Maria Kowalewska

O czym szumi las
Gawędy o roślinach i zwierzętach

Od redakcji
Bardzo dużo mówi się dziś o potrzebie ochrony naturalnego środowiska. Człowiek 
współczesny, zwłaszcza mieszkaniec wielkiego miasta, znużony gwarem, hałasem i 
spalinami szuka chętnie kontaktu z przyrodą, pragnąc ciszy, czystego powietrza i 
wypoczynku. Niestety, jednak na ziemi robi się coraz ciaśniej. Szybki rozwój 
przemysłu i transportu powoduje zanieczyszczenia powietrza pyłami z kominów 
fabrycznych i spalinami z samochodów. Człowiek zatruwa wody ściekami 
przemysłowymi i osusza tereny podmokłe. W rolnictwie stosuje się nawozy sztuczne 
oraz środki chemiczne do zwalczania szkodników i chwastów. Substancje te, 
rozpuszczone w glebie, spływają z wodą powierzchniową do rzek i jezior, niszcząc 
życie organizmów wodnych. Nic więc dziwnego, że - wobec tylu zagrożeń - ochrona 
naturalnego środowiska człowieka stała się przedmiotem troski rządów i 
specjalnie do tego powoływanych instytucji krajowych i międzynarodowych, a przy 
okazji... modnym tematem rozmów towarzyskich. W teorii wszyscy wiedzą, że 
przyrodę trzeba chronić, gdyż jest naszym wspólnym dobrem. Prawie każdy uważa 
się za miłośnika natury i oburza się na tych, którzy ją niszczą. A w praktyce? 
Trudno wprost uwierzyć, jak ludzie sami sobie szkodzą przez bezmyślne nieraz i 
niepotrzebne wycinanie drzew, zaśmiecanie lasów i niszczenie roślinności, a 
także przez karygodną nieostrożność w obchodzeniu się z ogniem, która bywa 
przyczyną wielu pożarów lasów. Ogromne szkody wyrządzają kłusownicy, którzy 
zastawiają sidła na zwierzęta, polują na nie w okresie ochronnym lub łapią ptaki 
śpiewające, aby je potem sprzedać na targu, oraz wandale zrywający rośliny 
chronione. Ale jeśli ktoś nawet tego wszystkiego nie robi, czy wystarczy to, 
żeby można go było nazwać miłośnikiem przyrody? Kto z Was naprawdę wie, jakie 
gatunki drzew, jakie rośliny i zwierzęta żyją w naszych lasach? Kto potrafi 
rozpoznać gatunki znajdujące się pod ochroną? Nie wszyscy też zdają sobie 
sprawę, jak pasjonującą przygodą mogą być spotkania z naturą dla uważnego jej 
obserwatora. Świat przyrody kryje bowiem w sobie wiele tajemnic i niespodzianek. 
Czy wiecie na przykład, że: - Mrówki żywią się m.in. odchodami pewnego gatunku 
mszyc wydalających cukier w postaci rosy miodowej; nie tylko potrafią "doić" 
mszyce, ale też przezornie opiekują się nimi. - Z życiem leśnych drzew jest 
związana większość naszych grzybów - grzybnia obrasta drobne korzenie i 
następuje wymiana pewnych substancji pokarmowych. A jeśli już mowa o grzybach, 
to warto wiedzieć, że ich amatorami są nie tylko ludzie, ale również sarny, 
jelenie i dziki. Zwierzęta są odporniejsze na grzyby trujące (podobno jelenie 
zjadają bezkarnie muchomory). - Na Mazurach, w Augustowskiem i na Pomorzu żyją 
kaczki gągoły - jedyny gatunek kaczek, który gnieździ się w dziuplach drzew. - 
Dzięcioły - to ptaki "muzykalne"; zaobserwowano dzięcioła bębniącego w blaszaną 
rynnę, choć przecież na pewno nie szukał tam owadów. Bardzo ciekawe bywają też 
dzieje niektórych gatunków zwierząt i roślin, związane z historią ludzi. Kto z 
Was słyszał na przykład o tym, że: - W Węglówce w województwie krośnieńskim 
rośnie "Dąb Pogański", który ma podobno 1200 lat, a więc tak jak słynny "Bartek" 
pamięta początki dziejów Polski. - Rosnący na Kielecczyźnie dąb zwany "Doktorem" 
miał - według dawnych wierzeń - leczyć choroby gardła i zębów. Należało go tylko 
obejść trzy razy o wschodzie słońca powtarzając: "Powiedzże mi, powiedz mój 
kochany dębie, jakim sposobem leczyć zęby w gębie?" - Ochrona drzew nie jest 
"wynalazkiem" naszych czasów. Już statut wiślicki Kazimierza Wielkiego 
ograniczał wyrąb lasów. Władysław Jagiełło wydał specjalne przepisy o ochronie 
cisa, a Jan Iii Sobieski z zamiłowaniem sadził lipy i wiązy. - Pierwszy ogród 
botaniczny w Warszawie powstał w 1811 roku... Ale dość. Nie zamierzam Wam tutaj 
przecież streszczać wszystkiego, o czym mowa w tej książce. Nie jest zresztą ona 
- jak by można sądzić po tym wyliczeniu - tylko zbiorem ciekawostek 
przyrodniczych. Autorka - znana pisarka, a przy tym wielka miłośniczka przyrody 
- bardzo interesująco opowiada o tym, co nas otacza: o polskich lasach i ich 
mieszkańcach - owadach, ptakach, o gatunkach występujących tam roślin, o 
drzewach - pomnikach przyrody, które zapisały się w historii naszej ziemi. Wiele 
miejsca poświęca rezerwatom i ich roli w ochronie flory i fauny, a także 
swoistym azylom dla roślin i zwierząt, którymi są ogrody botaniczne i 
zoologiczne. Nie jest to jednak bynajmniej suchy, uczony wykład książkowej 
wiedzy. Autorka bowiem opowiada także o wielu własnych ciekawych obserwacjach 
zachowania się ptaków, zwierząt i... ludzi. I właśnie mówiąc o ludziach 
uświadamia nam, że nie wystarczy umieć zachować się w lesie, w rezerwacie czy w 
Z$o$o, aby zasłużyć na miano miłośnika przyrody. Trzeba jeszcze ją znać, czyli 
jak najwięcej o niej wiedzieć i po prostu... naprawdę ją lubić. Myślę, że 
lektura tej książki bardzo Was do tego zachęci. A więc posłuchajmy, o czym szumi 
las... W lesie Las "Posłuchamy, jak bije olbrzymie zielone serce przyrody..." 
(K. I. Gałczyński) Pochodzę z krainy, gdzie wzrok rzadko spoczywa na polach 
uprawnych i łąkach, a często w mroku lasów i borów. Nigdy nie bałam się lasu. 
Wchodziłam w gęstwinę bez obawy, że mnie tam może coś złego spotkać. O wilkach 
krążyły u nas raczej mało wiarygodne legendy. A dziki? Bardzo proszę! Zawsze 
zdążę się wdrapać na dość rosłe drzewo, a zresztą tylko locha z warchlakami może 
być dla człowieka groźna. Więc czego się tu bać? A las kusił tyloma obietnicami 
przygód i niespodzianek. Znałam pewne jego tajemnice, ale były to zaledwie 
okruchy zbierane bezładnie: że idąc leśną drogą, trzeba skręcić przy głazie na 
niewidoczną leśną ścieżkę, aby za gęstym łanem konwaliowych liści trafić na 
poziomkowe siedlisko, albo że najlepsze maślaki są w młodych sośninach na 
piaskowych górach. Zawsze chciałam wiedzieć, jak się co nazywa. Zanim dorosłam 
do posługiwania się "kluczem" do oznaczania roślin, miałam ze sobą kolorową 
"Botanikę na przechadzce" Arct_Golczewskiej. Jedne nazwy botaniczne działały na 
wyobraźnię, inne były po prostu ładne, jeszcze inne zdecydowanie brzydkie. 
Dziwił nasięźrzał i pajęczyca, bawił mysiurek, bluszczyk kurdybanek. Kiedyś 
długo szukałam w lesie starca leśnego, bo znałam już z łąki jego krewniaka, 
starca jakubka. Po co ten tak osobisty wstęp?... Oto każdy termin przyrodniczy 
jest nosicielem określonych treści, które warto poznać, aby obraz świata stał 
się pełniejszy, bliższy. Nie jest to więc jedynie mechaniczne gromadzenie w 
pamięci terminów, lecz poznawanie przyrody z "kluczem" do oznaczania roślin, z 
małymi atlasikami grzybów, ptaków, owadów. Las jak las Tymczasem jakże mało 
rozpowszechniona jest elementarna wiedza o lesie - tym najbardziej złożonym 
tworze przyrody, w którym główna rola przypada zwarcie rosnącym drzewom. Pytam 
młodego chłopaka o wrażenia z wycieczki do Puszczy Białowieskiej. Odpowiada bez 
namysłu: "Las, jak las... tyle że fajniejszy!" A przecież jakie bogactwo treści 
zawiera słowo Las! Jest to pojęcie szerokie, odnoszące się do wielu bardzo 
różnych zespołów leśnych. Z dawnych puszcz zarastających nasze ziemie pozostały 
już tylko smutne resztki, a i one ulegają z czasem nieuchronnym 
przekształceniom. Słowo "puszcza" należałoby chyba pisać w cudzysłowie, tak 
bardzo odbiega już dziś od wyobrażenia o pierwotnym, dziewiczym lesie. Nasze 
największe puszcze to: Augustowska, Białowieska, Knyszyńska, Kurpiowska, Piska, 
Kampinoska, Kozienicka, Świętokrzyska, Sandomierska, Solska, Karpacka, 
Niepołomicka, Bory Dolnośląskie, Rzepińska, Bukowa, Wkrzańska, Goleniowska, Bory 
Tucholskie, Puszcza Nadnotecka. Wymienione puszcze obejmują oczywiście tylko 
część naszych zasobów leśnych. Lasy mamy rozmaite: inne na nizinach, inne w 
górach, inne na glebach bagiennych, a inne na ubogich wydmowych piaskach. Na 
skład gatunkowy drzewostanów mają największy wpływ gleba i klimat. Osiem krain 
Pod względem geograficznego zróżnicowania warunków rozwoju lasów Polska dzieli 
się na osiem krain przyrodniczo_leśnych: I. Bałtycka - jest poza zasięgiem jodły 
i świerka. Najczęściej występuje tu sosna, prócz niej buk, dąb, olsza (olcha), 
jesion i brzoza. Ii. Mazursko_$podlaska - nie ma jodeł i buków. Główne gatunki 
to sosna, świerk, jesion, olsza i brzoza. Iii. Wielkopolsko_$pomorska - zajmuje 
zachodnią i środkową część Niżu Polskiego. Tutaj głównymi gatunkami są: sosna, 
buk, dąb, olsza i jesion. Iv. Mazowiecko_$podlaska - zajmuje środkową i 
wschodnią część Niżu Polskiego. Występują tu głównie: sosna, dąb, olsza, 
modrzew, brzoza i jesion, a w części wschodniej także świerk. V. Śląska - oprócz 
wymienionych drzew rośnie tu też jodła. Obficiej występują tu buk i świerk. Vi. 
Wyżyna Środkowopolska - ma bardzo dobre warunki dla jodły, buka i świerka. Vii. 
Sudecka - w dolinach rosną dęby, jesiony i olsze; powyżej 5007m n.p.m. pojawiają 
się świerk, buk; miejscami jodły i modrzewie tworzą tam drzewostan regla 
dolnego; od około 10007m (w reglu górnym) panuje świerk, a powyżej 12007m, nad 
linią lasu spotykamy kosówkę. Viii. Karpacka - obejmuje góry Karpat Zachodnich. 
W reglu dolnym (powyżej 6007m) rosną tam: jodła, buk, świerk, często jawor, 
czasem modrzew. Niżej dołącza się jeszcze dąb, jesion, olsza. W reglu górnym 
(powyżej 11007m) panuje świerk, czasem pojawia się modrzew. Zarośla kosówki 
znajdujemy 14007m n.p.m. Borem, lasem... Las - to pojęcie bardzo ogólne. Borem 
zazwyczaj nazywamy kompleks leśny, w którym dominującą rolę odgrywają w budowie 
drzewostanu gatunki iglaste, a drzewa liściaste tworzą najwyżej domieszkę. 
Trudno opisać wszystkie typy zespołów borowych. Do najpospolitszych należały 
dawniej bory mieszane sosnowo_dębowe, zresztą też różnorodne w zależności od 
gleby i klimatu. Obok dębów pojawiają się w nich też czasem brzozy, osiki, lipy, 
rzadziej inne gatunki drzew liściastych. Z iglastych - poza głównym gatunkiem: 
sosną - z rzadka spotyka się świerk lub modrzew. Na ubogich glebach niżowych 
rosną przede wszystkim jednogatunkowe bory sosnowe. Często bywają one sadzone i 
są mało odporne na masowe ataki szkodników owadzich i pasożytniczych grzybów. 
Bory sosnowe są przeważnie widne. Czasem występuje w nich domieszka świerka lub 
jodły. Wzdłuż całego polskiego wybrzeża Bałtyku mamy na piaskach wydmowych 
sosnowy bór nadmorski, szczególnie interesujący dla przyrodników na Mierzei 
Łebskiej w obrębie Słowińskiego Parku Narodowego i na Mierzei Wiślanej pod 
Sztutowem. Bory jodłowo_świerkowe i świerkowe występują głównie na południu 
Polski. W górach zespoły jodłowo_świerkowe tworzą ostępy charakterystyczne dla 
regla dolnego. Bory świerkowe mamy też i na Pojezierzu Mazurskim, i w 
Białowieży, gdzie na pokładach torfu i na innych wilgotnych siedliskach rosną 
świerki z domieszką sosny i brzozy, tworząc zespół podobny do borów północnych. 
Słynna Puszcza Jodłowa, opisywana przez Żeromskiego, której fragmenty wchodzą w 
obręb Świętokrzyskiego Parku Narodowego - to bór jodłowo_bukowy. Na glebach 
gliniastych, podmokłych rosną lasy liściaste, zwane grądami, gdzie pierwsze 
miejsce zajmują graby, choć spotkać tam można i dęby, a następnie lipy, klony i 
pojedyncze wiązy. W niektórych regionach pojawiają się też wśród nich buki albo 
świerki. Są to więc często lasy wielogatunkowe. Lasy bukowe występują w 
południowej i zachodniej części Polski, często z domieszką innych drzew 
liściastych, czasem też z iglastymi: jodłą i świerkiem. Iglastych brak jest w 
buczynie pomorskiej (np. we wspomnianej już Puszczy Bukowej), odznaczającej się 
drzewostanem jednogatunkowym. Czasem tylko pojawiają się tam dęby i graby. Olesy 
są to bagienne lasy olszy czarnej (olchy) na torfowiskach niskich. Przy 
odziomkach wysokopiennych olch narastają tam często duże kępy innych roślin, 
które okresami zatapia woda. Dolinki między kępami długo nieraz pozostają pod 
wodą. Kępy ziołorośli dokoła pni bywają duże, do 17m wysokości i 2-#37m 
średnicy. Przy panującej tu olszy czarnej czasem zjawiają się też brzoza i 
świerk, ten zwłaszcza na północy kraju. W dolinach zalewowych naszych rzek 
spotykamy łęgi wierzbowe i wierzbowo_topolowe. Czasem wierzbom i topolom 
towarzyszy olsza i jesion. Na miejscach wilgotnych i podmokłych, bardzo żyznych, 
pojawiają się łęgi olszowe, jesionowe i wiązowe, wyglądem zbliżone do olesów. 
Łęgi odznaczają się bujnym podszytem, a rosnące w nich pnącza sprawiają, że 
stanowią częstokroć nieprzebytą wprost dżunglę. Warstwy lasu Las jest 
niezmiernie skomplikowanym tworem biologicznym, złożonym z niezliczonej ilości 
gatunków żywych organizmów: drzew, krzewów, ziół, mchów, porostów, grzybów i 
bakterii. Wśród nich mieści się mnóstwo lokatorów ze świata zwierząt. Ci 
mieszkańcy lasu mają tę wyższość nad roślinami, że większość z nich może się 
poruszać, przemierzając las we wszystkich kierunkach, i przenosić się z warstwy 
do warstwy: od podziemnych do najwyższych, a więc aż w korony drzew. Najwyższą 
warstwę lasu tworzą drzewa (drzewostan) i one nadają zbiorowisku leśnemu 
charakter i używaną w mowie potocznej nazwę. Pod okapem drzewostanu Pod wysokimi 
drzewami wyrasta podszyt (podszycie), gdzie panują krzewy, nieraz do wysokości 
kilku metrów. Mogą tu występować też młode drzewka (podrost), pochodzące z 
samosiewu, z siewu lub sadzenia. Młode drzewka z biegiem czasu mogą tak 
podrosnąć, że wejdą do górnego piętra drzewostanu, ale mogą też, zależnie od 
warunków siedliskowych, zostać na stałe jako podszyt pod okapem drzewostanu. 
Różny bywa podszyt w rozmaitych lasach. W nadmorskich borach sosnowych na 
przykład spotykamy niskie krzewy bażyny czarnej o jadalnych czarnych jagodach. W 
borach mieszanych sosnowo_dębowych, stosunkowo widnych, rośnie leszczyna, 
kruszyna, jarzębina, kalina, głóg i inne. W widnych borach sosnowych, na 
uboższych siedliskach spotykamy pojedyncze jałowce. W cienistych borach 
jodłowych na południu Polski występuje w tej warstwie dziki bez koralowy i 
jarzębina. W świetlistych dąbrowach z domieszką sosny rosną niekiedy obficie: 
berberys, głóg, tarnina, szakłak, jarzębina i niskie grusze. Jeszcze bardziej 
różnorodny jest podszyt grądów. Obok drzew pojawiają się tam: leszczyna, 
trzmielina, wiciokrzew, suchodrzew, dereń świdwa. Często na porębach i w 
przerzedzonych drzewostanach w całym kraju spotyka się zarośla malin. Olesy 
miewają bujne podszycie z kaliny, jarzębiny, kruszyny, czarnej porzeczki, czasem 
czeremchy. Wszystko to bywa przeplecione łodygami chmielu, pnącza tej rośliny 
nie tylko przeszywają i łączą gałęzie krzewów jakby mocnymi sznurami, sploty ich 
opasują także pnie olszyn. W łęgach wierzbowo_topolowych bujne podszycie tworzą 
rozmaite gatunki wierzby, ponadto rośnie tam dereń świdwa, trzmielina, czeremcha 
i czarny bez. W innych łęgach również spotykamy czeremchę, czarny bez i 
leszczynę. Bogactwa niższej warstwy lasu Z podszytu zstępujemy do trzeciej 
warstwy lasu, licząc od góry, do leśnego runa, które też się dzieli na kilka 
podwarstw: krzewinkową, zieloną i naziemną podwarstwę mchów i porostów. Nam, 
zwykłym wędrowcom, najciekawsze może się wydawać właśnie to "dno lasu", tak 
bogate w leśne dary. Nazbieramy tutaj pachnących poziomek, później borówek na 
zimowe przetwory. Wreszcie znajdziemy tu grzyby, a zbierać oczywiście będziemy 
tylko dobrze znane grzyby jadalne. "Pijanica" W borach bagiennych spotykamy 
łochynię (borówkę bagienną), bliską krewniaczkę borówki brusznicy i czarnej 
jagody (borówki czernicy). Jest to krzewina dość wysoka, o jadalnych, 
sinoniebieskich jagodach, przyjemnie kwaskowatych w smaku. Sądzono dawniej w 
niektórych okolicach, że owoce jej mają jakoby właściwości odurzające, dlatego 
nazywano łochynię "pijanicą". Kępy łochyni wyrastają zazwyczaj obok kęp rośliny 
zwanej bagnem. W dawnych latach, podczas wędrówek po wilgotnych lasach wśród 
łochyń i krzewinek bagna, nabrałam pewnego podejrzenia. Oto rozdeptując silnie 
pachnące listki bagna wracałam z bólem głowy i odurzona, chociaż nigdy nie 
jadłam jagód łochyni. A więc spowodował to zapach kwiatów i listków bagna 
(pospolity środek na mole), łochynię oczerniano zatem niesłusznie. Runo leśne 
Tuż przy ziemi dawniej pospolita, a dziś już rzadsza, bo wyniszczona roślina - 
widłak. Spotkać go można w całej Polsce, zarówno w suchych lasach i na 
wrzosowiskach, jak w lasach cienistych i podmokłych. Jest jedną z roślin 
tworzących runo. Runo leśne w różnych siedliskach jest bardzo rozmaite. Leśnik 
po rodzaju runa oceni, czy dana gleba leśna ma na przykład wystarczającą ilość 
azotu, czy też go brak, a więc należy ją azotem wzbogacić. W borach sosnowych, 
gdzie obok sosny występują pojedyncze brzozy, na bardzo ubogich, suchych 
piaskach runo jest też ubogie. Jedynie czasem trafiają się liczniej rośliny 
kwiatowe: wrzos, borówka brusznica. Wszędzie przeważają jednak mszaki i porosty, 
nadające takiemu borowi szary koloryt. W świeżych borach sosnowych oprócz mchów 
i porostów występują przeważnie: borówka brusznica i czarna jagoda. Rośnie tam 
też wrzos, pomocnik baldaszkowy o skórzastych, zimotrwałych listkach, gruszyczka 
zielonkawa. Do sosnowych borów nadmorskich przedostają się czasem rośliny 
szarych wydm, na przykład turzyca piaskowa, wierzba piaskowa i jastrzębiec 
baldaszkowy. W runie borów sosnowo_dębowych oprócz dobrze nam znanej czarnej 
jagody zobaczymy paproć - orlicę pospolitą. Możemy też spotkać konwalię, 
konwalijkę, nawłoć i przetacznik leśny, a z traw znajdzie się śmiałek pogięty. W 
runie borów jodłowych w Górach Świętokrzyskich ważną rolę odgrywają mchy i 
paprocie. Wśród nich błąka się widłak. Mamy też borówkę dusznicę, czarną jagodę, 
szczawik o białych kwiatach i kwaśnych listkach podobnych z kształtu do 
koniczyny. Rośnie przytulia, konwalijka, gruszyczka okrągłolistna. Bór 
jodłowo_świerkowy regla dolnego ma już w runie charakterystyczne rośliny 
górskie: goryczkę trojeściową, powojnik alpejski, rośnie tam kosmatka żółtawa, 
przynęt purpurowy. W borach iglastych i mieszanych znaleźć można dziwną roślinę, 
jakby ulepioną z wosku. Jest to korzeniówka - saprofit pobierający pokarm z 
martwych cząstek organicznych, roślina pozbawiona chlorofilu i dlatego 
bladożółta. Podobnym saprofitem jest gnieźnik leśny, mieszkaniec cienistych 
lasów, zwłaszcza bukowych. W grądach, lasach liściastych - charakterystycznymi 
roślinami są: przytulia leśna, trujący świerząbek gajowy z rodziny 
baldaszkowatych i białe gwiazdki zdrojówki, a z traw: kostrzewa, turzyca, 
perłówka. W lasach dość wilgotnych, lecz widnych, na wzgórkach znajdziemy 
niebiesko kwitnącą przylaszczkę. W jej pobliżu rośnie zawilec żółty, widać też 
białe gwiazdki kwiatów zawilca gajowego. Tam też można czasem spotkać rzadką i 
chronioną krzewinkę - wawrzynek wilcze łyko - o różowych, pachnących kwiatkach. 
Olesy mają niezwykle bujne runo z wieloma kwiatowymi bylinami i paprociami. 
Można tu znaleźć na podmokłych miejscach dość rzadką roślinę - czermień błotną, 
której żółtozielona kolba kwiatostanu jest ujęta w płaską pochwę, wewnątrz 
białą, z zewnątrz zieloną. Trafia się tu także trująca psianka słodkogórz o 
fioletowej koronie kwiatów i szkarłatnych jagodach. Z traw charakterystyczne są 
turzyce. Łęgi wierzbowo_topolowe mają runo bujne, wysokie. Górną jego warstwę 
stanowią wysokie byliny, na przykład trybula leśna z licznej rodziny roślin 
baldaszkowatych, bylica pospolita podobna nieco do piołunu, starzec nadrzeczny, 
pokrzywy. Niżej bieleją kwiatki gwiazdnicy gajowej i jasnota plamista z rodziny 
wargowych. Ponadto pną się stąd wyżej do górnych pięter: chmiel i kielisznik 
zaroślowy o śnieżnobiałej, lejkowatej koronie kwiatowej. Niżej wspina się rdest 
zaroślowy i psianka. W łęgach olszynowo_jesionowych runo też jest wysokie i 
bujne. W najwyższej jego warstwie panuje pokrzywa, obok wiązówka błotna o 
kremowych pachnących kwiatach zebranych w duże podbaldachy, ostrożeń i wiele 
innych. Niżej, w warstwie środkowej - baldaszkowaty świerząbek orzęsiony, 
niecierpek pospolity, tojeść i paprocie. Jeszcze niżej kryje się jaskier 
rozłogowy, rzeżucha i mchy. Z roślin pnących spotkać można chmiel jak we 
wszystkich wilgotnych lasach. Ponad granicą lasów - w kosówce tatrzańskiej - 
bywa runo podobne jak w borach górnego regla: paprocie, czarna jagoda, borówka 
brusznica. W zaroślach kosej olchy w Bieszczadach spotykamy i okazałe byliny, i 
rośliny niskie w warstwie przyziemnej: szczaw górski, nawłoć, czasem dzwonek 
rozłogowy i ostrożeń wschodniokarpacki. Rośnie tam też borówka czernica, 
podbiałek alpejski, kosmatka olbrzymia i siódmaczek leśny. "Grzybów było w 
bród"... Na dnie lasu warto zająć się grzybami, których wegetatywne ciało - 
grzybnia - utworzone z nitkowatych strzępów często rozwija się w głębi podłoża i 
stamtąd czerpie pokarm z materii organicznej. To co potocznie nazywamy grzybem 
(np. grzyby kapeluszowe), jest tylko owocnikiem wyrastającym z ukrytej przed 
naszym wzrokiem grzybni. Grzyby niższe - to przede wszystkim różne pleśnie 
(pleśniaki, pędzlaki, kropidlaki, sierpiki). Z grupy pędzlaków wywodzi się 
słynna penicylina, która zrobiła karierę w medycynie. Ale nie jej będziemy tu 
szukać. Pleśnie na ogół spełniają ważną rolę w gnijącej ściółce leśnej i w 
próchnicy, na przykład lasu bukowego. Grzybnia pleśni i grzybnia wyższych 
grzybów oplata korzenie drzew i roślin zielonych gęsto splecionymi z nitek 
strzępkami. Zgodne współżycie grzybni z roślinami - mikoryza i symbioza - polega 
na korzystnej wymianie pokarmów. Życie większości naszych grzybów leśnych jest 
ściśle związane z życiem drzew, o czym świadczą ich nazwy. Pod osiną widzimy 
ceglasty kapelusz podosiniaka, dalej mamy podbrzeźniaki, olszówki. Maślak 
zwyczajny harmonijnie współżyje z sosną, a maślak żółty - z modrzewiem. Strzeżmy 
się grzybów trujących, ale nie niszczmy ich, bo kto wie, jakim drzewom pomagają 
one do życia. Amatorami grzybów są nie tylko ludzie. Poszukują ich i zjadają je 
sarny, jelenie, dziki. Zwierzęta są odporniejsze na grzyby trujące. Jelenie 
zjadają podobno bezkarnie śmiertelne dla ludzi muchomory. Wiele leśnych ssaków 
chętnie jada podobne do trufli jeleniaki, ukryte w próchnicy lasów bukowych. 
Grzyby lubi bardzo rzadki już u nas niedźwiedź tatrzański, lubi je borsuk, 
zając, dziki królik. A wiewiórka suszy je, nadziewając na sęczki drzew, na zimę 
do swej spiżarni. Tajemnica porostów W wyższych piętrach lasu warto poszukać 
dość tajemniczych roślin - porostów. Są to organizmy złożone z glonów i 
współżyjących z nimi grzybów. Strzępki grzybni oplatają się komórkami glonów 
albo, w przypadku plechy, układają się warstwami. Porosty spotykane na pniach i 
gałęziach drzew nie pasożytują na nich, bo wodę i pokarm pobierają z 
otaczającego je środowiska, bez uszczerbku dla gospodarza. Są epifitami, tj. 
roślinami nie zakorzenionymi w glebie, lecz rosnącymi na drzewach. Epifitami są 
też niektóre mchy. Wiele epifitów nadrzewnych spotykamy na bukach porastających 
zbocza Łysej Góry. Groźne słowo: bakterie! Zstępując znowu na dno lasu, aż do 
leśnej gleby, trzeba powiedzieć o bakteriach, które odgrywają w życiu lasu dużą 
i pozytywną rolę. Nam słowo to kojarzy się zawsze z chorobą, a tymczasem właśnie 
wiele szczepów bakterii przyczynia się do tego, że trwa życie na ziemi. To 
bakterie są jednym z głównych czynników utrzymujących krążenie materii w 
przyrodzie i są ważnym czynnikiem glebotwórczym. Gleba leśna Ma także wyższe i 
niższe warstwy. Grzyby i bakterie rozkładają ściółkę leśną, spulchniają leśną 
warstwę gleby, w której zakorzeniają się rośliny o wątłych korzeniach z niższych 
pięter lasu. Nieco głębiej sięgają korzenie bylin, większych roślin zielonych, 
wreszcie krzewów. Do najgłębszych warstw podglebia schodzą korzenie drzew, 
układające się pod wpływem podłoża i potrzeb danego drzewa albo systemem palowym 
(w głąb), albo ukośnym (w różne strony), albo też płaskim (tuż pod glebą). 
Drzewa dziś i wczoraj I nie tylko wielkich kniaziów. Do dziś oglądamy 
tysiącletnich staruszków rówieśników państwa polskiego. Oto w Górach 
Świętokrzyskich pod Zagnańskiem rośnie prastary dąb Bartek "pamiętający" całe 
nasze dzieje, bo ma już - jak się na ogół podaje - 1200 lat (obwód jego mierzy 
przeszło 87m, wysokość 237m). Swego czasu profesor Jan Sokołowski * zrobił spis 
"lokatorów" Bartka. W jednym okresie lęgowym w dziuplach tego dębu gnieździło 
się 8 par szpaków, 6 par jerzyków, 2 pary wróbli mazurków oraz po jednej parze: 
pleszki ogrodowe, muchołówki żałobne, sikorki bogatki, sikorki modre, kowaliki i 
krętogłowy. Wśród gałęzi zaś uwiły sobie gniazda zięby i gołębie grzywacze. 
Uczepione pazurkami ścianek dziupli, przesypiały tu dzień liczne nietoperze. Jan 
Sokołowski - znany badacz - zoolog i ornitolog, zasłużony w dziedzinie ochrony 
ptaków w Polsce. Jest m.in. autorem książek: "Z biologii ptaków" i "Ptaki ziem 
polskich". Za rówieśnika Polski uważa się też tysiącletni dąb w Kadynach koło 
Elbląga. W jego wypróchniałym wnętrzu mógłby się zmieścić stół i ławy. Obwód 
pnia tego dębu mierzy prawie 107m. Jednym z naszych najstarszych dębów jest "Dąb 
Pogański" w Węglówce (woj. krośnieńskie). Ma podobno 1200 lat, a więc też 
"pamięta" początek Polski. W cieniu dębów Niemniej okazale jak trzy poprzednio 
wspomniane przedstawia się "Dąb Chrobry" w Piotrowicach na Ziemi Lubuskiej 
(obwód ok. 107m). W jego cieniu miał jakoby odpoczywać Bolesław Chrobry, gdy 
jechał z drużyną na spotkanie z cesarzem niemieckim Ottonem Iii. Piaski Wielkie 
(woj. szczecińskie) szczycą się potężnym dębem zwanym "Król Niels". Podanie 
głosi, że w 1121 roku obozował pod nim Bolesław Krzywousty i tu miał się spotkać 
z królem duńskim Nielsem. A grupa starych dębów przy szosie Koszalin_Karlino 
pamięta podobno czasy "traktu solnego", przebiegającego tędy na południe, a już 
z pewnością była świadkiem przemarszu wojsk napoleońskich na początku Xix wieku. 
Pod wieloma polskimi dębami zatrzymywał się ponoć Napoleon. Takim "Dębem 
Napoleona" szczyci się leśnictwo Borkowo (woj. gdańskie). Skromniej wygląda "Dąb 
Napoleona" w Dłużku (na Mazurach), bo ma tylko 400 lat i mierzy trochę ponad 57m 
w obwodzie. W Niemieńsku (woj. gorzowskie) atrakcją jest "Dąb Galla Anonima", 
gdzie według podania Gall Anonim miał rozpocząć pisanie swej kroniki podczas 
wyprawy Bolesława Krzywoustego. Słynne są stare dęby w Rogalinie w Wielkopolsce, 
zwane "Lechem, Czechem i Rusem". Najstarszym dębem w Europie jest chyba sędziwy 
dąb w małej wiosce Stelmuż na Litwie. Obwód jego pnia wynosi przeszło 87m, a 
wiek - zapewne 2000 lat. Według legendy pod nim miał stać ołtarz Perkuna, 
naczelnego bóstwa dawnych Litwinów, z wiecznie płonącym zniczem. Pod tym świętym 
dębem Litwini składali ongiś przysięgę przed walką z Krzyżakami. Lipy w 
legendzie Wiele lip posadził podobno król Jan Sobieski. Między innymi taką lipą 
chlubią się mieszkańcy wsi Zawieprzyce (woj. lubelskie), ale najsłynniejsza jest 
"Lipa Króla Jana" w Wilanowie. Żartobliwą fraszkę na temat lip ułożono w 
rodzinie pisarza Wacława Sieroszewskiego: "Stare lipy w Polsce sadził król 
Sobieski, prócz tej, którą posadził dziadzio Sieroszewski". Tylko że lipy 
Sobieskiego podziwiamy do dziś, a po lipie posadzonej na Kamiennej Górze w Gdyni 
przez Wacława Sieroszewskiego nie ma śladu. W okolicy Grunwaldu, we wsi 
Ostrowite, rośnie lipa, której obwód mierzy około 67m, pod nią według podania 
odpoczywał po bitwie z Krzyżakami król Jagiełło, a w Łańcucie siadywał ten król 
pod lipą jeszcze okazalszą (mającą 77m obwodu). W Kliniskach na Pomorzu 
Zachodnim rośnie wspaniała "Lipa Anna" (obwód ponad 87m). Wyżej rozgałęzia się w 
cztery potężne konary. Nosi to imię na pamiątkę córki Kazimierza Jagiellończyka, 
a żony księcia pomorskiego Bogusława X. W Wysiedlu rośnie nieco mniejsza "Lipa 
Jadwiga" (na cześć królowej), a w Płoni - potężna "Lipa Św. Ottona", pod którą 
podobno wygłaszano kazania po polsku. Trudno wyliczyć tu wszystkie odwieczne 
lipy, związane z dziejami Pomorza Zachodniego. Warto jeszcze wspomnieć, że w 
Kobylance największa z grupy lip, zwanej "Wieńcem Zgody", ma przeszło 500 lat, a 
zasadzona została przy podpisaniu pokoju po walkach między Szczecinem a 
Stargardem. Nazwa "Lipy Woja Szczota" wywodzi się od założyciela Szczecina, woja 
(a może księcia?) Szczota. Według dawnych tradycji wśród starych lip w Tanowie, 
zwanych "Żercami", kapłani słowiańscy żercy - składali ofiary i czynili wróżby. 
Nie tylko lipy i dęby Cisy i buki, klony, jesiony i wiązy mają też swoją 
historię. Warto pamiętać, że ochrona drzew nie jest "wynalazkiem" naszych 
czasów. Już statut wiślicki (1347 r.) Kazimierza Wielkiego ogranicza wyrąb lasów 
i chroni je przed zniszczeniem, a Władysław Jagiełło wydał specjalne przepisy o 
ochronie cisa, bardzo cenionego ze względu na zalety drewna; odporne na gnicie, 
ciężkie, twarde, elastyczne - używane do wyrobu kusz, łuków, strzał oraz 
pięknych mebli gdańskich i kolbuszowskich. Cis rośnie bardzo powoli, a żyje do 
2000 lat. Najstarszym i najgrubszym u nas okazem jest tysiącletni cis w 
Henrykowie na Śląsku, jest on też podobno najstarszy w Europie. Ma zrośnięte u 
dołu dwa pnie (każdy ponad 37m obwodu). W województwie bydgoskim największe w 
Polsce skupisko cisów "Wierzchlas" stanowi resztkę istniejącej tu dawniej 
Puszczy Pomorskiej. Najgrubszym cisem w tym rezerwacie jest "Bolesław Chrobry". 
Pod cisami w Szczecinie według legendy zatrzymywał się też Bolesław Chrobry w 
drodze do Kołobrzegu. Władysława Jagiełłę, obrońcę cisów, uczczono nadając jego 
imię trzem drzewom w Szczecinie. "Cis Tysiąclecia" na Mazurach ma właśnie około 
tysiąca lat. W Ryńsku (woj. toruńskie) rośnie cis posadzony przez Mikołaja z 
Ryńska w 1397 roku na pamiątkę założenia tajnego Związku Jaszczurczego 
walczącego z uciskiem krzyżackim. Jan Sobieski sadził nie tylko lipy. Oto w 
Szamotułach (Wielkopolska) legenda wiąże z królem Janem trzy piękne wiązy: "Wiąz 
Marysieńki", "Rok 1683" i "Sobieski". Wspaniałym wiązem chlubi się Wierzbno. 
Drzewo to nazwano "Odonicem" od rządzącego tam w Xii wieku księcia 
wielkopolskiego Władysława Odonica. Najpotężniejszy na Pomorzu Zachodnim jest 
buk "Ziemomysł" (obwód 7#1/27m) w Strzelewie. Przebywać miał tam Ziemomysł - 
według Galla Anonima - ojciec Mieszka I. Objęte rezerwatem ścisłym są piękne 
buki nad Jeziorem Lutomskim w Wielkopolsce. Są one pozostałością prastarej 
puszczy. Najstarsze z nich, trzechsetletnie drzewa mają około 67m obwodu. Do 
ciekawych pomników przyrody należy "Klon Solarzy" (obwód ponad 47m) we wsi Zatom 
na Pomorzu Zachodnim. Tędy wiódł "szlak solny" z Kołobrzegu do Wielkopolski i na 
Śląsk. Okazałe buki i jodły rosną nad mogiłami powstańców z 1863 roku w 
Zwierzyńcu (woj. zamojskie). W okolicach Iławy jest trzechsetletnia aleja 
sosnowa, zwana Aleją Napoleona. Znajduje się ona na trakcie przemarszu wojsk 
napoleońskich. Drzewa "dobre" i "złe" Różne drzewa rozmaitą w ciągu wieków 
cieszyły się opinią. Wierzono, że między życiem człowieka a drzewem sadzonym w 
dniu jego urodzin zachodzi ścisły związek. Niektórym drzewom przypisywano 
niezwykłe właściwości, na przykład sprowadzanie choroby na śpiącego pod nimi 
człowieka, a nawet czasem śmierci (w cieniu cisa). W naszym dzisiejszym pojęciu 
dąb jest symbolem siły, potęgi. Tak też utrzymywano i w starożytności, kiedy w 
jego szumie słyszano głosy potęg nadprzyrodzonych. Chociaż później dąb tracił u 
ludzi wiele ze swej niezwykłości, to jednak pozostało w nim coś niepokojącego. 
Dał temu wyraz Słowacki w "Beniowskim": "Był to ów sławny dąb, gaduła stary,@ 
jak czarownica krzywy i wybladły.@ Ogniste zeschła kora miała szpary,@ z konarów 
liście na poły opadły,@ liść, co pozostał - zwiędły i zwalany,@ szumiał po 
drzewie jak krwawe łachmany.@" Dąb uznawano za drzewo niemal święte. 
Starożytnych Rzymian wieńczono nie laurowymi liśćmi, lecz dębowymi. W świętych 
gajach na Litwie i Żmudzi rosły dęby poświęcone bogu Perkunowi. Stare 
wypróchniałe dęby tym bardziej czczono, że ich dziuple były siedzibą duchów, 
częściej dobrych, ale czasem i złych. Toteż znoszono owym duchom jako ofiarę, 
aby pomagały albo choć nie przeszkadzały, garście włókna lnianego, plastry 
miodu, sery, jaja. A ponieważ te dary nocą znikały, ludność wierzyła, że zabrały 
je duchy. Na Kielecczyźnie był (a może nawet jest jeszcze?) dąb zwany 
"Doktorem", który miał leczyć choroby gardła i zębów. W "Encyklopedii 
staropolskiej" Glogera znajdujemy nawet dawny przepis, jak chory powinien się 
zachować przy owym dębie. O wschodzie słońca należało pójść pod ten dąb i obejść 
go trzy razy, powtarzając: "Powiedzże mi, powiedz, mój kochany dębie, jakim 
sposobem leczyć zęby w gębie?". Według wierzeń ludowych ścięcie dębu może 
sprowadzić na ludzi karę, jak to miało miejsce pod Radomskiem, gdzie zwalono 
bardzo spróchniały dąb poświęcony św. Rochowi. Zapanowała tam nawet epidemia 
tyfusu i uznano, że jest to kara za świętokradztwo. Lipa od wieków należała do 
drzew dobrych, a nawet świętych. Rzymianie uważali ją za drzewo miłości, a na 
długich płatach lipowego łyka pisywali czułe listy do kochanek. Drzewo to 
sadzono na pamiątkę ślubów, chrzcin i zaręczyn. Dlatego tyle lip rośnie dokoła 
domostw ludzkich. Wierzono dawniej, że lipę omijają pioruny. Łyko lipowe jest 
uważane za pomocne w różnych ciężkich wypadkach: związywano nim na przykład 
nieprzytomnego, umysłowo chorego człowieka, służyło więc wtedy jako swoisty 
kaftan bezpieczeństwa, ale miało jednocześnie moc uśmierzającą. "Lipa 
czarnoleska, na głos Jana czuła, tyle rymów natchnęła" - wspomina w "Panu 
Tadeuszu" Mickiewicz, bo liczne swoje strofy właśnie lipie poświęcił Jan 
Kochanowski. Wspomina ją też serdecznie Słowacki w swej "Podróży do Ziemi 
Świętej z Neapolu" "Lubiłem lipę, co nad sławnym Janem@ cień rozstrzelony 
zbierała pod siebie@ i co rok dzbanem@ niewymyślnego w żądzach i w potrzebie,@ 
co była drugim poety mieszkaniem,@ głośna słowików - szpaków narzekaniem.@" 
Wyraźnie zaś złą opinię ma wierzba, tak bardzo charakterystyczna dla polskiego 
krajobrazu. Od dawna wierzono, że jest ona "najulubieńszym pomieszkaniem 
diabła", zwłaszcza wierzba bardzo stara, wypróchniała. Diabeł "w niej 
przemieniwszy się w puszczyka, lubi śmierć ludziom przepowiadać". Tchórzliwie 
drżąca osika też nie miała dobrej sławy u ludu i w starych legendach. W dawnych 
wierzeniach zawsze dobra jest leszczyna, bo "gdzie rośnie przy chałupie (...), 
tam piorun nie uderzy". O brzozach dziwne rzeczy mówią współcześni różdżkarze, 
ci co wykrywają za pomocą różdżki (suchej leszczynowej lub wiklinowej 
rozwidlonej gałązki) żyły wodne i mineralne ukryte głęboko w ziemi. Oto brzoza 
ma podobno chronić człowieka przed złym wpływem owych podziemnych wód. Pewien 
różdżkarz mówi, że wystarczy włożyć pod materac wiązkę gałęzi brzozowych, aby 
osłabić czy nawet zniweczyć to szkodliwe oddziaływanie. Jesion, drzewo boga 
wojny, Marsa, był bardzo ceniony w świecie starożytnym. Z jego drewna robiono 
najlepsze oszczepy. Panowało wtedy też przekonanie, że węże unikają cienia tego 
drzewa. A że wąż był od wieków symbolem zła, jedną z postaci diabła, więc też 
sadzenie jesionów koło domów mieszkalnych miało na celu odpędzenie złych duchów 
i upiorów. Przesąd ten istnieje jeszcze gdzieniegdzie na wsi. Jesion, zaliczany 
więc niewątpliwie do drzew dobrych, tak jak i wiąz, chętnie bywa sadzony przy 
domach. Buk ma bogatą tradycję w literaturze starożytnej. Wergiliusz w 
"Eklogach" opisuje pasterską grę na fujarce w cieniu buka. Przez długie czasy 
buk był w poezji symbolem słodkiego, niezmąconego spokoju, atrakcyjnego życia na 
łonie natury. Jest to więc drzewo dobre. Drzewa dziś i jutro Drzew mamy w kraju, 
niestety, coraz mniej. A nie każde drzewo ma szczęście zostać chronionym 
pomnikiem przyrody. Padają podcięte piłą piękne okazy naszej rodzimej flory przy 
realizowaniu lada jakiej, nie przemyślanej dostatecznie koncepcji 
urbanistycznej, przy poszerzaniu szos, wytyczaniu nowych dróg albo nawet tam, 
gdzie ich cień nie sprzyja uprawom. Trudno wprost uwierzyć, jak ludzie sami 
sobie szkodzą przez całkiem bezmyślne nieraz wycinanie drzew. A przecież 
słyszymy wciąż głosy naukowców ostrzegających przed niebezpieczeństwem 
stepowienia naszego kraju. Drzewa wolno rosną, a tak szybko można je ściąć, 
wystarczy jedna nie przemyślana decyzja! Soplicowskie gusty Osobiście nie lubię 
cyprysów, co sterczą niby ostro zatemperowane ołówki. Nie imponują mi potężne 
figowce ani eukaliptusy, które zrzucają długimi pasmami korę ze swych pni, 
ukazując nagie drewno. Nie zachwycał mnie południowy przepych zieleni, kiedy u 
nas była już jesień. Więc po powrocie z Południa z jakże miłym uczuciem witałam 
rodzime drzewa, które przybierały w tym czasie wspaniałe złoto_brunatne barwy 
jesieni. Toteż bliska jest mi strofa z "Pana Tadeusza" o naszych drzewach: "Czyż 
nie piękniejsza nasza poczciwa brzezina,@ która jako wieśniaczka, kiedy płacze 
syna@ lub wdowa męża, ręce załamie, roztoczy@ po ramionach do ziemi strumienie 
warkoczy".@ Nasze drzewa są piękne o każdej porze roku, ale ich charakter 
najbardziej uwydatnia się zimą, kiedy stoją czarne i nagie. Wtedy widać wyraźnie 
okrągło zakrzywione gałęzie kasztanowców niby ogromne pazury. Lipa snuje na tle 
nieba gęstą siatkę drobnych gałązek między koronką grubszych gałęzi i konarów. 
Piramidalne topole nadwiślańskie strzelają w niebo wąskimi wiązkami delikatnych 
rózeg. Rozwiane na wietrze gałęzie płaczących brzóz i wierzb wyglądają doprawdy 
jak warkocze. Zanim nastąpi letni wybuch zieleni, przedwiosenna, seledynowa 
mgiełka liści raduje serce i cieszy wzrok rozmaitością przeglądających przez nią 
kształtów gałęzi. Wtedy to balsamiczne topole wypuszczą duże, lepkie pąki i tak 
uperfumują nimi powietrze, że niemal nie będzie czuło się woni miejskich spalin. 
Bezlistne jeszcze klony przystroją się w jasnozielone bukieciki kwiatów, a 
kasztanowce zaczną powoli wysuwać pierwsze włochate palce liści. Po eksplozji 
letniej zieleni nastąpi jesienne żółknięcie. Opadną drobne listki brzóz, 
poczerwienieją klony, osiki i ozdobne gatunki dębów. Drzewa staną się 
piękniejsze niż latem. Niezapomniane wrażenie pozostało mi z Tuhanowicz, dawnego 
majątku Wereszczaków, kiedy znalazłam się w Altanie Maryli, pod sławnymi lipami, 
świadkami westchnień młodego pana Adama do panny Wereszczakówny. I potem 
jeszcze, gdy siedząc na pochylonym nad wodą grubym pniu olchy wpatrywałam się z 
wysoka w przejrzystą wodę mickiewiczowskiej Świtezi. Resztki puszcz Prawdziwą 
puszczą jest Puszcza Białowieska w granicach parku narodowego. Tam znajdujemy 
wspaniały starodrzew, rozmaite gatunki drzew w różnym wieku. Tak właśnie, jak 
było zapewne w naturalnej puszczy. Inne puszcze są już często tylko resztkami 
lasów naturalnych, więc tym bardziej pieczołowicie trzeba o nie dbać zachowując 
je w miarę możliwości w ich pierwotnym stanie. Na miano puszczy zasługuje 
jeszcze wiele ostępów w Puszczy Świętokrzyskiej, jednak i tam trafiają się 
wypadki nie przemyślanego, zmasowanego wyrębu albo wycinania starych, 
parusetletnich drzew. W ten sposób rezygnuje się z bardzo ważnej cechy lasu 
naturalnego - różnorodności wieku poszczególnych drzew. Mało wspólnego z 
prawdziwą puszczą pierwotną ma Puszcza Kampinoska. Stosunkowo najlepiej 
wyglądają te jej partie, gdzie grząski, błotnisty teren chroni las przed 
turystami. Można zrozumieć konieczność jej udostępnienia; wyznaczenia miejsca na 
parking, obozowiska, biwaki, wytyczenia szlaków pieszych i kolarskich. Trudno 
jednak pogodzić się z barbarzyńskim niszczeniem runa leśnego podczas 
grzybobrania, z łamaniem krzewów, zrywaniem kwiatów, hałasem i zaśmiecaniem 
lasu. Do miana puszczy pretendują Bory Tucholskie na Pojezierzu Pomorskim, gdzie 
drzewostan składa się przede wszystkim z sosen, choć są tam też dąbrowy i gaje 
bukowe. Pierwotnie były tu lasy bukowo_sosnowe z domieszką wielu innych drzew 
liściastych. W Borach Tucholskich znajduje się kilka rezerwatów, m.in. rezerwat 
cisów. Rośnie tam też wiele starych dębów, wiek kilku ocenia się na około 700 
lat. Lasy tatrzańskie Na specjalną uwagę zasługują lasy tatrzańskie. Są one 
składową częścią naszego najpiękniejszego parku narodowego. I tu od razu narzuca 
się niespokojne pytanie: w jakim stopniu ich dzisiejszy stan odbiega od 
naturalnego? Rzeczą oczywistą były zmiany, które zachodziły w miarę tego, jak 
człowiek coraz głębiej się w nią wdzierał. Największe spustoszenie sprawiała 
niszczycielska eksploatacja lasów w końcu Xix i na początku Xx w. Górale uważali 
drewno za jedyny materiał budowlany, a szybki rozwój Zakopanego był też silnym 
bodźcem do zdobywania drewna. Właściciele wielkich terenów leśnych wycinali bez 
litości lasy, nie dokonując przy tym żadnych zalesień. Dopiero kupno Kuźnic i 
przejęcie lasów przez Władysława Zamoyskiego poprawiło sytuację. Jeżeli weźmiemy 
pod uwagę takie klęski żywiołowe, jak wiatr halny czy lawiny, łatwo możemy sobie 
wyobrazić, jak bardzo obecne lasy tatrzańskie odbiegły od naszego wyobrażenia o 
puszczy pierwotnej. Jej fragmenty zachowały się jedynie w najbardziej 
niedostępnych miejscach regla górnego (np. lasy urwiskowe na Wołoszynie). 
Przepięknym zabytkiem pierwotnej przyrody jest las świerkowy "Wantule" w górnej 
części Doliny Miętusiej. Lasy świerkowe na zboczach Żabich Wierchów nad Morskim 
Okiem i nad Doliną Waksmundzką są też resztkami pierwotnej puszczy. W reglu 
dolnym spotyka się tylko pojedyncze stare buki, jodły i jawory, które świadczą o 
puszczańskiej przeszłości. Człowiek nie odegrał tu dobrej roli: sztucznie 
wprowadził do regla dolnego jednogatunkowe lasy świerkowe, obok naturalnego dla 
ich podłoża zespołów bukowych i jodłowych. Czyste świerczyny są mało odporne na 
różne klęski elementarne, jak wiatr halny, okiść oraz szkodniki ze świata 
zwierzęcego i roślinnego. Im wyżej, tym lasy górnoreglowe mają więcej wyłomów 
wskutek wiatru halnego, lawin, nadmiernych wypasów i nawet rabunkowej 
eksploatacji. Na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego usuwa się jedynie drzewa 
opadnięte przez korniki, złamane przez wiatr czy lawiny. Cały obszar jest 
podzielony na rezerwaty ścisłe i częściowe. W rezerwatach ścisłych kończy się 
działalność człowieka, a udostępniane są one jedynie dla celów naukowych. 
Rezerwaty częściowe - większa część lasów tatrzańskich - będą stopniowo 
odnawiane, aby doprowadzić je możliwie prędko do stanu jako tako naturalnego. W 
gniazdach regla dolnego będzie się więc wprowadzać jodłę, buk, jawor z domieszką 
jesionu w dolnych partiach. W istniejących już lukach sadzić się będzie modrzew 
i odmianę górską sosny zwyczajnej. Optymizm budzi plan zalesiania nieużytków i 
osuwisk olszą szarą, wierzbą, modrzewiem, sosną, jarzębem i osiką. Lasy stare i 
młode Niewątpliwie w ciągu ostatniego trzydziestolecia powierzchnia naszych 
lasów wzrosła o wiele setek hektarów. Ale... są to lasy świeżo posadzone, bardzo 
młode, a wciąż ubywa drzew starych. Dlatego to młodnienie lasów wcale nie 
cieszy. Czy warto tu wyliczać wszystkie korzyści, jakie mamy z istnienia drzew? 
Chyba tak, bo przecież ile grzechów popełniamy w stosunku do nich na każdym 
kroku! Drzewa wpływają na pogodę, łagodzą klimat, chronią przed wichrami, 
utrzymują wilgoć w powietrzu, a przede wszystkim wydzielają życiodajny tlen. Z 
życiem leśnych drzew jest związana większość naszych grzybów. Grzybnia obrasta 
najdrobniejsze korzonki drzew i tam następuje wymiana pewnych pokarmów. Obie 
strony czerpią stąd korzyści. Już same nazwy grzybów wskazują, z jakim drzewem 
współżyje dany gatunek, podbrzeźniak, podosiniak czy olszówka. Strzegąc się 
grzybów trujących, pamiętajmy, aby nie niszczyć ich. Kto wie, jakim drzewom 
pomagają do życia? Są jednak grzyby groźne dla drzew, pasożyty, wywołujące 
poważne choroby. Popękane narośle na pniu jodły - to rak jodły. Huba ogniowa 
zaraża osiki swoimi zarodnikami i powoduje psucie się drewna wewnątrz pnia. 
Czernik klonowy atakuje klony i jawory, pokrywając ich liście czarnymi plamami. 
Niezwykle ważne dla naszych lasów jest przywrócenie im pierwotnego stanu, to 
znaczy przejście od najpospolitszych ostatnio lasów jednogatunkowych 
(monokultur) i jednowiekowych do lasów mieszanych, najbardziej zbliżonych w 
swoim składzie do lasu naturalnego, który sam się przed szkodnikami broni. 
Własne drzewo Byłoby dobrze, aby kult sadzenia drzew stał się u nas osobistą 
potrzebą. Mieć swoje drzewo, przez siebie posadzone i pielęgnowane! Tak, bo 
przecież nie tylko na posadzeniu ma polegać hodowanie własnego drzewa. Trzeba 
pamiętać o podlewaniu, podparciu palikiem w razie potrzeby, o wyrywaniu chwastów 
i spulchnianiu ziemi dokoła. Czy to będzie koło wiejskiego domu, czy na miejskim 
podwórku, wzrost naszego drzewa, jego pierwsze listki i gałązki - wszystko to da 
nam radość. W prasie codziennej czytałam taką niezwykłą wiadomość: "Drzewa do 
wynajęcia!" Dwaj młodzi mieszkańcy Kalifornii stworzyli nową "placówkę usługową" 
- Służbę Wynajmu Drzew. W zależności od wynajmowanego obiektu opłata roczna waha 
się w granicach 25_#150 dolarów. Za sumę tę można wynająć drzewo rosnące w 
publicznym parku. Zawarcie transakcji uprawnia do podziwiania go kwitnącego, 
zbierania części jego owoców, wspinania się na gałęzie i urządzania pikników w 
cieniu korony. W zamian za to dzierżawca otacza drzewo opieką, dba o nie, 
pielęgnuje, chroni przed zniszczeniem. Myślę, że nasza radość z posiadania 
drzewka przez siebie wyhodowanego będzie nierównie większa niż z takiego 
"wypożyczania drzewa", jakie reklamują pomysłowi Kalifornijczycy. Bez końca 
można mówić o lasach, drzewach i ich znaczeniu dla ludzkości. Chciałabym tu 
jeszcze dorzucić parę słów otuchy, abyśmy nie oceniali naszej leśnej przyszłości 
zbyt pesymistycznie. Trzeba pamiętać, że prowadzi się szeroko zakrojoną akcję 
zadrzewiania kraju, zwłaszcza na terenach rolniczych i w osiedlach. Szkółki 
leśne produkują nieustannie mnóstwo sadzonek, ale podobno przyjmuje się ich 
zaledwie połowa wskutek nieprawidłowo wykonywanego sadzenia. A więc uczmy się 
sadzić drzewa i róbmy to w odpowiednim czasie! Mali i duzi mieszkańcy lasów 
Poznaliśmy już najogólniej las, jako zbiorowisko roślin, poczynając od wielkich 
drzew, a skończywszy na runie leśnym w podszyciu lasu. Przy uważnej obserwacji 
"dna lasu" zauważymy, jak ruchliwe panuje tam życie. Tu spieszą mrówki, tam 
pająk rozpostarł siatkę - muchołapkę, obok pełznie mały chrząszczyk, a spod nóg 
skacze pasikonik. A ten las nie byłby wcale taki, jaki jest, gdyby nie różne 
formy współżycia w nim jego mieszkańców. Leśne koło życia W opisie lasu nie 
można się obejść bez paru wciąż używanych terminów: biocenoza (od greckich słów: 
bios - życie i koinos - wspólny) i biotop (bios - jw., topos - miejsce). 
Dosłownie - chodzi tu o współżycie wielu gatunków roślin i zwierząt (biocenoza) 
w pewnym określonym środowisku naturalnym (biotop). Współzależność rozmaitych 
organizmów roślinnych i zwierzęcych w lesie wyraźnie rzuca się w oczy. Każdy 
gatunek ma tu swoje miejsce i wpływ na współmieszkańców. Gąsienice na przykład 
zjadają liście i igły drzew, same zjadane są z kolei przez inne owady. 
Gąsienicami żywią się też mniejsze ptaki, na które znowu polują większe ptaki 
drapieżne. Jest to jeden z wielu możliwych przykładów współzależności 
obowiązującej w leśnym "kole życia". W normalnie funkcjonującym środowisku - 
biotopie - nie dochodzi do całkowitego wyniszczenia jakiegoś gatunku, 
spowodowałoby to bowiem wyginięcie innego gatunku, który się tamtym żywił. 
Przykłady zachwianej równowagi widzimy natomiast tam, gdzie człowiek w nie 
przemyślany sposób ingeruje w bieg procesów życiowych leśnych organizmów, 
gospodarując w lesie według własnych doraźnych potrzeb. Mechanizmy regulacji 
rozrostu Nadmierne rozmnożenie się jakiegoś gatunku zakłóca równowagę 
biologiczną i wtedy mówimy o plagach. Bywały lata plagi gryzoni. Australia 
cierpiała kiedyś wskutek plagi dzikich królików. Około połowy Xix wieku słynna 
"inwazja" kaktusów (Opuntia) w Australii zaczęła się od doniczkowego kaktusa, 
przywiezionego tam z Ameryki Południowej. Kaktus ten, posadzony w żywopłocie tak 
szybko zaczął się rozmnażać i rozsiedlać, że żadne próby walki z "zielonym 
piekłem" (przez wycinanie czy spalanie) nie dawały wyników. Dopiero około 1925 
roku zainteresowano się owadami żerującymi na opuncji w jej ojczyźnie i odkryto, 
że najważniejszym z nich jest niepozorna ćma, której gąsienice niezwykle 
żarłocznie pożerają wyłącznie opuncję, wskutek czego kaktus ten w Ameryce nie 
może się zanadto rozplenić. Tak więc natura sama ustala swoje prawa, reguluje 
rozwój organizmów i wskazuje człowiekowi właściwą drogę postępowania. 
Pielgrzymka gąsienic Tu chcę się cofnąć do zdarzeń, które działy się przeszło 
pół wieku temu. Byłam wtedy świadkiem plagi, jaka nawiedziła jednogatunkowe 
sośniny na Mierzei Helskiej. Oto pewnego razu wędrując bezludnym sosnowym lasem 
helskim, zasłuchana w szum bliskiego morza, ujrzałam zdumiewające zjawisko. Po 
szynach kolejowych lazł sznur, chyba dwumetrowej długości, wędrujących wolno 
gąsienic. Szły jedna za drugą, nieprzerwanym ciągiem, jakby sklejone ze sobą, 
może zwabione ciepłem nagrzanych w słońcu szyn. Odszukałam je potem w atlasie i 
podręczniku entomologii. Była to strzygonia choinówka - najgroźniejszy wróg 
sosny, atakujący lite sośniny w średnim wieku, pozbawione innych drzew i 
podszytu. Tak właśnie było wtedy w helskim lesie. Był to zapewne okres (druga 
połowa lipca), kiedy gąsienice opuściły korony objedzonych z igliwia drzew i 
wędrowały do warstwy próchnicznej, gdzie miały się przepoczwarczać i jako 
poczwarki zapaść w stan spoczynku trwający od sierpnia do marca przyszłego roku. 
Spotkanie to poprzedzało wielką klęskę, którą strzygonia choinówka spowodowała w 
latach 1922_#1924, występując masowo w Europie na obszarze przeszło pół miliona 
hektarów (w Polsce - ponad 200 tys. 7ha). Największe straty poniosła wtedy 
Puszcza Nadnotecka, w znacznej części wskutek tego wycięta. Później atak 
strzygoni nastąpił w latach 1930_#1933, kiedy bardzo ucierpiały Bory Tucholskie, 
ale straty były mniejsze, bo nauczono się w pewnym stopniu zwalczać tego wroga. 
Po wojnie ataki strzygoni następowały w latach 1956_#1957 i w 1963 roku, ale 
likwidowano je znacznie szybciej wypróbowanymi środkami chemicznymi. Badacze 
tego szkodnika zrobili też rejestr poznanych jego wrogów. Gąsienice strzygoni 
atakował na przykład grzyb Empusa aulicae, powodując ich śmiertelną chorobę. W 
zwalczaniu "wyżu" strzygoni gra rolę pasożytniczy, ale pożyteczny owad - 
kruszynek, rozwijający się z jaj złożonych w ciele szkodnika. Na ogół 
najgroźniejszymi pasożytami, atakującymi gąsienice wielu szkodników leśnych, są 
rozmaite błonkówki, między innymi gąsieniczniki składające swe jaja w ciała 
innych owadów. Wykluwająca się z jaja biała larwa pasożytuje w ciele gospodarza, 
tam się przeobraża i wtedy dopiero opuszcza wyniszczone ciało żywiciela. Wśród 
owadów drapieżnych groźny jest dla strzygoni chrząszcz - tęcznik liszkarz, 
wykorzystywany w walce biologicznej z tym szkodnikiem, i mrówki leśne, otaczane 
przez leśników szczególną opieką. Na przykładzie strzygoni choinówki wyraźnie 
widzimy wzajemne biologiczne powiązania organizmów wchodzących w skład biotopu - 
lasu. Dlatego poświęciliśmy jej tyle uwagi. Inni wrogowie lasu Nie brak innych 
szkodników niszczących przede wszystkim lite bory sosnowe, najbardziej podatne 
na tego rodzaju plagi. Z rzędu błonkoskrzydłych są to - przede wszystkim - 
osnuja gwiaździsta, borecznik sosnowiec i borecznik rudy. Z rzędu motyli oprócz 
strzygoni żerują na sosnach: barczatka sosnówka, zawisak borowiec (siwotek), 
poproch cetyniak, zwójka sosnóweczka. Dla świerczyny groźna jest ćma brudnica - 
rząpica mniszka, występująca niemal w całej Europie i atakująca świerczyny i 
sośniny, a z drzew liściastych - buki i graby. Pierwszym pokarmem młodych 
włochatych gąsieniczek są szpilki świeżo rozwijających się pędów. Dopiero 
starsze gąsienice pożerają stare igły. Niebezpiecznym wrogiem szkółek sosnowych 
i świerkowych jest chrząszcz szeliniak sosnowiec, którego larwy żerują wprawdzie 
na bezwartościowym materiale, bo na korzeniach drzew ściętych, ale wylęgłe z 
nich chrząszcze zżerają strzałki i gałązki młodych drzewek w uprawach. Szeliniak 
potrafi przegryźć na wylot strzałkę jednorocznej sosenki czy świerka, a wtedy 
wierzchołek odpada. Zwalcza się go za pomocą pułapek, rowków chwytnych i środków 
chemicznych. Chrząszcz smolik znaczony atakuje szkółki sosnowe i groźny jest 
właśnie w stadium larwy. Dorosły chrząszcz jest mało szkodliwy. Szkodniki wtórne 
Taką nazwą określają leśnicy owady żerujące na drzewach obumierających, chorych 
czy ściętych, w odróżnieniu od opisanych szkodników pierwotnych, atakujących 
drzewa zdrowe. Groźna jest żerdzianka sosnówka - chrząszcz z rodziny 
kózkowatych. Jej larwa drąży szerokie chodniki pod korą, naruszając drewno. Do 
tej rodziny należy spuszczel, groźny dla materiału drzewnego już przerobionego, 
trafia się jednak i w pniach na zrębach. Cetyńce większe i mniejsze - chrząszcze 
z rodziny kornikowatych opadają drzewa ścięte albo osłabione (np. przez grzyb - 
opieńkę). Najbardziej popularny i groźny dla świerków jest chrząszcz kornik 
drukarz, napadający głównie drzewa osłabione, zaatakowane przez mniszkę. Dobrze 
znane są jego misternie kręcone korytarze w drewnie, rysunkiem przypominające 
dzieła sztuki abstrakcyjnej. Autorem ciekawych rysunków jest też smolik 
jodłowiec. Wrogowie drzew liściastych Należą do nich między innymi chrabąszcz 
majowy i kasztanowy, rzemlik topolowiec - chrząszcz z rodziny kózkowatych, 
żerujący na plantacjach i w matecznikach topoli, a ze szkodników wtórnych mały 
motyl - trociniarka czerwica, spotykany na chorych wierzbach, topolach, olchach, 
brzozach i dębach. Jej gąsienice wygryzają rozległe korytarze w drewnie. 
Chrząszcz - paśnik pałączasty żeruje w drewnie drzew świeżo ściętych lub 
osłabionych. Wykłada się na niego drzewa_pułapki. Liśćmi buków i dębów żywią się 
skoczonosy bukowe i dębowe. Chrząszcze składają po jednym jaju do głównego nerwu 
liścia i tam przepoczwarczają się w oprzędzie. Charakterystyczne są galasówki. 
Ich larwy żyją w tkance liścia, tworząc narośla zwane galasami, chroniące larwę. 
Galasówka dębianka żeruje na liściach dębu, tworząc maleńkie "jabłuszka", 
najpierw zielone, potem żółkniejące. 90% galasówek znajdujemy na dębach, resztę 
na jarzębinie, klonie, dzikiej róży. Niektóre galasówki składają swoje jaja nie 
w liściach, tylko w pączkach, łodygach czy w korzeniach. "Obory" mrówek Wiele 
pisano o słynnych "oborach" mrówek, w których pieczołowicie hodują one "krowy" - 
mszyce, zlizując ich wydzieliny - słodką spadź (rosę miodową), swój wielki 
przysmak. W lesie znajdujemy tylko kilka gatunków mszyc zdecydowanie 
szkodliwych. Inne są raczej niewinne, jak na przykład "krowy" mrówek czy 
pożytecznych w lesie owadów - rączyc, które także żywią się ich spadzią. Warto 
zapoznać się z nimi bliżej. Odżywiając się mszyce wysysają sok z rośliny. 
Zatrzymują z niego potrzebne dla organizmu białko, natomiast wydalają cukier w 
postaci rosy miodowej. Mrówki nie tylko ją zbierają, ale gładząc i uciskając 
mszyce wywołują większe wydzielanie się spadzi, a więc dosłownie - doją mszyce. 
Dbają też o swoją "oborę": przenoszą do mrowisk jaja mszyc, a wiosną, gdy się 
mszyce wylęgną, umieszczają je na odpowiednich roślinach. Niektóre gatunki 
mrówek żywią się wyłącznie odchodami mszyc. Zasłużone owady Mrówki są 
pożyteczne. Usuwają martwe szczątki zwierzęce i roślinne, a więc oczyszczają 
las, pożerają jaja, larwy i poczwarki, a nawet owady dorosłe, wiele szkodników 
leśnych. Podczas wspomnianych wyżej ataków strzygoni choinówki mrówki odegrały 
bardzo pozytywną rolę. Wśród obumarłych drzew pozostały wszędzie zielone 
"wyspy", właśnie tam, gdzie znaleziono wielkie mrowiska mrówki rudnicy. Leśnicy 
wykorzystują więc ich pomoc; przenoszą część mrowiska w odpowiednie do rozwoju 
mrówek inne zagrożone części lasu, mnożąc w ten sposób liczbę mrowisk. Chronią 
kopce mrówek przed ludźmi i dzikami obudową z palików, a nawet otaczają je 
drutem kolczastym. Ten, kto bezmyślnie rozgrzebuje czubek mrowiska, czyni tak, 
jak by zerwał komuś dach nad głową, bo wystarczy uszkodzić czubek kopca, aby 
całe mrowisko zawilgło, wdarła się tam zabójcza pleśń z góry aż do najgłębszych 
"piwnic" i całe osiedle mrówek ulega wtedy zniszczeniu. Główną zresztą częścią 
mrowiska jest nie sam kopiec, niekiedy półmetrowej wysokości, lecz jego 
podziemia - skomplikowany system chodników i korytarzy, gdzie w najniższych jego 
częściach z nadejściem chłodów kryją się zdrętwiałe z zimna mrówki, aby tam przy 
znikomej aktywności organizmu przetrwać do wiosny. Ktoś mnie kiedyś zapytał, czy 
są latające mrówki. Oczywiście, są. Mrówki samce mają skrzydła przez całe życie, 
samice tracą je po odbyciu lotu godowego, a mrówki robotnice są to 
niedorozwinięte samice, bez skrzydeł. To one, stale wędrując po ziemi, hodują 
potomstwo, pielęgnują poczwarki i pracowicie znoszą do kopców pokarm, także 
igły, strzępki kory, kawałki żywicy i inny materiał budowlany. Mrówki, oprócz 
niewątpliwych zasług w zwalczaniu szkodników leśnych, mają jeszcze zasługi w 
rozsiewaniu nasion wielu roślin i w spulchnianiu gleby leśnej. Turkoczący 
szkodnik to turkuć podjadek z rodziny świerszczowatych, szkodnik w szkółkach 
jednoletnich. Ten duży owad (długości około 57cm) szaroburorudy, owłosiony, ma 
przednie nogi duże i mocne, przeznaczone do kopania podziemnych korytarzy, gdzie 
przebywa podgryzając korzonki roślin. Nie gardzi też dżdżownicami, pędrakami, 
drutowcami. Lata niechętnie i ociężale, głównie nocą, wydając charakterystyczny 
terkot. Leśnicy zwalczają turkucia w szkółkach leśnych za pomocą puszek_pułapek. 
Robią też pułapki z końskiego nawozu, gdzie turkucie lubią zimować. Pochwała 
biedronki Była to przyjaźń od najwcześniejszego dzieciństwa. Pierwszym moim 
"rysunkiem z natury" była biedronka. Jakże ona przepowiadała pogodę! Lepiej niż 
teraz telewizja! Delikatnie brałam ją na dłoń i powtarzałam wiele razy ni to 
pytanie, ni to zaklęcie: "Boża krówko, czy deszcz, czy pogoda?!" A ona albo 
leciała w górę - na pogodę, albo frunęła w dół na deszcz. Toteż kiedy w wiele 
lat później przeczytałam "Satyrę na bożą krówkę" K. I. Gałczyńskiego, oburzyłam 
się bardzo. "Pachnie toto jak dno beczki, jakieś nóżki, jakieś kropeczki - 
ohyda". Toż to nie satyra! To paszkwil! Postanowiłam jednak sprawdzić, czy poeta 
miał do tego jakieś podstawy. Miał. Powąchałam parę zebranych na jednym listku 
biedronek - zapach był przykry. Wyczytałam w literaturze przyrodniczej, że 
schwytana biedronka wypuszcza ze stawów odnóży żółtoczerwoną cuchnącą ciecz, a 
ja właśnie przenosiłam je na listek! Działa to odstraszająco na wiele zwierząt. 
Biedronki są przeważnie czerwone lub żółte z czarnymi plamami, albo mają na 
czarnym tle kolorowe plamy. Najbardziej u nas pospolite to dwukropkowa i 
siedmiokropkowa. Jedną z największych jest oczatka: na rudoczerwonych pokrywach 
ma czarne plamy, otoczone żółtobiałym paskiem. Jest pospolita w lasach 
iglastych. Biedronki (dorosłe chrząszcze i ich larwy) należą do owadów 
pożytecznych: zjadają mszyce, gąsienice motyli, jaja osnui, a także jaja i larwy 
stonki ziemniaczanej. Najlepszy tkacz Mowa oczywiście o pająku krzyżaku, który 
przędzie swoją sieć promieniście i rozpina ją w zagajnikach sosnowych i 
ogrodach. Rola pająków w lesie jest znacznie większa, niż można by sądzić. Na 
840 znanych gatunków europejskich aż 425 występuje w lesie. Pająki żywią się 
głównie owadami i rozmaicie na nie polują. Ich nici służą nie tylko do łowienia 
owadów, ale i do budowy kryjówek kokonów, do ochrony jaj, wreszcie jako środek 
lokomocji - rzucane na wiatr pajęcze nitki. Jest ich bez liku Trudno sobie nawet 
wyobrazić, z ilu najrozmaitszych mikroorganizmów składa się społeczność leśna - 
z wielu tysięcy gatunków, wymagających szczególnych warunków życia, a zależnych 
od całego środowiska. Nie wspomniano tu o owadach bezskrzydłych, do których 
należą najliczniejsze - skoczogonki. Na 17mó2 ściółki leśnej przypada ich wiele 
tysięcy. Są maleńkie (1_#27mm), żywiące się drobnymi glonami, zarodnikami, 
pyłkiem kwiatowym, butwiejącymi roślinami i gnijącymi resztkami zwierzęcymi. 
Wspólnie z roztoczami (należącymi do gromady pajęczaków) rozkładają ściółkę 
leśną i przyspieszają proces humifikacji gleby, tj. wytwarzania próchnicy. Nie 
stwierdzono dotąd, aby roztocze wyrządzały bezpośrednio większe szkody w lesie. 
Mogą one wprawdzie przenosić wirusowe choroby, ale też atakują szkodniki leśne 
(np. korniki). Żerują na tkankach roślinnych i zwierzęcych - żywych i martwych. 
Znaleźć je można wszędzie: w lasach, na polach i łąkach, w wodach słodkich i 
słonych, nawet w gorących gejzerach. Do bardziej znanych roztoczy należy kleszcz 
spotykany w lasach liściastych. Niektóre roztocze tworzą na roślinach narośle 
chorobowe, inne żyją w mrowiskach lub jako uciążliwe pasożyty ludzi i zwierząt. 
Trudno tutaj dać bliższe informacje o wszystkich drobnych mieszkańcach lasu. A 
przecież warto jeszcze wymienić i dużego chrząszcza - jelonka_rogacza (o 
żuwaczkach w kształcie jelenich rogów) objętego ochroną czy też bardzo 
efektownego - również objętego ochroną - rzadkiego kozioroga dębosza. Znane są 
żuki gnojarze, których larwy żyją w odchodach zwierzęcych. Ich bliskim 
krewniakiem jest czczony w starożytnym Egipcie poświętnik (Scarabeus sacer). 
Nasz żuk gnojarz ma piękne niebieskoczarne pokrywy skrzydeł, długość jego wynosi 
1,57cm. Wiele ciekawych spraw i tajemnic kryje się w mroku leśnym, w ściółce, w 
mchu, pod korą, w każdej najmniejszej szczelince. Tu wymienieni zostali tylko ci 
maleńcy mieszkańcy lasu, którzy w jego życiu odgrywają widoczną rolę. W lesie 
żyje wiele zwierząt. Niektóre mieszkają w norach, inne w wysoko położonych 
dziuplach czy w koronach drzew. Jakiż więc przyjąć porządek, żeby nie pominąć 
najważniejszych, nadających charakter danemu zespołowi leśnemu? Pomówmy teraz o 
najokazalszych mieszkańcach lasów. Żubry - olbrzymy Głównym siedliskiem żubrów 
są Puszcza Białowieska i lasy pszczyńskie, a kilkadziesiąt żubrów zadomowiło się 
już na dobre w Bieszczadach. Są też one w Puszczy Boreckiej (płn. wsch. część 
Pojezierza Mazurskiego). Żubr to zwierzę stadne, prowadzi osiadły tryb życia i 
do wyjątków należą osobniki wyruszające na daleką wędrówkę. Kiedyś gazety 
wspominały słynną wędrówkę młodego żubra Pulpita, który przywieziony z lasów 
pszczyńskich w Bieszczady do ośrodka hodowli żubrów, niedługo w nim pozostawał. 
Pewnego dnia opuścił okolice Ustrzyk Górnych i poszedł stukilometrowym marszem 
przez Polskę... przez lasy, doliny. W jakiejś wiosce po drodze rozpędził kondukt 
żałobny, ale potem przez krótki czas stał spokojnie obok trumny z 
nieboszczykiem. Nie ruszył jej i wkrótce poszedł dalej. Następnie spustoszył 
stragan z warzywami i dotarł do przedmieścia Sanoka. Tam dopiero podstępem 
złapano zbiega i w klatce przewieziono do Ustrzyk. Czy go to zniechęciło do 
dalszych eskapad? O tym historia milczy. W 1975 roku w nadleśnictwie w Pułtusku 
pojawił się żubr włóczęga, który zawędrował tam aż z Puszczy Białowieskiej. Noc 
spędził spokojnie we wsi, po prostu ułożył się przed domem pewnego rolnika i 
zatarasował drzwi tak, że nikt nie mógł wyjść z domu. Potem wstał i poszedł 
dalej, do uroczyska w leśnictwie Borsuki. Zachowywał się spokojnie i nie robił 
szkód. Wysiłek służby leśnej polegał na tym, aby zapewnić mu spokojną wędrówkę i 
obronę przed kłusownikami czy natrętnymi widzami, bo spłoszony lub podrażniony 
mógł się stać groźny. Pamiętajmy, że stary żubr osiąga wysokość w kłębie do 27m 
i wagę przeszło 8507kg. Żubr jest jaroszem. Jada wszelkie zioła, liście, korę. 
Ulubionym jego drzewem jest podobno jesion. Nie lubi drzew iglastych, natomiast 
zjada kolczaste liście jeżyn i ostrokrzewu. Poza tym je wszystko to, co i bydło 
hodowlane. Nasze misie Główną ostoją niedźwiedzi brunatnych w Polsce są obecnie 
Bieszczady. Kilka przebywa na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Często 
przekraczają one granicę czechosłowacką, a stamtąd też przychodzą do nas. 
Leśnicy z Tatrzańskiego Parku Narodowego zauważyli, że w ciągu ostatnich 
kilkunastu lat niedźwiedzie tatrzańskie jakby złagodniały. Nastąpiło to pewnie 
wskutek tego, że i stosunek ludzi do niedźwiedzi bardzo się zmienił. Dawniej 
tropiony, mordowany, teraz stał się niedźwiedź zwierzęciem chronionym, poczuł 
się niemal bezpieczny. Dawniej starał się uprzedzić atak człowieka, teraz napadu 
się nie spodziewa. Nie szuka jednak spotkań z ludźmi, wyczuwając obecność 
człowieka ukrywa się i czeka na jego odejście. Wbrew wspomnianym optymistycznym 
obserwacjom jakiś agresywny miś poturbował podobno gajowego w Dolinie 
Kościeliskiej. Niedźwiedzie bieszczadzkie potrafią w biały dzień napadać na 
bydło. Nie słyszano tam jednak nigdy, aby niedźwiedź napadł na wędrującego 
turystę. Z obserwacji wynika na ogół, że agresywność niedźwiedzi bywa wywołana 
wrogą postawą człowieka. Zimą napastliwe są niedźwiedzie cierpiące na 
bezsenność, toteż nie życzymy spotkań z niewyspanym misiem. Zdarza się, że 
niedźwiedzie bardzo wcześnie, już w lutym, przerywają swój zimowy sen, co ma 
podobno zwiastować wczesną wiosnę. Niedźwiedź jest wszystkożerny. Może być 
krwiożerczy i drapieżny, kiedy budzi się z zimowego snu, a las wczesną wiosną ma 
jeszcze skąpą roślinność. Czasem jego pierwszą "przekąską" stają się mrówki z 
rozgrzebanego mrowiska. Nie gardzi też wtedy i padliną. Szkodnicy czy pomocnicy? 
Mamy sporo dzików w naszych lasach. Warto więc bliżej poznać obyczaje tej 
"czarnej zwierzyny". W niektórych krajach dzik został zupełnie wytępiony, jako 
szkodnik kultur leśnych i rolnych. Niszczy o wiele więcej, niż sam zdoła pożreć. 
Ryje glebę lasów i łąk, szukając grzybów, kłączy, larw owadów, pędraków. Zjada 
mnóstwo chrabąszczy, całe gniazda myszy z ich mieszkańcami, gniazda trzmieli. 
Jesienią je żołędzie i buczynę, odwiedza kartofliska, pola zbóż, buraków i 
roślin strączkowych. Pożera też padlinę. Potrafi być nawet drapieżny. W ciemne 
zimowe noce szuka czasem schronienia w gospodarskim obejściu czy też wdziera się 
do kopców ziemniaczanych i buraczanych, czyniąc znaczne szkody. Ale z drugiej 
strony... Pamiętajmy, że pomaga w walce ze szkodnikami lasów, wyjada 
chrabąszcze, ryjkowce, drutowce, gąsienice, poczwarki motyli, no i myszy! W 
gęstych zagajnikach świerkowych dziki mają wspólne barłogi. Lubią mieć blisko 
wodę i błoto. Są ostrożne, ale nielękliwe, o 600 kroków zwęszą człowieka, 
któremu nie zrobią nic złego, jeżeli nie zostaną podrażnione. Najgroźniejsza 
bywa zaniepokojona locha, szczególnie gdy występuje w obronie swoich małych 
pasiastych warchlaków. W prasie codziennej była wiadomość o wizycie dzików w 
piwiarni gliwickiej na peryferiach miasta, dokąd wtargnęła locha z szóstką 
warchlaków, wybijając szybę i przewracając po drodze skrzynki z piwem. W drodze 
powrotnej dziki odwiedziły ogródki działkowe, po czym powróciły do swoich lasów 
w nadleśnictwie Czechowice. Przykre wydarzenie na szosie w okolicy Białegostoku 
miał pewien kierowca. Chcąc ominąć spotkanego na szosie dzika wjechał do rowu, z 
trudem go stamtąd wydobyto. A dzik zdrowy i cały poszedł w las. Z obserwacji 
wynika, że dziki mają skłonność do dalszych wędrówek. Znakowane w Puszczy 
Kampinoskiej zwierzęta spotykano potem w Puszczy Piskiej i w okolicach Poznania. 
Szczycą się niezwykłą urodą Jelenie występują w największym zagęszczeniu w 
następujących województwach: w nowosądeckim i przemyskim, no i oczywiście w 
Puszczy Białowieskiej. Młodym jeleniom ze wzgórków kości czołowych wyrasta 
wieniec i rozgałęzia się z wiekiem w wielkie poroże ważące od 5 do 87kg. Samce 
zrzucają poroża na wiosnę, a w sierpniu mają je znów całkowicie odrośnięte. 
Przed wojną zabito w Polsce zachodniej jelenia z wieńcem rogów wagi 127kg! 
Samica jelenia - łania - jest bezroga. W dzień jelenie ukrywają się w swoich 
legowiskach i dopiero wieczorem wychodzą na żer. Obecnie ich ulubionymi 
siedliskami są ośrodki leśne otoczone polami, na których żerują. Jeleń, podobnie 
jak dzik, chętnie kąpie się w błocie, a potem zrzuca je, czochrając się o pień 
drzewa. Ma świetny słuch i węch. Człowieka zwietrzy o 600 kroków. Jest bardzo 
płochliwy. Woli poruszać się w widnych, wysokopiennych lasach, bo w podroście i 
niższych zaroślach robi porożem wiele szumu. W gospodarce rolnej i leśnej to 
piękne zwierzę jest jednak szkodnikiem. W zimie pożywienie jego składa się 
głównie z oziminy, nasion, pączków, kory drzew iglastych, zeschłych traw, 
jałowca, wrzosu. Na wiosnę urozmaica sobie jadło zielskiem, trawami, zbożem, 
burakami, kapustą, kalafiorami. Chętnie jada grzyby, żołędzie, buczynę. Niszczy 
nieraz zasiewy owsa i kartofli. W lesie ogryza z kory sadzonki młodych drzewek. 
W poszukiwaniu ciszy i przestrzeni łosie trzymają się lasów obfitujących w 
trzęsawiska, torfowiska i jeziora. Najwięcej jest ich na terenie województwa 
łomżyńskiego i białostockiego. Znane są łosie z Puszczy Kampinoskiej. Ostatnio 
zadomowiły się też w lasach kujawskich. Te ociężałe, wysokonogie, ogromne 
jelenie są już wszędzie bardzo przetrzebione. Są przede wszystkim liściożerne. 
Lubią wierzbę, brzozę, olchę, jesion. Zjadają drobne krzewinki, smakują im 
grzybienie białe. Często też obdzierają korę z drzew. Zauważono je też w lasach 
na Wybrzeżu Koszalińskim. Wędrówki swoje odbywają tam już podobno od kilku lat. 
Zapewne łosie znajdują tam więcej przestrzeni, więcej ciszy i spokoju. Trudno im 
się więc dziwić. Przed kilku laty stado łosi osiedliło się w okolicy Złocienia, 
w nadleśnictwie Skórki. Przybysze z Południa Daniele, zwierzęta mniejsze od 
jeleni i większe od sarn, przesiedlone dawno z Azji Mniejszej do krajów 
śródziemnomorskich, trafiły też do nas. Na początku Xx wieku całe ich stada żyły 
w lasach koło Tomaszowa Mazowieckiego, ale wyginęły podczas wojny światowej. 
Teraz mamy ich prawie 3 tysiące w lasach dolnośląskich, w Poznańskiem i 
północno_zachodniej części kraju, a przesiedla się je też w inne miejsca. 
Przesiedlone czują się dobrze, jeśli las ma gęste podszycie, gdy znajdują 
odpowiednie dla siebie runo leśne i wodę. Łatwo je poznać - latem mają na futrze 
białe plamy i białe lustro z czarnym otokiem. Trafiają się wśród nich albinosy. 
W lasach opolskich wśród większego stada danieli znalazły się dwa albinosy o 
białej jak śnieg sierści. Są one podobno rzadkością. Najzgrabniejsze z 
jeleniowatych Mowa oczywiście o sarnach i kozicach. Sarny przebywają najchętniej 
w młodych zagajnikach, skaczą zwinnie, mają świetny węch i są bardzo ostrożne. 
Samiec - kozioł, gdy wyczuje niebezpieczeństwo, pierwszy daje znak do ucieczki, 
nie oglądając się na samicę z młodymi. Sarna - koza, jak każda matka, robi 
natomiast wszystko, aby ocalić sarniątko. Znany jest fakt napaści kuny na małego 
koziołka. Matka sarna dopadła ją błyskawicznie i, stojąc na tylnych nogach, 
przednimi ostrymi racicami bębniła z całych sił w grzbiet kuny, która musiała 
wypuścić zdobycz i uciec. Sarny są ostrożne, ale łatwo je oswoić. Często 
spotykają się z ludźmi w parkach, nawet przychodzą w odwiedziny, ufne, że nic 
ich złego nie spotka. Są dość wybredne, jadają najchętniej delikatne części 
roślin, pędy drzew, rośliny polne. Kozice tatrzańskie przebywają głównie wśród 
turni i w kosodrzewinie, a na zimę schodzą niżej w lasy. Są to bliskie krewne 
antylop. Odznaczają się zdolnością do wysokogórskiej wspinaczki i pięknych 
skoków. Żerują w dzień, żywiąc się młodymi pędami krzewów i drzew, korą, mchami 
i porostami. Latem głównym pokarmem kozic jest roślinność trawiasta i zielona. 
Noce spędzają zaszyte w kosodrzewinie, w pieczarach i kotlinach. Kozice zbierają 
się w stadka; jeżeli któraś z nich zauważy coś podejrzanego, alarmuje 
towarzyszki gwizdem i tupaniem. Ostatnio taternicy zaobserwowali zmniejszoną 
płochliwość kozic, które pozwalają podejść do siebie dość blisko. Genialni 
budowniczowie to oczywiście bobry. Trudno obliczyć, ile ich jest, niełatwo 
przeprowadzić spis w żeremiach na wodzie czy w przybrzeżnych norach o podwodnym 
wejściu. Niemniej wiadomo, że populacja bobrów wzrosła w ostatnich latach 
zarówno na skutek migracji naturalnej, jak i sztucznego rozsiedlania bobrzych 
rodzin. W 1982 roku mieliśmy w Polsce ponad 2 tysiące tych zwierząt. W latach 
1974_#1982 przesiedlono je do 12 nowych rejonów w zlewni Wisły oraz do 3 w 
zelwni Odry. Łącznie w kraju mamy ich już ponad 450 stanowisk bobrów. Większość 
- to bobry europejskie. Tylko na mazurskiej rzece Pasłęce są bobry kanadyjskie, 
mniejsze od naszych, o charakterystycznym, niezgrabnym pysku, mające inny skład 
chemiczny wydzielin. Nieliczne bobry europejskie żyjące w północnej części tego 
rezerwatu nie kojarzą się w pary z kanadyjskimi i stosunki między nimi są 
oziębłe. Bobry prowadzą nocny tryb życia i wyłażą na żer dopiero po zachodzie 
słońca. Główną siedzibą bobrów jest Pojezierze Suwalskie, jest tutaj kilka 
rezerwatów bobrowych: Stary Folwark, Ostoja Marychy, Zakąty, Bobruczek (pod 
Sejnami). Rezerwat bobrów jest też na Pojezierzu Ełckim. Od dość dawna osiedliły 
się też bobry w kanałach dawnych fortów twierdzy w Osowcu. Trudno zaliczyć bobry 
do właściwych mieszkańców lasu, gdyż swoje żeremia budują na płaskich zalewach i 
żyją zawsze nad wodą. Niemniej żyją z lasu! Las dostarcza im pokarmu w postaci 
liści i kory drzew, drewno też służy im jako podstawowy budulec żeremi i 
słynnych bobrowych tam. Ulubionymi drzewami bobrów są: wierzby, jesiony, topole, 
brzozy, rzadziej wiązy, olchy, dęby. Gardzą drzewami iglastymi. Lubią zjadać 
kłącza, łodygi i liście roślin wodnych. W niektórych miejscowościach dochodzi 
nawet do kolizji potrzeb bobrów z interesami rolników. Wskutek spiętrzania wód 
następuje czasem zalewanie łąk i pól ornych oraz podtapianie lasów. Nocni łowcy 
Kun jest w naszych lasach kilkanaście tysięcy. Dzień najchętniej przesypiają w 
głębokich dziuplach drzew. Nocami polują na ssaki: młodziutkie sarenki, małe 
zajączki i myszy. Gnębią wiewiórki i wszelkie kuraki. Napad kuny na małe 
sarniątko nie jest rzadkim wypadkiem. Mięsny pokarm uzupełnia sobie kuna owocami 
leśnymi (np. jarzębiny). Kuna leśna ma licznych krewniaków: kunę kamionkę, 
tchórza, łasicę, gronostaja. Wydaje się to dziwne, ale bliskim krewniakiem 
zwinnej kuny jest ociężały drapieżnik - borsuk. Zresztą jego pożywienie nie jest 
wyłącznie mięsne, bo jada on też owoce i korzenie roślin, można by go więc 
zaliczyć do zwierząt wszystkożernych. O borsuku wiemy stosunkowo dużo, chociaż 
trudno go obserwować, bo żeruje nocą. Mieszka na pagórkach w suchych norach, 
które czysto utrzymuje. Do takiego podziemnego mieszkania prowadzi nieraz kilka 
wejść z korytarzami. Wiadomo, że borsuk to samotnik. Każdy ma własną norę dla 
siebie. Czasem w korytarzu wiodącym do nory zadomowi się lis. Borsuki, dopóki 
mogą, znoszą jakoś sąsiedztwo tego nieproszonego sublokatora. Lis chętnie 
korzysta z gotowej nory, bo sam ma za cienkie, za delikatne łapy do kopania w 
ziemi. Zdarza się jednak, że czyścioch_borsuk musi opuścić swoją norę, gdy lisy 
zanadto się rozmnożą i zanieczyszczą mu podziemne korytarze. Głównym pożywieniem 
borsuka są owady, szkodniki leśne, ślimaki, dżdżownice, myszy, osy, trzmiele 
i... jaja ptasie. Czasem udaje mu się upolować młodziutkiego królika czy pisklę. 
Jednakże nie należy uważać go za szkodnika. Jesienią najada się porządnie, 
obrasta w sadło na zimę i idzie spać. Czasem budzi się na krótko z zimowego snu, 
aby się napić i coś przegryźć. A wiosną wyłazi z nory chudy jak szczapa po 
zimowej głodówce. Przybysze ze Wschodu Do rodziny psów należy jenot, który z 
południowo_wschodniej Azji został sztucznie rozprowadzony na europejskich 
terenach ZSRR, a stamtąd przewędrował do Puszczy Białowieskiej i dalej na Mazury 
i Pomorze. Unika głębin leśnych i zamieszkuje lesiste, podmokłe okolice. Żeruje 
głównie nocą. Latem zjada płazy, ślimaki, owady, drobne ssaki i ryby, a jesienią 
jagody i owoce. Chytre lisy Do rodziny psów należą też nasze pospolite rude 
lisy, których mamy dość dużo. Poza człowiekiem nie mają one u nas żadnych 
wrogów. Jadają padlinę, ale ponieważ nie znajdują jej wiele, polują, a są, jak 
wiadomo, zwinne i chytre. Ofiarą ich padają przede wszystkim myszy, poza tym 
ptaki, małe sarniątka, wiewiórki, króliki, zające, żaby, jaszczurki. Leśne koty 
Do licznej rodziny kotów należą u nas: bardzo już rzadki i chroniony żbik (w 
Karpatach) i ryś, który jest zwierzęciem łownym. Żbik, z wyglądu podobny do 
wielkiego, pręgowanego kota domowego, przebywa w gęstych i dużych borach, 
cienistych lasach iglastych. Mieszka tam w obszernych dziuplach starych drzew 
albo wprowadza się do nor lisich czy borsuczych. Zjada myszy, poluje na 
wszystkie małe ptaki, dusi zające, króliki, wiewiórki, bażanty. Napada nawet na 
małe sarenki. Ryś jest znacznie większy od żbika. Ma charakterystyczne pędzelki 
na uszach, bokobrody i piękne, gęste futro brunatnoszare z delikatnymi cętkami. 
Woli zapolować na większą zwierzynę, na przykład na sarnę, a gardzi podobno 
małymi gryzoniami, chociaż spotkanej po drodze myszy też nie przepuści. Wilki po 
długiej dyskusji, w 1974 roku zaliczono wreszcie do zwierząt objętych ustawowym 
okresem ochronnym. Wilków pozostało w Polsce około 180 sztuk, głównie w 
Bieszczadach. Jeszcze niedawno wypłacano 3 tysiące złotych premii za zabicie 
wilka, nic więc dziwnego, że ich pogłowie szybko malało. Zaistniała więc obawa, 
że wilki mogą wkrótce stać się osobliwością, którą można będzie zobaczyć tylko w 
Z$o$o. Leśny drobiazg Wiewiórkę znamy dość dobrze. Wiemy o jej zimowych 
kryjówkach w dziuplach i o nadrzewnych letnich gniazdach, w których wychowuje 
swoje małe, i o jej licznych, ale zapomnianych spiżarniach. Znacznie mniej 
natomiast są znani jej dalecy krewniacy - pilchy, które są łącznikiem między 
myszo_ i wiewiórko_kształtnymi. Są to zwierzęta drobne, przesypiające dzień w 
dziuplach drzewnych, rzadziej w wygrzebanych norkach czy w rozpadlinach skał, a 
żerujące nocą. U nas żyją z tej rodziny popielice, o których piszę w rozdziale 
"Myszy nie myszy". Najpospolitszy gryzoń Mysz leśna różni się od myszy 
zaroślowej i polnej bardzo białą barwą podbrzusza, ostro odcinającą się od 
kasztanowobrunatnej barwy grzbietu. Ma żółty albo pomarańczowy "krawacik". Żywi 
się nasionami i owocami, zjada też jaja ptasie i owady. Wprawdzie myszy leśne są 
głównie lokatorkami podziemnych norek i korytarzy, ale budują sobie schronienia 
nadziemne. Zimą przenoszą się często do domostw ludzkich. W gęstych zaroślach z 
licznych norników w lesie spotkać można tylko nornicę rudą o dużej głowie, 
przytępionym pyszczku i wystających z futra uszach. Grzbiet ma rudy, boki szare, 
brzuch i łapki białe. Żyje w lasach liściastych, parkach i ogrodach. Jej pokarm 
jest urozmaicony: ziarna zbóż i nasiona innych roślin, korzenie, kora młodych 
drzewek, ale też owady i robaki, czasem nawet mały ptaszek. Gniazdo buduje byle 
jak, ale dość solidnie, zawsze w gęstych krzakach. Tam też możemy spotkać jeża, 
którego kryjówką bywają spróchniałe drzewa i opuszczone nory. Czynny jest od 
zmierzchu przez całą noc. W dzień odpoczywa. Jeż żywi się przede wszystkim 
owadami i ich larwami, dżdżownicami, płazami, nagimi ślimakami, rzadziej je 
rośliny. Swego czasu panowało przekonanie, że jeż tępi myszy, ale bliższe 
obserwacje nie potwierdzają tego. Dodatkowo też jada trochę owoców i nasion. 
Przysmakiem jego są pisklęta. Uważany jest za zwierzę pożyteczne w lesie. Objęty 
jest ochroną gatunkową. Na zimę jeż zagrzebuje się gdzieś pod liśćmi w gęstych 
krzakach, na dnie wykrotu itp., gdzie nie podchodzi woda. Czasem naznosi jeszcze 
w pyszczku trawy, mchu, suchych liści. W takim gnieździe zapada w głęboki, 
zimowy sen. Latają nocą W pogoni za leśnymi owadami latają nocą nietoperze. 
Najpospolitszy i największy z naszych nietoperzy - to borowiec wielki. Dzień 
cały spędza on w bardzo wysokich dziuplach, dopiero o zmierzchu wylatuje na 
polowanie, niszcząc wiele letnich szkodników, między innymi brudnicę nieparkę, 
strzygonię choinówkę, chrabąszcze i inne owady. Zimę borowce spędzają gromadnie, 
śpią uczepione łapkami u stropu jaskini czy dziupli, główkami w dół, otulone 
błonami lotnymi, jak w śpiworach. Myszy nie myszy Jeżeli coś małego ciemnego z 
długim ogonem smyrgnie w gęstą ściółkę leśną, to pierwszą naszą myślą jest: nic 
innego tylko mysz! Mało wnikliwy obserwator w najlepszym razie odróżni od myszy 
kreta. Ten nie zniknie błyskawicznie wśród zleżałych liści, tylko niby gruby 
wałeczek przetoczy się przez drogę, aby wkopać się w bezpieczną miękką glebę nad 
rowem. No i w wyglądzie jest wyraźna różnica: kret nie ma tak długiego ogonka, 
raczej coś szczątkowego. O właściwych myszach (Muridae) można by pisać długo i 
sam rejestr spotykanych u nas rodzajów zająłby wiele miejsca. Zajmijmy się więc 
tylko ich najmniejszym przedstawicielem, którym jest badylarka Malutka mysz 
badylarka (Micromys minutus) ma niecałe 77cm długości, a 67cm wynosi jej chwytny 
ogon, który pomaga w wielu życiowych kłopotach. Choćby przy dostawaniu się do 
gniazdka, zawieszonego wysoko na źdźble trzciny czy pszenicy. Gniazdko to ma 
kształt spłaszczonego jaja, a jego szkielet stanowią na przykład specjalnie 
postrzępione liście turzycy. Dopiero na tej podstawie badylarka wije gniazdko, 
wypełniając je zbitą warstwą puchu z bazi, z pałki wodnej, trzcinową wiechą itp. 
Takie zwarte, spilśnione wysłanie nadaje gniazdku dużą trwałość. Mały otwór 
prowadzi do wnętrza wysłanego delikatną, miękką ściółką. Gniazda badylarek 
często znaleźć można na wysokich źdźbłach pszenicy (szczególnie w województwach 
północno_zachodnich). Myszki te są tak lekkie i zwinne, że łatwo przy pomocy 
chwytliwego ogonka wspinają się i zbiegają po łodygach. W sąsiedztwie gniazda 
kłosy pszenicy są ścięte, gdyż badylarka lubi ziarno. Gniazdko jest miejscem 
lęgowym. Na zimę badylarki przenoszą się do ziemnych nor i stodół. Żywią się one 
nasionami, zielonymi częściami roślin, jagodami i owadami. Drapieżne maleństwo 
Ryjówkę, naszego najmniejszego drapieżnika, najczęściej bierze się mylnie za 
mysz, chociaż z pyszczka wcale myszy nie przypomina. Pyszczek ryjówki jest 
długi, spiczasty, zaopatrzony w ostre jak szpilki ząbki. Dzięki tym 
ząbkom_szpileczkom ryjówka aksamitna (Sorex araneus), długości około 77cm, albo 
ryjówka malutka (Sorex minutus), jeszcze o połowę od aksamitnej mniejsza, 
potrafią zaatakować dwa razy większego od siebie wroga - żabę, jaszczurkę, mysz, 
i wyjść z tej walki zwycięsko. Wiecznie głodna i niezwykle ruchliwa ryjówka 
poluje głównie nocami, ale też w dzień smyrga po mysiemu wśród ściółki leśnej 
czy zimą pod śniegiem, niestrudzenie szukając mięsa. Tępi przede wszystkim owady 
- szkodniki lasu, toteż jej rola w lesie jest niemal tak ważna jak owadożernych 
ptaków. A jeżeli weźmiemy pod uwagę wielką płodność (rodzi 3_#5 razy do roku po 
2_#8 młodych), to nie zdziwi nas, że na 17ha Białowieskiego Parku Narodowego 
przypada kilkaset, a nawet tysiąc ryjówek. Trudno wzbudzić jednak w sobie 
sympatię do tych pożytecznych zwierzątek, jeżeli się pozna ich ponure stosunki 
rodzinne, interesująco opisane przez dr. Jana Żabińskiego. * Roi się tam od 
mordów. Trupy padają gęsto, pożerane niezwłocznie przez zwycięzcę. Matka w 
obronie dzieci potrafi zagryźć i pożreć ojca, jeśli miał on właśnie apetyt na 
jedno z maleństw. Ale niech tylko dzieci podrosną, już ta sama matka zjada 
pierwsze, które się jej nawinie. Pozostałe ratują się tylko tym, że w popłochu 
opuszczają "miłe" gniazdo rodzinne. Jan Żabiński (1897_#1974) - zoolog i 
hodowca, organizator i dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, popularyzator 
nauk biologicznych. Jest autorem ok. 115 tys. pogadanek radiowych, licznych 
artykułów i ok. 60 książek. Niech się jednak nikomu nie zdaje, że ryjówkom, 
dzięki ich drapieżności, nic już w lesie nie zagraża. Sama byłam świadkiem 
epilogu pewnego tragicznego wydarzenia. Oto na długim kolcu tarniny zobaczyłam 
nadzianą ryjówkę... bez głowy! Była to sprawa dzierzby srokosza. Ptak zjadł swój 
ulubiony przysmak - mózg ryjówki, a resztę zostawił, aby wrócić tu, kiedy 
zgłodnieje. Głównymi wrogami ryjówki są łasice, żmije, sowy. Wzorowa rodzinka 
Podobną rolę jak ryjówka w lesie, odgrywa w polu, ogrodzie i na skraju lasu jej 
bliski kuzyn - zębiełek (Crocidura). Z wyglądu chyba jeszcze bardziej przypomina 
mysz, a różni się przede wszystkim białym brzuszkiem i długim ryjkiem. W 
przeciwieństwie do łapczywych i żarłoczynch ryjówek, zębiełki zabijają tylko 
wtedy, kiedy są głodne i tylko tyle, ile mogą zjeść na raz. Nie słyszy się tam o 
krwawych tragediach rodzinnych. W wypadkach zagrożenia dzieci matka przenosi je 
w pysku w bezpieczne miejsce albo przeprowadza je, kiedy dzieci są starsze. Musi 
to być piękny widok: małe trzymają się ogona czy sierści matki. A jeżeli dzieci 
jest dużo i matczynego ogona dla wszystkich nie wystarcza, wtedy trzymają się 
między sobą, systemem łańcuszkowym. Duże wymagania w sprawie mieszkania ma 
rzadki u nas rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens), który prowadzi życie 
ziemno_wodne. Korzysta on przeważnie z korytarzy oraz nor mysich i krecich, bo 
sam potrafi kopać tylko w bardzo pulchnej glebie. Dobiera sobie zawsze 
mieszkanie, które ma kilka korytarzy. Jedne z wyjść muszą prowadzić pod wodę, 
inne nad powierzchnię wody, a jeszcze inne w kierunku lądu. Rzęsorki są 
wyjątkowo żarłoczne. Polują nocą, ale i w dzień często wyruszają po zdobycz: 
wodne owady, pierścienice, ślimaki, raczki, myszy, a nawet młode ptaki. 
Doskonale pływają i nurkują. Zdarza się jednak, że pożyteczny rzęsorek potrafi 
zrobić duże szkody, na przykład w gospodarstwie rybnym. Czytałam kiedyś, że 
pewien hodowca umieścił w cembrowinie pod oknem kilka karpi, jako zapas 
podręczny. Wkrótce podpatrzono, że jakaś czarna "mysz" dostawała się do 
zbiornika, podpływała do karpia i wczepiwszy się mocno przednimi łapkami w głowę 
ryby, wyżerała jej mózg i oczy. Jedną z takich myszy złapał kiedyś kot i wtedy 
się okazało, że to nie mysz, tylko rzęsorek. Ziemno_wodny szkodnik w ogrodach 
Duże szkody wyrządza karczownik ziemnowodny (Arvicola terrestris), niewłaściwie 
nazywany też "szczurem wodnym", chyba tylko ze względu na pociąg do wody i dość 
pokaźne rozmiary (ok. 177cm długości, ogon - 107cm). Karczownik prowadzi życie 
podziemne, kopiąc tuż pod powierzchnią gruntu płytkie korytarze. Zjada on 
korzenie roślin uprawnych, wyrządzając nieraz wielkie szkody w ogrodach, 
znacznie większe od tych, jakie robi kret. Karczowniki lubią przebywać w pobliżu 
wód stojących, w długich norach (czasem do 407m długości), prowadzących ukośnie 
w dół aż do wody, ale mogą też żyć miesiącami z dala od wody, w suchych ogrodach 
i na polach. "Śpi jak popielica" Tak powiadają Włosi, mówiąc o jakimś wielkim 
śpiochu. U nas się mówi: "Śpi jak suseł". A przecież i nasza popielica (Glis 
glis) jest pod tym względem bezkonkurencyjna. Należy ona do rodziny pilchów, 
które są jakby przejściowym ogniwem między myszokształtnymi i 
wiewiórkokształtnymi. Mało kto zna popielicę z widzenia, bo jest to zwierzątko 
nocne. Ma ona popielate miękkie futerko i wytrzeszczone oczy, otoczone ciemnymi 
"okularami". Długość jej ciała wynosi 15_#187cm, a długość puszystego ogona - 
około 117cm. Czynne życie popielicy ogranicza się do kilku godzin na dobę 
podczas krótkiej letniej nocy i tylko jesienią aktywność jej wzrasta. Dłuższe 
noce sprzyjają gromadzeniu tłuszczu na okres zimowego snu, trwającego prawie 
siedem miesięcy. W górach popielice zasypiają już w sierpniu, na równinach w 
cieplejszym klimacie - w październiku. Wiosną budzą się dopiero w kwietniu 
(przysłowiowy suseł - już w marcu). Sen ich jest głęboki, chociaż przerywany. 
Trzeba jeszcze dodać, że podczas letnich upałów popielice też potrafią zapadać w 
letnią śpiączkę. Któż więc jest większym śpiochem: suseł czy popielica? 
Popielica ma kolosalny apetyt. Naukowcy w ZSRR obliczyli, że trzy obserwowane 
egzemplarze w okresie poprzedzającym zimowy sen (sierpień, wrzesień i połowa 
października) zjadły: 92 gruszki, 64 jabłka, 58 dużych śliwek, 100 czarnych 
jagód, 250 orzechów i śliwkowych pestek, kilkaset ziaren, 300 wisien, nie licząc 
żołędzi, mięczaków, gąsienic, słowem tego, co wyszperały "na własną rękę". 
Aktywne godziny życia spędza popielica w nieustannym poszukiwaniu pokarmu. Co 
chwila przysiada jak wiewiórka i przednimi łapkami pakuje coś do pyszczka. Nocą 
w okresie dojrzewania orzechów laskowych zarośla rozbrzmiewają nieustannym 
trzaskiem rozgryzanych orzechów i szelestem spadających łupin. Popielica jest 
nie tylko żarłoczna, ale i łasa na słodycze. Zdarzyło się, że popielice wyjadły 
dżemy i konfitury znalezione w budce strażnika w Białowieskim Parku Narodowym. 
Maleństwo pełne wdzięku - to najmniejszy z naszych pilchów - orzesznica 
(Muscardinus avellanarius). Długość jej ciała wynosi zaledwie 87cm, ogona - 
77cm. Bardzo trudno wypatrzyć śliczną orzesznicę, bo cały dzień śpi w ukryciu i 
dopiero o zmierzchu wychodzi na żer ze swojej dziennej kryjówki. Ulubionym jej 
pożywieniem są orzechy, buczyna i mak. Zwinna jak małpka wspina się i biega po 
najcieńszych gałązkach. Wisząc na tylnych łapkach jednocześnie wygryza rosnący 
na gałęzi orzech, wcale go nie zrywając. Orzesznice budują trzy rodzaje gniazd, 
na każdy sezon inne. Gniazdo "letniskowe", sklecone byle jak i byle gdzie - to 
po prostu kupka liści. Starannie uwite i wysłane trawami jest gniazdo lęgowe, 
ukryte w zaroślach. Około połowy października orzesznica przenosi się do 
"zimowego mieszkania" pod korzenie leszczyny z zapasami na zimę. Wije tam sobie 
kulistą powłokę z liści, mchu, trawy, igieł, chowa się w nią cała, zwinięta w 
kłębek i jest gotowa do zimowego snu. Na zielonych szlakach Z lotu ptaka (o 
pewnych rezerwatach) Coraz ciaśniej robi się na ziemi. Coraz mniej jest takich 
dzikich zakątków - rezerwatów - jak "Raj ptasi", o którym tak pisał Jan 
Sokołowski: "...Położony tak daleko od stacji kolejowej, w głębi rozległych 
puszcz, bagien i jezior, że znany jest zaledwie kilku osobom interesującym się 
ochroną przyrody". Parę tysięcy gniazd kormoranów, tyle samo gniazd czapli 
siwych, dzikie łabędzie, orły przednie i bieliki, kanie - czarna i ruda - a 
spośród ssaków - dziki, lisy, borsuki, kuny - oto pobieżny przegląd lokatorów 
"Raju". Miejmy nadzieję, że przetrwał on do dziś w swej niepowtarzalnej, 
tajemniczej dzikości, nie atakowany przez turystów. Byłoby chyba zbędne 
uzasadnianie potrzeby zachowania i rezerwatów zupełnych, czyli ścisłych, 
całkowicie zamkniętych dla ludzi, gdzie przyroda pozostaje zachowana w jej 
pierwotnym stanie, i rezerwatów częściowych, gdzie gospodarka człowieka 
przewidziana jest w ściśle określonych granicach. Wiadomo wszystkim, że są to z 
jednej strony azyle dla wielu cennych, ginących okazów flory i fauny, z drugiej 
- naturalne laboratoria i pracownie naukowców przyrodników. Na tysiącach 
hektarów Mamy obecnie kilkaset rezerwatów na kilkudziesięciu tysiącach hektarów. 
W zależności od charakteru i przedmiotu ochrony rozróżniamy kilka ich rodzajów. 
Są więc rezerwaty florystyczne (leśne, stepowe, torfowiskowe, słonorośli i 
innych roślin chronionych), faunistyczne, obejmujące zespoły chronionych 
zwierząt (np. ostoje bobrów, kormoranów, czapli siwych, żółwi błotnych), 
rezerwaty osobliwości przyrody nieożywionej (różne formy skalne), rezerwaty 
wodne, krajobrazowe, wreszcie historyczne i prehistoryczne. Nie każdy jednak 
rezerwat należy do któregoś spośród wymienionych tu typów. Niektóre posiadają 
zarówno rzadkie okazy fauny, jak i flory. W rezerwatach krajobrazowych czy 
historycznych też można znaleźć inne obiekty chronione: cenne okazy flory i 
fauny, słynne pomniki przyrody, ciekawe formy skalne i zespoły wodne. Z 
prehistoryczną astronomią spotykamy się w rezerwacie "Kręgi Kamienne" w Odrach 
na Pomorzu. Są tam wielkie głazy polodowcowe, ustawione pionowo w ten sposób, że 
tworzą kręgi. Służyły one naszym przodkom do odprawiania obrzędów ku czci słońca 
i zapewne do obliczeń okresów kalendarzowych, pomiarów gwiazd. Mielibyśmy więc 
tu do czynienia z prehistoryczną astronomią słowiańską. W pobliżu kręgów 
znaleziono groby prehistoryczne, niektóre z okresu rzymskiego. Same kamienie, 
obrośnięte różnorodnymi porostami, mogą zainteresować przyrodników. Inne 
rezerwaty przyrody nieożywionej to przede wszystkim "Kryształowa Grota" w 
kopalni soli w Wieliczce. Ściany groty pokryte są wielkimi kryształami soli o 
krawędziach kilkunastocentymetrowej długości. Jest to jedna z największych 
osobliwości tego rodzaju na świecie. Interesujący rezerwat skał piaskowca 
"Skamieniałe Miasto" znajduje się na Pogórzu Karpackim (w okolicach Tarnowa) nad 
rzeką Białą. Wśród skamielin rezerwatu "Kadzielnia" w województwie kieleckim 
znaleziono szczątki rena i nosorożca. Rezerwat ten obejmuje wzgórze wapienne z 
bardzo ciekawymi tworami geologicznymi i rzadkimi minerałami. Można też wymienić 
"polską Saharę", czyli Pustynię Błędowską (województwo katowickie), największy 
obszar piasków w Polsce, z bardzo dużymi wydmami ruchomymi. Gdzie wstęp jest 
wzbroniony Do niektórych rezerwatów nie mamy dostępu w myśl przyjętej zasady, że 
tam przyroda rządzi sama, bez ingerencji człowieka. Wiemy więc o nich tylko z 
relacji ludzi, którzy z daleka czuwają nad ich spokojem i bezpieczeństwem. Do 
takich rezerwatów należą przede wszystkim rezerwaty faunistyczne, a więc i 
ostoje bobrów. Swego czasu mieliśmy na Mazurach trzy ostoje bobrów, utrzymane 
częściowo jako rezerwaty ścisłe: w Kudypach, Ełdytach i Dębinach. Cóż jednak z 
tego, że człowiek wytyczył bobrom pewne granice. Bobry, nie zważając na ludzkie 
plany rozlazły się, gdzie który chciał. Wobec tego dano im "wolną rękę" w 
wynajdywaniu odpowiednich miejsc żerowania i terenów budowlanych, a nawet 
zaczęto je przesiedlać w miejsca, gdzie ich dotąd nie było. (Piszę o tym w 
rozdziale "Mali i duzi mieszkańcy lasów"). Przed ludźmi zamknięto tylko jako 
rezerwat ścisły teren od źródeł Pasłęki do Braniewskich Jezior. Postarano się o 
stworzenie tam najlepszych warunków dla bobrów. Umilkł nawet stary młyn w jednej 
z wiosek, żeby jego hałaśliwa praca nie przeszkadzała w dziennym śnie zwierząt. 
Białe "chorągwie" Kiedy byłam po raz pierwszy na Mazurach, jadąc bryczką przez 
pola ze zdumieniem zauważyłam powiewającą z daleka na tle błękitnego nieba 
wielką białą chorągiew. - Cóż to za flaga? - spytałam mego towarzysza. Roześmiał 
się. - Łabędź! Zwyczajny łabędź niemy (Cygnus olor). Jesteśmy blisko ich 
największego rezerwatu - jeziora Łuknajno. No tak! Dotąd znałam tylko łabędzie z 
Łazienek i nigdy nie widziałam dzikiego łabędzia w locie. Gnieździ się na 
Mazurach, na blisko osiemdziesięciu jeziorach, na Pomorzu od Wisły do Wolina na 
trzydziestu tamtejszych jeziorach. Dzikie łabędzie spotyka się też w zachodniej 
i północnej części województwa poznańskiego. Kaczki dziwaczki Wtedy też poznałam 
osobliwość mazurską - kaczkę gągoła (Bucephala clangula), jedyną kaczkę, która 
gnieździ się w dziuplach starych drzew. Poza Mazurami spotkać ją również można 
nad jeziorami augustowskimi i na Pomorzu Zachodnim. Samica gągoła, nieco 
mniejsza od kaczki domowej, wybiera sobie umieszczoną wysoko (od 2 do 207m nad 
ziemią) obszerną i głęboką dziuplę, możliwie blisko jeziora. Zdarza się jednak, 
że wskutek braku odpowiedniego "lokalu" zajmuje dziuplę położoną nawet w 
odległości kilometra od wody. Pisklęta potrafią, czepiając się zagiętymi 
pazurkami, wdrapywać do wylotu dziupli. Matka wyskakuje pierwsza i z dołu wabi 
pisklęta, które z dużej wysokości wyskakują na ziemię albo wprost do wody. 
Jeżeli dziupla jest daleko od jeziora, idą do niego pieszo, prowadzone przez 
matkę. Robią więc wtedy prawdziwe "piesze wycieczki", jak Kaczka Dziwaczka Jana 
Brzechwy. Czarni rybacy Osobliwością ptasich rezerwatów na Mazurach są, jak 
wiadomo, czarne kormorany (Phalacrecorax carbo), ptaki niewiele mniejsze od 
gęsi. Według danych Jana Sokołowskiego w roku 1956 gnieździły się już one na 
Pomorzu, Mazurach i w województwie poznańskim. Najliczniejszą chyba ich kolonią 
i rezerwatem jest Wyspa Kormoranów na Jeziorze Dobskim, stanowiącym południową 
część jeziora Mamry. Można tam obserwować istną czarną chmurę unoszących się nad 
wyspą wielu ptaków. Krążą stadami, czasem odpoczywają na wierzchołkach starych 
drzew, aby wkrótce znów się poderwać do wysokich lotów. W pięknym wydawnictwie 
"Wśród puszcz i jezior" znajdujemy taki sugestywny obraz wnętrza tej wyspy, 
opisany przez Z. Wdowińskiego, autora_fotografika, który towarzyszył wyprawie 
ornitologów: "W miarę jak szliśmy wzdłuż brzegu, wzmagał się zaduch gnijących 
ryb i ptasich odchodów. Pokrzywy wyrastały miejscami jak gęste zarośla, przez 
które niełatwo było się przedrzeć. Przy niemilknącym ptasim krzyku posuwaliśmy 
się naprzód... Kormorany zuchwale przelatywały nad naszymi głowami, jakby chcąc 
nas atakować... Spostrzegłem nisko lecącego kormorana. Niósł w dziobie żywego 
węgorza, który wężowymi ruchami owijał się wokół dzioba i szyi ptaka". Zresztą 
kormorany żywią się przeważnie drobnymi rybkami (od 20 do 257cm długości) i 
jedynym wyjątkiem są właśnie węgorze, wielki przysmak tych ptaków. Kormorany 
przylatują do nas już w marcu, a jesienią odlatują nad Morze Śródziemne. Warto 
tutaj podkreślić zasługi drapieżnej kani czarnej (Milvus migrans), która pełni 
rolę czyściciela ptasiej kolonii, bo zjada odpadki ze "stołu" rybaków, tj. 
kormoranów i czapli siwych. Czaple siwe W niektórych rezerwatach w pobliżu 
kolonii kormoranów zakładają swoje gniazda czaple siwe (Ardea cinerea). 
Współżycie tych ptaków nie zawsze układa się zgodnie i czaple nieraz muszą 
ustępować kormoranom, silniejszym i bardziej agresywnym. Kolonie gnieżdżących 
się czapli, tzw. czapliska, otoczono ustawową ochroną i stworzono nawet dla tych 
ptaków specjalne rezerwaty. Dzięki temu stan czapli u nas utrzymuje się ostatnio 
na mniej więcej tym samym poziomie. Najwięcej jest ich na Mazurach i Pomorzu 
Zachodnim. W województwach łódzkim, kieleckim i krakowskim nie słyszy się o 
koloniach czapli siwych. Czaple pojawiają się u nas już w marcu, chociaż 
większość jezior jest jeszcze pod lodem. Stare samce przylatują najwcześniej i 
zajmują gniazda z poprzedniego roku, często dość zniszczone. Potem rozpoczyna 
się wabienie samicy i wreszcie wspólne słanie gniazda. Gniazda te powiększają 
się z roku na rok, aż wreszcie po kilku latach są tak duże i ciężkie, że spadają 
z drzew. Uważajmy na zielonych szlakach Serca na drzewach Bywały rozmaite: i 
przeszyte strzałą, wymownie świadczące o "głębi uczucia", i wycięte byle jak, z 
inicjałami z boku albo w środku. Wtedy serce musiało być duże, żeby pomieścić 
oboje zainteresowanych. Na szczęście mija już ta niemądra moda. Coraz mniej jest 
wycinaczy, bezlitośnie kaleczących drzewa. Jednakże choć podniósł się poziom 
kultury turystycznej i obserwuje się coraz większe zrozumienie znaczenia ochrony 
przyrody, ciągle jeszcze notujemy przykłady niechlujstwa czy wręcz wandalizmu, 
które wynikają z bezmyślności i nieznajomości zasad ochrony środowiska 
przyrodniczego. A więc uwaga! Amatorki bukietów Pasją tą wykazują się przede 
wszystkim dziewczęta. Znamy takie amatorki kwiatów! Na początku wycieczki 
zrywają całe pęki, aby po paru godzinach rzucić zwiędłe rośliny. Podchodząc 
kiedyś do Hali Gąsienicowej znalazłam porzucony, zwiędły pęk tojadu, rośliny 
chronionej. Wkrótce potem, już na hali, spotkałam wycieczkę młodych dziewcząt. 
Kilka z nich miało jeszcze bukiety z szafirowych "pantofelków" tojadu. Innym 
razem wracając z Zakopanego, poznałam w przedziale młodą osobę. Nowa znajoma 
wciąż zabawiała mnie rozmową. Dowiedziałam się więc, jak to ona kocha przyrodę, 
jak lubi rośliny i jak bardzo rozminęła się z powołaniem, bo powinna była wejść 
na drogę naukową w tym kierunku, a tymczasem jest urzędniczką w biurze. W pewnym 
momencie towarzyszka podróży sięgnęła do walizki. Niech pani zobaczy, jaki 
piękny okaz! Zasuszę go i przypnę do ściany. Będzie ślicznie wyglądał. A ja tak 
kocham przyrodę! Zajrzałam do walizki tej "miłośniczki przyrody". Leżał tam 
dziewięćsił bezłodygowy - roślina chroniona. Zbieracze Zbieranie jest jednym z 
najpowszechniejszych hobby. Zbiera się więc: znaczki pocztowe, pudełka od 
zapałek, monety, fotografie, widokówki, teksty piosenek itp. Pomysłowość 
kolekcjonerów jest ogromna. Znałam starszego pana, który z zapałem kolekcjonował 
butelki najdziwniejszych kształtów. A jak jest ze zbiorami przyrodniczymi? Swego 
czasu była moda na zielniki. Każda szanująca się "nastolatka" (wtedy nazywano ją 
podlotkiem) musiała zebrać podczas wakacji zielnik. Ileż w owym czasie 
zniszczono roślin! Do takiego albumu wykopywano nieraz roślinę z korzeniami i 
później suszono ją, aby przykleić do arkuszy zielnika. Tacy przyrodnicy_amatorzy 
w znacznym stopniu przyczynili się do wyginięcia wielu rzadkich roślin, motyli, 
a także do zniszczenia wielu tworów przyrody nieożywionej. Co gorsza - po pewnym 
czasie eksponaty przepadły, najczęściej w graciarniach, aby wreszcie wylądować 
na śmietniku. A więc nie zbierać? Owszem, można zbierać (byle nie na terenie 
parku narodowego czy rezerwatu) ptasie piórka, puste muszle małży i ślimaków, 
liście pospolitych drzew i krzewów, ewentualnie też chwasty. Trzeba się jednak 
znać na roślinach! Słowem zbieramy wszystko to, co nie zuboży przyrody. 
Najlepiej jednak nie zrywać roślin, a "kolekcjonować" je fotografując czy 
rysując i malując z natury. Możemy też kolekcjonować pocztówki z ich 
podobiznami. Minerały należy gromadzić również bardzo ostrożnie, zbierając 
jedynie luźne odpryski. Odłupywanie ze skał, zwłaszcza ze ścian w grotach 
podziemnych i jaskiniach jest karygodne. W ten sposób zniszczono niejedną piękną 
grotę - świadka pradawnych epok geologicznych. Ozdoby z korzeni Obecnie modne 
jest także zbieranie (byle nie w parku narodowym czy rezerwacie) suchych, 
opadłych gałęzi i kawałków korzeni drzew wyrzucanych przy budowie dróg i kopaniu 
fundamentów. Niemal z każdej pieszej wycieczki można przynieść taki piękny 
eksponat, który będzie ozdobą naszego mieszkania. Korzenie i gałęzie mają 
przedziwne i piękne kształty. Czasem "udają" dziwacznego skorpiona, czasem głowę 
sowy, kiedy indziej jest to ptak zrywający się do lotu albo łeb młodego 
koziołka. Niekiedy trudno dopatrzyć się, co taka gałąź czy korzeń przypominają. 
Wystarczy, że mają dziwną linię, pełne wdzięku wygięcie - niepowtarzalne piękno 
przyrody. Trafiają się opadłe suche gałęzie ozdobione długimi "brodami" 
porostów. Nadają się one na trwałe zimowe bukiety. Trzeba tylko pamiętać, że 
wszystkie porosty rosnące na żywych drzewach są pod ochroną i można je zbierać 
tylko z gałęzi suchych, opadłych. Jeżeli porosty po pewnym czasie w domu nam się 
zestarzeją, kruszą, wystarczy zanurzyć je w wodzie i znowu nabiorą życia i 
barwy. Zawieszony na ścianie korzeń o pięknych kształtach bardzo ozdobi pokój i 
zimą przypomni nam las i letnie wędrówki. Są artyści, którzy poprawiają 
znalezione okazy, dodając nowe elementy do korzenia czy sęczka i w ten sposób 
tworząc własną kompozycję. Lepiej chyba jednak poprzestać na tym, co nam daje 
sama przyroda. Dla utrwalenia okazów pociąga się je czasem lakierem, są wtedy 
trwalsze, ale zatracają wiele z prostego wdzięku drzewa. Przyrodnicy 
kompletujący zbiory dla celów naukowych muszą mieć specjalne pozwolenie władz 
ochrony przyrody, jeżeli poszukiwane przez nich okazy występują w parkach 
narodowych albo należą do gatunków chronionych. Las się pali! Co roku płonie 
wiele hektarów pięknych lasów. Niestety, bardzo dużo pożarów wywołują 
lekkomyślni turyści. Widziałam raz w pobliżu Warszawy wielką połać osmalonych 
kikutów - dorodnych dawniej drzew. A zaczęło się niewinnie od małego ogniska, 
które rozpaliła grupa młodzieży. W rezultacie pożar ten gasiły cztery straże 
pożarne. A przecież nie wolno palić ognisk bez zezwolenia służby leśnej oraz 
używać kuchenek turystycznych w odległości 1007m od lasu, suchych łąk itp. Wstęp 
wzbroniony Dlaczego by nie wchodzić do każdego lasu? Drewno jest cennym surowcem 
narodowym. Na wyhodowanie drzewa trzeba czekać kilkadziesiąt lat. Ileż to pracy 
i kosztów pochłania las! Złamać zaś gałąź lub zdeptać sadzonkę można w jednej 
chwili. A więc ostrożnie - nie wchodzimy tam, gdzie rosną sadzonki i młodniki, 
nie chodzimy lasem na przełaj, nie łamiemy gałęzi. Są tereny leśne, na których 
obowiązują specjalne przepisy dla turystów - to rezerwaty i parki narodowe. 
Wolno się tam poruszać tylko określonymi drogami i ścieżkami lub oznakowanymi 
szlakami turystycznymi. Poza tym jest do spełnienia kilka zasadniczych warunków, 
aby turystyka nie kolidowała z założeniami parków narodowych. Jeżeli na przykład 
w tę samą słoneczną niedzielę wybierze się jednocześnie do Wólki Węglowej czy 
Izabelina kilka wycieczek szkolnych, łatwo można sobie wyobrazić, jaki hałas 
napełni po brzegi całą Puszczę Kampinoską. Trudno też wtedy będzie utrzymać 
młodocianych turystów na wytyczonych szlakach. Istne mrowie zaleje las, a 
spłoszona hałasem zwierzyna dozna wielu przykrych niepokojów. Jaka na to rada? 
Oto organizatorzy wycieczki powinni zgłosić ją zawczasu do dyrekcji parku i tam 
ustalić dokładnie trasę. Trzeba też pamiętać, że w parkach narodowych są ściśle 
określone miejsca dla obozowisk i biwaków. Rozkładanie się byle gdzie jest 
zabronione. Pomówmy o śmieciach Prozaiczne to, ale ważne! Chodzi przecież nie 
tylko o zwykłe kawałki papieru, torebki z folii, pudełka po zapałkach i 
papierosach, które potrafią obrzydzić i zeszpecić łąkę czy las. Sprawa wygląda 
znacznie groźniej. Rozbite szkło butelki rani spłoszoną zwierzynę, a wypukłe 
szkiełko, jeżeli padnie na nie promień słońca pod odpowiednim kątem, może 
spowodować groźny pożar lasu. A ileż niebezpieczeństw kryją dla zwierząt 
porzucone przez ludzi blaszane pudełka po konserwach! Ofiarą ich padają w górach 
świstaki, zwierzątka ciekawe wszystkiego, co znajdą na swoim terenie. Oto, co 
pisze na ten temat z własnych doświadczeń góral - Adam Pach: "...Wśród piargu 
miotało się w śmiertelnej męce niewielkie, wychudzone i wyniszczone do 
ostateczności zwierzątko. Był to świstak w lśniącym hełmie na głowie. Na łebku 
jego tkwiła blaszana puszka po konserwach (...). Oślepione i wyczerpane 
zwierzątko dało się ująć bez trudu, owinąłem je swoją bluzą i delikatnie 
ściągnąłem mu jego morderczą przyłbicę z głowy. Świstak, oszołomiony dawno nie 
widzianą jasnością dnia, przez chwilę leżał nieruchomo jak tłumoczek u moich 
nóg, ale po pewnym czasie podźwignął się i pociągnął chwiejnie między skały 
(...). Tegoż wieczora dowiedziałem się od przewodnika Szymka Zaryckiego, że już 
dwukrotnie spotykano konające w męczarniach świstaki z puszkami po konserwach 
nadzianymi na głowy. Zwierzęta, znęcone zapachem świeżych konserw, wciskają do 
porzuconej puszki głowę, ale wyjąć jej już nie poradzą". Świstaka z głową 
uwięzioną w puszce znalazł również w Dolinie Pańszczycy major Wojska Polskiego z 
Wysokogórskiej Kompanii Strzelców Podhalańskich, a w czechosłowackiej części 
Tatr - kierownik jednego ze schronisk. Przykład wart naśladowania W prasie 
czytamy co pewien czas przerażające wiadomości o niszczycielskiej akcji 
kłusowników. Tam postrzelono zamęczonego długim pościgiem łosia, gdzie indziej 
zabito bobra, łapano w sidła zające, sarny, przepiórki, kuropatwy... Pisałam 
kiedyś o dwóch "konspiracyjnych" patrolach, zorganizowanych początkowo dla 
zabawy w pewnej szkole podstawowej w pięknym, pociętym malowniczymi wąwozami 
miasteczku. Oba te patrole nic o sobie nie wiedząc wciąż wpadały na swój trop i 
posądzały siebie nawzajem, że są "kłusowniczymi gangami". Tropy ich wciąż się 
krzyżowały aż do chwili, kiedy nastąpiło zderzenie i wyjaśnienie. Zawarto 
wówczas przymierze i postanowiono wspólnie przystąpić do walki z kłusownikami 
pod kierunkiem miejscowego nadleśnictwa. Wielka przygoda Tropienie wrogów 
zwierząt i roślin, wykrywanie sideł i wskazywanie ich leśniczym może stać się 
podczas letnich wakacji najciekawszą wielką przygodą. Towarzyszy jej też 
poczucie dobrze spełnionego obowiązku, realnego działania zamiast pustych słów o 
potrzebie "ratowania przyrody i naturalnego środowiska człowieka". A więc na 
zielone szlaki, ale uważnie! Żółwie nasze i nie nasze Smutny los Kilka lat temu 
w Żędowicach na Śląsku wędkarze znaleźli martwego żółwia wodnego (Emys 
orbicularis). Jest to jedno z najrzadszych zwierząt na ziemiach polskich i jeden 
z rzadkich gadów Europy środkowej. Jego stan ilościowy u nas stale się 
zmniejsza, mimo że od roku 1935 objęty jest ochroną gatunkową. Jakie mogły być 
losy znalezionego martwego osobnika? Oto stawy w Żędowicach są pozostałością 
dawnego koryta rzeki Mała Panew, oddzielone od niej podmokłą łąką. Woda w 
stawach jest czysta, natomiast w Małej Panwi od wielu lat zatruwana ściekami z 
zakładów przemysłowych. Przypuszczano więc, że żółw ten przed kilkunastu laty 
żył w rozlewiskach Małej Panwi, a po jej zatruciu wyruszył szukać lepszych 
warunków w pobliskich stawach. Trucizna jednak zrobiła swoje. Wrogowie A więc na 
pierwszym miejscu - człowiek, który zatruwa ściekami wody i osusza tereny 
podmokłe. Wprawdzie żółwie w dobrych warunkach mogą żyć ponad sto lat, ale też 
ich rozwój osobniczy jest powolny i dojrzałość osiągają dopiero około 
dwudziestego roku życia. Młode żółwie po wylęgu z jaja są wielkości od 2,5 do 
3,57cm i mają pancerz zupełnie miękki; pożerane są przez ryby, ssaki i nawet 
ptaki wodne, toteż bardzo mało z nich dochodzi do wieku, kiedy mogą się 
rozmnażać. Trudno podpatrzeć Z wiadomości zebranych w latach 1948_#1964 wynika, 
że żółwie błotne spotkać można w województwach południowo_wschodnich 
(Zamojszczyzna, okolice Puław, Sandomierza). W Polsce centralnej - koło 
Warszawy. Znajdowano je też w województwie bydgoskim, a pojedyncze okazy koło 
Krakowa, na Ziemi Lubuskiej i w Puszczy Białowieskiej. W województwie 
olsztyńskim są typowymi reliktami. Ostatnio odkryto je w Wielkopolsce, w okolicy 
Leszna. Ustalenie przebywania tych żółwi nawet tam, gdzie występują dość 
licznie, jest trudne. Niedostępne błota, moczary, grzęzawiska i skryty tryb 
życia tych gadów są wielką przeszkodą w badaniu ich zwyczajów. Mimo to naukowcom 
udało się podpatrzeć żółwie w niedawno odkrytych stanowiskach w Wielkopolsce. 
Idziemy ich tropem, nad Jezioro Drzeczkowskie, jeziorko na "Szwedzkich Okopach" 
koło Drzeczkowa i najciekawsze miejsce - staw leśny między Drzeczkowem i 
Witosławiem. Jest on zarośnięty trzciną i tatarakiem, zielony od gęstego kożucha 
rzęsy. Łączy się małym strumykiem z Jeziorem Witosławskim. Nad stawem leży pień 
zwalonej topoli i to jest ulubiona "plaża" i "deptak" naszych żółwi. Tu wyłażą z 
wody i godzinami wygrzewają się na słońcu, wystawiając spod pancerza głowę z 
szyją, kończyny i ogon. Od czasu do czasu przechodząc w inne miejsce obracają 
się dokoła. Poczynione obserwacje wykazały, że przeważnie nie szukają 
najłatwiejszej drogi na "plażę". Włażą na nią i tam, gdzie piń jest najdalej od 
wody i ustawiony najbardziej stromo. Próby kończą się czasem niepowodzeniem. 
Żółw ponawia je w tym samym miejscu, ale zdarza się, że szuka wygodniejszego, 
płynąc wzdłuż pnia z wystawioną głową. Co widzą i co słyszą Żółwie widzą dobrze, 
szybko reagują na każdy bodziec wzrokowy. Na widok człowieka natychmiast wpadają 
do wody - tak szybko, że czasem trudno się nawet zorientować. Zwłaszcza że 
natychmiast odpływają pod wodą i tylko ruch trzcin wskazuje kierunek ucieczki. 
Po odpłynięciu na pewną odległość wysuwają głowy spod wody i badają zagrożony 
teren. Dopiero nie widząc niebezpieczeństwa podpływają do pnia i gramolą się na 
"plażę". Na przelatujące czy przepływające większe ptaki reagują zwracaniem 
głowy w ich kierunku. Przy nisko przelatujących ptakach i przy silnym, 
kołyszącym trzciny wietrze chowają głowy pod pancerz. Znacznie gorzej jest z ich 
słuchem. Obserwatorzy nie zauważyli żadnej reakcji ani na trzask migawki, ani na 
stukanie w pień drzewa, ani nawet na krzyki. Toteż podczas obserwacji można było 
głośno rozmawiać, byle tylko w ukryciu. Przypuszczalny jadłospis Dłuższe 
obserwacje nie przyniosły wiele, jeśli chodzi o żerowanie żółwi. Raz tylko udało 
się podpatrzeć, jak żółw napadł żabę. W obserwowanym zbiorniku nie było ryb. 
Żółwie odżywiały się tu prawdopodobnie żabami, larwami płazów bezogoniastych 
(jest tam mnóstwo żab i ropuch), wreszcie larwami owadów i ślimakami: 
błotniarkami i zatoczkami. Badania na Jeziorze Drzeczkowskim powiększyły nieco 
ten jadłospis. Jezioro ma dno muliste, z którego wystają kamienie i wyrasta 
obfita roślinność podwodna. Pewnej wiosny stwierdzono tam ślady żerowania żółwi. 
Były to nadjedzone i porozrywane drobne rybki i ich szczątki w mulistych dołkach 
przybrzeżnych. Żółwie najłatwiej można podpatrzeć w godzinach przedpołudniowych, 
które są okresem ich największej aktywności. Rozmiary naszych żółwi błotnych 
wahają się w granicach 12_#207cm długości. Karzełki i olbrzymy Oprócz rodzimych 
żółwi błotnych spotykamy też u nas sprowadzane z zagranicy, jako zwierzątka do 
hodowli domowej: żółwie greckie i mauretańskie (Testudo hermanni i Testudo 
graeca). Warto też wspomnieć o ich egzotycznych olbrzymich krewniakach - 
żółwiach z archipelagu Galapagos na Oceanie Spokojnym (Islas Galapagos - Wyspy 
Żółwie). Pierwsze wiadomości o tych wyspach i ich przyrodzie pochodzą z połowy 
Xvi wieku. Stały się one wtedy bazą wypadową dla piratów, którzy dzielili tam 
swoje łupy, naprawiali okręty, a znakomitym ich pożywieniem były właśnie żółwie 
olbrzymy (Testudo elephantopus). Potem wyspy te odwiedzali też wielorybnicy, 
którzy doceniali smak żółwiego mięsa. I tak przez wieki mordowano te wspaniałe 
zwierzęta. Dopiero w ostatnich latach zwrócono wielką uwagę na unikalność fauny 
tych wysp i zorganizowano tam stację biologiczną. Z całej fauny Galapagos 
najbardziej ucierpiały właśnie owe słynne żółwie. Rozmiary ich są istotnie 
olbrzymie. Jeden ze spotkanych tam osobników mierzył poprzez środek ciała 27m 
247cm, a długość samego pancerza wzdłuż linii grzbietu wynosiła 17m 317cm. Ważył 
chyba ze 3007kg. Nasz żółw błotny wyglądałby przy nim jak karzełek. 
                                                                          
Skrzydlate bractwo Ptaki naszych lasów Leśny "lekarz" Jak wiadomo, dzięcioły 
mają pasję kucia, lubią też samą funkcję bębnienia, zwłaszcza dzięcioł duży. Jan 
Sokołowski pisze o pasji tego ptaka do rozbijania skrzynek zawieszanych w lasach 
dla innych ptaków. Możliwe, że rozbijanie skrzynek jest spowodowane 
muzykalnością ptaka. Ta swoista "muzykalność" polega między innymi na używaniu 
rozmaitych instrumentów nawet tam, gdzie nie ma mowy o polowaniu na korniki. 
Niejednokrotnie obserwowano, jak dzięcioły bębniły na blaszanych rynnach czy na 
blaszanym kogucie na dachu wieży. W ogóle dziwne to ptaki. Kiedyś obudziło mnie 
jakieś pukanie (chyba do drzwi?!). Zawołałam więc: - Proszę! I nic, znowu 
pukanie. A to tuż przed otwartym oknem dzięcioł pukał z całych sił w słup od 
przewodu elektrycznego. Może tam były korniki?... Zasadnicza czynność dzięcioła 
podczas żerowania składa się z dwóch etapów. Ptak najpierw delikatnie opukuje 
drzewo, aby po rezonansie poznać, gdzie są larwy owadów. Potem kuje już z całą 
świadomością, dokładnie, co do milimetra, aby przeszło dwukrotnie dłuższym od 
dzioba językiem wyciągać głęboko ukryte owady. Ulubionym przysmakiem dzięcioła 
są larwy korników. Jeżeli odłupie kawałek drzewa, z którego wysypują się larwy, 
przyciska je piersią do drzewa, by potem wyłuskać je spomiędzy swoich piór. 
Jeżeli cienką gałąź rozkuwa na wylot, zaraz kieruje swój długi język na 
przeciwną stronę gałęzi, żeby schwytać uciekające owady. Dodatkowym pożywieniem 
dzięciołów są orzechy, jagody i nasiona drzew iglastych, te ostatnie zwłaszcza 
zimą. Znane są tzw. kuźnie dzięcioła: szyszka zaklinowana w szczelinie kory, a 
na ziemi pełno już łusek z rozdziobanych szyszek. Wszystkie nasze dzięcioły 
(zielony, duży, średni, mały, czarny i trójpalczasty) kują dość wysoko głębokie 
dziuple w drzewach. Ptaki te wyróżniają się czerwonymi czapeczkami czy czerwonym 
paskiem na głowie i tylko dzięcioł trójpalczasty ma czapeczkę żółtą. Rzadki u 
nas dzięcioł czarny różni się właśnie czerwoną czapeczką od gawrona, do którego 
na pierwszy rzut oka jest podobny. Najpospolitszym naszym dzięciołem jest 
dzięcioł duży, mieszkaniec większych kompleksów leśnych wszelkiego typu, gdzie 
są stare drzewa. Najchętniej przebywa w lasach sosnowych. To on właśnie lubi 
rozbijać skrzynki przeznaczone dla innych ptaków. A znów dzięcioł zielony jest 
amatorem... mrówek, pożytecznych w lesie i chronionych. Zimą potrafi wkopać się 
w głąb mrowiska i swoim bardzo długim językiem wyciąga śpiące owady nie widząc, 
co się dzieje wokół. Zdarza się, że pada wtedy ofiarą lisa. Bębni rzadko, a 
dziuple kuje w drzewach miękkich (topole, osiki, wierzby). Okrzyki dzięcioła 
zielonego - juch, juch juch, juch - w ludowych przepowiedniach zwiastują 
nadciągający deszcz. Kruk krukowi oka nie wykole przeciwnie - jeszcze przyjmie 
gościnnie, "czym chata bogata"! Opowiadano mi kiedyś, że do woliery z krukami w 
warszawskim Z$o$o przylatywały zimą w odwiedziny kruki z wolności i były 
częstowane przez gospodarzy smakowitym mięsem z ich obiadu. Podobne zwyczaje 
zaobserwowali też pracownicy Z$o$o w Oliwie. Kruki z wolności przylatywały tam i 
zimą, i latem, i jesienią, ale w ciepłych miesiącach wizyty ograniczały się 
wyłącznie do "towarzyskich plotek", natomiast zimą gospodarze dosłownie 
odejmowali sobie od dziobów, byle dobrze przyjąć zgłodniałych gości. Był czas 
(lata 1900_#1935), że liczba kruków gwałtownie zmalała i obawiano się, że ptaki 
te (często mylone z gawronami) wyginą zupełnie. Od 1948 roku zauważono jednak 
stopniowy wzrost ich liczebności. Trafiają się nawet poszczególne pary ptaków 
tam, gdzie ich dotąd nigdy nie było (np. w Lasku Wolskim koło Krakowa czy przy 
lisiej fermie w okolicy Gniezna, dokąd zwabiły je odpadki mięsa dla lisów). Kruk 
jest znacznie większy od wrony i gawrona. Waży przeszło dwa razy tyle. Ma gruby 
i silny dziób, a rozpiętość jego skrzydeł wynosi przeszło 1207cm. Lecąc, łup 
swój trzyma nie zawsze w dziobie, lecz i w pazurach, jak ptaki drapieżne. Zjada 
wszystko, co mu wpadnie pod dziób: od muchy aż do węża czy zająca. Oczyszcza 
starannie las z wszelkiej padliny. Nie darmo stare przysłowie głosi: "Kruki się 
tam zlatają, gdzie ścierw jaki poczuwają". Zamiłowanie kruka do porywania 
błyszczących przedmiotów nie jest jego wyłączną własnością, jest to cecha 
wszystkich krukowatych, a szczególnie srok. J. Sokołowski uważa kruka za 
najinteligentniejszego z naszych ptaków, obdarzonego świetną pamięcią, słuchem, 
wzrokiem. Pozostając dłużej wśród ludzi ptak ten łatwo uczy się naśladować głos 
ludzki. Do budowy gniazda kruk zabiera się bardzo wcześnie i w lutym ma je już 
gotowe: duże, o prawie półmetrowej średnicy, zbudowane z gałęzi i wysłane trawą, 
porostami, owczą wełną. Wysiadywanie jaj trwa około 20 dni. W końcu maja cała 
krucza rodzina wyrusza z lasu na żer na okoliczne łąki i pola. Kruk jest 
długowieczny, może żyć do 80 lat. Zimę spędza przeważnie u nas. Z wronami i 
kawkami pozostaje w wiecznej wojnie, dokucza im, jak może. "Sroczka krzekce na 
płocie..." Srokę każdy dobrze zna: pstra (czarnobiała), bardzo ruchliwa, z 
długim ogonem. Też z rodziny krukowatych, jak wrona, gawron, kawka, sójka. Uwija 
się najchętniej w urozmaiconym pejzażu niezbyt gęstych lasów, pól, krętych 
strumyków. Nie lubi zbyt wielkich bezdrzewnych pól, ale też nie przepada za 
rozległymi lasami. Skrzeczy bardzo charakterystycznie: "czak czak czak" albo 
"czakerak". Szymon Szymonowic, nasz poeta z Xvii wieku, tak napisał o sroce: 
"Sroczka krzekce na płocie, będą goście nowi. Sroczka czasem omyli, czasem 
prawdę powie. Gdzie gościom w domu rado, sroczce zawsze wierzą..." Bo właśnie 
skrzeczenie sroki ma zapowiadać gości... Trudno odmówić sroce pewnych zasług: 
tępi owady i ich poczwarki, zjada robaki. Ale też urozmaica sobie jadłospis, jak 
może: łowi małe żaby, jaszczurki, ślimaki, zjada ptasie jaja, nawet pisklęta. W 
zimie - ziarno. Tak jak kruk - potrafi naśladować różne odgłosy i, oswojona, 
uczy się nawet krótkich słów. Bardzo pomysłowo buduje gniazdo. Wysoko na drzewie 
albo w gęstym kolczastym krzaku kleci sroka z patyków głęboki niby_koszyk, który 
wylepia gliną. Dopiero w tym "garnku" robi delikatne posłanie z korzonków i 
sierści. A nad wejściem do gniazda układa nastroszony daszek z chrustu, dzięki 
czemu gniazdo widziane z dala robi wrażenie kulistego kłębu jemioły. A inne 
krukowate Najbardziej towarzyskie są gawrony. Znamy je dobrze z miejskich ulic. 
Na kilku topolach potrafią umieścić kilkadziesiąt gniazd. Tak wielka gawronia 
kolonia dzielnie odeprze każdy atak. Drzewa w miastach nie są jednak ulubionym 
miejscem odpoczynku gawronów. Oto zimą, tuż przed zachodem słońca stada ich lecą 
do pobliskich lasów, gdzie zaciszniej im i przytulniej. A na dzień wrócą gawrony 
do miasta, aby szperać po śmietnikach w poszukiwaniu resztek jadła. Do tej samej 
rodziny należy śliczna, kolorowa sójka, z niebieskimi lusterkami na skrzydłach. 
Godna jest uwagi nie tylko ze względu na wielką urodę. Oto krzykliwym wołaniem 
"reecz kwee" ostrzega mieszkańców lasu przed grożącym niebezpieczeństwem, 
głównie przed człowiekiem. I ona też potrafi naśladować różne odgłosy. Jest 
pospolita w lasach iglastych i liściastych. Latem żywi się owadami i ślimakami, 
a jesienią przede wszystkim żołędziami, które magazynuje w gniazdach, 
przyczyniając się, gdy gubi je po drodze, do rozsiewania dębów. Przysłowie 
"wybiera się jak sójka za morze" sugeruje, że sójki na zimę nie odlatują, tylko 
przenoszą się do innego lasu. Stwierdzono jednak, że odlatują dość daleko na 
południe, a na ich miejsce zjawiają się inne sójki, te z północy, dla których 
Polska jest "ciepłym krajem". Lot sójki jest zwinny, świetnie przystosowany do 
środowiska leśnego. Zadomowiony przybysz z lasu Szpak jest właściwie ptakiem 
typowo leśnym. Dawniej gnieździł się w spróchniałych dębach i topolach, ale 
ludzie stworzyli mu tak luksusowe warunki mieszkaniowe, że bez żalu opuszcza 
lasy i gnieździ się w zawieszonych przez nich budkach. Potem wywdzięcza się 
niszcząc wiele drutowców, pędraków, gąsienic. Szpak jest najszybciej latającym 
ptakiem_śpiewakiem. Ornitolodzy obliczyli, że przelatuje około 747km w godzinę, 
podczas gdy kawka przeleci niecałe 627km. Któregoś roku, jeszcze przed 
kalendarzową wiosną, kiedy ludzie nie wyłazili z kożuchów, obserwowałam ze swego 
okna w śródmieściu Warszawy o przedwieczornej porze dziwne, masowe loty ptaków. 
Były to szpaki i wróble. Tworzyły gęstą, zwartą chmurę, która z głośnym furkotem 
leciała najpierw prosto, potem zakreślając łuk zawracała nagle jak na komendę i 
znikała za dachami domów, aby wkrótce znowu przefrunąć nad nami. Wreszcie 
"przedstawienie" się skończyło, szpaki siadały na drzewach i zaczynały swój 
wieczorny koncert - donośny jednolity świergot. O tych szpaczych lotach pisano w 
prasie codziennej, ale powody szpaczych sejmików nie są ornitologom znane. To 
ptasia tajemnica! Pisałam kiedyś o szpaku_chuliganie, który na moich oczach 
zaatakował wiewiórkę i wyrwał jej kłak sierści, by zaraz to zanieść do budki z 
gniazdem. Wtedy otrzymałam bardzo miły list od pewnej przyjaciółki szpaków z 
wieloma ciekawymi obserwacjami. Był tam opis ataku wiewiórki na szpaczą budkę 
oraz długiej i trudnej walki, jaką stoczyły szpaki w obronie swojego gniazda. 
Więc może i tamta "moja wiewiórka" też nie była bez winy. Nocna straż Z rodziny 
sów, często spotykana w lasach, zwłaszcza iglastych, żyje w naszym kraju sowa 
uszata, o dużych pędzelkach na głowie i pomarańczowych oczach. Korzysta ze swej 
barwy ochronnej, toteż niełatwo ją dostrzec. Żywi się głównie myszami i 
nornikami, jest więc pożyteczna w rolnictwie. Najaktywniejsza jest, jak inne 
sowy, podczas jasnych nocy, kiedy łatwo wypatruje zdobycz. Mieszka w dziupli 
starego drzewa. Dość podobny do niej puchacz jest bez porównania większy. 
Spotyka się go coraz rzadziej. W roku 1953 było jeszcze u nas około 60_#70 
gniazd tego wspaniałego ptaka. Wiosną potrafi wołać przez całą noc swoje 
głębokie "puhu!". Nie gardzi najmniejszą myszą czy ptakiem, ale poluje też na 
młode sarny. Nie zrażają go nawet kolce jeża, nie gardzi królikami, szczurami i 
wronami. Jego terenem są duże obszary leśne, głównie na północy i wschodzie 
kraju. Jedną z naszych najpospolitszych sów jest puszczyk, żyje w lasach 
liściastych, iglastych i nawet w parkach, żywi się głównie myszami, zjada też 
krety, żaby, owady. Miękko pohukuje "huhu huhu!" i woła "kiuwit". Gnieździ się w 
dziuplach albo w starych wronich gniazdach. W małych laskach wśród pól często 
osiedla się dobrze znana sowa pójdźka, a w starych, dużych lasach gnieździ się 
najmniejsza z naszych sów - sóweczka, jakby miniaturowa podobizna pójdźki. Ta w 
odróżnieniu od innych sów jest ruchliwsza w dzień niż w nocy, bo poluje na 
drobne ptaszki: sikory, mysikróliki. Latem zjada sporo owadów. Mówiąc o ptakach 
nocnych warto wspomnieć o lelku, ptaku z innej rodziny - kozodojów. Lubi on 
suche, sosnowe lasy i w dzień siedzi na ziemi niewidzialny na tle opadłej kory, 
a nocą łapie w locie owady na skrajach lasów i nad drogą. W locie przypomina 
jaskółkę. Zjada duże ćmy i chrząszcze razem z ich twardymi pokrywami. Ma świetny 
wzrok i widzi równie dobrze w dzień, jak i w nocy. Lelek niszczy wiele 
szkodników leśnych. Trudno wszystkie wymienić Coraz częściej słyszy się teraz o 
rzadkich czarnych bocianach, mieszkańcach rozległych, podmokłych lasów. Bardzo 
efektownym, barwnym ptakiem jest dudek, z pięknym czubem, uwijający się w 
urozmaiconym krajobrazie lasków, łąk i pól. Dziwna rzecz stała się z kosem, 
który - jak pisze J. Sokołowski - rozszczepił się jakby na dwie odmiany. Kos 
leśny jest płochliwy, trzyma się wiernie lasów i odlatuje na zimę, a ogrodowy 
oswoił się z człowiekiem i na zimę zostaje u nas. Często bywa widywany w parkach 
miejskich. Pospolitym ptakiem lasów i zagajników jest turkawka, która trzyma się 
raczej skraju, unikając leśnych głębi. Odzywa się przeciągle "turrr turrr 
turrr", stąd też jej nazwa. Żywi się głównie nasionami chwastów, czasem upoluje 
ślimaka, rzadko łapie owady. Skrzydlaci drapieżcy W lasach w pobliżu jezior, 
przebywa kania czarna, która żywi się przeważnie martwymi zwierzętami, lubi 
ryby. Dokucza czaplom i kormoranom, odbierając im już upolowaną, zabitą zdobycz. 
W porze lęgowej trzyma się lasów jastrząb gołębiarz. Gniazdo ściele wysoko, w 
koronie sosny czy dębu, na mocnej gałęzi. Napada na ptactwo znienacka, zabija i 
zjada zdobycz po kawałku. Ptakiem z herbów jest orzeł przedni, którego zaledwie 
kilka gniazd mamy u nas. Sokołowski sygnalizował obecność tych orłów na jednym z 
jezior mazurskich, wśród czapli i kormoranów. W lesie gnieździ się pospolity u 
nas myszołów, ale żeruje na pobliskich polach i łąkach, polując głównie na 
myszy, krety i żaby. Podobny do niego w locie jest trzmielojad, specjalista od 
łapania os, szerszeni i trzmieli. Gniazda wije na drzewach na skraju lasów. 
Najmniejszy nasz ptak to pełen wdzięku mysikrólik. Lubi lasy iglaste, zwłaszcza 
świerkowe. Pozostaje u nas na zimę. Zimą przylatują też do nas mysikróliki z 
północy i dlatego spotyka się je wtedy częściej. Zdumiewająca jest wytrzymałość 
tego maleństwa na mróz. Noc spędza na gałązce, nie chroniąc się w dziupli. Żywi 
się głównie jajami owadów, a latem dorosłymi owadami, które niszczy w wielkiej 
ilości. Pisklęta wysiaduje w misternym, kulistym gniazdku, zawieszonym na końcu 
wiotkiej gałęzi. Zimą w lesie trele mysikrólików brzmią jak delikatne dzwoneczki 
i ożywiają senną ciszę. Ptaki_dziwaki to krzyżodzioby: świerkowy i sosnowy. Zima 
w najlepsze, mróz dochodzi do 20/0 poniżej zera, a te dziwadła zasiadają na 
jajkach i zimą hodują pisklęta! Musimy jednak wiedzieć, że głównym pożywieniem 
krzyżodziobów są nasiona drzew iglastych, a tych jest tylko zimą pod dostatkiem. 
Toteż gniazdo krzyżodzioba najłatwiej znaleźć od grudnia do marca (trafia się i 
latem). Jest ono starannie uwite, ciepłe, o grubych ścianach, obetkane mchem, 
wysłane porostami, suchym igliwiem i sianem. W nim wykluwają się pisklęta, 
początkowo żółtawe, potem samce nabierają pięknej, porzeczkowej czerwieni. Małe 
wykluwają się z dziobami prostymi i dopiero po pewnym czasie obie części dzioba 
w sposób charakterystyczny się krzyżują. Są to ptaki towarzyskie, wesołe, 
ruchliwe. Pełzając po drzewach pomagają sobie zakrzywionym dziobem. Głosy ich, 
wydawane w locie, brzmią "gib gib gib, cok, cok", czasem "gob". Samce ładnie 
śpiewają, kończąc piosenkę cichym świergotem. Modre, bogatki, ubogie i inne 
Sikorki to najzajadlejsi wrogowie owadów szkodników. Najpospolitsza i chyba 
najbardziej pożyteczna jest sikora bogatka, niszcząca szkodniki we wszystkich 
stadiach ich rozwoju i doprawdy zasługująca na ludzką wdzięczność, tj. 
dokarmianie tłuszczem podczas głodnych, zimowych dni. Wprawdzie zimowym pokarmem 
bogatek są miliony owadzich jajek, ale ileż to trzeba się nauwijać i naszukać, 
aby zaspokoić zimowy głód. Śliczna sikora modra, w jasnoniebieskiej czapeczce, 
mniejsza od bogatki, też jest bardzo pożyteczna: żywi się niemal wyłącznie 
owadami i ich jajkami. Chociaż taka mała, potrafi dzielnie walczyć o upatrzoną 
dziuplę. Wybiera na pobyt lasy liściaste i mieszane. Natomiast jej krewniaczkę, 
sikorę sosnówkę, spotykamy wyłącznie w lasach sosnowych, świerkowych i 
jodłowych. Jest ona mniejsza od bogatki, ale podobna w kolorze i bardzo 
ruchliwa. Tam też można spotkać sikorę czubatkę. Natomiast sikora uboga unika 
większych lasów, zbliża się do ludzkich osiedli. Zimą zewnętrzny parapet mojego 
okna w Oborach pod Warszawą był karmnikiem dla sikorek, które tłumnie go 
odwiedzały. Aż tu w stadku sikorek pojawił się piękny, szaroniebieski kowalik z 
rudawymi bokami. I wtedy jakby kto zdmuchnął sikory z okna! Nie odleciały 
daleko. Jedna z wysokości ramy okiennej, kręcąc główką, z góry przyglądała się 
intruzowi. Inne sfrunęły na najbliższy krzak bzu, aby "przeczekać". A kowalik 
dziobnął słoninkę, spróbował sera i odleciał. Wtedy sikory znowu sfrunęły na 
okno. Kowalik usiadł na pobliskim, starym drzewie i zademonstrował mi swoją 
sztukę chodzenia po pniu głową w dół, czego żaden dzięcioł ani inny ptak nie 
potrafi. Kowaliki nie są towarzyskie, rzadko zdarza się je widzieć parami. 
Bardzo pożyteczne, ostrym, długim dziobkiem wykuwają ze szczelin kory owady i 
ich larwy. Kują prawie tak głośno jak dzięcioły. Gnieżdżą się często w dziuplach 
przez dzięcioły opuszczonych. Wtedy niebezpiecznie duży dla siebie otwór kowalik 
zalepia gliną i zmniejsza tak, aby mógł się przezeń ledwo przecisnąć. 
Niestrudzeni wędrowcy Powietrznymi szlakami Wysoko pod niebem, szlakami 
powietrznymi, nocą i dniem ciągną klucze, trójkąty, obłoczki i chmury wędrownego 
ptactwa. Morskie sztormy nieraz łamią im skrzydła, ciskają o skały, zatapiają w 
falach. Ptaki rozbijają się o mury latarni morskich. Jest mroźno i głodno. 
Czyhają skrzydlaci drapieżcy i źli ludzie. Ale ptaków nic nie odstrasza. Prą 
naprzód kierowane potężną siłą instynktu. Gna je najpilniejsza sprawa: powrócić 
do miejsca składowania, wydać tam potomstwo i wychować je w słońcu wiosennych i 
letnich dni. I chociaż niektóre ptaki (np. wilgi, jeżyki, kraski) pozostają u 
nas niewiele tygodni, to jednak tu jest ich prawdziwa ojczyzna, bo tutaj rodzą 
się i podrastają ich pisklęta. "Już starożytni Grecy..." Nie, to nie są kpiny z 
posługiwania się wytartą formułką! Wzmianki o wędrówkach ptaków rzeczywiście 
spotykamy w "Iliadzie" Homera. Ludzi od wieków interesowało to zjawisko, ale 
dopiero rozwój nauk przyrodniczych pozwolił nieco bliżej poznać jego mechanizm. 
W Rosji w połowie Xix wieku po raz pierwszy zastosowano metodę naukową ustalając 
daty równoczesnego pojawiania się różnych gatunków w Europie i Azji Środkowej. 
Miejscowości, w których pojawił się ten sam gatunek tego samego dnia, łączono 
linią. Powstały tzw. izopiptezy, przebiegające niemal równolegle do linii 
równych temperatur (izoterm), co wskazywałoby na zależność odlotów i przylotów 
ptaków od klimatu. Do Afryki, po szarańczę Dalsze badania wykazały, że ptaki 
rzadko lecą szerokim frontem, mając raczej bardzo określone "drogi". Większość 
naszych ptaków odlatuje jesienią na zachód i południowy zachód szlakiem 
skandynawsko_iberyjskim, który prowadzi od Morza Białego, nad południowym 
wybrzeżem Bałtyku, Danią, Holandią, Francją, Hiszpanią, przez Gibraltar do 
Afryki Zachodniej. Tym szlakiem odlatują też białe bociany, gnieżdżące się na 
zachód od Łaby: z R$f$n i Francji. Bociany gnieżdżące się na wschód od Łaby, a 
więc i nasze, lecą na południowy wschód przez Bałkany, Bosfor, Syrię i Palestynę 
do Egiptu i dalej nad korytem Nilu aż do wielkich jezior wschodnioafrykańskich. 
Tam spotykają się z bocianami z zachodu i razem lecą do Afryki południowej po 
szarańczę, główne pożywienie europejskich bocianów na zimowiskach afrykańskich. 
Z innych ptasich szlaków - środkowo_śródziemnomorski prowadzi przez Włochy do 
Tunisu, a bałkański - przez Grecję i Kretę do Egiptu. Przez Polskę biegnie też 
parę szlaków, które łączą się przy Bramie Morawskiej (obniżenie między Sudetami 
i Karpatami). Znużone długim lotem ptaki muszą w drodze odpocząć, pożywić się, 
unikają więc przelotów nad morzem. Wysokie góry odstraszają je także zmiennością 
pogody i częstymi mgłami. Najchętniej odpoczywają na wyspach i mierzejach, 
stanowiących wygodne pomosty wśród wielkich obszarów wodnych. Tam też tworzą się 
prawdziwe "ptasie jarmarki" W Europie stacją odpoczynkową dla ptaków jest wyspa 
Helgoland na Morzu Północnym - bezpieczne schronienie podczas mgły, sztormu i 
burzy. Zanotowano, że w roku 1926 w ciągu jednej nocy z 3 na 4 września 
przeleciało tamtędy 70 tys. śpiewających ptaków. Podobne "ptasie jarmarki" 
odbywają się na Mierzei Kurońskiej (ZSRR), na wybrzeżach Bosforu, Sycylii, 
Gibraltaru. W Polsce miejscem ptasich wypoczynków jest półwysep Hel i Zatoka 
Gdańska. Na jeziorach mazurskich i pomorskich gromadzą się podczas przelotów 
ptaki wodne z północy: łabędzie, kaczki, tracze, perkozy. Późną jesienią 
zapadają tam duże stada przelotnych kaczek krzyżówek i cyranek. Odpoczną, 
pożywią się i lecą dalej, na południe. A kiedy ptaki miejscowe opuszczają już 
nasze wody, w listopadzie i grudniu zjawiają się goście znad jezior norweskich i 
azjatyckiej tundry: pstrokate gągoły i czernice, tracze i traczyki. Dopiero 
kiedy lód pokryje nasze wody, odlecą na południe i tylko lekka zima zatrzyma je 
u nas do marca i kwietnia. Skąd o tym wiemy? Badania nad przelotami ptaków są 
bardzo skomplikowane i wymagają gęstej sieci obserwatorów. Posunęły się naprzód 
dzięki Duńczykowi Mortensowi, który w roku 1899 zastosował metodę obrączkowania. 
Schwytanym ptakom zakładano na nogę aluminiową obrączkę z wyciśniętym numerem 
bieżącym i adresem instytucji, do której należy odesłać obrączkę ze złapanego 
albo zestrzelonego ptaka. Potem puszczano ptaki na wolność. W ten sposób 
uzyskano wiadomości o trasach przelotów. W Polsce obrączkowanie przeprowadza 
Stacja Ornitologiczna od roku 1931. Używa się tam kilka typów obrączek, 
stosownie do wielkości ptaków. Największy procent odsyłanych obrączek przypada 
na słonki (ok. 40%), gdyż myśliwi polują na nie wszędzie. Kaczki i gęsi 
dostarczają 20_#25% wiadomości, ptaki drapieżne - 15%, krukowate 2_#5%. I tylko 
ułamek procentu przypada na chmary drobnych ptaków śpiewających. Bywa jednak, że 
między obrączkowaniem a zdjęciem obrączki upływa kilka lat. Pomaga to wprawdzie 
ornitologom w określeniu długości życia danego gatunku, ale nie informuje o 
przelotach, bo w ciągu tego czasu ptak mógł wiele razy przelecieć daną trasę. 
Mimo że metoda obrączkowania posunęła naprzód wiedzę o ptasich wędrówkach, nie 
rozwiązała jednak wszystkich jej tajemnic. Na tle tarczy księżyca W odlotach i 
przylotach ptaków jest jednak coś zaskakującego. Choćby takie szpaki... Wczoraj 
nie było ich jeszcze, a tu nagle roją się od nich skwery i parki. Za to przeloty 
zięb można przewidzieć, bo najpierw zjawiają się straże przednie - stare samce. 
W jakiś czas po nich przylecą samiczki i młode ptaki. Łatwo obserwujemy odloty, 
do których ptaki (bociany, szpaki, jaskółki) gotują się gromadnie, wielkimi 
stadami. Zachowują one w powietrzu określony porządek. A więc jeden za drugim 
lecą sznurem perkozy. Żurawie, gęsi, kaczki, bociany lecą kluczem, szpaki - 
zwartym obłoczkiem. Kukułki, dzierzby, pokrzywki lecą samotnie, pojedynczo. 
Nocami wędrują ptaki drobne, jak rudziki, słowiki i większość śpiewaków 
owadożernych. Siewki, kuligi, kaczki również wolą lecieć nocą. Podczas nocnych 
lotów ptaki często wydają charakterystyczne głosy, jakby w ten sposób chciały 
utrzymać zwartość stada. Większe ptaki - łabędzie, bociany, myszołowy, orły - 
wędrują w dzień, wykorzystując ciepłe prądy powietrza do szybowcowego lotu. Od 
blisko stu lat w pogodne księżycowe noce używa się wypróbowanej metody przy 
badaniu nocnych wędrówek ptaków, obserwując przez teleskop tarczę księżyca w 
pełni. Cierpliwy obserwator notuje ptaki przelatujące na tle księżycowej tarczy 
i czasem z ruchu skrzydeł rozpoznaje nawet gatunki. Niestety zaledwie mała 
cząstka ptaków może być zarejestrowana w ten sposób, ale i to daje pojęcie o 
ogromnie licznych jesiennych i wiosennych ciągach. Samolotem wśród ptaków 
Amerykański profesor D. R. Griffin wyszedł ze słusznego założenia, że lepiej 
zrozumie zachowanie się ptaków podczas lotu, jeżeli znajdzie się wśród nich w 
powietrzu. Ze swego lekkiego samolotu śledził więc ptaki powracające do gniazd. 
Jego obserwacje dotyczyły gołębi, mew srebrzystych (Larus argentanus) rzadkich 
nad Bałtykiem i nie gnieżdżących się u nas, a przede wszystkim głuptaków (Sula 
bassana) pojawiających się tylko sporadycznie, podczas wędrówek na Morzu 
Północnym, głównie na Helgolandzie. Badania te wykazały, że ptaki wypuszczone na 
nie znanym terenie, mimo pewnych odchyleń wywołanych wykorzystywaniem 
występujących prądów powietrza, mogły jednak ustalić kierunek do swoich gniazd. 
W początku lat pięćdziesiątych ornitologowie: Matthews z Cambridge i Kramer z 
Wilhelmshaven przyczynili się w pewnym stopniu do wyjaśnienia tajemnicy 
nawigacji ptaków, robiąc ciekawe doświadczenia z gołębiami pocztowymi i 
szpakami. Dowiodły one, że ptak korzysta z położenia słońca do wyznaczenia 
określonego kierunku, to jest posiada tzw. orientację kompasową według słońca. 
Po 20 latach badań orientacji ptaków stwierdzono, że potrafią one dobrze ustalać 
swoje "drogi" na podstawie ciał niebieskich: słońca, księżyca i gwiazd. Ptaki - 
"anioły" Wielkie nadzieje ornitologów zaczyna teraz budzić radar. Oto 
zaobserwowano na pustym ekranie radarowym jakieś plamy świetlne i kręgi 
niewiadomego pochodzenia. Nazwano je "radarowymi aniołami". Dalsze obserwacje 
wykazały, że te "anioły" mają wiele ptasich cech: poruszają się z szybkością 
ptaków, lecą pod wiatr, a występują najliczniej wiosną i jesienią podczas 
ptasich ciągów i na wysokości lotu ptaków. Stwierdzono wreszcie, że istnieje 
zbieżność między miejscami występowania owych "aniołów" a na przykład terenem 
noclegu wielkich stad szpaków. W rezultacie okazało się, że znaczna część 
tajemniczych "aniołów" to właśnie ptaki. Niestety wykorzystywanie urządzeń 
radarowych do badania wędrówek ptaków jest bardzo kosztowne. Tajemniczy sygnał 
Odlatują od nas ptaki łowiące pokarm w powietrzu, jerzyki, muchołówki, jaskółki, 
wiele ptaków śpiewających. Odlatują żurawie, bociany - ptaki żywiące się gadami 
i płazami. Ptaki wodne - łabędzie, gęsi, kaczki, czajki - zimą nie mogą u nas 
czerpać pokarmu z zamarzłych wód. Ale skąd ptaki wędrowne wiedzą, że je tu czeka 
głód? Opuszczają ojczyznę, kiedy pożywienia jest jeszcze wiele. Jaki sygnał 
otrzymują bociany, odlatując na południe w połowie sierpnia, kiedy pełno tu żab 
i koników polnych? Albo jerzyki odlatujące latem? Wydaje się, że warunki 
zewnętrzne nie mają tu decydującego wpływu. Pęd do wędrówek jest chyba 
dziedziczny, a sygnałem do odlotu jest jakiś impuls wewnętrzny. Nie wszystkie 
ptaki wędrują. Gatunki osiadłe pozostają w miejscach gniazdowania przez cały 
rok. U nas są to: sikora bogatka, wróbel, śmieciuszka, dzwoniec, kos (w parkach 
miejskich), kuropatwa, bażant, głuszec i cietrzew. Spotykane u nas zimą gile, 
jemiołuszki śnieguły, czeczotki, tracze i wiele innych gatunków przylatują do 
nas z północy, a wrony, gawrony i kawki nie są wcale "nasze". Nasze odleciały 
bowiem na południowy zachód, a do nas przyleciały te same gatunki z północy. 
Pomiędzy ptakami osiadłymi, przelotnymi i wędrownymi występuje szereg przejść. 
Instynkt wędrówek zaznacza się najwyraźniej u tych ptaków, które jak jaskółki i 
bociany przelatują wielkie przestrzenie i pomiędzy ich lęgowiskiem a zimowiskiem 
istnieje obszar, gdzie tych ptaków brak. U wielu ptaków tereny lęgowisk i 
zimowisk sąsiadują ze sobą bezpośrednio. Wczesny sztandar wiosny Magia bociana 
Bocianowi od wieków towarzyszy legenda. Przypisywano mu pewne magiczne 
znaczenie. Ja sama w dzieciństwie widząc po raz pierwszy na wiosnę lecącego 
bociana, wierzyłam, że cały rok będzie pomyślny. Przeciwnie - bocian siedzący 
czy stojący wróżył mi zły rok. Potwierdzenie tej wróżby znalazłam teraz u 
Kolberga: * "Kto obaczył raz pierwszy na wiosnę lecącego bociana, to dobrze 
znaczy, ale kto siedzącego, cały rok będzie miał zły". W wielu okolicach spotyka 
się też przesąd, że stojący czy siedzący bocian zwiastuje bóle nóg, a lecący - 
zdrowie. Oskar Kolberg (1814_#1890) - autor kilkudziesięciotomowego dzieła: 
"Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, 
zabawy, pieśni, muzyka i tańce", którym stworzył podstawy polskiej folklorystyki 
i etnografii, ponadto muzyk i kompozytor. Kolberg pisze, że na Lubelszczyźnie 
uważają, że bocian nie zagnieździ się u człowieka złego, który popełnił jakiś 
czyn haniebny. W starej ornitologii sprzed stu lat znalazłam szczegółowy spis, 
jakie choroby mogą być leczone za pomocą różnych bocianich organów. A więc: 
"wnętrzności jego podane jako potrawa były lekarstwem na morzyska (dolegliwości 
żołądkowe - red.) i na zapalenie nerek; tłuszczem, który jest żółty, a którego 
bocian ma wiele, smarowano członki podagrą lub drżączką dotknięte; serce 
ugotowane na wodzie wraz z tą wodą zalecano na padaczkę; mięso nawet Aldrovandi 
(przyrodnik i lekarz włoski z Xvi w. - red.) uważał za skuteczne w porażeniach i 
udarze; pieczone mięso bocianie jedzone raz w roku chroniło od dny ręcznej i 
nożnej (artretyzm - chiragra i podagra - red.); żółć była lekarstwem na ból 
oczu, a żołądek wysuszony i sproszkowany był dobry w otruciach". Z otwartymi 
ramionami witany jest bocian na wsi, bo wróży gospodarzowi szczęście i obfitość. 
Każdy chciałby go do siebie zwabić, toteż stara mu się stworzyć najlepsze 
warunki "lokalowe", kładąc na dachach i wysokich drzewach stare drewniane brony 
lub koła na podstawę gniazda. W przygotowaniu podkładu pod bocianie gniazdo musi 
obok gospodarza wziąć udział kobieta, gospodyni - inaczej według przesądu albo 
bociany tam się nie osiedlą, albo zdarzy im się jakieś nieszczęście. Wabiono 
czasem bociany za pomocą czerwonej szmatki na gnieździe czy jakiegoś 
świecidełka. Istnieją ludowe wskazania, pod jakim kątem pochylić koło czy bronę 
na przykład pod gniazdo, a nawet jak je umocować na drzewie czy na dachu, żeby 
najlepiej dogodzić bocianom. I koło, i brona, nie mogą mieć na przykład ani 
kawałka żelaza. Współczesne boćki U Kolberga znajdujemy opis, jak to ucieszeni 
przylotem bocianów gospodarze unikali głośnych stuków i krzyków na podwórzu, 
zaglądania do gniazda, aby niczym nie spłoszyć miłych gości. A tymczasem nasze 
współczesne bociany wcale już takie wrażliwe nie są. Łatwo przystosowują się do 
dzisiejszego hałaśliwego życia. Pewna para bocianów zbudowała gniazdo na słupie 
telegraficznym na terenie Wyższej Szkoły Rolniczej w Kortowie_Olsztynie, w 
najruchliwszym miejscu, gdzie właśnie wznoszono wielkie budowle, warczały 
ciężarówki, ciągniki i spychacze, podnosiły się dźwigi. I ten olbrzymi hałas 
budowlany bocianom nie przeszkadzał. A już szczytem ich wytrzymałości było to, 
że pod gniazdem był zainstalowany głośnik radiowy huczący na całe Kortowo. 
Jesienią następnego roku sprawdziłam: gniazdo w dalszym ciągu było zamieszkane. 
Zapamiętałam też wielkie bocianie gniazdo między szosą i torem kolejowym przy 
drodze z Pruszcza Gdańskiego do Gdańska. Nie było to miejsce zaciszne! Samochody 
i autobusy na szosie, a z drugiej strony częste pociągi osobowe, pospieszne i 
towarowe, a więc zgrzyt, świst i turkot musiały docierać do gniazda, które mimo 
to co roku było zamieszkane. Coraz ich mniej Zmniejsza się liczba bocianów w 
Europie. Z nad delty Dunaju, gdzie krzyżuje się kilka europejskich dróg ich 
przelotów i gdzie przeprowadza się co pewien czas obliczenia, nie mamy zbyt 
optymistycznych wiadomości. Oto przeprowadzone w 1974 roku obserwacje wykazały, 
że liczba przelatujących tamtędy ptaków zmalała o 40% w stosunku do obliczeń 
przeprowadzonych w roku 1963. Jeszcze nie tak dawno bocian biały był 
najskuteczniejszym pomocnikiem mieszkańców Afryki w walce z tamtejszą plagą - 
szarańczą. Niestety, jeszcze szybciej niszczyły szarańczę chemiczne środki 
owadobójcze rozpylane z samolotów. Ich ofiarą padały nie tylko owady, lecz i 
ptaki, a więc i nasze boćki. Stąd też chyba przede wszystkim się wywodzi ponura 
wymowa statystyki. A jeżeli doda się jeszcze zmiany klimatyczne, ogólne 
zanieczyszczenie powietrza, wreszcie prowadzone na wielką skalę melioracje rolne 
- będziemy mieli wytłumaczenie dość gwałtownego zmniejszania się u nas liczby 
tych pięknych ptaków. Ciekawe jest zresztą, że już sto lat temu podnosiły się 
głosy o malejącej liczbie bocianów. Ornitologowie niemieccy pisali o tym w 
drugiej połowie Xix wieku, obserwując coraz większą liczbę nie zamieszkanych 
gniazd. U nas obecnie i miejsc dla bocianich gniazd jest coraz mniej. Z wiosek 
znikają słomiane strzechy - ulubione miejsca budowy gniazd. Znikają też, 
niestety, dwuspadowe dachy, a na ich miejsce zjawiają się niskie domki o 
płaskich dachach, raczej nie odpowiadające wymaganiom bocianów. Na Pojezierzu 
Mazurskim we wsi Maradki nad jeziorem Piłakno bociany upatrzyły sobie jakąś 
szczególnie dogodną chatę, bo zbudowały na niej aż trzy gniazda! Można tu 
jeszcze dodać ciekawy szczegół o bocianach budujących czy naprawiających 
gniazda. Oto jeżeli blisko siebie budują one kilka gniazd, ptaki te podkradają 
sobie podobno "materiał budowlany". Wobec tego zawsze przynoszą budulec na 
zmianę i na gnieździe zostaje jeden ptak na warcie. Sejmy bocianie W moich 
dawnych czasach szkolnych trudno mi było zauważyć wiosenny powrót bocianów w 
końcu marca i na początku kwietnia. Natomiast często obserwowałam jesienne 
wielkie sejmy bocianie, poprzedzające ich odlot, a dla mnie zwiastujące 
rozstanie ze wsią, powrót do miasta i szkoły. Podpatrzyłam kiedyś taki sejm 
kilkudziesięciu ptaków, a wiem, że nieraz bywały ich nawet setki. Chóralny 
klekot mocnych czerwonych dziobów, potem ciężki łopot skrzydeł i oto wzbija się 
w niebo ogromny klucz wielkich ptaków, aby lecąc przez cały dzień lotem najmniej 
dla nich uciążliwym, szybowcowym, wykorzystywać ciepłe, wstępujące prądy 
powietrza. Do rodzinnych gniazd Dokładnie zbadano drogi bociana białego (Ciconia 
ciconia). Bociany gnieżdżące się na zachód od Łaby lecą przez Francję, 
Hiszpanię, nad Gibraltarem do Afryki zachodniej, potem nad jeziorem Czad na samo 
południe Afryki. Nasze bociany lecą jesienią na południowy wschód: przez 
Bałkany, Bosfor, Syrię i Palestynę do Egiptu. Potem lecąc nad Nilem docierają do 
wielkich jezior wschodnioafrykańskich. Tam spotykają się z bocianami z 
zachodniej Europy i już razem lecą dalej do Afryki południowej. Interesujące 
jest, że ta jesienna wędrówka (ok. 10 tys. 7km) trwa 3_#4 miesiące, natomiast 
wiosenny powrót z Afryki do Polski - zaledwie 2 tygodnie! Zrozumiałe jest, że 
nie lecą nad morzem, gdzie nie ma ciepłych wznoszących prądów, tylko zimne, 
opadające. Ludzka opieka O bocianach opowiada się wiele legend, przy czym nie 
zawsze słusznie tłumaczy się poczynione obserwacje. Znane są opowieści o 
bocianich sądach: podpatrzono bowiem wypadki znalezienia na miejscu bocianiego 
sejmu... zadziobanego, martwego bociana. Biologicznie rzecz biorąc, sprawa jest 
prosta. Zwierzęta najczęściej odnoszą się wrogo do chorych osobników. Zadziobany 
bocian musiał być chory. Niezdolne do jesiennego odlotu osobniki zostają często 
u nas na zimę i nieraz znajdują troskliwą ludzką opiekę. Wzruszał mnie zawsze 
kaleki bocian z "Chłopów" Reymonta. Nie mógł on odlecieć na południe i został 
pod opieką małego Witka. Chodził za nim jak pies, w domu łapał myszy, a w stajni 
szczury. A kiedy na polecenie ojca trzeba było księdzu dać niezwykłego, 
tresowanego ptaka, Witek "chodził kiej ogłupiały z zapuchłymi od płaczu oczami, 
a jak ino mógł, dopadał boćka, ogarniał go ramionami, całował, a żałosnym 
płaczem się zanosił...". Na szczęście chłopiec odzyskał swego ukochanego boćka. 
Czasem bociany pospieszą się z przylotem i trafią u nas na śnieżyce i mróz. Tak 
to się kiedyś stało w okolicy Bochni. Poszły wtedy do ludzi i zamieszkały w 
kurniku razem z drobiem. Jeden z gospodarzy miał wtedy u siebie aż sześć 
bocianów, które tak się oswoiły, że przychodziły nawet do domu na posiłek i 
rozgrzewkę. Kiedy pogoda pozwoliła na przygotowanie gniazd, bociany dalej 
odwiedzały czasem opiekunów. Bociani jadłospis Swego czasu wpajano nam 
przekonanie, że bocian biały odżywia się głównie żabami. A tymczasem głównym 
jego pokarmem są owady (pasikoniki, chrząszcze), żaby zaś zajmują drugie 
miejsce, kiedy brak jest owadów. Następnie idą jaszczurki i węże. Smakują mu 
myszy i krety, a wyjątkowo zjada też drobne pisklęta i malutkie zajączki. W 
latach 1931_#1932 podczas plagi norników zaobserwowano nagły wzrost liczby 
bocianów w województwie poznańskim. Bociany żywiły się wtedy głównie tymi 
gryzoniami. Pszczelarze niemieccy w Xix wieku uderzyli na alarm, że bociany 
zjadają im pszczoły. Myśliwi skarżyli się, że niszczą im młode zajączki i 
kuropatwy. Powtarzam jednak za Sokołowskim, że bocian biały jest ptakiem 
pożytecznym. Tępieniem owadów, myszy i żab oddaje duże usługi, przeważające 
wielokrotnie szkody, jakie ewentualnie może wyrządzić w łowiectwie. Zatem 
słusznie ustawa o ochronie zwierząt otoczyła go opieką przez cały rok. Wiek 
bocianów Dość trudno ustalić przeciętny wiek, do jakiego bociany dochodzą. 
Zdania ornitologów są dość sprzeczne. W naszym Instytucie Zoologii zanotowano, 
że najstarszy ze spotkanych obrączkowanych bocianów miał przeszło 19 lat. Według 
dawnych badań ornitologów niemieckich (m.in. Brehma) bocian może żyć 
kilkadziesiąt lat. Chyba jednak takie fenomeny trafiały się bardzo rzadko, w 
szczególnie sprzyjających warunkach życia (w ogrodach zoologicznych). Natomiast 
nasza prasa codzienna jesienią 1975 roku podała wiadomość, że ornitolodzy R$f$n 
przypadkowo natknęli się na białego bociana obrączkowanego jeszcze w 1949 roku w 
Szlezwiku_Holsztynie. Ptak liczył więc 26 lat i uznać go można za fenomen 
natury. Warto jednak i to brać pod uwagę, że bywają ptaki długowieczne, jak na 
przykład gęsi, żyjące nieraz do 50 lat. Jaskółka Jaskółka w baśni "...to na 
włosach wróżki@ uśpione leżą jaskółki.@ Tak powiązane za nóżki,@ kiedyś w 
jesienny poranek@ upadły na dno rzeczułki...@" (J. Słowacki: "Balladyna") 
Obrazek wianka ze śpiących jaskółek na głowie Goplany przejął Słowacki ze 
znanego, powtarzającego się w różnych wersjach podania ludowego. Kolberg w tomie 
"Mazowsze" pisze: "Jaskółki na zimę same się topią, a na wiosnę ożywają na 
słońce". O zatapianiu się jaskółek w stawach i jeziorach, gdzie spoczywają w 
odrętwieniu aż do wiosny, mówią też podania ludowe z Lubelszczyzny, gdzie 
pojawienie się jaskółki zwiastuje ludziom wiosnę i radość. W jesieni bowiem 
"siadają jaskółki na trzcinie rosnącej ze stawu i siedzą na niej tak długo, póki 
się nie złamie, po czym wpadają do wody i śpią w niej aż do wiosny". Panuje też 
po wsiach przekonanie, że dom spotka nieszczęście, jeżeli w nim jaskółki zostały 
pokrzywdzone. "Grzechem jest wielkim psucie gniazd jaskółek gnieżdżących się pod 
strzechą albo w kominie. A kto wykręci gniazdo jaskółek lub zepsuje, dostaje 
piegi (!) na twarz" - ostrzega wiejskich urwisów mądrość ludowa. Raz tylko 
spotkałam niekorzystną wzmiankę o jaskółce. Oto Kolberg w tomie "Litwa" 
wspomina: "Jaskółka to także niepoczciwy ptak, bo ona jest z bajczarki. Jak 
bracia jej wracali z wojny, wybiegła naprzeciw nich i naplotła, że żony ich 
pomarły. Ci z rozpaczy pozabijali się własnymi mieczami, a Pan Bóg złą siostrę 
zamienił w jaskółkę i na wieczną pamiątkę zostawił jej jaskrawą plamkę na 
ogonie". Jest to jednak zdanie zupełnie odosobnione, wszędzie bowiem jaskółka ma 
na ziemi polskiej nieskazitelną opinię, jest przez ludzi kochana, ceniona i 
otoczona legendami. Jaskółcze kłopoty Ba! A któż kłopotów nie ma na świecie? 
Nawet jaskółki miewają ich sporo. Przede wszystkim zmienność naszej dość 
kapryśnej pogody. Ważna jest pogoda w czasie, kiedy młode opuszczają gniazdo. 
Jeżeli trafią wtedy na chłodne dni, na długotrwałe deszcze... marny ich los! 
Rośnie śmiertelność piskląt. Giną też jaskółki podczas jesiennych i wiosennych 
przelotów. Ornitolog J. Sokołowski podaje, że niebezpieczniejszy dla nich jest 
przelot nad Saharą niż nad Morzem Śródziemnym. Rok klęski Jesienią 1974 roku w 
wędrówce do ciepłych krajów stada jaskółek na północnej stronie Alp zaskoczyły 
zbyt wczesne przymrozki. Pozbawione pożywienia - much i drobnych owadów - głodne 
i przemarznięte jaskółki wielkimi gromadami opadały na dachy i drzewa, skąd 
można je było zbierać rękami. Ornitologowie uważają to za niezmiernie rzadki 
wypadek. Na ratunek W Republice Federalnej Niemiec i w Szwajcarii rozwinięto 
wtedy wielką akcję ratunkową: nadawano przez radio specjalne komunikaty, jak się 
obchodzić z przemarzniętymi ptakami, jak je odżywiać i dostarczać do punktów 
zbiorczych. Potrzeba było wielu troskliwych rąk ludzkich i cierpliwości, aby 
nakarmić setki jaskółek specjalną mięsną papką, kładąc każdemu ptakowi odrobinę 
pokarmu do dziobka. Odkarmione i ogrzane jaskółki wyprawiono samolotami czy 
koleją na południe. I ptaki mają stresy Cóż się jednak wkrótce okazało?! Oto z 
badań, które przeprowadzili ornitologowie francuscy, wynikło, że jaskółki nie 
znoszą lotów samolotem i w samolocie... cierpią z powodu stresów! Toteż 
Francuska Liga Ochrony Ptaków zaapelowała, aby przerwać transport 
przemarzniętych jaskółek samolotami. Zdaniem ornitologów francuskich lepszym 
sposobem jest ogrzanie ptaków, nakarmienie i puszczenie na wolność w 
sprzyjających warunkach. Mili goście Parę lat temu "Kanaryjkę", polski statek 
rybacki, spotkała na łowiskach u wybrzeży Afryki zachodniej niezwykle silna 
burza piaskowa. Żółte tumany pyłu i piachu uniemożliwiły żeglugę. Trzeba było 
cierpliwie czekać, aż burza minie. Po pewnym czasie na pokład spadła wielka 
chmara oszołomionych, bezsilnych jaskółek. Ptaki zajęły statek, chroniły się do 
ładowni i korytarzy, by uciec od duszącego je piasku i pyłu. Jaskółki nie bały 
się rybaków. Szybko zaprzyjaźniły się z nimi. Siadały im na ramionach, pozwalały 
się karmić, poić. Rybacy bardzo sobie chwalili tę wizytę, bo jaskółki przy 
okazji wytępiły im wszystkie niemiłe owady, których pełno na statkach rybackich. 
A kiedy burza ustała - opuściły statek. Coraz ciaśniej Przy wysokim rozwoju 
przemysłu i cywilizacji jaskółki mają coraz mniej błotnistych dróg, odkrytych 
gnojowników - wylęgarni much. Budowane są natomiast czyste, nowoczesne stajnie i 
obory, co nie przypada tym ptakom do gustu. Cywilizacja wypiera jaskółki. 
Pociechą może być tylko, że jaskółki rozmnażają się szybko i łatwo wyrównują 
straty wynikłe w szczególnie niepomyślnym roku. Rozmaite jaskółki Najczęściej 
widujemy jaskółki dymówki i jaskółki oknówki. Są to dwa różne gatunki. Nie 
chodzi tu tylko o miejsce budowania gniazd. Jak wiadomo, dymówki lepią i 
przymocowują swoje gniazda wewnątrz budynków (stodół, stajni, obór czy 
strychów). Aby gniazdo było mocniejsze, dodają do gliny trochę siana czy słomy. 
Ich miły głos "wit, wit" oznacza zadowolenie, natomiast niebezpieczeństwo 
sygnalizują głośnym "bibist, bibist!" Żywią się drobnymi owadami, jak 
chrząszczyki, muszki, pluskwiaki, komary, na które z zapałem polują nad wodą. 
Jaskółka oknówka różni się od dymówki przede wszystkim tym, że jest mniejsza i 
nie ma tak długich piórek w ogonie. Charakterystyczną cechą jej upierzenia jest 
białe zabarwienie podgardla i kupra. Nogi oknówki są pokryte aż do samych 
pazurków białym puszkiem. Są to bardzo słabe nóżki, toteż oknówka jest marnym 
piechurem. Delikatniejsza od dymówki przylatuje do nas na wiosnę nieco później, 
najwcześniej w drugiej połowie kwietnia. Głos ma znacznie cichszy od dymówki. 
Słyszy się głównie jej cichutkie "trl". Gniazdo o grubych ściankach, w kształcie 
ćwiartki kuli, lepi na zewnątrz budynku, pod okapem. Nie zwisają z niego źdźbła 
trawy czy słomy, jak z gniazd dymówki. Jaskółki dymówki odlatują od nas 
jesienią, zbierając się w duże stada. Lecą przeważnie w dzień. Oknówki też 
odlatują gromadnie, ale wędrują przeważnie nocą. Mieszkanka urwisk Nasza 
najmniejsza jaskółka - to brzegówka. Ludzie na wsi nazywają ją grzebułką, 
gżegżółką. Z wyglądu nie jest podobna do tamtych dwóch, cały wierzch ma szary, 
bez cienia granatowego połysku. Osiedla się nie tylko w urwiskach nadwodnych. 
Przemysł często stwarza jej dogodne warunki bytu nawet daleko od wody: przy 
cegielniach, kopalniach rud, wykopach żwiru i piachu. Jej ogromne kolonie 
trafiały się na Pomorzu. Śpiewakiem nie jest, o nie! Jedynie, co potrafi, to 
mało dźwięczne "trib" albo "crije szerer". Żywi się głównie komarami, toteż 
przylatuje do nas bardzo późno, w maju. Z wielkim wysiłkiem wygrzebuje sobie w 
urwisku norę, czasem do 27m długą. Wydziobuje grudki piasku, wymiata je z nory 
specjalnymi miotełkami z twardych piórek, które ma na nóżkach. Brzegówki 
gnieżdżą się wielkimi koloniami. Nieraz cała ściana urwiska jest podziurawiona 
ich norami i wygląda jak sito. Fabryka jaskółczych gniazd Gniazdo jaskółcze pod 
okapem dachu - to zwiastun pomyślności dla człowieka. Cóż, kiedy we 
współczesnych wielkich miastach i osiedlach jaskółki miewają nieraz poważne 
kłopoty ze zdobyciem odpowiedniego materiału budowlanego. Toteż Stacja 
Ornitologiczna w Szwajcarii (pod Lucerną) przyszła tym ptakom z pomocą, robiąc z 
mieszanki gliny i trocin sztuczne jaskółcze gniazda. Umieszczone pod okapami 
domów będą zapewne chętnie zajmowane przez ptaki. Nie jest to, jak się okazuje, 
pomysł całkiem nowy. Bo oto w książce Tadeusza Konwickiego "Zwierzoczłekoupiór" 
czytamy, że na Wileńszczyźnie przed wojną "...pod okapem kościoła szamotały się 
jaskółki wokół swoich lepianek i podwiązanych drutem doniczek z dziurami, które 
pewnie miłosierny kościelny zawiesił na gniazda". Reporterska dociekliwość 
kazała mi spytać T. Konwickiego, czy sam te doniczki (prototypy sztucznych 
jaskółczych gniazd) widział. Owszem, pamięta je, do dziś ma je w oczach wśród 
ożywionego kłębowiska ich lokatorek. Plotki z ptasich gniazd Nie należy zbyt 
blisko podchodzić do zamieszkanych ptasich gniazd. Trzeba omijać je z daleka 
zwłaszcza wtedy, kiedy ptaki je wiją, składają jaja, potem wychowują pisklęta. 
Tak łatwo je spłoszyć. Na czwartym piętrze Czasem jednak to ptasie życie 
podsunie się do nas tak blisko! Oto we framudze okna naszej klatki schodowej 
para gołębi uwiła sobie byle jakie gniazdko. - Gołąb siedzi na jajach! Z mojego 
okna widać! - zawołała Ania. Występ klatki schodowej był do nas pod kątem 
prostym i z okna Ani zobaczyliśmy gołębia. Siedział na gnieździe nastroszony i 
łypał czerwonym oczkiem. Odeszliśmy cicho. Podpatrzyliśmy jednak najbliższą 
"zmianę warty". Na jajach siedziała wtedy chyba samiczka, jasnopopielata. Nagle 
- frrr! - na brzeg parapetu spadł jak z nieba drugi gołąb, a samiczka zaraz 
odleciała. "On" nie zasiadł jednak od razu. Najpierw przyjrzał się uważnie, 
jakby liczył, czy jaj jest tyle, ile trzeba. A przecież były tylko dwa! Wreszcie 
skoczył na gniazdo i zaczął się w nim mościć. Nie wypatrzyliśmy chwili, kiedy 
wykluły się pisklęta. Zaalarmował nas dopiero krzyk Marka: - Już karmią! - Stary 
gołąb otwierał dziób i coś się tam w ten dziób pchało. To łebki malutkich, 
nagich jeszcze gołąbków szukały w gardzieli rodziców "ptasiego mleka". Przy 
obfitym pożywieniu małe rosły jak na drożdżach. Wkrótce nie mieściły się już pod 
rozczapierzonymi skrzydłami matki. Ale oto oba gołębie coraz częściej odfruwały 
razem i małe zostawały same. Aż właśnie w takiej chwili zaskoczyła je burza. 
Pisklęta wtuliły się w róg okna, bo zerwał się wiatr i deszcz ostro zacinał. 
Jednak jakoś szczęśliwie przetrwały nawałnicę. Po kilku dniach zaczęły już 
śmiało wyłazić z gniazda i spacerować po parapecie. Nikt z nas nie zaobserwował 
niestety ciekawej nauki latania, która przecież musiała się odbyć, bo pewnego 
ranka zobaczyliśmy na oknie już tylko jednego gołąbka. Drugi odfrunął. 
Następnego dnia odleciał i ten spóźnialski. Mistrz nad mistrze W kunszcie wicia 
gniazda niewątpliwie pierwsze miejsce zajmuje u nas remiz. Raz tylko widziałam 
gniazdo remiza, zwisające z gałęzi nad wodą. Wydało mi się bardzo podobne do 
jakiejś starej rękawicy z jednym palcem, przypadkowo zaczepionej na drzewie. 
Remiz bardzo przemyślnie buduje gniazdo. Oto wybiera przede wszystkim cienką, 
zwisającą i rozwidloną u dołu gałązkę, zaczyna ją owijać włóknami pokrzywy, 
konopi czy lnu. Fundamentem przy budowie gniazda jest najczęściej cienkie i 
elastyczne łyko młodych gałązek wierzbowych. Do owiniętego na gałązce łyka remiz 
przyczepia ścianki gniazda, których podstawę stanowią również misternie 
przeplecione włókna. Na tej osnowie ptak zaczyna tkać gniazdo delikatnym puchem 
wierzb, osin, topoli, tworząc w ten sposób zbity, gruby wojłok. Zwisające do 
dołu ścianki remiz sczepia na końcu i to jest dno gniazda. Mając taki woreczek z 
dwoma bocznymi otworami, ptak "zaszywa" całkowicie jeden bok, a przy drugim robi 
"korytarzyk" z otworem wyjściowym. Tę trudną i precyzyjną pracę stare, wprawne 
remizy potrafią wykonać w ciągu kilku dni. Czasem porzucają zaczęte gniazdo, 
które potem można znaleźć niedaleko gniazda wykończonego i zamieszkałego. 
Początkowo wije gniazdo tylko samiec, a dopiero w trakcie budowy wabi on samicę 
przeciągłym "cij" i miłym świergotem. Zwabiona samica, zachęcona widokiem 
gniazda, zabiera się do jego wykańczania, a samiec od tej pory pozostaje przy 
niej jedynie dla towarzystwa. Jeżeli więc w danym miejscu remizowi nie uda się 
zwabić towarzyszki, opuszcza nie wykończone gniazdo i zaczyna robotę w innym 
miejscu. Stąd zapewne pochodzą owe porzucone, nie dokończone gniazda. Papier też 
się nadaje BArdzo kunsztowne jest gniazdo wilgi. Zwisa ono w poziomym 
rozwidleniu gałęzi i górnym brzegiem jest do tych gałęzi "przyszyte". Podstawowy 
budulec to łyko, które ptaki rwą z suchych gałązek lip i innych drzew. Między tę 
osnowę wpychają suche liście, trawki, pierze, zwłaszcza strzępki papieru, gazet. 
Przy budowie pracują zawsze oba ptaki. J. Sokołowski obrazowo opisuje ich 
współpracę. Często jeden siada na gałęzi, chwyta dziobem za jeden koniec włókna, 
a drugi ptak za drugi koniec i oblatując naokoło gałęzi przewiązują łyko. 
Gniazdo zawieszone na długiej bocznej gałązce jest niedostępne dla czworonożnych 
drapieżników, a na wietrze silnie się kołysze. Jaja jednak nie wypadają, bo jest 
bardzo głębokie. Zbadano kiedyś dokładnie opuszczone gniazdo wilgi. Przedziwna 
była jego budowa. Gniazdo miało kształt półkuli i składało się z niesłychanie 
różnorodnych materiałów. Było tu włosie, mech, porosty, płatki brzozowej kory, 
sznurki, papierki, szmatki. Najbardziej zdumiewające było jednak to, że gniazdo 
górnymi brzegami było przyszyte lnianymi nićmi do widełek gałązki. Nić była 
przewleczona raz przez gniazdko, a raz założona na gałązkę. W gniazdku 
znaleziono strzępy kartek z dziecinnego zeszytu, z opakowania papierosów i jeden 
większy papierek - kawałek podartego kwitu kontraktacyjnego na jedną świnię wagi 
1507kg. Cóż za rozmaitość materiałów! Gniazdo w kształcie jaja Budowniczym nie 
gorszym od remiza i wilgi jest mały raniuszek - biały pompon z bardzo długim 
ogonem i krótkim dziobem. Jego gniazdo ma kształt jaja ustawionego pionowo, z 
otworem na boku. Przybrane z wierzchu płatkami kory brzozowej i porostami 
idealnie zlewa się z tłem. Ściany są utkane w gruby wojłok z mchu, delikatnych 
włókien roślinnych, puchu i pierza, a wszystko mocno spojone pajęczyną. Gniazdo 
budują oba ptaki, mimo to praca trwa ponad dwa tygodnie, tak precyzyjne jest 
wykonanie elastycznego wojłoku ścianek i tak trudne i mozolne bywa nieraz 
zdobycie odpowiedniego materiału. Ileż to czasu zajmuje tym pracowitym ptakom 
zbieranie puchu i rozsypanych po lesie piórek! Dylu, dylu - na badylu Bardzo 
misternie plecie swoje gniazdo trzciniak, zawieszając je na kilku pionowych 
badylach trzciny. Podstawowym budulcem są wzdłuż rozszczepione suche liście 
trzciny. Aby były elastyczne, ptak macza każde włókno w wodzie i oplata nim 
sterczące z wody badyle. Czasem jednak takie włókno się ześlizguje, a wtedy, 
trzciniak nadbudowuje gniazdo coraz wyżej i stąd zapewne pochodzi zjawisko 
nienormalnie głębokich gniazd tego ptaka. Ponieważ gniazdo jest budowane na 
trzcinach rosnących w wodzie, nie można do niego podejść. Woda staje się tu 
ochroną przed wrogami. Sensacyjna kradzież Maria Kownacka opisuje przygodę 
pewnego rybaka, któremu nagle zginęło ze stołu na ganku sto norweskich haczyków 
na węgorze. Okazało się, że haczyki, zaopatrzone w białe sznurki, zostały 
ukradzione przez... muchołówki, które uznały to za świetny materiał budowlany. W 
maleńkie gniazdeczko, wmontowane w zeszłoroczne gniazdo jaskółki, wpleciony był 
krętymi floresikami biały sznureczek, którego koniec zwisał jeszcze z belki. A 
na samym froncie gniazdka widniał norweski haczyk na węgorze niby symbol 
rybackiego fachu. Nawet w skrzynce do listów można znaleźć gniazdo ptaka! W. 
Żukrowski barwnie opowiada o gniazdku pliszki siwej, znalezionym w skrzynce do 
listów, od której dawno zgubiono kluczyk. Listonosz wiedział o tym i nie wrzucał 
tam listów, toteż ptaki spokojnie uwiły gniazdo i samiczka zasiadła na pięciu 
nakrapianych jajeczkach. Tajemnica wydała się wtedy, kiedy nowy listonosz, nic 
nie wiedząc o zgubionym kluczyku, wrzucił do skrzynki listy i trzeba się było po 
nie włamać. Pliszki na szczęście nie spłoszyły się i spokojnie wychowały tam 
swoje pisklęta. Skrzydlaty agresor Prawdziwymi agresorami okazały się gawrony, 
które podpatrzyłam kiedyś, jak usiłowały zająć gniazdo swoich współplemieńców. 
Podczas gdy jedna para gawronów nosiła budulec na gniazdo, druga siedziała cicho 
obserwując pracę towarzyszy. Po pewnym czasie para gawronów siedząca dotąd 
nieruchomo, korzystając z nieobecności właściwych gospodarzy, zajęła zbudowane 
już w trzech czwartych gniazdo. Ale "moje gawrony" już z daleka zobaczyły 
agresorów. Jeden z gospodarzy uderzeniem dzioba strącił napastnika z gniazda. 
Strącony zawisł na suchej gałęzi i darł się na całe gardło. Drugi z agresorów 
uczepił się pazurami w gniazdo i dopiero mocne walenie dziobem strąciło go z 
zajmowanego miejsca. Następnie właściwi gospodarze przystąpili do reperacji i 
wykańczania gniazda. Dziwne miejsca zamieszkania Właściwym miejscem na gniazdo 
jest dla sikory bogatki naturalna dziupla. Może ją też zastąpić dziupla sztuczna 
albo skrzynka. W ostateczności jednak pomysłowe te ptaki znajdują najdziwniejsze 
schronienia: stare skrzynki do listów, zapomniane polewaczki, stare, wyrzucone 
buty, zawisłe przypadkiem na drzewie rękawice, drewniane obudowy pomp, zakamarki 
starych nadtłuczonych posągów i pomników. Nawet rury żelazne. Kaczki dziwaczki 
Gągoły są to jedyne kaczki gnieżdżące się wyłącznie w dziuplach starych drzew. 
Miejsce na gniazdo wybiera zazwyczaj samica, oblatując w tym celu wiele drzew. 
Najchętniej wybiera drzewo blisko wody, albo nawet tuż nad nią. Dziupla zaś 
powinna znajdować się nie niżej niż dwa metry nad ziemią. Zdarzają się czasem 
gniazda gągołów na wysokości kilkunastu, do dwudziestu metrów. Niebieskozielone 
jaja (6_#14) składa samica w końcu kwietnia i na początku maja bezpośrednio na 
dno dziupli albo na próchno. Wysiaduje tylko samica, samiec zaś trzyma wartę. 
Pisklęta wywabione przez matkę wyskakują z dziupli na trawę albo wprost w wodę. 
Jeżeli do jeziora mają daleko - maszerują tam pieszo, prowadzone przez matkę. W 
byle jakim gnieździe składa jaja czajka. Jest to wydrapany na łące dołek, skąpo 
wysłany źdźbłami traw. Można stać tuż koło niego i nie dostrzec czterech dużych, 
brązowo nakrapianych jaj, ułożonych w gwiazdkę, ostrymi końcami do środka. Pstra 
barwa skutecznie chroni je przed wrogami. Panowało przekonanie, że czajki 
podnoszą krzyk, kiedy ktoś zbliża się do gniazda. Przeczą temu obserwacje J. 
Sokołowskiego. "Jeżeli człowiek wejdzie na łąkę, na której gnieżdżą się czajki, 
samice podlatują bliżej i krzyczą, okrążając go dookoła. Lud sądzi, że tym 
więcej się niepokoją, im bardziej zbliżamy się do gniazda. To samo mniemanie 
wyrażają również prawie wszystkie podręczniki. Według moich obserwacji sprawa 
przedstawia się jednak inaczej. Czajki okrążają człowieka i podnoszą krzyk 
jedynie wtedy, gdy jesteśmy daleko od gniazd, natomiast skoro zbliżamy się, 
milkną i rozlatują się, jak gdyby ich nic nie interesowało. W ten sposób 
instynktownie dezorientują nie tylko człowieka, lecz również czworonożne 
drapieżniki". Komu ptaka śpiewaka, komu? Niedola jemiołuszki - Proszę pani! 
Jemiołuszka zachorowała! Taka śliczna, z czubkiem i czerwonymi plamami na 
skrzydłach! - zaalarmował mnie mój sąsiad Jacek. Jacek ma trzynaście lat, bardzo 
lubi zwierzęta i zamierza zostać leśnikiem. - Skąd masz jemiołuszkę? - spytałam 
zdziwiona. Jacek się zaczerwienił. Sprawa wygląda na trudną i skomplikowaną. - 
Kupiłem... Na bazarze... w takiej fajnej klateczce... Na razie odłożyłam 
dochodzenia w sprawie niepokojącej transakcji. Należało się przede wszystkim 
zająć chorym ptakiem. Postawienie diagnozy nie przedstawiało trudności. 
Jemiołuszka miała wprawdzie w klatce odpowiedni pokarm: kawałek jabłka, biały 
ser, wetkniętą w pręty klatki gałązkę czerwonej jarzębiny, ale... nigdzie ani 
śladu ziemi czy piasku, tak potrzebnych do pomocy w trawieniu. Toteż ślady nie 
strawionego jadła leżały w klatce, a ptak był dosłownie na ostatnich nogach. Na 
moje polecenie Jacek przyniósł zaraz trochę ziemi i bardzo zachęcał jemiołuszkę 
do jedzenia. Ale już niestety było za późno. Przy tej okazji pouczyłam Jacka, że 
kupowanie i więzienie ptaków sprzedawanych przez ptaszników_kłusowników jest tak 
samo karalne, jak proceder łowienia. Chyba że kupi się je po to, aby zaraz 
wypuścić na wolność... Jacek westchnął ciężko. - Więc gdybym ją zaraz wypuścił, 
pewnie by żyła?! Kiwnęłam głową. Występny handel Okazało się, że Jacek kupił 
ptaka na bazarze pod Warszawą, gdzie znajduje się "centrala" handlu ptakami 
śpiewającymi. Chłopiec pojechał w odwiedziny do swego kolegi, razem powędrowali 
na bazar i tam kupili ptaka, który oczarował ich urodą. Było to oczywiście 
podczas srogiej zimy, kiedy jemiołuszki masowo przylatują do nas z północy, 
traktując Polskę jako "ciepłe kraje". W prasie codziennej poruszano już nie raz 
sprawę karygodnego polowania na ptaki śpiewające, które tak ważną rolę odgrywają 
w walce ze szkodnikami naszych lasów i sadów. Ofiarami ptaszników_ kłusowników 
padają makolągwy, szczygły, gile, zięby, kulczyki, czyżyki, jemiołuszki. W samej 
Warszawie "zarejestrowano" kilkanaście nazwisk takich ptaszników, zawodowo 
trudniących się wyławianiem drobnych ptaków śpiewających z lasów, pól i zarośli. 
Kłusownicy dobrze znają najlepsze leśne i polne tereny łowów. Wiedzą, gdzie 
najkorzystniej zastawiać pułapki i czym do nich zwabić. Ptaki... w kredensie Z 
kłusownikami trudno walczyć. Kłusownik bowiem na dany sygnał szybko usuwa ptaki 
z mieszkania i chowa je bezpiecznie na czas rewizji. Jednak nie zawsze zdąży. 
Oto na przykład wizyta u ptasznika z ul. Żytniej dała obfity plon. Inspektor 
Straży Ochrony Przyrody zastał tam kilkadziesiąt ptaków stłoczonych w oszklonej 
gablocie kredensu, gdzie zazwyczaj ustawia się porcelanę. Wprawdzie wyjęto 
stamtąd półki, ale i tak warunki sanitarne były okropne i ptaki ledwo żywe! 
Jednocześnie po podłodze w słabo oświetlonym pokoju przemykały jakieś cienie, 
snuły się między nogami ludzi. Były to czyżyki, którym pozwiązywano lotki na 
plecach, żeby nie uciekły. Widok doprawdy wstrząsający! Szczęście wolności Jakiż 
jest los odnalezionych więźniów? Oczywiście obdarza się ptaki wolnością. 
Inspektor konfiskuje je i wypuszcza w najbliższym parku. Powiada, że to naprawdę 
wzruszająca i radosna chwila, kiedy się ptakom zwraca wolność. Łatwo można przy 
tym poznać, czy ptak był długo więziony, czy krótko. Ptaki złowione niedawno 
natychmiast po uwolnieniu furknęły żwawo na najbliższą gałąź, ćwierkały wesoło, 
szybko porządkowały piórka i odlatywały. Przebywające dłuższy czas w niewoli 
zachowywały się inaczej. Nie od razu odzyskiwały utraconą radość życia. Dłuższy 
czas siedziały osowiałe, niemrawe, zanim wreszcie decydowały się odfrunąć. 
Ptasie sanatorium Nie wszystkie ptaki zabiera się ptasznikom w tak dobrym 
stanie, aby je można było zaraz obdarować wolnością. Inspektor Straży Ochrony 
Przyrody opowiadał mi, że ma u znajomych na Saskiej Kępie prawdziwe ptasie 
sanatorium, dokąd zanosi chore, pokaleczone ptaki. W dużym pokoju jest tam 
ogromna woliera, gdzie starano się stworzyć pacjentom warunki zbliżone do 
naturalnych. A więc duże gałęzie imitują las, jest woda, piasek. Po przyjściu do 
zdrowia ptaki zostają wypuszczone na wolność. Pies_ratownik Nawet pies w tym 
domu połknął szlachetnego bakcyla opieki nad ptakami. Oto pewnego zimowego dnia 
sam przyniósł swojemu panu w zębach zmarzniętą synogarlicę. A trzymał ją tak 
delikatnie, że nie zrobił ptakowi najmniejszej krzywdy. Synogarlicę odratowano i 
kiedy się już odchuchała i odpasła - obdarzono wolnością. Co robić? Teraz czas 
postawić zasadnicze pytanie: jak można i należy walczyć z karygodnym 
kłusownictwem ptaszników? Uprawniona jest do tego Straż Ochrony Przyrody. W 
skład tej straży wchodzą delegaci Ligi Ochrony Przyrody, Polskiego Towarzystwa 
Turustyczno_Krajoznawczego, Polskiego Związku Łowieckiego, Polskiego Związku 
Wędkarskiego i Klubu Wysokogórskiego. Delegaci organizują na swoim terenie 
wywiad i starają się wciągnąć do akcji społeczeństwo, przede wszystkim dzieci i 
młodzież. Kolegia karne nakładają grzywny na ptaszników_kłusowników. Grzywny te 
nie zawsze jednak odstraszają szkodników. "Dobry sezon" powetuje im nieraz nawet 
dość wysoką grzywnę. Jedyną właściwą drogą do zorganizowania celowej opieki nad 
ptakami byłaby wielka akcja społeczna, wykrywająca ptaszników i alarmująca w 
każdym wypadku Straż Ochrony Przyrody. Pierwsze miejsce w tej akcji powinna 
zająć młodzież szkolna, organizując w każdej szkole odpowiednie koła albo 
powierzając te sprawy już zorganizowanym miłośnikom przyrody, przyjaciołom 
ptaków czy innym kółkom zainteresowań. Gdy przyjdzie zima... Kto śpi, kto nie 
śpi? Z zimowym snem naszych ssaków jest rozmaicie. Niektóre zwierzęta 
ograniczają się jedynie do tzw. spoczynku zimowego, kiedy ich aktywność zostaje 
wyraźnie zahamowana. Czas mrozów spędzają drzemiąc w odpowiednio przystosowanych 
barłogach, norach, dziuplach. Ponieważ nie jest to sen głęboki i głód w tym 
czasie daje im się we znaki od wczesnej jesieni gromadzą już zapasy w dobrze 
ukrytych spiżarniach. Znana jest z tego nasza zapobiegliwa wiewiórka O jej 
zimowych spiżarniach kursuje wiele opowieści. Radziecki pisarz, Skriebicki, 
opowiada o wychowanej wśród ludzi wiewiórce (Sciurus vulgaris), która nie 
zatraciła jednak wiewiórczego zwyczaju robienia zapasów na zimę. "Kobiałkę z 
grzybami postawiliśmy na oknie, gdzie było chłodno, by grzyby nie zepsuły się do 
jutra. Na drugi dzień wstajemy i widzimy, koszyk pusty. Gdzie się grzyby 
podziały? Ojciec woła nas do swego pokoju. Biegniemy tam i oto okazuje się, że 
wszystkie jelenie rogi nad kanapą obwieszone są grzybami. Nawet na wieszaku od 
ręcznika, nawet za lustrem, za obrazem - wszędzie grzyby. To nasza wiewióreczka 
od wczesnego ranka zajęła się rozwieszaniem grzybów, by je ususzyć na zimę". W 
latach grzybnych "zapasy" jednej wiewiórki podobno sięgają 2 tysięcy sztuk - 
ponabijanych na gałęzie i sęki. Podstawowym produktem w klasycznej wiewiórczej 
spiżarni są orzechy zakopywane w leśnych zakątkach. Niech w zimowy dzień słońce 
silniej przygrzeje, a już wiewiórka budzi się z drzemki i odwiedza spiżarnię. 
Zdarza się, że o wielu zapomni i staje się wskutek tego siewcą leszczyny. Teraz, 
podczas silnych mrozów, zatkała starannie otwór dziupli i śpi zwinięta w kłębek. 
Zapas tłuszczu na zimę długo gromadzi w sobie borsuk (Meles meles). Pod koniec 
jesieni jest już dobrze upasiony i przygotowuje się do zimowej drzemki. Borsuk 
wciąga liście i trawę do wyczyszczonej uprzednio nory i mości sobie grube, 
ciepłe legowisko. Aż do nadejścia prawdziwych chłodów wciąż jeszcze dożywia się 
ściągniętym do nory pokarmem. Warto sobie przypomnieć, jakie luksusowe jest to 
mieszkanie: kilka wyjść, specjalne otwory wentylacyjne, wszędzie idealna 
czystość. W pewnej odległości od mieszkania wykopany jest dół na odchody. Z 
nastaniem mrozów borsuk zatyka otwory wentylacyjne i robi nasyp przed głównym 
wejściem do nory, aby zasłonić się od wiatru. Zasypia zwinięty w kłębek, z głową 
wsuniętą między przednie nogi. I jemu wystarczy parę cieplejszych dni czy 
odwilż, a opuści zimowe leże, by się napić i coś przegryźć. Mimo to bardzo 
chudnie podczas zimy i kiedy w lutym opuszcza na dłużej norę, nie ma już na nim 
śladu jesiennego tłuszczu. Bardzo rozważnie wybiera sobie miejsce na zimowy 
barłóg nasz ostrożny miś czyli niedźwiedź brunatny (Ursus arctos). Przed 
ułożeniem się do dłuższego zimowego spoczynku bada teren i jeżeli znajdzie w 
pobliżu ślady człowieka, przenosi się w inne miejsce. I on też gromadzi w sobie 
jesienią duży zapas tłuszczu. Jako zwierzę wszystkożerne napasa się nie tylko 
pokarmem roślinnym (jeżyny, maliny, borówki, wszelkie owoce, nasiona buka, 
żołędzie itp.), ale też nie gardzi rybą, ślimakami, owadami, i nawet... padliną! 
Kiedy "jarskie dania" mu się kończą, przechodzi na mięsne, atakując konie, 
krowy, owce. W dawnych czasach zanotowano, że pewien niedźwiedź koło Białowieży 
w ciągu jednej doby zabił dwadzieścia trzy sztuki bydła, nie zjadając żadnej. A 
więc nie zmuszał go do tego głód i mordował dla samej satysfakcji mordowania! 
Panuje przekonanie, że agresywna postawa niedźwiedzi jesienią wróży długą i 
mroźną zimę. Niebezpieczne są niedźwiedzie cierpiące na bezsenność. Pewien taki 
bieszczadzki miś napadł na dzika, zagryzł go i pożarł zostawiając tylko łeb i 
przednie nogi. Wkrótce potem rozszarpał dużego odyńca. Gdzież się znajdują 
niedźwiedzie barłogi? W górach - wśród skał. W lasach - w wygrzebanych kotlinach 
albo po prostu w największej gęstwinie. Niedźwiedź korzysta też czasem z 
wielkiej dziupli. Niedźwiedzica idzie spać już na początku listopada. Samiec - w 
drugiej połowie grudnia, choćby nawet mrozy przyszły wcześniej. Niedźwiedzie i 
wiewiórki nie zapadają w tak głęboką śpiączkę, jak na przykład susły, świstaki, 
koszatki, popielice czy nietoperze. Misie nie opuszczają wprawdzie podczas 
mrozów swojego barłogu i ich działalność życiowa jest zahamowana, ale nie jest 
to głęboki zimowy sen. Bobry nie zasypiają Trudno też mówić o zimowym śnie 
bobrów (Castor fiber). Zdarza się jednak, że całymi tygodniami nie pokazują się 
na zewnątrz, kiedy woda pokryje się grubym lodem (cienki potrafią przebić albo 
przegryźć). Wszystkie otwory z ich "domków" wychodzą na wodę, zwierzęta są więc 
skazane na przebywanie w swoich mieszkaniach. Opuszczają je kilka razy w ciągu 
doby, płynąc do swoich spiżarni pod lodem. Są to równo ułożone w pobliżu żeremi 
sterty gałęzi wbitych ostrymi końcami w stromy brzeg. Bobry po kawałku zabierają 
je do nory i tam ogryzają, a okorowane gałązki wyrzucają przez wylot. Na wiosnę 
przed wylotem bobrowej nory leżą całe pokłady takich białych patyków. W śpiworze 
zrobionym z własnych "skrzydeł" przesypia zimę jeden z najmniejszych naszych 
nietoperzy - podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros). Zaczepia się on tylnymi 
nogami wysoko pod stropem jaskini albo pod sufitem budynku i tak szczelnie otula 
ciało błonami lotnymi, że trudno w tym tłumoczku rozpoznać żywego nietoperza. 
Rzadki u nas nietoperz Barbastella barbastellus, zwany od mopsowatego pyszczka 
mopkiem, jest mniej wrażliwy na chłód i dość wcześnie opuszcza zimową kryjówkę, 
a podczas zimy budzi się nawet czasem, aby na miejscu zapolować na owady. 
Większość naszych nietoperzy należy do rodzaju nocków (Myotis). Zimują one 
zawsze w tych samych miejscach, wracając do nich co rok nawet z daleka. Wiszą 
ciasno stłoczone w jaskiniach, pod sklepieniami piwnic, po sto sztuk i nawet 
więcej. Nocek rudy (Myotis daubentonii) ma tę właściwość, że odszukuje swoje 
zimowisko dopiero w końcu października, a opuszcza je już na początku marca. 
Suseł "śpi jak suseł" i nie troszczy się specjalnie o zimowe zapasy, chociaż 
potrafi je robić w lecie. Suseł (Citellus) włazi jesienią do swej nory, zatyka 
jedyne do niej wejście i wygrzebuje nowy korytarz, który otworzy dopiero na 
wiosnę, w pierwszej połowie marca. Zdarza się wtedy spotkać susła biegającego po 
śniegu. W zimie natomiast śpi bardzo mocno, "jak suseł". Serce bije mu prawie 
dziesięć razy wolniej niż w lecie, a temperatura ciała z +36/0 spada do +3/0. To 
dopiero sen! W kamienny sen zapada nasz tatrzański świstak (Marmota marmota), 
gryzoń objęty u nas ochroną gatunkową. Występuje na wysokości ponad 17007m, w 
okolicach Morskiego Oka, Hali Gąsienicowej i Pięciu Stawów. Jesienią wykopał 
zimowe mieszkanie, które może pomieścić liczną rodzinę. Do obszernej komory na 
głębokości 2 metrów prowadzi wąski i bardzo długi korytarz, który jest zimą 
szczelnie zakorkowany kamieniami, ziemią i gliną zmieszaną z trawą i sianem. 
Komora jest wysłana suchym sianem i tam właśnie w zupełnym odrętwieniu spoczywa 
teraz cała świstacza rodzina. Na wiosnę wychudłe i wygłodzone świstaki rzucą się 
na rośliny zimujące pod śniegiem. Potem młode pędy, pączki i soczysta trawa 
dostarczą im dobrej paszy. To mi gospodarz! Chomik (Cricetus cricetus) znany 
jest przede wszystkim z gromadzenia obfitych zapasów. Przed zapadnięciem w sen 
zimowy zakłada kilka spiżarni, dokąd znosi w kieszeniach policzkowych wielkie 
ilości ziarna. Jeden chomik potrafi zebrać jesienią kilkanaście kilogramów 
zboża, siemienia lnianego, grochu, fasoli i innych nasion. Już w październiku 
chomik opatruje mieszkanie na zimę: zatyka ziemią otwór wchodowy do komory aż ku 
górze i zamurowuje pionowy kanał zapadowy. Norę wyściela najdelikatniejszymi 
źdźbłami słomy. Układa się na dnie, podwijając głowę, ogon i nogi. W tym śnie 
wydaje się, że nie oddycha, i że nawet serce mu zamiera. A przecież nie trwa w 
ciągłym śnie, lecz przerywa go co parę dni. Mimo to jest to prawdziwa śpiączka 
zimowa, podczas której temperatura ciała może spaść nawet do +5/0 C. W drugiej 
połowie marca chomiki otwierają korytarze pionowe i wychodzą na żer, po świeżą 
żywność. Któż więc nie śpi? Przede wszystkim wilki. Im surowsza jest zima, tym 
stają się one bardziej agresywne i niebezpieczne. Swego czasu pisano w prasie, 
że wilki sforsowały Wisłę, przeprawiając się po kilkucentymetrowej warstwie lodu 
na drugi brzeg. Z takiego lodowego mostu korzystają też lisy i zające, które - 
jak wskazują ślady na śniegu - wędrują z Kieleckiego w Lubelskie i odwrotnie. 
Lisy nawet podczas przewlekłego zimna mało odpoczywają. Już od godziny 
dziesiątej włóczą się po zasypanym śniegiem polu, ale prawdziwe polowanie z 
podchodami rozpoczynają dopiero po południu i o zmroku. Nierzadkie są wypadki, 
kiedy płochliwe jelenie i dziki podczas srogiej zimy zaglądają do stodół, 
szukając tam pożywienia. Sarny zbite w duże stada, po kilkadziesiąt sztuk, 
oszukują głód byle mchem, korą z drzew i drobnymi pączkami. W lasach i na polach 
przy ostrym wietrze mróz jest coraz dokuczliwszy. Wszystko, co żyje, a nie śpi, 
chowa się w bezlistną plątaninę leśnego podszycia, a w miarę możności - do nor i 
dziupli. Choć głodno i chłodno Choć głodno i chłodno, trzeba sobie jakoś radzić. 
W najlepszej sytuacji są zwierzęta drapieżne. Im zawsze się uda złapać coś 
żywego i posilnego. Żarłoczne "królewskie futro" Do bardzo krwiożerczych 
drapieżników należą gronostaje (Mustela erminea), których białe futerka z 
czarnymi ogonkami zdobiły królewskie płaszcze koronacyjne. U nas jest to zwierzę 
dość rzadkie, objęte ochroną gatunkową. Bliższą znajomość z gronostajem zawarłam 
w niezbyt miłych okolicznościach. Oto zmęczeni i głodni dotarliśmy na nartach do 
schroniska na Babiej Górze i powitał nas tam lament w kuchni: - O rany! Co to 
będzie, co to będzie!... Okazało się, że ostatnie kotlety schabowe wykradł ze 
śpiżarni i zżarł albo wyniósł... gronostaj. Pełno było jego śladów na śniegu. U 
Brehma * czytamy, że ulubioną zdobyczą gronostaja jest karczownik zimnowodny 
(Arvicola terrestris). Gronostaj poluje na niego i na ziemi i w wodzie. 
Wślizguje się do nory, a jeżeli karczownik umyka do wody, wtedy gronostaj rzuca 
się w pogoń i płynąc bardzo szybko dopada go w końcu. I nawet w tym obcym dla 
siebie żywiole wychodzi ze starcia zwycięsko. Przybywa do brzegu, holując w 
pysku zdobycz. Alfred Brehm (1829_#1884) - słynny niemiecki zoolog i podróżnik. 
Jego najpopularniejsze dzieło "Życie zwierząt" było tłumaczone na wiele języków, 
m.in. i na jęz. polski. Futra na zimę Już jesienią ssaki podwatowały na zimę 
swoje "okrycia". Oto między włosami letniego futra wyrosły tzw. włosy puchowe, 
gęste i krótkie. To podszycie jest jasne i prześwieca przez ciemniejsze i 
rzadkie włosy letnie. Wskutek tego całe futro zwierzęcia nabiera jaśniejszej, 
ochronnej barwy. Najjaskrawszym przykładem zmiany barwy jest opisana wyżej 
łasica gronostaj. Wystarczy kilka mroźnych dni, aby futerko rdzawobrunatnego 
zwierzątka stało się śnieżnobiałe, jedynie z czarnym koniuszkiem ogonka. 
Drapieżny elegant Jest nim ryś (Felis lynx), zwierzę z licznej rodziny kotów. 
Tak jak domowe koty bardzo dba o urodę i elegancję. Długie godziny poświęca 
wylizywaniu i "szczotkowaniu" płowego, plamistego futra ostrym jak tarka 
językiem - stąd puszystość i połysk. Piękne pędzelki na uszach i wspaniałe 
bokobrody (latem krótsze, zimą tworzące coś w rodzaju grzywy) różnią go od 
innych kotów. Ryś zachował się u nas w Karpatach i w Puszczy Białowieskiej. Ten 
puszczański kot nie ugania się za drobnymi ssakami. Woli grubszą zwierzynę. Zimą 
jego sznurowy ślad nie wskazuje na to, aby polował na przykład na myszy, chociaż 
żadnej spotkanej nie przepuści. Jego ofiarą padają głównie sarny. Zaobserwowano, 
że ryś, podobnie jak domowe koty, bawi się zamordowaną zdobyczą. Wykonuje przy 
tym skoki i susy, z lubością wciąga woń ofiary i merda krótkim ogonem, w ten 
sposób przejawiając radosne uczucia. Nawet wtedy, kiedy jest bardzo głodny, 
zabiera się do jedzenia dopiero po takiej "kociej zabawie". Złe czasy Późną 
jesienią dzik (Sus scrofa) radzi sobie dobrze. W ściółce leśnej miał dużo 
żołędzi, bukwi (owoców buka), a nawet mięsny pokarm: myszy, ślimaki, larwy 
owadów. Rozgrzebywał i niszczył całe mrowiska tam, gdzie leśnicy nie 
zabezpieczyli ich drewnianymi zagrodami. Teraz przyszedł czas głodu. Przez 
niezbyt grubą warstwę śniegu można się od biedy dokopać do leśnej dziczej karmy, 
ale niech spadną wielkie śniegi, a jeszcze pokryją się zlodowaciałą skorupą, 
kaleczącą dzika, wtedy trudno liczyć na normalny posiłek. Zdarza się czasem co 
prawda pożywna padlina, ale żeby zjeść solidny posiłek, trzeba się "włamać" 
podczas ciemnej nocy zimowej do kopca z ziemniakami lub burakami. Mistrze 
fortelów Podczas srogiej zimy najbardziej rozzuchwalony jest, jak wiadomo, wilk 
(Canis lupus), mieszkaniec dzikich ostępów, mrocznych gęstych lasów. Zimą już od 
wczesnego popołudnia poluje na swoim terenie, a do ludzkich siedzib podkrada się 
o zmroku i atakuje tam nie tylko konie i bydło, ale przede wszystkim psy. 
Najchętniej poluje w gromadzie i wtedy używa najzmyślniejszych forteli, aby 
odciągnąć od stada pojedyncze, łatwe do zaatakowania sztuki. Na przesmykach 
leśnych wilk z niezwykłą cierpliwością godzinami czatuje na sarny i jelenie. 
Bezszelestnie podkrada się do ofiary, aby skoczyć jej do gardła i zwalić z nóg. 
Wilki chętnie polują całym stadem i wtedy postępują według strategicznego planu: 
dzielą się na dwie grupy i podczas kiedy jedna atakuje, druga odcina napadniętym 
drogę odwrotu. Mistrzem fortelów jest, jak wiadomo, lis (Vulpes vulpes). Różni 
się od wilka między innymi tym, że nie jest towarzyski i przeważnie poluje 
samotnie. Tylko podczas najcięższej zimy i głodu zdarza się, że lisy polują 
razem. Polując na "własną łapę" lis wykazuje wiele chytrości. Najchętniej 
atakuje zwierzęta chore, słabe. Dzięki wspaniałemu węchowi zawsze wytropi i zje 
z apetytem padlinę. Odznacza się doskonałym słuchem i najcichszy pisk myszy nie 
ujdzie jego uwagi. Słynne wyprawy lisa do kurników udają się tylko tam, gdzie 
ptactwo domowe nie jest należycie zabezpieczone. A więc uwaga! Dobrze zamykać 
kurniki!! O zajęczych kłopotach Pięknie i wzruszająco pisze o zającach Adolf 
Dygasiński. Zając (Lepus europaeus) pędzony głodem, "z duszą na ramieniu" 
dociera do siedzib swojego największego wroga - człowieka. Zimą w inspektach 
wygrzebie sobie spod śniegu na wpół zgniłe, przemarzłe głąbiki, resztki 
kalafiorów, a z wylanych przy kuchni pomyj wyciągnie resztki ziemniaków, 
gotowanej marchwi czy grochu. Najczęściej jednak posila się korą z młodych 
gałązek drzew. Biedne sarny le jest w srogą zimę bezbronnym sarnom (Capreolus 
carpreolus), zwłaszcza gdy potworzą się głębokie zaspy śnieżne albo na grubej 
warstwie śniegu zalśni szklista powłoka. Uniemożliwia ona dobranie się do 
resztek jesiennej trawy, mchu, igliwia - skąpego pożywienia tej głodnej pory 
roku. Nie zawsze można racicami odgarnąć śnieg, a wtedy pozostaje już tylko 
twarda, spękana kora drzew. W dodatku na sarny, a nawet na jelenie czyhają 
drapieżne wilki, które potrafią rzucać się nawet na większe sztuki. Aby przyjść 
z pomocą zwierzynie płowej, służba leśna obficie zaopatruje w paszę rozstawione 
po lasach paśniki. Gorąco zachęcamy młodzież do pomocy przy tej pracy. A 
jelenie... Nasz wspaniały jeleń szlachetny (Cervus elaphus) też wymaga zimą 
ludzkiej opieki. W dzień jelenie kryją się w swoich leżach, w jasnych 
wysokopiennych lasach. Bojaźliwe i płochliwe zwęszą i usłyszą człowieka z dość 
dużej odległości. W ciągu dnia żerują tam tylko, gdzie czują się zupełnie 
bezpieczne. Ich zimowym pokarmem jest ozimina, nasiona, pączki, kora z drzew 
iglastych, suche trawy, wrzos, janowiec i inne rośliny. Ofiarą apetytu jelenia 
padają nieraz młode sadzonki drzew, obdzierane z kory. Zimą jelenie trzymają się 
w gromadach, co nieraz prowadzi do bójek. Kiedy głód bardzo przyciśnie, nawet te 
płochliwe zwierzęta przezwyciężają wrodzony lęk przed człowiekiem i szukają 
pokarmu w stodołach. Prasa codzienna opisywała kiedyś dzieje młodego jelonka 
Kubusia, który zamieszkał na stałe w leśniczówce Michocin Dolny na Ziemi 
Lubuskiej. Nie zdradzał on najmniejszej ochoty opuszczenia wygodnej siedziby i 
tylko co pewien czas na kilka dni znikał w lasach. Z ptakami rozmaicie Jako tako 
radzą sobie podczas zimy sikory, dzięcioły, kowaliki, ale i o nich należy 
pomyśleć, ustawiając dobrze zaopatrzone karmniki. Natomiast najbardziej musimy 
troszczyć się o ptaki naziemne - kuropatwy (Perdix perdix), które podczas 
mroźnej i śNieżnej zimy giną z głodu. Oto widzimy na śniegu ich świeży ślad, 
biegnie drobnym sznureczkiem niby rząd perełek. Dokąd prowadzi? Czasem pod 
stodołę, gdzie można się pożywić ziarnem ukrytym wśród plew. Częściej jednak na 
pola oziminy, do której ptak dogrzebuje się przez warstwę śniegu. Ale niech 
spadną wielkie śniegi, a potem powierzchnia zlodowacieje, wtedy nie ma już mowy 
o dotarciu do tego najlepszego pokarmu. Kuropatwom powinien przyjść z pomocą 
człowiek. Prosta to rzecz zrobić "opłotki" z gałązek świerkowych powtykanych w 
śnieg, a pod ich osłoną rozsypać proso i poślad. Można też sypać ziarno pod 
gęste krzaki tarniny, której kolczaste gałęzie dadzą ptakom bezpieczne 
schronienie przed lisem i jastrzębiem. Dużo kłopotów ze śniegiem mają też 
bażanty. Lubią one dalekie piesze spacery, podczas których zdarza się im zapaść 
w miękki śnieżny puch, a wtedy trudno wzlecieć. Często w takiej opresji 
przychodzą im z pomocą leśnicy, którzy wydobywają je ze śniegu i sadzają na 
gałęziach. Warszawskie wróble Te mają spryt nie byle jaki! Oto spore ich stadko 
zamieszkało na zimę w... Supersamie! W godzinach rannych słychać ich wesołe 
ćwierkanie w okolicy stoiska z kaszami. Zawsze coś niecoś rozsypie się na 
podłogę, z pożywieniem nie ma więc kłopotów. Wiadomo - Supersam! A że przy tym 
jest ciepło i widno, więc pomysłowe warszawskie wróble bardzo sobie chwalą to 
zimowisko. Ptasia stołówka Znajomości i przyjaźnie Pies czy kot? A może tak 
modne ostatnio chomiki syryjskie? Tęsknotę do bliższego kontaktu ze zwierzęciem 
można zaspokoić w jeszcze inny, jakże pożyteczny sposób: przez zimowe i wiosenne 
dokarmianie ptaków. Obserwacje przy karmnikach, nawet tych najprostszych, 
założonych na zewnętrznym parapecie okna, dają wiele okazji do zapoznania się z 
różnorodnością ptasich charakterów i zwyczajów. O korzyściach, jakie przynoszą 
ptaki niszczące owady szkodniki, nie trzeba powtarzać. Są to sprawy wszystkim 
dobrze znane. Warto natomiast zwrócić uwagę na dużą atrakcyjność zaznajomienia 
się z pozostającymi na swobodzie ptakami. Do warszawskich Łazienek zimą 
przychodzi co dzień w to samo miejsce i o tej samej porze pewien przyjaciel 
sikorek. Ten pan w średnim wieku cierpliwie wabi gwizdem sikory. Przylatują 
przeważnie bogatki, bo tych jest najwięcej. Siadają na wyciągniętej dłoni i 
zjadają podawane sobie kawałeczki słoniny i sera. Jeżeli na ręku ich przyjaciela 
robi się zbyt tłoczno, zajmują miejsca na głowie, na kapeluszu i tam czekają 
swojej kolejki. Oczywiście, tak oswoić ptaki to wielka sztuka. Ale przyzwyczaić 
je, aby zimą i wczesną wiosną przylatywały na posiłki do założonego przez nas 
karmnika - bardzo łatwo. Trzeba tylko wysypywać im karmę regularnie od listopada 
aż do późnej wiosny i zakończyć dokarmianie dopiero wtedy, kiedy ptaki będą 
miały dokoła dużo pożywienia. Sikorki - miłe złodziejaszki Bywa i tak, że ptaki 
same "organizują" sobie stołówkę, co czasem ludziom się mniej podoba. Kiedyś w 
górach zdarzył mi się taki wypadek. Przyjechałam tam na dłużej zaopatrzona w 
suchy prowiant, w dobrą wędlinę. Lodówki w schronisku nie było, większość 
produktów przechowywałam więc w skrzynce za oknem. Powiesiłam też tam na sznurku 
spory kawałek wędzonej polędwicy. I jakoś tak się złożyło, że przez kilka dni 
nie zainteresowałam się nią. Otwierając okno widziałam tylko, że wciąż wisi na 
miejscu. A więc - w porządku. - Może poczęstujesz mnie wreszcie tą wspaniałą 
polędwicą? - spytała mnie pewnego wieczora moja towarzyszka. - Bardzo chętnie. - 
I sięgnęłam za okno. A tu moja polędwica powiewa na sznurku kołysana wiatrem, 
jakby była lekkim piórkiem. Co się stało? Oto z polędwicy została tylko... jej 
powłoka. Smakowite mięso pracowicie wydziobały od dołu sikory. Pliszki z Krynicy 
Morskiej Zaprzyjaźniłam się z pliszkami nadmorskimi. Przylatywały do 
kempingowego Domku pod Muchomorem, gdzie mieszkałam, i z wyżyn jarzębiny 
obserwowały, kiedy wysypię im na specjalnie ułożone cegły drobno pokrajaną 
skórkę z żółtego sera. Bardzo to lubiły. Martwiłam się, że następni mieszkańcy 
domku nie dowiedzą się o tym guście moich pliszek, zostawiłam więc dla tych 
nieznajomych kartkę: "Wielka prośba! Tu przylatują sympatyczne szare pliszki. 
Lubią drobno pokrajane skórki żółtego sera. Pamiętajcie o nich! Ich stołem 
jadalnym są cegły przy schodkach". Nie wiem oczywiście, czy moja prośba została 
spełniona. Ptasia stołówka w Z$o$o Zanim w Dolinie Leśnego Młyna, na przepięknym 
terenie parkowo_leśnym w Gdańsku_Oliwie, założono ogród zoologiczny, cicho tam 
było w młodym borze, wśród pagórków i parowów, nad stawami i strumykami, które 
przecinały malowniczy krajobraz. Pracownicy ogrodu zapewniają, że nie słychać 
tam wtedy było świergotu ptaków. I dopiero potem... Więc cóż to się stało, że 
teraz cała okolica oliwskiego Z$o$o, wzgórza, lasy i gaiki pulsują głośnym 
ptasim życiem? Odpowiedź na to jest prosta. Ogród zoologiczny stał się dla 
miejscowego dzikiego ptactwa wspaniałym zaopatrzeniowcem, pierwszorzędną, czynną 
przez cały rok stołówką, oferującą smakowite, pożywne odpadki ze stołu stałych 
lokatorów. Rozmaite jadalnie Pomyślmy zawczasu o przygotowaniu na zimę karmników 
oraz karmy dla ptactwa. Najłatwiej wysypać ziarno czy okruchy za okno, na 
zewnętrzny parapet. Ale to nie będzie przyzwoita ptasia stołówka. Najprostszy 
karmnik to zwykła deseczka z przybitymi po bokach listewkami, żeby ziarno nie 
spadało na ziemię. Tackę tę zawiesza się na sznurkach za oknem albo na drzewie. 
Taka otwarta jadalnia ma jednak duże wady. Opady atmosferyczne powodują psucie 
się pokarmu, wiatr zdmuchuje lżejsze nasiona. Lepszy jest karmnik składający się 
z deseczki i daszka nad nią, przymocowanego do słupków w czterech rogach 
deseczki. Daszek jest dwuspadowy i szerszy od podłogi, żeby jego wystające 
części dobrze osłaniały pokarm przed śniegiem i deszczem. Taki karmnik 
zawieszamy na gałęzi drzewa albo za oknem czy też przymocowujemy do słupka mniej 
więcej na wysokości 1,5 metra. Dobrze zdają egzamin karmniki butelkowe. 
Napełnioną nasionami butelkę odwraca się szyjką w dół, a wysypujące się ziarna 
spadają na przymocowaną pod nią skrzynkę. Wymaga to umiejętnego zawieszenia i 
butelki, i skrzynki pod nią. Odległość otworu butelki od dna skrzynki powinna 
być zależna od wielkości ziarna. Większe ziarenka muszą mieć więcej miejsca. 
Jeżeli jednak szczelina między otworem butelki a skrzynką będzie zbyt duża, 
wtedy wszystko naraz z butelki się wysypie. Do karmnika butelkowego najlepiej 
nadają się nasiona konopi. Żeby błyszczące szkło nie odstraszyło ptaka, można 
butelkę okleić mchem i suchymi liśćmi. Najbardziej luksusową ptasią restauracją 
jest częściowo oszklony karmnik heski, w którym tacki na pokarm znajdują się na 
kilku poziomach. Dla każdego coś smaczengo Rozmaitość potraw w ptasich 
stołówkach powinna być duża, żeby każdy ptak znalazł tam to, co lubi. Trzeba 
więc przede wszystkim pamiętać o tłuszczach dla ptaków owadożernych: sikorek, 
kowalików, dzięciołów. Jedzą one najchętniej słoninę, łój, świeże mięso, nie 
gardzą masłem i margaryną. Wszystko jednak musi być nie solone. Łatwo przywiązać 
taki pokarm do gałązek albo wieszać na sznurkach przy karmnikach i oknach. Wiele 
jest przepisów na pożywne mieszanki dla ptaków. Profesor Sokołowski proponuje 
wsypać do roztopionego łoju trochę tartej bułki, ziarna konopi i maku, suszone 
jagody i suszony czarny bez. Z ziaren powinno być najwięcej konopi, a łój ma 
stanowić połowę całej mieszanki. Masę tę wylewamy na płaski talerz, a kiedy 
ostygnie i stwardnieje, dzielimy na kawałki i umieszczamy w karmnikach albo 
zawieszamy w łupinkach od włoskich orzechów. Można też zanurzać w takiej jeszcze 
nie stwardniałej masie patyki z głębokimi wcięciami, w które wlewa się łój. Na 
kilogram innej mieszanki składa się: 6507g płatków owsianych, 1007g czystego 
tranu, 1507g łoju kruszonego i 1007g łoju rozpuszczonego do zalania całości. 
Jeszcze inna mieszanka składa się w 50% z pośladu, 25% - z konopi, w 15% - z 
ziaren słonecznika i w 10% - z suszonych owoców jarzębiny albo czarnego bzu. W 
zasadzie wszelkie nasiona jadane przez ptaki można mieszać z roztopionym 
tłuszczem, zanurzać w nim ponacinane gałązki albo po jego zastygnięciu dzielić 
na bryłki i zawieszać na krzakach, drzewach, przy karmnikach. Z nasion ptaki 
najbardziej lubią konopie, ziarna słonecznika i pokrajane pestki dyni. Natomiast 
ziaren rzepaku nie jedzą. Dobrze jest zaopatrzyć się jesienią w różne nasiona. 
Karmę najlepiej zbierać w jesienne pogodne dni, kiedy jest dość sucha. Nasiona 
sosny, świerka, buka, maku i konopi suszymy zwyczajnie, rozkładając na papierze 
w przewiewnym miejscu. Zawierające wiele wody owoce czarnego bzu, jarzębiny i 
pestki słonecznika musimy jeszcze dosuszyć na blasze albo w piecyku. Czego nie 
zbieramy Owoce śnieguliczki (Symphoricarpus racemoza), kaliny (Viburnum opulus) 
i berberysu (Berberis vulgaris) zostawiamy na krzakach, gdzie utrzymają się 
przez całą zimę i będą smacznym daniem naturalnej ptasiej stołówki. Nie należy 
też zbierać nasion chwastów, na przykład łopianu (Arctium), łobody (Atriplex 
hortense), rdestu (Polygonum), babki (Plantago) itp., gdyż w ten sposób możemy 
się przyczynić do ich rozsiewania. Ostrzegamy przed sypaniem do karmników 
okruchów pieczywa (chleb, bułki), które szybko kwaśnieją od wilgoci i powodują u 
wielu ptaków choroby przewodu pokarmowego. Jedynie wróble mogą się tym posilać 
bez szkody dla zdrowia. Rośliny i zwierzęta pod opieką Gdy w ogrodzie 
botanicznym zakwitną bzy Tymi słowami zaczynał się jeden z popularnych 
piosenkarskich przebojów dwudziestolecia międzywojennego. Ogród Botaniczny... 
Łazienki... - widome ślady dawnej Warszawy okazały się trwalsze od wielu 
zabytków z kamienia i cegły, które zamieniono w gruzy. Ogród Botaniczny i 
przyległe piękne Łazienki to nie tylko "płuca" naszego miasta, ale i wielka 
tradycja, cząstka naszej historii. Kędy prowadził Prus A więc wciąż będziemy 
mogli chodzić śladami bohaterów Prusa, alejkami wśród krzaków bzu (przepraszam, 
nazwa botaniczna - lilak!). Odpoczniemy przy szczątkach fundamentów nigdy nie 
zbudowanej Świątyni Opatrzności, której kamień węgielny położono 3 maja 1792 
roku, w rocznicę uchwalenia Konstytucji. Było to miejsce spotkań i demonstracji 
młodzieży patriotycznej. Na wzgórzu tym odbyła się tak ważna dla Wokulskiego 
rozmowa z Ochockim: "Weszli na wzgórze, skąd widać studnię zwaną Okrąglakiem. Ze 
wszystkich stron otaczali ich spacerujący, ale Ochocki nie krępował się ich 
obecnością..." Potem powiedział: "Spojrzyj pan na tę ławkę... Tu w początku 
czerwca, około dziesiątej wieczorem siedzieliśmy z kuzynką i panną Florentyną. 
Świecił jakiś księżyc i nawet jeszcze śpiewały słowiki..." Kiedy Ochocki odszedł 
"na Ogród Botaniczny i na Łazienki zapadł już mrok". Wokulski wrócił w głąb 
ogrodu między spacerujących ludzi. "W Ogrodzie Botanicznym było prawie ciasno, 
na każdej ulicy tłoczyły się kolumny, gromady, a przynajmniej szeregi 
spacerujących; każda ławka uginała się pod ciżbą osób. Zastępowano Wokulskiemu 
drogę, deptano po piętach, potrącano łokciami; rozmawiano i śmiano się ze 
wszystkich stron. Im więcej ciemniało w naturze, tym gęściej i hałaśliwiej 
robiło się między ludźmi" (B. Prus: "Lalka".) Z historii ogrodu Pierwszy Ogród 
Botaniczny w Warszawie powstał w 1811 roku przy Szkole Lekarskiej, za dawnym 
Pałacem Kazimierzowskim (obecnie główny gmach Uniwersytetu Warszawskiego). W 
1816 roku jego kierownikiem został prof. Michał Szubert, który od razu podjął 
starania o przeniesienie ogrodu na większy, odpowiedniejszy teren - od Ogrodu 
Królewskiego w górnej części Łazienek, aż do Belwederu. Ogród Botaniczny był 
wtedy prawie trzy razy większy niż obecnie. W pięć lat po założeniu ogrodu było 
już w nim 10 tysięcy gatunków roślin. "Ogród nasz zatym co do bogactwa roślin w 
rzędzie pierwszych się mieści..." - pisze prof. Szubert. Nowe nasiona i rośliny 
sprowadzone przede wszystkim z różnych ogrodów w Polsce, potem sięgnięto do 
źródeł zagranicznych. Szubert osobiście przywiózł nasiona i rośliny żywe - 
gruntowe i ze szklarni. Do wzbogacenia ogrodu w rośliny krajowe bardzo 
przyczynili się prof. Wojciech Jastrzębowski (później profesor Instytutu 
Agronomicznego na Marymoncie) i Jakub Waga, autor "Flory Polskiej" (dwutomowe 
dzieło zawierające opisy 1061 gatunków roślin; od czasu jego ukazania się w 
latach 1847_#1849 dotychczas nie straciło na znaczeniu - przyp. red.). Po 
powstaniu listopadowym i zamknięciu uniwersytetu nastąpił wyraźny upadek ogrodu. 
W 1834 roku przyłączono dwie trzecie ogrodu ze starą pomarańczarnią do Łazienek. 
Tereny te próbowano wprawdzie odzyskać w latach 1861 i 1863, ale starania nie 
odniosły skutku. Profesor Szkoły Głównej, Jerzy Aleksandrowicz, dyrektor ogrodu 
do 1878 roku wkładał wiele wysiłku, aby utrzymać ogród na wysokim poziomie, ale 
po trzydziestoletniej pracy musiał ustąpić. Ogród tracił stopniowo charakter 
pracowni naukowej, dawną rangę przywrócono mu dopiero w 1916 roku, pod zarządem 
odrodzonego Uniwersytetu Warszawskiego z dyrektorem, profesorem Zygmuntem 
Wóycickiem na czele. Pamiętano o dziejach ogrodu. Na murach fundamentów pod 
Świątynią Opatrzności umieszczono w 1916 roku tablicę pamiątkową, w rok później 
odsłonięto pomnik Michała Szuberta, a w 1918 roku - pomnik Jakuba Wagi. W 1919 
roku dyrektorem ogrodu i kierownikiem Katedry Systematyki Roślin został wybitny 
botanik, prof. dr Bolesław Hryniewiecki. Wielkie zasługi dla rozwoju ogrodu 
podczas międzywojennego dwudziestolecia i bezpośrednio po wojnie położył dr 
Roman Kobendza, późniejszy profesor S$g$g$w. Podczas wojny i powstania 
warszawskiego Ogród Botaniczny ze wszystkimi szklarniami i budynkami uległ 
zniszczeniu. Dopiero w 1952 roku został kompletnie odbudowany i zaczął znowu 
pełnić rolę pracowni naukowej z udziałem tak znakomitych uczonych, jak genetyk, 
prof. Wacław Gajewski. Obecną rolę Ogrodu Botanicznego najtrafniej ujął profesor 
Bolesław Hryniewiecki we wstępie do "Przewodnika po Ogrodzie Botanicznym 
Uniwersytetu Warszawskiego": "Słysząc o projektach stworzenia nowego, wielkiego 
ogrodu botanicznego, wielu ludzi przypuszcza, że stary ogród przestanie istnieć, 
a są i tacy urbaniści, którzy są gotowi to żywe muzeum odpowiednio przekształcić 
do celów nie mających nic wspólnego z botaniką. Musimy sobie jasno zdać sprawę z 
tego, że nowy ogród musi się oprzeć o matecznik, jakim będzie dla niego stary 
Ogród Botaniczny. Z drugiej strony musimy pamiętać, że nowy ogród znajdzie się 
daleko za miastem. Ze względu na położenie na peryferiach miasta nawet przy 
najlepszej komunikacji odwiedzać go będą mogły tylko od czasu do czasu wycieczki 
miejskie, ponieważ zaś uniwersytet i wszystkie szkoły pozostaną w śródmieściu, 
stary ogród będzie musiał w dalszym ciągu pełnić swą codzienną doniosłą rolę 
dydaktyczną w stosunku do kształcącej się młodzieży i miłośników roślin w myśl 
zasady, że przy poznawaniu świata roślinnego należy studiować przede wszystkim 
rośliny, a nie książki o roślinach". Po śmierci profesora Hryniewieckiego 
kierownictwo Ogrodu objęła profesor Ludmiła Karpowiczowa. Od gór do stepów Nie 
zamierzam pisać przewodnika po Ogrodzie Botanicznym. Chcę tylko zwrócić uwagę na 
to, że na stosunkowo małej przestrzeni (ok. 47ha) zmieściło się aż tyle 
środowisk roślinnych: baseny z roślinami wodnymi i błotnymi, małe torfowisko, 
rośliny z wydm, roślinność stepowa, wreszcie alpinarium z roślinami górskimi. W 
jednym miejscu widzimy rośliny chronione, w innym kolekcję pnączy. Poważne 
znaczenie dydaktyczne ma dział biologii roślin, chętnie zwiedzany przez 
wycieczki szkolne. Tam duże zainteresowanie budzą rośliny "kompasowe", 
ustawiające swe liście niby igły magnetyczne - z północy na południe. W okresie 
wysiewania nasion można tam też podziwiać rośliny wyrzucające nasiona 
mechanicznie, takie jak niecierpek pospolity (Impatiens nolitangere), 
cynklantera strzelająca (Cyclanthera explodens Naud) albo tryskawiec sprężysty 
(Ecballium elaterium A. Rich). Osobny dział stanowią rośliny użytkowe: między 
innymi włóknodajne, oleiste, strączkowe, przyprawowe, barwierskie, 
kauczukodajne. Z kilkunastu tysięcy roślin leczniczych całego świata tylko 
niewielka kolekcja 300 gatunków mogła się pomieścić na szesnastu sporych 
zagonach naszego ogrodu. Zgrupowano tam przede wszystkim najtypowsze rośliny 
krajowe i zaaklimatyzowane obcego pochodzenia. Obszernym działem jest 
systematyka roślin, gdzie przeważają rośliny obce. O urodzie ogrodu tak pisał 
Antoni Słonimski: "Sztachety ogrodu zamykają cały mikrokosmos życia naszej 
stolicy. Są tu zapachy traw i bylin stepowych, smutne drzewa północy i bujna 
flora naszych pól, łąk i lasów, zadziwiająca swą siłą przetrwania. Nie brak, jak 
niemal wszędzie, śladów martyrologii narodowej, pracy organicznej, zniszczeń 
wojennych i troskliwej odbudowy. Przy wejściu wita nas tablica z napisem 
"Pamięci odnowicieli Ogrodu Botanicznego po zniszczeniach I i Ii wojny światowej 
profesorów Zygmunta Wóycickiego, Bolesława Hryniewieckiego, Romana Kobendzy"... 
Jeśli chodzi o rośliny ozdobne, to zadaniem ogrodu nie jest urządzanie 
efektywnych klombów, różnobarwnych dywanowych rabatek, lecz zebranie możliwie 
dużej ilości interesujących roślin krajowych i obcych. Zanim wejdziemy na teren 
ogrodu na dziedzińcu od bramy wjazdowej powita nas złocisty deszcz krzewów 
złotokapu Waterera (Laburnum watereri Dipp. Voss), którego długie kwiatostany 
sięgają aż do ziemi. W samym ogrodzie w nieregularnych, malowniczych grupach 
znajdziemy wiele pięknych bylin: różnobarwne łubiny, wielkie wysokopienne 
czerwone maki, śliczne kiście ostróżek, od prawie białych poprzez niebieskie aż 
do fioletowych, wiele odmian kosaćców (irysów). Odurzająco pachną wielkie lilie 
królewskie. Od lipca aż do września w rozgrzanym powietrzu panuje miodny zapach 
floksów. Oprócz efektownych, dobrze nam znanych krzaków peonii (białych, 
różowych, czerwonych) poznajemy oryginalną odmianę drzewiastą i peonię żółtą 
(Peonia lutea Franch). Grupami rosną hortensje - białoróżowe, niebieskie. Latem 
i jesienią podziwiamy bogactwo form i barw znanych nam georginii (Dahlia 
variabilis Dest). Interesujące są wielkie okazy egzotycznej rośliny azjatyckiej 
- pustynnika (Eremurus). Jego kwiatostany dochodzą do 1_#2, a nawet 37m 
długości. Wspaniała, barwna mozaika tulipanów zmieniana jest prawie co rok. 
Wczesną wiosną obficie kwitną forsycje. W maju nadchodzi sezon bzów. Są więc tu 
lilaki azjatyckie, już całkowicie zimoodporne, ale też i wiele odmian nie tak 
egzotycznych, w różnych odcieniach od białego do ciemnofioletowego. Niemal 
doszczętnie zniszczona podczas wojny różanka (rosarium), założona ponownie w 
1949 roku, teraz będzie odnawiana. Od róż bukietowych, wielokwiatowych do 
wysokopiennych, znajdziemy tam ogromną gamę barw, odcieni, zapachów. Dalej 
bogata kolekcja róż dzikich, krajowych i zagranicznych: białych, różowych, 
czerwonych, żółtych. Owoce ich mają rozmaite kształty o barwach: czerwonej, 
pomarańczowej i prawie czarnej. Reprezentowane tu róże: dzika - szypszyna - 
(Rosa canina L.) i girlandowa (Rosa cinnamomea L.) są cenne ze względu na dużą 
zawartość witaminy C w owocach. Nie sposób wyliczyć wszystkich osobliwości 
roślin zielonych, krzewów i drzew Ogrodu Botanicznego. Warto wspomnieć o 
najpiękniejszym w Polsce okazie miłorzębu japońskiego (Ginkgo biloba L.) 
wysokości przeszło 207m. Jest to roślina "zabytkowa" (bardzo rozpowszechniona na 
świecie 30 milionów lat temu, w okresie trzeciorzędu), dwupienna, tj. mająca 
oddzielne osobniki żeńskie i męskie. Drzewo w naszym ogrodzie jest osobnikiem 
męskim. Miłorząb ma charakterystyczne liście w kształcie małych wachlarzyków. 
Dobrze znosi nasz klimat. W ogrodzie spotykamy także sosnę czarną, jesiony 
płaczące, kolekcję trzmielin, które mają tak piękne żółtawoczerwone torebki z 
nasionami, wielki stary okaz orzecha czarnego i inne orzechy: szary i japoński, 
duży kasztan jadalny. Symbolem ogrodu stał się wielokrotnie fotografowany 
wspaniały okaz buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.). Nie brak rozmaitych odmain 
lip, grabów, wiązów, cisów, dębów, modrzewi. A wczesną wiosną na jeszcze 
bezlistnych drzewach zakwitają śliczne, bladoróżowe magnolie, które tworzą jasne 
bukiety na tle szarej siatki nagich gałęzi okolicznych drzew. Do rodziny 
magnoliowatych należy tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera L.) o 
liściach w kształcie liry i dużych żółtawozielonych kwiatach podobnych do 
tulipanów. Ciekawe sprawy ogrodu Poważne prace poświęcono między innymi 
aklimatyzacji roślin. Prowadzone były często pod kątem użytkowości pewnych 
roślin egzotycznych, które zdawały tu najtrudniejszy egzamin - zimoodporności. 
Świetnie się udała aklimatyzacja i hodowla włóknodajnej podzwrotnikowej rośliny 
azjatyckiej - rami (Boehmeria nivea), której włókna należą do najmocniejszych ze 
znanych włókien roślinnych. Niestety, nie mamy jeszcze odpowiednich maszyn do 
jej obróbki. Podobno są już takie w Uzbekistanie. Dobrze się udał rdest 
garbarski (Polygonum coriarium) pochodzący ze środkowej i zachodniej Syberii. 
Natomiast nie powiodły się próby ze słynnym żeń_szeniem, pięknie zwanym 
"korzeniem życia". Nikomu nie przyszło do głowy, że Paulownia tomentosa, 
azjatycka roślina ozdobna bardzo wrażliwa na niskie temperatury, aż tak u nas 
wybuja! Posadzono ją w swoim czasie między szklarnią a obserwatorium. Dziś jej 
ogromne kosmate liście zaciemniają pracownie obserwatorium. Jest to największy 
okaz w Polsce. Przesadzenie tej tak wrażliwej rośliny jest niemożliwe. 
Metasekwoja chińska, znana jedynie ze szczątków kopalnych, odkryta została jako 
roślina do dziś żyjąca dopiero w roku 1944. Jej nasiona znakomicie się u nas 
przyjęły i wyrosły w wielkie drzewa. W ciągu 22 lat osiągnęły 157m wysokości. 
Metasekwoja, tak jak i nasze modrzewie, traci igły na zimę. Nasięźrzały i 
kaczeńce Wśród nazw roślin i krzewów, podanych na tabliczkach w Ogrodzie 
Botanicznym, wiele jest takich, których brzmienie razi ucho jako pewien dziwoląg 
językowy. Tymczasem są to przeważnie autentyczne stare nazwy ludowe, jak na 
przykład mało dźwięczny nasięźrzał, szczotlicha czy figlarny niecierpek. Zresztą 
różne rośliny w rozmaitych regionach kraju inaczej się nazywają. Mnie na 
przykład razi nazwa "knieć błotna", bo przywykłam do "kaczeńca", a znów do 
dziwnej nazwy "dziwaczek" (dosłownie tłumaczonej z łaciny - Mirabilis jalapa L.) 
mam sentyment i uczucie niemal rodzinne, jako że genetyczną pracę o tej roślinie 
pisała moja córka. Jeżeli zaakceptujemy autentyczne, choć często mało dźwięczne 
nazwy ludowe, to inaczej rzecz się ma z polskimi nazwami roślin egzotycznych, 
które zostały doraźnie nazwane, nie zawsze dźwięcznie i szczęśliwie, np. 
szczękówka grubolistna (Maxilaria cerassifolia) z rodziny storczykowatych. Czy 
nie można by ładniej? Kontakt z całym światem Na świecie jest około 400 ogrodów 
botanicznych i ośrodków podobnego typu, z którymi ogród warszawski prowadzi 
wymianę. Jest to wymiana bezpłatna, bezdewizowa i główne źródło otrzymywania 
nowych, interesujących roślin. Zwiększa się stale liczba zwiedzających, 
miejscowych i turystów. Powstaje drugi ogród Polskiej Akademii Nauk na wielkich 
terenach powsińskich. Tam będą się mogły rozwijać całe wielkie działy, nie 
mieszczące się w stosunkowo niewielkich jak na swoje potrzeby szklarniach i 
terenach starego ogrodu, który pozostanie na swoim miejscu jako placówka 
dydaktyczna i naukowa Uniwersytetu Warszawskiego i ulubione miejsce spacerów 
warszawiaków oraz turystów. Z$o$o - Chciałbyś być słoniem? - No pewnie! 
Podsłuchałam ten dziwny dialog malców zwiedzając Z$o$o w Gdańsku_Oliwie. - Czemu 
chciałbyś być słoniem? - spytałam chłopca. - A czy mu tu źle? - odpowiedział. - 
Jeść dają, pilnują, żeby mu było dobrze, żeby go nikt nie skrzywdził... A 
przecież zdarza się jeszcze słyszeć zdanie, że ogrody zoologiczne są więzieniem 
dzikich zwierząt. Tymczasem... Gwałtowny przyrost ludności na świecie, rozwój 
przemysłu, wielkich miast, wycinanie lasów i zamiana stepów na orne pola, 
stosowanie w rolnictwie chemicznych środków owadobójczych, zanieczyszczenie wód 
i powietrza - wszystko to sprawia, że niektóre gatunki zwierząt szybko 
wymierają. W pogoni za zyskiem ludzie wyniszczyli też mnóstwo gatunków. W tych 
warunkach ogrody zoologiczne stają się ostatnim azylem zwierząt, próbą ratowania 
ich przed całkowitą zagładą. Już starożytni Rzymianie... Nie, jeszcze wcześniej 
około 2 tysięcy lat p.n.e. ogrody zoologiczne znane były w Chinach, Egipcie, 
Asyrii. Później w starożytnym Rzymie trzymano w niewoli dzikie zwierzęta jako 
"aktorów" podczas igrzysk. W średniowieczu i w czasach nowożytnych królowie, 
książęta i magnaci zakładali przy swoich rezydencjach zwierzyńce, głównie dla 
rozrywki. Z biegiem czasu powstawały obliczone na zarobek wędrowne menażerie. W 
końcu Xviii wieku udostępniono publiczności pierwszy na świecie ogród 
zoologiczny przy Jardin des Plantes w Paryżu. Wkrótce potem w Xix wieku, 
powstają nowe ogrody zoologiczne między innymi w Londynie, Amsterdamie, 
Berlinie, Antwerpii, Melbourne, Moskwie, Budapeszcie, Filadelfii, Buenos Aires, 
Kairze. Początkowo stosowano ciasne klatki z małymi wybiegami. Było to więc 
przetrzymywanie zwierząt, nie zaś ich racjonalna hodowla. Wreszcie uznano, że 
ogrody te mogą służyć nauce, pod warunkiem, że zwierzętom stworzy się warunki 
życia najbardziej zbliżone do naturalnych. Jedną z pierwszych placówek tego 
typu, opartych na zasadach naukowych, był prywatny ogród zoologiczny założony w 
roku 1833 przez Stanisława Konstantego Pietruskiego, zoologa, w jego majątku 
Podhorce (pow. stryjski). Na przełomie Xix i Xx wieku dążono już do tego, aby 
zwierzęta w Z$o$o miały albo takie warunki życia, do jakich były przyzwyczajone 
na wolności, albo też przeprowadzano racjonalną aklimatyzację ich egzotycznych 
przedstawicieli. Tragiczny rejestr Obecnie na czoło zadań ogrodów zoologicznych 
na całym świecie wysuwa się niezwykle ważna sprawa - zachowania dla nauki 
ginących gatunków. W ostatnich wiekach wyginęło ponad 70 gatunków ssaków i około 
100 gatunków ptaków. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i jej Zasobów wydała 
tzw. "Czerwoną Księgę" zawierającą oficjalny wykaz zwierząt ginących. W Polsce 
wyginęły, jak wiadomo - tur, tarpan - dziki koń leśny, rosomak, suhak, soból. Na 
Syberii na przełomie Xviii i Xix wieku łowiono rocznie parę milionów soboli. W 
Stanach Zjednoczonych liczba bizonów z 60 milionów spadła w 1893 roku do 80 
sztuk. W Australii w ciągu miesiąca w roku 1927 zabito 600 tysięcy niedźwiadków 
workowatych koala. W Wenezueli na początku Xix wieku zabijano rocznie około 
półtora miliona czapli srebrnych. We Włoszech do dziś zabija się masowo ptaki 
przelotne. Ofiarą padają tam też polskie skowronki. W Afryce zabijano rocznie 
kilkadziesiąt tysięcy słoni! Opowiadano mi, że przebywający na studiach 
weterynarii i na praktyce w Z$o$o Murzyni z Etiopii i Mali tu po raz pierwszy w 
życiu zobaczyli żywego słonia. Zrobiło to na nich ogromne wrażenie, a najmilszą 
pamiątką, którą zabrali ze sobą była fotografia ze słoniami. W 1844 roku rybacy 
islandzcy zabili pałkami na wyspie Eldey ostatnią alkę olbrzymią. A przecież 
setki tysięcy tych ptaków tworzyły ogromne kolonie na północnych wybrzeżach 
Europy, Azji i Ameryki. W 1878 roku zastrzelono ostatnią srebrną kwaggę. 
Wyniszczono krowy morskie Stellera. Z pięciu gatunków nosorożców zostały 
niedobitki. Niemal doszczętnie wytępiono największe ssaki wodne - wale 
grenlandzkie. Zagrożone są unikalne zwierzęta (legwany, żółwie olbrzymie, 
nielatające kormorany), mieszkańcy wysp archipelagu Galapagos, tej "Arki Noego 
na Pacyfiku". Występują tam jeszcze między innymi metrowej długości legendarne 
"smoki" - legwany (Iguana), żółwie olbrzymy (Testudo gigantea) i nielatające 
kormorany (Phalocrocorax harsii). Zwierzęta te od dość dawna podlegały ochronie, 
ale cóż z tego, jeżeli nie było tych, którzy pilnowali przestrzegania przepisów. 
Padały więc ofiarą zachłannej, niszczycielskiej chciwości człowieka. 
Zastraszająco szybko giną krokodyle. Dlaczego? Łatwo na to znajdziemy odpowiedź. 
Skóra krokodyla jest cennym surowcem do wyrobu pięknych damskich pantofelków, 
torebek, wytwornych walizek czy teczek. Elegantki lubiły mieć taki komplet: 
krokodylowe pantofelki a jeszcze do tego walizka - szał! Coraz mniej jest na 
świecie słoni i przedziwnych antylop oryks o długich, prostych rogach. Antylopy 
te, pospolite swego czasu w Egipcie, znane są z wizerunków na egipskich 
budowlach. Od nich też zapewne pochodzi mit "jednorożca". Coraz mniej jest 
wielorybów i delfinów. Trudno tu wyliczyć nie kończącą się listę ginących 
wspaniałych zwierząt, których najgroźniejszym wrogiem jest człowiek. U nas w 
kraju gwałtownie maleje liczba łosi, żbików, orłów, puchaczy, bocianów i wielu 
innych. Pogotowie ratunkowe Dla wielu zwierząt Z$o$o jest pogotowiem ratunkowym. 
Ludzie przynoszą tam ptaki ze złamanymi skrzydłami; żółwie greckie, z którymi 
młodzi hodowcy nie mogą sobie poradzić w trudnym okresie zimy, kulawe ssaki itp. 
Warszawskie Z$o$o wysłało swego czasu samochód aż pod Koszalin, żeby zabrać tam 
z plaży młode, bezradne foczki. Przywieziono też tu kiedyś parotygodniową foczkę 
znalezioną na plaży we Władysławowie. Z$o$o w Oliwie zaalarmowano wczesną wiosną 
1971 roku. Oto dzieci znalazły na plaży w Stegnie ciężko poranioną dwutygodniową 
foczkę. Sprowadzono ją samochodem do Oliwy. Pod troskliwą opieką zwierzątko 
wyzdrowiało. Karmiono je najpierw mlekiem z butelki (przez smoczek), potem 
krajanymi świeżymi śledziami. Kiedy przywieziono foczkę do Z$o$o, ważyła 107kg. 
Widziałam ją w niecałe dwa miesiące potem: ważyła już 207kg. Gdzie im będzie 
lepiej Kierowniczka działu hodowli Z$oo w Oliwie opowiedziała mi o 
charakterystycznym zdarzeniu. Pewnej wiosny kilkanaście łań spłoszonych jakimś 
hukiem przesadziło wszystkie ogrodzenia i uciekło w okoliczne lasy. W ciągu paru 
dni łanie kolejno wróciły do ogrodu z wyjątkiem jednej. Zapisano ją na "straty". 
Jesienią tego samego roku pracownicy Z$o$o zaraz po przyjściu do pracy zauważyli 
na wilgotnym żwirze ślady łani. Obok biegł drobny ślad jej dziecka - urodzonego 
na wolności jelonka. Łania słusznie czuła, że tu będzie najbezpieczniej dla jej 
dziecka. Osobliwością Z$o$o w Oliwie jest między innymi to, że rozmnażają się 
tam w niewoli mangusty mungo. Są to najbliżsi krewni ichneumona, pogromcy 
jadowitych wężów, znanego z pięknego opowiadania Kiplinga "Riki_$tiki_$tawi". 
Mangusty mungo też prowadzą walki z jadowitymi wężami. Mimo że są niewielkie 
(długość ich ciała osiąga 40_#507cm), potrafią pokonać nawet groźnego 
okularnika. Osobliwością na tamtejszych stawach są: wyspa pingwinów oraz wyspa 
flamingów i czarnych łabędzi. W tamtym ptasim światku dzieją się dziwne rzeczy. 
Oto wysoki, smukły marabut zakochał się w przysadzistej pelikanicy kędzierzawej. 
Marabut przynosił w prezencie ukochanej rybki, a dziobem walił każdego 
domniemanego rywala. Za to zdarzało mu się często lądować w tamtejszym "ptasim 
kryminale" - zamkniętej klatce, z której wychodził po pewnym czasie grzeczny jak 
aniołek. Do "kryminału" trafił też awanturnik tukan, który potężnym dziobem 
zabił nowego lokatora wyspy - małą mewę. Po tym przestępstwie schował się 
przezornie. Dobrze się wiedzie zwierzętom w warszawskim Z$o$o. W stadzie 
pawianów płaszczowych, złożonym z 20 sztuk, jest jeden, najstarszy pawian z 
importu. Reszta stanowi przychówek tamtejszego Z$o$o. Senior pawian ma już 25 
lat, co u tego gatunku jest wiekiem bardzo podeszłym - odpowiada ludzkim 150 
latom. Bardzo dobrze czują się tu niedźwiedzie brunatne. W Polsce jest ich na 
wolności zaledwie 30_#40 sztuk. A w Z$o$o ich roczny przychówek wynosi 15_#20 
sztuk. Na moje pytanie, co się z tym przychówkiem potem dzieje, otrzymałam 
odpowiedź, że wysyła się do innych ogrodów w kraju i za granicę (na wymianę). 
Sprzedaje się też do cyrków. Niedźwiedzie nie tylko pomyślnie rozmnażają się w 
niewoli, ale też osiągają tu niemal rekordową wagę, przeciętnie 250_#3007kg. W 
warszawskim Z$o$o trzykrotnie już urodziły się pierwsze w Polsce hipopotamy i 
tapiry, uzyskano liczny przychówek lwów, tygrysów, żubrów, rysi, pingwinów, 
turów kaukaskich. Polskie ogrody zoologiczne Mamy siedem większych ogrodów (w 
Warszawie, Gdańsku_Oliwie, Wrocławiu, Łodzi, Poznaniu, Katowicach i Krakowie) i 
trzy mniejsze (w Opolu, Płocku i Zamościu). Na szczególną uwagę zasługuje Z$o$o 
w Zamościu. Założone zostało już w roku 1918 (warszawskie - w 1928) jako Szkolny 
Ogród Przyrodniczy przy Liceum im. Zamoyskiego. Od początku swego istnienia aż 
do roku 1952 ogród prowadzony był wyłącznie przez młodzież szkolną pod opieką 
wytrawnego i zasłużonego pedagoga, nauczyciela biologii, Stefana Milera. Ogród 
ten nie podlegał wtedy żadnej instancji miejskiej i wszystkie prace w nim 
wykonywali uczniowie liceum. Dopiero po roku 1952 przejęło go miasto. Wyprawa do 
Z$o$o Obok ochrony gatunków rzadkich, ginących, ogrody zoologiczne, mają też 
ważne zadanie popularyzacji wiedzy przyrodniczej i w tej roli nie zastąpi ich 
żadna inna placówka. Dla młodzieży szkolnej są prawdziwą pomocą naukową w 
zakresie biologii i zoologii. Warto podkreślić, że coraz więcej młodzieży bierze 
udział w budowie ogrodów, a młodsze coraz bardziej interesują się hodowlą i 
próbują nieść pomoc chorym zwierzętom. Głośna swego czasu akcja "Płomyka", 
mobilizująca czytelników tego pisma do zbiórki na zakup żyrafy, dała 80 tysięcy 
złotych, na co złożyły się skrzętnie ciułane grosze i złotówki. W rezultacie 
suma ta pokryła około 30% ceny zapłaconej za dwie żyrafy: Iskrę i Płomyka. Wiele 
radości daje nam każda wyprawa do Z$o$o. Nie wszyscy jednak orientują się, że 
surowe, nieprzekraczalne przepisy obowiązują wszystkich zwiedzającch. Nie zawsze 
pamiętamy, że nie wolno częstować mieszkańców Zo$o różnymi smakołykami. Zapomina 
się też często, że niedźwiedzie, tak łudząco podobne do pluszowych zabawek, są 
to przecież groźne zwierzęta, gotowe pogryźć rękę, którą się wsuwa między pręty 
klatki. Niebezpieczne i surowo zabronione jest też wchodzenie na wybiegi 
przeznaczone tylko dla zwierząt. I jeszcze jedno ostrzeżenie: nie wolno płoszyć 
zwierząt. Należy zachować całkowity spokój. U nas na szczęście nie zdarzają się 
takie oburzające incydenty, o jakich wspomniała prasa codzienna, pisząc o 
zachowaniu się ludzi w ogrodzie zoologicznym w Detroit, gdzie ukamieniowano 
kangura australijskiego, przebito strzałą kaczkę, a czekającemu na poczęstunek 
hipopotamowi wrzucono do paszy piłkę, którą się udławił. Dla obrony zwierząt 
przed zwiedzającymi musiano tam nająć dodatkowo czterech strażników. Nic 
dziwnego, że pracownicy tamtejszego Z$o$o wyrażają opinię, iż wypadałoby trzymać 
w klatkach nie zwierzęta, lecz zwiedzającą publiczność.