprotestował Włodzimierz. - Bo też o czym mogliby rozmawiać dwaj starsi 
panowie? - spytała złośliwie. - O tym, że jest pani ładną kobietą - powiedział 
po polsku - ale, jak to mówią, "w tym największy jest ambaras..." Rozumie pani? 
- Tak, znam trochę polski - przyznała lekko zmieszana. Podeszła do dużego, 
kaflowego pieca, przylgnęła doń lekko plecami. Palcami rąk gładziła seledynowe 
kafelki. - Jarecki pouczał mnie, że w Jertełomie prawie każdy ma coś, o czym 
niechętnie rozmawia z innymi. Zwykle przyjmuję zwyczaje gospodarzy - uspokoił 
ją. - Znaczy się, nie nasłali was? - Trafiłem tu przypadkowo i nie na długo. 
Wnet będę musiał wyjechać. Ale zmieńmy temat, bo pomyślę, że pani się czegoś 
obawia. A czego może się bać kobieta w towarzystwie starzejącego się mężczyzny? 
- Też coś - bąknęła z niewyraźnym uśmiechem i skierowała się do drzwi. 
Włodzimierz zastąpił jej drogę. - Wychodzi pani? - spytał cicho. - Pójdę do 
siebie, poczytam jeszcze - odparła i zawahała się. Nie zatrzymywał jej. 
Posiedział chwilę przy piecu. Przez próg pokoju Lidii prześwitywało światło. Już 
w piżamie, uchylił drzwi. Nie spała. W niedzielę Jarecki przyniósł butelkę 
samogonu, Lidia zrobiła kanapki i wniosła świeżo upieczony placek. - Ogień nie 
wódka - skrzywił się Włodzimierz. - Ale za to zimą grzeje, że pieca nie trzeba - 
bronił swojej produkcji Jarecki. Po dwóch czy też trzech kieliszkach, Jarecki 
zagadnął Włodzimierza: - Mam coś, co może was zainteresuje. Powiedział to w 
jakimś zakłopotaniu i spojrzał przypadkiem w stronę Lidii. Wyglądała na 
spłoszoną konspiracyjnym tonem Jareckiego. - Zainteresuje? W jakim sensie? - 
Niedawno byłem w obozie przesiedleńców, agitowałem do Związku i wyobraźcie 
sobie, że spotkałem ludzi nazywających się tak jak wy, to znaczy Horynieckich - 
wyjaśnił Jarecki. - Rodzina? Znaleźliście moją familię? Aż podskoczył z radości. 
- Ten, który ma na imię Maciej pasowałby na waszego brata. Zaskoczony 
Włodzimierz próbował uporządkować rozbiegane myśli. - Żona mojego brata, druga 
żona - poprawił się - miała na imię Katarzyna. - Tamta kobieta tak samo - 
potwierdził Jarecki. - Wygląda, że to oni. Gdzie ich szukać? - Pół dnia drogi 
stąd. Obiecałem, że jeszcze przyjadę. Możemy pojechać razem - proponował 
Jarecki. - To może jutro? - ponaglał Włodzimierz. - Tak z dnia na dzień niełatwo 
o auto, a i drogi teraz zawiane, ale zobaczymy... Tymczasem wypijmy jeszcze po 
jednym. Za familię - zaproponował. - Mój Boże, kto by pomyślał? - Góra z górą 
się nie zejdzie, a brat z bratem... - ucieszyła się Lidia. I. Pożoga (c.d.) 
Rozdział Vi (c.d.) Włodzimierz wciąż nie dowierzał losowi. Mieli przecież blisko 
trzydzieści lat na to, aby się spotkać. Nie wykorzystali tylu powodów i okazji, 
dlaczego więc właśnie tutaj? Co też będą mieli sobie do powiedzenia? "Może nie 
warto teraz szukać stosownych słów? Będą potrzebne, to same przyjdą" - rozmyślał 
długo w nocy. Nie mógł zasnąć, przewracał się z boku na bok. Niecierpliwie 
wypatrywał świtu. Jarecki załatwił samochód i kierowcę. Pojechali, mimo zadymki 
i tęgiego mrozu. - Jeśli zabłądzimy, to wiosną nas znajdą - żartował szofer. 
Jarecki znał tutejszych ludzi i zwyczaje, wiedział, że na taką drogę trzeba 
zabrać baniaczek samogonu. - Czym dla maszyny benzyna, tym dla szofera gorzałka 
- tłumaczył zakłopotanemu Włodzimierzowi. - Toż on ciągnie i ciągnie. - widać 
tyle potrzebuje - uspokajał Jarecki. Późnym popołudniem ujrzeli zabudowania 
leśnej osady. - No, dojechali! - krzyknął kierowca. Włodzimierz ocknął się, 
przetarł dłońmi kilkaakrotnie twarz. Poczuł tremę i podniecenie. Aby się 
uspokoić, sięgnął po baniaczek Jareckiego. Osada polskich przesiedleńców w Nowym 
Ajtorze była niewielką wyspą w morzu tajgi. Od placyku zasypanego śniegiem 
promieniście rozchodziło się kilkanaście wąskich uliczek, leśnych duktów 
ginących w tajdze. Przy nich stały drewniane chałupy. Szumiał przeciągle wiatr i 
sypał drobny śnieg. Okiennice w domach były szczelnie pozamykane. Wokół 
straszyło pustką. - Poślę po nich - basowy głos przewodniczącego leśnego 
kołchozu wyrwał go z zamyślenia. - Nie trzeba. Sam pójdę - powstrzymał go 
Włodzimierz. - Tylko pokażcie drogę i chałupę. - O ta, piąta przy drodze na 
Uwały - wyjaśnił przewodniczący. Przed chałupą, w której mieszkali Horynieccy, 
zawahał się. Zapukał kilkakrotnie, za drzwiami panowała głucha cisza. Po chwili 
drzwi uchyliły się. Przywitał go kilkunastoletni chłopak. "Zapewne najmłodszy 
syn Macieja" - pomyślał. Gdy usiadł przy stole, chłopak upewnił się: - Do ojca? 
Zaraz przyjdzie. Jest przy mamie, bo chora. - Coś poważnego? - spytał. 
Rozmawiali po rosyjsku. - Choruje od dawna. O, jest ojciec - wskazał stojącego w 
progu mężczyznę. Długo i uważnie przyglądali się sobie. Maciej wyglądał starzej, 
niż można się było spodziewać. Twarz mocno pomarszczona, włosy siwe, choć wciąż 
bujne. Tylko oczy pozostały takie same - przenikliwe jak oczy ojca. - Maciej - 
szepnął. - Włodzimierz! To ty, naprawdę, ty! Zdumiony chłopiec patrzył na 
obejmujących się mężczyzn. Nadeszła Katarzyna. Lekko zapadnięte policzki, 
podkrążone, matowe oczy i opadająca ze zmęczenia głowa zdradzały chorobę. Od 
czasu do czasu pokasływała. - Ot, co też ja się was naszukał po Rosji - 
westchnął Włodzimierz, kiedy usiedli wszyscy przy stole. - W Kazachstanie 
poznałem waszą Ewelinę i jej męża, Cisowskiego. Wyjechali z Andersem - 
opowiadał. - Od niej dowiedziałem się, że jesteście gdzieś tutaj. Nie od razu 
trafiła się okazja, aby przyjechać. Poznałem też Natalię, żonę Jędrzeja. - To 
ona żyje? - ucieszył się Maciej. - Przebywała na Bukowinie, tereny te zajęli 
potem Rumuni. Pewnie trafiła do obozu internowanych i wyjechała na Zachód - snuł 
przypuszczenia Włodzimierz. Rozmawiali już po polsku. - A ewelina? - spytała 
Katarzyna. - Choć żałowała, że zostawiła was, nic nie mogło jej w Rosji 
zatrzymać. - Mnie się nie udało z polskim wojskiem - wtrącił się Robert. - Ile 
masz lat? - Wystarczy, dziewiętnaście, ale do bolszewików nie pójdę. - Hm - 
mruknął Włodzimierz. - Powstaje znów polskie wojsko. Tym razem będzie walczyło 
wspólnie z Armią Czerwoną. - A mundury jakie? - Polskie. - I orzeł na czapce, 
nie gwiazda? - Tak. - To pójdę - zdecydował natychmiast Robert. - Jestem teraz w 
ZPP. Wiecie, co to takiego? - spytał Włodzimierz. - Słyszeliśmy - przyznał 
Maciej. - Czy ten związek naprawdę jest dla nas, dla Polaków, dla takich jak my 
także? - Dla wszystkich - zapewnił Włodzimierz. - Teraz musimy się trzymać 
razem, jeśli mamy wrócić do kraju. - Ty też? - zdziwił się Maciej. - Jaki to 
będzie kraj, ta Polska? - Pytasz, czy czasem nie radziecka republika? - zgadywał 
wątpliwości brata. - Poznałem tu i takich, którzy tego by właśnie chcieli. 
Większość pragnie jednak nowej Polski, nie sowieckiej republiki i nie 
sanacyjnej. Myślę, że tak się stanie. - Był tu taki, co o niej mówił. Stąd 
jednak do Polski, jaka by ona nie była, jest bardzo daleko - mówił ze smutkiem 
Maciej. - Ewelinie się udało, Roberta też nie będę zatrzymywał. Zawsze to jakaś 
szansa. - A ty? - spytał Włodzimierz. - Zostanę tutaj z Katarzyną - odpowiedział 
brat zdecydowanie. Włodzimierzowi przypomniała się Katia, gdy czekała na niego 
podczas powodzi Leningradu, a potem nie chciała na krok wypuścić z domu. 
Rozmawiali do późna. Włodzimierz opowiadał o Prędowli i Czerteżu, o Lusi i 
Adamie. - Co się dzieje z twoim synem, Aleksandrem? - zagadnął Maciej, wyrywając 
go z zamyślenia. - Nie mam żadnych wiadomości. - Pewnie żyje - powiedziała z 
nadzieją Katarzyna. - Ja też się tak pocieszam - wyznał. Wypił resztę samogonu i 
wstał przepraszając: - Nie mogę u was nocować. Wrócę do chałupy 
przewodniczącego. - A co ze mną? - przypomniał Robert. - Jeśli rodzice pozwolą, 
załatwię ci to wojsko. A o was - zwrócił się do brata i bratowej - także 
pomyślę. Pogadam z Jareckim, zapytam, co da się zrobić. Co myślicie o waszym 
przewodniczącym? - Jaki jest naprawdę, tego nie wiem - odpowiedział Maciej i 
rzucił z odrobiną złośliwości: - Wasz człowiek, ruskij... - Dzielisz ludzi na 
Polaków i Ruskich, to za mało. - Oni tu myślą tak samo, więc nie dziw się - 
usprawiedliwiał się Maciej. - Nie dziwię się. Tylko co nam przyjdzie z takiej 
zaciętości? - Wszyscy zmieniliśmy się trochę przez lata wojny. Odprowadzę cię. - 
Przyjdę jutro, z rana przyjdę - zapewniał żegnając się z bratową i Robertem. 
Zadymka ustała. Po drodze Włodzimierz opowiadał znów o Prędowli, że wciąż jest 
taka, jaką zapamiętał z dzieciństwa. - To prawda, co powiedziałeś o polskim 
wojsku? - spytał na koniec Maciej. - Nie będę Roberta zatrzymywał, ale to musi 
być na pewno polskie wojsko. W Nowym Ajtorze zabawił trzy dni. Wiatr osłabł, 
lecz wciąż sypał drobny śnieg. Była nadzieja, że uda się wrócić do Jeńrtełomu tą 
samą drogą. Do domu przewodniczącego, towarzysza Tieplakina, wracał zawsze pod 
wieczór. Pachniało tu żywicą, grzybami i okowitą. Pili sporo, ale trzeźwieli 
prędko. Włodzimierz dał się namówić na polowanie, choć nie przepadał za taką 
rozrywką. Chodził po lesie ze strzelbą na ramieniu, raz tylko składając się do 
strzału. Odpalił niecelnie. Zając znikł w gęstwinie ośnieżonych konarów drzew. W 
drodze powrotnej, kiedy wyśmiano już talenty myśliwskie Włodzimierza, Tieplakin 
zagadnął: - Nigdy nie wierzyłem w was jako sojuszników. Macie swoje interesy, a 
my swoje. W polityce jednak nie liczą się sentymenty i nie to jest ważne, czy 
lubimy się wzajemnie, lecz to, że bez nowej Polski nie będzie spokojnej Europy. 
Włodzimierz przytaknął w milczeniu. - Z naszego Ajtoru wszędzie daleko - 
kontynuował przewodniczący. - Stąd my tu nie bardzo wiemy, co się na świecie 
dzieje. - Ale wiecie już, że utworzono 1 Dywizję nowej Armii Polskiej? - 
Słyszałem - przyznał. - Młodego Horynieckiego do polskiego wojska wam wydam, ale 
co do rodziców... - urwał bezradnie rozkładając ręce. - Pismo od sekretarza w 
Jertełomie wystarczy? - Zależy jakie. Ale czy on zechce wam je wydać - 
powątpiewał Tieplakin. - Postaram się. - No, starajcie się, towarzyszu 
Horyniecki - nie odbierał mu nadziei. Więcej nie wracali do tego tematu. 
Wyjeżdżając z Nowego Ajtoru zabrał z sobą Roberta zaopatrzonego w przepustkę do 
wojenkomatu. W wojenkomacie usiłowano przekonać Roberta, że polska armia była, 
ale dawno wyjechała do Iranu, i jego wysiłki dostania się do polskiego wojska są 
daremne. Proponowano wstąpienie do Armii Czerwonej. - Przecież jestem Polakiem! 
- Ale obywatelem radzieckim - upierał się tamten. - No i co z tego? - 
odpowiedział bezczelnie Robert. Wyjaśnienia Roberta, że nie o tę armię chodzi, 
niczego nie zmieniły. Oficer, który z nimi rozmawiał, udał, że nic nie wiedział 
o 1 Dywizji. Wszedł Włodzimierz. Przedstawił urzędnikowi swoje pełnomocnictwa i 
gazetę z informacją o tworzeniu w Sielcach polskiej dywizji. Wreszcie tamten 
ustąpił. Z wydostaniem Macieja i Katarzyny z obozu przesiedleńców było trudniej, 
ale i to się Włodzimierzowi udało. Katarzyna została urzędniczką w biurze ZPP, a 
Maciej księgowym w tartaku. Zamieszkali w domu Lidii Oneszkis. Rozdział Vii Na 
północy, w Estonii, na Łotwie i Litwie, Niemcy trzymali się jeszcze mocno, gdy 
na południu front zbliżał się prędko do Stanisławowa. Rosjanie zajęli Terespol, 
Czerniowce i Północną Bukowinę. Południowe skrzydło wschodniego frontu oparło 
się pewnie o Karpaty. Pod koniec zimy 1944 roku w kręgu ukraińskich 
nacjonalistów narastała niepewność. Chaos w ich szeregach podsycały listy 
metropolity Szeptyckiego, w których władyka kreślił tragiczny los wskrzesicieli 
samostijnej Ukrainy na terenach wyzwolonych przez Armię Czerwoną. Znaczna część 
nacjonalistów i kolaborantów w popłochu opuszczała Galicję, inni w szeregach 
banderowskiej UPA szukali okazji spełnienia ślepej zemsty. Poczucie, że spotkał 
ich zawód ze strony Niemców i własnych przywódców, potęgowało nienawiść. 
Niepohamowany gniew i desperacja skierowały się znów przeciwko bezbronnej 
ludności polskiej. Pod osłoną nocy mnożyły się bestialskie napady. Watahy UPA 
jak stada oszalałych wilków spadały w środku nocy na wsie. Płonęły zabudowania, 
ginęli bezlitośnie mordowani niewinni ludzie. Ci, którzy cudem ocaleli z pożogi, 
uciekali przed siebie, wędrowali z dobytkiem z miejsca na miejsce, od sioła do 
sioła. Nieszczęśników wyłapywały potem niemieckie oddziały, masowo wywożąc na 
roboty lub do obozów koncentracyjnych. Inwentarz rabowano, zabierano wszystko, 
co przedstawiało jakąkolwliek wartość. Nacjonaliści ukraińscy podjęli w marcu 
czterdziestego czwartego roku rozpaczliwą próbę zrealizowania politycznych 
mrzonek. Powołano nowy, konspiracyjny, tym razem nie tylko antyradziecki, ale 
także antyniemiecki organ, Główną Ukraińską Radę Wyzwoleńczą. Banderowcy 
próbowali pozyskać działaczy niektórych "starych" partii, w tym republikanów i 
członków dawnego UNDO. Rebelianci słali swoich ludzi do wszystkich zakątków 
Galicji. Jeden z takich wysłanników trafił do oddziału Michała. Nie tracąc 
czasu, począł go agitować: - Armia sowiecka stoi u progu naszej chaty. Cofanie 
się Niemców jest nieodwołalne. Nieunikniona jest klęska Hitlera, chyba że zdarzy 
się coś nadzwyczajnego. - To zrozumiałe, że władyka czekał na cud, nie sądziłem, 
że wy także - przerwał Michał nieznajomemu. Drażniła go jego buta i pewność 
siebie. - Rada Wyzwoleńcza zamierza zerwać z dotychczasowymi błędnymi 
koncepcjami politycznymi i niemądrymi sojuszami na rzecz budowy demokratycznej 
Ukrainy na wzór Anglii. Trzeba postawić krzyżyk na przeszłości - przemawiał. - 
Należy szukać porozumienia z tymi, którzy zwyciężą. - Tutaj panami będą Ruskie - 
powiedział Michał. - Niemcy przegrają wojnę, ale Anglia, Ameryka i Francja nie 
pozwolą, aby Sowieci wygrali pokój - przekonywał emisariusz HUWR. - Myślicie, że 
jesteśmy pępkiem Europy. Sowieci za progiem, a wy krzyczycie: Niech żyje 
samostijna! Odgrażacie się jak dzieci - komentował ironicznie Michał. - Właśnie 
teraz akcje UPA mają szczególne znaczenie dla przyszłości - upierał się 
emisariusz. - Trzeba je nasilić, i to wszędzie, pokazać, że nie chcemy żyć pod 
Sowietami. Już chętniej będziemy przy Polsce. - Najpierw trzeba zapytać, czy 
Polacy was zechcą. Jak pogodzić wasze hasła z rzeczywistością? Dziś UPA morduje 
Polaków, a jutro poprosicie znienawidzoną Polskę o schronienie. Kto wam może 
jeszcze zaufać? - odpowiedział Michał. Stopniowo podnosił głos, aż prawie 
krzyczał: - Wypinam się na waszą Radę Wyzwoleńczą, na Szuchewycza i 
Szeptyckiego. Moi ludzie walczyć będą tylko razem z tymi, którzy biją Niemców! - 
Chyba nie przeciw UPA? - spytał zaskoczony emisariusz. - Przeciw wszystkim, 
którzy mordują Polaków i spokojnych Ukraińców, przeciw banderowcom także! - Czy 
to mam przekazać? - upewnił się nieznajomy. Głos mu się łamał, tupet ustąpił 
coraz większemu lękowi o własną skórę. Nie miał złudzeń, że źle trafił. Na 
dyplomatyczny wybieg było za późno. - Przekażesz, co zechcesz, byleś mi się tu 
więcej nie pokazywał, bo możesz nie znaleźć drogi powrotnej do swoich mistyków. 
A teraz won! - krzyknął Michał za cofającym się emisariuszem. Nalał sobie pełną 
szklankę samogonu i wypił do dna. Ostatnio pił dużo i często, topiąc w gorzałce 
smutek po stracie Łesi, wyrzuty sumienia w stosunku do Lusi, rozterki, wahania i 
strach przed życiem po wojnie. Czuł, że trzeba powiedzieć chłopakom, kim był 
emisariusz i dlaczego go przepędził. Rozmyślał, jak przekonać ludzi, że teraz 
należy wystąpić przeciwko temu, o co przez tyle lat walczyli, włócząc się po 
bieszczadzkich ostępach. Jak zawrócić ich z tej drogi? Pogromy Polaków i Żydów w 
Galicji nie ustawały. Ludność, która uszła z nich z życiem, znajdowała 
schronienie w kościołach i klasztorach. Przybywali również ci, którzy przed 
represjami banderowców uciekli z rodzinnego sioła, zabierając tylko to, co byli 
w stanie unieść albo załadować na chłopską furmankę. Lusia z dziećmi schroniła 
się w klasztorze w Rozdołach. Zachowując we wdzięcznej pamięci rodzinę 
Horynieckich, przeor postarał się dla niej o wygodniejszą celę. Przez kilka nocy 
Pawłyk dowoził ukradkiem najniezbędniejsze rzeczy. Uparcie przy tym namawiał 
Lusię, aby wyjechała z Galicji, i to jak najprędzej. - Najlepiej do Krakowa, do 
pani Jadwigi - podpowiadał. - Kraków to polskie miasto, prastara stolica. Nikt 
nie waży się go tknąć. Tam najbezpieczniej przeczekać najgorsze, potem jakoś się 
ułoży. - Wyjeżdżać teraz i to tak daleko? Ja przecież prawie nie znam Jadwigi - 
tłumaczyła. - Z czym jechać w taką drogę? - Pieniądze są. - Od kogo? - spytała 
zaskoczona. - Pan Michał przesłał. - Michał? - wątpiła Lusia. Tak dawno nie 
miała nawet najmniej prawdopodobnej wieści od męża. Chwilami myślała, że zginął. 
- Pan Michał dawno przeszedł na polską stronę - powiedział Pawłyk. - Walczy 
razem z AK przeciwko banderowcom i Niemcom. - Nie może być... - szepnęła. Pawłyk 
nie powiedział wszystkiego, co przekazał mu jeden z ludzi Michała, odnalazłszy 
go w Rozdołach: - Po śmierci Łesi nasz prowidnyk, ukochany przez chłopaków 
watażka, bardzo się zmienił, zawarł układ z AK. Na początek oznaczało to tylko, 
że nie będziemy wchodzili sobie w drogę, potem biliśmy razem upowców - opowiadał 
sotnyk. - W oddziale roiło się od Lachów. My z tego nic nie rozumieli, ale nie 
opuściliśmy prowidnyka. Poprosił Pawłyka o papierosa i trochę samogonu. Łyknął 
pospiesznie kilka razy i kontynuował: - W lasach nad Stwiążem doszło 
niespodziewanie do wielkiej bitwy. Walczyli akowcy z banderowcami. Tym z UPA 
przyszła z pomocą niemiecka żandarmeria. Wtedy watażka. niewiele się namyślając, 
poprowadził chłopaków w kocioł. Ciężko było. Naszych sporo padło. Nawet nie 
wiem, kto nas wyprowadził. Prowidnyk kazał się wycofać pod Halicz. Nie 
donieśliśmy go żywego na leże. Gdy go zabrakło, oddział rozwiązał się. Lachy 
poszli do AK, a my pętamy się po Bieszczadach bacząc, aby nie trafić na 
banderowców. Na koniec przekazał Pawłykowi pieniądze. - To dla wdowy po 
prowidnyku, no i dla dzieci. Niech ich Bóg zachowa. - Co zamierzacie? - zapytał 
Pawłyk, gdy nieznajomy szykował się do wyjścia. W odpowiedzi sotnyk wzruszył 
ramionami. - Dużo was? - Garstka. Zostali tylko ci, co nie mają dokąd pójść, do 
czego wracać. - Namawiam żonę prowidnyka, aby z dziećmi wyjechała do Krakowa. - 
Chodziłem tam z watażką. - Raz jeszcze byś nie poszedł? - Powiedziałem, garstka 
nas. - To i lepiej. Zapłacę. Sotnyk wahał się długo. Szuwary zaszumiały 
przeciągle, poruszone kolejnym powiewem wiatru. Machinalnie przyłożył lornetkę 
do oczu. Tak, to tylko wiatr straszył jak trzepot skrzydeł nietoperzy w 
cmentarnej ciszy. W sąsiedztwie zarechotały żaby na pogodę. Co robić przez całą 
długą noc na patrolu? Najlepiej rozmawiać, aby nie zasnąć. Robert Horyniecki, 
plutonowy I Armii Wojska Polskiego, ciągnął swoją opowieść. Słuchał go kolega z 
kompanii, Witek Malan, oficer polityczny. - Na początku wszystko było straszne. 
Wydawało się, że przesłuchania nigdy się nie skończą. Tylko matkę oszczędzili. 
Była chora, w podróży bardzo się przeziębiła. Dziwiliśmy się, że przeżyła. Tylko 
choroba przylgnęła do niej. Gdy wyjejżdżałem, też było z nią nie najlepiej. 
Wsłuchał się w kumkanie żab. - I pomyśleć, że one tak gadają między sobą. 
Wszystko, co żyje, ma drugiemu coś do przekazania. To odruch naturalny, to także 
szansa na przetrwanie. - Po chwili wrócił do przerwanego wątku: - Wreszcie 
wysłali nas dalej. Musieliśmy odpokutować za to, że byliśmy polskie pany. 
Wrogowie ludu - dodał ironicznie. - W kołchozie żyło się ciężko, a umrzeć 
szkoda. Uciec można było tylko w tajgę i zginąć albo przy odrobinie szczęścia 
żyć jak pustelnik, dziczeć. Kiedy spadły śniegi, nasze chałupy zakryło po same 
czubki. Od domu do domu chodziło się wąskimi, białymi korytarzami. Od tamtego 
czasu nienawidzę zimy. Ale wiosna też nie była lepsza. Tam w ogóle trudno żyć. - 
Jakoś jednak przeżyłeś - wtrącił politruk. W jego głosie wyczuł jakby odrobinę 
złośliwości czy dziwnej pretensji, że Robert teraz to wszystko opowiada, wyciąga 
uparcie jak znoszone, brudne ubranie. Los oszczędził Witkowi takich przeżyć. 
Miał odmienne wspomnienia z Rosji. Do kraju wracał bez garbu. - I owszem, ale 
przecież każdy chce żyć - odpowiedział Robert twardo, ze złością. Chwilę 
milczał, ale zwyciężyła chęć wyrzucenia z siebie wszystkiego. - Najtrudniej 
przychodziło to Ewelinie - powiedział spokojnie. - Ewelina - powtórzył Witek. - 
Ładne imię. - To siostra - wyjaśnił Robert. - Nie denerwują cię żaby? - Nie. Bez 
nich noc byłaby głucha. Nie znoszę ciszy. Jest niezgodna z naturą. Cisza to 
śmierć. - Boisz się? - Jak każdy - odpowiedział Robert. - Filozof z ciebie - 
rzucił tamten z przekąsem. - To po matce - odparł żartobliwie i wrócił do 
opowieści: - Po czterdziestym pierwszym trochę się polepszyło, gdy nasze kraje 
zawarły sojusz, ale w Rosji pozostaliśmy jeszcze długo. Ewelina poznała tam 
swego przyszłego męża. Pobrali się i wyszli razem z Andersem. Chciałem także 
pójść z nim, miałem dosyć Rosji. Za młody byłem, do wojska nie wzięli. Dopiero 
brat ojca wyciągnął mnie z tej głuszy. Kiedy w wojenkomacie wręczono mi wreszcie 
"powiastkę", ucieszyłem się jak dziecko. Miałem iść do naszego wojska i do 
Polski. Żal mi było, że muszę rodziców zostawiać, ale inaczej nie mogłem, 
zresztą stryjek obiecał im pomóc. - Może kiedyś będziesz to wszystko wspominał 
inaczej - wtrącił kolega - przemyślisz niejedno. - Najchętniej chciałbym 
zapomnieć jak koszmarny sen. Ale nawet niedobre sny czasem wracają. Zawsze 
pozostanie blizna. - Z tym można żyć. - Z obolałą duszą i przetrąconym 
kręgosłupem także. - Czego więc chcesz? - Niewiele. Wrócić jak najszybciej do 
Polski. - Tak jak każdy. Urwali rozmowę, obaj jednakowo poirytowani. Noc się 
dłużyła i zrobiło się chłodniej. Zza znikających chmur wyjrzał księżyc i 
oświetlił rzekę i drugi brzeg. Wydawało się, że tam już nikogo nie ma. Jeśli tak 
było naprawdę, to jutrzejsze natarcie i forsowanie przeszkody wodnej mogło się 
obejść bez większych strat. Ale noc wszystko zmienia. W dzień świat wygląda 
zupełnie inaczej. - Na tamtym brzegu była kiedyś Polska - odezwał się Robert. - 
Gdzie teraz będzie? Czy w ogóle będzie, jak myślisz? - Dalej na zachód jest Bug, 
tam już będziesz u siebie. - Daleko... Gdzieś na południe od tych stron jest 
Czarny Ostrów. Ponoć wywodzimy się z tej miejscowości. Jeden z moich przodków 
zawędrował w Bieszczady i kupił Prędowlę. Szedłem taki kawał aż tu i okazuje 
się, że to jeszcze nie Polska. A więc gdzie? - Powiedziałem ci, za Bugiem. - 
Tyle drogi trzeba było przejść, aby dojść do domu i dowiedzieć się, że już tu 
nie mieszkasz. Smutne to. - Ale sprawiedliwe, historycznie sprawiedliwe - 
zawyrokował stanowczo rozmówca. - Nowe życie, nowy porządek - dodał z naciskiem, 
a po krótkiej chwili powiedział jeszcze: - Nowa Polska w prastarych granicach. - 
Najbardziej nie lubię was, biegłych w polityce, za to, że na wszystko macie 
gotowe, okrągłe, słuszne odpowiedzi. A takim, co nie mają żadnych wątpliwości, 
po prostu nie wierzę. Witek zmierzył Roberta ponurym, pełnym złości i wyrzutu 
wzrokiem. Pomyślał chwilę i powiedział trochę do Roberta, a trochę do siebie: - 
Samym żalem i złością nie wygramy wojny ani pokoju. Robert milczał. Żaby 
rechotały, gdy jedna kolonia milkła, druga rozpoczynała koncert. I tak do świtu. 
Od wczesnego rana siedział na tarasie przed pensjonatem. Pożegnawszy się tu z 
Dolores, która musiała pilnie pojechać do miasta, usiadł wygodnie w plecionym 
fotelu, z twarzą zwróconą do słońca, wpatrzony w góry. Poszarpane szczyty i 
spadziste granie układały się w fantastyczne, nierealne kształty. Ponad stromą, 
granitową ścianą gór jaśniało błękitne niebo. W głębokich, wąskich żlebach leżał 
jeszcze śnieg. Od południa nadchodziły chmury, rozbijając się niczym białe 
balony o ostre krawędzie skalne. Wiatr rozwiewał je, układał w pokręcone wstęgi, 
potargane wachlarze. Pokryte wiecznym, zlodowaciałym śniegiem szczyty błyszczały 
jaskrawo w słońcu jak wielkie lustra, zawieszone wysoko nad doliną. Góry, wtedy 
szczególnie piękne i niezdobyte przypominały niezwykłe kobiety: dumne, zimne i 
wyniosłe, milczące i zdradliwie uśmiechnięte, które można tyleż wielbić, co 
nienawidzić, kochać i przeklinać po stokroć, pożądać i porzucać w lęku. Taką 
właśnie wydawała mu się kiedyś Natalia. Jednak zdobył ją i choć na krótko, 
zdołał zatrzymać przy sobie, poskromić. Była czasami okrutna dla niego i dla 
siebie, a przecież zawsze jej to wybaczał. Naprawdę kochał tylko ją, chociaż 
znał kobiety ładniejsze, a przede wszystkim lepsze, bardziej mu oddane i czułe - 
jak Dolores. "Ten czas, przeklęty czas. Przeszłość, która jest wrogiem 
przyszłości. Mgła smutnych wspomnień, w której zgubiliśmy się. Jeśli opadnie, 
czy się odnajdziemy, czy się poznamy?" - rozmyślał. Powiał silniejszy wiatr i 
przegnał uparte chmury na drugą stronę nad ścianą granitowych szczytów. Pierwsze 
przepłynęły wysoko, gładko. Następne stłoczone, bałwaniaste, ciężkie, rozbiły 
się o iglice skalnych wież i postrzępione stoczyły się mgłą po graniach w dół. 
Zatrzymały się w żlebach, osiadły w dolinach, zawisły na skalnych półkach. 
Pogoda gwałtownie się zmieniła. Jędrzej zadrżał z zimna i wrócił na górę. Od 
czasu gdy spotkali się w Szwajcarii, Dolores wzięła na siebie wysiłek 
zorganizowania ich wspólnego życia. Wydostała go z obozu dla internowanych 
żołnierzy i przywiozła do wioski Maloja nad Silser See w południowej Gryzonii. 
Wsparcie pieniężne, które otrzymywał Jędrzej od rządu szwajcarskiego, nie 
wystarczyłoby na opłacenie apartamentu w pensjonacie, a o stałej pracy nie było 
mowy. Udzielała prywatnych lekcji i pisała artykuły do rozmaitych czasopism. 
Wydała także książkę, nieźle na niej zarabiając. Żyli skromnie, nie narzekając 
jednak na brak pieniędzy. Dolores zdążyła na kolację. - Przywiozłam gazety i 
pieniądze - wołała od progu. - Dostałam zaliczkę na nową książkę. Będziemy nad 
nią pracować razem. Pragnęła wszelkimi sposobami zmusić Jędrzeja do pracy, która 
wyzwoliłaby go od wielogodzinnych, bezsensownych rozmyślań. - Będziesz musiał 
znów zacząć żyć normalnie - przekonywała. W duchu przyznawał jej rację, był 
wdzięczny, że pragnie podtrzymać w nim choć iskierkę nadziei. Nie pytała, co 
będzie z nią, gdy Jędrzej zechce wrócić do Polski. Nie wymagała żadnych 
zapewnień i obietnic, cieszyła się, że teraz są razem w pięknym i spokojnym 
zakątku świata. - Co to za książka? - zapytał. - Jeszcze jedna sensacyjna 
opowiastka, tylko musi być więcej o miłości. Po okrucieństwach wojny ludzie są 
tego spragnieni. - Nie boisz się, że spółka nie wyjdzie? - Nie. Znowu ogarnęła 
go fala wdzięczności za wiarę w jego siły, choć przeczuwał, że i tym razem ją 
zawiedzie. Po kolacji Jędrzej zabrał się za lekturę gazet. Donoszono w nich o 
rozwijającym się desancie w południowej Francji i natarciu alianckim we 
Włoszech. Były korespondencje z wolnego już Paryża i krótkie doniesienie, że 
warszawscy powstańcy wciąż walczą z doborowymi dywizjami niemieckimi. Nie miał 
wyrobionego poglądu na trwające prawie od miesiąca wydarzenia w Warszawie. Skoro 
AK nie zdołała zrealizować swoich planów w Wilnie i we Lwowie, to Warszawa była 
na to ostatnią szansą. Sądził, że Delegatura i AK zamierzały ubiec Rosjan i 
sprowadzić do wyzwolonej przez powstańców Warszawy rząd z Londynu. "Wydaje się 
to logiczne, ale czy możliwe?" - rozmyślał. W kilka dni po wybuchu powstania 
rozmawiali o tym z Dolores. Zacytowała mu wówczas z gazety opinię Churchilla: - 
"Akcja warszawska stanowi nierozsądną, straszną awanturę, która kosztuje ludność 
wielkie ofiary"... Pewnie to prawda - dodała od siebie. - Gada tak, bo nie chce 
pomóc - rzucił rozgniewany Jędrzej. - Pomyśl jednak, czy Anglicy nie mają prawa 
do takiej oceny - powiedziała ostrożnie, aby nie rozdrażnić Jędrzeja - czy 
naprawdę wszyscy muszą biec Warszawie na ratunek, bo wasi politycy zapragnęli 
zagrać na nosie Sowietom? Teraz nie chciał już wracać do tamtej rozmowy. Coraz 
wyraźniej widział, że upływający czas nie sprzyja powstańcom. Obok informacji z 
Warszawy była także notka o tym, że w Polsce, na wyzwolonych obszarach rząd 
lubelski obdziela chłopów ziemią, przejmuje pod tymczasowy zarząd państwowy 
fabryki i transport i zapowiada dalsze reformy polityczne. "Można się było tego 
spodziewać" - skomentował w myślach i odrzucił gazetę na bok. Postanowił, że aby 
się nie irytować, będzie odtąd omijał wszystkie doniesienia z Polski. Jesień 
była ciepła i pogodna. Na drzewach ocalało jeszcze sporo zielonych liści, choć w 
pięknym krajobrazie Tabanu, małej dolinki nad Dunajem, zamkniętej z trzech stron 
górami: Zamkową, Słoneczną i Gellerta, dominowały już wszelkie odcienie złota i 
brązu. Sonia lubiła jesień, jej spokój, łagodne ciepło i wielorakie barwy. 
Toczyły się walki pod Użogorodem i Munkaczem. Rosjanie byli już w Rumunii. 
Propaganda uspokajała społeczeństwo. Szeptano, że nowy rząd będzie usiłował 
dogadać się z Rosjanami w sprawie separatystycznego pokoju. Wielu powątpiewało, 
czy Niemcy na to pozwolą. - Horthy chce jedynie zyskać na czasie - tłumaczył 
Soni Istvan. Od pewnego czasu bardzo interesował się polityką. Spotykał się z 
różnymi ludźmi, przepadał na kilka dni z domu. Bała się o syna, ale nie 
potrafiła go zatrzymać. - Horthystom chodzi tylko o to, aby wynegocjować jak 
najkorzystniejsze warunki pokoju, nie dopuścić do zajęcia Węgier przez Rosjan i 
wypowiedzenia wojny Hitlerowi. Spacerowali brzegiem Dunaju. Istvan ociągał się z 
powrotem do domu. - W końcu to nie takie głupie - stwierdziła. - Ale niemożliwe. 
Horthy chce lawirować, a na taką zabawę nikt nie pójdzie. Kiedy nie da się 
ratować nierealnych koncepcji, trzeba ratować Węgry. "Ratować Węgry" - 
pomyślała. Nawet nie przypuszczała, że wojna tak zwiąże syna z krajem ojca. 
Wiedziała, że teraz coraz trudniej będzie im się porozumieć. Niewiele obchodziła 
ją polityka. Pragnęła przeczekać najgorsze i wrócić do domu. Dlatego tak bała 
się o syna. Przeczuwając coś złego spytała: - Ty także zamierzasz uczestniczyć w 
ratowaniu Węgier? W jej głosie brzmiała irytacja i wyrzut. - Podjąłem decyzję 
już wcześniej. Nie wycofam się. Wydaje mi się, że ty pragniesz ocalić tylko 
przeszłość, a mnie chodzi o przyszłość tego kraju, bo tu zostanę. - A wiesz 
chociaż, jaki to będzie kraj? - Domyślam się, Polska też nie będzie już krainą z 
twojej młodości. Nic już nie będzie takie jak było, ani kraje, ani ludzie - 
powiedział z przekonaniem. Sonia zbliżyła się do brzegu. Gdy Istvan stanął obok, 
spytała: - Wydawało mi się, że chciałeś mi powiedzieć coś ważnego. - Nie mogę 
wrócić na noc do domu - powiedział cicho. - Nie pierwszy raz. - Tym razem na 
dłużej. Przeszedłem do konspiracji. Za kilka dni nasz oddział idzie do akcji. 
Westchnęła ciężko. - Mój drogi, wojna to nie zabawa. Ujęła syna pod rękę. - To 
już wiem. Niełatwo mi odejść, ale muszę. Jeśli będzie źle, przyjdę po was - 
zapewniał. - Myśl przede wszystkim o sobie i o przyszłości. Uważaj. Taban to 
prawie Prędowla. Niech na całym świecie wojna... Nie martw się o nas. Widzisz, 
jak tu pięknie, cicho? - Tu też może przyjść burza. - W mieście ona nie tak 
groźna. Od tamtej rozmowy minęło kilka tygodni. Nie miała żadnej wiadomości od 
syna. Tymczasem zabiegi horthystów skończyły się fiaskiem. W połowie 
października doszło do przewrotu reakcyjnych oficerów i strzałokrzyżowców. 
Przywódca faszystów Sz~alasi usunął z rządu wszystkich chwiejnych polityków, 
zaprowadził terror i ogłosił mobilizację do armii i robót publicznych. Z jego 
rozkazu kontynuowano wojnę ze Związkiem Radzieckim, oddano kraj pod kontrolę 
hitlerowców. Wkrótce potem wojska radzieckie dotarły do Cisy i stanęły pod 
Debreczynem. Echa nadchodzącej burzy były coraz bliższe. Sonia i Helena 
wyjechałyby z Budapesztu, gdyby było dokąd. Pod koniec grudnia Rosjanie podeszli 
pod miasto, a od pierwszego dnia świąt Bożego Narodzenia rozpoczęło się 
oblężenie. - I znów dopadła nas wojna. Co teraz? Jak stąd uciec? - rozpaczała 
Helena. - A jeśli ci faszstowscy szaleńcy zechcą się bronić do upadłego? - 
Rosjanie okrążyli miasto. Są już wszędzie, na całych Węgrzech, nad Dunajem, nad 
Drawą, nad Balatonem. Wszędzie - powtarzała Sonia, próbując uspokoić Helenę. - 
To nie może trwać długo. W tydzień po posiedzeniu w Debreczynie tymczasowego 
parlamentu nowej władzy rząd koalicyjny, powołany przez to zgromadzenie, 
wypowiedział Niemcom wojnę. Jednak faszyści zabili radzieckich parlamentariuszy, 
odrzucając propozycję kapitulacji i ocalenia miasta. - Przekonywałaś mnie, że to 
już długo nie potrwa, pamiętasz? Co teraz powiesz? - krzyczała przerażona i 
załamana Helena. Myśl, że ślepy los, który uratował ją i dziecko, może odwrócić 
się teraz, napawała ją grozą. - Nie pomyślałaś o tym, że to może trwać 
wieczność, że stąd nie wyjdziemy? - Uspokój się - prosiła Sonia, podnosząc także 
głos. - Doprowadzisz się do obłędu. Tak nie można! - Co robić? - Widzisz - 
zaczęła spokojnie Sonia - nie potrafię ci tego dobrze wytłumaczyć, ale wierzę, 
że ocalejemy. Istvan... Helena wykrzywiła twarz w smutnym grymasie. W noc 
sylwestrową ktoś delikatnie zapukał do drzwi. Znieruchomiały nasłuchując. Gdy 
pukanie zabrzmiało po raz trzeci, Sonia podeszła do drzwi. - To ja - szepnął 
Istvan, wślizgując się prędko przez uchylone drzwi. - Mój Boże! - zawołały obie 
prawie równocześnie. Ledwo przywitali się, a już Istvan ponaglał: - Musimy się 
zbierać, prędko, tam na nas czekają. - Gdzie? Kto? - pytała Sonia. - Nie mamy 
wiele czasu, naprawdę - nalegał. - Co mamy ze sobą zabrać? - spytała bezradnie 
Helena. - Jak najmniej, bo droga daleka. Za kwadrans przyjdę jeszcze raz. 
Pospieszcie się. Gdy zniknął za drzwiami, obie oprzytomniały. Helena ubierała 
ciepło śpiącego syna, Sonia pakowała najpotrzebniejsze rzeczy. O świcie były już 
bezpieczne, daleko za miastem. Niebo wciąż było zaciągnięte, ale chmury stawały 
się coraz bielsze, jaśniejsze, padały tylko z rzadka drobne płatki śniegu. 
Jadwiga spojrzała przez okno i nabrała ochoty na spacer. Namawiała także Lusię, 
ale ona nie chciała się nigdzie ruszyć bez dzieci. Olga i Staś spali tymczasem w 
najlepsze. Planty były ulubionym miejscem zimowych spacerów Jadwigi. Szła wolno, 
pogrążona w myślach. Na środku białej alei spostrzegła przycupnięte, przytulone 
do siebie, nieruchome z zimna czarne ptaki. Przystanęła. Prędko, w obawie, że 
ptaki się rozpierzchną, szukała w pamięci podobnego obrazu. Przed laty były tu z 
Sonią, w podobny dzień zimowy. Rozmawiały o Marii i jeszcze o czymś... Podniosła 
wtedy kawałek patyka i rysowała na śniegu miejsce, gdzie rzeka Stryj łączy swoje 
wody z nurtem Dniestru. "Prosto jak po nitce nie prowadzi żadna droga, nie 
płynie żadna rzeka, nie zmierza żaden człowiek... Im więcej ostrych zakrętów, 
tym więcej wiru, w którym giną ludzie. A przecież nie o to chodzi. Kiedy uda nam 
się szczęśliwie uniknąć wirów, z wysokości naszej spokojnej fali nie 
dostrzegamy, że ktoś nam bliski, z kim udało nam się szczęśliwie dotrwać aż do 
teraz, nagle zniknął nam z oczu. Los, zwykły człowieczy los. I nic na to nie 
poradzisz" - przypominała sobie własne słowa. Wtedy wydawało się, że najgorsze 
już za nimi. Nawet nie przeczuwały, że czekać je będzie ten największy, 
najtragiczniejszy wir, koszmar drugiej wojny światowej. Znów za kolejnym, bardzo 
niebezpiecznym zakolem rzeka płynęła spokojnym nurtem. Wojna jeszcze trwała, ale 
tu, gdzie Wisła okala wawelskie wzgórze, od kilku dni trwał pokój. Kraków był 
wolny, cudem ocalały ze straszliwej pożogi. Niedaleko stąd szalała jeszcze 
burza. Ludzie z trwogą wsłuchiwali się, szczególnie nocą, w oddalające się 
grzmoty. Nad Plantami niebo wypogadzało się, zajaśniało słońce. Usiadła na 
pobliskiej ławce, aby nie spłoszyć tkwiących w bezruchu wron. Poczuła nagłe 
zmęczenie. W pierwszej chwili przestraszyła się, że to kolejny atak, ale nie, 
nic nie bolało. Tylko nogi, ręce i głowa jak z ołowiu, po dalekiej drodze. "Może 
to tylko starość? - pomyślała Jadwiga. - Cóż, nie ma się czym martwić. To 
szczęście dożyć starości w tak okrutnych czasach. Wielkie szczęście". Ogarnął ją 
chłód, więc przemogła się i wstała, by wrócić do domu. Zrazu trudno jest 
uwierzyć we wszystko, co spada na nas nagle, podobnie jak nie od razu po długim 
czasie udręki ulga koi ból. Trzeba czasu. Podobnie było z wolnością. Chociaż w 
Krakowie nie było już Niemców, w ludziach funkcjonowały stare nawyki. Dusza 
ludzka to nie mieszkanie, które można w mig posprzątać. "Ile dni, a może 
miesięcy, jeśli nie lat potrzeba, aby bez lęku wyjść z domu i powracać do niego 
bez obaw? Nie oglądać się ukradkiem za siebie na ulicy, nie nasłuchiwać w nocy?" 
- rozmyślała Jadwiga. Słysząc hejnał przystanęła. Po chwili zauważyła, że jakaś 
młoda kobieta z tobołkiem przerzuconym przez ramię też stoi i słucha. A kiedy 
muzyka urwała się, nieznajomej spadł tobołek z ramienia na ziemię. Jadwiga 
zobaczyła, że dziewczyna płacze. Najpierw cicho, żałośnie, potem coraz głośniej. 
Objęła ją i przytuliła. - Wróciłam do domu. Wróciłam! - wyjaśniała łkając i 
pociągając nosem. - Nie zastałam nikogo. Wszyscy wyjechali i nikt nie wie dokąd. 
Nikogo! - rozpaczała. - Wielu było takich, co odeszli bez słowa. - Ale ja 
wróciłam. - Może i oni powrócą. Trzeba czekać, a tymczasem jakoś żyć. Nieznajoma 
przytaknęła i próbowała uśmiechnąć się przez łzy, dziękując za otuchę. Jadwiga 
uścisnęła mocno jej zimną dłoń. Czekając przez chwilę pod drzwiami, aż Lusia 
otworzy, słyszała krzyki Stasia i Olgi. Cieszyła ją beztroska dzieci. Po 
kolacji, kiedy ułożyły dzieci do snu, usiadły razem w saloniku. Za oknem znów 
padał śnieg. Nie bardzo było czym palić, a przecież zima dopiero się zaczęła. - 
Niedługo otworzą Uniwersytet i wrócę do pracy. Wprawdzie mam już swoje lata, ale 
teraz pewnie każdy się przyda. Zarobię na nas wszystkich, a ty zajmiesz się 
domem i dziećmi - powiedziała Jadwiga. - Ja chciałam... - zaczęła niepewnie 
Lusia. Jadwiga uprzedziła ją: - Wrócić do domu? Lusia przytaknęła. Czuła, że nie 
zatrzyma jej przy sobie. Rozumiała to, choć z niechęcią myślała o czekającej ją 
samotności. Ii. Repatrianci Rozdział I Od ponad trzech miesięcy zajmowali 
pozycje obronne nad rzeką Senio, na wschód od Faenzy, gdzie kopulaste pagórki 
przedgórza apenińskiego przechodzą stopniowo w monotonną, płaską nizinę, 
ciągnącą się aż po Rawennę i deltę Padu. Przybyli tu w styczniu czterdziestego 
czwartego roku, po walkach stoczonych przez Ii Korpus Polski w Apeninach 
Emiliańskich. Stacjonowali tu już na tyle długo, że przyzwyczaił się do pejzażu, 
który przypominał mu rodzinne strony: pofalowane Roztocze, schodzące na 
równinne, błotniste Polesie. - Czy to tak trudno odnaleźć w każdym krajobrazie 
coś ze swoich stron? Dowolny fragment obcej okolicy z kępą drzew i niewielkim 
pagórkiem wyobraźnia i wspomnienia podmalują tak, że w końcu uznasz go za swój. 
Wystarczy dostatecznie długo tułać się po świecie i mocno zatęsknić - tłumaczył 
kiedyś Bolkowi Spycurze. Przeszli razem cały szlak od Iranu, przez Bliski Wschód 
do Włoch. Walczyli w Apeninach. Bolek poległ nad rzeką Metauro. Zanim stracił 
przytomność, powtarzał: - Dobrze, że to w górach... Dla takich jak ja każde góry 
są domem, bo wszyćkie piękne i wszyćkie jednakowo groźne. Te tu zmogły mnie, 
szkoda, chciałem dojść do samych Tatr. Roman unikał urojeń, uciekał od 
nostalgii. W każdym z pejzaży mijanych przez te lata poniewierki starał się 
dostrzec nie to, co przypominało mu widok za oknem rodzinnego domu, a to, co od 
tamtego obrazu było inne, lecz równie piękne, co mogłoby go skusić, przywiązać 
do nowego miejsca, jeśli trzeba by pozostać na dłużej, chociażby na resztę 
życia. Przypominał wędrowca, który raduje się każdym ogniskiem napotkanym na 
swojej tułaczej drodze, nie żałował domowego kominka w rodzinnym Truchaniu. 
"Rozpaczą nie ogrzejesz rąk, nie napełnisz ciepłem duszy, kiedy dłonie 
zgrabiałe, niechętne każdemu zajęciu, a serce bolące od smutku, wtenczas 
nietrudno o zwątpienie i obojętność dla sprawy, za którą jeszcze wczoraj oddałby 
człowiek życie. Od tego wszystkiego trzeba uciekać jak najdalej, jak od 
zaraźliwej choroby, jeśli pragniemy żyć" - pisał do Eweliny. Przygnębienie 
wkradło się w szeregi żołnierzy podczas włóczęgi po Środkowym Wschodzie. Na 
przełomie czterdziestego trzeciego i czwartego roku było już znacznie łatwiej 
prowadzić pracę wychowawczo_oświatową. 2 Korpus Polski wraz z 8 Armią Brytyjską 
został przerzucony do Italii, zajmując wiosną czterdziestego czwartego roku 
pozycje obronne w Apeninach, nad górnym biegiem Sangro. Wtedy zaśpiewano 
radośnie: "Z ziemi włoskiej do Polski..." 9 kwietnia u podnóża Apeninów ruszyło 
końcowe natarcie sprzymierzonych. Po zwycięskiej bitwie nad rzeką Senio i 
przełamaniu niemieckiej obrony 2 Korpus ruszył do natarcia wzdłuż Via Emilia, 
czyli drogi numer 9, prowadzącej prosto do Bolonii. Choć Rosjanie w tym czasie 
forsowali Odrę i podchodzili pod Berlin, Niemcy nie zamierzali łatwo sprzedać 
swojej skóry, nie zaprzestawali beznadziejnego oporu. Koncentrowali obronę 
kolejno na rzekach Gaiana i Idice, pragnąc za wszelką cenę powstrzymać 
nacierających sprzymierzonych. W walkach nad drugą z tych rzek, gdy do Bolonii 
było zaledwie dziesięć kilometrów, odłamek granatu ranił Romana w głowę. 
Przytomność odzyskał dopiero po trzech dniach w szpitalu polowym pod Castel 
S.Pietro. Wkrótce potem przywieziono go do szpitala w Bolonii, wyzwolonej 21 
kwietnia przez polskie zgrupowanie pościgowe. Ewelina przebywała wówczas u stóp 
Apeninów w miasteczku Brisighella. Mieszkała tam z grupą rodzin polskich, które 
po wyzwoleniu Bolonii stopniowo wyjeżdżały na południe. W myśl obietnicy 
generała Andersa nad Adriatykiem, koło Barletta i Trani, powstać miała "mała 
Polska", niby_państewko, posiadające dość rozbudowany aparat biurokratyczny. Do 
"małej Polski", do Apulii, ściągali zewsząd wszyscy ci, których zdołano 
przekonać, że powrót do kraju pozostającego "pod czerwoną okupacją" jest 
niemożliwy, bezsensowny. Londyńska propaganda antyrepatriacyjna i marzenia 
Andersa o sprowadzeniu z Niemiec przebywających na robotach Polaków, czyli sen o 
drugiej Polsce nad Adriatykiem, nie przekonywały wszystkich. Ewelina nie myślała 
na razie o powrocie do kraju, przede wszystkim nie pozwalał na to stan zdrowia 
Romana, do Trani jednak nie wyjechała, pozostając sama w Brisighella. Po 
miesiącu Roman opuścił szpital, chociaż lekarz mu to odradzał. Bóle głowy 
faktycznie mijały, jedynie chwilami dokuczały tak mocno jak po powrocie do 
przytomności. Bywało, że na sekundę lub dwie tracił kontakt ze światem, kontrolę 
nad ruchami i orientację. Wszystko wokół wirowało, jakby dopiero co zszedł z 
karuzeli. Czasami przewracał się. Potem nauczył się wyczuwać rychłe nadejście 
zaćmienia, jak zwierzęta przeczuwają trzęsienie ziemi. Podchodził wtedy prędko 
do łóżka, ławki, ściany czy drzewa, asekurując się przed upadkiem. Uważał, że 
gdy wyjdzie ze szpitala, prędzej wróci do równowagi, zmobilizuje się, nabierze 
pewności siebie. Na urlop Ewelina zabrała go do Brisighelli. Pożyczyła stary, 
zdezelowany samochód. Jego właściciel gwarantował słowem honoru, że miesiąc 
będzie służył im dobrze. Wjechali w nieduży las piniowy. - Skąd wzięłaś 
pieniądze na tego grata? - spytał Roman. W tonie głosu męża nie wyczuwała 
wyrzutu, raczej uznanie dla swojej przedsiębiorczości. - Mieliśmy jeszcze trochę 
oszczędności - wyjaśniała, odrywając na chwilę wzrok od drogi. Prowadziła 
dobrze, pewnie. - O pieniądze się nie martw. Najważniejsze, że wróciłeś. 
Zbliżali się do gór. Jechali doliną rzeki Lamone, mijając Faenzę. Na stokach 
pagórków, w zagłębieniach szerokich dolin strzelały w niebo smukłe, wyniosłe 
cyprysy. - W Brisighelli będziemy sami - uprzedzała męża. - Wszyscy znajomi 
wyjechali na południe, do Barletta lub Trani. Uwierzyli w "małą Polskę" - 
wyjaśniała. - Co o tym sądzisz? - Może chciałabym w nią wierzyć, ale nie 
potrafię. Jeśli nawet pomysł Andersa uda się, to będzie to getto, nic więcej. 
Polska może być naprawdę tylko nad Wisłą - wyjaśniła spokojnie. - Tak, ale jaka? 
- To już inna sprawa - westchnęła. - Czytałem w "Dzienniku Żołnierza", że Polska 
jest wszędzie tam, gdzie zostaną Polacy. Ewelina straciła już ochotę na rozmowę 
o powrocie. Ponieważ Roman nie był zupełnie zdrowy, nie wydawało jej się 
konieczne podejmowanie w tej chwili jakichkolwiek decyzji. Na to mieli jeszcze 
czas. - To romantyzm - powiedziała. - Po tym, cośmy przeszli, wiele rzeczy 
wygląda inaczej, niż piszą w gazetach. Roman zamyślił się zapatrzony gdzieś 
daleko. Im bliżej Brisighelli, tym wzgórza Apeninów rosły coraz prędzej, ale ich 
szczyty były wciąż jeszcze łagodne, kopulaste. Zamki i wieże kościołów 
konkurowały ze smukłymi cyprysami. Południowe trawiaste stoki wzgórz mieniły się 
kolorowymi kwiatami. Przybywało lasów. Najwyżej pięły się pinie, nieco 
karłowate, pokręcone jak czasem polskie sosny. - Brakuje mi często słów, aby 
powiedzieć, co czuję, zebrać do kupy w gładkie, jasne zdania wszystkie myśli, 
zweryfikować wątpliwości - przyznała po chwili spokojnie i zaraz dodała: - A te 
pismaki z "Dziennika Żołnierza" wszystko rozumieją i potrafią. Pisanie 
przychodzi im dziwnie łatwo, jakby wyrzucali artykuły z rękawa. Nie chciała, aby 
mąż podejrzewał, że coś przed nim ukrywa, że już postanowiła za nich dwoje, 
tylko boi się teraz o tym rozmawiać i umyślnie zwleka. Nie zamierzała o sprawie 
tak ważnej jak powrót do kraju decydować sama. Zwlekała, to prawda. Powodów było 
sto, a może i więcej. Warunkiem jakiejkolwiek decyzji był powrót męża do 
zdrowia. Wątpliwości mieszały się z tęsknotą, pragnieniem spotkania się z 
rodziną. - Postanowiłam odnaleźć Jędrzeja. Roman zainteresował się. - Wiem - 
powiedziała - że walczył we Francji i został internowany w Szwajcarii. Jeśli nie 
uciekł stamtąd do Anglii, to jest duże prawdopodobieństwo, że żyje. - To możliwe 
- przyznał. - Napisałam do Czerwonego Krzyża. Myślę, że pomogą. - Na początek 
musimy się wszyscy pozbierać, a potem... - urwał. - Potem postanowimy, co dalej 
- dokończyła prędko. Przytaknął i uśmiechnął się na zgodę. Roman był wdzięczny 
żonie, że zabrała go ze szpitala i przywiozła do Brisighelli. Miasteczko było 
niewielkie, spokojne, jakby zapomniano tu już o wojnie. Życie toczyło się 
normalnym, powolnym rytmem. Pozwalało mu to odzyskać równowagę. Korzystając z 
pięknej, wiosennej pogody i dobrej kondycji, pojechali na wycieczkę w góry. Tuż 
przed miasteczkiem Marradi góry stawały się coraz wyższe, coraz bardziej dzikie 
i piękne. Po same szczyty porastał je gęsty las, zaś w dolinach i na przełęczach 
nie brakowało rozległych polan i pastwisk, skąd roztaczały się wspaniałe, 
niezapomniane widoki. Droga stawała się coraz węższa i bardziej kręta. Mijali z 
rzadka rozsiane wzdłuż traktu miasteczka i wioski. Uliczki były tu jeszcze 
węższe niż szosa, zabudowane gęsto po obu stronach. - Odnoszę wrażenie, że 
przejeżdżamy przez czyjeś podwórka - powiedziała Ewelina znad kierownicy. 
Stanęli na skraju małego, nieregularnego ryneczku, ocienionego masywną, 
kanciastą bryłą kościoła zasłaniającego słońce. Przy wieży rosły dwa smukłe 
cyprysy o złamanych wierzchołkach. Usiedli przy stoliku w małym ogródku przed 
jedyną knajpką. W sąsiedztwie jacyś starzy mężczyźni w wytartych, czarnych 
spodniach i marynarkach rozmawiali o czymś półgłosem. Zajęci sobą zdawali się 
nie zauważać przybyłych. Za to barman spostrzegł ich od razu. Podszedł i przyjął 
zamówienie. - Zaskakujący spokój i pustka - powiedziała Ewelina. Podczas spaceru 
trafili na miejscowy cmentarz na stromym zboczu. Był mały jak japoński ogródek. 
Porośnięte bujną trawą kopczyki grobów i koślawe kamienne obeliski potęgowały 
wrażenie pustki i zapomnienia. - Nie przejmują się losem zmarłych. - Z własnym 
mają pewnie dosyć problemów - próbowała usprawiedliwiać mieszkańców. - Życie w 
górach musi być ciężkie. - Bronisz ich, jakbyś była im coś winna - dziwił się 
Roman. - Bo jestem, choćby to, że możemy spacerować tu sobie spokojnie jak w 
normalnym świecie, bez nalotów, salw, bez strachu. To wiele, nie sądzisz? - Boję 
się, że za chwilę popadniesz w melancholię - przestrzegł. - To mi nie grozi. 
Wrócili do samochodu, bo zrobiło się późno. W domu czekał list. - Jest! Żyje! - 
krzyczała z radości Ewelina, przeleciawszy wzrokiem wiadomość z Czerwonego 
Krzyża. - Jędrzej mieszka w Szwajcarii. Ocalał! - Podali adres? - Tak. Maloja. 
Gdzie to może być? Roman wzruszył bezradnie ramionami. - Trzeba będzie tam 
napisać i to jak najprędzej, aby nam nie uciekł - mówiła podniecona i uradowana. 
Z samego rana pobiegła z listem na pocztę. W niedzielne, ciepłe popołudnie 
wybrali się na długi spacer do kościoła di S. Giovanni Battista in Ottavo, 
najstarszego w okolicy. Uszli spory kawał drogi od rogatek miasteczka skrajem 
pustej szosy, nim skręcili w boczną, wąską, kamienistą drogę i przeszli pod 
wiaduktem wydrążonym w nasypie kolejowym. Tuż za kilkumetrowym wałem rozciągał 
się spory placyk z samotną palmą. Za kamiennym murkiem było podwórze parafii, a 
obok cmentarz, gdzie wzdłuż niewysokiego ogrodzenia rosły równym rzędem, 
zastygłe w nieruchomym powietrzu cyprysy. Przy wejściu na cmentarz stała 
studnia. Do niewielkiej kałuży niczym do wodopoju schodziły się spragnione kury. 
- Jak na wsi - zauważył Roman. - Nasyp kolejowy to jakby mur warowny, 
odgradzający ten zakątek od reszty świata - dodał po chwili, zadowolony, że tu 
przyszli. Usiedli na ławce, na skraju placyku. Kościół nie był budowlą ani 
szczególnie piękną, ani imponującą rozmiarami, raczej kapliczką w rewirze ciszy 
i spokoju. Swoistym urokiem przyciągał wszystkich, którzy tu zaglądali. W 
aktualnym kształcie murów pochodził z dziewiątego wieku, ale fundamenty i 
niewielkie fragmenty budowli stały tu od czasów rzymskich, longobardzkich i 
bizantyjskich. We wnętrzu panował chłód i mrok. Surowe, nie tak zdobne jak w 
polskich świątyniach ściany były nieprzytulne i mało gościnne. Wrócili na szosę 
do miasteczka. Urlop Romana kończył się. Ewelina musiała odwieźć męża na jakiś 
czas do szpitala w Bolonii. Ostatniego wspólnego popołudnia Roman, odrywając 
wzrok od gazety, mruknął: - W "Dzienniku Żołnierza" znów agitują za "małą 
Polską". Domyśliła się, że mężowi zależało, aby przed powrotem do Bolonii 
zdecydowali, czy wrócą do kraju. - Zalecają wstrzymanie się - kontynuował Roman 
patrząc w gazetę, jakby szukał właściwego akapitu, by przeczytać żonie - bo w 
Europie rychło nastąpią zmiany, które doprowadzą do prawdziwego wyzwolenia 
Polski. - Te zmiany to pewnie nowa wojna - zdenerwowała się Ewelina. - Czy tak 
piszą? - Nie, ale chyba masz rację. Roman odłożył gazetę i przez chwilę oboje 
milczeli. Cóż - zaczęła niepewnie Ewelina, siadając przy mężu na oparciu fotela. 
- Myślę, że powinniśmy się wstrzymać z decyzją, ale nie dlatego, że tak piszą w 
gazetach. Musisz przecież wyzdrowieć. Podróż do Polski będzie męcząca i trudna. 
Poza tym, może poczekamy na wiadomość od Jędrzeja? - zaproponowała. - Potem 
razem zdecydujemy, co robić dalej. - Dobrze - zgodził się. Pocałował żonę 
delikatnie w policzek i wyznał: - Czasami myślę o tym, jaka może być ta nowa 
Polska, jaka jest naprawdę, bo to, co w gazetach... - urwał. - Ja także 
próbowałam ją sobie wyobrazić - przyznała. - Przecież my tu właściwie nic o niej 
nie wiemy. - Może Jędrzej jest lepiej zorientowany? - Zobaczymy. Odczuwał 
zmęczenie i przygnębienie, spowodowane nagłym przypływem melancholii. Wbrew 
sobie poddawał się nastrojowi, pocieszając się, że to przejdzie. Usprawiedliwiał 
się, by nie podejmować walki. Płynął zatem z nurtem, a raczej dryfował, zdając 
się na los, nie tracąc niepotrzebnie sił. Był przekonany, że będą mu niebawem 
potrzebne. Swoją nie najlepszą kondycję tłumaczył Włodzimierz zależnie od chwili 
i nastroju. Sprawcą zmęczenia, jak sądził, była wiosna. Odzywała się w nim 
naturalna radość życia, ale równocześnie dawały o sobie znać stare bóle, 
dolegliwości, symptomy pogłębiającej się choroby. Przejściową nieporadność, 
powolność i uległość nastrojom usprawiedliwiał też starością, która brutalnie i 
nie w porę przypominała o sobie. "Sześćdziesiąt cztery lata. Czy to naprawdę tak 
wiele?" - zadawał sobie z niedowierzaniem pytanie. Niemały wpływ na postawę 
Włodzimierza miała dokuczająca mu coraz mocniej samotność. Przedtem nie 
przytłaczała go tak bardzo. Odczuwał wciąż tę samą wielką pustkę wokół. Podobne 
wrażenie ogarnęło go gdzieś w Hiszpanii na widok ograbionego wielkiego kościoła, 
w którym nie pozostały nawet organy ani ławeczki, straszyły puste wnęki po 
rozkradzionych ołtarzach. W mieszkaniu, w którym prawie nie było mebli, z 
wyjątkiem niezbędnych, przypadkowo zgromadzonych, brakowało czegokolwiek, co 
pozwoliłoby poczuć się bezpiecznie. Zamiar urządzenia się na dobre odkładał na 
później, choć zdecydował nieodwołalnie osiąść na stałe w Gdańsku już w chwili, 
gdy przybył na Wybrzeże z brygadą pancerną im. Bohaterów Westerplatte. Wtedy w 
kilka dni po zdobyciu Gdańska został odkomenderowany do wojskowego zarządu 
miasta. Jak sięgał pamięcią, nigdy nie troszczył się specjalnie o warunki 
bytowania. Inaczej było, gdy żyła jeszcze Katia i gdy mieszkał z synem w Paryżu. 
Odkąd jednak został sam, zadowalał się byle kątem. Bardzo bolesny był dla 
Włodzimierza widok bezlitośnie zmaltretowanego, zrujnowanego miasta, wypalonych 
domów, hałd, gruzów. Dopiero gdy to olbrzymie pogorzelisko zaczęło się zaludniać 
repatriantami i osiedleńcami z głębi kraju, powoli ustępowało przygnębienie na 
rzecz coraz gorętszej nadziei na lepsze, normalne życie. Przechodząc Długim 
Targiem w stronę Starej Motławy, przystawał przy Fontannie Neptuna lub siadał na 
zniszczonych przedprożach. Pamięć podsuwała mu zawsze ów niezwykle ważny moment, 
przełomowy nie tylko dla dziejów miasta, ale i jego własnych losów, gdy w 
marcowy dzień z grupą pancerniaków zawieszali biało_czerwony sztandar na Dworze 
Artusa. Był to zapewne pierwszy od wybuchu wojny polski sztandar w Gdańsku. 
Wówczas postanowił, że po wojnie wróci tutaj i pozostanie. Wprawdzie najprościej 
byłoby odnaleźć Jadwigę w Krakowie, ale nie chciał urządzać się wygodnie. Jeśli 
zaczynać od nowa, to tam gdzie najtrudniej. Choć nie na ojcowiznę, która została 
po tamtej stronie granicy, wracał do domu swoich dziadów, zniszczonego, z trudem 
wyrwanego wrogowi. Trzeba było znaleźć w nim jakiś kąt dla siebie, a najlepiej, 
jak sądził, tu, na ziemiach, które jak on wracały do macierzy. Pracował teraz w 
zarządzie miasta i tworzącym się urzędzie wojewódzkim, wraz z innymi 
towarzyszami organizował komitet PPR. Otrzymał trzy krótkie listy od Roberta. W 
ostatnim, z kwietnia, pisał: "Znalazłem trochę czasu, chociaż mamy go coraz 
mniej. Spieszy nam się, by dobić Hitlera. Trafiła się okazja na postoju, aby 
skreślić parę słów. Powiadam, że żyję. Szesnastego kwietnia rankiem ruszyliśmy 
spod Siekierek. Moja dywizja forsowała Odrę pod Christiansaue. Odrzucając 
szwabską obronę pod Neur~udnitz, rozpędem przeskoczyliśmy Starą Odrę. Teraz 
ścigamy Niemców, wycofujących się na Falkenberg. Jestem zdrów. Drasnęło mnie w 
udo, ale to nic strasznego. Nad Odrą sporo naszych zostało. Żal, bo do Berlina 
już niedaleko. Wrócę, to sobie pogadamy. Robert" "To dobrze, że chociaż jeden 
Horyniecki będzie w Berlinie" - pomyślał Włodzimierz, odkładając do schowka 
list. Był dumny z bratanka, do którego żywił ojcowskie uczucia. Od własnego syna 
nie miał żadnych wiadomości. Marzenia Roberta spełniły się. W ostatnich dniach 
kwietnia 1 Dywizja Piechoty została przerzucona do Charlottenburga i 
poszczególne pułki wchodziły kolejno do walki. 3 Pułk Piechoty, zapoczątkował 
udział Polaków w walkach na ulicach Berlina, w decydującym szturmie. Ostatniego 
kwietnia, we wczesnych godzinach rannych ruszyli do ataku. Poranek wstawał 
mglisty i chłodny. Trawa była mokra od rosy, zaś od kanału wiał silny wiatr. 
Niemcy bronili się zaciekle. Polacy z trudem zdobywali dom po domu, zaułek po 
zaułku. - Opór hitlerowców jest beznadziejny. Po jaką cholerę siedzą jeszcze w 
tych bramach? - krzyknął Robert do kapitana. - Na co oni liczą, sukinsyny! 
Terkotały przeciągle karabiny i pistolety maszynowe. W niedalekim sąsiedztwie 
artyleria ostrzeliwała kolejny kwartał. Wszędzie unosił się czerwony pył. - Będą 
walczyć do ostatka - powiedział Witek Malan. - Pozostała im jedna, jedyna 
nadzieja: doczekać nadejścia Anglików lub Amerykanów i oddać się im do niewoli. 
- Na to nie mogą już liczyć. Przez cały dzień trwały walki. Doszli do 
Englischestrasse, gdzie zdarzył się przykry incydent. Na wezwanie z megafonu 
kolejna grupa cywili wychodziła z piwnicy zawalonego domu. Szli jeden za drugim, 
pokornie, w milczeniu, z rękami uniesionymi do góry, głównie kobiety w różnym 
wieku i gromadka dzieci. Nie zdołali przejść dwudziestu kroków, gdy rozległa się 
seria z pistoletu maszynowego. Cofnęli się, ale kilka osób zginęło na miejscu. 
Upadła też kobieta prowadząca troje małych dzieci, które zrozpaczone, skulone, 
pozostały przy niej. Oniemieli. Kobieta nie poruszała się, dzieci płakały. Wtedy 
z sąsiedniej kamienicy wybiegł żołnierz z zatkniętymi za pas połami płaszcza. 
Biegł zygzakami, nisko pochylony. Niemcy wzmogli ogień, przypierając śmiałka do 
ziemi. - Kapitanie, wejdę wyżej i przyłożę skurwysynom - powiedział Robert i nie 
czekając na odpowiedź, pobiegł po ocalałych fragmentach schodów na górę. - 
Robert! - krzyknął Witek, a po chwili dodał już do siebie: - Tam strzępy murów, 
jeśli go wymacają... Terkot karabinów maszynowych z obu stron nie ustawał. 
Robert tymczasem wdrapał się najwyżej, jak było możliwe, przymierzył się 
dokładnie i puścił serię. Trafił, ale i do niego ktoś strzelił. Posypał się tynk 
i cegły. Nie dostał, zawaliły się jednak schody. Przylepiony do ocalałego 
fragmentu muru, mógł tylko czekać, aż się wszystko uspokoi, i koledzy przyjdą mu 
z pomocą. Piechur dotarł do dzieci. Asekurowano go dobrze. Gdy wracał wraz z 
nimi, już przy bramie jeden z malców wyrwał się i pobiegł z powrotem w stronę 
martwej kobiety. Hitlerowcy strzelali z pistoletu maszynowego i dzieciak upadł. 
W kilka minut potem zlikwidowano kolejne gniazdo desperatów. Dziecko nie żyło. - 
Jeszcze jedna daremna ofiara - wyszeptał kapitan Malan, przełykając ślinę. 
Zebrał kilku piechurów, aby pomóc Robertowi zejść ze szczytu ruin. Następnego 
dnia pułk kontynuował walkę w rejonie stacji kolejowej Tiergarten, którą wzięto 
2 maja o świcie. Rozwijając natarcie wzdłuż Charlottenburger Chaussee, wczesnym 
rankiem dotarli do Bramy Brandenburskiej. Kiedy pluton Roberta mijał 
Siegess~aulexx łopotała tam już biało_czerwona chorągiew zatknięta wcześniej 
przez chłopaków z 7 Baterii podporucznika Mikołaja Troickiego. Każda następna 
godzina walki, każdy zdobyty z trudem metr berlińskiego rumowiska zbliżał ich do 
pokoju. Milkły powoli strzały, kapitulacja była bliska. Berlin - morze ruin - 
tonął w czerwonym pyle, który wdzierał się wszędzie. Między zwałami gruzów 
sunęły długie sznury samochodów, wozów bojowych, transporterów i czołgów. 
Mieszały się ze sobą warkot silników, okrzyki i sygnały. "Ruch jak we Lwowie na 
Legionów albo i większy" - Pomyślał Robert, rozglądając się wokoło. Gdzieś z 
daleka dochodziły armatnie wystrzały, jeszcze walczono z niedobitkami. Bliżej od 
czasu do czasu zaterkotał karabin maszynowy. Kilka serii w odpowiedzi i na 
krótko nastawała cisza. Pośród ruin pełzły nie kończące się kolumny jeńców. 
Zewsząd wychodzili wynędzniali cywile, dla których jedyną szansą była łyżka 
strawy i kromka chleba z radzieckiej lub polskiej kuchni polowej. Częstowali się 
pokornie, w milczeniu. Były wciąż takie ulice i zaułki, gdzie grupy niedobitków 
trwały jeszcze na swoich pozycjach, broniły się wyjątkowo zaciekle i desperacko. 
Robert opowiadał Włodzimierzowi o agonii faszystów, gdy szli wolno brzegiem 
morza, po wilgotnym, twardym piasku. Spacerowali grzbietem fałdy, przez którą 
przy większej fali przelewały się jęzory spienionej wody, tworzące na plaży 
rozległe, prędko wsiąkające w piasek rozlewiska. Od morza wiał ciepły wiatr, 
naganiający niewysokie fale, skłębione, lśniące bielą na grzbietach. Wsłuchiwali 
się w przeciągły, jednostajny szum zatoki i głośny, piskliwie żałosny krzyk mew. 
- Czy już cię zdemobilizowali? - spytał Włodzimierz. Robert był w mundurze z 
dystynkcjami starszego sierżanta. Wówczas wielu młodych ludzi nosiło się po 
wojskowemu. Niełatwo rozstawali się z mundurem, zresztą często brakowało innego 
odzienia. - Prawie - odpowiedział bratanek. - Nie spieszyło mi się do cywila, 
póki nie zaczęli namawiać na zawodowego - wyjaśnił po dłuższej chwili. - 
Chciałbym na studia. - No i prawidłowo - pochwalił Włodzimierz. - A co 
zamierzasz studiować? - zaciekawił się. - Na Politechnice. - Dlaczego by nie? 
Fachowców będzie trzeba teraz dużo - utrzymywał Roberta w postanowieniu. - Ale 
najpierw wszystko musi się ułożyć, ustabilizować. Ta wasza rewolucja to jeszcze 
nic pewnego. Jak wróci z Londynu Mikołajczyk... Włodzimierz przerwał mu: - 
Będzie, co ma być, to znaczy wybory. Naród zdecyduje, kto ma rację. Uważam, że 
nie przegramy. Tego, co zrobiliśmy, nie da się cofnąć, choć niektórzy by tego 
chcieli. - W Polsce nie uda się wam to, czego dokonaliście w Rosji. - Każdy 
naród będzie teraz budował socjalizm na swój sposób, choć niekoniecznie musi to 
być od razu socjalizm. Żyjemy w nowych czasach, innych niż Rosja w siedemnastym 
roku. Mamy zupełnie inne zadania. Nie można kroczyć drogą starych dogmatów. - 
Jeśli nie socjalizm, to co to będzie, u licha? - spytał Robert z zaciekawieniem. 
- Na razie walczymy o Polskę ludową, nie o powrót do sanacji ani o ustrój na 
kształt radzieckiego. Nie powstanie tu druga Anglia czy Francja. Musimy szukać 
własnych rozwiązań, trzymać się swojej, polskiej drogi. Robert uważał stryja za 
romantyka, maniaka idei, która była zbyt piękna, aby mogła stać się realna. 
Dotąd spotykał tylko takich, którzy albo chcieli budować nową Polskę na wzór 
sowiecki, albo taką, jaka była przed wrześniem. - Czy to jest możliwe? - 
powątpiewał Robert. Włodzimierz tłumaczył mu meandry nowej polityki, ale Robert 
już nie słuchał. Wciąż towarzyszyły im mewy. Spacerowały czujnie tuż obok, 
poszukując jedzenia w zagłębieniach piasku. Przepłoszone odlatywały z krzykiem, 
wzbijały się wysoko ponad korony karłowatych sosen, aby po kilku minutach spaść 
nagle w dół niczym bojowe samoloty. Włodzimierz mówił: - Tego, co się w Polsce 
stało i co zaszło w ludziach, nikt już nie cofnie. - Czasami ci zazdroszczę, 
stryjku - skwitował Robert. - Czego? - Wiary. Bo ja, widzisz, w nic właściwie 
nie wierzę. Przyglądam się wszystkiemu, słucham, myślę, ale nikomu nie wierzę, a 
już najmniej wam. - Tęskniąc za światem, którego już nie ma, nie bardzo możesz 
znaleźć sobie miejsce w rzeczywistości, która istnieje realnie, prawda? - Gdyby 
tu był ojciec - westchnął Robert. - Robię, co mogę, aby ich sprowadzić. To musi 
trochę potrwać - powiedział Włodzimierz. - Niestety, na razie nie mam żadnej 
wiadomości. - Szkoda. - Weź pod uwagę odległości. Wojna dopiero się skończyła, 
daleko nam do normalnych czasów - wyjaśnił Włodzimierz, ale bratanek znów go nie 
słuchał. Gdy wrócili wieczorem do Gdańska, Włodzimierz namawiał, aby Robert 
został na Wybrzeżu i zamieszkał razem z nim. - Tu obok jest całkiem ładne 
mieszkanie. Jesteś młody, prędko byś się urządził. Niedługo powstanie tu 
uczelnia, poszedłbyś na studia. - Jakoś nie mogę tu usiedzieć. Pojadę jeszcze do 
Krakowa, a potem zobaczę - odparł Robert. - Tam łatwiej, wszystko ocalało. - Nie 
o to chodzi, po prostu nie mogę sobie znaleźć miejsca i tyle. - Upierał się 
chłopak. - Nie szukaj za długo, bo potem będzie jeszcze trudniej. Zatrzymam to 
mieszkanie. Daj znać, jak coś postanowisz. Włodzimierz długo żałował, że tak 
łatwo przystał na wyjazd bratanka, że nie zdołał go zatrzymać w Gdańsku. 
Przypomniało mu się rozstanie z synem w Paryżu. Nie było wtedy żadnych 
możliwości pozostania we Francji. Dezercja nie wchodziła w grę. Polecenie z 
Moskwy było nieodwołalne, okoliczności zaś nie sprzyjały jakiejkolwiek 
niesubordynacji. Nowy ambasador w sposób jasny i bez niedomówień przedstawił 
sytuację. Włodzimierz pojął od razu, że nie ma odwrotu. Aleksander nie potrafił 
tego zrozumieć. Włodzimierz łudził się, że syn kiedyś przyzna mu rację, oceni 
rozsądnie i sprawiedliwie jego postępowanie. Tymczasem dni uciekały, a Olek 
niczego nie pojmował. Przyciszonym głosem mówiło się wtedy sporo o Wyszyńskim, 
Zastępcy przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR. Przechodził do 
dyplomacji, zwalniając stanowisko prokuratora generalnego, aby zrobić porządek z 
kadrami w służbie zagranicznej. Zabrał się za to od razu i po swojemu. 
Włodzimierz rozumiał, co mógł oznaczać nowy kurs, ale nie akceptował go, dlatego 
z takim trudem i bezowocnie przekonywał syna. Operując półsłówkami i 
niedomówieniami, stracił ostatecznie jego zaufanie, pogłębił niechęć i strach 
Aleksandra przed powrotem do Rosji. - Należymy do dwóch innych, może nawet 
obcych światów, tato, dlatego szansa, abyśmy się kiedyś odnaleźli, jest bardzo 
mała. Wracaj, jeśli musisz, ja zostaję. Teraz widzę, że mama miała rację mówiąc, 
że nie należało wam tak ufać, tak wierzyć w nowy, lepszy świat - wyrzucał mu na 
pożegnanie. Słowa syna brzmiały jak niesprawiedliwe, pochopne oskarżenie, bolały 
mocno. Teraz pozwolił odejść Robertowi, który także mu nie wierzył. 
Przyspieszając powrót Macieja i Katarzyny, co nie było proste, mógł zyskać 
zaufanie bratanka. Wszczął także ponowne poszukiwania Natalii. Był przekonany, 
że przeżyła wojnę. Powroty z Galicji regulowały odpowiednie porozumienia. 
Władzom ukraińskim zależało, aby wszyscy Polacy jak najszybciej opuścili Ukrainę 
Zachodnią. Inna była sytuacja ludności polskiej, zamieszkałej lub przebywającej 
na Bukowinie i w Besarabii, a tam, jak sądził, przebywała Natalia. Nie podpisano 
w tej sprawie żadnego porozumienia, a ponadto władze miejscowe czyniły 
trudności. Szczęśliwie zdarzyło się, że będąc oddelegowanym czasowo do Komitetu 
Centralnego PPR, poznał pułkownika Stefana Poleskiego, który został wkrótce 
pełnomocnikiem rządu do spraw repatriacji i szykował się pospiesznie do wyjazdu 
do Czerniowiec. - Pomóżcie, towarzyszu. W tej kopercie jest wszystko, co może 
was naprowadzić na ślad mojej krewnej. Nic więcej, niestety, nie wiem - poprosił 
go Włodzimierz. - Sprowadzę tę waszą Natalię - obiecał pułkownik. - Pewnie to 
piękna kobieta, skoro tak o nią zabiegacie - mrugnął porozumiewawczo. - Zapewne, 
ale nie w tym rzecz. To honorowy dług wobec rodziny - tłumaczył Włodzimierz. - 
Tym bardziej muszę ją odnaleźć. Bądźcie dobrej myśli. List z Brisighelli od 
Eweliny był dla Jędrzeja wielkim i radosnym zaskoczeniem, tym bardziej, że od 
długiego czasu nie miał wiadomości od Soni i Heleny. Ich milczenie tłumaczył 
oblężeniem Budapesztu, ciężką sytuacją na Węgrzech, które najdłużej z byłych 
sojuszników Hitlera nie potrafiły zdecydować się na zmianę frontu i płaciły za 
brak politycznej orientacji. Wyobraźnia podsuwała mu najgorszy z możliwych los 
zabłąkanych w węgierskim kotle krewnych. Dolores pocieszała: - Sonia nie powinna 
dać się złamać losowi, pewnie wraz z Heleną w porę opuściła Budapeszt. Zna kraj 
i ludzi, nie zginie. Nie mają czasu, a pewnie i sposobności wysłania listu. O 
Ewelinie wiedział dotąd niewiele. Teraz pisała: "Będziemy tutaj niedługo, do 
końca lata. Potem wyjeżdżamy na północ, prawdopodobnie do Triestu, gdzie 
znajduje się klinika, którą polecił mi znajomy polski lekarz. Zdrowie Romana 
jest teraz najważniejsze. Niewiele wiem o reszcie rodziny. Ojciec, Katarzyna i 
Robert zostali w Rosji. Pocieszam się, że wyszli stamtąd z polskim wojskiem. W 
Rosji poznałam stryja Włodzimierza. Obiecał odnaleźć ojca i pomóc. Pewnie nie 
uwierzysz, ale zaufałam mu. Jeżeli możesz, przyjedź we wrześniu do Wenecji. Tam 
się spotkamy." Euforyczna radość Jędrzeja z odnalezienia siostry i szansy na 
spotkanie z nią minęła prędko, ustępując miejsca apatii. Dolores 
usprawiedliwiała to przypływem smutnych wspomnień, powodujących uparte milczenie 
i nie wypowiedziane, ale wyraźnie odczuwalne pragnienie samotności. Nie pytała o 
nic, nie nalegała sądząc, że niebawem Jędrzej sam wróci do równowagi. Tymczasem 
przygotowywała się do podróży. Jędrzej ociągał się, wymawiał, aż wreszcie po 
tygodniu jej nalegań zdecydowanie przeciwstawił się wyjazdowi do Wenecji. Z 
początku sądziła, że nie chciał, aby mu w tej podróży i spotkaniu z siostrą 
towarzyszyła. Sprawiło jej to przykrość, ale mogła to zrozumieć i wybaczyć. 
Jakież było jej zaskoczenie, kiedy okazało się, że on w ogóle nie zamierza 
spotkać się z Eweliną. - Wybacz, nie rozumiem twojego postępowania, trudno je 
czymkolwiek wytłumaczyć. Jeśli nie pojedziesz do Wenecji, nic cię nie 
usprawiedliwi - wyrzucała mu zdenerwowana. Jędrzej milczał. Sytuacja stawała się 
nieznośna. W końcu uległ namowom Dolores i z żalem rozstawał się z Maloją. 
Polubił tę niewielką osadę, złożoną głównie z rozrzuconych po dolinkach i 
zboczach hotelików, willi i pensjonatów. Czuł się tutaj prawie bezpiecznie i 
dobrze. Mieszkańcy byli inni niż Szwajcarzy z niemieckojęzycznej północy, 
niepodobni do butnych, drobnomieszczańskich Szwabów. Retoromańska Gryzonia, 
szczególnie zaś słabo zaludniony, już trochę włoski Engadyn, wydały mu się od 
razu przyjazne, gościnne. Na stacji w St. Moritz zajęli wygodne miejsca w 
przedziale sypialnego wagonu ekspresu Berninabahn, który miał ich przewieźć na 
drugą stronę Alp. Od początku podróży był zły i naburmuszony. Z czasem, kiedy 
zapatrzony w uciekające krajobrazy zapominał o Bożym świecie, stawał się coraz 
bardziej pogodny, a zmarszczki z czoła znikały. Nawet odezwał się kilka razy do 
Dolores, zwracając jej uwagę na przepiękne alpejskie widoki. Podróż pociągiem do 
włoskiej granicy trwała długo, gdyż budowniczowie Berninabahn zrezygnowali 
prawie zupełnie z tuneli, nie chcąc pozbawić podróżnych wspaniałych widoków na 
wyniosłą, pokrytą wiecznym śniegiem Berninę. W masywie tym dwa najwyższe 
szczyty, Piz Pal~u i Piz Bernina, wyróżniały się szczególną doskonałością 
kształtów. Nie mniej wrażeń dostarczał widok spływających do doliny długich 
jęzorów lodowców. Gdy pociąg z trudem wspinał się licznymi serpentynami ku 
przełęczy pod Piz Varuna, wjeżdżali we włoskojęzyczną krainę Paschiavo. Była to 
kilkunastokilometrowa dolina na południe od Alp Retyckich. Znad jeziora 
Poschiavo do wioski Campocologno, gdzie pociąg przejechał granicę szwajcarską, 
było już niedaleko, a żelazny trakt wiódł wzdłuż rzeki, dnem doliny. W Madonna 
di Tirano powitali Italię. Podróż znużyła ich. Gdy przejeżdżali nad jeziorami 
Camo i Lecco, wprowadził ich w zachwyt wspaniały widok zachodzącego za szczytami 
Ledu i Bragagno słońca. "Po drugiej stronie, gdzie słońce jeszcze świeci, nad 
Lugano, jest Szwajcaria. Wystarczy się przesiąść w Lecco. Może jeszcze 
zdążylibyśmy na ostatni autobus" - pomyślał z żalem Jędrzej. Był przez chwilę 
sam w przedziale. Dolores wyszła, aby zamówić kolację. Nim się zdecydował 
chociażby zdjąć walizkę, wróciła. - Kolacja czeka - zapraszała z uśmiechem. 
Jędrzej westchnął i poszedł za nią bez słowa. "Nie zjemy już razem kolacji w 
uroczym Lugano czy jeszcze piękniejszym Marcote. Szkoda" - pomyślał. Wczesnym 
rankiem pociąg, przejeżdżając uprzednio z wielkim hukiem Ponte della Ferrovia, 
wtoczył się wolno, z przeraźliwym piskiem hamulców na peron dworca weneckiego. 
Wysiedli prędko, wcześniej przygotowawszy się do wyjścia. Natychmiast znalazł 
się obok nich młodociany bagażowy. Poszli za nim do przystani vaporetta nad 
Canal Grande. Popłynęli statkiem w stronę przystani przy Pizzale Roma, aby 
następnie zawrócić do Rio Nuovo i dalej wprost do hotelu, omijając najbardziej 
atrakcyjny wenecki trakt. Na przystani przy Placu Rzymskim tłoczyły się grupki 
turystów. Odprowadzając ich wzrokiem Jędrzej pomyślał: "Znów Wenecja, podobnie 
jak wyzwolony wcześniej przez aliantów Rzym, staje się własnością całej Europy. 
A więc wojna naprawdę się skończyła". Nagle obezwładniło go przemożne, niepojęte 
uczucie niepewności i lęku. Czuł jak drętwieją mu, a potem drżą kolana. Na 
szczęście miał gdzie usiąść. Dygotał. - Źle się czujesz? - spytała z troską 
Dolores. - Nie. To tylko zmęczenie podróżą i morski klimat. Zaraz przejdzie - 
zapewnił. Opanował przedziwną fobię i wrócił do przerwanych rozważań. Patrzył w 
dół, ku granatowej, mętnej wodzie i nie widział ani błękitnego nieba, ani 
mijanych po drodze, lśniących w słońcu kolorowych, pięknych fasad weneckich 
kamienic, pałaców i kościołów. Spostrzegł jedynie pozieleniałe od pleśni 
fundamenty i zaanektowane przez zaborczą lagunę najniższe kondygnacje domów z 
pozabijanymi na głucho oknami. Wojna wydawała się koszmarnym snem. Szczęśliwym 
zrządzeniem losu ocalał. Udało mu się na wygnaniu znaleźć nie tylko Dolores, ale 
także niewielką, uroczą Maloję, Położoną na zachodnim krańcu jeziora Sils, wyspę 
spokoju, odgrodzoną niebotycznymi szczytami Alp od wszelkiego nieszczęścia 
trapiącego Europę. Dzięki zaradności i cierpliwości dziewczyny udała mu się 
ucieczka od płonącego wokół świata. Tylko lektura gazet przypominała mu, że za 
tym murem jest inny świat, jest krwawiąca Europa. Wystarczył jeden list z 
realnego świata, by powrócił zły, okropny sen, dopadając go na pokładzie 
vaporetta. Zastanawiał się, co powie Ewelinie o sobie. Co mu opowie siostra? 
Może o tym, jak bardzo się bała, gdy wszyscy mężczyźni opuścili chutor? A może 
przejdzie od razu do historii o rosyjskiej zimie, cudem przeżytej gdzieś na 
pradawnym szlaku polskich zesłańców i przesiedleńców? A on co? Opowie jej o 
pięknych zimach, zdrowym klimacie i cudownych pejzażach u podnóża skutego 
wiecznym lodem Piz Bernina? A gdy Ewelina opowie o tułaczce od Iranu po Bolonię? 
Będzie milczał. A potem o czym będą rozmawiali i po co? - Naprawdę nic ci nie 
jest? - spytała przestraszona Dolores. Zauważyła, że z Jędrzejem dzieje się coś 
niedobrego, trwał w milczeniu nieruchomy, jakby nieobecny. Wdzięczny, że wyrwała 
go z zamyślenia, uśmiechnął się serdecznie i powiedział cicho: - Cóż ja bym 
zrobił bez ciebie? Zginąłbym. Vaporetto podpływało do przystani przy Ponte 
Accademia. - Ten zielony stożek to pewnie szczyt Campanilli - zawołał radośnie. 
Obsługa zakończyła manewr cumowania. Schodzili na ląd. Od przystani do hotelu, w 
którym Dolores zarezerwowała apartament, było kilkadziesiąt metrów. Wchodziło 
się od ulicy wąskim przesmykiem pomiędzy ścianami domów. Kamienne płyty 
chodnika, pofalowane jak woda, sprawiały, że Jędrzej niosąc walizki czuł się 
jeszcze jak na statku. Uliczka_tunel, wychodziła na mały placyk z kamienną 
studnią pośrodku. Nieregularny czworobok wysadzany był krzewami, których liście 
powoli żółkły i czerwieniały, zlewając się z pastelowymi barwami elewacji. W 
korytarzu hoteliku leżał barwny, podniszczony dywan. Obszerny hall pełnił rolę 
palarni i czytelni, był połączeniem recepcji i kawiarenki z szemrzącą fontanną, 
pluszową kanapą i wielkimi, nieco już wytartymi fotelami. Panował tu półmrok i 
przyjemny chłód. Bardziej niż fontanna, ucieszył go marmurowy kominek w kącie 
naprzeciw recepcji. Usiadł tam oczekując, aż Dolores załatwi formalności 
meldunkowe. Dopiero teraz dotarło do jego świadomości, że przyjechali na 
miejsce. Zrobiło mu się żal, że nie obejrzał Wenecji podczas podróży. Powiedział 
o tym Dolores. - To nic - pocieszyła go. - Jutro, a może jeszcze dziś, pójdziemy 
na spacer. Ucałowała go uradowana, że znów powrócił do rzeczywistości. Po 
obiedzie poszli na spacer uliczkami wzdłuż kanałów Rio di S. Vio, Bianche i 
Fornace w kierunku kościoła S. Maria della Salute. Z szerokiej Terra Foscarini 
weszli niepostrzeżenie w prawdziwy pejzaż i atmosferę miasta_fenomenu. Uliczki 
stawały się coraz węższe, głębokie niczym górskie kaniony, pełne upragnionego w 
dni upalne cienia. Podziwiali domy - dwu_ i trzypiętrowe, kolorowe cacka 
architektury, choć z niektórych oblatywał tynk i wyzierała cegła. Kamieniczki 
stojące tuż przy kanałach szpeciły liszaje wilgoci i brudne krechy na murze, 
pamiątki po najwyższym poziomie wody. W tych, które stały tuż przy Rio, na 
parterach, nierzadko nawet na piętrach nikt już nie mieszkał. Ludzie jak ptaki 
mieli swoje gniazda na najwyższych piętrach. Jędrzeja drażnił zapach stęchlizny. 
- Wydaje się, że to miasto powoli umiera, zapada się w lagunie. Szkoda. Pewnie 
tak jak śmierć jest konsekwencją życia, tak ruina następstwem świetności. Nic 
nie trwa wiecznie, żadne piękno. - Chciałbyś z Wenecji zrobić już cmentarz. Zbyt 
pochopnie - zaprotestowała, wskazując mijany zaułek. Nad tak wąskim kanałem, że 
ledwo mogły się w nim minąć dwie łodzie, stały odarte z kolorowego tynku 
kamieniczki, ale wciąż tak piękne, że mogły zachwycić. W wodzie odbijał się 
jasny błękit nieba, na balkonach kwitły kolorowe kwiaty. Resztki tynku i 
fragmenty ceglanego muru układały się w unikalną mozaikę. Oczodoły okien zdobiły 
czerwone, zielone, niebieskie i pomarańczowe uchylone okiennice. Swoistego 
kolorytu dodawała schnąca bielizna na sznurze przerzuconym przez kanał. 
Uśmiechnęli się do siebie. Na cyplu Dorsoduro pod S. Maria della Salute usiedli 
na schodach przed frontonem kościoła, naprzeciw przystani vaporetta. Przy 
drewnianych, sękatych palach cumowały w równym rzędzie czarne gondole, 
rozkołysane lekko na pomarszczonej wodzie. Po drugiej stronie kanału przy Riva 
degli Schavoni stały wielkie angielskie okręty wojenne. Mimo że słońce dopiero 
zachodziło, a do wieczora było daleko, na okrętach mrugały porozumiewawczo 
światła sygnalizacji. Te pływające, najeżone armatami kolosy przypomniały 
Jędrzejowi o wojnie. Jednakże tu, na tle Pałacu Dożów i ogrodu przy Nowych 
Prokuracjach, okręty nie wydawały się groźne. Wspomnienia wojny były odleglejsze 
niż kiedykolwiek. Po zachodzie słońca woda w kanale zrobiła się sina, powiało 
chłodem i stęchlizną. - Wracajmy - poprosił Jędrzej. - Nagle przypomniała mi się 
najchłodniejsza zima w Maloi. Zaniepokojona Dolores wzięła go pod rękę. Szli 
wolno Fondamenta Zattere ai Saloni, tuż nad ruchliwym mimo zapadającego szybko 
zmierzchu Canale della Giudecca. Kanałem w kierunku portu płynęły dwa wielkie, 
pełnomorskie okręty, chrapliwie bucząc syrenami. - Starzejesz się - rzuciła 
beztrosko. Powiedział z westchnieniem: - Widzisz, to jest chyba tak... - Daj 
spokój, żartowałam przecież. Zaraz po kolacji położyli się. Chwilę czytali, ale 
Dolores odłożyła książkę i przylgnęła mocno do Jędrzeja. Pogrążyli się w 
rozkoszy. W pokoju było ciepło i przytulnie. W połowie września do Wenecji 
przyjechali Cisowscy i zamieszkali w tym samym hotelu. Roman był zrazu przeciwny 
rozmowom o wojnie, opowiadaniom o przeżyciach. Nie chciał wracać do wspomnień, 
bardziej zajmowała go przyszłość. Chciał jak najprędzej poznać uroki Wenecji. - 
Osobowość i czyny człowieka zależne są w dużym stopniu od warunków. Nikt nie 
rodzi się żołnierzem, to wojna czyni z ludzi bohaterów, zdrajców, obarczonych 
winą lub wolnych od niej zabójców. To okoliczności nas kształtują - filozofował. 
- To chyba zbyt wielkie uproszczenie. Okoliczności, warunki, ba, nawet 
przypadek, to wszystko się liczy, ale my także mamy coś do powiedzenia - 
protestowała Dolores. Jędrzej przerwał ich spór: - Chciałeś zobaczyć Wenecję - 
zwrócił się do szwagra. Roman przytaknął. - No to chodźmy, pogadamy wieczorem. 
Po kwadransie stali już przed hotelem. Błękit nieba zasnuty był cieniutką 
warstwą mgły. W przesyconym wilgocią powietrzu unosił się mdlący zaduch. Mimo to 
wszystkich wprawiały w zachwyt najpiękniejsze zaułki Wenecji. - Atmosfera Piazzy 
przypomina mi krakowski rynek. Arkady ze sklepami w Prokuracjach to jakby nasze 
Sukiennice - powiedział Roman do szwagra. - No i te gołębie. Brakuje tylko 
kwiaciarek i "Adasia". "Tęsknota gryzie nas jak mól, wszystkich pogrąży w 
rozpaczy, przyprawi o mdłości, jak młode wino" - pomyślał Jędrzej. Na Piazzy 
panował ruch i szum jak na peronie. To była właśnie owa wieża Babel. Mowa ludzka 
z rozmaitych stron świata przeplatała się z gruchaniem i szumem skrzydeł gołębi, 
kiedy wzbijały się całą chmarą ponad plac. Dźwięki muzyki płynęły z kawiarń - po 
jednej stronie "Quadri" i "Lavena", po drugiej "Florian". Przed nimi ogródki z 
dziesiątkami stolików i krzeseł. Gdy orkiestra od strony Starych Prokuracji 
kończyła koncert wiedeńskich walców, zespół z przeciwka zaczynał wiązankę 
operetkowych arii na węgierską i cygańską nutę. Tłum przy stolikach i 
spacerujący po rynku kołysał się w takt melodii. - Na Piazza zawsze było 
tłoczno. Dawniej odbywały się tu coroczne jarmarki, widowiska i rozmaite 
uroczystości - Dolores popisywała się znajomością historii. - Z dwunastego 
wieku, to jest z czasów panowania doży Lorenzo Tiepolo, pochodził zwyczaj, że po 
wyborze doży marynarze obnosili go na krześle po rynku. Doża Tomasz Mocenigo, 
bojąc się niechętnych, kazał między lud sypać pieniądze. Okazało się to 
skuteczne i następni dożowie dla bezpieczeństwa zwyczaj ten zachowali. Przy 
schyłku Rzeczpospolitej Weneckiej, kiedy postanowiono, aby pozostałe na tacy 
pieniądze szły do kieszeni marynarzy, tak prędko dożę obnoszono, że cała 
uroczystość trwała zaledwie kilka minut. Ewelina i Roman szczerze śmiali się z 
przypowiastki. Po obiedzie poszli razem do bazyliki i Pałacu Dożów, podziwiając 
z tarasu piękny widok na zatłoczoną Riva degli Schiavoni i odrobinę tajemniczą 
wyspę S. Giorgio Maggiore za zielonkawomodrą, pofalowaną tonią Canale di S. 
Marco. Popłynęli tam. Spacer po niezwykle starannie utrzymanym parku pozwolił im 
dostrzec wreszcie jesień wśród kolorowych drzew. Odpoczywali siadając na 
najwyższej ławce amfiteatru. Wracali do hotelu wczesnym już i chłodnym, 
wrześniowym zmierzchem. Nad laguną rozpościerała się rzadka, wilgotna zasłona 
mgły, rozmazująca kształty wież, kopuł i pałaców. Na palach wzdłuż drogi 
zapalały się lampy. Ruch na kanale nie ustawał: mijały się pełne podróżnych 
statki, warczały prędkie i zwinne motorówki, przemykały we wszystkie strony 
gondole. Wzburzona śrubami i rozkołysana silnymi podmuchami wiatru woda tłukła 
się niespokojnie w kanale. Vaporetto kołysało się, przechylało z burty na burtę. 
- Czyżby nadchodziło sirocco? - powiedział Jędrzej. - To byłoby okropne, 
przecież dopiero przyjechaliśmy - żaliła się Ewelina. Po kolacji Jędrzej i 
siostra usiedli na fotelach przy kominku w hallu. - Jeszcze w drodze myślałam, 
że mam ci tyle do powiedzenia. Teraz wszystkie słowa uleciały jak gołębie z 
Piazzy o zmierzchu - powiedziała Ewelina. - Może spowodowała to atmosfera 
Wenecji. Może, tak jak sądzi Roman, trzeba się cieszyć, że przeżyliśmy, i nie 
oglądając się za siebie szukać najlepszej drogi do przodu. - Polubiłem twego 
męża i wydaje mi się, że ma rację - podchwycił Jędrzej. - Prędzej czy później 
trzeba będzie rozejrzeć się za tą drogą. - Co zamierzasz? - spytała naturalnie, 
nie przeczuwając, że przyszłość była dla Jędrzeja drażliwym tematem, podobnie 
jak wspomnienie wojny. Westchnął ciężko. - My nie możemy jechać stąd prosto do 
Polski. Roman musi się jeszcze leczyć - powiedziała. - W klinice w Trieście są 
ponoć dobrzy specjaliści. A potem... - urwała. - Nie ma żadnych wiadomości od 
Natalii. Syna widziałem krótko. Zajmowała się nim Lusia - z trudem wyrzucał z 
siebie zdanie po zdaniu. - Przez wojnę utrzymywałem kontakt z Sonią i Heleną, we 
Francji widziałem się z Anatolem. Nie wiem, co się teraz z nimi dzieje. Dolores 
poznałem jeszcze przed wojną, przed ślubem z Natalią. Spotkaliśmy się w 
Szwajcarii po moim internowaniu. - Czy powziąłeś już jakieś postanowienie? - 
Właściwie nie - przyznał z rozdrażnieniem. - Bałem się końca tej cholernej 
wojny, tak, bałem się - wyznawał pospiesznie, w zdenerwowaniu mimowolnie 
gestykulując, co zdarzało mu się rzadko. - Obawy wynikały właśnie stąd, że 
trzeba będzie zdecydować, czy z tego powodu muszę czuć się gorszy od innych? 
Walczyłem, póki miało to sens. Ewelina zaczęła żałować, że poruszyła ten temat. 
- Dajmy temu spokój, przecież nikt z nas losu sobie nie wybierał. Takie były 
okoliczności. Uciekłam z Rosji sama, bo inaczej nie było można. Czy myślisz, że 
ojciec, Katarzyna i Robert mogą mieć o to do mnie pretensje? Stryj Włodzimierz 
obiecał im pomóc. On jeden mógł coś dla nich zrobić. - Nie mówmy o tym - prosił 
Jędrzej. Podeszła do okna i wtedy spostrzegł, że jest w ciąży. - Spodziewacie 
się dziecka? - upewnił się. Przytaknęła. - Jak tam może być w tej nowej Polsce? 
- zagadnęła po chwili. - Do Prędowli już żadne z nas nie wróci. Majątek 
przepadł, ale przecież czegoś w życiu się nauczyliśmy, coś tam umiemy robić. 
Teraz trzeba by z tego żyć. Zmieniło się nie tylko w Polsce, zmieni się cała 
Europa. Nic nie będzie takie jak dawniej. Może to i lepiej. - Kiedy Roman 
wyzdrowieje, gdy wyklaruje się sytuacja w kraju, wtedy pewnie wrócimy - 
powiedziała Ewelina. Jędrzej milczał. Ranek wstał pochmurny, lecz jeszcze nie 
padało. Roman poczuł znów bóle głowy, dokuczały mu na przemian zawroty, nudności 
i senność. Raz stracił przytomność na ułamek sekundy, co wyglądało jakby się 
potknął i w porę odzyskał równowagę. Jemu samemu zdawało się, że spada w 
bezdenną, czarną dziurę. Ewelina postanowiła, że wyjadą niezwłocznie do Triestu 
jeśli pogoda się nie poprawi. Po chłodnej mżawce przyszła kilkudniowa ulewa. 
Wenecja niespodziewanie opustoszała, zbrzydła, w jesiennej szarudze przypominała 
miasto_widmo. Woda w kanale była brudna, zbełtana, stęchła. Po dwukrotnej, 
długotrwałej ulewie woda na Piazzy stała nawet pod arkadami. Przez plac 
przechodziło się po kładkach, podobnie przez Piazzetę do mostu de Paglia i do 
przystani przy Schiavoni. Można też było pływać tędy łodzią. Z przepełnionych 
ścieków powypływały na ulice i place przegniłe śmieci i cuchnące brudy. 
Straciwszy nadzieję na poprawę pogody, Cisowscy wyjechali do Triestu. Jędrzej 
nie odczuł z tego powodu ulgi. Teraz zapragnął rozmawiać z Eweliną, wyłożyć jej 
swoje wątpliwości i racje. Zrobiło mu się przykro i smutno. Po tygodniu pogoda 
poprawiła się, wróciły słoneczne, ciepłe dni śródziemnomorskiej jesieni. Na 
prośbę Dolores popłynęli na Burano i Torcello. W Burano spacerowali w słońcu po 
wąskich, wyłożonych kamiennymi płytkami uliczkach tuż nad kanałem. Był to już 
inny świat, spokojny i prowincjonalny. W Torcello usiedli na ławce na placu przy 
kościele Św. Fosca. W budowli tej mieszały się utrwalone w kamieniu wszystkie 
wpływy kulturowe i epoki historyczne. Po dłuższym milczeniu Dolores odezwała się 
niespodziewanie: - Chciałam ci coś powiedzieć, coś bardzo ważnego. Jej cichy, 
poważny głos i skupiona twarz zaniepokoiły go. - Musimy wyjechać z Wenecji - 
mówiła z zakłopotaniem. - To prawda, nic tu po nas - zgodził się od razu. 
Udawał, że niczego się nie domyśla. Liczył na to, że Dolores zrezygnuje, zawaha 
się. - Nie o to chodzi. Musimy się rozstać - powiedziała prędko, jakby obawiając 
się, że nie starczy jej sił i odwagi. Jędrzej ukrył twarz w dłoniach. - Nie 
jestem pewna, czy mnie rozumiesz - kontynuowała Dolores. - Nie chciałabym, abyś 
przeze mnie rezygnował z czegokolwiek, tracił nadzieję, szansę, tym bardziej 
teraz, kiedy wiem, że... Urwała. - Że co? - ponaglił. - Twoja żona Natalia żyje 
- zdecydowała się. - Skąd wiesz? Od Eweliny? Przecież ona jej nie spotkała. - To 
ja ją odnalazłam przez Czerwony Krzyż. Szukałam przez całą wojnę, bo chciałam 
mieć pewność, że jeśli zostaniesz ze mną, to dlatego, że będziesz tego pragnął, 
że nie los za ciebie zdecyduje - wyjaśniała pospiesznie, aby jej nie przerwał. - 
Co wiesz o Natalii? - spytał spokojnie. - Niewiele. Wojnę spędziła w Rosji, 
potem w Rumunii i znów w Rosji, na Bukowinie. Teraz jest już pewnie w Polsce. - 
Podali ci adres? - Gdańsk. Czy to możliwe? Wzruszył ramionami. - Nie wiem, jak 
tam teraz jest - odpowiedział. Chwilę milczeli, a potem Jędrzej zapytał cicho: - 
Co teraz? - Postanowiłam wrócić do Paryża. Chyba tylko tam będę mogła żyć bez 
ciebie. Objął ją mocno i pocałował. Płakała. - A może zapomnijmy o całym 
świecie, wróćmy do Szwajcarii, do zagubionej w Alpach Maloi? Tam nikt nas nie 
znajdzie - szeptał. - Nie. I tak bardzo długo udawało nam się chronić przed 
losem w naszej bajce o szczęściu. Dłużej nie dałoby się tak żyć - odparła. 
Milczał. - Wracajmy - prosiła. - Mamy niewiele czasu, kupiłam już bilety. 
Rozdział Ii Wiosną 1945 roku w Sichtsee z rosnącym zniecierpliwieniem i lękiem 
wyglądano końca wojny i przybycia Amerykanów. Zesłani tu na roboty Polacy, 
Ukraińcy i Czesi coraz częściej rozmawiali o powrocie do domu, w którego 
szczęśliwe ocalenie z wojennej zawieruchy wierzono. Powodowani lękiem o własny 
los bauerzy stawali się grzeczniejsi i bardziej ludzcy dla niewolników. - Masz 
dokąd i po co wracać? - zagadnął Adama któregoś wieczora Hellmich, gdy usiedli 
na tarasie po zamknięciu gospody. Nie ukrywał, że byłby zadowolony, gdyby Adam 
zdecydował się pozostać, przystałby nawet na ślub z Helgą. Adam ani o tym 
myślał. Hellmich, podobnie jak większość bauerów, bał się życia po wojnie pod 
aliancką okupacją, wiedział, że trzeba będzie odpokutować za nie spełnione 
marzenia hitlerowców. Starzy Bawarczycy przypominali, jak było ciężko po 
przegranej pierwszej wojnie światowej. Pocieszano się jednak: "Amerykanie, to 
postrzeleni rewolwerowcy. Przyjdą, postrzelają trochę, narobią hałasu i wrócą za 
ocean. Nie daj Boże, gdyby tu przyszli Rosjanie. Inaczej byśmy czekali na koniec 
wojny". Ci, którzy stracili synów na wojnie i liczyli się z utratą 
cudzoziemskich robotników, przeklinali F~uhrera i narodowych socjalistów. 
Dołączali do nich ci, którzy najwięcej ucierpieli podczas alianckich 
bombardowań. Do Sichtsee przybywali coraz liczniejsi uciekinierzy z północy i 
wschodu. Zatrzymywali się u bogatych gospodarzy, pracowali za jedzenie i miejsce 
do spania. Oni to przynieśli do wioski wieści, że nie będzie Niemiec, że Rzesza 
zostanie podzielona raz na zawsze na kilka państewek. Jednym z nich miała być 
Bawaria. Ta plotka uspokoiła bauerów, gości Franza Hellmicha. Większość z nich 
przysięgała, że nie tylko nienawidziła narodowych socjalistów, ale i Prusaków, 
życząc jednym i drugim jak najgorzej. - To przez Prusaków wszystkie 
nieszczęścia. Już im Bolszewicy w dupę dadzą! - pokrzykiwali z nadzieją, że 
Amerykanie obejdą się z nimi łaskawie. Adam pogardzał nimi. Nie mogły go zwieść 
ich słowa. Potrafiłby przecież niejednemu przypomnieć, co wykrzykiwał w 
gospodzie, gdy skończony teraz F~uhrer zdobywał nowe ziemie na Wschodzie. 
Zmieniła się także Helga. Rzadziej teraz zaglądała do pokoju Adama, nie była już 
tak bezceremonialna. Zrezygnować z niego nie potrafiła i nie chciała. Wymuszoną 
serdecznością próbowała pozyskać jego przychylność i sympatię. Rozpoczęła się 
między nimi nowa, jak sądził Adam, ostatnia gra. Udawana miłość Helgi nie była 
łatwiejsza do zniesienia niż niedawne erotyczne fanaberie zachłannej, 
nienasyconej samicy z rasy "nadludzi". Wraz z nową falą uciekinierów zmieniały 
się nastroje w Sichtsee. Opowiadano o alianckich bombardowaniach, o miastach 
zamienionych w ruiny wszędzie tam, gdzie hitlerowcy stawiali jeszcze opór. - Oby 
tylko tutaj nie zatrzymał się front - powtarzał z obawą Franz Hellmich. I 
wykrakał. Któregoś poranka zjechała do wioski wojskowa kolumna. Był to oddział 
SS - kilkanaście ciężarówek załadowanych wielkimi skrzyniami, okrytymi szczelnie 
plandeką. Dwie inne ciężarówki zapełniali stłoczeni, wynędzniali jeńcy. Kolumnę 
eskortowało kilka motocykli i trzy opancerzone samochody. Oddział stanął na 
kwaterze w gospodzie Hellmicha. Na placyku przed gospodą i na drodze dojazdowej 
rozlokowano kolumnę samochodów. Jeńców zamknięto w rozległej, pustej prawie o 
tej porze roku stodole. Hellmich zzieleniał ze złości, ale słowem się nie 
odezwał. Rozchmurzył się nieco, kiedy okazało się, że esesmanom bardzo się 
spieszy i nie zabawią dłużej niż do południa. Zmobilizował więc całą obsługę do 
sprawnej pracy, byle jak najszybciej pozbyć się mundurowych ze swego obejścia. 
Tymczasem okazało się, że plan esesmanów wziął w łeb. Droga, którą zamierzali 
udać się do Austrii, była zablokowana przez posuwający się w tym samym kierunku 
spory oddział 7 US Armii, kierującej się na Salzburg. Znaleźli się w potrzasku. 
Od strony Monachium deptały im po piętach amerykańskie odwody, a ucieczkę na 
południe uniemożliwiały alianckie transporty, podążające za szpicą 7 Armii. 
Dowódca oddziału, kapitan SS, Krejzoch, Austriak z pochodzenia, miotał 
przekleństwa. W końcu zdecydował, że przebiją się nocą, tym razem gorszą drogą, 
do przełęczy w Chiemgauer Berge, kierując się na Kitzb~uhel. Esesmani 
rozlokowali się wygodnie w gospodzie i częściowo w domu Hellmicha. Krejzoch 
wystawił patrole na rogatkach Sichtsee. W całej wsi zamarło życie, drogi i 
obejścia opustoszały. Bauerzy, uciekinierzy i robotnicy cudzoziemscy pochowali 
się w najtajniejszych kątach domów, stodół i rozmaitych komórek. Nikt nosa za 
próg nie wychylił. Tylko motocyklowe patrole od czasu do czasu przejeżdżały z 
dużą prędkością. - Zamierzają pozbyć się jeńców - powiedział przy obiedzie 
zaniepokojony Franz Hellmich. - Ale jak? Powiedzieli coś? - spytała jego żona. - 
Mało to Niemcy znają sposobów, aby pozbyć się kilkunastu ludzi - wtrącił się 
Adam. - Zaryglują stodołę i puszczą ją z dymem. Esesmani obstawią całą zagrodę i 
z automatów rozwalą tych, którzy zdołają uciec z ognia. Tak palili żywcem w 
Polsce i na Ukrainie. - Od stodoły może zająć się dom, gospoda, pół wsi! - 
krzyknęła przerażona Hellmichowa. - Nie będą sobie tym zawracać głowy - 
powiedział ironicznie Adam. - On ma rację - przyznał ze strachem Hellmich. - 
Trzeba coś zrobić. - Czyś ty oszalał? Niczego nie kombinuj - stara 
powstrzymywała męża. Helga przez cały czas milczała przerażona, spoglądając to 
na ojca, to na Adama. - Ty i Helga - zwrócił się Hellmich do żony - zostaniecie 
w pokoju na piętrze. Adam pójdzie ze mną - zdecydował stanowczo bauer. 
Hellmichowa bezskutecznie próbowała go powstrzymać, odwieść od zamiarów, których 
ledwo się domyślała. Hellmichowi udało się namówić kilku sąsiadów i 
uciekinierów, a Adamowi kilkunastu ukraińskich i polskich robotników do wzięcia 
udziału w akcji uwolnienia jeńców. Postanowili poczekać do zmierzchu, 
rozdzielili zadania. Adam wyraził obawę, że któryś z bauerów może ich wydać, ale 
Hellmich zaręczył za nich twierdząc, że to porządni Bawarczycy, a poza tym byli 
to najbliżsi sąsiedzi, więc w razie ognia i oni straciliby wszystko. Nie 
doczekano zmierzchu. Około czwartej któryś z uciekinierów przyniósł wieść, że 
jadą amerykańskie czołgi. Wkrótce hitlerowcy zorientowali się, co im grozi. 
Wtedy Adam dał sygnał do działania. Zaskoczeni Niemcy wpadli w popłoch. Krejzoch 
uznał, że wszyscy mieszkańcy wioski współdziałają z Amerykanami. Postanowił więc 
nie oszczędzać nikogo. Esesmani mieli jeszcze dostatecznie dużo czasu, aby ujść 
Amerykanom. Nie czekając na komendę, kilka ciężarówek i dwa opancerzone 
samochody w panice ruszyły w stronę przełęczy. Krejzoch posłał za nimi motocykle 
z rozkazem powrotu, ale kolumna zniknęła gdzieś w górach. Tymczasem pierwsze 
amerykańskie czołgi wjeżdżały z hukiem do Sichtsee. Krejzoch zdecydował bronić 
się w domu Hellmicha z garstką esesmanów z obstawy transportu. Jeńców zdołano 
już uwolnić. Na piętrze pozostała Hellmichowa z córką. Po krótkiej wymianie 
ognia z broni maszynowej i dwukrotnych wezwaniach do poddania się Amerykanie 
postanowili wykurzyć esesmanów ogniem czołgowym. Mieszkańcy wsi próbowali ich 
odwieść od tego zamiaru, zgłaszając się ochotniczo do szturmu na dom i gospodę. 
Na nic zdało się tłumaczenie, że są tam kobiety. Rosły, młody porucznik pewnie 
nie rozumiał co do niego mówiono. Dał rozkaz i posypały się cegły i szyby w 
gospodzie. Odczekano chwilę, aby esesmani się poddali. Trzeba było dopiero 
drugiej salwy czołgowej, która całkowicie zdemolowała gospodę i naruszyła dom, 
aby jak szczury poczęli wypełzać zza zasłony szarego i czerwonego pyłu. Krejzoch 
zginął. Stara Hellmichowa wyszła z kryjówki, Helgę zaś znaleziono później, 
przywaloną gruzem. Była nieprzytomna. Amerykanie nie zatrzymali się długo w 
Sichtsee, udając się w pościg za zbiegłymi esesmanami. Przechwycone ciężarówki z 
hitlerowskiego transportu zarekwirowano i z pełną zawartością odesłano do 
Monachium. Tego samego dnia wieczorem amerykańskimi ciężarówkami odjechali jeńcy 
i część cudzoziemskich robotników, większość tak jak stała, nawet bez jedzenia 
na drogę. W dzień potem Adam wraz z innymi zdecydował się wyjechać z Sichtsee do 
kraju. Koniec wojny był faktem, burza ucichła i życie powracało do normy. Kraków 
ocalał, tylko ludzka pamięć wciąż przechowywała straszne obrazy wspomnień. 
Wystarczyło przymknąć oczy, a świat płonął od nowa. "Nie. Trzeba inaczej. 
Ocaleliśmy i żyjemy przecież" - przekonywała Jadwiga samą siebie w częstych 
wciąż jeszcze chwilach zwątpienia. Im więcej było teraz radości, optymizmu i 
wiary w nowe życie, tym dokuczliwszy był żal po tych, którzy nie doczekali 
wyzwolenia. Którejś niedzieli Jadwiga wybrała się na spacer na Podzamcze i 
zawędrowała aż na Kazimierz. Przed wojną była w tych stronach kilka razy z 
koleżanką z katedry, Marysią Szmulewiczówną, Żydówką. Marzyła ona o wielkiej 
karierze naukowej i miała ku temu wszelkie predyspozycje. Była zdolna i 
pracowita. Urodą nie przypominała swoich współplemieńców i nie utrzymywała z 
nimi kontaktów. Dopiero na krótko przed wojną zaczęła coraz częściej odwiedzać 
bliskich na Kazimierzu. Dwa lub trzy razy namówiła Jadwigę na wycieczkę dorożką 
do mostu drewnianego. Jechały trasą jedynki od Rynku, przez wąską Grodzką, 
Stradom, zatłoczoną Krakowską, potem pełną żydowskich kramów Wolnicę do 
Mostowej. Spacerowały nad Wisłą naprzeciw podgórzyńskiego brzegu i wracały do 
Śródmieścia. Te wyprawy przypominały teraz Jadwidze podróże do Wschodniej 
Galicji z okresu c_k. W niektórych zaułkach Kazimierza, jak w większości 
galicyjskich miasteczek, panował brud i nieporządek, szczególnie tam, gdzie 
gnieździła się żydowska biedota. Ruch kołowy na ulicach był mały. Życie toczyło 
się innym niż w Śródmieściu rytmem, wschodnim zwyczajem wylegało przed domy. 
Rozmawiano krzykliwie, gestykulowano z ożywieniem. W dni świąteczne pod wieczór 
Kazimierz cichł i uspokajał się. Ulicami przechadzali się Żydzi w długich 
chałatach, w czapkach obszytych lisim futrem. W oknach domów migotało światło 
świec. Bóżnice - stara synagoga, Remuch, Wysoka - zapełniały się gromadkami 
wiernych wyznania mojżeszowego. W 1941 roku Niemcy przesiedlili Żydów na drugi 
brzeg Wisły, do getta na Podgórzu. Marysia miała szansę przeżyć nawet nie 
ukrywając się. A jednak wybrała inny los. Jako intelektualistkę zaproszono ją do 
rady żydowskiej. Przyjęła to z lękiem, ale i pokorą, czego Jadwiga nie potrafiła 
pojąć: dobrowolnie przepłynąć Styks? A jednak Szmulewiczówna przeszła na drugi 
brzeg Wisły, skąd nigdy już nie wróciła. Na pożegnanie powiedziała Jadwidze: - 
Od przeznaczenia nie ma ucieczki, zresztą naszymi strażnikami są żydowscy 
policjanci, najsilniejsi członkowie rady. Oni są gorsi od Niemców, bardziej 
nieprzekupni, trudniej ich zmiękczyć, bo mają więcej do stracenia. Czują się 
dziś jak kapitanowie okrętów, któree nieuchronnie toną. Myślą, że uda im się 
dobić do brzegu, bo wyrzucili za burtę cenny ładunek. Uważają się za zbawicieli, 
którzy poświęcając stu ludzi ratują tysiąc, poświęcając tysiąc - ratują dziesięć 
tysięcy. Tymczasem gubią siebie i nas. Takie widać nasze przeznaczenie. Marysia 
hołdowała wtedy starej żydowskiej maksymie: "Choćby cię zabijali, nie 
przekraczaj pewnych granic". Tę wierność opłaciła życiem. Jadwiga nie pochwalała 
postawy przyjaciółki. Uważała, że powinna ratować własne życie, walczyć do 
końca. Nie przekonała jej jednak. Od tamtego czasu Kazimierz zmienił się, 
przepadł bezpowrotnie świat, za którym Szmulewiczówna tak nagle zatęskniła i 
który pochłonął ją jak piekło. W sierpniu w mieszkaniu Jadwigi zrobiło się 
ciasno. Pierwszy na Zwierzynieckiej pojawił się Hieronim. - Może tu zostaniesz? 
- zagadnęła Jadwiga, gdy powracali z cmentarza, gdzie odwiedzili grób Gabrieli. 
Była pewna, że tego pragnie, tylko nie wie, jak o to prosić. - Nie - odrzekł 
uprzejmie. - Mam przecież swój kąt w Gwarkowicach. Tam teraz potrzeba fachowców, 
zanim ich nowa Polska wykształci. Tacy jak ja na pewno się przydadzą. W 
Gwarkowicach będzie mnie szukał Adaś. - Po chwili dodał: - Mam już nominachę w 
kieszeni. Przyjechałem do Krakowa, aby uporządkować papiery z wojny, zamknąć 
tamten rozdział. - Sprawdzali cię? - spytała z oburzeniem. - To rutynowe 
czynności. Byłem w AK, więc pytali. Żywiecczyzna dziś w Krakowskiem, dlatego 
tutaj musiałem przyjechać na pogawędkę. Ale wszystko w porządku - uspokajał 
kuzynkę. - Mam mocne papiery! - Powiedz, co będziesz robił na Śląsku? - spytała. 
- Zostałem pełnomocnikiem wojewody śląsko_dąbrowskiego do spraw zabezpieczania i 
uruchamiania przemysłu. Ślązacy, z którymi walczyłem, świadczyli na moją 
korzyść. Do takiej roboty potrzeba fachowców. - A co z fabryką? - Już w 
trzydziestym dziewiątym przejęli ją Niemcy. Teraz przeszła pod tymczasowy zarząd 
państwa. Reszta zależy od tego, jak dalej wszystko się potoczy. Jeśli górę wezmą 
komuniści, to, jak mówią Ślązacy, będzie po ptokach, zostanę zdeklasowanym 
burżujem. - Mimo to chcesz dla nich pracować? - zdziwiła się. - Bo ja wiem, czy 
dla nich? Marzyłem o tym, aby cały Śląsk wrócił do Polski. Tak się wreszcie 
stało. Nie wolno nam zmarnować majątku śląskich fabryk, hut i kopalń. Potrzebny 
on Polsce bez względu na to, jaka ona będzie. - A jaka będzie? Hieronim 
zastanowił się, zanim odpowiedział: - Biało_czerwona. Nie fabrykancka i nie 
ziemiańska, choć nie bolszewicka. - Europa się z tym pogodzi? - powątpiewała 
Jadwiga. - Skoro przystała na naszą samotną klęskę we wrześniu, to teraz nie ma 
wyjścia. Nie wierzę w przyjazd Andersa na białym koniu. To iluzje. Ja rozumuję 
pragmatycznie - tłumaczył. Kiedy rozstawali się na dworcu zapewnił: - Będę 
przyjeżdżał, przecież ze Śląska do Krakowa niedaleko. Jadwiga westchnęła ciężko 
i uwolniła wreszcie dłoń Hieronoma. Niecierpliwił się. Przeciągły gwizd 
lokomotywy sygnalizował odjazd. II. Repatrianci (c.d.) Rozdział II (c.d.) W 
pierwszych dniach września bez uprzedzenia zjawiły się w Krakowie Sonia i 
Helenka. Prosto z dworca dorożką przyjechały na Zwierzyniecką. - Nie mogłyśmy 
prędzej! - wołała od progu Helenka. Jadwiga oniemiała ze wzruszenia. Wkrótce 
płakały wszystkie z radości. - Na Węgrzech zrobił się niesamowity rozgardiasz, 
chaos w polityce i gospodarce - opowiadała wieczorem Sonia. - Trudno żyć, stan 
tymczasowej równowagi chwieje się coraz bardziej, koalicja nie panuje nad 
sytuacją. Popularność komunistów zmalała, Drobni Rolnicy są chyba teraz górą. 
Tak dłużej nie może być, albo - albo: republika lub komuna. - Szaleje inflacja, 
a towary znikają - wtrąciła Helenka. - Jak żyć w takim bałaganie? - Nie myślcie 
tylko, że w Polsce się przelewa - studziła ich emocje Jadwiga, nie zamierzając 
jednak popsuć radości powrotu. - Z początkiem roku pojawiła się polska złotówka, 
krakowskie "młynarki" można było wymienić tylko za pięćset złotych. Trochę 
rozdałam, bo byli tacy, co nic nie mieli, jak to w powojennej biedzie. - Ale 
Kraków cały - radowała się Sonia. - To prawda, popatrz jednak, jak jest gdzie 
indziej. Mówią, że nie ma co myśleć, aby odbudować Warszawę. Nie został nawet 
kamień na kamieniu. - Coś musiało ocaleć - powiedziała Helenka. - Jak by to 
mogło być: Polska bez Warszawy? - Wszystkie urzędy, ministerstwa ulokowano w 
Łodzi, bo chociaż Kraków nie zniszczony, to nowa władza niechętna jest starej 
stolicy - kontynuowała Jadwiga. - Wszystko drożeje. Najbardziej węgiel. Trzeci 
miesiąc przetrwał rząd jedności, tymczasowy jak poprzedni, "lubelski". Co z tej 
ugody komunistów i socjalistów z Mikołajczykiem wyjdzie, jeszcze nie wiadomo. 
Jedni straszą bolszewicką urawniłowką, czerwonym diabłem, a inni wołają o 
zerwanie z kretynizmem_legalizmem. Słuchały uważnie. Ciotka zawsze stroniła od 
polityki, więc tym bardziej podziwiały jej orientację. - Słyszałam - opowiadała 
- że na wiecach witają Mikołajczyka entuzjastycznie i pytają, kiedy wróci 
reszta. Ale ludzie nie myślą dziś jednakowo. Hieronim opowiadał, że na Śląsku 
robotnicy i wiejska biedota słuchają komunistów i socjalistów. Wierzą temu tam 
"Wiesławowi", który propaguje Polskę Ludową. W Krakowie co prawda jest inaczej, 
jak zwykle tutaj. Ot i widzicie, powojenny galimatias - zakończyła. Helena 
pomyślała o Warszawie, o mężu. - Czy Anatol pisał? - spytała. - Widzisz, 
zapomniałabym, ot, skleroza - zreflektowała się Jadwiga. - Pisał, a jakże, 
powiadamiał, że wraca. Masz, sama przeczytaj. Helena przebiegła wzrokiem dwie 
kartki papieru, a potem uważnie przeczytała cały list. - Ile może trwać podróż z 
Anglii? - spytała. - I krótko, i długo - odpowiedziała ciotka. - Dlaczego? - To 
nie jest zwyczajna podróż - powiedziała Sonia. - To jest, moja kochana, podróż 
przez politykę. Kto wie, co stronnicy Mikołajczyka naopowiadali o ludowej Polsce 
takim chłopakom jak Anatol. Pewnie postraszyli bolszewikami i Bóg wie jeszcze 
czym. - Postraszyli? Anatola? Jego nie można postraszyć - zaprotestowała 
Helenka, która nie dopuszczała do siebie myśli, że Anatol mógłby zostać w 
Anglii. Wierzyła, że ją kocha. - Na pewno wróci - oznajmiła stanowczo. - Też tak 
sądzę - przytaknęła Jadwiga. - Myślałam o tym, ile to razy nasz naród był 
rozdzierany, bałamucony politycznymi matactwami. Mało to rozmaitych melodii i 
marszów wygrywano na patriotyczną nutę? Kto wie, co im tam teraz grają w 
Londynie. Sonia milczała, a Helenka dodała: - Anatol słuch miał zawsze dobry, 
rozróżni dobre dźwięki od fałszywych. Ani się spostrzegły, a zrobiło się późno. 
Ledwo zdążyły przygotować kolację przed powrotem Lusi z pracy. Wieczorem Sonia 
próbowała bezskutecznie namówić Lusię, aby została w Polsce. - Przecież nie 
musisz mieszkać w Krakowie, jeśli ci się tutaj nie podoba. Ja także myślę 
wyjechać. Poznałam na Węgrzech kogoś, kto zaprosił mnie do Zakopanego. Mogłabyś 
pojechać ze mną. - Złożyłam już papiery repatriacyjne. - Można je wycofać. - 
Zostałabym tutaj tylko razem z Michałem. Inaczej nie potrafię. Tu, być może, 
byłoby mi łatwiej, ale coś mnie ciągnie do swoich. Lusia nie zdradziła się przed 
Sonią ze swoich skrytych wątpliwości i wiary, że Michał ocalał i pewnie wrócił w 
góry. Tylko tam mógłby teraz żyć bezpiecznie. Chociaż często od niej uciekał i 
stronił, nie przeklinała go nawet wówczas, gdy było jej bardzo ciężko. Wierzyła, 
że wszystko się jeszcze odmieni. Z ufnością modliła się o to gorąco. Lusia 
poszła do dzieci. Helenka ze zmęczenia i nadmiaru wrażeń przysnęła na moment 
przy Ludwiczku, Jadwiga przeglądała notatki do jutrzejszych wykładów. W 
mieszkaniu zapanował spokój. Sonia zamyśliła się. Nie mogłaby pozostać w 
Krakowie dłużej, a tym bardziej na stałe. Dlaczego Zakopane a nie Skorodne? - 
zadawała sobie pytanie. Dotąd nie brała pod uwagę możliwości powrotu na 
Horyniecczyznę. Nigdy nie była tak silnie jak pozostali Horynieccy związana z 
tymi kilkoma podkarpackimi siołami i przysiółkami. A jednak tęskniła. Ludzie jak 
ptaki zagnane huraganem w obce strony, ledwo zawierucha ucichnie, szukają 
najkrótszej drogi do rodzinnych gniazd. I ona po swojemu kochała niepowtarzalną 
atmosferę chutoru pod Parażką, ale nie podzielała upartego pragnienia Lusi, by 
powrócić do krainy nad Górnym Stryjem. Przecież świat sielskiej Horyniecczyzny 
istniał już tylko we wspomnieniach. Lusia wyjechała w dwa tygodnie później. 
Dorota Smylarzowa, z którą Sonia zaprzyjaźniła się w Budapeszcie, tu, na swoim, 
promieniała energią i inicjatywą. Z rodziny w Zakopanem ocalała tylko matka. 
Ojciec przedzierał się z Węgier do Francji i przepadł bez śladu, zaś brat pisał 
z Anglii, że na razie nie spieszy mu się do domu. - Pewnie chce zobaczyć, co to 
będzie za Polska. A może znalazł tam sobie kogoś? - tłumaczyła Soni. Dorota, 
typowa góralka, miała niewiele ponad trzydzieści lat, ale wyglądała na więcej. 
Wojna, podobnie jak to czyni choroba i cierpienie, postarzała ją. Przejęła po 
ojcu mały pensjonacik i z zapałem wzięła się do pracy. Spieniężyła część 
przechowywanych przez matkę kosztowności, aby zainwestować w przyszły interes. 
Przebudowywała i powiększała dom, organizowała ludzi i materiały, chociaż o 
wszystko było trudno. - Ludzie niedługo otrząsną się z wojny i zaczną żyć 
normalnie. Nabiorą ochoty na wypoczynek w górach. Przyjadą, bo Zakopane to 
Zakopane. Wszystko, co teraz ładujemy w pensjonat, spłaci się z nawiązką - 
uspokajała pełną wątpliwości matkę. - Pokoje dla gości to nasz najlepszy kapitał 
na przyszłość - mówiła z entuzjazmem, zdecydowana dokończyć dzieła, w które 
włożyła tyle wysiłku. Sonia nie wtrącała się do rozmów. Nie próbowała studzić 
zapału Doroty, jednocześnie rozumiała starą Smylarzową, która potrzebowała 
znacznie więcej czasu, by uwierzyć w normalne życie. Nie potrafiła pogodzić się 
z zaginięciem męża i tułaczką syna. Każdego dnia pod wieczór stawała przy 
furtce, wyglądając ich. "Ile czasu jeszcze upłynie, zanim przestaniemy żyć 
przeszłością i pogodzimy się ze stratą bliskich?" - myślała Sonia, wciąż 
pogrążona w bezwładzie i zadumie, czekająca z nadzieją na zdarzenie, które 
wstrząsnęłoby nią jak widok nagle rozkwitłych jabłoni. Tymczasem z gór schodziła 
jesień, ciepła jeszcze, ale smutna i mglista. Przywiozła z sobą Jędrzejowego 
Stasia, z którym Jadwiga z żalem się rozstawała. Zajmowali teraz dwa niewielkie 
pokoiki z oknami wychodzącymi wprost na Giewont i na porośnięte trawą podwórko. 
Sonia posłała chłopca do szkoły, choć ukończył dopiero sześć lat. Malowała, ale 
dochód z tego był niewielki, a pieniądze przywiezione z Węgier topniały 
niepokojąco. Poczęła więc rozglądać się za jakimś stałym zajęciem. Dorota 
poradziła jej, aby udała się po pomoc do Rady Narodowej. Tam usłyszała, że 
powinna uporządkować swoje sprawy. Szczęśliwym trafem posiadała dokumenty 
poświadczające jej prawo do połowy majątku po ojcu w Skorodnem. W Państwowym 
Urzędzie Repatriacyjnym złożyła wymagane papiery, nie robiąc sobie wielkich 
nadziei na przychylne potraktowanie. Pracę otrzymała najpierw w szkole, a potem 
w wydziale kultury. Niewielkie wynagrodzenie jakoś starczało na dwoje. Stroniła 
od polityki i postanowiła nie angażować się w jakąkolwiek działalność. - Za 
stara jestem i nie znam się na tym - mówiła. Zagadnięta przez zastępcę starosty, 
który zaszczycił swoją obecnością wystawę między innymi i jej obrazów, 
odpowiedziała: - Systemy się zmieniają, upadają najsilniejsze reżimy, a ludzie 
żyją dalej. To zrozumiałe, że nowy dom, który budujemy, musi być inny niż ten, 
który runął we wrześniu. - Chyba nie jest pani obojętne, jak wszystko się 
potoczy. - Oczywiście, że nie, tylko czy mam na to jakikolwiek wpływ? - Dziś 
decydują masy. - Niewiele miałam dotąd z nimi wspólnego, bałam się ich i dlatego 
chciałabym wierzyć, że rządzić nami będą najwybitniejsze jednostki spośród mas. 
Nie znam się na polityce, ale obserwuję przyrodę. Na silnym wietrze nawet 
najwynioślejsze topole muszą się ugiąć. Żywioł skruszy nawet skałę, a los 
najbardziej hardego człowieka. Trzeba dostosowywać się do okoliczności, to 
gwarantuje przetrwanie - odpowiedziała spokojnie. O wiele trudniejsza była 
rozmowa z Robertem. Kiedy dowiedział się od Jadwigi, że Sonia jest w Zakopanem, 
przyjechał natychmiast. Spotkało go rozczarowanie. - Jak można z rezygnacją 
poddać się losowi? - wyrzucał Soni. - Ledwo powiał chłodny wiatr, od razu 
przykucnęła ciocia przy ciepełku z ocalałych szczap. Na jak długo starczy 
nikłego płomyka? Dadzą cioci jakąś poniemiecką chałupę na zachodzie i każą się 
cieszyć. - Nikt mi dotąd niczego nie kazał. Wróciłam i przyjechałam do 
Zakopanego z własnej woli - odpowiedziała Sonia spokojnie. - Ja tu przyszedłem z 
daleka. Marzłem w Rosji, walczyłem w Berlinie, a teraz czuję się jak w obcym 
kraju. - Żyjesz, jesteś cały i zdrowy. Wszystko przed tobą. - A Polska? A 
wolność? - krzyczał. - A to nie Polska? Jeśli dla ciebie wolność to Prędowla, to 
wiedz, mój drogi, że tamto już stracone. Musisz sobie znaleźć nowe miejsce w tej 
Polsce, w tej wolności, którą, jak mówisz, też wywalczyłeś. - Odporna na jego 
irytację i pokrzykiwanie, dodała: - Nie jest dowiedzione, iż jesteśmy wolni, ale 
żyć musimy tak, jak gdyby było to dowiedzione. - Kto ciocię tego nauczył? - 
zdumiał się. - To cytat z Kanta, a i życie tego mnie nauczyło - tym razem głos 
Soni był poważny i stanowczy. - Mieliśmy różnych nauczycieli - skonstatował 
złośliwie. Sonia kontynuowała: - Widzisz, przeżyłam więcej, nauczyłam się 
niejednego, dlatego skoro tu jesteś, musisz mnie wysłuchać. Daj sobie spokój z 
polityką, której, jak widzę, nie rozumiesz. To nie jest zabawa. Taka postawa 
może cię zaprowadzić do podziemia. Zabłądzić bardzo łatwo. Opowiedziała ci 
Jadwiga o Michale? - Tak, ale to inne sprawy, inne dzieje. My walczymy legalnie 
- upierał się. - Wiesz chociaż, o co walczycie? Sonia nie przypuszczała, że 
dojdzie między nimi do takiego spięcia. Nie chodziło jej o politykę. Pragnęła 
uchronić Roberta przed nieodpowiedzialnym krokiem do powrotu Macieja i 
Katarzyny. Nie wybaczyliby jej. Tymczasem Robert przemawiał jak na zebraniu: - 
Walczymy o wolne wybory, o Sejm i Senat, o demokratyczną Rzeczpospolitą, a nie o 
sowiecką republikę. - Daj spokój. Dziś wielu powiewa takimi hasłami jak wolność, 
demokracja, sprawiedliwość, a prości ludzie słuchają i czekają, co z tego 
wyniknie. Komuniści dają chłopom ziemię, przesiedleńcom gospodarstwa na 
zachodzie, robotnikom fabryki i pracę. Co wy możecie obiecać, skoro sami 
straciliście wszystko? - A co ciocia zyskała? - spytał ze złością. - Ocaliłam 
życie. To wszystko, co wyniosłam z pożogi, i może dlatego tak sobie to bardzo 
cenię. Tobie też radzę spojrzeć na siebie inaczej. Po co ci polityka? Kim dla 
ciebie jest Mikołajczyk? Wiedział, że się nie dogadają. Nie łatwiej rozmawiało 
mu się z Jadwigą i wciąż jakby słyszał słowa wuja Włodzimierza: "To wszystko, o 
co teraz się spieramy, będzie kiedyś oczywiste. Rosjanie wyzwolili kawał Europy, 
po Łabę na zachodzie i Rodopy na Bałkanach. Zrozumiałe, że w tej sytuacji ich 
ideowi i polityczni sojusznicy są górą w Europie Wschodniej. Nie uważamy jednak, 
że naszym naczelnym atutem jest Armia Czerwona. Kiedy dyskutowaliśmy w Związku 
Radzieckim nad przyszłością Polski, niejeden przestrzegał tych, którzy by 
chcieli rewolucję w Polsce oprzeć na obecności radzieckiego wojska. Taki stan 
byłby najbardziej niepożądany dla Związku Radzieckiego, ale także dla rozwoju 
naszego kraju. Ten naród nie kochał Rosji, to prawda, ale przecież to nie 
Rosjanie robią reformę rolną, przejmują przemysł pod wspólne władanie, dają 
gospodarstwa wszystkim, którzy wracają tam, skąd nas, Polaków, kiedyś wyparł 
germański Drang nach Osten. Pokój dali temu narodowi ci, z którymi szedłeś na 
Berlin. Ten naród to głównie bezrolni i małorolni chłopi oraz robotnicy. A czego 
pragnie chłop? Ziemi. A robotnik? Pracy i godziwego życia. My, to znaczy 
komuniści i socjaliści, dajemy im to. Jak myślisz, za kim pójdzie ten naród? Za 
chlebem, za nadzieją, za spokojem, za nami". Tymczasem wrócił Stasio, 
przerywając ich rozmowę opowiadaniem o szkole. Kiedy wybiegł na podwórko, Robert 
zapytał, dlaczego Maciej i Katarzyna jeszcze nie wrócili. - Nie wiem, głęboko 
jednak wierzę, że twoi rodzice wrócą. Tym bardziej musisz teraz na siebie 
uważać. Jesień zapowiadała się krótka, od połowy października zimna i dżdżysta. 
Sonia pisała, że wyższe partie Tatr już w śniegu. Wraz z coraz wcześniejszym 
wieczorem spływała na miasto gęsta mgła, przenikliwie chłodna i lepka. Jadwiga 
coraz gorzej znosiła wilgoć, ale od lat zakochana w jesiennym Krakowie, nie 
mogła sobie odmówić spaceru z Uniwersytetu do domu przez Planty. Przed 
Wszystkimi Świętymi wypogodziło się, lecz wiał bardzo chłodny wiatr. Wydawało 
się, że spadnie śnieg. - Co zamierzasz dalej robić? - zagadnęła Roberta przy 
pierwszej wspólnej kolacji, gdy wrócił z Zakopanego. Nie czuła do bratanka 
sympatii, może dlatego, że tak bardzo podobny był do Katarzyny. Miał jej piękne, 
łagodne oczy i niewiele z Horynieckich. - Na razie chciałbym zamieszkać tutaj, 
wiele nie potrzebuję - powiedział niepewnie, wyczuwając chłodny stosunek 
Jadwigi. - Nie martw się, dam ci tyle, ile będę mogła - zapewniła. - Chciałabym 
jednak, abyś zaczął myśleć o przyszłości. Powinieneś studiować. - W tym roku na 
to za późno. - Jeśli chcesz, porozmawiam z rektorem - zaproponowała. - Można 
spróbować - nie chciał się sprzeciwiać, ale miał nadzieję, że z tych planów nic 
nie wyjdzie. Zdecydowali, że będzie studiował medycynę. Co prawda Jadwiga nie 
ukrywała, że poręczniej i prościej byłoby jej wepchnąć chłopaka na Jagiellonkę, 
ale nie zamierzała mu tego narzucać. Domyślała się bowiem, że Robert piętrzy 
trudności, aby postawić na swoim. Brała również pod uwagę, że może faktycznie 
medycyną interesował się najbardziej i miała nadzieję, że ona odciągnie go od 
polityki. Na Wszystkich Świętych wszyscy poszli na cmentarz, na grób Gabrieli. 
Świece paliły się na wietrze chybotliwym, skąpym płomieniem, przy silniejszych 
podmuchach gasły. Zapalano je na powrót. Hieronim z synem pozostał dłużej niż 
inni przy mogile. Milczeli, modląc się i rozmyślając. - Nie potrafiła znieść 
okropności wojny, była na to zbyt delikatna - powiedział Hieronim. - Nie mając 
od nas żadnych wiadomości, zapewne nieraz myślała o najgorszym. Spóźniłem się z 
przyjazdem do Krakowa. - Gdybyś nawet zdążył, cóż by to zmieniło? Nie 
ucieklibyście od wojny - Adaś położył ojcu rękę na ramieniu. - Ja uciekałem 
kilka razy, zawsze na próżno. Byłem z Anną nad słoweńską granicą, ale i stamtąd 
los mnie zawrócił. - Co się z nią stało? - zainteresował się Hieronim. - Pytałeś 
tutaj? - Pytałem, gdzie tylko można. W Czerwonym Krzyżu każą czekać. Takich 
spraw jest tysiące. Adam wrócił przed kilkoma tygodniami i teraz na nowo się 
poznawali. Przeżycia wojenne i kilkuletnia rozłąka odmieniły ich. Byli inni niż 
we własnych przedwojennych wspomnieniach. Zamieszkali w części swojego, 
przedwojennego, przebudowanego jeszcze przez Niemców domu. Ze względu na trudną 
sytuację mieszkaniową magistrat wprowadził do domu lokatorów, zostawiając im dwa 
pokoje i kuchnię. Hieronim miał nadzieję, że kiedyś odzyska cały dom. Pragnął 
tego nie dla siebie, lecz dla syna. W jednym z pokoi urządzili wspólną 
sypialnię, drugi przeznaczyli na gabinet do pracy i nauki. W piwnicy domu 
ocalała biblioteka, co pomogło Adamowi w przygotowywaniu się do powrotu na 
uczelnię. Wybrał krakowską AGH. Ponieważ nie potrafił udokumentować, że miał za 
sobą pierwszy rok Politechniki Lwowskiej, musiał zdać wymagane egzaminy. Ojciec 
namówił go, by zaczął działać w OM TUR. Włączono go od razu w skład Komitetu 
Powiatowego, czyniąc odpowiedzialnym za sprawy oświaty. Był to czas żywiołowego 
działania, spontanicznej roboty, entuzjazmu. Każdego rana zgłaszali się do 
lokalu Komitetu i obdzieleni obowiązkami, szli do swoich zakładów, szkół i biur. 
Wieczorem większość przychodziła do Komitetu, przy którym Adam wraz z innymi 
zorganizował szkołę wieczorową i kurs zawodowy. Zgłaszali się głównie młodzi 
repatrianci i przesiedleńcy. Ślązacy zdobyli wykształcenie w niemieckich 
szkołach. Adam malował w domu hasła: "Żaden Turowiec bez szkoły, żadna szkoła 
bez Turowca" albo: "Czas oręża minął - młodzi do książek". Hieronim trochę z 
tego żartował dziwiąc się, że to nowe zajęcie tak wciągnęło syna. O polityce nie 
rozmawiali. Adam nie miał czasu myśleć o ideologii. Nie przyjmował żadnych 
funkcji organizacyjnych. Interesowała go tylko konkretna robota oświatowa. Ucząc 
innych, sam wiele korzystał, mobilizował się, zmuszał do intensywnego wysiłku. 
Wymalowane przez siebie hasła zabrał jadąc na tydzień walki z analfabetyzmem. 
Pierwsza akcja niezbyt się udała. Na wieczorowy kurs zapisała się garstka wcale 
nie młodych ludzi z kilku wsi. Drugą akcję przygotowali lepiej. W efekcie 
uruchomili szkołę wieczorową dla przeszło czterdziestu analfabetów i ledwo 
czytających. W tej samej gminie Adam zorganizował przyspieszony kurs zawodowy 
dla młodzieży zamierzającej opuścić wieś i podjąć pracę w przemyśle. Wkrótce 
został zastępcą kierownika metalowej szkoły zawodowej w Gwarkowicach. Coraz 
rzadziej zaglądał do lokalu OM TUR_u. Wieczorami uczył się, uzupełniał braki, 
przygotowywał do egzaminów. Wciąż jednak tęsknił i szukał Anny. Hieronim starał 
się podtrzymać go na duchu. Nie wiedział, jak mu pomóc. Zapracowany, 
zaabsorbowany codziennością, dopiero niedawno zdał sobie sprawę, że jego syn 
kocha i cierpi. Pamiętał Adama jako beztroskiego narwańca. "Co w życiu godne 
jest poważnego traktowania? - rozmyślał Hieronim w drodze z cmentarza. - Może 
miłość, a może wszystko, co niesie nam życie. Nie, nie wszystko jest jednakowo 
istotne, to pewne. Żałować jedynie należy, że o tym, co było ważne, dowiadujemy 
się zwykle dopiero po fakcie, po latach. Wtedy stać nas na sprawiedliwą ocenę 
wszystkich spraw naszego życia". Ustało ciężkie sapanie parowozu, pociąg 
zwalniał, wjeżdżając na peron zakopiańskiego dworca. Kłęby dymu i pary 
przesłaniały budynki. Zanim opuścił przedział, poczekał, aż na korytarzu zrobiło 
się luźno. Było późne, grudniowe popołudnie. Z powodu prędko zapadającego 
zmierzchu i niskich chmur uwięzionych w kotlinie między Gubałówką i Giewontem 
nie mógł dostrzec ani lesistych regli, ani tym bardziej strzelistych turni. 
Szedł powoli długim peronem pod drewnianym zadaszeniem wzdłuż budynków 
dworcowych do wyjścia od ulicy Jagiellońskiej. Skręcił w lewo, pod górę, 
rozglądając się bacznie za postojem sań. Nagły powiew wiatru zmroził go, jakby 
wpadł niespodzianie do lodowatej wody. Zadygotał jak w gorączce i stanął, 
opierając się ramieniem o drzewo. Z trudem zapanował nad sobą, wtulając się w 
wysoko uniesiony kołnierz, który nie dawał ani pożądanego ciepła, ani 
dostatecznego schronienia przed nieokreślonym lękiem. Podobne ataki miewał od 
dawna. W Szwajcarii tygodniami nie wychodził po zmierzchu z domu, strach 
paraliżował jego wolę, przykuwał do fotela. Nie mówił o tym nikomu, nawet 
Dolores. "To nie choroba - myślał - to tylko jakieś dziwactwo". Niczego teraz 
nie pragnął bardziej niż światła i ciepłego kąta, w którym można by się schronić 
i dojść do siebie. Zmusił się wreszcie, aby pójść dalej. Wgramolił się do 
pierwszych wolnych sań, okrył niezdarnie kocem i dzwoniąc zębami wybełkotał 
adres. Zanim ruszyli, woźnica przyjrzał mu się i zapytał przez ramię: - Co to, 
panie, capła was gorączka? - Przeziębienie - odpowiedział zmieszany Jędrzej. 
Ruszyli w stronę Krupówek i dalej w kierunku Białego. Zamknął oczy i tkwił 
nieruchomo. Przypomniał sobie kulig do Parażanów i sylwestrową zabawę w 
Prędowli, ostatni kulig i ostatni sylwester przed wojną. Jechali w jednych 
saniach z Natalią. Spod futrzanej czapki wymykały się i powiewały na wietrze 
ośnieżone kosmyki jej włosów, migocące w świetle księżyca i pochodni. Wtulona w 
duży kołnierz kożuszka, z zarumienionymi od mrozu policzkami, wyglądała 
szczególnie pięknie. Dzwoniły dzwoneczki na hołoblach. Kulig gnał przez doliny i 
przełęcze zasypanych śniegiem Bieszczadów... - No! No! - pomrukiwał góral na 
konia, który pod górkę zwolnił, potykał się, szarpał, chwilami przystawał. 
Drgawki i lęk powoli ustępowały. Jędrzej uspokajał się. Powrócił wspomnieniami 
do dalekiego Triestu, do pożegnania z siostrą. Ewelina odprowadziła go aż do 
stopni wagonu. Ale we wspomnieniach nie widział jej na tle dworcowych budynków, 
lecz burt kołyszących się na lekkiej fali kutrów i stateczków w rybackim porcie. 
Stali długo, niewiele rozmawiając. Zaskoczyły go dwie wielkie łzy spływające po 
jej policzkach. Zazdrościła mu, że wraca. Powtarzała kilkakrotnie, że ona też 
chciałaby pojechać wraz z nim, ale stan zdrowia męża, nie pozwalał na tak daleką 
podróż. Dręczyło ją przeczucie, że żegnali się na bardzo długo, kto wie, czy nie 
na zawsze. Jędrzej takiej myśli nie dopuszczał, uśmiechał się i żartował. I znów 
śnieg i białe, przedświąteczne Zakopane. Koń truchtał żwawiej, a góral 
powtarzał: - No! No! Ponownie pomyślał o tamtym sylwestrowym wieczorze, gdy 
postanowili z Natalią pobrać się. Był szczęśliwy i nawet nie przeczuwał, że na 
tak krótko. Dziś tamte dni znikały we mgle jak burty statków w rybackim porcie. 
- Prędowla - wyszeptał. Otworzył oczy i zdziwił się, że miejsca, przez które 
teraz przejeżdżał, były tak niepodobne do przywołanych we wspomnieniach. Poczuł 
się jak oszukane dziecko. Wreszcie uświadomił sobie w pełni, że nie wraca na 
Horyniecczyznę, choć do kraju, do Natalii, która nie będzie oczekiwać go na 
ganku ojcowskiego domu. "Natalia. Natalia!" - powtarzał w myślach. - Prrr! - 
krzyknął góral. Sanie stanęły. Jędrzej począł wygrzebywać się z okrycia. Bez 
słowa wsunął woźnicy pieniądze do ręki i sanie zawróciły prędko, znikając za 
zakrętem. Został sam. Rozglądał się długo, nie wiedząc, do których drzwi 
zapukać. Wtem usłyszał obok wołanie: - Jędrzej! Jędrzej! Rozdział Iii Szedł 
spacerkiem w kierunku Nowogrodzkiej, zmierzając do sali "Romy". Miał jeszcze 
dość czasu, aby przypatrzeć się miastu. Przedwojennej Warszawy nie widział. Od 
powrotu do Polski był w stolicy po raz drugi. Pierwszy raz kilka miesięcy temu 
przyjechał z Gdańską delegacją na krajową naradę aktywu pepeerowskiego. Miasto 
było morzem ruin, wypalonych domów i zwalisk gruzów. Poznał wtedy towarzysza 
"Wiesława". Zapamiętał go jako człowieka niebywale ruchliwego i niecierpliwego, 
działacza o niespożytej energii, żarliwości i talencie do pozyskiwania innych 
dla propagowanej sprawy. W odczuciu Włodzimierza był politykiem nietuzinkowym, 
człowiekiem serdecznym, prostym i bezpośrednim. W przerwie obrad dyskutował jak 
prawdziwy agitator. Mówiąc trzymał lewą rękę w kieszeni rozpiętej marynarki, zaś 
wskazującym palcem prawej dłoni potakiwał energicznie i rytmicznie jak wahadłem, 
akcentując co ważniejsze słowa. Bardzo spodobało się Włodzimierzowi przemówienie 
sekretarza generalnego partii. Zdając sprawozdanie z narady cytował jego 
sformułowania: "Przeciwko własnemu narodowi nikt na dłuższą metę rządzić nie 
potrafi. Żaden rząd nie może istnieć wbrew narodowi". Solidaryzował się z twórcą 
koncepcji "polskiej drogi", gdy ten gromił niektórych towarzyszy za sekciarstwo 
i wypaczenia. Przestrzegał przed powtarzaniem błędów starej komunistycznej 
formacji, autorów petycji o przyłączenie Polski do Związku Radzieckiego i 
upaństwowienie ziemi. - Dziś po rozgromieniu hitlerowskiego faszyzmu są inne niż 
w 1917 roku warunki do robienia rewolucji. Zwycięstwo nad Niemcami to także 
zwycięstwo nowej ideologii, sukces nowych ruchów ludowych. Wszystko to 
umożliwiło wielu narodom Europy przejście od demokracji ludowej na drogę 
socjalizmu - przekonywał Gomułka. Starsi działacze słuchali uważnie, ale bez 
entuzjazmu. Włodzimierz nie dziwił się, bo gomułkowskie ujęcie aktualnego etapu 
rozwoju rewolucji było nowatorskie i bardzo odważne. Nazajutrz po naradzie 
spotkał się osobiście z "Wiesławem" jako wicepremierem. W siedzibie rządu, w 
gmachu warszawskiej dyrekcji PKP przy ulicy Wileńskiej, odbyło się spotkanie 
Gomułki z sekretarzami komitetów wojewódzkich z terenu ziem odzyskanych. 
"Wiesław" był w towarzystwie Leona Baumrittera, dyrektora w Ministerstwie 
Informacji i Propagandy. I tym razem, choć spięty, mówił z zaangażowaniem i 
pasją. W przerwie posiedzenia snuł wspomnienia o przedwojennym Gdańsku. 
Włodzimierz rewanżował się szczegółową informacją o postępie prac nad odbudową 
miasta i przemysłu. "Wiesław" słuchał w skupieniu, nie przerywając. Włodzimierz 
wracał do Gdańska w towarzystwie kierowcy. Na skraju Borów Tucholskich natknęli 
się na źle uzbrojony bandycki oddział, który po kilku pojedyńczych strzałach 
wycofał się, gdy napadnięci sypnęli seriami w gęstniejącą ciemność lasu. 
Odczekawszy chwilę kierowca zameldował: - Droga wolna, towarzyszu sekretarzu! 
Teraz ponownie przyjechał do Warszawy w grupie delegatów z ziemi gdańskiej, tym 
razem na zjazd partii. Rozmyślał o wielu sprawach. Najbardziej cieszył się z 
powrotu Natalii i Jędrzeja. Wciąż próbował dowiedzieć się czegokolwiek o losach 
brata i bratowej, ale ślad po nich zaginął gdzieś po drodze z głębi Rosji do 
kraju. Niepokoiło go coraz większe angażowanie się Roberta w politykę. Był 
bezradny i nie bardzo wiedział, jak zawrócić chłopaka z fałszywej drogi. Padał 
gęsty, mokry śnieg. Szedł pod wiatr, nasunął więc mocniej kapelusz, zasłaniając 
czoło. Czuł się stary i choć lubił zimowy pejzaż, coraz częściej wolał go 
oglądać z okna dobrze ogrzanego mieszkania. Pobielone śniegiem ruiny były jak 
rany okryte nieszczelnie bandażem. Podobnie jak stołeczne cmentarzysko musiał 
wyglądać Leningrad po blokadzie. To dobrze, że go wtedy nie widział. Warszawa, 
olbrzymie cmentarzysko ruin, zarazem bezkresny plac budowy, przypominała skalne 
rumowisko, z którego strzelały ku niebu potrzaskane ostańce - resztki murów i 
wypalonych kamienic. Tu i ówdzie wypiętrzały się czerwone ściany pierwszych 
nowych domów. Im bliżej centrum tym narastał coraz większy ruch i gwar. 
Poboczami uprzątniętych z gruzów kilku głównych ulic spieszył tłum. Łatwo można 
było odróżnić dopiero przybyłych do miasta, szukających śladów po swojej ulicy, 
rozpytujących o rodzinę i znajomych, przystających na rogach i długo czegoś 
wypatrujących. Nieśli ze sobą ocalały z wojny dobytek, czasem tylko jedną 
tekturową walizeczkę lub plecak. W ciężarówkach zastępujących autobusy na 
deskach rzędami siedzieli skuleni i przemarznięci ludzie. Mijał przechodniów 
szarych i biednych, o twarzach gorzko doświadczonych rozbitków. Z entuzjazmem i 
determinacją, w zaskakującym tempie uprzątano gruzy, budowano nowe domy i nowe 
życie. Postanowił, że opowie o tym w Gdańsku, aby warszawskim przykładem 
zdopingować opieszałych. W sali "Romy" na Zjeździe PPR spotkały się wszystkie 
pokolenia polskich rewolucjonistów. Niektórych delegatów znał osobiście jeszcze 
z Hiszpanii albo z wojennej tułaczki w Związku Radzieckim. Wymieniali kilka 
zdań, przywoływali w przelotnej rozmowie postrzępione wspomnienia. Po kilku 
takich pogawędkach odniósł wrażenie, że w Madrycie, Moskwie czy Kujbyszewie 
mieli sobie o wiele więcej do powiedzenia niż dziś. Dawni towarzysze powtarzali 
często: - Sprawa polskiej drogi nie jest frazesem czy propagandowym wybiegiem. 
Gdybyśmy nawet chcieli, nie możemy pójść dalej według obcych wzorów. Niektórzy 
sądzili, że Włodzimierz ma odmienne poglądy. Nie rozumiał, skąd to uprzedzenie. 
Pytał: - Polska droga, zgoda, ale jaka? Franciszek Fiecki próbował po części 
odpowiedzieć na dręczące go pytanie: - Po przegranej przez faszystów wojnie 
nadeszła nowa epoka w dziejach Europy i świata. Dlatego walka o socjalizm w 
Polsce i na Bałkanach występuje w nowym, całkowicie odmiennym aspekcie niż 
wtedy, gdy omawialiśmy to w KPP. Nie jestem jednak przekonany, czy wszyscy 
właściwie tę sprawę pojmujemy. Pamiętajmy, że naród, który przez ponad sto lat 
żył w jarzmie, jest przewrażliwiony. Dlatego na każdym kroku musimy podkreślać 
naszą suwerenność gospodarczą i polityczną, naszą niezależność. Nie można 
odstraszać szerokich mas od socjalizmu przez nieprzemyślaną taktykę i 
awangardowe wyskoki. Włodzimierz solidaryzował się z poglądami Fieckiego, choć 
nie spodziewał się takiej postawy po byłym kapepowcu z kosmopolitycznej frakcji 
"mniejszościowej". Gotów był jednak uwierzyć, iż przeżycia i gorzkie 
doświadczenia zmieniają nawet takich ludzi jak Fiecki. Głęboko zapadły mu w 
pamięć słowa "Wiesława", skierowane do oponentów nowej linii partii: - Drogi 
dziejowe nigdy nie są zakończone. Pojęcia społeczne nie znają zjawiska zastoju. 
Ale ta droga, po której szła KPP, droga jej błędów, została raz na zawsze 
zakończona. Mamy bardzo dużo dobrych, bojowych towarzyszy, którzy przeszli 
szkołę KPP, ale teraz nakazem chwili jest, aby ci ludzie umieli wczuć się w 
sytuację, aby wyzbyli się sekciarskich postaw i poglądów, a zaczęli myśleć 
kategoriami narodu i państwa polskiego. Jesteśmy bowiem partią narodu, a nie 
tylko jednej klasy. - Mocno, ale dobrze powiedziane - skomentował spontanicznie 
towarzysz Śmiałek, jeden z bliskich współpracowników Gomułki. - Słyszeliście 
zapewne, że nie wszyscy w partii zgadzają się z towarzyszem "Wiesławem"? - 
zagadnął Włodzimierza. - Tak, słyszałem, że w kierownictwie nie ma 
jednomyślności - przyznał Włodzimierz, a po chwili dodał: - Zdziwiłbym się, 
gdyby było inaczej. Śmiałek wziął go pod ramię i odprowadził na bok. - Niby 
dlaczego? - zapytał. Włodzimierz przez chwilę zastanowił się nad odpowiedzią, 
zależało mu, aby był dobrze zrozumiany. - Jesteśmy, jak powiada Fiecki, na nowym 
etapie dziejów, w odmiennych niż Rosja warunkach. To prawda, ale wzór i 
dośńwiadczenia są tylko jedne. Stąd dylemat: sprawdzać teorię, która zakłada 
możliwość różnorakich, narodowych dróg, czy zawierzyć praktyce i iść 
wypróbowanym szlakiem. - A więc i wy uważacie, że "Wiesław" nie ma racji? - 
spytał rozczarowany Śmiałek. - Tego nie powiedziałem - zaoponował stanowczo 
Włodzimierz. - Wprost przeciwnie, przyjmuję, że towarzysz sekretarz ma rację, 
ale niełatwo będzie to udowodnić. Chciałoby się, aby gomułkowska droga 
zaprowadziła nas w lepszą przyszłość, ale sami wiecie, ile to dziś na drogach 
niebezpieczeństw i zasadzek, jak trudno, choć wojna za nami, czuć się pewnie i 
bezpiecznie. - Hm - mruknął Śmiałek rozchmurzywszy się. - Macie rację. Pogadamy 
jeszcze kiedyś o tym. Odchodząc klepnął Włodzimierza w ramię. W ostatnim dniu 
zjazdu, natknął się znów na towarzysza Śmiałka. Idąc zamyślony, ze spuszczonym 
wzrokiem nie od razu go spostrzegł. Cieszyło go poparcie zjazdu dla Gomułki i 
jego wyborcze zwycięstwo. Czuł jednak, że nie jest to bynajmniej koniec sporów o 
"polską drogę". Wskazywał na to chociażby skład Biura Politycznego z Bermanem, 
Mincem, Radkiewiczem, Zambrowskim i Zawadzkim. Jeden z tych towarzyszy 
bezskutecznie próbował przekonać Włodzimierza, że miarą oceny każdego polskiego 
komunisty winien być stosunek do Żydów. - Wracacie zaraz do domu? - zagadnął go 
Śmiałek. - Tak planowałem - odpowiedział wyrwany z zamyślenia. - Chciałbym was 
prosić, abyście zmienili plany i przyszli jutro o trzynastej do Ministerstwa 
Ziem Odzyskanych. Jesteście umówieni z ministrem - zakomunikował pospiesznie. 
"Chodzi pewnie o informację o sytuacji w terenie" - pomyślał zdumiony 
Włodzimierz. Cóż mógł innego powiedzieć "Wiesławowi" poza tym, co w KC PPR i 
ministerstwach powinni wiedzieć? Meldunki przysyłano regularnie. Akcja osadnicza 
przebiegała nieźle, odbudowa Gdańska i portu także zgodnie z planem. Ludzie 
dawali z siebie często zbyt wiele. Pewnie stąd brało się pierwsze 
niezadowolenie. Narzekano przede wszystkim na zaopatrzenie w sklepach, 
krytykowano obniżenie i zróżnicowanie przydziałów na karty zaopatrzeniowe, na 
pustki w sklepach i drożyznę. A tymczasem zbliżały się święta. Na Wybrzeżu nie 
było tak źle jak w stolicy czy Łodzi; na Śląsku, gdzie doszło niedawno do 
przestojów w fabrykach. Dla Włodzimierza warszawskie i łódzkie strajki były 
sygnałem, że klasa robotnicza zaczyna wykazywać zniecierpliwienie z powodu 
ciężkiej sytuacji materialnej. Przypuszczał, że nadeszły złe wieści z Gdańska i 
"Wiesław" zażąda wyjaśnień i informacji. Co mu odpowie? Przed rozmową z 
ministrem spotkała go jeszcze jedna niespodzianka. Odwiedził go Jarecki, 
przyjaciel z Syberii, z czasów, kiedy razem organizowali ZPP i pomoc dla 
przesiedleńców. - Opowiadaj! - ponaglał Włodzimierz. - Dawno w kraju? - Wracali 
inni, to i ja się zabrałem. Niełatwy wybór, trudna i daleka przeprowadzka. Teraz 
brakuje mi trochę tajgi i przestrzeni. - Przebyłeś taki szmat drogi, aby 
narzekać i wspominać tajgę? - oburzył się Włodzimierz. - Co chcesz, mój drogi, o 
jednym kraju nigdy nie zapomniałem, a do drugiego już przywykłem - 
usprawiedliwił się. - Pewnie wiesz, co z moim bratem i Katarzyną - powiedział z 
nadzieją Włodzimierz. - Wiem i nie wiem - bąknął zakłopotany Jarecki. 
Włodzimierz poderwał się. "To pewnie jakiś polityczny wykręt" - pomyślał i 
spojrzał na przyjaciela z gniewem i wyrzutem. Jarecki powiedział spokojnie: - 
Nie od razu dotarło do nas, że możemy wracać. Przestrzenie rosyjskie wielkie, 
droga do Polski daleka, kłopoty z transportem... E, co ja ci tu będę opowiadał. 
- Co z Maciejem? - niecierpliwił się Włodzimierz. - Twoja bratowa przed wyjazdem 
poważnie zachorowała. Lekarze odradzali podróż w takim stanie. Było z nią 
kiepsko, dlatego Maciej zdecydował, że zaczeka, aż Katarzyna wyzdrowieje. - I 
co? - Zostali oboje. Drugiego transportu nie było. - Mój Boże! - krzyknął 
Włodzimierz. - Maciej bał się, że Katarzyna umrze w drodze i będzie musiał ją 
pochować na szlaku. - Czy on naprawdę wie, co wybrał? Jak mu teraz pomóc? - Mam 
adres - powiedział cicho Jarecki, ale Włodzimierz go nie słuchał. - Co ja powiem 
Robertowi? Jak mu to wszystko wytłumaczę, aby uwierzył? - mówił zrozpaczony. Na 
rozmowę do Ministerstwa poszedł przygnębiony. W kancelarii ministra dowiedział 
się, że nie o naradę chodzi, lecz o rozmowę z szefem resortu w cztery oczy. Na 
odwrót i wykręty było za późno. Starał się zebrać myśli, zmobilizować, ukryć 
rozgoryczenie. "Wiesław" zauważył jego nastrój. - Widzę, że nasza rozmowa nie w 
porę - powiedział. - Skądże... To tylko los zawsze nie w porę obdarza nas 
nieszczęściem. Przepraszam. Minister przyjął go przy okrągłym stoliku w kącie 
gabinetu, z daleka od wielkiego, zasłanego papierami biurka. - Czy towarzysz 
Śmiałek uprzedził was, o co chodzi? - przystąpił do sprawy "Wiesław". Przedtem 
wyjął z kieszeni metalową papierośnicę, poczęstował gościa i sam zapalił 
papierosa umieszczonego w długiej, drewnianej lufce. - Nie - odpowiedział krótko 
Włodzimierz. - Może to i lepiej. Widać było, że się spieszył. Włodzimierz uznał 
to za rzecz naturalną, że wicepremier, minister i sekretarz generalny partii nie 
ma czasu na dłuższe pogawędki. Jak zawsze był rzeczowy i oszczędny w słowach. 
Chodziło o osobistą decyzję, i to prędką. Gomułka zaproponował Włodzimierzowi 
pracę w Ministerstwie Ziem Odzyskanych. Zgodził się bez namysłu. Ucieszyła go 
możliwość bliskiej współpracy z "Wiesławem", który imponował mu coraz bardziej 
talentem i odwagą, prostotą i logiką. Po ogłoszeniu dekretu o nacjonalizacji 
przemysłu Hieronim stracił ostatecznie nadzieję na odwrócenie swego losu. W 
przeciwieństwie do syna pogodził się z tym prędko. - Przecież żyją ludzie, 
którzy pamiętają cię sprzed wojny, z partyzantki. A to, że walczyłeś, nie liczy 
się? - buntował go Adam. - Nie ja jeden walczyłem, była to sprawa honoru, 
obowiązku - tłumaczył Hieronim. - Myśmy nie myśleli o polityce, ale o Polsce. - 
Czy to nie absurdalne: zyskać ojczyznę a jednocześnie stracić dorobek całego 
życia? - spytał Adam. - Starej Polski nie wskrzeszą ani sentymenty, ani nasz 
upór. Zrozumiałem to jeszcze w lesie - wyznał Hieronim. "To do niego podobne" - 
pomyślał Adam. Miał ochotę jeszcze o coś zapytać, ale zrezygnował, w końcu jego 
własna postawa też nie była oczywista. Przystał do omturowców z przekonaniem o 
nieuchronności postępu, a więc i takich przemian ustrojowych, które by ten 
postęp gwarantowały. Podobnie jak młodzi socjaliści, miał dosyć polskiego 
zaścianka. "Polska musi być europejskim krajem i trzeba zrobić wszystko, aby tak 
się stało" - przekonywał nieraz innych. Miewał też trudne chwile załamania i 
wątpliwości. Nie wszystko, co działo się wokół, rozumiał. Nie za każdym 
działaniem na rzecz nowej Polski się opowiadał. Jeśli nawet nie stać go było na 
jawny protest, to przynajmniej nie przykładał się do tego, co budziło jego 
wewnętrzny sprzeciw. Często z obawą myślał o przeszłości. "Dopóki jestem im 
potrzebny, tolerują moje wahania, ale czy za jakiś czas nie stracą do mnie 
zaufania? Rozpędzone koło rewolucji to bezlitosny żywioł przemian. Co stanie się 
z takimi jak ja, inteligentami pełnymi wątpliwości?" - Nie obeszli się z nami 
najgorzej - oznajmił któregoś dnia Hieronim. Wrócił z Katowic, z narady w 
związku z trudną sytuacją w przemyśle węglowym. Na przełomie 1945 i 1946 roku 
wybuchła nowa epidemia strajków. Przerywano pracę w kopalniach na kilka minut 
lub godzin. Domagano się wyższych płac, obuwia i odzieży ochronnej. Nie chodziło 
więc górnikom o politykę, ale o byt. Mając trochę czasu, wstąpił do Województwa. 
- Jesteś znów fabrykantem? - spytał sceptycznie Adam. Nie był w dobrym nastroju 
i irytował go optymizm ojca. - Nie, ale przysługuje mi prawo do odszkodowania. - 
Ile mamy teraz walizek pieniędzy? - Trochę papierów wartościowych w banku - 
wyjaśnił spokojnie Hieronim. - Trzeba było im powiedzieć, aby sobie tymi 
papierami... - Hola! Hola! - przywoływał go do rozsądku Hieronim. - Nie 
zapominaj, na jakim świecie żyjemy. - No więc dobrze, cieszę się - fuknął Adam. 
Hieronim był niezadowolony z reakcji syna. Uznał jednak, że nadarzyła się 
okazja, aby porozmawiać o kilku sprawach. Zauważył, że od pewnego czasu Adam nie 
potrafi znaleźć sobie miejsca w coraz bardziej komplikującej się rzeczywistości. 
Pragnął mu pomóc. - Słuchaj - zaczął spokojnie, siadając naprzeciw syna przy 
obłożonym książkami stole. - Przychodzi w życiu taka chwila, że człowiek musi 
zdecydować o sobie. Czasem to tylko moment, gdy go przegapisz, możesz potem nie 
mieć podobnej szansy. Opowieści o Andersie na białym koniu i o tym, że Anglicy 
nie pozwolą z Polski zrobić czerwonej republiki, to mit. Nie można na nim 
budować przyszłości. Komuniści mają coraz więcej atutów. - A strajki? - wtrącił 
przekornie Adam. - Robotnicy upominają się o swoje, tak było i będzie. Poprawi 
się sytuacja, to ustaną przestoje. Adam milczał ponuro. Hieronim nie ustępował: 
- Mruczeć pod nosem czy wzruszać ramionami to jeszcze za mało. Ja także mam 
wątpliwości, pokaż mi takiego, co ich nie ma, ale żyć trzeba. - Czy to znaczy, 
że ty już zdecydowałeś? - spytał Adam. - Tak. Nie nadaję się na dezertera. - 
Mocno powiedziane - obruszył się syn, biorąc do siebie słowa ojca. - Przecież 
mógłbyś na Zachodzie nieźle się urządzić. Kończyłeś tam studia. - Tu, na Śląsku, 
brakuje inżynierów, w kopalniach dyrektorami są sztygarzy, a węgiel... Adam 
przerwał złośliwie: - O! Coś nowego! Agitujesz nie gorzej od partyjnej 
szczekaczki. Hieronim nie chciał kolejnej kłótni, ostatnio zbyt często się 
sprzeczali. Sięgnął po karafkę z wódką i kieliszki, nalał i skrzywiwszy się 
wypił do połowy. Podparł ręką głowę i utopił wzrok w karafce. Adam sięgnął w 
milczeniu po kieliszek i opróżnił go na dwie raty, westchnął głęboko i podjął 
wątek przerwanej rozmowy. - Powiadasz, że trzeba koniecznie coś wybrać, 
zdecydować. A może lepiej byłoby poddać się losowi, dać mu szansę? - Gra na 
zwłokę to żadne wyjście. Nawet jeśli się ucieka, to też trzeba wiedzieć dokąd i 
po co - powiedział Hieronim. - Jest wyjście - oznajmił Adam spokojnie. - Związek 
organizuje międzynarodowe brygady pracy w Jugosławii. Może pojadę tam, a potem 
wrócę i pójdę na Akademię do Krakowa. - Wciąż szukasz Anny - domyślił się 
Hieronim. - Zanim cokolwiek postanowię, chcę mieć pewność, że wiadomości z 
Czerwonego Krzyża są prawdziwe. Hieronim wiedział o poszukiwaniach syna, ale nic 
o odpowiedzi. Musiała przyjść niedawno. Adam wyjął z kieszeni marynarki pismo z 
Czerwonego Krzyża i podał ojcu. - Przyszło dziś rano - powiedział. "To wiele 
tłumaczy" - pomyślał Hieronim. Zanim przeczytał, napełnił kieliszki. - Tak - 
westchnął odkładając list. - Pozostawiają jednak nadzieję pisząc: 
"Najprawdopodobniej zginęła". Trzeba to sprawdzić - zgodził się z Adamem. - 
Trafia się okazja. Hieronim pomyślał, co będzie, kiedy Adam odnajdzie w 
Jugosławii grób Anny. Co wtedy postanowi? Stamtąd już blisko do Eweliny, która 
może go nakłonić do pozostania na obczyźnie. Nie obawiał się zarzutów, że syn 
ucieknie "do imperialistów", na karierę przecież nie liczył. Miał prawie 
sześćdziesiąt lat i bał się samotności. - Widzę, że nie cieszy cię mój pomysł - 
domyślał się Adam. - Nie o moje zadowolenie chodzi, ale o twój los, twoje życie. 
- Wolałbyś jednak, abym wrócił, prawda? Hieronim przytaknął. - Ja także. Nie 
wiem, jak ci to wytłumaczyć... W końcu, co nas tu trzyma, nawet we własnym domu 
jesteśmy tylko lokatorami. - Kiedyś zapewne uda się to zmienić - powiedział z 
przekonaniem ojciec. Rodziła się jeszcze jedna nadzieja na to, że się dogadają i 
uwierzą sobie nawzajem. - Myślisz o naszej willi? - Nie tylko, choć poczyniłem 
już pewne kroki. Za miesiąc wyprowadzają się Miksowie - wyjaśniał prędko. - 
Dostałem zgodę na przejęcie po nich dwóch pokojów. Zamuruje się drzwi wychodzące 
na korytarz, a wykuje od wewnątrz. Pokoje będą przejściowe, ale mieszkanie 
stanie się obszerniejsze i wygodne, z kuchnią i łazienką. - Co o tym myślisz? - 
Pomysł dobry, tylko czy to wystarczy, aby poczuć się znowu jak u siebie? - Na 
początek... - urwał. Wiedział, o co naprawdę synowi chodziło, ale cóż mógł teraz 
obiecać? Z trudem zbierał myśli, cedził słowa: - Wydaje mi się, że gdy zbudujemy 
ludową demokrację bez wstrząsów i kataklizmów, wtedy będziemy naprawdę u siebie. 
- Chwilami coraz mniej z tego wwszystkiego rozumiem - powiedział cicho. - Jedź - 
zdecydował wreszcie Hieronim. - Zobaczysz, jak sobie radzi Tito. Znajomość 
świata pozwala lepiej zrozumieć siebie. Do Zakopanego Robert uciekał głównie od 
Jadwigi, która próbowała odstręczyć go od polityki, naganiając do nauki. Sonia 
solidaryzowała się z nią, jednak nie miała ani jej talentu pedagogicznego, ani 
tyle sił i wytrwałości, aby zmusić Roberta do dyscypliny i wysiłku. Przypominał 
jej syna. Różnili się charakterami i poglądami, ale byli jednakowo niecierpliwi, 
nieposłuszni i przesadnie samodzielni, nazbyt dorośli jak na swoje dwadzieścia 
parę lat. Tęskniąc za Istvanem, który rzadko i lapidarnie odpowiadał na jej 
pełne matczynej troski listy, myślała o obu: "Pochłonęła ich polityka, zdradliwe 
przeświadczenie, że ludzie mogą i potrafią zmieniać świat podług własnego o nim 
mniemania. Takim zwykle życie odpłaca się fatalnie". Zima zwlekała z odejściem. 
Nad Giewontem od dwu dni kotłowały się chmury, którym Tatry niczym warowny mur 
stawiały dzielnie opór. Ciśnienie wciąż spadało, co odbijało się na 
samopoczuciu. Robert skarżył się na dokuczliwy ból głowy, był rozdrażniony i 
gburowaty. W końcu wał ciężkich chmur przewalił się przez wierchy, a halny 
pognał je ku reglom, tatrzańskim dolinom i dalej do zakopiańskiej kotliny, na 
całe Podhale. Dopiero nad ranem wiatr ustał. Przed południem przejaśniło się na 
tyle, że z zasłony postrzępionych chmur wynurzała się raz po raz granitowa 
ściana Długiego Giewontu. Śnieg topniał, było ślisko i wilgotno. Mimo złej 
pogody Sonia dała się namówić Robertowi na spacer. Poszli Doliną Białego ku 
Czerwonej Przełęczy. - Tutaj czasami schodzą lawiny - przestrzegała, aby 
odpoczywali na Śnieżce nad Reglami. - O! - krzyknął. - To musi być cudowny widok 
- denerwował Sonię wiedząc, że nie lubi prowokować losu. - Poczekajmy, może 
któraś zejdzie. Po kilku głębszych oddechach ruszyli dalej. Wdrapali się na 
Sarnią Skałę, skalistą wyspę ponad morzem regli, przypominającą u szczytu ruiny 
murów średniowiecznego zamczyska. Stąd rozpościerał się wspaniały widok na 
zakopiańską kotlinę. Za sobą mieli stromy masyw Giewontu. - Chciałoby się uciec 
w ten bezludny, piękny, choć tak surowy, zimny świat wichrów, grani i hal, by 
zapomnieć o wszystkim i nabrać ochoty do życia - odezwał się Robert po długim 
milczeniu. - Co byś tam robił, z wichrem się gonił? - spytała zaskoczona jego 
melancholią. - Doglądałbym niedźwiedzi i świstaków - zażartował. - Trzeba ci 
było pójść na leśniczego, a nie na lekarza. - Czy to ważne, skoro trzeba było 
wybrać, bo tak wypada, bo wszyscy tak chcieli? - powiedział z rozżaleniem. - Nie 
rób z siebie cierpiętnika! - strofowała Sonia. Przed stromym zejściem do Doliny 
Strążyskiej powiedziała: - Pewnie szukasz usprawiedliwienia dla własnego 
lenistwa. Jadwiga pisze, że nie przykładasz się do nauki i masz zaległości. 
Prawda to? - Czy to ważne? - fuknął. - Nie tylko naukę mam teraz na głowie. - 
Właśnie - podchwyciła Sonia. - Dałeś się wciągnąć w jakąś robotę polityczną, 
która zaprząta ci głowę i zajmuje czas. Wszystkich nas to niepokoi. Chodzicie do 
fabryk i agitujecie robotników. Po co ich bałamucicie? - Toczy się walka, ja 
jestem po innej stronie niż stryj Włodzimierz, to chyba jasne? - Nieprrawda - 
zaprotestowała ostro. - Nic nie jest ani tak pewne, ani tak jednoznaczne, jak ci 
się zdaje. - Przysiadła na zwalonym drzewie. - Włodzimierz, mój syn i ty 
walczyliście z faszystami. To was łączy, a także to, że należycie do tej samej 
warstwy społecznej. Ale los postawił na inną klasę, przynajmniej tu, w Polsce, a 
może i w całej Wschodniej Europie. Nie widzisz tego? - Polityka to nie kasyno 
gry, tu wygranych nie obstawia ślepy los. Trzeba walczyć! - krzyczał. - 
Przeciwko komu, całemu narodowi? - Nazywasz narodem ten motłoch fabryczny, 
chłopów, którzy za kawałek ziemi sprzedadzą duszę choćby diabłu, nawet 
czerwonemu? - Tak, to jest naród - potwierdziła zdecydowanie. - Dziś on jest 
taki, ale jutro może być lepszy, mądrzejszy. Ten motłoch, jak powiadasz, jeśli 
jeszcze jest nieświadomy, to już kalkuluje na chłopski rozum, co mu się opłaca. 
Niedługo zdecyduje, jakiej chce Polski. Tacy jak ty i ja to dla ludzi prostych 
wspomnienie przedwojennej Polski, która, wierz mi, nie była ani tak piękna, ani 
tak sprawiedliwa i silna, jak to sobie opowiadaliśmy - przyznała z żalem. - W 
osiemnastym roku o kształcie odrodzonej Polski decydowali tacy jak my. Dziś o 
przyszłości zdecydują inni. - Dlaczego tak łatwo godzicie się z losem? - spytał 
Robert. Sonia odpowiedziała po chwili, próbując się uśmiechnąć: - Może dręczy 
nas poczucie winy, a może jesteśmy już starzy i bezradni. A może myślimy tylko o 
tym, że to cud, że przeżyliśmy tę okropną wojnę, nie pierwszą przecież w naszym 
życiu, że istniejemy jako naród i państwo. Poszli dalej w milczeniu. Odpoczęli 
chwilę nad potokiem, naprzeciw Trzech Kominów, o które gnana wiatrem mgła 
rozbijała się jak o falochron. - Spróbuję je kiedyś namalować - powiedziała i 
pomyślała, że obraz ten podaruje chłopakowi na pamiątkę. Wracali do Zakopanego. 
Niebo rozjaśniało się, a słabnący wiatr zmieniał kierunek. Zapowiadało to 
ponowne ochłodzenie i powrót zimy. Wieczorem chwycił niewielki mróz i przez całą 
noc aż do południa sypał śnieg. Robert prawie cały dzień przesiedział nad 
książkami, grzejąc się przy wysokim, kaflowym piecu. Odrywając wzrok od skryptów 
widział ustrojone czapami śniegu drzewa i krzaki. Krakały wrony, ostrym krzykiem 
ostrzegając beztrosko koncertujące w krzakach wróble, ku którym skradał się 
szarobury kot, ulubieniec Soni. Po powrocie z Zakopanego zdał bez trudu zaległe 
egzaminy. Mieszkał wciąż u Jadwigi, ale coraz częściej przesiadywał u Jędrzeja. 
Mimo różnicy wieku aż piętnastu lat, bracia bardzo się do siebie zbliżyli. 
Często rozmawiali o ojcu i Katarzynie. Jędrzej zapewniał, że Włodzimierz zrobił 
wszystko, co mógł, aby im pomóc. Czasami opowiadał o Węgrzech, Francji i 
Szwajcarii, o rozterkach z powodu Natalii i Dolores, a Robert o Rosji. Natalia 
bardzo niechętnie wracała do wspomnień, powroty w przeszłość sprawiały jej wręcz 
fizyczny ból i pogrążały w depresji. Tkwiła wciąż w tamtym tajemniczym, 
strasznym świecie, niepewna i nieufna. Chwilami Jędrzej odnosił wrażenie, że dla 
Natalii życie skończyło się nagle w chwili ucieczki z Prędowli. Wszystko, co 
stało się potem, tonęło w mroku. Lekarz nie czynił nadziei na poprawę. Wiosną 
Robert coraz rzadziej bywał u brata, znów zajęła go polityka. Narastał niepokój. 
Wybuchały strajki, gazety coraz częściej pisały o przestojach w fabrykach, 
hutach i kopalniach w Krakowskiem i na Śląsku. Doszło także do burzliwych 
wystąpień w środowisku studenckim Krakowa. Strajki solidarnościowe ogarnęły 
najpierw Łódź i Gdańsk, a potem uczelnie w całym kraju. Robert powrócił do grupy 
akademickich emisariuszy. Wydelegowano go do fabryki, aby tam przekonywać 
robotników "kopertówkami", że strajki i przestoje to jedyna broń proletariatu 
przeciw samowoli aparatu partyjnego. Żyło się ciężko, więc pieniądze przydawały 
się niejednemu. Tu i ówdzie dochodziło do masówek i ostrych wystąpień w halach, 
na fabrycznych dziedzińcach. W jednym z zakładów trafił na wiec. Kompan, z 
którym przyszedł, zwiał na widok demonstracji, zabierając ze sobą "kopertówki". 
Pieniędzy tych nigdy nie odzyskano. Na stertę skrzyń, pełniącą rolę trybuny, 
wskoczył działacz z PPR. Był to Witek Malan, oficer polityczny z kompanii 
Roberta. Przypomniała mu się tamta rozmowa z nocnego patrolu, gdy stali nad 
dawną granicą polską. Teraz przemawiał pewnie i odważnie, apelując o przerwanie 
strajku, gromiąc "antyludowe knowania Mikołajczykowskiej opozycji", 
przestrzegając przed groźnym dla robotników "spiskiem wrogów ludu". Agitował, by 
w zbliżającym się referendum wszyscy zgromadzeni głosowali "trzy razy tak". Po 
nim przemawiał któryś z podżegaczy. Podniosły się pojedyncze krzyki i gwizdy. 
Zarządzono głosowanie, przedtem jednak dyrektor obiecał załatwić sprawę złej 
pracy stołówki i niesprawiedliwych przzydziałów mydła. Zdecydowano powrócić do 
roboty. Spotkał Witka przy wyjściu z fabryki. - Zmieniłeś mundur, kapitanie, na 
cywilne ciuchy, ale pozostałeś przy fachu politruka - powiedział Robert z 
przekąsem. - Pracujesz tu? - spytał Malan. - Nie. Agituję, ale w inną stronę - 
odparł Robert zaczepnie. - Tak przypuszczałem. A co robisz poza tym? - Studiuję. 
A co u ciebie? - spytał Robert już bez wrogości. - Niedawno zdemobilizowany, 
pracowałem jakiś czas tu i tam. Kilka dni temu przenieśli mnie do Komitetu 
Krakowskiego PPR. - Przechodzili obok restauracji. - Wstąpimy? - zaproponował. 
Przed pierwszą wódką wspominali ostatnie dni kwietnia i maj zeszłego roku w 
Berlinie i incydent na Englischestrasse. - Zwyciężyliśmy i znów walczymy - 
powiedział Witek ze smutkiem. - Dzisiaj jeden zero dla ciebie. Wódka nie 
łagodziła narastającej złości z powodu przegranej, której świadkiem i sprawcą 
był Witek. - Nie chciałbym walczyć z tobą. Żałuję, że jesteśmy przeciwnikami - 
zaczął Malan powoli. - Może jeszcze wszystko się zmieni. Tymczasem taktyka 
przyjęta przez PSL, walka Mikołajczyka z Blokiem, spycha was nieuchronnie w 
kierunku lasów. - Widzę, że dla ciebie wszystko jest jasne. Jesteś pewny, że to 
wy wygracie referendum i wybory. A jeśli sprawy potoczą się inaczej, co wówczas? 
- w głosie Roberta zabrzmiała pogróżka. - To niemożliwe - powiedział z naciskiem 
Witek. - Wygrana będzie nasza. Walczymy tylko o jak najkorzystniejszy wynik. 
Nawet jeśli niektórzy pójdą za Mikołajczykiem, nie zmieni to ogólnej sytuacji. 
Nie może już zmienić! - przemawiał jak na zebraniu. - Nie dogadamy się - warknął 
Robert. Przy pożegnaniu Witek wcisnął Robertowi do ręki małą karteczkę ze swoim 
adresem i telefonem. - To na wypadek, gdybyś zmienił zdanie - powiedział. Robert 
ze złością zmiął świstek, ale go nie wyrzucił. W połowie czerwca czterdziestego 
szóstego roku wraz z trzema nie znanymi mu bliżej mężczyznami Robert pojechał w 
teren na akcję przed referendum. W powiecie dowiedzieli się, że miejscowy lokal 
PSL został poprzedniego dnia zdelegalizowany. Służył za miejsce spotkań różnym 
podziemnym grupom. Podczas likwidacji lokalu kogoś aresztowano. - Wracamy do 
Krakowa? - spytał Robert. Tamci jednak zdecydowali inaczej, nie dając mu 
możliwości wyboru. Kiedy tak wędrowali z zebrania na zebranie natknęli się 
przypadkowo na patrol milicji. Robert ze zdumieniem stwierdził, że jego 
towarzysze są uzbrojeni. Podczas strzelaniny kula drasnęła go w udo. Utykając 
uciekał przed siebie, byle dalej. Jednakowo bał się teraz zarówno milicji, jak i 
niedawnych kolegów. Wieczorem dotarł do wsi. Noga bolała coraz bardziej, 
dokuczał głód i zmęczenie. Zdecydował się zapukać do pierwszej napotkanej 
chałupy. Długo stukał, nim mu otworzono. Zobaczył kobietę lat około trzydziestu 
z dwójką małych dzieci. Pomyślał, że gospodarz ukrywa się na strychu lub w 
stodole w obawie przed milicją i leśnymi. - Ja tylko na jedną noc - zapewnił. - 
Chciałbym się umyć i coś zjeść. Kobieta skinęła w milczeniu głową. Przyglądała 
mu się przez ramię, gdy kuśtykał w kierunku stołu. Zjadł trochę gorącej zupy, a 
ona w tym czasie nagrzała wody i wyszła położyć dzieci spać. Pewnie usłyszała, 
że jęczał podczas mycia, bo wróciła i opatrzyła mu nogę. Nie odezwała się ani 
słowem. Rano obudził się z gorączką. Ból w nodze ustąpił nieco, ale sił mimo snu 
nie przybyło. Chciał się zbierać, lecz zaprotestowała, po raz pierwszy odzywając 
się do niego: - Przyjęłam pod dach, to i nie wyrzucę w chorobie. Musiał jej 
zaufać. W ciągu kilku dni gorączka stopniowo opadła. Którejś nocy nie mógł 
zasnąć i zaczął chodzić z kąta w kąt, potrącając meble. W progu pojawiła się 
kobieta w nocnej koszuli. Długie włosy okrywały ją jak płaszcz. - Czy coś się 
stało? - spytała. Gdy zaprzeczył usiadła przy stole i zagadnęła: - Już pan 
zdrowy? - Prawie. Rozmawiali cicho, aby nie zbudzić dzieci. - Chce pan wracać do 
siebie? - I tak się zasiedziałem. Wstała, jakby zamierzając wyjść. Robert 
zastąpił jej drogę. - Myślę, jakby tu najbezpieczniej wrócić do Krakowa - 
powiedział. - To aż z Krakowa? - zdziwiła się. Usiadła na skraju łóżka i okryła 
kolana pierzyną. - Zimno - szepnęła. Usiadł obok niej, a ona tłumaczyła, jak 
powinien uciekać, aby nie wpaść na posterunek Milicji. - Byle do powiatu, dalej 
da pan sobie radę. Rozmawiali chwilę i Robert niebacznie spytał o męża. 
Poderwała się z zaciętym wyrazem twarzy. Szybko przeprosił za nietakt i usiłując 
ją zatrzymać pogładził pieszczotliwie jej włosy. Zadrżała, a gdy chciał cofnąć 
rękę, przytuliła się do niego gwałtownie. - Aresztowano Roberta - zakomunikowała 
bez wstępów roztrzęsiona Jadwiga. - Jak to się stało? Usiądź, proszę - Jędrzej, 
choć sam zdenerwowany, próbował ją uspokoić. - Trzeba napisać do Włodzimierza - 
zdecydował prędko. - Już wysłałam telegram. Ale jest jeszcze coś - powiedziała 
Jadwiga, podając bratankowi małą karteczkę. - Znalazłam to kiedyś na podłodze. 
Robert mówił, że to jego kolega z wojska, który pracuje teraz w Komitecie PPR. 
Może będzie mógł nam pomóc? Jędrzej chwilę oglądał skrawek papieru. - Dobrze, 
zadzwonię - powiedział niepewnie. - Albo pójdę - zmienił prędko zamiar. - 
Przecież mnie tam nie zjedzą. Malan nie był zaskoczony, może już wiedział o 
aresztowaniu Roberta. Obiecał pomóc i poprosił, aby skontaktować go z 
Włodzimierzem. Natychmiast po otrzymaniu wiadomości Włodzimierz przyjechał do 
Krakowa. Wraz z Malanem udał się najpierw do prokuratora, a potem sekretarza 
Komitetu PPR. - Nie jestem zaskoczony waszą interwencją i rozumiem was, 
towarzysze - zaczął sekretarz, który dotąd słuchał ich w skupieniu. Włodzimierz 
przerwał: - To nie jest zły chłopak, a poza tym nie miał broni, właściwie nie 
brał udziału w strzelaninie. - Jeszcze chwila, a powiecie, że go tam wcale nie 
było - żachnął się tamten. - Przeszliśmy razem cały szlak bojowy 1 Armii - 
włączył się Wiktor Malan. - Byliśmy w Berlinie. - Rodzice są jeszcze w Związku 
Radzieckim. To jest powodem jego rozgoryczenia. To moja wina, że... - E! 
Towarzyszu Horyniecki, wasz bratanek nie jest przecież dzieckiem - przerwał mu 
sekretarz. - Dla mnie jak syn - zapewnił Włodzimierz widząc, że sprawa jest 
trudniejsza niż sądził. - No dobrze, postaram się pomóc, choć obiecać zbyt wiele 
nie mogę - powiedział zniecierpliwiony sekretarz. Uścisnęli sobie dłonie. "Może 
należało szukać innego rozwiązania?" - rozważał po wyjściu Włodzimierz. Wiktor 
Malan po chwili wahania przyjął zaproszenie do Jadwigi na obiad. Przyszli także 
Jędrzej i Natalia. Włodzimierz opowiedział o niezbyt optymistycznej rozmowie w 
Komitecie. Malan dodał z przekonaniem: - Trzeba wyciągnąć Roberta z tej 
paskudnej sprawy, choćby tego nie chciał. Taki wstrząs powinien być dla niego 
nauczką. Rozmawiali długo, tylko Natalia milczała, zatopiona we własnym, 
tajemniczym świecie. W Warszawie Włodzimierz długo czekał na wiadomość od 
Malana. Rozważał już, czy nie zwrócić się o pomoc do towarzysza "Wiesława". Po 
dwóch tygodniach zadzwonił Malan: - Towarzyszu Horyniecki, wszystko w porządku, 
załatwione! Oczekujemy was w Krakowie. Włodzimierz odetchnął z ulgą. Po powrocie 
do Warszawy nie odnaleźli domu, w którym mieszkali przed wrześniem, nie istniała 
nawet ta ulica. - Do powstania było tu prawie jak przed wojną. Szkopy 
oszczędzali tę dzielnicę - opowiadał koczownik z ruin. - Uciekając zniszczyli 
wszystko, dom po domu. Ten cmentarzyk, o tam, to powstańczy. Wśród rumowiska 
tkwiły w mogilnych kopczykach zbite naprędce krzyże. Helena nie potrafiłaby 
zaczynać tu nowego życia i bez namysłu przystała na propozycję Włodzimierza. - 
To jest gdzieś tu, na południowy zachód od Wrocławia - pokazywał na 
poniemieckiej mapie. - Nazywa się dziś Borowiec. Dla Anatola mam tam posadę 
wicestarosty. Jest dom z ogródkiem i wszystko, co niezbędne na początek. No jak? 
- Jedziemy - zdecydowała Helena uprzedzając decyzję męża. Anatol wahał się. 
Wierzył, że Warszawa podniesie się kiedyś z ruin, wyleczy z wojennych ran. "Może 
warto zostać, pomęczyć się przez kilka lat?" - rozmyślał, ale nie chciał 
sprzeciwiać się żonie. Niedługo po powrocie do kraju wstąpił do PPS. Nie był 
zdeklarowanym komunistą, ale opowiadał się za nowym porządkiem, za odbudowaniem 
Polski innej niż przed wojną. Dlatego natychmiast zaangażował się w robotę 
polityczną. - Załatwię wam ciężarówkę z plandeką. Podróż bez wygód, ale lepsza 
niż pociągiem. Kiedy w drogę? - spytał Włodzimierz. - Jutro, pojutrze, choćby 
zaraz - odparła Helena. - Niech będzie pojutrze - zdecydował Anatol dziwiąc się, 
skąd ten pośpiech. Dotąd tułali się, mieszkając kątem w Krakowie i Warszawie. 
Teraz jechali na swoje. Dom w Borowcu, ich pierwszy prawdziwy dom po wojnie, był 
ładny i obszerny, z ogrodem i werandą, umeblowany i zabezpieczony przed 
szabrownikami. Helena poczuła się niepewnie, gdy wjechali w bezludną krainę, w 
której na polach dojrzewało zboże, nie wiadomo, przez kogo zasiane, niczyje i 
każdego, kto zechciałby je skosić, stały ciche zagrody bez gadziny i gospodarza, 
domy po części wyszabrowane, czasem spalone, ogrody pachnące gruszkami, kuszące 
cieniem wielkich, starych drzew. Zatrzymali się na nocleg w jednym z takich 
pustych gospodarstw. - Jest pies, to i człowiek wnet nadejdzie - zauważył 
szofer. Nie pomylił się. Przed zachodem słońca wrócił z pastwiska właściciel z 
dwiema krowami. Gdy powiedzieli, że jadą z Warszawy, gospodarz krzyknął z 
radości. Okazało się bowiem, że był warszawiakiem. - Wywieźli mnie na roboty - 
opowiadał przy kolacji. - Sporo warszawiaków pracowało w fabryce. Potem nas tu 
osiedlono, ale wkrótce wszyscy uciekli do Warszawy, do siebie. Ja zostałem z 
kilkoma osadnikami zza Buga, którzy zajęli domy na drugim końcu wsi. Trzymają 
się razem, nic dziwnego, sami swoi. - Zostanie pan tutaj? - spytał Anatol. - 
Jeszcze nie wiem. Do Warszawy nie mam do kogo i po co wracać. Słyszałem, że tam 
kupa gruzu, jedna ruina. - Nie mogłam tam żyć wśród ruin, grobów i popiołów - 
powiedziała Helena. - Są tacy, co potrafią - wtrącił się kierowca. - Będę tędy 
wracać, więc jakby się pan zdecydował, to transport załatwiony - zaproponował. 
Gospodarz wychylił do dna szklaneczkę bimbru i mruknął bezradnie: - Nie wiem. 
Wyjechali wczesnym rankiem, z trudem dobudziwszy Ludwika, który spał jak 
niedźwiedź zimą. Podróż dłużyła się, bo ciężarówka jechała coraz wolniej, często 
pod górę. Co jakiś czas musieli zjeżdżać na bok, aby przepuścić długie kolumny 
transportów wojskowych. - Co jest? - krzyknął Anatol, wyglądając zza plandeki, 
gdy zatrzymali się po raz kolejny. - To chyba tutaj. Popatrz pan. Kierowca 
wskazał tablicę z zamazaną niemiecką nazwą miejscowości. - Miał być Borowiec - 
przypomniał Anatol. - Pański stryj pokazywał na poniemieckiej mapie właśnie to 
miejsce. - Nareszcie koniec drogi - ucieszyła się Helena. Zgłosili się w 
starostwie, skąd z jednym z urzędników pojechali do przydzielonego im domu. 
Przenosili bagaże, a Helena przygotowywała naprędce posiłek. - Nie mogę 
uwierzyć, że mamy własny dom - powiedziała radośnie, gdy usiedli do stołu. - 
Obyś nie chciała wracać do Warszawy - przestrzegał Anatol. - Dlatego mieszkanie 
trzeba oblać. - Kierowca podniósł pierwszy kieliszek wódki, którą Anatol 
przywiózł jeszcze z Anglii. - Do dna! Miasteczko było ładne, choć odmienne od 
tych, w których dotąd mieszkali. Elewacje domów z czerwonej cegły, pokrytej 
czasem białym tynkiem, przecinały krzyżujące się kolorowe belki. Czerwona 
dachówka lśniła w słońcu. Na uboczu, z dala od starego centrum, pośród pagórków 
i ogrodów, stały obszerne wille, przeważnie piętrowe i murowane. W jednej z nich 
zamieszkali Połstyniowie. Od strony ogrodu miała obszerną werandę, na piętrze 
balkon, a nad nim wysunięte poddasze z jednym oknem i piękną, nie zniszczoną 
snycerkę. Niemiecki charakter miasteczka pogłębiał wrażenie obcości. Nie wszyscy 
Niemcy wyjechali, a ci, którzy pozostali, mówili często: "Wy tu na krótko". 
Któregoś dnia Anatol przyprowadził dwie Niemki. Starsza miała zajmować się 
domem, a młodsza pomagać Helenie urządzić mieszkanie i ogród. - Czy to wszystko 
będzie rzeczywiście nasze? - spytała Helena. - Oczywiście! Nasze i nie na krótko 
- obruszył się Anatol. - Rządź się jak na swoim i nie zwracaj uwagi na gadanie 
szwabów. Niedługo stąd wyjadą. Podobne wątpliwości mieli inni osadnicy. Ich 
również utwierdzał w zamiarze pozostania na tych terenach. Już jako wicestarosta 
polecił jednemu z urzędników, aby pojechał na rogatki z puszkami czarnej i 
białej farby i przemalował tablicę, na której widniała dawna niemiecka nazwa 
miejscowości. - Trzeba napisać Borowiec - powiedział - żeby przyjeżdżający nie 
mieli wątpliwości. - Przecież nazwa jest tymczasowa - przypomniał urzędnik. - 
Nie szkodzi, ale polska. W istocie, specjalna komisja uznała, że wymyślona przez 
pierwszych osadników nazwa nie jest historyczna. Trwał spór. - Zdecydują, to się 
zmieni. Tak czy owak, ma być po polsku - upierał się Anatol. Przybywali wciąż 
nowi osadnicy i należało rozlokować ich po całym powiecie. Byli to przede 
wszystkim chłopi z nizin, więc każdy chciał otrzymać pole równe, nie żadne tam 
góry_doły. - Ja, panie, z Polesia, u nas było równo. Jak tu za pługiem po tych 
górach chodzić? Ani koń, ani ja nie nauczeni robić na stoku - prosiła jedna z 
repatriantek. - Nie mówili wam, dokąd jedziecie? - Pięć razy transporty 
zmieniałam, aż powiedziałam sobie, że koniec. Wreszcie przystanąć, gdzie sucho i 
ciepło, trochę siana dla konia i dla nas kartofli. Już ja o niczym więcej nie 
myślę, tylko trochę równego miejsca znaleźć. Wiozła ze sobą dwójkę dzieci, chorą 
matkę, konia i dwie krowy. - Z transportu na transport, z pociągu na pociąg 
przenosiłam zboże i dobytek na plecach, wciąż w strachu, że nie zdążę, bo 
transport ruszał, kiedy chciał. Nikt nie pytał, czy wszyscy się załadowali - 
opowiadała po drodze. Anatol postanowił wraz z szefem PUR_u odwieźć osadników na 
miejsce i wyszukać dla tej dzielnej kobiety w miarę równe pole i porządne 
gospodarstwo. - Gdzie wasz mąż? - We wrześniu na wojnę poszedł i dostał się do 
Niemców. Trzymali go długo w stalagu w Milbergu, a potem w Harzmandorfie. Gdzie 
teraz jest, nie wiem. Jeśli przeżył, to nas odnajdzie. Stefania Czysto wybrała 
sobie kawałek ziemi, mówiąc: - Może nie jest całkowicie taka, jak sobie 
wymarzyłam, ale dość tej tułaczki, bo jeszcze matka mi zemrze, a gadzina całkiem 
zmarnieje. Gdy się rozstawali, Anatol zachęcił ją, aby odwiedziła go kiedyś w 
starostwie i opowiedziała, jak sobie radzi. Długo nie musiał czekać. - Zaprosił 
pan, to i jestem - wyjaśniła, przechodząc bez wstępów do sedna sprawy: - O pomoc 
proszę, aby mi Niemca zwrócili, co był u mnie na gospodarstwie. Milicja go 
zabrała. Mówili, że był esesmanem, ale mnie słuchał i robił, com kazała. W 
gospodarstwie chłop potrzebny. Jak wróci mąż, to szwaba oddam. Rad nierad, 
interweniował. W trzy dni potem Niemiec wrócił do Stefanii Czysto. - 
Przesiedlanie Niemców trwa zbyt długo - mówiła Helena. - Do czego to podobne! W 
sklepie Polak płaci złotówkami, a szwab markami. Jeszcze udaje, że po polsku nie 
rozumie. - Po co te nerwy, niedługo ich tu nie będzie - obiecywał. Większość 
Niemców sprawowała się dobrze, ale byli tacy, którzy usiłowali podpalać domy i 
zagrody, młyny i magazyny, niszczyć zasiewy i maszyny, a nawet strzelać z 
ukrycia do polskich osadników. Niektórzy sabotowali robotę na gospodarstwach, 
mamrocząc ze złością: "To wszystko nasze". Dlatego Anatol zalecił swoim 
podwładnym nie spuszczać ich z oka. Roboty nie ubywało. Spędzał czas w terenie. 
W starostwie bywał wczesnym rankiem, jeszcze przed godzinami formalnego 
urzędowania, albo późnym popołudniem, a nawet wieczorem. Przeglądał wtedy 
korespondencję z całego dnia. Powiat był rozległy, w dużej części górzysty, a 
nie wszystkie drogi zreperowano. Dojechać jednak należało do każdej wsi, do 
każdego zakątka w górach, gdzie czekali osadnicy ze swoimi kłopotami. 
Najtrudniej było w czasie żniw. W poprzednim roku zdołano obsiać niecałe 
dwadzieścia procent ziemi. Teraz planowano obszar ten podwoić. - Czy to się nam 
uda? - wątpił Anatol podczas rozmowy ze starostą Grabicą. Był to pepeerowiec, 
niezbyt silny polityk i ideolog, ale za to zawołany gospodarz i organizator. 
Zamknięty w sobie i mrukliwy, zyskiwał przy bliższym poznaniu. Powiedział z 
naciskiem: - Musi nam się udać. Ludzie czasem potrafią dokonać rzeczy 
niemożliwych. Trzeba próbować. Trzeba! Przez pierwsze powojenne miesiące miasta 
na ziemiach odzyskanych cierpiały na "chorobę ruin", którą tłumaczono ogólną 
niechęć do stabilizacji. Chociaż Borowiec ocalał z wojny prawie nie zniszczony, 
rzadko kto od razu decydował się pozostać tu na stałe. Ludzie zabijali okna 
dyktą, zamiast wstawiać szyby, mieszkali na kufrach. Szabrowano, co się dało, 
często sąsiad okradał sąsiada. W zatłoczonym centrum śmieci wyrzucano przez okno 
wprost na ulicę lub na podwórko. Kłótniom i wzajemnym pretensjom nie było końca. 
Robiło się coraz ciaśniej, prawie wszystkie mieszkania rozdzielono, a ludzi 
wciąż przybywało. Repatrianci i osadnicy ciągnęli do miast, a ziemia czekała na 
rolników. Najtrudniej przystosowywali się Zabużanie. nie mogli przywyknąć do 
obcych pejzaży i murowanych wsi. Bali się powrotu Niemców. - Ludzie, kto wam 
tych bzdur nagadał, przecież to my przeganiamy ich do Reichu - przekonywał 
Anatol. - Niedługo nie będzie tu ani jednego Niemca. Osadnicy gospodarowali jak 
kto umiał i chciał. Nierzadko obsiewali i zbierali nie na swoim polu, ale tam, 
gdzie ziemia była najlepsza, a tymczasem niemała część gruntów leżała odłogiem. 
We wrześniu zgodnie z dekretem o osadnictwie rolnym rozpoczęto w powiecie akcję 
uwłaszczania gospodarstw. Akty nadania poprzedzały dokładne pomiary ziemi i jej 
wycena. Anatol nadzorował pracę komisji uwłaszczeniowych. Nie było to zajęcie 
łatwe. Drzwi gabinetu nie zamykały się, nadchodziła sterta listów i odwołań, 
skarg i doniesień. Musiał rozstrzygać przeróżne spory, walczyć o sprawiedliwość 
pokonując upór, zacietrzewienie i głupotę. - Myśmy tu byli pierwsi, nam się 
należy najlepsze - sarkano. - Wychodziliśmy z koniem w pole, jak tylko saperzy 
wykopali miny. Tamci na gotowe przyszli. Starał się wysłuchać wszystkich, 
rozmawiał, przekonywał. Nie lubił straszyć. Jednak nie zawsze można było 
załatwić sprawy polubownie. "Czy ludzie muszą ustępować władzy tylko ze strachu? 
Przecież ma to być inna Polska niż przed wrześniem - zastanawiał się w chwilach 
zwątpienia i porażek. - No tak, ale ta nowa Polska dopiero powstaje. 
Najtrudniejsze są okresy przejściowe". Czytał prasę pepeesowską i odpowiadała mu 
lansowana tam teza o konieczności wyboru drogi rewolucyjnej, ale przede 
wszystkim demokratycznej. "Czy to się uda? Nie mamy przecież doświadczenia" - 
rozmyślał i przypominał sobie powiedzonko starosty: "Trzeba, trzeba próbować". 
Akcja porządkowania aktów nadania gospodarstw osadniczych stworzyła dla 
działaczy PSL dogodną okazję do dyskusji o wielkości majątków chłopskich. - 
Okólnik Ministerstwa Ziem Odzyskanych proponuje jednoznacznie - referował na 
jednej z narad I sekretarz PPR - jednoznacznie - powtórzył zawieszając głos - 
aby tworzyć gospodarstwa średnie, do piętnastu hektarów. Taki sam pogląd na 
sprawę ma nasz Komitet. - Ale Manifest PKWN głosił co innego - wtrącił jeden z 
mikołajczykowskich aktywistów i powstając kontynuował: - Mogły by to być 
gospodarstwa nawet stuhektarowe, silne, które zdołają wyżywić naród. A 
Towarzysze z PPR_u chcieliby wsi słabej, małorolnej, powolnej komunistycznym 
naciskom. Choćby reszta ziemi zmarniała, to nie dadzą. A może szykowana jest pod 
kołchozy? - O kołchozach nikt w pepeerze nie myśli. To tylko mikołajczykowska 
propaganda. Chodzi o to, że w centrum Polski w przeludnionych wsiach czeka na 
gospodarstwa blisko trzy miliony ludzi, a więc ponad siedemset tysięcy rodzin. 
Czy PSL uważa, że tym chłopom ziemia się nie należy? Czy ziemie odzyskane mają 
być tylko dla bogatych? - ripostował sekretarz PPR. Po sali przebiegł głośny 
szmer. Mikołajczykowski agitator spojrzał po zebranych i odrzekł z triumfem: - A 
nie mówiłem, że komuniści chcą słabej wsi? Dlatego z biedotą trzymają. Gdyby tym 
trzem milionom gołodupców rozdać ziemie zachodnie, to gospodarstwa chłopskie 
miałyby może po cztery, po pięć hektarów. Co to za gospodarstwa, co to za wieś? 
Słaba i zacofana jak za sanacji, proszę zebranych. Tego chcą komuniści! PSL 
zdobywała sobie coraz większy posłuch, szczególnie wśród części repatriantów zza 
Buga, chłopów spod Lwowa, Tarnopola i Stanisławowa, rozżalonych, żyjących z dnia 
na dzień. Peeselowcy straszyli kołchozami także na naradzie w sprawie zasad 
przejmowania od wojskowych władz radzieckich pojunkierskich majątków ziemskich. 
W tym czasie aktywiści z "Wici" zgłosili projekt założenia w jednym z folwarków 
spóldzielni osadniczo_parcelacyjnej. - To przygrywka do kołchozów - krzyknął 
ktoś zza stołu, przerywając przedstawicielowi Zarządu Powiatowego ZMW. - Spokój! 
Nie żadne tam kołchozy, ale rozsądna propozycja - włączył się Grabica. Ucichło, 
zatem starosta kontynuował: - Ludzie chcą coś zrobić, uratować to, co jeszcze 
dziś jesteśmy w stanie ocalić. A niech się to, do cholery, nazywa, jak chce, 
byle był z tego pożytek dla wszystkich, byle ziemia nie leżała odłogiem. 
Spółdzielnia będzie formą przejściową, dopóki się inwentarza nie odnowi, nie 
przygotuje warunków pod parcelację pojunkierskich majątków - wyjaśnił. Wyglądało 
na to, że Grabica ludzi przekonał. Rychło jednak okazało się, że chłopi 
milczeli, aby nie narazić się władzy. Pogłoska, że Grabica chce z pojunkierskich 
folwarków robić kołchozy, rozniosła się prędko po całym powiecie. Wielu dało 
temu wiarę. Naciskano na powszechną i natychmiastową parcelację folwarków, tym 
bardziej, że duża część wiciowców wycofała się z udziału w spółdzielni 
osadniczo_parcelacyjnej. Mimo nalegań sekretarza PPR, Grabica uległ presji i 
zalecił parcelację, gdzie to możliwe. - Źle robimy - mówił sekretarz. - 
Ustępujemy reakcji! - Żadnej tam reakcji, ale ludzkim żądaniom - zdenerwował się 
Grabica. - Na jedno wychodzi, bo te żądania podpowiada reakcja - obstawał przy 
swoim sekretarz. - Ludzie są rozżaleni i nieufni. To nie tylko podszepty reakcji 
- wtrącił się Anatol. - Mszczą się nasze błędy i to, że czasami nie mamy wyboru. 
Trudno jest robić rewolucję demokratycznie. - Wy z PPS_u lubicie filozofować - 
powiedział sekretarz PPR. - A my wolimy trzymać się ziemi. - Zwrócił się do 
Grabicy: - Uważajcie, towarzyszu starosto, bo jak się potkniecie ustępując 
reakcji, to Komitet cofnie wam rekomendację, a może i legitymację zabrać. - Dupa 
do stołka jeszcze mi nie przyrosła, a od mojej legitymacji wara, nie wy mi ją 
dawaliście i nie wy mi ją będziecie odbierać! - krzyknął rozgniewany Grabica. 
Rozstali się bez słowa. W kilka dni po tej rozmowie starosta wezwał Anatola i 
powiedział krótko: - Pojedziesz do Wiązowa, ale zaraz. Ludzie się tam buntują. - 
O co chodzi? - Bezpieczeństwo aresztowało sołtysa i dwóch działaczy PSL. 
Podejrzewa się ich o kontakt z podziemiem, ale chłopi są innego zdania - mówił 
pospiesznie. - Zobacz, o co tam naprawdę chodzi, i uspokój naród. - Jeśli 
narozrabiali z Bezpieczeństwa... - próbował się wykręcić Anatol. - Pojedziesz ty 
- przerwał mu zdecydowanie Grabica. - Nie chcę tu żadnych fajerwerków. Anatol 
nie miał wyboru. Ludzie zebrani w gospodzie przekrzykując się długo nie dali mu 
dojść do słowa. Gdy zaczął przemawiać do osadników, rychło spostrzegł, że go nie 
słuchali. Spuścili głowy i buczeli pod nosem. "Coś nie w porządku" - pomyślał. 
Urwał w pół słowa i po chwili zaczął inaczej. - Przyjechałem tu, aby porozmawiać 
z wami o tym, co się stało, wysłuchać, co macie do powiedzenia, a wy milczycie. 
- Może by pan starosta najpierw zdjął płaszcz - krzyknął ktoś z drugiego rzędu. 
Zdumiał się, ale prośbę spełnił. - No, teraz możemy rozmawiać - uznał jeden z 
osadników. Podszedł, przywitał się i wyjaśnił: - Bo widzi pan, był tu taki 
jeden, gadał z nami, a jakże. Naubliżał nam i wygrażał. Krzyczał i przez cały 
czas trzymał rękę w kieszeni płaszcza, gdzie chował pistolet. Bał się i tym 
dodawał sobie odwagi. Zasiedli za stołem, na którym ktoś postawił butelkę bimbru 
i kilka szklanek. Do Borowca wrócił nad ranem i zadzwonił do Grabicy, że w 
Wiązowie wszystko w porządku. Ledwo przyłożył głowę do poduszki, zasnął. 
Zmęczony koszmarnymi snami, jeszcze przed południem wygramolił się z łóżka. 
Helena wyszła gdzieś z Ludwikiem, starsza Niemka, Kinga, pracowała w ogrodzie, a 
młodsza, Emma, szykowała mu w kuchni śniadanie. W przeciwieństwie do mrukliwej 
Kingi, Emma miała naturę pogodną. Podobał się Anatolowi jej miły, ciepły głos i 
duże, szare oczy. Dobrze mówiła po polsku. Jeszcze na początku lata zagadnęła: - 
Pewnie pan wie, kiedy nas przesiedlą. - Może jesienią, a może dopiero zimą - 
odpowiedział. - Czy wszystkich od razu? - spytała. Nie bez zdziwienia zauważył, 
że posmutniała. - Wszystkich, ale stopniowo. Myślał, że ją pocieszył. Zawsze 
wydawało mu się, że wszystkim Niemcom śpieszno do Vaterlandu. Zwątpił w to, 
przypatrując się Emmie. Niemka postawiła przed nim jedzenie i usiadła naprzeciw, 
popijając kawę z kubka. Przyglądał się jej znad talerza. - W dalszym ciągu 
chcesz tu zostać? - Jeżeli powiem, że tak, to co? - Nic - odpowiedział i 
pomyślał, że niczego to przecież nie zmieni. Milczała, więc zagadnął: - Dlaczego 
chcesz tutaj pozostać? - Długo by opowiadać - odpowiedziała i wyszła. Gdy 
skończył jeść, poszedł za nią. Stała przy oknie. Przez cienką sukienkę widział 
jej zgrabną sylwetkę. Gdy się zbliżył, odwróciła się powoli. Tylko chwilę wahali 
się między rozsądkiem a długo tłumionym pragnieniem. Przeżywali swoje kradzione 
szczęście łapczywie, bojąc się, że los nie da im drugiej takiej samej szansy. 
Nigdy więcej się to nie powtórzyło, choć uparcie szukali okazji. Późną jesienią 
czterdziestego szóstego roku obie Niemki wyjechały z Bukowca do Reichu. Na 
pożegnanie Emma powiedziała łagodnie: - Nie mam do pana żalu... Einmal ist 
keinmal. Długo trzymał w dłoniach jej rękę. Rozdział Iv Pociąg, którym 
przyjechał do Lublany, miał spore opóźnienie, więc obawiał się, że Wera już na 
niego nie czeka. Nie wiedział, gdzie jej szukać. Stanął pod zegarem, zgodnie z 
umową. Dziewczynę znał z opowiadań Milana. Wraz z innymi junakami po 
kilkumiesięcznej pracy w międzynarodowych brygadach młodzieżowych przyjechał do 
Belgradu. Milan Vlahović był opiekunem jego brygady z ramienia władz centralnych 
Młodzieży Ludowej Jugosławii. Dowiedział się, że Adam pytał chłopaków ze 
Słowenii o okolice Cerknicy. - Masz tam kogoś? - zagadnął, gdy wybrali się 
któregoś dnia na Kalemegdan. - Miałem - odpowiedział Adam. Zmęczeni usiedli na 
ławce. Patrząc w dół przez mur tureckiej fortyfikacji przyglądali się, jak 
posuwające się wolno z nurtem Sawy barki wpływały na wody Dunaju, a potem 
znikały za zakolem wielkiej rzeki. - Może mógłbym ci pomóc? - spytał Milan. Adam 
opowiedział o ucieczce z Niemiec przez Karawanki i o wiadomości z Czerwonego 
Krzyża, że Anna pochowana jest prawdopodobnie w Cerknicy. Przez władze związkowe 
Vlahović załatwił Adamowi zgodę na dalszy pobyt w Jugosławii i wyjazd do 
Cerknicy, opowiadał o Werze i umówił ich w Lublanie. - Wera tam studiuje. Znają 
ją dobrze we władzach związku. Pochodzi z Cerknicy, służyła w partyzantce, 
musiała więc słyszeć o twojej Annie. Pomoże ci - zapewnił. Po kwadransie 
usłyszał za sobą: - Dobar dan! Adam? Odwrócił się i zobaczył uśmiechniętą, 
dziewczęcą twarz. - Adam Horyniecki - przedstawił się. - Wera Sernec - 
odpowiedziała miłym, dźwięcznym głosem. Uzgodnili, że będą mówili w swoich 
ojczystych językach wolno i wyraźnie. Wera rozumiała trochę po polsku, a Adam w 
brygadzie osłuchał się już ze słoweńskim. Zaprosiła go na spacer, chcąc 
koniecznie pokazać mu starą Lublanę. - Potem może nie być okazji - powiedziała. 
Zgodził się chętnie, ponieważ nie czuł jeszcze zmęczenia podróżą. Poszli przez 
Stari Trg stromym podejściem na Ljubljanski Grad. Z górującego nad miastem 
zamku, opasanego wodami Lublanicy, roztaczał się wspaniały widok aż hen, na 
Alpy. W dole zieleniał park i czerwieniły się dachówki tętniącego gwarem starego 
miasta. Wera opowiadała: - Na tym wzgórzu mieszkali już ludzie w epoce kamienia, 
to bardzo stare siedlisko. Ilyrowie założyli osadę Emona, a potem panowali tu 
Rzymianie i Longobardowie, aż przybyli na Ljubljanski Grad Słowianie. Na zamku 
zawieszano też flagi austriackie, włoskie i hitlerowskie. Teraz ponownie 
jesteśmy tu my, Słoweńcy. - W Krakowie też jest zamek, Wawel - powiedział, gdy 
schodzili w dół. Przez Tromostovje, czyli trzy mosty na Lublanicy, przeszli na 
Pre~sermov Trg. Tu zbiegało się siedem ulic starej Lublany. - Pewnie jesteś 
głodny - powiedziała i nie czekając na odpowiedź zaprosiła go do restauracji na 
szczycie najwyższego gmachu miasta, Neboti~cnika. Znalazł się wolny stolik na 
tarasie. Roztaczał się stąd wspaniały widok na miasto. Wrócili nad Lublanicę. 
Zapadał ciepły wieczór. Wera przysiadła na kamiennej balustradzie mostu. - Wiem, 
że Anna nie żyje. Pogodziłem się z tym - powiedział Adam, zapatrzony w nurt 
rzeki. - Chciałbym jednak pojechać tam, gdzie zginęła, zobaczyć grób. - Kupiłam 
już dwa bilety na pociąg - głos Wery zabrzmiał ciepło i rzeczowo. - Pojedziemy 
razem. - Dziś, zaraz?! - wykrzyknął zdumiony. - Do odjazdu pociągu mamy jeszcze 
sporo czasu. Rano będziemy na miejscu. A teraz chodźmy do mnie. Wynajmuję pokój 
niedaleko stąd. Odpoczniesz przed następną podróżą. Z wdzięcznością przyjął 
zaproszenie. Położył się, ale nie mógł zasnąć. Myślał o Annie i ogarniała go 
niecierpliwość. Wbrew rozsądkowi pojawiła się jakaś złudna nadzieja. Pociąg 
zwolnił, szarpnął i zatrzymał się nagle. - To już Cerknica - zakomunikowała, 
pospiesznie przepychając się do wyjścia. - Przed wojną była tu stacja graniczna. 
Góry na horyzoncie były już we Włoszech - objaśniała, gdy szli wzdłuż peronu do 
wyjścia. Zostawiła go przed dworcem i po chwili sprowadziła furmankę jadącą w 
kierunku Zel~se. W tej wsi, leżącej trzy kilometry za miasteczkiem, mieszkała 
jej ciotka. Rodziców, o czym dowiedział się po drodze z Lublany, straciła w 
czasie wojny. Rozstrzelali ich Włosi wraz z grupą zakładników. Dom stał u stóp 
lesistego Javornika, na skraju rozległej, idealnie płaskiej, zielonej doliny, 
otoczonej lesistymi wzgórzami. Zieleń była tu bardzo intensywna, soczysta, jakby 
dopiero zroszona deszczem. Nawet w południe nie odczuwało się upału. - To 
fragment pola krasowego. Na wiosnę cała dolina zamienia się w jezioro, potem 
wody znikają w lejach i porach. Późną wiosną, podczas odpływu wód, zbieramy ryby 
całymi koszami, ale znaczna ich część chowa się w podziemnych stawach i 
jeziorach, pozostając tam do jesieni - opowiadała Wera. - Wyżej, u stóp 
Javornika, jest jezioro, gdzie woda stoi przez cały rok. Pełno tam ptactwa i 
ryb. Nazajutrz o świcie ruszyli do Lo~z. Po drodze Wera powiedziała, że w czasie 
wojny cała okolica była przez jakiś czas wolnym obszarem, kontrolowanym jedynie 
przez partyzantów. Nie mieli tu wstępu ani Włosi, ani hitlerowcy. Lesiste góry, 
liczne jaskinie, doliny, które były okresowymi jeziorami, głębokie jary i 
wąwozy, wszystko to było naturalnym sprzymierzeńcem partyzantów. Nie opodal 
miasteczka, spalonego potem przez włoskich okupantów, znajdowało się 
partyzanckie lotnisko i szpital. - Anna pracowała najpierw w szpitalu, a później 
na lotnisku. Na cmentarzu odnalazła grób Anny. Na metalowej, białej tabliczce, 
przymocowanej do drewnianego krzyża, niewprawna ręka napisała: "Anna 
Jaremkowicz", a poniżej data: 1945. W prawym rogu tablicy widniała czerwona 
gwiazda partyzancka. - Zginęła w Palmową Niedzielę. W kilka tygodni później 
chłopcy z jej oddziału wyzwalali Triest. W tym szturmie zjginął mój narzeczony - 
powiedziała Wera. - Opowiedz o Annie - poprosił. - Niewielką grupą natrafili w 
górach na uzbrojony po zęby oddział Niemców. Próbowali się przebić. Zginęli 
wszyscy... - Tak - westchnął. Złożył na mogile zerwane po drodze kwiaty i 
odmówił modlitwę. Wera niepostrzeżenie odeszła na bok. Czekała przy wejściu. 
Długo nie potrafił znaleźć sobie miejsca. W zamyśleniu włóczył się samotnie do 
późnej nocy po okolicy. Wera znalazła go w sadzie. Spał na ławce pod jabłonią. 
Okryła go szczelnie kocem i przesiedziała przy nim do rana. Rozmyślała o Annie. 
Nazywali ją tu wszyscy "Lenka". O Adamie wspominała rzadko, ale wiedzieli, że po 
tamtej stronie Alp zostawiła chłopca, którego bardzo kochała. Czasami zamyślała 
się głęboko, a potem ukradkiem ocierała łzy płynące po policzkach. Chociaż Wera 
służyła w innym oddziale, pamiętała ją dobrze. Była bardzo odważna, ale przy tym 
ostrożna, nie uznająca brawury. Nie ufała losowi. Nazywano ją także "Kotką", bo 
chadzała własnymi ścieżkami, zawsze czujna i nasłuchująca. Bardzo pragnęła 
przeżyć wojnę, dwa dni przed spotkaniem z niemieckimi maruderami dowódca jej 
oddziału, porucznik "Mocan", otrzymał od łącznika wiadomość, że Niemcy 
rozstrzelali całą jego rodzinę, również żonę w piątym miesiącu ciąży. Odtąd 
szukał już tylko okazji do zemsty i śmierci. "Każdy chciał żyć. Pewnie "Mocan" 
także, ale rozpacz odebrała mu rozum" - myślała Wera. Adam chciał jak 
najszybciej wracać do Lublany, ale Wera nakłoniła go, aby trochę tu odpoczął i 
pochodził po górach. Obiecała pokazać mu najpiękniejsze zakątki Javorników, 
partyzanckie skrytki i obozowiska, a więc miejsca, w których przebywała Anna. 
Zapragnęła razem z nim na nowo odkrywać piękno rodzinnych zakątków, zapominając 
o koszmarach wojny. Zaprowadziła go na Slivnicę, skąd roztaczał się wspaniały 
widok na Cernikni~ske jezioro i okoliczne pasma łagodnych gór, gęsto 
porośniętych lasami. Schodząc ze szczytu na starą drogę do Cerknicy, Wera 
szeptała tajemniczo: - Na tej górze, jak opowiadała moja babka, schodzą się nocą 
wiedŹmy i czarownice. Następnego dnia wyprawili się do uroczej doliny Rakov 
~Skocjan. U jej wylotu zwiedzili jaskinię, a potem szli w górę rzeki. Wędrowali 
pośród gajów i łąk, pod skalnymi mostami, wyżłobionymi w krasie przez wodę. 
Zwiedzali długie, ciągnące się kilometrami groty i jaskinie, pełne podziemnych 
rzek. Byli też nad jeziorem Zadnji Kraj. Był to fragment Cerkniskiego Polja - 
jeziora, które latem znikało. W miejscu, przez które przechodzili, gdzie suszyło 
się w stogach siano, jesienią woda wypływała z licznych szczelin i lejów, a 
"Polje" zamieniało się w rozległe jezioro, o wiele większe od tego, które leżało 
u stóp Wielkiego Javornika. - Będzie tu można łowić ryby i polować na ptactwo 
wodne - powiedziała. Bez trudu odnalazła dobrze zamaskowany partyzancki szałas 
nad brzegiem jeziora. Rozpalili ognisko i przygotowali posiłek. - Jutro 
odnajdziemy łódkę i wyprawimy się na jezioro. Łowisz ryby? - Nigdy tego nie 
robiłem, więc nie wiem, czy potrafię. - Potrafisz pływać? - Tylko wtedy, kiedy 
tonę - zażartował. Spędzili w górach kilka dni. Uciekli od smutku i melancholii 
wojennych wspomnień. Ostatniej nocy nie mógł usnąć i wyszedł przed szałas. 
Dorzucił kilka gałązek do ognia i usiadł na pniu, wpatrując się w ciemną toń 
jeziora i ginące w mroku góry. Myślał już o powrocie do domu. Wkrótce zjawiła 
się Wera. Przytuliła się do niego, dygocąc lekko, bo od wody ciągnął chłód. 
Okrył ją swoją kurtką i mocno objął ramieniem. Siedzieli w bezruchu. Nagle 
poczuł na policzku jej usta. Ocknął się z zamyślenia i spojrzał jej w oczy. 
Wydało mu się, że patrzy w oczy Anny. Już po chwili w oszołomieniu pieścił długo 
i czule ciepłe, lekko drżące ciało Wery, rozpalając tlące się w niej od kilku 
dni namiętne pragnienie miłości. Po powrocie do Zal~se postanowił niezwłocznie 
wyjechać. Wera wiedziała, że nie zdoła go zatrzymać. Chciała tylko raz jeszcze 
przeżyć chwilę szczęścia. Gdy rozkosz odpłynęła, usłyszał jej szept: - Dziękuję 
za dziecko... Niecierplieił się, bo jak najszybciej pragnął znaleźć się w domu. 
A tu jeszcze taki szmat drogi przed nim. Zastanawiał się, jak wygląda mieszkanie 
po ojcowskich przeróbkach, myślał także o studiach. Dużo by dał, aby ta podróż 
dobiegła kresu, by być już w Polsce. Spytał przechadzającego się po korytarzu 
konduktora, kiedy będą na węgierskiej granicy. - Mój Boże, jeszcze pięć godzin - 
westchnął ciężko, usłyszawszy odpowiedź. Usiadł przy oknie w kącie przedziału, 
próbując zasnąć. Bezskutecznie zamykał oczy, liczył do stu i nucił pod nosem 
smętne melodie. Sen nie przychodził. Za to powracały wspomnienia. W sąsiednich 
przedziałach zapanował gwar. Wreszcie pociąg zatrzymał się na granicy. 
Zdecydowany, gruby głos żołnierza proszącego o paszport wyrwał go z zamyślenia. 
Sięgnął prędko po dokumenty. Nie znosił kontroli, które zawsze powodowały 
nieuzasadniony popłoch. Gdy pociąg ruszył, zamknął oczy. Natrętne zmory, wiedźmy 
ze Slivnicy, wspomnienia i wątpliwości, wciąż odpędzały sen. Żałował teraz, że 
tak pospiesznie wyjechał, im pociąg bardziej oddalał go od wioski zagubionej w 
dolince Javornika, tym bardziej tęsknił za Werą. Z rozpaczą myślał o tym, co mu 
wyznała szeptem, nie bardzo wiedząc, czy tak było naprawdę, czy tylko mu się to 
przyśniło. Kłopotom nie było końca. Chwilami Hieronim żałował, że podjął się tej 
roboty przy uruchamianiu kopalń i zabezpieczaniu ich prawidłowej pracy. Zewsząd 
domagano się węgla, więc gdyby nawet fedrowano dwa razy tyle, nie zaspokoiłoby 
to potrzeb. Zadania były napięte, często nierealne, a mimo to nerwy ludzkie 
wysiadały rzadziej niż stare, zużyte maszyny. Kilofem i łopatą górnicy 
wydzierali węgiel z górotworu. Brakowało wszystkiego, nierzadko nawet szarego 
mydła do umycia się po szychcie. Prawie wszyscy Niemcy wyjechali za Odrę. Dla 
przybyłych na Górny Śląsk zza Buga i centralnej Polski robota na dole była zbyt 
ciężka i niebezpieczna, a zarobki wcale nie wyższe niż gdzie indziej. - A jednak 
kopalnie muszą fedrować - przemawiał Hieronim do zgromadzonych w cechowni, 
którzy odmówili zjazdu na dół. - Muszą kręcić się koła w kopalnianych szybach na 
całym Górnym Śląsku. Kiedy staną, zabraknie światła, gdy opustoszeją węglarki, 
stanie transport, a może nawet wygasną piece hutnicze. Komu jak komu, ale wam 
tego tłumaczyć nie trzeba. - My nie chcemy bomlować, chcemy fedrować, ale, 
pieronie, nie za darmo i nie, pieronie, gołymi rękami. Czy, pieronie, za wiele 
chcemy? - odezwał się jeden z przodowych. - Nie wiem, czy za wiele, bo jeszcze 
nie powiedzieliście, czego żądacie. - Tu jest napisane. Przodowy podał 
Hieronimowi dużą kartkę papieru, opatrzoną wieloma podpisami. Przeleciał 
wzrokiem, wyłapując najważniejsze treści. Kiedy czytał, ktoś z zebranych mówił: 
- Nie dziwota, że ludzie stoją tu, mitrężą czas, zamiast zjechać na dół, ale nam 
już nie wystarczy kilof i łopata, i kilka kromek chleba ze sperką. Jak Polska ma 
być inna, to i nam musi być lepiej. - Za dużo żądacie! - krzyknął Hieronim. - 
Chcecie angielskiej soboty, a przecież nawet gdybyście fedrowali w niedzielę, to 
węgla i tak będzie za mało. Nie zamierzam was cyganić nierealnymi obietnicami. 
Możemy podyskutować o problemie zakupu towarów reglamentowanych na miesiąc z 
góry, obniżeniu cen papierosów, a także o wprowadzeniu specjalnych dodatków dla 
waszych dzieci przystępujących do pierwszej komunii. Nie są to sprawy łatwe, ale 
pogadam o tym w ministerstwie. Chyba rozumiecie, że sam nie mogę decydować. - A 
jak byście mogli, to co, dalibyście? - zaśmiał się ktoś. Po chwili wahania 
odpowiedział poważnie: - Dałbym tyle, ile można, bo jak powiedziałem, koła w 
szybach muszą się kręcić. Na Zachodzie przewidują, że i za sto lat nie dogonimy 
ich, nie podniesiemy się. Jeśli zaczniemy od angielskich sobót i innych 
przywilejów, to nigdy w Polsce nie będzie lepiej. Szkoda czasu, zjeżdżajcie na 
dół, a ja pojadę do ministra z waszymi żądaniami - zaproponował. - Jutro pod 
koniec pierwszej zmiany będę z powrotem. Górnicy ruszyli w stronę szybu. 
Odetchnął z ulgą, ale gdy pomyślał o jutrze, zrobiło mu się znów ciężko na 
sercu. Szczęście mu dopisało. Nadeszły transporty aprowizacyjne i w całym 
mieście zapełniły się towarami sklepy. Uzyskał również zgodę na specjalne 
zasiłki. Najbliższa komunia miała być przecież dopiero za rok, a węgiel 
potrzebny był natychmiast. Obniżka cen papierosów wymagała interwencji w 
Warszawie, obiecano jednak naciskać centralę aż do skutku. Górnicy przystali na 
te warunki. W domu czekał na niego Adam. Wracając z Jugosławii, zatrzymał się na 
kilka dni w Krakowie, aby załatwić przyjęcie na Akademię Górniczo_Hutniczą i 
miejsce w bursie studenckiej. Wprawdzie Jadwiga namawiała go, aby zamieszkał u 
niej, ale postanowił się usamodzielnić. U ciotki, która zdecydowała się przejść 
na emeryturę, mieszkał Robert. Zamierzał wkrótce ożenić się z Ireną, studentką 
medycyny z tego samego roku. Po przyjeździe do Gwarkowic Adam wyjaśnił wszystko 
ojcu. - W bursie będzie ci trudniej - powiedział Hieronim. - Przyzwyczaiłem się 
do przebywania w gromadzie. Hieronim z uczuciem ulgi przyjął powrót Adama do 
kraju. Nie mógł przecież wykluczyć możliwości, że syn wyjedzie na Zachód. Adam 
niewiele opowiadał o swoim pobycie w Jugosławii. Wspomniał o Annie, a także o 
Werze. Widząc jego niechęć do zwierzeń, Hieronim nie pytał o nic. - Delegują 
mnie służbowo do Wałbrzycha - powiedział, aby nie omawiać dłużej spraw, które 
wprawiały syna w zakłopotanie. - Dlaczego się zgodziłeś? Przecież to daleko. - 
Sądzisz, że miałem wybór? - Czy to na długo? - Pół roku, a może rok. Szkoda, że 
mieszkanie zostanie puste. - Zamierzam przecież przyjeżdżać na sobotę i 
niedzielę. - Wierz mi, czasami czuję się bardzo zmęczony, w końcu to już 
sześćdziesiątka na karku, a oni by chcieli, abym jeszcze zabawiał się w 
pioniera. Nieczęsto się skarżył, szczególnie synowi. Uświadomił sobie, że znów 
nie będą się widywać. Z Gwarkowic do Krakowa niedaleko, ale do Wałbrzycha to już 
kawał drogi. - Spróbuj się wykręcić - powiedział Adam. - Pojadę, odrobię, co 
trzeba. Potem dadzą mi spokojniejszą robotę. Jechał do Wałbrzycha z niechęcią i 
złymi przeczuciami, przez co podróż wydała mu się niesamowicie długa. Doceniał 
znaczenie szybkiego zagospodarowania ziem odzyskanych, a w tym Zagłębia 
Dolnośląskiego. Jednak funkcje i stanowiska nie nęciły go już, w głębi duszy bał 
się kierownika kopalni. Górnictwa dopiero się uczył. Zgodził się głównie z 
poczucia obowiązku. Gdyby odmówił, wszystko, co dotąd robił, nabrałoby pewnej 
dwuznaczności. Na pierwszy rzut oka wojna nie dotknęła miasta. Lał deszcz i było 
chłodno, a w taką pogodę nawet Wenecja wydaje się brzydka. Urzędnik, Hentyk 
Kowalik, pierwsza osoba, którą poznał w zjednoczeniu, pocieszał: - W słońcu 
miasto wygląda inaczej, nie gorzej niż Katowice czy Chorzów. Gdzie węgiel, tam 
wszędzie czarno. Za to okolice są piękne. - Pan tu od dawna? - spytał Hieronim. 
- Od pierwszego dnia wolności, ósmego maja minął rok. - Na długo? - Myślałem, że 
na tydzień, jak ci warszawiacy z powstania, z którymi byłem niedaleko stąd w 
obozie, a tymczasem tak wyszło, że chyba na stałe. - Gratuluję wyboru, ja tylko 
na delegację. Jadąc tu nie miał pojęcia, z czym będzie się musiał zmierzyć. 
Wciąż zaskakiwany specyfiką miasta i jego spraw, uczył się prędko i nieźle sobie 
radził z obowiązkami. W kopalni pracowali głównie Ślązacy, tutejsi Niemcy i 
jeńcy. W pobliżu skoszarowano więźniów. Na kilku oddziałach fedrowali 
repatrianci z Francji. Po czarnych obwódkach pod oczami i niebieskich bliznach 
na rękach poznał w nich doświadczonych "berkmanów". "Francuzi" i ci zza Buga, 
czyli "ciubaryki", stanowili większość mieszkańców Wałbrzycha. Każdego 
przyjezdnego zaskakiwała wielojęzyczność i wielogwarowość. Gromady dzieciaków, 
reemigrantów, nawet na podwórku szkolnym mówiły po francusku. Nauczycielki 
ganiły je za to, każąc mówić po polsku i zapomnieć o Francji. Podobnie ich 
ojcowie, których łatwo było rozpoznać po czarnych beretach, przy robocie gadali 
po swojemu. Niemcy szwargotali, aż niejednego złość brała. Ci zza Buga zaciągali 
śpiewnie: "Tajoj to Jóźko, ta z twojej mordy widać Lwów..." Na szczęście 
Hieronim, znając języki, dogadywał się z nimi. W niedzielę z samego rana Kowalik 
podjechał samochodem pod dom, w którym Hieronim wynajmował mieszkanie służbowe. 
Zatrąbił trzykrotnie i czekał, sprawdzając coś pod maską silnika. - To bardzo 
stary model - zauważył Hieronim. - Pewnie tak, ale nawala rzadko - zapewnił. - 
Zdobyłem go na szabrownikach, zgłosiłem, zarejestrowali i jest mój. Panu też by 
się coś przydało. Można załatwić niedrogo. - Dziękuję, ja naprawdę przyjechałem 
tylko na delegację - podkreślił Hieronim. - Niejeden tak mówił. Pojechali przez 
Rybnicę w stronę Gór Kamiennych. Droga nie była najlepsza, ale fiat_weteran 
ciągnął nieźle. - Jeszcze wiele zagród bez gospodarza - zauważył Hieronim, kiedy 
przejeżdżali przez wieś. - Widać, że byli tu szabrownicy. Plądrują i wywożą 
całymi ciężarówkami, skurczybyki. Tym, co przyjdą, zostaną gołe ściany. - 
Słyszałem, że sporo ich ostatnio złapano. - Przyjdą inni, zobaczy pan. 
Szabrownictwo to dobry interes, a ryzyko niewielkie. - Ale wstyd dla nas 
wszystkich. - Oni tak nie myślą. Dobry towar wielu skusi. We wsi siedzi jeszcze 
trochę Niemców, czekają na transport za Odrę. Osadników jakoś nie pociągają te 
strony i trudno się dziwić. Jeszcze do niedawna w górach siedzieli hitlerowcy. 
Tu kończy się Polska, za tymi górami już Czechy - wyjaśniał Kowalik. - Tak - 
mruknął Hieronim. - Mnie się tu podoba, choć zadupie i bałagan. Ale przecież 
wiecznie tak nie będzie. Za rok, dwa ludzie przestaną żyć z dnia na dzień, 
zaczną myśleć, co dalej. - Okolice naprawdę ładne. Można tu zapomnieć o 
Wałbrzychu, kopalniach i hałdach - przyznał Hieronim. Dojechali do końca drogi. 
Ciągnęła się tu rozległa jak tatrzańskie hale dolina. W jej centrum pośród 
starych drzew stało drewniane schronisko, dotąd jeszcze nieczynne. Od południa 
dolina obwarowana była stożkami gór, a zwężając się podchodziła ku przełęczy. 
Nie dojeżdżając do schroniska Kowalik skręcił w prawo, w boczną dolinę. Droga 
była tu kamienista jak dno potoku. Zjeżdżając wciąż w dół, wkrótce znaleźli się 
w głębokim jarze. Kowalik zatrzymał auto, nie chcąc ryzykować awarii. Dalej 
poszli pieszo. Po niedługim czasie osiągnęli cel wyprawy - ruiny małego zamku, 
który, jak powiedział Kowalik, w czasach księstwa świdnicko_jaworskiego pełnił 
rolę strażnicy granicznej na południowych kresach piastowskiego Śląska. Wdrapali 
się nie bez trudu na szczyt stromego wzgórza, znajdując wśród ruin wygodne 
miejsce na odpoczynek. - Tam dalej - Kowalik wskazał przed siebie - jest urocza, 
mała dolinka, a za nią miejscowość uzdrowiskowa. W starym parku stoi wielkie 
sanatorium jak bogaty pałac fabrykancki. Niejeden łódzki by się przed nim 
schował. - Pan z Łodzi? - zdziwił się Hieronim. - Z miasta Łodzi, a konkretnie z 
Chojen. - Myślałem, że pan jest warszawiakiem. - Tak się złożyło, że na krótko 
przed powstaniem znalazłem się u krewnych w Warszawie i zostałem do klęski. 
Trafiłem do obozu niedaleko stąd - opowiadał Kowalik. - Ósmego maja rozeszła się 
wieść, że Ruscy wkroczyli do Wałbrzycha. W nocy uciekli Niemcy pilnujący obozu. 
Całą gromadą ruszyliśmy do miasta. Szał radości ogarnął wszystkich, aż trudno 
było uwierzyć, że wojna się skończyła. Warszawiacy odjechali stąd, jak tylko 
ruszyły pierwsze transporty w głąb kraju. Zostało tu wtedy niewielu Polaków. 
Dopiero po jakimś czasie przyjechali repatrianci i osadnicy. W tym roku 
ściągnęli "Francuzi". Wracali w stronę samochodu. - Co pana tu trzyma? Przecież 
Łódź nie zniszczona, można wrócić na swoje. - Może kiedyś odwiedzę stare śmieci, 
ale na stałe zostanę tutaj. Panie Horyniecki, gdzie tam Chojnom do Wałbrzycha. 
Byle wszystkiego nie rozszabrować, nie zmarnować, toż tu bogactwa na długie 
lata, ale trzeba serca, rozumu, no i gospodarskiej ręki. Nie jesteśmy przecież 
na cudzym. Te ruiny, gdyby mogły mówić, poświadczyłyby to. - Ten "Dziki Zachód" 
potrzebuje takich jak pan - powiedział z uznaniem Hieronim. - Takich jak pan 
także. Wykształcenie pan masz, i to jakie, świat pan znasz, roboty się pan nie 
boisz, a i z ludźmi się dogadasz. Czego więcej trzeba? Kowalik nieraz mówił w 
Zjednoczeniu: - Wreszcie trafił się ktoś, kto zna się na robocie i na ludziach. 
- Czego więcej? - powtórzył Hieronim. - Serca, więcej serca. Moje na nową wielką 
miłość za stare. - Niech pan jeszcze nad tym pomyśli. Kiedy Hieronim wrócił do 
siebie, długo rozmyślał o tej rozmowie. Podziwiał zapał i entuzjazm Kowalika. 
Bez takich jak on pewnie nie dałoby się tu żyć. Nie potrafił jednak związać się 
z tymi stronami. Dręczyła go samotność i tęsknota. Pragnął być jak najbliżej 
syna, który pisał rzadko i lakonicznie. "Nie, nic z tego, ani dnia dłużej, niż 
będzie trzeba" - przyrzekał sobie. Za ścianą obchodzono czyjeś imieniny. Przy 
akompaniamencie akordeonu rozległy się takty francuskich piosenek. Niektóre z 
nich znał i nucił pod nosem. Nagle zamarzył o podróży do Paryża, do Szwajcarii, 
do świata swojej młodości. Wspomniał Gabrielę. Leżał długo w bezruchu, z oczami 
wlepionymi w sufit, nękany bezsennością i wspomnieniami. Chociaż Kowalik mu 
schlebiał, Hieronim widział, że w kopalni nie wszystko idzie, jak należy. Na 
oddziałach, gdzie pracowali Niemcy i skoszarowani, fedrowano mało wydajnie, byle 
jak. Niemców ubywało, bo wyjeżdżali do Reichu, a o chętnych do pracy na dole 
było coraz trudniej. Ślązacy wracali na Górny Śląsk, bo i tam brakowało ludzi. 
Nie było kim obsadzić przodków. Na domiar złego, mimo niskiego wydobycia, 
mnożyły się wypadki i sabotaże. Z tego to powodu gościł od czasu do czasu 
kapitana UB, Leona Federmana. Ten źle mówiący po polsku repatriant z Charkowa 
miał obsesję na punkcie wrogów rewolucji. Nie dociekał przyczyn sytuacji w 
kopalni, chciał mieć winnych i to prędko. Sprawy bezpieczeństwa pracy na dole 
nie interesowały go. - Ja muszę myśleć o bezpieczeństwie moich pracowników. 
Odpowiadam za nich. Będę z panem współdziałał, jeśli pan pomoże mi rozwiązać ten 
problem - powiedział otwarcie Hieronim. - Polityka mnie nie interesuje! - To 
niedobrze - skomentował Federman. - Czy to znaczy, że panu jest wszystko jedno, 
co tu będzie? - Tu ma być Polska, panie kapitanie. O to wspólnie powinniśmy 
zabiegać. - No, no! Pan chyba ma mi coś za złe. - Tak - przyznał Hieronim. - Pan 
szczuje ludzi, napuszcza jednych na drugich, węszy. Nie gra pan ze mną w otwarte 
karty. To mnie martwi i zastanawia. - No, patrz pan, panie Horyniecki! Martwi 
was i zastanawia? Nie ma pan innych zmartwień? - To groźba! Od dawna zamierzał 
powiedzieć Federmanowi, co myśli o nim i jego robocie. Miał dość jego 
podejrzliwości. - Przestroga - odpowiedział kapitan z uśmiechem. - Pan nas, 
zdaje się, nie lubi. - Nie wiem, kogo pan ma na myśli, mówiąc "nas". Wszystko 
robię dla Polski. Walczyłem o nią. Jestem tu, bo kraj potrzebuje węgla. Nie mam 
nic więcej do powiedzenia. Federman wybiegł wściekły. - No, toś pan sobie 
zapracował na ich wdzięczność - skonstatował potem dyrektor zjednoczenia. - Oni 
nie bardzo orientują się w sytuacji. Nie brakuje tu szumowin, więc oni wszędzie 
tropią łobuzerstwo - tłumaczył dyrektor. - Niech pan jednak uważa, tu różnie z 
ludźmi bywało. Ich szef, Finkiewicz vel Finkielsztajn, potrafi być bardzo 
nieprzyjemny. Po tej rozmowie Hieronim utwierdził się w zamiwrze wyjazdu z 
Wałbrzycha. W niecały miesiąc później aresztowano dyrektora zjednoczenia. 
Pełnomocnik ministra niewiele mógł wyjaśnić Hieronimowi. - Interweniowałem i tu, 
i we Wrocławiu. Nic nie wskórałem. Powiadomiłem ministra. Trzeba czekać. 
Odpowiedź z Katowic na prośbę o odwołanie długo nie przychodziła. Hieronim 
telegrafował, nalegał, ponaglał, aż wreszcie doczekał się zgody. W niedzielę 
odbyła się pożegnalna kolacja u Kowalika. Przyszło kilku znajomych ze 
zjednoczenia i narzeczona gospodarza, Alina, reemigrantka urodzona we Francji, 
niewiele mówiąca po polsku. Gratulowali Kowalikowi wyboru, a jej odwagi, bo jak 
dotąd "Francuzi" pobierali się tylko między swoimi. Po paru kieliszkach jeden z 
lwowskich batiarów zaintonował tęsknie: "O północy się zjawili jacyś dwaj 
cywili..." Inni podchwycili. Hieronim nie odczuwał nostalgii "tych zza Buga", a 
przecież był jednym z nich. W myśli nucił inną melodię: "Od bytomskich 
strzelców..." Ciągnęło go do Gwarkowic. Tam zostawił dom, syna, przyjaciół. Na 
pożegnanie Federman warknął: - My się jeszcze spotkamy, panie Horyniecki, na 
innym gruncie... Pan się nie śmiej, pan nasz wróg, wróg demokracji ludowej..nv 
II. Repatrianci (c.d.) Rozdział IV (c.d.) Mimo przerwy w studiach i 
nagromadzonych zaległości, udało się Robertowi zaliczyć rok. Ślęczał nad 
książkami przez całe wakacje. Uznał, że studia to jego szansa. Z polityką 
zerwał. Pochłonięty nauką, z trudem znajdował czas nawet dla Ireny. Aby czuwać 
nad chorą matką, pozostała w Krakowie, Robert tymczasem zaszył się u Soni w 
Zakopanem. Raz w tygodniu pisał do Ireny, otrzymując na każdy ze swoich listów 
krótką odpowiedź. Nienawidziła rutyny. Nieraz na zakończenie swej kartki pisała 
z wyrzutem: "List dostałam znów we wtorek. Cały Ty..." Nie rozumiał o co jej 
chodzi. Coś się zepsuło między nimi. Gdy zabrakło wiadomości z Krakowa wysłał 
telegram. Znów milczenie. Wsiadł więc w pociąg i przyjechał do Krakowa. Po kilku 
minutach rozmowy z Ireną zorintował się, że nic ważnego się nie stało, że 
znudziło ją to regularne pisanie, podyktowane właściwie obowiązkiem, a nie 
nakazem serca. - Przecież wiesz, że siedzę tam nie dla przyjemności. Wkuwam jak 
idiota, od rana do rana. O co ci chodzi? Domagał się wyjaśnień, ale nie 
przyjmował do wiadomości, że ona nie mogła dłużej znieść rozłąki. Zarzucała mu 
egoizm i obojętność. - Gorzej niż niedźwiedź - krzyczała ze złości,. - Tęskniłem 
- zapewniał. Wybiegła z pokoju. Czekał kwadrans, a potem wyszedł bez pożegnania. 
Zamierzał natychmiast wyjechać, jednak gdy znałazł się na dworcu, przyszła 
chwila refleksji. Nazajutrz kupił kwiaty i zjawił się znów u Ireny. Powitała go 
powściągliwym, ale ciepłym i pełnym nadziei uśmiechem. Wybaczyła mu wczorajsze 
zachowanie i obiecała nie wracać do starych pretensji. Ponieważ matka czuła się 
już lepiej, Irena postanowiła, że pojedzie z nim do Zakopanego. - Ale tylko na 
tydzień - zastrzegła. - To jedźmy, szkoda czasu - ponaglał, ucieszony takim 
obrotem sprawy. Dwie godziny później siedzieli w pociągu. - Spotkałem Adama u 
Jadwigi i powiedziałem, że się pobieramy. - My? Kiedy? - zawołała z radosnym 
zaskoczeniem. - Ustalimy. - Termin możemy ustalić wspólnie, bo reszta już 
postanowiona. To do ciebie podobne - powiedziała nadąsana, ale zadowolona. - Jak 
będziemy żyli, z czego i gdzie? - Trochę ze stypendium, trochę pomoże rodzina. 
Gdzie? To jest do uzgodnienia. Ciotka Jadwiga nie ma nic przeciwko temu, abyśmy 
na razie zatrzymali się u niej. Pocałowała go z uśmiechem. Przecież kochała go i 
pragnęła być razem z nim. Sonia pogratulowała im decyzji, przypominając: - 
Pamiętajcie, studia są bardzo ważne. - Pomyślałem sobie - powiedział Robert przy 
kolacji - że po skończeniu tej cholernej medycyny przyjedziemy do Zakopanego. 
Chyba potrzebują tu lekarzy. - To bardzo wygodne - powiedziała Irena z 
przekąsem. - Przede wszystkim rozsądne - wzięła go w obronę Sonia. - Zgadzam 
się, lekarz w domu to majątek - zaśmiała się. - Zdecydowaliśmy - skonstatował 
Robert. - I jak zwykle, moje zdanie cię nie interesuje - dopominała się swoich 
praw Irena. - Ależ interesuje! Czy masz coś przeciwko mojemu pomysłowi? - Jeśli 
pani się godzi... - Będzie mi z wami przyjemnie. Zawsze starałam się być 
niezależna, wolna, a to czasami oznaczało samotność. Dziś boję się pustki. Nie 
mam złudzeń. Ani mąż, ani syn już do mnie nie wrócą. Istvan pisał niedawno, że 
się ożenił. Do Budapesztu stąd niedaleko, tylko przejechać Karpaty, ale kiedy 
znów będzie to tak proste jak dawniej? - powiedziała z żalem Sonia. - 
Przyjeżdżajcie jak najprędzej. - Zamyśliła się. Po chwili spytała: - Kiedy ślub? 
- Może na Boże Narodzenie - odpowiedziała Irena. Po kolacji przeszli do 
saloniku. Od hallu przegradzała go drewniana ściana z witrażami po obu stronach 
oszklonych drzwi. Salonik był nieduży, a jego największą ozdobę stanowił 
niedawno wykończony kominek. Chociaż było lato, Sonia wrzuciła na palenisko 
kilka kawałków drewna. Paliło się nieprędkim, małym ogniem. Poczęstowała ich 
winem. - Chętnie siadamy przy żywym ogniu kominka, bo tkwi w nas ciągle 
starożytna, pasterska dusza. Człowiekowi wystarczał szałas w stepie i ognisko. 
Był on wszystkim: kuchnią i salonem, ogień grzał i jednoczył ludzi - rozmyślała 
głośno Sonia, powoli sącząc wino. - Czy to nie dziwne i ciekawe zarazem, że 
ludzi jednoczą wszelkie żywioły? Nad wodą najchętniej wznosili swoje siedliska, 
przy ogniu tworzyła się pierwotna społeczność. A jednocześnie jednego i drugiego 
zawsze bardzo się bali. Śmierć i życie to też żywioły, znoszące się jak ogień i 
woda. Ogień oczyszcza, woda zaś pozwala istnieć. Irena i Robert słuchali w 
milczeniu, siedząc obok siebie na kanapie. Przez szybę zaglądał im prosto w oczy 
srebrny księżyc. Dopiero teraz Irena zaczęła doceniać pomysł Roberta. Czuła się 
tu jak w najpiękniejszych marzeniach. Brakowało jej tylko matki. Sądziła, że 
ucieszy ją postanowienie o ślubie. Zamiar zamieszkania w Zakopanem zamierzała 
przemilczeć. Po cóż przedwcześnie martwić matkę? Robert rozmyślał o swoich 
rodzicach. Za niecałe pół roku kończyła się akcja repatriacyjna. Obawiał się, że 
nie zdążą powrócić. Nie mógł sobie wyobrazić ślubu bez ich udziału. Postanowił 
jak najprędzej skontaktować się ze stryjem Włodzimierzem. Z wesela zrezygnowano 
na rzecz niewielkiego przyjęcia w gronie rodzinnym. Zabrakło Połstyniów. Helena 
była w zaawansowanej ciąży i nie czuła się najlepiej. Lekarze ostrzegali przed 
komplikacjami. Podróż byłaby ryzykiem. Przybyły matka Ireny, Monika Stachurska, 
oraz jej siostra z mężem i bliski kuzyn z Miechowa. To wszyscy ze Stachurskich, 
którzy odnaleźli się po wojnie. Maciej i Katarzyna dotąd nie powrócili, choć 
Włodzimierz dokonywał nadludzkich wysiłków, aby ich odnaleźć. Ślad po nich 
zaginął, urwał się nagle jak ścieżka w tajdze. Robert wiedział o staraniach 
stryja, ale nie mógł zapanować nad goryczą. - Nigdy wam, czerwonym, tego nie 
wybaczę. Zabraliście mi ich. Dlaczego? Co oni takiego zrobili? - krzyczał, gdy 
zostali sami wyrzucając z siebie ból i żal. - Rozumiem, że czujesz się 
nieszczęśliwy i oszukany, ale bądź dla mnie sprawiedliwy - bronił się 
Włodzimierz spokojnie, chociaż głos łamał mu się nieznacznie. - Uciekłem z 
Rosji, przeżyłem front, wróciłem spod Berlina, a oni tam zostali, przepadli. 
Dlaczego?! - krzyczał wciąż Robert. Weszła Irena. - Przyszli koledzy z roku, 
żeby złożyć życzenia. Weź się w garść - prosiła. - Chodźmy - powiedział 
spokojnie, próbując się nawet uśmiechać. Kiedy wyszli, Włodzimierz pomyślał, że 
tych dwoje zdoła sobie ułożyć wspólne życie. Byli sobie bardzo potrzebni, 
jednakowo szczerzy i spontaniczni w swoich uczuciach i reakcjach. Zaraz po 
świętach wrócił do Warszawy. Obowiązki nie pozwalały mu skorzystać z zaproszenia 
Soni, choć bardzo żałował, że nie może zobaczyć jej domu i tego, co teraz 
malowała. Niedawno czytał bardzo pochlebne recenzje o jej twórczości. "Mój 
Boże... Góry - wysokie, białe i wyniosłe aż po samo słońce, które wędrując 
zahacza o granie i skalne piki. Dużo śniegu i lekki mróz, skrzypiący pod nogami. 
A w kącie saloniku, gdzie trzaska ogień w kominku, duża, pachnąca, kolorowa 
choinka. Cudowne, białe Boże Narodzenie. Kiedy to było? Kiedy to będzie?" - 
rozmarzył się, skulony w nie dogrzanym przedziale warszawskiego pociągu. Podczas 
uroczystości z okazji otwarcia w Warszawie wystawy Przemysłu Ziem Odzyskanych 
Włodzimierz natknął się niespodziewanie na Kagankę. - Towarzysz Arnold? - 
zawołał zdumiony i uradowany. - Ależ ja się za wami stęskniłem! - Mnie także 
brakowało waszej słowiańskiej duszy - odparł Kaganka. - Wybierałem się do 
Warszawy kilka razy, ale dopiero teraz mi się to udało. Szukałem was, no i 
znalazłem. - Musimy to uczcić. Może urwiemy się stąd. Mam niczego sobie nalewkę 
- namawiał Włodzimierz. Kaganka przystał na propozycję od razu. Po raz pierwszy 
od wielu dni Włodzimierz uśmiechnął się. Bardzo przeżył śmierć zamordowanego 
przez bandy UPA i pochowanego na Powązkach generała Waltera. Pamiętał go z 
Hiszpanii. Znali się, darzyli życzliwością i szacunkiem. Nad trumną 
Świerczewskiego przypomniał sobie Michała. "Ślad po nim zaginął - pomyślał. - O 
jego żonie także nikt nic nie wie. Wyjechała i przepadła, nawet listu nie 
napisała. Szkoda. Może mogłaby pomóc w sprawie Macieja. Pewnie jej niełatwo. Mój 
Boże, bliscy znikają, giną, chociaż wojna już za nami. Kiedy wreszcie wróci 
normalne życie?" - No, opowiadaj, towarzyszu Arnoldzie! - zachęcał Włodzimierz 
napełniając kieliszki. - Może to wy powinniście pierwszy, wy w stolicy, w 
ministerstwie, w rządzie - wzbraniał się gość. Powściągliwość Kaganki 
zastanowiła Włodzimierza. Wyglądało na to, że prześladowały go jakieś obawy i 
wątpliwości. Czyżby mu nie ufał? Tak to się jakoś nagle stało, że w gronie 
towarzyszy, nawet przyjaciół, zaczęto ostatnio rozmawiać półsłówkami. Ludzie 
kontrolowali swoje wypowiedzi. Dochodzili do wniosku, że szczerość nie pomagała 
w karierze. Włodzimierza to nie dotyczyło, myślał jedynie o emeryturze, zmęczony 
i trochę zawiedziony. - Słyszałem, że pracujecie w Komitecie Wojewódzkim we 
Wrocławiu - powiedział. - Już nie. Od kilku miesięcy na prowincji - odrzekł 
Arnold. - Naraziliście się komuś? - spytał zaskoczony Włodzimierz. - Mogę się 
jedynie domyślać. Wydawało mi się, że zrobię karierę, a stało się odwrotnie. Na 
starość zaczynam wierzyć w nieuchronność losu. Powiesz, towarzyszu Włodzimierzu, 
że to niemarksistowskie. Włodzimierz nalał wódki do kieliszków i usiadł 
wygodnie. - Wróciłem do Polski, bo tu się urodziłem - powiedział Kaganka. - 
Innej ojczyzny nigdy nie miałem. Z tym krajem wiążą się moje najpiękniejsze i 
najgorsze wspomnienia, tu hitlerowcy zatracili całą moją familię. Polska to moje 
dzieciństwo i wspomnienie strasznych cierpień najbliższych. Było mi ciężko, gdy 
po powrocie nikogo nie odnalazłem. Nikogo... Mimo to, widziałem sens, aby tu 
zostać. Wtedy pomyślałem: Gdzież ja, stary, samotny Żyd mógłbym teraz pójść, 
gdzie znaleźć lepsze schronienie niż tutaj? Gość zamilkł, sięgnął po wódkę, ale 
nie wypił. - W Polsce można się jakoś urządzić - kontynuował. - Wielu takich jak 
ja jest teraz w rządzie lub zajmuje wysokie stanowiska. Jednak ci z Olimpu nie 
wykazują specjalnego zainteresowania losami swoich rodaków. Im chodzi tylko o 
władzę - powiedział z naciskiem i złością. - A mnie o sprawę! Nie przystałem na 
kombinacje komitetu żydowskiego. W tym kraju dobrze może dziać się tylko wtedy, 
kiedy Żydzi będą dalej zajmowali się gospodarką, a polityka pozostanie w rękach 
innych. Pewnie się zdziwisz, towarzyszu, gdy powiem, co zamierzam. Otóż chcę 
wyjechać do Palestyny - wyznał. "Widać nie znałem go dobrze" - pomyślał 
Włodzimierz. Arnold mówił dalej ze smutkiem: - Wierzyłem w to, do czego 
przekonywałem was w Rosji. Wierzyłem, że w Polsce trzeba budować socjalizm po 
polsku, bo inaczej gówno z tego wyjdzie. Z Polakami nie da się na siłę. Tej 
prawdy broniłem. Przedtem Żydom wmawiano, że są z tych gorszych, teraz niektórzy 
Żydzi próbują wmówić innym, że są wyjątkowi. Przypomina mi się faszyzm i to całe 
niemieckie gadanie. I wtedy odzywa się we mnie odpowiedzialność za własne życie, 
zwyczajny strach. Przyszło mi na myśl, aby wyjechać do tego przez wieki 
wyczekiwanego Izraela. W Talmudzie napisano: "Kto ratuje jedno życie, ten jakby 
ratował cały świat". Świata to ja nie uratuję, ale siebie ocalić jeszcze mogę. 
Włodzimierz nie bardzo wiedział, co powiedzieć. Wyczuwając jego zakłopotanie, 
Arnold poprosił, aby gospodarz nalał wódki, a gdy wypili, dodał: - Wiem, że nie 
wszystko jest dla was jasne. Mało to razy musieliśmy udawać, że "wsio w 
pariadku?" Ilja Erenburg powiedział, że historia nigdy nie uczęszczała na 
wykłady z logiki. Ta prawda jednakowo dotyczy dziejów narodu, jak i losów 
maluczkich. - Westchnął ciężko. - W Hiszpanii był z nami Ilja, był "Walter", 
byli komuniści z całej Europy. Do końca trzymaliśmy się razem. A teraz? "Walter" 
nie żyje, głupio zginął. Ilja może w Moskwie, a może w Paryżu. Zaraz po klęsce 
Hitlera napisał: "Aż nadszedł dzień i wojna się skończyła - I myśmy siebie nie 
poznali..." Czyż nie miał racji? - Taak - mruknął Włodzimierz. - Nie będę was 
dłużej zanudzał, wypiję i pójdę. Włodzimierz nie zatrzymywał gościa. 
Przeczuwali, że rozstają się na zawsze. Rozdział V Hieronim ucieszył się, że syn 
po egzaminach przyjechał do Gwarkowic. Zauważył jednak, że zaczyna go nudzić 
bezczynność i senność rodzinnego miasteczka. - Może pojedziemy na kilka dni do 
Heleny i Anatola? - zaproponował. Adam chętnie przystał na ojcowską propozycję. 
Hieronim postanowił, że zatrzymają się na dzień lub dwa w Wałbrzychu, aby 
zobaczyć się z Kowalikiem. Powiedział o tym synowi dopiero w pociągu. - Pragnę 
zobaczyć to miasto, z którego kiedyś uciekłem - wyjaśnił, widząc zdumienie 
Adama. Uprzedzony listownie Henryk Kowalik czekał na peronie. W Wałbrzychu 
zatrzymali się na dłużej, niż planowali. Gospodarze okazali się niezwykle 
gościnni. - Pokaż synowi, jak tu pięknie - powiedział Kowalik, oddając im do 
dyspozycji samochód. - Może zrozumie, dlaczego zostałem. - Gdzie na początek? - 
spytał wesoło Adam zapalając silnik. - Jedź prosto. Pokażę drogę, chyba jeszcze 
pamiętam. Pojechali w kierunku Pasma Lesistej. Zatrzymali się po drodze w starej 
wsi z dwoma kościołami: renesansowym i klasycystycznym z przebudowaną 
pastorówką. Ze wzgórza, gdzie w cieniu wielkich lip był cmentarz, okolony 
niskim, kamiennym murem, roztaczał się rozległy widok na Stożki i Bukowiec oraz 
na leżącą wśród lasów łagodnie pofalowaną, ozłoconą zagonami dojrzewających zbóż 
wyżynę. - Ładnie tu - zachwycał się Adam, a po chwili dodał zaskoczony własnym 
spostrzeżeniem: - Okolica przypomina... Tak, przypomina mi Prędowlę. - Gdy byłem 
w tych stronach pierwszy raz, odniosłem to samo wrażenie - odparł Hieronim. - 
Tylko ten cmentarz... Niemieckie napisy na kamiennych mogiłach sprawiły, że 
pomyślał o Sichtsee. Wspomniał, jak razem z Anną zwozili zboże, niedzielne 
spacery skrajem ścierniska, jak podziwiali w słońcu panoramę Alp. Gdyby nie 
wojna i niewolnicza praca u Hellmicha, zapewne ich miłość byłaby jeszcze 
piękniejsza, a pobyt w dolinie nad Innem kojarzyłby się tylko z alpejskimi 
pejzażami. Kto wie, może nawet nuciliby zasłyszane w gospodzie u Hellmicha 
bawarskie i tyrolskie melodie. "Ale Anny już nie ma - pomyślał zrozpaczony. - 
Może tam, w Słowenii, nie zapomną o niej i jej mogiła nie zapadnie się jak te 
niemieckie groby". Hieronim siedział nieruchomo na koślawej ławeczce pogrążony w 
modłach. Myślał o żonie, spoczywającej od kilku lat na krakowskim cmentarzu. - 
Chodźmy, tato - Adam zapragnął jak najszybciej uciec od mogił i wspomnień. Po 
kilku kilometrach dojechali do Sokołowska. Do kolorowych, dobrze utrzymanych 
domów stojących nad potokiem prowadziły drewniane lub kamienne mostki, czasami 
kunsztownie wykonane. Wielkie jak pałac sanatorium w pięknym parku dopełniało 
wrażenia, że nigdy nie dotarła tu wojna. Trzy kilometry stąd, za stożkami pasma 
Gór Skalnych, była już Czechosłowacja. Tuż za miasteczkiem zostawili samochód na 
podwórku leśniczówki i poszli do Doliny Radosno i dalej, ku Przełęczy Trzech 
Dolin, gdzie w schronisku postanowili przenocować. Obaj długo nie mogli zasnąć. 
Noc była upalna, bezwietrzna i gwiaździsta. Adam wyszedł przed schronisko i 
usiadł na ławce pod rozłożystymi drzewami. Za chwilę pojawił się Hieronim. Od 
łagodnych zboczy doliny pachniało skoszoną trawą. Adam żałował, że to nie 
wiosna, że przekwitły dawno kasztany, pod którymi siedzieli. - Kiedy tu 
przyjechaliśmy - powiedział Hieronim - przypomniał mi się Hubert Synoczek. 
Opowiadałem ci o nim? W czasie okupacji dał mi schronienie, a potem 
wyekspediował w Żywieckie. - Tak, pamiętam. - Było tąpnięcie i zasypało go na 
dole wraz z kilkoma ludźmi z jego oddziału - wyjaśnił Hieronim. - Zostali 
dłużej, po nocce, bo przez całą szychtę robota im nie szła i niewiele 
ufedrowali. Hubert poszedł pod szyb, aby zameldować zawiadowcy, że jeszcze robią 
i trzeba przesłać wózki po urobek i cieśli. Gdy wracał, tąpnęło. Był jeszcze 
poza strefą zawału. Wrócił prędko do szybu i zameldował, co się stało. Z 
chłopami z obsługi poszedł swoim na pomoc. Dwóch nie odnaleziono. Musieli wleźć 
w jakąś dziurę i przysnąć. Hubert poszedł jeszcze raz sam. I wtedy tąpnęło 
ponownie. Tamtych dwóch, Hubert i asekurujący go ratownik zostali uwięzieni. - 
Nie próbowano do nich dotrzeć? - Zawał był bardzo rozległy. - I to cię trapi? 
Hieronim westchnął ciężko. - Przez cały czas tkwiłem bezradnie w dyspozytorni. 
Szlag mnie trafiał, że niczego nie mogę uczynić, cholera, niczego! - zamilkł na 
chwilę. - A może trzeba było próbować od razu, ryzykować? - Wiesz dobrze, że w 
takiej sytuacji brawurą można tylko pomnożyć ofiary. Życie ludzkie kosztuje 
drogo, każde życie - uspokajał ojca. - Stało się, na dole tak bywa. Dostaliście 
się w końcu do nich? - Tak, po kilku dniach akcji. Za późno. W Borowcu Anatola 
ludzie znali dobrze, więc bez namysłu wskazywano im drogę do domu Połstyniów. 
Radość z ich przyjazdu była wielka. Przebudzoną i rozdrażnioną zamieszaniem 
Tereskę, która ukończyła właśnie miesiąc życia, usiłował uspokoić ośmioletni 
Ludwik. - Pewnie wolałbyś braciszka? - zagadnął Hieronim. - Co chłopak, to 
chłopak, ale jak już jest Tereska, to niech tak zostanie. Mała nie przestawała 
płakać, więc Helena przeszła z nią do dziecięcego pokoju, a pozostali zasiedli 
do stołu. Podczas przygotowywania i podawania obiadu pomagała Helenie córka 
sąsiadów, Agnieszka. Wyglądała na osiemnaście, może dwadzieścia lat. Adam 
zauważył jej zgrabną sylwetkę i powściągliwość w słowach i gestach. Rysy twarzy 
miała delikatne, oczy szare i pogodne, maleńkie usta i gęste, krótko ścięte, 
kręcone włosy o naturalnym, rudawym odcieniu. Udawała, że nie zauważa zachwytu, 
z jakim patrzył na nią Adam. Po obiedzie wszyscy wyszli do ogrodu. Było ciepło i 
słonecznie, choć upał już minął. Dojrzewały właśnie wielkie, soczyste gruszki, 
które spadały, gdy wiatr silniej zakołysał gałęziami. Ludwik zbierał je, mył i 
układał na wiklinowym półmisku. Rozmowy toczyły się wokół spraw rodzinnych i 
uparcie wracały do czasów przedwojennych, czasów młodości. Helena podała smaczne 
ciasto i półsłodkie wino własnej roboty. Próbowali także zastanawiać się nad 
przyszłością, głównie nad tym jak dalej potoczą się zmiany w kraju, co będzie w 
Europie, w świecie. - Rząd odrzucił zaproszenie na konferencję w Paryżu - 
zwrócił się Hieronim do Anatola. - Czy nie sądzisz, że przydałaby się nam pomoc 
amerykańska w ramach planu odbudowy powojennej Europy? Ile czasu upłynie, gdy 
własnymi siłami odbudujemy ten zniszczony kraj i dogonimy świat? - Jako człowiek 
nowej władzy i członek partii socjalistycznej wiem może trochę więcej niż ty, 
ale nie wszystko - odparł Anatol. - Przekonują mnie jednak argumenty Gomułki z 
artykułu w "Głosie Ludu". Amerykańskie kredyty są obwarowane licznymi warunkami. 
Który z krajów demokracji ludowej zgodzi się na kontrolę gospodarki? Czy można 
mieć pretensje do Stalina, że jest przeciwny montowaniu w zakamuflowany sposób 
bloku antysowieckiego w tej części Europy? Niepokoi mnie fakt, że Amerykanom i 
Brytyjczykom zależy przede wszystkim na odbudowie Niemiec i ich utraconej 
pozycji w Europie. A to nie nasz interes. - Czy na pewno o to chodzi? - włączył 
się Adam. - W polityce, podobnie jak w hazardzie, wszystko polega na spekulacji, 
dlatego o pewność niełatwo - powiedział Anatol. - Rozsądek nakazuje ostrożność. 
Nie jestem zwolennikiem skopiowania przez nas modelu sowieckiego, jednak widzę w 
tym mniejsze zło niż w marzeniach o Polsce opartej o amerykańskie dolary. Nie 
wierzę w dobrego "Wuja Sama" - odpowiedział Anatol. - Czy poradzimy sobie, 
licząc tylko na siebie? - spytał Hieronim. - Zrobiliśmy niemało i sporo się 
nauczyliśmy. Jeżeli nie zbłądzimy na polskiej drodze do socjalizmu, to powinno 
się udać - rzekł pewnie Anatol. Był gorącym entuzjastą zagospodarowania ziem 
odzyskanych. Z rozmowy nietrudno było wywnioskować, że bez reszty pochłonęła go 
idea nowej Polski. - Stabilizację w Polsce może jedynie przynieść rząd 
autentycznie koalicyjny, z PPS jako suwerenną partią - kontynuował. - Każdy 
naród posiada swoją odrębność, polski także. Trzeba to uszanować, należy 
wszystkie reformy dostosować do narodowej specyfiki. Dlatego też część działów 
gospodarki powinna przypaść spółdzielczości, a nie państwu. Nadmierne 
upaństwowienie nie przyniesie niczego dobrego. Monopol państwa zabije inicjatywę 
społeczną, spowoduje powstanie kapitalizmu państwowego. To nie przybliży 
demokracji. Bardziej niż ta rozmowa interesowała Adama Agnieszka, za którą 
wodził uparcie oczami. Miał nadzieję, że porozmawia z nią podczas kolacji, ale 
nie nadarzyła się ku temu okazja. "Cóż, jeszcze przecież nie wyjeżdżamy" - 
pomyślał żegnając się z nią. Gdy znalazł się w przygotowanym dla niego pokoju na 
piętrze, nie mógł zasnąć. Płacz małej Tereski przypominał mu Werę i jej list, w 
którym poinformowała go, że urodziła dziewczynkę. Dała jej na imię Alenka i 
swoje nazwisko. Zabolało go to, ale pomyślał, że pewnie nie mogła inaczej. 
Pragnął jak najszybciej zobaczyć córkę. Tymczasem Wera nie odpowiadała na jego 
listy i nie zapraszała go. Czas, który upłynął od powrotu z Jugosławii, sprawił, 
że jego uczucie do Wery przygasło. Narodziny małej Alenki niewiele zmieniły, 
choć łańcuch ich szczególnego związku wzbogacił się o jeszcze jedno ważne 
ogniwo, wiążące ich najtrwalej i najmocniej. Niezależnie od tego, czy los dawał 
im nadzieję na wspólny dom, córka łączyła ich na zawsze. Gdyby Wera tego 
chciała, ożeniłby się z nią natychmiast. Pragnął już stabilizacji i własnego 
domu. Nazajutrz wcześnie rano Hieronim wyjechał z Anatolem, który obiecał 
pokazać mu powiat. Schodząc na śniadanie, Adam zauważył w kuchni na kredensie 
list z Niemiec. - To do Anatola od Niemki, która u nas służyła. Chciała zostać, 
prosiła nawet Anatola o poparcie, ale wybiłam mu to z głowy - wyjaśniła z 
satysfakcją Helena. - Hm - mruknął i po chwili wahania spytał. - Ta dziewczyna z 
sąsiedztwa często do was zagląda? - To zależy, a chciałbyś, aby przyszła? - 
spytała. - No... nie wiem - odpowiedział speszony. - Nie ma co bawić się w 
Wersal. Nie masz piętnastu lat. Zaproszę ją - ucieszyła się Helena. Lubił park w 
Gwarkowicach, szczególnie jesienią, kiedy z dnia na dzień robiło się tu coraz 
bardziej kolorowo. Pustoszały alejki, wyłożone szeleszczącym, rdzawym dywanem z 
liści, a od pól wiatr niósł zapach dymu, który snuł się potem długo alejkami, 
przetykając niebieskimi wstęgami korony kasztanów, lip, wierzb, dębów i białych 
brzóz. Park ten, jak opowiadali najstarsi Gwarkowiczanie, powstał na terenach od 
dawna nieczynnych kopalni srebra. Dlatego tak wiele było tu pagórków, stromych 
wzniesień i stożkowatych kopców pozostałych po hałdach, które teraz porastały 
drzewa i kępy krzaków. Za parkiem rozpościerał się rozległy wyżynny krajobraz z 
szachownicą pól. W stronę Tarnowic, szczególnie w okolicy Doliny Dramy, pejzaż 
stawał się prawie podgórski, z licznymi głębokimi dolinami i jarami. Las tam był 
starszy, drzewa potężniejsze, przeważnie buki i dęby. W tym prastarym borze 
panował wspaniały klimat. Szczyt jednego z pagórków nad Dramą, zwany Górą 
Światowida, był kiedyś centrum pogańskiego kultu tegoż właśnie bożka. Rzadko 
dochodził aż tam, był to spory kawał drogi od domu. Czasu teraz miał niewiele. 
Kiedy przyjeżdżał do domu na niedzielę, zabierał ze sobą książki i wkuwał 
uparcie. Pragnął jak najszybciej ukończyć studia, dogonić stracony przez wojnę 
czas. Nie przestawał myśleć o Werze, a właściwie o małej Alence, którą nieraz 
próbował sobie wyobrazić. Wierzył głęboko, że los pozwoli mu kiedyś poznać 
córkę. Przed kilkoma dniami napisał kolejny list do Wery i poprosił ją o zdjęcie 
Alenki. Ojciec nie podsycał jego nadziei: - Ona ma rację, lepiej zapomnieć. Jak 
długo można żyć złudzeniami? Masz przecież Agnieszkę. Pewnie Wera też nie jest 
już sama. W pierwszej chwili Adam oburzył się. Uspokoił się jednak i zapytał: - 
Czy można zapomnieć o wszystkim, odrzucić całą przeszłość? Czy to możliwe? - Nie 
chodzi o przeszłość, ale o przyszłość - odrzekł spokojnie Hieronim. - Jak długo 
jeszcze będziesz rozpamiętywał? - Jak sądzisz, czy Agnieszka powinna o wszystkim 
wiedzieć? - spytał Adam. - Jeśli to dla ciebie ważne, chyba powinieneś jej to 
wyznać - powiedział Hieronim. - Boję się. Może mnie źle zrozumieć. - A jeśli 
dowie się po latach? Los bywa złośliwy. Co wtedy? - Nie wiem. Trudno zapomnieć o 
przeszłości i ciężko z nią żyć. Teraz znów wracał myślami do tej rozmowy z 
ojcem. "Szkoda, że w naszym życiu nie dzieje się tak jak w naturze. Jesienią 
opadłyby z nas jak liście wszystkie troski. Po zimie rodzilibyśmy się dziewiczy, 
nie pamiętając o przeszłości. Tymczasem całe nasze życie to zaledwie jeden rok: 
jedna tylko wiosna i jedna jesień. Do pierwszych mrozów trzeba zdążyć przeżyć 
wszystko co najlepsze". Szurnął nogą zamaszyście aż zaszeleściły głośno suche 
kolory jesieni. W domu czekał na niego list od Agnieszki. Otworzył go od razu i 
przeczytał półgłosem: "Drogi Adasiu. Jesień, to nie tylko radość z ostatnich 
ciepłych dni, zachwyt nad wielością odcieni złota i brązu, to także pora zadumy, 
tęsknoty i melancholii. Tym tłumaczę mój smutny nastrój i przygnębienie. Piszę o 
tym, bo z trosk najlepiej zwierzać się przyjacielowi. Nie chciałabym jednak, aby 
mój wisielczy humor udzielił się Tobie, broń Boże! Nie potrafię dać sobie ze 
sobą rady. Może Ty mi coś doradzisz? A może wystarczy, że napiszesz, że obiecasz 
przyjechać do naszego Borowca? Uśmiechniesz się pewnie na to moje pisanie. To 
nic. To dobrze, że choć tyle..." Odpisał od razu, ale nie obiecał przyjechać 
prędko. Postanowił zaczekać na wiadomość od Wery i na zdjęcie Alenki. Pragnął 
najpierw uregulować sprawy z przeszłości. Radość jego była wielka, kiedy 
listonosz doręczył mu list z Lublany. W kopercie znalazł jedynie zdjęcie 
maleńkiej dziewczynki na kolanach matki. Na odwrocie odczytał kilka słów: "Nie 
pisz więcej, proszę. Wera. Lublana, 1947". Pierwsza radość ustąpiła 
rozczarowaniu. Zrozumiał, że stracił na zawsze Werę i Alenkę. Potrzebował teraz 
trochę czasu, aby otrząsnąć się z przygnębienia i zdecydować, co dalej. Na 
Wszystkich Świętych jak co roku Hieronim przyjechał na grób Gabrieli, zjawiła 
się także Sonia. Zapowiedział się również Włodzimierz, ale nie spotkali go ani 
na cmentarzu, ani u Jadwigi. - Szkoda. Pewnie zatrzymały go jakieś pilne sprawy, 
bo na pewno chciał być dziś z nami - Hieronim bronił go przed złośliwymi uwagami 
Roberta. Przytaknęła mu Jadwiga, która korespondowała z Włodzimierzem i 
wiedziała, jak bardzo jest zapracowany. Przykuta przez chorobę do łóżka, musiała 
prosić o pomoc Irenę, aby wysłała jej listy do Warszawy. Choroba spadła na 
Jadwigę nagle i z taką siłą, jakby miał to być ostateczny cios. Dotąd zawsze 
zdrowa, bardzo źle znosiła swój obecny stan. Najbardziej dokuczała jej 
konieczność przebywania przez cały dzień w domu. - Jeśli człowiek może oddalić 
się od łóżka tylko na kilka kroków, to czuje się jak pies uwiązany przy budzie, 
jak niewolnik - powiedziała, gdy wszyscy szykowali się do wyjścia na cmentarz. - 
Co to za życie? Czy warto tak żyć? - Zawsze warto żyć i trzeba mieć nadzieję - 
odpowiedział z przekonaniem Hieronim. - Może byś przyjechała do mnie - 
zaproponowała Sonia. - Mogłabyś się na coś przydać, a i klimat w Zakopanem 
lepszy niż tutaj. - Pomyślę o tym - obiecała Jadwiga. - Na razie na taką podróż 
czuję się za słaba. Może na wiosnę. Jeszcze przed zmrokiem wrócili z cmentarza, 
aby nie sprawić Jadwidze przykrości długą nieobecnością. Po kolachi poprosiła do 
siebie Hieronima i Sonię, zwierzając im się w tajemnicy przed młodymi: - Pomagam 
Włodzimierzowi odnaleźć syna. Wzięłam na siebie całą korespondencję. Mnie nikt 
nic nie zrobi, a jego mogliby się czepiać. Przez znajomych w Ameryce trafiłam na 
ślad Aleksandra. Myślę, że wnet będę miała jego adres. Pomimo mrozów, a potem 
zmiennej pogody, zimą czterdziestego ósmego roku Jadwiga poczuła się lepiej i 
coraz częściej napomykała o wyjeździe do Zakopanego. Robert, który konsultował 
się na ten temat ze swoim profesorem, radził poczekać do wiosny. - Jeszcze za 
wcześnie - mówił. - To nie wycieczka do Tyńca czy Ojcowa. Profesor nie rokował 
szybkiego i całkowitego wyleczenia. Jadwiga wiedziała o tym i pragnęła 
skorzystać z chwilowej poprawy, aby przenieść się do Soni, której - jak sądziła 
- sprawiać będzie mniej kłopotów niż Irenie i Robertowi. Nalegała tak długo, że 
Robert w końcu postanowił ją odwieźć. Obeszło się bez niespodzianek i kłopotów. 
Podróż zniosła bardzo dobrze, a Sonia powitała ich uradowana: - Ile ja się 
naczekałam, nawyglądałam! Myślę sobie, pewnie zagonili biedną Jadwigę do 
bawienia dzieciaka - zażartowała. - No, no! - protestował Robert - dzieciak 
dopiero w drodze. Do chrzcin jeszcze daleko. Wrócił do Krakowa wieczornym 
pociągiem, aby Irena się nie niepokoiła. Poprawa zdrowia i nastroju Jadwigi nie 
trwała długo. Wiosną słabła i markotniała coraz bardziej. Młodsza od niej tylko 
o dziesięć lat Sonia patrzyła z niepokojem na milczącą Jadwigę, która godzinami 
przesiadywała w saloniku z kominkiem i patrząc na Giewont, rozmyślała o 
przeszłości. Wspominała wszystkich Horynieckich i Prędowlę, żałując, że nie 
będzie mogła spocząć na rodzinnym cmentarzu, pośród swoich. Kiedy uświadomiła 
sobie, że Horynieccy żyli teraz tutaj, na zachód od Bugu, w Krakowie, Zakopanem, 
Bukowcu i Gwarkowicach, żal minął. Jadwigę pochowano na cmentarzu w Zakopanem. 
Zapobiegliwa Sonia, wykupiła wcześniej miejsce na rodzinny grobowiec. Hieronim 
chciał, aby siostra spoczęła w Krakowie, obok Gabrieli, ale nie udało się tego 
załatwić. Przyjechał więc do Zakopanego, aby pomóc w urządzeniu pogrzebu. - 
Jadwiga pragnęła spocząć pośród swoich. Myślę, że nie będzie samotna. Ja 
pozostanę tutaj. Dom przepisałam na Roberta i Irenę. Chciałabym, aby po studiach 
osiedlili się tutaj. Dla lekarzy praca się znajdzie, a dla dziecka będą 
wspaniałe warunki - powiedziała. Nieczęsto mieli okazję spokojnie porozmawiać. 
Śmierć Jadwigi zbliżyła ich. Hieronim postanowił, że zostanie kilka dni u Soni. 
- Co słychać u Istvana? - spytał zaskoczony, że Sonia o nim nie wspomniała. - Do 
Polski nie wróci. Namawiałam go w listach, ale na próżno. Ożenił się z Węgierką 
i zapuścił korzenie w Budapeszcie. Nie jestem temu przeciwna, bo to ukochane 
miasto mojej młodości. - Uśmiechnęła się. - Istvan czuje się tam dobrze. Wojna 
bardzo go zmieniła. To taki nasz drugi Włodzimierz - dodała zatroskana. Kiedyś 
wierzyła, że polityka wywietrzeje mu z głowy, gdy się ożeni i zajmie domem. Z 
listów, coraz rzadszych zresztą, wnioskowała, że tak się nie stało. - Nie 
brakuje ci go? - spytał Hieronim z wahaniem. - Bo widzisz, nie wiem, co bym 
zrobił bez Adama. - Pewnie, że brakuje - przyznała ze smutkiem. - Nie potrafiłam 
zatrzymać przy sobie męża, nie udało mi się to z synem. Widocznie pragnienie 
niezależności często powoduje samotność. Są kobiety, które jak ogień skupiają 
wokół siebie wszystkich spragnionych ciepła: męża, dzieci, a potem wnuki. Takie 
jak ja niczym wiatr rozpędzają wszystkich na cztery strony świata. "To pewnie 
śmierć Jadwigi tak na nią wpłynęła" - pomyślał Hieronim, widząc przygnębienie 
siostry. - Z losem należy walczyć - powiedział zdecydowanie. - Jadwiga nazbyt 
wcześnie zrezygnowała, poddała się chorobie, a przecież była silniejsza niż 
Gabriela. - Nie było silnych kobiet w naszej rodzinie. Nasza matka, pierwsza 
żona Macieja, Katarzyna, Natalia... - Może zbyt surowo je osądzamy? Więdły przy 
nas jak kwiaty w cieniu rozłożystych dębów. Kto wie, czy to nie my, Horynieccy, 
byliśmy temu winni? - Katia, żona Włodzimierza, także umarła młodo - 
przypomniała Sonia. - Katia? Nawet nikt z nas jej nie znał. Na pogrzeb Jadwigi 
przybyli wszyscy oprócz Heleny, która musiała zostać z małą córeczką. "Pierwszy 
familijny zjazd po wojnie - pomyślał Hieronim nad mogiłą Jadwigi, wodząc 
wzrokiem po zgromadzonych. - Kto by pomyślał, że spotkamy się dopiero w takich 
okolicznościach?" Nie zabrakło także Włodzimierza, który prosto z Zakopanego 
spieszył na naradę do Wrocławia. Zaproponował Anatolowi i Ludwikowi miejsce w 
samochodzie do samego Borowca. Przed ich odjazdem Sonia odbyła z Włodzimierzem 
krótką rozmowę. - Jadwiga prosiła, aby oddać ci list od jej przyjaciela z 
Ameryki. Jest tam adres Aleksandra - powiedziała. - Jeśli chcesz, to ja wyślę 
list, który do niego napiszesz. - Szykuje mi się wyjazd za ocean na sesję 
Narodów Zjednoczonych - odezwał się wreszcie po długim milczeniu. Sonia 
widziała, że Włodzimierz stara się ukryć radość. Wiedziała, że nie zrezygnuje z 
szansy zobaczenia się z Aleksandrem, z którym rozstał się przed laty w Paryżu. 
"Czego się obawia, po co ta konspiracja?" - dziwiła się. Nie zadawała mu jednak 
pytań i nie wspomniała nikomu o tej rozmowie. Do niedzieli pozostali Jędrzej i 
Natalia z dziewięcioletnim Stasiem. - Nic się nie stanie, jeśli kilka dni nie 
pójdzie do szkoły, przynajmniej pooddycha trochę górskim powietrzem - powiedział 
Jędrzej. Sonia, która znała Jędrzeja i Natalię od lat, zauważyła, że dzieli ich 
jakby niewidoczny mur. Oddalali się od siebie i tylko dobro dziecka było 
elementem łączącym tę dziwną parę. Natalia przeszła prawdziwą gehennę, która 
pozostawiła bolesny ślad na jej osobowości, a pogłębiła go psychiczna samotność. 
Jędrzej żył jakby w innym świecie, myślami daleko od niej, nieobecny. Przebywali 
tak niby razem, a jednak osobno, zadręczając się i zadając sobie mimo woli ból, 
jednocząc się tylko wokół spraw małego Stasia. - Może się mylę, zatem wybacz - 
zagadnęła Sonia, kiedy któregoś popołudnia wybrała się z Jędrzejem na spacer 
Drogą Pod Reglami. - Odnoszę wrażenie, że żyjesz tymczasowo, bez określonego 
stosunku do rzeczywistości i planów na przyszłość. Nie doczekała się odpowiedzi. 
Tak jak wszyscy Horynieccy, wiązała duże nadzieje z najstarszym z synów Macieja. 
Wywodziły się one z innej epoki, to prawda, ale przecież Hieronim czy 
Połstyniowie, choć przeszli niemało, potrafili otrząsnąć się z przeszłości. Jej 
również los nie oszczędzał. Przekonała się, że można znaleźć sobie miejsce w 
każdych warunkach społecznych, jeśli się tego pragnie. Najważniejsze, aby nie 
zmarnować życia. Uczuciem trwogi przepełniała ją myśl o nicości. Podzielała 
pogląd, że człowiek ponosi odpowiedzialność za własne czyny, za całe życie, że 
walka o własny byt jest logiczną koniecznością naszego istnienia. Nie 
akceptowała bierności i bezczynności Jędrzeja i Natalii. Kiedyś atakowany przez 
nią Jędrzej odpowiadał spokojnie: - Trzeba najpierw rozumieć rzeczywistość, aby 
móc wyrobić sobie do niej jakikolwiek stosunek. - Można nie mieć zdania o 
polityce, ale mając prawie czterdzieści lat trzeba wiedzieć, po co i jak żyć! - 
odrzekła poirytowana. - Powinieneś ratować swój związek z Natalią. Jędrzej nie 
tracił spokoju. - Zmieniliśmy się oboje - przyznał. - Co ta wojna z nas zrobiła? 
- Ja także przeżyłam wojnę i cieszę się, że żyję, a ty sprawiasz wrażenie, 
jakbyś tego żałował. Jędrzej milczał. - Może nie trzeba było wracać do kraju? - 
spytała. - Zostać tam też nie mogłem. Nie wiem, co należało wybrać. Nie wiem - 
powiedział bezradnie. - A co z Natalią? - Pewnie myślała, że alkohol doda jej 
skrzydeł, pomoże uciec ode mnie i od świata. - Macie przecież dziecko! - 
krzyknęła oburzona. - Jak można tak się wykoleić? - Pragniesz mi pomóc? No to 
powiedz, dlaczego ja jej tak nienawidzę, dlaczego żałuję, że wróciłem, że 
wróciła Natalia, że wszystko wróciło! - podniósł głos. Poczuła się nagle 
zażenowana i zabrakło jej słów. Uświadomiła sobie, że za mało wie o wojennych 
przeżyciach tych dwojga. - Nieraz wydaje mi się - powiedziała wolno - że żonę 
straciłeś nie z powodu wojny, ale już wcześniej. Dla niektórych wojna bywa 
usprawiedliwieniem ich podłości, a dla ciebie stała się rozgrzeszeniem 
wcześniejszych porażek. Jędrzej nie zaprotestował. Przypomniał sobie dawną 
rozmowę z Sonią. W poczuciu nadchodzącej katastrofy zwierzyła się z zamiaru 
wyjazdu z kraju. Powiedział jej wówczas, że prócz Natalii istniała w jego sercu 
inna kobieta, czego zresztą Sonia domyśliła się wcześniej. Wróciło wspomnienie 
sierpniowego rozstania z żoną i jej słowa: "Nie szukaj w łatwej żołnierskiej 
śmierci rozwiązania któregokolwiek z naszych problemów". Włodzimierz nie 
poleciał do Nowego Jorku. Okazało się, że inni posiadali lepsze życiorysy i 
większe zasługi. Na otarcie łez obiecano mu Paryż lub Brukselę, ale nie 
przywiązywał do tego wagi. Zmęczony i zawiedziony coraz częściej myślał o 
emeryturze. Nie wszystko rozumiał i nie ze wszystkimi się zgadzał, co działo się 
w partii i rządzie. Kilkakrotnie próbował napisać do syna. Skreślił kartkę lub 
dwie i stwierdził, że nie potrafi dobrać właściwych słów. Miał teraz więcej 
czasu dla siebie. Może nauczył się sprawniej pracować, a może mniej od niego 
wymagano. Choć podupadł trochę na zdrowiu, wciąż wykonywał swoje zadania z 
entuzjazmem i zapałem. Zauważył, że pojawiali się wokół niego ludzie, dla 
których nie liczyła się już praca, idea, potrzeby kraju i przyszłość. Dbali 
tylko o własne sprawy, kariery i układy. Kiedy o tym rozmawiał ze swoim 
zastępcą, Jankiem Bugałą, ten odpowiedział: - Postanowiliśmy zbudować nowy 
system ze starymi ludźmi, dziećmi poprzedniej formacji, na dodatek okaleczonymi 
przez wojnę. Trudno spodziewać się rewolucyjnych zmian w psychice, kulturze i 
świadomości. Nie starczy na to jednego pokolenia, ale musimy próbować. W 
polityce sporo się zmieniło. Pierwsze sygnały, że w partii, a przede wszystkim w 
jej kierownictwie, nie dzieje się najlepiej, pojawiły się dość wcześnie. 
Włodzimierza oburzała dwulicowość niedawnych zwolenników "Wiesława". Obawiał 
się, że wśród rozgrywek zaginie sprawa jego zdaniem najważniejsza, polska droga 
do socjalizmu. Niepokojąco zmieniała się sytuacja międzynarodowa. Żegnano epokę 
współpracy byłych aliantów antyhitlerowskiej koalicji. Polityka Trumana, plan 
Marshalla i decyzje Konferencji Londyńskiej stawały w jawnej sprzeczności z 
powojennymi ustaleniami sojuszniczymi w sprawie przyszłości Niemiec. Konstrukcja 
powojennego ładu europejskiego, wypracowana przez Wielką Koalicję, zaczęła się 
chybotać. Propaganda straszyła nową wojną, za którą winę ponosić będą 
amerykańscy imperialiści. Po obu stronach "żelaznej kurtyny" ludzie przestali 
wierzyć w możliwość pokojowej rywalizacji. Amerykanie nie tylko zwyciężyli w 
ostatniej wojnie, ale potrafili na niej zrobić niezły interes. Cała zachodnia 
Europa była w kieszeni nowojorskich bankierów. Nastawał zmierzch tradycyjnych, 
historycznych imperiów, Anglii i Francji. Rosło w siłę nowe supermocarstwo. 
Związek Radziecki. Rozpoczynała się walka dwóch ideologii, przeciwstawnych 
systemów politycznych, która otwierała nową epokę w dziejach współczesnej 
cywilizacji. - Tak wielkim zmianom, które zachodzą dziś w świecie - wyjaśniał 
Włodzimierz na zebraniu swojej organizacji partyjnej - muszą towarzyszyć 
napięcia. Można się spodziewać, że towarzysz Stalin będzie nalegał na 
konsolidację krajów demokracji ludowej w obronie powojennego porządku. 
Doświadczenia z okresu wojny dowodzą, że stać nas na zgodny wysiłek. Dla nas, 
komunistów, każde doświadczenie jest cenne, ale pamiętajmy, że działamy w innym 
czasie, w innym społeczeństwie. Nie wszystkie radzieckie sukcesy można powtórzyć 
w tej samej skali i formie u nas, w Czechosłowacji czy na Węgrzech. Lenin mówił 
o tym wyraźnie. Niewielu spodobała się jego wypowiedź. - Coś mi się zdaje - 
zaczął sekretarz POP - że wy, towarzyszu Horyniecki, mylicie pojęcia i epoki. 
Jeżeli nie zrewidujecie raz jeszcze swoich poglądów, to... - zawiesił głos - to 
kto wie, kto wie! Możecie znaleźć się na niewygodnych pozycjach, na 
niewłaściwych pozycjach, z których w partii nie idzie się w górę. - Pogroził 
Włodzimierzowi wskazującym palcem. Zabrzmiało to cynicznie. - Nie traktuję 
partii jak windy - odrzekł ze złością Włodzimierz. - Czerwona legitymacja to nie 
bilet na darmową czy ulgową jazdę w górę! - O! Mocno powiedziane. No, dobrze, to 
wasza sprawa, czego oczekujecie od partii. Pamiętajcie jednak, że dyscyplina 
obowiązuje również was - ostrzegł sekretarz. Nazajutrz przeglądając "Prawdę" 
Włodzimierz przeczytał w odpowiedziach na pytania czytelników, że redakcja nie 
solidaryzuje się z oświadczeniem premiera Bułgarii Dymitrowa w sprawie federacji 
lub konfederacji krajów wschodniej i południowo-wschodniej Europy: "Wspomnianym 
krajom nie jest potrzebna ani problematyczna i sztuczna federacja lub 
konfederacja, ani unia celna". Pomysł utworzenia Federacji nie był nowy. W 
listopadzie poprzedniego roku znajomy Włodzimierza opowiadał po powrocie z 
Bułgarii, że Tito witany był w Warnie okrzykami: "Chcemy Federacji!" Wtedy 
niewiele o tym pisano. - Źle się stanie, jeżeli dojdzie do otwartego konfliktu 
między Titą a Stalinem - komentował Włodzimierz. - Cała reszta stanie wtedy 
przed trudnym wyborem. - Dlaczego? - spytał szef kadr, który przypadkowo włączył 
się do rozmowy. - Bo dotyczyć będzie spraw najważniejszych, w tym również wyboru 
drogi do socjalizmu, modelu systemu społecznego - wyjaśnił chętnie i jak się 
potem okazało, nieostrożnie. Wiosną czterdziestego ósmego roku przekonał się, że 
o jego poglądach na temat konfliktu Stalin-Tito doniesiono samemu Gomułce. 
Wczesnym kwietniowym porankiem zadzwonił telefon. - Zbudziłem was? - zapytał 
znajomy głos. - Wiecie, kto mówi? Zaskoczony sądził, że się przesłyszał. - 
Wydaje mi się, że... - Nie mylicie się. Przyjedźcie do KC jak najszybciej. 
Gomułka bez wstępów poinformował Włodzimierza, że wczoraj gościł w domu radcę 
ambasady radzieckiej, Jakowlewa. Radca z polecenia KC WKP (b) przekazał Gomułce 
kopię listu Stalina i Mołotowa do Tity. - To już nie krytyka, ale ostry atak na 
politykę Komunistycznej Partii Jugosławii. Będziemy go analizowali dziś na 
posiedzeniu Biura - poinformował Włodzimierza, pytając jednocześnie o zdanie na 
temat konfliktu radziecko- jugosłowiańskiego. Zgadzali się co do jednego: 
konflikt nabierał niepokojących rozmiarów i zagrażał stosunkom między krajami 
demokracji ludowej. Wniosek był prosty: pozostałe partie będą musiały zająć 
stanowisko wobec tego konfliktu. Po tej rozmowie uważnie śledził stosunki 
radziecko_jugosłowiańskie, ale nie miał okazji ponownie rozmawiać o tym z 
"Wiesławem". W stopniu nie mniejszym niż konflikt dwu marszałków przykuwały 
uwagę Włodzimierza sprawy krajowe, wymagały bowiem zdecydowanego określenia się. 
Obstawanie przy Gomułkowskiej doktrynie polskiej drogi groziło etykietą 
"odchyleńca" i nietrudnymi do przewidzenia konsekwencjami. Był grudzień 
czterdziestego ósmego roku. Obradował Ii Zjazd PPR, a następnie Kongres 
Zjednoczeniowy. Włodzimierz był tylko obserwatorem tych wydarzeń. Nie otrzymał 
zgody, aby kandydować na delegata, choć towarzysze z Gdańska skłonni byli go 
wybrać. Zrozumiał wtedy, że towarzysze z terenu nie bardzo orientowali się, 
jakie przemiany dokonywały się w partii. Zaledwie przeczuwali zmiany kierunku i 
nie akceptowali ani powodów, ani metod niszczenia lubianego "Wiesława". Byli 
jednak przekonani o swojej bezradności. "Pewnie zwrócili się do mnie 
przypuszczając, że wiem więcej, że mogę zaradzić złu" - pomyślał. Odwiedził go 
kolega z byłego już teraz Ministerstwa Ziem Odzyskanych, Janek Bugała. - 
Formalnie jeszcze istniejemy, płacą nam, choć pracy nie wymagają. Głupio tak bez 
zajęcia - powiedział. - Bezrobotnym nigdy nie było wesoło. Nie ma ministerstwa, 
nie ma naszej sprawy, nie ma "Wiesława". Są tylko "odchyleńcy", jest 
gomułkowszczyzna i polowanie na małowiernych. Mam tego wszystkiego dosyć i 
jestem zmęczony. Myślę o tym, aby przejść na emeryturę - oświadczył Włodzimierz. 
- Dla mnie na takie rozwiązanie za wcześnie - powiedział z zazdrością Bugała, 
stawiając na stole butelkę wódki. - Wypijmy jak frontowcy, którzy przegrali, 
trwając na posterunku do końca. - Nie po raz pierwszy, choć chciałbym, aby 
ostatni. Ile razy można w życiu przegrywać? Idąc po kieliszki, spojrzał w okno. 
- To już zima. Jest piękna, gdy się ją ogląda siedząc w ciepłym pokoju - 
powiedział. Po drugim kieliszku Bugała rozgadał się: - Zima z trzydziestego 
dziewiątego na czterdziesty była bardzo surowa. Ginęły kuropatwy, biedaczki, 
podchodziły pod baraki naszego obozu. Karmiliśmy je chlebem, ale to niewiele 
pomagało. Na polach leżało pełno martwych ptaków, ginęły zające. Któregoś dnia 
znalazłem w sieni na pół zmarzniętą ptaszynę. Przyniosłem do izby, nakarmiłem, 
ale wieczorem ptak już nie żył. Następnego dnia zaplanowana była moja ucieczka z 
obozu, a tu taki zły znak. Bugała wypił i przespacerował się po pokoju, postał 
chwilę przy oknie, zapalił papierosa i snuł dalej opowieść: - Wyjechaliśmy z 
kumplem, jak wszyscy, wieczorem ze stacji Eszterhaza. W Gy~or czekała nas 
przesiadka i trzeba było czekać cztery godziny na pociąg do Budapesztu. Ledwo 
zeszliśmy ze stopni wagonu, jakiś kolejarz zagadnął nas po węgiersku. Znałem 
tylko kilka słów, więc odpowiedziałem: nem tudom, co znaczy - nie wiem. 
Skierowaliśmy się w stronę poczekalni. Trzeba było przejść przez tunel, u wylotu 
którego zagrodził nam drogę patrol "kogutów". Nie mieliśmy żadnych szans. 
Wsadzono nas do paki, a nazajutrz zawieziono z powrotem do Eszterhaza. Tam 
eskortujący nas policjant zapytał o coś przechodzącą Węgierkę. Domyśliliśmy się, 
że nie znał drogi do obozu. Kobieta również zorientowała się w sytuacji i 
pokazała mu drogę w pole, w stronę P~etohazy. Za rogatkami rzuciliśmy się do 
ucieczki. Krzyczał i strzelał, ale byliśmy już w lesie, na wolności. Włodzimierz 
słuchał z zainteresowaniem, bo nie znał wojennych losów Janka. W milczeniu 
sączył powoli wódkę i zagryzał plasterkami kiełbasy, której trzy pęta kupił od 
dozorcy i suszył na sznurku nad piecem. - Kiedy znaleźliśmy się w Jugosławii - 
opowiadał po kolejnym kieliszku Bugała - skierowano nas do Zagrzebia. Pobieżnie 
zwiedziliśmy miasto i po kilkugodzinnym pobycie pojechaliśmy do Splitu. Tam 
musieliśmy wsiąść na statek płynący do Francji, ale z powodu wybuchu wojny 
między Włochami a Francją, przepłynięcie Adriatyku było niemożliwe. - Zaraz, 
zaraz, kiedy to było? - Jakoś tak na przełomie wiosny i lata czterdziestego 
roku. Po ucieczce z Eszterhaza zaliczyłem jeszcze dwa obozy. Nie miałem 
szczęścia. Po dwu tygodniach wyczekiwania w Splicie skierowano nas z powrotem do 
Zagrzebia, a stamtąd do Belgradu, gdzie po kilku dniach załadowano nas w pociąg 
jadący do Grecji. Wysiedliśmy w Salonikach, odpoczywając tylko jedną noc w 
hotelu. Nazajutrz dalej w drogę, pociągiem do Turcji. Rankiem byliśmy w 
Konstantynopolu. I znów przerwa w podróży. Mieszkaliśmy przez kilka dni w 
pensjonatach Skutari, na azjatyckim przedmieściu Konstantynopola. Po czterech 
czy pięciu dniach zwiedzania miasta pojechaliśmy do Damaszku. W Syrii 
internowano nas na jedną dobę w koszarach Legii Cudzoziemskiej. Następnego dnia 
wypuszczono nas i wsadzono do pociągu, którym dotarliśmy do Palestyny. Tam nad 
jeziorem Genezaret, w miejscowości Samakhl, szóstego lipca czterdziestego roku 
komisja poborowa wpisała mnie w szeregi Samodzielnej Brygady Strzelców 
Karpackich. Potem była Afryka - westchnął ciężko. Po chwili zastanowienia wrócił 
do pytania Włodzimierza: - To musiało być wcześniej. Chyba w maju, a może w 
końcu kwietnia, kiedy udało nam się wreszcie prysnąć do Jugosławii. - Szmat 
drogi spod Gy~or przez Palestynę i Afrykę do kraju - skonstatował Włodzimierz. - 
Kto wie, czy twoja droga nie była dłuższa, tyle że z innym wojskiem i z innej 
strony wróciłeś. Tylko kto to wtedy mógł wiedzieć, skąd do Polski będzie 
najbliżej? - Mój bratanek też przeszedł przez Węgry do Francji. Po klęsce został 
internowany w Szwajcarii. Bratanica przewędrowała niemało drogi: z Prędowli w 
głąb Rosji, a potem z Andersem do Włoch i utknęła w Trieście. Tam pochowała 
męża, który został ranny pod Bolonią. Ot, te nasze polskie drogi. Wypijmy za nie 
i za tych, co na nich zostali - zaproponował Włodzimierz. Kiedy został sam, 
wypił do dna prosto z butelki i położył się w ubraniu na łóżku. Myślał o Macieju 
i Katarzynie i o tym, że już nic nie mógł dla nich zrobić. Rozdział VI Nie 
wypadało dłużej zwlekać z wyjazdem do Borowca. Adam regularnie pisywał do 
Agnieszki szczegółowe listy o swoich codziennych kłopotach i problemach. Dzięki 
temu lepiej znosił samotność. Wiedział, że nadszedł czas na podjęcie decyzji. 
Nie mógł jej dłużej zwodzić. Wciąż jednak czekał na wiadomość od Wery. Dawniej 
nie potrafił pogodzić się z myślą, że utracił Annę na zawsze, teraz łudził się, 
że odzyska Werę. Myślał o Annie, Werze i Agnieszce i utwierdzał się w 
przekonaniu, że naprawdę kochał tylko Annę. O tych rozterkach nie pisał w 
listach do Agnieszki, która wciąż jeszcze nie wiedziała nic o Werze i dziecku. 
Adam i Hieronim spędzili święta Bożego Narodzenia u Połstyniów, którzy stworzyli 
serdeczny, rodzinny nastrój. Była choinka wysoka pod sufit, prezenty i wiele 
radości. Po wigilii w prawdziwie zimowej scenerii udali się na pasterkę. Padał 
drobny śnieg, a od rana trzymał lekki mróz. Przez całe święta udało im się nie 
rozmawiać o polityce. Tylko raz uczyniono wyjątek, gdy Hieronim spytał, jak 
Helenie udało się tak wspaniale zastawić stół. - Nie wiem, czy po Nowym Roku 
przybędzie jedzenia, ale przynajmniej pozbędziemy się kartek - powiedział 
Anatol. - Będzie można kupować wszystko bez ograniczeń? - nie dowierzała 
Agnieszka. - Wszystko, na co starczy pieniędzy. Na poświątecznym posiedzeniu 
Rady Ministrów ma zapaść ostateczna decyzja w sprawie kartek. - Jak to będzie 
potem? - spytała zmartwiona Helena. - Wreszcie normalnie. Zaczynamy pewne rzeczy 
porządkować, aby życie było znośniejsze. Helena odnosiła się sceptycznie do 
wypowiedzi Anatola. Nękały ją złe przeczucia. Bała się nadchodzącego roku. 
Często rozmawiała z Anatolem o polityce i wiedziała, że pod cienką warstwą 
optymizmu ukrywa on lęk o przyszłość. - Chodźmy na spacer - zaproponowała, aby 
uniknąć dalszej dyskusji. - Świeże powietrze dobrze nam zrobi. Po świętach 
Hieronim wrócił do Gwarkowic, zaś Adam i Agnieszka pojechali do Bierutowic, 
dokąd zaprosiła ich koleżanka. Magda i jej rodzice byli bardzo gościnni i 
serdeczni. Odstąpili im nieduży, wygodny pokój. Agnieszka przyjęła to z 
radością, widząc przygnębienie Adama spytała: - Nie masz chyba pretensji do 
Magdy, że przedstawiła nas rodzicom jako narzeczonych? Wiesz, oni są 
staroświeccy. Zapewniał, że wszystko jest w porządku. Zauważając, że wciąż 
jednak trwał w ponurym nastroju, ponownie spytała o przyczynę. - Widzisz, 
podobnie było tam, gdzie spędziłem wojnę - odparł niechętnie. - Tylko góry były 
wyższe. Ponieważ chciała wiedzieć więcej, zdecydował się opowiedzieć o Annie, o 
nieudanej ucieczce, a potem o wyjeździe do Jugosławii. O Werze ledwo napomknął. 
- No tak - westchnęła ciężko, gdy zamilkł - teraz rozumiem. "Cóż, stało się - 
pomyślał. - Jeśli ma to coś zmienić między nami, to pewnie lepiej teraz". Po 
kolacji wrócili do pokoju, ponieważ sypał gęsty śnieg i zrezygnowali ze spaceru. 
- Czy chcesz wyjechać? - spytała Agnieszka. - Nie. Teraz, kiedy wiesz wszystko, 
decyzja należy do ciebie. Może razem mamy szansę. Mówił tonem niepewnym, z 
lękiem oczekując odpowiedzi. Nagle przestraszył się, że może utracić Agnieszkę 
tak jak Annę i Werę i już nigdy nie otrząśnie się z przeszłości. - Proszę cię, 
pomóż mi - powiedział. - Zgoda, spróbujmy - zdecydowała po małej chwili 
zastanowienia. Wydarzenia tego dnia zbliżyły ich bardzo. Żałował potem, że nie 
powiedział Agnieszce o Werze i dziecku. Ponieważ w Warszawie nie miał nic 
ważnego do roboty, a pozostał mu zaległy urlop, postanowił wyjechać do 
Zakopanego. Gdy odbierał kartę urlopową, szef kadr likwidowanego ministerstwa 
poprosił, aby zostawił adres, pod którym można go będzie znaleźć. - Czy ja się 
tu mogę jeszcze na coś przydać? - wątpił Włodzimierz. - Przecież sami 
namawialiście mnie, abym przeszedł na emeryturę. - To było kilka dni temu. 
Wiecie, jak to u nas. Dziś tak, jutro inaczej. Włodzimierz podał mu kartkę z 
adresem Soni. - To jakiś pensjonat? - spytał urzędnik. - Nie. Jadę do rodziny. Z 
Zakopanego napisał do Hieronima: "Do nudy, szczególnie zimą w Zakopanem, można 
przywyknąć, a nawet ją polubić. Jeśli masz czas, przyjedź odwiedzić siostrę". 
Przyzwyczaił się już do myśli, że przejdzie na emeryturę. Teraz zastanawiał się, 
co kryło się pod dwuznacznym stwierdzeniem personalnego. Znów zapłonęła iskierka 
nadziei, że jeszcze nie postawiono na nim kreski. Po skrupulatnej analizie 
składu wybranego na pierwszym po Kongresie plenum KC Biura Organizacyjnego 
naszła go pesymistyczna refleksja: "Sami swoi, przeciwnicy "Wiesława", 
opluwający gomułkowszczyznę i wyklinający polską drogę. Po cóż ja w tym 
towarzystwie?" Zawsze wcześnie rano kupował w kiosku gazetę i przy śniadaniu 
czytał ją uważnie. Tego dnia po lekturze prasy porannej stracił ochotę na 
spacer. Organ KC PZPR donosił o zwolnieniu w pierwszych dniach 1949 roku Gomułki 
z funkcji wicepremiera i ministra ziem odzyskanych i powołaniu go na drugorzędne 
stanowisko wiceprezesa Najwyższej Izby Kontroli. Kilka dni potem przeczytał 
krytyczny artykuł o "Wiesławie". Autor ubolewał, że poglądy byłego sekretarza 
generalnego PPR oddziaływały na część kadr kierowniczych, ale jego błędne 
koncepcje nie zdołały zepchnąć partii z "zasadniczo słusznej linii". Włodzimierz 
zdał sobie sprawę, o jaką stawkę zaczęła się gra. Powracał do Warszawy z 
najgorszymi przeczuciami. Bezskutecznie próbował dodzwonić się do Janka Bugały, 
więc postanowił odwiedzić go bez uprzedzenia. Otworzyła mu zapłakana Bugałowa. 
Okazało się, że przyjaciel został aresztowany. - Pięć dni temu przyszli po niego 
z Bezpieczeństwa i zabrali - opowiadała. - Nie wiem, co się z nim dzieje. Boję 
się. Janek kiedyś wspomniał, że jeszcze przed wojną poznał Lechowicza, tego, 
którego aresztowali w listopadzie ubiegłego roku. - Ta znajomość teraz mu nie 
pomoże. Wiedział, że oczekiwała od niego rady i pociechy. Nie zamierzał jej 
jednak oszukiwać. - Postaram się pomóc - obiecał - ale nie wiem, czy moja własna 
sytuacja na to pozwala. W Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego miał kilku 
znajomych. Okazało się, że w sprawie Bugały wszyscy woleli zachować milczenie. - 
Dlaczego zajmujesz się sprawą Bugały - spytał w końcu jeden z nich. - Mało masz 
własnych kłopotów? - Był moim... - Przyjacielem? - Zastępcą w ministerstwie. - 
Ministerstwa już nie ma. Nie ma twojego szefa i nie ma zastępcy. To chyba 
logiczne - odparł tamten. - Pominąłeś mnie. - Bo ty, jak słyszałem, jeszcze się 
liczysz w grze. - Za co aresztowano Bugałę? - nalegał Włodzimierz. - Nie wiem. 
Radzę ci nie pytać i nie odwiedzać jego żony. Nie pomożesz, a sobie zaszkodzisz. 
Zrozumiał przestrogę i wyszedł bez słowa. Bugałowa nie szukała z nim kontaktów. 
Trochę go to zdziwiło, choć było mu na rękę. W kilkanaście dni potem, pod koniec 
lutego czterdziestego dziewiątego roku, dostał wezwanie do wydziału kadr KC. 
Szef wyydziału mówił o porządkowaniu kadr, o nowych przydziałach obowiązków i 
trudnych zadaniach. Włodzimierz zastanawiał się, po co ten przydługi wstęp. 
Wreszcie towarzysz Nowak przeszedł do konkretów: - Biorąc pod uwagę waszą 
przeszłość, to znaczy, wasz życiorys, to znaczy, doświadczenie - poprawiał się 
raz po raz, co Włodzimierz uznał za aluzję do swego pochodzenia i 
skomplikowanych losów - rozważaliśmy dwie możliwości, które, naszym zdaniem, 
powinny was satysfakcjonować. Wydział zagraniczny w KC albo Centralna Szkoła 
PZPR. Towarzysz Dłuski jeszcze się w waszej sprawie nie wypowiedział, a z 
towarzyszką Rezler powinniście sami porozmawiać. Zakończył i odetchnął z ulgą. 
Bębniąc palcami po biurku czekał na odpowiedź. "Jednak spychają mnie na boczny 
tor - pomyślał Włodzimierz. - Nie będę prosił o łaskę." - Podrzucono wam żabę, a 
wy postanowiliście ją wcisnąć komu innemu. A ja już wybrałem. - To znaczy? - 
zaniepokoił się Nowak. - Macie dostęp do akt, więc zapewne wiecie, że w tym roku 
skończę sześćdziesiąt osiem lat. To wystarczy, aby przejść na emeryturę, i to od 
zaraz. - Przemyśleliście to sobie? Włodzimierz skinął głową. - Jak chcecie. Od 
pierwszego marca - powiedział Nowak, któremu kamień spadł z serca. Od początku 
Jędrzej nie miał mocnej pozycji w redakcji. Czasami chwalono jego teksty, ale 
częściej przechodziły bez echa. Niekiedy łajał go naczelny lub sekretarz 
redakcji. Słowo "współpraca" oddawało trafnie jego status w gazecie. Z nikim się 
nie zaprzyjaźnił, stał na uboczu głównego nurtu życia redakcji. Zauważył, że coś 
się zmieniło w ostatnim czasie, ale nie zastanawiał się, w jakim zakresie może 
go to dotyczyć. Ignorował wszelkie uwagi na swój temat, aż wreszcie stało się: - 
Domyśla się pan celu naszej rozmowy - zaczął naczelny prosząc, aby usiadł, 
chociaż dotąd załatwiali wszystkie sprawy w locie. Widząc zakłopotanie szefa, 
który zgasił starannie papierosa i odruchowo poprawił krawat, Jędrzej powiedział 
ostro: - Niech pan powie od razu, o co chodzi. Sprawy trudne należy wyrażać 
prostymi słowami. Naczelny poczerwieniał i warknął: - Pan nie może już pracować 
w naszej gazecie. Jędrzej uśmiechnął się złośliwie i spytał: - Kto zdecydował, 
że muszę odejść właśnie teraz? - Kolektyw! - odpowiedział naczelny, nie patrząc 
mu w oczy. - Kolektyw zmusił pana do tej decyzji? - Zobowiązał - powiedział z 
naciskiem. - Wszystko jedno, skoro wylewa mnie pan na ulicę. Kiedy? - Normalnie, 
ustawowo. - Czy przez ten czas mam nie pisać? - Zależy, co i jak. Sam pan 
zdecyduje. - To chyba wszystko. Powstał i skierował się do drzwi. - Widzę, że ma 
pan do mnie żal - powiedział naczelny. - A do kogo mam mieć, do Bieruta? - 
rzucił z irytacją. Przez całą wiosnę czterdziestego dziewiątego roku nie pisał. 
Brał pieniądze, ale do redakcji prawie nie zaglądał. Zresztą nikt niczego od 
niego nie wymagał. Zastanawiał się, co dalej począć. Musiał myśleć o przyszłości 
ze względu na Stasia. Sonia ofiarowała swą pomoc. Sporo teraz malowała i 
sprzedawała. Zaproponowała, że weźmie Stasia do siebie. Jędrzej był temu 
przeciwny. - Dziecko powinno być z nami. - Z czego będziecie żyli? - spytała 
Sonia. - Wrócę do zawodu - zakomunikował krótko. - Jakiego? - Spędziłem trochę 
czasu na budowie COP-u. Pod Krakowem ma powstać wielka huta. Mam dyplom 
inżyniera - przypomniał - będą potrzebowali takich jak ja. - Czy ty dasz radę? - 
spytała, zaskoczona jego decyzją. - Nie mam wyjścia, z czegoś musimy żyć. - 
Spróbuj - powiedziała po namyśle. - Tam twoje pochodzenie nie powinno kłuć w 
oczy. Te słowa dodały mu otuchy i pomogły przełamać strach i wątpliwości. Nowa 
praca pociągała jak przygoda, której należało zakosztować. Plac budowy huty 
podziałał na Jędrzeja przygnębiająco. Gdzie spojrzeć, ludzie grzęźli w błocie, 
sprzęt także. Padający od kilku dni deszcz rozmył w najsłabszym miejscu 
prowizoryczny nasyp, na którym ułożono szyny kolejki i duży odcinek torów 
znalazł się pod wodą. Od tego miejsca aż do głębokiego wykopu stał długi rząd 
wagoników wąskotorówki. W oblepionych grudami ziemi i gliny kolebkach zbierała 
się deszczówka. Trudno było sobie wyobrazić, że kiedyś stać będą tutaj hutnicze 
kolosy - marteny. Przypomniał sobie budowę Stalowej Woli i podobny krajobraz: 
drążone mozolnie w ziemi wykopy, las rusztowań, plątanina transporterów, zwały 
piasku, piramidy cegieł, krążące bezustannie pojazdy i setki uwijających się 
ludzi. I w końcu huta stanęła. Dlaczego tutaj miałoby być inaczej? Dotarł 
wreszcie do baraku, w którym urzędował jeden z kierowników "Budohutu", inżynier 
Winciorek. To do niego miał się zgłosić z referencjami od doktora Kowalskiego z 
AGH. - Inżynier na polu - rzuciła w odpowiedzi sekretarka, personalna i 
magazynierka w jednej osobie. - Zaczekajcie, pod koniec dniówki tu zagląda. - Po 
chwili znowu krzyczała w słuchawkę: - Gówno mnie to obchodzi! Trzeba było na 
plecach przynieść. Ludzie drugą dniówkę przy szalunku bez kromki chleba! Za pół 
godziny macie tam być, albo idźcie do cholery! A swoją drogą, muszę o tym 
zameldować sekretarzowi. Gówniarze cholerne! Inżynier Winciorek był zupełnie 
siwy, miał ostre rysy, sportową sylwetkę i energiczne, prędkie ruchy. W 
drelichowym kombinezonie i zabłoconych gumiakach, brudny i przemoczony, nie 
wyglądał na kogoś ważnego. Przejrzał pospiesznie, ale uważnie papiery Jędrzeja, 
po czym spytał: - Jak to możliwe, że nie poznaliśmy się wcześniej? Także byłem w 
Stalowej Woli - powiedział matowym, ciepłym głosem. - Pracowałem tam krótko, w 
zarządzie budowy - wyjaśnił Jędrzej. - A, sztabowiec! Tu nie ma podziału na 
sztabowców i frontowców. Sami widzicie. Zanim cokolwiek na tej glinie wyrośnie, 
upieprzymy się wszyscy w błocku po same pachy. - Przyjmuje mnie pan? - spytał 
Jędrzej. - Przyjmuję - zdecydował od razu. - Jutro, inżynierze, pobierzecie od 
pani Zosi gumiaki i kombinezon. Rano na odprawie dostaniecie przydział roboty i 
ludzi. Od tego momentu będziecie zdani tylko na siebie, jak na froncie - 
uprzedził lojalnie. Wychodząc Jędrzej usłyszał: - Opieprzyła ich pani porządnie? 
No. Żeby tylko, kurna jego mać, nie przywieźli znowu słonych śledzi, bo im je na 
łby wyleję. - Zameldować sekretarzowi? - upewniła się sekretarka. - Bo 
postraszyłam. - Postraszyć należy, ale meldować nie trzeba - zdecydował 
Winciorek. Jędrzej znowu znalazł się na deszczu, na błotnistej drodze z 
koleinami pełnymi gliniastej wody. Nie zdziwił się, że jako nowy dostał 
najgorszą robotę. - Widzieliście, inżynierze, te cholerne koleby? Wózki muszą za 
dzień, najdalej za dwa ruszyć. Furmanki i auta nie podjadą pod sam wykop, a 
ziemi nie ma już gdzie składować. Nie mam pojęcia, jak to zrobicie, kurna jego 
mać, ale koleby muszą najdalej za dwa dni odbierać ziemię z transporterów - 
polecił na porannej odprawie kierownik. Przestało wreszcie padać. Aby 
odprowadzić stojącą wodę, zlikwidować wyrwę w nasypie i położyć nowy odcinek 
torów, musiał ze swoimi ludźmi harować dzień i noc. Zadanie wykonał i rano 
ruszyły transportery i kolejka. Zmęczony, brudny i zlany potem, marzył o 
prysznicu. Ten luksus zastępował tu strumień lodowatej wody z węża strażackiego. 
Ci, którzy mieszkali w hotelu robotniczym, nie myjąc się, nie zmieniając 
roboczych ubrań, wskakiwali na odkrytą ciężarówkę. Zawoziła ich ona do baraków 
na skraju budowy. - Jak oni tam mieszkają? - zagadnął kiedyś majstra, z którym 
wracał zwykle do Krakowa zatłoczonym autobusem specjalnej linii, dowożącym 
pracowników budowy. - Wyro w zbiorowej sypialni, zimna woda w kranie, wilgoć, bo 
baraki są kiepsko opalane, gromadny sracz i to wszystko. Przyjechali tu, aby 
dużo zarobić, a potem wrócić, kupić gospodarkę albo zdobyć tu fach kierowcy czy 
operatora koparki i zostać w mieście. Potem Jędrzej kupił sobie motocykl i od 
wiosny do późnej jesieni dojeżdżał nim do huty. Szybko zorientował się, że wśród 
kadry kierowniczej Zjednoczenia "Budohut", do której należał, mało kto miał 
pojęcie o hucie i hutnictwie. Na robotach inżynierskich nie wszyscy się znali, a 
z tak wielkimi konstrukcjami, jakie tu wznoszono, prawie nikt przedtem nie miał 
do czynienia. - To jest, inżynierze, wielka improwizacja - mówił Winciorek. - 
Niektórych trzeba uczyć, jak trzymać porządnie łopatę czy młotek, a co dopiero 
mówić o obsłudze betoniarki, taśmociągu czy lokomotywki. Nie mamy jednak 
wyjścia, kurna jego mać, huta stanąć musi! - Pewnie stanie - zgodził się 
Jędrzej. - Tylko, kurna jego mać, za jaką cenę, jakim wysiłkiem? - W Stalowej 
Woli było inaczej? - przypomniał. - Właśnie. Nie ma rady, huta stanąć musi. 
Szczególnie ciężko było zimą. Bardziej niż śnieg dokuczało zimno. Mimo to, nawet 
przy dwudziestostopniowym mrozie i lodowatym wietrze nie przerywano roboty. 
Dziesiątki parowozów dostarczały pary, aby podgrzać ziemię i betoniarki, minerzy 
rozsadzali zlodowaciały grunt, potem wkraczali ludzie z kilofami i łopatami lub 
koparki, które żelaznymi zębami wyrywały kawały zmarzniętej ziemi. Przeklinali 
robotę i niejeden żałował, że dał się skusić wezwaniom z popularnego plakatu: 
"Buduj z nami Nową Hutę". Gdy tylko uporano się z wykopem, nastroje się 
zmieniały, wracała wiara w sens harówki. Do roboty przystępowali cieśle, 
przygotowując szalunek pod fundament. Pomocnicy dźwigali na plecach bele, deski 
i słupy. Przez cały czas podtrzymywano żar w koksiakach, aby ludzie mogli się 
ogrzać. W trakcie zalewania fundamentów, zabrakło prądu. Stanęły maszyny, a plac 
pogrążył się w ciemności. Awaria okazała się poważniejsza, niż sądzili. Stali 
bez zajęcia do późnej nocy. Potem do rana i przez cały dzień kruszono zastygły 
beton. Cały wcześniejszy wysiłek poszedł na marne. - Inżynierze, potrzebuję 
ludzi, moi są przemarznięci i padają ze zmęczenia. Muszę ich odesłać do hotelu. 
- I co, będziesz sam zalewał betonem?! - gromił Winciorek. - Dlatego potrzebuję 
ludzi, choć ze dwudziestu - nalegał Jędrzej. - Nie mogę teraz stanąć z robotą. - 
A ja nie mogę ci dać nawet dwóch. Nie mam, rozumiesz? Na drugim bloku też leją 
beton. Muszą się spieszyć, bo jak parowozy przestaną podawać parę, to wszystko 
szlag trafi. Brakuje węgla... A może weźmiesz tych z SP? - Niech będą. - Ale to 
dziewczyny. No cóż, spróbuj, nic lepszego nie wymyślę. Junaczki przyszły z 
transparentem. Napis głosił: "Hej, kto młody, pójdź z nami i walcz". Dziarsko 
zabrały się do roboty, ale entuzjazmu i sił starczyło tylko na dwie godziny. 
Winciorek przewidział taką sytuację i przysłał kilku pomocników murarskich z 
bloku drugiego, z brygady zetempowskiej. Potem przyszli junacy z Ochotniczej 
Brygady ZMP. Nawet się nie spostrzegł, jak przywykł do trudnych warunków i zżył 
się ze swoimi ludźmi. Zaprzyjaźnił się z Winciorkiem, często w wolnych chwilach 
rozmawiając z nim. Jędrzej oceniał krytycznie nieprawiełowości brygadowego i 
indywidualnego współzawodnictwa. - Dajmy temu spokój. Świata nie zmienimy, a w 
dupę dostać teraz łatwo. I za co, za tę harówkę? Lepiej się w język ugryźć, niż 
powiedzieć słowo za dużo - przestrzegł Winciorek. - Do czego w ten sposób 
dojdziemy? - oponował Jędrzej. - Nie nasza w tym głowa, nie nasz interes. - Żal 
mi ludzi. Kto nie ma czerwonej legitymacji, to choćby nie wiem, co robił, zawsze 
będzie gorszy. Czy tak to miało być? - Lenina nie czytałem, a do partii się 
zapisałem, aby nie stracić roboty. Za dużo w to wszystko włożyłem wysiłku, aby 
pójść szukać szczęścia gdzie indziej - odpowiedział szczerze Winciorek. - Mnie 
by nie zapisali, nawet gdybym bardzo chciał. Kiepskie pochodzenie. W gazecie 
zrobili ze mnie wroga klasowego i wywalili. Tu się jeszcze przydaję, ale jak 
długo? - Dopóki ja tu szefuję, nie musisz się obawiać - zapewnił. Innym razem 
Winciorek opowiadał z troską: - Jak trudno naszym ludziom przywyknąć do nowego! 
Byłem wczoraj w nowym hotelu robotniczym, żeby zobaczyć, jak mieszkają. Wchodzę 
do ubikacji i co widzę. Chłopak w muszli płucze kartofle przywiezione z domu, ze 
wsi. - Ile czasu będzie trzeba, aby zmienić mentalność i kulturę tych młodych 
ludzi? - To nie jest robota na jedno pokolenie. Nie ich wina, że pochodzą z 
zacofanych wsi. - Ostatnio coraz więcej chłopaków zgłasza się z zaświadczeniami 
od sołtysów, że są potrzebni w domu do pomocy przy gospodarce. Co się stało, 
dlaczego wracają? - Oni nie chcą wracać, ale dostać urlop. Zarabiają niemało, to 
stać ich na takie zaświadczenia, a sołtysom się nie przelewa. Wyjadą na kilka 
dni, pobyczą się trochę na łonie natury, odwiedzą swoje Zośki czy Maryśki i 
wrócą - uspokajał Winciorek. - Oni już Nowej Huty na wieś nie zamienią. A swoją 
drogą, to zarabiają na nich nie tylko sołtysi, ale i niejeden ksiądz domaga się 
większych datków na tacę. - To mi obojętne. Obchodzi mnie tylko to, że zostaję 
bez ludzi do roboty, bo im się majówek zachciało. - Jakoś musimy to przetrzymać, 
kurna jego mać. - Ładna mi pociecha - obruszył się Jędrzej. Dziwił się, że 
solidny i znany z surowości Winciorek przystawał na to. Nie bardzo wiedział, co 
się za tym kryło. Im więcej Hieronimowi przybywało lat, tym bardziej zachwycał 
się jesienią, szczególnie tą kolorową, ciepłą jeszcze, z przełomu września i 
października. Przed jedenastoma laty, mniej więcej o tej porze wracał z wojny 
razem z Synoczkiem do Tarnowic. Myśleli wtedy, że walka już się dla nich 
skończyła. Stało się inaczej. Nie mógł odżałować straty przyjaciela, myślał o 
nim coraz częściej, gdy nadchodziła starość, a wraz z nią emerytura. Syn miał 
już własne życie. Ku zaskoczeniu Hieronima, po kilku dniach spędzonych w 
Bierutowicach, podjął decyzję i w czasie świąt Wielkanocy ożenił się z 
Agnieszką. Gdy Adam skończył studia, zamieszkali razem w Gwarkowicach. On podjął 
pracę w kopalni w Bytomiu, a Agnieszka w biurze magistratu. Nie chciała jak inne 
Ślązaczki siedzieć w domu i czekać z garnkami na blasze na powrót męża i teścia 
z szychty. "Byłoby lepiej, gdyby zajmowała się domem, ale jeśli chce, niech 
pracuje, przynajmniej teraz, kiedy jeszcze nie mają dzieci" - myślał Hieronim, 
który nie wtrącał się do postanowień młodych. Przez całe lato remontował 
mieszkanie, które udało mu się powiększyć. Odzyskał bowiem pokój po zmarłym 
lokatorze. - Co tam słychać u Połstyniów? - dopytywał się po powrocie młodych z 
Borowca. Listy Heleny budziły niepokój. Marzyła o wyjeździe z Dolnego Śląska i 
przyjęciu mieszkania po Jadwidze, ponieważ Robert i Irena zdecydowali, że po 
studiach przeniosą się na stałe do Zakopanego. - Anatol narzeka, nie układa mu 
się współpraca z sekretarzem partii. Kto wie, jak długo posiedzi na posadzie - 
opowiadał Adam. - Chcą wyjechać z Borowca? - Helena nalega, Trudno im radzić 
cokolwiek. - Pojadę odwiedzić Sonię i porozmawiam z nią o tym - postanowił 
Hieronim. W połowie września wziął urlop i po tygodniu siedzenia w domu wyjechał 
do Zakopanego. Trafił na ciepłe, choć krótkie już dni. Ledwo słońce schowało się 
za graniami, robiło się chłodno. Po dwóch dniach pobytu w spokojnym i ciepłym 
domu Soni Hieronim poczuł się odprężony, daleki od codziennych kłopotów. W 
niedzielne popołudnie wybrali się dorożką na sumę do drewnianego kościółka na 
Harendzie, przeniesionego tu niedawno z Zakrzowa. Po mszy usiedli pod daszkiem 
ocieniającym ganek biegnący wokół kościółka. - Pamiętasz kościółek w Prędowli 
miał podobne ganki. Czasami nawiedza mnie tęsknota - wyznała Sonia. - Tutaj jest 
bardzo ładnie, nie narzekam, ale ostatnio coraz częściej myślę o 
Horyniecczyźnie. Ty prawie jej nie znasz, pewnie nie pamiętasz. - Pamiętam - 
powiedział niechętnie Hieronim, który całe życie bronił się przed wspomnieniami 
jak żeglarz przed zbytecznym bagażem, ale one wciąż powracały. "Nawet ona - 
pomyślał - tak zawsze daleka od sentymentalizmu, teraz wraca do przeszłości". - 
Przez całe życie uciekaliśmy w obcy świat - powiedziała. - Od wyjazdu na studia 
do Szwajcarii, nigdy nie wróciłeś do Prędowli. I ja nieczęsto tam zaglądałam, 
choć mieszkałam we Lwowie. - Młodzieńcze ucieczki były naturalne. Pragnęliśmy 
czegoś więcej od życia niż nasi rodzice, niż starzy Horynieccy - bronił się 
Hieronim. - Świat rozczarował nas. Teraz chcielibyśmy schronić się w bezpiecznym 
miejscu, w cichej, znajomej zatoczce. A ponieważ to niemożliwe, rośnie 
nostalgia. Złożyli kwiaty na grobie Jadwigi. Gdy wychodzili z cmentarza, Sonia 
powiedziała: - Jędrzeja pochłonęła ta huta i bardzo odmieniła. - Ponieważ 
Hieronim nie odpowiedział, dodała z troską: - Stał się bardzo obcy. - A Natalia? 
- Jędrzej nieźle zarabia, więc ona nie pracuje i zajmuje się domem i Stasiem. To 
ją uspokoiło. Nie pije i wygląda pięknie jak dawniej. - Dlaczego się martwisz? 
Przecież wszyscy chcieliśmy, aby im się jakoś ułożyło, aby się odnaleźli. - Ale 
on gotów do nich przystać! - Do kogo? Do komunistów? Nie - powiedział z 
przekonaniem - to mu nie grozi. On teraz żyje w innym świecie, w strefie 
wielkiej, ludzkiej solidarności. Ta wielka budowa ich połączyła, tam mogą się 
sprawdzić, współpracować, pomagać sobie. Razem czekają na wielki dzień, na 
pierwszy spust surówki. Znam to, bo sam jestem związany z przemysłem. Budowa, 
huta, kopalnia czy wielka fabryka, to nowa rzeczywistość, która zmienia ludzi i 
kształtuje ich po swojemu. - Przecież to komuniści - irytowała się Sonia. - Może 
to brzmi śmiesznie, ale z roku na rok jest mi coraz trudniej pogodzić się z 
myślą, że nasz stary świat zaginął. Nigdy nie przeciwstawiałam się temu, co 
zastałam po powrocie do kraju. Rozumiem, że inaczej być nie mogło. Nawet 
akceptowałam pewne zmiany. Jednak odnoszę wrażenie, że nasz wagon wypadł z szyn, 
a doczepiony do innego pociągu pędzi w niewłaściwą stronę. Nie mogę wraz z 
innymi opluwać przeszłości, z którą mimo wszystko tak silnie jesteśmy związani. 
Były to przecież lata naszej młodości, naszego zachwytu i buntu. - Paradoksalne, 
kiedyś napiętnowywaliśmy ten czas przeszły, tak przecież niedoskonały, a teraz 
właśnie my staliśmy się jego obrońcami - powiedział z zadumą Hieronim. Zwolnili 
dorożkę, wracając pieszo w ostrym, jakby letnim słońcu. Tylko kolorowe liście 
przypominały, że czas biegnie nieubłaganie, że to już jesień. - Ileż w nas 
sprzeczności i przekory, ślepego uwielbienia dla mitów i przeszłości - 
westchnął. Anatol spędzał urlop w domu. Syn poszedł do szkoły, a córka spała, 
pozostawiając ojca sam na sam z życiowymi dylematami. Helena, mimo protestów i 
kłótni, wyjechała do Krakowa, aby załatwić z Robertem przejęcie mieszkania po 
Jadwidze. - To dla nas wielka szansa. Czy ty tego nie rozumiesz? Kraków to nie 
Borowiec, będziemy blisko swoich - przekonywała uparcie. - Czy nam tu źle? Mamy 
dom z ogrodem, góry niedaleko. Znajdę lepszą pracę i wreszcie będę miał dla was 
czas. Znamy tu ludzi i oni nas szanują - protestował Anatol, ale na nic się to 
nie zdało. Z dnia na dzień z coraz większym spokojem i dystansem myślał o 
utraconym stanowisku wiceprzewodniczącego Powiatowej Rady. Nigdy nie zależało mu 
na funkcjach, a przyjazd do Borowca był pomysłem Włodzimierza. W gruncie rzeczy 
niewiele mieli mu do zarzucenia i może gdyby się uparł, zachowałby fotel, ale 
miał już tego wszystkiego dosyć. Nie przewidział tylko, że odejście nastąpi tak 
prędko i bezceremonialnie. Z początkiem grudnia pięćdziesiątego roku wezwano go 
na posiedzenie egzekutywy Komitetu Powiatowego partii. Sekretarz rolny wygłosił 
bojowe przemówienie o potrzebie nowego, socjalistycznego i rewolucyjnego zarazem 
kursu na wsi, nakazie walki ze starym, przeciwnym interesom klasy robotniczej 
porządkiem, wreszcie o konieczności bardziej zdecydowanego, ofensywnego 
organizowania w spółdzielnie nieuświadomionych politycznie chłopów. Anatol 
słuchał tego z lękiem. Widział, że wszyscy prócz niego podzielali poglądy 
sekretarza. Potwierdziła to dyskusja. Kiedy spytano go o zdanie, powiedział: - 
Jestem przeciwny kolektywom chłopskim, tworzonym z urzędu, nakazu czy 
politycznego przymusu. Nie mogę więc zgodzić się z wystąpieniem towarzysza 
sekretarza. Nowy kurs nie wzmocni naszego autorytetu na wsi, a przysporzy 
przeciwników. Nieufni chłopi utwierdzają się w przekonaniu, że mieli rację. 
Przerwał mu sekretarz: - Przekonają się, że prawdziwe racje klasowe są z nami. 
Zbyt długo zwlekaliśmy, a wszystko przez tę gomułkowszczyznę. Zawierzymy 
kułakom, a oni puszczą socjalizm z torbami. Klasa robotnicza nigdy nie 
wybaczyłaby nam tego, nie zaaprobowałby towarzysz Stalin - przemawiał 
demagogicznie. - Takie działanie jest pochopne i bezprawne - nie ustępował 
Połstyń. - Czy nie za wiele zarzutów? Zapamiętajcie: prawo tworzymy my, 
awangarda rewolucji, nasze prawo to dyktatura proletariatu, która nie musi się 
liczyć z nikim i z niczym - gromił sekretarz i spytał podejrzliwie: - Czy wy, 
towarzyszu Połstyń, macie naprawdę inne zdanie? - Naprawdę - zapewnił twardo 
Anatol. - No cóż, będziemy musieli wziąć to pod uwagę. Te słowa zabrzmiały jak 
przestroga. Nie sądził jednak, że odtąd sprawy potoczą się lawinowo. W dwa dni 
po posiedzeniu wezwał go nowy przewodniczący Powiatowej Rady. Zastał u niego 
pierwszego sekretarza. Na jego widok targnęło nim złe przeczucie. - Towarzysz 
sekretarz ma do was sprawę - zaczął niepewnie i niechętnie przewodniczący. 
Sprawował tę funkcję od niedawna, zaledwie od miesiąca. Nie znali się jeszcze 
bliżej. Anatol wiedział, że Rywiński pracował przedtem w Komitecie Wojewódzkim 
we Wrocławiu i pewnie nie sprawdził się, skoro rekomendowano go do Borowca. - To 
nie tak - poprawiał go sekretarz. - To towarzysz Rywiński ma wam coś do 
zakomunikowania. - No tak - zreflektował się przewodniczący. - Muszę was odwołać 
- rzucił pospiesznie, a ponieważ Anatol milczał, kontynuował: - Robię to na 
polecenie Komitetu Powiatowego. Podpadliście, a to kosztuje - wyjaśnił. - Do 
kiedy pracuję? - spytał krótko Anatol. - Macie sporo zaległego urlopu, więc go 
wykorzystacie teraz. A my bdziemy mieli czas na znalezienie następcy - 
odpowiedział przewodniczący, wyraźnie zadowolony, że Anatol nie bronił się i nie 
dyskutował. - Komu mam przekazać sprawy? - Anatol z trudem tłumił wściekłość. - 
Kierownikowi wydziału rolnictwa, który będzie was oficjalnie zastępował podczas 
urlopu. - Jak widzicie, rozstajemy się grzecznie - wtrącił sekretarz. - O tak - 
odparł Anatol. - Zdaję sobie sprawę, że mogło być gorzej. Helenie najpierw 
powiedział o urlopie, a dopiero w dwa dni później o odwołaniu. Wpadła w popłoch 
i zapragnęła jak najszybciej wyjechać z Borowca. - Nie dadzą nam tu żyć, będą 
cię prześladowali, zniszczą cię! - krzyczała. - Przesadzasz. Strach to zły 
doradca. Mam już na widoku nowe zajęcie, i to niezłe. - No, proszę! - Wracam do 
swojego zawodu. W Borowcu brakuje adwokatów, w sam raz zajęcie dla mnie, 
prawnika. - Pozwolą ci? - spytała nieco spokojniej. - A co ja takiego zrobiłem? 
Nie przesadzaj. - Zostałeś wrogiem klasowym. Mój ojciec i Katarzyna też za 
takich zostali uznani i wiesz, jak to się skończyło. Przepadli bez śladu. A 
Natalia, co z niej dziś zostało? - To były inne czasy - bronił się. - Mnie się 
wydaje, że nadchodzą wcale nie lepsze. - Nie można popadać w panikę. Wyjechać 
zawsze zdążymy. Na razie nie widzę sensu - nie ustępował. Helena także nie 
ustąpiła. Wróciła jednak wcześniej niż się spodziewał. "Zmądrzała" - pomyślał. 
Zauważył, że jest bardzo przygnębiona. - Czy coś się stało? - zagadnął, podając 
żonie gorącą kawę z mlekiem. Helena milcząc piła kawę, łyk za łykiem. - 
Odradzałem ci tę wycieczkę, ale ty musiałaś postawić na swoim - powiedział z 
wyrzutem. - Aresztowali Adama - wyszeptała z trudem i rozpłakała się. Rozdział 
Vii Ranek wstał ponury. Przedtem było kilka dni ciepłych, z błękitnym, wysokim 
niebem i nadzieją, że wreszcie z pąków rozwiną się drobne listki. Tymczasem, jak 
to bywa w kwietniu, którejś nocy północny wiatr napędził chmur, a z nim powrócił 
przenikliwy chłód i deszcz. Dawniej Hieronim nie odczuwał pogodowej huśtawki, 
ale ostatnio dawały znać o sobie reumatyzm i ciśnienie. Najbardziej dokuczały 
nogi, które puchły w stawach, łamało w kościach i dudniło w głowie. Stał się 
marudny i osowiały. Przygnębienie potęgowała myśl o nieszczęściu, które spotkało 
Adama. Z obawą oczekiwał nowego, tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego pierwszego 
roku. Zamierzał przejść na emeryturę, zająć się domem i ogrodem, pomóc młodym. 
Oczekiwał, że zostanie dziadkiem. Miał to być początek ostatniego, spokojnego 
etapu życia. Nie wiedział, jak sobie poradzi ze starością i zawodową 
bezczynnością. Śmiejąc się nucił pod nosem śląską piosenkę o starzyku. Złośliwy 
los zakpił z niego raz jeszcze. O aresztowaniu Adama natychmiast zawiadomił 
Włodzimierza. Zdawał sobie sprawę, że jako emeryt niewiele może pomóc, ale miał 
jednak nadzieję, że będzie interweniować, albo przynajmniej poradzi, co należy 
czynić. Dowiedział się, że sprawę prowadzi Federman. - To sprawka tego 
skurwysyna - zwierzył się Włodzimierzowi ze swoich podejrzeń. - Widocznie 
przeniesiono go do Urzędu Bezpieczeństwa w Stalinogrodzie. Mści się teraz, 
skurczybyk, bo kiedyś miał za krótkie łapy. - Możliwe - Włodzimierz znał metody 
pracy ludzi podobnych do Federmana. Nie mógł jednak wykluczyć innych powodów. - 
Opowiedz mi, co się tu na Śląsku dzieje - prosił. - Słyszałem, że nie najlepiej. 
- Delikatnie powiedziane. To, co wyprawiają w kopalniach, zakrawa na rozbój. - 
Aż tak? - zdziwił się Włodzimierz, podejrzewając, że nieszczęście rodzinne 
powoduje tak surową ocenę rzeczywistości. Hieronim mówił dalej. - Węgiel jest 
potrzebny, to wiadomo, ale wszystko ma swoją cenę i granice. Jeszcze przed 
rokiem pięćdziesiątym zaczęto od górników wymagać pracy w niedzielę. Wtedy 
jednak rozmawiano z ludźmi, odwoływano się do sytuacji kraju. Dziś już nikt nie 
rozmawia. Praca w niedzielę to obowiązek, "rolki" również. - Co to takiego? - To 
podwójne dniówki. Ludzie nie wyjeżdżają z dołu po siedemnaście godzin. - Widząc 
zdumienie Włodzimierza, wyjaśnił: - Niedawno górnikom przedłużono czas pracy do 
ośmiu i pół godziny. Jeszcze przed wojną, "za Niemca", jak tu powiadają, udało 
się strajkami wywalczyć siedem i pół godziny szychty. Tymczasem władza ludowa 
zabiera im dziś te osiągnięcia. Coraz liczniej zatrudnia się w kopalniach 
więźniów i takich, którzy odrabiają wojsko, bo chętnych na dół brakuje. Są to 
przeważnie ludzie ze wsi, nie mający pojęcia o robocie. Nic dziwnego, że 
wydobycie nie rośnie, za to coraz więcej zawałów i wypadków. - Co na to 
organizacje partyjne i związkowe? - Górnicy zastrajkowali, partyjni także. Po 
szychcie nikt nie wyjechał na wierzch. Adama i dwu innych wydelegowano na 
rozmowę z dyrekcją. No i ci z UB zaraz go capnęli i posadzili. Na dół zjechało 
wojsko i przepędziło z przodków strajkujących. Pewnie nawet nikt nie pomyślał, 
co by się stało, gdyby górnicy stawiali opór. Adam powiedział, co myśli o 
idiocie, który wydał takie polecenie, no i teraz siedzi. To jest ludowa 
sprawiedliwość? - zapytał. - Nie wszystko jest tak, jak należy, musimy jednak 
zachować spokój i rozsądek - uspokajał Włodzimierz, dodając przezornie: - Trzeba 
ważyć słowa, trzeba uważać! - Niełatwo o to, gdy się w człowieku gotuje. Z biura 
wróciła Agnieszka. Ucieszyła się widząc Włodzimierza, w którym podobnie jak 
Hieronim pokładała nadzieję. - To nie takie proste - ostrzegł Włodzimierz. - 
Pewnie chcą z Adama zrobić wroga ludu, jak to się dziś mówi. - Wysuwają jakieś 
bzdurne zarzuty - powiedziała Agnieszka. - Oficer, który mnie przesłuchiwał, 
nazwał Adama titowcem. - To absurd - roześmiał się Włodzimierz. Nie kojarzył 
jeszcze wszystkiego i stąd ten śmiech na niedorzeczność oskarżeń. - Adam był w 
międzynarodowych brygadach młodzieżowych w Jugosławii - przypominał Hieronim. - 
Został tam nieco dłużej, oczywiście za zgodą. Szukał w Słowenii grobu swojej, 
no... - przerwał zastanawiając się nad właściwym słowem. - Dziewczyny z czasów, 
kiedy był na robotach - podpowiedziała Agnieszka, wyręczając zakłopotanego 
teścia. - Widać wystarczy, aby zrobić z tego zarzut. Hieronim rozmawiał z 
Agnieszką, gdy wróciła z przesłuchania. Uznał, że trzeba jej opowiedzieć o 
Werze. Zrobił to bardzo oględnie, nie chcąc jej urazić. O dziecku nie wspomniał. 
Pech chciał, że Agnieszka znalazła zdjęcie Alenki z dedykacją na odwrocie. Nie 
wyrzucała potem Adamowi niczego na widzeniach, nie prosiła teścia o wyjaśnienia. 
Hieronim był tą wytuacją bardzo zakłopotany, zauważywszy to uspokoiła go: - 
Gdybym wiedziała o tym wcześniej, wszystko byłoby inaczej. Teraz nie ma sensu do 
tego wracać. Wera jest rozsądna. Początkowo Adam wierzył, że nieporozumienie 
wkrótce się wyjaśni. Bez uprzedzenia i złości poddawał się pierwszym 
przesłuchaniom. Jednak już po tygodniu stracił pewność siebie. Zaczynał 
rozumieć, że padł ofiarą mistyfikacji. Nie wiedział kto i dlaczego postanowił go 
zniszczyć. Sugestie, że pobyt w Jugosławii uczynił z niego wroga ludu, zdumiały 
go. Postanowił milczeć. Nie reagował na pytania, złośliwości i nieregulaminowe 
traktowanie go przez oficera śledczego. Nie mogąc odzyskać wolności, pragnął 
zachować godność. W chwilach słabości żałował, że wrócił do kraju. "Może 
należało pojechać do Eweliny? - rozważał. - Byłbym teraz razem z nią w Trieście 
albo z pomocą Aleksandra w Kanadzie. Byłbym wolny!" Samotność w celi, niepewność 
jutra i poczucie bezradności były przyczyną narastających stanów lękowych. 
Topniała wszelka nadzieja i wiara w sprawiedliwość. Jednocześnie kipiała w nim 
złość z powodu bezkarności własnych dręczycieli. Szczególnie okrutny był 
Federman. - Jako wróg ludu, przeciwnik szczególnie niebezpieczny, podżegacz i 
mąciciel, obcy klasowo śmierdziel podpadacie pod sąd nadzwyczajny. Wiecie, czym 
to pachnie? - To nie front - zaoponował Adam. - Rewolucja jest jednym wielkim 
frontem walki z kontrrewolucją. Sąd nadzwyczajny zmniejszy poważnie wasze szanse 
na prędkie opuszczenie pierdla. Musimy być czujni szczególnie wobec takich 
sprzedawczyków jak wy, titowców. Rewolucja musi ich zwalczyć, wymieść z szeregu. 
- Nie jestem titowcem, ale z wami także nie stoję w szeregu - oburzył się Adam. 
- A więc przyznajecie się! Nie z nami, to przeciwko nam - ucieszył się Federman. 
- To znaczy, przeciw komu? - Przeciw rewolucji, ludowi, ma się rozumieć. Adam 
uśmiechnął się z pogardą. - Tacy jak wy to ani lud, ani rewolucja, tylko 
zwyczajni szubrawcy. Kiedyś zapłacicie za wszystko, kanalie! Ogarnięty 
wściekłością Federman zamierzył się pięścią na skutego kajdankami więźnia, ale 
Adam zdążył się uchylić. Nie zdołał jednak uniknąć następnych ciosów i 
zdesperowany pchnął Federmana tak mocno, że potoczył się w kąt pokoju. Kiedy 
następnie skierował się do wyjścia, dopadli go czatujący dotąd za drzwiami 
pomocnicy śledczego. Kilka dni po tym wydarzeniu, w połowie maja pięćdziesiątego 
pierwszego roku, odbył się proces. Za oknem wstawał słoneczny, ciepły dzień. W 
pokrytych lekką zielenią koronach drzew szczebiotały radośnie ptaki, wiatr 
pędził białe, postrzępione żagle chmur na bezkresny błękit nieba. Z intensywnym 
zapachem wiosennego poranka napłynęły wspomnienia dzieciństwa. Wymykał się matce 
przed pójściem do łazienki i uciekał w piżamie do ogrodu, czując pod stopami 
wilgotną, wysoką trawę. Wracał myślami do Lwowa i kwitnących ostatni raz przed 
wojną kasztanów. Głuche szczęknięcie zamka i zgrzyt otwieranych drzwi celi 
przywołały go prędko do rzeczywistości. Pojawił się Federman w towarzystwie 
trzech mężczyzn, prokuratora, sędziego i bardzo zmieszanego adwokata z urzędu. - 
Obiecałem wam prędki proces, sąd nadzwyczajny. Oto stoicie przed nim - wyjaśnił 
z satysfakcją Federman. Prokurator odczytał niedorzeczny akt oskarżenia. Dopiero 
po chwili Adam pozbierał myśli i zdał sobie sprawę z farsy, którą przed nim 
odgrywano. Chciał protestować, krzyczeć, ale nie dano mu żadnych szans. Adwokat 
w imieniu swojego klienta przyznał się do winy i okazał skruchę. Przyszła kolej 
na sędziego, który zwlekał i kręcił się jak speszony sztubak. Federman chrząknął 
raz i drugi, przywołując go do porządku. Wyrok bez żadnego uzasadnienia brzmiał: 
Pięć lat pozbawienia wolności i zakaz zajmowania stanowisk kierowniczych na 
okres dziesięciu lat. "Mój Boże, pięć lat - myślał zrozpaczony Adam. - Za co?" 
Nie zauważył, że sąd zakończył rozprawę i pospiesznie opuścił celę, zamienioną 
doraźnie na salę sądową. Latem pięćdziesiątego pierwszego roku Irena i Robert 
przenieśli się wreszcie do Zakopanego. Irena z odrobiną żalu opuszczała stary 
Kraków i samodzielne mieszkanie na Zwierzynieckiej. Jednak Tatry i salonik z 
kominkiem pociągały ją jeszcze bardziej. Po pierwszym poronieniu znów była w 
ciąży. Ze zniecierpliwieniem i radością czekali na dziecko. Ponieważ 
Połstyniowie zdecydowali się pozostać w Bukowcu, Sonia namówiła Włodzimierza, 
aby przeniósł się z Warszawy do Krakowa, na Zwierzyniecką. "W Krakowie będę 
bliżej swoich - kalkulował. - A może i Jędrzejowi zdołam w czymś pomóc" - 
pomyślał i zdecydował się natychmiast. Z warszawskiego mieszkania zabrał 
niewiele. Nigdy zresztą nie dbał o przedmioty. Katia, póki żyła, starała się, 
jak potrafiła i jak pozwalały możliwości urządzać ich mieszkania. Potem wraz z 
samotnością przywykł do skromnych, tymczasowych kątów. Mieszkanie na 
Zwierzynieckiej przypominało mu Paryż i może dlatego z ogromną siłą powróciły 
wspomnienia i tęsknota za synem. Wierzył, że teraz, po latach doświadczeń, 
znaleźliby wspólny język. W jednym z listów Aleksander przysłał zdjęcie całej 
rodziny. Miał piękną żonę i urocze bliźniaki, Monikę i Dominika. "Za rok pójdą 
do szkoły" - pomyślał z żalem, że nie może poznać synowej i wnuków. - "Nie 
wypuszczą za ocean, do wrogiego, imperialistycznego świata takiego jak ja." 
Wspomniał Macieja i Katarzynę. "Przecież zagubili się po tej stronie żelaznej 
kurtyny. Może do granicznego szlabanu zostało im kilkaset, a może kilka 
kilometrów?" Sytuacja rodziny powodowała rozgoryczenie Włodzimierza i oburzenie, 
że racje polityczne są tak bezwzględne wobec ludzkich potrzeb i pragnień. 
"Człowiek to nie bezwolna drobina, mało ważny dodatek do polityki i ideologii. 
Nie można nim dowolnie manipulować, ani też bez końca ignorować jego duszę, 
myśli i uczucia. Polityka, która tego nie postrzega jest ślepa i obłudna" - 
rozmyślał gorzko. Dokuczała mu samotność. Przyjaciół i kolegów pozostawił w 
Warszawie. Słyszał, że niektórzy potracili stanowiska, inni odsiadywali kary z 
powodu uporu, nieostrożności, przypadku czy donosu. Przypomniał sobie słowa 
jednego ze starych towarzyszy: - Samotność dla komunisty jest straszna, nie 
jesteśmy przecież mnichami, ale najgorsze, co może nas spotkać, to 
sprzeniewierzenie się sprawie. Ten mądry, znający się na ludziach człowiek dodał 
jeszcze: - Jesteś jak wilk, który odstał od stada. Poza watahą nie czeka cię już 
nic. Włodzimierz myślał o tej przestrodze, gdy personalny z ministerstwa śmiał 
mu się w nos mówiąc: - Nie trzeba było ślepo trzymać się "Wiesława". Ta jego 
"polska dróżka" zaprowadzi was wszystkich na manowce, poza partię albo i do 
więzienia. Teraz towarzysz Bierut poprowadzi partię słusznym, stalinowskim 
traktem. Zdaniem Włodzimierza źle się stało, że dotąd nie opublikowano listu 
Lenina do Xiii Zjazdu i nie przyjęto wtedy rezygnacji Stalina z funkcji 
sekretarza generalnego partii bolszewików. Ale kto wiedział o tamtych 
wydarzeniach, kto o nich dziś pamiętał? "Każda ideologia, podobnie jak 
chrześcijaństwo, ma swoje mroczne średniowiecze. Nas, komunistów, też ono nie 
ominęło. Osądzą to potomni" - myślał. Nie było nikogo, z kim mógłby o tym 
porozmawiać, więc czasem notował: "Nie dorośliśmy jeszcze do komunizmu. Zbyt 
głęboko naturą tkwimy w poprzedniej formacji. Dlatego trzeba postępować, tak jak 
zalecał Lenin, z największą, potrójną ostrożnością walczyć nie z ludźmi, lecz o 
ludzi, o ich umysły i serca". Coraz częściej zastanawiał się też, czy Cioran nie 
miał racji przestrzegając: "Wszelka nietolerancja, zacietrzewienie ideologiczne 
czy prozelityzm wyrastają na nieludzkim podłożu entuzjazmu dla sprawy". 
"Ciekawe, jak ocenimy za kilkadziesiąt lat ten czas i to pokolenie entuzjastów" 
- rozmyślał ze smutkiem po przeczytaniu notatki w prasie, że rozpoczął się 
proces Tatara i Kirchmayera, oskarżlnych o wrogą działalność. Przypomniał sobie 
wtedy swoją bezskuteczną interwencję w sprawie Bugały. Prawie nie wychodził z 
domu, głównie z powodu częstych nawrotów choroby. Starość po siedemdziesiątce 
zapowiadała się uciążliwa i dokuczliwa jak późna, dżdżysta jesień. Po ciepłym i 
słonecznym ranku pogoda zmieniła się. Z tatrzańskich dolin wypełzła mgła, w 
której zniknęła Droga pod Reglami. Szczyty zniknęły w chmurach. Kiedy Sonia 
wracała ze spaceru, na schodach ganku dopadły ją ciężkie krople majowego 
deszczu. Zagrzmiało raz i drugi, lunęło gwałtownie. Burza odświeżyła przepojone 
wiosennymi zapachami powietrze. W skrzynce znalazła trzy listy. "Dawno nie było 
tak obfitej korespondencji" - pomyślała. "Oby z dobrymi wieściami" - dodała z 
obawą. Choć matczyna troska i tęsknota nakazywały jej otworzyć najpierw list z 
Budapesztu, jakieś dziwne przeczucie spowodowało, że sięgnęła po wiadomość od 
Lusi. Obejrzała dokładnie kopertę bez adresu zwrotnego. Nie sposób było odczytać 
nazwy miejscowości ze stempla. "Kochani, w pierwszych słowach mego listu chwalę 
Boga, że żyję i jestem zdrowa, podobnie Olga. Teraz jest już całkiem znośnie. 
Bóg pozwoli, a wrócimy z córką tam, gdzie się urodziłyśmy. Pewnie nieprędko, ale 
narzekanie na los byłoby grzechem. Były chwile, że żałowałam wyjazdu z Krakowa. 
Teraz myślę inaczej, choć może to was zdziwi, jestem spokojna, pewna, że 
najgorsze za nami". Sonia odłożyła kartkę i wspomniała, jak namawiała Lusię do 
pozostania w Polsce. Dobrze się stało, że jej nie posłuchała. Wróciła do listu, 
który stawał się coraz bardziej zagmatwamy i tajemniczy. "Dziadzio Jędrusiowego 
Stasia żyje na pewno" - przeczytała. "Cóż za konspiracyjny szyfr? Przecież 
chodzi o Macieja - irytowała się Sonia. - Po co ten rebus?" O Katarzynie nawet 
nie wspomniała, nie przekazała też ani słowa od teścia, z czego wynikało, że 
niczego z nim nie uzgadniała. "Aż taka ostrożność, dlaczego?" - zastanawiała się 
Sonia. Zapłakało dziecko. Widocznie przebudziła się mała Marta. Była przy niej 
Irena, więc Sonia jakiś czas nasłuchiwała, wreszcie zaniepokojona poszła na 
górę. Zmęczona całonocnym czuwaniem Irena spała jak suseł i nie słyszała płaczu 
córeczki. Istvan jak zwykle pisał krótko i chaotycznie. Po raz pierwszy od dwu, 
może trzech lat znów wspomniał o polityce: "Imre Nagy zyskuje coraz większą 
popularność. Trudno się dziwić. Pierwszy podał do publicznej wiadomości 
ujawnione przez Komitet Centralny partii błędy i zapowiedział nowe, budzące 
nadzieje posunięcia. Prawie wszyscy uważamy go za obrońcę praworządności, choć 
niektórzy nie wróżą niczego dobrego z jego konfliktu z konserwatywną grupą 
Rakosiego." "Mój Boże - pomyślała - po cóż jemu ta polityka, po co Nagy czy 
Rako~si, nadzieje i złudzenia. Jeszcze sobie biedy napyta". Postanowiła jeszcze 
wieczorem napisać do syna. "Jest taki narwany jak jego ojciec". Gdy rozcinała 
trzecią kopertę, zadzwonił dzwonek. Wrócił Robert z dyżuru. Od razu przekazała 
mu list od Lusi i zasugerowała, że jego matka, Katarzyna żyje, ponieważ Lusia 
nie wspomniała o jej śmierci. Szczęśliwy pobiegł na górę i obudził Irenę, a przy 
okazji także małą Martę. Sonia tymczasem nakryła do stołu. Podniecony i radosny, 
opowiadał podczas obiadu historyjki z ostatniego dyżuru. Dopiero późnym 
popołudniem Sonia przeczytała list od Eweliny. "Kochana Soniu, Płynę do Kanady 
na zaproszenie Aleksandra. Obiecał, że mi pomoże. Musiałam opuścić Triest. 
Pochowałam Romana na cmentarzu w małym miasteczku Portoroż, gdzie ostatnio 
mieszkaliśmy. Do kraju nie mogę wrócić. Trzeba było zrobić to, gdy żył Roman, 
gdy żegnałam Jędrzeja na dworcu w Trieście. Ciągle słyszę i czytam o tym, że 
strasznie się wam teraz żyje. Spacerując nad Adriatykiem mogłam jeszcze marzyć o 
powrocie nad Wisłę, ale zza oceanu... Muszę myśleć o przyszłości córki, a nie o 
powrocie. A jednak często przypominam sobie: "Choć mi tak niebo Ty złocisz i 
morze, smutno mi, Boże..." Sonia ze ściśniętym gardłem powstrzymywała łzy. W 
nocy śniła o owym uroczym zakątku w Alpach, za którym tak tęskniła. W samym 
sercu gór rozciągał się niewielki płaskowyż z ciemnoszafirową, spokojną taflą 
jeziora. Przeglądały się w nim wiecznie białe szczyty. Podpływała samotnie 
łodzią na wysepkę. Od przystani na jej szczyt wiodły szerokie, kamienne schody. 
W starym kościółku, wzniesionym na fundamentach pogańskiej świątyni, ciągnęła z 
wysiłkiem za sznur dzwonu, wypowiadając szeptem swoje marzenia. Według legendy 
powinny się spełnić. Z tarasu obok kościółka spoglądała na warowny zamek 
zawieszony na szczycie urwistej, białej skały i leżące nad brzegiem jeziora 
miasteczko, tonące w zieleni. Plan, plan i jeszcze raz plan. Wszechwładne i 
prawie magiczne słowo, które słyszał wszędzie i którym krzyczały wszechobecne 
plakaty. Propaganda zrobiła swoje. Podobnie jak inni kierownicy odcinków budowy, 
myślał już tylko o jednym: jak go wykonać. Za rok przed świętem lipcowym miał 
ruszyć pierwszy wielki piec. Tymczasem nie wszystko szło jak należy. Jedynym 
sposobem doganiania planu było włączenie się do współzawodnictwa. Ludzie 
inżyniera Jędrzeja Horynieckiego nie byli gorsi od innych, wyrabiali po sto 
sześćdziesiąt i sto osiemdziesiąt procent normy. Przodownikom pracy rezerwowano 
miejsca w kinie w Krakowie. Od czasu do czasu chodził tam ze swoimi chłopakami. 
Zbliżało ich to i doskonale procentowało potem w trudnych chwilach na budowie. 
Zastanawiał się czasami, skąd wziął się jego entuzjazm. Nie tylko chodziło o 
pieniądze, dzięki którym Natalia mogła się systematycznie leczyć i które 
zapewniały im dostatek. Kiedyś przy okazji kolejnego rekordu we 
współzawodnictwie udzielił wywiadu. Powiedział jednak o własnym zaangażowaniu 
tylko to, co wcześniej uzgodniono, i co poinstruowany redaktor gazety włożył w 
jego usta. - To nie było całkiem tak. Przekręcili, cholera - złościł się 
czytając artykuł. - Daj spokój, wypadło nieźle - uspokajał Włodzimierz. - 
Przecież i tak niczego nie zmienisz, a tylko się narazisz. Machnął ręką, ale 
postanowił, że nigdy więcej nie zgodzi się na wywiad. Czasem do huty 
przyjeżdżali artyści. Staraniem organizacji zetempowskiej zaproszono 
filharmonię. Zmęczeni po dniówce, robotnicy z trudem wytrzymywali na twardych 
ławkach, niektórzy spali. Widownia ożywiła się, gdy dyrygent zapowiedział 
koncert życzeń. Ktoś z pierwszych rzędów wyrwał się: - Piosenka o Nowej Hucie! 
Zagrajcie o naszej Hucie! Okazało się, że muzycy nie mają tego utworu w swoim 
repertuarze. Robotnicy głośno wyrażali swoje niezadowolenie i wtedy dyrektor 
zaproponował: - My im zaśpiewajmy, a potem oni zagrają. Pomysł chwycił i wszyscy 
bawili się znakomicie. Gdy wychodził z koncertu, usłyszał wołanie: - Panie 
Jędrzeju! Jędrzej! Była to Aniela, którą poznał w Eger. - Nic się nie zmieniłaś 
- powiedział. Stali na środku drogi, potrącani przez tłum. - Chodźmy, bo nas 
stratują - zaproponował. Aniela wynajmowała pokój z kuchnią na przedmieściach 
Krakowa. - Skąd się wzięłaś w Hucie? - zagadnął, gdy postawiła przed nim 
szklaneczkę prawdziwej kawy i kawałek drożdżowego ciasta. - Uczę w szkole 
przyzakładowej. Z czegoś przecież muszę żyć. Obiecują mi mieszkanie w Nowej 
Hucie. - W Eger też uczyłaś - przypomniał sobie. - Może mógłbym ci pomóc w 
otrzymaniu mieszkania? - zaproponował. Nie wspominali ani wojny, ani tego, co 
było potem. Przyglądali się sobie w milczeniu. Wstała, aby wyjść po coś do 
kuchni. Zatrzymał ją. Uśmiechnęła się nie rozchylając ust. Przylgnęli do siebie 
gwałtownie. - Nie odnalazłeś żony? - spytała, gdy zmęczeni leżeli potem obok 
siebie. - Odnalazłem, ale... - Mnie też się nie ułożyło - przerwała mu. Przy 
pożegnaniu nie obiecywali sobie niczego, nie umówili się na następne spotkanie. 
Jędrzej pamiętał jednak o propozycji załatwienia Anieli mieszkania i dotrzymał 
słowa. Po powrocie do domu zastał Włodzimierza, który ostatnio często go 
odwiedzał. Tym razem był bardzo niespokojny. - Co się stało? - spytał od progu. 
Spostrzegłszy Natalię i syna, uspokoił się nieco, a ponieważ wszyscy uparcie 
milczeli, zapytał raz jeszcze: - Czy ktoś umarł? - Właśnie - odezwał się 
Włodzimierz. - Umarł Stalin. Ta wiadomość spadła na niego jak grom. Przeczuwał i 
czytał w oczach Włodzimierza, że ta śmierć będzie miała zasadniczy wpływ na ich 
życie. Wtedy jednak nie rozmawiali o tym wiele. Zwykle w niedzielę chodzili z 
synem na kopiec Wandy, skąd najlepiej było widać Nową Hutę. Nastawiony 
krytycznie Stasio nie podzielał ojcowskiego entuzjazmu. - Dla kogo właściwie ta 
huta? W szkole słyszałem, że to sztandarowa budowa socjalizmu - powiedział z 
ironią. - Co ty masz z tym wspólnego? - Buduję. Z początku dlatego, że nie 
miałem lepszego zajęcia, ale teraz to już i moja huta. - Twoja? - dziwił się 
syn. - Przecież ty nie jesteś z nimi. - To znyczy z kim? - Z komunistami. - Nie 
- przyznał - ale jestem Polakiem, a huta powstaje nie dla komunistów, ale dla 
Polski. Jestem inżynierem i wreszcie na coś się przydałem. - Wujek Włodzimierz 
cię przekonał? Jędrzej nie przypuszczał, że syn odnosi się do jego poczynań aż 
tak cynicznie. - Widzisz, Stasiu, ja wiele razy w życiu przegrywwałem - 
powiedział. - Najpierw był wrzesień, potem porażka we Francji, ucieczka od 
świata w Szwajcarii. W redakcji się nie zmieściłem. Tam - wskazał ręką budowę - 
odnalazłem sens życia. Czasami myślę, że beze mnie nic by się nie udało. 
Skończysz szkołę, pójdziesz na studia i zobaczysz, jak to wciąga. - Co wciąga? - 
Cel, jaki postawiliśmy sobie w życiu. Wkrótce rozpoczęły się wakacje. Odwiózł 
syna do Soni, a Natalię do sanatorium. Harował po całych dniach, nierzadko i na 
noc zostawał w Hucie. Chciał, aby na jego odcinku robota szła jak najlepiej. 
Mimo to było trudno, bo wielu wyjechało do domów, aby pomagać przy 
żniwach.Planował, że kupi samochód. Udało mu się to i sprawił żonie i synowi 
ogromną radość. W połowie lipca Włodzimierz przyniósł nowe wieści. - Słyszałeś, 
co nadaje TASS? - spytał podekscytowany. - Nie mam czasu. Pracuję. Po powrocie 
od razu zasypiam. - Po wysłuchaniu informacji Prezydium KC o zbrodniczej, 
antypaństwowej i antypartyjnej działalności Berii, plenum KC KPZR postanowiło 
wykluczyć go z szeregów partii. Zapowiedziano proces - powiedział niepewnie 
Włodzimierz. - Stalin umarł, z Berią koniec. A my, co z nami? - spytał z obawą 
Jędrzej. - Jest nadzieja. Wreszcie lody pękły i to z hukiem. Jędrzej odniósł się 
sceptycznie do ostatnich wydarzeń. Nie potrafił tak jak Włodzimierz wierzyć w 
nowe czasy. Zmiany następowały bardzo powoli i nieznacznie. Zwolennicy starego 
porządku okopywali się pospiesznie, gromadzili argumenty, przestrzegali przed 
nieodpowiedzialnym żywiołem i podszeptami imperialistów, wrogów ludu. Gwałtowna 
odwilż mogła zmienić się w powódź i pochłonąć wszystko, co tak zachłannie 
nagromadzili. Będą się opierali, bronili. Czy takim jak Włodzimierz starczy sił 
i uporu? - Pożyjemy, zobaczymy...