Maria Dąbrowska

Przygody człowieka myślącego

Czas oswojony (przedmowa) Z początkiem czerwca 1940 roku, przed wyruszeniem ze 
Lwowa przez Przemyśl do Warszawy, Maria Dąbrowska pozostawiła u nas na 
przechowanie duży pakunek, zawierający raptularzyki, dzienniki, listy Mariana 
Dąbrowskiego z okresu młodości oraz plik papieru maszynowego gęsto zapisanego. 
Był to początek nowej powieści. Prawdopodobnie o tej powieści mówi w swoim 
"Dzienniku" z roku 1938, 14 sierpnia: "...cały dzień pracuję, przepisując 
przynajmniej na maszynie moje kawałki wakacyjne. Mój Boże, jak to ja chciałam od 
razu siąść i przystąpić do powieści. A to trzeba przejść ciężką Golgotę i nie 
można się przed nią cofnąć, nie, ani rusz. O lekkości, córo bogów, nawiedź 
mnie!" Tego ostatniego życzenia bogowie, zdaje się, nie wysłuchali, lecz 
wysłuchali wielu innych. Kamienica profesorska we Lwowie nie była w latach wojny 
najbezpieczniejszym miejscem, depozyt Marii Dąbrowskiej przeleżał jednak 
bezpiecznie w naszym mieszkaniu aż do jesieni 1941 roku, kiedy pisarka 
przyjechała do nas, aby go zabrać do Warszawy. W "Dzienniku" swoim notuje: 
"Poniedziałek 1 XII 41. W ubiegły piątek wróciłam po trzytygodniowym pobycie we 
Lwowie i odbyciu okrężnej podróży Warszawa, Kraków, Rzeszów, Lwów, Lublin, 
Warszawa. Do Lublina przyjechałam ciężarówką "Społem"..." "Dziennik" pisarski w 
latach wojny jest bardzo lakoniczny i z powodu lakoniczności może być nieraz 
niejasny. Ciężkie warunki bytowania, brak czasu, a przede wszystkim lęk, by 
notatki, na wypadek rewizji, komuś nie zaszkodziły, wpłynęły na dobór 
zapisywanych faktów i niektóre metafory. Znajdujemy tam jednak informację w 
sprawie powieści. "Środa 28 I 42. Teraz jest dziesiąta. Wypiłam ogromną szklankę 
czarnej kawy, zamierzam siedzieć w nocy. Wszystko przy nafcie, bo światła dalej 
nie mamy". "Czwartek 29 I 42. Jestem przeraźliwie zmęczona, bo wczoraj po 
szklance kawy siedziałam znów do pierwszej w nocy. Zaczęłam pisać powieść pt. 
"Serce człowieka". Nie wiem, czy z tego co wyjdzie". "Środa 4 II 42. Dzisiejszej 
nocy wreszcie w prawdziwej męce wystartowałam z moją powieścią - i może Bóg da, 
że się to jakoś potoczy". "Czwartek 9 IV 42. Siedzę cały dzień w domu i usiłuję 
pracować - przezwyciężając śmiertelną nudę obecnego istnienia". Jak można 
dowiedzieć się z listów i zapisków w "Dzienniku", Maria Dąbrowska każdy utwór 
pisze po trzy, cztery razy. W "Dzienniku" 13 stycznia 1955, gdzie szeroko 
relacjonuje historię pisania "Na wsi wesele", wyznaje: "Jeśli śród tortury 
zwanej twórczością istnieje jakaś możliwość przyjemności, to jej ślad można 
znaleźć w owym tzw. trzecim przepisywaniu. Ale w sumie pracą nad tym 
opowiadaniem tak się przemęczyłam, tak sobie sforsowałam serce, że dwa dni 
leżałam ziając. Dopiero dziś rano zaczynam patrzeć przytomnie. Czemu więc piszę? 
Otóż tu mogłaby znaleźć zastosowanie definicja: wolność jest przyjęciem 
konieczności. Pisanie jest dla mnie koniecznością, często wprost nienawistną (to 
rzemiosło wydaje mi się niedżentelmeńskie, niedyskretne i nieprzyzwoite), której 
jednak muszę się poddawać, gdyż tylko podjęcie i jakie takie sprostanie zadaniu 
twórczemu przynosi mi króciutką chwilę poczucia wolności, czyli szczęścia, to 
mgnienie... dla tego mgnienia się żyje". Dąbrowska nie znosiła pokreślonej 
stronicy i bez litości dla siebie po wielekroć przepisywała stronicę nawet owej 
trzeciej czy czwartej redakcji. W Warszawie, we Wrocławiu, w Komorowie maszyna 
wystukiwała po kilkanaście godzin na dobę. Dąbrowska należała do tych pisarzy, 
którzy, gdy mają pomysł i zaczną pisać, nie ustają, aż go zrealizują, pracując 
do upadłego. "Dopiero ostatnia, najostatniejsza redakcja jest u mnie dobra" - 
mawiała. Pierwsze rozdziały powracały na warsztat największą ilość razy. 
Późniejsze wydarzenia, wszystkie pisarskie proroctwa ex eventu wprowadzone 
zostały w miarę powstawania wielkiej powieści. W swoim "Zamiast wstępu" 
Dąbrowska pisze: "...cztery rozdziały początkowe, które właśnie mają być 
drukowane, powstały w czasie ostatniej zimy". Jeśli dobrze pamiętam, pierwszy 
rozdział, który autorka dała mi do czytania jeszcze we Wrocławiu, rozrósł się do 
czterech rozdziałów. Po napisaniu: "Gdzie ty jesteś, Joanno?" Dąbrowska 
wprowadziła w rozdziałach opisujących dzieciństwo Joasi i jej rodzeństwa 
elementy konstruujące problem "młodszej siostry". Wiecznie rozżalona Joasia 
zapowiada, że zginie, że ani Józio, ani Ewa czegoś równie wielkiego co ona nie 
dokonają. "Młodsza siostra", ta, której los ułożył się skromniej, która otrzyma 
mniejszą cząstkę, której życie będzie zatrute przez porównanie losów Ewy i 
Józefa, to niemal biblijny prototyp nierównego podziału dóbr i oczywiście nie 
tylko biblijny, ale doskwierająco współczesny. Bunt Joanny skończy się dla niej, 
jak to bohaterka dokładnie przepowiedziała na wstępie, śmiercią. Osiągnie chwałę 
i w ten sposób weźmie odwet na tych dwojgu - sławnych, tak kochanych i w tak 
sublimowany sposób nie kochanych. "Przygody człowieka myślącego" nie zostały 
przez autorkę skończone. Może wzdragała się przed zamknięciem książki śmiercią 
swoich bohaterów - gdyż mieli zginąć i Józef Tomyski, i Ewa. Skończył się dawno 
dla nich "czas oswojony". W ostatnim rozdziale Popiołek, heros uwielbiany przez 
dzieci, miał ocaleć, ukrywszy się na cmentarzu Wolskim, i wrócić... nad Gopło. 
Ostatnie zdanie książki wypowiedziane przez Popiołka miało brzmieć: "Gopła nie 
widać". Dąbrowska najpierw dała powieści tytuł "Serce człowieka". Wahała się, 
czy "Przygód człowieka myślącego" nie zmienić na "Gopło". Śmierć pisarki ocaliła 
życie Ewy i Józefa Tomyskiego. Maria Dąbrowska mawiała: "Ostatnia redakcja jest 
dla mnie najlepsza". Trudno powiedzieć, jak wyglądałaby ta jej ostateczna 
redakcja autorska. Tu los zadecydował i "Przygody człowieka myślącego" 
zakończone są - brakiem zakończenia. Kiedy zaczęły się ukazywać w "Przeglądzie 
Kulturalnym" "Przygody..." w odcinkach, wielu czytelników niemal przestraszonych 
mówiło: "Toż to są znowu "Noce i dnie"? Czy Dąbrowska nic innego nie potrafi 
napisać?!" Mówiono też, że forma jest bardzo staroświecka. Zdaje mi się, że 
pierwsze rozdziały "Przygód człowieka myślącego" są archaizowane. Co do tematu 
zaś, to uwaga jest chyba słuszna. Dąbrowska nigdy nie wyszła z Russowa. Pierwsze 
poznanie świata olśniło ją z taką siłą, że czas Russowa stał się jej czasem 
wewnętrznym, zamkniętym kręgiem. Miejsce jest tak ważne tylko dlatego, że czas 
jest ważny. (Kilka razy byłam z Marią Dąbrowską w Kaliszu, raz w Russowie wraz z 
Marią i Andrzejem Szypowskimi. W Kaliszu z widoczną przyjemnością wracała do 
cichych ulic i do pięknego parku nad Prosną, natomiast bytność w Russowie była 
przykrością. Skarżyła się, że wyrządzoono jej przykrość przywożąc ją tam.) 
Russów i Kalisz to ojczyzna najwłaściwsza, najwłaśniejsza, najautentyczniejsza, 
artystycznie życiodajna. Śnił się jej bardzo często, mówiła o nim stale. W wilię 
śmierci śnił jej się dom rodzinny, a kiedy mi o tym śnie opowiadała, twarz jej 
rozjaśniła nieziemska zaiste radość, ze szczęściem powtarzała, że byli wszyscy, 
rodzice i rodzeństwo, a na stole russowskiego domu pełno było przepysznych 
wiejskich przysmaków. Dąbrowska jak z wygnania tęskniła do swej małej utraconej 
ojczyzny, do której nie mogła powrócić, gdyż ojczyzna znajdowała się w czasie, 
co minął. Dąbrowska była osobą zdolną do wielkiej koncentracji, wielkiego i 
długo trwającego wysiłku i ascetycznej cierpliwości w pracy, którą ocenić w 
pełni będzie można dopiero wtedy, gdy kiedyś ukażą się wszystkie notatki, 
zapiski, dzienniki, listy. Była również w życiu codziennym niezwykle czynna. 
Wiele można by mówić o jej zamiłowaniu do dobrej roboty. Bawiąc w gościnie na 
wsi lubiła robić bukiety z kwiatów polnych, które zachwycały i zdumiewały. - 
Skąd te kwiaty - pytali gospodarze. - Z rowu, opodal waszego domu - odpowiadała 
niezmiernie uradowana z niespodzianki pisarka. Bukiet był kwietnym arcydziełem, 
a w ułożenie jego wchodził wielki kunszt. Czym się różni ostatnia redakcja od 
pierwszej, czego się dopracowuje Dąbrowska? Z tego, co wiem, uwalnia się od 
konkretnej rzeczywistości, od tego, co było naprawdę. Tak malarz biorący tę samą 
osobę za model, nie ją malując maluje. Doszukiwanie się modeli w powieści 
Dąbrowskiej jest daremne, bo chociaż niby wszystko się zgadza w owym dowodzie 
osobistym i czasem nawet wydarzenia opisane są "akuratnie", jak mawiał Stanisław 
Stempowski, ale stosunek jest podobny jak między garścią zerwanych chwastów a 
bukietem ułożonym z tych samych kwiatów i ziół. Dąbrowska opierała się nie tylko 
na zapamiętanych faktach - pamięć miała wyjątkowo dobrą - ale szukała 
dokumentacji dla szczegółu, nieraz, zdawało się, mało ważnego. W "Przygodach..." 
bardziej jeszcze niż przy "Nocach i dniach" opierała się na notatkach ze swego 
niezmiernie bogatego archiwum, pieczołowicie przez lata pielęgnowanego przez 
urodzonego archiwistę, jakim był Stanisław Stempowski. Przebadała i niejedno 
wykorzystała z dzienników braci i listów przyjaciół. Porządkując archiwum Marii 
Dąbrowskiej raz po raz trafialiśmy na jakiś ważny dokument. Dla mnie najbardziej 
przejmująca była chwila, gdy trafiłam w zwoju "Varia" na wiotki karteluszek, 
zmięty, zapisany bladym ołówkiem. Jest to na wyrwanej z notesiku kartce pisany 
list Jadwigi Szumskiej, siostry Marii Dąbrowskiej. List pisany pod koniec 
powstania przed amputacją nogi przez tę, która w "Przygodach ..." otrzyma imię 
Joanna. Wiele jest czynników współdziałających przy powstawaniu dzieła, między 
innymi jest tęsknota za utraconym, gniew, poczucie winy i poczucie krzywdy. 
Czasem największą krzywdą jest poczucie winy niezawinionej, jaką dla autorki 
"Gdzie jesteś, Joanno?" była śmierć ukochanej młodszej siostry. Poczucie 
odpowiedzialności za los bliskich, a także tych nie najbliższych już, ale 
ogarniętych ciepłem współistnienia w tym samym kręgu, dzielnicy, mieście, kraju. 
Teraz czas powiedzieć rzecz najtrudniejszą, chociaż, zdawałoby się, tak prostą, 
tak oczywistą, o miłości Marii Dąbrowskiej do Polski. Każdy pisarz polski 
prowadzi swój "romans z Ojczyzną" i nie o to chodzi, by oddawać się zabawie w 
giełdę wartościowania, w statystyki i wykresy. Nie mam też na myśli cierpienia z 
powodu klęsk narodowych ani zgryzoty z małości i nierozwagi rodaków, nawet nie 
tego uczucia odpowiedzialności, które każe drobnymi ramionami zasłaniać całą 
ojczyznę przed niebezpieczeństwem. Myślę o rozkochaniu w polskości, w ludzie 
polskim, w piosence ludowej, której z najżywszą radością słuchała i niemal już 
dziecinną ręką w zdobionych przez siebie albumikach notowała słowa i nuty. 
Rozkochana była w krajobrazie Kujaw, Mazowsza, Podlasia, w historii i języku 
polskim, które latami pilnie studiuje, a nie najmniej zakochana w żywych 
ludziach, do czego specjalnej łaski bogów trzeba, bo łatwiej kochać ludzkość niż 
sąsiada, a Polskę niż Polaków. W części "Przygód..." poświęconych powstaniu 
warszawskiemu wiele jest postaci ludu warszawskiego, tego, który wydał wojnę 
ludobójcom. Są zwyczajni i wielcy, skromni, a z poczuciem odpowiedzialności 
wodzów. Mówią: "Nasz wódz to ta nasza Warszawa ulubiona". Dąbrowska mówi o 
twarzy jednego z nich, że piękna "tą subtelną inteligentną urodą, tak właściwą 
większości polskich robotników" i że "pomagał pompować wodę kobietom z tą 
galanterią, którą warszawski robociarz może współzawodniczyć tylko z 
hiszpańskim". Dąbrowska pisze o sobie: "Jedyna rzecz mi się chyba udała - 
uczynić dobro atrakcyjnym". Niejeden pisarz zadrżałby, nim by rzecz taką 
wyjawił. Kto zdradza się z takim sekretem w epoce negatywizmu? W rozdziale "Być 
albo nie być" czytamy: "...Ewa przypomniała sobie zdanie: "Polska zginęła przez 
szyderstwo..." to z tej nudnej powieści Dąbrowskiej "Noce i dnie"". Nie jest to 
zdanie bagatelne i nie najmniej świadczy o ironii oraz samowiedzy pisarki. 
Zastanawiam się, jaką figurą retoryczną należałoby nazwać ten autorski figiel. 
Kiedy we wrocławskim teatrze przy nabitej widowni grano "Stanisława i Bogumiła" 
- a twarze widziałam przeważnie bardzo młode - usłyszałam wielokrotnie tę ciszę 
doskonałą, której żadnymi srebrnikami kupić nie można - przejęła mnie wielka 
radość. Myślałam o tej, która już tego doświadczyć nie może, i o młodej rzeszy 
widzów, która przyjmując posłanie - stawała się narodem. Nieraz pytają mnie 
ludzie, czy "Przygody człowieka myślącego" to dobra książka. Odpowiadam: to nie 
książka. Dąbrowska chciała nam coś ważnego o Polsce powiedzieć, coś, co nie 
byłoby szyderstwem, a my to, jestem pewna - pojmiemy. Anna Kowalska Zamiast 
wstępu (Przedmowa poprzedzająca druk "Przygód człowieka myślącego" - w 
"Przeglądzie Kulturalnym" 1961 nr 42 - przyp. red.) Nikt chyba nie był bardziej 
zaskoczony ode mnie wieścią o pompatycznej zapowiedzi druku mojej, pożal się 
Boże, powieści, a potem ujrzeniem tej reklamy w 41 numerze "Przeglądu 
Kulturalnego". Muszę przyznać, że redakcja ma zdolność błyskawicznego stwarzania 
faktów dokonanych. Tak długo męczyła mnie i siebie, aż znużona zgodziłam się na 
tę zapowiedź, ani przypuszczając, że ukaże się tak natychmiast, że zmusi mnie do 
"rozpoczęcia druku już w następnym numerze" i że będzie tak właśnie wyglądała! 
Czy nie wystarczyłoby: "Wkrótce rozpoczniemy druk powieści Marii Dąbrowskiej pod 
tytułem..." - i kropka? Nikt nie nazywa żyjącego pisarza "największym", a i w 
ogóle nie ma żadnych "największych", są po prostu pisarze lepsi i gorsi, świetni 
dla jednych, mniej warci dla innych. Każdy dobry pisarz celuje w jakimś sobie 
właściwym aspekcie czy rodzaju twórczości, a zawodzi w innym. Pisarzy równie 
dobrych jak ja albo lepszych jest w Polsce co najmniej kilkunastu, a o wiele 
sławniejszych w kraju i za granicą jeszcze więcej. Każde, nieraz milionowe, w 
kraju środowisko ma swojego najulubieńszego i "największego" pisarza, a 
powiedzieć publicznie o żyjącym pisarzu "największy", choćby dla celów 
"publicity", znaczy tyle, co go zakatrupić, a co najmniej zrobić z niego balona 
zwłaszcza gdy tak spreparowanny delikwent nie umie odciąć się dowcipem, jak by 
to zrobił Słonimski. Jak się domyślam, "Przegląd Kulturalny" pragnął mnie 
ufetować nie znając moich gustów, a co gorsza - nie znając zawet zapowiadanej 
powieści. Ale trudno; dałam istotnie zezwolenie na zapowiedź, nie 
przewidziawszy, co stąd wyniknie. Teraz dostałam się samochcąc w potrzask nie 
tylko redakcji "Przeglądu", ale i czytelników. Obojgu jestem winna parę 
wyjaśnień. Bardzo zły stan zdrowia trwający przez całą wiosnę i lato zawalił mi 
wszystkie plany pisarskie i moja tak szumnie zapowiedziana powieść znajduje się 
wciąż w stanie, w jakim samorzutnie nigdy bym jej do druku nie oddała. Gotowe są 
cztery pierwsze rozdziały, których wątła materia miała nabrać sensu, a może i 
niejakiego blasku po napisaniu następnych. Z tych następnych gotowe jest 
kilkanaście rozdziałów końcowych, a w środku dziura lub raczej stos luźnych 
materiałów. Może zbyt dla mnie pochlebny nacisk "Przeglądu Kulturalnego" sprawi, 
że będę musiała tę powieść jakoś tam napisać i ukształtować. A co zrobi 
redakcja, jeśli po wydrukowaniu początku będzie przerwa, i to niemała? A teraz - 
"Przygody człowieka myślącego" to tytuł tymczasowy, podałam go na chybił trafił 
w umowie zawartej przed iluś tam laty i którą mi "Czytelnik" ze świętą 
cierpliwością co roku przedłuża. (W ostatniej chwili Maria Dąbrowska na prośby 
Czytelników zgodziła się pozostawić "Przygody człowieka myślącego" jako tytuł 
swej powieści - przyp. red.) Zazwyczaj tytuł powstaje u mnie po skończeniu 
utworu, a do tej tu powieści mam kilka innych tytułów. Ten, który mi w tej 
chwili najbardziej odpowiada, brzmi "Kompozycja istnienia". Nie jest to tytuł 
przeze mnie wymyślony, lecz ukradziony jednemu z moich przyjaciół, który chętnie 
i celnie używa w rozmowach tego zwrotu. Takich nieoryginalnych rzeczy ma być w 
powieści sporo. Zamierzałam w niej zużytkować listy własne i cudze, dzienniki i 
pamiętniki drukowane albo przypadkiem znalezione w rękopisach; słowem, buduję tę 
rzecz trochę systemem zwanym w malarstwie "papiers coll~es", a stosowanym przez 
Braque'a, Picassa i innych malarzy różnych odmian kubizmu, wklejających w swoje 
kompozycje czy dekompozycje form: druki, listy, kawałki tkanin i inne przedmioty 
z autentycznej konkretnej rzeczywistości. Z tą różnicą, że u mnie żadnej 
dekompozycji form ani żadnego nowatorstwa nie będzie. Już nie jestem w stanie 
wyskoczyć z mojej starej skóry epickiej i - tak dziś niemodna epickość, trochę 
tylko zakłócona tu i ówdzie innym podejściem do tematu, będzie chyba, niestety, 
cechą charakterystyczną tego mojego dziwolągu, pisanego z kilkoma paroletnimi 
przerwami od tak dawna. Jeden z rozdziałów (może najlepszy) napisałam jeszcze 
przed wojną, inne - w latach 42_#43, jeszcze inne - w pierwszych latach 
powojennych, cztery rozdziały początkowe, które właśnie mają być drukowane, 
powstały w czasie ostatniej zimy. Powieść obliczona jest na 30 do 40 rozdziałów 
i na objętość dwu tomów. Powątpiewam, aby jakikolwiek tygodnik mógł drukować tak 
obszerną powieść w całości, ale mam zbyt mało czasu przed sobą, żeby to ścisnąć 
w jeden tom. Przewidziana jest i przedmowa, której to naprędce sklecone 
wyjaśnienie stało się brulionowym i ułamkowym szkicem. Dodam jeszcze, że cztery 
pierwsze rozdziały, będące rozdziałami o dzieciach sprzed pierwszej wojny 
światowej, wkomponowana jest część jednego z "Pamiętników chłopów" (II tom), z 
którego przed wojną bardzo pragnęłam zrobić wielki scenariusz filmowy, ale nikt 
wtedy nie chciał kręcić takiego filmu. No, a teraz - "naprzód, wiara, iść 
przytomnie", skoro tak się uwikłałam, że nie mam już możności "załatwienia 
odmownie". Maria Dąbrowska Rozdział I~ Widać jezioro Niedaleko jeziora Gopła, 
którego długi, wąski kształt wygląda jak znieruchomiała blada rzeka, tuż pod 
miasteczkiem Radziejowem znajdował się nieduży folwarczek Wrombczyn, reszta 
pokaźnych dóbr, należących niegdyś do rodziny Domontów. Konstanty Domont był 
ostatnim dziedzicem tego nazwiska, miał bowiem tylko córki, innych zaś Domontów 
nie było już podobno nigdzie na świecie. Sąsiadujące ziemiaństwo krzywym okiem 
spoglądało na Wrombczyn. Domont miał był za młodu pojąć jedną z miejscowych 
panien, lecz zerwał narzeczeństwo w przededniu ślubu, skąd poszły kwasy, obraza, 
nie brakło nawet pojedynku. Wyleczywszy się z rany zadanej przez brata 
znieważonej oblubienicy, Domont niebawem ożenił się z inną i tym ożenkiem 
jeszcze bardziej naraził sobie okolice. Panna młoda była osobą z miasta, 
wprawdzie z samej Warszawy, ale cóż stąd, kiedy o niej "mówiono". Jedni 
opowiadali, że to kobieta z przeszłością, która miała romans w panieństwie, 
drudzy, że jest córką sklepikarza, inni, że - felczera czy też fryzjera. 
Wszystko to było jednako nieprzyzwoite. Podejrzaną zdawała się również 
okoliczność, że ślub odbył się po cichu, bez wesela, i że Domontowa była 
prześliczna. Nic nie pomogło, że młoda pani okazała się wzorową gospodynią, 
pobożną parafianką i przykładną małżonką. "Takie potrafią udawać i takich się 
trzeba wystrzegać" - orzekły damy, trochę zaniepokojone o mężów i o synów 
zerkających w kościele na powabną sąsiadkę. Domontowie nie zabiegali zresztą o 
stosunki z współziemianami, co im też miano za złe; były domy, co przez samą 
ciekawość dałyby się przebłagać. Córek Lucyna i Konstanty Domontowie mieli dwie: 
Matyldę i Katarzynę. Przy urodzeniu Kasi matka umarła z gorączki połogowej. 
Ojciec rozpił się i zdziwaczał, zaniedbał i dzieci, i gospodarstwo. 
Dziewczynkami zajęła się jedyna bezdzietna siostra matki, która była za 
komornikiem sądowym i mieszkała w Warszawie. Małe wychowane zostały, owszem, 
starannie, a gdy podrosły, chodziły nawet na jakąś stosunkowo niedrogą, prywatną 
pensję; Domont zastrzegł, że nie mają się kształcić w rosyjskim rządowym 
gimnazjum. Były zdolne i dobrze się uczyły, a na wakacje ciotka woziła je do 
Wrombczyna, lecz tylko przez pierwsze lata. Przyjrzawszy się trybowi życia 
Konstatego Domonta powiedziała: "To nie dla panienek" - i położyła koniec 
wyjazdom "do tatusia". Ale i dom ciotki okazał się w końcu miejscem nie dla 
panienek. W miarę mijających lat wuj_komornik zaczął się namiętnie interesowaać 
wychowanicami żony, i to naraz obiema; gdyż obie były ponętne. Wskutek tego 
dobre, chociaż nudne stosunki z ciotką popsuły się, mimo że dziewczęta były Bogu 
ducha winne, bo zaloty łysego i otyłego wujcia budziły w nich tylko strach i 
odrazę. W tymże mniej więcej czasie zacny pan komornik zaczął się prawować z 
Konstantym Domontem o koszta kształcenia i utrzymania jego córek, usiłując wejść 
na hipotekę Wrombczyna. Gdy nadto wyszło na jaw, że zdążał także do 
ubezwłasnowolnienia rozpijaczonego Domonta i knuł zawładnięcie folwarczkiem w 
charakterze i wierzyciela, i opiekuna nieletnich; gdy na domiar panny usłyszały, 
jak w brutalnej kłótni z żoną zelżył ich zmarłą matkę - skończyło się z 
ciotką_wychowawczynią. Ildzia i Kachna, lat wówczas osiemnastu i szesnastu, 
sprzedały najładniejsze sukienki, oczywiście dar ciotki, a za uzyskane pieniądze 
wyjechały potajemnie z Warszawy. - Niewdzięcznice i złodziejki! Okradły mnie - 
rzekła ciotka i rozchorowała się nie tyle z żalu za pannami, których ucieczce 
była rada, ile z irytacji na męża, co się wściekał o ich zniknięcie. Domontówny 
bały się same puszczać w drogę, ale w nią jednak wyruszyły i pomyślnie, choć bez 
grosza przy duszy, dotarły do Wrombczyna. Ich przyjazd wstrząsnął ojcem. 
Konstanty Domont porzucił złe obyczaje, wypiękniał, odmłodniał, przestał się 
nawet upijać. Woził swoje wdzięczne córki do Radziejowa do cukierni na kawę z 
ciastkami, a potem ze szczytu ratuszowej wieżyczki pokazywał im Gopło, 
Kruszwicę, Mysią Wieżę i mówił: "Widać jezioro. Patrzcie, to tu zaczęła się 
Polska, stąd wyszła". "A z nią razem - Domontowie" - dodawał po chwili. Siostry 
wolały zaczajać się przy drodze, którą ludzie wracali z pieśniami od roboty, a 
nieraz przystawały i pod karczmą, słuchając z zachwytem chłopskiej kapeli, 
hulaszczych śpiewek i zgiełku tańca. Tak samo zresztą uszczęśliwiał je śpiew 
słowika, gwizd kosów i krajobrazy kujawskich równin lesisty, łączny i polny. Tym 
żyły przez kilka tygodni, a potem nadeszły długie i ciężkie lata. Domontówny 
wiedziały coś niecoś o poezji, umiały na pamięć mnóstwo budujących lub 
wzruszających wierszy, czytały Orzeszkową, Prusa i Sienkiewicza, ale na 
gospodarstwie wiejskim nie znały się nic a nic. Były to jednak dzielne panny, 
wiotkiej postaci, ale tęgiego charakteru i wcale mężnego serca. Mówiły więc 
sobie, że przecież nie święci garnki lepią, liczyły zresztą na ojca, który stał 
się teraz "innym człowiekiem". Lecz ojciec "nie wytrzymał", jak niebawem 
orzekły. Wrócił do nałogu pijaństwa, zrazu kryjomo, a wnet upijał się już z 
ordynarną jawnością i nigdy odtąd nie widziały go trzeźwym. Dobrze jeszcze, gdy 
zamroczony spał, bo upijał się na ponuro z atakami wściekłości albo jeszcze 
przykrzjszej histerycznej roozpaczy. A Wrombczyn? Ta wioseczka, co się zdawała 
tak maleńka w porównaniu z innymi majątkami, stawała się potężną włością 
złośliwego demona, gdy trzeba było nią rządzić i w niej pracować. Życie polegało 
na borykaniu się z niewiarygodnymi skutkami rozprężenia i marnotrawstwa, a także 
z ludźmi, ci zaś byli najgorsi. Wierzyciele wszelkiego rodzaju deptali po 
piętach, jakieś baby, nieraz i spoza Wrombczyna, domagały się alimentów na 
dzieci rzekomo Konstantego Domonta zrodzone i niełatwo było dojść, co w tych 
pretensjach jest krzywdą osobistą, a co próbą szantażu. Służba folwarczna była 
drwiąca i krnąbrna, wieś chłopska przytykająca z jednej strony do folwarku 
patrzyła na upadający majątek jak sęp na ścierwo; kłótnie, a nawet burdy z 
chłopami o kradzieże, worywanie się w grunta dworskie, wpędzanie bydła w szkodę 
i wyniszczanie lasu były na porządku dziennym ku przerażeniu panien, co tak 
inaczej wyobrażały sobie sielskie współżycie z ludem. A z nikim więcej też 
współżycia nie było. Domont uparcie nie dawał do siebie przystępu tym nawet 
spośród ziemian, którzy, gdy został wdowcem, chcieli do niego się zbliżyć. 
Matylda i Katarzyna nie miały więc towarzystwa ni rozrywek, na co zresztą i tak 
nie znalazłyby czasu. Były za to inne urozmaicenia. Kordon ustanowiony przez 
rozbiory i dzielący Polskę od Polski biegł ku Gopłu niedaleko Wrombczyna. Nocami 
w pobliskich lasach często słychać było strzały. Straż pograniczna to ścigała 
przemytników, to znów z nimi piła i dzieliła się łupem. Dorywczo nawet solidni 
gospodarze, a zdarzało się, że i ludzie folwarczni przemycali cygara w jednną, a 
wódkę w drugą stronę. Echa wynikających stąd bójek, pijatyk i awantur docierały 
do wrombczyńskiego dworku i były przedmiotem rozmów, dociekań, bajek szarej 
godziny. O przemytniku Popiołku, co padł od kuli pogranicznych, a dwu z nich sam 
położył i drogo sprzedał swe życie, opowiadano cuda. Niedzielami zaś przychodził 
Szmulko z Radziejowa i usiłował swatać panny to z tym, to z owym. Gdyż, owszem, 
było paru pomniejszych ziemiańskich synków, co patrzyli na zrujnowany Wrombczyn 
jak na kęsek nie do pogardzenia, panny zaś były rzeczywiście ładne i bądź co 
będź - Domontówny. Czasami przychodzili też inni faktorzy, by straszyć 
zagrażającą folwarkowi licytacją i nastręczać się pokątnie z kombinacjami 
finansowymi. Przemykali się chyłkiem, aby nie spotkać pijanego dziedzica, który 
ich pędził i szczuł psami. Po dwu latach Konstanty Domont zaniemógł tknięty 
paraliżem i w niewiele dni potem umarł. A gdy minęło pięć lat od przybycia Ildzi 
i Kachny do Wrombczyna, nikt by nie poznał delikatnie pulchnych dziewczątek, 
zachwycających się śpiewem ptaków i ludzi, w osobach, co nabrały męskiego 
wzięcia, nauczyły się wołać donośnym głosem, wydawać rubaszne rozkazy, nawet 
kląć. Panny się rozrosły i schudły, twarze ich ogorzały, rysy uwydatniły, 
spojrzenia zaostrzyły, ręce stwardniały od roboty. Potrafiły miesiącami żywić 
się mlekiem, chlebem i kartoflami albo kaszą, ale do licytacji folwarku nie 
dopuściły, a po śmierci ojca oczyściły go nawet częściowo z długów. Ba, odesłały 
nadto ciotce_wychowawczyni coś z tych pieniędzy, do których rościł był sobie 
prawo wuj_komornik, w długim liście przeprosiły za ucieczkę z jej domu, opisały 
swój obecny tryb życia, podziękowały za trudy ich wychowania i zapowiedziały na 
później oddanie reszty długu. Ciotka była osobą małego lotu, ale nie tępą i 
podlegającą wzruszeniom. I czy to dzięki temu, czy w poczuciu pewnego rodzaju 
nie własnej, ale przecie domowej winy wobec siostrzenic, okazała się 
wielkoduszną. Pieniędzy nie przyjęła, przypomniała im wakacje, które i sama we 
Wrombczynie spędzała, zapasy żywności, które stamtąd zabierała lub które 
"świętej pamięci tatuś dla was przysyłał" (choć o jego śmierci, już po pogrzebie 
"tylko grzeczne zawiadomienie otrzymała, na co takąż chłodną kondolencją 
odpisała, lecz przyznaje, że była dotknięta"), cieszyła się z listu, dziękowała 
i... przebaczała. Domontówny lubiły kończyć wszelkie rachunki życiowe na czysto, 
a rzadko się zdarzało, by odpłacono im tym samym. W ich bezradosnym życiu była 
to chwila wesołej ulgi, że ciotka tak, a nie inaczej odpowiedziała na ich 
odezwanie się. Ale dalszych z nią stosunków nie podtrzymywały. Nad tym, że 
wuj_komornik dybał niegdyś na ich młodociane wdzięki, mogły już teraz wzruszyć 
jedynie ramionami. Ale tego, że obraził pamięć ich matki, nie wybaczyły już 
nigdy. Za pieniądze zwrócone przez ciotkę zaczęły sprowadzać pisma i książki, w 
długie, zimowe wieczory nie było im już tak straszno, czytały, rozprawiały, 
nawet marzyły. Ale z największym upodobaniem opowiadały sobie o tym, jak im się 
to lub owo powiodło. Jak rozparcelowawszy na przykład część gruntów zwanych "za 
strugą" i tego nawet dopięły, że stosunki z chłopami się polepszyły. Także i 
służba folwarczna patrzyła na nie teraz z pewnym szacunkiem, a w każdym razie 
bez antypatii, choć nie bez małych drwinek. Bo co to za "dziedziczki", którym 
nawet i pozazdrościć nie było czego ani się czym przy nich dorobić - nie miały 
nawet służby osobistej w tym swoim zapadłym dworku. Stały się za to gadką całej 
okolicy. Nie wierzono, aby żyły, jak żyły; ale że każda o nich plotka okazywała 
się kłamstwem, w końcu więc intrygowały tylko ludzi, niektórym imponowały, a w 
ogóle zaczęły być brane poważnie w rachubę jako panny na wydaniu. I znowu faktor 
Szmulko przychodził z napomknieniami, że ci lub inni radzi by je poznać i 
zaprosić w gościnę, a co śmielsi ojcowie rodzin pierwsi poskładali im wizyty. 
Potem zaś opowiadali, że "są pod urokiem", że Domontówny to perły i że los wygra 
na loterii, kto się z taką perłą ożeni. Ale harde panny i tu nie zapomniały, że 
świat, co je teraz przyzywał, gardził kiedyś ich matką. Czy nigdy nie nęciła ich 
pokusa uciech i sukcesów, które obiecywał? Czy marząc w rzadkie chwile 
odpoczynku nie miały na widoku przeżyć i uczuć stosownych dla ich wieku? 
Milczały na ten temat. Było jednak coś, co za nie przemawiało i dostarczyło im 
wkrótce wielkich wrażeń, choć ze skromnego, aby nie rzec mizernego, płynących 
źródła. Pewnego lata przybył na stałe do Radziejowa młody lekarz, doktor Marian 
Wochelski, a do miejscowego proboszcza przyjechał mniej więcej w tym samym 
czasie siostrzeniec, Rafał Tomyski. Doktor był postawnym mężczyzną lat około 30. 
Miał gładką, pociągłą twarz, błękitne oczy z bardzo ciemną rzęsą i bujną 
czupryną całkiem siwą. Uroda jest czymś, co zdolni są dostrzec w bliźnim nawet 
ludzie pozbawieni w innych rzeczach smaku czy zmysłu piękna; toteż w miasteczku 
mówiono, zwłaszcza mówiły to kobiety, że doktor jest "bardzo ładny", choć 
zdawaał się i dziwolągiem z powodu owych, tak przedwcześnie posiwiałych włosów. 
Trudno nawet było je nazwać siwymi; były wprost śnieżnie białe. Tomyski ładny 
nie był, ale natura nie poskąpiła mu szczególniejszego wdzięku w zniewalającym 
uśmiechu subtelnych ust i w tkliwym spojrzeniu szarych oczu. Młodszy od 
Wochelskiego, szczupły, o wypukłym czole, drobnych rysach i słabo ukształtowanej 
brodzie zdawał się być bardzo nerwowy, wstydliwy i nieśmiały. Dwaj młodzi 
ludzie, nie znający się zrazu, od pierwszych niemal dni przybycia zauważyli 
Domontówny i zaczęli wodzić za nimi oczyma pełnymi zainteresowania. Przez bardzo 
krótki czas powodem zainteresowania było to, co o nich mówiono - szybko 
wystarczyły one same. Jeżdżąc do Radziejowa po sprawunki, do kościoła lub w 
innym interesie, w swym żółtym podniszczonnym koczyku na dwie osoby, którym same 
powoziły, prezentowały się mimo skromności pojazdu i stroju bardzo elegancko, a 
nade wszystko było w nich coś wyjątkowego, jakiś brak podobieństwa do ludzi 
spotykanych na co dzień, zwłaszcza do równie często widywanych w miasteczku 
gości z innych majątków ziemskich. Ildzia i Kachna też od razu spostrzegły 
młodych przybyszów, gdyż w takiej mieścinie trudno nie zauważyć nowych twarzy. 
Dziwnym zbiegiem okoliczności, który w tym wypadku można by nazwać proroczym, po 
raz pierwszy ujrzały ich w kościele. Młody człowiek o wypukłym czole, wijących 
się ciemnych włosach i tkliwym spojrzeniu szarych oczu służył księdzu do mszy, 
niemal chłopięcy w liturgicznej komeżce. Drugi młody, okazalszy i dojrzalszy, 
stał w ciżbie chłopów i mieszczan z tą swoją wyzywająco białą czupryną; żaden z 
nich nie miał zarostu, czym różnili się od wszystkich wąsatych albo brodatych 
"pańskich" twarzy w kościele, i mogliby przypominać chłopów, którzy się w tych 
stronach golili, gdyby pewne intelektualne wysubtelnienie układu rysów, ubiór i 
jasność cery nie zdradzały w nich ludzi z miasta. Jakoż nietrudno było się 
dowiedzieć, że przybyli z Warszawy; doktor po niedawno skończonych studiach 
medycznych tu miał zacząć swą samodzielną praktykę po śmierci dotychczasowego 
radziejowskiego lekarza, który był jego dalekim krewnym; Tomyski przyjechał do 
niedawno również tu nastałego wuja_proboszcza, by po chorobie wzmocnić się na 
wiejskim powietrzu, to jest na plebanii, której ogródek miał widok na lasy i 
pola, widoczne zresztą z każdej ulicy miasteczka. Młodzi ludzie poznali się 
niebawem, bo w takim Radziejowie ksiądz, doktor, aptekarz, no może jeszcze 
nauczyciel, felczer i poczmistrz nie mogą nie znać się osobiście. Z Domontównami 
na razie znajomość nie została zawarta, lecz siostry często rozmawiały teraz o 
dwu nieznajomycch, a już jakby znajomych lub z pewnością mających któregoś dnia 
zostać ich znajomymi. Osobliwa siwizna młodego doktora wcale ich nie raziła. 
Tyle wiedziały z ilustrowanych wydawnictw i widywanych jeszcze w Warszawie 
wystaw malarskich, aby móc przyrównywać doktora do "młodego markiza w białej 
peruce" i zwały go też pomiędzy sobą "markiz". Ale częściej mówiły o Tomyskim, 
gdyż więcej go widywały; włóczył się dużo po miasteczku, spotykały go nawet na 
drodze ku Wrombczynowi, wpatrywał się też w nie bardziej natrętnie, prawie 
dziecinnie, czasem wykonywał taki gest, jakby chciał się ukłonić, podejść i coś 
powiedzieć, i wtedy jego mizerna twarz okrywała się pąsem. Przyznawały, że choć 
niepozorny, ruchy ma pełne gracji i jego znów z kolei nazywały "biednym paziem" 
albo z powodu owej łatwości czerwienienia się - "panną". Żartowały nawet, że 
wygląda, jakby się w którejś z nich kochał, ale nie mogły zgadnąć w której. 
Potem Tomyski odjechał, a gdy jesienią zaczęła się wśród ludzi folwarcznych 
epidemia grypy, Domontówny zmuszone były wezwać doktora Wochelskiego do paru 
cięższych wypadków. Tak więc z nim pierwszym zawarta została znajomość. Wizyty 
lekarza nie są jeszcze znajomością w pełnym towarzyskim znaczeniu tego słowa. Że 
jednak istniały ku temu predyspozycje w dawniej powstałym wzajemnym 
zainteresowaniu, doszło niebawem do znajomości. Wochelski zaczął bywać we 
Wrombczynie albo zapraszał panny do jednej radziejowskiej cukierni na kawę z 
ciastkami. Był człowiekiem łagodnego i spokojnego usposobienia, mówił pomału i z 
rozmysłem, ale dużo. Zwłaszcza lubił opowiadać o sobie, nie było w tym jednak 
ani zarozumiałego samocchwalstwa, ani chęci zaprzątania panien swoimi wyłącznie 
sprawami. Pobrzmiewająca tu i tam nutka ironii lub humoru z częstym: "śmieszne 
to wszystko", wskazywała, że nie chciał niczym imponować, raczej z pewnego 
rodzaju rozbawieniem składał w ręce Domontówien - skoro znały już jego życie 
teraźniejsze - także to wszystko, co było przedtem od wczesnego dzieciństwa. 
Pominąwszy liryczne czy żartobliwe komentarze, na które sobie czasem doktor 
pozwalał, nie przekazywał im zresztą niczego niezwykłego. Był synem nauczyciela 
rysunków, jakoby niezłego malarza, któremu nie udało się wybić. Matkę miał już 
od kilku lat na cmentarzu, dwie zamężne siostry mieszkały na prowincji, dalsi 
przodkowie i krewni byli częściowo rzemieślnikami lub drobnymi urzędnikami, 
częściowo należeli już do wykształconych "wolnych zawodów". Szkoła i studia 
medyczne szły ciężko, przyszły lekarz od czternastego roku życia musiał zarabiać 
korepetycjami, bo w domu była bieda. Ojciec dostawał i zamówienia na portrety, 
ale pieniądze się go nie trzymały, miewał nieobliczalne fantazje, a lubił także 
popić. Tak się składało, że doktor Wochelski udzielał tych wiadomości nade 
wszystko Matyldzie, która miała - lub na tę okoliczność posiadała - zdolność 
intensywnego słuchania. I jeśli odwoływano panny do jakiejś sprawy 
gospodarskiej, co się często zdarzało, Katarzyna była tą, która mrugnąwszy okiem 
na znak, że mają sobie nie przerywać, wybiegała, by ją załatwić. Pod taką 
nieobecność Kachny i Matylda zaczynała z kolei opowiadać o ich niewesołym 
dzieciństwie, o matce, która była także miejskiego i skromnego pochodzenia, i że 
ojciec rozpił się, ale to dopiero z rozpaczy po śmierci matki, bo przedtem nie, 
wcale nie lubił popić, nawet w ogóle nie pił, tak przynajmniej słyszała. W 
okresie Bożego Narodzenia Rafał Tomyski znów przyjechał na tydzień do 
wuja_proboszcza i wtedy został przedstawiony. Był to niezapomniany tydzień 
ożywienia towarzyskiego, obaj młodzi ludzie bywali we Wrombczynie, a że święta 
wypadły śnieżne, jeżdżono we czwórkę sankami na spacer ku Gopłu, do cukierenki w 
Radziejowie albo na podwieczorki do proboszcza. W życiu Domontówien zaszła też 
wielka zmiana, przyjęły do domu - poleconą przez tegoż proboszcza - samotną 
wdowę, niejaką Wronową, która odtąd przyrządzała posiłki i sprzątała niskie 
pokoje dosyć zapuszczonego dworku. Dzięki temu w wilię Nowego Roku Domontówny 
mogły zrobić przyjęcie nie tylko dla swych dwu młodych przyjaciół, lecz i dla 
kilkorga nowych radziejowskich znajomych. Tydzień wystarczył, aby poznały 
biografię, usposobienie i zalety Rafała. Rodzina pochodziła z zaścianka drobnej 
szlachty od wieków schłopiałej. Ojcie urodził się już w Warszawie, ożeniony był 
z córką kolejarza i sam pracował na kolei. Zrazu jako magazynier, potem jako 
kontroler przeładunku na stacji towarowej. Był w pracy pomysłowy i potrafił 
wprowadzać małe ulepszenia, które opłacały się nie jemu, lecz wyżej od niego 
postawionym. Klepali biedę i mieli dużo dzieci, co jedno po drugim umierały przy 
każdej epidemii nawiedzającej przedmieście Praga, gdzie rodzina mieszkała. 
Uchował się tylko zdolny i wątły Rafał. Rodzice dbali o to, żeby jednak się 
uczył, ale kiedy Rafał był jeszcze gimnazistą, ojciec umarł nie wysłużywszy 
pełnej emerytury. Matka, siostra późniejszego radziejowskiego proboszcza, żyła z 
małej wdowiej pensyjki, a dorabiała szyciem. Rafał był trochę niezrównoważony, 
chwiejny w postanowieniach, czułego usposobienia i zmiennego humoru. Żył 
książkami, wychwytywał je, skąd tylko się dało, pochłaniał je wieczorami po 
bibliotekach, do jakich tylko zdołał dotrzeć, nocami czytał w domu, aż zatchnął 
się bezmiarem wiedzy, którą tworzyły wieki. Chciał poznać i objąć wszystko i 
wszystko z rąk mu się wymykało. Po skończeniu gimnazjum próbował wielu studiów, 
ale żadnych nie skończył, a głównym jego zamiłowaniem stała się w końcu 
mechanika, marzył o politechnice w Rydze. Brak środków, słabe zdrowie i wstręt 
nieprzemożny do zarabiania korepetycjami położyły koniec marzeniom. Kiedy 
Domontówny go poznały, był kancelistą w magistracie warszawskim, a w wolnych 
godzinach snuł projekty uszczęśliwienia ludzkości z pomocą wielkich wynalazków. 
Umiał tymi fantazjami zabłysnąć, jeśli życzliwe otoczenie pozwalało mu 
przezwyciężyć wrodzoną skrytość i nieśmiałość. A takie otoczenie właśnie 
znalazł; panny były nim zachwycone, doktor Wochelski, z natury przyjazny 
ludziom, już samym swoim obejściem stwarzał nastrój swobody i zażyłości. Ale 
Tomyski zmienił się od cczasu, gdy Domontówny z daleka tylko widywały zachwycone 
spojrzenia jego tkliwych i szarych oczu. Miał teraz dwa spojrzenia. Otwarcie i 
wesoło spoglądał na Katarzynę, a ukradkiem i z niespokojną troską - na 
Wochelskiego i Matyldę. Lecz był to drobiazg, dostrzegany, być może, tylko przez 
Katarzynę. Pod wiosnę doktor Marian Wochelski oświadczył się Matyldzie, a w 
najbliższe wakacje odbył się ich ślub i jednocześnie przeprowadzka w dosyć 
dalekie strony. Wochelski został ordynatorem Szpitala Miejskiego im. Św. Trójcy 
w gubernialnym mieście Kaliszu, dokąd też śpiesznie wyjechali; młody doktor 
marzył od dawna o takim stanowisku. Dla Katarzyny było to niemal owdowienie. To, 
że były we dwie, nadawało sens nie tylko ich dawnemu postnemu życiu, lecz także 
ich nowym radościom. Potrzeba miłości zawsze znajduje sobie przedmiot, każda z 
nich miała go w siostrze, nawet gdy inne uczucia zaczęły gościć w ich sercach. A 
teraz Matylda zdawała się widzieć tylko swego Mariana i wesoło pożegnała się z 
Kachną, obiecując częste przyjazdy. Katarzyna nie pozostała tak całkiem sama, 
była przecież Wronowa, chętna i pożytecznie już zadomowiona, był Tomyski, który 
znów przyjechał na letni urolp do wuja. Był tak dalece, że zaraz nazajutrz po 
wyjeździe Wochelskich, złożył Katarzynie wizytę. Niespokojny i zakłopotany, 
błąkał się z gracją po ciemnawym pokoju rozpaczając nad nagłym osamotnieniem 
panny Kachny. - Jak możliwe jest żyć bez panny Ildzi... w takiej na zawsze 
samotności - powtarzał załamując ręce albo chwytając się za głowę. Ta wizyta nie 
dodała Katarzynie otuchy, bo co miało znaczyć owo "na zawsze", a i w ogóle 
wyglądało na to, że młody człowiek rozpaczał tak nie nad jej, lecz jakby nad 
własnym opuszczeniem go przez Matyldę. Jednak odtąd widywali się co dzień, 
zrazu, by mówić o Matyldzie, a w krótce już o nich samych. Rafał był mistrzem 
zajmującej rozmowy lub może z innych przyczyn wszystko, o czym by nie mówili, 
stawało się nadzwyczaj zamjmujące i pełne ukrytych znaczeń, które oboje 
usiłowali w godzinach rozłąki odgadywać. Jeszcze przed wyjazdem Rafała do 
Warszawy zaręczyli się, a potem Katrzyna otrzymywała mnóstwo listów od Matyldy z 
Kalisza i od Rafała z Warszawy. I sama znalazła nieoczekiwaną przyjemność w 
pisaniu listów, a nawet ujawniła w tej sztuce dużo talentu i umiejętnej 
zręczności, która zwłaszcza w trudnej korespondencji z narzeczonym okazała się 
nader potrzebna. Tomyski był równie skłonny do radosnych uniesień, co do napadów 
zgryzoty. Nie mógł sobie, mianowicie, darować, że sam będąc - jak pisał - nikim 
lub tylko bezpłodnym marzycielem, pokochał pannę z majątkiem, z którego nie chce 
korzystać. Musiała mu więc tłumaczyć, że Wrombczyn nie przynosi korzyści, a 
wymaga ciężkiej roboty, której tylko we dwoje będą mogli dać radę, przy czym 
niepospolita wiedza i ogromne zdolności Rafała bardzo tu będą pomocne, nie 
powinien też lekceważyć tego, że zamieszkanie na wsi wzmocni jego siły i 
zdrowie. Pod koniec roku Tomyski stracił matkę zmarłą nagle na serce, 
zlikwidował swoje sprawy warszawskie i zaraz po Bożym Narodzeniu wziął w 
radziejowskim kościele ślub z Katarzyną, na który Wochelscy przyjechali z 
Kalisza. Byli więc znowu we czworo, jak poprzedniego roku, i coś podobnego do 
młodej beztroskiej szczęśliwości gościło przez parę dni pod dachem 
wrombczyńskiego dworku, niedaleko jeziora Gopła, którego długi, wąski kształt 
wygląda jak blada, znieruchomiała rzeka. Po dziesięciu latach, gdy zaczynał się 
wiek XX, Wochelscy mieli troje dzieci, którym dano imiona: Ewa, Ludwik i Jan, a 
Tomyscy dwoje - Józefa i Joannę. Katarzyna zdawała sobie już sprawę, że mąż jest 
trzecim. Rafał Tomyski potrafił z pomocą kowala Popiołka naprawiać staroświeckie 
narzędzia rolnicze, a nawet je po trosze udoskonalać (choć bez ostatecznych 
egzaminów, przeszedł bądź co bądź trzyletni kurs warszawskiej prywatnej szkoły 
technicznej). Ale to mu nie wystarczało. Trawił życie na próbach zbudowania 
uniwersalnej maszyny rolniczej. Sprowadzał odpowiednie instrumenty i książki, 
urządził sobie nawet kosztowny warsztat eksperymentalny. To nie wszystko. 
Napastowała go myśl, że w glebie Wrombczyna mogą się znajdować "bogactwa 
mineralne". Jeśli tak niedaleko są źródła w Inowrocławiu i w Ciechocinku, to i w 
innych pobliskich miejscowościach dałoby się na pewno wykryć złoża solne. A może 
i coś więcej niż sól? Złoża mineralne nie występują pojedynczo. Może trysnęłaby 
tu nafta? Kowal Popiołek wykręcił mu coś w rodzaju podręcznego świdra, Tomyski 
badał garsteczki ziemi, do warsztatu mechanicznego przybyło małe laboratorium 
chemiczne. Zbierał pieniądze na mikroskop i nosił się z myślą podróży do 
Borysławia dla poznania sławnych tamtejszych różdżkarzy, a nawet z myślą 
sprowadzenia jednego z nich do Wrombczyna. Ledwo wydobyty z długów i dewastacji 
Wrombczyn tego nie wytrzymywał. Trzeba było znowu sprzedawać zboże na pniu i 
zaciągać pożyczki u lichwiarzy. Piękna Kachna po paru latach uniesień miłości 
wróciła do dawnej roli, użerała się z wierzycielami, drżała o jutro i pracowała 
od rana do nocy. Jakiś czas wierzyła w geniusz Rafała i w to, że warto było 
wszyystko stracić dla dobra jego pomysłów. Stopniowo jednak zaczynała nie 
dowierzać i powątpiewać. Rafał ciągle nie mógł się zdecydować, jaki rodzaj 
odkrywczych i wynalazczych trudów najbardziej go pociąga. Zdradzał nadto brak 
jakiegokolwiek zmysłu rzeczywistości - był uroczo lekkomyślny i niepraktyczny, 
nie jak trzeźwy mechanik, lecz jak poeta. W końcu pogodziła się z tym, że Rafał 
to duże, miłe dziecko. Niezawodnymi sposobami czułości wyperswadowywała mu 
najbardziej rujnujące projekty, a innym - pobłażała. Czy była szczęśliwa? 
Milczała o tym nawet przed samą sobą. Ale miała jedno ważne zadanie do 
wypełnienia, które ją uskrzydlało tak jak szczęście. Pamiętała dobrze gorzkie 
cierpienia swego dzieciństwa i pierwszych lat młodości, zgorszenie i bolesną 
litość, jaką wywoływał pijany ojciec. Postanowiła, że jej dzieci będą miały mimo 
wszystko szczęśliwe dzieciństwo. Jak tylko zaczęły przychodzić do rozumu, 
wpajała w nie miłość i szacunek dla ojca; wiarę w jego mądrość i talent. A to 
nie było trudne. Poza swą manią odkryć i wynalazków - bezpłodną na skutek 
osamotnienia, w jakim się jego umysł mozolił - Rafał Tomyski był dobrym mężem i 
ojcem, a nadto pozostał pełnym ujmującego wdzięku człowiekiem. Ślicznie rysował 
(jego kartony kreślarskie były naprawdę godne uwagi), przyjemnie śpiewał i 
zgrabnie układał wierszyki. Dzieci lubiły go pasjami, gdyż bawił się z nimi jak 
rówieśnik. I nie tylko z własnymi. Mali Wochelscy spędzali wszystkie wakacje i 
ferie świąteczne u Tomyskich, przywożeni mimo wielkich trudności komunikacyjnych 
przez Matyldę, która niekiedy pozostawała z nimi przez lato we Wrombczynie, ale 
najczęściej wracała po paru dniach do Kalisza, skąd nieraz wyruszała z mężem w 
podróże zagraniczne; doktor Wochelski miał poza pracą w szpitalu dużą praktykę 
prywatną, stał się popularnym lekarzem i mimo szczodrą bezinteresowność wobec 
ubogich pacjentów zarabiał wcale dobrze. Twierdził jednak, że Kalisz jest za 
nisko położony, wilgotny, i że ma największą w Polsce ilość opadów rocznie. 
Chętnie też widział swoje dzieci w zdrowszym według jego zdania Wrombczynie. 
Ewa, Ludwiś i Janek wychowywali się więc sporą część roku razem z Józkiem i 
Joasią i przywykli uważać ich za rodzeństwo. W zamian za to doktor Wochelski 
uczestniczył bratersko w finansowych kłopotach Katarzyny, a także w 
subtelniejszych kłopotach z fantasmagorami Rafała. Katarzynie dogadzał ten stan 
rzeczy, łaknęła podtrzymania na duchu, którego jej piękny szwagier nie skąpił, a 
nadto pragnęła, żeby ta piątka dzieci żyła ze sobą jak najbliżej, tak jak żyły 
ze sobą kiedyś Ildzia i Kachna. I gdy tylko zaczynały się sprzeczać albo czubić, 
opowiadała im, jak to mama i ciocia Ildzia świata za sobą nie widziały i jak 
dałyby się jedna za drugą pokrajać w kawałeczki. Trzeba dodać, że Rafał z 
entuzjazmem rozwijał tę legendę, a w okresach nieobecności małych Wochelskich 
opowiadał Józkowi i Joasi o cioci Ildzi, jak znał ją jeszccze panną, jak 
wysiadała z bryczki w Radziejowie przed sklepiekiem albo cukiernią, jak 
chodziła, śmiała się i jaka była zawsze dobra dla mamy. Bladł przy tym i 
czerwieniał, jego tkliwe spojrzenie nabierało blasku, a głos łamał się ze 
wzruszenia. Katarzyna patrzyła zdziwiona i słuchała zdziwiona, gdy intonował 
piosenkę własnej kompozycji, w której powtarzały się słowa: "Ildzia, Ildzia, 
Ildzia nad Ildziami". Józek i Joasia często zresztą zmieniali te słowa na imię 
matki, a ojciec poprawiał ich wtedy ze śmiechem: "Nie nad Kachnami! Mama jest 
Kachna nad światami". W ten cokolwiek przesadny sposób Katarzyna otrzymywała 
zadośćuczynienie i normalny stan rzeczy zostawał przywrócony, albo tak się 
zdawało mieszkańcom dworku stojącego w pobliżu jeziora Gopła. Rozdział 2~ 
Todro_hefajstos Wrombczyński kowal, Bonifacy Popiołek, robił dla folwarku, bo 
kuźnia była dworska. Lecz ojciec Bonifacego, karbowy, dostał był przy 
uwłaszczeniu pół dworskiej chałupy i morgę gruntu, którą jeszcze dziad kowala na 
mocy dawnej ordynacji dóbr domontowskich uprawiał, a której Bonifacy był teraz 
pełnoprawnym właścicielem. Na tychże samych podstawach przysługiwało jakoby 
Popiołkowi prawo przyjmowania roboty kowalskiej także spoza folwarku, co 
Domontówny za czasów swego panieństwa bez trudności uznały, tym bardziej że 
Popiołek był im od początku życzliwy, a mając rozum i doświadczenie, wiele 
dobrego im w pierwszych latach doradził. Kuźnia stała przy drodze na Radziejów, 
Bonifacy kuł tedy konie i wykonywał żelazne roboty przejezdnym oraz chłopom z 
Wrombczyna Włościańskiego. To nie były duże zarobki, bo zaraz niedaleko, we wsi 
Stary Radziejów, i przy tej samej drodze znajdowała się druga kuźnia. 
Popiołkowie uchodzili wprawdzie za pracowitych, trzeźwych i rządnych gospodarzy, 
ale zaczęli się mieć niezgorzej dopiero, gdy odchowali dzieci. Trzy starsze 
córki powychodziły już za mąż, jedna była za urzędnikiem pocztowym w 
Radziejowie, druga za wiejskim nauczycielem w dalszej okolicy, trzecia wydała 
się za fornala w dużym i bogatym folwarku. Dziewiętnastoletni syn, Teodor, 
popróbowawszy różnego losu wrócił właśnie ze świata do domu i pomagał ojcu w 
kuźni. Siedemnastoletnia Naścia przyuczała młodszą o dwa lata Marysię do roboty 
domowej i obrządzania żywego inwentarza, mieli bowiem krowę, świniaka i trochę 
drobiu. Ale Naścia chodziła też i do robót polnych, a tego roku, w którym 
powrócił Teodor, zgodziła się do Tomyskich na lato, czyli na czas pobytu małych 
Wochelskich. Wronowa się już starzała, Katarzyna była coraz bardziej 
zaprzątnięta źle, mimo wszystkie jej trudy, stojącymi sprawami Wrombczyna, a 
przy pięciorgu dzieciach zawsze było w domu więcej roboty. Naścia zgodzona 
została na koszt i propozycję Wochelskich, którzy chcieli ją potem zabrać ze 
sobą do Kalisza. Popiołkowie nie bardzo byli za tym, ale dziewczyna była ciekawa 
miasta, świata i ludzi, a że znała od dziecka Tomyskich i Wochelskich, więc 
przystała z ochotą mówiąc, że nie będzie przecież u obcych. Dziewięcioletni 
Józef Tomyski i o rok starsza Ewa Wochelska mieli od września iść do szkół. Obie 
pary rodziców zdecydowały, że wobec tego wszystkim dzieciom należą się 
specjalnie długie wakacje, i Matylda przywiozła swoją trójkę do Wrombczyna już 
na pierwszego czerwca. Ewę rodzice zamierzali posyłać na prywatną pensję, 
podobno bardzo dobrą; po niejakim namyśle zdecydowano, że i Józek pójdzie do 
gimnazjum filologicznego w Kaliszu, a mieszkał będzie u wujostwa; w zamian za to 
Ludwiś i Janek mieli pozostać przez zimę u Tomyskich. Tak wymieniano się dziećmi 
tyleż ze względu na towarzystwo dla Joasi, co aby wskrzesić tę wielką bliskość, 
jaka była niegdyś między Ildzią i Kachną, przyćminą teraz mgiełką niejednakowych 
losów. O egzaminy nie było żadnych obaw, dzieci zdadzą je w końcu sierpnia. 
Oboje byli doskonale przygotowani, Józek wchłonął całą wiedzę posiadaną przez 
radziejowskiego nauczyciela, z ojcem zaś przerobił arytmetyki więcej, niż było 
potrzeba, a nadto początki języków starożytnych oraz niemieckiego i 
francuskiego, których Rafał uczył się sam od lat w nadziei, że kiedyś wyjedzie 
za granicę. Ewka ucząca się w tak zwanym "komplecie" z kilku znajomymi 
dziewczynkami była, wyjąwszy języki starożytne, nie mniej zaawansowana. 
Wyobrażenia Naści o życiu towarzyskim były tego rodzaju, że wkrótce po przybyciu 
Wochelskich - a była to niedziela - postanowiła wszystkie dzieci zaprezentować 
swoim rodzicom. - Chodźcie, dzieci, chodźcie - rzekła - pójdziemy z wizytą. Ewa 
i Józek przerzucili się wzrokiem, niepewni, czy słowo "dzieci" może stosować się 
do nich; z drugiej strony jednak "wizyty" składają sobie tylko dorośli. Poszli 
więc ociągając się, podczas gdy Joasia i Ludwiś biegli w podskokach naprzód, a 
Janek trzymał się jeszcze Naści. Dzieci znały dobrze tę chałupinę, gdzie z 
jednej - własnej, niedawno pobielonej - strony mieszkali Popiołkowie, a z 
drugiej - dworskiej - pastuch z rodziną. Ale nigdy nie były u kowalów, choć, 
owszem, często bywały w kuźni albo bawiły się przed kuźnią z dziećmi 
folwarcznymi, które były tu jedynym ich rówieśnym towarzystwem. Józef nazywał to 
"zabawami u stóp wulkanu", gdyż kuźnia była dla niego niby wulkanicznym obrazem, 
strasznym i lubym jednocześnie ze swym wiecznie płonącym ogniem, z tryskaniem 
iskier, z purpurowymi błyskami rozgrzanego żelaza i hałasami młota. Popiołka 
Józek nazywał Vulcanusem, objaśniając Ewie, że to był starożytny bóg ognia 
podziemnego, a także patron kowali, gdyż był właśnie boskim kowalem. Izba, do 
której dzieci weszły, miała gliniane klepisko, czysto zamiecione i gładkie, 
statki kuchenne i sprzęty - czysto wyszorowane, czyste były i ściany, a ich biel 
odbijała jaskrawo od poczerniałych belek drewnianego pułapu. Dzieciom, które 
znały wnętrza czworaków, stancja ta wydawała się bogata i wspaniała, może także 
dlatego, że była oświetlona blaskiem zbliżającego się ku zachodowi słońca. 
Kowalowa była to wysoka, tęga kobieta z dużą twarzą o jasnych, trochę 
podpuchniętych oczach, poważną, lecz dobroduszną. Uśmiech tej poważnej twarzy 
był promienny i zmuszał do uśmiechania się z nią razem. Przywitała dzieci 
uprzejmie i poczęstowała je chlebem z powidłami. - Prawda, że u nas ładnie? - 
pytała niespokojnie Naścia. - To nie u wszystkich tak. To tylko nasza mama taka 
czyściocha. - Czyściocha - powtórzył Józek jak echo i wszyscy się roześmieli. 
Kowal, szczupły, niewysoki człowiek o zapadłych policzkach i twarzy ogolonej 
zwyczajem wrombczyńskich ludzi, oczy miał siwe, cokolwiek od ognia przekrwione, 
patrzył nimi bystro i surowo spod siwiejących krzaczastych brwi, ale uśmiechał 
się figlarnie. Figlarnie też wziął na kolana Janka i zapytaŁ: - Wiesz, co to 
kowal? Ano zobacz. I stukając zgiętym palcem w obcasik jego pantofla zagadał 
rytmicznie: Kowalu! Kowalu! Podkuj mi butki,@ poczekaj, mospanie, aż węgla 
dostanę.@ Puk_puk! Puk_puk!@ Janek poczerwieniał, czując się już za dużym na tę 
zabawę, a Joasia ze strachem patrzyła na Ludwika, czy się nie wygada, że oni to 
już znają. A Ludwik nic innego nie miał na myśli i od razu wykrzyknął: - E, tam! 
Nasz tatuś umie tak samo! - A gdzie Marysia? Gdzie Teodor? - Naścia była 
zawiedziona, że nie całą rodzinę zastała w domu. - Marysia poszła po krowę, bo 
to już niedługo będą pędzić z pastwiska. Trzeba przygnać do domu i wydoić - 
powiadomiła Popiołkowa. - A Teodor... A Teodor wszedł przy tych słowach i stanął 
pośrodku izby. - Rany Boskie, Nastka! - zawołał. - Ty już masz tyle dzieci? Głos 
Teodora był nadzwyczaj przyjemny, oczy wielkie i bardzo niebieskie, a niedbale 
na szyję zarzucony szalik był też bardzo niebieski. Józek i Ewa patrzyli 
zdziwieni, bo nikt na wsi nie nosił - i to latem - takiego szalika, a w dodatku 
takiego niebieskiego jak oczy. Teodor śmiał się promiennie jak matka i figlarnie 
jak ojciec, ale widać prędko sprzykrzyło mu się w izbie, bo nagle rzekł: - Co te 
dzieci tak trzymacie w mieszkaniu, mama? Chodźcie na dwór, ptaszkowie, to wam 
pokażę sztukę. Matusia, gdzie jest moja pamiątka? - Ptaszkowie - powtórzył jak 
echo Józek. - Teoś to zawsze coś wymyśli - uśmiechnęła się promiennie kowalowa. 
- Już mi chcesz zabrać gości. - A chcę - odparł z pieszczotliwym zuchwalstwem 
Teodor. - I wy, matusia, też byście lepiej wyszli na powietrze. To zdrowo. - Ja 
i tak muszę już z dziećmi do domu - wtrąciła Nastka. - Szkoda, że Marysia na nas 
nie poczekała. - A gdzie moja pamiątka? - powtórzył Teodor. Matka wydobyła z 
kąta dosyć wysoki kijek z korą tak powycinaną, że składał się jakby z pierścieni 
brunatnych i białożółtawych. Wyszli przed chałupę, Teodor podrzucił wysoko swój 
pstry kijek, złapał go zręcznie wpół prawą ręką, przyłożył do tej ręki lewą i 
tak na przemian przekładając ręce jedna nad drugą zaczął śpiewać na tęskną nutę 
do taktu tym przekładanym rękom: Wieczór nie wieczór, wieczór nie wieczór,@ weź, 
babo, kaczora, przybliżaj wieczora...@ Kiedy doszedł do końca kijka, spytał: - 
Wiecie wy, co to takiego? To jest mój kijek pastuszy. Jak ja byłem mały i 
pasałem krowy na wrombczyńskiej wiosce... oj, żebyście wiedzieli, co taki 
pastuszek wycierpi na ugorze ze swymi bydlakami! W powszedni dzień to jeszcze 
pół biedy, zawsze ludzie po polu się kręcą, ale w niedzielę to już mały człowiek 
zostaje sam. Wiele to razy podrzucałem tak ten mój kijek i przekładałem tak na 
nim ręce śpiewający: "Wieczór nie wieczór..." Jak doszedłem do końca kijka, to 
miało znaczyć, że prędko wieczór. Nieraz to i ze sto razy tak podrzucałem ten 
kijek, a wieczór nie przychodził. Tak się wprawiłem, że go łapałem za sam 
koniec. To mniej było rzucania, a dłużej przekładania... Młodsze dzieci nuż w 
prośby, że popróbują tej sztuki, ale nie udawało im się złapać kijka w 
powietrzu. Ewka i Józek patrzyli jak urzeczeni. - Odprowadzę was - powiedział w 
końcu Teodor i pozwolił Ludwisiowi bawić się kijkiem. Ewka i Józek zwolnili 
kroku nie odrywając oczu od Teodora, który kroczył przed nimi prowadząc za rękę 
Joasię i utykając na jedną nogę. Ludwiś hasał na pstrym kijku jak na pstrym 
koniu, a Janek biegł przy nim usiłując też dorwać się do nieoczekiwanej zabawki. 
- Patrz - szepnął Józek do Ewy. - On kuleje. - Nie mów o tym - zgromiła go Ewa. 
- Może się skaleczył. A po chwili stwierdziła: - On jest olśniewający. - Nie o 
to idzie. Naścia mówiła, że on pomaga w kuźni. Że też kowal. - Jak to nie idzie 
o to, kiedy idzie! On jest olśniewający. - Nie może być Vulcanusem, bo to już 
Popiołek... Zresztą wulkany to wszystkie góry ogniste. A on jest jeden. On jest 
Hefajstos. Od Hefajstosa się zaczęło, to jest prawdziwy bóg ognia. Podziemnego i 
niebieskiego. Błyskawic! Grecki syn Zeusa. - Tak pleciesz, Józek, że naprawdę... 
Ten Wulkan był paskudny i Hefajstos też pewno brzydki. A Teodor... - Ale kuleje. 
To jest kowalski znak boskości. Wiesz, nie będę już nazywał jego ojca 
Vulcanusem. On nie jest kulawy. - Teodor to Teodor. Mój tatuś ma na drugie imię 
Teodor. I mówił, że to też greckie. I że to znaczy "od Boga dany". - Ja mam też 
imię. I ty. A mówimy do siebie Agaton i Eulalia. - Cicho byś był. To sekret. 
Teodor nagle przystanął. Ewa i Józek zamilkli. Usłyszeli, jak zwrócił się do 
Ludwisia: - Teraz oddaj ładnie mój kijek. To pamiątka. Ludwiś zachmurzył się: - 
E, tam. Zwyczajny kijek. W Kaliszu wszyscy takie mają. Teodor pomachał ręką i 
odszedł w stronę podwórza. Lecz po chwili obejrzał się na Józka i Ewę, a gdy 
młodsi z Naścią weszli już w ogrod, zawołał: - Przyjdzie jutro do kuźni, to wam 
coś powiem. - Kiedy? - krzyknęli chciwie. - A tak o tej godzinie... Z trudem 
wytrzymali do popołudnia i przyszli na spory kęs czasu przed zachodem słońca. 
Robota w kuźni jeszcze trwała, widzieli Teodora, jak uwijał się, nagi do pasa, w 
samych tylko spodniach, co ich oszołomiło, stary kowal nigdy się tak nie 
rozbierał przy pracy, a i teraz kuł w szarawej koszuli zrzuciwszy tylko 
spencerek. Józka i Ewę orgarnęło nie znane im wielkie onieśmielenie i nie weszli 
do kuźni, choć nieraz w niej bywali, a nawet próbowali "dmuchać miechem" 
rozżarzającym ognisko. Usiedli na stosie kamieni wyorywanych z pól i tu 
składanych. Czekali w milczeniu i z napięciem, trwożąc się, czy Teodor z nich 
wczoraj nie zażartował. Bo spojrzał na nich kilka razy, ale tak, jakby ich nie 
widział lub nie poznawał. - Nawet Vulcanus nas nie widzi - mruknął ponuro Józek. 
Teodor jednak po niejakim czasie wciągnął koszulę i kurtkę, zarzucił na szyję 
swój niebieski szalik i wyszedł przed kuźnię. - Już was tu przyniosło? - udał, 
że ich dopiero spostrzega. - Słuchajcie - wskazał na gęstwinę krzaków koło 
kuźni. - Jaki to ptaszek śpiewa? - No, słowik. Słowik - rzekli jedno po drugim, 
znów niepewni, czy to nie jakie kpiny. - A czyście słyszeli kiedy, co te ptaszki 
wyrabiają rano przede dniem? Chcecie, to was jutro skoro świt obudzę i pójdziemy 
posłuchać. To jest muzyka! Zapukam w okiennicę. Tylko musicie powiedzieć, w 
którą. I prędko wstawać. Skwapliwie udzielili łatwych objaśnień. Zapuka w 
ostatnie okno frontowe, od strony, gdzie rosną bzy. Nie spodziewali się aż tak 
wielkiego szczęścia. Nie słyszeli, co mówi do nich stary kowal, uszy mieli tylko 
dla Teodora, który zapytał jeszcze: - Jak was wołają? Józek i Ewka? To ładnie. 
Na wsi to mówią "Józka". Jak do dziewczyny - roześmiał się i odszedł. W 
powrotnej drodze do domu Ewa rzekła: - Wiesz, jak ja go sobie zawsze nazywam? 
Todro. - Todro? Wspaniale. Zgadzam się - ustąpił wielkodusznie Józek. I 
natychmiast się cofnął: - To na głośno, a po cichu będę myślał o nim: 
Todro_hefajstos Piękny. Jak jest bogiem, to mógł się zmienić z brzydala na 
ślicznego. - On nie jest bogiem podziemnym. Błyskawic, no to jeszcze... Ale on 
nie jest bogiem. - Nie jest - zgodził się Józek. - Odbożyłem go. Żeby nam czasem 
nie zniknął. I raptem oboje zawołali do siebie głosem wyższym o parę tonów od 
ich zwykłego głosu: - A_go! La_lia! Co było zdrobnieniem przybranych imion - 
Agaton i Eulalia - używanym w tej wysokiej tonacji w szczególnie szczęśliwych 
okolicznościach życia. Ewa za nic na świecie nie przyznałaby się, że jak jest we 
Wrombczynie, to nieraz budzi się przed świtem, uchyla okiennice i słucha rannego 
śpiewu ptaków. Niech Todro myśli, że on ją dopiero z tym zapozna. Zresztą 
słuchać tego na dworze i z Teodorem to będzie zupełnie coś innego. Ale umówić 
się to rzecz najmniejsza. Teraz trzeba było jeszcze zawiadomić rodziców Józka i 
uprosić Joasię, żeby przez tę noc spała na łóżku Józka z młodszymi chłopcami; 
tym razem Ewa musi być z Józkiem. Co prawda Joasię chętnie by wzięli z sobą, 
lecz Teodor nic o niej nie wspominał, może byłby niezadowolony? - Joasia łatwo 
się zaziębia; nie może wyjść tak rano. Mama by jej na pewno nie pozwoliła - 
zawyrokował wreszcie Józek. Z Joasią się udało. Bardzo kochała brata, a 
uwielbiała Ewę; była dumna, że ją wtajemniczyli w tak wielką swoją przygodę i 
jak tylko Ludwik i Janek zasnęli, przeszła cichaczem do pokoju chłopców; Lecz 
potem długo w noc płakała, choć Józek i Ewa przysięgli, że nigdy jej nie zapomną 
tej przysługi. A oni czuli się niewyraźnie, bo Todro pewno byłby zadowolony, 
przecież w niedzielę prowadził Joasię za rękę i może tego właśnie bali się znów 
zobaczyć? W dodatku rodzicom nie byli w stanie nic powiedzieć, choć dotąd każde 
z nich opowiadało swym rodzicom o wszystkim, co ich spotkało, a nawet co im się 
śniło. Teraz rodzice zaczęli ich nagle krępować, a nawet jakby im przeszkadzać. 
Wyjdą po cichu oknem, może wrócą niedługo i nikt nie zauważy. A jeśli Katula 
(tak nazywali Katarzynę, aby uniknąć ciągłego "mama_ciocia") się zbudzi, 
powiedzą wszystko w ostatniej chwili przed wyjściem. Obiecali sobie, że wcale 
nie będą spać tej nocy, żeby nie przegapić Todrowego stukania, po czym 
natychmiast zasnęli i spali jak zabici. Zbudziła się Katarzyna i ścierpła 
usłyszawszy stukanie w okno jadalni, gdzie spały Ewa i Joasia. - Coś się stało w 
podwórzu. Krowa padła albo złodzieje wyprowadzili konie... Może pożar... - 
migało jej po głowie, gdy szukała po ciemku zapałek i przyodzienia. - I po co 
stukają do dzieci? Tylko pobudzą. Przecież wiedzą, gdzie śpię. Minęła pokój 
chłopców i osłaniając świecę ręką otworzyła okno i okiennicę. Gdy wyszło na jaw, 
że to właśnie dzieci mają być obudzone, stropiła się patrząc na błyszczące od 
płomyka świecy niebieskie oczy i na niebieski szalik Teodora. Kiedy powiedział, 
że Józek i Ewcia mają z nim iść w pole posłuchać, jak o świcie śpiewają ptaki, 
zdziwiła się tak niezmiernie, że nie znalazła na to odpowiedzi. Dzieci już się 
zerwały i Katarzyna oniemiała do reszty ujrzawszy, jak z jednej z kanap wstaje 
Józek zamiast Joasi. Ewa jąkając się coś mówiła, ale nie było sensu budzić 
całego domu. Po cichu Katarzyna otworzyła im drzwi na ganek. Po wyjściu na dwór 
okazało się, że noc jest niepogodna. Było bardzo cicho i ciepło, lecz padał 
drobny deszcz, tak drobny, że go nawet nie było słychać. - Pada - stwierdził 
Teodor - wzięliście jakie kapoty? Nie, nie wzięli. Katula dała im płaszczyki, 
ale zrzucili je kryjomo w ciemnej sieni. Teodor nigdy nie nosił żadnego 
płaszcza. - No, to nic. Jak zobaczyłem, że kropi, to wziąłem płachty. Okryjemy 
się. Dzieci ledwo widziały Teodora, tak jeszcze było ciemno. Szły chwyciwszy się 
za ręce, serca im biły mocno, wsłuchiwały się w nierówny krok Teodora. - 
Myślałem - odezwał się po chwili jego głos - że wam nie dadzą iść w niepogodę. A 
te ptaszki, to, wiecie, najładniej śpiewają w deszcz. A jeszcze lepiej, to po 
deszczu. No, może ustanie. Ranny deszcz i babi płacz prędko przechodzą. - Ranny 
deszcz i... co? - chciwie zapytał Józio. Teodor zaśmiał się i powiedział: - Ty 
jeszcze nie wiesz, co to jest babi płacz. Poszli aż na ugór, mający z jednej 
strony olszynę, śród której płynęła rzeczułka zwana "strugą", a z drugiej 
łączący się z polami dojrzewających zbóż. Zaczynało szarzeć i widać już było 
ciemne pasmo zarośli nad wodą. W zaroślach kląskał słowik, a z daleka ze zboża 
słychać było przepiórkę. Usiedli na rozesłanej płachcie pod tą gruszą, gdzie 
ziemia nie namokła jeszcze od deszczu, a drugą płachtą się okryli. Zarośla były 
coraz wyraźniejsze, ale jeszcze nie miały barw. Na wschodzie chmurne niebo 
cokolwiek pojaśniało i odezwała się kukułka mocnym, niskim, jak gdyby ludzkim 
głosem. Po chwili coś dźwięknęło cichutko, jak potrącone szkiełko, i zaraz w 
wielu miejscach zaczęło tak samo dźwięczeć. Tu i owdzie zagwizdał tęgim głosem 
kos, rozgwizdały się wilgi i wysoko pod niebem zaczęły dzwonić skowronki. A 
potem już nie można było rozróżnić poszczególnych śpiewaków. Całe powietrze 
grało, piskało, gwizdało, dzwoniło, szczebiotało, a nawet bębniło głosami dudków 
i bekasów. Siła tego śpiewu, nie zagłuszonego jeszcze żadnym odgłosem dziennego 
życia, była tak wielka, że brzmiał niby potężna orkiestra łącząca wszystkie 
głosy w rzadkiej piękności harmonię. Niebo na wschodzie zrobiło się 
malinowoczerwone, a koncert wciąż przybierał na sile, jakby istotnie śpiewał 
"żywioł wszelki, kiedy ranne wstają zorze". Deszcz ustał. - Już nie pada - 
pierwszy zauważył to szeptem Teodor. - Mówiłem wam, że po deszczu najmocniej 
śpiewają. Jakby się upiły. Dzieci nie śmiały nawet szeptać. Siedziały obejmując 
splecionymi rękoma zgięte kolana i patrzyły nieruchomo przed siebie, 
przepełnione muzyką i obecnością Teodora. Śpiewna uroczystość przyrody trwała 
blisko godzinę. Potem nastał już biały dzień, chmury zaczęły rzednąć, podnosić 
się ku górze, nabierać kulistych kształtów, złocić się i bielić na okrąglejących 
brzegach, między którymi ukazywał się błękit, niebieski jak oczy Teodora. Ptaki 
odzywały się nadal, ale to już nie był wielki chorał zalewający niebo i ziemię 
istnymi falami potężnych dźwięków. Głosy ptaków już jakby nie śpiewały, lecz 
nawoływały się i rozmawiały wesoło o sprawach nadchodzącego dnia. Ranek był 
mokry, pachnący i wilgotnie kolorowy. Teodor wetchnął głęboko wonnego powietrza 
i powiedział: - Mój Boże, jak ja pasałem bydło, to mi się przykrzyło nawet i z 
ptaszkami. Tylkom czekał, kiedy już można krowy pędzić do domu. A potem, jakem 
się uczył u szewca, ciągle w zamknięciu i jeszcze w mieście, rany boskie, jak mi 
było tęskno za tym ptactwem. Nieraz to sobie snu pożałuję, wykradnę się przede 
dniem i za miasteczko, do gaju... Różne muzyki słyszałem, ale takiej to nikt nie 
zagra. Jakby tym ptakom aniołowie gardła stroili, a rosa je płukała. A w 
maju!...Niech się jeszcze trafi maj przeokropny, to w tej wilgoci dopiero im się 
śpiewa! Józek nastawił ucha wpatrzony w Teodora, a Ewa zapytała: - Teodor uczył 
się na szewca? Teodor to chyba wszystko umie. - A gdzie Teodor... gdzie ty... 
pasałeś bydło? - Józek zająknął się od tego przejścia na "ty". - Nie wszystko 
umiem, ale różne rzemiosła to tak. U kogo pasałem bydło? U mojej ciotki na 
wrombczyńskiej wiosce. Moi wujowie to byli bogaci gospodarze. Bogaci? Gdzie tam 
bogaci. Tyle że tych morgów mieli a mieli i jeszcze dokupowali, aż się 
zapożyczyli, a teraz do końca życia z tego długu nie wyjdą. Co po morgach, jak 
ludzie ciemne, nie znają sposobów, żeby plony duże wyciągnąć. Ale co ja wam będę 
mówił, wy jeszcze tego nie rozumiecie. - My rozumiemy - zapewnili błagalnym 
dwugłosem. - Moi tatusiowie - oznajmił jeszcze Teodor - to są piśmienni i przez 
to dwie siostry za kształconych ludzi nam się wydały. Ale to na wsi rzadkość. 
Ludzie są ciemne - powtórzył, a po chwili zawołał nagle: - Kuźnia! - i nie 
żegnając się odszedł przerzuciwszy sobie płachty przez ramię. Ewa i Józek 
patrzyli, jak szedł utykając i podśpiewując: "Przyjdźże do mnie raz, da i 
raz...". - Nie patrz na jego nogę - mruknęła Ewa. - Dlaczego? Mnie się to tak 
podoba... Słyszałaś, jak on mówi? Ma tyle ślicznych słów. Mówi: "przeokropny 
maj". Albo że ptakom aniołowie gardła stroili. Tu Józek porzucił raptem Ewę, 
wysunął się naprzód i szedł sam, z lekka utykając i nucąc w takt rozmyślnie 
potykających się kroków: - To_dro, Teo_dro! To_dro, Teo_dro! Ewa nie miała jakoś 
żalu, że Józek ją porzucił, chciała być sama z myślami o Teodorze. - Jeszcze 
choćby z raz iść tak z nim na posłuchanie ptaków. Nie, pewno nie byłoby już tak 
cudownie. I ptaki niedługo przestaną już tak szalenie śpiewać. Najwięcej 
śpiewają w maju. I Todro mówi, że w tej majowej wilgoci... W maju to i nad 
wieczorem tak śpiewają, nawet w parku w Kaliszu. Ale tak jak dzisiaj to jeszcze 
nigdy... To była najszczęśliwsza chwila w życiu. Czy będzie jeszcze na co 
czekać? Józek to wszystko słyszy i wszystko widzi, i wszystko zapamięta. A ja to 
najwięcej widzę, a co słyszę, to prędko zapomnę, a co widzę, to nigdy. Czy można 
by namalować śpiew ptaków? Nie, przepadło... Todro mówi, że nawet zagrać tego 
nikt nie potrafi... A ja to widzę... Ale widziała tylko kreski, błyski i 
kolorowe plamki. Rozdział 3~ Edukacja Joasia nie była tego lata szczęśliwa, a za 
najsmutniejszy dzień swego życia uważała ten, w którym Ewa i Józek nie wzięli 
jej na słuchanie koncertu ptaków z Teodorem. Niestety, podobne dnie miały się 
odtąd powtarzać. Dawniej Ewa i Józek brali ją chętnie ze sobą, dokądkolwiek ich 
fantazja poniosła. Wtajemniczali ją nawet w niektóre swoje sekrety, i tak 
nazywała swoją mamę Katula, ojca zaś - Fidelio - żeby, jak się to już 
wspomniało, nie przeskakiwać wciąż w rozmowie z taty na wujka, z mamy na ciocię 
(nazwę Fidelio wymyślił Józek i na razie był przekonany, że ją rzeczywiście 
wymyślił, gdyż nie wiedział, że istnieje w tytule opery Beethovena). Teraz to 
wszystko się zmieniło. Ewa i Józek znikali gdzieś we dwoje, włóczyli się jak 
oczarowani za Teodorem albo z nim dokądś chodzili, albo czekali na niego koło 
kuźni. I pochmurnieli, gdy Katula pytała: "No, cóż ten wasz nadzwyczajny 
Teodor?", lub widząc ich wymykających się po podwieczorku, mówiła: "Dokąd się 
tak spieszycie? Nie ucieknie wam ta ukochana kuźnia", na co odpowiadali 
milczeniem, nawet cokolwiek nieprzyjaznym. Joasi pozostawały jeszcze godziny, w 
które Ewa rysowała i malowała, a Józek wpisywał coś do brulionu oprawnego w 
czarną ceratę. Temu Joasia towarzyszyła naśladując ich, a po trosze ulegając 
własnym skłonnościom. Lecz gdy raz narysowała piejącego koguta i pobiegła do 
warsztatu w ogrodzie, żeby pokazać go ojcu, Rafał, zajęty projektem 
zaprowadzenia na folwarku elektryczności, spojrzał z roztargnieniem i 
powiedział: - No, ślicznie. Ale to chyba nie ty sama? Pewno ci Ewa pomagała? Czy 
może od niej przerysowałaś? Joasia uciekła pędem, podarła rysunek, rozpłakała 
się, gdyż była skora do płaczu, i odtąd przestała rysować, choć nie brakło jej 
zachęty od strony Ewy, której ten kogut niezmiernie się podobał. "Słyszę prawie 
- mówiła - jak pieje". I pytała, co się z nim stało. Innym razem Joasia 
spróbowała umiejętności pisania. W pocie czoła pokonując trudności tej świeżo 
nabytej sztuki ułożyła opowiadanie o tym, jak byli u kowalów, poznali Teodora i 
usłyszeli historię pstrego kijka. Nie Józek ani Ewa - lecz ona właśnie to 
zrobiła. I znów pobiegła z tym do ojca, przecież mówił zawsze: "Joańcia, moja 
ulubiona". I Rafał_fidelio znów powiedział: "Bardzo zajmujące, pisz tak dalej. 
Ale czy to ty sama? Józio ci nie pomagał?" Tym razem zdołała zaprotestować: 
"Nikt mi nie pomagał. Oni nawet nie wiedzą..." Ale zniszczyła i ten swój utwór. 
I przestała się ubiegać o towarzystwo brata i Ewy, a zbliżyła się do Ludwika i 
Janka, umiejących wymyślać podniecające zabawy, jak na przykład włażenie na 
drzewa; zaprzyjaźniła się też z Naścią, która umiała ciekawie opowiadać i z 
ciekawością opowiadań Joasi słuchać, okazywała jej też więcej czułości niż innym 
dzieciom, choć ze wszystkimi żyła dobrze, gdyż to należało do jej usposobienia. 
Joasia miała szare oczy ojca i jego wijące się włosy, a jednak nie była podobna 
ani do rodziców, ani do brata. Włosy jej były ciemniejsze niż u kogokolwiek z 
rodziny i obcięte po tyfusie, jaki przeszła zeszłego roku, w krótką czuprynkę. Z 
czarnymi prawie puklami, przyciętymi w grzywkę nad ładnym, stromym czołem, ze 
śniadą bez rumieńca twarzyczką i cienkim noskiem wyglądała na włoskiego chłopca, 
jak mówił Rafał pyszniąc się oryginalną urodą jedynaczki. Lecz Naścia nigdy 
Włochów, nawet i na obrazkach, nie widziała, chwyciwszy więc któregoś dnia 
Joasię w objęcia wykrzyknęła żartami: - Czyjaś ty jest, Joańcia? Tyś chyba nie 
tatusia i nie mamusi, boś takie Cyganiątko! Ludwiś usłyszał to, a że lubił się 
drażnić i dokuczać, wołał więc na Joasię: - Joanka, Cyganka, idź kozy paść! 
Nawet mały Janek, dziecko łagodne i ciche, z niewinnym okrucieństwem powtarzał 
słowa, co brzmiały jak przezwisko: - Joanka jest Cyganka. Po kilku dniach ta 
zabawa poszła w niepamięć zostawiwszy jednak bolesny ślad w uraźliwym sercu 
Joasi. A może jej zażyłość z młodszymi chłopcami pomimo wszystko była duża, 
zwierzyła się pewnego dnia Ludwisiowi: - Wiesz mnie się zdaje - szeptała 
ukrywszy się z nim w gęstwinie krzaków bzu - że ja nie jestem dzieckiem tatusia 
i mamusi. Mnie ktoś podrzucił i nikt mnie w domu nie kocha. Jak dorosnę, to 
pójdę w świat i... poświęcę się... - Wodą święconą? - Nie, jaki ty jesteś... 
Poświęcę się, to znaczy... no, zrobię coś takiego, że ani Józio, ani Ewka... 
takiego... takiego wielkiego, że wszyscy będą mnie kochać i będą mnie tak 
żałować, bo ja zgi... gi... nę... - rozpłakała się. - Jak to? Umrzesz? Nie 
płacz, tylko mów - zniecierpliwił się Ludwik. - Umrzesz? - Umrę... strasznie 
um... rę... - Kiedy? Obojętne zainteresowanie Ludwisia przeraziło Joankę. 
Przestała płakać i poprosiła błagalnie, żeby nigdy nikomu o tym nie mówił, 
kazała mu nawet przysięgać, że wiernie dochowa tajemnicy. Ewa i Józek, 
zaprzątnięci Teodorem, wyłączyli się z życia domu tak dalece, że nic nie 
wiedzieli o przejściach Joasi, którym niejako sami dali początek. Otrzeźwienie 
przyszło niebawem i było przykre. Ludwiś daleki od jakiejkolwiek poczciwości, 
wygadał się z tajemnicą Joasi, i to w obecności Teodora. Zdarzyło się to w jeden 
z rzadkich już teraz dni, kiedy i młodsze dzieci przyszły z Naścią do kuźni, 
koło której starsze siedziały już na rozgrzanych upałem kamieniach, a Teodor 
obmywał się z sadzy nad beczką pełną wody. Joasia osłupiała pod tym nowym 
spadłym na nią ciosem tak, że nie mogła się nawet rozpłakać, a Ewa popadła w 
gniew nie tylko z powodu Joasi, ale i wstydząc się za Ludwisia. - Jesteś zły 
chłopak! - wykrzyknęła. - Joasia naopowiadała ci bajek, chciała cię wypróbować, 
czy umiesz dotrzymać tajemnicy. A ty co? Może jeszcze sam uwierzyłeś? Nie jesteś 
nawet chłopak! Baba_plotkarka, nie mężczyzna! Zielone oczy Józka - oczy Ildzi i 
Kachny - zwęziły się złowrogo. - Joasia urodziła się tatusiowi i mamusi. Miałem 
wtedy dwa lata i doskonale pamiętam - powiedział lodowato. - Że Naścia nazwała 
ją Cyganką? To nic złego. Cyganki są bardzo ładne. I Cyganie. Widziałem nieraz 
Cyganów i chciałbym być podobny do Cygana. A ty, Ludwik, może chcesz dostać 
lanie, co? I chłopcy już się brali do bicia, ale Teodor ich rozdzielił. W 
największą rozpacz wpadła Naścia. - Ile to człowiek złego narobi, chociaż nie 
chce - zabiadała. - Ja bym tej ślicznej Joańci nieba chciała przychylić i takiem 
się jej przysłużyła! Czy ja wiedziała, że ona tak się przejmie? Wymyśliło sobie 
niebożątko, że ją Cyganki podrzuciły! - Nastka, coś ty? Dzieci same ze siebie 
zawdy coś wymyślają. Jak ja byłem mały, to też takie różności chodziły mi po 
głowie, wcale niepodobne do prawdy. Ludwiś zemknął, Janek całował Joasię i 
płakał. - Nie dam nic mówić na Joankę - powtarzał. - Nie dam nic na Joasię! Ewa 
i Józek wzięli ją za ręce i poprowadzili do domu z mętnym poczuciem winy i z 
lękiem, że się zaraz rozpłacze. Ale pochmurne oczy Joasi uśmiechały się ze 
słodyczą, bo w nieszczęściu okazało się tyle szczęścia. Ewa i Józek nie 
pożegnali się nawet z Teodorem, trzymali ją za ręce i rozmawiali z nią jak 
dawniej. Dom stał się znowu domem, ale miało to i niewygodną stronę, bo cała 
sprawa wytoczyła się ponownie przy kolacji wobec rodziców. Dzieci po prostu nie 
wytrzymały naporu wzruszeń. Słuchając ich bezładnej, trochę kłótliwej gadaniny, 
Katarzyna odezwała się wreszcie z ubolewaniem: - Dzieci, dzieci... Znowu jakaś 
niezgoda! Żebyście wiedziały... - Oho - przerwał Ludwiś odzyskując zuchwałość - 
zaraz się zacznie, jak się Ildzia i Kachna kochały. - Milcz! - powiedział 
gniewnie Rafał, a gdy wstano od stołu, pouczył cichaczem Naścię: - Ona jest 
bardzo wrażliwa i nerwowa, Joańcia. Przy niej trzeba trochę uważać z każdym 
sło... e, tego, słowem - zająknął się, jakby przypomniawszy sobie, że sam tu nie 
bywał dość uważny. Wtem wszyscy popadli w popłoch i Katarzyna krzyknęła: - A ten 
znów co wyprawia! Rozgorączkowany dziwnym przebiegiem wieczoru mały Janek 
zrzucał z siebie ubranko, zrzucał bieliznę i w okamgnieniu stał już na środku 
pokoju całkiem nagi. Zmysłowe, ale wstydliwe i nieśmiałe dziecko, zapomniane po 
trosze w pasjonującej wszystkich sprawie, zdawało się chcieć zabłysnąć czymś 
gwałtownym, niepowszednim i równie gorszącym jak niedyskrecja Ludwisia. I 
zabłysnął. - Król powiedział: Ależ to dziecię jest nagie - zaśmiał się Rafał. 
Ewa patrzyła z zachwytem na nieskazitelne kształty dziecięcego ciała jarzące się 
w mieszanym świetle rumianej zorzy za oknem i lampy naftowej w pokoju. Joasia 
zasłoniła Janka rozkrzyżowując obronnym gestem ręce. Naścia szybko nakładała mu 
nocną koszulę. Wkrótce potem Ewa i Józek także zostali ugodzeni. Teodor porzucił 
kuźnię ojca! Bonifacy Popiołek nie był majstrem, nie mógł syna wyzwolić na 
czeladnika. Teodor zgodził się do kuźni daleko za Radziejowem, ze wszystkim się 
tam wyprowadzał, bo i mieszkać miał u tamtejszego kowala. Na ostatni wieczór 
przed kuźnią szli pełni smutnych, ale i miłych przeczuć, bo może w takiej chwili 
zajdzie coś, czego jeszcze nie było? "Może na pożegnanie Todro mnie pocałuje?" - 
marzyło każde z nich z osobna. Nie odmówili Joasi, gdy zapytała, czy może się 
też pożegnać z Teodorem. Uczucia ich tak się splątały, że prawdę mówiąc każde z 
nich pragnęło w ten dzień rozstania być chwilę sam na sam z Teodorem. Lecz skoro 
działo się tak, że przeżywali te uniesienia razem, a i teraz idą we dwoje, to 
niech już idzie i Joasia. Tym bardziej że po "zdradzie" Ludwika nie mieli serca 
odmawiać czegokolwiek Joasi. Kuźnia była zamknięta, Popiołkowie w domu szykowali 
pożegnanie dla syna, dzieci wiedziały, że i Naścia tam poszła. Ewa i Józek byli 
z Teodorem umówieni i, oczywiście, spodziewali się go zastać samego. Tymczasem 
nie był sam. Siedział na pniu ściętej topoli od dawna tu leżącym i służącym za 
ławę tym, co czekali na okucie konia czy inną "naprędce" robotę. A przy nim 
siedział ktoś obcy, zdaje się, że ktoś z Wrombczyna Włościańskiego, Józkowi 
zamigotało nawet w pamięci jakieś nazwisko - Skorek czy Skobryk; natychmiast 
nazwał go w myśli skorpionem, bo właśnie czytał o jadowitych skorpionach, a ten 
obcy wydawał mu się szkaradnie jadowitym już przez to samo, że tu był. I śmiał 
nie być obcym dla Teodora, widać było między nimi przyjacielską zażyłość, śmieli 
się w głośnej rozmowie, a podchodząc dzieci usłyszały, jak Obcy rzekł: - Teoś, 
idą twoje Tomyszczaki z tego dziadkowego dworu! Ku tym większemu pomieszaniu 
Józka i Ewki ów Obcy trzymał Teodora wpół jak dziewczynę. Zatrzymali się wszyscy 
troje rozgoryczeni usłyszanymi słowami, ale Teodor promienny i serdeczny zawołał 
ku nim poprawiając niebieski szalik, który był świeżo wyprany: - Nie bójcie się, 
dzieci! Przywitajcie się, to mój przyjaciel, za maleńkości był czas, żeśma krowy 
razem pasali i różne tam psoty z nudów się wyprawiało. Znów się zaśmieli, lecz 
Obcy odjął wreszcie rękę opasującą Teodora i zapalił papierosa. Zaczęła się 
rozmowa, głównie o szkole, do której Ewka i Józek mieli już tak niedługo jechać, 
o nauce, o książkach. Teodor ciekaw był tych rzeczy, a i sam niejedno miał o tym 
do powiedzenia. Dzieci nie czuły się swobodnie i odzywały się półsłówkami, za to 
Teodor opowiadał wspanialej i obficiej niż kiedykolwiek, jakby obecność nie 
znannego dzieciom przyjeciela dodawała mu natchnienia i polotu. - Wy moglibyście 
się dużo w domu nauczyć - poprawił - późno was dają do szkoły. Ale ja nie miałem 
i ośmiu lat, jak mnie ojciec zaprowadził do nauczyciela do szkoły w Starym 
Radziejowie. Chciwy nauki to ja byłem, ale najwięcej to nas po rusku uczyli, tak 
że na drugą zimę tom już lepiej po rusku czytał i pisał jak po polsku. Synek 
tego nauczyciela - Wicuś mu było - chował gołębie, to mu z domu przyniosę dla 
tych gołąbków garstkę pszenicy albo grochu i nic tylko o książki do czytania go 
prosiłem, bom już doszedł dziesięciu lat i już się myśli w mojej głowie 
mieściły. Więc mi przynosił, ale to były przeważnie jego tatusia podręczniki dla 
starszych dzieci. No, ja lubiłem czytać cokolwiek, bylem czytał. Tom się za 
pasionką naczytał... Nabrałem ja wtedy wałów, jak się zaczytałem, a bydło mi się 
w szkodę porozłaziło. Alem po trzy razy i więcej przeczytał sobie i geografię, i 
historię Rosji. Okropnie mi się podobały te wojny, pochody, kniazie różne... Aż 
raz przyjechał do nas ruski inspektor i o historię Rosji mnie pyta. To ja mu 
zacząłem opowiadać od Ruryka, to doszedłem aż do Aleksandra Newskiego. To ten 
inspektor powiada: "Maładiec! Nagrodu tiebie proszliom." Ja tu lecę do domu, 
ledwiem tę drogę mógł wytrzymać, tak się spieszyłem, żeby się przed ojcami 
pochwalić. No, dobrze, opowiadam, ledwo dech złapać mogę, a tu patrzę, moja 
mateczka taka zasmucona, łzy jej z oczu jak ten grad jaki lecą. "To - powiada - 
ruską historię umiesz? A polską?" Odechciało mi się gadać i też się zasmuciłem, 
bo nie miałem pojęcia, że była Polska, że byli królowie i wojsko polskie... Obcy 
zaciągnął się papierosem, tchnął kłębem śmierdzącego dymu w twarze dzieci, aż 
się wzdrygnęły, splunął brunatną od machorki śliną i powiedział z przekąsem: - 
Wieleś stracił. Historia! Jedna tyle warta co druga. ("Skorpion przebrzydły" - 
pomyślało się Józkowi. Teodor nie palił i pachniał zawsze czymś przyjemnym.) 
Teodor niecierpliwie rozwiązał niebieski szalik, jakby zrobiło mu się gorąco, 
zatoczył wielkimi niebieskimi oczyma i ciągnął: - No, dobrze, na czym to ja 
stanąłem? Aha... Więc moja mateczka jak pojechała na Nowy Rok do siostry pod 
Poznań, bo moja mama z tamtej strony granicy pochodzi... No, to mi stamtąd 
przywiozła historię Polski. Nie pamiętam już, jaki był autor, ale mi mateczka 
powiada: "Dobrze tę książeczkę schowaj", a ja już wiedziałem, że u nas wolno 
czytać tylko takie, gdzie stoi drukiem: "dozwolono cenzuroju", a za taką 
historię Polski, jakby znaleźli, to zabiorą i jeszcze będzie kara. Tom się tej 
całej książeczki nauczył na pamięć, bo tego, co w mojej głowie, to wiedziałem, 
że mi już nie zabiorą. - No, i co z tego miałeś - zadrwił znów Obcy. A Teodor 
znów zdawał się go nie słyszeć i mówił (więc jednak może im opowiadał, nie 
jemu): - To mi od owego czasu okrutnie za polskimi książkami było tęskno i 
ciąglem przepytywał, gdzie jaką książkę można dostać. A to już było wtedy, jak 
robiłem u szewca i mój majster był za sadowego w jednym majątku. W dzień to przy 
kopycie siedziałem, a w nocy musiałem owocu pilnować. No, latem noce krótkie. 
Jak rozedniało, to zaczym powstawali, naczytałem się zadość... - A kiedy spałeś? 
- zapytała Joasia. - Kiedy spałem? Jakoś tam kiedyś spałem. Ale czekajcie, 
grunt, że koło sadu był park, a w tym parku pałac, a w pałacu pan, co na niego 
wołali baron. A u barona gospodyni, panna Helena. Powiedzieli, że u niej można 
książek dostać. Idę do niej, a to stara panna, lat już poza czterdzieści. Mówię 
do niej: "Proszę panienki, czy panienka mogłaby mi dać książkę do czytania?" Tak 
ją tą panienką połechtałem, że mi się uśmiechła, jakbym ją miodem posmarował... 
- Co? Było jej przyjemnie? - zgorszyła się Joasia (w rozmowie tym razem 
najśmielsza), która niczego na świecie tak się nie bała jak łaskotania i w ogóle 
nie lubiła, żeby ją dotykano. - Jak jej nie miało być przyjemnie? - zdziwił się 
Teodor. - Każdy lubi, żeby mu podkadzić. Józek nadstawił ucha i jego osowiały 
wyraz twarzy stał się czujny. - Pożyczyła mi ta panna Helena książki, najpierw 
swoje, a potem i od barona dla mnie brała, aż mi raz dała "Ogniem i mieczem" 
Sienkiewicza. Nie spałem kilka nocy. Czytałem i rozmyślałem, rozmyślałem i znów 
czytałem. I nie mogłem tego moim umysłem pojąć, dlaczego moja ojczyzna Polska 
mając takich żołnierzy i oficerów musiała być pobita i dostać się do takiej 
niewoli. Aż mi jeden podróżny, co u tatusia kuł konia - bo byłem wtedy u tatusia 
- powiedział, przez co zginęła moja kochana Polska. Że chłop u nas nie miał 
ojczyzny swojej, tylko żył w niewoli u panów jak nie człowiek. Alem długo z nim 
nie mógł rozmawiać, tylko znów czytałem i serce mi się ściskało, jak o tych 
buntach chłopskich czytałem, co w tej powieści moją ojczyznę krwią zalewali, a 
ona ich. Przeczytałem i "Potop", i "Pana Wołodyjowskiego", tom znów płakał z 
radości, jak ci górale króla polskiego wygnanego bronili, jak nasi chłopi 
Szwedów z Polski precz gnali. To potem nie mogłem wiele dni przyjść do siebie, 
bom różnych rzeczy nie rozumiał, a nie było nikogo, kto by mi wtedy wytłumaczył. 
Nawet do tego barona chciałem iść, ale nie śmiałem, bom sobie mówił - może ten 
baron od tych panów jest, co się chłopi przeciw nim ogniem i mieczem buntowali, 
bo on z tych stron pochodził, gdzie się te bunty działy. A niedługo potem ten 
baron strzelił sobie w głowę i pochowali go, i rozmaicie o tej śmierci było 
mówione. A ja zostałem z tymi myślami... Joasia zapytała nagle: - Czy ten baron, 
ten, co mieszkał w pałacu, nie lubił naszej babci? Ewa i Józek przerzucili się 
zdumionym spojrzeniem. Oni znali różne tajemnice rodzinne, ale skąd Joasia może 
coś wiedzieć o babci? Teodor też się zdziwił: - A bo to on znał waszą babcię? - 
wpatrzył się niebiesko i pytająco w Joasię. - Jego tu jeszcze w owe czasy nie 
było. A i mnie jeszcze na świecie nie było, jak wasza babcia umarła. Jakby ją 
znał, może by jej nie lubił. Wasza babcia - dodał po chwili - nie była z 
panów... Nie była... - i wlepiając kolejno w każde z dzieci swoje niebieskie 
spojrzenie urwał na tym "nie była". Obcy za to, smrodząc natrętnie machorkowym 
dymem, rzekł od niechcenia: - A bo to ich tatuś był z panów? Tak majątku 
pańskiego nabyć, jak ich tatuś nabył, to każdy, kto portki nosi... Teodor rzucił 
ręką na usta przyjaciela z taką siłą, aż mu się głowa mocno w tył odchyliła. - 
Stul gębę - warknął prawie - to są dzieci! A choć obelga, której sens nie 
całkiem zrozumieli, dotyczyła bezpośrednio Józka i Joasi, Ewa czuła się razem z 
nimi śmiertelnie obrażona i wszyscy troje ruszyli chyłkiem w stronę domu. Teodor 
ich jednak utykając dogonił i uśmiechnięty promiennie, błękitniejąc szalikiem i 
oczami powiedział: - No to do widzenia, dzieciaki. Na mnie dawno czas, w domu 
już ta na mnie pomstują pewnie, że jak się z wami zejdę, to się zawsze zasiedzę. 
Jak przyjdę do mojej mamy w odwiedziny, to się znów zobaczymy. Może na Gody (tak 
nazywał święta Bożego Narodzenia). - Do widzenia, Ted - rzekła śmiało Joasia. 
Józek milczał z zaciśniętymi ustami i zwężonymi oczyma, a zaczerwienił się tak, 
że nawet czoło miał szkarłatne. Teodor schylił się i pocałował Joasię. - Do 
widzenia, maluśka. Starsi podali mu drżące z wrażenia ręce stojąc sztywno ze 
spuszczonymi oczyma. Spostrzegł to. - No, coście tak zmarkotnieli? - zaśmiał 
się. - Nie uważajcie na to, co Wawrzon gadał, on już ma taką niewyparzoną gębę. 
- Jaką gębę? - wyrwało się Józkowi. - Tak gada, aby gadać - objaśnił Teodor. - 
Ale to dobry człowiek. - Ale jaką, powiedziałeś, ma gębę? - nastawał Józek. - A 
nie pamiętam. I ja już muszę lecieć... Tak się odbył ten wieczór, który Ewa i 
Józek uważali za rozstanie na zawsze, choć miało się okazać inaczej. Ostatnie 
tygodnie wakacji były dżdżyste i dzieci więcej przebywały w domu, a ciemne, 
chmurne popołudnia i wieczory spędzały często w kuchni, która po odejściu 
Teodora stała się na powrót miejscem urzekającym, zwłaszcza ze względu na 
Wronową. Stara Wronowa miała złowrogą wyobraźnię i z pasją opowiadała, jak się 
kto z kim pobił, jak jeden drugiego mordował, dusił albo nożem zarzynał. Chętnie 
także opowiadała o ludziach umierających, jak się męczyli, lub o takich, którzy 
stracili rozum i jakie głupstwa robili wskutek tego, a co za brednie mówili! 
Opowiadając o trupach i morderstwach zamykała oczy z upojenia, mówiąc zaś o 
śmiesznych podrygach konających i o głupstwie wariatów, zaśmiewała się do 
rozpuku. Ewa nie lubiła tych opowiadań i z domieszką grozy litowała się nad 
Wronową, że musi ciągle myśleć o takich potwornych rzeczach. Ale nie mogła się 
dość napatrzyć na grę twarzy Wronowej, na grę blasków ognia po kuchni, po jej 
ścianach i błyszczących naczyniach, bo Wronowa była bardzo czysta i lubiła 
kuchnię w odpowiednim lśnieniu wszystkiego utrzymywać. Ewa usiłowała to 
namalować, ale wychodziły tylko czarne smugi, czerwone plamy i kawałek Wronowej, 
czasem jej rozszerzone oczy, otwarte do krzyku usta i nad nimi nozdrza 
nienaturalnie rozdziawione lub część zgiętej postaci z rozcapierzonymi rękoma, w 
pozie czarownicy nad kotłem. Joasia przerywała czasem pytając, za co się ci 
ludzie tak mordowali i jakim sposobem Wronowa mogła widzieć aż tylu wariatów i 
ludzi konających. Wronowa odpowiadała na to: - Pożyjesz, to zobaczysz i ty, jak 
ludzie będą zabijać się i mrzeć. Janek tych bajań mało słuchał, Ludwik był tym, 
który w opowiadaniach Wronowej bez zastrzeżeń gustował, jego powierzchowna 
wyobraźnia bez trudu towarzyszyła obrazom szaleństwa, zbrodni i śmierci, uważał 
to za wyborne kawały i zdarzało się, że słuchając sam wykonywał gest, jakby 
ukręcał komuś głowę, podkreślając to głosem: - Krik! Krik! - że niby łamie 
kości. W szczególny sposób zachowywał się wobec fantazji złowrogoustej kucharki 
Józek. Słuchał jej strasznych opowieści z bolesną zmarszczką między oczyma, z 
rozchylonymi ustami, z mglistym, ale jakby rozanielonym, nieruchomym wejrzeniem. 
Czy cierpiał słuchając historii nieraz bezecnych, czy miał niezdrową wyobraźnię 
chciwie pijącą wieści o chorobach, śmierci, nieszczęściu, zgniliźnie życia? Czy 
był porwany, zachwycony niezmierną rzeczywiście wyrazistością, pewnym nawet 
przepychem tych opowiadań? Nigdy nic nie mówił o swych wrażeniach. Pewnego 
wieczora Wronowa opowiadała długo i z zapałem o przemytniku Popiołku, a te 
opowiadania nawet w jej ustach i nawet dla Ewy i Józka miały coś z epopei 
bohaterstwa. Wprawdzie Wronowa zatrzymywała się najdłużej i wielokrotnie nad 
tym, jak krew chlustała z przestrzelonego gardła Popiołkowego (choć tego żadną 
miarą nie mogła była widzieć), ale jednocześnie przed oczyma dzieci majaczył 
człowiek goniony i prześladowany, co się nie uląkł zbrojnej przemocy i zginął 
zadając ciosy ścigającym go moskiewskim pogranicznym, a więc niemalże patriota. 
Zdziwił się, gdy Nastka przerwała Wronowej w pół słowa: - Nie gadalibyście byle 
czego o tym Felusiu Popiołku! Tylko dzieciom głowy mącicie. - Naścia, przecież 
to był twój stryjek - zauważyła Ewa. - Jaki tam stryjek. Nawet mój dziaduś i 
jego dziaduś to nie byli rodzone bracia. Tu dużo jest Popiołków. I lepiej - 
dodała niedobrym ciemnym głosem - żeby on nie był niczyj krewny. Wronowa 
zwymyślała Nastkę. - Patrzcie ją, smarkulę zasraną! Mnie będzie uczyła! Jak tak, 
to się już do końca życia nie odezwę, żeby mnie na kolanach prosili, nie odezwę 
się słowa, jak pragnę rannej rosy doczekać! Józek powtórzył niby echo: "Jak 
pragnę rannej rosy doczekać". Wronowa zaś natychmiast zaczęła opowiadać o tym, 
że najcięższa śmierć jest z przeklęcia i jak nie mógł skonać jeden ekonom, 
którego chłop przeklął za to, że mu jeszcze za pańszczyzny dwa zęby wybił. - 
Dziwne to wszystko - westchnął Józek. W ostatnią niedzielę sierpnia Tomyscy 
zawieźli rano wszystkie dzieci do kościoła, gdzie odbyło się nabożeństwo na 
intencję Józka i Ewy, a po południu - do radziejowskiej cukierni. Stamtąd poszli 
na ratuszową wieżyczkę, skąd widać było Gopło, a Rafał pokazywał im, gdzie 
biegnie granica między pruskim i rosyjskim zaborem. I dodał, że ta granica jest 
zbrodnią. Przed wyjazdem do Kalisza Ewa i Józek poszli się pożegnać z Bonifacym 
Popiołkiem, a właściwie chcieli się jeszcze nadyszeć "powietrzem Teodora". Nigdy 
nie mówili ze sobą o przykrym wieczorze rozstania, a tym barrdziej o 
nieznajomym, którego złe słowa wygnali ze swej pamięci lub też zapędzili je w 
taki jej kąt, z którego nigdy się nie wychylały, przynajmniej za dnia, bo w nocy 
czasem im się coś na ten temat śniło. Teraz dopiero po drodze Józek zaczął mówić 
o tym, co im wtedy Teodor naopowiadał. Jakby nawiązując do dawno prowadzonej 
rozmowy, powiedział raptem: - ...To prawda, co Todro mówił... o chłopach i 
wszystko. Ale czy Todro wie, jak było w innych krajach? Na przykład w Rosji to 
wiem, że była też pańszczyzna i uciskali chłopów. A Rosja przez to nie upadła. 
Musi być jeszcze jakaś inna przyczyna, że Polska dostała się do niewoli. Każda 
rzecz - dodał w zamyśleniu - ma tyle przyczyn... Przed kuźnią zastali młodsze 
dzieci, które bawiły się na kamieniach i koło ściętej topoli w granicę i w 
przemytnika Popiołka. W kuźni była duża robota. Kuto konia i zakładano obręcz 
przejezdnemu. Młot bił na przemian głucho i dźwięcznie, warcząc drobno przy 
uderzeniu w kowadło. - Tu jest jeszcze trochę niebiesko od... od... - Ewa się 
zająknęła. - Od dymu - parsknął śmiechem Józek, choć w kuźni dymu nie było i 
wiedział, że Ewa pomyślała: "od szalika i oczu Teodora", a może dlatego parsknął 
śmiechem, że wiedział; ostatnio zaczął traktować ironicznie wszelkie mówienie o 
uczuciach. Aby złagodzić wrażenie swego śmiechu, pisnął po cichu cienkim głosem: 
- La_lia! - Lecz Ewa nie odpowiedziała mu sekretnym hasłem: - A_go? Wóz 
przejezdnego ruszał już w dalszą drogę. Nastała chwila ciszy. Kowal wsparty na 
młocie przypatrywał się obojgu, a potem wskazał na dzieci bawiące się w bitwę 
przemytnika Popiołka z pogranicznymi. - Czy wyście pogłupieli? - zawołał. 
Pytanie, na które nieczęsto słyszy się potakującą odpowiedź, toteż Ewa i Józek 
bardzo stropieni milczeli. Ewa na koniec objaśniła: - Oni się bawią w 
przemytnika Popiołka, to Wronowa opowiadała. - Wy mi tego przemytnika Popiołka 
nie wspominajcie - zirytował się kowal. - To był zły człowiek, choć i Popiołek. 
To był zbój, co dla zysku ojca i matkę by sprzedał. Ile on tu krzywdy ludziom 
narobił! Ani nie wymawiajcie tego słowa Feluś Popiołek, bo wyjdę z cierpliwości. 
A po mgnieniu rzekł jeszcze ze zgrozą w oczach i w głosie: - Konie kradł! 
Ludziom, gospodarzom konie kradł i przez granicę przeprowadzał. Konie! Wy 
wiecie, co to jest koń w gospodarstwie? - gniew aż zachrapał w jego głosie. - 
Konia ukraść to zbrodnia! Zbrodnia! Józek zdobył się na szaloną odwagę i 
zaryzykował obronę: - Ale on przechodził bez przepustki granicę. I bił się z 
pogranicznymi. Tatuś mówi, że ta granica to zbrodnia. - Nie tego Felka sprawki 
będą tę granicę obalać. I co, że bez przepustki, kiedy ludziom na szkodę? Nie 
każdy, co idzie bez przepustki - dobry, i nie każdy, co za przepustką - zły. Abo 
to moja stara bez przepustki do swoich krewnych za tę granicę jeździ? To przez 
to ma być gorsza od zbója? Tak więc i pożegnanie ze starym kowalem wypadło 
raczej burzliwie, choć w końcu dał się udobruchać. Józek tego dnia zapisał w 
swoim czarnym brulionie: "Zbrodnią może być przejście (na przykład z kradzionym 
koniem) przez tę granicę, która jest zbrodnią (Vulcanus)". Jeszcze jedna rzecz 
wypadła inaczej, niż zamierzano. Naścia oświadczyła, że zostanie u Tomyskich, 
"póki Joańcia nie pójdzie do szkoły". I póki będą tu chłopcy państwa 
Wochelskich. Okazało się, że decyzje tej energicznej młodej osoby mają większe 
znaczenie, niż przypuszczano. Została i nie bez cichego zadowolenia Katarzyny. 
Matylda, która przyjechała po dzieci, też się musiała z tym pogodzić. Rozdział 
4~ Koniec wiejskiej edukacji Prawie cztery miesiące nowych i silnych wrażeń, 
zatapiających gęstymi falami wszystko, co było przedtem. Dopiero jadąc do 
Wrombczyna z rodzicami Ewy na Boże Narodzenie Józek i Ewka poruszyli pewną 
sprawę, jakby odżywającą na widok miłej znajomej okolicy. - Możliwe, że 
zobaczymy Todra - rzekł Józek z kompletną, jak mu się zdawało, obojętnością. - 
Nie odbożyłeś go widać dobrze - ni to skrzywiła, ni to uśmiechnęła się cierpko 
Ewa. - Zniknął. Dowiedziawszy się od Naści, że Teodor jest u Popiołków, 
zaniepokoili się, lecz nie wiedzieli, co z tym począć. Intensywnie na coś 
czekali, aż doczekali się, że Naścia rzekła od niechcenia: - Przyjdzie do was 
jutro. Mówił. To ich dopiero wytrąciło z równowagi. Nie śmieli pytać, co znaczy 
to "przyjdzie do was". Gdzie go mają czekać? Spodziewali się, że zdołają 
zatrzymać go w kuchni i zaraz wyjdą z nim na jedną z tych potykających się 
wędrówek, za którymi tak przepadali. W owo "jutro", które miało być ostatnim 
dniem pobytu Teodora u rodziców, kręcili się aż do znudzenia po kuchni, 
słuchając i nie słysząc morderczych opowiadań Wronowej. A Teodor zapukał do 
drzwi ganku i otworzył mu Rafał. Tomyscy uprzejmie przyjęli gościa, o którym 
wiedzieli, że się przyjaźni z dziećmi. Ewa i Józek asystowali z największą 
udręką przy świątecznym poczęstunku, a potem Rafał pokazywał Teodorowi 
zagraniczne pisma z kolorowymi modelami traktorów i innych przemyślnych maszyn 
rolniczych albo fabrycznych. Teodor uśmiechał się promiennie, wlepiał swe 
ogromne niebieskie oczy w te obrazki z jawnym zaciekawieniem, a potem - w szare 
oczy Tomyskiego z rozradowanym podziwem i jakąś do czegoś zachętą - patrzył 
zupełnie jak na nich wtedy, gdy im zaproponował pójście na koncert ptaków. Ledwo 
zdołali wtrącić, że odbyli część podróży autobusem, lecz nie zaimponowali 
Teodorowi. Owszem, widział już te nowe pojazdy, których motor idzie na benzynie. 
Rafał na to: - Ropa naftowa, benzyna i elektryczność rugują maszynę parową. - I 
bestialsko przeciągając rozmowę zaczął mówić o najnowszym dziwie mechaniki, o 
samolotach. Józek przerwał lekceważąco i niecierpliwie: - Już jak byłem taki 
(pokazał, jaki był mały), widziałem w "Wieczorach Rodzinnych", jak będzie 
wyglądała wojna przyszłości. Same latające maszyny. - Ewa zaklinała myślami: 
"Fidelio, Delio, Elio, nie mów. Dosyć. Todro, nie słuchaj". Choć właściwie to 
wszystko było fantastycznie ciekawe i zazwyczaj słuchali chciwie majaczeń 
Fidelia o przyszłej mechanizacji świata. Ale dziś, cóż stąd mieli oprócz obawy, 
że nie dojdzie do "zobaczenia się z Teodorem". Liczyli jeszcze tylko na 
odprowadzenie go do domu. To się udało, choć starsi wołali za nimi 
niedyskretnie, że dzień krótki, zmierzch niebawem zapadnie i trzeba wracać 
prędko. Ustała właśnie trzydniowa zamieć śnieżna, ale wiatr jeszcze dął, a nisko 
wiszące chmury groziły nową zadymką. Szli po świeżo w głębokim śniegu 
przekopanej ścieżce, a gdy wyszli za ogród, Teodor przystanął i pokazał im 
stadko kuropatw, które ostrożnie, jedna za drugą podchodziły ku wrombczyńskiemu 
dworkowi. - Głód jest mocniejszy od strachu - westchnął niegłośno. Kuropatwy się 
spłoszyły i furknęły w perłową mgłę zaśnieżonych pól. Nie miarkując już teraz 
głosu Teodor zaczął im opowiadać o srogiej zimie, jaka wypadła sporo lat temu, 
kiedy on niedorosłym był jeszcze chłopcem. - Śniegi - mówił - to takie spadły, 
że równało się chałupom. Nie żeby kuropatwy, ale wszystko polne ptactwo pchało 
się wtedy do budynków. To zastawiałem sidła na to ptactwo. Samych kuropatw 
złowiłem onej zimy koło sta sztuk. Tośmy wtedy mięsa, choćby i tego ptasiego, 
więcej zjedli jak rocznie przez całe życie, a ileśmy jeszcze uprzedali. Dużo to 
tam nikt za to nie płacił, aleśmy zawsze mieli trochę na miastowe sprawunki, a 
na to zawsze przybrakło. - Przybrakło - powtórzył jak echo Józek. Ale nie tylko 
Ewka, i on także był nieswój. Słuchali tym razem Teodora z dziwnie pomieszanymi 
uczuciami. Jak było w tamtą srogą zimę Teodora, chyba nie pamiętali, ale właśnie 
wczoraj Katula pokazała im, gdzie mają nasypać ziarna dla kuropatw. "Bo jak te 
śniegi potrwają - objaśniła - na pewno będą podchodziły do ludzkich siedzib. A 
jak już głód przypędza je do ich największego tępiciela, to trzeba..." - nie 
dokończyła, gdyż ją ktoś odwołał do nagłej sprawy podwórzowej. Matylda (którą 
nazywali między sobą Milda) poszła z nimi nasypać tego ziarna i dodała, że 
zawsze dawniej to robiły w ostre i śnieżne zimy. Józek i Ewa mieli pokusę 
opowiedzieć o tym Teodorowi. Spojrzeli na siebie, czy jedno drugiego mrugnięciem 
oka nie zachęci, lecz Ewa całkiem wyraźnie zmarszczyła brew i pokręciła 
przecząco głową. A ponieważ oboje doskonale wiedzieli, o czym myślą, więc Józek 
zrozumiał to jako znak milczenia, które i sam uznał za stosowniejsze w danej 
chwili. Nie wyrazili jednak zwykłych zachwytów nad opowiadaniem Teodora i dosyć 
długo trwało między nimi kłopotliwe milczenie, a Teodor spojrzał nawet jakoś 
pytająco i niecierpliwie swymi jaskrawoniebieskimi oczyma. Nie usłyszawszy 
zwykłego: "Todro, jeszcze coś nam opowiedz, tak pysznie opowiadasz..." - 
zatrzymał się. - Śnieg znów prószy - powiedział. - Wracajcie, bo jak zakurzy, to 
i na parę kroków od domu człowiek pobłądzi. Ostańcie zdrowi... Do lata... Szli w 
sinawym zmierzchu, wśród którego krwiście czerwony skrawek słońca ukazał się na 
mgnienie między zwałami chmur. - To szkoda - rzekła Ewa - że Todro zabijał te 
ptaki, co przychodziły... takie głodne. - No, i pewno były przez to bardzo chude 
- zaśmiał się Józek. - Ty jesteś dziwny, Ago. Co ty mówisz? Co sobie myślisz? - 
Nie wiem... Todro często mówi o głodzie. Może oni też byli głodni... - Ale on, 
co tak lubi ptaki... - Śpiew ptaków - poprawił Józek. - A kuropatwy nie 
śpiewają. Może i Katula kupowała od niego te kuropatwy. Przecież to przysmak. 
Tego wieczora Józek znów coś pisał w swoim czarnym zeszycie, którego tajemnicy 
nie znała nawet Ewa i nie dopytywała się o nią, gdyż było umówione, że czego 
sami sobie nie powiedzą, o to żadne z nich nie zapyta. Dzisiaj zaś była 
pochłonięta malowaniem zziębniętych kuropatw w śniegu. Nie dbała o swoje 
kompozycje malarskie i liczne nieudane szkice owych kuropatw można było znaleźć 
rozrzucone w najbardziej nieoczekiwanych miejscach domu. Spostrzegł to Rafał i 
pozbierał zamazane kolorowymi ołówkami, węglem i akwarelą arkusiki szorstkiego 
albo gładkiego brystolu. Przy tym zajęciu znalazł również porzucony widać przez 
roztargnienie czarny gruby zeszyt - leżał na podłodze przy łóżku Józka. 
Dyskrecja może być szacunkiem wobec cudzych tajemnic, ale może być i 
obojętnością. Rafał cierpiał nad tym, że syn niewiele mu się udziela, i 
łapczywie zaczął przerzucać kartki. Odczytywał luźne zdania, zwroty, a czasem 
tylko słowa, niczym ze sobą nie związane. Po każdym z nich, w nawiasie, 
dziwaczne jakieś imiona czy symbole: Todro, Vulcanus, Eulalia, Wiedźmunia, 
Katula, Azja, Fidelio itp. Jedno z tych zdań brzmiało: "To niebo! Co za błękit! 
I co ja mam z tym zrobić (Fidelio)". Rozpoznał swój własny okrzyk zachwytu nad 
przepiękną pogodą. Teraz wiedział, że w nawiasie są pseudonimy osób, które 
zapisane myśli, słowa i zdania wypowiedziały. I z łatwością większość ich 
rozszyfrował. Nie mógł dojść tylko, kim są Eulalia i Azja, pierwsza była zupełną 
tajemnicą, a co do drugiej przyszło mu w końcu na pamięć, że Naścia ma na imię 
Anastazja. Dziwił się trochę. - Istny szyfr... I na co mu to? Położył zeszyt w 
czarnej okładce tam, gdzie go znalazł, a potem rzekł do żony: - Wiesz, jak oni 
nas nazywają? Ta para spiskowców? Katula i Fidelio. - Wiem. Józio kryje się z 
tym czarnym zeszytem jak ze skarbem, ale taki jest zagapiony, że nieraz go tu i 
owdzie zostawi. Nie dajże mu poznać, żeś to czytał. - Ani mowy. Józio jest 
rozkochany w słowach. Nie wiem, do czego to może prowadzić? Wolałbym, żeby 
zapisywał wydarzenia. "Twój nieodrodny syn. Ty też rozkochany jesteś w słowach" 
- pomyślała Katarzyna, lecz głośno rzekła tylko: - Sam zachęcałeś go do 
języków... - To prawda. Bo do tego był najzdolniejszy. Technika go interesuje, 
ale może... - zawahał się wstydliwie - może nie rozumie jeszcze jej perspektyw. 
A zdybawszy Ewę i Józka, gdy byli sami, oddał Ewie pozbierane rysunki. - Schowaj 
to albo daj, bym ja schował. Kiedyś to będzie interesująca pamiątka. Tylko 
wiesz, taki obraz już jest. Takie kuropatwy w śniegu. Namalował go sławny 
artysta, Józef Chełmoński - i wpatrując się znacząco a tkliwie kolejno w każde z 
nich dodał: - Chyba wszystko już zostało namalowane, opisane... Przyszłość 
należy do nauki, do techniki. Tylko w technice, w naukach ścisłych można jeszcze 
coś nowego powiedzieć z prawdziwym twórczym natchnieniem. Dzieci spłoszyły się, 
poczerwieniały, potem zbladły, ale nie podjęły rozmowy. Rafał wycofywał się ze 
słodyczą: - Ale probujcie, probujcie... Może ja nie mam racji. Józek usłyszawszy 
owo "probujcie" przeczekał odejście ojca, pobiegł do pokoju chłopców, a 
znalazłszy na podłodze przy łóżku czarny zeszyt schował go na dno swego 
podróżnego koszyka. - Fidelio ma rację - rzekł w parę dni potem do Ewy. - Ale... 
są różne racje. - A Świętą Rodzinę ilu malarzy malowało, a każdy inaczej - 
uzupełniła Ewa, która wczytywała się właśnie w otrzymaną na gwiazdkę "Historię 
malarstwa". - Zresztą ja nie będę malarką, tak się tylko bawię. "Do lata" - 
powiedział Teodor - przypomnieli sobie, gdy znów przybyli do Wrombczyna pod 
koniec czerwca. I w istocie zobaczyli go, ale dopiero przed samym odjazdem z 
wakacji. Był już cechowym czeladnikiem kowalskim i miał stawać do wojska. Józek 
i Ewa godzinami wypatrywali jego powrotu z komisji wojskowej we Włocławku, ale 
się go nie doczekali. Naści też nie było przez całe popołudnie, a wieczorem 
wróciła z domu rodziców zapłakana. - Przyjęty? - ledwie zdołali wykrztusić 
pytanie, bo płacz Naści przesądzał, jak myśleli, odpowiedź. - Ja nie o to płaczę 
- rzekła, pomijając pytanie, jakby rzecz mało ważną - od tego chłopak, żeby go 
brali do wojska. Tylko że go kamraty we Włocławku spoili, gałgany, i wrócił do 
domu nietrzeźwy. A przywykłszy, za przykładem starszych, że z Ewą i Józiem 
rozmawiało się jak z dorosłymi, dodała obrazowo, że w domu z tej przyczyny 
zrobił się "sądny dzień". Bo ich matka tak znieść nie może tego trunku, że w ich 
domu nawet przy święcie i dla gości wódki się nie podaje. - Na wsi jest zwyczaj, 
że jak się ludzie witają, to się w gębę całują. To nasza mateczka zaraz mdłości 
dostaje, niech tylko poczuje, że od kogoś wódką zaleci. A co dopiero jedyny syn, 
co nigdy nie pijał. Przyszedł taki czerwony i na nogach się chwiał, i do 
mateczki z całowaniem, a ona mu w rękach omdlała. Strach wielki na nas padł, bo 
nasza mateczka chora na serce i na astmę, już myślelim, że kończy. To jak 
przyszła do siebie, Teoś do nóg jej padał i przed Matki Boskiej obrazem wódki na 
zawsze się wyprzysięgał, to znów mama zwalniała go z tej przysięgi, przed Matką 
Boską klękała i modliła się o uwolnienie z tej przysięgi, bo mówi, że bez tego 
życie nie przejdzie, żeby się mężczyzna wódki czasem nie napił, i tylko błagała 
Teosia, żeby zawsze pomiarkowanie miał i nigdy więcej w takim stanie się nie 
znajdował, a najwyżej na kieliszek czy dwa sobie pozwolił, to mu Pan Bóg 
odpuści, a już lepiej, żeby przysięgi nie musiał złamać. I tak się z płaczem 
przepraszali, aż ojciec przyszedł i z krzykiem na Teosia, że matkę zabija, bo 
nasz tatuś też niepijący, a wszystko przez to, że tak się boimy o mateczkę, żeby 
nam gorzej nie zachorowała. I tatuś jeszcze mówi: "Nie wiesz, czy jak wrócisz z 
tego wojska, matkę przy życiu zastaniesz albo i mnie - i tak się żegnasz z 
rodzicami?" To my znów w płacz o ten odjazd jego daleki, ale Teoś już nic nie 
słyszał, bo już usnął i nie wiedział, co się tam dzieje koło niego. Ewa i Józek 
przyjęli milcząc te nieoczekiwane wiadomości, nie śmieli nawet spytać, kiedy 
Teodor odjeżdża. Zostawszy sami orzekli, że nie tylko Teodor, ale cała rodzina 
Vulcanusa jest jakaś nadzwyczajna; bo ludzi pijanych widywali nierzadko, a 
jeszcze częściej o nich słyszeli, choćby w opowiadaniach Wronowej lub w 
narzekaniach rodziców obojga na plagę pijaństwa. - A tu patrz... cały dramat - 
powiedział Józek nazajutrz. - O to, że raz w życiu Todro się upił. Jakby 
przeliczyć ten ich wczorajszy płacz na jakieś miary, powiedzmy, ilości łez i 
czasu, to... no to Milda i Katula dotąd musiałyby płakać. Nasz dziadek pił 
latami, przecież umarł z pijaństwa - i parsknął tym swoim śmieszkiem, którego 
Ewa nie lubiła. - Ty dziwny jesteś - rzekła, co często zdarzało jej się teraz 
mówić. - Tobie się zdaje, że nie warto z takiego powodu cierpieć? Albo że się 
nie dosyć nacierpiały? Ich życie w tamtych czasach musiało być straszliwe. Milda 
mówi, że nie miały czasu na płacze, może i cierpią dotąd, jak się nie wypłakały. 
Tak rozmawiali błądząc po wiejskiej drodze w nadziei, że ujrzą Teodora. I w 
samej rzeczy wyszedł niebawem z niedalekiej chaty Popiołków, a zobaczywszy 
dzieci wyciągnął z kieszonki jakąś kartkę i machając nią wołał: - Przyjęty! 
Przyjęty do wojska! Przyjęty! A kiedy podszedł, ledwo go mogli poznać, a tym 
bardziej dostrzec w nim ślad wczorajszej domowej awantury. Jego przystojna twarz 
promieniała nie widywanym w niej blaskiem, oczy gorzały i jeśli można mówić o 
błękitnych płomieniach, były jak błękitne płomienie. - Obejrzyjcie sobie 
szczęśliwego człowieka - rzekł wesoło. - Chodźmy daleko w pole, dziś to bym 
szedł a szedł, choćby na koniec świata. Tego nie trzeba było im dwa razy 
powtarzać. Z ochoczym: - Chodźmy - ruszyli we troje dróżką między zżętymi i 
podoranymi już polami. Ale zaraz owładnęły nimi zmieszanie i niepewność. Józek 
usiłował zrozumieć, czego Teodor tak się cieszy. Ewa dociekała, czemu dziś 
właśnie wygląda tak porywająco jak nigdy. Przypomniała sobie, że mimo figlarne i 
promienne uśmiechy, mimo wesołe, pogodne usposobienie, twarz Teodora nieraz 
bywała zamglona smutkiem, a przy jego ustach często występowała fałdka bolesnego 
skrzywienia. Teraz tego wszystkiego nie było ani znaku. W końcu nie wytrzymali. 
- A mama... pani kowalowa, czy zdrowsza? - bąknęła Ewa czerwieniejąc. - 
Mateczka? - Teodor spojrzał z ukosa. - To Nastka wam coś nabajała. Mama musi być 
zdrowa i żyć musi, aż wrócę. Już ja jej nigdy tak nie zmartwię, takiego 
wstydu... - i urwał. - Todro - zaryzykował teraz Józek - ty naprawdę jesteś taki 
szczęśliwy, że idziesz do wojska? Do tego wojska? Teodor milczał tak długo jak 
nigdy, szedł potykając się nieznacznie, o wiele mniej niż zawsze. Aż nagle 
usiadł na brzegu rowu, a oni zaraz też siedli koło niego. Wieczór nadciągał 
ciepły jak w środku lata i mocno grały świerszcze. Przy tym cykotaniu jak przy 
cichej muzyce złożonej z rytmicznych szelestów usłyszeli historię utykającej 
nogi Teodora i wiele innych rzeczy, o których nie wiedzieli. - Ja nie z tego 
jestem szczęśliwy, że idę do wojska - powiedział głuchym, nieswoim głosem - bo 
to i obce wojsko, co moją ojczyznę pokonało, i obce strony, i dobrych parę lat 
życia. Ja się z czego innego cieszę... - Jak to te pasikoniki ćwierkają. Też 
muzykanty - mruknął po chwili z uznaniem czy też z drwiną i bez żadnej przerwy, 
jakby to miało być dalej o pasikonikach, zaczął mówić: - Za tej srogiej zimy, 
com wam już o niej opowiadał, częstom w tych wielkich śniegach nogi przemoczył, 
a też naziębły mi nieraz i tak zbielały, żem je ledwie dotarł do czerwoności. 
Wiosną, ma się rozumieć, przyszły takie roztopy, że pola były zalane i drogi 
były zalane, musielim wszyscy, kto żyje, czyścić rowy ze śniegu, żeby ta woda 
miała kędy upływać. To znów całymi dniami miałem nogi przemoczone i zaczęło mnie 
boleć w lewej nodze przy kostce. No nic, nie uważałem na to, nawet nic matce nie 
mówiłem. Aż mi jednego dnia ta noga bardzo spuchła i zaczęła boleć, jakby mnie 
ogniem piekło, a na drugi dzień tom wcale stanąć na nią nie mógł. No od tego 
czasu chorowałem na tę nogę przez rok albo coś koło dwu. Biedne ojczysko, gdzie 
on mnie też z ową nogą nie woził, bo to byłem jedyny syn i taki okaleczały. I do 
znachorów różnych jeżdżalim, i do doktorów, ale nikt nie mógł poznać, z czego ta 
noga taka chora, i nic mi te ich rady nie pomagały, a i dnia by nie wystarczyło, 
żebym wam te moje cierpienia wypowiedział i moich rodziców płacz nade mną. 
Zawiózł mnie w końcu tatuś do Włocławka, do takiego doktora, co kości umiał 
składać i operaccje różne robił. To on się coś więcej na tym rozumiał i od razu 
powiedział, że to jest zapalenie przy kości od przeziębienia. Dał mi różne 
lekarstwa i do picia, i do nacierania, i kazał ciepło trzymać. Wiele mi nie 
pomogło, ale już noga nie bolała i nie taka była spuchnięta. Ale stąpnąć na nią, 
ani mowy, każdy krok to jakby gorącym żelazem kto aż do serca świdrował. To mi 
ojciec zrobił taką kulę pod pachę, ale ja jej pod pachą nie nosiłem, tylko 
trzymałem w rękach i tak podpierałem się, i skakałem na jednej nodze. Jak się 
odbiję, to i trzy łokcie skoczę, takem się wprawił w to skakanie, że dorosły 
człowiek miał robotę za mną nadążyć. Aż raz latem - gorąco było, a ja boso - 
jakieś ostre zielsko zraniło mnie w tę chorą nogę i z tej ranki zaczęła ciec 
razem z krwią taka gęsta ciecz bura i to ciekło lepiej jak tydzień. A zaś 
zrobiła się, już sama, druga dziurka w tej nodze i znów z niej taka materia 
zaczęła ciec. Poprzelękali się rodzice i zaraz pojechalim do doktora do 
Radziejowa, a ten powiada, że mnie noga gnije od kości i że ją trzeba urżnąć. Ja 
w płacz, nie dam sobie nogi urżnąć! Rada w radę ojciec z matką ugodzili się, że 
mnie oddadzą do szewca. "Bo już ty - mówi tatuś - innej roboty nie będziesz mógł 
robić, tylko tak na siedząco". I tak poszedłem uczyć się na szewca do 
Radziejowa, i tam z tym majstrem, do którego mnie tatuś oddał, przebyłem zimę i 
lato, a latem to byliśmy już nie w mieście, tylko w tym sadzie, co go mój 
majster miał w dzierżawie w tym majątku tego barona, com to wam już mówił, żem 
książki u jego gospodyni brał do czytania. I nie wiem, czy od tego, żem tak 
prawie na siedząco ten rok przeżył, czy z innej przyczyny, ale mi noga otęchła i 
z tych ranek przestało ciec, a potem i one same się zagoiły. To mi się samemu 
wierzyć nie chciało, ale mogłem już na tę nogę stąpać, już nie bolała, tyle żem 
na nią trochę utykał, i to mi już zostało. No, więc dobrze, jak tylko poczułem 
się lepiej, zaraz rzuciłem szewstwo, bo mi się w szewstwie nie podobało. Marne 
to było utrzymanie, bo w Radziejowie szewców dużo, a między ludźmi bieda i tylko 
biedni mogli coś dać zarobić, to się te szewczyny czepiali różnych zarobków, a 
najwięcej dzierżawienia sadów. To już w każdym sadzie ten szewski młoteczek 
kołatał, że jeszcze teraz, jak zobaczę duży sad w owocu i nie słyszę w nim tego 
szewskiego młoteczka, to mi czegoś brakuje i dziwię się, i oglądam, czy nie 
zobaczę tego szałasu ze słomy, co w nim taki sadowy w lato mieszkał. A po 
drugie, nie lubiłem szewstwa, bo się chłopaki ze mnie śmieli i wołali do mnie: 
"Szewcy nie ludzie, bo kopyta mają, kozy nie bydło, chociaż rogi mają". Teraz 
bym na to nie zważał, ale w piętnastu, szesnastu latach to chłopak jest uraźliwy 
na pośmiewisko. No, dość, że jak tylko poczułem, że choć utykam, przecie mogę 
chodzić, to się zabrałem do kowalstwa. Ojciec się gniewał, bo powiada, 
zapłaciłem za naukę, masz fach w ręku, czego to rzucasz, jeszcze ci się choroba 
wróci. Ująłem się honorem, nie poszedłem na naukę do ojca, tylko za tę granicę 
przeszedłem pod Poznań do mojej mateczki krewnych i tam w tej wsi u kowala się 
uczyłem. A żem i u gospodarzy do każdej roboty stawał, a i buty umiałem 
podzelować, to zarobiłem tyle, żem sobie nawet nowe ubranie sprawił. I tak 
wróciłem po roku do moich kochanych rodziców, a mateczka aż się rozpłakała, żem 
był biedny kaleka, a zrobił się ze mnie taki galanty kawaler... No, dobrze, 
kawaler... alem nie mógł pozbyć się smutku. Bom gdzieś tam w sobie uczuwał, żem 
nie taki jak drudzy, że mi czegoś brak, i to mnie ta noga wiecznie bolała, tylko 
nie w kostce już, a w duszy. Chociem tego po sobie nie pokazywał, wesoły byłem i 
ludzie mnie lubieli, ba, lgnęli do mnie jak do miodu - zaśmiał się diablo 
powabnie - dziewczyny do mnie lgnęły - dodał wyzywająco. - Nikt ani wspomniał o 
tej nodze, anim ja nie wspominał. Ale ciągle się miałem na baczności i nie 
lubiłem jak przy mnie było mówione o nogach, nawet i zdrowych. Teodor zamilkł i 
wsłuchał się w uparte cykanie świerszczy, nawet i sam zacykał świerszczym 
głosem. Ewa i Józek także nic nie mówili, nie byli w stanie dać wyrazu 
przepełniającym ich wrażeniom lubym i zazdrosnym, szczęśliwym i bolesnym. 
Najwyżej mogliby powiedzieć, że niczyje zdrowe nogi nie są tak piękne jak nogi 
Teodora i nikt zgrabniej od niego nie chodzi. I w samej rzeczy miał piękne, 
długie nogi, a jego utykanie było jakby krokiem tanecznym. Ale ostatnie słowa 
opowiadania podziałały na nich paraliżująco, nie chcieli mówić o nogach. Teodor 
sam się odezwał: - No, to teraz widziecie. Ja się nie z tego cieszę, że mnie 
wzięli do wojska, tylko z tego, że mnie uznali za zdrowego, za takiego jak 
drudzy, żem nie kaleka. Rozumiecie? Tom z wami gadał, jak na jakiej spowiedzi - 
zaśmiał się znowu i dodał nieoczekiwanie: - Chociaż może i to wojsko nie takie 
straszne. Powiozą gdzie daleko, to zobaczę inne kraje, inne obyczaje. Albo to 
ludzie od nas do Ameryki nie wędrują? Młodego to ciągnie w świat; a mnie tam nic 
niestraszne... - Ale wy sobie nie myślcie - podjął nagle z ożywieniem - że ja 
tak nic świata nie widziałem. Jakem tylko wyuczył się kowalstwa i ubranie sobie 
sprawiłem, tom, pierwsza rzecz, ze dwa dni w domu pobywszy, ruszył w świat. 
Okrutnie mi się chciało poznać ten kraj ojczysty, tom poszedł piechotą i aż mnie 
roznosiło z radości, że już tak daleko i tak dobrze mogę na tej mojej nodze 
wędrować. To najpierw zaszedłem do Włocławka i tam porobiłem ze dwa tygodnie w 
takim warsztacie ślusarskim, bo moje ręce i temu łatwo poradziły, ale mnie 
ciągnęło do Warszawy. Jak więc tylko miałem w kieszeni jakieś koło dziesięciu 
rubli, poszedłem dalej, tak się kierując, abym szedł brzegiem Wisły. I 
przywędrowałem do naszej stolicy, ale już był wieczór, sam w dużym mieście, 
gdzie ja tu będę spał? W tej mojej podróży tom nocował najczęściej po stodołach, 
a tu chałup tyle, a co dalej, to wyższe, lampy gęsto się palą, choć podług 
naszych zwyczajów to już noc, a tu i ludzi gęsto na ulicach, jakby nikt nie 
spał. Nie śmiem nikogo zapytać, tylko się oglądam, chyba gdzie jaką stodołę albo 
szopę zobaczę... Długom się błąkał, ale nigdzie ani stodoły, ani szopy. A że 
zwyczajny byłem i pod gołym niebem sypiać, więc oglądam się za jakim sadkiem i 
nareszcie widzę w ciemności duży sad, ogrodzony niziutko, tylko rów trzeba 
przeskoczyć. No, to dla mnie nic, smyk przez ten rów i przez mur, ułożyłem się 
pod pierwszym lepszym drzewem, węzełek pod głowę i w okamgnieniu zasnąłem. Rano 
budzę się, słońce, ptaszki ślicznie śpiewają, wesołość w serce wstępuje, patrzę 
się - krzyż. Patrzę dalej - wszędzie krzyże i kamienne pomniki. A tom ja na 
cmentarzu spał, a to był cmentarz Wolski, jakem się później dowiedział. Jak się 
nie zerwę, jak nie wyskoczę!... I Teodor znowu w śmiech nad tym nocowaniem na 
grobach, a i dzieci nie mogły się powstrzymać od śmiechu - rzecz, do której 
cmentarz raczej rzadko daje sposobność. - To mi tylko niemiłe - zesmutniał 
raptem Teodor - że do dziś, jak sobie wspomnę: Warszawa, to zaraz widzę 
cmentarz... - No dobrze - ciągnął po chwili - przerobiłem w tej Warszawie parę 
miesięcy, alem już widział, że to była moja szkaradna pycha tak trochę nauki 
rzemiosła połapać i do dużego miasta się pchać. No, dość powiedzieć, trudno mi 
było... Powędrowałem do Łodzi, do Pabianic, też nie bardzo. Brać do roboty 
brali, ale jako nie wyzwolony i niedorosły, tom za takie grosze musiał robić, że 
ledwo na suchy chleb starczało. W Łodzi... - dodał z wahaniem - tom się zeszedł 
z towarzyszami spod czerwonego sztandaru. A ja już i do tego czasu różnych 
rzeczy po książkach się naczytałem, a od ludzi się nasłuchałem i nieraz 
uczuwałem w sobie taki bunt na niesprawiedliwość świata i denerwowałem się, że 
jedni wyzyskiwali na swoją korzyść drugich i że Pan Bóg pomylił się w swojej 
mądrości, kiedy taki niesprawiedliwy świat stworzył. Aż dopiero ci towarzysze z 
Łodzi wszystko mi wytłumaczyli i jak było w Polsce, i czemu chłopi się 
buntowali, i jak będzie za socjalizmu - bo ta ich nauka socjalizm się nazywa - 
że nikt nie będzie drugiego uciskał ani z jego potu żył. To mi się to dosyć 
widziało, a jako młodego chłopca to mnie i to nęciło, że to było niebezpieczne i 
zakazane, zbieraliśmy się po kryjomu... I tak jakieś półtora roku zeszło mi na 
tych wędrówkach, ale bieda cisnęła, a i za wsią tęskniłem. No, to wróciłem do 
ojca, resztę wiecie, bośmy się wtedy poznali. A jak wrócę z wojska, to ja już 
chleba po cudzych kuźniach nie będę szukał. - Będziesz miał własną? A gdzie? - 
zainteresował się Józek. - Nie wiem... Może będę, może nie będę... Ja na parę 
latek chcę do Ameryki tymi morzami popłynąć... - tu wraził w nich badawczo swoje 
niebieskie spojrzenie. - Jak już jesteśmy tacy przyjaciele, to ja wam jeszcze 
powiem... U nas nie szanują pracującego człowieka. Jak ja robiłem pod Poznaniem, 
tom raz na własne oczy widział i na własne uszy słyszał, jak ślachcic z tego 
majątku, co w nim była ta kuźnia, o nic, bo poszło o to, że musiał kęs dłużej na 
robotę poczekać, zezwał tego tam kowala od ostatnich. Ażem się porwał do bicia, 
choć to był starszy człowiek, no, to mnie odciągnęli, że się nie spostrzegł. 
Alem to zapamiętał. Rany boskie, to się już ciemno robi. Na was do domu czas. Do 
widzenia, Józka, do widzenia, Ewcia. Zdjęci nieoczekiwanym zawstydzeniem 
odpowiedzieli po cichu: - Do widzenia, Teodor - i tyle było całego pożegnania. W 
pół roku po wzięciu Teodora do wojska zaczęła się wojna rosyjsko_japońska, a 
potem - rewolucja 1904_#5 roku. W tymże mniej więcej czasie Wrombczyn został 
sprzedany, a życie obu rodzin uległo wielkim zmianom. Rozdział 5~ Taka wygoda~ i 
tyle nieszczęścia - To ja - powiedział Janek i zanim Joanna zdążyła się odezwać, 
a nawet oderwać od podręcznika fizyki, nad którym intesywnie rozmyślała o Ewie i 
o Józku, jak oni prędko dorośli, pokończyli szkoły i znaleźli się tak 
niedosiężnie daleko, zaczął mówić i mówił: - Nunia, ty... ty mnie zasłoniłaś, 
pamiętasz, wtedy we Wrombczynie, wszyscy się ze mnie śmieli, że stoję nagi, a ty 
mnie zasłoniłaś, zasłoń mnie znowu, pomóż mi, o Boże, ja już żałuję, że ci to 
mówię - zatchnął się - ale muszę, to nic takiego, ale nie mam już nic z 
pieniędzy, co mama mi zostawiła, i teraz nie wiem, co robić, ratuj mnie, musisz 
mnie uratować... - Co to ma znaczyć, Janek? - przestraszył ją czternastoletni 
głos mieniący się na przemian dyszkantem i niskimi schrypniętymi tonami, a 
jeszcze bardziej - rozprzężony, obcy wyraz tak zawsze swojskiej, schludnej 
twarzy ładnego dziecka. - Już się gniewasz - rzekł Janek także gniewnie. - I do 
kogo ja pójdę? To mieszkanie takie puste, że też oni nas tak zostawili samych z 
Naścią, ja do Naści bardzo jestem przywiązany, ale jej nie mogę, jej nie mogę 
się przyznać... Nikomu nie mogę tego powiedzieć, ani Ewie, ani Józkowi, nawet 
jakby tu byli, a za nic Ludwikowi, on dla kawału wszystko wszystkim rozgada i 
jeszcze wydrwi, chociaż wcale nie lepszy, tylko że ja mam pecha, miałem 
strasznego pecha... - Janek, coś ty zrobił? - zlękła się teraz na dobre. - Nie 
przerywaj mi, Nunia, mnie tak trudno, zaraz wejdzie Naścia i będę musiał udawać 
małego chłopca, niewinne dziecko będę musiał udawać... - Janek, coś ty zrobił? - 
powtarzała nastroszona i nieprzyjazna. - Coś ty zrobił? - Nie patrz tak dziko, 
nikogo nie zamordowałem, słuchaj - spieszył zdyszany - nie ja jeden tam 
chodziłem, wszyscy chodzili, nawet młodsi. Najpierw jechaliśmy dryndą do 
Piwonic, żeby nas kto z belfrów nie spotkał, i piliśmy wódkę w takiej tam 
piwiarni, no w szynku po prostu, a potem wracaliśmy do miasta i szliśmy, no, nie 
wszyscy, ale prawie, i szliśmy, no, tam... wiesz gdzie - wymienił chyłkiem nazwę 
małej uliczki koło Nowego Rynku - taki dom z czerwonymi firankami, nie, ty nie 
powinnaś, nie możesz tego wiedzieć... - Wiem doskonale - przerwała mu zimno, 
choć w nią jak gdyby piorun strzelił, bo wcale nie wiedziała, choć owszem, 
przypomina sobie teraz pewien spacer z jedną z "najdoroślejszych" w klasie, 
przypadkiem wracały tamtędy i te czerwone firanki drasnęły wtedy jej oczy, a 
tamta powiedziała: "Patrz, to tu chodzą uczniaki", i nawet wymieniła plugawo 
brzmiącą nazwę owego domu, ale wyobraźnia Joanny nie nadążała w tym kierunku i 
słowo "uczniaki" nie kojarzyło się jej z Jankiem ani nawet z Ludwikiem, choć 
owszem, chyba "Ludwik!" przemknęło jej wtedy przez myśl, lecz i to wyparła z 
pamięci, z Ludwikiem i tak są ciągle kłopoty, bo się nie uczy (taki zdolny jak 
szatan), pije, pali, gra w karty, robi długi, jeszcze do tego miałby dojść ów 
przeokropny "burdel", więc i to wyparła z pamięci, tak jej to nie pasowało do 
wyobrażeń o życiu, o czarownym Kaliszu, który po sprrzedaży Wrombczyna stał się 
także domem Tomyskich. Ale co nie pasowało? Mimo wszystko wciąż jeszcze nie 
wiedziała, o co idzie. - Piliście wódkę - powtórzyła tylko, gdyż to wydawało jej 
się najgroźniejsze w chaotycznych wyznaniach Janka. - No, tak - zniecierpliwił 
się - bez tego bym tam nie poszedł, ale wiesz, czego się nie robi przez 
nieśmiałość, to jest, żeby nie być gorszym, nie - sprostował - żeby nie być 
lepszym od kolegów. To najważniejsze, żeby się nie wydawać dobrym i takim 
niewinnym cacusiem, bo wyśmieją. Zresztą nie, to nie koledzy, mnie samego 
ciągnęło i ta wódka mi dodawała odwagi. Ale nie myśl, że jestem taki ostatni. 
Może przesadziłem, że jeździliśmy, że tam chodziliśmy, bo tylko dwa razy tam 
byłem, chociaż to wszystko jedno: raz czy dwa razy, czy sto, zawsze się już 
przekroczyło ten tam Rubikon i już się jest po drugiej stronie, po tej złej 
stronie życia... ( - Ładny mi Cezar - mruknęła Joanna pogardliwie). No, i za 
drugim razem to się stało, to mnie spotkało... Joannie cisnęło się na usta: "Ale 
co się stało?" Nie, nie mogła zapytać, nie mogła się przyznać, że się wciąż 
jeszcze nie domyśla, a on tak pewno chce, żeby mu oszczędzone było mówienie o 
szczegółach, i chwilę oboje męczyli się w milczeniu, aż z rozdrażnieniem 
objaśnił: - Zaraziłem się, zachorowałem, nie patrz tak strasznie, to nie ta 
najgorsza choroba, to ta mniejsza, to głupstwo, tylko żeby się zaraz wyleczyć. 
Nie można czekać, mówił mi jeden kolega, bo on też tego dostał, tylko się nie 
wstydził, jeszcze się tym chwalił, ale mówił, że zaraz trzeba wyleczyć, bo potem 
mogą być ślady i mogą dzieci być chore... - Jakie znów dzieci? - zjeżyła się 
Joanna. - Moje dziecie; jakbym się kiedyś ożenił i miał dzieci, ale ja się chyba 
nie ożenię, kobiety są okropne, to znaczy nie ty, ale tak w ogóle nabrałem 
wstrętu do kobiet... - Ach, Janku - szepnęła miękko Joanna - biedny Janku. - A 
chłopiec, jakby w nim jakaś tama pękła, zaczął pleść gorączkowo: - I pierwsza to 
do mnie powiedziała: "Rozdziewiczyłam cię, aniołku", to jak sobie przypomnę te 
słowa, to jeszcze większy wstręt i złość, że chciałbym się topić tam, gdzie na 
Prośnie jest taki wir, że nawet jak kto umie pływać, to się topi. I ona była 
stara, miała może ze trzydzieści lat, a nie wiem, co mi zadała, że na drugi raz 
nie chciałem do kogo innego, tylko do niej chciałem, ale jej nie było i ta baba, 
co tam tym rządzi powiedziała: "Patrzcie, jaki mi wierny", tom o mało nie 
zemdlał, że słyszę to słowo "wierny" w takim miejscu. I popchnęła mnie do innej, 
a ta była ohydna, taka tłusta i zaraziła mnie, a może ta pierwsza mnie zaraziła. 
Nunia, taki jestem nieszczęśliwy, poszły na te świństwa wszystkie pieniądze, co 
mama zostawiła, ty dajesz te jakieś lekcje, pożycz mi na doktora, ja już wiem 
adres tego doktora, on ma tabliczkę "choroby skórne i weneryczne", on mnie 
prędko wyleczy... - To czemu od razu nie mówisz, tylko częstujesz mnie twoimi 
obrzydliwymi nieszczęściami - rzekła oschle Joanna i nagle popadła w popłoch. - 
Trzeba napisać do cioci Ildzi... do twojej mamy... - Wszystko, tylko nie to. Do 
tych trojga? Oni są chyba obłąkani, że nas tak samych zostawili. Jeżeli 
komukolwiek na świecie powiesz, zabiję się od razu. - Kiedy chcesz iść do tego 
doktora? - spytała wobec tego rzeczowo, choć wszystko w niej szalało ze zgrozy, 
z litości nad nim, z trwogi o niego. - Zaraz chcę iść. On za godzinę przyjmuje. 
Żeby żył ojciec - rzekł Janek z desperacją. - Żeby żył ojciec... Ale nie żyje, a 
mama siedzi wciąż z twoimi rodzicami, jakby nie mogła się od nich odlepić, jakby 
nie miała dzieci... - Co ty gadasz, Janek? To moja mama nie może się obejść bez 
cioci Ildzi, teraz kiedy tatuś jest taki strasznie chory, że musi stale być w 
Zakopanem. - Nie, to wujek Rafał nie może się obejść bez mojej mamy. 
Zapomniałaś, jak śpiewał zawsze: "Ildzia, Ildzia, Ildzia nad Ildziami"? - No, to 
co? I nigdy nie śpiewał tego przy was - zaczerwieniła się Joanna - a może... 
wtedy, jak zostaliście na cały rok we Wrombczynie, przed moją szkołą. - 
Właśnie... - Żadne "właśnie" - przerwała - bredzisz, bo jesteś chory. Oddam ci 
wszystkie pieniądze, a jak będzie potrzeba więcej, to potrafię wyprosić od Naści 
dla siebie. Idź prędko do tego doktora, wylecz się prędko. Już niedługo 
Wielkanoc, ciocia Ildzia przyjedzie, a ja pewno pojadę do Zakopanego, miałam 
list od rodziców. I nie będzie miał kto cię zasłaniać. Pięknie obchodzisz Wielki 
Post... - Już teraz będę chyba postny przez całe życie. Kobiety są okropne - 
powtórzył maniacko Janek. - Nie wiem, jakie prawo ty masz tak mówić. A wy? Sam 
poszedłeś w takie miejsce, gdzie przecież nie mogłeś spotkać dziewczynek od 
Komunii Świętej. Dorwaliście się do tej polskiej szkoły i zamiast żyć jak 
ludzie, tak hańbicie i szkołę i samych siebie. - To swoją drogą. Masz rację. I 
ja siebie nie bronię. Od urodzenia miałem słaby charakter i widać z natury byłem 
skłonny do takich rzeczy. I z tą szkołą też prawda. Pamiętam, jak była rewolucja 
i strajk szkolny, i jak poznaliśmy Stefana Radgoskiego. Był wtedy studentem i 
przyjeżdżał z Warszawy, a u nas odbywały się zebrania tych z rosyjskiego 
gimnazjum. Oni byli inni jak my. Mówili tylko o rewolucji, o Polsce, o świętej 
sprawie. Byliśmy jeszcze dziećmi, a Ludwik to się z nich śmiał, że tacy ważni, 
ale nie ja... Ja patrzyłem w tego Stefana Radgoskiego jak w gwiazdę... mówię ci, 
dałbym nie wiem co za to, żeby z nim porozmawiać... żeby mieć takiego dorosłego 
przyjaciela jak Stefan Radgoski... - Coż ty tak uroczyście Stefan Radgoski i 
Stefan Radgoski. Przecież to Stefek, twój szwagier. - Tak, ożenił się z Ewą, to 
było straszne, tak jakbym stracił siostrę czy stracił przyjaciela, chociaż on 
nie mógł być moim przyjacielem, on był dorosły. Ale dopiero jak drugi raz 
przyjechał i potem musiał uciekać za granicę, to zobaczyłem, że on mnie nawet 
nie widzi, że przyjeżdżał tylko dla Ewy... Nie wiem, ale to mnie też jakoś 
wykoleiło. Ja dla nikogo nic nie znaczę, wy wszyscy jesteście tacy wspaniali, 
Ludwik nawet jak co zbroi, to wie, że i tak wszyscy za nim szaleją, tylko ja 
jestem jakiś taki do niczego, wszyscy mnie mają za nic oprócz Naści, a tak to 
nawet nikt nie spojrzy w moją stronę. I po co rodzice dali nam prawie takie same 
imiona? Ja przecież urodziłem się później, to nawet nie zauważyli, że Joanna i 
Jan to prawie to samo. A ja nie jestem warty, żeby mieć choć imię podobne do 
ciebie. - Na miłość Boską, nie rozczulaj się nad sobą, to nie do wytrzymania! - 
Ja się nie rozczulam, żebyś wiedziała, jak siebie nienawidzę... - Idź do tego 
doktora! Idź już, idź już! Naścia... - Janek - zawołała mijając chłopca Naścia. 
- Żebyś mi wrócił przed kolacją, będą wędzone szprotki, nie wałęsaj się długo po 
mieście! Naścia Popiołkówna - jedyna w tej chwili opiekunka niedorostków (choć 
sama nie dobiegła jeszcze trzydziestki) - zapytała Joannę spiskowo: - Co ten 
mały zmalował? Ja już parę dni widzę, że chodzi jak odmieniony - a odpowiadając 
na nieufne spojrzenie szarych oczu Joanny, zapewniła: - Ja nie podsłuchiwałam, z 
czym on tam do panienki przyszedł, taka rzecz po mnie się nie pokaże. Ale ja was 
tak znam, że zaraz widzę, jak z wami coś jest. Z Jankiem coś jest - i choć 
milczenie Joanny nie zachęcało do rozmowy, próbowała dalej z macierzyńskim wręcz 
zatroskaniem: - Panienko, czy z nim się tak nie stało, jak z naszym Teodorem 
wtenczas, co go brali do wojska? Że koleżkowie go zaciągnęli na wódkę? Dawniej 
to się poczciwość dłużej trzymała chłopaków, teraz inne czasy, byle smarkacz da 
się namówić na wódkę, na papierosy. A tam takie dryblasy w jego klasie, chłopy 
pod wąsem... Joanna błyskawicznie zmieniła taktykę. - Naścia jest bardzo 
domyślna - uśmiechnęła się prawie. - Zaciągnęli go dwa razy na wódkę i wydał 
wszystko, co mu ciocia zostawiła na drobne wydatki. Ma kupić cyrkiel i jeszcze 
jakieś tam przybory szkolne, pożyczyłam mu trochę pieniędzy... Tylko, Naściu, 
nikomu ani mru_mru, i tak dosyć jest zmartwień... - Niech się panienka nie 
martwi, ja nikomu nie powiem, a taki malec to w wódce nie zasmakuje. I jeszcze 
takie skromne dziecko, jak ten Janek, Ludwiś toby się panience z takiej rzeczy 
nie wyspowiadał... - Co mi Naścia tak panienkuje, zawsze byłam Joańcia... - E_e, 
teraz, jak już ci leci na siedemnaście, a za kilka miesięcy i klasy twoje 
skończysz, to już jesteś panna Joańcia. Oj, żeby ten Janek nie poszedł za 
przykładem Ludwika - westchnęła. - W takich latach to chłopcom ojciec potrzebny. 
To wielkie nieszczęście, że nasz pan doktór tak źle skończył... tak wcześnie mu 
się zmarło - poprawiła się. - No, lecę ja, bo jeszcze małą przepierkę mam 
zrobić. "Tak, za parę miesięcy matura - myślała sennie Joanna. - Zdałam ja 
dzisiaj maturę, zdałam. Aż mi się nie chce myśleć o tej szkolnej". I 
rzeczywiście nie miała siły wrócić do swej fizyki. Wielki Boże, ile się 
naczytała o tej sprawie socjalnej, o upośledzeniu kobiet i o tych rzeczach 
także, i tyle wiedząc, tak nic nie wiedziała, nie przeczuwała. Niepewnym, 
lunatycznym krokiem przeszła do gabinetu wuja Mariana, tak już na zawsze 
opustoszałego, nawet kiedy w nim byli goście, nawet kiedy w nim gość jaki spał 
na rozłożystej otomanie. A od przedwczoraj sypiał tu Janek. "Ach, rozumiem - 
uderzyła się nagle w czoło - to dlatego pokłócił się tak z Ludwikiem, zamyka się 
tu na klucz, udaje mizantropa, który nie znosi, żeby ktoś wchodził, kiedy on 
śpi". Już zaczynało się zmierzchać, ociągając się zapaliła świecę i przysunąwszy 
ją do półek z książkami wyciągnęła tom starej encyklopedii Orgelbranda. 
Przewracając pożółkłe karty odnalazła to słowo i przeczytała: "Prostytucja, 
oddawanie się kobiety nierządowi, wykonywanemu jako rzemiosło (zatrudnienie). P. 
w nowszych czasach bardzo się rozpowszechniła (zwłaszcza w wielkich miastach) i 
zagraża wielkim niebezpieczeństwem obyczajom publicznym". Opuściła resztę tekstu 
i spojrzała na źródła. Zaimponowała jej pozycja: Dufour: "Historie de la 
prostitution chez touz les peuples du monde" (Paryż, 6 t. 1855). Długo tego 
wieczora nie mogła zasnąć. "A więc zatrudnienie - myślała z jadowitym humorem - 
i w nowszych czasach, a więc postęp. Sześć tomów o tym! A u wujostwa Marianów, u 
cioci Ildzi sześć pokoi. Ojciec ma gruźlicę, ale my za to możemy spać każde w 
osobnym pokoju, taka wygoda i tyle nieszczęścia, o Boże, co ja mam zrobić, co 
mam robić?..." Nic nie potrzebowała robić. Janek wyzdrowiał, poznała to 
natychmiast po jego rozpogodzonej twarzy i nieuchwytnej zmianie sposobu bycia z 
drażliwie zamyślonego na powściągliwie wesoły i nawet jakby pewniejszy siebie 
niż przedtem. Ale i po skończeniu zabiegów leczniczych dalej przezornie sypiał w 
ojca pokoju twierdząc, że Ludwik przeszkadza mu odrabiać lekcje, i nadal 
zamykając się na klucz, że niby taki dziwak z niego. Joannie schodził raczej z 
oczu, ale kiedy w przeddzień zapowiedzianego przybycia Matyldy zaproponowała mu 
pójście razem na Turecką szosę do zakładu ogrodniczego po kwiaty "dla mamy", 
przyjął zaproszenie z ogromną skwapliwością. Wyszli wczesnym popołudniem, Ludwik 
odprowadził ich kawałek i jak on zawsze przypomniał sobie, że obiecał ojcu 
kolegi stawić się na czwartego do bridża, szli więc sami we dwoje. Była to 
Palmowa Niedziela, zakład ogrodniczy Nestripki (tak dziwacznie nazywał się 
właściciel - Nestripka czy Nestripke) był niedzielami, a zwłaszcza 
przedświątecznymi, otwarty. Joanna dawała korepetycje z polskiego i z historii, 
miała znowu pieniądze, zamówili aż pięć doniczek hiacyntów i tyleż tulipanów, 
poszedł na to cały zarobek Joanny - nie, nikt z nich nie był stateczny w 
gospodarowaniu pieniędzmi. Janek zapytał, czyby nie poszli dalej na spacer 
szosą; Naścia jest w domu, więc poprosili, żeby kwiaty zostały odesłane. Dzień 
był przepiękny, wiosenny, zieleniały oziminy i śpiewały skowronki, szli w 
porozpinanych płaszczykach i, jakby nie było między nimi strasznego wstydliwego 
sekretu, rozmawiali raźnie, wesoło, że szosa jest różowoliliowa i niebo też 
prawie fiołkowe, i te jaskrawe oziminy, i że w naturze wszystkie kolory tak się 
ze sobą zgadzają, chociaż na przykład w sukni albo w mieszkaniu toby się z sobą 
kłóciły. - A ty wiesz, dlaczego ojciec poszedł na tę japońską wojnę? - spytał 
nieoczekiwanie Janek. - I dlaczego... odebrał sobie życie? Joanna osłupiała, 
choć nie całkiem do dna świadomości, po którym coś z tych pytań błąkało się od 
dawna, ale mrowie ją przeszło, że znów zacznie się koszmar. - Jak to - rzekła z 
ociąganiem - "odebrał sobie życie"? Wuj Marian umarł w szpitalu na tyfus. A 
poszedł, bo dostał wezwanie. Janek pokręcił przecząco głową. - Poszedł, bo nie 
mógł się rozstać ze swoim przyjacielem. - I jakby raz przekroczywszy krąg złych 
tajemnic musiał się już w nim kręcić, zaczął mówić i mówił: - Ja byłem jeszcze 
wtedy mały i głupi, nawet Ludwik był jeszcze dzieckiem; ale taki mały to więcej 
słyszy i widzi niż dorosły, co ma już w sobie dużo do myślenia, a we mnie tak to 
wpadło jak echo, dopiero potem wszystko sobie poskładałem. Raz, już po śmierci 
tatusia, słyszałem, jak moja mama mówiła do twojej: "Marian świata za nim nie 
widział i przez niego zszedł ze świata. Nie wiedziałam, że coś takiego jest 
możliwe, mówiła, nawet nie mogłam być zazdrosna, tylko rozpaczałam jak nad jakąś 
chorobą". To było już wtedy, jak wyście się przeprowadzili do Kalisza i wujek 
Rafał pracował w Towarzystwie Rolniczym, a potem w Syndykacie jako technik... - 
Tak - Joanna chciwie podjęła ten wątek - dla tatusia to były najlepsze lata. 
Zarabiał, wymyślał różne sposoby drenowania, ulepszał narzędzia rolnicze, miewał 
o tym odczyty. Nigdy nie był taki wesoły, jak przez te kilka lat w Kaliszu. I 
żeby w zeszłym roku nie zachorował... Janek nie dał się znęcić. - Nunia - 
przerwał Joannie - ja znałem tego przyjaciela, on się nazywał Jerzyk Smuga i był 
na medycynie w Warszawie, ale mieszkał w Kaliszu, jego ojciec ma taki zakład 
szklarski, a potem ten Jerzyk był na praktyce u tatusia w szpitalu i wtedy 
ciągle u nas bywał, myśmy go lubili, bo się z nami bawił i dla mamy był taki 
miły, usłużny, aż raz, kiedy zadzwonił, mama powiedziała: "Doktora nie ma w 
domu", i zamknęła przed nim drzwi, chociaż tatuś był w domu. To myśmy się 
martwili, że mama go tak za coś znielubiła, ale tatuś się z nim widywał, tylko 
już nigdy w domu, ja sam widziałem, jak szli razem parkiem we dwu, oni mnie nie 
widzieli, mnie zresztą nigdy nikt nie widzi. Ojciec zaczął wyjeżdżać na 
niedzielę do Skalmierzyc albo dokądś, mama wtedy zawsze płakała, później 
domyśliłem się, że z nim pewno wyjeżdżał. A potem wzięli tego Jerzyka Smugę na 
wojnę, ojciec wtedy starał się, żeby go zwolnić, nawet tego nie ukrywał, 
słyszałem raz, jak mama mówiła do ojca zdenerwowana: "Tylu poszło, dlaczego nie 
ma iść ten Smuga?" A kiedy była druga mobilizacja i ojciec dostał wezwanie, to 
się nic o siebie nie starał, tylko poszedł na wojnę, chociaż wszyscy mówili, że 
się mógł bardzo łatwo zwolnić. I widać tam się gdzieś z tym przyjacielem 
spotkał, bo nawet kartkę we dwu do nas, do dzieci, napisali, a do mamy ojciec 
pisał zawsze sam, aż ten Smuga zginął czy coś, a za jakiś czas przyszło urzędowe 
zawiadomienie po rosyjsku, że ojciec nie żyje, mama wtedy zemdlała, a potem tak 
długo chorowała na serce, to chyba pamiętasz... - Boże, Janek, jaką ty masz 
niezdrową wyobraźnię. Przecież to było takie nieszczęście, wszyscyśmy po wujku 
płakali. I cóż stąd, że miał przyjaciela? I nawet, że nie chciał opuścić go i 
poszedł za nim na wojnę. Też sobie nawymyślałeś!... - oburknęła go bez 
przekonania. - Nie, ja sobie nic nie nawymyślałem - upierał się Janek - ja wiem, 
co to są takie przyjaźnie... - Co wiesz, skąd wiesz? - jęknęła prawie, znękana i 
oszołomiona. - Co ty śmiesz zarzucać twojemu ojcu? - Chłopcy wiedzą, nie 
pytaj... chłopcy wiedzą... Zresztą, nie pamiętasz, jak Wronowa mawiała: "Pan 
doktór to taki luby - tak właśnie mówiła ""luby" - że za nim nie tylko panny, 
ale i chłopaki się oglądają". I ten Stefan Ewy patrzył raz na fotografię ojca i 
powiedział: "Odurzająco piękna twarz". To było wtedy, jak przyjechał drugi czy 
trzeci raz, co to musiał uciekać za granicę i nie mógł na Skalmierzyce, tylko go 
przemytnik gdzieś bokiem przeprowadził. I tego przemytnika pamiętam, jak był u 
nas, nazywał się Chudy i powiedział o sobie: "My jesteśmy takie ludzie 
wiekujące. Zawsze są tacy, co ich trzeba przez zieloną przerzucić". To było już 
w parę lat po śmierci ojca. Józek już był wtedy w Gimnazjum imienia Generała 
Chrzanowskiego w Warszawie, ale przyjechał na święta do Kalisza i przyszedł do 
nas - naturalnie do Ewy - i powiedział: "Zakończyliśmy naszą edukację o 
przemytnikach". To wszystko, co mieliśmy z tej rewolucji - westchnął Janek na 
pół drwiąco. - Pamiętasz, jak stary kowal Popiołek nie dał nam się bawić w 
przemytników i mówił, że Feluś Popiołek to zbój? A myśmy się później bawili w 
Chudego, co przeprowadza rewolucjonistów. Ludwik jeszcze się wtedy bawił - i 
Janek prawie parsknął śmiechem. - A i to już było tak dawno. Kiedy to był ślub 
Ewy? Już wtedy byliśmy za biedni, żeby wszyscy pojechać, tylko twoi rodzice 
pojechali na ten ślub do Krakowa... - W maju będzie dwa lata - poinformowała 
Joanna niechętnie, jakby i w tej prostej konstatacji było coś zagrażającego. - 
Wracajmy - dodała - zaszliśmy za daleko. I to pod każdym względem. Janek 
zawrócił machinalnie i przez chwilę szli milcząc. Joanna odezwała się pierwsza: 
- Przecież było zawiadomienie, że wuj Marian umarł w szpitalu na tyfus. - W 
szpitalu tak, ale tam nic nie było, że na tyfus - Janek mówił teraz opornie 
jakby zeznając pod przymusem. - Widzisz, mama kilka razy jeździła przez ten rok 
do Zakopanego i zawsze zabierała klucze od biurka, od tego sekretarzyka po 
tatusiu. Raz tylko zostawiła, spieszyła się na pociąg czy coś. A ja wiedziałem, 
w jakiej skrytce schowała te papiery, nie podglądałem, nie, tylko ja zanadto ich 
kochałem, ich kocham - poprawił się - żeby nie wiedzieć wszystkiego, no i nie 
wytrzymałem, tak mnie ta ojca tajemnica mordowała, nikogo nie było w domu, tylko 
te klucze leżały... - Nie ma co mówić, coraz piękniej - stwierdziła z goryczą 
Joanna. - Tak, wiem, że to było podłe, ale zrobiłem to. Już wtedy umiałem po 
rosyjsku, tam było tylko "skonczałsia", i jeszcze coś, czego już nie 
zrozumiałem, bo mocny to z rosyjskiego nie jestem. Tylko że tam był też list od 
tatusia do mamy, właściwie początek listu, trochę zamazany, może mama nad tym 
płakała... I takie słowa przeczytałem: "Wielka jest moja wina, żebym mógł 
zapomnieć, wróciłbym i przebaczyłabyś mi, ale nie mogę, więc muszę odejść na 
zawsze, uściskaj dzieci, żegnam cię, moja uwielbiana..." I na tym się chyba 
urywało, dobrze to już tego nie mogę powtórzyć, śpieszyłem się i zaraz klucze 
oddałem Naści, alem z wszystkiego zrozumiał... bo jeszcze dawniej, wiesz, 
przyjeżdżał do mamy kolega ojca, też z tej wojny, musiałem słyszeć, jak 
rozmawiali, przywiózł jakieś pamiątki, no i w końcu wiedziałem, że ojciec 
odebrał sobie życie, tylko widać nie umarł od razu, i dlatego umarł w szpitalu, 
w tych ruskich papierach coś o tym było. I ja nic ojcu nie zarzucam - ożywił się 
gwałtownie - ojciec był nadzwyczajny, a może jakby zakochał się w kobiecie, toby 
dla mamy było jeszcze gorzej. Tylko o jedno mi żal, że mama przez ojca taka 
jest... taka była nieszczęśliwa. Bo może teraz nie jest już taka nieszczęśliwa. 
- To już także tak dawno, prawie siedem lat; ale wujka Mariana niełatwo jest 
zapomnieć. - A może oni wszyscy są nieszczęśliwi, bo ja myślę, że już ci to 
mówiłem, że mama kocha się w wujku Rafale albo on w niej... - Co tobie się 
ubrdało, mój tatuś jest ciężko chory i Katuli przy nim ciężko, sama prosi, żeby 
ciocia Ildzia przyjeżdżała. - Tak, sama o to pisze i tego nie rozumiem. Nie, 
mnie się nie ubrdało, chociaż może oni tylko tak patrzą na siebie, ale ja nawet 
z patrzenia wszystko poznam. I na przykład nie lubię, jak Ludwik na ciebie 
patrzy... - Czyś ty oszalał, Janek?! - Dlaczego? Przecież cioteczny brat, mógłby 
się nawet z tobą ożenić, jakby był starszy. Nie, to żarty - uśmiechnął się na 
jej gniewne wzruszenie ramion. - Ale wiesz, mnie boli, że oni, że rodzice nasi i 
wasi tak wobec nas udawali niewinnych i świętych. - Nie udawali - oburzyła się. 
- Oni wobec nas... oni wobec nas byli tacy... odzyskiwali swoją niewinność. 
Zresztą, jeżeli nawet dzieci - nadmieniła ogólnikowo - nie są niewinne ani 
święte, to kto ma prawo wtrącać się do takich rzeczy? I to tylko dzieciom się 
zdaje, że rodzice nie mają swojego życia, swoich tajemnic, nawet swoich 
grzechów, a oni mają do tego prawo. Jakby ludzie zawsze wiedzieli o sobie 
wszystko, to życie byłoby piekłem, wszyscy mieliby do wszystkich pretensję, ja 
wiem coś o tym, bo sama miałam zawsze o coś pretensję. A oni byli zawsze dla nas 
tacy dobrzy, to wystarczy. - Tu Joanna stanowczo zmieniła temat. - I dlaczego 
mówisz, że "tylko to nam zostało z tej rewolucji", niby ten Chudy. Chociaż 
rewolucja do nas nie doszła... - Jak to nie doszła? Przecież w Kaliszu były 
ciągle rozruchy i rzucili bombę na gubernatora... - Ale do Wrombczyna nie 
doszła. A doszła do tatusia. Tatuś tak się przejął rewolucją, że za nic już nie 
chciał być na majątku. - E_e, mówiłaś, że jeszcze jak byli z ciocią Kachną 
narzeczonymi, to nie chciał. - Ale wtedy dał sobie wytłumaczyć, a potem to już 
na dobre nie chciał. - I raptem, jakby dla popisania się własną wiedzą o 
dziejach rodziny, Joanna zapytała: - Tyle niby wiesz, a czy wiesz, kim była 
nasza babcia, ta, co się z nią dziadek Domont ożenił, i mówili, że córka 
fryzjera czy felczera? Nie, jej matka, nasza prababacia, miała na Starym Rynku w 
Warszawie kram z owocami, a jak nie było owoców, to przyjmowała pranie. Mama nam 
to kiedyś opowiedziała. I że ci pradziadkowie byli poczciwi ludzie, bardzo 
poczciwi, oszczędni, dbali, żeby córki wyszły na coś lepszego. A jedna, właśnie 
nasza babcia, była podobno taka piękna, że się do niej garnęły koleżanki z 
różnych domów, one chodziły do rządowego gimnazjum, bo to najtaniej było. I w 
jednym z tych domów dziadek Domont ją poznał. A pradziadek był woźnicą takiej 
karetki pocztowej, a potem konnego tramwaju. mama ładnie opowiadała o tych 
pradziadkach... - Tak, nasza mama też coś o tym opowiadała. Mnie to nic nie 
szkodzi, ale bardzo lubię kramy z owocami, nawet te nasze, kaliskie. Ale Ludwik 
opowiada kolegom, że nasza babcia była hrabianką i że ją źli ludzie pozbawili 
majątku. - Ludwik majaczy, jak i ty, tylko ty na czarno, a on na różowo. O ile 
może być coś różowego w babci hrabiance. A karetka pocztowa, czy to nie 
romantyczne? Pamiętasz dyliżans z "Dawida Copperfielda"? - Słuchaj, Nunia, czy 
tych pieniędzy, co za Wrombczyn, starczy na długo? Patrz, jakie to dziwne, mój 
tatuś tak dużo zarabiał, że jeszcze pomagał wam, jak we Wrombczynie źle szło... 
A teraz i mieszkanie wasze trzeba było zwinąć, i wszyscy żyjemy z Wrombczyna w 
mieszkaniu tatusia. - Nie, wy nie żyjecie z Wrombczyna, wujek Marian zostawił 
jakieś pieniądze w Banku, odkładał przecież na willę. A w końcu wszyscy będziemy 
coś zarabiać. Zresztą pieniądze to nieważne... - Pieniądze to ważne. Ja bym 
chciał mieć pieniądze, ale ja taki jestem gapa, wcale sobie nie mogę wyobrazić, 
czym ja będę zarabiał. Ty to już wiesz, że będziesz nauczycielką. A Ewa i Józek 
na przykład? - Oni się jeszcze kształcą, ale już i coś zarabiają. Oni mają tyle 
talentów... - To podobno wielka miłość Ewa i ten jej Stefan. Ja już nie wierzę w 
miłość. - U ciebie to naturalne - rzekła szorstko - to wyjątkowo naturalne. Ale 
to przejdzie... Tu zamilkli i do końca drogi nie byli w stanie podjąć rozmowy na 
nowo. W domu pachniały przyniesione już hiacynty, śmiała się Naścia, rada, że od 
jutra "pani doktorowa" obejmie rządy. Janek przeniósł się z powrotem do pokoju 
chłopców i cały wieczór grał z Ludwikiem (też na dziś domatorem) w szachy. 
Joanna znów długo nie mogła zasnąć, roztrzęsiona bardziej niż po pierwszej 
rozmowie z Jankiem, do rdzenia zawstydzona i tym, czego się dowiedziała, i tym, 
że mając się za dorosłą, tak nic a nic nie wiedziała, dopiero ten namłodszy 
powlókł ją w takie wertepy. Ale pierwsza rozmowa wciąż wskakiwała w tę drugą. 
Tamto było gorsze, och, gorsze. Janek jest jeszcze małoletni, a jak to się 
zaszargał: "Rozdziewiczyć - myślała. - Dziewica Joanna d'Arc - myślała drwiąc ze 
swojej patronki - ""rozdziewiczyć" - takiego słowa nie ma, w żadnym słowniku nie 
ma. To ta kobieta je wymyśliła dla Janka. Co to była za kobieta, że mówi słowa, 
których nie ma? Czy rzeczywiście nikt nie wie o tych przygodach Janka? I ja już 
teraz wszystko słyszę, słyszałem, jak Ludwik szydzi z Janka: "Ty idioto, mówił, 
ja za takie rzeczy nie płacę, ja mam to za darmo, z miłości". Tak, Ludwik nawet 
w tych sytuacjach potrafił się wydawać wspanialszy od biednego Janka. Ale czy 
wiedział o jego chorobie? Jakie to ja miałam zmartwienia w dzieciństwie, ile się 
napłakałam, a to były takie głupstwa, dopiero jak mama sprzedała Wrombczyn to 
myślałam, że utraciliśmy nie majątek, ale szczęście, żeby Janek miał pieniądze 
na doktora, tobym się może nigdy nie dowiedziała, że nie było żadnego szczęścia, 
tylko same takie sekretne zgryzoty. Czy już o wszystkim wiem? Czy ja jedna z 
nich jestem ciągle taka głupio niewinna?" - I czegoś przykre było jej 
wyróżnienie, a w tę niezrozumiałą przykrość wpadł nagle dźwięk szarpniętego u 
drzwi wejściowych dzwonka. Joanna słyszała, że chłopcy jeszcze ze sobą gadali, 
któryś z nich wybiegł do przedpokoju, rozległ się i głos Naści. Chyba to już 
dziesiąta, kto może tak późno dzwonić? Siadła na łóżku, zapaliła świecę i 
zdrętwiała, bo do pokoju wszedł jakby wujek Marian. To Ludwik był taki podobny 
do ojca, taki już duży pomimo szesnastu lat i taki postawny, a w ruchu zupełnie 
jak wuj Marian. Podbiegł i sprężystymi, gorącymi ramionami objął Joannę. Poczuła 
na policzku jego usta i odepchnęła go z taką siłą, aż się zatoczył. - Nie 
gniewaj się - wyjąkał - jest zła nowina... chciałem cię... chciałem ci... 
Weszli, a raczej wpadli Janek i Naścia; też oboje rzucili się do Joanny całując, 
obejmując. Naścia wreszcie zdobyła się na wyjaśnienie - przyszła depesza z 
Zakopanego. - Od mamy - uzupełnił Ludwik łagodnie i ze smutkiem. - Do mnie 
adresowana, dlatego wszedłem. Joasineczka, nie drżyj tak, ja ci przeczytam. - I 
przeczytał: - "Nie przyjadę wuj Rafał bardzo źle ztakaowane (pewno miało być 
"zaatakowane") gardło Joata (tak się pomylili) zaraz przyjechać pieniądze 
telegraficznie". Uspokój się - poprosił - musimy być teraz dzielni. - Znaczy, że 
suchoty przeszły na gardło - zapłakała Naścia - to niedobre, ja to widziałam u 
nas na wsi, ale Bóg miłosierny może da... Jutro z rana trza lecieć po przepustkę 
za tę głupią granicę - oprzytomniała rozsądnie. "Gruźlica gardła - myślała w 
panice Joanna - to koniec". - Mój Boże - zawołała. - Mój Boże! .nv Rozdział 6~ 
Dwa listy Bern, 1912 "Droga, kochana Lalio_Ewo. Jak gdyby ciągnąc dalej nasze 
kaliskie rozmowy muszę dodać, że nie nęci mnie żaden rodzaj wykształcenia, który 
mógłby przynosić z czasem korzyści materialne, czyli zarobek. To nie znaczy, że 
gardzę grosiwem. Przeciwnie, jak twierdzi ktoś z nielicznych moich tu znajomych, 
wykazuję dużą pomysłowość w zdobywaniu i nawet zachowaniu, drobnych co prawda, 
kwot pieniężnych. Ale podobnie jak niektórzy bohaterowie Czechowa, wolę w tej 
chwili zarabiać pracą fizyczną. Wybór mam ograniczony, gdyż nie jestem dość 
silny, odziedziczyłem raczej delikatną kompleksję Ojca. Ale spodobały mi się 
słowa Flauberta, który przy jakiejś okazji powiedział był: "Nie widzę żadnego 
stosunku między moją "Bovary" a pięciofrankówką". Balzak wyraża się o 
pięciofrankówce zupełnie inaczej, komplimentując ją jak damę piękną, pożądaną, 
pełną gracji, wszechmocną ect., ect. Nie będę wprawdzie nigdy Balzakiem i nie 
mam za sobą żadnej "Pani Bovary" (w sensie książki); oscyluję jednak między tymi 
dwiema prawdami o pięciofrankówce i aby moimi dość osobliwymi studiami nie 
obciążać la pauvre Katula (ani kogokolwiek bądź innego), zarabiam jako... malarz 
pokojowy. Niezgorzej mi to idzie, posiadłem już znaczną umiejętność w zakresie 
kolorów ciepłych, zimnych, czystych tudzież łamanych. Tu zbliżam się do Ciebie, 
Twoja dusza malarska oceni w pełni wiadomość, że przy barwieniu ścian albo 
lakierowaniu okien i drzwi (też tutaj kolorowych) zasady waloru obowiązują 
niemal równie precyzyjnie, jak w plastyce artystycznej. Tylko partacz nie będzie 
wiedział, ja "zagra" dany kolor w pokoju ciemnym, a jak w słonecznym albo jak 
będzie wyglądał w sąsiedztwie inaczej malowanego wnętrza. Maluję zresztą głównie 
sklepy i tym podobne lokale, mieszkania są jeszcze przeważnie tapetowane, do 
której sztuki też się zaczynam przykładać, ale doprawianie kolorów jakoś mnie 
bardziej zajmuje. To więc dorywczo, a w istocie rzeczy studiuję teraz Ojców 
Kościoła. Dlaczego właśnie to? Nie, nie zamierzam zostać teologiem, wręcz 
przeciwnie - bardzo ze mną świecko. Zdaje mi się po prostu, że niepodobna nie 
znać myślenia będącego podstawą dogmatów instytucji, której popularna wersja 
sprawuje swój teatralny rząd dusz na tak znacznych obszarach ziemi od przeszło 
1900 lat, a jak dotąd nic nie wskazuje na to, by miała rychło upaść. Nie 
zawiodłem się co do tego, że patrystyka stanowić będzie dla mnie ważną przygodę 
życia, jako kontynuacja moich ulubionych mędrców starożytności, a zarazem ich 
przeciwstawność. Jest niejaka dziarskość w tej kombinacji, której poznawaniu 
oddaję się z dużą dozą lekkomyślności, bo to przedmiot, który na pewno nie 
zaspokoi żadnych praktycznych celów życia. O ile nie uznam za taki cel rozmów 
stąd wynikających lub od błahego tematu się zaczynających, a na filozofowaniu 
kończonych. Nie chciałbym udawać Sokratesa - spotkałem tu warszawskiego 
psychologa i filozofa, który do szału doprowadzał mnie "pytajną" zaczepnością w 
stylu Sokratesa (tłumaczy znakomicie Sokratyczne dialogo Platona, kiedyś z tego 
zasłynie) - nie zanudzam więc ludzi na ten sposób, ale pewien rodzaj rozmów 
zdaje mi się i swoistą działalnością skutecznie wpływającą na ludzi, i 
najprzyjemniejszą z przygód umysłu, tym bardziej upragnioną, że jeszcze rzadziej 
przytrafiają się nam jak udane czytanie lub udane myślenie, które, gdy nabiera 
odpowiedniej intensywności, staje się bardzo miłym zajęciem. Zapytany tu raz 
przez kogoś, co najbardziej lubię, odpowiedziałem bez chwili wahania: "myśleć" i 
bodaj czy kogoś tym nie obraziłem, choć pytającą ("zapytawszą" - chciałoby się 
tu zastosować nie istniejący prawie w polskim języku czynny imiesłów czasu 
przeszłego) jest osoba o inteligencji doskonałej. Ona też zwróciła moją uwagę na 
pewne właściwości pism św. Augustyna, czyniące go prekursorem nowożytnej 
powieści. W samej rzeczy jego "Wyznania" są pasjonujące, bez genialnej 
gadatliwości Dostojewskiego, w ogromnym skrócie, dotyka w nich najbardziej 
podspodnich nurtów życia wewnętrznego. Ja zaś także w filozofii Augustyna widzę, 
jak on wyprzedza o wiele wieków swój czas, kiedy mówi, że nie rozum, lecz wola 
stanowi istotę natury każdej rzeczy, albo gdy głosi przewagę roli pierwiastków 
irracjonalnych w poznawaniu prawdy o bycie. To już krok do bergsonizmu, do 
uznania tzw. czynów za wejście w najściślejszy kontakt poznawczy z 
rzeczywistością, słowem do różnych takich kategorii filozoficznych, które 
uważamy za odkrycie czy zdobycz naszej dopiero epoki. Stanowisko ponętne, ale 
bardzo diskussionsf~ahig, jak to już wiedział św. Tomasz z Akwinu przywracając 
do "władzy" racjonalizm. Pascal, Schopenhauer przynajmniej rozpaczali nad 
koniecznością detronizacji rozumu, choć nie jestem pewien, czy słusznie 
rozpaczali i czy taka detronizacja jest w pełni możliwa. Prawda jest wieloraka i 
dojścia do niej różne. Zapewne zdziwisz się, że studiuję katolicką patrystykę w 
Bernie, mieście pobożnie protestanckim, gdzie wchodząc do sklepiku po trochę 
szynki mówi się obowiązkowo: "Gr~uss Gott", kiedy nawet w Polsce "Pochwalony" i 
wszelkie tego rodzaju "z Bogiem" zachowały się już tylko przy spotkaniu na 
wiejskich drogach lub w stosunku do osób duchownych. Cóż, wszędzie są jakieś 
biblioteki, w których można znaleźć interesujące rzeczy. Regularne studia 
uniwersyteckie nie pociągają mnie ani trochę i grzecznie zaczęta w Krakowie 
filologia polska nie zostanie skończona w sensie dyplomu, choćby dlatego, że 
c.k. Kraków nie uznaje matury polskich prywatnych szkół z "Kongresówki"; ale to 
tylko półprzyczyna. W gruncie rzeczy sprzykrzyło mi się badanie istniejących, 
byłych czy nawet powstających form językowych, kusi mnie inny, bardziej, 
powiedzmy, augustiański stosunek do języka, czynny, aby nie powiedzieć 
"twórczy", jak każe moda. Chciałbym żywiołu mowy dosiąść, okiełznać go lub nawet 
pocwałować... Obawiam się, wiesz, Ewa, że w rzeczach duchowych też, niestety, 
odziedziczyłem usposobienie Fidelia, którego śmierć i pogrzeb ciągle mi stoją w 
pamięci. Bardzo mi drodzy są ci nasi biedni "rodzice marnotrawni", te ich 
żałosne powroty do domu, już jakby nie istniejącego. Ojcowie w trumnach - 
Twojego Ojca trumna wędrująca transsyberyjskim szlakiem z tak daleka i - po 
latach - mojego trumna w wagonie towarowym, gdzieś za nami siedzącymi smutno na 
ławkach osobowego. I nasze matki, co w żałobie odzyskały znów siebie jako 
"siostry Domontówny", i to może jedyna ich pociecha, zawsze zdawały mi się 
bliższe sobie niż mężom, nie wiem tylko, po co ich trumny takim kosztem 
sprowadzały (Waszego Ojca co prawda przesłało wojsko) do Kalisza, gdzie chyba 
nikt z nas na resztę życia nie zostanie, o tym jestem, choć nie wiem czemu, 
przekonany. Jeżeli można mówić o czymś pomyślnym w nieszczęściu, to było jednak 
coś pomyślnego w tym, że znowu byliśmy choć przez krótko i w uszczuplonym 
wprawdzie, ale znowu w "rodzinnym stadku", jak to kiedyś nazywaliśmy szydząc 
dziecinnie; a już na pewno czymś bardzo dobrym było, że po długiej rozłące znów 
spotkałem się z Tobą i odnaleźliśmy się tak samo sobie bliscy, jak byliśmy przed 
laty. A i w ogóle rzewny jakiś uśmiech między nami wszystkimi panował, niby 
próba nowego współżycia, "zakwitania" na gruzach. "Dzieci" sympatycznie 
dorastają. Ludwik fanfaron, ale z urokiem; Janek - przyjemnie czuły i cichy, 
tylko Joasia była jakby w sobie zmarznięta i nie udało mi się jej odchuchać. Ona 
silniej ode mnie przeżywa śmierć Ojca, była jego ulubienicą, ale korepondując 
dość regularnie z Rodzicami i z Joasią znajdowałem w jej listach więcej dowcipu 
i serdeczności, niż znałem w niej samej. Tak, że właściwie z Tobą tylko 
narozmawiałem się, a przecież nie do syta, bo pisanie do Ciebie staje się 
koniecznością, prawdziwą atrakcją mojego dość samotnego pomimo wszystko życia. 
Trochę mi przykro podtrzymywać złudzenia Katuli, że Szwajcaria jest korzystna 
dla mego zdrowia. Ona nie wie o tym, ale Bern ma bardzo zły klimat, pełen 
ciągłych niezdrowych f~ohnów, które tego roku wieją nawet i w maju. Może uda mi 
się wyjechać na dłużej do Włoch, gdzie klimat i zdrowszy, i pozwala oszczędzać 
znacznie na jedzeniu. Bardzo żałuję, że musiałem opuścić Paryż, właśnie gdy 
wyście tam przyjechać zamierzali. Okoliczności to sprawiły i nie nazbyt 
fortunne, ale które wybrałem i przyjąłem. Całuję Cię najczulej, pozdrów ode mnie 
Stefana, którego Tobie w każdym razie musiało bardzo brakować w Kaliszu. Niech 
Ci miłość do Niego zostawi trochę miejsca na pamiętanie o mnie. Józef, czy może 
jeszcze dawny Ago". Paryż, 1912 "To szczera prawda, mój drogi Ago, że nie 
narozmawialiśmy się do syta w Kaliszu, chwila nie sprzyjała, z natury rzeczy 
najwięcej mówiło się o Twoim Ojcu. Biedny, uroczy Fidelio - traktowaliśmy go 
dość lekko i raczej na wesoło, a tak zaciążył swoją śmiercią jak kamień w 
naszych sercach. Może to racja, że nasze Matki odnalazły się znów jako siostry 
Domontówny, ale to raczej Katula mimo świeżego wdowieństa będzie chyba wspierała 
biedną Mildę. Wuj Rafał swą długą i beznadziejną chorobą przygotował nas niejako 
do ciosu; odejście mojego Ojca nastąpiło w szczególnych okolicznościach, które 
nawet dla Mamy zdają się być tajemnicze i dotąd nie przebolałe. I boję się 
trochę o Mamę, bo Ona jednak ma coś z tym sercem, i bardzo czekam na wiadomość, 
jak wypadnie konsultacja u owego sławnego kardiologa we Wrocławiu, dokąd Mama 
niebawem się ma wybrać, a Katula ma jej w podróży towarzyszyć. Nie masz pojęcia, 
jak ucieszyłam się z Twego listu, cóż to za list! Jak świetnie piszesz o 
myśleniu, o rozmowach jako o wielkiej przygodzie! Zawsze byłam pewna, że 
najwięcej liczą się nasze wewnętrzne przygody, ale Tyś to za mnie powiedział! A 
jednak z myślenia musi coś zewnętrznego wynikać, jakieś fakty życiowe, tak jak z 
najbanalniejszej przygody zewnętrznej może powstać jakieś cenne myślenie. Ja tu 
wprost nurzam się w wielkiej, fantastycznej "przygodzie malarskiej". Co za 
bogactwo inwencji, jakie mnóstwo prądów, kierunków, szkół i rewelacyjnych czy 
rewolucyjnych fajerwerków! Ledwo my, ubodzy krewni Europy, zdążyliśmy przetrwać 
impresjonistów, a tu już fauvizm, a tu kubiści, futuryści, wreszcie abstrakcje 
malarskie, bo nawet coś takiego się pojawia, o czym pewno wiesz, zawsze 
wiedziałeś wszystko. Jacy szanowni, poczciwi, skromni zdają się w tej gamie 
dysonansów impresjoniści, co tak byli kiedyś gorszący i tyle hałasu narobili, no 
i byli chyba jakimś otwarciem drzwi na autonomiczny świat kolorów i kształtów. 
Ja najlepiej lubię fauvistów, zawsze pasjonowały mnie czyste, gwałtowne, 
"dzikie" kolory, ale diabła tam się dojdzie z tymi kierunkami, prądami czy 
szkołami! Pojawiają się nowe konwencje, konwencje są różne, ale sztuka jedna - 
dziwny fakt wywołujący kreską, barwą, nutą, bryłą albo słowem szczególnego 
rodzaju wzruszenie, nic wspólnego nie mające z interesami życia, a tak dla życia 
potrzebne, ba, konieczne! W każdej konwencji można sztukę małpować albo ją 
tworzyć, ale znaczy tu chyba tylko osobowość. A osobowości największe stoją 
jakoś pomiędzy konwencjami, jak drzewa solitery między lasami - pamiętasz, jakie 
potężne były w lasach wrombczyńskich takie samotne na polanach drzewa? Weź 
takiego Toulouse_lautreca - do czego, z kim go można porównać? Gdzie zaliczyć? 
Zdawałoby się - do impresjonistów, skoro tak świetnym jest analitykiem ludzkiej 
przyrody, ale już nie "naturalista", już deformacja na uniwersalną szpetotę 
pełną - do licha - uroku, fascynującą, co za przeraźliwe widzenie świata poprzez 
bistro, kawiarnię, b...l! Lautrec z każdej konwencji coś wziął, każdej coś dał, 
a reprezentuje tylko siebie, jedyny i wielki... Przynajmniej dla mnie, bo tak 
jak inni postimpresjoniści, to bym jeszcze się ważyła próbować, ale tak jak on, 
to bym nie potrafiła, taką dać skalę "ludzkiego" poprzez jeden tylko 
groteskowy_tragiczny, absyntowogorzki typ człowieka. Zazdroszczę Lautrekowi, 
zazdroszczę zawsze tym, co dokądkolwiek odejdą, zawsze, w każdej konwencji, 
wymyślą, odkryją człowieka - ja nie wyskoczę nigdy z pejzażu wiejskiego czy 
miejskiego, ze świata rzeczy. I to tylko akwareli próbuję! Widzieliśmy tutaj 
włoskich futurystów, a oglądaliśmy też ich wystawę w Brukseli, w czasie 
objeżdżania Belgii - ja dla malarstwa, Stefan dla historii (Flandrię nazywa 
"tyglem historii"). Nawet lubię te wciskające się w siebie kliny, drzazgi, 
trójkąty kolorowe, ale wbrew złudzeniom futurystów to raczej mozaika i dekoracja 
niż ruch. A przekonywający jest i naprawdę rusza się tętniąc kolorami jeden 
tylko Severini, no, może jeszcze ktoś tam... To samo w kubizmie, mnóstwo tu 
sław, C~ezanne jako prekursor, Picasso (Hiszpan), Braque, a dla mnie najbardziej 
przekonywający jest nie znany tu prawie malarz, Polak, kiedyś będzie chyba 
sławny, bo nie on służy kubizmowi, ale kubizm posłużył jemu do stworzenia 
wiarygodnej, przekonywającej kubistycznej rzeczywistości. Jedyny to też chyba 
malarz polski, co choć zaczął od naśladowania Muncha i innych pretensjonalnych 
symbolistów, przecie wszystkie tutejsze nowsze wpływy dostrzegł (choć sam przez 
paryskie środowisko malarskie nie dostrzeżony) i na swoje polskie kopyto 
przerobił. Bardzo możliwe, że Ty jesteś stworzony do myślenia, ja, niestety, nie 
mam ciągle pojęcia, do czego jestem stworzona. Zwątpiłam, czy będę malować, 
właśnie dlatego, że za dużo wciąż myślę o malarstwie. Manifest Marinettiego, 
napisany dla literatów, ale przyjęty najwięcej przez malarzy, takie ciągle silne 
ma echa, że zawrócił nam wszystkim w głowie. A stoi za tym wielki winowajca - 
Henri Bergson! Marinettiego krzyk: "Nous voulons exalter le mouvement agressif, 
l'insomnie fi~evreuse, le pas de gymnastique, le saut p~erilleux, la gifle et le 
coup de poing" - to strywializowany "~elan vital" Bergsona w transpozycji z 
filozofii na literaturę i sztukę. A stąd już blisko do Sorela "R~eflexion sur la 
violence". Ja, jako kobieta, "puch marny", szczególnie mocno się tym wszystkim 
przejmuję, dla Bergsonowskiej "Evolution Cr~eatrice" wprost oszalałam, ale w 
rzeczach sztuki tęsknię za jakimś umiarem, bo sztukę rozumiem nie jako szał, ale 
jako surowy ład wprowadzony w chaos rzeczywistości. A przed konsekwencjami 
Sorelowskimi wręcz się cofam, bo to już dotyczy polityki, a w polityce pewna 
doza racjonalizmu i zdrowego rozsądku zdaje mi się konieczna, nawet gdy idzie o 
rewolucję. Niebezpieczne skoki w nieznane mogą tu być w istocie "skokiem 
zgubnym". Od Ciebie dowiaduję się, że te wszystkie irracjonalizmy idą aż od św. 
Augustyna poprzez Pascala, Schopenhauera etc. - muszę przeczytać wszystkich! A i 
w tych rzeczach sama nie wiem, kim jestem, bo nasz ruch niepodległościowy (w 
Genewie i Lozannie musiałeś się z tym zetknąć) jest trochę takim skokiem, a ma w 
sobie coś porywającego. Kupiliśmy w Monachium Kandinsky'ego "~uber das Geistige 
in der Kunst" i Eckermanna "Rozmowy z Goethem". U bukinistów nad Sekwaną można 
kupić za bezcen wszystko, nawet katalogi wystaw, na których się nie było. No i 
wyobraź sobie, zaczęłam wysmażać jakieś "Listy o malarstwie", posyłam to do 
kraju i przeważnie drukują, a nawet płacą! Stef też pisze, no, on to ma talent 
prawdziwy (pewno się tego nie domyślałeś?), jego korespondencje, zwłaszcza do 
pism lwowskich i krakowskich, to są bardzo chwalone, ale Warszawa też przyjmuje 
go chętnie (tam pisze pod własnym nazwiskiem, a do Galicji pod pseudonimem). 
Tak, że pomyśl, ty malujesz pokoje, a my zarabiamy piórem, co za banał! A może z 
Tobą coś się stało? Zawsze myślałam, że Ty właśnie będziesz pisarzem. Wspominasz 
jednak o tym czynnym stosunku do żywiołu mowy? a więc?... Nie mogę powiedzieć, 
żeby Twój list nie zaniepokoił mnie trochę, choć nie wiem dobrze czym. Wracając 
do Kandinsky'ego, on oddziela sztukę od natury czyniąc z malarstwa domenę nic 
nie mającą wspólnego z przyrodą i człowiekiem. To piszę, oczywiście, tylko do 
Ciebie, a takich rzeczy nie drukuję, moi biedni czytelnicy nawet zwykłej 
dotychczasowej sztuki nie rozumieją, przekonałam się o tym z listów pełnych 
świętego oburzenia, jakie mi z Warszawy przysłano, gdy podałam reprodukcję i 
pochwaliłam niewinną deformację flamandzkiego Laermansa. Ale Kandinsky i jego 
zwolennicy mylą się chyba, że można wyskoczyć całkiem z natury. Elementy jakiejś 
części makro_ czy mikrokosmosu zawsze w abstrakcji się znajdą i 
najkompletniejsza nawet abstrakcja da nam skojarzenia z czymś już znanym, już 
widzianym. Z drugiej strony abstrahowanie (odejmowanie) od natury istniało i w 
dawnej sztuce, skoro zauważył to już Goethe, przynajmniej ten, jakiego poznaję z 
"Rozmów". Oto przykłady, które przełożyłam sobie do moich "Listów": "Po obiedzie 
oglądaliśmy tekę szkoły holenderskiej. Kawałek portu, gdzie z jednej strony paru 
mężczyzn nabiera świeżej wody, a z drugiej - gra w kości na beczce, dał nam 
okazję do pięknych rozważań, jak unikać realiów, aby nie szkodzić oddziaływaniu 
sztuki. Główne światło jest na pokrywie beczki, z gestów graczy widać, że kości 
zostały rzucone, ale na powierzchni pokrywy kości nie są narysowane, bo 
przerywałyby światło zmniejszając jego działanie". W innym miejscu Goethe mówi o 
pejzażach Claude Lorraina: "Obrazy jego zawierają najwyższą prawdę, ale ani 
śladu rzeczywistości". Swoją drogą Goethe nie przeciwstawia realizmowi 
abstrakcji, jak ją dziś malarze rozumieją, ale coś, co emanuje z obrazu na 
skutek jego walorów plastycznych i niezależnie od tematu - można by powiedzieć, 
że pod swoją "Idealit~at" ma właśnie na myśli "das Geistige in der Kunst". Nie 
spodziewałam się, że znajdę tyle o plastyce u Goethego i rzeczy tak nam już 
bliskich. Mimo to realizm chyba w sztuce istnieje i chyba w każdej - niezależnie 
od konwencji; tylko jest w sztuce zupełnie czymś innym jak w życiu. Jakąś 
kompozycją elementów realnie istniejących (innych nie ma) w zupełnie nowy ład i 
to musi być tak zrobione, żeby taki porządek artystyczny dawał wrażenie 
prawdziwszej rzeczywistości niż chaos wątków życia, w którym tkwimy. Weź 
fantastykę Poego, czyż nie jest realistyczna? A na drugim końcu, skoro już 
skaczę w literaturę - drażliwy przykład - epika będąca nie odtworzeniem faktów, 
lecz ułożeniem ich w ład epicki, który w życiu nie istnieje zgoła - tak mówi 
Stef, a jego obchodzą tylko zagadnienia epiki, nawet o jego korespondencjach 
redaktorzy piszą, że jest w nich "tchnienie epickie". Stef uczy się różnych 
rzeczy i słucha mnóstwa wykładów, ale zdumiewająca jest jego obojętność na 
prądy, mody, kierunki literackie. To i mnie pomaga zachować siebie w tym 
paryskim vertige'u. Stef to wiadomo, do czego jest stworzony - do szczęścia. To 
wiem nie tylko ja, to wie każdy, kto się do niego zbliży. Stef nie potrzebuje 
kochać, by uszczęśliwiać, ani być kochanym, aby czuć się szczęśliwym. To niemal 
straszne mieć męża uszczęśliwiającego wszystkich samym swoim istnieniem. Ja też 
należę do szczęśliwych czy szczęściarzy, nie tylko dlatego, że żyję w uroku jego 
"pr~esence", ale i sama przez się - brak szczęścia, pechowość wstydziłyby mnie 
jak kalectwo, ale we mnie jest więcej niepokoju, a mniej chęci przebudowywania 
świata, chyba że stwarzając go na nowo w dziele sztuki. Ten zaś Szczęśliwy jest 
na dodatek czymś w rodzaju rewolucjonisty, a mnie się zdaje, że wszelki 
rewolucjonizm (nawet i w sztuce) jest nim, póki nie chwyci władzy w ręce, wtedy 
staje się zaraz despotyzmem, to mówi dotyczasowa historia, ja się na tym 
właściwie nie znam. Zupełnie inna jest siostra Stefa, mało znam ludzi o równie 
ponurych zapatrywaniach na świat i ludzi, a jednak z nią się właśnie 
zaprzyjaźniłam, zżyłam nawet, i od pierwszej chwili poznania. Czymś zaciekawia, 
ma fantastyczny dar zgryźliwego opowiadania, którym pociąga mnie przez swoją 
absolutną inność od mojego widzenia rzeczy. Poznałam ją trzy lata temu, kiedy 
już Ciebie w Kaliszu nie było, a ja zaręczyłam się ze Stefem i jeździłam z nim w 
Lubelskie, poznać jego rodzinę. Binia, starsza ode mnie o trzy lata, była już 
wtedy zamężna... Ale dość o tym, jak to bywa z kobietami, zjeżdżam na tory 
"prywatności". Chciałam Ci jeszcze tylko napisać to samo, co Ty mnie, jak 
bolesne było i dla mnie przeżycie śmierci wuja Rafała i że mimo to było tak, jak 
Ty mówisz, coś dobrego w tym nieszczęściu, bo może byśmy się całkiem zapomnieli, 
a w intymności tego smutku zbiegliśmy się ze sobą, wierni naszemu dzieciństwu, 
Ago i Lalia z wrombczyńskiej bajki. Jest coś o tym deprymującym, a zarazem 
wyzwalającym i rewelacyjnym znaczeniu śmierci bliskich bodaj u Emersona, który 
pasuje jakoś teraz do naszych filozofowań i znów nabiera ważności, jakiej nie 
miał od dawnego czasu. Oczywiście mówię tak zuchwale, bo wierzę w 
nieśmiertelność najbliższych nawet mimo cienia, jaki rzuciła śmierć Fidelia, 
nawet mimo chorego serca Mamy. Wierzę magicznie i absurdalnie w naszą 
nieśmiertelność, a jednocześnie drżę przed wojną, o której tu bardzo przebąkują. 
Stefan i wszyscy nasi niepodległościowcy wiążą z tym wielkie nadzieje dla 
Polski, wszystkie trzy państwa zaborcze mają się rozsypać, a Polska odzyska 
niepodległość. To zbyt piękne, aby było prawdziwe, i ja wojnę widzę pod postacią 
zagłady, od razu wydaje mi się, że pierwszego dnia wszyscy polegną i czarna 
dziura zamiast życia! W Brukseli widzieliśmy nie tylko futurystów, ale i 
międzynarodową wystawę nowych broni. Szczególnie mitraliezy, automatyczne 
szybkostrzelne karabiny, dające setki kul na minutę, zapowiadają śmierć seryjną. 
Także modele łodzi podwodnych do torpedowania okrętów straszą jak rekiny, samo 
słowo "peryskop" ma w sobie coś złowrogiego, muszę przyznać, że przeraziła mnie 
ta wystawa. Stefan widzi w wojnie, po której ma nastąpić jakaś zbawcza 
rewolucja, jedyną szansę dla Polski i wielką szansę dla sztuki, literatury etc. 
To pozostałości jego udziału w wypadkach 1904_#5. Ktoś z naszych brukselskich 
przyjaciół powiedział, że każda nowa broń oznacza nową wojnę i że to jest 
aksjomat. A tu jeszcze samoloty i różne zeppeliny! Nauka jest wielką rzeczą i 
mogłaby zapewnić ludziom dużo szczęścia, ale uczeni zdają się schodzić na 
bezdroża, które ludzkość będzie kiedyś przeklinała. Przecież bez nich nie byłoby 
tych śmiercionośnych wynalazków! Ale wracam jeszcze do pobytu w Kaliszu. Ja z 
"dziećmi" częściej widuję się jak ty, ale tym razem nie byłam w kraju blisko rok 
i zauważyłam wielkie zmiany. Ludwik taki się robi podobny do Ojca, że mu za to 
podobieństwo wiele wybaczam, ale on dla mnie coraz więcej staje się męczącym 
problemem. Janek w stosunku do tego, co zapowiadał - ty mniej z moimi braćmi 
obcowałeś, ale on miał rozległe zainteresowania literaturą i teatrem, pamiętam 
jego świetną reakcję na przedstawienie "Wesela", miał wtedy nie więcej chyba jak 
osiem lat, a oprócz tego ślicznie rysował; otóż z tego wszystkiego jakby nic nie 
zostało, jakby zgasł i przestał się rozwijać, zrobił się jakiś matowy, nawet 
Joasia coś o tym wspominała nie objaśniając bliżej. Naścia jest cudowna i 
przeżywa szczyty znaczenia w naszym domu, to nie do wiary, jak wspaniale potrafi 
się w tej sytuacji zachować. My ze Stefanem dzielimy sobie ludzi na takich 
(między innymi), z którymi nie miewa się głupich nieporozumień, i takich, z 
którymi wszystko prowadzi do głupich nieporozumień; i tych staramy się unikać 
jak ognia. Otóż cała ta rodzina Popiołków, a nade wszystko Teodor (ożenił się w 
Ameryce) i Naścia to ludzie, z którymi niepodobna mieć głupich nieporozumień. To 
bardzo rzadka cecha, niezależna od wykształcenia, sfery itp. Ale już dosyć, 
całkiem dosyć tego bajdurzenia. O mój Ago! Czy zaśpiewane nie brzmiałoby to jak: 
"O ma Carmen!". Nie wiem dlaczego, gdy Cię ujrzałam na dworcu w Krakowie, 
przypomniało mi się, że Twojego Ojca, kiedy był jeszcze kawalerem, nasze 
przyszłe Mamy nazywały "panną". Całuję Cię, Ago najdroższy, choć nigdy nie 
całowaliśmy się w dzieciństwie, cieszę się na Twoje listy, jestem szczęśliwa, 
świat jest piękny, nawet gdyby miał potrwać już niedługo i mimo że się już 
przekroczyło tę dwudziestkę, co wydawała się kresem młodości, a której Ty, o 
tyle szczęśliwszy, jeszcze nie dobiegłeś. Twoja najsiostrzaniej siostrzana 
Ewa_lalia" Rozdział 7~ Życie się wikła Ewa przyjechała na pogrzeb zmarłej nagle 
matki z Krakowa, gdzie Radgoscy mieszkali od trzech miesięcy wróciwszy z 
kilkuletnich wędrówek po cudzych krajach. Stefan nie był na pogrzebie, nie miał 
w ogóle żadnych papierów umożliwiających mu przekroczenie granicy 
prusko_rosyjskiej, wciąż jeszcze strzeżonej, choć wojna zbliżała się z 
alarmującą szybkością, a jawne wycofywanie się wojsk i władz rosyjskich w głąb 
kraju pozwalało przewidywać, że tej granicy lada dzień może nie być. Także i 
Józef Tomyski, wcześniej od Radgoskich przybył z Włoch do Krakowa, nie 
przyjechał, mimo że Naścia, która potrafiła dokazać wszystkiego, zdobyła i 
wysłała również dla niego przepustkę graniczną. - Skoro i on przystał do tych 
Strzelców - rzekła Katarzyna Tomyska - to ma się rozumieć ani mowy, żeby się 
teraz tu pokazywał na granicy... - Ewa poinformowała niepewnie: - Oni są już 
właściwie zmobilizowani, a cały świat wie, że ten Pierwszy Pułk Strzelców 
Piłsudskiego formuje się przeważnie z poddanych rosyjskich. Ja sama odwiodłam 
Józka od zamiarów przyjazdu. - "Cały świat" - przedrzeźniła z łagodną drwiną 
Katarzyna. - Cały świat ma teraz większe kłopoty, a przy tym bałaganie pewno 
nikt by nie zauważył; ale, oczywiście, że to byłby nonsens... Jeden z wielu - 
dodała enigmatycznie. Ewa była zaskoczona przenikliwością ciotki, ale nie 
powiedziała, że istotnie w przetłoczonym, ogarniętym paniką pociągu straże nawet 
nie oglądały paszportów ani przepustek, same wystraszone i kompletnie wypadłe z 
równowagi. "Tego jednak - myślała - nie byłam w stanie przewidzieć, wszystko 
dzieje się teraz na zasadzie "wyjścia z normy" i jakby po raz pierwszy" - a 
głośno rzekła tylko: - Młodego mężczyznę w wieku poborowym na pewno by 
zauważyli. Znajdowały się obie z Katarzyną już nie w dawnym mieszkaniu 
doktorostwa Wochelskich przy alei Józefiny, ale w nowym, trzypokojowym przy 
ulicy Sukienniczej, które Matylda najęła dwa lata temu po wyprowadzeniu się 
Katarzyny z Joanną do Warszawy. I siedziały w pokoiku zmarłej, zupełnie same, 
wysławszy chłopców dla załatwienia jakichś jeszcze formalności z zakładem 
pogrzebowym; Joasia zażyła piramidonu i położyła się z ciężką migreną w pokoju 
chłopców od podwórza; z kuchni, jak co dzień dochodziły niewyraźne odgłosy 
przedobiedniego krzątania się Naści, za oknem stał nieruchomy upał wypełniony 
należącym do tych dni kołataniem wozów, a nawet szumem aut. Było nieznośnie, jak 
bywa po pogrzebie kogoś bliskiego, i było nieznośnie z tym uchem wytężonym na 
zbliżanie się czegoś nieznanego, denerwującego swym skradaniem się zewsząd i 
znikąd, swą dwuznaczną ważnością niweczącą brutalnie wagę ich prywatnej żałoby. 
Ewa pierwsza przerwała udrękę milczenia: - Ja chyba powinnam dziś jeszcze 
wyjechać - powiedziała głosem cokolwiek rozniesionym przez nerwowe ziewnięcie. - 
To może się zacząć znienacka... Oni wyruszą i nie zobaczę... i nie wiem, kiedy 
zobaczę znów Stefana... - I zażenowana zmieniła nagle temat: - Wielki Boże, ja 
wciąż nie mogę pojąć tego, że mama już nie żyje. Kiedy w maju, zaraz po naszym 
powrocie, przyjechałam tu, zdawała mi się zdrowsza niż kiedykolwiek. I nawet 
jakby pogodzona z życiem. Pierwszy raz mówiła o podobieństwie Ludwika do ojca. 
Nasi chłopcy byli dla mamy dobrzy - Ludwik z tym paradnym humorem, a Janek z 
tkliwością. Można im to i owo zarzucić, zwłaszcza Ludwik... ale oni są 
pieszczotliwsi ode mnie i naprawdę nosili mamę na rękach. Pamiętam, było dosyć 
wesoło... Jakoś chwilowo nie myśleliśmy o wojnie... - Kiedy udało mi się 
wreszcie wyrwać Józia z rąk tej strasznej kobiety - podjęła swoje Katarzyna - 
nie myślałam, że wiozę go z Florencji do Krakowa po to, żeby wpadł w paszczę 
wojny. Zapisał się natychmiast i nie bez gniewu na mnie. On i dlatego nie 
przyjechał na pogrzeb Ildzi, bo się nie chciał ze mną zobaczyć. - Ciocia 
jeździła za granicę? Do Florencji? I ciocia przywiozła stamtąd Józka? 
Niemożliwe! Nigdy ani słówka o tym w Krakowie nie mówił - zdumione 
zainteresowanie przygłuszyło inne uczucia Ewy. - Ani Joasia teraz nic nie 
bąknęła, prawda? Oni oboje są do absurdu dyskretni. Nawet jak im przekazać dla 
kogoś pozdrowienia, to nie powtórzą. Tak, i mnie to się wydaje dziwne, a jednak 
to się zdarzyło. Pojechałam, i to na jego własne wezwanie. Właściwie - zawahała 
się Katarzyna - prosił o pieniądze, ale list był po prostu samobójczy. Przykra 
była ta moja pierwsza i chyba ostatnia podróż zagraniczna, bo po prostu nie 
wiedziałam, co zastanę. Wyrwałam go z rąk awanturnicy i przywiozłam go w paszczę 
wojny - powtórzyła z rodzajem ironicznej desperacji. - Ale może wolę już to, jak 
żeby przepadał tak niegodnie, jak się na to zanosiło. Katarzyna paliła 
papierosy, jeszcze przystojna, ale już trochę męska (zawsze zresztą była 
odrobinę męska w swej wiecznej roli "pana domu"), z lekka wyniosła i sztywna, 
jakby z pewnym wysiłkiem opanowująca przeżycia burzliwe, lecz tłumione. A nade 
wszystko tak nieoczekiwana i nowa, że Ewa patrzyła na nią niby na fascynujące 
odkrycie. Katarzyna raptem wyodrębniła się z tła, którym dla młodych są starsi, 
otaczający wrogim albo, jak w danym wypadku, przyjaznym pejzażem ich młode, 
jedynie dziejące się i jedynie godne uwagi sprawy. I oto nie ona, młoda Ewa, 
jej, ostatniej ze "starszych" - ale zbliżająca się do pięćdziesiątki Katarzyna 
jej, młodej, odsłania podejrzany epilog "wrombczyńskiej bajki". Ze wszystkiego 
co zostało powiedziane, tylko słowa o "starszej kobiecie" nie były dla Ewy 
zupełnym zaskoczeniem. Pamiętała w listach Józka wzmianki, które kazały jej 
myśleć nie o strasznej może (oczywista przesada starszych), ale o jakiejś 
kobiecie, o jakiejś w ogóle przygodzie romantycznej, co zaważyła na jego życiu. 
Zapomniawszy o wszystkim innym Ewa odezwała się możliwie najostrożniej, aby nie 
spłoszyć dalszych zwierzeń: - Ach, więc była jakaś kobieta? - lecz solidarna z 
młodością dodała zaraz: - A kiedyż ma być kobieta? - To już dwa lata mojej męki 
i wyrywania go z jej szponów - ciągnęła Katarzyna - a prawie trzy, jak ją 
poznał. Kiedyż ma być kobieta? Oczywiście! Ale jaka! Międzynarodowa awanturnica, 
uwodząca poetów i malarzy, całą tę przeklętą cyganerię w Monachium i w Paryżu... 
Aż natknęła się na osiemnastoletniego wtedy polskiego prawiczka. Ewa nie 
dowierzała własnym uszom. Waląc się na siebie jak w kompozycji futurystycznej 
przemknęły przez nią ich wszystkie pobyty zagraniczne, w których grzeszną i 
awanturniczą była chyba tylko nieokiełznana intensywność ich własnej miłości ze 
Stefanem. - Ta cyganeria, ciociu - rzekła jednak - to wielcy artyści. I zresztą, 
jaka tam cyganeria! To było kiedyś. Teraz wszystkie awangardy poetyckie i 
malarskie mają największy popyt u burżujów. Służą im za alibi. - Obojętne - 
skwitowała to Katarzyna. - Moje dziecko, jesteś już na tyle kobietą, że mogę ci 
wszystko powiedzieć. Czy nawet muszę, pewno przez egoizm, żeby się od tego 
uwolnić. Zwłaszcza teraz, kiedy Ildzia umarła, tyle rzeczy trzeba na nowo 
urządzić, a znaleźliśmy się w świecie, w którym nie wiadomo, co jutro będzie. 
Nie myśl tylko, że jestem jakaś prowincjonalna despotyczna mieszczka, co nie 
rozumie młodych... Może dręczyłabym się w milczeniu, żeby Józio sam nie zawołał 
o ratunek. Ale zawołał, bo poczuł, że leci w przepaść i że nie ma ostatecznie 
nikogo poza mną... - Po chwili milczenia Katarzyna rzekła ni stąd ni zowąd: - 
Twój mąż jest bardzo sympatyczny. Cóż stąd? Wszyscy jesteśmy sympatyczni, ale 
świat należy do niesympatycznych. Już oni potrafią brać odwet za swoją brzydotę 
i niesympatyczność... - Ciocia ma na myśli właśnie tę kobietę? - Owszem, także 
ją - Katarzyna tchnęła czymś na kształt bezgłośnego, niewesołego śmieszku: - To 
Gruzinka - objaśniła. - Dość usłyszeć to słowo, żeby pomyśleć: piękność. A 
tymczasem... - zamyśliła się. - A tymczasem brzydka i antypatyczna - podjęła nie 
bez ironii Ewa. - I jeszcze co? - I jeszcze stara - westchnęła Katarzyna. - 
Prawdę mówiąc, mało co młodsza ode mnie, a nie chwaląc się, gorzej zachowana. W 
każdym razie bita czterdziestka. I naturalnie księżniczka. U tych Gruzinów tak 
jak na Litwie - każdy pastuch to kniaź. A właściwie to ona jest godnym litości 
rozbitkiem, życie wydane na pastwę awantur erotycznych. Podobno skakała z okna z 
nieszczęśliwej miłości do jakiegoś niemieckiego poety, w istocie chodzi jak 
stara koślawa kaczka. - Ciocia widziała ją w tej Florencji? I czy cioteczka nie 
widzi jej za czarno? - zmrużyła oczy Ewa. - Los mi oszczędził oglądania jej we 
Florencji - stwierdziła Katarzyna. - Ale widziałam ją tu, w Polsce. Pierwszy 
dramat rozegrał się w czasie pogrzebu mojego męża, wujka Rafała. A raczej ja się 
z tym wtedy właśnie musiałam zetknąć, czy możesz sobie wyobrazić? Nie 
wytrzymała, przyleciała za Józinkiem do Krakowa, a potem, nie uwierzysz, 
przyjechała za nim tu do Kalisza. Bała się i słusznie, że już nie puszczę do 
niej mojego chłopca. Stanęła tu w hotelu, jakim sposobem w czasie pogrzebu, w 
takiej rozpaczy i żałobie potrafiłam to przenieść i jeszcze przed wami zataić, 
sama dziś nie rozumiem. Upokorzyłam się tak, że byłam u niej w tym hotelu; 
szalona histeryczka, padała mi do nóg i całowała po rękach, żeby jej "oddać 
Beppa" - tak niby z włoska go nazywała. Że to genialny młodzieniec, w Polsce się 
tylko marnuje, a ona ma możność zapewnić mu kształcenie się, karierę i wielką 
sławę za granicą. Możesz sobie wystawić, z jaką śmiercią w sercu z nią gadałam. 
Wreszcie uspokoiła się, łykając ciągle jakieś pastylki, popadła w rodzaj 
otępienia, przyrzekła mi, że zrezygnuje z "Beppa" i nazajutrz cichaczem 
wyjedzie. Prosiła tylko, żeby Józio przyszedł ją pożegnać na dworzec. Zgodziłam 
się, ale nie puściłam go samego. I zostałam bez litości wystrychnięta na dudka. 
W chwili gdy pociąg ruszał, Józio stał na stopniu wagonu i całował jej rękę, 
nagle wciągnęła go do wnętrza. Musiała już mieć przygotowane dla niego bilety, 
paszport i tam dalej. Myślałam, że nie wrócę wtedy żywa do domu, wdowa, co 
jednocześnie straciła męża i jedynego syna. W domu było takie zamieszanie, ale 
umierałam ze zgrozy, jak ja upozoruję to nagłe zniknięcie Józka przed Ildzią, 
przed chłopcami, Joasią; to już było w kilka dni po pogrzebie i ty już 
wyjechałaś... Tymczasem jakbym się potknęła na równej ziemi, pewna, ze schodzę w 
otchłań. Wszyscy wiedzieli, że Józek miał tego dnia wyjechać, z wszystkimi się 
pożegnał, dziwili się tylko, dlaczego prosił, żeby go nikt na kolej nie 
odprowadzał, ale Joasia nawet i temu się nie dziwiła. "Widzicie, jakie mi 
wyróżnienie - powiedziałam tylko. - A mnie pozwolił się odprowadzić". Więc to 
wszystko było ukartowane, byłam wtedy całkiem bez głowy, nie ustrzegłam go i 
musiał się z nią widzieć. Zresztą, jak się już to niewiarygodne stało, poznałam, 
że sprawa była i tak beznadziejna. Chciałam go zatrzymać w Krakowie, żeby 
skończył studia. Ale przecież, jakby już raz był w Krakowie, nie miałabym żadnej 
możliwości upilnować go, żeby sobie stamtąd nie wyjechał. Nie było już mowy o 
ironizowaniu. Ewa spytała półgłosem: - A co takiego zaszło potem, że ciocia 
musiała w końcu tam pojechać? - Wtedy, w czasie śmierci wujka Rafała, oni byli 
już w Berlinie i tam wrócili. Wkrótce dostałam od Józia list, piękny list o 
zmarłym ojcu, dobry list syna do ukochanej matki w świeżej żałobie. I nadal 
pisał, jak gdyby nigdy nic, tyle że nigdy ani słowa o tej damie. Odpisywałam 
krótko i zdawkowo, choć przedtem lubiłam pisywać do niego długie listy. Nie 
zauważał tej zmiany, zawsze czule dziękował za "pomyślne wiadomości..." A co 
takiego zaszło potem? - ocknęła się Katarzyna znów sięgając po papierosa. - Dużo 
zaszło i przedtem, i potem. Jeszcze przed Berlinem uciekli z Paryża, bo jakiś 
gach tej pani zastrzelił się pod jej, czy pod ich, drzwiami, policja deptała im 
po piętach. Więc do Monachium, a tam znów inny pan, platoniczny przyjaciel, 
"który nigdy pani Natalii nie tknął", zaraził ją w metafizyczny sposób tryprem. 
A na dobitek urwały jej się pieniądze, przysyłane z Rosji. Bo ona ma w 
Petersburgu męża, jakiś modny dziennikarz i adwokat, bogaty i mający wpływy i w 
Rosji, i za granicą. Zawiadywał jej mająteczkiem gruzińskim i posyłał dochody, 
coś przerachował się, bo sam utrzymywał mały własny haremik i wpływy na jakiś 
czas ustały, a damę trzeba było leczyć. To wszystko wiem już z tegorocznego 
samobójczego listu, po którym wyjechałam, jak tylko dostałam paszport. Oprócz 
szczegółów o mężu, które zdobyłam inną drogą, bo mam w Petersburgu znajomych - 
kolega szkolny twego ojca jest w Petersburgu inżynierem. A ja już nie 
wiedziałam, jak sobie z tym wszystkim dać radę. Poniżyłam się tak, że napisałam 
nawet do tego męża - wyznała Katarzyna poczerwieniawszy z lekka. - Błagałam go, 
że jeśli już nie chce ratować żony, niech mnie pomoże uratować młodzika, nie 
całkiem jeszcze odpowiedzialnego za siebie. Wiesz, co mi odpowiedział? Że Polacy 
byli zawsze obłudni i pełni fałszywej pruderii. Że skoro on zostawia żonie pełną 
swobodę, ja nie mam prawa wtrącać się do jej prywatnego życia. I że jeśli nadal 
będę nastawać na wolność osobistą należną każdemu człowiekowi, a więc "i temu 
młodemu człowiekowi, którym jego żona zechciała się zaopiekować", on potrafi 
mnie unieszkodliwić. O mało trupem nie padłam, takie uczucie pohańbienia. Wtedy 
zobaczyłam, co to są te wyższe sfery rosyjskie i że to kiedyś musi trzasnąć, i 
trzaśnie z takim hukiem, aż ziemia zadrży. - Tu Katarzyna zamilkła posępnie i 
jakby na dobre. - A co w tej Florencji? - nastawała Ewa nieśmiało, ale chciwie. 
Katarzyna ociągała się chwilę, zanim rzekła: - Florencja to było chyba 
najgorsze; zmora ze złego snu. Do końca życia będę to widzieć i pamiętać. 
Uliczka via dei Proconsoli, hotel "Cavour". Staroświeckie hotelisko z ciemnawą 
portiernią i uroczystą jadalnią. Portier o napoleońskim wyglądzie i to 
spojrzenie, jakim obejrzał mnie od stóp do głów, kiedy spytałam go o numer 
pokoju mego syna. Poszłam na wskazane mi piętro i pod drzwiami tego numeru 
zobaczyłam ładnie wystawione do czyszczenia - to było rano - trzy pary obuwia, 
jedna męska i... dwie damskie, jedna maleńka, druga średnia. I już to samo było 
jak straszny sen. Ale zapukałam. Odpowiedział mi głos Józia, jakby rozbawiony i 
żartujący, bo po francusku zawołał: "Qui vive?" Krzyknęłam wtedy: "Matka". 
Wyszedł natychmiast w pidżamie, blady trochę i potargany, ale z tym swoim czułym 
spojrzeniem i uśmiechem, które ma po ojcu. I taki niby opanowany wita się: 
"Maman ch~erie, soyez la bienvenue" - tak to zapamiętałam, jakbym nie wiem jak 
umiała po francusku. Ale nie mogłam udawać elegancji, tylko jak prokurator: 
"Czyje są te drugie damskie pantofle?" Józinek na to ze słodyczą, że siostra 
pani Natalii przyjechała ją pielęgnować, a nie mieli na drugi pokój. I jeszcze 
dodaje, nie wiem po co, że ta siostra jest trochę obłąkana. Miałam dosyć: 
"Ubieraj się natychmiast i wyjdziemy na miasto". Zgodził się dosyć potulnie i 
prosił, żebym poczekała w saloniku na dole. Nie, nie miałam odwagi spuścić go z 
oka na mgnienie, stałam dalej pod tymi drzwiami. Po kwadransie wyszedł całkiem 
ubrany i przyczesany, miał na sobie jakieś paletko, ale był z gołą głową. 
"Przeziębisz się - powiadam - gdzie kapelusz?" - "Nie - mówi - teraz tak się 
chodzi" - niby taki modny kawaler. To był marzec, ale tam w istocie już dużo 
rzeczy kwitło, czuło się wiosnę. I tak wałęsaliśmy się po tej Florencji przez 
wiele godzin, on milczał i gryzł wargi, a ja mówiłam. Znasz mnie, że nie byłam 
nigdy mowna, dziś drugi raz w życiu tyle mówię, ale to tylko niedołężna relacja. 
Ale tam, nie wiem, skąd mi się wzięło jakieś ponure natchnienie, było mi tak 
jakbym wygadała nie tylko duszę, ale wszystkie wnętrzności, czułam się w środku 
pusta i tylko wiało w tej pustce chłodem, diabelskim chłodem. Ja też tam 
stanęłam w jakimś hoteliku przy dworcu, gdzie zostawiłam torbę. Zawlokłam go do 
tego hoteliku i mówię: "O tej i o tej mamy pociąg. Pójdziesz ze mną na dworzec, 
kupimy bilety i zaraz dziś jeszcze wyjedziemy". Odezwał się na koniec: "Nie, 
mamo, ja nie pojadę". Wstyd mi się przyznać, ale zagrałam wtedy va banque. 
Wyjęłam z torebki rewolwer, browning Rafała - udało mi się to przemycić. "W 
takim razie - mówię - strzelaj się albo zastrzel mnie. Ja cię żywa, ani ciebie 
żywego z tymi dwiema obłąkanymi nie zostawię". "Niech mama nie robi komedii" - 
powiedział z obrzydzeniem. I tak siedzieliśmy nad tym rewolwerem z godzinę, ale 
i rewolweru nie było trzeba, te jego łagodne zawsze oczy ziały wprost 
nienawiścią, zabijał mnie spojrzeniem. Oboje umieraliśmy z tego napięcia, a 
najwięcej bałam się, że zaraz ryknę płaczem. Nagle powiedział miękko: "Mama, nie 
warto dla mnie się tak męczyć. Chodźmy na dworzec". Schowałam rewolwer, to 
wszystko było naprawdę jak w złej komedii. Kupiliśmy bilety, a on wtedy, że musi 
pójść do tego hotelu, żeby się pożegnać i zabrać rzeczy. Ale ja już przyswoiłam 
sobie metodę tej kobiety. "Nie ruszysz się stąd albo zastrzelę nas oboje - 
powiadam i aż się skręcam ze wstrętu, że go tak szantażuję. - I ja - mówię - 
potrafię cię wciągnąć do wagonu". I tak bez rzeczy z gołą głową wyruszył ze mną 
do Polski. Straszna była ta milcząca podróż, ludzie na nas patrzyli, bo w samej 
rzeczy zachowywał się jak tknięty obłędem. A w Krakowie nagle znowu to jego "jak 
gdyby nigdy nic". Zrobił się pogodny, dobroduszny. Byłam z nim w Krakowie ze 
trzy dni i musiałam go tam zostawić, nie miałam dla niego żadnej przepustki. Na 
drugi dzień oznajmił mi, że się zapisał do Strzelców Piłsudskiego. Pytam: "Co ty 
masz wspólnego z wojowaniem?" A on: "Niebawem wszyscy będziemy mieli z tym coś 
wspólnego". I jeszcze dodał, że dostał pracę korektorską w redakcji, on ma 
wszędzie przyjaciół. "I nie zapominaj, mamo - powiedział - że niezły ze mnie 
malarz pokojowy. Dam sobie radę". - Pierwszy raz powiedział do mnie "ty". 
"Wracaj do domu i bądź o mnie spokojna" - jeszcze powiedział. "Słowo?" - 
spytałam jak śmieszna pensjonarka. "Słowo!" - zawołał jakoś wesoło. Uściskaliśmy 
się i wtedy dopiero zapłakałam, a on się zrobił od razu dobry, miękki jak wosk. 
I teraz nie wiem, czy cieszyć się, że go ta wojna od czarownicy odgrodzi - jeśli 
odrodzi - czy płakać, że go zabiją - głos Katarzyny załamał się niebezpiecznie. 
Ewa czuła się jak pod lawiną, która przywaliła ją w dzień po pogrzebie matki, w 
przedzień może wybuchu wojny, w godzinie największego zesłabnięcia na duchu. I 
dziwiła się, że to na nią, zupełną już sierotę, rękoma ostatniej z czworga 
rodziców zrzucona została taka lawina. Ale mimo przygnębienia jeszcze gorączkowo 
pytała: - No, dobrze, musiało jednak coś być w tej szpetnej i niemłodej 
kobiecie, w tej czarownicy, że tak owładnęła Józkiem, on nie był nigdy nazbyt 
sentymentalny. - Pierwsze wtajemniczenie seksualne - objaśniła Katarzyna bez 
ogródek ("Jak to nią wstrząsnęło - pomyślała Ewa - że taka zawsze powściągliwa 
mówi o tej rzeczy niemalże ordynarnie".) - Wierz mi, że dla wrażliwego chłopaka 
to jest okrutnie wiążące. A poza tym pochlebstwo. Pochlebstwem zaprowadzisz 
takiego Józia na samo dno piekieł. Schlebiała jego próżności, wmawiając mu, że 
jest geniuszem, no, i zapewne Adonisem... To była wytrawna intelektualistka i 
owszem, miała w sobie owo "coś takiego", te wszystkie wdzięki słowa opętujące 
wyobraźnię do szału. Józio jest dyskretny, ale zarazem i w jakiś sposób 
zdumiewająco niedyskretny. Jeszcze zanim się wszystkiego dowiedziałam, pisał 
nieraz, że cieszy się przyjaźnią "osoby o doskonałej inteligencji", która mu 
pomaga studiować Ojców Kościoła, że znalazł się "w okolicznościach nie bardzo 
fortunnych, ale które wybrał i przyjął" i tym podobnie... Ewa zaczerwieniła się 
poznając zdania i do niej pisywane. Rzekła polemicznie: - Próżność, pochlebstwo? 
Czy ciocia znowu nie przesadza? Ja bym zarzuciła Józiowi raczej kompletny brak 
próżności, nawet brak ambicji życiowych... - Znam i tę śpiewkę - uśmiechnęła się 
Katarzyna. - "Chcę, żeby moje studia nie przynosiły żadnej korzyści materialnej" 
- i to pisywał w listach. To jest bardzo subtelny, rzadki rodzaj próżności. Być 
tak dalece kimś, że można sobie pozwolić na bycie nikim... albo na przykład 
malarzem pokojowym. Madame Nathalie i tak rozpozna niezwykłość i genialność. 
Biedna Ewuniu - rozczuliła się nagle Katarzyna, jakby zstępując ku siostrzenicy. 
- Okrutna jestem, że cię tak wymęczyłam moimi koszmarami... - Ewa myślała 
rozczarowana: "Nie zdobył się nawet na oryginalne listy do mnie", a głośno 
rzekła: - Co też cioteczka mówi, to są przecież i moje koszmary, Józek jest mi 
bliższy jak rodzeni bracia. Okropne, że ciocia musiała tak sama to wszystko 
przeżywać. Może jakbyście były razem z mamą, to byłoby wam lżej. Tylko że ja nie 
potępiam ani Józka, ani nawet owej awanturnicy. Ja wiem, co to jest zapamiętanie 
się w miłości... - I ja nie potępiam - rzekła niegłośno Katarzyna - ale nie 
mogłam dopuścić, żeby to się toczyło. Nad tym się unosił jakiś odór... niemalże 
odór zbrodni. Józia i tak zanadto pociąga takie różne "wstępowanie do piekieł". 
- Myślę raczej - zastanowiła się Ewa - że pociągają go rzeczy odbiegające od 
przyjętej normy czy to w dobrym, czy w złym. Ja mu tego zazdroszczę, bo sama 
jestem do obrzydliwości normalna... Ciocia wie zresztą, jak to jest... Nie 
myślałam - bąknęła - że ciocia ma tyle wiedzy o życiu. - Ja się jeszcze za młodu 
we Wrombczynie nauczyłam czytać w ludziach, jakby byli przejrzyści - przyznała 
Katarzyna. - A moje własne dzieci nie są dla mnie przejrzyste. O Joasi na 
przykład ja nic nie wiem, choć dla niej głównie chcę żyć... Mów do mnie Katula - 
zaproponowała nagle z powabnym jeszcze uśmiechem - wiem, że tak nazywaliście 
mnie w czasach wrombczyńskich, i teraz jest moda, żeby być z rodzicami czy tam z 
ciotkami na ty. - Nie - odrzekła wstydliwie Ewa - Katula to należy do czasów, 
których już nie ma. - Właśnie - podchwyciła Katarzyna. - I dla tego samego Ildzi 
nie byłoby tu lżej ze mną ani mnie z nią. To było nie do zniesienia - 
zaakcentowała - ten powrót do dawności, kiedy byłyśmy dwiema samotnymi 
siostrami. Wierz mi, to nie jest możliwe. Dla nikogo. Myśmy się dwie męczyły na 
tych gruzach... na gruzach naszych małżeństw. Zresztą Joasia kończyła pensję, 
trzeba było pomyśleć o jej dalszym kształceniu, a to nie było możliwe w Kaliszu. 
Ewa myślała przez ten czas, że oni w listach z Józkiem używali jednak nadal tych 
imion w dzieciństwie wymyślonych i że jeśliby Józek był mały, to nastawiłby uszu 
przy nieoczekiwanym zwrocie "powrót do dawności", użytym przez Katarzynę. Albo 
przy słowach "odór zbrodni", które przypomniały Ewie wyraz twarzy Józka, gdy 
słuchał morderczych opowiadań starej Wronowej. Rzekła nawiązując do słów 
komentujących nagłą decyzję wyprowadzenia się Katarzyny z Kalisza dwa lata temu: 
- Ale i w Warszawie nie okazało się na razie możliwe to dalsze kształcenie 
Joasi. Ów cudowny pan Bielski nie dostał przecież pozwolenia na otwarcie 
Wyższych Kursów Pedagogicznych dla kobiet. - To sprawa jeszcze nie przegrana, a 
Joasia jest cierpliwa, uwzięła się, że będzie pedagogiem. Według mnie to 
niewdzięczny kawałek chleba, cóż, kiedy ona tak chce. To prawda, że tymczasem 
daje tylko lekcje prywatne, ale robi to, powiedziałabym, namiętnie. A ileż ma 
możności samokształcenia w Warszawie, ile bibliotek, aż za dużo w nich 
przesiaduje. Nie, nie byłoby sensu, żebym tu pozostała jako siostra biednej 
waszej matki, kiedy mogłam zapewnić Joasi jakiś choćby cień własnego domu 
rodzinnego. Może to był egoizm, nie wiem, ciężko by mi było bez Joasi, zwłaszcza 
przy tej historii z Józkiem. - Joasia zna tę historię? I co mówi? - Musiałam jej 
powiedzieć, kiedy jechałam do Florencji. I nic nie mówi. Nie, owszem, 
powiedziała, że na moim miejscu wysłałaby pieniądze, bo tylko o to idzie, a 
młodsi od Józia chłopcy dają sobie w końcu radę z gorszymi kłopotami. Nie wiem, 
co miała na myśli - mruknęła znacząco Katarzyna. - A kiedy wróciłam, powiedziała 
dosyć krytycznie, że jeszcze nigdy żaden człowiek tak nie zmarnował podróży do 
Włoch. I tu miała rację. Ta Florencja jest cudna, a ja jej wcale nie widziałam. 
Ale z Józiem nie było innego wyjścia, choć to tak trudno komuś wytłumaczyć. A co 
do Joasi, to przecież w zeszłym roku wyjechała waszym śladem za granicę, 
kapitalik zapisany mnie i twojej mamie przez ciotkę, wiesz, tę, co była za 
komornikiem i od której uciekłyśmy kiedyś w młodości, umożliwił to, ale nic z 
tego nie wyszło. - Dużo z tego wyszło - zaoponowała Ewa. - Pobyt z nami w 
Paryżu, a potem wakacyjny kurs języka francuskiego przy uniwersytecie w Dijon 
świetnie Joasi zrobiły. Nigdy nie widziałam jej tak wesołej, dowcipnej, tak 
prawie olśniewającej jak wtedy. Jej horyzonty umysłowe... - A jednak - przerwała 
Katarzyna - jak tylko dowiedziała się, że znów jest nadzieja na otwarcie kursów 
pana Bielskiego, zrezygnowała od razu z dalszego pobytu za granicą. No, może ze 
zbyt wielką pewnością jej o tym donosiłam, ze zbyt wielką tęsknotą ten list 
pisałam. Ale nie namawiałam jej na powrót... sama zdecydowała. Zapadło 
milczenie, teraz i Katarzyna zdawała się śmiertelnie zmęczona. - Cisza... - 
rzekła wreszcie - jak pauza w koncercie, której się słucha jak muzyki, aż 
rozlegnie się nowa nuta. Nie masz pojęcia, jaką ja w Warszawie stałam się 
miłośniczką koncertów. Lubię muzykę prawie jak moje róże (prawda, Katarzyna 
dzierżawiła przy końcu Wolskiej, prawie już za miastem, ogród różany, który przy 
lekcjach Joasi i procencie od "kapitaliku" - nadszarpniętego sprawą Józka - 
pozwalał im na skromne utrzymanie). Znowu cisza zapadła na chwilę, a nutą, która 
się rozległa, było wejście Joasi. Jej szare pochmurne oczy spłoszyły się na 
widok matki i Ewy siedzących tak w milczeniu: - Przeszkadzam? - zapytała. - 
Skądże znowu, Joasiu! Mówiłam Ewie o Józku. A jak twoja migrena, lepiej? - 
Katarzyna mówiła z pokorną prawie czułością. - Już dobrze, już minęło. Usnęłam i 
śniło mi się... Idą chłopcy - przerwała sobie Joasia. Ludwik i Janek wpadli na 
pół przytomni z wiadomością, że wojna już została wypowiedziana. Kto, komu? 
Niemcy Rosji czy Rosja Niemcom? Ktoś z wracających w panice do domu przywiózł 
warszawskie gazety. Całe miasto o niczym innym nie mówi. Niemcy mają wejść do 
Kalisza dziś w nocy czy jutro rano. Katarzyna chwyciła się za głowę: - Jezus 
Maria! Myślałam, że jeszcze będę miała z tydzień na likwidowanie mieszkania. - 
Katarzyna projektowała zabranie chłopców do Warszawy, Ludwik właśnie skończył 
kaliską handlówkę, coś trzeba dla niego wymyślić, Janek będzie kończył szkołę 
średnią w Warszawie. - Przecież do Warszawy i tak nie moglibyśmy jechać, most 
kolejowy zerwali jeszcze wczoraj. Ludzie wozami jadą aż do Sieradza, a nie 
wiadomo, czy i od Sieradza chodzą pociągi - Ludwik właśnie zwrócił uwagę na te 
okoliczności. - To i my byśmy wozem do jakiejś stacji dojechali. Chciałam tylko 
jeszcze sprzedać meble, ale kto teraz kupi? - Opatowska kupi, to bardzo poczciwa 
Żydówka - wtrąciła Naścia, zawsze wszechstronnie przytomna. - Ona i od pani 
doktorowej sporo rzeczy nabyła, jakeśmy zmieniali mieszkanie - i zapędzając 
wszystkich do stołu, "no, pogrzeb czy wojna, a jeść trzeba", dodała: - Ona i 
teraz kupi, bo tu żadnego boju nie będzie. Jak ruskie uciekli, to z kim się 
Niemcy będą bili? - A co z Austrią - pytała blednąc Ewa - Austria nie 
wypowiedziała wojny? - Austria? Nie wiem. Nie, o Austrii nic nie słyszeliśmy - 
usiłował sobie przypomnieć Ludwik. - O Francji i o Anglii to mówili... Niemcy 
weszli nazajutrz o świcie, witani obojętną, trochę rozbawioną ciekawością 
kaliszan wcześnie zerwanych ze snu niezwykłymi wydarzeniami. Zażądali w 
magistracie miasta kwater i tym podobnie, rozrzucili z samolotu (też osobliwość, 
na którą wszyscy się gapili) "odezwę" obwieszczającą w fatalnej polszczyźnie 
walkę z "odwiecznym wrogiem Polaków Rosją" i zapewniającą ochronę życia i mienia 
"wszystkich spokojnych mieszkańców", i w samej rzeczy pierwsza niedola wojny 
minęła jak interesujące przedstawienie czy też lekkomyśny piknik mnóstwa 
spacerowiczów przy wspaniałej pogodzie pięknego lata. Ewie, która dobrze 
pamiętała rok 1905, wyrwało się nawet: - Chyba już wolę wojnę od rewolucji. 
Przynajmniej wiadomo, co i jak. Może Moskale cofnęli się aż w głąb Rosji. Niemcy 
pójdą za nimi, może gdzieś daleko stąd zrobią front, okopy, widziałam to na 
wystawie techniki wojennej w Brukseli. A w czasie rewolucji nic nie było 
wiadomo, ciągle się przed czymś drżało i nawet u nas w domu zrobili wtedy 
rewizję. - A mówiła to pamiętając, jak drżała o świeżo pokochanego Stefana. 
Tejże samej nocy zaczęła się niezrozumiała, gwałtowna i uparta strzelanina, zaś 
nazajutrz - bombardowanie miasta. W pięć dni potem nie tylko Ewa, chłopcy i 
Katarzyna z Joasią, ale cała ludność Kalisza zasnuła wszystkie drogi, uchodząc w 
popłochu spod absurdalnego pogromu. Zatrzymali się na parę dni w pobliskiej wsi 
Kokaninie, gdzie udzielono im, jak wielu innym, kąta do spania na słomie w 
jednym z zatłoczonych uchodźcami pokojów. Znaczna część Kalisza leżała już wtedy 
w gruzach albo stała w płomieniach pożaru, nad którym rozciągała się czarna w 
dziennym błękicie, a ruda nocami chmura dymu. Chodzili na brzozowy wzgórek za 
cmentarzem i patrzyli na to z płaczem dławiącym krtań, ale bez łez, jakby oczyma 
wysuszonymi przez pożogę. Poza tym wszyscy oprócz Ewy zajmowali się w sposób 
naturalny bieżącymi sprawami starając się je rozwiązywać tak, jak nakazywała 
sytuacja. Ewa okazała się niespodzianką. Ona, która miała zawsze, zwłaszcza 
odkąd się rzadko widywali, tyle humoru, niezłośliwego dowcipu, wesołej pogody i 
dzielności we wszystkich okolicznościach życia, że nawet oto Katarzyna do niej 
zwróciła się ze swoimi zgryzotami, by sobie ulżyć, chodziła teraz jak błędna, 
często płakała i nawet dziecinnie odmawiała udziału w posiłkach czy wspólnych 
naradach. Już było wiadomo, że i Austria wypowiedziała wojnę, ale czy i spod 
austriackiej granicy Rosjanie się cofnęli, czy Stefan i Józek nie polegli w 
walce? Gniewało ją, że nikt nie dawał takiej możliwości wiary, wszyscy mówili: 
"E_e, jak się cofnęli, to już na całej granicy". Nawet Naścia drażniła Ewę swym 
optymizmem, swym: "Niech pani Ewcia Bogu dziękuje, że pana Stefana tu w Kaliszu 
nie było. Ilu to mężczyzn rozstrzelali za nic". - Ewa strasznie histeryzuje - 
mówiła Joasia do matki ze smutną dezaprobatą. A Katarzyna do Ewy: - Nie upadajże 
tak na duchu, Ewuniu. Gdzież twoja "normalność do obrzydliwości"? A mówiąc te 
słowa Katarzyna łowiła wzrokiem porzucowne na ścieżce ogrodu niedopałki 
papierosów. Ludwik już od dawna palił jawnie, ale dopiero w czasie jednego z 
bombardowań, gdy musieli zejść do piwnicy, Janek nagle wyjął z kieszeni paczkę 
papierosów i bezczelnie zapalił. Potem obaj z narażeniem życia przemykali się 
pod strzałami do miasta, by zdobyć papierosy. Ale teraz wszystkie się już 
skończyły, mieli tylko mały zapas bibułek i z naiwnym bezwstydem nałogowców 
zbierali niedopałki, wykruszając z nich resztę tytoniu. Katarzyna doszła do 
tego, że zbierała nawet suche liście, których sporo upał już rozsiał po 
ogrodzie, i kruszyła je na "tytoń", zawijając w bibułkę. - A to jest normalność? 
- pytała Ewa nieżyczliwie. - To ze zdenerwowania, żeby nie objawiało się zbyt 
nieprzyzwoicie dla otoczenia - odpowiadała nie bez nagany w głosie Katarzyna. - 
Palą się - dodawała z humorem - i malinowe nawet ładnie pachną. Ktoś 
przybywający z Łodzi i usiłujący wbrew ostrzeżeniom dostać się do Kalisza, w 
nadziei, że jego mieszkanie ocalało i rodzina siedzi wśród pożarów na miejscu, 
przywiózł jednocześnie wiadomość, że był i w Warszawie, gdzie wszystko spokojnie 
i dotąd żadne wiadomości o Kaliszu nie dotarły. To zgorszyło uchodźców, byli 
pewni, że tragedia Kalisza znana jest już całemu światu. Ale podnieciły ich 
gazety warszawskie z odezwą Wielkiego Księcia rosyjskiego wzywającą do walki z 
Niemcami, "odwiecznym wrogiem Polaków". - A to heca? Czuję, że będę się bił w 
tej wojnie - oświadczył Ludwik i spojrzał ukosem ku Ewie, czy jej za bardzo nie 
uraził, przecież ci Strzelcy Piłsudskiego stoją bądź co bądź po stronie 
austriacko_niemieckiej. Nazajutrz powzięli decyzję. Rozdzielili między siebie 
szczupły zapas pieniędzy, Ewa postanowiła wyruszyć w stronę Krakowa i Kielc, bo 
Stefan powiedział był, że w Kielcach ma go szukać w razie zaskoczenia przez 
wojnę. Katarzyna z chłopcami, Joasią i Naścią kierowali się na Warszawę. Naścia 
odrzuciła grzecznościową propozycję udania się w strony rodzinne. Starzy 
kowalowie już nie żyli, we Wrombczynie miała tylko szwagra i siostrę z kupą 
dzieci. - Więcej się przydam w Warszawie - osądziła - darmo jeść chleba nie 
będę, a jakby pani Tomyskiej było na razie ciężko, to i u ludzi w takim ta 
mieście zarobię. Od chwili zapadnięcia tych postanowień Ewa uspokoiła się i 
wypogodniała, rzekłbyś, samo zdążanie ku mężowi już mu zapewniało 
bezpieczeństwo, podobnie jak poprzednio manifestowane złe przeczucia miały je 
zażegnać. - Co za magiczne myślenie - ganiła samą siebie. - Ach, dlaczego ja się 
tak nieprzyjemnie zachowywałam, tak ich biednych dręczyłam? Katarzyna nie była 
całkiem spokojna puszczając młodą Ewę samą w czas wojny. Nie dała tego jednak po 
sobie poznać, uśmiechnęła się i mrugnęła spiskowo: - Rozumiem, że nie możesz 
inaczej. To twoja swego rodzaju Florencja. Joanna pożegnała sadowiącą się na 
wózku z kilkorgiem obcych ludzi Ewę słowami: - Jedno jest pewne, że już w życiu 
nic nas gorszego nie spotka. Najgorsze mamy za sobą. - Ewa na wszelki wypadek 
zastrzegła się magicznie: - W sprawach publicznych, może, ale nie w osobistych. 
- Ot i likwidacja mieszkania - rzekła jeszcze z udaną wesołością Katarzyna. - 
Zlikwidowało się samo razem z nieszczęsnym Kaliszem... z Ildzią. W gruncie 
rzeczy nikt z nich nie zdawał sobie sprawy z tego, co się stało. Nikt nigdy już 
nie zdał sobie z tego sprawy i szybko wypierano z pamięci, jak irytujące 
nieporozumienie, gwałt bezprzykładny zadany bezbronnemu miastu, śmierć 
niezawinioną tysięcy ludzi, których nikt nigdy nie policzył, exodus pozostałych, 
rozbiegłych z upokarzającym poczuciem zbezczeszczenia. Kalisz - starożytna 
Calissia wzmiankowana u Ptolemeusza jako rzymska osoba handlowa, Kalisz 
średniowieczny i książęcy, sławny z najliberalniejszego na ówczesnym świecie 
Statutu swojej gminy żydowskiej, a potem z wielu innych rzeczy, Kalisz 
prześliczny, pełen odwiecznych kościołów i kamieniczek, przepleciony Prosną, jej 
kanałami i rozgałęzieniami, Kalisz anno 1914 to nie była tylko zagłada miasta 
przez nieobliczalną furię popadłego w szaleństwo niemieckiego majora. To był 
znak zwiastujący koniec czasu oswojonego. To była też omyłka w rachunku, wypadły 
z kompozycji zawiłych przyczyn i skutków przedwczesny piorun, wyprzedzający 
nadciągającą z lochów historii wielkokształtną burzę Apokalipsy. Kiedy Katarzyna 
z "dziećmi" i z Naścią rozmieszczali się na swym wózku, podszedł ktoś nieznajomy 
i podał jej zadrukowaną kartkę: - Pani czytała? - zapytał. - To krąży między 
ludźmi. Przepowiednia z tysiąc osiemset dziewięćdziesiątego czwartego roku. 
Katarzyna chciała poszukać okularów, Joanna wzięła kartkę z jej rąk i 
przeczytała: Nim trzy razy po siedem lat ponad światem przeminie,@ znów krew 
narodów, miast wody, rzek korytami popłynie...@ - Trzy razy po siedem od tysiąca 
osiemset dziewięćdziesiątego czwartego to byłby tysiąc dziewięćset piętnasty 
rok, a teraz, jest czternasty. Omylili się w tej "przepowiedni" o rok. I 
dlaczego "znów"? Przecież w tysiąc osiemset dziewięćdziesiątym czwartym nie było 
żadnej wojny - rzekła sceptycznie, a że wózek już ruszał, oddała świstek 
nieznajomemu ze zmieszanym: - Przepraszam, dziękujemy... - Nie szkodzi - odparł. 
- A ja wierzę w tę przepowiednię. Tam jest, że będzie druga jeszcze wojna, i 
jeszcze trzecia... Turkot wózka zniweczył dalsze słowa nieznajomego. Janek 
raptem powiedział: - Na pogrzebie mamy był jakiś zakonnik. W habicie i w 
sandałach. Twarzy nie widziałem, bo miał zakrytą rękami, modlił się czy jakby 
płakał. - Owszem, spostrzegłam go i ja - przytaknęła Katarzyna. - Ale nie 
podchodził do nas i zniknął przed końcem pogrzebu. Kto by to taki mógł być? 
Oddalająca się szybko w kierunku południowo_wschodnim Ewa także myślała o 
pogrzebie matki i że był na nim nieznajomy zakonnik, klęczący z zakrytą rękami 
twarzą. Lecz tyle niesamowitych rzeczy się potem działo, że zapomniała spytać, 
czy ktoś z rodziny go widział. Biedna mama, umarła w czasie nie sprzyjającym 
obchodzeniu żałoby. I zdawała się nawet mniej umarłą wśród tego mnóstwa 
umarłych. Pogrzeb, zwierzenia Katarzyny, katastrofa miasta, wszystko układało 
się w obraz nierealny niby senne widziadło. Co gorsza, nawet Stefan był jakby 
nierealny. Tylko ona sama czuła się rzeczywista, zdrowa, silna, młoda, jadąca na 
skrzypiącym wózku w tęgą własną przygodę, już w tej chwili nikim i niczym nie 
skrępowana i na jakiś zdrożny, idiotyczny sposób szczęśliwa. Rozdział 8 Nie 
wiem, dlaczego moje "wspomnienia" wojenne zaczynam od epizodu z sierpnia 1915, a 
więc mniej więcej rok po jej rozpoczęciu. Nie wiem tym bardziej, dlaczego ten 
właśnie czas odczuwam jako początek nowego dla mnie okresu życia. Może dlatego, 
że jak tylko zostałam odcięta od braci, od Joasi, od cioci Kachny, z wrodzoną 
sobie niekonsekwencją, z właściwą mi nieznośną ambiwalencją i zmiennością uczuć 
gryzłam się bez ustanku tą rozłąką (tyle tylko, że przed Stefanem to potrafiłam 
tę zgryzotę zataić); zwłaszcza od grudnia, kiedy skończył się koszmar 
morderczych niepokojów o Stefa i o Józka, wszystko we mnie, no, nie wszystko, 
ale jakaś istotna część mojego wnętrza była ciągłym ścierpnięciem, wyczekiwaniem 
na choćby strzęp wiadomości, na ujrzenie wreszcie tych odłącznych, co nagle 
stali mi się bliscy, jak nie byli wtedy, kiedy ich przeszło rok temu (teraz jest 
wrzesień) tak lekko porzucałam - co za przewrotność serca! I co za straszne 
słowa - "linia frontu"! Bardziej nieprzekraczalna, jak nią była nawet granica 
Imperium Rosyjskiego. Jedyna łączność z tamtą stroną to śmierć, rany kulą i 
pociskiem wzajemnie sobie przesyłane. Toteż natychmiast po zajęciu Warszawy (bez 
bitwy tym razem) przez Niemców, nie namyślając się ani chwili, w początku 
sierpnia ruszyłam w drogę... Nie, jeśli już ma być pamiętnik, nie obejdzie się 
bez odnotowania tego pierwszego roku wojny. Nasze odcięcie od Warszawy stało się 
faktem w drugiej połowie października zeszłego roku, i to faktem czegoś dla nas 
nieoczekiwanym. Kiedy w sierpniu dobrnęłam do Kielc, załapałam tam jeszcze 
Stefa. Batalion (baon, jak oni mówią) Józka już wymaszerował na północo_wschód. 
Dwie doby ogłupiałego szczęścia i pożegnałam Stefa. I tak został dzień dłużej, 
musiał na podwodach doganiać swoją kompanię. Jednak byliśmy weseli, wszystko z 
naszego punktu widzenia zapowiadało się dobrze. "Wracaj do Krakowa - powiedział 
- i trzymaj się, dziewczyno. Za dwa_trzy tygodnie najdalej spotkamy się chyba w 
Warszawie". I ku temu się miało. Potężna armia Hindenburga pełzła wszystkimi 
drogami nie napotykając nigdzie bodaj podjazdu rosyjskiego. Moskale od zachodu 
cofnęli się pod samą Warszawę i tam dopiero, gdzieś (wedle komunikatów prasy) na 
wysokości Pruszkowa i Nadarzyna, zaczęła się wielka bitwa, o której wyniku nikt 
z nas nie powątpiewał, przecież Rosja - to "kolos na glinianych nogach" - 
padnie, zanim Anglia i Francja zdążą dać się Niemcom we znaki. Wojsko 
austriackie ciągnęło od południa, mniej posępne od Niemców, ale i znacznie mniej 
zdyscyplinowane, jakby już gotowe do rozpadu, luźne, głośne, różnobarwne i 
różnojęzyczne, bo były tam pułki polskie, czeskie, węgierskie i Bóg wie nie 
jakie; Austriacy wcześniej weszli w kontakt z nieprzyjacielem, a że nasi 
Strzelcy szli w austriackiej części frontu, więc już pod miasteczkiem Końskie 
mieli potyczkę, a potem większe bitwy pod Nowym Korczynem, Opatowcem, Laskami i 
nie wiem jeszcze gdzie. W owym czasie wszyscy (to znaczy wszyscy z mojego 
środowiska) myśleli, że wojna nie potrwa długo, powoływano się na książkę 
jakiegoś ekonomisty Blocha, który dowodził jak na dłoni, że międzynarodowa 
sytuacja gospodarcza nie pozwoli na wojnę dłuższą niż trzy miesiące. Ale z głębi 
dotychczasowego zaboru rosyjskiego już od połowy października nadchodziły 
wiadomości o cofaniu się Niemców i Austriaków spod Warszawy, no to mało kto 
jeszcze wierzył w możliwość takiej komplikacji. Przeraziłam się dopiero, kiedy 
pod koniec października odwrót Austriaków stał się widoczny i w Krakowie, a nasi 
chłopcy, jak mówiono, wciąż bili się gdzieś koło Dęblina. Z początkiem listopada 
kontrofensywa rosyjska runęła tak, że Moskale podeszli pod sam Kraków i od czasu 
absurdalnej historii z Kaliszem pierwszy raz usłyszałam już nie absurdalne, choć 
nie mniej przez to groźne dudnienie armat. Kraków zaczęto w pośpiechu ewakuować 
(nowe słowo), panika była powszechna, mnóstwo ludzi uciekło do Wiednia albo do 
Pragi. Ja trzymałam się kurczowo naszego krakowskiego pokoiku, bo tam tylko 
mogła mnie dojść jakaś wiadomość od Stefana, niebezpiecznie było zresztą 
zostawiać puste mieszkanie, bo i do Krakowa cisnęli się masami uchodźcy z 
zajmowanych przez Rosję terenów; także i ja gościłam przez jakiś czas taką 
rodzinę bez dachu, która jednak niebawem pociągnęła do krewnych pod Wadowice. O 
I Pułku (czy może już I Brygadzie) Piłsudskiego wieści były niepokojące i mętne. 
Tyle, że zdołali się wymknąć spod rosyjskiego okrążenia i że stoczyli dużą bitwę 
pod Krzywopłotami. Potem był ich koszmarny odwrót z Uliny do Krakowa, nie 
przerwany ani na chwilę, dobę trwający, forsowny marsz między rosyjskimi 
patrolami, żołnierze zasypiali w marszu i szli tak śpiący z zamkniętymi oczyma. 
Tych szczegółów i tego, jak wielkie ponieśli straty (zginął i jeden z naszych 
paryskich znajomych), dowiedziałam się już od Stefa, niestety bardzo krótko 
byliśmy wtedy razem. Wielu artystów, pisarzy, dziennikarzy (roiło się od tego 
bractwa w naszej Brygadzie) odkomenderowano raptem "na tyły" do roboty 
organizacyjnej, propagandowej i werbunkowej. "Werbunkowej? - zapytałam 
ostrożnie. - A gdzież wy będziecie werbować, propagować, organizować? Przecież 
to klęska i chyba wszystko stracone? - "Nie - odpowiedział zwyczajnie. - 
Przegrana została wielka bitwa, pierwsza ofensywa, ale nie wojna". Po tych 
słowach zabraliśmy się od razu do mycia, prania, czyszczenia, łatania i... 
karmienia. Stef był po tym forsownym marszu zmizerowany, głodny, obdarty, nawet 
zawszony, trzeba go było przyprowadzić "do stanu człowieczeństwa", jak się 
wyraził. Ale właśnie nic z "człowieczeństwa" nie stracił ani na mgnienie, a i 
mnie udzielił się jego spokój, opanowanie i pogoda; tak że znów odzyskałam 
szczęśliwość pełną nadziei. To się nie okazało bezpodstawne, jeszcze nie 
przeminął listopad, kiedy Rosjanie zaczęli odwrót spod Krakowa; główne siły I 
Brygady ruszyły kontrofensywą pod Nowy Sącz i Tarnów, gdzie w same święta Bożego 
Narodzenia stoczyły krwawą i obfitą w straty bitwę pod Łowczówkiem. A moi dwaj 
szeregowi zimę spędzili na Śląsku Cieszyńskim, w Nawsiu i Jabłonkowie (Józek 
pociągnął tam prosto z frontu, po tym trudnym odwrocie zachorował na ostrą 
grypę, a tylko w Nawsiu mieli nieduży "polski szpital"), gdzie Departament 
Wojskowy Enkaenu (tak nazywaliśmy Naczelny Komitet Narodowy utworzony przez 
galicyjskich Polaków) usiłował klecić zgodę między naszą Pierwszą Brygadą a 
formowanymi przez Enkaen "Legionami", którym kompromisowo nadano nazwę Drugiej 
Brygady. Te pertraktacje szły jak z kamienia, bo Piłsudski upierał się przy 
nazwie Wojsko Polskie i nie uznawał narzucanego mu austriackiego (choć 
sprawowanego przez Polaków) dowództwa ani nazwy Legiony. Ale jakiś modus vivendi 
w końcu się ułożył, nawet Legiony się utarły, może dzięki dawnej tradycji 
generała Dąbrowskiego. A co przez ten czas ze mną? Gdy tylko minęło jesienne, 
mordercze napięcie, wzięłam się do malowania, jakby to był najodpowiedniejszy 
czas na takie rzeczy albo jakbym się bała, że nie zdążę z czymś dla mnie 
najważniejszym. A czas nie był wcale odpowiedni. Mnóstwo młodych kobiet 
ryzykowało życiem (nie mówiąc już o trudach i wyrzeczeniach wszelkiego rodzaju) 
służąc na froncie bądź jako sanitariuszki, bądź jako wywiadowczynie, a nawet 
niektóre - jako szeregowi żołnierze. Podziwiałam je, zazdrościłam im, ba, kusiło 
mnie spróbować też tej roli. Ale jak tylko znalazłam się w tym czcigodnym (choć 
młodym i wesołym) gronie, poczułam się tak dalece intruzem, tak dalece kimś 
chcącym się stroić w chwałę nie dla niego przeznaczoną... I tak mi się to wydało 
ucieczką od zadań artystycznych, którym snadź nie potrafię sprostać... Nie, coś 
tu się zanadto wybielam. Nie było we mnie po prostu materiału na bohaterkę. 
Dość, że malowałam nie wychodząc poza akwarelę, ale nie bez przekonania, że i w 
ograniczeniu do jednej techniki można coś osiągnąć, choćby próbę stosowania 
różnych technik w tej jednej. Cierpiałam kompletny niedostatek, ale mówiłam 
sobie, że skoro nie cierpię bezpośrednich udręk wojennych, należy mi się to. 
Stef, a nawet Józek (który odcięty od rodziny nie mógł jej pomagać) usiłowali mi 
przesyłać od czasu do czasu trochę koron, ale i przeciw temu się buntowałam, 
wszak mieli tylko ubogi żołd szeregowych. Więc winiety do różnych druków 
okolicznościowych, więc kolorowe pocztówki, zdobienie kantyn "legionowych" i 
takie tam głupstwa zarobkowe. Ale nieoczekiwanie już w tym roku sprzedałam kilka 
akwarel i wcale dobrze zapłacili. W miarę oddalania się frontu ludzie 
(przynajmniej niektórzy ludzie) raptem zaczęli miewać coraz więcej pieniędzy, 
choć na ogół bieda wojenna raczej się pogłębiała. A jednak wykupywano antyki, 
precjoza, dywany i rozmaite objects d'art (mówiło się potocznie "obżedary"). 
Podobno Moskale cofając się stosują taktykę z... 1812 roku, palą za sobą 
wszystko, żeby nic nie wpadło w ręce wroga, ludność wieje na wschód przed 
Niemcami, jak Galicjanie wiali przed Moskalami. Jaki silny jest na ludzi wpływ 
państwa, pod którego przymusem własnym czy cudzym żyją! Mnie to czegoś martwi, 
bo nie lubię państw, a tu chyba wieki miną, nim państwo się odpaństwi. Te 
moskiewskie pożogi nie znaczą, aby Austriacy zachowywali się pięknie; mówi się i 
po tej stronie o rabunkach, wieszaniu chłopów za rzekome szpiegostwo, paleniu 
chałup za odkryte w nich jakoby sprzyjanie "ruskom" etc. Bez przyjemności 
dowiaduję się, że poza bestialstwem w Kaliszu (a może wskutek tego) Niemcy 
zachowują się stosunkowo najpoprawniej. Zaraz... wróćmy do moich akwarel, to ich 
sprzedaż odsłoniła mi inne, bardzo szpetne oblicze wojny. Te wszystkie 
"obżedary" tak teraz wykupywane mają jakoby pochodzić z nie dopalonych a 
rozgrabionych dworków, pałaców, sklepów. A skąd pieniądze na ten kosztowny 
towar? Okazało się, że wojna jest dla jednych śmiercią albo sławą, dla innych - 
dobrym interesem. I teraz do diabła, co? Może pieniądze za moje akwarele 
pochodziły ze spekulacji wojennej? Na szczęście prędko je zjadłam i 
"rozpożyczałam" przyjaciołom, co prawie głodują. Ale długo czułam się tak, 
jakbym sama była podpalaczem i rabusiem. Jak łatwo stać się współwinowającą w 
tym świecie, co nagle stał się obcy. I tym bardziej myślałam wówczas, że w 
takich okolicznościach jak wojna jest jedno tylko miejsce, gdzie można istnieć 
bez infamii - to front i codzienna możliwość śmierci. A i w takim niewątpliwym 
etycznie miejscu może się ujawnić, że nie wszystko w porządku albo że się poszło 
ginąć chlubnie na zasadzie błędu? Takie myśli nawiedzały mnie (i nawiedzają 
dotąd) nie tylko po kaliskich wypadkach. Nie mogliśmy (i nie możemy wciąż) 
nawiązać żadnego kontaktu z zaborem pruskim, Niemcy strzegą tego jak źrenicy oka 
i niechętnie patrzą na lekceważonego i tak sojusznika, który zezwala Polakom na 
brewerie. Nie możemy uzyskać kontaktu z zaborem pruskim, ale Departament 
Wojskowy ma tajne kurierki, które wysyła przez neutralną Szwajcarię do Anglii i 
Francji, żeby wyjaśnić na wszelki wypadek naszą zawiłą sytuację. Paradoks oparty 
na paradoksie, że Niemcy pobiją Rosję, a Ententa zachodnia pogromi Niemców i 
wtedy będzie pora na zabór pruski. A może nie paradoks? Może właściwa polityka 
to zabezpieczenie się na każdą możliwą ewentualność? W życiu jednostki byłaby to 
paskudna dwulicowość, ale coraz bardziej przekonywam się, że polityka nie jest 
nigdy rzeczą niewinną, a jej kryteria moralne są wręcz odwrotne do 
indywidualnych. Czy to zawsze tak będzie? Owszem, filozofowało się nieraz na te 
tematy. Stef przyjeżdżał niekiedy z Jabłonkowa pod różnymi "służbowymi" pozorami 
i szaleliśmy wtedy po naszemu służąc niekoniecznie ojczyźnie. Z wiosną całe 
bractwo pierwszobrygadowe i "departamentowe" znalazło się w odbitym znów Rosji 
Piotrkowie. Wtedy jeździliśmy ze Stefem do Częstochowy, Piotrkowa, Radomska 
etc., gdzie urządzaliśmy różne imprezy niepodległościowe, a ja dekorowałam 
ściany, rysowałam projekty kostiumów do przedstawień i pomysły do ozdabiania 
uroczystości narodowych, jak rocznica Manifestu Połanieckiego, 3 Maja itp. - 
choć nie lubię tłumnych uroczystości. Bo w końcu były wszędzie tłumy, ale z 
początku - niewesoło! Kiedy pierwszy raz przyjechaliśmy do Częstochowy, a front 
był jeszcze blisko, kelner nas nie chciał obsłużyć, a maitre d'h~otel wyprosił 
nas po prostu z restauracji, na co nigdy by sobie nie pozwolił wobec Austriaków 
czy Niemców. Mieliśmy przeciw sobie "sfery posiadające" i całą prawicę 
społeczeństwa, która nas uważała za czerwonych wywrotowców pod komendą bandyty 
Piłsudskiego, a właściwie to najwięcej bała się powrotu i zemsty Rosji. Po 
wielkiej bitwie nad Bzurą i Rawką, kiedy ucichły najdalsze nawet pomruki 
artylerii, to już było inaczej. Piotrków rozkochał się w "Legunach", a że 
Austriacy i administrację okupacyjną obsadzali przeważnie Polakami (tych 
nazywaliśmy "centusie"), więc bratało_łatało się to wszystko. Wtedy znów 
sprzedałam kilka moich akwarel, kupowała sympatyzująca z nami miejscowa, 
zasiedziała i jako tako zasobna inteligencja, zresztą w ogóle było nam już lżej 
finansowo. Stef i Józef zostali sierżantami i wyjechali na front jako 
korespondenci wojenni Pierwszej Brygady. "Komendant", jak nazywali Piłsudskiego, 
godził się na to, bo prasa Departamentu Wojsk rozchodziła się dosyć szeroko, a 
chciał, żeby powstała kronika tych bohaterskich bojów na kawalątku naszego 
"własnego" frontu. Była więc i perspektywa honorariów. Stefan wyjechał z 
początkiem lipca (gdzieś w lubelskie), a Józek w końcu miesiąca. Zostałam już w 
Piotrkowie czekając na przewidywane rychłe "wzięcie Warszawy" i wtedy pierwszy 
raz od wybuchu wojny zobaczyłam się z Józkiem. Powiedzieliśmy sobie mnóstwo 
komplimentów, on mnie: "Ślicznie wyglądasz, zupełnie chłopiec" (nowa moda - 
ostrzygłam włosy w krótką czuprynę), a ja do niego: "I ty ślicznie wyglądasz, 
zupełnie panna". Był serdeczny, ale jakiś zagubiony w myślach, trochę jakby 
nieobecny - to ma wspólne z Joasią. Przyznaję, że i ja duchem byłam raczej w 
Warszawie, szalejąc po głupiemu z niepokoju i nie mogąc się już powstrzymać od 
mówienia o tym z Józkiem i ze Stefem przy pożegnaniu (przecież i z ich rodzinami 
miałam się widzieć), chociaż to oni szli w niebezpieczeństwo, a tamci w 
Warszawie może i nie zaznali wojny. Wreszcie nadszedł przez tyle miesięcy 
gorączkowo czekany dzień, dostałam przepustkę na pociąg (cywilni mogli jeździć 
tylko za przepustkami), znalazłam się w brudnym, zaniedbanym wagonie i: 
"Cześć_cześć" wymienialiśmy "strzeleckie" pozdrowienie z przyjaciółmi w 
mundurach, co mnie odprowadzili na dworzec. Pociąg dochodził tylko do Żyrardowa, 
dalej tory były jeszcze porujnowane, ale w Żyrardowie dosyć różnych wehikułów 
czekało na podróżnych i do każdego był tłok. Wpakowałam się jednak na wielką 
platformę zaprzężoną w nie dokarmione, wynędzniałe konie. Wyruszyliśmy przy 
jasnym jeszcze dniu. Pochmurno i dość gorąco, śladów bitwy przy tej szosie nie 
było widać, krajobraz nie zmieniony. Zieleń późnego lata jest masywna i świat 
rzeczy wydawał mi się bardziej realny od ludzi stłoczonych na ciężarowej 
platformie. Miałam wrażenie, że nie ja patrzę na pejzaż, lecz pejzaż na mnie. A 
kiedy zapadła noc, my znów byliśmy bardziej realni i jakby nieruchomi wśród 
niewyraźnych, rozpierzchających się i znów podbiegających cieniów. Jechaliśmy 
tak przez całą noc, a mnie się zdawało, że przez tysiąc nocy, że ta podróż jest 
najdłużej trwającym wydarzeniem życia, a w każdym razie najdłuższą w moim życiu 
podróżą, choć odbyłam ich tyle i tak dalekich. Chaotyczne widziadła, jakby na 
płycie gramofonowej nagrane kawałki, które się rwą. Rozżarzone wspomnienie 
naszych ostatnich nocy i ten dziwaczny spokój, z jakim traktuję przebywanie 
Stefana na froncie, jakby to nie on był ich sprawcą... I żadnej we mnie potrzeby 
ani nawet możliwości niepokoju o niego. Sama na kwaterze Stefa, w czyimś 
opuszczonym mieszkaniu. Słyszę, jak w sąsiednim pokoju austriacki oficer, Polak, 
Brzózka, stara się uwieść dwunastoletnią córeczkę gospodyni. Wyglądam i wołam tę 
małą, że niby czegoś od niej potrzebuję. Ucieka czerwona w głąb mieszkania. To 
znów gryzę się, że jadąc w zeszłym roku do Stefa nie zrobiłam nic, by pociągnąć 
za sobą Ludwika. Z naszych chłopców nie ci dwaj, co oblekli w mundury swoje na 
wskroś cywilne dusze, ale właśnie jedyny Ludwik jest jak stworzony do wojowania. 
Nie mam wrażenia i nawet nie widzę w Warszawie możliwości, aby się czegoś dalej 
uczył. Słyszę jego słowa: "Czuję, że będę się bił w tej wojnie". To była chwila, 
żeby mu wskazać drogę. Stchórzyłam wobec tych słów, nie chciałam brać na siebie 
odpowiedzialności za wciąganie go w przygodę, w której mógł zginąć. A może nie 
chciałam mieć przy sobie nikogo w tej podróży do Stefa? Stef maszerujący 
samotnie wśród popalonych drzew i pogorzałych wsi. Już drukowano mu opis takich 
rzeczy, a do mnie pisał raz przez okazję... a do mnie pisał raz i to mi nie za 
mało, dlaczego nie za mało? Koło mnie ludzie też pewno majaczyli o swoim albo 
spali, milczenie było na tej ciężarówce, milczenie jakieś ogromne... I tak około 
piątej rano wjechaliśmy w rogatki warszawskie od strony Ochoty. Miało się na 
deszcz i stolica wydała mi się szara, pusta, cicha jak nigdy - znowu największa 
ilość milczenia w moim życiu. Gdzieniegdzie widać było zgniłe w kolorze 
posterunki niemieckie, poza tym - nigdzie żywej duszy. Dopiero w Alejach 
Jerozolimskich (szłam piechotą) zobaczyłam osowiałe dorożki. Wzięłam jedną z 
nich i kazałam się wieść na Wilczą, gdzie było mieszkanie cioci Kachny. Serce 
bębniło mi galopem, aż brakło tchu. Zdawało mi się, że skaczę po trzy stopnie, a 
ledwo dowlokłam się na to trzecie piętro i stanęłam jak wryta. Drzwi były 
dokładnie zamknięte na żelazny skobel i dużą, mocną kłódkę. Tak mi ta kłódka 
rosła w oczach, że dopiero po chwili zobaczyłam dwa bileciki wizytowe 
przytwierdzone pluskiewkami: Katarzyna Tomyska, Joanna Tomyska. Teraz byłam w 
stanie zauważyć, że kłódka była całkiem nowa, ale cóż stąd? Głowę miałam całkiem 
pustą, żadna myśl nie chciała w niej powstać, tylko serce ciągle bębniło. Ledwo 
żywa spełzłam pomału na dół i do stróża. Dopiero wstawał i na moje pytanie: "A 
gdzie są panie Tomyskie?" - odpowiedział przez uchylone drzwi mierząc mnie 
podejrzliwym spojrzeniem: "A na letniakach wszyscy". - "A gdzie?" - "Nie 
spytałem, gdzieś za Otwockiem, przyjadą za dwie, trzy niedziele. A pani kto, z 
przeproszeniem?" - "Krewna". Chciałam zapytać o chłopców i o Naścię, ale w 
ustach tak mi zaschło, że nie mogłam wydobyć głosu. I tak zostałam bez 
wiadomości o braciach, choć o nich to jakaś inna mętna obawa nie pozwoliła mi 
się spytać. Ale na ulicy w gębie odeschło, myśl się przestała zacinać, a serce 
bębnić. Jeżeli koło Otwocka, to w nadleśnictwie u siostry Stefa, choć skąd by, 
ciocia Kachna Sabiny nie znała, no, może tak u kogoś wynajęli. Stróż powiedział, 
że "wszyscy", więc są tam pewno i chłopcy. Biegłam teraz do rodziców Stefa, 
którzy od półtora roku przenieśli się do Warszawy i mieszkali na Hożej tuż przy 
placu Trzech Krzyży. Prawda, ciocia Kachna przecież musiała ich poznać, a więc 
poznała zapewne i Sabinę. Serce znowu się rozbębniło, kiedy dzwoniłam do ich 
parterowego mieszkania. I choć na samym spodzie moich odczuć trwał ten mój 
dziwny, niezmącony spokój, nad jego zimnym blaskiem kłębiły się szkaradne 
przeczucia i odprawiał się nadal obrzęd przeraźliwego strachu. Mimo że na: "kto 
tam?" - odpowiedziałam uświęconym: "swój, swój" - służąca chwilę wahała się, czy 
mnie wpuścić. Była nowa, nie znała mnie i tłumaczyła się, że "każdy mówi "swój", 
a w takie czasy nigdy nie wiadomo, kto tam stoi za progiem". - "A za progiem - 
synowa" - pokwitowała to siląc się na uśmiech i humor. Przez ten czas 
nadciągnęła z dalszych pokojów matka Stefa, którą nazywaliśmy Musią i którą 
pasjami lubiłam. Musia była zupełnie głucha, nie słyszała ani dzwonka, ani moich 
targów ze służącą. Ubrana w poranną szarą jubkę, obszytą białymi falbaneczkami, 
szła zadumana, pulchna i posuwista ku swoim kwiatom na oknie. Ujrzawszy mnie 
zachwiała się, wzniosła ręce i krzyknęła króciutko. Podtrzymałam ją i 
wyściskałam wołając prosto w ucho: "Stefan zdrów, jest w Legionach, niedługo 
może przyjedzie". Nie użyłam słów "Pierwsza Brygada" ani "Wojsko Polskie" 
sądząc, że termin "Legiony" może być tu w Warszawie prędzej znany i 
dostępniejszy dla niewtajemniczonych. Nie był znany. Tusiowie (bo mój świekr to 
znów Tusio) coś piąte przez dziesiąte słyszeli o Piłsudskim, a o nas doszła 
przez kogoś wiadomość, żeśmy wyjechali z Krakowa do Wiednia i do Szwajcarii. 
"Jaż głucha, robaku (Musia jest rozkosznie staroświecka), gościowi przytakuję, 
że niby rozumiem, a Tusio, jak to on, jemu słów dla mnie szkoda, powie dwa_trzy 
i ręką machnie (Cyprian Radgoski nie jest przyjemnym człowiekiem), że niby 
szkoda gadać. To mówisz, robaku, że Stefcio mój na froncie? A nie zabijąż go 
tam?" "Nie, Musiu_Pusiu" - i już wołam: "A co z moimi?" I wnet się wszystko 
wyjaśniło, tak, oczywiście byli w nadleśnictwie w Starej Wsi: "Binia (to Sabina) 
ich zaprosiła, wiesz, jaka ona niełatwa z ludźmi, ale pani Tomyska przypadła jej 
do gustu, a panna Joasia..." Janek skończył szkołę średnią w Warszawie i też był 
z nimi, a Ludwik, nie, jego tu już nie ma, odcięty, poszedł na ochotnika do 
wojska rosyjskiego. Wszystko we mnie zelżało, jakby na chwilę zobojętniało i 
odpoczęło. Zjawił się wreszcie i Tusio. Był zbyt wielkim elegantem, żeby nawet w 
takiej chwili powitać mnie w negliżu. Wszedł więc kompletnie już ubrany i z 
komiczną gracją zadzierający do góry swą nieco ptasią siwą głowę chudego 
emeryta. Naturalnie słyszał wszystkie tubalnie głoszone przeze mnie wieści, 
chciał jednak wiedzieć, gdzie się znajdują teraz oddziały Piłsudskiego. Starał 
się przy tym za pomocą ironicznych prychnięć i sarkastycznych półsłówek zachować 
dystans i okazać wyższość wobec opowiadanych nowin, gdyż zachować dystans, 
dezaprobatę i wyższość wobec każdego zjawiska było główną jego ambicją. Nie 
brakło też oznak lekceważenia dla popłakiwań Musi, u której "ronić łezki" 
znaczyło tyle samo, co śmiać się z radości. Ale Tusio nawet jej głuchotę zdawał 
się traktować jako podstęp kobiecej perfidii i chęć dokuczenia mężowi. Na koniec 
wtrącił parę krytycznych uwag o sytuacji ogólnej, a w szczególności o naszej 
orientacji. Trochę się z nim nudząc usiłowałam wyjaśniać nasze stanowiska, a 
Musia patrząc na moje usta, badała, kiedy się może odezwać. Krzątała się przy 
tym koło śniadania razem z Kundzią, która wynagradzała mi poprzednią nieufność 
częstymi uśmiechami w moją stronę. Ułatwiłam Musi rozmowę zamilknąwszy na dobre 
w sprawach politycznych. Opowiadała więc teraz, że Binia jest znowu przy 
nadziei: "Jak to bywa, że im cięższe czasy, tym raźniej człowiek pociesza się 
takim lubym kłopotem". I dodała stosowną przypowiastkę o pszczole. Właśnie 
wczoraj pszczoła zabłąkała się do Tusiów na okno. Była bardzo przerażona i 
obolała od rozpaczliwych obijań się o szyby. A mimo to, ledwo tylko trafiła 
przypadkiem na doniczkę kwitnących begonii, wnet zaczął brać z kwiatu miód. "Tak 
i oni, robaku, nie darowali tego miodu, biedaki" - dokończyła śmiejąc się 
pieściwymi ustami i figlarnym spojrzeniem. Śniadanie zjadłam z przyzwoitym 
apetytem, wysłuchałam wszystkiego z należnym zainteresowaniem, ale zaraz potem 
uściskałam Musię, dałam wycałować obydwie ręce Tusiowi, którego nazwałabym 
raczej Tuńczykiem, taki sam twardy i niedobry jak ta ryba, i co duch 
pośpieszyłam do Starej Wsi, gdzie zięć moich świerków, Zygmunt Oldak, był 
nadleśniczym, bodajże u któregoś z Zamoyskich. Przez Wisłę musiałam się 
przeprawiać wątłą łódeczką, oba mosty były zerwane, a rzeka z promem i pełna 
łódek wyglądała jak sztych z dawnego wieku. Po drugiej stronie czekało mnóstwo 
furmanek i jedną z nich dojechałam do Otwocka. Dalej szłam pieszo. Miałam 
jeszcze, jak mi się zdawało, ze trzy kilometry do przystanku kolejowego Stara 
Wieś, od którego schodziło się z szosy na leśne dróżki. Słabo znałam te strony, 
bo Zygmuntowie wynieśli się z Podlasia niespełna trzy lata temu i tylko raz u 
nich tu byłam w maju zeszłego roku. Spodziewałam się, że trafię z łatwością, 
tymczasem zaczęłam błądzić. Zrazu nie było mi ciężko iść, miałam z sobą tylko 
lekką torbę podręczną. Ale po chmurnym ranku dzień się zrobił gorący i 
słoneczny. Niebawem lekka torba zaczęła mi ciążyć jak wór kamieni. Spotniałam, 
zdjęłam żakiet, zaczynała mnie piec myśl o decyzji czy kaprysie Ludwika i to też 
mi ciążyło. Przypominałam sobie dla rozrywki, że, prawda, Oldakowie mieli synka, 
już chyba trzyletniego i że go wtedy w maju prawie że nie widziałam, a raczej 
widziałam śpiącym, był chory czy świeżo po jakiejś chorobie. Myślenie jeszcze 
mnie bardziej pobłąkało, zeszłam na jakąś podmokłą łąkę, zgubiłam się w 
zaroślach i porębach, krążyłam tak blisko godzinę, trafiając wciąż na szosę, aż 
nareszcie gdy mi już było wszystko jedno, dokąd i kiedy zajdę, zobaczyłam przed 
sobą znajomy płot nadleśnictwa, furtkę, a na prawo za furtką grządki warzyw, 
między którymi stała schyliwszy się i przypatrując się czemuś ciocia Kachna. 
Zawołałam na nią i jak człowiek raniony ze zdumieniem spostrzega swoją krew, tak 
i ja ze zdumieniem poczułam, że łzy mi ciekną po twarzy. Może dlatego, że Katula 
tak mi się zdała podobna do mojej matki, a może to był pot? Ciocia wyprostowała 
się i przez chwilę nie była widać w stanie ruszyć się z miejsca, bo dalej stała 
i chwyciwszy się rękoma za głowę wołała wniebogłosy: "E_ewa! E_ewa! E_ewa!" Już 
nie wiem, jak znalazłam się w jej objęciach, a potem w domu, gdzie wszystkich 
(oprócz Naści) zastałam, bo zbierano się właśnie do podwieczorku. Jasne, że nie 
było Ludwika. Hałas powitań, gwałtowne opowiadania, pytań bez liku, a głównie 
Katula i Joasia: "Co z Józiem? A gdzie Józio?" I potoczyły się te dwa tygodnie, 
jakie z nimi w nadleśnictwie spędziłam. Z początku mówiło się wiele o Ludwiku, a 
właściwie mówiłyśmy ja i Joasia, bo ciocia Kachna poprzestawała tylko na 
krótkich rzeczowych wzmiankach, a Joasia, z którą w jednym pokoju sypiałam, dużo 
mi późnymi wieczorami naopowiadała. - Ludwik już w sierpniu, prawie zaraz po 
naszym powrocie do Warszawy, zjawił się pewnego dnia w mundurze rosyjskiego 
kawalerzysty. Mama na ogół nie wdaje się w cudze sprawy, ale nie lubi, jak się 
coś takiego dzieje całkiem poza nią. Zrazu spytała tylko: "Cóż to za maskarada?" 
No, przyznam, że i ja byłam niemile zaskoczona! Obie chyba przeżyłyśmy rodzaj 
wstrząsu. Ale od słowa do słowa, kiedy Ludwik zaczął bredzić, że Polska, że 
choćby z diabłem, byle na Niemca, mama popadła w gniew. I wiesz, czym go 
gromiła? Domontami. "Twój stryjeczny dziad - mówiła - po którym nosisz imię, 
zginął w Powstaniu Styczniowym, twój pradziad walczył w Listopadowym". I że 
jeszcze jakiś Domont zgnił na Sybirze, a inny był oficerem napoleońskim. "Żaden 
Domont - mówiła - nie służył nigdy Moskalom". Ludwik zaczął się stawiać, że on 
Wochelski, a nie Domont, że jego ojciec też służył w rosyjskim wojsku, i to na 
obcej wojnie, a to jest wojna o Polskę. Mama się coraz bardziej gniewała: "Nie 
blaguj, że idzie ci o Polskę - mówiła. - Tamto były inne czasy, a teraz rodzice 
nie daliby ci błogosławieństwa na tę drogę i ja ci go nie daję". Aż Naścia 
mitygowała, że można takie przeklęcie wymówić w złą godzinę i będzie wieczny 
żal. - Mimo woli spytałam: "A co z Naścią?" I dowiedziałam się, że Naścia 
niedawno wyszła za mąż za Golika i zamieszkała na Woli, a ciocia Kachna ma 
"dochodzącą" kobietę, co i taniej kosztuje. I wróciłyśmy do Ludwika. "W końcu - 
informowała Joasia - popadł w rozpacz, że nie wie, co ma robić, płakał nawet, że 
pójdzie prosto na strzały, bo przecież nie może być dezerterem. Ale nie poszedł 
na strzały..." Tu Joasia zamilkła na długo, a ja myślałam, jako to idiosynkrazja 
prawie chorobotwórcza, co za resentyment, który potrafił w Katuli wskrzesić 
Domontównę! I choć teraz chyba już jestem pewna, że nie będzie nigdy więcej 
"zaboru rosyjskiego" ani żadnej "granicy, która jest zbrodnią", ileż to lat musi 
upłynąć, ile rzeczy się stać, żeby nie było takich resentymentów. Spytałam 
wreszcie: "No, a cóż potem? Czy kto z was widział się jeszcze z Ludwikiem? A co 
na to wszystko Janek?" "Przy tej scenie to Janka nie było, a potem trochę się 
dziwił, trochę może zazdrościł, że - powiadał - Ludwik jest mężczyzna, a on musi 
łazić do nudnej budy. A ja... milczałam, bo prawdę mówiąc, do czego Ludwik teraz 
by się tu nadał? Gdziekolwiek spotkałby wojnę, zagarnęłaby go jak swego - dodała 
Joasia z nieoczekiwaną trzeźwością - a czy kto z nas widział jeszcze Ludwika? 
Ależ naturalnie. Widywaliśmy go często, bo przecież front był ciągle blisko 
Warszawy. I to widywanie dopiero było takie męczące, że odetchnęliśmy, jak już 
Rosjanie sobie poszli, a Ludwik z nimi". Następnego wieczora zaczęła na nowo 
opowiadać, a ja słuchając myślałam tylko: no, no! Mimo gniewnego pożegnania 
Ludwik przychodził od czasu do czasu na Wilczą i ciocia Kachna znosiła to już 
łagodnie, choć zawsze trochę drwiąco. Aż raz przyszedł w epoletach praporszczyka 
i oznajmił, że za waleczność został awansowany. Gdzie mógł okazać tę waleczność, 
Joasia nie wiedziała, bo wszystko przemawiało za tym, że wałęsał się raczej po 
Warszawie. Jakieś romanse z oficerskimi żonami, którym jakoby przywoził z frontu 
listy od mężów, a że był niedyskretny (obie z Joasią wiedziałyśmy coś o tym 
jeszcze z dzieciństwa), więc wymieniał nawet nazwiska. Znajomi widywali go po 
restauracjach grającego w bilard i często nietrzeźwego. Ale najbardziej 
niepokojące było to, że w jednych miejscach występował jako prosty 
żołnierz_ochotnik, a w innych już jako podporucznik! W końcu wyszło na jaw, o 
czym Joasia i Katula od razu były przekonane, że ta cała szarża oficerska to 
czysta mistyfikacja. Wedle Janka, który go więcej widywał, Ludwik, jak szedł do 
znajomych, to na schodach wyjmował z kieszeni odznaki oficerskie i przypinał je, 
a potem, wychodząc, na schodach je zdejmował. Janek dał ze siebie wydobyć te 
wiadomości w związku ze skandalem, który mógł był Ludwika zaprowadzić przed sąd 
polowy. Pewnego wieczora obaj chłopcy zaproszeni zostali do kolegi (jeszcze 
kaliskiego) na "bibę". Ludwik przyszedł w oficerskich epoletach i zaproponował 
partię bridża. Ledwo siedli do stolika, nadszedł jego dowódca, niejaki Pawłow, i 
przeprosiwszy wystraszonych domowników zwymyślał Ludwika od ostatnich, zdarł z 
niego epolety i kazał mu natychmiast po nocy ruszać do oddziału stojącego 
naówczas gdzieś koło Błonia. Ten rotmistrz Pawłow śledził Ludwika, lecz, co 
ciekawe, i opiekował się nim, osłaniał jego wybryki, chronił przed wszelką 
odpowiedzialnością. Co więcej, nawiązał korespondencję z ciocią Kachną, pisywał 
do niej długie listy pół po polsku, pół po rosyjsku, a ona mu odpisywała, lecz 
niewiele o tej wyminie zwierzeń mówiła. Mnie jednak po paru dniach pobytu coś 
niecoś o tym powiedziała i sama pokazała mi ostatni, przed odwrotem pisany, list 
owego Pawłowa. Był cały o Ludwiku i wychwalał go tak, jakby to było jakieś cudo. 
Prosił "szanowną i drogą Jekaterinę Konstantinownę, żeby była o siostrzeńca 
spokojna, gdyż będzie nad nim czuwał jak nad najukochańszym bratem, dużo 
młodszym i słabego charakteru, ale wspaniałym chłopcem". Oddałam list, a ciocia 
Kachna rzekła: "Widzisz, będziesz z nim i ty miała swoją Florencję". "Widzę, 
tylko, jak by cierpiała mama" - odpowiedziałam i dawne lata stanęły mi w 
pamięci. Mniej więcej na tym wyczerpał się między nami temat Ludwika. Czasem 
tylko ktoś o nim napomknął i westchnął nad jego wojenną fanaberią, albo ja 
mówiłam do Joasi: "Więc jednak i do wojny się nie nadał". - "Wtedy myślałam, że 
się nada - odpowiadała - zresztą to się jeszcze okaże". Zygmunt, gdy się mówiło 
o Ludwiku, wtrącał niecierpliwie: "Ludwik? Nie znam go - jakby dziwiąc się, że w 
ogóle można zajmować się kimś, kogo nie znał, a więc - nie istniejącym. - Spytaj 
mnie o pierwszą lepszą sosnę w lesie, wszystko ci o niej powiem, ale pan Ludwik? 
Nie znam. Ja - dodawał - nie poszedłem do wojska, choć mnie wzywali. My, leśnicy 
z wyższym wykształceniem, przydamy się po wojnie w wolnej Polsce". Binia z tych 
samych powodów co Zygmunt nie zabierała głosu w sprawie Ludwika, ograniczając 
się do uwag w rodzaju: "Nad czym wy się zastanawiacie? Będą gorsze rzeczy. O 
wiele gorsze. Ludzie się lubią zabijać, wszystkie odezwy, hasła to tylko 
usprawiedliwienie dla chęci zabijania. I nieważne, kto kogo". Mam wrażenie, że z 
wyjątkiem chwili powitania, najtrwalej przejęty moim przybyciem był Janek. Nie 
odstępował mnie i gadanie o Ludwiku przerywał: "Co tam Ludwik, mówcie o Ewie. 
Ewunia przecież wróciła! I ma obcięte włosy!" Aż sobie wyrzucałam, że był dla 
mnie zawsze jakiś nie dosyć ważny. W końcu jednak zaprzątnęły mnie inne sprawy 
(jedna do granic obsesji). Pytałam ciocię Kachnę, jak to możliwe, że zostawiła 
tak mieszkanie w niepewnych bądź co bądź czasach. Czy choćby dla złodzieja taka 
kłódka coś znaczy? "Ach, kochanie - odpowiadała - kto by się łaszczył na nasze 
ubogie rzeczy? Teraz jest czas innych wielkich kradzieży. Zresztą od Kalisza, 
gdzie się przecież wszystko wasze spaliło, przywykłam nie dbać o rzeczy. A puste 
mieszkanie? O mieszkania dziś w Warszawie najłatwiej, mnóstwo ich stoi pustkami. 
Ileż to rosyjskich rodzin urzędniczych wyjechało? A i polskich urzędników 
ewakuowano, zwłaszcza kolejarzy. Dużo ludzi wyjechało też z własnej woli, po 
prostu żeby dalej od wojny. Albo w strachu, że jakby Rosjanie wrócili, to gorzej 
będzie tym, co zostaną". Osłupiające do jakiego stopnia to, czym żyliśmy w 
Piotrkowie i Krakowie (nie tylko my "dojutrki", ale częściowo już i ludność), tu 
się nie liczy, nic nie znaczy. Tyle przelanej krwi, ofiar, lawirowania wśród 
karkołomnych trudności, a tu z zażenowaniem przez usta przechodzą słowa o 
"własnym wysiłku zbrojnym", o "polskim wkładzie w wojnę", o nieuniknionych do 
czasu kompromisach, skoro nie ma jeszcze ani skraweczka wolnej Polski... Moi 
oczywiście wiedzą... oczywiście sprzyjają, ale na ogół głucho tu o tej sprawie. 
Co prawda Joasia wie niemało, pytała mnie nawet o poszczególne bitwy, lecz mówi 
o tym skąpo i dopiero od cioci Kachny dowiedziałam się, jak dalece jest 
wciągnięta w te rzeczy. "Joasia nie lubi wielkich słów - mówiła ciocia - ale nie 
masz pojęcia, jak jest oddana tej waszej orientacji. Z przyjaciółką ze Związku 
Walki Czynnej, czy jak to oni nazywają, łaziła tu po wsiach jeszcze za Moskali z 
legendą o "własnym polskim wojsku". Nic wam nie ujmując - dorzuciła - ona ma z 
was najwięcej odwagi. Wy tam jesteście podtrzymywani przez cały zespół ludzi, a 
tu jeszcze nastroje są bardzo prorosyjskie, dla przyzwoitości nazywa się je 
profrancuskimi. Ostatecznie odwaga cywilna jest w Polsce rzadsza jak skłonność 
do natychmiastowego umierania". Zygmuntowie interesują się, owszem, ale dość 
powierzchownie. Właściwie Zygmunt w razie powrotu Rosji byłby najbardziej 
narażony, jako rezerwista, co nie poszedł do wojska. I ładnie z jego strony, że 
się nie boi, choć to pewno kwestia braku wyobraźni. Dla niego bieżąca chwila 
nigdy nie mija. Chwali więc Binię, świat, las i swoją w nim obecność. Katula zaś 
powiada o nim: "Pan Oldak nie zna się i na lesie, nie zna się nawet na własnej 
żonie. To przecież pani Binia wychodziła, wyreklamowała go czy wykupiła z tego 
wojska. On uważa siebie za dobrotliwe bóstwo, które łaskawie pozwala się 
uwielbiać, obsługiwać, niemal za siebie żyć. A swoje nadleśnictwo za pępek 
świata". Niezupełnie tak było, bo Zygmunt był ostentacyjnie (tzw. serce na 
dłoni) zakochany w żonie i to było szczere (nie stać by go było chyba na 
nieszczerość), ale i miał w sobie coś z chełpliwości padyszacha, mówiącej: 
"Mógłbym mieć harem, a kocham nad życie tylko tę jedną kobietę". Binia była 
rzeczywiście duszą i umysłem domu nawet jak Niemcy się pojawili, żeby coś 
rekwirować, ona ich "załatwiała", Zygmunt "nie chciał widzieć psubratów", choć 
drżał trochę, żeby nie zaczęli ciąć lasu. "Zaczną - mówiła Binia. - Oczywiście, 
że wytną ten twój las". Poza tym oboje mieli swoją smutną zgryzotę, która 
przesłaniała im sprawy wojny. Nie, ciężkich czasów tam u nich nie było jeszcze 
widać, nie wyglądało też na to, aby szukali ucieczki od nich "w lubym kłopocie" 
rodzicielstwa. Przeciwnie, zapowiadające się nowe macierzyństwo Bini zdawało się 
ich trwożyć i nawet jowialna twarz Zygmunta w chwilach wolnych od uroczego 
samochwalstwa pochmurniała cokolwiek. Nic dziwnego... Ale tu muszę wrócić do 
chwili mego przybycia. Joasia i ciocia tak nadmiernie cieszyły się z wiadomości 
o Józku (a ze względu na mnie i o Stefie), aż mimo woli powiedziałam przekornie: 
"I cóż się tak cieszycie? Każdej chwili mogą zginąć". "Zginą - rzekła na to 
Binia. - Przynajmniej nie będą mieli dzieci". To mnie speszyło, zwłaszcza że na 
mgnienie wszyscy czegoś zamilki. Binia jest wysoka jak Stefan, ale ze 
skłonnością do tuszy, wziętą po matce. Chciałam zażartować: "Zdaje się, że nie 
masz nic przeciw dzieciom", lub coś w tym guście. Ale na Bini ciąży nie było 
prawie znać, podobno tak bywa u tęgich kobiet. Więc się spłoszyłam, bo może coś 
stało się z tym dzieckiem? Prędko pytam: "A gdzie wasz synek? Co z Antosiem? 
Duży już chyba chłopak?" I dziwię się, że znowu wszyscy milkną, a Joasia 
przerywa mi jakimiś nowymi pytaniami o Józka. Binia mówi spokojnie: "On jeszcze 
sypia po południu. I ja tego przestrzegam". - "To mam szczęście do jego spania - 
mówię - w zeszłym roku, jak u was byłam, to też spał czy był chory". I zaraz 
ugrzęźliśmy w rozmowach o Ludwiku, wśród których zresztą, ledwo ściemniało, i ja 
sama zasnęłam nagle jak kamień po tej nocy na ciężarówce i po zmęczeniach dnia. 
Nazajutrz poszliśmy do Antosia. "Ma doskonałą nianię" - oznajmiła Binia. Dziecko 
mieszkało w narożnym słonecznym pokoju, pełnym zabawek. Przywitała nas owa 
niania, rzeczywiście sympatyczna, młoda jeszcze kobieta. "To moja bratowa - 
uśmiechnęła się ciepło Binia. - A to nasza Aisia". Pod oknem stał chłopiec, 
nawet nie za mały na swój wiek, ale jakoś dziwnie zbudowany z głową trochę za 
dużą. Kopał nogą kolorowy wagonik i nagle stęknął przykrytym głosem jak z 
beczki. "Przywitaj się, Antolku" - zachęcała go Binia. Podszedł i sztywno 
wyciągnął rękę; raczej ku matce niż do mnie. Twarz zbrzęknięta, grubo ciosana, 
patrzył nieufnie oczyma małymi, trochę skośnymi. Z bladych ust wysuwał się 
różowy koniuszek języka. "Nie mówi jeszcze biedaczek" - Zygmunt pogłaskał 
Antolka po rzadkich jasnych włosach. "Głupstwo - powiedziała Binia. - Ja 
zaczęłam dopiero mówić, jak miałam cztery lata. Zresztą trochę mówi". - I 
wskazując na nianię, pyta: "Kto to taki? No, Antolku?" Chłopiec popatrzył na 
nas, na nianię i po chwili zabuczał niskim głosem: "A_isia". Binia uśmiechała 
się ciągle: "Widzisz? To on właśnie nazwał nianię Aisią". Mały wysunął teraz 
prawie połowę języka. "Trochę spóźniony w rozwoju - stwierdziła Binia, kiedyśmy 
wyszli z dziecinnego pokoju. - Po wojnie, jeśli warunki pozwolą, zawieziemy go 
na jakiś czas do specjalnego sanatorium w Szwajcarii". - "Przy tym wszystkim to 
dobre dziecko" - rzekł Zygmunt. "Oczywiście - godziłam się - oczywiście". Byłam 
wstrząśnięta. Dlaczego Musia nie uprzedziła mnie o tym nieszczęściu Oldaków. 
Czyżby nie wiedziała? Binia doskonale ukrywała straszliwy fakt, że mieli syna 
mongoloida_idiotę. Na okoliczność Antolka przejawiała nawet nie znany u niej 
optymizm albo go świetnie udawała. Więc potem wręcz obsesyjnie gadałyśmy z 
Joasią i Katulą o macierzyńskiej klęsce nieszczęsnej Bini. Mój Boże, ja drżałam 
przed macierzyństwem na myśl, że dziecko mogłoby odziedziczyć charakter Tusia, a 
tu taka niedola i jeszcze drugiego dziecka czekają! A teraz jesteśmy od tygodnia 
w Warszawie. Na adres Tusiów przyszły dwa listy dla mnie od Stefa, a w drzwiach 
mieszkania cioci tkwił list od Józia. Wszystko nie pocztą, ale przez jakieś 
okazje. Janek postanowił się zapisać do Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego. 
Katula miała wątpliwości: "Cóż ty będziesz robił w rolnictwie? Rządcą chcesz być 
na cudzym majątku?" - "Nie, tam jest Wydział Leśnictwa. Polubiłem las, 
podobałoby mi się żyć w lesie". - "To też służba u kogoś". - "Nie - upierał się 
Janek - po wojnie lasy będą upaństwowione. Pan Oldak sam to mówił". Ale raptem 
wszystko się potoczyło inaczej... Rozdział 9 - Janek, złożyłeś twoje papiery w 
Wyższej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego - przypominała Katarzyna Tomyska. - 
Trzeba iść dowiedzieć się, czy zostałeś przyjęty. Wpłacić czesne. Co się tak z 
tym ociągasz? - Nie ociągam się, jest jeszcze dużo czasu. - Ociągasz się. I 
najwyższy czas, żeby to załatwić. Nikt za ciebie tego nie zrobi. To jest ważne, 
żebyś nie stracił roku. - Nie stracę roku. Wiem, że nikt za mnie tego nie zrobi. 
Może i ja za siebie tego nie zrobię - na łagodnej twarzy Janka widać było 
rozterkę. - Co ty knujesz, co ci strzeliło do głowy? - Nie chciałbym być wam 
ciężarem. Cioci i Joasi. - Nie wymawiaj się głupstwami. Co masz na myśli? 
Dlaczego nie patrzysz w oczy? - Patrzę w oczy - zniecierpliwił się Janek 
wznosząc ku ciotce swe rzetelne orzechowe spojrzenie. - A więc tak, proszę 
cioci. Zmieniłem zamiar. Chcę wstąpić do tych... Strzelców czy tam Legionów. 
Długie milczenie. Katarzyna zapaliła papierosa nie częstując jednakże Janka. 
Wyjął z kieszeni własne papierosy, wyciągnął jednego, ale go nie zapalił. 
Katarzyna niechętnie i bez uśmiechu podała mu ogień. - Oszalałeś chyba - rzekła. 
- Nie masz jeszcze skończonych osiemnastu lat... - Prawie... - przerwał. - I w 
ogóle... - podjęła Katarzyna. - Nie, ja tego nie popieram. Zresztą Ewa jest 
głową waszej rodziny. Czy rozmawiałeś o tym z Ewą? - A Ludwik? On się nie pytał 
Ewy ani nawet cioci. Dlaczego ja mam być zawsze gorzej traktowany? - Brednie 
mówisz - rozgniewała się. - Nawet nie wiesz dobrze, jak się nazywa to wojsko, do 
którego chcesz wstąpić., Głupi chłopak... - Niech będzie głupi chłopak. I nie 
miałem zamiaru nic przed wami ukrywać. Po prostu namyślałem się jeszcze. I 
namyśliłem się - dodał po chwili. Tak się to zaczęło, a niebawem przyszło i do 
rozmowy z przebywającą jeszcze w Warszawie Ewą. Wbrew obawom Katarzyny i 
oczekiwaniom Joanny, Ewa także była przeciwna. - Dosyć w rodzinie trzech 
wojskowych - zaopiniowała. - Myślałam, że ty przynajmniej przeżyjesz wojnę jako 
normalny człowiek, nauczysz się czegoś, będziesz pracował... - Normalny 
mężczyzna - rzekł siedemnastoletni przedstawiciel płci silnej - walczy na 
froncie, jak jest wojna. Sama mówiłaś, że walczycie o niepodległą Polskę. Ewa po 
powrocie z nadleśnictwa do Warszawy zdążyła się już zetknąć ze szczupłymi kołami 
warszawskich niepodległościowców. Przez nielicznych przybywających do Warszawy 
bądź z frontu, bądź z Piotrkowa piłsudczyków zdołała też nawiązać bezpośrednią 
łączność ze Stefanem i była poinformowana o najświeższych manewrach polityki 
"Komendanta". - Więc dobrze, pomówmy serio - zgodziła się. - Oprócz wojny jest 
polityka, mój kochany. I trzeba ci wiedzieć, że ostatnio Piłsudski wstrzymał 
werbunek ochotników do Pierwszej Brygady. W obu okupacjach. Zdaje się, że idzie 
do jakiejś draki z Austriakami o dowództwo, a z Niemcami o niedopuszczenie nas 
do "montowania Polski" w Warszawie. Takie są na razie instrukcje. - A gdy Janek 
milczał wyraźnie zdziwiony, uzupełniła: - Jeżeli mi nie wierzysz, to... - 
zawahała się. - Dziś właśnie jest zebranie, na którym nasi oficerowie będą 
wyjaśniać to nowe stanowisko. Ja nie pójdę, bo mnie polityka nudzi, ale ty idź, 
przekonaj się, że nie żartuję i że możesz ze spokojnym sumieniem poczekać, a 
tymczasem ucz się tego twojego leśnictwa. Podała mu godzinę, adres i do kogo ma 
się tam zwrócić powołując się na nią, ażeby go wpuścili. Pod Niemcami te rzeczy 
odbywały się jeszcze na wpół konspiracyjnie. I Ewa dorzuciła: - Podobno nasza 
pozycja na froncie jest o tyle ważna i silna, że teraz można się targować o 
jakieś ustępstwa. Janek poszedł na owo zebranie i wrócił z nie zmienionym 
postanowieniem. - Owszem - powiedział. - Bardzo jasno wyłożyli to nowe 
stanowisko, zwłaszcza Sieroszewski, ten sławny pisarz, świetnie przemawiał. 
Zrozumiałem wszystkie motywy, jak oni to nazywają. Ale potem, wyobraź sobie, 
rozmawiałem i z Sieroszewskim, i jeszcze z tym twoim znajomym, poetą, bo już 
wiedzieli, że jestem twoim bratem... Boże, ten Sieroszewski taki niziutki, siwy 
i w ułańskim mundurze, nie myślałem, że wielki człowiek może być taki zabawny i 
taki przystępny. Ten drugi, też nieduży, ten, do którego kazałaś mi się 
zwrócić... - Rozmawiali z tobą i co? - poganiała go Ewa. - I to, że ten drugi 
powiedział: "Komendant wstrzymał oficjalnie werbunek, ale to nie znaczy, żeby 
dobrzy chłopcy nie mieli do nas iść. Cholernie nam potrzeba ludzi na froncie - 
mówił - jak siły nie będą rosły, to i żadna polityka się nie uda". Mądrze, moim 
zdaniem, nie? I jeszcze powiedział, że piętnastego wymaszerowuje na front cały 
oddział. Austriacy wymogli to na Niemcach. I że to zasługa naszych Strzelców. 
Ich boje wymieniane są w komunikatach naczelnego dowództwa nawet niemieckiego... 
- Ach, mój drogi... - zlekceważyła Ewa dostarczone sobie wiadomości. - Stefan, 
jak go poznałam, kiedyś dawno, to był socjalistą. Prawda przecież? - nalegał 
Janek. - I tam jest dużo socjalistów. Ja jestem za sprawiedliwością. - Ach, mój 
drogi... - powtórzyła Ewa i machnęła ręką nie komentując bliżej swego gestu. - 
Zrobiłam, co do mnie należało - dodała. - Zakazywać ci nie mogę, bo z tego by 
też nic dobrego nie wyszło. Rób, jak chcesz, i patrz końca. Tak mówiła nasza 
matka, jakeśmy się przy czymś upierali. - Ja się nie upieram. Ale oni mówią 
inaczej. Ci oficerowie. "Rób swoje i nie patrz końca". Mnie się to podoba, bo co 
ja mogę wiedzieć o jakimś końcu? - Ale czy jesteś przynajmniej pewien, że robisz 
swoje? - Jestem pewien, że nic innego nie umiałbym robić dobrze. Joanna zajęta 
lekcjami (prowadziła cały komplet polskiego, literatury i historii Polski) nie 
brała żywszego udziału w dyskusji na temat niespodziewanych postanowień Janka. 
Przyjęła je jako rzecz raczej oczywistą i upominała tylko chłopca, żeby poszedł 
zawiadomić o swojej decyzji kancelarię rektoratu Wyższej Szkoły Gospodarstwa 
Wiejskiego. - Nie zwlekaj z tym, Janek, bo powinieneś iść. Musisz zobaczyć się z 
profesorem Góreckim, podziękować mu, przeprosić... - Dlaczego? Nie powiem, żebym 
na to miał specjalną ochotę. - Jak to, dlaczego? Profesor Górecki okazał ci 
wiele życzliwości. Już zapomniałeś, że nie było więcej miejsc, zapisy były 
zamknięte. To nasz znajomy i mama umyślnie do niego chodziła, żeby ci jednak 
pozwolili złożyć papiery. Jeżeli cię przyjęli, to tylko dzięki niemu. Wziął na 
uwagę, że nie ma w Warszawie innej polskiej wyższej uczelni... A o Krakowie nie 
można było jeszcze wtedy myśleć... Koniecznie idź. - Właśnie dlatego, że był 
taki uprzejmy, ja się po prostu boję do niego iść. No, bo co ja mu powiem? - Na 
wojnę iść się nie boisz, a boisz się porozmawiać z takim przyjemnym człowiekiem, 
którego studenci uwielbiają? Oni mają więcej kandydatów, jak mogą przyjąć. 
Musisz dać znać, że rezygnujesz, może ktoś inny czeka na twoje miejsce. Nic 
złego przecie nie robisz, idziesz walczyć o wolność jak by nie było... - Takie 
wielkie słowa to mnie przez gardło nie przejdą - mruknął Janek. Poszedł jednak 
twierdząc, że idzie "jak na ścięcie". Wrócił w kiepskim humorze. - Miałem rację 
- oświadczył - że się bałem. Profesor Górecki nie był już taki dla mnie łaskawy 
jak przed wakacjami. Popatrzył na mnie i powiada: "jak już sobie, młody 
człowieku, taką zabawę wymyśliłeś, to tam inni zajmą się twoim losem. Proszę 
tylko pamiętać, że za parę lat nie będzie się już panu chciało wracać do 
studiów". I zaraz: "Żegnam więc i wszelkiej pomyślności, panie dzieju, na nowej 
drodze życia". Co chwilę mówił "panie dzieju" - zaśmiał się w końcu Janek. - To 
dziwne on jest niestary, może ma ze trzydzieści kilka lat, i przystojny, wygląda 
jak na jakim portrecie; ja myślałem, że tylko starzy ludzie mówią: "panie 
dzieju". Pieniądze przeznaczone na studia poszły więc na żołnierski ekwipunek 
dla Janka. Okazało się, że Joanna jest nie tylko "ideowo", lecz i praktycznie 
doskonale obeznana ze wszystkim, co dotyczyło tych rzeczy. Wiedziała, że "to", 
co ma wymaszerować 15 września, to kompania uzupełniająca batalionu, który już 
wcześniej wyruszył z Warszawy na front. I że wyjść mają z gmachu dawnej 
żandarmerii rosyjskiej przy rogu Wielkiej i Żurawiej. Władze wojskowe Pierwszej 
Brygady miały więc w Warszawie jakąś swoją siedzibę, choć bez znaków i flag. Tam 
Janek "zafasuje" ("Jakich słów teraz się używa" - jęknęła Katarzyna). kurtkę i 
spodnie, choć może lepiej na to nie liczyć; czapkę dostanie w każdym razie. 
Kupić trzeba plecak, ciepłą bieliznę i inne drobiazgi, no i dobre buty. Nad 
butami była duża narada, gdzie i jakie kupić, żeby były solidne. Katarzyna 
rzekła od niechcenia: - Mój ojciec, dziadek Konstanty, mówił kiedyś, że dobre 
buty na błoto kupuje zawsze w Warszawie u Marka przy Długiej. Że to świetna 
firma, która robiła buty jeszcze powstańcom w 1863 roku. "Dzieci" roześmiały 
się: - To już chyba dawno nie ma tego Marka! - A tego to już ja nie wiem - 
obraziła się trochę Katarzyna. Na wszelki wypadek i przez uprzejmość dla matki 
Joanna poszła jednak tam z Jankiem i ku ich zdumieniu był taki szewc Marek przy 
Długiej. Janek wybrał parę wysokich butów "nieprzemakalnych" z elegancko 
przymarszczonymi cholewami. - Takie chcesz buty? - zdziwiła się szeptem Joasia. 
- Przecież to piechota... - Janek zaczerwienił się. - Na razie piechota - 
mruknął. - Ale będę się starał dostać do kawalerii. Ewa nie uczestniczyła w 
ekwipunkowych wyprawach. Miała dużo własnych spraw do rozstrzygnięcia i przez 
nadarzoną właśnie okazję wysłała tylko list do Stefana, uprzedzając go o mogącym 
wkrótce nastąpić przybyciu na front Janka i prosząc o opiekę nad nim. 
Zastanawiała się też, co począć z sobą. Czy zwinąć krakowskie mieszkanie (w 
którym na razie zostawiła znajomą) i nająć coś w Warszawie, czy wrócić do 
Krakowa, gdzie życie się chyba dosyć unormowało, i zapisać się do Akademii Sztuk 
Pięknych? Przestarzała buda, ale dzięki Stanisławskiemu i paru innym doszli 
przynajmniej do impresjonizmu; studia paryskie i monachijskie - to było zbyt 
improwizowane i dorywcze, aby myślała, że coś umie. Ale Stefan obiecuje 
przyjechać w grudniu właśnie do Warszawy, ma tu przecież rodziców, których nie 
widział od czasu ich krakowskiego ślubu, zwłaszcza idzie mu o matkę; może będzie 
chciał się tutaj osiedlić? Zatopiona w myślach siadła przy biurku Joanny i 
zaczęła pisać w "raptularzyku", jak sobie ten własnoręcznie sporządzony zeszyt 
nazwała: "Czuję, że Stef musi potępić wszystko, co mu opowiem o Ludwiku, i już 
mam do niego o to żal, a nigdy nie miałam o nic do niego żalu. Ty jesteś zanadto 
wyłączony w sądach - powtarzam do nieobecnego, choć to nieprawda. Stef nie jest 
wcale wyłączony w sądach ani apodyktyczny. I zapewne nie potępiły Ludwika, tak 
rzadko kogoś potępia, raczej szuka dla każdego usprawiedliwienia. I poglądy 
nasze w każdej sprawie były zawsze jak dwa pierwiastki chemiczne, łączące się od 
razu w związek dający sąd, który jest czymś trzecim, ale czymś doskonale naszym, 
organizmem duchowym, przez nas dwoje stworzonym. Ale ja czegoś teraz nie chcę 
powstania takiego wspólnego sądu w sprawie Ludwika. Mam wrażenie, jakby 
natknięcie się na tę rodzinną zawiłość wzbogacało w jakiś podniecający sposób 
moje życie wewnętrzne i jakby Stef przeszkadzał mi do przeżycia na własną rękę 
tej wzbogacającej zawiłości. I nie wiadomość o Ludwiku, ale rola, jaką to 
zaczęło odgrywać w moim myśleniu o Stefie, jest mi najbardziej nieprzyjemna. I 
ja nie usprawiedliwiam Ludwika ani nie jestem z nim w niczym solidarna. Tylko po 
prostu nie mogę się od jego spraw oderwać. Męczy mnie ta parada jego wyglądu, 
intensywność zachowania się i jakieś jego czcze nieistnienie. Natarczywa 
obecność bez istnienia, bez prawdziwego życia. Nie wiem nawet, czy mam do niego 
serce, to po prostu obsesja. I jeszcze ten miły Janek majaczy o socjalizmie 
piłskudczyków. To prawda, że większość oficerów z zaboru rosyjskiego odgrywała 
rolę jako socjaliści w czasie rewolucji. Socjalizm był w nich (na ile coś 
rozumiem) żywy. Ale czy w wojsku to się nie zmienia? Czy ten pierwiastek nie 
przechodzi w inny? Jeśli chcą oddziałać na wyobraźnię narodu, nie zajdą daleko 
socjalizmem. Doktryny i teorie nie działają na wyobraźnię tłumów. I czy może 
dzisiaj powstać wojsko socjalistyczne śród tych mas militarnych o całkiem innym 
duchu, i to z obydwu stron? Czy w ogóle można łączyć pojęcie wojska i wojny, 
tych narzędzi przemocy z socjalizmem? I ten "kult Komendanta"... Czy socjaliści 
mogą tworzyć albo w sobie hodować takie mity? Mnie to razi, jakoś nawet 
zawstydza. "Komendant" nie schodzi im z ust, jak "Bóg, ucieczka nasza". Już wolę 
tych, co go nazywają "Dziadek". To wymyślili żołnierze. Dla tych prawie dzieci w 
rodzaju Janka człowiek około pięćdziesiątki to dziadzio. Czy Janek mówił 
poważnie o tym socjalizmie, czy chciał tylko pochlebić mnie i Stefowi, od 
którego się spodziewa, że mu pomoże dostać się do kawalerii. To Janka 
"domontowszczyzna". Dziwne, jakie znaczenie ma jeszcze dla nas rodzina, choć ani 
ja, ani Stef nie jesteśmy właściwie ludźmi "rodzinnymi". Prawie żadnych takich 
instynktów. Stef ojca nie lubi, z siostrą mało jest zżyty, nie widział jej już 
od nie wiem ilu lat, bo nie była na naszym ślubie. Czy Stef coś wie o tym, że ma 
siostrzeńca niedorozwiniętego matoła? Nie, nawet i Tuńczykowie o tym chyba nie 
wiedzą. Straszne, ale to nieszczęście rzuca mi jakiś cień na Stefana - jestem 
potworem. Stef kocha matkę i słusznie. Musia daje się lubić, a nawet kochać, i 
ja ją lubię. A moją rodzinę lubię pasjami, niekiedy lubię do nich pisać, kocham 
ich czasami, ale bez tych "niekiedy" i "czasami" nie mogłabym się obejść. 
Rodzina to też obsesja. Czy może jedyna więź z przeszłością, wyżywanie się 
resztek dziecka, które w nas tkwią długo, widać, po dorośnięciu. Z Joasią to 
chciałabym się zaprzyjaźnić niezależnie od tego, że jest moją cioteczną siostrą. 
To interesujący człowiek i nawet intrygujący. A Józek (też raczej już przyjaciel 
niezależnie od tego, że brat cioteczny) nie zapowiada swego przyjazdu. Czyżby mu 
rzeczywiście wciąż jeszcze było ciężko zobaczyć się z matką i siostrą po tej 
Florencji i "przywiezieniu do Krakowa"? I znów rodzina! Kiedy w gruncie rzeczy 
jest ze mną tak, jakbym wchłaniała w siebie świat jako taki albo jakbym 
zanurzała się w świecie, w całym świecie, którego Stef jest częścią bardzo 
pasjonującą, ale już nie alfą i omegą mojego istnienia. Muszę powiedzieć, że nie 
zachwycam się tą nie znaną mi Ewą, choć to mi daje wygodne psychiczne uczucie 
niezależności... Przedtakt czegoś takiego miałam zeszłego roku, kiedy na wózku 
jechałam w stronę Stefa, i teraz w lipcu, jak go żegnałam, jadącego na front. 
Nie myślałam, że to się tak we mnie rozrośnie, ale ta wojna wiele w nas rzeczy 
pokończy, zmieni, nową wegetacją, chcianą czy nie chcianą, w nas się posieje... 
Boże, Stef jest na froncie, wojna jeszcze nie skończona, z każdym z nich może 
się coś stać! Tr~eve de b~etises!"... Ewa zerwała się i już stojąc przekreśliła 
na krzyż swoje pisanie od słów: "Dziwne, jakie znacznie" - do końca. "Ten ustęp 
trzeba zniszczyć - myślała chodząc nerwowo po pokoju. - Nie kusić losu, nie 
kusić losu. I w ogóle chyba przerwę ten raptularzyk. Cóż ja, stojąca na uboczu, 
będę się tak rozpisywała... "rozpusta myśli" - przypomniało jej się z 
Dostojewskiego. - Niech oni piszą, oni są w środku historycznych wypadków". Ręce 
Ewy były ruchliwe i nie lubiły spoczywać. Wzięła się natychmiast do sporządzania 
"raptularzyków" dla Stefa, Józka i Janka. Katarzyna mówiła do Joasi, która 
wróciła sama, Janek miał jeszcze w jakiejś kawiarni żegnać kilku 
kolegów_maturzystów: - Gdyby to był mój syn - mówiła wtedy - powiedziałabym, że 
odziedziczył upór po ojcu... - Tatuś był taki uparty? - nie dowierzała Joanna. - 
No, jak to? Przecież tak się przywiązał do tego laboratorium, do tego 
Wrombczyna, do tych swoich doświadczeń, że z największym trudem zdołałam go 
namówić na sprzedaż Wrombczyna. Folwark leciał do bankructwa, miałam tego dosyć, 
czułam, że ginę. A on, biedak, nie wiedział, nie widział, co się dokoła niego 
dzieje. Wciąż wierzył, że zrobi z Wrombczyna cacko mechanizacji, a wtedy majątek 
będzie można sprzdać na krocie i wreszcie wyjedziemy za granicę. Ojciec nie 
rezygnował z myśli o studiach zagranicznych, mówił, że nigdy nie jest za późno 
wyspecjalizować się w jakimś jednym kierunku, a wtedy przyjdzie sława i różne 
inne cuda. Na szczęście był dobry jak anioł i w końcu dał się namówić na 
sprzedaż... - A rewolucja? - bąknęła Joasia. - Jaka rewolucja? - zdziwiła się 
Katarzyna. - Ach, prawda. Oczywiście, że to grało pewną rolę w mojej decyzji. 
Ostatecznie wiedziałam, że trzeba zbudować nowe czworaki, podnieść ludziom 
pensję i ordynarię, i że to jest słuszne. I wiedziałam, że przy nieuniknionym 
bankructwie ja nie dam rady tej słuszności. Ewa, która weszła poszukać sznurków 
i kleju i od chwili już stała w progu słuchając tej rozmowy, pomyślała: "Katula 
to jedyny silny człowiek w naszej rodzinie". A Joasia uprzytomniła sobie, że 
sama wymyśliła swoją wersję o sprzedaży Wrombczyna opowiadaną kiedyś Jankowi a 
może ojciec jej coś o tym napomknął posługując się jednym z argumentów matki. 
Westchnęła i rzekła ze swą nową trzeźwością: - Nie, Janek nie jest uparty. Może 
trochę po dziecinnemu próżny. A właściwie on nie lubi uczyć się i pracować. Woli 
narażać życie i cierpieć okropności frontu, żeby tylko tego nie było - wysiłków 
myśli, problemów, systematycznej pracy. Dobrze jeszcze, że nie okrywa tego 
żadnymi uroczystymi słowami. Dla niego wojna może być korzystna, może nawet 
nauczyć go myślenia. - Moi bracia są kłopotliwi - uśmiechnęła się Ewa nie bez 
melancholii. - Joasiu - zapytała - czy macie w domu trochę cienkich sznurków i 
kleju? Robię dla Janka książeczkę do zapisywania tych tam przeżyć wojennych. 
Może go to zmusi do myślenia... Roześmiały się wszystkie trzy. Przy szukaniu 
sznurków i kleju Ewa spytała: - Nie masz czasem, Joanka, jakiegoś proszku od 
bólu głowy? Bardzo mnie głowa rozbolała. - Mam piramidon i jeszcze jakieś nowe 
proszki z "kogutkiem". Podobno świetne. Katarzyna zaniepokoiła się. - A nie 
przeziębiłaś ty się czasem? Nie masz dreszczy? Tak ci się oczy błyszczą. Zmierz 
no temperaturę. Nie łamie cię po kościach? - Nie wiem, co to "łamanie po 
kościach" - rzekła z humorem Ewa. - Ale może. Jakoś niewyraźnie się czuję. 
Wrzesień brzydki w tym roku, zimno i rozdeszczyło się. Wczoraj trochę zmarzłam 
na mieście. Jakoż Ewa miała temperaturę, która wieczorem przeszła w gorączkę, 38 
z kreskami. - Głupstwo - rzekła - po prostu grypa, u mnie to prędko mija. 
Przeleżę ze dwa dni. Szkoda, że Janka nie będę mogła odprowadzić. Janek 
wróciwszy z miasta, bardzo się zmartwił, że Ewa zachorowała. Przesiedział ten 
ostatni wieczór w nogach jej łóżka, choć ostrzegała go, żeby się zanadto nie 
zbliżał i nie zaraził przed taką trudną drogą. Gadali o byle czym, o świeżo 
wprowadzonych kartkach na żywność, o pogorszeniu się chleba, o nagłym braku 
niektórych artykułów pierwszej potrzeby. Janek był poruszony "raptularzykiem", 
który Ewa dla niego w pośpiechu wykańczała już leżąc i naprędce ozdabiała 
kartonową okładkę podmalowanym akwarelą rysunkiem. Teraz miał jeszcze przez noc 
doschnąć pod "prasą" z książek na murku pieca, w którym cokolwiek przepalono ze 
względu na przeziębioną Ewę. - Taki mały format - objaśniała - żebyś go mógł 
nosić w kieszeni. Ale gruby, starczy ci chyba na czas wojny. Zapisuj, co chesz, 
zawsze to będzie dokument. Miałam takie same zrobić dla Józka i dla Stefa, ale 
już nie zdążyłam. Prześlę im jakąś okazją. Janek był zakłopotany. - Czy ja w 
ogóle będę umiał cośkolwiek zapisywać? Nigdy tego nie robiłem, ale to 
zachwycająca książeczka. Spróbuję. I wiesz, to jeszcze nowa zachęta do tego... 
do tej wyprawy... Wstali nazajutrz o świcie, wymarsz był naznaczony na ósmą. Ewa 
w nocy stopniała i gorączka jej spadła. Lecz nie dała się Jankowi ucałować, mimo 
że ją zapewniał:- Ależ ja się nie boję zarazić! - Weź raptularzyk - 
przypomniała. Wyciągnął go spod "prasy", sprawdził, że klej wysechł, książeczka 
łatwo się otwiera, dobrze zesznurowana. Wyszli we dwoje z Joasią, Katarzyna 
pożegnała siostrzeńca na progu mieszkania, uważali to za naturalne, zwłaszcza 
wobec zachorowania Ewy. Poranek był tak ciemny, jakby dopiero dniało. Deszcz 
ustał, ale powietrze było wilgotne i mgliste. Mieli do miejsca zbiórki niedaleko 
i szli piechotą. Dochodziła siódma, ruch był na ulicach jeszcze niewielki, 
ludzie szli osowiale do pracy, dzieci - do szkoły, stróże zamiatali chodniki, 
człapały z rzadka dorożki, wielkie perszerony ciągnące wozy z węglem, drzewem 
lub żelaziwem krzesały raptem podkową iskrę z kamienia bruku. Podwórze, na które 
weszli było czarne i brudne, nie domknięta skrzynia na śmieci ukazywała 
wybrzuszony skrawek swojej stłamszonej zawartości. W progu przeciwległym do 
skrzyni na śmieci kilkunastu chłopców cokolwiek starszych od Janka toczyło 
niemrawe rozmowy z towarzyszącymi im kobietami różnego wieku; raz po raz 
ukazywał się nowy chłopiec, sam lub w towarzystwie matki, siostry, dziewczyny... 
Nagle w bramę wszedł oficer i szablą luźno zwisającą u boku, w szaroniebieskiej 
kurtce ze srebrnymi wężykami na kołnierzu, z gwiazdkami na ramionach i w 
miękkiej okrągłej czapce i krótkim pionowym daszkiem skórzanym, twarz jeszcze 
młoda, oczy niebieskie, bardzo spokojne, kasztanowaty wąs przystrzyżony krótko 
wzdłuż górnej wargi na "wąs dziewiczy". Z oficerem - dwu młodych w odznakach 
może podoficerskich, jak się domyślił Janek. Od razu chłopów zrobiło się dużo i 
wszyscy weszli do gmachu, schody głucho dudniły. Kobiety zostały kilka z nich po 
krótkiej naradzie, nie widząc żadnej warty, weszło z wahaniem do środka. Joasia 
czekała na podwórzu, a kiedy w końcu zaczęli wychodzić, nie poznała w pierwszej 
chwili Janka, taki się zrobił podobny do innych w szaroniebieskiej kurtce bez 
odznak i w miękkiej okrągłej czapce_maciejówce z orzełkiem. Na wyładowanym 
plecaku miał przytroczony zwinięty w rulon koc czy płaszcz burej barwy i 
aluminiową menażkę. W jednej ręce trzymał swoją cywilną kurtkę sportową, w 
drugiej - niezręcznie - karabin. - Pewno zmarzłaś? - uśmiechnął się zażenowany. 
- Mogłaś tam wejść... - przemilczał, że wstydził się zawołać na nią przez okno. 
- Nunia, przepraszam cię za kłopot, ale czy ty będziesz miała w co zabrać tę 
moją kurtkę sportową? Tak, Joanna była przewidująca i na wszelki wypadek wzięła 
do torby szary papier i sznurek. Janek postawił karabin przy ścianie i pomagał 
jej wiązać paczkę. - Kurtkę dali - oznajmił przy tym - a spodnie to już tam... 
Zresztą moje bryczesy nie rażą, prawda? I tak miałem szczęście, bo nie dla 
wszystkich starczyło. A_a tę książeczkę, ten raptularzyk mam tu - pokazał na 
zapiętą kieszeń kurtki. - Powiedz to Ewie. I jeszcze coś chciałem powiedzieć 
Ewie, tylko że... Ale już zaczęły się rozlegać krzyki komendy. Szli czwórkami, 
prawą stroną Alei Jerozolimskich, matki i siostry dreptały chodnikiem, 
przechodnie prawie nie zwracali uwagi na ten marsz pół_cywilów, pół_żołnierzy, 
czasem się ktoś obejrzał, ktoś inny przystanął nawet i przyglądał się zadumany. 
U czoła komapnii zaintonowano piosenkę: "Gdzie ty jedziesz, Jasiu..." - jeden, 
drugi głos podchwycił melodię, niebawem prawie cały oddział śpiewał nieśmiało i 
jakby nucąc. ...na wojenkę, Kasiu, na wojenkę dale_eką@ weźże i mnie z sobą, 
pojadę ja z tobą@ na wojenkę da_aleką...@ Po tej zwrotce utknęli. Słychać było 
chrobot butów, mijały ich tramwaje i furgony z towarem, zaczynał siąpić drobny 
deszcz. Janek niósł karabin prawidłowo na ramieniu, cóż, kiedy karabin starego 
typu austriacki manlicher, nie miał rzemienia i trzymał się tylko na wątłym 
dosyć sznurku. "Jeszcze się zerwie" - pomyślała Joasia i w tejże chwili to się 
stało. Janek zatrzymał się odruchowo, zeszedł na bok, szyk marszu zmieszał się 
nieco. - Lewa! Lewa! - krzyknął idący na przedzie dowódca, Joasia podbiegła z 
chodnika, z szeregu wyskoczył jasnobrewy młodzik i podał Jankowi dużą agrafkę. 
Joasia szybko i misternie spięła nią dwa końce zerwanego sznura. - Może już idź, 
taki deszcz, jeszcze i ty się zaziębisz - prosił zdenerwowany. - To mały deszcz 
i nie jest dzisiaj zimno. Trzyma się? - Trzyma. - Janek wypróbował sznur, 
nałożył karabin i kłusem doganiał swoją czwórkę. - Lewa! Lewa! - pokrzykiwał 
dowódca. Skręcili na prawo ku Dworcowi Towarowemu, niebawem przez rozległą bramę 
weszli na jego teren, pełen furgonów, rozjeżdżonego błota, luźnych wagonów, 
kręcących się ludzi, niemieckich wojskowych i w oddali - długich towarowych 
pociągów. - Kompania, stój! - krzyknął dowódca i stanęli jak wryci. - Po chwili 
wrzasnął jeszcze głośniej: - Ba_a_aszć!! - Wyprężyli się dosyć nieskładnie i 
znowu krzyk: - Spo_oczn!!! - Chłopcy obluzowali się w sobie, dowódca z 
kasztanowatym wąsem i jeden z podoficerów oddalili się spiesząc w stronę rudych 
pociągów. Janek ścisnął gorączkowo rękę Joasia: - Nunia - pochylił się do jej 
twarzy - coś ci powiem... Ten nieznajomy zakonnik, co był w zeszłym roku na 
pogrzebie mamy... - Wiem, odszedł, zanim zdążyliśmy się dowiedzieć, kto to taki 
- dopełniła Joasia. - Mówiliśmy o tym, jakeśmy wyjeżdżali z Kokanina... - Tak, 
musiał odejść, kiedy sypaliśmy ziemię na trumnę mamy. Ale ja wtedy, jak 
wyjeżdżaliśmy, nie powiedziałem... Dowództwo znowu się pojawiło i zabrzmiały 
urywane pokrzykiwania: - Ba_aszć!!... Do załadowania w lewo marszsz! Tor trzy!! 
Chłopcy zmylili nogę i luzem zaczęli biec ku niekończącemu się tasiemcowi rudych 
wagonów. - ...nie powiedziałem - śpieszył Janek - że ja zdążyłem zobaczyć twarz 
tego zakonnika... Obejrzałem się i... on właśnie na sekundę odjął ręce od 
twarzy. To był Jerzyk Smuga. - Jak to? Przecież on zginął? - Widać nie zginął. 
Tak, to był Jerzyk Smuga. Modlił się z zakrytą rękami twarzą, ale obejrzałem się 
i na sekundę... - A jaki to zakon? Jaki on miał habit na sobie? - Chyba brązowy, 
nie, nie pamiętam. Chciałem potem iść do jego rodziców, ale wiesz, jak było, 
zaraz wojna i to wszystko. Nawet pisałem potem do nich, podałem adres na poste 
restante. Zwrócili mi list, że ten dom spalony... A teraz pomyślałem, że ja 
mogę, że tego... no wojna... Więc żeby ktoś z was wiedział... - Czy to właśnie 
to chciałeś Ewie powiedzieć? Od strony pociągów słychać było gwizdki lokomotyw i 
nowe pokrzykiwania komend. - Nie... rozmyśliłem... się... Jeszcze nic nie mów 
Ewie... Całowali się w mokre od deszczu twarze. Janek ruszył biegiem, zbłąkał 
się, zawołał: - Gdzie trzeci tor? - Stary zatroskany kolejarz wskazał mu drogę i 
długo za nim patrzył. Rozdział 10 30 IX 1915 r. Wyjechałem z transportem z 
Warszawy 15 września, ale nie z Dworca Towarowego, na który odprowadziła mnie 
Nunia, i nie rano. Ledwie dobiegliśmy wagonów, padła komenda: "Kompania, wróć! 
Kompania, formuj się!" itd. Okazało się, że wagony dla nas podstawione są na 
Dworcu Kowelskim, więc znów powlekliśmy się przez miasto, a deszcz padał. 
Pierwszy raz byłem na Dworcu Kowelskim, to już za miastem, pusto, brudno i 
smutno. Załadowaliśmy się do wagonów towarowych, ale ruszyliśmy w drogę dopiero 
wieczorem, podróż trwała coś około tygodnia, częstośmy się przesiadali, i to 
przeważnie w nocy. Wreszcie 21 IX nad wieczorem stanęliśmy w Kowlu, gdzie po 
noclegu w opuszczonych żydowskich mieszkaniach wyruszyliśmy wczesnym rankiem 
jesiennym w kierunku pozycji. W Kowlu miałem pierwszą wartę przy naładowanych 
wozach trenu. Marsze odbywaliśmy forsownie, bo wojska posuwały się każdego dnia 
po kilkanaście lub więcej kilometrów, a myśmy musieli doganiać. Wreszcie 
maszerując od świtów do nocy przez liczne wsie i miasteczka stanęliśmy 26 IX w 
spalonej wsi Wólce Gałuzyjskiej, tuż prawie na pozycji frontu. I tak zaczęły się 
moje pierwsze placówki za wsią, na cmentarzu i koło drogi. 29 IX patrol 
wywiadowczy doniósł stojącej we wsi komendzie 1 pułku piechoty, że w pobliskim 
lasku znajduje się parę sotni kozaków. Wydano rozkaz, żeby z batalionu 
uzupełniającego, w którego skład wtedy żeśmy wchodzili, wysłać natychmiast 
patrol w sile dwu plutonów. Ogłoszono: "Na ochotnika!" i oto był mój pierwszy 
patrol. Las gęsty nie do wyobrażenia, żołnierz młody, bez doświadczenia, gubi 
się ciągle i denerwuje. Próżny też był to wysiłek, bo kozaków nie było, w jakimś 
domku leśnym dowiedzieliśmy się od wystraszonego chłopca, że byli przed chwilą, 
ale uciekli. Wróciliśmy późnym wieczorem głodni i zmęczeni. A dziś zdarzył się 
ważny wypadek w moich początkach wojskowych. Odszukał mnie mój szwagier, Stefan 
Radgoski, a że do wsi przybyła w przejeździe komenda 1 dywizjonu kawalerii, przy 
pomocy Stefana zostałem zwolniony z baonu piechoty i przyjęty przez rotmistrza 
Dreszera do kawalerii. Stefan powiedział: "Taki dostałem rozkaz od mojej 
najwyższej komendy, od Ewy, ma się rozumieć". Ale myślę, że nie trzeba było 
nawet listu Ewy; Stefan tak się serdecznie ze mną przywitał, pewno by i mnie nie 
odmówił, jakbym poprosił, a jemu to już by chyba nikt niczego nie odmówił, taki 
już jest. Umówiliśmy się też na spotkanie z Józkiem, ale wtem nagły alarm; front 
przerwany, trzeba się cofnąć! Chwilowo nie było dla mnie luźnego konia, więc 
przydzielono mnie do... trenu wojskowego. Akurat w tym czasie nasz szwadron 
został zluzowany przez inny, a my zawróciliśmy do Kowla, gdzie staliśmy dwa 
tygodnie. 14 X. Dostaliśmy rozkaz wymarszu na pozycję do pieszej służby w 
okopach. Na kwatery wyznaczono nam wieś Borowicze, położoną nad Styrem bardzo 
malowniczo. Pierwsza partia wyruszyła rankiem do okopów pod wsią Koszyszcze, 
druga zaś, do której, niestety, mnie zaliczono, została do obrządzania koni. 
Mieliśmy wtedy po trzy konie do obrządzania na człowieka. Jestem piechurem, 
woźnicą, koniuchem i taka to moja służba ułańska. 24 XI. Jedenastego listopada 
nasza partia wyjechała ze wsi, aby zmienić pierwszą w okopach. Okopy na skraju 
pięknego, ale wyniszczonego lasu, na brzegu dużej polany (czy raczej poręby), na 
drugim końcu tej polany widniał żółtawy wąż rosyjskich rowów. Odległość była 
około 200 kroków. Ostrzeżono nas, by się nie wychylać nad "dekunki" i nie 
chodzić "wierzchem", gdyż odbywa się tu, jak zresztą wszędzie na odkrytych 
przedpolach, tzw. "polowanie" wzajemne. Miłą rozrywką była tu artyleria 
moskiewska, która grała ciągle prawie bez przerwy i z okrutną celnością godziła 
w nasze rowy. Przez 10 dni mieliśmy jej aż nadto, najsilniejszy ogień był, 
pamiętam, zdaje się 8 IX, kiedy w ciągu 4 godzin nieustającego huraganu 
naliczyliśmy 110 granatów padłych tuż koło nas. Czasami dawano nam spokój, a 
zaczynało się tzw. "macanie się" artylerii. Nieustający świst i chichot 
rozdzierał wtedy powietrze. Wreszcie 13 XI przybyła trzecia partia, kombinowana 
ze wszystkich szwadronów, i nas zmieniła. Ale niedługo cieszyliśmy się miłą wsią 
Borowicze, niebawem kazano nam się wynosić. Komenda nasza nie otrzymawszy wtedy 
żadnej wsi wyznaczonej, prócz jakiejś tam Boguszówki, odległej 70 km od pozycji, 
uznała to miejsce za niedogodne i postanowiła wyszukać kwatery w na poły 
spalonym miasteczku Kołki, o 5 km od pozycji, a o 20 km od Borowicz. 19 XI 
wczesnym rankiem wyruszyliśmy więc do Kołek, co się okazało pomysłem 
niefortunnym, gdyż kwater tam nie znaleźliśmy i choć się już zupełnie ściemniło 
i koniska zmęczone okrutnie, musieliśmy rejterować z powrotem. Około #/11 
wieczorem znaleźliśmy się w Borowiczach, topiąc się prawie wśród ciemności na 
nie do pojęcia błotnistej drodze, a większość kwater w Borowiczach była już 
zajęta przez austriacką kolumnę amunicyjną. Dwa szwadrony jakoś się ulokowały, 
ale mój porucznik postanowił jechać dalej w kierunku owej Boguszówki i zanocować 
po drodze w odległej jeszcze o 25 km wiosce Sielec, gdzie był nasz szpital 
koński. Tak się też stało. Był to najforsowniejszy marsz, jaki pamiętam, konie 
padały, jechaliśmy całą drogę kłusem i na godzinę #/3 nad ranem byliśmy w 
Sielcu. Zrobiliśmy tego dnia i tej nocy bez wytchnienia 75 km i dopiero 
nazajutrz wieczorem stanęliśmy w Boguszówce. "Jak to na wojence ładnie, kiedy 
ułan z konia spadnie, koledzy go nie żałują, jeszcze końmi potratują". Taka tu 
jest piosenka, podobno arcystara. I tak myślałem, że ze mną będzie; nie wiem, 
jakim cudem zdołałem utrzymać się w siodle do końca. Ale kontent jestem, że 
odbyłem tę 75_kilometrową torturę konnej jazdy. Hasanie na siwce we Wrombczynie 
to były anielskie zabawy na łączce w raju. Wieś Boguszówka duża, ogromnie 
rozrzucona, widać od razu, że powstała z parcelacji wielkiego majątku. 22 XI 
znowu jako spieszony ułan 15 dni w okopach, pięć dni na dawnym miejscu, a potem 
przerzucono całą Brygadę na inny odcinek, bardziej na południe pod wieś 
Stawygoroż. Straszne tam były bagna, okopy całe zalane, ziemianek żadnych i 
jeszcze do tego wszystkiego mróz 15_stopniowy. Przez parę dni i nocy 
siedzieliśmy w rowie na lodzie koło ognisk, dopiero później zbudowano nam 
ziemianki, bardzo porządne, na każdy pluton osobną, odległość od okopów jakieś 
50 kroków. Ten odcinek frontu był za to bardzo spokojny. 9 XII. Dziś zmieniła 
nas w okopach "prawdziwa" piechota i wróciliśmy do Boguszówki. Cała Brygada 
miała zresztą za parę dni zmienić zupełnie odcinek. W tym czasie zaszedł ważny 
fakt, utworzono z nowych ochotników 4 szwadron i 1 dywizjon kawalerii przerobił 
się na 1 pułk ułanów. 29 kwietnia 1916 r. W styczniu przenieśliśmy się na nowy 
odcinek frontu, bardziej na północ, do wsi Werchy. Święta Bożego Narodzenia 
przeszły bardzo wesoło, a zaraz po świętach mój pierwszy szwadron zakwaterował 
się w polskiej osadzie szlachty zagrodowej, Majdan, o pięć km od Werch. Bardzo 
przyjemna była to wioska, ale ja niestety jakoś w końcu stycznia zostałem 
wysłany z moim koniem "Pepikiem" do szpitala końskiego, gdyż dostał zapalenia 
kłębu. Prawie dwa miesiące spędziłem więc na leczeniu zwierzęcia, z piechura, 
wozaka, koniucha - zostawszy konowałem. Na Wielkanoc jednak byłem już w 
Majdanie, gdzie świętowaliśmy wesoło. Gościliśmy w naszym plutonie rotm. Belinę 
i wielu oficerów, pijatyka była nie lada! Sympatycznym majdańcom pomagaliśmy w 
robotach polnych. Szczególnie ładne i miłe były tam dziewczęta, nie na żarty 
podobała mi się pewna Marysia... znów uwierzyłem, że można zachwycać się 
kobietą, a już myślałem, że to niemożliwe. Jakby mi zgniłe serce zakwitło... 28 
VI. W końcu maja wypadło nam opuścić Majdan i przenieść się do Gradysk. Kiedyśmy 
wyruszali, wszyscy mieszkańcy wioski płakali, nie wiem, czy z żalu za nami, czy 
ze strachu, że mogą wrócić Rosjanie i mścić się za ich dla nas życzliwość. Po 
tygodniowym pobycie w Gradyskach znowuśmy wyruszyli - do okopów na sławny 
odcinek "Polskiej Góry" i "Polskiego Lasku", jak sami Niemcy nazwali te miejsca 
pod wsią Optową. Był to skwarny dzień 9 czerwca. Jak dotąd, czas w tych okopach 
upływa wesoło i przyjemnie na różnych robotach "budowlanych" i na służbie w 
"reducie Pakosza" (porucznik, komendant tej redutki). O kilkaset kroków na prawo 
od nas znajduje się sławna w bojach I Brygada "Reduta Piłsudskiego". Od Moskali 
jesteśmy odgrodzeni dwuwiorstwowym lasem bardzo gęstym i bagnistym, który musimy 
patrolować. W tym czasie zobaczyłem się wreszcie z Józkiem Tomyskim, który jest 
korespondentem wojennym przy sztabie 5 pułku piechoty. Potem widzieliśmy się z 
nim kilka razy. Jest on w kpiarsko_wesołym usposobieniu, opowiada dowcipy, 
kawały i anegdotki. Mówi, że inaczej nie wytrzymałby tej bohaterskiej nudy, jaką 
jest wojna. Pytał mnie, jak znoszę "beznadziejne życie w okopach", a ja mu 
powiedziałem, że lubię życie albo bardzo dobre, albo bardzo złe, a nie lubię 
takiego sobie, a jak jest wojna, to już niech będzie bardzo źle i że mi to życie 
odpowiada. On zaś rzekł: "To już jest coś, to wcale mądra postawa!" I roześmiał 
się, a potem wspominaliśmy trochę Wrombczyn i Kalisz. 9 VII. Tak trwał czas do 
lipca, w błogiej prawie ciszy, jak na letnisku, bo i pogoda była piękna, i gdyby 
nie zły wikt, bylibyśmy zupełnie zadowoleni. Lecz zaraz od 1 lipca zaczęły nas 
niepokoić rosyjskie patrole, które po kilka razy dziennie wysuwały się na skraj 
lasu i badały nasze pozycje. Wzięliśmy w tym czasie kilku jeńców, którzy się 
zresztą łatwo poddali i zgodnie zeznali, że na ten odcinek przybyły wielkie 
świeże siły, które najdalej za dwa dni będą nas atakować. Zaczęły się więc i u 
nas przygotowania. I w samej rzeczy 3 lipca po południu rozpoczął się piekielny 
ogień artylerii, jaki trudno opisać. "Reduta Piłsudskiego" była jak wulkan, co 
parę sekund wybuchający potworną masą ziemi, drzewa i żelaza. Niezliczona ilość 
moskiewskich ciężkich baterii ryczała bez wytchnienia. Cóż wobec tych potworów 
znaczyło 6 baterii naszych polówek, które się i tak dzielnie odszczekiwały. 
Wreszcie 4 lipca około #/5 po południu rozpoczął się na całym froncie atak 
nieprzebranych mas moskiewskiej piechoty. Choć na naszym odcinku Rosjanie 
zostali zupełnie odparci, po dwu godzinach zaciekłej harataniny dostaliśmy 
rozkaz wycofania się do drugiej linii rowów z powodu załamania frontu na odcinku 
węgierskich honwedów, gdzie pomimo dwukrotnego kontrataku podpułk. Berbeckiego 
(5 pułk piech.) Rosjanie wdarli się na tyły. Noc przeszła spokojnie. Nazajutrz 
wzięliśmy nawet 60 jeńców z naszego przedpola, którzy opowiadali o wielkich 
stratach, jakie w ataku na nas ponieśli. Jednak jeszcze tego samego dnia po 
południu znowu zaczęliśmy się wycofywać do trzeciej i ostatniej rezerwy, a 7 
lipca nakazano powszechny odwrót, który pozostawił mi wstrząsające wrażenie. 
Podczas wycofywania się z rowów strzeleckich nasz patrol w sile siedmiu ludzi 
pozostawiono w okopach jako artylerię szwadronu. Taka ariergarda skazana jest 
najczęściej na śmierć albo niewolę. Tylko dzięki temu, że Moskale też byli 
wyczerpani i nie spieszyli się do zajęcia naszego odcinka, uszliśmy stamtąd 
cało. Strzelać musieliśmy tak szybko, aby markować cały szwadron, a tu jak na 
złość karabiny pozacinały się od pisaku i trzeba nogą repetować, a parzą tak w 
łapy, że człowiek mało nie krzyczał. Po wycofaniu się kazano nam szybkim marszem 
iść do Gradysk. Był to wprost niedorzeczny marsz po tak śmiertelnym zmęczeniu. 
Jednakże rozkaz został wykonany i maszerując bez przerwy o #/3 nad ranem 
stanęliśmy w Gradyskach, a raczej padliśmy od razu i usnęli. Zbudzono nas jednak 
natychmiast i kazano dalej maszerować aż na pozycję nad Stochodem, gdzie było 
postanowione stawić niezłomny opór. Ledwośmy się tam znaleźli, świat przestał 
dla mnie nagle istnieć. Kiedy otwarłem oczy, to leżałem w pustym polu pod 
stogiem, a nade mną stał Stefan nie mogłem pojąć, skąd się wziął ani skąd ja się 
tam wziąłem. Popatrzył na mnie i pocałował. Przypomniałem sobie mgliście, że 
kiedyś o takiej chwili marzyłem. "Co się stało?" - spytałem i wciąż nie mogłem 
nic zrozumieć. Okazało się, że w zamęcie odwrotu nikt nie wiedział, gdzie się 
podziałem. Stefan szukał mnie od wczoraj, w szwadronie powiedziano mu, że 
figuruję na liście zaginionych, aż przypadkiem znalazł mnie przy tym stogu, 
gdzie przespałem 24 godziny. Po prostu padłem w pierwszym lepszym miejscu, gdzie 
mnie sen zmorzył. Potem dowiedziałem się jeszcze, że brałem udział "w wielkiej 
historycznej bitwie pod Kostiuchnówką", w której niektóre nasze oddziały 
straciły w rannych i zabitych połowę swego składu, zginęło wielu oficerów, i to 
najlepszych, jest mnóstwo ciężko rannych, padło także i wiele koni, tak że z 
powodu braku koni utworzono pieszy szwadron kawaleryjski, w którym i ja się 
znalazłem, bo i mój koń był zabity. Józek jest lekko ranny i jest w Lublinie w 
szpitalu. Stefan mówi, że tylko dzięki kontratakom i oporowi naszej Brygady ten 
odwrót nie zamienił się w haniebną klęskę i został opanowany. Ucieszyłem się z 
tej wiadomości, ale tylko tak jakoś po wierzchu. Nie czułem ani triumfu, ani 
nienawiści do wroga, tylko smutek był we mnie, pewno z wielkiego zmęczenia. 6 X. 
Przez całą resztę lipca i sierpień nasz pieszy szwadron siedział w okopach nad 
Stochodem, skąd już Moskalom nie udawało się nas wyprzeć. Braliśmy udział w 
walkach pozycyjnych, w atakach i kontratakach, które tam były na porządku 
dziennym. We wrześniu zaszedł fakt, który uderzył jak piorun w naszą Brygadę. 
Komendant podał się do dymisji i został usunięty z dowództwa. Straszny nastrój 
rozprzężenia opanował szeregi, mnóstwo ludzi zupełnie rozczarowanych 
powyjeżdżało do szpitali. Józek i Stefan też zrezygnowali ze swych funkcji 
korespondentów wojennych. Józek nie wrócił już do wojska, jest podobno w 
Warszawie. Stefan wyjechał do Krakowa, gdzie ma robić doktorat z historii. Nasz 
pieszy szwadron został rozwiązany, a mnie przydzielono do 3 szwadronu i tyle 
tylko, że znów siadłem na konia. Tymi dniami całkiem niespodzianie przeniesiono 
nas na Litwę do gub. grodzieńskiej, jakoby na odpoczynek. Na kwatery 
przeznaczono nam wyludnioną wieś Iwankowice. Mieliśmy tam spokój i dużo czasu na 
niewesołe rozmyślania. 30 XI 16. Jakimś aktem z 5 listopada dwaj cesarze, 
niemiecki i austriacki, utworzyli coś w rodzaju małego "państwa polskiego" pod 
ich protektoratem z jakąś Radą Stanu. Mają też tworzyć nowe wojsko z resztek 
Legionów. W myśl tego aktu, choć nikt z nas go nie uznawał, przeniesiono nas na 
teren dawnego "Królestwa Kongresowego" i wyznaczono nam Ostrołękę na siedzibę 
zimową. Koszary, które znajdują się 5 km za miastem w rozparcelowanej wsi 
Wojciechowice, znaleźliśmy we względnym porządku. Zaraz też zaczęto nas wdrażać 
w nudne i niewolnicze życie garnizonowe. To było trudne do wytrzymania, podałem 
się więc o urlop, który spędziłem częściowo u Stefanów w Krakowie (mają teraz 
dwupokojowe mieszkanie), częściowo u cioci Kachny w Warszawie. Nowa sytuacja ma 
tę dobrą stronę, że Niemcy musieli się zgodzić na otwarcie w Warszawie 
uniwersytetu i w ogóle wyższych szkół polskich. Otwarto też wreszcie Wyższe 
Kursy Pedagogiczne i Joasia zaraz się na nie zapisała. Ciocia Kachna 
zlikwidowała swoją działkę różaną, kraj pod okupacją niemiecką tak zbiedniał, że 
nikt róż nie kupuje, ciocia zarabia więc fabrykując domowym sposobem mydło do 
prania, bo brak jest w handlu mnóstwa artykułów pierwszej potrzeby. Jada się w 
Warszawie mało co lepiej, jak u nas było na froncie, a czasem gorzej. Chleb 
okropny, prawie nie do przełknięcia, brak cukru, słodzi się sacharyną albo 
syropem kartoflanym, marmoladę można dostać tylko z buraków i marchwi, mięso i 
tłuszcz na kartki, tyle że starczy na dwa dni. Józka jeszcze zastałem, był już 
zdrów po zagojeniu rany od odłamka na przedramieniu, ale wnet wyjechał do 
Krakowa, gdzie ma możność zarobkowania piórem. W Krakowie jest też i lżej z 
żywnością, Austriacy nie wyżyłowują tak Polski jak Niemcy, którzy wszystko robią 
z bezlitosną pedanterią. Powstało nowe stronnictwo "aktywistów", które powiada, 
że położenie jest złe, ale że trzeba wykorzystać ustępstwa, jakie Niemcy 
zmuszeni byli niejako dać i nawet w najgorszych warunkach trzeba tworzyć kadry 
przyszłej państwowości i wojskowości polskiej. Panuje chaos różnych sprzecznych 
zdań, wszyscy są w niepewności, a najwięcej psioczą na Piłsudskiego. Nawet ci, 
co byli przeciw Legionom, teraz jęczą, że dla osobistej ambicji zniszczył własne 
dzieło. Nie wiem, czy to jest taka zła ambicja nie chcieć iść pod austriackie 
czy niemieckie dowództwo. Zbyt zawiłe to wszystko dla mnie i z ulgą wróciłem z 
urlopu do koszar w Ostrołęce. 15 maja 1917 r. W marcu wybuchła w Rosji 
rewolucja, car abdykował, powstał rząd tymczasowy z jakimś Kiereńskim na czele. 
Nie wiem jeszcze, co z tego dla nas wyniknie, ale wrażenie tych wieści było 
wielkie. Jakby zelżało od jednej chociaż strony. Bądź co bądź przestał istnieć 
wróg, przeciw któremu poszliśmy na wojnę - carska Rosja. Tym chętniej obracamy 
się teraz przeciw Niemcom podobno Komendant tworzy Polską Organizację Wojskową i 
wielu z 1 Brygady pociągnęło do tej podziemnej armii, mającej na celu jeż 
bezpośrednią walkę z Niemcami. 7_#16 VII. Siódmego lipca wieczorem przyszła 
wiadomość, że mamy jechać nazajutrz konno do Warszawy na uroczystość przysięgi 
owej Radzie Stanu. Major Belina natychmiast pojechał do Warszawy uprzedzić 
Komendę Legionów, że pułk nie będzie przysięgał. Zaproponowano mu wtedy, żeby 
przeprowadził przysięgę w obu pułkach kawalerii w koszarach, a w nagrodę za to 
zostanie brygadierem. Major Belina tę propozycję odrzucił. W odpowiedzi na to 
płk Zieliński (obecny komendant z ramienia Austrii, osobiście podobno dobry 
żołnierz i przyzwoity człowiek) wręczył mu dymisję bez prawa noszenia munduru. 
We środę 11 lipca zapowiedziano przysięgę naszego pułku na miejscu w Ostrołęce, 
jednakże to się nie dobyło, natomiast zarządziliśmy zbiórkę pułku w celu 
pożegnania majora Beliny. Przykra to była chwila i ważna i nie wstydzę się 
powiedzieć, że wszyscy byliśmy wzruszeni aż do łez. Bo nie tylko żegnaliśmy 
dowódcę, ale i otwieraliśmy nowy, nieznany okres naszej skromnej historii, a 
robiliśmy to sami, na własną rękę i odpowiedzialność. W godzinę potem jechał 
major Belina bryczką w dwa ogniste konie do kolei, otoczony plutonem honorowym w 
czakach i z lancami... Drugim dniem jeszcze ważniejszym w tym okresie była 
niedziela 15 lipca, w którą obecna Komenda Legionów zarządziła składanie 
przysięgi. Już od godziny #/12 stał cały pułk w szyku rozwiniętym przed 
koszarami oficerskimi w oczekiwaniu delegatów "nowoczesnej Targowicy". Wreszcie 
około #/2 zajechał samochodem przed koszary płk Zieliński i delegat Rady Stanu, 
Ludwik Górski. Płk Zieliński po odebraniu raportu zrobił przegląd pułku, po czym 
kazał oficerom zapytać w szwadronach i oddziałach: kto do przysięgi? Po 
trzykrotnych wezwaniach: "Kto chce przysięgać, wystąp!" - gdy pułk stał jak mur 
niewzruszony, zdano o tym raport płk. Zielińskiemu, który kazał szwadrony 
odesłać do koszar, pozostać zaś tylko oficerom. Pułk w zupełnym porządku pod 
komendą wachmistrzów odmaszerował na pół placu, a gdy zakomenderowano: "Rozejść 
się!" - wszyscy jak jeden śpiewając "Rotę" Konopnickiej ruszyli w stronę koszar. 
W zburzeniu jednak musiało stać się zadość i nagle wszyscy, jedni z pieśnią na 
ustach, drudzy z przekleństwami i obelgami na "sprzedawczyków" i "targowiczan", 
zawrócili z powrotem w stronę domu oficerskiego. Zaszło jeszcze wiele drobnych 
przejawów oburzenia, których nie będę opisywał, dodam tylko, że obaj panowie 
odjechali w wielkiej febrze ze strachu. 30 VII. Po tej niedzieli zaraz we wtorek 
pułk dostał rozkaz odstawienia nas do obozu jeńców do Szczypiorna pod Kaliszem. 
Miało to dotyczyć byłych poddanych rosyjskich, Galicjanie mieli zostać wcieleni 
do wojska austrackiego czy coś w tym sensie. Przeżyliśmy więc nowe rozstanie z 
galicyjskimi towarzyszami broni. Wszyscy królewiacy ustawieni w szyku 
rozwiniętym byli uczczeni największym honorem wojskowym przez komendanta pułku i 
oddział galicjan - paradną defiladą. Potem szwadron galopem sprezentował broń i 
400 ludzi wiernych - mogę chyba raz do licha te wielkie słowa powiedzieć - idei, 
w imię której poszli na śmierć i trudy wojenne, opuściło plac koszar w 
Ostrołęce, aby tam już więcej nie wrócić. Przyznam jeszcze, że w tym momencie 
przestałem żałować mojej głupiej uczciwości wobec tej Marysi z Majdanu, przez 
której urok serce mi znów zakwitło. Bez tej głupiej uczciwości rachunek byłby 
jakiś fałszywy, a tak, to chyba nie jest. Listopad 1917. Szczypiorno. Jestem 
więc od 20 lipca tuż pod moim miastem rodzinnym, tylko że nie mam już w Kaliszu 
nikogo, prócz grobu Rodziców, który też udało mi się na Wszystkich Świętych 
odwiedzić. Życie w Szczypiornie było z początku wprost niemożliwe, prócz żab i 
trawy nic więcej nam do jedzenia nie dawano. Dopiero po jakichś 10 dniach nieco 
się poprawiło dzięki jednemu z naszych kapitanów piechoty, który pomimo dymisji, 
jaką otrzymał, zamieszkał w Kaliszu, zameldował się Niemcom jako komendant obozu 
i szczerze się nami opiekuje. Ludność Kalisza zaczęła organizować nam pomoc 
przesyłając paczki, ciepłe rzeczy itp. Nawiązaliśmy też łączność pocztową z 
rodzinami. Jest z nami w obozie kilku oficerów, którzy się przemycili przebrani 
za szeregowych, żeby nas podtrzymać na duchu. W październiku zaczęto nas łamać 
psychicznie. Najpierw przyjechał jakiś ksiądz, kapelan tego "polskiego 
Wehrmachtu". Mieliśmy na froncie wspaniałych kaleanów, których szanowaliśmy i 
lubili, ale ten nie był nam znany i okazał się faryzeuszem. 20 X przyjechali do 
obozu pułkownicy Berbecki i Kukiel, którzy jak widać uznali za konieczne tworzyć 
kadry przyszłego wojska polskiego nawet na niemieckich warunkach. Tych oficerów 
znaliśmy i szanowali jako świetnych dowódców i mężnych ludzi, którzy zawsze szli 
na przedzie do ataku, ponosili rany, a Berbecki omal nie zginął poharatany 
zeszłego roku w lipcu. Może mieli rację, może jakby sami z każdym z nas 
rozmawiali, niejeden zawahałby się w swojej postawie. Ale nie mieli odwagi nam 
się pokazać i wysłali do nas przybyłego z nimi pruskiego rotmistrza Stehowa w 
celu wyciągnięcia z obozu tych legionistów, którzy, nie posiadając własnego 
zdania w jakiejkolwiek kwestii, dali się omamić owemu kapelanowi. Oficer pruski 
wywoływał kolejno nazwiska tych, którzy zostali przez tego księdza zapisani, 
przy czym nierzadkie były wypadki, że wyczytani legioniści protestowali z 
oburzeniem, że nic podobnego nawet im przez myśl nie przeszło. Ujawniło się, że 
ksiądz K. zapisywał do przysięgi nawet tych, co zwracali się do niego z prośbą o 
zawiadomienie rodzin lub doręczenie listu. Zauważyliśmy, że większość tych 
nowego obrządku patriotów byli to tzw. "pontonierzy", którzy posprzedawali 
obuwie i chodzili w drewnianych trepach nazywanych "pontonami", a teraz obiecano 
im buty. Poważną przynęntą był też chleb i kiełbasa, które podobno zwerbowani 
dostawali od Niemców, toteż przez całą noc i następny dzień obóz oczyszczał się 
z tych żywiołów "czarnej giełdy". Pobicie księdza K. (gdyż został za swej 
bytności pobity) wbrew woli tych, co chcieli poprzestać na zerwaniu mu odznak i 
orzełka, przybrało charakter grubiańskiego napadu, na skutek wmieszania się tych 
właśnie, którzy potem uniesieni patriotyzmem "polskiego Wehrmachtu" poszli do 
przysięgi. Po tych podniecających nerwy przejściach nastało parę tygodni 
względnego spokoju i pogodnego zrezygnowania. Intrygom pruskim jednak nie było 
końca. Wkrótce postanowili nas zhańbić i sprowokować przez naszycie numerów, 
symbolu ostatecznego i bezwzględnego niewolnictwa, człowiek wykreśla się wtedy 
niejako ze świata ludzi, staje się rzeczą, przedmiotem. Zamanifestowaliśmy nasze 
oburzenie uchwalając, że numerów nie przyjmujemy. Po tym, snadź nieoczekiwanym 
oporze, na pół zwariowany kapitan Schliwic wpadł na genialną myśl. Ogłosił 
osobiście po obozie, że obiady, śniadania i kolacje będą wydawane tylko tym, co 
się zgłoszą z naszytym numerem. Przez 5 dni ani jeden szczypiorniak nie wziął 
łyżki strawy do gęby. Łatwo powiedzieć: pięć dni nie jedli, ale przeżyć te pięć 
dni tak, jak myśmy je przeżyli! Opuszczeni przez wszystkich, bez żadnej pociechy 
ani poparcia z zewnątrz, bo nawet wieść o tym nie mogła nigdzie dotrzeć - 
wstrzymano pocztę. Sanitariusze co dnia wynosili po kilkuset ludzi powalonych 
głodem do baraków szpitalnych. I w końcu Schliwic zwyciężył, nie było rady, 
ludzie mniej wytrzymali zaczęli się wymykać z numerkami, byle tylko najeść się, 
a potem choćby śmierć. Aby więc nie okazać szwabom niesolidarności wśród nas, 
postanowiliśmy wszyscy numery naszyć, porażka była zupełna. Wkrótce jednak 
skończyła się nasza nędza i niedola szczypiorniacka. W asyście całego pułku 
Prusaków zostaliśmy przewiezieni na zimowe leże do koszar w Łomży. Przed 
wyjazdem pozwolono nam zdjąć numery, to była jedyna ulga! Wtedy też dostałem 
pozwolenie odwiedzenia grobu Rodziców, gdzie w Dzień Zaduszny zapaliłem świeczkę 
i rozpłakałem się jak idiota, nie wiem, czy z żalu za Rodzicami, czy z rozpaczy 
nad sobą. Dziwnie mi było potem iść przez miasto, które ożyło, ludność częściowo 
powróciła do ruin i remontowała, co się dało, tylko dla mnie nie było tu już 
miejsca, a i żadnego innego miejsca nie mogłem nazwać swoim. Zapomniałem 
zapisać, że jeszcze latem w Szczypiornie doszła do nas wieść o aresztowaniu 
przez Niemców Piłsudskiego, a na wyjezdnym do Łomży - wiadomość o wybuchu w 
Rosji drugiej rewolucji, w której władzę zdobyli bolszewicy, nie wiem jeszcze 
dobrze, co to znaczy. 30 kwietnia 1918 roku na skutek starań Ewy i cioci Kachny 
uzyskałem zwolnienie do "stanu cywilnego", przebywszy w niewoli równe 9 miesięcy 
i 12 dni. Z Niemcami zaczynało być kiepsko i właściwie nie bardzo wiedzieli, co 
z nami robić. Zwalniali więc nas masowo pod byle pozorem, wystarczyło podać, że 
ktoś jest potrzebny do jakiejś pracy albo wstępuje na wyższe studia. Ten powód 
podały właśnie Ewa i ciocia Kachna i z początku ja sam wierzyłem, że przygotuję 
się przez lato do tej Szkoły Rolniczej, bo teraz to już trzeba było zdawać 
konkursowy egzamin. Ale wprędce zobaczyłem, że prof. Górecki miał rację. Na samą 
myśl o rozpoczynaniu studiów ciarki mnie przechodziły. Byłem niczym, nie miałem 
wykształcenia i nie pragnąłem go zdobyć. Umiałem tylko żołnierkę i obchodzić się 
z końmi; może mógłbym pracować np. w stadninie rasowych koni, ale nie było 
jeszcze takich stadnin. Czułem się wewnątrz pusty, niepotrzebny i nie wiedziałem 
co robić z moją nową wolnością. Właściwie mój los wypełnił się owej pamiętnej 
niedzieli w Ostrołęce, Szczypiorno to już było jakby życie pozagrobowe. Tak 
przemajaczyłem i przepróżnowałem do jesieni, a kiedy przyszły wielkie dni 
rozbrajania załóg niemieckich i tworzenia się Polski Niepodległej, to ocknąłem 
się jednak i wziąłem w tym czynny udział, a potem zobaczyłem, że nie ma dla mnie 
już innej drogi, że jestem niejako skazany na wojsko. I 22 XI 18 wstąpiłem znowu 
do wojska, zapisałem się w okręgu ciechanowskim do mającego się formować 
szwadronu wojewódzkiego. Formowanie tego szwadronu nie należało bynajmniej do 
rzeczy godnych przykładu. Powierzono tę funkcję oficerowi "katolikowi" (to 
znaczy z dawnej carskiej armii) i pijakowi, który nawet ziarnka piasku nie 
dorzucił do tej budowli. Wbrew przewidywaniom znalazłem się ponownie w koszarach 
Ostrołęki, gdzie zaczęła się wytężona praca nad wyćwiczeniem żołnierzy. 
Należałem do tych, co spodziewali się, że wyruszymy na Niemców, gdyż Śląsk, 
Pomorze i Poznań ciągle jeszcze były przy nich zajęte, choć i w Niemczech 
wybuchła jakaś rewolucja. Tymczasem w kwietniu kazano nam nieoczekiwanie 
wyruszyć na front... litewsko_białoruski. Nie zrozumiałem tego, ale byłem tylko 
żołnierzem, a nie rozumiałem teraz wielu rzeczy, których i mądrzejsi ode mnie 
nie rozumieli. Przyłączeni do I Brygady jazdy pełniliśmy niezaszczytną funkcję 
eskorty trenów brygady w marszu na Wilno. Po zajęciu Wilna dnia 5 maja 
przeniosłem się do I pułku szwoleżerów, spodziewając się tu dobić wreszcie 
należnej mi szarży. Spotkałem w tym pułku wielu dawnych kolegów jeszcze z I 
Brygady, teraz przeważnie oficerów albo podoficerów, nic więc dziwnego, że 
zadawałem sobie pytanie, dlaczego ja ciągle jestem szeregowcem, choć nieraz 
pełnię funkcję dowódcy plutonu, instruktora itp. Nadzieje i tym razem zawiodły; 
przez czas mego pobytu w pułku byłem dwa razy podawany do nominacji, 
bezskutecznie. I tak ciągnęła się ta niepojęta dla mnie wojna przez całe lato na 
dalekich kresach północno_wschodnich, wśród zniszczeń już podwójnych, wywołanych 
i wojną, i rewolucją, a żaden dzień ani noc nie mijały nam bez alarmu. To my 
goniliśmy czerwonych rycerzy zabiegając daleko na ich tyły, to znowu wialiśmy 
przed nimi na łeb i szyję. To oni brali nas jak w obcęgi, że ledwo uchodziliśmy 
z życiem, to znów my urządzaliśmy na nich zasadzki. Czasami wierzyłem w 
konieczność tej walki, aby nie palnąć sobie w łeb, czasami miałem poczucie, że 
biorę udział w czymś absurdalnym, co nie powinno się dziać, lecz nie wiedziałem, 
kto winien, że się to dzieje, a pewno winni byli wszyscy. Wsie i miasteczka 
przechodziły z rąk do rąk. Były i rozpaczliwe pijatyki, gdy nadciągnęła kantyna, 
były i świetne humory, gdy udało się ujść z zasadzki albo wygrać potyczkę. Raz 
granat rozpękł się tuż nad nami, straciłem wtedy przytomność, a kolegę tuż obok 
zabiło na miejscu. Kulki bzykały koło mnie, kilka razy miałem przestrzelone 
ubranie, wcale nie zależało mi na życiu, leciałem wprost na kule i, jak podobno 
zawsze bywa w takim wypadku, żadna mnie nie drasnęła. Śpiewałem, biłem się i 
piłem, umierałem i ożywałem, ale na ogół byłem w takim usposobieniu, że ani razu 
przez cały ten czas nie napisałem do rodziny czasem za to teraz myślałem o 
Ludwiku, czy on żyje, czy jest gdzieś w tym piekle, czy może bije się z nami, 
czy dawno już ziemię gryzie? Na koniec wczesną jesienią dostałem naszywkę i 
odkomenderowano mnie do Podchorążówki w Warszawie. Tam dowiedziałem się, że 
Ludwik wrócił z Rosji po bardzo dziwnych przygodach i już wstąpił do 4 pułku 
ułanów, stacjonującego w Wilnie. Tak że się z nim nie zobaczyłem. W 
Podchorążówce wzięto nas od razu do galopu, jakby to był obóz karny, nie szkoła. 
Rok 1920. Moja Podchorążówka był to roczny wojenny kurs dla doświadczonych na 
froncie żołnierzy; ale i ten roczny kurs skrócono ze względu na podchodzącą ku 
Warszawie czerwoną armię. Już w lipcu promowano nas na chorążych i 28 lipca 
wyjechałem, jako dowódca plutonu, po raz trzeci do Ostrołęki. 30 VII. Wyjechałem 
z plutonem do Nowogrodu Łomżyńskiego. 1 sierpnia atak bolszewików na Nowogród. 
Zacięta obrona Nowogrodu i straty, jakieśmy ponieśli. Przechodząc koło kościoła 
usłyszałem organy. Wszedłem. Stary ksiądz w pustym prawie kościele odprawiał 
mszę, do której służył im kościelny. Przebijam się z plutonem do Łomży. 2 
sierpnia atak bolszewików na Łomżę. Piechota się cofa. Ucieczka taborów. 
Kontratak 3 pułku ułanów i mojego plutonu ratuje sytuację, ale właściwie to 
chyba wciąż się cofamy. Wszelka łączność ciągle się zrywa, wprost niepodobna się 
zorientować, jakie jest ogólne położenie nasze czy nieprzyjaciela. Chwilami mam 
wrażenie, że jesteśmy gromadą obłąkanych goniących się furiacko z wsi do wsi. To 
pewna, że nie pamiętam nocy ani dnia, żebyśmy byli kilka godzin w tym samym 
miejscu. Wsie, miasteczka i lasy galopowały razem z nami, jakby wciąż też 
zmieniając miejsca na mapie. Była to jakaś gigantyczna partyzantka, w której 
konnica z obu stron niemałą grała rolę. Już zeszłoroczny front wschodni dał mi 
tego przedsmak, ale teraz dopiero zaznałem w pełni, co to są szarże i bitwy 
kawaleryjskie. Jeśli Polacy słyną z konnej jazdy, to i Moskale są w niej 
mistrzami. Mowy też nie było, żebym tak spokojnie zapisywał bieg wypadków, jak 
to było w walkach pozycyjnych na Polesiu i na Wołyniu. Dopiero w drugiej połowie 
sierpnia zaczęliśmy się coraz widoczniej posuwać ku północy, co znaczyło chyba 
cofanie się nieprzyjaciela. Tak wciąż się bijąc dobrnęliśmy do Iłowa, 
miejscowości już na terenie byłego zaboru pruskiego. Tam zawagonowaliśmy się i 
pociągami, a na przemian forsownymi rajdami konnymi przerzucono nas w Lubelskie 
pod Hrubieszów. Stamtąd po bezustannych atakach konnych i pieszych na wielkie 
siły bolszewickie przeprwiliśmy się przez Bug w kierunku na Błudów, Biskupice, 
Horodyszcze. 14 września wjeżdżaliśmy kłusem do Biskupic. Rotmistrz Głogowski 
daje mi rozkaz obsadzić wzgórze za folwarkiem. Wyjeżdżam z plutonem na wzgórze, 
widzę o 200 kroków od siebie w dole konną tyralierę kozacką. Wpadamy na wzgórze 
i stajemy o 50 kroków oko w oko z pułkiem kozackim już przygotowanym do 
kontrataku. W pierwszej chwili próbujemy porwać wszystkich ułanów, skupić ich i 
rzucić do wariackiego natarcia. Lecz ułani, niewprawni, niestety, w szarży, 
ulegają wrażeniu ogromnej przewagi liczebnej nieprzyjaciela i zaczynają 
panicznie wiać. Trzech kozaków pędzi wprost na mnie, strzelając z rewolwerów. 
Machinalnie wyrywam rewolwer i też strzelam. Ku mojemu zdumieniu jeden z 
nacierających spada z konia. Prawdopodobnie od moich strzałów padło w ciągu tych 
lat niejedno życie, ale tego nie widziałem. Teraz nagle poczułem się mordercą, 
choć za chwilę mogłem sam być zamordowany. Błysk nagłego przerażenia, że wojna 
to tylko tłumy morderców, nie wiem, czy wtedy, czy później to sobie pomyślałem. 
Na razie działa już tylko instynkt samozachowawczy. Robię w tył zwrot i karierem 
uciekam. Raptem czuję, że mnie kulka chlasnęła z boku w twarz, zobaczyłem na 
kurtce na piersiach masę krwi. Pomyślałem przez moment, że jeśli zemdleję i 
spadnę z konia, to po mnie. Tak przeszło dwa kilometry w karierze, mając na 
karku coraz nowych kozaków strzelających z rewolwerów i krzyczących: "Pan 
sdajsia!", dopadłem folwarku Biskupice. Tam w pięć sekund spieszyłem pluton i 
rozsypałem go w tyralierę za bardzo dogodnym wałem. Obwiązałem broczącą gębę 
chustką i sam siadłem do karabinu maszynowego, puszczałem serię po serii, a 
chłopcom kazałem strzelać, jakby ich było tysiąc. Kozacy, snadź podejrzewając 
nadejście silnej pomocy, umknęli spod ognia. Natychmiast po tej nieudanej szarży 
maszerujemy ny Horodyszcze i dalej na Radomyśl do Ławrowa, gdzie opatrzył mnie 
sanitariusz. Powierzchowne draśnięcie policzka koło ucha, kość cała i ucho całe. 
I to była moja ostatnia bitwa. 21 IX otrzymuję urlop i podwodami wlokę się aż do 
Chełma, skąd pociągiem towarowym do Lublina. I tu problem, okrutny problem - 
dokąd mam jechać? Do Stefanów? Bałem się, że im będę zawadzał, mają tyle spraw, 
które ich absorbują, i u nich nie przelewki. Do cioci Kachny? Tam też ciężko, a 
ciocia trochę na mnie gniewna o to pójście na wojnę zamiast na studia. Prawdę 
mówiąc nie miałem domu, nie miałem nic i byłem tak nieludzko zmęczony. Miałem 
skierowanie na Warszawę i Kraków, ale dwa razy odchodziłem od kasy, nim wreszcie 
stukając palcem w palec, zdałem się na los przypadku, który wybrał Warszawę. I 
wybór był szczęśliwy. Ciocię Kachnę zastałem samą i tak mnie chwyciła w objęcia, 
przestraszona moją obandażowaną głową, rozczulona i macierzyńska, żem się nie 
spodziewał, aby mnie ktoś jeszcze z taką radością witał. Niestety, Joasi nie ma 
w Warszawie. Skończyła te swoje kursy, pętała się po różnych odcinkach frontu z 
kantynami i pomocami dla żołnierzy, a teraz wyjechała już na swoją pierwszą 
posadę, została polonistką w nowo otwartym liceum w miasteczku Ostrowi 
Mazowieckiej. Mój Boże, byłem tam w czasie walk! Za to Stefanowie zjeżdżają na 
dobre do Warszawy, na razie do mieszkania cioci Kachny. Dowiedziawszy się o moim 
przybyciu, przyspieszyli przyjazd, a wtedy już rozmowom nie było końca, do 
późnej nieraz nocy. I dopiero teraz dowiedziałem się, jaki przebieg miała wojna, 
w której brałem udział, bo nic nie wiedziałem ani o "cudzie nad Wisłą", ani o 
bitwie pod Radzyminem, gdzie zdziesiątkowana została Legia Akademicka 
warszawskich studentów. Ba, mało co wiedziałem i o Lwowie, i o naszej wiosennej 
wyprawie na Kijów, byłem wtedy jeszcze w Podchorążówce, gdzie nie bawiono się w 
politykę, a tylko pilnowano guzików. Stefan powiada, że idea federacji narodów 
dawnej carskiej Rosji pod egidą Polski była piękną fantazją Piłsudskiego, ale 
już spóźnioną i bez szans na realizację w konkretnych warunkach naszej 
rzeczywistości. A kiedym o tej nowej, niepodległej rzeczywistości się nasłuchał, 
mrowie mnie przeszło, tak trudne, niemal straszne wydało mi się powstawanie 
Polski ze 150_letniej troistej niedoli... Wszystkie dawne zabory, wszystkie 
partie skłócone, a choć nasze prawo do niepodległości proklamowały dwa potężne 
państwa - Rosja Sowiecka i Stany Zjednoczone - to Polska nie ma przyjaciół ani 
znaczenia w świecie. Żadna granica niepewna, o wszystkie bić się trzeba i w 
wielkim osamotnieniu sami musimy gmatwać i rozstrzygać wściekle trudne problemy. 
Aż ręce załamałem nasłuchawszy się tych i wielu innych wieści i głupstwem wobec 
tego wszystkiego wydały mi się moje trudy i przygody wojenne, o których tyle 
spodziewałem się opowiedzieć. Nic nie opowiedziałem, nie mogłem, nie umiałem; 
nawet tego raptularzyka nikomu nie pokażę, na szczęście Ewa o to nie zapytała, 
może przez delikatność i dyskrecję, a może zapomniała, choć sama zrobiła dla 
mnie tę książeczkę i tak dziwnie ją nazwała słowem, którego przedtem nie znałem: 
"raptularzyk". Widząc, że posmutniałem. Stefan przejechał mi ręką przez włosy i 
przypomniał zdanie, często powtarzane na froncie w 16 roku: "Nic się nie martw, 
Janek - powiedział - wybrniemy ze wszystkiego. Pamiętasz? "Nie ma przeszkód dla 
polskiej kawalerii"". Uśmiechnąłem się głupio i rzekłem: "Kawaleria ma to dobre, 
że może bić się i pieszo, i na koniu..." I na tym skończyły się moje 
opowiadania, choć mnie bardzo nagabywali, żebym gadał. A we mnie wszystko 
zamilkło, jakby na zawsze, le byłem szczęśliwy, że jestem pod rodzinnym dachem, 
śpię w czystej pościeli, a wszyscy są dla mnie tacy dobrzy, jakby mnie naprawdę 
kochali, chociaż czułem się tylko kimś, kto w ostatniej bitwie na pewno zabił 
człowieka... Rozdział 11~ Ewa odkryła blask Mnóstwo pomyślnych zbiegów 
okoliczności należących do tego, co nazywano "dobrą gwiazdą" Ewy Radgoskiej, 
sprawiło, że bez szczególnych utrudnień przydzielono jej akwarelom całą ścianę w 
jednej z salek warszawskiej "Zachęty", opornej na ogół wobec młodych talentów. 
Po znacznie opóźnionym przez wojnę ukończeniu Akademii Sztuk Pięknych (jednak w 
końcu warszawskiej) Ewie udało się zaledwie parę razy coś ulokować (a nawet 
sprzedać) w sklepach małych prywatnych wystawców i handlarzy obrazami. "Cała 
ściana" był to więc sukces, ale nie to ją najbardziej cieszyło, kiedy siadała do 
taksówki spiesząc na ostateczne omówienie warunków z dyrekcją "salonu 
jesiennego". Dorożek samochodowych było już teraz dużo i oboje ze Stefanem 
bardzo lubili jeździć "taksóweczkami", o ile tylko nader skromne fundusze na to 
im pozwalały. Lecz nigdy jeszcze jazda nie sprawiła Ewie tyle przyjemności, co w 
ten warszawski sierpniowy dzień, kiedy mknęła poprzez ulice, mało ludne o tej 
porze roku, zapchane szpetną secesyjną architekturą i przepysznym niebem pełnym 
lśniących ruchliwych obłoków, migotliwe na chodnikach od plam słońca i cienia 
pod drzewami, rozkopane tu i ówdzie na jezdniach dla naprawiania bruków. Gdy z 
ważnego albo nieważnego powodu jesteśmy w dobrym usposobieniu, świat wydaje nam 
się znakomitym pomysłem, zachwycająco skomponowanym przez wesołego Pana Boga. 
Ważny czy nieważny - powód uszczęśliwienia Ewy tak wielkiego, że obdzieliła nim 
świat, był rzeczą bardzo nieznaczną, lecz stanowił jej odkrycie czy zdobycz. 
Zdobycz, której może nie zauważy nikt z krytyków ani przyjaciół, zaintrygowanych 
"nagłym rozkwitem" jej twórczości. Ona jednak wie, co zyskała, i cieszy się tym 
skarbem przez kilka minut jazdy autem, jakby pędziła na niezawodne posięście 
świata. I wciąż wraca maniacko myślą do tego drobiazgu, jak wraca się maniacko 
myślą do odkrywczej sceny miłosnej, co nas szczególnie ufetowała. Bo w naturze 
istnieją barwy, sycone różnymi nasileniami świateł i cienia. Lecz istnieje też 
blask. Blask nie jest barwą, ale właściwością nadającą rzeczom to mieniące się 
życie, które sprawia, że świat czy kompozycja malarska nie tylko są oglądane, 
ale i patrzą na nas mrowiem błyszczących spojrzeń. Wszyscy malarze to wiedzą, ma 
się rozumieć: olejem wyrażano to już na tysiąc sposobów. Ale w akwareli nie jest 
to takie łatwe, owszem, piekielnie trudne, nie można przecież wrócić do 
malarstwa starochińskiego, które znało tajemnicę blasku w akwareli. Otóż Ewie 
udało się dopiero niedawno zastosować pewien chwyt, za pomocą którego puste 
miejsca białego papieru dają się wykorzystać, nie tylko jako powietrzność i 
lekkość właściwa akwareli, ale jako blask. Nazwała to zwaloryzowaniem pustki. 
Inni także to robią, a jednak jak rzadko osiągają ten upragniony blask. Ona 
zrobiła to odrobinę inaczej. Ostrożny, ale nieomylny instynkt rozbudzony przez 
tysiące nieudanych prób wiódł jej rękę, gdy zaznaczała szczególny, przez nią 
tylko zobaczony akcent barwy, nadający blask miejscu, przy którym należało bez 
wahania odjąć pędzel od punktu czy skraweczka nie zamalowanej przestrzeni. "Nikt 
nie wie - myślała - do jakiego stopnia od takiego, a nie innego postawienia 
barwy na granicy miejsca nie zamalowanego wynikają inne cechy mojej roboty, 
którą raptem wszyscy zaczęli tak chwalić". Jasne, że nie każde malarstwo musi 
kierować się na blask. Przeciwnie, bardzo znakomici malarze ostatniej doby 
świadomie unikają blasku, idą raczej na ściszenie, poszarzenie, zmatowienie 
kolorów i może nawet potrzeba blasku była w niej barbarzyństwem? Lecz tylko w 
tej kategorii mogła coś ze siebie wydobyć, coś na sobie uzyskać, blask był 
zresztą jej sprawdzianem w wielu sprawach życia, niemal sprawdzianem 
uniwersalnym. A i coś więcej zdarzyło jej się tymi czasy. Robiąc raz od 
niechcenia pejzaż, raczej etiudę pejzażu, próbowała mieszanki barw na osobnym 
kawałku brystolu i raptem spostrzegła, że ta przypadkowa kombinacja plam 
barwnych na zaimprowizowanej palecie jest znacznie lepsza od świadomie 
wykonywanego pejzażu, jest kompozycją pełną wigoru i polotu, której 
pozazdrościła niejako samej sobie. Wiedziała coś niecoś o roli przypadku w 
tworzeniu dzieła sztuki, ale naraz poznała ją, aby tak rzec, osobiście, dobitnie 
i z pokusą stosowania jej na własny użytek. Stwarzała więc warunki dla takich 
szczęśliwych trafów zwilżając na chybił trafił papier i rozlewając po mokrych 
miejscach odpowiednie kolory - już jednak kontrolując ich przenikanie się okiem 
i korygując lekkim prestidigitatorskim ruchem rąk. Miejsca, które pozostały 
suche, służyły potem blaskom lub innym próbom dociągania rysunku czy 
kolorystyki, a w momentach zuchwałych zostawały ponownie zwilżane i 
"zaplamiane", co nadawało bardzo oryginalny walor dawniej położonym barwom. W 
ten sposób powstały jej trzy cykle numerowane: "Jesienie", "Wody", "Nieba", 
które nadały pewien skromny rozgłos jej nazwisku w świecie plastyków i tzw. 
znawców. Ewa nie przeczuwała na razie zawrotnej kariery, jaką miała zrobić rola 
przypadku w sztuce i nie tylko w sztuce. Posługiwała się tym rodzajem techniki 
raczej nieufnie i ukradkiem, trochę się wstydząc, trochę dziwiąc, że utwory 
powstałe przy udziale podejrzanego triku mogą się komuś podobać. Może to jednak 
nie był podejrzany trik, lecz jedna z możliwości, a sposób wykorzystania tej 
możliwości był już jej własną zdobyczą formalną, która, jak i sposób na blask, 
zdawała jej się dużym zwycięstwem także moralnym. A przynajmniej wstępem do 
zwycięstw. Skoro zdolna była - wprawdzie już po trzydziestce - cośkolwiek 
odnaleźć i zastosować jako jedyny w swoim rodzaju własny środek wyrazu, to 
zdolna będzie wyrazić wszystko, czego w twórczości zapragnie. Miała chęć 
zwierzyć się z tej pewności nieświadomemu niczego szoferowi, ale szepnęła tylko 
czy mruknęła: "Zdaje mi się, że jestem doskonale szczęśliwa..." Szofer sam 
zauważył, że młoda osoba, którą wiezie, jest jakaś rozanielona i zatrzymawszy 
się przed "Zachętą" powiedział z warszawską galanterią: - Pani taka wesoła, 
pewno ktoś miły na panią czeka? - Tak - roześmiała się - ale nie milszy od pana. 
Wychodząc w godzinę potem Ewa spotkała na placu przed gmachem wystawowym nieco 
starszego od siebie, ale znacznie bardziej awangardowego kolegę Remigiusza 
Wiechnę, który ujrzawszy ją zmrużył oko i wyjmując z ust fajkę zapytał: - A cóż 
pani robiła w tej rupieciarni? I okrążywszy fajką sylwetkę nienawistnego 
przybytku sztuki tradycyjnie dodał: - Rozwalić raz tę budę! Wpuścić trochę 
powietrza w ten mieszczański zaduch... - A ja w tej budzie mam wystawiać moje 
akwarele. W jesiennym salonie tej rupieciarni - objaśniła Ewa zakłopotana. - Ale 
na co panu powietrze - zapytała starając się przebłagać Wiechnę najpiękniejszym 
z możliwych uśmiechów - kiedy pan nie maluje powietrza? - Żal mi pani - 
westchnął grzecznie - bo jeśli można o kimś powiedzieć, że ma świeżość widzenia 
po staremu, to właśnie pani. Nawet się dziwię, że panią do tej uroczystej 
graciarni przyjęli. Ale poczekajmy. Jeszcze zanim rewolucja zmiecie kapitalizm i 
burżuazję, wywalczymy nowy instynkt sztuki, otwarty dla wszystkiej awangardy. 
Kroją się już projekty. Na razie "państwowotwórcze", ale i ministrów można 
zażyć, jak to się mówi, z mańki. - Nie wiem, czy ja widzę po staremu, czy może 
tylko po mojemu - próbowała się bronić Ewa. - To, co pan uważa za malarstwo 
awangardowe, było już awangardą za moich najmłodszych studenckich lat... Poszłam 
po prostu trochę w bok, ale chyba nie wstecz... A czy pan myśli - zagadnęła 
oględnie - że po tym zmieceniu burżuazji proletariat będzie rozumiał pana 
obrazy? - A dlaczegóż by nie? Czy zna pani wycinanki łowickie? Czy w ogóle 
sztuka ludowa nie jest płaską kombinacją linearną i barwną? Czy pani myśli, że 
można wrócić do tego załgania, żeby obraz udawał dziurę, przez którą widać 
kilometry przestrzeni? - To nie załganie, to konwencja... Ja zresztą według niej 
nie maluję. Ale cała sztuka stoi na konwencjach... I co za "wrócić"? Czy w 
sztuce jest w ogóle jakieś wstecz lub naprzód, czy może tylko - inaczej? W 
każdej konwencji można robić kicze lub arcydzieła, przynajmniej próbować czegoś 
takiego... - Konwencje się przeżywają i zamieniają w konwenans, a ten jest 
śmiercią sztuki. Obalimy te spróchniałe konwencje i przyzwyczaimy publiczność do 
innych. - Ale jaką publiczność? - agresywniała Ewa. - Jeden z naszych krytyków 
twierdzi, że dzisiejsze najbardziej nowatorskie malarstwo obliczone jest na 
zblazowane gusty burżuazjii... - Papier jest cierpliwy. Chciałbym, żeby ten pani 
krytyk zapytał mnie, czy choć jeden burżuj kupił mój obraz. Owszem, kupił ich 
parę dyrektor jednego z naszych koncernów stalowych czy węglowych. Dyrektor z 
przypadku i z woli Dziadka. Ale to nie jest żaden burżuj, to jest dziwak. - 
Właśnie... A publiczność o której pan marzy, ta, co przyjdzie do głosu po 
wymieceniu burżuazji, nie będzie się składała z dziwaków. I będzie uwielbiała 
mierność... Konstelacje Witkacego nie znalazłyby jednak nabywcy, gdyby nie pewna 
hrabina, urocza zresztą kobieta, która je kupiła... - Witkacy to pretensjonalna 
stylizacja... - Mniejsza o to. I niech pan nie myśli, że marzyłam o wystawianiu 
w "Zachęcie". Nie zabiegałam o to, znalazł się ktoś, kto wytargował dwie sale 
dla młodszych nawet ode mnie. Każdy musi gdzieś w końcu wystartować... - 
Oczywiście - uśmiechnął się z roztargnieniem dotyczącym jednak wyraźnie 
"Zachęty", lecz nie Ewy. - Czy nie poszłaby pani ze mną dziś wieczorem do 
kabaretu? Do "Qui pro Quo" lub czegoś w tym rodzaju? Chyba jakaś buda będzie 
czynna w tym ogórkowym sezonie? I dlaczego właściwie nie jest pani ze mną na ty? 
My wszyscy, to jest cała malaria, mówimy sobie po imieniu. A z nikim nie mam 
takiej ochoty na "tykanie się" jak z panią... - Tylko bardzo intymne 
okoliczności zmuszają mnie do mówienia komuś "ty". I dziękuję, ale nie mogę 
pójść z panem dzisiaj do kabaretu - odmówiła dziwiąc się samej sobie, bo 
impertynencje i poufałości Wiechny brzmiały tak jednoznaczną prowokacją, że była 
całkowicie pod urokiem tego wyzwania. Zniweczył to częściowo trywialnym: - Bo 
co? Zazdrosny mąż? - Myli się pan gruntownie, to ja jestem zazdrosna o męża. 
Ledwo mogę doczekać tego pojutrza, kiedy do niego pojadę. Jest nad morzem, a ja 
zostałam tylko, żeby przygotować tę głupią wystawę - odrzekła prawie ze złością. 
- To może wstąpi pani ze mną choć raz na czarną kawę do Ziemiańskiej? - spytał z 
takim żalem i dąsem w głosie, jakby życie Ewy Radgoskiej polegało na odmawianiu 
mu wspólnego wypicia czarnej kawy. - Dobrze - zgodziła się - ale nie na długo, 
mam jeszcze trochę roboty przed wyjazdem... - I pani rzeczywiście myśli, że pani 
coś osiągnie tym swoim postimpresjonizmem? - Wiechno pykał w nie chcącą się już 
rozżarzyć fajkę i szukał po kieszeniach zapałek. - Postimpresjonizm to nic nie 
znaczy - sarknęła. - I mogę pana zapewnić, że do czegokolwiek mnie pan zaliczy, 
nie zamierzam osiągnąć mniej niż pan swoim supermatyzmem czy innym geometrycznym 
"izmem". Pod kogo? Pod Malewicza? Czy Mondriana? - Pod samego Wiechnę, jeśli 
łaska - odciął się z tą samą dozą niecierpliwej zarozumiałości. - Ale mówmy 
serio... Niechże pani zrozumie, że pani sama jest o wiele cenniejszym dziełem 
sztuki niż to wszystko, co pani zamierza malować... Owszem, owszem, podziwiam 
pani talent, ale bardziej panią samą... - I to mówiąc, czysto malarskim gestem 
zarysował rękoma w powietrzu sylwetkę Ewy. - Feeryczna kompozycja istnienia, jak 
mówi nie o pani, tylko w ogóle o człowieku, jeden mój znajomy... - Ta feeria 
składa się z samych ujemnych zalet. Czy raczej z braku pewnych wad. Na przykład 
- nie mam tłustych włosów ani cery, nie potnieją mi ręce ani stopy, nie mam 
odcisków ani zatkanego nosa, nie chrapię we śnie... - Cóż za wyrafinowana 
kokieteria... - Złe warunki zewnętrzne nie pozwalają mi na zwykłą... Czy pan 
zawsze wypala całe pudełko zapałek do jednej fajki? Znów panu zgasła... - Kiedy 
panią zobaczę? - rozległo się w głębi niezbyt w tej chwili przepełnionej 
kawiarni. To pytanie zadawał wysoki, bardzo przystojny, choć już niemłody pan, 
osłaniający dłonią słuchawkę kawiarnianego telefonu. - Tak. A kiedy panią 
zobaczę? - powtórzył niegłośno, lecz Ewa usłyszała go jakby tuż przy swym uchu i 
ześliznęła się od razu w czas przeszły dokonany. To było tak dawno, kiedy ten 
sam człowiek - tylko nosił wtedy mundur - zapytał ją: "Kiedy panią zobaczę?", a 
zapytał tak, jakby była pierwszą i jedyną w dziejach świata osobą, do której 
takim tonem i głosem te słowa mogły być powiedziane. Odurzenie, które wynikło z 
tych przez jakiś czas powtarzanych zapytań, trwało zaledwie kilka miesięcy, ale 
były to miesiące pamiętnego 1916 roku, owego lata wielkich bitew, jesieni 
trudnych kryzysów, a Stefan znajdował się wtedy na froncie. Obiektywnie 
przybrało to więc charakter pospolitego w owych czasach banału obyczajowego. 
Subiektywnie bujne życie wewnętrzne Ewy nadawało tej przygodzie sute 
interpretacje na przemian cyniczne ("oto do czego przywiodło to dziwiące mnie 
poczucie beztroski, swobody, niezależności od wszystkich i wszystkiego"), 
liryczne, przewrotne, a nawet losowe w sensie "to_się_musiało_stać". Lecz, 
niestety, to się nie chciało "odstać". Zrazu wmawiała w siebie, że zdobyła się 
na wyzwanie rzucone wszystkim konwencjom nienaruszalności pożycia małżeńskiego, 
poddała się próbie stwierdzającej wartość uczuć Stefana, skoro miały za 
przedmiot dziewczynę aż tak, w jej przekonaniu, przez "innych" także pożądaną, 
wyzwoliła się ze "skazania na miłość jedyną", która teraz dopiero stanie się 
miłością z wyboru i na zawsze. Ale kiedy spostrzegła, że trzeba się wycofać, i 
to szybko - straciła grunt pod nogami. Nękały ją - i zupełna niemożność 
związania życia z tym właśnie partnerem, nawet jeśliby tego chciał (a wiedziała, 
że już przestaje chcieć), i tak samo absolutna niemożność wywikłania się z 
władzy uroku, co stawał się złym czarem, i równie pełna świadomość, że bez 
popadnięcia w ten manowiec nie odnalazłaby już drogi do Stefana, który takiej 
właśnie "drogi do niego" nigdy by nie przyjął - słowem, zaplątała się w sytuację 
bez godziwego wyjścia i na próżno przed każdym spotkaniem postanawiała 
zainscenizować zerwanie. Medard, czyli Medzio Gorzycki, nie należał do 
wojskowych młodzików. Był starszy od Ewy i nawet od Stefana, służył w tzw. 
"plutonie wujków", gdzie najmłodszy ochotnik_szeregowiec dobiegał trzydziestki, 
on sam zbliżał się ku czterdziestce, choć wyglądał niesamowicie młodo. I nie 
miał problemów, z którymi szamotała się Ewa. Przywykł od niepamiętnych czasów 
spać z każdą kobietą, która mu się podobała, unikając jedynie panienek na 
wydaniu. Jedyną zawiłością w stosunkach z Ewą była może chęć przekonania się 
(jakże oboje byli przewrotni), czy jego niewątpliwa sztuka uwodzicielska nie 
straciła z latami na sile, a właśnie w danym wypadku spotkał się ze szczególnie 
długo, jak na jego błyskawiczne konkiety, stawianym oporem. Okoliczności 
związane z jego wiekiem i obfitym "dorobkiem" erotycznym sprawiły, że nagle on 
sam ułatwił Ewie zadanie, z którym się borykała. W czasie listopadowego 
spotkania, co stało się znienacka ostatnim (jeździła do niego, szalona, do 
Piotrkowa, gdzie po trudach bohaterstwa na froncie pętał się jako "kapral 
werbunkowy"), oznajmił jej, że w Warszawie spotkał swoją pierwszą narzeczoną z 
czasów jeszcze szkolnych, w której kochał się niemal od dziecka, a która z nim 
była zerwała właśnie, jak przyznawał z rozbrajającą szczerością, wskutek jego 
zbyt częstych niewierności. Ona jednak "pozostała mu wzruszająco wierna", to 
zobowiązuje, a więc po prostu żeni się ze swoją pierwszą miłością. Ewie wydało 
się to pięknym zakończeniem romansu. Narzeczona z dzieciństwa, to ją niemal 
uskrzydlało niwecząc wszelką gorycz upokorzeń, które by ją ewentualnie czekały. 
Przyjęła wieść z niespodzianą pogodą, uradowana, bo już nie musi drżeć, że 
zerwanie nastąpi z powodu nowego zapytania: "Kiedy panią zobaczę?", a niestety, 
domyślała się, do kogo mogłoby być zwrócone. Parę razy, niepostrzeżona, widziała 
Medzia na ulicy w towarzystwie znanej łatwej piękności Piotrkowa. Teraz i owa 
piotrowska pani straciła bez wątpienia aktualność. Ewa cieszyła się, że jej miły 
jest lepszy, niż się zdawało, i wyrzucała sobie, że w gruncie rzeczy miała go za 
czarujące ladaco. Potem przeczytała w prasie wiadomość o ślubie Medzia, co było 
wydarzeniem "kroniki towarzyskiej", gdyż "narzeczona z dzieciństwa" okazała się 
fenomenalnie bogatą jedynaczką warszawskiego przemysłowca, kupca, giełdziarza, 
słowem, człowieka od wielkich interesów. To także przyniosło Ewie ulgę w 
nawrotach czysto sensualnego żalu, a pewnego dnia zobaczyła Gorzyckiego już w 
Warszawie, na ulicy z tą żoną (jej malarskie oko zawsze widziało wszystko), 
osobą dość z natury rzeczy leciwą, niepozorną i mało atrakcyjną, by nie 
powiedzieć - zgoła niepowabną, choć elegancką. Wtedy, nie wiadomo dlaczego, 
opuściła ją resztka sentymentu i całą "piotrkowską historię", w której właściwie 
najbardziej przejmujące były te pierwsze pytania: "Kiedy panią zobaczę?", 
nazwała "swoim zdziczeniem", a Medzio przestał dla niej po prostu istnieć. 
Tymczasem po dziesięciu prawie latach istniał dla siebie i stał przy 
kawiarnianym telefonie, pan już pod pięćdziesiątkę, ale jeszcze powabny, i pytał 
znowu "Kiedy panią zobaczę?" Prawie by ją to rozśmieszyło, gdyby nie popadła bez 
ratunku we wszystko, co było kiedyś. Droga powrotna do Stefana okazała się 
trudna i ostatnie lata wojny upłynęły im, także osobiście, wśród ciężkich 
przeżyć. Jeszcze w czasie trwania wojny, kiedy Stefan wahał się między 
uniwersytetem warszawskim czy krakowskim, odwiedziwszy na Boże Narodzenie ciocię 
Kachnę i młodych Tomyskich, Ewa i Stefan wstąpili raz do cukierni, gdzie raptem 
ujrzeli "przygodę Ewy". Wystarczyło sposobu, w jaki "Medzio" wstał i z daleka 
złożył głęboki, znaczący ukłon, aby Stefan powiedział: - To Medard Gorzycki, 
architekt, mówią, że zdolny, tylko bęcwał, leń. Podobno żeni się bogato 
(wymienił nazwisko znanego warszawskiego krezusa) i ma założyć własne biuro 
projektów, chyba dla pozoru, bo mógłby żyć na fartuszku małżonki. Nie 
wiedziałem, że go znasz. On się w tobie kocha - dodał nagle z alarmującym 
gniewem. Stefan miał dar bezbłędnego rozpoznawania wszystkiego, co dotyczyło 
Ewy, i już od dnia powrotu zdradzał zaniepokojenie, że Ewa jest "jakaś inna". - 
O, mogę cię zapewnić, że bez wzajemności - odparła teraz czelnie, choć prawdą 
byłoby: - Niestety, już mu to przeszło. Wówczas było to jeszcze dla niej 
"niestety". Dodała jednak nielojalnie: - To człowiek całkiem bez blasku. - 
Myślę, że na odwrót, składa się z samych czczych blasków - zaśmiał się Stefan 
nieżyczliwie. - Ale dobrze, niech widzi, jak my się z blaskiem kochamy. (Mówili 
z cicha, Gorzycki siedział sam w głębi lokalu, może czekał na narzeczoną.) Ewa 
wiedziała, że Stefan się wszystkiego domyślił, choć nigdy już o nic nie zapytał, 
i kochał ją w istocie może jeszcze zacieklej, ale złą, rozgniewaną i pogardliwą 
namiętnością. Musiała na nowo, i długo nadaremnie, dobijać się o wesołą 
słoneczność i dobroć jego dawnych uczuć. Stefan był typem, jak to sobie jeszcze 
wedle Nietzschego nazywali, appolińskim, ale był tylko człowiekiem i 
wystarczająco skomplikowanym, aby inne jego właściwości nie doszły teraz do 
głosu. Sporo czasu minęło, nim wykryła, że zemścił się, jak myślała: "na 
poziomie mego zdziczenia" wdawszy się w przekorny flirt czy romans z mało jej 
znaną kuzynką, osobą dość wulgarnie ponętną. Nie dociekała szczegółów ani śmiała 
nudzić go pytaniami. Raz tylko rzekła cytując słowa z "Le Lys rouge" Anatola 
France'a: - Ja n'ai pas voulu que ce soit celle_l~a. - Ach - roześmiał się 
wyzywająco - ty jesteś jeszcze przy starym skostniałym Anatolu Fransie. I 
dobrałaś się, jak widzę, do tego raptularzyka, co mi go sama zrobiłaś na intymne 
zwierzenia. Więc je masz... Tak, w istocie, z niedyskrecją rozpaczy dobrała się 
do tej książeczki, kiedyś wysłanej mu na front, a w której nadal, jak się 
okazało, prowadził coś w rodzaju dziennika. Były tam jednak tylko lakoniczne 
wzmianki: "Z Baśką". "Dziś znowu Baśka" itp. Nie zaprzeczyła i nie broniła się. 
Myślała tylko w popłochu o bezgranicznej przewrotności ludzkich serc. Kiedy 
Stefan porzucił ostatecznie wojsko, powiedział do niej w ich pierwszą noc: - Coś 
ty mi takiego zadała, że wiesz, byłem ci wierny przez cały czas, choć pokus tam 
nie brakło na froncie i poza frontem. Przyjęła te słowa z niezrozumiałym dla 
samej siebie zażenowaniem czy rozczarowaniem - miałażby być jedyną kobietą 
człowieka, co nie chciał nawet sprawdzić, o ile ich tak wielka bliskość wytrzyma 
drobne odstępstwo? A teraz czuła się oszukana, śmiertelnie ugodzona, że śmiał ją 
zdradzać, że nie okazał się wspaniałomyślnym, wielkodusznym Stefanem, co 
przebacza i zapomina, że był tylko taki jak ona. Nawet nie chciała dowiedzieć 
się całej prawdy, nie byłaby w stanie jej znieść, bała się, że odejdzie. Kuzynka 
jednak wkrótce wyszła szczęśliwie za mąż, a potem nadeszły inne ciężkie rzeczy, 
z których nie najmniejszą była śmierć rodziców Stefana. Zmarli wkrótce po 
wojnie, jedno w dwa lata po drugim, oboje w wieku 72 lat życia. Stefan śmierć 
ojca przyjął spokojnie, ale śmierć matki przebolał bardzo mocno. Ten smutek 
pojednał go całkowicie z Ewą, a jeszcze bardziej zespoliło ich żałosne wrażenie 
losu Sabiny, do której wybrali się pewnego lata z odwiedzinami. Zygmunt Oldak 
był wtedy w jakimś, nadal prywatnym, leśnictwie pod Augustowem, ale wszystko w 
tym domu obróciło się na najgorsze. Ich córeczka, urodzona pod koniec roku 1915, 
była dzieckiem świetnie udanym, ładnym sympatycznym i pełnym inteligencji, lecz 
dożywszy lat sześciu zmarła na pogrypowe zapalenie płuc, złośliwa grypa długo 
jeszcze po wojnie grasowała po całej Europie. Zostawszy sami ze zdrowym jak 
bysio, zwycięsko pokonującym najstraszniejsze choroby dziecięce, idiotą 
Antolkiem, Oldakowie zmienili się nie do poznania. Zygmunt Oldak zaczął się 
kompletnie opuszczać w obowiązkach i prawie co rok zmieniał jedną leśną posadę 
na inną. Nadto popadł w niewyszukane towarzystwo drobnych ziemian, leśników i 
dzierżawców, uwielbianą dawniej żonę zaniedbywał nie tylko dla kart i hulanek, 
lecz i dla innych kobiet. Sabina przestała "żyć dla niego" (co też zresztą 
przyczyniało się do jego rozprzężenia), wyrażała się o nim nieomal grubiańsko, 
choć i z jadowitym dowcipem; całkowicie pogrążona w swym nieszczęściu, wroga 
ludziom i światu, życie uważała za parodię złośliwego demona, słowem swoista, 
lecz niewątpliwa harmonia tego małżeństwa zmieniła się w dysonanse. To zbudziło 
w Stefanie wrodzoną mu jasność duszy, ale żadne dawki "optymizmu pomimo 
wszystko" nie były w stanie rozproszyć mroków tego domu. Aż do egzaltacji 
skruszona i pokutna Ewa gotowa była teraz na wszystko, byle tylko nie załamała 
się ostatecznie afirmatywna radość życia, stanowiąca właściwą naturę Steafana. 
Nie miał już nikogo ze swoich, z kim by mógł być jeśli nie szczęśliwy, to 
przynajmniej wesoły, ona jedna mogła go wśród tych klęsk ocalić - i to jej się 
udało. Szczęście, bliskość, ufność i rozkosz bez nienawiści wróciły do ich 
życia, zwłaszcza gdy na domiar dobrego Ewa zaczęła z pasją malować, a Stefan 
pisać powieść (nie zrobił tego doktoratu z historii), która na razie 
przedstawiała się w jego relacjach dość mgławicowo, ale zapowiadała wiele. Nie 
brakło ma się rozumieć, w dalszym ciągu kłopotów ani zmartwień. Było pojawienie 
się Ludwika, który nie mógł się Stefanowi podobać, były absorbujące aż do obłędu 
rozmowy o Polsce, Rosji Sowieckiej, Niemcach, faszyzmie i tym podobnie, była 
męcząca konieczność zajmowania wciąż jakiegoś stanowiska, lecz to nie naruszało 
ich szczęśliwego "we dwoje". A "Basia" i "Medzio" wyparowali z ich życia, jak 
się zdawało, bez śladu. A jednak późniejsze tragiczne okoliczności spowodowały, 
że Medard Gorzycki miał, nie wiedząc o tym, znowu prześladować Ewę koszmarami 
złych snów. Nigdy nie były to sny o nim. Jego postać i wszystkie z nim udręki 
czy uciechy znikły nawet z jej snów, a przecież on - nigdy w nich nieobecny - 
był koniec końców ich sprawcą. Rozdział 12~ Ludzie samotni W czasie długich 
tygodni choroby, tak samo natrętnie jak ataki gorączki, pojawiała się z 
mechaniczną niemal prawidłowością scena o niezmiennym, raz na zawsze zaistniałym 
przebiegu. zaczynało się od tego, że Joanna czuje w garści grudkę śniegu, którą 
chciałaby komuś wtłoczyć w usta. Potem zaczyna słyszeć dzwonek. Dzwonek dzwoni u 
sanek, sanki biegną po lśniącej drodze wyżłobionej między zaspami śniegu. 
Słychać tarcie się płóz, chrzęst uprzęży, spaśny konik niesie lekko, tanecznie. 
Wielki kożuch na przedzie to gospodarz spod Ostrowi Mazowieckiej, ojciec jednej 
z Joasinych uczennic, a osoba, co się ku niej pochyla i prosi: "Zasłoń usta, 
Joaśka" - to nie Henryk, to Ewa Radgoska. I ten dzwonek tak cienko dźwięczący, i 
nic. Scena pojawia się, znika i pojawia się znowu, i znaczyć będzie zawsze to 
samo: pożegnanie z miasteczkiem, gdzie dwa i pół roku temu zaczynała swój zawód 
nauczycielki, początek czasu, w którym nie miało nigdy już być Henryka Pawęty. 
Jakże to dziwnie się poznali! Przybył do miasteczka w drugim roku jej pracy jako 
nauczyciel przyrody. Usłyszała go, zanim ujrzała. Poszła była odwiedzić swych 
ostrowiańskich znajomych, a gdy zrzucała płaszczyk w sieni, zza otwartych drzwi 
bocznego pokoju rozległ się czyjś młody, męski głos, mówiący: - Ktoś bardzo 
ładny wszedł do przedpokoju. Kto to jest? Pamięta, jak ścierpła z zachwytu na 
brzmienie tego głosu, który w myśli od razu nazwała "srebrnym", jak olśniło ją 
potem, kiedy ich sobie przedstawiono, gwałtowne, mocne spojrzenie przejrzyście 
jasnych oczu, jak spłoszyły i rozczarowały ją słowa wyrzeczone z beztroską 
radością: - Ależ pani mi się podoba! Przepadłem! Joanna nie miała, bo nie 
chciała mieć doświadczenia w sprawach miłosnych i nie wiedziała, czemu zasmuciło 
ją, że pociągający młody człowiek mówił od razu przy pierwszym spotkaniu o swym 
dla niej zachwycie. Czuła tylko, że takie zachowanie się nie wróży nic poważnego 
i że chce się jej z tego powodu płakać. Myliła się, te niedyskretne "publiczne" 
oświadczyny były miłością od pierwszego wejrzenia, taką samą, jakiej ona dała 
wyraz pełnym trwogi milczeniem. Joanna nie liczyła na miłość. Nie liczyła na nią 
w ogóle, zbyt nieśmiała, by spodziewać się czegoś, co byłoby godne jej dumy i 
jej wymagań. Lotna, śliczna (tak ją zazwyczaj określano, sama miała się za ledwo 
niebrzydką) i chmurnie płochliwa, uciekała przed hołdami zalotników, z których 
każdy ją czymś przerażał albo raził. Ale Henryk Pawęta zabiegł jej wszystkie 
drogi, nie było przed nim ucieczki. Miłość jego była nadal zachwycająco wesoła, 
jawna, głośna, jak pieśń ptaka, co dla jednej śpiewając wszystkich dokoła 
czaruje. Rozpogodził Joasię, zakwitła przy nim, stanęła przed swoją wielką 
szansą zabłyśnięcia tak rzadko lśniącym w człowieku blaskiem szczęścia, lecz 
natura jej z oporem wciągała się w tę piękną grę możliwości. Uczucia jej były 
nieufne, miłość jej była zatroskana. Gdy Pawęta wobec wszystkich okazywał jej 
czułość i uwielbienie, umierała ze wstydu i budziło to w niej powątpiewanie o 
sile jego miłości. Ona bowiem bladła i niemiała, gdy ktoś przy niej wymówił jego 
nazwisko. Czuła się zdolna kochać go za cały świat i cierpiała, gdy czyjekolwiek 
słowa, uśmiechy, spojrzenia zwracały się do niego z rozradowaną życzliwością. A 
ciągle się zwracały, bo Henryk Pawęta był człowiekiem przystojnym, bardzo 
towarzyskim i łatwo jednającym sobie serca. Za jego też przyczyną cała szkoła 
żyła pod urokiem tego romansu. Gdy w adwentowe świty zagrały po miasteczku 
starożytne mazowieckie "ligawki", to chłopaki najrzewniej buczały na nich pod 
balkonem Joanny i pod oknami Henryka. A chłopskim rodzicom uczniaków i 
dziewczynek żadne sanki nie zdawały się dość pięknie rzeźbione, gdy w niedzielę 
Henryk i Joanna zapragnęli pojechać spacerem na leśniczówkę. Gimnazjum było 
koedukacyjne, większość młodzieży - dzieci chłopów i drobnych rzemieślników; 
innej ludności poza urzędnikami, doktorem, księdzem i aptekarzem w Ostrowi nie 
było. I dzieci, i rodzice lubili Joannę Tomyską. Mimo że nie tak obcesowa jak 
Henryk i trudniejszego usposobienia, umiała do nich trafić, pozyskać sympatię i 
zaufanie; była obdarzobna jakimś sobie tylko właściwym rodzajem poważnego 
natchnienia w postępowaniu z ludźmi, a zwłaszcza młodzieżą. Na jakiś sposób 
czasy to były bohaterskie. Wszystkiego brakowało, było powojennie, trudno i 
młodo, ach, jak młodo! Nie widziała czarnych stron życia głuchej prowincji. 
Cicho i dyskretnie cieszyła się malowniczością wszystkich miejscowych postaci, 
nawet śmiesznych. Pasjonowała ją młodzież surowa i garnąca się do nauki jak do 
Sakramentu. Zachwycała się leśnym i polnym krajobrazem widzialnym z każdej 
uliczki. Cóż dopiero, kiedy pojawił się Henryk! A jednak... Nie bez zastrzeżeń 
było to "cóż dopiero". Szczęście wzbogaciło, lecz i powikłało proste radości 
życia Joanny. Nie tylko w jej wnętrzu, ale i w sensie życiowym. Nadto 
sprzyjające ich miłości miasteczko zaczęło zbyt natarczywie interesować się tym, 
czy dojdzie do wesela i kiedy ślub? Nie doszło do wesela. Zachwycenie trawło 
cztery z górą miesiące, gdy nagle w pewien styczniowy dzień przyszło 
nieszczęście. Im dwojgu tylko wiadome, osobliwe, dla nich samych niezrozumiałe, 
jak często bywają katastrofy miłości, niczym, zdawałoby się, znikąd nie 
zagrożonej. O cóż im poszło? O wszystko i o nic. Zaczęło się od błahego sporu, 
który ujawnił między nimi tak wielką różnicę poglądów, upodobań, odczuwań życia 
i świata, że to doprowadziło do zerwania. Joanna czuje w sobie dreszcz grozy na 
samo wspomnienie tego dnia, tej rozmowy. Toczyli ją przez sześć blisko godzin w 
miejscu najbardziej nieodpowiednim, bo w lesie. Było mróźno i śnieżno, ale 
pogodnie i tak cicho, że pejzaż wyglądał jak nieprześcignione w doskonałości 
chińskie malowidło. Niedziela. Poszli przed południem za miasto, żeby napatrzeć 
się okiści, blaskom słońca na śniegu, grze świateł w modrych cieniach gęstwiny. 
Wrócili prawie o zmroku z zabitym szczęściem w sercach. Lecz nie same tylko 
różnice poglądów (Joanna sprzyjała socjalizmowi, Pawęta był zagorzałym 
"narodowcem") przywiodły ich do klęski miłosnej. Pieszczotliwa beztroska, z jaką 
Henryk Pawęta nie przypisywał im wagi, była gorsza od wszelkich różnic. 
Pobłażanie, z jakim traktował przepaście, co się między nimi rozwarły, Joanna 
odczuła jako lekceważenie i obelgę. Pogodna, rzekłyś, rozbawiona niewzruszoność, 
z jaką obstawał przy swoim, była obrazą nie do zniesienia, jakby niefortunny 
żart z powagi jej ducha i jej losu. I Joanna to właściwie potargała naówczas 
wszystkie więzy. Nie mogła, nie była w stanie ścierpieć, żeby ten, kogo kocha, 
myślał inaczej, wierzył inaczej niż ona. I jeszcze się przy tym upierał od 
niechcenia i na wesoło, nie wiedząc, że to tragedia. Dusiła się od gwałtownej 
potrzeby wywarcia na tym człowieku swej władzy poskromnienia go tak, żeby stał 
się nią samą albo przestał istnieć. W końcu i jego poniosło. Jakiż to był 
gorzki, jadowity, śmiertelny spór! Straszne było zwłaszcza wspomnienie chwili 
ostatniej, gdy nagle schyliła się, podniosła garść śniegu i w nieprzytomnym 
szaleństwie miała chęć wtłoczyć Henrykowi tę grudkę śniegu w usta. Uśmiechnęła 
się jeszcze, ale już z widocznym w oczach przestrachem. - Tak... tak wygląda - 
odgadł przerażony - jakbyś mnie wolała widzieć martwym niż inaczej myślącym... - 
Nie chcę cię widzieć martwym - powiedziała - nie chcę cię widzieć w ogóle. 
Odwróciła się i wyprzedzając go podążyła zmarznięta i nieszczęśliwa ku miastu. 
Henryk Pawęta powlókł się za nią osłupiały. - Najukochańsza - próbował jeszcze - 
obszedłbym kulę ziemską, żeby ci przynieść szklankę wody... Czysty nonsens tych 
słów miłości przejął ją wtedy takim żalem, że o mały włos nie wróciła i nie 
padła ukochanemu do nóg. Ale zmilczała i tylko przyśpieszyła kroku. Nie 
wiedział, nie rozumiał, jaka w niej zaszła wtedy zmiana. Nie od niego już 
uciekała. Przed sobą rada by była uciec, dokąd oczy poniosą. Uciekała, by go 
wybawić od siebie. Wzbierał w niej, kłębił się nagły straszliwy akt poznania 
samej siebie, przeraziła się ujrzawszy pasję, popędliwość i władczość swojej 
natury. Jakże chciała ujść tej sobie, wyskoczyć z tej siebie, którą wtedy 
ujrzała i poznała w tej zabójczej niesnasce. Zaziębiła się w owym styczniowym 
lesie i nazajutrz dostała dreszczów i wysokiej gorączki. Miała przyjaciół, 
którzy na głowie stawali, żeby ją leczyć, ratować. Stary doktor Topolski, 
wytrawny praktyk, stwierdzał zapalenie miedniczek nerkowych, które nazwał 
chorobą pensjonarską i niegroźną, ale mogącą dawać nawroty wysokich temperatur i 
komplikacje ropne. Doradzał przy pierwszym spadku gorączki przewiezienie do 
Warszawy, gdzie panna Joasia ma rodzinę, a i możliwości leczenia będą tam 
większe. Doktor, sam, jak twierdził, rozkochany w Joasi, czuwał nad nią we dnie 
i niemal w nocy, zachodząc jeszcze późnym wieczorem, kontrolując temperaturą, 
samopoczucie, działanie przyjmowanych leków i dietę przyrządzaną poczciwie przez 
gospodynię odnajmującą Joannie schludny pokoik; pilnował nawet palenia w piecu, 
gdyż ciepło uważał też za środek leczniczy. Był więc świadkiem, jak chora nie 
pozwoliła się odwiedzić błagającemu o to Henrykowi. - Co się stało? - pytał 
szczerze zmartwiony - zamieniliście naszą mieścinę w piękną Weronę. Gdzież są 
rody Montekkich i Kapulettich, które was pokłóciły? - Doktor był jedynym w 
Ostrowie człowiekiem, co znał i czytywał Szekspira. - W nas samych okazały się 
te powaśnione rody - odpowiedziała Joanna - i nie pytać, doktorze - zgrymasiła. 
Żeby nie przestraszyć matki depeszą, wysłała do niej i do Ewy Radgoskiej listy 
przez okazję, ktoś właśnie jechał tego dnia do Warszawy. Z humorem, który na 
taką okoliczność zawsze jej dopisywał, zawiadamiała o swej chorobie, "błahej, 
lecz wymagającej dłuższego leczenia", i zapytywała, czy Ewa nie mogłaby po nią 
przyjechać, bo choć najgorsze minęło, ale czuje się trochę niedołęgą jak na 
podróż w niełatwych jeszcze warunkach komunikacji. A znając dawną 
przedsiębiorczość matki i nieświetny ostatnio stan jej zdrowia błagała na 
wszystko, żeby "Mama czasem nie przyjeżdżała, bo nie ma potrzeby, gdyby była, to 
doktor Topolski gotów jest w każdej chwili do Warszawy nam towarzyszyć". To już 
było małe "święte" kłamstwo, mające Katulę całkiem uspokoić co do bezpieczeństwa 
podróży. A Katarzyna Tomyska nie była już taka przedsiębiorcza jak niegdyś i 
stan jej zdrowia rzeczywiście szwankował, głównie z przyczyn psychicznych. Odkąd 
Joasia zaczęła próbować życia na własną rękę, a Józef wyjechał na rok lub więcej 
za granicę jako korespondent Polskiej Agencji Telegraficznej, poczuła się w 
jakiś sposób przegrana. I nie dlatego nawet, że nie była już w sensie matczynej 
opieki potrzebna swym dwojgu dzieciom, gdyż stosunki z nimi układały się 
nadzwyczaj sympatycznie i w innym niż dotąd, nowym stylu, wartościowo. Okazywali 
jej rzadkie w rodzinach, pełne serdecznej troskliwości zainteresowanie, a ich 
listy świadczyły o niekłamanej potrzebie zachowania z nią najwyższych kontaktów 
intelektualnych. Sprawa więc była znacznie subtelniejsza i bardziej 
skomplikowana. Katarzyna spostrzegła poniewczasie, że nie przewidziała 
ofiarowanego jej przez okoliczności marginesu życia nie dość jeszcze starego, 
aby mogło poprzestać na rezygnacji. Zbyt oddana dzieciom swoim i zmarłej 
siostry, nie zadbała o stworzenie sobie na ostatni, mogący jeszcze potrwać etap 
ziemskiej wędrówki samoistnego bytu, który, czuła to, byłby nie oderwaniem się 
od dzieci, ale przeciwnie, więzią łączącą je z nią na prawach równej z równymi. 
Zgryzota o to nadwątliła od razu jej siły fizyczne. Zaczęła chorować na wątrobę, 
serce, zaburzenia w krwiobiegu. Nie na tyle jednak, aby się temu poddawała. 
Zdając sobie sprawę z tego, że w jej wieku każde schorzenie jest próbą 
atakowania życia przez śmierć, miała w sobie jeszcze dosyć energii, aby walczyć 
ze skradającą się ku niej ciemnością śmierci do upadłego. Przemyśliwała nad 
wydzierżawieniem domku z dochodowym ogrodem pod Warszawą, a nawet nad założeniem 
sklepu, ale brakowało jej na to kapitału zakładowego. W niełatwych powojennych 
warunkach znalazła się z takimi resztkami schedy wrombczyńskiej i pociotecznej, 
że starczyło tego zaledwie na drobne wydatki i papierosy, których nie potrafiła 
się wyrzec mimo ostrych zakazów lekarzy. W końcu musiała zwinąć mieszkanie, bo 
nie było czym za nie płacić, skorzystała z nalegań Ewy i zamieszkała z 
Radgoskimi. Wynajęli przy Polnej trzypokojowe mieszkanie, gdzie duży, bardzo 
jasny pokój północny, z ogromem nieba za całą ścianę zajmującym oknem, 
przedzielony na pół "kotarami" z workowego płótna, służył w jednej połowie za 
pracownię malarską Ewy, w drugiej - za pisarską Stefana. Drugi mniejszy, od tej 
samej strony, był ich sypialnią. Duży jadalny od podwórza, trochę ciemnawy, ale 
jednocześnie jedyny - w rannych godzinach - słoneczny, dzięki czemu obfitował w 
silne kontrasty światła i cienia, tak że Ewa nazwała go "rembrandtowskim", 
służył zarazem jako pokój gościnny i w nim rezydowała Katarzyna. Mieszkanie z 
Radgoskimi było rzeczą przyjemną i zajmującą, ale jednak cokolwiek "emerytalną", 
a im bardziej Stefan i Ewa zapewniali, że "dopiero z ciocią Kachną dom ich stał 
się prawdziwym domem", tym bardziej czuła swoją tu, przynajmniej w sensie 
praktycznym, nieprzydatność. Radgoscy mieli bowiem nawet służącą, która okazała 
się skarbem i jakże mogło być inaczej? Lodzię (Apolonię) Bugajównę naraiła 
Naścia, teraz Golikowa, a cóż innego jak samo dobro mogło przyjść z Naścinej 
poręki? Lodzia była bardzo młoda i "prosto ze wsi". Katarzyna mogła więc ją 
douczać tego i owego ze swych kulinarnych i gospodarskich doświadczeń. Ale i z 
tym niewiele było roboty, bo Lodzia miała niezwykłe zdolności do prowadzenia 
sprawnie gospodarstwa, chętnie słuchała rad starszej pani, w lot wszystko 
pojmowała i niczego nie trzeba jej było dwa razy powtarzać. W mieszkaniu była 
łazienka, lecz nie pomyślano o pokoiku służbowym, czego wstydzili się Radgoscy, 
ale co nie było żadnym problemem dla samej Lodzi. Pod jej schludną ręką i na 
skutek jej wrodzonego dobrego smaku wprędce kuchnia, jasna, wesoła i najbardziej 
słoneczna z całego mieszkania, przeobraziła się w czysty pokoik mieszkalny, w 
którym nigdy jakoś nie było znać brudnej domowej roboty, wszystko tu lśniło, a 
okno zdobiły zawsze kwiaty w doniczkach i w skrzynce przytwierdzonej do 
zewnętrznego parapetu. Dla Lodzi przeniesionej z wiejskiej izby, gdzie 
gnieździła się wespół z matką_wdową i czworgiem rodzeństwa, ta kuchnia była jej 
pierwszym prawdziwym mieszkaniem. Ewa mówiła nadto coś o wielkim uroku osobistym 
Lodzi. - Kiedy przyszła do nas - opowiadała - to aż się zlękłam, tak mi się 
wydała dzika, spłoszona i pierwotna. Coś jej się nie udawało, zdaje się, że nie 
mogła rozpalić w piecu. Zaczęłam jej pomagać i nagle zobaczyłam jej uśmiech. 
"Już zaraz będzie dobrze" - powiedziała, czy coś takiego. Ale mnie zafascynował 
ten uśmiech i od razu wiedziałam, że osoba o tak ufnym promiennym uśmiechu musi 
być kimś niepospolitym. To wrażenie potwierdzało się z każdym nowym miesiącem, a 
teraz już i rokiem przebywania Lodzi w domu Radgoskich i kiedy z tych lub innych 
powodów nachodziły ich czarne myśli, zmartwienia i kłopoty, Katarzyna mówiła: - 
Już to samo, że trafiliśmy w życiu na taką Naścię, a teraz na taką Lodzię, 
znaczy, że mamy szczęście, że jest za co dziękować Panu Bogu. Wszystko to jednak 
nie załatwiało głównej udręki Katarzyny i dopiero list z Ostrowi, choć strapiła 
się wiadomością o chorobie Joasi, ożywił ją wewnętrznie. Myśl o tym, jak będzie 
chorą córkę pielęgnować i przywracać do zdrowia, wyznaczała jej rolę, wróżyła 
nawet, być może, całkowitą odmianę losu. Ewa wybrała się w podróż natychmiast, 
zapowiadając, że zależnie od stanu Joasi powrót może nastąpić nawet za kilka 
dni. Stefan chciał żonie towarzyszyć, ale Ewa ucięła sprawę krótko: - Bądź 
szczęśliwy, że przez parę dni będziesz miał pracownię tylko dla siebie, i pchnij 
mocno naprzód tę swoją powieść - co Stefan pokwitował wdzięcznym uśmiechem, gdyż 
był w istocie wyjątkowo zaprzątnięty pisaniem, które wciąż zdawało mu się 
brnięciem w niepowodzenie i fiasko, choć niejasno przeczuwał, że wie, ku czemu 
idzie, i że to musi być udane. Joanna miała nawrót gorączki, ale była przytomna 
i aż krzyknęła ze szczęścia ujrzawszy wchodzącą Ewę. - Nie podchodzę, bo z mrozu 
- rzekła raźno Ewa i zrzuciwszy futerko grzała twarz i ręce przy piecu. - 
Podchodź, podchodź! - wołała Joasia wyciągając ramiona. Chwyciła Ewę w objęcia i 
nagle zalała się łzami. Ewa czujnie popatrzyła w jej zapłakaną twarz. "A więc 
coś jeszcze i tu się stało - pomyślała - oprócz tych miedniczek". Jak było do 
przewidzenia, spędziła parę nocy na kanapce w pokoiku Joasi, która była zbyt 
rozbita i słaba, ażeby nie ujawnić rąbka swego dramatu. Ale wyznała tylko, że 
miała ciężkie przejście; z powodu zbyt radykalnej różnicy przekonań musiała 
zerwać z człowiekiem, którego kocha, którego miała niebawem poślubić. I że wtedy 
się właśnie zaziębiła, bo zerwanie odbywało się w lesie, na mrozie. Nie 
powiedziała nazwiska ani żadnych bliższych szczegółów, a Ewa nie pytała, ale 
rzecz osądziła z naganą i nadzwyczajnym zdziwieniem. - Nie_e?! - rzekła. - To 
niemożliwe. Z powodu różnicy poglądów? Ani różnica poglądów, ani różnica wieku, 
nic w ogóle nie może być powodem zerwania wielkiej miłości. Nic prócz jej braku. 
Więc chyba żeście się nie kochali? Joanna nie udzieliła żadnych co do tego 
wyjaśnień. Nie doczekawszy się ich Ewa rzekła w zadumie: - Miłość tak nagle 
przerwana, to może wywołać uraz, który ci spaczy charakter. takie urazy - 
powtórzyła - paczą charakter. - Albo przeciwnie - odpowiedziała Joasia z trudem 
- mogą go wyprostować... zahartować... A po chwili dodała: - Tak... Okazałam za 
dużo charakteru... Ewa na to: - Ale wiesz, Joasia, zaimponowałaś mi. Ja tak we 
wszystkim to jestem pełna namysłów i przemądrych wątpliwości. Ale w miłości to 
idę bez namysłu, na oślep. I biorę ją dosłownie. Miłość skonsumowana może być 
winą, ale nie zaspokojona tkwiłaby chyba we mnie jak nieuleczalna choroba. Czuję 
się przy tobie strasznie prostacka. Joasia uśmiechnęła się, choć łzy jej ciekły 
z oczu. Tak, Ewa może by się na taką rzecz nie zdobyła. Tego przynajmniej nie 
było w jej życiu tak pełnym wszystkiego. Tym ona Ewę przerasta - ponurą 
zdolnością do wyrzeczenia się szczęścia. Oto jedyna gorzka pociecha w jej 
niedoli. Po paru dniach gorączka przestała się pojawiać i doktor Topolski 
pozwolił wyruszyć w drogę. A że do Warszwy trzeba się było przesiadać w Małkini, 
po długich namysłach i naradach zdecydowano, że panie zostaną odwiezione sankami 
wprost do Małkini. Dnie były mróźne, ale słoneczne i bardzo ciche. Doktor 
Topolski osądził, że jazda przez czyste powietrze zdrowsza będzie dla dobrze 
opatulonej w baranice Joasi niż wyczekiwanie godzinami nie dość jeszcze 
sprawnych połączeń kolejowych na podrzędnej stacyjce. Przed samym wyjazdem Ewa 
zaryzykowała nieśmiało: - Czy rzeczywiście nie chcesz się pożegnać z panem 
Pawętą? Tak o to prosi... Joasia spojrzała zdziwiona, że Ewa zna już i to 
nazwisko, ale w jej spojrzeniu była zarazem niemal wrogość. W milczeniu 
potrząsnęła przecząco głową i zaraz potem odjechały. W Warszawie Joasia długo 
jeszcze chorowała, temperatury wracały kilkakrotnie, ale w końcu pod opieką 
dobrego urologa, którego sprowadził profesor Górecki jako swego szkolnego kolegę 
i znakomitego specjalistę, uparte zapalenie miedniczek zostało pokonane i 
zażegnane, lekarz nastawał tylko na skrupulatne unikanie przeziębień, bo przy 
byle grypie miedniczki mogą się "odezwać". Profesor Tadeusz Górecki, znany Joasi 
z czasów pertraktacji o wyższe studia dla Janka, prowadził teraz katedrę 
biologii na Uniwersytecie Warszawskim, a w domu Radgoskich był częstym gościem i 
- jak Joasia spostrzegła to dość szybko - gościem Katarzyny. Toteż kiedy raz 
gawędziły z Ewą na temat pewnego załamania się w hartownym zdrowiu Katuli, Ewa 
zauważyła: - Katula choruje, bo straciła podstawę własnego samodzielnego 
istnienia. Ona nie jest bynajmniej stworzona do wegetowania "przy dzieciach". 
Nasz zaprzyjaźniony lekarz, doktor Dropiewski, mówi, że biologicznie Katula jest 
co najmniej o dziesięć lat młodsza od swego wieku. I rzeczywiście ma jeszcze 
dość energii, żeby pożyć dla siebie i u siebie, ale "dzieci" - zaliczam do nich 
i naszą trójkę - mają wciąż za mało środków, żeby jej w tym dopomóc. Zresztą 
nawet gdybyśmy się wspólnie na to wytężyli, na pewno by nic od nas nie przyjęła. 
- Katula nie ma własnego istnienia? - zastanowiła się Joasia. - Jednak chyba je 
ma, profesor Górecki nie przychodzi do nas ani do niej jako do matki "przy 
dzieciach". Okazuje jej tyle atencji i nawet czułego zainteresowania, jakby ona 
jedna dla niego się tu liczyła. To jej przyjaciel i zdaje się bardzo oddany. Ewa 
odparła na to z mnóstwem znaczących min i uśmiechów: - Tak, to prawda. Będę 
niedyskretna, ale nie mogę wytrzymać, żeby ci tego nie powiedzieć. Profesor 
Górecki oświadczył się o rękę Katuli... - Nie?! - wykrzyknęła Joasia zrywając 
się z poduszek. - To mi nie przyszło do głowy! - Tak, tak - potwierdziła z 
życzliwym śmiechem Ewa. - On jest od dawna wdowcem i nie jest taki młody, jak 
się wydawał Jankowi ani jak na to wygląda, choć będzie młodszy od Katuli o 
jakieś siedem lat. Ale nic z tego, Katula nie przyjęła oświadczyn. - A on co na 
to? - Jego wysoce filozoficzna postawa sprawia, że nie zraził się i nie zmienił 
swojego do niej uwielbiającego stosunku. Wciąż ma nadzieję, że jej tę odmowę 
wyperswaduje. To człowiek, co wierzy w siłę perswazji, zwłaszcza własnej. Na to 
weszła wracająca z miasta Katarzyna. Bez jednego siwego włosa, bez zmarszczek, 
lekko zaróżowiona od chłodu, giętka i żywa w ruchach wydała się Joannie 
rzeczywiście bardzo jeszcze interesująca; po raz pierwszy Joanna popatrzyła na 
nią nie jak na matkę, lecz jak na drugą, samą w sobie wartościową kobietę. - 
Mamusiu, co ja słyszę - wypaliła od razu - profesor Górecki oświadczył się o 
twoją rękę, a ty go nie chcesz? Dlaczego? To taki miły pan. Katarzyna przez 
mgnienie jeszcze bardziej poróżowiała, lecz nie tracąc równowagi ducha postawiła 
przy łóżku Joasi w szklaneczce przyniesiony bukiecik przylaszczek. - Już to 
sprzedają na ulicach - rzekła. - Przedwiośnie, szybko idzie już do wiosny. To na 
cześć twojego wyzdrowienia. Czwarty dzień bez temperatury, jutro już zaczniesz 
wstawać. Ale z tej Ewy plotkara... Dlaczego odmówiłam? Odmówiłam, bo pan Tadeusz 
za często mówi "panie dobrodzieju" albo "panie dobrodziejski". I ze zbyt wielkim 
namaszczeniem zawsze ma rację. Myślę, że na dłuższą metę nie mogłabym znieść 
tych dwu rzeczy. - Nieodrodna matka swojej córki - roześmiała się Joanna, aż jej 
szare chmurne oczy rozbłysły. I to stało się najważniejszą chwilą owej dziwnej 
rozmowy. Śmiech czy uśmiech Joasi były rzadkością, a więc rzeczą bezcenną. - Co 
chcesz przez to powiedzieć? Co to za aluzja? Czyżbyś miała za sobą podobne 
doświadczenie? - Katarzyna wpatrzyła się bacznie w roześmianą twarz córki. - Ale 
to chyba nic poważnego, skoro się śmiejesz... - Może... I chyba to nic ważnego - 
przytaknęła Joasia. - Żart na stronę - rzekła jeszcze Katarzyna. - Ale sama 
widzisz, śmiejesz się z matki na samą myśl, że mogłaby na starość popełnić 
głupstwo. - Śmieję się do mamusi. I śmiałabym się zawsze z radości, jakby 
mamusia była jeszcze na swój własny sposób szczęśliwa. - Jakże ja bym mogła być 
na taki sposób szczęśliwa? Czy ja nie mam poczucia humoru i śmieszności? 
Wychodzić powtórnie za mąż? Stary babus podchodzący do sześćdziesiątki? 
Wychodzić za mąż, kiedy żadne z moich dzieci nie wstąpiło jeszcze w tak zwane 
związki małżeńskie, choć Józkowi stuknie wkrótce trzydziestka, a ty masz już 
dobre dwadzieścia i sześć latek? Na szczęście pan Tadeusz to mądry człowiek, nie 
wziął zbytnio do serca tej odmowy, a może rad, że go uchroniłam od skutków zbyt 
nieopatrznej decyzji. Jestem pewna, że będzie nadal przyjacielem naszej rodziny, 
bo bardzo lubi Stefana i Ewę, a teraz przywiązał się i do ciebie. Myślę, że i te 
oświadczyny to była raczej chęć, żeby jako mój mąż stać się dla was kimś 
bliskim. To człowiek zupełnie samotny i trochę dziwny. Mógł się już kilka razy 
ożenić, niejedna się w nim kochała, bo sam jest piękny; nie wiem, co sobie do 
mnie starej upatrzył. Prawdę mówiąc Katarzyna miewała chwile niepewności, czy 
dobrze zrobiła odrzucając tę osobliwą szansę własnego nowego życia. Ale to były 
rzadkie chwile i nieistotne. Katarzyna wiedziała w gruncie rzeczy, że nie takiej 
szansy czeka i potrzebuje. Zaczęła za to z pewnego rodzaju nieoczekiwaną pasją 
widzieć tę szansą w ponownym zamieszkaniu i stworzeniu domu z Joasią. Z nią samą 
jeszcze o tym nie mówiła, lecz gdy tylko nadarzyła się sposobność, zwierzyła się 
na ten temat Ewie i Stefanowi. - Joasia - twierdziła wtedy - jest bardzo skryta, 
samodzielna i, jak to się teraz mówi, samowystarczalna. Takie ma przynajmniej o 
sobie wyobrażenie. Ale jest po ojcu szalenie mało praktyczna. I nie umie wcale 
dbać o siebie. Ona niezależnie od choroby ogromnie zeszczuplała i zmizerniała. 
Jak ją zostawić samą, to nie doje, nie dośpi, zaściguje się pracą. Na pewno w 
tej Ostrowi kiepsko się odżywiała, ona ma to do siebie, że nigdy nie zje w porę, 
nie umie też zupełnie gospodarzyć pieniędzmi. Łatwo pożycza znajomym, którzy jej 
te pożyczki rzadko zwracają, łatwo też sama popada w długi. Od tej strony to ją 
dobrze poznałam przez te lata, kiedy mieszkałyśmy razem. A teraz, to sami 
widzicie, jak tylko poszła na swój garnuszek, zaraz nabawiła się zapalenia 
miedniczek. Jest lekkomyślna, mówi, że przeziębiła się na szkolnej wycieczce w 
lesie. Na pewno od spodu była za lekko ubrana i wprost ją widzę, jak przysiada 
na jakimś lodowatym pniu, żeby podziwiać piękno natury, nawet zresztą coś o tym 
wspominała. Nie, dopóki nie wyjdzie za mąż, czuję się za nią odpowiedzialna. I 
moja przy niej obecność, jeśli już nie dla czego innego, jest nieodzowna dla jej 
zdrowia. Nad nią trzeba czuwać. Stefan uśmiechał się łagodnie i mówił: - Obawiam 
się, że Joasia coraz mniej będzie dawała nad sobą czuwać. To taki człowiek, co 
choćby go to unieszczęśliwiało, lubi, żeby go zostawić własnemu losowi. Ale 
rozumiem, że ciocia się z nami nudzi i chwyta się pierwszej okazji, żeby nas 
rzucić. No, biorąc rzecz obiektywnie, Joasi to na pewno nie wyjdzie na złe. Na 
co wyjdzie dla cioci - to duży znak zapytania. Ciocia ma za mało ufności w naszą 
przyszłość, moją i Ewy. My jeszcze wypłyniemy i nawet będziemy mieli pieniądze. 
A wtedy ufundowalibyśmy cioci, powiedzmy, mały sklep wystawowy, taki gdzie by 
coraz to inny malarz wystawiał swoje prace, to są dziś rzeczy opłacalne... - 
Nigdy się z wami nie nudzę - zaprotestowała Katarzyna - ale musicie zrozumieć, 
że teraz w każdym razie jestem bardziej potrzebna Joasi. Tak czy owak Joanna już 
nie wróciła do Ostrowi. Zrazu robiła starania o zaangażowanie się w Warszawie, 
ale tu wszystkie miejsca były mocno już obsadzone. Za to poza Warszawą było 
wciąż duże zapotrzebowanie na polonistów. Przestała więc szukać pracy w stolicy, 
zwłaszcza gdy dowiedziała się, że Henryk Pawęta został powołany do warszawskiego 
szkolnictwa z nadzieją na uniwersytecką habilitację i docenturę. Koniec końców 
przyjęła ofertę gimnazjum w Toruniu. - Trochę za blisko naszych rodzinnych stron 
- westchnęła - ale miasto wojewódzkie i ładne. Mamie będzie się na pewno 
podobało. Projekt zamieszkania z matką Joanna przyjęła bez szczególnego 
entuzjazmu, ale życzliwie, tym bardziej że zagwarantowano jej dwupokojowe 
mieszkanie. Trochę to było jakąś z czegoś niewyraźną rezygnacją, jakimś jakby 
cofnięciem się w dzieciństwo. Ale lubiła być z matką, a wyraźna radość Katarzyny 
z nowych projektów dodawała jej ducha. Profesor Górecki zasmucił się, że pani 
Katarzyna wyprowadza się tak daleko, ale przychodził tym częściej i jakby 
potwierdzając wyrażoną o nim opinię Katarzyny, coraz więcej interesował się 
Joasią i Radgoskimi. W Joasię wpatrywał się i mówił: - Co za uderzające, panie 
dobrodziejski, podobieństwo do matki! - Ciekaw był pracy pisarkiej Stefana i 
akwarel Ewy. - Nie znam się - mówił przy tym - ani na malarstwie, ani na 
literaturze i nawet sobie nie wyobrażam, jak to się robi. Ale lubię czytać dobrą 
uczciwą powieść, popatrzeć czasem na dobry uczciwy obraz. Nie bardzo jeszcze 
rozumiem, o co wam idzie, ale myślę, że stworzycie coś, co będzie dostępne i dla 
biednego starego profesora. - Co za pycha - określiła to Ewa. - Z góry wiem, że 
nie będziemy dla niego dostępni. Ja w każdym razie - nie. Na lato Stefan i Ewa 
pojechali do Bukowiny Tatrzańskiej, a Joasia dawała korepetycje uczniom z 
poprawkami z polskiego, aby zarobić na życie i przeprowadzkę. W połowie sierpnia 
zaraz po powrocie Radgoskich Joanna i Katarzyna Tomyskie wyjechały do Torunia. W 
wagonie bagażowym jechała z nimi resztka rzeczy pozostałych z dawnego mieszkania 
Katarzyny i Tadeusz Górecki odwiózł je do samego Torunia, aby pomóc im przy ich 
wyładowaniu i w urządzeniu się na nowym miejscu. Mieszkanie było poniemieckie i 
zawierało nawet trochę najkonieczniejszych sprzętów. Rozstanie z Ewą i Stefanem 
było tym razem bardziej bolesne i dla Joanny, i dla Katarzyny, niż oczekiwały. 
Czuły się trochę jakby jadącymi na wygnanie i musiały przyznać, że obecność, 
wielka uczynność i uprzejmość pana Tadeusza były dla nich pomocą i pociechą w te 
pierwsze chwile nowego i nieznanego życia. I kiedy odjeżdżał, żegnały go jak 
przyjaciela, który nie zawiódł mimo wszystko. Rozdział 13 - Ta niepodległość!... 
Ledwo kilka lat minęło, a już tyle zgryzot i tyle niebezpieczeństw... Wszystko 
się obsesyjnie dokoła tego kręci - westchnęła Ewa, gdy bez humoru i zmęczeni 
wracali z popołudniowej "herbatki" u profesora Tadeusza Góreckiego. - Prawie 
żałuję, żeśmy przyjęli to zaproszenie, można było czymkolwiek się wymówić. Nie 
było żadnego szczególnego powodu, żeby iść na ten podwieczorek. - Nie było i 
żadnego szczególnego powodu, żeby się wymówić - rezonował Stefan. - A w takim 
wypadku robi się to, na czym zależy drugiemu. - Też nie rozumiem, dlaczego 
zależy mu na widywaniu się z nami? Ja go nawet bardzo lubię i mogę mu przyznać 
tysiąc zalet, ale dużo starszy, obraca się w całkiem innym świecie... Nie, to 
nie o to idzie... Czuję się po prostu okropnie po tym zajściu z owym jakimś 
Bodzentowiczem czy Bohowiczem. - No bo tak - przyznał Stefan. - Tego rodzaju 
zajścia nie są uszczęśliwiające. Tkwi w nich całe zło, jakie jest między ludźmi, 
gotowe w każdej chwili wybuchnąć; a przecież idzie o to, żeby mu nie dać 
wybuchnąć. - Daj spokój, Tefi, to są złote myśli ze szkolnych wypisów. Najgorsze 
było, nie że ten Bodzen... czy tam Bohowicz wybuchnął, najgorsze było poza 
tym... - Ja wiem - zgodził się Stefan. - Myślę po innej linii - wytłumaczył 
niejasno. - Niedobre jest i to, że pan Tadeusz ma takich przyjaciół. - Nie 
przesadzajmy, Ewa. Uniwersytecki kolega, wykłada paleontologię czy coś takiego; 
w tym przedmiocie poglądy polityczne nie odgrywają, a przynajmniej mogą nie 
odgrywać istotnej roli. Ale też nie musi się być przyjacielem, aby się 
przypadkiem znaleźć u kolegi z wydziału. Sama zresztą słyszałaś... - 
Słyszałam... Pan Tadeusz jest inny jak ten jego niefortunny gość, ale też inny 
od nas. Bardzo inny... A właściwie to jestem niezadowolona z siebie, że się tak 
zaperzyłam i przejęłam. W gruncie rzeczy nie przywiązuję aż takiej wagi do 
poglądów, a tym bardziej do tego, co myśli ten Bodzentowicz czy Bohowicz... - 
Jednak Bodzentowicz - sprostował Stefan. - Pan Tadeusz jest inny od nas w sposób 
niezmiernie zajmujący. I nie bądź zła na Ewunię, to tak do ciebie nie pasuje... 
Szli pomału, z roztargnieniem, potrącając nieuważnie albo sami potrącani przez 
śpieszących z ożywieniem lub na skutek siły potrącenia zdających się śpieszyć z 
ożywieniem przechodniów, szli bez chęci przyśpieszenia powrotu do domu 
skorzystaniem z taksówki albo tramwaju. - Jaki potężny ładunek energii jest w 
ludzkim organizmie - zauważył Stefan. - To się dopiero wie, jak nas ktoś taki 
potrąci niechcący. I to nie ktoś biegnący, ale najzwyczajniej pomaleńku idący. A 
trzaśnie w takim zderzeniu jak kamień z procy. To cudowne, że człowiek takim 
jest akumulatorem energii. - Nie pleć, Tef. To może być i straszne. - Na pewno. 
Tam, gdzie jest energia, są wszelkie możliwości, także złe. - I ciebie to tak 
cieszy? - A czemuż by nie? Życie to taka cenna sprawa, że warto dla niego trochę 
poborykać się ze złymi możliwościami. - Mówi się "energia elektryczna"... Czy 
elektryczność to życie? - I jeszcze jakie! Osobiście czuję się bardzo 
elektryczny, po prostu motor żywej elektryczności. A na tobie można by w tej 
chwili napisać: "Ostrożnie, wysokie napięcie!" Człowiek jet źródłem różnych, 
jeszcze nawet i nie znanych, rodzajów energii... - Pewnie - zażartowała w końcu 
Ewa. - Bez takich motorów energii nasz pan Tadeusz nie miałby tego nadmiaru 
rzeczy do powiedzenia na każdy temat, czy zna się na nim, czy nie zna... - On 
się doprawdy na wielu rzeczach zna. I mówisz tak, jakby to pan Tadeusz wywołał 
tę całą historię. A on jest wspaniałym typem i dowiódł znawstwa rzeczy, skoro 
poznał się na waszej Katuli. - A Katula biedna odrzuciła jego portretową rękę, 
nie, co ja gadam, to on ją prosił o rękę. Ale trzeba przyznać, że wszystko ma w 
nadmiarze aż do urody włącznie... Ręka jak w tycjanowskim portrecie z 
rękawiczką. Na co biologowi taka ręka? - Coś taka polemiczna? I to wobec rzeczy, 
które ci się w nim podobają, to już niepokojące. A ja lubię takie różne 
nadmiary. Bywają nadmiary sympatyczne... Wszystko zależy od osobistości. - 
Osobistość tego jakiegoś pana Bodzentowicza, tak? Ta osobistość szczyci się 
nadmiarem agresywnego wstecznictwa... - No, agresywni to my byliśmy także. Może 
sprowokowaliśmy go do mówienia gorzej, niż myśli. - A ja jestem pewna, że on 
wcale nie pokazał jeszcze swoich najgorszych kart. - Nie daliśmy mu też okazji 
do pokazania ani jednej dobrej. Prawdę mówiąc, tylko Górecki zachował się... 
zachował się... Myśmy zanadto wpadli w gniew. - Nie mów "myśmy". To ja tylko 
wpadłam w idiotyczny gniew. Nie wiem czemu, gniew zdaje mi się zawsze 
idiotyczny, nawet kiedy jest słuszny. - A "święty gniew"? I nie kłóć się z moją 
Ewą ani z twoim Stefanem. Ani z profesorem Tadeuszem Góreckim z powodu pierwszy 
raz w życiu zobaczonego drugiego profesora, którego może w ogóle już więcej w 
życiu nie spotkamy. I pocałuj mnie wreszcie. Uliczka wiodąca ze Starego Miasta 
była już ciemnawa i pusta. We wnęce palacjalnego muru pod zwisającą gałęzią 
olbrzymich jakichś drzew Ewa objęła szyję męża i pocałowała go delikatnie w 
policzek z uczciem absolutnego bezpieczeństwa życia na świecie, które on tylko 
jeden, jego bliskość, samo jego istnienie potrafiły w niej zawsze wzniecić. Dla 
Tadeusza Góreckiego, który w wieku Radgoskich był już profesorem i miał dwa 
doktoraty, Ewa i Stefan stanowili parę o niezupełnie jasnej sytuacji życiowej. 
Przewałęsali się sporo lat po świecie nie pokończywszy żadnych studiów, 
przynajmniej w sensie dyplomu, a przecież i w dziedzinie sztuki coś jednak 
skończyć można, zawsze to próba charakteru i sił. Potem przypominał sobie, że 
Ewa skończyła podobno tę Akademię Sztuk Pięknych, profesorowi podobały się 
niektóre jej szkice i akwarele, ale nie te, którym ona przypisywała wagę. Stefan 
miał jednak robić jakiś doktorat, ale nie zrobił, od paru lat ślęczy nad 
powieścią, no, to jeszcze nie istnieje obiektywnie jako sprawdzian jego 
pisarskich talentów, o których, owszem, mówiło coś niecoś jego interesujące 
pióro publicystyczne. Koniec końców Tadeusz Górecki wolałby widzieć w Ewie, 
powiedzmy, solidną ilustratorkę czy nauczycielkę rysunku, a w Stefanie 
sympatycznego sobie dziennikarza i czuł, że gdyby na tym poprzestali, mógłby 
bardziej serio traktować ich rolę i pracę, a tym samym odpowiednią wyznaczyć jej 
hierarchię; a lubił traktować rzeczy serio, systematyzować je i klasyfikować. To 
wiązało się i z jego nawykami przyrodnika, i z jego upodobaniami filozofa i 
pedagoga. W danym wypadku pragnął, zdaje się, uściślić, czy ci dwoje nie są 
czasem pretensjonalni, czy mają tylko fałszywe apetyty, czy też mają istotnie 
coś ważnego i godnego uwagi do powiedzenia - Ewa w twórczości malarskiej, Stefan 
- w pisarskiej. Toteż chętnie kierował rozmowy z nimi na sprawy artystyczne, 
sądząc nadto nie bez słuszności, że dobre wychowanie nakazuje mówić z gośćmi o 
tym, co ich obchodzi. I tym razem zeszło więc na te tory, podczas gdy sędziwa 
Bonisia serwowała mocną wonną herbatę we wdowim, ale starannie utrzymanym 
mieszkaniu profesora. Oprócz Radgoskich zaproszony był tylko jeszcze potężnej 
tuszy doktor Czesław Dropiewski (zwany w rodzinie Tomyskich "doktór Dropio"), 
miły Góreckiemu już przez to samo, że dbał swego czasu o zdrowie pani Katarzyny, 
lubiany i przez Radgoskich, a wcale niełatwy do zaproszenia, żył bowiem pomimo 
jowialnego i rubasznego humoru nietowarzysko, a żona jego nigdzie w ogóle nie 
bywała. Strosząc czarne brwiska, które zdawały się zarastać piękny błękit oczu, 
doktor Dropiewski odmówił od razu wszelkiego słodkiego ciasta, a nawet po 
angielsku do podwieczorka podanych cieniutkich kromeczek chleba z wędliną i 
serami. Zjadł natomiast przydaną do nich zieleninę kładąc do ust równie wąsatych 
jak oczy były brwiaste - całe krzaki drobnych rzodkiewek razem z łodygami i z 
liśćmi, tak bowiem były na jego intencję podane. Rzekł przy tym, gdyż zawsze 
musiał coś w tym stylu powiedzieć: - Cóż, moi drodzy, "witaj, brzusiu, żegnaj... 
hm... Eleonoro". A dlaczego "Eleonoro"? Bo dama w towarzystwie, więc nie mogłaby 
znieść rymu do brzusia", który sobie w tej chwili po cichu przepowiada, albo mąż 
go jej później powie. Co się gorszycie, rzecz jest całkiem niewinna. Moje 
powitanie brzusia nie znaczy wcale pożegnania z przemilczanym tu, choć przez 
wszystkich pomyślanym, krótkim do brzusia rymem, znaczy tylko, że już do końca 
moich dni muszę poprzestać na chudej paszy i zieleninach. Tłuszcz odkłada się w 
tkankach jako tłuszcz i tu właśnie muszę być nonkonformistą wobec własnych 
apetytów. Tak, urocza pani Ewo, te rzeczy nie tylko w sztuce są ważne, także i w 
sztuce mięsa, jaką się stałem z biegiem lat. - Nonkonformizm? - roześmiała się 
Ewa. - Świat sztuki, pisarze, plastycy, nawet aktorzy, to wszystko żyje dziś 
całkiem inaczej, niż może pan sobie wyobraża, uroczy doktorze Dropiu. Oni 
wszyscy się żenią, czasem bardzo dobrze się żenią, płodzą dzieci, starają się 
mieć zabytkowe meble i fortepiany (koniecznie Bechsteiny), ładnie urządzone 
mieszkania, dobrą kuchnię i światowy, ale uregulowany tryb życia sprzyjający 
systematycznej pracy. Nawet najdziwaczniejsi eksperymentatorzy nowych form 
chodzą na oficjalne przyjęcia, bywają u ministrów i martwią się, jeżeli nie 
dostaną zaproszenia do jakiejś ambasady... - Tak się przejęli naszą nową 
niepodległością - uzupełnił Stefan - że w jej aparacie państwowym (tego przecież 
byliśmy najbardziej pozbawieni) ujrzeli od razu skrzącą Hostię Monsalvatu... - 
Czy Betlejemski Żłobek? - wtrącił po swojemu doktor Dropiewski. - Co sobie mamy 
żałować, panie Stefanie. Ja może bym nawet rąbnął: ujrzeli Żłób, jako tako pewny 
i pełny. No nie? - To nie takie proste, doktorze, i nie jest aż tak źle. - Ewa 
przeszła od razu na pozycje obronne. - Po tylu latach... po wiekach niewoli, 
protestowania, tego ciągłego: Nie! krzyczanego czasami wbrew naturze, jak się 
dziwić, że dziś przeważa raczej chęć potakiwania. - I wracając do pewnej 
zaczepności dodała: - Jeśli gdzie jeszcze pozostały resztki, no, może nie 
cyganerii, ale jakiegoś nonkonformizmu, to chyba w nałogu życia kawiarnianego, 
może w dowcipie, w rysunkach pism satyrycznych, w lekkich, trochę salonowych 
sympatiach do Rosji Sowieckiej - mamy rosyjskiego przyjaciela, który to nazywa 
"neotelimenizmem" - no i jeszcze w nieokreślonej potrzebie "bycia przeciw", 
jeśli nie czemuś, to komuś. - A tak - zaśmiał się Stefan Radgoski. - Sam 
słyszałem, jak znany krytyk namawiany, by napisał recenzję świeżo wydanej 
książki, zapytał niecierpliwie: "Dobrze, ale przeciw komu ja mogę o tym 
napisać?" Muszę zresztą lojalnie przyznać, że my z Ewą nie żyjemy wprawdzie w 
tak zwanym wielkim świecie, ale także lubimy dom i życie uregulowane, a w jakimś 
sensie ja także jestem konformistą. - Wobec esencji życia - skorygowała Ewa - 
ale nie wobec świata oficjalnego. - Świat oficjalny - upierał się Stefan - 
zawiera także jakąś postać czy jakąś minimalną cząstkę esencji życia... Tu 
zabrał głos profesor Tadeusz Górecki, streszczając, podsumowując i krytykując 
to, co usłyszał, w sposób sobie właściwy i jakby nieodwołalny. - Pan Stefan ma 
chyba rację - mówił cichym głosem, na który pozwalają sobie ludzie pewni swej 
siły przekonywania - tylko ja bym nie sięgał aż do esencji życia. Ma się 
rozumieć, istnieje coś takiego, co się wymyka metodom badawczym nauk ścisłych. 
Jeżeli to jest esencja, czyli ekstrakt życia, główna, choć nieuchwytna jego 
treść, bo to miała pani na myśli, Ewuniu?... To instytucja państwowa zawiera ją 
jak wszystko, co żyje. Ale odłóżmy na bok dociekania poniekąd metafizyczne i 
pozostańmy w granicach faktów bardziej dostępnych, mimo że dla was, moi kochani, 
mniej, zdaje się, dostrzegalnych jak owa tego owego esencja. Weźmy chociażby 
waszą specjalność, sztukę czy literaturę. Wy - obracał się wciąż ku Ewie i 
Stefanowi - myślicie o sprawach sztuki kategoriami XIX wieku, kiedy to nie umyci 
jegomoście w pelerynach gorszyli burżujów cygańskimi manierami, czy tam 
ostentacyjnym nieładem trybu życia. Ale przecież były czasy, ja się tam na tym 
nie znam, ale na przykład w średniowieczu artyści to byli zakonnicy poddani 
surowej regule życia, a nawet jeśli nie zakonnicy, to najzupełniejsi konformiści 
w stosunku do panującego wówczas nad całokształtem spraw ludzkich Kościoła... - 
Niekoniecznie - przerwała Ewa. - A trubadurowie? Epika ludowa? A poeci 
jarmarczni? To była cyganeria tamtych czasów... - ...a pozostawili dzieła 
trwałej dotąd wartości - odczekawszy przerwę ciągnął profesor Górecki. - 
Trubadurowie - nawiązał jednak do słów Ewy - byli, jak poucza "Encyklopedia"... 
Orgelbranda, dworskimi śpiewakami. A i potem, w epoce Odrodzenia i aż do XIX 
wieku, poeci, wszyscy, o ile wiem, artyści byli protegowanymi wielkich panów, 
papieży czy innych wysoko postawionych eklezjastów. I żyli nie po cygańsku, ale 
jako dworzanie. Chcieliście tego państwa, a teraz widzisz, moja pani Ewuniu, czy 
raczej nie chcesz widzieć, na czym polega jego na wskroś nowoczesna ewolucja. 
Nie ma Dworu, ale raczcie zauważyć, że utworzono resort Kultury i Sztuki, te 
rzeczy zaczynają się liczyć dla rządu, zyskują w nim nowego mecenasa 
rozporządzającego stypendium, kupującego obrazy i tak dalej, i tak dalej. Aparat 
państwowy chętnie zatrudnia intelektualistów różnego rodzaju, wiążąc tak zwaną 
inteligencję z interesami szerzej niż dotąd pojmowanej racji stanu. Pojawia się 
oto radio, które także jest przedsięwzięciem państwowym, a daje nowe możliwości 
tej tam oto ekspresji muzykom, poetom, pisarzom, daje także możliwość 
przynajmniej mówienia o rzeźbie czy malarstwie, choć jeszcze nie zna sposobów na 
pokazywanie obrazów. I można by wyliczyć różne inne rzeczy, które sprawiają, że 
życie obgadywanych tu artystów tak, a nie inaczej właśnie się, panie 
dobrodziejski, układa. I jeszcze chciałbym zwrócić uwagę... Zabrzmiał dzwonek, 
gospodarz pospieszył do przedpokoju i wprowadził do saloniku wysokiego pana o 
sangwinicznej twarzy i piwnych lśniących oczach. Gość nie był snadź 
przewidziany, bo pan Tadeusz wytrzeszczał ku obecnym trochę zdziwione, trochę 
przepraszające spojrzenie, lecz natychmiast z uprzejmą elegancją przedstawił 
przybyłego, którego nazywał "Adzio", jako docenta Bodzentowicza, paleontologa 
(co dobrze zapamiętał Stefan), gościowi zaś - z żartobliwie pochlebnymi 
komentarzami - Radgoskich i doktora. - Bardzo miło mi poznać... Zaryzykowałem 
wpaść po drodze, mam z tobą, Tadeusz, małą sprawę uniwersytecką do omówienia, 
ale widzę, że przyszedłem nie w porę, więc może przeproszę i innym razem... - 
Zostań i napij się herbaty. Omówimy to później - rzekł grzecznie Tadeusz 
Górecki, który nie znosił, gdy go ktoś naszedł bez telefonicznego uprzedzenia. 
Naderwana rozmowa zaczęła się potykać o to i owo, aż nie wiadomo jakimi drogami 
dobrnęła do zaszłych tego roku wypadków krakowskich, kiedy to kawaleria 
szarżowała na manifestujących czy strajkujących robotników. - W najlepszym 
razie, co za kompromitujący bałwan ten oficer, co wydał rozkaz szarżowania na 
robotników - powiedziała nie bez wzburzenia Ewa. Sangwiniczny gość spurpurowiał, 
a potem zbladł i prawie krzyknął załamującym się głosem: - Na robotników, co nas 
chcą oddać w ręce Rosji Sowieckiej? Władza to władza, nie może pozwalać na bunt 
podżegany przez obce agentury. - Ależ nie, co pan mówi? - łagodnie, ale 
stanowczo uspokajał go Stefan. - Zapewniam pana... Pan pamięta patriotyczną 
postawę robotników sprzed kilku lat? Robotnicy chcą tylko pracy i wyższej 
płacy... - Ja nikogo nie zwalniam od konieczności wyrzeczeń w takim czasie, 
kiedy trzeba to państwo montować po prostu z niczego, w katastrofalnie ciężkich 
warunkach. I robotnicy muszą to także zrozumieć - irytował się docent o 
lśniących piwnych oczach. - Na wszystko przyjdzie pora... - Ziemianie i 
przemysłowcy nie myśleli o wyrzeczeniach, kiedy na samym początku zaszantażowali 
Polskę, że nie dadzą do skarbu państwa ani grosza, o ile rząd będzie 
socjalistyczny - wypaliła Ewa. - I jeśli kto działał na rzecz obcej propagandy, 
to ten oficer, co kazał szarżować na robotników czy tam strzelać do nich. Ja bym 
oddała go pod sąd. - Nie, na Boga żywego! Pani ma, zdaje się, braci oficerów, 
jak słyszałem od Tadeusza. A i mąż pani odbywał kampanię wojenną w tych tam 
Legionach. I takie rzeczy mówi siostra i żona polskich wojskowych! Ja nie mogę 
tego słuchać, wybacz, Tadeusz, rzeczywiście przyszedłem nie w porę. Może kiedy 
indziej... Bez dalszych wyjaśnień rozdrażniony gość wstał, ukłonił się wszystkim 
i wyszedł. Ewa ujrzała i usłyszała w sobie scenę z dzieciństwa, kiedy w czasie 
zimowych ferii wrombczyńskich fornale składali Tomyskim życzenia noworoczne, 
strzelając o nocnym ranku z batów pod oknem dworku, co brzmiało jak salwy z 
pistoletów i przejmowało ją zawsze niejasnej natury emocją i zawstydzeniem. 
Jednocześnie ujrzała, jak profesor Górecki rozłożył bezradnie ręce i wyszedł za 
urażonym kolegą, usłyszała, jak przez chwilę coś do niego mówił tonem cichej 
perswazji, nim zamknął za nim drzwi. Teraz odezwał się doktor Dropiewski, 
milczący osowiale już od dłuższego czasu (nie lubił schodzić w rozmowie na drugi 
plan, czuł się natychmiast żałośnie osamotniony). - Jak byłem studentem - 
powiedział - rzuciłem raz kaloszem w profesora, nosiło się wtedy kalosze. Ale to 
był Moskal i w dodatku osiłek. Wylali mnie i musiałem kończyć studia w Pradze 
czeskiej. Od pobratymców nauczyłem się zimnej krwi. To do ciebie, piję, pani 
Ewko, nie warto było się tak ciskać. Ten docent byłby zacofany już sto lat temu. 
- Wcale nie myślałam, że ktoś może jeszcze tak reagować - bąknęła Ewa zmieszana, 
ale i zła. - Rzeczywiście, dosyć paleontologiczny - stwierdził Stefan. - 
Przyszedł niespodziewanie - tłumaczył się Górecki - i nie zdążyłem was 
uprzedzić, że on wszędzie wietrzy bolszewizm. Ale to świetny wykładowca i jak na 
świat naukowców - dobry, lojalny kolega. Trochę popędliwy, jak wpadnie na 
politykę, z której nic nie rozumie. - W Polsce są dwa narody - rzekła z goryczą 
Ewa - mające wspólny język ust, ale nie ducha... - Bardzo panią przepraszam, 
Ewuniu - i profesor pocałował ją w rękę - bo to mały skandal, że w moim domu 
zrobiono afront damie, i tak miłej mi damie. Ale pani mu też dopiekła, bo on 
jest właśnie z rodziny ziemiańskiej po ojcu, a z przemysłowej po matce. I widzi 
pani, ludzie starej daty nie są przyzwyczajeni, żeby panie... - Nasz doktór 
Dropio właśnie powiada - przerwała znowu Ewa - że ten pan byłby już sto lat temu 
człowiekiem starej daty... - A co do tych dwu narodów i tego wspólnego języka, i 
tego szarżowania na robotników - profesor nie rezygnował ze sporu, przenosząc go 
tylko na cokolwiek subtelniejszą płaszczyznę - to byśmy się jeszcze umówili. 
Nikt z nas nie zna dokładnie sprawy i nie wiemy właściwie, kto tam w Krakowie 
pierwszy atakował czy strzelał. Ja jestem starym liberałem, od zawsze 
bezpartyjnym i uważam daleko idące reformy społeczne za konieczne. Ale istnieje, 
proszę ja kochanej pani, takie zjawisko jak demagogia i prowokacja. Otóż 
elementy uprawiające ten mało zacny proceder nadmiernie się u nas rozhulały i 
podżegają wszelkie aktualne bolączki do stanu wrzenia, który by i świętego mógł 
wyprowadzić z cierpliwości. A gdy tym słowom towarzyszyło milczenie, dodał 
jeszcze: - Bo my wszyscy, tak niby postępowi, nie zdajemy sobie wcale sprawy, co 
rzeczywiście nowego zachodzi w dzisiejszym świecie. A zachodzi to, jakeśmy tu 
już mówili, że rola państwa rośnie i, czy nam się to podoba, czy nie, państwo 
będzie ingerowało w mnóstwo spraw, do których się dotąd nie wtrącało. - Właśnie 
- rzekła bezbarwnie Ewa. - Tylko w czyim interesie? Bo jeśli w interesie takich 
Adziów, to dziękuję. - Tego nie powiedziałem. I tutaj przyznam pani rację, moja 
kochana. Wbrew temu, co myślicie, nie jestem wcale zachwycony dotychczasowym 
funkcjonowaniem naszych władz, chociaż oceniam, doceniam, przeceniam i tym 
podobnie. Ale nie potrafią one okiełznać warcholstwa i ono to właśnie panoszy 
się we wszystkich niezliczonych partiach i takich tam tego owego różnych 
ugrupowaniach czy nawet instytucjach... - Ale, panie Tadeuszu - zauważył Stefan 
- ja w wypadkach krakowskich nie widzę żadnych nowych cech ingerencji państwa. 
Zadziałano tam zgodnie ze starą i wypróbowaną tradycją. - Pan mówił o 
średniowieczu - majaczyła Ewa. - Bierdiajew nazywa nasze czasy nowym 
średniowieczem... Ale czy to ewolucja, czy regresja? Choćby to rośnięcie 
znaczenia państwa? - I jedno, i drugie. Może być regresja bez ewolucji, ale 
rozwoju bez regresji być nie może. Ewolucja mózgu w cudowny prawie instrument 
poznawczy odbyła się za cenę regresji kłów i pazurów. I co tam będę gadał, 
przykładów jest bez liku na te nieuniknione regresje towarzyszące wszelkim 
ewolucjom... Od wyrostka robaczokowego zacząwszy... - To mi przypomina - dźwigał 
się z krzesła doktor - że mam jeszcze dwie wizyty u pacjentów. Jeden z nich nie 
może się wysiusiać i to jest w tej chwili dla niego problem ważniejszy jak 
faszyzm Mussoliniego, prawoskrętny rząd w Polsce czy dyktatura proletariatu w 
Rosji. Poderwali się do wyjścia i Radgoscy. Tadeusz Górecki nie przyjmował jakoś 
do wiadomości tych pożegnalnych sygnałów. Na odwrót, wyjął z jakiejś skrytki 
czcigodnie wyglądającą butelkę i znienacka zaproponował: - Mam tutaj coś 
dobrego, włoski biały wermut, może byśmy nim tak wszyscy, jak jesteśmy, 
brudersztaft sobie wypili? - Ja i bez wypicia mówię każdemu "ty". Ewa 
przypomina, że wam nie mówię? o, to będę mówił. Schowaj, profesor, ten wermut na 
inną okazję. Sam przypomnę - zapewnił doktor Dropiewski. Ewa i Stefan też się 
czymś wyprosili na kiedy indziej; to popołudnie było jakieś drażniące, nie 
nadawało się do zagrania sceny humoru i czułości. Wyszli z doktorem i chwilę 
szukali dla niego konnej dorożki. Doktor Dropiewski unikał taksówek. - Do tego 
trzeba wpełzać - mawiał - na co mi kałdun nie pozwala. Wszystko to są des 
bzdures - dodał jeszcze. Ale rozpromieniał się stopniowo coraz bardziej, w miarę 
jak Ewa i Stefan przekonywali go żarliwie, że jest najczarowniejszym ze 
wszystkich grubasów kuli ziemskiej i jak dużo stracili na tym, że był dziś jakiś 
zmęczony czy źle usposobiony, a w każdym razie mało rozmowny. "Koszmaryzm 
historyczny", jak to nazywała Ewa, osaczał Radgoskich także we własnym domu, 
zwłaszcza kiedy Józef Tomyski powrócił z zagranicy, gdzie prócz korespondencji 
prasowych próbował przez krótki czas także kariery dyplomatycznej. Zdarzało się, 
że w rozmowach, rzadko kiedy spokojnych i sielankowych, uczestniczył ów rosyjski 
przyjaciel (wspomniany przez Ewę w czasie zgrzytliwego podwieczorku u 
profesora), Sergiusz Demidow, rosły, barczysty starszy pan po pięćdziesiątce, o 
bladoblond na bok sczesanych włosach, dużej wygolonej twarzy, jasnych surowych 
oczach pod wspaniale sklepionym czołem, ale o dziecinnie małych pulchnych 
ustach, stąpający trochę sztywno i ciężko, co mu nadawało niejakie podobieństwo 
do słonia. Był w Rosji cenionym publicystą i krytykiem teatralnym, w Warszawie 
redagował skromnych rozmiarów czasopismo emigracyjne, w którym poruszał zarówno 
sprawy polskie, jak sowieckie, te ostatnie z wyjątkowym jak na przeciwnika 
umiarem, być może z uwagi ma sytuację Polski, bo w mowie bywał bardziej 
drastyczny. Mówił już wcale dobrze po polsku, wtrącając jednak często zwroty 
rosyjskie lub francuskie. Gadało się z nim szczerze o wszystkim nie wyłączając 
spraw drażliwych, do których rozważania, jak każdy nieodrodny Rosjanin, był, 
owszem, skłonny. Często w tych rozmowach pojawiało się teraz nazwisko 
Piłsudskiego, który już od dobrych paru lat odszedł od wszelkiej władzy, 
siedział jak borsuk w swym domku w Sulejówku utrzymując łączność ze światem 
tylko przez najzaufańszych przyjaciół dawnego świata Pierwszej Brygady. Tomyski 
twierdził, że Polska nie ponosi z tego powodu specjalnej szkody. - Piłsudski - 
mówił - jest człowiekiem o typie psychicznym powstańca sześćdziesiątego 
trzeciego roku. Był zdolny porwać Polskę, czy choć jej część, do walki o 
niepodległość i tę sprawę rozegrał chlubnie. Ale nie jest mężem stanu w 
nowoczesnym znaczeniu tego słowa, nie obejmuje całości zagadnień państwowych, co 
prawda wyjątkowo trudnych. - Może - zgadzał się połowicznie Stefan - ale to 
jedyny mąż stanu z autorytetem moralnym. I wiele złych rzeczy nie działoby się 
przy samej tylko jego obecności w rządzie. Józef Tomyski wracał uparcie do 
swego: - Sprawę walki o niepodległość rozegrał na ogół chlubnie, ale i 
nadaremnie. Wskutek braku jakiegoś Cavoura czy Gambetty nikt na świcie nie 
zauważył tej krwi, co się pod jego komendą tak obficie polała. Nikt nie wygrał 
tego manewru, nikt nie zrobią nawet próby jakiegoś przetargu, którego 
przedmiotem bywa zazwyczaj krew przelana. Kto sam tego nie widział, jak ja 
widziałem w czasie Kongresu Wersalskiego, temu trudno sobie wyobrazić do jakiego 
stopnia Polska nic dziś nie znaczy na świecie, choć przedstawiciele dwu wielkich 
krajów - idealistyczny Wilson i materialista Lenin ogłosili jej prawo do 
niepodległego bytu. - To by można odwrócić - nadmienił Stefan. - Nic nie było 
daremne i jak wiele Polska znaczy na świecie, skoro dwa największe państwa, mimo 
wszystko, ogłosiły urbi et orbi jej prawo do niepodległości. - Zachód - ciągnął 
Tomyski - żyje w panice przed bolszewizmem, przynajmniej sfery rządzące, ale to 
się udziela i społeczeństwom. A choć przepowiadają mu rychły koniec, to 
jednocześnie widzą, że z takich okrutnych zapasów nie cofających się przed 
niczym, dopowiadających ostatnie słowo, nawet jeżeli jest nim zbrodnia, powstają 
imperia. Rosja carska była mocarstwem tylko z pozoru, teraz może się nim stać 
naprawdę. Czy tobie nigdy nie przychodziło do głowy, Stefek, że "Król Duch" 
Słowackiego, ciemny, kiedy go czytać pod kątem dziejów Polski, tłumaczy się 
dosyć przejrzyście w świetle czy mrokach dramatycznej historii Rosji? - Stef nic 
nie czyta, on pisze - roześmiała się Ewa. - Da - przytaknął Sergiusz Demidow - 
Polska błagorodnaja wieszcz, no ona w niekatorom rodie trawożerna. A my - des 
fauves, les m~emes que vos voisins de l'ouest. - Trawożerna - powtórzył Tomyski. 
- I nie tylko to. Pasjonujemy się do szalonych, nieprzytomnych, byle tylko 
bezinteresownych uczynków, a z lekka, co ja mówię, bezgranicznie pogardzamy 
pracą myśli. Żadna bohaterska przygoda myśli nie jest dla nas warta zachodu ani 
ryzyka. Przecież u nas określić kogoś jako racjonalistę, to jest prawie obelga, 
i to wśród intelektualistów. Gdybyśmy mieli przynajmniej tak zwany zdrowy rozum 
czy rozsądek, a choćby jakąś metafizyczną koncepcję życia czy głębszą 
religijność... - Ty, Józek - wtrąciła Ewa - już jak byliśmy dziećmi, lubiłeś 
odwracać rzeczy podszewką do góry, pamiętam, jak mnie to czegoś smuciło. U nas 
rzeczywiście najbardziej rozpowszechnioną filozofią jest magiczne myślenie, 
ale... - Nawet nasze próby laicyzacji myśli - wpadł jej w słowa Tomyski - są 
przesiąknięte rozmaitymi tabu i magicznym myśleniem, a z ateizmu robi się dogmat 
tak samo nietykalny, jak dogmaty wyznaniowe. Ale nie o to idzie. Zachód mógłby 
brać Polskę poważnie tylko jako partnera przeciw bolszewizmowi. A nawet 
dwudziesty rok nie przekonał nikogo, że ledwo wskrzeszone z takiej długiej 
niewoli państwo może być skutecznie takim partnerem. Pomimo wręcz monstrualnej 
ignorancji w naszych sprawach orientują się tam coś niecoś, że pokój ryski 
wygraliśmy, bo Rosja miała wojnę domową, wojnę interwencyjną i nie opanowany 
jeszcze chaos rewolucyjny do pokonania. I Zachód będzie raczej stawiał na 
Niemcy, choć to brzmi jak paradoks. Stąd Linia Curzona, odmawiająca nam Kresów 
Wschodnich; oczywiście, nie chcieli ich oddać Rosji bolszewickiej, spodziewali 
się raczej, że zasiliwszy w ten sposób Litwę, Białoruś czy Ukrainę zachęcą te 
narody do walki rozsadzającej Rosję od wewnątrz. Ale musimy pamiętać, że Linia 
Curzona to tym razem był pomysł nie Rosji, lecz Zachodu. Tak samo jak przyznanie 
nam Lwowa próbnie na dwadzieścia pięć lat. O tym to już wszyscy zapomnieli. Stąd 
także skąpstwo w przyznaniu nam Ziem Zachodnich, komedia z plebiscytem na Śląsku 
i tym podobnie. O naszych błędach przy tym wszystkim popełnionych już nie 
wspomnę, a każdy nasz błąd liczy się więcej, jak sto zbrodni popełnionych przez 
inne potężniejsze narody. Ale idzie mi o co innego. Niemcy straciły kolonie i 
zabory, a jednak już dzisiaj przebąkuje się, że Niemcy przegrały wojnę, ale 
wygrają pokój. Zobaczycie, jak prędko zostaną beniaminkiem Zachodu na 
nieszczęście dla wszystkich. - Kraczesz, niemożliwie wprost kraczesz - 
zniecierpliwiła się Ewa. - Staram się tylko nie mieć złudzeń - oświadczył nie 
bez melancholii Tomyski. A Sergiusz Demidow podsumował jego pesymistyczne 
informacje okrutnym stwierdzeniem. - Tak, nie trzeba mieć złudzeń - powiedział. 
- Kak skoro nadarzy się okazja cofnięcia wschodnich granic Polski do 
etnograficznej Linii Curzona, to w tej sprawie zgodne będą ze sobą wszystkie 
możliwe do pomyślenia Rosje, oprócz wyjątkowych jednostek. Co do sfederowania 
narodów, dawniej poddanych carskiej Rosji, w rzeczywistości niepodległe 
republiki bez przewodnictwa Rosji - nie dopuści do tego żadna możliwa do 
pomyślenia Rosja. Na oddanie wam zachodnich granic historycznych mogą się 
zgodzić tylko Niemcy skomunizowane, a choćby w jakiś sposób socjalistyczne, a i 
to nie jest pewne. Ale przewidywał coś takiego już Sienkiewicz - przynajmniej w 
znaczeniu przyjaźni Polski z jej drapieżnymi sąsiadami za cenę przyjęcia 
socjalizmu; da, da, pisał o tym w powieści "Wiry", której polska inteligencja 
nie czyta, uważając ją za nieudaną pozycję mistrza. A ja czytam całą polską 
literaturę, tak kak ja w wostorgie od waszej niesczastnoj a wsio taki czudiesnoj 
Polski. - "Wostorg" - etymologicznie utworzyło się to z podobnych skojarzeń jak 
polski "zachwyt". Może ostrzejsze. Nas coś chwyta, nimi targa - Tomyski wracał 
do swych dawnych wrombczyńskich zdziwień nad słowami. A po chwili dodał, jakby 
powtarzając maniacki refren smutnej piosenki: - Polska, jak powiadam, na 
Zachodzie się nie liczy. Jako pewne zabezpieczenie strategiczne od Niemców 
mogłaby się tylko liczyć dla Rosji Sowieckiej. Ale Rosja nigdy nam nie wybaczy 
roku tysiąc dziewięćset dwudziestego, jak my jej nie zapomnimy stu czterdziestu 
lat niewoli. Tak że to są sprawy na długo jeszcze nierozwiązalne. - Ty 
powiadasz, Józek, że na Zachodzie wróżą rychły koniec bolszwizmowi - odezwał się 
Stefan, jak wszyscy nie na temat właśnie przebrzmiałej kwestii. - To nonsens 
oczywisty, ale jeszcze gorzej - błąd w rachunku. Jeżeli Polska nie przepadła w 
tak długiej potrójnej niewoli i dźwiga się, i jakoś lepiej czy gorzej organizuje 
swoje życie państwowe, to śmieszne jest bawić się w przepowiednie zguby dla 
innych, stokroć potężniejszych, mimo że chwilowo rozstrojonych. A potem, 
słuchaj, występujesz tu jako rzecznik rozumu, racjonalizmu czy tam w ogóle 
dorzecznego myślenia. Dobrze, ale sam używasz niekiedy zwrotu "magia słowa", a 
parę razy przyznawałeś, że "jest coś" w tym, co Piłsudski nazywa 
"imponderabiliami". Stefan miewał niejakie zastrzeżenia w okresie końca wojny 
(dla Polski był on długi, ciągnął się aż po 1921 rok), gdy zawiłość problemów i 
mnogość orientacji sprzyjały zmienności postaw albo konfuzji pojęć. Ale teraz 
łączył znowu wielkie nadzieje z Piłsudskim. Rzekł tedy: - Przyznam się, że ja 
wciąż albo na nowo, wierzę w geniusz Piłsudskiego. Starszy pan nie jest może 
taki wszechstronny jak Cavour czy Gambetta, ale ma, żeby się tak wyrazić, nos 
nie znoszący nadmiaru złych woni życia. Jak nim pociągnie i poczuje, że już 
zanadto czuć, wylezie ze swej nory i znajdzie ludzi, co mu pomogą wyprowadzić 
Polskę ze wszystkich impasów. Tak samo, jak już dwa razy odszedł, kiedy poczuł, 
że zaczyna podśmiardywać. - Chwalebny optymizm - uśmiechnął się sceptycznie 
Tomyski. - Ale to przy obecności Piłsudskiego w rządzie zamordowano prezydenta 
Rzeczypospolitej, Gabriela Narutowicza - replikował na poprzednie twierdzenie 
Radgoskiego. - Był wtedy czas ruszyć wzburzone masy. Z tego zresztą nie robię mu 
zarzutu, bo to nieuchronnie pachniało wojną domową. A na tyle mądry to on jest, 
żeby wiedzieć, że niestety, na wojnę domową nie możemy sobie pozwolić bez 
natychmiastowej obcej interwencji. Nasza sytuacja nie jest rozpaczliwą, pod tym 
jednak warunkiem, że będziemy sobie trzeźwo zdawali z wszystkiego sprawę. - Ten 
przeraźliwy paradoks! - nawiązała Ewa do złowrogiego wspomnienia. - Znakomity 
uczony europejskiej sławy nie mający pojęcia o polityce, toż przyjął tę 
prezydenturę jak brzemię, coś niby w pieśni Pierwszej Brygady: "na stos, na stos 
rzuciliśmy swój życia los"... I zamordowany skrytobójczo na wystawie obrazów 
przez obłąkanego malarza, też nie mającego pojęcia o polityce. Pomijam zbrodnię, 
ale tylko w Polsce mogło się coś podobnie absurdalnego wydarzyć. - A ja wam 
mówię, że Piłsudski tylko czeka odpowiedniej chwili. I wybierze taką, w której 
będzie można dokonać uzdrawiającego manewru nawet bez wojny domowej - dokończył 
swego Stefan. Chwila taka nadeszła w maju 1926 roku, w okresie, kiedy Joanna 
Tomyska z matką przybyła na kilka tygodni do Warszawy. Joasia dostała urlop dla 
uzupełnienia swego pedagogicznego wykształcenia egzaminem uniwersytckim z kilku 
przedmiotów polonistyki. Zrazu był projekt zamieszkania u Radgoskich, ale w 
końcu po długich namysłach panie Tomyskie przyjęły gościnę u profesora Tadeusza 
Góreckiego. W jego salonie prócz rozległej otomany był wygodny tapczan okryty 
huculskim "łyżnikiem", w długie godziny nieobecności profesora Joasia mogła w 
jego gabinecie przygotowywać się do egzaminów. A że Górecki w przeciwieństwie do 
Radgoskich dużo czasu spędzał poza domem na wykładach, seminariach i 
posiedzeniach różnego rodzaju rad naukowych, musiały przyznać, że przyjęcie tego 
zaproszenia okazało się, zwłaszcza dla Joasi, bardzo pomyślne. Stara Bonisia, 
dosyć osamotniona w pustawym domu, z przyjemnością obsługiwała "spadłych z 
nieba", jak się wyrażała, gości, darząc Katarzynę opowiadaniami o "panu 
profesorze", co to za nadzwyczajny człowiek, pani profesorowa nieboszczka też 
była dobra, ale dziwna i w końcu odebrała sobie życie, powiesiła się; o czym 
Katarzyna nie bez przerażenia teraz dopiero się dowiedziała. Rozdział 14 "Ta 
wiosna tak dobrze na mnie działa, jak chyba nigdy żadna, Jezus Maria, dlaczego 
ja dręczyłam biedną Katulę moimi ponurymi humorami, jakieś takie skąpstwo serca, 
tyle w nim uczuć, a zamyka się i milczy, jakby w nim nic nie było, wstrętne 
usposobienie, ale to się zmieni, to się już we mnie zmienia - myślała Joanna po 
części tylko zdając sobie sprawę, że to myślenie ma niedorzeczny związek z 
chorym Jackiem Teligą, którego szła odwiedzić. - To nie do wiary, ile razy mi 
się zdawało, że się cofnęłam w dzieciństwo, zrezygnowałam z samodzielnego bytu, 
z własnego losu, co za idiotyzm, czemu bym z mamą nie miała czuć się i sobą, i u 
siebie, jaki to śmieszny traf, że od razu pierwszego dnia spotkałam tego Jacka z 
Ostrowi, w której to wtedy był klasie, chyba w trzeciej, a teraz już zdał maturę 
i zaraz poszedł na taką ciężką operację, gruźlica nerki to nie żarty, ale już 
nie ma tej podłej nerki, "z jedną nerką można żyć i osiemdziesiąt lat" - mówił 
ten chirurg... Żebym tylko siebie lepiej mogła znosić, tobym już mamie potrafiła 
okazać, jak mi z nią dobrze, ona jest miła, milsza ode mnie..." W hałas miasta 
miarowo nasilający się i cichnący wdało się raptem głuche dudnienie i suche 
stukanie tak odrębne, że od razu wydzieliło się z ulicznej wrzawy, jak kiedy 
wśród dźwięków orkiestry zabrzmią instrumenty perkusyjne. "Strzelają? - zdziwiła 
się Joanna pytająco, ale bez większego zainteresowania. - Jakiś poligon gdzieś 
blisko? Za trzy dni egzamin, a potem Toruń... Czy w Toruniu otworzą uniwersytet? 
Chyba nie... chociaż mówi się o tym". Z Alej Ujazdowskich skręciła w Piękną, tuż 
za parkiem Ujazdowskim zaczynał się teren Szpitala Wojskowej Akademii Medycznej. 
Przysposobione do celów leczniczych szare budynki dawnych koszar stały wśród 
starych drzew, między którymi z prawej strony połyskiwało jasnożółte niebo 
zachodu. Było coś łagodnie ożywczego i podniecającego w tym widoku. "Barwa i 
blask jak wino Haut Sauternes, piłam je kiedyś z Henrykiem - przypomniało się 
Joannie. - Jak to już dawno... sto lat temu". Po korytarzu chodził tam i na 
powrót major Teliga paląc nerwowo papierosa. Średniego wzrostu, zupełnie łysy, 
ale z twarzą jeszcze młodą i gładką, choć ściągniętą jakby od bólu zębów, niczym 
nie przypominał urody Jacka, odziedziczonej snadź po zmarłej przed paru laty 
matce. - Dzień dobry, panie majorze, jak tam z Jackiem? Kiedy zacznie wstawać? 
Major Teliga wysilił się na uśmiech, rysy twarzy sympatycznie zelżały. - Znów ma 
gorączkę... Taki jestem wdzięczny, że pani do niego przychodzi. To go tak 
wzmacnia psychicznie. Też ważna rzecz. - Cóż ta rekonwalescencja tak się 
przewleka? Już było prawie dobrze... - Rekonwalescencja... - twarz majowa Teligi 
przybrała poprzedni ścierpnięty wyraz. - Blizna pooperacyjna nie chce się goić. 
I coś znaleźli w plwocinie. - O Boże! - Słyszała pani strzały? - Teliga zmienił 
nagle temat. - Słyszałam, pewno jakieś ćwiczenia? - Byłem teraz na Powązkach i 
od tamtej strony także słyszałem kanonadę. Na mieście mówią, że Piłsudski 
wszedł, można powiedzieć, wkroczył zbrojnie do Warszawy przez most 
Poniatowskiego. Że tam na moście było spotkanie z przedstawicielami rządu, 
jakieś pertraktacje. Widać nic z tego nie wyszło, skoro strzelają. - Biją się? 
Ale kto z kim? - Na razie wojsko z wojskiem, podobno część garnizonu 
opowiedziała się za Piłsudskim. Nie chciałem palić tam u Jacka - Teliga zgniótł 
ogarek o dno pudełka z zapałkami. - Chodźmy. Nie tam, teraz tu go przenieśli. Od 
paru dni Jacek leżał w separatce, gdyż z powodu wysokiej gorączki na życzenie 
ojca miał w nocy pielęgniarkę, która sypiała na obciągniętej za dnia białym 
pokrowcem kanapce. Joanna zauważyła, że nieskazitelny owal smagłej twarzy 
chorego jakby zeszczuplał. Ale kasztanowate, w czerń wpadające włosy były pełne 
blasku, jeszcze bardziej błyszczały ciemne oczy, a nieznacznie zaróżowione 
policzki, rumiane usta i wyraz rozpromienionego uszczęśliwienia, jakim chłopiec 
powitał wejście Joanny, zdawały się zaprzeczać ledwo przebrzmiałym słowom ojca. 
- No, Jacek, co za kawały? Znowu temperatura? - Joanna przejechała palcami po 
jego wijących się kędziorach. "Oczy błyszczą mu od gorączki - myślała spłoszona 
żarem bijącym z jasnego suchego czoła - ale włosy, że się tak świecą, to chyba 
dobry znak". - E, tam, trochę gorączki, tatuś mocno przesadził z tą nocną 
pielęgniarką, nie jest wcale źle - zapewnił Jacek i zwrócił się do ojca. - A 
jakie bratki, tatuś, kazałeś posadzić u mamusi? - Ciemnoniebieskie, takie, jak 
lubisz. I słyszałem... - Co słyszałeś? Tata? - Słyszałem... że będę miał jutro 
sesję po południu, jakbym nie przyszedł, to nie martw się syneczku. Ale może się 
jakoś wyrwę i jednak przyjdę, tak, na pewno. A teraz muszę już iść, kochanie. 
Jacek słuchał z roztargnieniem, a jego palące spojrzenie wpatrywało się w ojca 
niecierpliwie czy błagalnie, jakby go wypraszając z pokoju. - Ale pani nie musi? 
- zwrócił się do Joanny. - Nie była pani wczoraj ani przedwczoraj... Pa, tatuś, 
przyjdź koniecznie, co tam sesja! Kiedy zostali sami, Jacek podciągnął się do 
pozycji niemal siedzącej, a Joanna prawie bezwiednie ustawiła mu wyżej poduszkę. 
"Tak, i oczy mu głębiej wpadły" - zlękła się mówiąc jednocześnie: - Wiesz, dużo 
pracy w bibliotece, ja też mam egzamin, i to wkrótce. - To śmieszne, żeby panią 
jeszcze z czegoś egzaminowali. Ale mnie jest przyjemnie, że my tak jakoś razem, 
ja maturę, pani na ten dyplom uniwersytecki, pani się wyniosła z Ostrowi, ja 
dużo później, ale też, i oboje zachorowaliśmy na nerki; to głupio, nie? ale mnie 
cieszy, że choć coś mam z panią wspólnego. No, ja gorzej wpadłem, doktor mi 
chciał już miesiąc temu tę nerkę wyjmować, ale postawiłem się kantem. Zawalić 
maturę? Nigdy w życiu, sam sobie nie śmiałbym spojrzeć w oczy. Szkoła też tak mi 
fajnie poszła na rękę, zdawałem sam, przed terminem... Prawda, już to pani 
opowiadałem, to ta gorączka... - chłopiec zatchnął się i opadł na poduszki. - Za 
dużo mówisz, Jacek, przy gorączce to męczy... - Nie. Ja się męczę, jak nie 
rozmawiam z panią, jak czekam... - Ja rozumiem, w szpitalu przykrzy się samemu - 
Joanna starała się sprowadzić do właściwych rozmiarów i te zwierzenia, i własne 
pomieszanie. - Czekaj więc, ja ci teraz opowiem... - Tak - przerwał. - Niech 
pani powie, czy pani naprawdę dobrze sobie mnie przypomina? - Jakże, mój drogi, 
pamiętam każdego z was. Przychodziłeś zresztą do mnie do domu pożyczać książki. 
- Ale ja - zniecierpliwił się - przychodziłem nie tylko dla książek. Ja 
przychodziłem dla pani. Żeby patrzeć, jak pani się porusza, uśmiecha, słuchać, 
jak pani mówi... Miałem wtedy trzynaście lat, pani nawet nie przyszło do głowy, 
że taki mały może być... może mieć... Ale teraz mam osiemnaście lat. - Pamiętam 
cię doskonale - zagadywała Joanna. - Pamiętam, że mieszkałeś u cioci, że rodzice 
oddali cię do szkoły w Ostrowi, bo byłeś trochę wątły, a tam takie aromatyczne 
powietrze... sosnowe lasy. - Co mi stąd, jeśli pani o każdym z nas tyle rzeczy 
pamięta. - No, może nie o każdym aż tyle. - Chociaż to prawda, że wszyscy 
byliśmy w pani trochę zakochani. Przyszła pani do nas taka śliczna, zgrabna jak 
lalka... - Teraz to nie tylko za dużo mówisz, ale już pleciesz - te zbiorowe 
oświadczyny przywróciły Joannie równowagę, mogła się zaśmiać beztrosko. - 
Wychowawczyni klasy to nie brzmi zachęcająco - ciągnął Jacek - a tu takie 
zjawisko. Nasza klasa to były straszne łobuzy i myślę, że jeśli w końcu nieźle 
się jakoś uczyli, to tylko dla pani. Widzi pani, jestem sprawiedliwy. Ale i 
egoista, chciałbym, żeby pani nie pamiętała, co inni dla pani zrobili, a tylko 
pamiętała mnie. Czy pani wie, że panią nazywaliśmy "Igiełka"? - Masz tobie? Że 
cienka czy że ostra? - Jedno i drugie. Ostra to pani bywała, ale nam tego było 
potrzeba, my lubiliśmy pani ostrość... A raz, kiedy przyszedłem odnieść książki, 
zastałem... was obydwoje... pani się nie gniewa, że to mówię?... Zgłupiałem, ile 
godzin przewałęsałem się wtedy z płaczem po lesie, nie wiem, czy byłem 
zazdrosny, ja i pana Pawętę bardzo lubiłem, sprzyjałem wam, ale cierpiałem. I 
może mnie jednego nie zmartwiła wiadomość, że pani nie wyjdzie za niego za mąż. 
Nie spodziewałem się, że przyjdzie nowa katastrofa i że ta okropna kuzynka 
zabierze panią z Ostrowi na zawsze. Jak jej nienawidziłem! Pani się gniewa... 
Joanna zmarszczyła brwi: "Więc i ty się wałęsałeś, nieszczęśliwy, po lesie". - 
Nie, nie gniewam się - powiedziała. - Nie gniewam się - powtórzyła. - To takie 
szczęście, że znów panią spotkałem, i teraz pani przychodzi nie do całej klasy, 
tylko do mnie jednego, czy pani może mnie polubić, jak wyzdrowieję, czy się 
pozwoli widywać? Tak chciałbym żyć, wyzdrowieć, żeby na panią patrzeć, być z 
panią wszędzie, zawsze... Tak panią kocham... - I ja cię kocham, Jacek - rzekła 
zwyczajnie jak do chorego dziecka i siląc się na spokój. - Tylko widzisz, matką 
twoją nie mogłabym być, ale mam już trzydzieści lat, więc i przyjaźń z osobą w 
moim wieku... - Co mnie obchodzi, ile pani ma tych swoich przeklętych lat, jest 
pani taka sama jak w Ostrowi, a ja dorosłem i też się nie zmieni... Weszła 
siostra ze szklanką napełnioną termometrami, a zarazem delikatnie przypominając, 
że godzina przyjęć już minęła. Nazajutrz seledynowe niebo przedświtu wyglądało 
niwiennie, a wzmożony huk armat i terkot broni maszynowej brzmiał jak 
niestosowne i barbarzyńskie urąganie majowej piękności poranka. Radgoscy 
zbudzili się nade dniem i nasłuchiwali z mieszanymi uczuciami niepokoju, 
entuzjazmu i troski. Wczoraj późno się położyli trawiąc czas do północy na 
rozmowach z coraz to przygnębiającymi albo telefonującymi przyjaciółmi. Znali 
fakty, ale nie znali powiązań, zresztą i fakty każdy inaczej opowiadał. Wstali 
wcześnie i przy śniadaniu spytali Lodzię, która już wychodziła po zakupy, co tam 
na mieście. - Koło nas tu spokojnie - odpowiedziała - ale słyszałam nowinę nie 
bardzo dobrą, że się wojsko pobiło. - No, to się jeszcze okaże, czy to jest zła 
nowina - uśmiechnął się Stefan, a Lodzia spojrzała na niego z powątpiewaniem. - 
Ja tego nie rozumiem - rzekła. - Pan wie lepiej. Niektórzy gospodarze - dodała - 
jak usłyszeli, że tak strzelają, to i towaru nie wyprzedali, tylko zawracali co 
duch do domu. Stefan usiłował połączyć się telefonicznie z Komendą Miasta (która 
podobno już wczoraj wieczorem była we władzy Piłsudskiego), gdzie miał paru 
znajomych oficerów, potem próbował dzwonić do mieszkania profesora Góreckiego i 
do Józefa Tomyskiego. Telefonistka odpowiadała: - Nie zgłasza się; numer nie 
zgłasza się - wreszcie przestała odpowiadać. - Kable poprzecinane czy co? 
Hallo?! Hallo! Postanowili wyjść z domu. - Lodziu, proszę się o nas nie 
niepokoić, nawet jakbyśmy nie wrócili na noc, ale zapewne wrócimy, tylko proszę 
nie czekać, nie denerwować się, tu nic się nie będzie działo i nic się Lodzi nie 
stanie. - Ewa pocałowała Lodzię i zostawiła na wszelki wypadek trochę pieniędzy. 
- Ja się o państwa będę denerwować, ale ktoś musi zostać w domu; a jakby co, to 
gdzie mam państwa szukać? - Ja będę u pani Tomyskiej, ale nie trzeba szukać, 
sami się znajdziemy... Na moście było pusto, żadnego ruchu kołowego, czasem 
przegalopowała pusta lub naładowana ludźmi dorożka, z rzadka tu i owdzie 
pojedynczy przechodzień szedł nadmiernie powoli popod murami kamienic albo 
przeciwnie - biegł ktoś pędem. Za to w oknach i na balkonach pełno było ludzi i 
nawet na dachach pojawiały się jakieś postacie. Na jezdni leżały poobcinane 
kulkami gałęzie przyulicznych drzew, strzelano teraz gdzieś w stronie Woli i 
Ochoty, ale bezładna palba rozlegała się także z drugiej strony i bliżej. - To 
chyba na Nowowjejskiej - określił Stefan - tam jest Ministerstwo Spraw 
Wojskowych... Szli omijając główne arterie, krążąc bocznymi uliczkami, Stefan 
odprowadził Ewę aż do Świętojańskiej, Górecki mieszkał przy Kanonii. - Nie bój 
się o mnie - powiedział - i nie wracaj sama. Czekaj, aż po ciebie przyjdę albo 
dam ci coś znać. Nie bój się, poradzę sobie w każdym wypadku. - Wolałabym być z 
tobą w takim czasie... - Jesteś ze mną - spojrzał jej mocno w oczy. - Wiesz 
doskonale, że nie mogę stać na uboczu "w takim czasie" - uśmiechnął się. - 
Przeszłość do czegoś zobowiązuje. - Daj spokój, nie jesteś przecież wojskowym, 
nawet nie oficerem rezerwy. - I tamto nie było tylko wojskiem; cywile mogą się 
też przydać. - Nie wiadomo jeszcze, czy to gra warta świecy... - Właśnie muszę 
to sobie sprawdzić. Nic, będzie dobrze. U profesora Góreckiego wszyscy byli w 
domu i przywitano Ewę owacyjnie ze szczyptą zgrozy i podziwu. - Bój się Boga, 
jak możesz w taką strzelaninę chodzić po mieście? - ubolewała Katarzyna. - 
Podobno dużo ludzi padło już od zabłąkanych kul... - Widziesz, mamo, ja mówiłam, 
że można chodzić po mieście, wszyscy chodzą po mieście - tryumfowała czegoś 
Joanna. - I Bonisia, i pan Tadeusz byli na mieście, i nic im się nie stało! - A 
co jest w Komendzie Miasta? - pytała Ewa. - Kto? - poprawiła się. - Jak to kto? 
Piłsudski - poinformował pan Tadeusz. - To jest, nie wiem, czy osobiście, ale 
podobno był i osobiście, tak mówią. Profesor poszedł był, jak zawsze, na wykład, 
ale niebawem wrócił; wykłady się nie odbyły, studenci wiecowali albo nie 
przyszli. - A wie pani - zwrócił się teraz do Ewy ze swym figlarnie ironicznym 
uśmiechem - kto tu był przed chwilą? Adzio Bodzentowicz, nie wiem, czy go pani 
pamięta? Wpadł, żeby powiedzieć, że powiesiłby Piłsudskiego na pierwszej lepszej 
gałęzi... - Nie jestem żadnym radykałem - wtrąciła Katarzyna - ale byłam rada, 
jak mu pan Tadeusz odpowiedział: "Idź do domu i weź, mój kochany, zimny 
prysznic". To bardzo niesympatyczny jegomość. - Proszę nie skracać cytatu, pani 
Kachno, bo jeszcze dodałem: "i zmów paciorek na intencję Józefa Piłsudskiego" - 
profesor był nadzwyczaj ożywiony. - Muszę wam, moje panie, powiedzieć, że choć 
powstrzymywałem się na ogół od zbyt pochopnych sądów, niemniej bardzo cierpiałem 
z powodu tego, co się u nas rozpanoszyło. Bo właściwie to było tylko dużo 
gadania różnych, panie dobrodzieju, nierobów i pyskaczy - mówił z rodzajem 
podnieconego natchnienia. - I otóż tedy, jak widzę, co się dzieje, to wam 
powiem, że jak nigdy nie rozumiałem zjawiska rewolucji, jak zawsze wydawała mi 
się takim oto najbardziej nierozumnym wyjściem z trudnych sytuacji, tak zaczynam 
teraz rozumieć, że niekiedy zachodzi konieczność takiego nierozumnego wyjścia z 
sytuacji. Widać stare rzeczy nie mogą umierać naturalną śmiercią. - Rewolucja? 
Czy to jest rewolucja? - spytała osowiale Ewa, choć nie miała ochoty wszczynać 
żadnego sporu. - Ażeby pani wiedziała! Rewolucja wojskowa o ideał moralny. I nie 
ja wymyśliłem tę definicję, to już krąży po ludziach. Katarzyna niepokoiła się o 
Józka: - On potrafi być taki nieobliczalny. - Józek był krytyczny wobec 
Piłsudskiego, ale nie stanąłby też po stronie dotychczasowych rządów - rzekła 
Ewa na przekór własnym niepokojom. - Na pewno siedzi w domu nad jakimś pisaniem, 
a rój przyjaciół znosi mu biuletyny z placu boju. Po południu Katarzynę zdjął 
podwójny niepokój, gdy nieobliczalną okazała się Joasia; oświadczyła po prostu, 
że idzie do Ujazdowskiego Szpitala odwiedzić Jacka Teligę. - Dom wariatów - 
zawyrokowała Katula. - Właśnie dzisiaj musisz tam iść? Jemu w szpitalu nic się 
nie stanie, a tym możesz... ty możesz stracić życie. - Nie wszędzie strzelają, 
on jest ciężko chory, a dziś może go nikt nie odwiedzić. Nic nie wie, będzie się 
niepokoił. - To przecież prawie dorosły chłopak, w szpitalu mu powiedzą. A to, 
że ja będę niespokojna?... - Niepotrzebnie - Joanna spochmurniała. - Ewa 
przeszła bezpiecznie, Stefan jest w mieście. A ojciec Jacka jest wojskowym... 
Ewa rzekła z cicha otwierając Joannie drzwi: - Przeszłam, ale kołowaliśmy 
bocznymi ulicami przeszło godzinę. Tramwaje nie chodzą, na mieście jest 
nieprzyjemnie pusto, czy naprawdę tak ci zależy... - Będę uważać - przerwała 
Joanna. - Aha, i powiedz jeszcze mamie, że jakbym miała trudności z powrotem, to 
zanocuję u znajomych na Pięknej. Szła w napięciu, lecz raczej przyjemnie 
podniecona, przez odrealnione ulice. "To już było - myślała - już tak szłam, 
prawda... Kalisz". Przypomniała sobie, jak wymykała się była wtedy z Jankiem i 
Ludwikiem w tak samo niesamowicie opustoszałe miasto. A oto znowu idzie słysząc 
własne kroki, w tej chwili nie strzelano. Jezdnie były mokre od przelotnego 
deszczu, niekiedy mknęło nimi wojskowe auto, ludzie stali w bramach i wyglądali 
oknami, jakby wyczekując spóźniającego się widowiska. Przezornie, pamiętna uwag 
Ewy, skręciła z placu Trzech Krzyży w Wiejską, przed Sejmem stały posterunki, 
ale jakie, czyjej strzegące strony, skąd można było poznać? Gdy wychodziła z 
Wiejskiej na Piękną, wszczęła się znienacka gwałtowna strzelanina, gdzieś 
blisko, w stronie Kasyna Oficerskiego, Szkoły Podchorążych czy Belwederu. 
Nieliczni przechodnie uciekali z Alej Ujazdowskich w Piękną. Ktoś krzyczał: - 
Ale kasza! Ale nawarzyli! A to kasza diabelska! Jacek leżał nieruchomo, 
prawdopodobnie z oczyma wbitymi w drzwi, gdyż od razu napotkała jego wytężone 
spojrzenie. - No, Jacek? Co słychać? - zawołała od progu. Twarz mu się 
rozjaśniła, oczy pojaśniały, uśmiechnął się z wdzięcznością i zażenowaniem. - 
Jaka pani dobra, że przyszła... I jaka niedobra, że się naraża. Wcale się nie 
spodziewałem i wiem, że nie powinienem był się spodziewać, a tak czekałem... - 
zamknął oczy, ale zaraz otworzył je błyszczące nowym rodzajem zainteresowania. - 
Już wiem wszystko, bo tatuś był, ale krótko. Szedł pod strzałami, musiał się 
schylać, ludzie nawet pełzali, o, teraz i tu nawet słychać. Ale obiecał mi, że 
będzie wracał inną drogą. Powiślem, tam spokojnie. - Ale jak ty się miewasz, 
Jacek? Od wczoraj pobladłeś. - Bo mi gorączka spadła, mam tylko trzydzieści 
siedem i pięć. I jestem dosyć wstrząśnięty. A pani? Co pani myśli o tym? - 
wskazał nieokreślonym gestem szczupłej ręki na okno, za którym słychać było 
rzednącą stopniowo palbę. - Niewiele jeszcze myślę, mało wiem. Piłsudski znów 
jest na wszystkich ustach, przynajmniej, wiesz, w moim otoczeniu. Ale czym się 
to skończy i kiedy?... - w myślach Joanny przemknęło mimo woli: "Co będzie z 
moim egzaminem?" - Tatuś mówił, że prawie wszystkie garnizony w całej Polsce 
przeszły bez boju na stronę Piłsudskiego. Tylko w Poznańskiem nie. Stamtąd rząd 
wezwał jakieś pułki, one teraz się biją. Ale tatuś nie jest za Pisudskim. Nie 
był nigdy. Powiedział do mnie: "Ja jestem audytorem sądu wojskowego i o zdanie 
pytają mnie w sądzie, ale prywatnie ci powiem, że wojsko nie powinno dawać 
przykładu łamania praworządności". A ja jestem za Piłsudskim, nie wiem, tak się 
jakoś wychowałem i... i pani nas tak wychowała w tradycjach tej Pierwszej 
Brygady. Ostatnimi laty powietrze było jakieś nieświeże i też dużo się mówiło o 
łamaniu praworządności... Czekałem jakiegoś wstrząsu... przyszły wszystkie 
naraz? - Jacek zamyślił się, a Joanna milczała. - I serce mi się ściska - podjął 
- bo przecież ludzie giną, a ciągle mi przychodzi na pamięć Mickiewicz z 
"Improwizacji". Pisudski ma prawo powiedzieć o narodzie, jak Mickiewicz: "chcę 
go dźwignąć, uszczęśliwić, chcę nim cały świat zadziwić..." Albo, jak pani mówi, 
że nie wie i to prawda, że wielu rzeczy nie wiemy, to znów przypominają się 
słowa: "Co ja zechcę, niech wnet zgadną, spełnią, tym się uszczęśliwią..." Czyż 
Piłsudski mógłby chcieć czego innego jak siły, wielkości, czystości moralnej dla 
Polski? - Byłeś zawsze dobry z polskiego, a jak widzę, świetny jesteś i z 
literatury... - Idę przecie na polonistykę... - Ale dalej ten czterowiersz 
brzmi: "a jeżeli się sprzeciwią, niechaj cierpią i przepadną", a to wiesz, 
obawiam się, są już słowa pychy, słowa tyranii. - Tak, w "Improwizacji" 
Mickiewicz mówi jak władca. To zagadnienie tragiczne, ale czy należy zawsze 
uciekać od tragedii? A "Improwizacja" jest porywająca, tyle razy ją czytałem i 
zawsze znajduję coś nowego. I to jest improwizacja. Musi się udać, bo Polacy są 
od improwizacji, może to jest nasze nieszczęście, ale jakby i tego nie było, 
niewiele by zostało. Ja się, wie pani, bardzo też wgryzam w historię - 
bezwiednie zilustrował te słowa, pokazując w uśmiechu drobne i ostre zęby. Przez 
uchylone drzwi zajrzała siostra, znajoma już Joannie, subtelna blondynka z 
roztargnionym spojrzeniem i wymownym uśmiechem. - Ach, Boże, panie Jacku, pan 
nie śmie dzisiaj dużo mówić - weszła do pokoju i przysiadła na kanapce. - Dzień 
dobry, siostro Zoniu, Jacek, czemu nie powiedziałeś, że ci nie wolno mówić? Czy 
coś zaszło? - przelękła się Joanna. - To przez te straszne rzeczy na mieście 
straciłam głowę i nie uważałam na gości. Dużo roboty, bo mamy i rannych, a nie 
wszystkie siostry dzisiaj przyszły. - Właśnie. Ta moja nocna pielęgniarka już 
wczoraj nie przyszła i świetnie się bez niej obeszło - zaśmiał się Jacek. - 
Widać tam, gdzie mieszka, już się wczoraj zaczęło. - No, niech mi pani powie, co 
się to dzieje? - siostra była wyraźnie zdenerwowana. - Mam brata w 
Podchorążówce, a narzeczonego w szwoleżerach. Jeszcze tego brakowało, żeby się z 
sobą bili. - Ale co było z Jackiem? - nalegała Joanna. Zajrzała druga z sióstr 
wołając półgłosem: - Zońka, chodź prędko pod piąty. - I siostra Zonia wybiegła. 
- Nic nie było ze mną - uspokajał Jacek Joannę. - Krew mi poszła z nosa, tak 
dużo, że aż ustami. Kichnąłem i krew mi poszła z nosa, głupstwo. I to było 
wczoraj wieczorem. Doktór kazał przez dobę spokojnie leżeć, żeby się nie 
powtórzylo. No, więc leżę spokojnie... - Ja już pójdę, Jacek. Na gadanie będzie 
czas, jak wyzdrowiejesz. - Będzie? - zdumiał się. - Jeszcze pani powiem, bo 
chcę, żeby pani wiedziała, że ja jestem wierzący. Tatuś nie. Co bym dał za to, 
żeby tatuś uwierzył... taki fajny, cudowny człowiek, sama dobroć. Może to jest 
to samo, co wiara. Nie śmiem zapytać, czy pani?... W Ostrowi chodziła pani z 
nami na msze. - Lubię obrzędową stronę religii. Tak, młode pokolenie jest raczej 
wierzące i nie do mnie należy odbierać mu tę wiarę. Zresztą chyba i sama wierzę 
w jakiś sposób, ale nie mieszczący się absolutnie w dogmatach. To nieładnie, 
Jacek, że mi nie powiedziałeś o tym krwawieniu z nosa. - Dogmaty... zależy, jak 
je pojmować. - No, jak sobie na przykład wyobrażasz duszę nieśmiertelną albo 
ciał zmartwychwstanie. Czy będą nagie, czy suknie też zmartwychwstaną? - 
poważyła się zażartować Joanna. - Albo ogień piekielny? W dzieciństwie kuźnię 
wiejską nazywaliśmy piekłem. - A nie - odpowiedział bardzo serio - to taki 
popularny jak by w dawnej Polsce powiedzieli, gminny obraz dogmatów. Ja te 
rzeczy rozumiem bardziej abstrakcyjnie i w miarę wynalazków nauki coraz lepiej 
rozumiem. Na przykład radio. Nasz głos rozlega się w eterze i brzmi może długo 
po w naszej śmierci, po tysiącach lat świetlnych dosięga innych najdalszych 
gwiazd. Czemuż by w taki sam sposób nie miała brzmieć... nie mogła istnieć nasza 
dusza? - Bo nie wierzę, by mogła istnieć bez ciała - Joanna dała się ponieść, 
zapominając o pogorszonym stanie Jacka. - I nasz głos ilekolwiek czasu brzmiałby 
w eterze, czy nie wiem w czym, koniec końców przebrzmi. - A proch naszych ciał? 
Istnieje przecież bez ciała. Odkrycia i wynalazki też nie istnieją, póki ktoś 
nie wpadnie na ich ślad. A choćby taka rzecz, jak w ogóle byt. Można go poznać 
aż do końca, kiedy będzie się stwarzać nowe byty, może nawet i ograniczone, a 
wtedy człowiek, mały uczeń Boga, będzie stwórcą, ale nigdy ani doświadczeniem, 
ani rozumem nie pozna, dlaczego zamiast wielkiego Nic istnieje byt; są 
tajemnice, wiele niepojętego, ale ja to niepojęte czuję - zamilkł, jakby 
zmęczony, ale po chwili znów mówił: - Dogmaty... na przykład piekło. Jeśli ma 
być Sąd Ostateczny, to nie może być piekła, nie może być skazanych na wieki 
przed Sądem Ostatecznym. Więc piekło to abstrakcyjne pojęcie, zawsze w nas 
będąca możliwość skazania na wieczną nieobecność Boga, Miłości; nie żar, ale 
właśnie straszliwy chłód... Nie, nie umiem tego wyrazić... - Tak, w nas - Joanna 
chwytała z jego majaczenia, co mogła przyjąć za swoje. - Piekło jest na ziemi, 
jest w każdym człowieku i każdy z nas może stanąć przed jakimś wewnętrznym sądem 
ostatecznym. I zmartwychwstać z niego innym, nowym człowiekiem. Jesteś 
fenomenalnie inteligentny (pomyślało jej się nawet "genialny"), więc mówię z 
tobą szczerze. Czuła, że nie nadąża za wzniosłą fantasmagorią Jacka. - Jestem 
fenomenalnie smutny - westchnął Jacek. - Chociaż nie... Bo właściwie to na jedno 
wychodzi... Pani myślenie i moje. Samo na jedno wyjdzie. - Jacek, nie mówmy 
więcej. Zaczarowałeś mnie chyba, że wbrew zakazom lekarza daję ci mówić, i to o 
rzeczach ostatecznych. Wolałabym cię usposabiać do lżejszych, weselszych 
tematów. Nie ma innej rady, tylko muszę już iść. - Niech pani idzie tak jak mój 
tatuś, Powiślem... bo będę się bał o panią. - Pójdę Powiślem. Nie myśl za dużo, 
Jacek. Zdrowiej. Wyciągnęła do niego rękę, którą pochwycił obiema dłońmi. - 
Niech pani mnie pocałuje - rzekł prawie rozkazująco. - Ja miałem gruźlicę tylko 
nerek. Schyliła się i mocno, krótko pocałowała go w usta. - Igiełka - szepnął - 
Igiełeczka... Na korytarzu spotkała siostrę z tacą zastrzyków. - Czy Jackowi 
jest gorzej? - spytała. - To mój ulubiony uczeń, chciałabym wiedzieć. - Ta 
blizna... I jest obawa o płuca, nawet o gardło. Nikt się tego nie spodziewał. 
Przed operacją nie było nigdzie żadnych zaciemnień, a prątki tylko w posiewie 
moczu. Ale duża odporność, no i młodość... Joanna zapomniała o Powiślu, o 
krótszej drodze przez Wiejską, szła machinalnie ku Alejom Ujazdowskim, myśli jej 
się plątały: "Mój ojciec umarł na gruźlicę gardła... Już tutaj nie strzelają... 
Znów różnice, znów rozbrat i wieczne pożegnanie... Nic podobnego, żadnych 
różnic, zresztą nieważne, byle żył... duża odporność, no, i młodość..." W 
pobliżu placu Trzech Krzyży spotkała się niemalże twarzą w twarz z Józkiem i 
chwycili się w objęcia z rzadką u obojga czułością. - To aż tyle strzelania 
potrzeba, żeby cię spotkać, Joaśka? Jesteś już przeszło dwa tygodnie i tak mało 
się widujemy. - To ty nas mało widujesz. Kuję do egzaminu i wciąż siedzimy w 
domu. - Oprócz dni, kiedy walą armaty. Wstąpmy tu do cukierni Galińskiego... nom 
de nom... zamknięta! - Chodźmy lepiej do mamy. Była o ciebie niespokojna. - Za 
to twój spacer przy tym hałaśliwym akompaniamencie napełnia ją lubym spokojem? - 
Tym łatwiej mi go wybaczy, jeśli przyjdziemy razem. Tylko już wieczór blisko i 
ciągle gdzieś strzelają. Jak wrócisz? - Wpadnę chociaż na chwilę, stęskniłem się 
za wami. A jak ci się podoba ta zabawa? - Zabawa? Mnie to przypomina 
"Improwizację" Mickiewicza, tam są zdania tak samo wstrząsające.... - Ale są i 
miejsca koturnowe, taka szczypta romantycznej sztampy, to bywa w genialnych 
improwizacjach, taka w stylu kordegardy. - No, wiesz... Józef Tomyski wziął 
Joannę pod rękę, salwy łoskotały teraz daleko, jakby na peryferiach miasta, ale 
tu i ówdzie słychać było bliskie pojedyncze wystrzały, a niekiedy - smutny ptasi 
gwizd kuli. Józef zdawał się nie przyjmować tego do wiadomości, mówił i 
akcentując jakieś słowo przyciskał ramię Joanny. - Mam znajomego, który nie lubi 
wojskowych, uważa ich za siłę wszechmocną, ale niepoczytalną i skłonną do 
najdzikszych wybryków. Byłem w wojsku i wiem, jakie to niedalekie od prawdy. 
Nikt bijąc się z kimkolwiek i w jakiejkolwiek roli nie jest niewinny, choć wieki 
uświęciły mit, że winny jest ten, co się bić nie chce. Ale z tego samego powodu, 
że byłem w wojsku, wiem o nim także inne prawdy, bardziej złożone jak sąd mojego 
przyjaciela. Nie nazbyt, mimo to, ufam takim czysto wojskowym awanturom, jednak, 
bon gr~e mal gr~e, muszę przyznać, że te wypadki mają w sobie energię 
stanowczych decyzji, na jakie rzadko zdobywa się Polska w swoich dziejach 
wewnętrznych. Klimatu na jakiś wspomagający ruch społeczny nie ma, Pisudski nie 
dbał o przygotowanie opinii publicznej, działał przez zaskoczenie... - Znów tak 
jak w "Improwizacji": "co ja zechcę, niech wnet zgadną" - zacytowała Joanna, 
jeszcze wciąż pełna tamtej rozmowy. - "Zgadną" - powtórzył Józek i dokończył 
zdanie: - "ale jest w tym jakaś szansa naprawy czy sanacji - pojawia się takie 
słówko - stosunków, której nie należałoby przegapić. W każdym razie socjaliści 
poparli Piłsudskiego, a nawet komuniści zachowują jakby wyczekującą, ale nie 
wrogą, rezerwę: ochoczość konserwatystów, bo gadałem z różnymi ludźmi, trochę 
jest nieoczekiwana, choć kto wie, czy nie prorocza ale raczej trafnie 
rozróżniająca. Pozwolisz, Jo, że zapalę? Po chwili ciągnął: - Wojny domowej nie 
będzie, bo większość ludzi, zwłaszcza prostych, nie bardzo nawet rozumie, o co 
idzie. Ale odbywa się to w asyście nieustraszonej warszawskiej publiczności, 
która też ponosi, jak mówią, największe straty. Wielu śmiałków poległo przez 
czystą ciekawość albo usiłując dotrzeć pod kulami do domu czy do przyjaciół, 
żeby się czegoś dowiedzieć. - My robimy to samo. Słyszysz? Znowu ten gwizd... - 
Właśnie - roześmiał się przekornie. - My robimy to samo. Następnego dnia walka 
bratobójcza dobiegła końca. Sprzątano odstrzelone gałęzie drzew, obłupane tynki, 
odłamki pocisków i łuski karabinowych kul. Powracał szybko zwykły szum, turkot i 
gwar miasta, pootwierano sklepy i kawiarnie, komentowano zdarzenia. Powtarzano 
rzekomo przez Piłsudskiego stawiane postulaty: "nie wolno igrać z honorem 
żołnierza" - takim igraniom była choćby ta krakowska historia sprzed lat - 
interpretowała Ewa (naiwnie - zdaniem Tomyskiego), nie wolno rozkradać mienia 
publicznego, żyć pozorami na pokaz itp. Cytowano gorsząc się albo ciesząc 
wygłoszoną przez Piłsudskiego gawędą radiową, w której najmniej dosadnym zwrotem 
było nazwanie dotychczasowego stanu rzeczy "talerzem z nieczystościami" - 
słowem, nastawał czas nadziei, bardzo sprzecznych nadziei. Socjaliści widzieli w 
majowych wypadkach otwarcie się możliwości na stopniowe zdemokratyzowanie Polski 
w duchu "realistycznie traktowanego marksizmu", konserwatyści upatrywali w nich 
zapowiedź rządów silnej ręki, że niby Polska tego w pierwszym okresie 
niepodległości pilnie potrzebowała właśnie dla przeprowadzenia koniecznych 
reform; nacjonaliści, zwłaszcza ich "dynamiczny" młody odłam, przycichli 
czekając swego czasu; wszelcy "inni" w tym - rzesza ogromna - robotnicy i chłopi 
przybrali postawy zależnie od ich temperamentów, upodobań, poglądów na świat czy 
stopnia świadomości lub nie przybierali zgoła żadnej postawy. Marszałek 
Piłsudski, jak z góry przepowiadał był kiedyś Tomyski, zajął się głównie armią; 
Sejmu nie lubił, cywilów lekceważył nie szczędząc im dosadnych słów 
charakterystyki, wyróżniał tylko tych, co byli z nim na wojnie, a teraz, 
rozmundurowani, osadzili "kluczowe pozycje władzy", i dwu znakomitych uczonych, 
z których jeden został prezydentem, drugi - premierem Rzeczypospolitej, choć 
żaden z nich nie był ani z natury, ani z doświadczenia mężem stanu. Polska nie 
miała gdzie i kiedy wykształcić sobie "kierowników nawy państwowej", z dawnej, 
zaprawnej w życiu autonomicznej Galicji mogli być brani w rachubę - z uwagi na 
"uzdrowicielski" charakter majowego przełomu - tylko politycy chłopscy i 
socjalistyczni, lecz tych akurat Marszałek nie bardzo chciał brać w rachubę. 
Zastosowano więc improwizację, która zgodnie z chłopięcą filozofią Jacka Teligi 
szczególnie pasuje do Polaków, ale która wbrew jego pewności nie zawsze musi być 
udana. - Gorzej, gdyby na te stanowiska zaimprowizowano generałów - żartował 
Tomyski, a Ewa wracała jeszcze do wypadków majowych: - Znów absurdalna sytuacja, 
żeby prezydent Polski, dawny socjalista i premier, autentyczny chłop, od 
legendarnego Piasta Kołodzieja pierwszy chłop tak wysoko wzniesiony, musieli 
uciekać pieszo do Wilanowa przed Piłsudskim, też dawnym socjalistą, dopuścić do 
czegoś takiego, to nie było eleganckie... - Już drugi prezydent kończy 
nienormalnie swoją kadencję - zauważył Stefan. - Można by stać się przesądnym co 
do losu trzeciego. - Gdy kogoś wypędzają, jestem z wypędzonymi - powiedział 
Józef. - Chociaż ci dwaj panowie W. są dosyć postni, pewno bym się w ich 
towarzystwie morderczo nudził. - Jakbyście się zmówili! - sarknęła Ewa. - Oj, 
chłopcy, jacyśmy w sobie skłóceni. Któż to, Józku, mówił niedawno wszystkim 
dokoła, że to jest szansa i takie różne rzeczy... - Bo jest - przytaknł Tomyski. 
- Co nie przeszkadza, żeby współczuć pokonanym siłą... majestat państwa 
umykający na piechotę bocznymi dróżkami, tak, to mogło być bardziej elegancko 
rozegrane. Albo nie mogło - dodał po chwili namysłu. - Historia rzadko ma coś 
wspólnego z elegancją. Mówiła mi Joasia, że dla niej w tych wypadkach majowych, 
lub może w ich sprawcy, jest coś z "Improwizacji" Mickiewicza... Utwór potężny, 
może jeden z największych w poezji świata, chociaż światu nie znany; ale przecie 
nie nazwiemy go eleganckim... Joanna zdała uniwersytecki egzamin i cóż... nie 
mogła prosić o przedłużenie urlopu dlatego, że jeden z jej ostrowiańskich 
uczniów był chory. Zresztą Jacek Teliga miał się cokolwiek lepiej i mimo wciąż 
jeszcze nie dogojonej blizny zamierzano go wkrótce przewieźć na dalszą kurację 
do domu. Joanna szła na pożegnanie z Jackiem niespokojna, czy potrafi nadać 
rozmowie bieg możliwie beztroski. Traf zrządził, że to się udało, wpadli ni stąd 
ni zowąd na wspomnienie szkolnej zabawy i okazało się, że oboje przepadają za 
tańcem. To ich wprawiło w nieopisaną radość. - Jak pani cudnie tańczyła - 
promieniał Jacek. - Ja też już nieźle umiałem, ale byłem jeszcze taki malec, nie 
śmiałem tchnąć, a co dopiero zatańczyć, tylko patrzyłem i omdlewałem z zachwytu. 
"Boginka", myślałem, nie wiem skąd mi się to wzięło, co tam wiedziałem o 
boginkach, ale myślałem "boginka" i tak już panią potem sobie nazywałem, nieraz 
mi się śniło, że z panią tańczę... - I teraz dopiero mi to mówisz? Ach, ty... - 
No, teraz. To było w pierwszym roku, pani była jeszcze sama... I tańczyła pani 
ze starszymi chłopcami, z nauczycielami, a mnie nie widziała... A teraz to i ja 
jestem naprawdę dobry tancerz... - No pewno... Wyrosłeś wspaniale z twojej 
wątłości, zmężniałeś. Od razu, jak cię po przyjeździe spotkałam, pomyślałam: 
wygląda jak tancerz. - Nie!? Naprawdę? - Na najprawdziwszą. No, widzisz, Jacek, 
widzisz... jeszcze zatańczymy. - Jakbym chciał już być zdrowy! - Będziesz. - 
Odchodząc zaproponowała, żeby jej mówił po imieniu. Zdumiewała ją swoboda i 
wesołość, z jaką to wszystko poszło, jeszcze nigdy z nikim nie czuła się taka 
swobodna. I ktoś, kto sam ciężko chory, takim weselem obdarza, miałby umierać? 
Niemożliwe, przynajmniej na tę chwilę - niemożliwe. Wkrótce obie panie Tomyskie 
odjechały do Torunia, major Teliga przyniósł na dworzec wiązankę róż 
cieplarnianych z bilecikiem od Jacka. Kiedy już pociąg ruszał, a major, Stefan, 
Ewa, Józek i profesor Górecki znikali kolejno za oknem wagonu, Joanna otworzyła 
kopertę. - Życzy nam szczęśliwej podróży - powiedziała do matki. Bilecik 
zawierał słowa: "Igiełeczko, boginko, zatańczymy - Twój szczęśliwy Jacek". Przez 
długi czas aż po następny rok Stefan i Józef byli bardzo nagabywani i kuszeni do 
wzięcia udziału w tym, co teraz dostało imiona: "Praca państwowotwórcza" albo 
"twórczość radosna"; to drugie imię nowego porządku rzeczy powstało w środowisku 
intelektualistów i wymawiane było z odcieniem kpiarskiego humoru. Szczególnie 
pewien sympatyczny dygnitarz, kiedyś specjalista, potem żołnierz z odznaką "Za 
wierną służbę", wreszcie eks_żołnierz i wysoki urzędnik - rad był widzieć w 
Tomyskim i w Radgoskim więcej aktywności doraźnie pożytecznej. Tomyskiemu 
proponował służbę dyplomatyczną. Radgoskiemu "coś odpowiedzialnego" w Prezydium 
Rady Ministrów. Tomyski był oporny. - Znacie tak świetnie języki, macie mnóstwo 
stosunków za granicą - nalegał miły dygnitarz używając obowiązującej niegdyś w 
ruchu niepodległościowym formy "wy" na znak, że nie rozwiała się ciągłość 
ówczesnych idei. - Czemu więc odmawiacie? - A napotkawszy milczenie posuwał się 
do pochlebstwa: - Nam trzeba - mówił - pomóc. Sami wiecie, że nie wszystko jest, 
jak być powinno, ale jak ma być lepiej, kiedy karierowicze cisną się do żłobu, a 
ludzie jak wy z tęgą głową, z charakterem, z otwartym sercem, a zwłaszcza z 
czystymi rękoma uchylają się od wzięcia odpowiedzialności za losy kraju. Nie 
będziecie się przecież wiecznie uchylać od podjęcia zadań, od których nikt z nas 
się nie uchyla, choć może każdy miałby też chętkę się uchylić. Potrzebujemy na 
wszystkich stanowiskach ludzi z moralnym autorytetem. Tomyski patrzył zagapiony, 
wreszcie odezwał się leniwie: - Przypomniało mi się coś z Szekspira... Kładzie w 
usta spiskowców idących pozyskać Brutusa takie słowa: "Wysoko stoi on w opinii 
ludu i uczestnictwo jego jak alchemia zamieni w cnotę to, co by w nas mogło 
wydać się niecnym". - Hm... Taka z was dziewica? I tak cenicie swoją prywatną 
cnotkę? - Nie. I co więcej, wcale nie mam zalet, które mi przypisujecie, ani 
żadnego autorytetu, uchowaj Boże! Szekspir przypomniał mi się tak, może w 
związku z traktowaniem pewnego aresztowanego generała, ze zniknięciem pewnego 
osobnika wysokiej rangi wojskowej, wprawdzie bardzo nieciekawego, ale... 
Dygnitarz był także intelektualistą i odpowiedział z wymuszonym uśmiechem: - To 
i ja was poczęstuję cytatem. Pamiętacie z "Pana Tadeusza" rozmowę księdza z 
klucznikiem po zniknięciu majora Płuta? Ksiądz powiada: "Jedna jest restrykcja: 
jeśli popełniono nie z zemsty głupiej, ale pro publico bono. Klucznik głową i 
ręką kiwał wyciągnioną i mrugając powtarzał: pro publico bono". - Rozumiem, ale 
nie lubię. Dygnitarz spojrzał na zegarek. - Nie zabawiajmy się cytatami, raz w 
końcu wyjdźmy z psychiki niedorostków obkutych w literaturze. Słuchajcie, 
ruszyliśmy z miejsca historię, to ciężki wehikuł, nawet niechcący miażdży tych, 
co przystają. - Wolę nie być historią, która miażdży. - Nie można żyć poza 
historią. - Może sam chcę tworzyć historię w historii - Tomyski zaśmiał się z 
głupia frant. - Aż takie ambicje? - Tylko takie. Bo widzicie, historia to coś 
znacznie zawilszego jak ten wasz miażdżący wehikuł. Bywa, że to, co się zdawało 
abstynencją czy ucieczką od historii, okazuje się z czasem jej bardzo żyzną 
częścią. Ale zostawmy wielkie słowa. Jestem bardzo i na długo zajęty. Piszę 
dużą, to znaczy objętościowo dużą rzecz. - Nie ucieknie... - Jeżeli ją napiszę. 
- Możecie pisać i na placówce. Iluż to dyplomatów napisało wspaniałe książki. - 
To prawda. - No więc? - Na razie nie mam chęci chodzić do biura, nawet jeśliby 
to było biuro Pana Boga. - Nie róbcie żartów, to są dziecinne argumenty. - 
Całkiem dziecinne. Sami widzicie, jaki jestem nieodpowiedni. - Tam gadanie. 
Wszyscyśmy byli nieodpowiedni, a musieliśmy brać się do rzeczy, bo historia i to 
ma do siebie, jak już chcemy rozcinać włos na części, że nie czeka. Kto chce 
nauczyć się pływać, skacze na głęboką wodę. Ja bym na waszym miejscu 
zaryzykował. - Zobaczę... Miejcie do mnie cierpliwość. Jak się uporam z moją 
głęboką wodą, to się zgłoszę. Po kilku podobnych rozmowach Tomyski czuł się 
cokolwiek wytrącony z równowagi, niepewny i zmącony wewnętrznie. W tych 
okolicznościach "czernienie papieru" zaczynało go męczyć, rzucał pisanie i szedł 
do Radgoskich szukając u nich aprobaty albo przynajmniej odprężenia. To był dom 
rozgrzewający zamarzniętych, nawet Lodzia Bugajówna zdawała się kimś bliskim, 
jakby kalisko_wrombczyńskim, tam bezpiecznie było wywnętrzać się z najskrytszych 
uczuć i myśli. Mówił więc to czego nie mógł powiedzieć wabiącym go dygnitarzom: 
- Bo widzicie, jeśli czego się boję, to nie odpowiedzialności, ale samego 
siebie. Mnie by to wciągnęło, zanadto i paskudnie by wciągnęło; tylko ja wiem, 
ile mam w sobie władczych instynktów. To chyba w matkę - tu przemknęło 
wspomnienie Florencji. - Myślę, że ludzi można podzielić na tych, co wolą być 
nikim, bo się zlękli władczości swoich drapieżnych instynktów; tych, co dają w 
sposób naturalny ujście tym instynktom sprawując władzę, i tych, co nie mają w 
sobie instynktu władzy. Chyba należę do pierwszego typu. - Znam cię od zawsze, a 
nigdy byM się tego nie domyśliła - rzekła Ewa z lekka rozbawiona. - Jak byliśmy 
dziećmi, to panowałeś tylko w królestwie wyobraźni, zamieniałeś ludzi w bogów i 
odbożałeś ich, pamiętasz? I gdzież ty miałeś okazję tak wypróbować twoje władcze 
instynkty, Józek? - W najbardziej nieoczekiwanych sytuacjach życiowych można 
rozpoznać w sobie takie instynkty. - Linia podziału na takich, innych, owakich - 
podjął Stefan. - Wiesz i ja mam na myśli coś takiego. Takiego i zarazem innego. 
Bo co zrobisz z faktem, daje się to przecież zaobserwować, że ludzie sprawujący 
władzę i lubiący to zajęcie zachowują się bardzo rozmaicie w tych samych 
sytuacjach? Może więc linia podziału biegnie trochę inaczej, może tu idzie o 
wręcz eschatologiczną czy ontologiczną, świadomą czy mimowolną postawę wobec 
życia, nawet wobec bytu w ogóle... Zresztą mniejsza o to, mówmy bardziej 
konkretnie. Czy nie przesadzasz z tym twoim, dalibóg, bardzo utajonym instynktem 
władzy? Czy nie chcesz po prostu lepiej przed samym sobą usprawiedliwić, żeś 
odmówił współpracy Zachwastowskiemu i innym? Nie proponują ci znów aż takiej 
władzy... - Jak się wdać w ten aparat państwowy, nigdy nie wiadomo, dokąd się 
zajdzie, za co się będzie świecić oczyma choćby i na skromnym stanowisku. - 
Demidow powiedziałby, że jesteś "trawożerny" - rzekła poniekąd wbrew samej sobie 
Ewa - albo że "polska inteligencja boi się zaszargać swój święty biały płaszcz 
niewinności w błocie życia"... - Wyobraź sobie, że i to mi przychodziło do 
głowy. Ale sam Demidow uchylił się od współodpowiedzialności za rządy 
bolszewickie - Tomyski był zły, że Ewa powołuje się na racje przyjaciela Moskala 
i zaprzeczył! - Nie, ze mną jest chyba co innego. Czyżbyś mnie miała za jednego 
z tych niepokalanych incorruptibles, co to korzystają z dobrodziejstw każdego 
systemu, a wzniośle odżegnują się od jego błędów czy zbrodni? Nie chcę ani 
korzystać, ani się odżegnywać. - Nie mam cię za takiego, Józek, i rozumiem cię 
lepiej, niż myślisz. Odmówiłeś i nie myśl o tym więcej. Ale nie wmawiaj w 
siebie, że wolisz być nikim. Stefan był cokolwiek innego zdania. Łagodnie, ale 
skrytykował odmowę Józka. - Ty mówisz - błędy. Są i zapewne będą popełniane. Ale 
zło jest zawsze pomieszane z dobrem. To już truizm, przynajmniej dla literatury, 
przykłady chyba zbędne, u nas choćby Żeromski do śmierci borykał się z Polską 
niepodległą, jak przedtem z ujarzmioną, albo teraz Kaden_bandrowski jadowicie 
zachłyśnięty aktualnością. Myślę, że w granicach każdego systemu moralności 
rzecz idzie właściwie o proporcje. Dlatego dla mnie na przykład z Piłsudskiego, 
błędy, czy nie błędy, zostanie zawsze to jedno zdanie: "Za dużo nieprawości". To 
świetny skrót filozoficzny. O to właśnie idzie - powtórzył - o proporcje. Żeby 
nie zagłuszyła nas dżungla zła, żeby dać maksymalną, a choćby większą szansę dla 
dobra. Przyjęliśmy, że powstała taka szansa, próby jej realizowania są ledwo 
zaczęte, trzeba dać trochę czasu i nawet wesprzeć tę szansę. Jakby co, zawsze 
się możesz wycofać, łba ci za to nie urwą, nie żyjemy w terrorze, na lodzie nie 
osiądziesz, masz takie resursy w twoim pisaniu, wzbogacisz je tylko zajrzawszy w 
kulisy rządzenia czy tam historii. Możesz piórem wyrazić wszystko, co nas nęka. 
- Ba, kiedy mnie kusi taki bardzo lekkomyślny rodzaj pisarstwa, bardzo 
specjalny... Nie mam w sobie ani źdźbła materii na sumienie narodu. - W każdym 
rodzaju można wszystko powiedzieć, a nawet trudno nie powiedzieć. Jakiejkolwiek 
byś użył konwencji czy jakąkolwiek stworzył, nie wyskoczysz z samego siebie... 
Tak więc Józef nie wyniósł tym razem z domu Ewy pożądanego ukojenia, nadal był 
niezadowolony i z siebie, i z tych, co go nagabywali, a jednocześnie miał 
pewność swojej racji i wiedział, że jej nie odstąpi, choćby miał całe życie 
spędzić w zaniedbanym pokoiku, do którego wiodły makabryczne, ponuro szczękające 
pod stopą żelazne schody w szpetnej czynszowej kamienicy przy ulicy Bagateli. 
Rozterki więc były powierzchowne, ale dawały mu się tak we znaki, że byłby 
całkiem się rozstroił, gdyby nie poznał w tym czasie pani Ludmiły Nieporęckiej, 
co skierowało jego zainteresowanie na całkiem inne tory. Stefan niejedną jeszcze 
dyskusję stoczył z przyjaciółmi, rozczarowującymi się do "pomajowego" biegu 
rzeczy publicznych, czasami umacniając się, niekiedy chwiejąc się w swych 
decyzjach. Ale w końcu zgodnie z tym, co mówił był Tomyskiemu, przyjął 
proponowane mu stanowisko sekretarza premiera, które miał objąć we wrześniu. 
Skończył nareszcie swoją powieść, złożył ją u wydawcy, był trochę przemęczony, 
Ewa nalegała, żeby jechał nad morze nie czekając, aż ona upora się z 
przygotowaniem do wystawy. - Tym bardziej że pokój u tych Budziszów czy Fabiszów 
(zawsze myliły się jej nazwiska) już czeka, pogoda jak marzenie, szkoda każdego 
dnia. Ja przyjadę za tydzień, najdalej za dziesięć dni. - Jeszcze tylko tytuł. 
Ersztyn (tak się nazywał wydawca) dopomina się o tytuł powieści, a ja się nie 
mogę zdecydować - mówił Stefan w dniu wyjazdu, już z biletem na wieczorny pociąg 
do Jastarni w kieszonce. - "Linia podziału" czy "Postawy i sytuacje"? Ewa 
siedziała na stołeczku w zaplamionym fartuchu zerkając na jedną ze swoich "Wód"; 
nie malowała dzisiaj, ale nie mogła się powstrzymać od paru dotknięć pędzlem, 
których konieczność wydała jej się raptem nagląca. - A dlaczego by nie "Linia 
podziału", tak jak od początku chciałeś? - Bo dla czytelników trochę 
abstrakcyjne, a dla mnie zbyt obowiązujące. Nie wiem, czy zdołam wyrazić coś z 
mojego widzenia tych rzeczy. Chciałem pokazać tę nieuchwytną resztę, która 
sprawia, że ludzie tylko w jakimś procencie postępują zgodnie z teorią, 
powiedzmy z teorią marksizmu, na której się wychowałem... Chciałem pokazać to 
mnóstwo krzyżujących się linii podziału, z których decydująca jest chyba nasza 
wrodzona, choć w pewnym stopniu podlegająca zmianom jakość naszej postawy wobec 
bytu. Nie wiem, czy to mi wyszło - w takiej epickiej próbie. O ile nie wyszło, 
będę się czuł przegrany, nawet jeśliby książka miała powodzenie. - Ty nie 
będziesz nigdy przegrany - rzekła Ewa z rodzajem tkliwej zazdrości. - Ale 
"Postawy i sytuacje" to raczej tytuł dla rozpraw czy esejów, nie dla powieści. - 
Masz rację. Wiesz, mam już tytuł, nazwiemy to: "Ludzie jak ludzie". - To banalne 
i nie całkiem adekwatne z treścią. - Taki zwrot jest w ostatnim zdaniu powieści, 
nic innego nie wymyślę, zresztą mam wrażenie, że wszystkie tytuły już istnieją. 
Tak, to banalne, ale i powieść jest banalna, poruszam się na samej granicy 
banału, choć może najistotniejszym moim celem jest odbanalnić zwyczajność 
odczyszczając zaśniedziałe słowa, przywracając dźwięk temu, co już brzmi głucho 
i martwo jak popękany garnek. To zabieg o wiele bardziej wyrafinowany, niż się 
zdaje... Nie mogę być przegrany? Mogę na każdy sposób, a nade wszystko z tobą. - 
Zawsze myślę, że przegrałeś małżeństwo biorąc taką niedowarzoną istotę jak twoja 
Ewa. - Nie mów nic przeciw Ewie. Ale jeżeli ty tak potrafisz malować, to ty mnie 
teraz rzucisz. Bo na co ci kto potrzebny, jak ty możesz dać od niechcenia taką 
wizję wody, jesieni czy nieba kombinując same tylko plamy barwne. "Właśnie teraz 
już cię nie rzucę, właśnie teraz możesz na zawsze być pewny, tylko z tobą życie 
jest życiem, twoja obecność jest prawie jak szczęście samotności bez 
osamotnienia, tylko ty jesteś interesujący, nawet jak nudzisz, kocham cię do 
wariacji" - myślała czy wiedziała nie myśląc, lecz przemilczała to, wolała 
zostawić w nim tę trochę niepokoju, sama była z tym jego pewniejsza. - Ładnie 
"od niechcenia" - mruknęła tylko. - W istocie nikogo nie potrzebuję - usłyszał 
zaskoczony - mam w tobie dziesięciu kochanków, to jeden, to inny z tych 
dziesięciu jest mi najmilszy. Możesz być zazdrosny tylko o siebie. - Więc aż 
tylu byś potrzebowała, żeby nie potrzebować nikogo więcej? - Nie mogłeś wymyślić 
nic oryginalniejszego? No, to mam jedenastego w moim pacykowaniu. Przyciągnęła 
go do siebie i objęła ramieniem jego kolana całując jedno i drugie. - Ty szelmo 
- szepnął wichrząc jej włosy - że my też tak przez tyle lat... że tak się wciąż 
kochamy... To jest... ja ciebie. - Bo ja ciebie nic a nic. Czy to dzisiejsza noc 
takim cię zdjęła powątpiewaniem? Jesteś durny jak ósmy cud świata... Lepiej 
powiedz, Tefi, czy ze mnie coś będzie? Z tych akwarel? Z tego całego malowania? 
- Już chyba jest - oglądał porozwieszane kartony. - I nie jest najważniejsze, 
żeś odkryła ten blask w akwareli, ważne jest, że odkryłaś własną interpretację 
świata. Jesteś dopiero na początku drogi, ale chyba na świetnym. Bo to są niby 
szkice, a przecież nic tu dodać, nic ująć, niby to tylko zapowiedź innych 
możliwości, a zarazem jakieś samo w sobie integralne widzenie tematu. Chopin z 
etiud stworzył arcydzieła, coś takiego jest w twoim malarstwie, absolutne 
spełnienie i niepokojąca obietnica. To, czego nie mówisz, na czym przerywasz, 
jest równie wymowne, jak to, co wyrażasz. Powinnaś poprzestać na akwareli, jak 
Chopin na fortepianie. Jak Noakowski na ledwo szkicowanej, a tak cały 
niedomówiony pejzaż zawierającej, architekturze... - Co za ohydny pochlebca. Na 
pewno więcej obietnic jak spełnienia. I nie, ja bym chciała poprzestać na 
akwareli, na takie ograniczenie może sobie pozwolić geniusz, co najmniej wielki 
talent. Ja nie dałabym rady, zacznę się powtarzać, muszę próbować inaczej, 
temperę już mam w palcach, ale nęci mnie i olej, i grafika... - I to mi się 
podoba - przerwał Stefan - że zaczęłaś malować od razu w pracowni. Myślę, że 
malowania z natury nie należy porzucać, ale od realiów trzeba się uniezależnić, 
żeby coś stworzyć. Tak mi się zdaje. Ja też nie piszę "z natury", tylko staram 
się komponować jej elementy w nowy przeze mnie wyimaginowany ład. I robię to na 
pamięć. Pamięć to wielki magik, Ewa. Przerabia nam rzeczywistość na czyste złoto 
sztuki... - Ach, jak ja się cieszę na tę wystawę i na Jastarnię, i na twoją 
powieść... Słuchaj, to jest chyba nasze najpomyślniejsze, najszczęśliwsze lato! 
Aż muszę odpukać w nie malowane drewno. - Oj, to magiczne myślenie - zaśmiał się 
Stefan. Nadeszły teraz gorączkowe dni wyboru akwarel, rozmów z dyrekcją 
"Zachęty", sprawdzania odnośnej kartki w katalogu, dostawy obrazów, ściągnięcia 
niektórych od osób, co je kupiły, wreszcie zakończenia tych przygotowań, 
spotkania z Remigiuszem Wiechną, zobaczenia Gorzyckiego przy kawiarnianym 
telefonie i zapadnięcia w medytacje o potępionym epizodzie przeszłości, którego 
jednak nie żałowała, że był, skoro dopomógł jej do przezwyciężenia wielu 
późniejszych pokus. A może nawet i nie tylko dlatego. Wolne godziny Ewa spędzała 
przygotowując z Lodzią garderobę na pobyt w Jastarni. O tej porze mało znajomych 
było w Warszawie, ale odwiedzali ją Józek Tomyski, dopiero na wrzesień 
wybierający się w góry, i profesor Górecki; pisał jakąś pracę naukową i gdzieś 
około połowy sierpnia miał jechać do letniskowej miejscowości pod Toruniem, 
gdzie Joanna i Katarzyna spędzały letnie wakacje. Ewa, długo z nim sprzeczna, 
teraz patrzyła na pana Tadeusza niemal jak na kogoś z rodziny. Człowiek, co mimo 
niepowodzenia u Katuli (bardzo mu zresztą zawsze życzliwej) nie odstał od nich, 
ale jeszcze zacieśnił przyjaźń, był godnym uwagi fenomenem, a przynajmniej kimś 
nieprzeciętnym. Zadziwiał Ewę pod jednym jeszcze względem. Na ogół krytyczny i 
sceptyczny wobec rzeczy i ludzi, darzył bezwarunkową aprobatą wszystkie 
poczynania nowego rządu. Nie przeżył entuzjazmu jednych, a przerażenia innych, 
traktował "przewrót majowy" jak niełatwe i według obcej mu recepty 
przeprowadzone, ale udane doświadczenie naukowe, a że nie spodziewał się był 
żadnych cudów, nie podlegał też zaczynającym się pojawiać rozczarowaniom czy 
bodaj wątpliwościom. - Nareszcie - mówił w czasie jednej z wizyt u Ewy - 
przestało się politykować, a zaczyna się rozwiązywanie konkretnych realnych 
zagadnień. Skończyło się nie tylko uprzywilejowane jaśniepaństwo, ale i 
uprzywilejowane chamstwo - dodał enigmatycznie - a Piłsudski, któremu, 
przyznaję, byłem zawsze niechętny, stanął wreszcie na wysokości zadania. Ewa 
była w zbyt dobrym usposobieniu, aby się kłócić, sprawy publiczne odeszły jakoś 
daleko. "I chwała Bogu" - myślała. - To, co pan mówi, jest bardzo oryginalne, 
jedyne w swoim rodzaju - rzekła bez obłudy, dopowiadając w myśli: "Bo w samej 
rzeczy z tak olimpijską pogodą nie patrzy chyba na sytuację nawet i sam 
Piłsudski". W przeddzień wyjazdu nad morze Józef Tomyski przyszedł po południu 
do Ewy, żeby sprawdzić godzinę jutrzejszego pociągu i oznajmić, że ją odprowadzi 
na dworzec. W toku rozmowy przy czarnej kawie zapytał, czy Ewa nie chciałaby 
poznać pani Ludmiły Nieporęckiej. - To jest bardzo dystyngowana osoba i marzy o 
tym, żeby cię poznać. Zachwyca się twoimi obrazami. - Coś pleciesz, Józek. 
Czyżby je znała? Skąd? - Ależ tak! Lubi odwiedzać sklepy z obrazami, nie 
pominęła żadnej okazji, kiedy ty w nich wystawiałaś swoje rzeczy. Mówi, że w 
twoich akwarelach jest zaskakująca siła kolorystyki i upajająca intensywność 
poezji, rzadko zdarzająca się w technice tego rodzaju, a może nawet w malarstwie 
w ogóle. - Józio! Ej, to coś poważnego, że aż zechciałeś, żebyśmy się poznały - 
Ewa mrugnęła znacząco, a Józef po raz pierwszy od lat zawołał z cicha: - Lalia! 
- Ktoś dzwoni! - usłyszała Ewa. Lodzi nie było w domu i sama poszła otworzyć. U 
progu stał listonosz i podawał coś, co się okazało depeszą. Kto ją otworzył? Kto 
pokwitował listonosza? Jak zaczął się obłęd czy koszmar trudny do pojęcia, 
niemożliwy do przyswojenia, brutalnie konieczny do przeżycia? Ewa nigdy potem 
nie mogła już tej sceny odtworzyć ani nawet jej dotknąć pamięcią. Depeszę nadali 
znajomi, którzy jednocześnie ze Stefanem przebywali w Jastarni. Donosili o 
nagłej śmierci Stefana Radgoskiego, co brzmiało jak posępny żart złośliwego 
szatana, co jednak Ewa przeczytała, lecz gdzie się podziała ta depesza, nie wie. 
Wszystko stało się nagle niezrozumiałe, do niczego niepodobne i pozbawione 
sensu. Jakim cudem znalazła się nie nazajutrz, ale jeszcze tego samego wieczora 
w pociągu? Dlaczego jechali z nią Józek i profesor Górecki, a nie towarzyszył 
jej w takim nieszczęściu Stefan? Czemu Lodzia stoi na peronie i tak okropnie 
płacze? Kto dał znać Góreckiemu? Jakim sposobem przepadła raptem noc i nastał 
znów poranek? Przecież świat rozpadł się w strzępy, skąd więc ta noc, ten dzień? 
Kto są ci obcy ludzie, kto opowiada przeraźliwe szczegóły w olśniewającej 
pogodzie nadmorskiego pejzażu: - Pan Radgoski kąpał się, długo pływał, wyszedł z 
kąpieli i coś zawołał, i zaraz upadł na piasek. - I jeszcze inni mówią, że tu 
nie ma nigdzie doktora, telefonowali aż do Pucka, na plaży byli tylko lekarze 
letnicy w kąpielówkach, ratowali, jak mogli, sztuczne oddychanie i wszystko, 
jeden poleciał goły do mieszkania, przyniósł torbę lekarską i chciał dać 
zastrzyk, i słuchał, ale już było po wszystkim; ten, co przyjechał z Pucka, 
napisał tylko świadectwo zgonu. Ewa milczała i dalej nie pojmowała, jakimi 
drogami dochodzi to wszystko do jej słuchu, zdawało jej się, że głuchnie i że 
ślepnie, brakowało jej tchu i przez ściśniętą krtań dobywało się tylko niekiedy 
coś na kształt jęku czy szeptu. Stefan leżał na wąskim żelaznym łóżku, już 
schludnie przyodziany, nieruchomy i obojętny, ani spojrzał, ani się uśmiechnął, 
gdy wprowadzono Ewę; chyba straciła przytomność, bo kiedy otworzyła oczy, ktoś 
wynosił ją z izby na rękach. Józek czy Górecki lub obaj razem. Głos Józka mówił: 
- Usiądź tu, Ewuńka, na ławeczce. - Cicho sepleniła woda zatoki. - Nigdy w życiu 
nie mdlałam - to były pierwsze słowa, jakie Ewie udało się głośno i wyraźnie 
powiedzieć, trzęsła się niby zdjęta mrozem pośród upału. Potem ktoś inny 
wprowadził ją do izby, aha, to ci znajomi od depeszy; powiedzieli, że Tomyski i 
Górecki odeszli, musieli się zająć transportem zwłok. Dopiero po tych słowach 
zdała sobie sprawę ze strasznej prawdy i nareszcie łzy pociekły jej z oczu. 
Upadła na podłogę i zanosiła się od płaczu, już teraz mogła rozpaczać pełna 
poczucia winy, przecież sama doradziła mu nie czekać na nią, tylko jechać nad to 
złowrogie morze. Płakała długie godziny, aż póki nie rozległy się kroki, 
szurgot, hałasy, przyciszone utyskujące głosy, weszli czarno ubrani ludzie, 
nieśli trumnę. Józef podniósł Ewę. Całowała usta zimne i obce, choć twarz 
zmarłego miała w sobie kolory życia i zdawała się tylko uśpiona. - Nie 
zamykajcie trumny - prosiła - pochowacie go żywcem. - Nie zamykamy - Józef 
głaskał jej włosy - pociąg już odszedł, pojedziemy jutro, tu wszystko długo 
trwa, zabity kąt. Minęła głucha noc, panowie przed domem palili po ciemku 
papierosy, gospodarze rybacy spać się z dziećmi pokładli, Ewa siedziała u nóg 
Stefana, kiwała się naprzód i w tył, popadała w drzemkę i budziła się, zmory, 
zmory... Po raz drugi nastał ranek, a po co była noc, po co ranek, wszystko już 
niepotrzebne. Skąd wziął się tu raptem doktor Dropiewski, dlaczego chwyta ją w 
objęcia, przyciska ją do otyłej piersi, sapie i całuje, zbudził tylko przycichły 
na koniec płacz. - Za późno, doktorze... To przeze mnie... Ja sama mu... ja sama 
mu... - szlochała na ramieniu wąsacza. - Jakie sama, żadne sama - mruczy doktor 
- płacz, płacz, dziecino, ja też płaczę. Dlaczego znowu jest noc, dokąd jadą 
pociągiem, a co zrobili ze Stefanem? Jak to, wiozą go wagonem towarowym? - 
Towarowym - powtarza bezmyślnie - jak tatusia, jak wujka Rafała... Ewa leży na 
ławce przedziału i z twarzą wciśniętą w szorstki kant oparcia znów beznadziejnie 
płacze. Naprzciwko siedzą trzej panowie, a dwu z nich, Józef i doktor 
Dropiewski, coraz to wstają, żeby jej to podać jakieś krople do wypicia, to 
przykryć ją kocykiem, to prosić, żeby starała się zasnąć chociaż na chwilę; a 
profesor zaczął do niej przemawiać. Jak przez mgłę słyszała jego słowa: - Niech 
się pani wypłacze, wykrzyczy, ale jak to pani przejdzie, ten taki czysto 
fizyczny skowyt, który tylko przeszkadza stanąć na wysokości takiego oto 
nieszczęścia, jakie panią spotkało, to trzeba się zastanowić nad sobą... Nie 
mówię tego specjalnie do pani, tylko jak patrzę na ludzi, jak oni tak płaczą, 
włosy tak sobie targają na głowie i tak, panie dobrodzieju, tego i owego tam 
wyczyniają, to zawsze sobie myślę, że to jest, moja kochana pani Ewko, takie oto 
grubiańskie sobkostwo i że ludzie mają bardzo niewłaściwy i bardzo niemądry 
sposób zachowania się wobec śmierci. Bo śmierć to jest takie oto naturalne i 
nieuniknione zjawisko, a każdy widzi w tym jakieś osobiste nadeptanie na siebie, 
jakąś zniewagę osobistą. W tym nie ma żadnej powagi, żadnej godności, którą ma 
wobec śmierci chociażby prosty chłop... Jak przez mgłę widziała w wątłym świetle 
przedziału twarz Józka, siedział ze spuszczonymi oczyma, z ustami skrzywionymi 
cierpieniem czy niesmakiem i mówił cicho: - Niech pan tego zaniecha. Od tego nie 
przestaje się płakać, od tego pies by nawet zawył. I wszystko pogrążyło się w 
ruchliwym, kołaczącym póŁśnie, mnóstwo rzeczy wypadło z jej świadomości, ocknęła 
się przed drzwiami swego mieszkania, mgnienie ulgi, ach, dom, a w domu Stefan i 
wreszcie koniec koszmaru. O, Boże, skąd w mieszkaniu tyle ludzi, aha, to 
przyjechały Katula i Joasia, patrzcie, jest i Janek w mundurze, i Ludwik po 
cywilnemu, prawda, przenieśli go do rezerwy, któż to ich zawiadomił?... Za czyim 
to ona idzie pogrzebem, co za nieludzka męka, że nie może tego wszystkiego 
opowiedzieć Stefanowi, on jeden by zrozumiał, pocieszył, zatrzymał te oszalałe 
potoki łez, jak można znieść, że zamienił się w trumnę? A kto to ją prowadzi... 
Janek... Ludwik? Więc ma braci, żyjących braci? Zawirowało, minęło, teraz to 
szydercze puste mieszkanie, zdruzgotany świat i te wstrętne, bezczelne akwarele, 
ziejące głupią pychą barw... Późną jesienią Katarzyna Tomyska podała Joannie 
kopertę z czarną obwódką, nadawcą był major Teliga. W czasie pogrzebu Stefana 
Joanna odwiedziła była Jacka, zastała go już bardzo zmienionym i słabym, 
zaledwie zdolnym, choć mężnie usiłującym, cieszyć się i rozmawiać; i ojciec, i 
lekarze nie taili, że stan jest niemal groźny, a jednak wiadomość o jego śmierci 
była okrutnym zaskoczeniem. Joanna nie słuchała łagodnych perswazji matki, 
zamknęła się w swoim pokoju i długo w noc płakała gorzko, a kiedy ustał płacz, 
osaczyło ją znowu to nieznośne poczucie cofnięcia się w dzieciństwo, utraty 
wszelkich szans na życie, na cokolwiek. Odwiodło ją od tych myśli boleśnie żywe 
wspomnienie rozpaczy i samotności Ewy. A Ewa śniła tejże nocy, że Stefan umiera 
na serce. Ratowała go w popłochu, a on robił się w pościeli łóżka coraz 
mniejszy, aż w końcu na poduszkach został tylko zegarek, ale w zegarku wciąż 
biło prędko chore serce Stefana. Kręciło się mnóstwo ludzi, ciągle ktoś robił 
zastrzyk temu zegarkowi, ale i zegarek zmniejszał się z zastraszającą 
szybkością, i wreszcie przybrał postać maleńkiej srebrnej spinki, lecz i ta 
spinka jeszcze była Stefanem i jeszcze pulsowało jego serce. Wyrwał ją z tego 
snu własny zduszony krzyk. Rozdział 15 Życie Katarzyny Tomyskiej obok przeważnie 
zamkniętej w sobie Joanny byłoby dosyć postne, dosyć nawet podobne do stanu 
wiecznie czegoś wyczekującej nieszczęśliwej miłości, gdyby nie nastał dla niej 
czas ożywionej korespondencji. Pisywała była zawsze do syna, do Radgoskich i do 
profesora Góreckiego, ale te listy były częścią powszedniejącego z czasem 
rytuału przyjacielsko_rodzinnych stosunków. Dopiero nieoczekiwana dla niej 
wiadomość o tragicznym końcu żony pana Tadeusza, dopiero śmierć Stefana i 
pogłoski o pojawieniu się "na horyzoncie" pani Ludmiły Nieporęckiej wskrzesiły w 
Katarzynie dawny, pamiętny jej z czasów narzeczeństwa zapał epistolarny. "Drogi 
Panie Tadeuszu - pisała z pewnością siebie osoby, która w danym wypadku na 
wszystko może sobie pozwolić - dziękuję za listy, za pamięć i dobroć, za 
wszystko, co przyjmuję i czego nie mogłam przyjąć, aby się przed dziećmi moimi 
nie ośmieszyć. Ale niechże mi Pan, miły mój Tadeuszku, raczy wytłumaczyć, 
dlaczego dopiero od starej Bonisi, od Pańskiej gospodyni, musiałam się 
dowiedzieć prawdy o śmierci Pana żony? Nie pytałam o to ani zeszłego roku, ani w 
czasie wspólnych wakacji, przepełniona wdzięcznością, że Pan zdołał namówić do 
nas Ewę, a i potem zajęta wyłącznie Jej żałobą i rozbiciem duchowym; nie pytałam 
i wtedy, kiedy Pan był dość dobry, by łaskawie towarzyszyć Ewie w podróży do nas 
na Boże Narodzenie; syn mój, niestety, był zbyt zaabsorbowany swoją nową 
przygodą (znam ja za dobrze owe jego "przygody"), by do nas przybyć, ja zaś 
wyznaję, byłam nazbyt przejęta beznadziejnością smutku Ewy. Jeśli Pan i teraz 
nie zechce mi nic odpowiedzieć, proszę odpisać tak, jakbym nie zadała tego 
pytania, i proszę mi wybaczyć moją niedyskrecję, ale czyż przyjaźń prawdziwa nie 
polega na łamaniu wszelkich przepisów dyskrecji? Nie potrzebuję dodawać, jak 
miłą mi jest Pana dobroć dla Ewy; niech Pan jej tylko nie zraża zbyt 
"profesorskim" tonem, a wpływ Pana okaże się na pewno zbawienny dla jej powrotu 
do życia, do szczęścia, na które tak bardzo zasługuje, a do którego jej wciąż 
tak bardzo daleko". "Droga i zawsze uwielbiana Pani Kachno - brzmiała odpowiedź 
Góreckiego. - Do wybaczenia mam jedynie gadulstwo mojej Bonisi, z którego mnie 
się bynajmniej "ta poczciwina" nie zwierzyła. Pani pytanie jest, zwłaszcza 
zważywszy na niekompetentne źródło informacji, zupełnie między dwojgiem 
przyjaciół na miejscu, a Pani troska o sprawy mnie dotyczące może jedynie 
wzruszyć moje o wiele nieszczęśliwsze, niż mogłoby się zdawać, i jeszcze nie 
całkiem wyziębłe serce. O dramacie mojej ś.p. żony, a tym samym i moim, byłbym 
dawno z Panią mówił, gdyby Pani nie odmówiła mi bliskości zezwalającej na 
odsłonięcie wszystkich tajemnic, a nawet wymagającej tego. Ale i w obecnej, za 
Pani wolą jedynie przyjacielskiej, sytuacji czułem potrzebę mówienia z Panią o 
tym, proszę się nie dziwić, że to wciąż odkładałem, sprawa jest zawsze dla mnie 
ciężka i taką pozostanie. Żonę moją, ś.p. Halinę Krypską, poznałem jako młodą 
panienkę wielkiego czaru osobistego, lecz pochodzącą z rodziny owładniętej manią 
samobójczą, a i z kilku innych względów tragicznej. Matka żony, posądzona o 
przyczynienie się do śmierci niewiernego - widzi Pani, w jak drastyczne muszę 
wchodzić szczegóły - kochanka (była wdową, a ów "gach" nie chciał jej w dodatku 
poślubić), choć później udowodniono jej niewinność, jakiś czas przebywała w 
więzieniu i tam "udało jej się" odebrać sobie życie. Te okrutne wypadki zaszły, 
kiedy Halina była jeszcze nieomal dzieckiem, ale później, na krótki czas przed 
naszym zapoznaniem się, również jej dużo starszy brat, zresztą nieuleczalnie 
chory gruźlik, popełnił samobójstwo. Może sobie Pani wyobrazić, w jakim stanie 
psychicznym była młoda dziewczyna obarczona podobnymi przeżyciami, a nadto 
przebywająca w mało ciekawej rodzinie ojca, gdzie jej życie stało się torturą 
nie do zniesienia. Wyrwałem ją co prędzej z tego środowiska, wzięliśmy ślub, a 
pod wpływem uczuć, jakie wówczas dla Haliny żywiłem, zresztą może i zgodnie z 
moją naturą, miałem przekonanie, że zdołam ją wybawić z kręgu nieszczęść, 
przywrócić całkowicie życiu i radości. I może potrafiłbym tego dokonać mimo 
"profesorskiego tonu", jaki mi Pani wypomina, i mimo "zbyt zarozumiałego 
obstawania przy moich racjach", co Pani zawsze we mnie wyśmiewa, gdyby złośliwe 
okoliczności nie powikłały wszystkiego. Po dwu, niestety, operacjach ciąży 
pozamacicznej moja nieszczęsna żona straciła zdrowie, a nadto popadła w 
obsesjonalne poczucie, że jest "wyklęta" lub uroczona czyimś "złym spojrzeniem". 
Pomijam detale, nie jestem w stanie dużo pisać o tym rozpaczliwym okresie życia. 
Mimo, że czuwało się nad nią dzień i noc, moja biedna dzieweczka - tak ją 
nazywałem - zmyliła wszelką czujność i uciekła nam w śmierć. Samobójcy i 
obłąkani, a była już potencjalnie jednym i drugim, potrafią tak się wymknąć 
najbaczniejszej opiece, to już ich sekret. Zostałem sam na sam z groźnymi 
przewidzeniami złego sumienia, zdawało mi się - rzecz to ludzka i nader 
pospolita - że ja wszystkiemu jestem winien, a czymkolwiek chciałem jej pomóc - 
tak bardzo pragnęła macierzyństwa - obracało się to na jej zgubę. Otrząsnąć się 
i wrócić do normalnego życia pomogły mi m.in. pewne aspekty myśli filozoficznej 
Wschodu. Czy Pani, najmilsza Kachno, wierzy w metempsychozę? Pani się pewno 
dziwi, że ja, naukowiec, mówię o takich rzeczach niesprawdzalnych. Jednak 
właśnie w naukach ścisłych obcujemy z tajemnicami bardziej bezpośrednio jak 
teologowie. Najnowsze odkrycia fizyki dowodzą możliwości przechodzenia jednego 
pierwiastka w drugi. Tyle razy oglądałem ludzi, co w ciągu całego swojego życia 
pozostają zaledwie projektem na człowieka: kto wie, czy nie dane im jest 
osiągnąć wyższy lub bardziej dla nich odpowiedni stopień rozwoju w innym 
wcieleniu. Może to nonsens, ale nie większy od mnóstwa starożytnych wierzeń, 
doktryn, teorii, które nawet po ich obaleniu nie przestały zawierać ziarnka 
prawdy albo przynajmniej złudzenia, koniecznego, aby znieść niektóre 
doświadczenia życia, i będącego też jakąś postacią prawdy. Bo nieszczęścia, tyle 
cierpień, od których niczym nie udało mi się Haliny ocalić, to jeszcze jakieś 
katolickie zbawienie wieczne mogłoby tu być rekompensatą. Ale jej niespełniony 
los, to życie, co było zaledwie znakiem życia! Jedyna ulga to wierzyć, że 
wcielane w coraz to inne egzystencje wypełni w końcu płodne swe przeznaczenie". 
Reszta listu zawierała informacje o filozofii czy religii hinduskiej, a także 
chińskiej. Padały nazwiska: Krishnamurti, Gandhi, Rabindranath Tagore, 
Konfucjusz. "Są to płodne obszary myślenia i działania - pisał Górecki - mimo 
swej starożytności dotąd żywe, a nawet wydają mi się dojrzalsze i 
pożyteczniejsze od naszycg systemów myślenia, eksperymentów i odkryć wiodących 
do wielkiego postępu technicznego, ale nie uczących wcale, jak żyć. Spokojna 
mądrość i etyka Wschodu, niezależnie od zacofania społecznego i gospodarczego, z 
którego wyjście może, ale nie musi, zniweczyć te skarby duchowe, znakomicie 
dopełniałaby chrześcijaństwo, gdyż jest nie tylko jego prekursorem i kolebką, 
ale jakby gałęzią na inny sposób osiągającą doskonałość koncepcji życia, 
myślenia, wychowania itp." Kończąc list Górecki napisał niespodzianie: "Widzi 
Pani z tego wszystkiego, jak znikome są moje kwalifikacje do ratowania ludzi, 
pogrążonych w rozpaczy; ambicje moje są pod tym względem wielkie, powątpiewam 
jednak, czy dosyć uzasadnione. Pani Ewa jest mi teraz bardziej życzliwa niż 
dawniej, rozmawiamy z nią czasem o wpływie sztuki japońskiej, chińskiej, w ogóle 
azjatyckiej na nowe kierunki sztuki europejskiej, na czym dobrze się zna, ale 
istoty wciąż trwających żałobnych przeżyć naszej Ewuni prawie nie dotykamy, choć 
w jednym przynajmniej wypadku zastosowała się do mego zdania, może zgadzało się 
ono akurat z jej własnym rozumieniem rzeczy". Katarzyna była kompletnie 
oszołomiona. Więc ów trzeźwy, krytyczny pan Tadeusz, tak racjonalnie się na 
wszystko zapatrujący, taki wszystko na pewno wiedzący, miał za sobą tyle męki, 
może nawet upadków ducha, że aż musiał szukać ratunku i pociechy w azjatyckich 
mądrościach, o których sama ledwo wiedziała, że są jacyś jogowie, że Budda, że 
Nirwana, że "tat twam asi" i że ludzie po śmierci wcielają się w zwierzęta, co 
uważała za głupstwo. Mniejsza z tym, sensacją było, że nagle ujrzała w Tadeuszu 
Góreckim jakby innego człowieka, o wiele sobie bliższego i znacznie ciekawszego 
niż ów, jakim dał się jej poznać. Było jej wstyd, że nie domyślała się nawet 
jego wewnętrznych bogactw, było jej żal, że jednak rozminęła się z czymś, co 
mogłoby być "wypełnieniem się losu", i to nie tylko jej losu. "Ale czy można 
minąć się z przeznaczeniem? Ach, nie - myślała trochę rozdygotana - 
przeznaczeniem są właśnie te listy, a on jest jaki jest, w listach nie pisze 
przecie nigdy )panie dobrodzieju" ani "takie oto tego owego", a w życiu wciąż 
tak mówi. Nie rozczulajmy się nad sobą, nie myślmy o tym, na co już przed laty 
było trzy razy za późno. Może miałam się ścigać z tą florencką Gruzinką albo 
rywalizować świeżością podeszłego wieku z moją przyszłą synową, jeśli jest coś 
prawdy w pogłoskach o Józku i tej Nieporęckiej". "Panie Tadeuszu! - odpisywała 
Góreckiemu. - Pana list wzruszył mnie i zawstydził, i tym bardziej przepraszam, 
że tak brutalnie wtargnęłam w Pana jakże bolesne tajemnice. Należało cierpliwie 
czekać, aż Pan sam powierzy mi swoją tragedię, a tu jeszcze obdarzył mnie Pan 
takimi skarbami Pańskiej wiedzy i myśli! Wolałabym, aby to nie było wymuszone 
przeze mnie, ale stało się. Dziękuję i proszę o wybaczenie ciekawości, której 
skutki zrażą, być może, Pana do mnie, jak bywa, że odpychający stają się dla nas 
ludzie, którym ni stąd, ni zowąd zbyt wieleśmy powiedzieli. Będę wówczas ukarana 
i poznam gorzki smak słów: "Ciekawość - pierwszy stopień do piekła", zawsze, mój 
Boże, myślałam, że to niemądre powiedzonko. Proszę przyjąć za okoliczność 
łagodzącą, że jestem bardzo samotna, więc i cokolwiek zdziwaczała. Moje dzieci 
są dla mnie nadzwyczaj dobre i uprzejme, ale matki żadne z nich już nie 
potrzebuje, może to naturalne, gorzej, że nie umiałam stać się ich nieodzowną 
przyjaciółką; traktują mnie jako mile widzianą, ale najchętniej rzadko widzianą 
znajomą, albo jak osobę najmłodszą w rodzinie, potrzebującą opieki, czułej 
pamięci, stosownego żywienia, lekarstw i małych upominków. Józio w listach jest 
bardzo wylewny, ale rzadko raczy mi się pokazać, ostatnio był tu z odczytem i 
taki otoczony, że ledwo miał dość czasu, aby zjeść z nami obiad. Joasia żyje 
dużo poza domem wśród kolegów, uczniów (bo wykłada nadal w męskim gimnazjum) i 
znajomych, którzy wyjątkowo tylko są i moimi znajomymi. Często wobec tego czuję 
swoją zbędność na świecie, spragniona jestem duchowego z kimś kontaktu, proszę 
więc nie karać mojej ciekawości "piekłem", jakim byłaby utrata Pańskiej tak mi 
potrzebnej przyjaźni. Ewunia, wbrew temu, co Pan pisze, zawsze w listach z 
największym szacunkiem i ze szczególną serdecznością o Panu wspomina i rady Pana 
z pewnością mile przyjmuje. Z nią właśnie łączyła mnie dawniej wielka zażyłość, 
może bardziej bezpośrednia i niekrępująca niż z własnymi dziećmi, ale teraz i 
ona się zmieniła, i ja straciłam do niej śmiałość. Choć to już sporo czasu 
minęło, ani w listach, ani jak tu przyjeżdża, nigdy nie mówi o Stefanie, a jak 
tu milczeć z nią o tym, co ją najwięcej boli? Jednak milczę i tylko myślę, kiedy 
ona, biedactwo, przyjdzie wreszcie do siebie. Ach, drogi przyjacielu!..." 
Górecki odpisał natychmiast: "Jestem do głębi poruszony Pani obawami o moją 
przyjaźń, Czy warto, najmilsza Pani Kachno, a nadto, co za pomysły?! Nie żałuję 
ani słowa z mojego listu, czuję się winien, że tak długo zachowywałem oschłą 
dyskrecję. Jestem doprawdy niemal szczęśliwy, o ile to w moim położeniu możliwe, 
że podzieliłem z Panią, właśnie z Panią, ciężar będący bardzo istotną sprawą 
mojego życia, a który teraz lżej mi dźwigać. Mogę tylko sobie wyrzucać, że 
objuczyłem Pani świadomość takimi przykrymi rzeczami, nie będziemy do tego 
więcej wracać, na szczęście istnieje praca, która pozwala żyć i robić swoje 
pomimo wszystko złe, co nas w życiu spotkało..." Dalszy ciąg listu był o 
uniwersytecie, o studentach, o nowych odkryciach biochemii, o wspólnych 
znajomych etc. Katarzyna czytała poziewając nieznacznie, cokolwiek rozczarowana 
i zarazem uspokojona, czy nawet jakby kontentna, z odrobiną jednak niesmaku do 
samej siebie. Po co było wszczynać tę całą sprawę? Doskonale mogła żyć bez 
wiedzy o ś.p. Halinie z domu Krypskiej, skoro nic z tej wiedzy nie wynikło. A 
cóż miało wyniknąć? Czego się spodziewała? Jakiegoś choćby słówka o jej, 
Katarzyny, osamotnieniu? Większej rozpaczy po tej samobójczyni? Mniejszego 
znaczenia owej pracy, czyżby tylko praca i te filozofie? A ich przyjaźń to nic? 
I tamto zawsze będzie ciężkie? "Istotna sprawa życia?" No to istotna i kwita. 
"Droga moja Ewuniu - pisała Katarzyna w jakiś czas potem. - Wybacz mi, moje 
dziecko, że chcę z Tobą pomówić o rzeczy tak bliskiej Twemu nieszczęściu, 
którym, być może słusznie, z nikim nie chcesz się dzielić. Ale trudno mi się 
powstrzymać od wyrażenia smutnej radości z powodu nowego wydania powieści 
"Ludzie jak ludzie". Przeczytałam o tym w tygodniku "Głos Prawdy". Wspominałaś 
raz, że pierwszy i drugi nakład rozchwytano, zanim ukazała się jakakolwiek 
recenzja, teraz jednak piszą o tym utworze coraz więcej, ale ten artykuł o 
trzecim wydaniu szczególnie mi przypadł do serca. Nieznany autor podpisany W. K. 
nazywa "Ludzi jak ludzi" utworem "oczyszczającym", podkreśla "prostotę stylu, 
bogactwo materii, bezbłędne widzenie człowieka od wewnątrz i od zewnątrz, 
zwięzłość i plastykę, trafność i odkrywczość zarówno w opisie, jak w 
charakterystyce postaci i w dialogu, muzykalność języka i przejrzystość 
kompozycji", którą przyrównywa do utworów Bacha, ja nie znam się na muzyce i 
Bacha ledwie parę razy słyszałam na koncertach z Joasią, ale tyle ucha to mam, 
żeby ocenić, jaki melodyjny jest język "Ludzi jak ludzi", choć z tak zwykłych 
powszednich słów się składa. Lecz i nuty, mimo że zawsze te same, a jednak można 
nimi wygrać utwór byle jaki albo tego właśnie wielkiego Bacha. Nie gniewaj się, 
kochanie, bo może plotę od rzeczy, zresztą sama to wszystko pewno czytałaś. Ach, 
jakbym chciała, żeby to mogło Ci dać trochę pociechy, że nasz nieodżałowany, a 
Twój najukochańszy Stefan choć w ten sposób żyje i żyć będzie na zawsze. Piszą w 
tym artykule, że stworzył jedno tylko dzieło, lecz takie, które już należy do 
historii literatury. Mnie to wszystko szalenie wzrusza, lecz nie wiem, czym to 
jest dla Ciebie, i lękam się, bo może jestem po prostu niedelikatna pisząc Ci o 
tych moich wrażeniach. Joasia po swoim ostatnim powrocie z konferencji w 
Warszawie mówi, że zastała Cię cokolwiek pogodniejszą, podobno zaczęłaś znów 
malować i coś jakoby o tej Twej sztuce piszesz, jakie to byłoby szczęście! I że 
masz nowych przyjaciół, którzy pomagają Ci żyć, chwała im za to. Wspominałaś 
parę razy o pani Ludmile Nieporęckiej i że jej towarzystwo dużo Ci daje, a 
jeszcze, że Józek jest nią mocno zajęty, tak że nawet zamyśla o małżeństwie. Nie 
powiem, żeby mnie zachwyciła wiadomość o jej niemłodym wieku, ale cóż robić, 
widać "starsze panie" są Józiowi sądzone. Ale trudno mi jakoś wyobrazić go sobie 
żonatym, jest on trochę, między nami mówiąc, dziwakiem i podobnie jak Joasia 
raczej do samotnego życia skłonnym. Szkoda, bo przecież oboje mają tyle zalet i 
takie u ludzi powodzenie! Jestem wciąż odbiorczynią kwiatów i listów od uczniów 
ze starszych klas, Joanna traktuje to lekko, no, to są rzeczy w istocie mało 
poważne, uczniowie i uczennice zawsze kochają się w nauczycielach jako tako 
wyglądających, a Joasia jest wcale przystojna, mówię to bez macierzyńskiej 
próżności, bo na podstawie tego, co słyszę od innych. Ale cóż, oświadczył się 
jej tu jeden z miejscowych aptekarzy, to mówiąc o tym parsknęła tylko śmiechem. 
Czyżby podzielała niemądry przesąd, że aptekarz to coś w złym guście? Magister 
przecie i choć trochę otyły, lecz bardzo sympatyczny, a i majętny, wprawdzie nie 
przywiązuję do tego wagi, ale przy lekkomyślnym usposobieniu Joasi, która żyje z 
dnia na dzień i bez troski o jutro, nie byłoby to może do pogardzenia. Co gorsza 
z różnych rzeczy (bo nie od niej bezpośrednio) wnioskuję, że wdała się w 
historię o wiele bardziej "trefną". Zakochał się w niej ksiądz_katecheta, który 
jest nie tyle kapłanem, ile znanym tu lowelasem, bardzo, przyznaję, urodziwym, 
ale człowiekiem bez żadnych, tak w danym wypadku potrzebnych skrupułów. Joasia 
milczy na ten temat, ale widzę, jak ją to dręczy; ufam, że zdobędzie się na 
zerwanie tej znajomości, nie dopuści chyba, żeby jej złamał życie człowiek 
niegodny ani sutanny, którą nosi, ani jej serca. W każdym razie Joasia stara się 
o przeniesienie do żeńskiego gimnazjum, którego dyrektorka, osoba wielkiej 
wartości, bardzo jej sprzyja, i miejsce polonistki ma być tam wolne od wakacji, 
bo teraźniejsza opuszcza Toruń, wychodzi za mąż gdzieś aż do Lwowa czy 
Tarnopola. Joasia wyraża się zresztą o tym romansowym prefekcie jak najgorzej i 
tylko od niej o tym słyszę, ale oczy ma często zaczerwienione od płaczu. 
Zachowaj przy sobie tę moją gadatliwość, na pewno niepotrzebną, i wiem, że to 
wobec Joasi nieładnie, ale taka jestem do Ciebie przywiązana, że piszę, jakbym 
ze sobą rozmawiała, dawniej lubiłaś Joasię, więc los jej może Ci nie jest 
obojętny, a i któż lepiej od Ciebie, tak boleśnie doświadczonej przez życie, 
zrozumie cudze niedole i zmartwienia. Napisz mi, moja biedna dzieweczko (tak 
młodziutko wyglądasz, jakże Cię inaczej nazywać?), choć parę słów, czy 
rzeczywiście wracasz trochę do życia, od którego jeszcze Ci się tak wiele 
należy, a także coś o chłopcach, no i o moim Józiu; mimo wszelkie uroki owej 
pani Ludmiły widać nie ma on jednak zamiaru się żenić, skoro już od paru 
miesięcy siedzi w Paryżu, skąd przysyła mnie i Joasi efektowne widokówki, gdzie 
na drugiej stronie w sam raz dość miejsca na to, co ma nam, tkliwie i skąpo, do 
powiedzenia"..nv Rozdział 15 (c.d.) Katarzyna nie bez racji wysnuła ślad nadziei 
na poprawę samopoczucia Ewy - z opowiadań Joanny. Bo w samej rzeczy jej niedawne 
przybycie na krótko do Warszawy było przez Ewę powitane z niczym, zdawało się, 
niezasępioną radością, aż i Joanna wesoło się rozrzewniła. - To ty mi się 
naprawdę tak ucieszyłaś? - zawołała. - Jaka jestem szczęśliwa! - No, wiesz, 
Joanka, niewiele ci potrzeba do szczęścia... - Całkiem przeciwnie. Ale zawsze 
mam go za mało albo tyle co nic. I to ty jesteś to "wiele", twoja radość to 
chyba dla każdego z nas szczęście! Joanna rozejrzała się i zauważyła nowe szkice 
sepią w różnycg odcieniach robione, jednobarwne, ale raczej po malarsku niż jako 
rysunek traktowane. - Zaczęłaś znowu malować? To już podwójne szczęście. - 
Beznadziejne próby - machnęła ręką Ewa. - Zostaniesz na noc, oczywiście? A teraz 
Lodzia zaraz nam tu da kawy. - A to świetnie. Katula jest, jak wiadomo, 
herbaciara i kawy u nas prawie się nie podaje. Tyle jej mam, co wypiję w 
kawiarni, ale na to znowu bardzo rzadko mam czas. Lodzia podała do kawy dwa 
kieliszki likieru i chwilę odpowiadała na pytania Joanny o jej chłopską rodzinę 
(z okolic Radziejowa), a w zamian sama pytała o starszą panią Tomyską - "to taka 
przyjemna i taka ludzka pani". - No, cóż ten likier? Jakaś prastara chartreuse. 
Wyobraź sobie, Józek mi przysłał z informacją, że Kartuzi zalecali to na 
nieuleczalne choroby duszy i ciała, takie jak obłęd i epilepsja, więc akurat 
nadaje się to dla mnie, mój stan tak zwanego ducha bardzo jest podobny do 
nieuleczalnego pomieszania zmysłów albo do nieuchronnie powracającej epilepsji. 
W przenośni, naturalnie. Ale to dowcip Józia, wątpię, żeby Kartuzi skazani na 
grobowe milczenie kiedykolwiek coś wyrabiali, a jeszcze trunek rozwiązujący 
języki. - Może pisali receptę, a inni wyrabiali. I czy rzeczywiście tak 
absolutnie milczeli? Nie sprowadzono by do Polski tylu Kartuzów dla milczenia do 
grobu. - Może pisali receptę, tylko że mnie ona nie pomaga. I nie przepadam za 
likierami, ale ten jest wyjątkowy, prawda? Zdaje się niebiańsko łagodny, ale już 
dwa takie miniaturowe kieliszki ścinają z nóg. - Ja znów nie znam się na 
likierach. Ale możemy spróbować, czy nie przesadzasz. - Oczywiście, przesadzam. 
Więc łykniemy sobie jeszcze po jednym. No, i co? - Chyba nic. Ale, owszem, 
dodaje humoru i odwagi. Nie mów takich rzeczy, Ewunia. Ty nie jesteś 
nieuleczalnie chora. Tacy chorzy umierają, a ty masz oczy aż jaskrawe od życia i 
wyglądasz kwitnąco. - To wpływ czysto fizyczny ("taki czysto fizyczny skowyt" - 
wymknęło się ze schowka pamięci) Józinego likieru. Chcesz prawdy, to ci powiem, 
że z mojego malarstwa nic już nie będzie. Ja nie podpadam pod powszechne 
mniemanie psychoanalityków, że twórczość jest kompensatą jakiegoś braku w życiu. 
Moja twórczość była ekspansją nadmiaru szczęśliwości osobistej. Bez szczęścia 
osobistego leżę w gruzach. Czy gruzy mogą być twórcze? Taka, jak jestem teraz, 
nie mam, po prostu nic nikomu do powiedzenia. - A to? - spytała Joanna wskazując 
na rozrzucone po biurku szczelnie zapisane kartki papieru. - Czyżbyś oprócz tych 
szkiców też coś pisała? - Zabijanie czasu. I muszę myśleć o zarobieniu paru 
groszy. Sprzedałam trochę akwarel, ale to źródło dochodów już się kończy. 
Ersztyn wydaje wspaniale reprpodukcje malarstwa współczesnego. Zamówił u mnie 
coś w rodzaju vademecum po kierunkach i najważniejszych malarzach, to nie jest 
praca twórcza, po prostu kompilacja z encyklopedyj, z katalogów i z mojej 
biblioteki, zbieranej w czasie pobytów za granicą. Ersztyn to śmiały księgarz i, 
wiesz, wydawca, który nie boi się debiutów. - Wiem, "Ludzie jak ludzie". Ale nie 
był to też zwyczajny debiut. To taka książka, że jak się ją raz przeczyta, już 
nie można się bez niej obejść, jak bez chleba czy wody. Niby nic rewelacyjnego, 
a jakieś odświeżanie wszystkiego. I właściwie to smutna książka, tyle 
nieszczęść, zła i małości ludzkiej, aż dziwne, bo Stefan był taki pogodny. Ale 
jak przeczytać do końca, to mimo wszystko jest się właśnie pogodnym czy 
pogodzonym, czy nawet podniesionym na duchu. Tam jest zachowana jakaś taka 
proporcja, jakaś bardzo rzadka w literaturze umiejętność, że i pozzytywne strony 
życia są żywe, przekonywające. To nieczęsto udaje się nawet wielkim pisarzom... 
- Dla mnie to tylko męczarnia. Ten publiczny Stefan, ci dziennikarze, włażą i 
chcą wywiadów na jego temat... Co za udręka... Mówię ci, że każde nowe wydanie, 
a jest już w druku trzecie, to dla mnie nowa rozpacz. - Ewunia, trudno, ale tu 
nie idzie o ciebie. Dziennikarze... Stefan był także dziennikarzem... 
Znakomitym, niektóre pisma czytało się tylko dlatego, że on w nich drukował. 
Warto by zebrać i wydać osobno wszystko, co pisał. Stefan jest własnością 
publiczną, to musisz przyjąć. - Nie mogę... Tyle się namordował przy tej 
książce, ostatnie miesiące prawie nie sypiał i nawet zaczął... ech, co tam 
gadać... Widać osłabił sobie serce, ta książka może przyczyniła się do jego 
śmierci. Wolałabym, żeby jej nigdy nie napisał, a żeby żył. - Każda z nas, a 
nawet chyba tysiące ludzi wolałoby, żeby Stefan żył i... pisał. Nie zaciekaj się 
w tych rozpaczach. Ewa, nie wmawiaj siebie, że jesteś tylko taka Niobe. Jesteś 
także malarką, i to znaną, i chcesz czy nie chcesz, wrócisz do twojej sztuki. 
Czekaj, nie przerywaj, korzystam z tej kartuskiej odwagi. Zastanów się 
spokojnie, już na to czas. Utraciłaś Stefana, kiedyście byli w pełni szczęścia. 
Czy wolałabyś, żeby ci umarł ze starczej choroby, kiedy już bylibyście bez 
zębów, obrzydli sobie, znużeni wspólnym życiem? - Wolałabym, żeby umarł mi tak, 
albo żebym ja przed nim... I to nam nie groziło. Nasze pożycie było 
fantastycznie bogate i zdolne do odradzania się w coraz nowej postaci. 
Wytrzymałoby i próbę starości. - Nikt nie wytrzymuje próby starości, można tylko 
udawać... - Co też ty mówisz, Joanka? Znam wielu czarujących starych ludzi, a w 
każdym razie dużo starszych ode mnie, a żywszych od niejednego młodego. Choćby 
pani Ludmiła Nieporęcka... - Ona nie ma jeszcze pięćdziesięciu lat. Nie 
wyobrażam sobie życia po pięćdziesiątce, przynajmniej mojego życia. Mężczyźni są 
tu bardziej uprzywilejowani, ale kobiety? Czym żyją, kiedy przestają być 
właściwie kobietami? Życie pozbawione seksu, bez pragnień, bez miłości? Nie, ja 
nie chciałabym tego doczekać. - Jesteś dzisiaj zaskakująca. I to ty, co tak bez 
namysłu odrzuciłaś wtedy w Ostrowi szansę wielkiej miłości. A i teraz ani o 
miłościach w twoim życiu nic nam nie wiadomo, ani nawet za mąż się nie 
wybierasz, i jakoś żyjesz, a chyba w celibacie. Dlaczego nie wyjdziesz za mąż? - 
W tej chwili dlatego, że moim konkurentem jest ksiądz, który nie zgodził się na 
tak zwane zdjęcie sukni duchownej; chciał mieć we mnie kochankę, i to nie 
jedyną, w jego świecie to jest mniejszym grzechem niż zdrada święceń. Po prostu 
mam pecha i trafiam albo nieszczęśliwie, albo fatalnie źle. Ale to zupełnie co 
innego, jak życie poza wszelką możliwością miłosną. Ewa na chwilę oniemiała, po 
czym rzekła: - Nie wierzę własnym uszom... - Chociaż myślisz to samo. - 
Niezupełnie. Historia przekazała nam niejedną wiadomość o sędziwych damach 
uprawiających miłość, a więc były nie tylko do niej zdolne, ale budziły 
pożądanie. I w kobietach nie wszystko tak raptem obumiera. Tylko do czego myśmy 
się dogadały? Mamy jeszcze czas na głupie rozmyślanie o starości. - Jak mówisz 
"mamy jeszcze czas", to już dobrze. I widzę, że zaczęłaś znowu kupować kwiaty. 
Dawniej lubiłaś mieć w domu dużo kwiatów. - A tak, znowu kupuję kwiaty. Ale te 
róże dostałam od jednego malarza, który woli mnie od moich obrazów. Nazywa się 
Wiechno i jest supermatystą z ambicją do własnych odkryć abstrakcyjnych. - I co? 
- I nic. Na szczęście ma za mało pieniędzy, żeby mnie często nudzić swoimi 
kwiatami. Rzecz bez znaczenia. I te róże nie są nawet ładne, jakieś 
pretensjonalne i rozbuchane. - Te, co jeszcze niezupełnie rozkwitły, są bardzo 
ładne. One są ładne jako pąk. - Jak to "pong"? Co to znaczy "pong"? - Ewa, co ci 
się stało? Nie rozumiesz, co znaczy pąk? Po chwili zdziwionego milczenia obie 
wybuchnęły nieposkromionym śmiechem i długo chichotały jak zwariowane. Ewa 
wykrztusiła wreszcie śmiejąc się aż do łez: - Nie, wiesz, coś podobnego... 
Przywidziało mi się, że powiedziałaś angielskie słowo, którego nie znam, jakieś 
"pong". Co za idiotyzm! - A skądże ja - i angielski?! Widzisz, musisz skończyć z 
tym kultem cierpienia, padło ci już na mózg. - Interesująca byłaś zawsze, a 
teraz to już super hyper... Ale nie myślałam, że jesteś aż tak okrutnie trzeźwa. 
- To chyba zgryzoty mnie tak usposobiły. - Chcesz powiedzieć, że cierpienie pada 
na mózg, ale dobrze wpływa na charakter i usposobienie? - Pod warunkiem, że 
chcemy je przezwyciężyć. Jeśli cierpienia są nieuchronne, trzeba przynajmniej 
wyciągnąć z nich jakąś korzyść. Która zresztą w przyrodzie też bywa nieuchronna. 
Weź drzewo, krzaki, trawę - im więcej ciąć, tym bujniej rosną. - Zaraz... A co z 
tym księdzem? - Nic. Zerwane. Zamieniłam to także w rzecz bez znaczenia. Ale i 
ja wojuję z cierpieniem. Stąd cała moja "mądrość" - w cudzysłowie, oczywiście. - 
Właśnie. Mówisz prawie jak Tadeusz Górecki. - Ewa była nadal skłonna do śmiechu. 
- On by jeszcze powiedział: "Nie myśl pani, że to, co panią spotkało, to taka, 
panie dobrodziejski, złośliwość losu specjalnie dla pani wymyślona" to "tylko 
nasz egoizm wyobraża sobie" i tak dalej. I miałby rację. Twoja matka straciła 
męża niewiele starsza od ciebie i w tysiąc razy gorszych okolicznościach. - Tak, 
to prawda. Choć co tu znaczą gorsze albo lepsze okoliczności... - Powiedz mi coś 
o Józiu. Dlaczego właściwie wyjechał? - Józek to bardzo śmieszny chłopak. 
Odmówił wysokich stanowisk, ale zabiega o posadę małego urzędnika w 
Ministerstwie... Żeglugi, żeby trudniej było zgadnąć. Bo ma tam znajomego, który 
mu obiecał jakiś referat po powrocie z Paryża. Gadał o wartości rzeczy 
marginesowych, a był tu w środku wszystkiego. Prowadził życie nadzwyczaj 
towarzyskie, aktywne i nawet niespokojne. Nie wiem, czy on się nie mógł obejść 
bez ludzi, czy ludzie bez niego, ale miał mnóstwo znajomych, dużo też pisał, 
wykładał w Wyższej Szkole Teatralnej... bardzo się zżył z teatrem, pisał nawet 
recenzje z przedstawień, próbował i scenariuszy filmowych, ale mu nie dali 
kręcić takiego filmu, jak chciał. W końcu zbrzydło mu to wszystko i wyjechał na 
rok jako tzw. "korespondent własny" kilku gazet. Powiedział, że spodziewa się w 
Paryżu więcej zarobić. Oprócz korespondencji zakontraktowanych pisze też urocze 
kawałki do tygodników. - Tak, czytujemy to, w istocie zajmujące. Tyle spraw, 
obrazów, scen i frapujących rozważań umie podać tak lekką ręką. Ale pisałaś 
kiedyś, że wydaje się zakochany i nawet coś o małżeństwie z tą panią Nieporęcką. 
Czy tego zaniechał? - Nie wiem. Są ze sobą w stałej korespondencji, a pani 
Ludmiła wybiera się na jakiś czas do Paryża. I myślę, że niepodobna zaniechać 
pani Ludmiły. - Taka piękna? - Nie. Ona jest niezrównana. Pełna blasku. Ale to 
nie jest osoba romansowa. Jakiś geniusz uzdrowicielski czy geniusz przydawania 
wartości wszystkiemu, czego się dotknie. Kiedyś ci opowiem... Joanna wracała tym 
razem do Torunia z poczuciem, że Ewa jest chyba uratowana. To ją w naturalny 
sposób uszczęśliwiało, a w jakiś paradoksalny - wprawiało w zakłopotanie. Bo jak 
równa z równą, wesoło, dowcipnie i zuchwale mogła obcować tylko z Ewą taką, jak 
była teraz, nieszczęśliwą, "prywatną" i osamotnioną. Ewa wchodząca na nowo w 
świat, otoczona, dorabiająca się sławy, a może święcąca tryumfy, co chyba z jej 
talentem nieuniknione, będzie ją onieśmielać i krępować, stanie się ową 
własnością publiczną, z tym trzeba się będzie pogodzić, a to nie przyjdzie 
łatwo, choć z takim tupetem sama zalecała to Ewie w stosunku do Stefana. Nikt 
nie przyznaje się chętnie do siebie takiego, jakim go widzą inni ludzie. Ewa 
zdawała sobie z tego sprawę i czasem przyjmowała czyjeś o sobie mniemanie z 
życzliwą albo filozoficzną tolerancją. Ale najczęściej nawet pozytywne (albo 
przekonana, że są pozytywnymi) wyobrażenia o tym, jak z nią, czy jaka ona jest, 
bywały zaskoczeniem, z reguły raczej niemiłym. Także więc list nadeszły z 
Torunia wkrótce po bytności Joasi odczuła jako rzecz wymagającą sprostowania. 
"Katulu_ciotulu moja droga - odpisywała. - Dziękuję za oryginalną żywą reakcję 
na nowe wydanie "Ludzi jak ludzi", co za szkoda, że nie mogę podzielić tak 
pięknych Cioci wzruszeń. Stefan wracający do mnie przez pocztę jako paczka 
zadrukowanego papieru (albo co gorzej, jako honorarium, co mnie mierzi) i 
odbierany mi przez tłumy obcych ludzi, to jakby naigrawanie się z mojej niedoli, 
to tylko jątrzy i pogłębia świadomość jego utraty. Chwilą pociechy był przyjazd 
Joasi, która jednak może zbyt optymistycznie zapatruje się na moje możliwości 
podjęcia zgruchotanego życia na nowo. Ja żyję, owszem, i funkcjonuję chyba 
poprawnie, ale żyję jak na popasie albo jak na wizycie. Popas może być 
malowniczy, wizyta bardzo przyjemna, lecz z obojga chce się w końcu wrócić do 
domu, a tu domu nie ma, dom zamknięty w trumnie i wstawiony do lochu, czasem tam 
klęczę i powtarzam jak w litanii: "Domie Złoty, ulituj się nade mną". Domu nie 
ma, zostało tylko mieszkanie. Chciałam zmienić mieszkanie, Józio mi też to 
doradzał (jak to już dawno!), a pan Tadeusz zasępił się i powiedział: "To jest 
szukanie zapomnienia, o które wcale w takiej sytuacji nie idzie. Bo tu idzie o 
takie mądre, właściwe, słuszne ustosunkowanie się do swego nieszczęścia, nie o 
ucieczkę od niego..." Wrodzone lenistwo, apatia, w której byłam wtedy pogrążona, 
świadomość, że te ściany i tak, dokądkolwiek pójdę - za mną też pójdą, może 
zresztą potrzeba, żeby ktoś za mnie decydował, dość, że przyznałam kochanemu 
profesorowi rację i zostałam. Ale skończmy z tym, taka jestem rozklejona, że 
tracę resztki przyzwoitości, dotąd przynajmniej nikomu nie naprzykrzałam się z 
tym, co mnie boli. Przejdźmy do jaśniejszych tematów, ach, i w tych jasnych 
wiele czerni, a więc po prostu - do innych. Wspomina Ciocia o Józiu i pani 
Nieporęckiej. To moja wina, może zresztą nie wina, tylko przedwczesne gadulstwo, 
bo zbyt pochopnie napomykałam, że Józio zdaje się zakochany i że zamyśla się 
żenić. Dawał coś takiego do zrozumienia, ja nie pytałam, a że to się jakoś co 
najmniej odwlokło, więc właściwie nie bardzo wiem, co myśleć. Ale znajomość, 
może nawet przyjaźń - choć czy jestem jeszcze zdolna do przyjaźni - z panią 
Ludmiłą ma dla mnie rzeczywiście duże znaczenie, więc chyba z tego względu chcę 
wreszcie trochę więcej Cioci o niej napisać. Tym bardziej że ona dużo wie o 
naszej rodzinie (pewno także od Józka) i często pyta o Ciocię, Joasię itd., 
żałując, że jeszcze nie miała okazji Was poznać. Pani Ludmiła jest wdową po 
lekarzu z Kijowa, gdzie też większą część życia spędziła. Sama pochodzi z 
rodziny ziemiańskiej, bo z tamtych stron to rzadko kto ma inne pochodzenie. Ale 
i jej ojciec był już tylko dzierżawcą "dóbr" jakiegoś Rosjanina. W czasie 
rewolucji oczywiście "dobra" przestały istnieć, zginął i sam "baryń", a także 
jej rodzina, niestety, wyginęła. Z przedwiecznych splendorów (bo aż z XV wieku) 
została tylko... karabela czy szabla, nie znam się na tym, którą pani Ludmiła 
przenosząc się do Polski przytaszczyła jako cenny zabytek sztuki płatnerskiej; 
nieraz wydziwiamy nad tą karabelą, a i pani Ludmiła się śmieje, że to na czarną 
godzinę, żeby sprzedać do muzeum, jak już nie będzie z czego żyć. Mąż pani 
Ludmiły był chirurgiem, zginął w czasie jednego z wielu przechodzeń Kijowa z rąk 
do rąk. Osobliwym trafem padł od przypadkowej kuli opatrując rannego żołnierza 
sowieckiego, kiedy Kijów był właśnie pod bolszewikami. Zawsze, w Kijowie i na 
wsi, gdzie mieli "daczę", zajmowała się sprawami oświatowymi, czytelniami itp. 
Należy do pokolenia "działaczy" i po przybyciu do Warszawy wzięła się całkiem 
prozaicznie do pracy w podobnym rodzaju. Nigdy by mi do głowy nie przyszło, że 
można w coś podobnego wkładać tyle upodobania i zapału, ale pani Ludmiła 
wszystko, do czego się weźmie, nawet sałatkę z jabłek i orzechów, robi z 
natchnieniem i z jakąś arcyumiejętnością, jakby poeta układał bezbłędne wiersze. 
Napisałam "całkiem prozaicznie", bo pani Ludmiła zdaje się stworzona do jakichś 
niebywałych losów, a naprawdę to ma szczególny dar przemieniania 
najcodzienniejszych drobiazgów życia w rzeczy pasjonujące, warte zachodu, a co 
najmniej zabawne. Prawdę mówiąc brak mi talentu, żeby wyrazić, na czym polega 
urok i wartość pani Ludmiły, trudno uwierzyć, że przeżyła takie okropne klęski, 
bo zapomniałam dodać, że straciła i córkę. To wiem od Józia i stąd wnoszę, jak 
jest jej bliski, bo ze mną nigdy o tych smutnych sprawach nie mówi, a wiem, że i 
z innymi nie mówi. Czymś bardzo dalekim, ale jednak... przypomina mi Stefana, co 
mnie nawet z początku drażniło. Nie jest młoda, jakieś głupie dziesięć lat 
starsza ode mnie, i to nieważne, ona jest poza wiekiem..." Katarzyna dała list 
Ewy do przeczytania Joannie, a wypaliwszy papierosa rzekła: - Słuchaj, ona nigdy 
dotąd nie pisywała o Stefanie albo jakieś tam parę słów. A teraz... wprawdzie 
upiera się przy rozpaczaniu, ale w tym liście jest już coś z dawnej Ewy czy z 
nowej Ewy, słowem - życie. I te zachwyty nad ową Nieporęcką to także dobry znak, 
że już ją coś zajmuje, nawet entuzjazmuje. - Tak, to już także dobry znak... - 
przyznała Joanna i rozżaliła się w sobie: "Nikogo nic nie obchodzi, czy we mnie 
już jest życie... że mnie ktoś odszedł, ktoś mi umarł..." Tomyski spotkał był 
Ludmiłę Nieporęcką u znajomych, do których spóźnił się cokolwiek na tak zwane z 
cudzoziemska "śniadanie". Od razu rzuciła mu się w oczy dorodna i zarazem 
delikatna postać z puklem siwych włosów nad lewą skronią. Stała wśród gości 
zbierających się zasiąść do stołu, coś do kogoś mówiła, zdając się i ściśle z 
całym towarzystwem zżyta, i dobitnie z niego wyodrębniona. Ujrzawszy wchodzącego 
i usłyszawszy: - Jest nareszcie Tomyski - uśmiechnęła się nie samymi ustami, 
nawet nie całą twarzą, ale jak gdyby całą sobą; rozwidniło się od tego uśmiechu, 
jak od zaświecającego nagle słońca, które zmienia koloryt otoczenia. - Dzień 
dobry panu... Jak się cieszę... Tyle o panu słyszałam - rzekła uprzejmie, a 
Tomyski doznał śmiesznego wrażenia, że staje się świadkiem czy powiernikiem 
bardzo poufnej, choć nie wiadomo na czym polegającej tajemnicy. - To ja się 
cieszę... - odpowiedział niezręcznie, a potem słyszał, już tylko gwar ogólnej 
rozmowy, do której przestał się mieszać, pogrążony w zadziwieniu; jak mógł nie 
znać pani Ludmiły, skoro wydawała mu się od niepamiętnych czasów znajoma, a przy 
tym - znowu ta jej dwoistość - w irytujący sposób nieosiągalna. Czuł się prawie 
zazdrosny, że tak bardzo zajęta jest innymi, że wszyscy wciąż do niej się 
zwracają lub też o niej w paradoksalny sposób mówią, ktoś na przykład rzekł 
raptem: - Nie mogę patrzeć na brzydotę pani Ludmiły, zasłońcie mi tę kobietę. - 
Musiała więc być piękna, skoro pozwalano sobie na takie drastyczne żarty. Nie 
zdawał sobie z tego sprawy; dostrzegał, że oprócz siwego pukla ma w ciemnych, 
ale nie czarnych włosach mnóstwo srebrnych nitek, że ma oczy jasne, że gładka 
subtelność jej rysów kojarzy się paradoksalnie ze śladem podobieństwa do 
lwiczki, tak właśnie mu się pomyślało, nie lwica, tylko lwiczka, ruchy jej były 
zwinne, a zarazem spokojne, ale nie wiedział, czy jest piękna. Wiedział za to, 
albo zdawało mu się bzdurnie, że jeśli zostanie tu jeszcze chwilę, chwyci tę 
przyjaźnie rozweseloną postać w objęcia i upadnie jej do nóg. Był zaskoczony i 
zły, a gdy wstawano od stołu, miał chętkę wymknąć się po angielsku. Ale jasność 
umysłu wywołana umiarkowaną ilością dobrego alkoholu i jeszcze lepszej kawy 
sprawiła, że opanował zamęt wewnętrzny, rozkręcił się i odzyskał swoją normalną 
towarzyskość. Wszedł w tok ogólnej gawędy, rozmawiał także z panią Nieporęcką, 
znowu dziwiąc się sobie, co go tak nagle opętało; nic takiego przecież się nie 
zdarzyło, poznał dobrze wychowaną, przyjemną damę w pewnym wieku, którą teraz 
obserwował, owszem, z zainteresowaniem, ale już bez poprzednich niepoczytalnych 
wrażeń. Oprócz początków siwizny zauważył między nosem a kątami ust (źródło 
wszechobecnego uśmiechu) cień zapowiadających się bruzd i przyznawał, jakby z 
dezaprobatą, jakby z niechęcią, że mimo wszystko dama wyglądała niepokojąco 
młodo. Spostrzegł i to, że miała szczególną umiejętność "konfiskowania" 
zalotnych komplementów, jakby ścierała z tablicy nieprzyzwoite słowa przechodząc 
nad nimi do porządku, którym była jej nieustająca i czynna gotowość obsłużenia 
każdego z obecnych żarliwą uwagą na obchodzące go sprawy; stwierdzał, że 
znakomicie słucha, że najwięcej względów okazuje gościom nieśmiałym i 
niepozornym, że właściwie mówi niewiele i tylko zdania pochlebne dla rozmówcy. 
Co więcej, wydało mu się, że snująca się wokół jej osoby atmosfera owacji jest 
pani Ludmile równie potrzebna, jak unicestwianie komplementów; gdy zaprzątnięci 
czymś postronnym goście na chwilę o niej zapominali - markotniała czy też 
traciła pewność siebie. To go cokolwiek zabawiło, ale wreszcie ów nadmiar 
obserwacji zaczął mu ciążyć i przymilknąwszy ponownie, jeden z pierwszych 
opuścił towarzystwo. Żegnając panią Ludmiłę zapytał sztywno: - Czy wolno mi 
będzie złożyć pani moje uszanowanie? Roześmiała się: - Nie wiem, jak to się 
robi. Jeśli pan chce mnie odwiedzić - przyciszyła głos - to ja nie mam salonu 
takiego nawet jak ten. Odnajmuję po prostu pokój. Ale we czwartki po południu 
bywa u mnie trochę przyjaciół. - A w piątki? - spytał ponuro. - Pan nie lubi 
tłoku? Nie ma go. Najwyżej parę osób. I raczej przyjemnych. - Pan nie lubi tłoku 
- potwierdził. - Dobrze, niech więc pan przyjdzie w piątek. Ponieważ nie 
określiła, w jaki piątek, Tomyski przyszedł w najbliższy. Odtąd widywali się 
coraz częściej, a niebawem codzienne spotkania stały się koniecznością, 
przynajmniej dla Tomyskiego; bo pani Ludmiła, im trudniej było mu bez niej (a 
może i jej bez niego) się obejść, tym usilniej starała się wymykać temu stanowi 
rzeczy. Pokonywał to z maniackim uporem, a gdy wreszcie zdawało mu się, że 
osiągnął uszczęśliwiającą zgodę na wszystko, powiedziała pewnego dnia 
zesmutniawszy nagle i jakby zniechęciwszy się do zaszłej sytuacji: - Kiedy 
opowiadaliśmy sobie nasze życie... twoje i moje... aż do wspomnień dzieciństwa, 
wiedziałam, na co się zanosi. Moja wina, że nie wycofałam się w porę. Ty mój 
naj...bliższy... i mój ostatni... masz dosyć czasu przed sobą i sił w sobie, 
żeby to zrobić... - Co zrobić? Jak to "zrobić"? - Wycofać się, i to zaraz. Póki 
nie będzie za późno... dla mnie. - Co też ty mówisz, Luda? Ani mi się śni 
wycofywać. Dla mnie już jest za późno. Czy mam oficjalnie prosić panią 
Nieporęcką o rękę Ludmiły? Chcę się z tobą ożenić - szepnął prawie dziecinnie. - 
Już o tym zapomniałaś? - Nie zrobisz tego szaleństwa i nie mów takich rzeczy. 
Minęliśmy się w czasie... - Na szczęście nie minęliśmy się w przestrzeni, a w 
dodatku nie wiadomo, czy obie te rzeczy istnieją. - Miłość do starej kobiety - 
rzekła nie bez przykrości - to jak miłość, no, powiedzmy, do posągu 
starożytności. Może on i żyje wiecznie, może jest odbiciem czegoś, z czym 
jedynie moglibyśmy być szczęśliwi, ale nic z tego... Minęliśmy się w czasie i na 
to nie ma rady. - Kto mówi o miłości i gdzie ta stara kobieta? Przepraszam, ale 
udajesz chyba, że nie wiesz, jak na sam twój widok... A może... z tobą jest... 
ktoś inny? Kto cię kocha? Wszyscy!?... Pauvre moi!... - Nigdy nie kochają nas 
ci, na których nam zależy... - A to przyjemna wiadomość... - Blisko północ. Dziś 
w każdym razie musimy już się rozstać. Gospodarze tego mieszkania zaczęli na 
mnie patrzeć jak na bezwstydną starszą panią, która uwodzi młodzika. Bo co 
gorsza, wyglądasz na młodzika. - Ładny młodzik... trzydzieści trzy lata. 
Uwodzono mnie, jak miałem osiemnaście. A teraz ja ciebie uwodzę, i to z 
wątpliwym skutkiem. To ja jestem dla ciebie za stary. Tamten student, wiesz, był 
dla ciebie w sam raz. I to nieprawda o twoich gospodarzach, że śmią o tobie coś 
myśleć. Nawet oni cię uwielbiają choćby ze snobizmu, dla nich jak ze Wschodu, to 
już jesteś wielka pani. Chcesz, to przedstawię im się jako twój narzeczony. - 
Tak, to prawda. I nie tylko uwielbiają, ile nie przyszłoby im do głowy. Coś 
gadam, żeby cię opamiętać. - To racja, bałwan ze mnie, że nie dbam o tak zwane 
przyjęte zwyczaje. - Nonsens, nie dbaj sobie o nic. Ani o mnie. Jaka już jestem 
spiłowana... Do.. syć... I już dobranoc. - To rozpacz odchodzić nie wiedząc, co 
ci może jutro strzelić do głowy. I nic jeszcze nie powiedziałem. Czuję się jak 
Szekspirowska Imogena, kiedy mówi o mężu: "On mnie pożegnał, a ja tu mu jeszcze 
tyle tak pięknych mówić miałam rzeczy! odszedł, nim jeszcze mogłam mu 
powiedzieć, że o tej albo o tamtej godzinie to albo tamto myśleć o nim będę..." 
- Odwracasz naturalny porządek rzeczy mówiąc do mnie słowami kobiety. Żeby się 
utrzymać w tym stylu, odpowiem ci jak Szekspirowski Antoniusz: "Za tym 
pobiegłem, co mnie dziś rumieni. Włosy me nawet w otwartej są wojnie, bo siwe 
czarnym wyrzucają płochość..." - Dalej, Luda, no, dalej, czemu nie kończysz? Tam 
jest jeszcze... "a czarne siwym - tchórzostwo i głupstwo". - O, Boże - dodał po 
chwili - cośmy za inwalidzi, że się podpieramy cytatami jak protezą. Ludmiła, 
ratuj! Pozwól zapalić, nie mogę odejść z cudzym słowem. Przypomniał sobie inną 
scenę z cytatami: "w jakich okolicznościach człowiekowi brak własnych słów albo 
nie chcemy ich użyć, tak jak skrywamy własne atuty w grze? Albo jak dajemy komuś 
płacić za nas rachunek? Dlaczego i kiedy mówimy cytatami?" Może odezwał się na 
głos albo czytała w myślach, bo usłyszał ocknięty z pomieszania: - Cytujemy 
książki albo ludzi, różne bons mots, bo to gotowe i pasuje do naszej sytuacji, 
wszystkie sytuacje są już zafiksowane... a w nas, cóż, chaos... ja zbyt już 
odplątana z życia, a ty - przyciszyła głos niemal do szeptu - niestety, wiem o 
tym, i nie od ciebie... ty, mój drogi, zbyt zaplątany w życie... trudno to 
wyrazić własnymi, nie gotowymi słowami. Tak, był zaplątany, i to się zgłosiło, 
jak tylko wyszedł na ulicę. Była jesień, noc pochmurna bez gwiazd, latarnie w 
mglistych otokach, ludzie z rzadka parami, po kilkoro albo jak on samotnie skądś 
jeszcze powracali, od czasu do czasu dorożka czy taksówka; nocny tramwaj pustawy 
i przez to zdający się jaskrawiej oświetlony, biegł z chyżością niedostępną mu 
za dnia. Tomyskiemu nie chciało się czekać na następny, wolał iść pieszo, lubił 
iść nocą przez Ujazdowskie Aleje. Zanim wyszedł z placu Trzech Krzyży, gdzie 
mieszkała Nieporęcka, z najbliższej wnęki w bramie, czy nie wiadomo skąd, 
wysunęła się postać kobieca i podbiegła ku niemu impetycznie. - Już myślałam, że 
przestoję tu noc! - głos był młody zirytowany. - Dobry wieczór, Gina, co za miłe 
spotkanie - powiedział z morderczą uprzejmością. - Spotkanie! Szukałam cię u 
tego twojego śpiewaka spod ciemnej gwiazdy, leciałam z wywieszonym językiem jak 
pies... - Dlaczego jak pies? Nie mogłaś wziąć taksówki, dorożki, tramwaju? - 
Taksówką leciałam i stałam tu jak pies, i ciągle nie wierzyłam, i myślę: "On 
jest u kuzynki, u tej Radgoskiej", a ty do tej starej bibliotekary... Z kim 
śpisz w końcu, z Brunem czy z nią, czy z obojgiem wystawiasz mnie do wiatru?... 
Wziął ją pod rękę, szli w milczeniu, byli już pośród drzew, pod stopami 
zaszeleściły liście, jakby poszeptywała zbudzona ze snu ziemia. - Nie bądźmy 
wulgarni, Gineczka - poprosił ostrożnie. - Pewno zmarzłaś. Może gdzie wstąpimy? 
Może byś napiła się czego? Masz chrypkę... - Chrypkę! Dlaczego nie zadzwoniłeś? 
Miałeś dzisiaj być w domu... - Miałem? - zdziwił się. - Myślałem, że dziś 
grasz... - Że gram! A co ty grasz za rolę? Diabła, co w starym piecu pali? - Nie 
udawaj, kochanie, kwiaciarki z "Pigmaliona", jak jej tam... - Eliza przecież - 
warknęła. - Ten twój śpiewak rwie sobie włosy z głowy, ten Bruno... Ładna 
historia! Śpiewak z chóru i starsza pani z Dzikich Pól. A to wpadłam... - Po co 
chodziłaś do Bruna? Co robiłaś u Bruna? - Śpiewaliśmy: "Śmiej się, pajacu..." - 
zanuciła gniewnym kontraltem. Spotykamy się, żeby sobie wymyślać, żeby się 
nienawidzić. Z twojego powodu. Jakiś ty podły! Tomyski zdrętwiał, w pamięci 
stanęła mu nocna rozmowa Telimeny z Tadeuszem, stawy z organowymi chórami żab i 
takie samo słowo, i ta sama odpowiedź przemknęła w myśli: "Głupia?" Znów cytat w 
za trudnej na własne słowa sytuacji. - Nie rób scen, kochanie, bo to nie teatr. 
I zdaje się, że łamiesz zasady gry, które sama ustanowiłaś - przypomniał i już 
żałował, że to mówi. Dziewczyna była niedawną absolwentką Szkoły Teatralnej, w 
której wykładał dzieje dramaturgii od strony literackiej. Miała imię Regina i 
temperament łobuzerskiej amantki zarówno w życiu, jak na scenie, bo już była 
aktorką. Sama powzięła decyzję romansu, a na ostrzeżenie, że nic prócz krótkiej 
przygody nie może go z nią połączyć, roześmiała się: "Ty zarozumialcze, ani 
mrugnę, jak odejdziesz, jeżeli tylko zechcesz odejść, zanim ja cię porzucę". 
Tak, to były warunki gry, a jednak czuł się szkaradnie, że wspomniał o ich 
łamaniu. Już dawno mieli siebie dosyć, upierała się przy nim ze złości, 
prawdziwych namiętności, nieraz najtrwalszych, najbardziej zobowiązujących albo 
kończących się zbrodnią. Zbierał rozchybotane myśli, szedł cicho, prawie kocio, 
starając się jak najmniej szeleścić spadłymi liśćmi, jakby to mogło pomóc. 
Regina szurała w liściach z manifestacyjnym hałasem, aż chciał powiedzieć: 
"Przestań", ale pomyślał tylko: "A niech sobie szura". - To teraz - rzekł po 
chwili - znajdziecie z Brunem wspólny język. Możecie razem nienawidzić... moją 
narzeczoną. To was pogodzi. - I znów niesmak do siebie samego. - Narzeczoną! A 
ciebie dalej kochać? Nie ma tak dobrze... i ja brzydzę się takimi jak Bruno. - 
Mnie nie trzeba w ogóle kochać. I mylisz się absolutnie. Bruno nie jest "taki". 
- Cco!? To ty może...? Ależ ty jesteś... - Mylisz się absolutnie i we wszystkim 
- przerwał lodowato i odetchnął; wracająca skądś taksówka nadciągała powoli. 
zatrzymał ją. - Pozwolisz, że cię odwiozę do domu. Wsiądź, proszę - ale nie 
prośba, raczej nakaz był w jego głosie. - Narzeczona! - rozchichotała się 
histerycznie. - A to wymyślił sposób! Szofer obejrzał się, westchnął głośno i 
zapuścił motor. Tomyski żałował, że nie może przejść na francuski albo 
angielski, ale Gina nie znała języków. - Bruno - zaczął mówić tonem przyjaźnie 
informującym - jest bardzo zdolny i będzie wkrótce dobrym solistą operowym. 
Oboje macie świetną przyszłość, oboje warci jesteście... - Gina ścisnęła mu ręką 
usta, jakby je chciała wyrwać. W kwadrans potem wracał do siebie tą samą 
taksówką i nie bez przykrości zapłacił podwójny nocny kurs. Szedł po tych 
wrednych żelaznych schodach, dudniły nieprzyjemnie. Otwierając zamek w szparze 
drzwi dostrzegł kartkę. Zaświecił, przez chwilę po nocnych ciemnościach nic nie 
widział, wreszcie przeczytał. "Piszę to w przewidywaniu, że znów cię nie 
zastanę. Proszę cię, daj spokój Ginie. Ona jest moja. Będzie moją na zawsze, 
przeciw tobie. Bruno". - Takie buty - mruknął niemile rozśmieszony. - Kto to mi 
niedawno powiedział: "życie wszystko upraszcza". Żebyż to uprościło, ale to się 
na tym nie skończy... Podarł na strzępy kartkę, wrzucił to do kosza, usiadł na 
żelaznym łóżku, zwiesił głowę, nareszcie nic mu nie przeszkadzało, wrócił 
myślami do Ludmiły. "Faust... Nie zawsze to wygląda jak u Goethego. Bywa, że 
Faust nie potrzebuje odmładzającego diabła, żeby rozkochać w sobie Małgorzatę... 
Głupie bajdurzenie... I ja nie Małgorzata, i Ludmile daleko do faustycznego 
wieku... Czy zawładnęłaby mną tak jednoznacznie i tak zarazem wszechstronnie, 
żeby była choć ociupinę zalotna? Zalotność nawet przy jej wyglądzie zmroziłaby 
mnie chyba. Brak zalotności z tym jakimś niewiadomej natury promieniowaniem to 
dopiero Mefista napój odmładzający, to dopiero pokusa i podnieta... Ach, te 
dziwaczne źródła miłości; po co się nad tym zastanawiać?..." Był swoją drogą nie 
byle jako stropiony, bo z wyjątkiem jednego dość niesamowitego (przyznawał teraz 
tę niegdyś znienawidzoną rację matki) wypadku, stosunki erotyczne nie angażowały 
go duchowo, a tym bardziej intelektualnie. Pierwszy raz łaknął partnerki do 
życia, całego życia, lub raczej nie partnerki w ogóle, tylko nic nie zdawało mu 
się bardziej atrakcyjne i nieodzowne jak obecność Ludmiły we wszystkim, co się z 
nim działo, a w każdym razie w wielu i takich przeżyciach, w których był zawsze 
samowystarczalny. Dotychczasowe "zaplątania" najprzykrzejsze były przez to, że 
Ludmiła nie mogła w nich uczestniczyć. "A ona? Czy nie miała "zaplątań"? Aż taka 
chaste?" Sama tak siebie określiła, pamiętam na początku raz podejrzliwie 
napomknąłem o jej sukcesach towarzyskich, to mnie już chyba wtedy drażniło. 
"Tak, proszę pana, la chastet~e to wielka siła przyciągania", to wtedy 
powiedziała, a co z tym studentem, z tym narzeczonym córki, poznanym na jej 
pogrzebie? Przecież zakochał się w Ludmile. "To mój ostatni romans" - pokazywała 
fotografię, ładny młokos, może dwadzieścia lat, a córka miała osiemnaście, jak 
umarła. "I co? - mówię - ten romans? Co się stało?" "Nic się nie stało, 
przywróciłam naturalny porządek rzeczy - to jej ulubione, często mówi o 
przywracaniu czy odwracaniu naturalnego porządku rzeczy - nazywałam go 
syneczkiem i ożeniłam go z bardzo wartościową dziewczyną, szalenie w nim 
zakochaną" - i ten list nawet jedyny pokazuje, a w nim rozpacz młoda i czysta z 
powodu rozstania, dotąd żyje we mnie ten list, raz mi się zdaje najświętszym 
dowodem prawdy, że nic tam nie było, to znów mam pewność, że wszystko było; 
przecież on pisze: "ukochana moja, żono moja na zawsze utracona" - pokazuję te 
słowa palcem i pomyśleć, ja tak znam te rzeczy, tak wiem, że nie ma romansów nie 
skonsumowanych, a uwierzyłem od razu i chyba na zawsze, takie to było spojrzenie 
prosto w oczy i taka swoboda niepodrabianej prawdy: "młodzieńcze urojenie"; 
jakichże to nazw nie nadajemy tym, co nas czymś zachwycą. "Pożałowałam go, nie 
mogłam łamać życia mającego tak piękne perspektywy. No, i mojego; romans w moim 
wieku to nieuchronna katastrofa. Quieta non movere - dodała jeszcze. W jej 
języku "pożałowałam" znaczy - nie tknęłam go, to samo przecie mówiła o kimś, w 
kim się zakochała, jak miała szesnaście lat. "Wie pan, jak to jest, taka 
olśniona pensjonarka gotowa iść w piekło. Ale pożałował mnie". - "A ten drugi, 
ten, coś ty go pożałowała, podpisał się Jelonek. Intymnie!" - "Wcale nie, 
wszyscy go tak nazywali i nie ja nawet wymyśliłam tego "jelonka". Tamto 
pensjonarskie to było dawno i opowiadane jeszcze, jakeśmy się sobie zwierzali 
niby to "ze wszystkiego", ale z tym "jelonkiem" to się działo ledwo kilka lat 
temu i dowiedziałem się przed paru tygodniami, może to była jedyna jej 
kokieteria, i skuteczna, przyśpieszyłem natarcie... jeszcze mnie ten "jelonek" 
trochę piecze, ale nie bardzo, na pewno prawda, że nic nie było. Ale teraz 
Ewa... najdawniejsza i tak bliska od dziecka, najbezinteresowniej zajmująca ze 
wszystkich kobiet, jakie znam... A jednak... Jastarnia... ta przeraźliwa noc 
przy zwłokach Stefana... Nie do wiary, a jednak było, pożądałem Ewy jak bydlę... 
jakieś kazirodcze i nekrofilskie figle szatana, bo byłem zazdrosny o te zwłoki. 
Nie minęły dwie doby, jak ją widziałem taką szczęśliwą i siostrzaną, i właśnie 
kiedy leciała mi przez ręce porażona, niewładna sobą, bezbronna i rozpłakana... 
Widać między dwojgiem najbratniej bliskimi może zawsze przemknąć taka ciemność 
czy błyskawica erotyczna... znałem już wtedy Ludmiłę... Ewie nawet przez myśl 
nie przejdzie, że w najstraszniejszej godzinie jej życia nie czułem się jej 
bratem. To zagasło, jeszcze zanim ujrzałem znów Ludmiłę, kiedy je z sobą 
zaznajomiłem, już nie o to mi szło, co zamierzałem przedtem - zbliżyć Ludmiłę z 
moimi. Teraz chciałem Ludmiłą pomóc Ewie, a Ewą zbliżyć Ludmiłę do siebie, nasz 
pierwszy wspólny cel, nazywaliśmy to "budzeniem Ewy", bo była jak w 
kataleptycznym śnie. Taka brudna strategia uczuć, a może tylko ludzka. Wierzyłem 
w animatorskie natchnienie Ludmiły i w istocie zaczynała już godzić Ewę z 
połamanym życiem, ale tak się z sobą zaprzyjaźniły, te rozmowy z Ewą o Ludmile, 
z Ludą bez końca o Ewie, Ludmiła nieraz i tydzień spędzała w mieszkaniu Ewy, no, 
jakiś czas to było konieczne, strach brał zostawiać Ewę samą, ale ta przyjaźń 
jest jakaś egzaltowana, wszystko możliwe na tym świecie... Nawet perwersja u 
Ludmiły... czy u Ewy... Nie wiem, czy jestem zazdrosny o Ewę, czy o Ludmiłę... 
Ogłupienie wraca jak atak malarii... przecie już nieaktualne. Teraz już tylko 
Ludmiła... i Ewa, siostrzyczka urocza, kaliska, wrombczyńska, paryska... Długa 
przerwa w myśleniu, wreszcie rzekł głośno: - A jednak trzeba wyjechać. Trzeba 
wyjechać. Pani Ludmiła przyjęła wiadomość o zamiarach Tomyskiego, jakby się 
spodziewała czegoś w podobnym guście. Spokojnie z właściwą sobie wszystko 
ogarniającą życzliwością (co go w danym wypadku zdenerwowało) słuchała jego 
argumentów. - Powiedziałaś, Luda, że odwracam naturalny porządek rzeczy, więc go 
nadal odwracam. Jadę zbierać na posag, nie możemy zaczynać wspólnego życia tacy 
biedni jak teraz. I może skończę tam wreszcie moją powieść czy coś w tym 
rodzaju. Ty jesteś sama tak intensywną powieścią, że nie można przy tobie pisać 
innej. - Na przyszłość jednak musisz się tego nauczyć - uśmiechnęła się. - Ale 
jedź, ja to rozumiem. I musisz się... wyplątać, do tego najlepsza jest 
odległość. Nie powiedziała, że otrzymuje listy od Giny i Bruna, mimo to 
pomyślał: "Wie wszystko... prawie wszystko". - Czy przyjedziesz mnie odwiedzić, 
Luda? Zdaje mi się, że już cię czekam w Paryżu. - Naturalnie, że przyjadę. Już 
się na to cieszę. - A ja już tęsknię. W ostatniej chwili zdjął go lęk o Ludmiłę. 
Na wszelki wypadek napisał do dwojga młodych listy, które zdawały mu się 
arcydziełem fair play i dżentelmeńskiego rozstania. Wyjeżdża może na kilka lat, 
aby zapomnieć i dać możność zapomnienia o sobie - wszystkim. Poniekąd i dlatego, 
że pani Nieporęcka nie przyjęła jego oświadczyn, przeprasza, życzy etc. Cóż, 
"święte kłamstwa..." Ewa żegnała go z żalem, ale i z aprobatą. - Byłeś ostatnio 
jakiś roztrzęsiony. Wyjazd na pewien czas dobrze ci zrobi. A co na to pani 
Ludmiła? - Jest mniej więcej takiego samego zdania. ("Nie są ze sobą na ty" - 
przypomniał sobie z ulgą. Nie powiedział Ewie o zaręczynach z Ludmiłą). - 
Trzymaj się, Ewa, i pisz. Myślę, że nie wytrwam nawet roku, już chciałbym być z 
powrotem. Do matki i Joasi napisał dopiero z Paryża. Rozdział 16 Złe i pomysłowe 
w swych okrutnych szczegółach sny dręczyły Ewę długo, jeszcze i w czasie, kiedy 
z pozoru żyła już mniej więcej normalnie. Takimi byli niepożytymi kochankami, 
ale to nie wracało nigdy ani na jawie, ani w snach. Stefan śnił jej się zawsze 
chory, umierający albo pośmiertnie żyjący, a na jawie nękała ją tęsknota nie za 
kochankiem, ale za bliskością najściślejszą w jej życiu, za brakującą o każdej 
porze dnia czułością wesołego kamractwa, odjętą bezpowrotnie, bo takiej 
zbieżności współistnienia drugi raz niepodobna ustanowić i zaznać z nikim. Lecz 
kiedy mijał drugi rok od śmierci Stefana, sny o nim przestały ją nawiedzać, a i 
dnie zaczynały już być czymś innym niż bezwartościową pustką, której nawet żal 
nie mógł całkowicie wypełnić. Tym przeraźliwszy był nawrót koszmarów, którymi 
Stefan znowu ją dopadł we dwie, jedna po drugiej, noce długie i uciążliwe. W 
pierwszą noc nie był Stefanem, tylko jego żoną, a więc nią samą, Ewą, czy też 
jeszcze jakąś trzecią osobą, którą oboje wspólnie opłakiwali. Wspólnie, ale nie 
razem, bo Stefan tylko na chwilę ukazał się i znikł, musiała go szukać goniąc 
dokądś daleko niedołężnym biegiem snu, kiedy nogi są jak spętane. Doszła jednak, 
bo znalazła się ze Stefanem w pokoju wyglądającym na kilka różnych pokojów, 
gdzie ze sobą mieszkali. Stefan krzątał się żałobnie, wdowio i smutno, niby 
gotując się do samotnego spania po jej, Ewy, pogrzebie. Objęła go z tkliwością. 
"Patrz, widzisz - mówiła - ja tu jestem". I wreszcie mogli razem płakać, a nie 
wiadomo było, czy ona płacze po nim, czy on po niej, ale zaraz się wyjaśniło, że 
Stefan przyszedł, aby jej towarzyszyć w płaczu nad jego trumną. Była w tym błoga 
ulga, bo przecież Stefana tak bardzo potrzebowała, by znieść jego nagłą i 
niespodzianą śmierć. Obudziła się, jak budziła się wiele razy z podobnych snów, 
zalana łzami, ale jeszcze przez mgnienie pewna, że są to łzy radosne z powodu 
obecności Stefana w jej po nim osamotnieniu. Bolesny skurcz serca uprzytomnił 
jej, że Stefana nie ma i nigdy więcej nie będzie, łzy ciekły i łaskotały ją po 
skroniach, ale ich nie obtarła, same wyschły, noc jeszcze była kompletna, choć 
już chyba przedranna, bo słychać było turkot wozów jadących Polną na targ. 
Przypomniał jej się Wrombczyn i jak budził ją wózek mleczarza, czekała, aż się 
potknie na kamiennym progu oddzielającym drogę z podwórza od dziedzińca przed 
domem. Byli wtedy Todro i Józek, Joasia, Ludwiś, Janek i nadal wszyscy są. 
Teodor Popiołek powrócił dawno z Ameryki, ciekawe, dlaczego nigdy dotąd z nim 
się nie zobaczyli? "Więc to prawda - myślała - że "życie jest snem", skoro sen 
boli jak życie, boli tak samo i goi się tak samo, i bywa zapomniany jak wszelki 
zwykły ból życia, albo nie bywa zapomniany..." Już nie zasnęła tej nocy, ale nie 
było jej to przykre, myślała na różne tematy, dużo i chętnie, z uczuciem, że 
nadrabia czas bezpłodnie marnowany i że właściwie należałoby te wszystkie myśli 
zapisać, zdawały jej się natchnione i niepospolite, ale chyba je zapamięta... 
Wstała o zwykłej godzinie trzeźwa i rześka, jakie to dziwne, że czasem po nie 
przespanej nocy bywa się równie wypoczętym jak po mocno przespanej. Cały dzień 
była intensywnie zajęta w stanie zbawczej obojętności na wszystkie dotychczasowe 
zgryzoty. Mnóstwo rzeczy zmieściło się w tym dniu - omawiała z Lodzią sprawy 
konfitur i dżemów, które trzeba zrobić na zimę, bytność w Ogrodzie Botanicznym, 
gdzie właśnie dokwitała orgia róż, dwa szkice do akwareli, którą skomponowała w 
nocnych myślach, sporo kartek papieru zapisanych tymiż nocnymi myślami, które 
były już jednak inne, ale zdawały się obiecujące jak zraz szczepiony na owym 
nocnym pokładzie. Gdy nadszedł wieczór, z niechęcią myślała, że trzeba znowu iść 
spać, ale koło północy zdrowe zmęczenie po wysiłku przyprawiło ją o ziewanie. 
"Jak to przyjemnie ziewać - pomyślała - i jak już dawno nie ziewałam.. Dziś 
chyba będę spała własnym snem bez żadnych bromuralów czy innych sedatiwów i bez 
widziadeł". Jakoż zasnęła od razu, ale widziadła nadciągnęły, a kiedy, po ilu 
godzinach snu - nie wiedziała. Najpierw przyśnił jej się sen bliźniaczo podobny 
do innego dawnego snu o zegarku, w którym pulsowało serce Stefana. Była to jakby 
odmienna wersja tamtego snu z towarzyszącym jej śniciem się pamiętania wersji 
pierwszej. Stefan stał przy jej łóżku, tym już jedynym łóżku jej wdowiego 
pokoju, ale działo się to jeszcze przed jego śmiercią. Oplotła go wpół 
ramionami, mówiła z uszczęśliwioną tkliwością: "Teraz już wiesz, jak cię 
kocham", a on odpowiedział: "Teraz dostanę ataku" - i wnet oboje znaleźli się w 
innym bardzo nędznym pokoju, na podłodze leżała stargana słoma. "Wróćmy do domu" 
- prosiła. "Nie - odrzekł cicho - tu będę cierpiał - i padł na ową słomę. Doktor 
Dropiewski mówi: "Ce sont des bzdures, nikt mnie nie kocha, bo jestem taki 
gruby". A ona krzyczy: "Doktorze, niech pan go ratuje, on się tak zmniejsza, to 
atak zmniejszający, to już raz było, zamienił się w zegarek, niech się pan 
spieszy, zastrzyk, zastrzyk...!" Doktor Dropiewski przybrał inną twarz, była to 
teraz dziobata gęba lekarza, co w Jastarni wypisywał akt zgonu. Gęba mówiła 
głosem doktora Dropiewskiego "Tyle tylko jest siły w jego sercu, żeby utrzymać 
przy życiu taki mały organizm, bardzo dobrze, że się tak skurczył, jak się 
zwiększy, to zaraz umrze". A Stefan zmniejszał się szybko i był już taki 
miniaturowy, że zebrała go z ziemi ręką i trzymała na dłoni chuchając na niego, 
bo był zimny, że aż mroził rękę, wtem patrzy, a ona trzyma już tylko malutką 
żelazną zbroję, odchyliła przyłbicę, a wtedy wysypały się z tej zbroiczki jakieś 
prochy, dużo prochu czy kurzu, skąd go się tyle wzięło w takiej maluchnej 
trumzbrojce? Upadła na wznak zdjęta nieludzkim strachem i obudziła się mówiąc 
głośno "trumzbrojce, trumzbrojce..." Nie była w stanie się ruszyć, leżała wciąż 
na wznak tak, jak upadła we śnie, lecz jakby na powietrzu, nie czując pod sobą 
łóżka ani tej słomy starganej, a po chwili drętwego leżenia czy zawieszenia w 
ciemnej nicości zmożył ją znowu sen. Oto pani Ludmiła Nieporęcka zaprasza ją 
dokądś na pokazanie czegoś, o czym powiada: "Niech pani zaraz idzie, ja tam 
byłam, zobaczy pani Stefana". Jazda po ulicach śród nocy oświetlonej na biało 
niby sala balowa, jakieś wagonetki, pośpiech, bieganina, gmatwanina bez sensu i 
wreszcie wchodzi do wielkiej hali dworca kolejowego, gdzie w głębi coś jakby 
gotycki kościół czy ołtarz. Ludmiła mówi: "Tu jest pan Stefan, prezyduje przy 
uczcie, jak zawsze tyle humoru i dobroci". Widać długi stół nakryty czerwonym 
suknem. Pośrodku siedzi w istocie Stefan taki jak postać z panoptikum, niby 
zrobiony z wosku, odziany w strzelecki mundur, głowę ma wspartą na ręce, a wbrew 
słowom pani Ludmiły siedzi milczący, ze spuszczonymi oczyma, poważny i 
zamyślony. Ewa dygocze z przerażenia i mówi: "Jakie to dziwne, tych wszystkich 
biesiadników nie widać, chociaż są żywi, a jego widać, choć jest umarły". 
Pojawia się Sabina Oldakowa i woła gniewnie: "Cicho bądź! Stefan mówi!" - "Czemu 
nie przyjechałaś na jego pogrzebiny?" - pyta Ewa i dziwi się, dlaczego mówi 
"pogrzebiny", dlaczego pyta, przecież była depesza, że Antolek chory na 
szkarlatynę. "Nic nie rozumiesz - odpowiada szorstko Sabina - ja już byłam na 
wszystkich pogrzebach. I cicho bądź - powtarza - Stefan mówi!" Dwa palce ręki, 
na której wspartą ma głowę, zaczynają się poruszać niemrawo, jakby trochę 
sparaliżowane i tak samo paralitycznie zaczynają się ruszać usta. Groza i 
rozpacz, bo nie można zrozumieć, co mówi jąkając się i głucho, jak spod ziemi, 
wreszcie dają się słyszeć słowa: "nie bar_dzo nie bar_dzo_dzo". Znów milczy i 
próbuje ruszać oczyma, z trudem, ospale wznosi powieki, a oczy ma piwne, on, co 
za życia miał je niebieskie. Sabina buja w powietrzu wygięta jak postacie 
Chagalla. Nie, to już nie Sabina, to pani Ludmiła krąży powietrzem sterując ku 
wyjściu, Ewa czuje, że jeśli te piwne oczy na nią się obrócą, to ją spalą i 
zniszczą, krzyczy wniebogłosy: "Nie odchodzić! Nie odpływać! Nie ciwać!" Pani 
Ludmiła wraca i wciąż wygięta w powietrzu głaszcze ją z góry po włosach i mówi: 
"Już nie ma, już go wynieśli". Tu obudziła się bez krzyku i bez płaczu, tylko 
zdziwiona, że może śnić się tyle słów, tyle mówienia, serce kołatało prędko i 
nierytmicznie, czekała, aż się uspokoi, co chyba nastąpiło, bo niebawem usnęła i 
śniła dalej ten sam sen. Przy zasłanym czerwonym suknem stole nie było już 
nikogo, a za stołem widziała duże okno i za szybami modry blask nieba. Lśniąco 
biały obłok, jakby wytchnięty jej oddechem, sunął ku oknu, pomknął przez szyby w 
modry błękit i oddalał się coraz mniejszy i bledszy, aż rozwiał się bez śladu. 
"Wcale go nie wynieśli, wypłynął ze mnie obłokiem, już wolna jestem od zmór" - 
pomyślała czy powiedziała Ewa i z tymi słowami na ustach otwarła oczy 
przebudzona, jak budzą się ptaki i dzieci od razu gotowe do wzlotu. Natychmiast 
wstała raźno i rozsunęła zasłony balkonowego okna. Był świt i był obłoczek, 
trochę inny, złotawy, tonął i niknął w bladoróżowym przestworzu. Narzuciła 
szlafrok i pomyślała: "Te szlafroczyska, te głupie nocne koszule! Kupię sobie 
pidżamę, na Ossolińskich w tym "francuskim" sklepie jest na wystawie taka jedna 
kremowa, w sam raz jak dla mnie. Dropio mówi o pannach z chłopakami na 
motocyklu: "umajtczone i wydupione dziwki", to prawda, nie każda w spodniach 
dobrze wygląda, mnie będzie w pidżamie świetnie, jestem wciąż taka szczupła... 
Joasia w Zaleszczykach, Katula u Sabiny... muszę pojechać do Sabiny, jak mogłam 
ją tak zaniedbać... Nie, najpierw trzeba uporządkować dom... te petunie - 
rzuciła okiem na skrzynki balkonowe - ledwie mizerna wegetacja, a jakie były 
dawniej wspaniałe... nie czują mojej ręki... Porządkowanie czegokolwiek przynosi 
zaskakujące niespodzianki, a niekiedy wręcz odwraca pojęcie o sytuacji, w jakiej 
się znajdujemy. Kiedy we dwie z Lodzią wzięły się do generalnego przeglądu 
gospodarstwa, Ewa osłupiała ujrzawszy, do jakiego stopnia dom był tylko pozornie 
zadbany. Wprawdzie Lodzia funkcjonowała zawsze chętnie i na poziomie, ale gdy 
poziom się obniżył wskutek abnegacji Ewy i Lodzia zeszła bezwiednie poniżej 
swych możliwości, chodząc koło wszystkiego poprawnie, ale już bez ambicji 
doprowadzania zajęć i rzeczy do należytej świetności. Lecz przyjęła energiczną 
interwencję Ewy z radością dobrego dziecka i po kilku dniach wytężonej roboty 
wszystko zmieniło się nie do poznania, życie zesmutniałego domu nabrało 
pożądanego rozpędu. - Nawet piwnica wygląda teraz jak salon - cieszyła się Ewa 
zamorusana od sprzątania. - Kwiaty wnet zaczną bujać z przepychem. Lodzia to 
wie, każda rzecz lubi, żeby się do niej przykładać bez ustanku. Jak tylko na 
chwilę odjąć ręce, wszystko popada w ruinę. - Najgorzej opuścić ręce - przyznała 
Lodzia ze swym rozbrajającym uśmiechem. - Ale czy to mnie się nie przykrzyło 
starać o wszystko, kiedy pani nawet nie chciała nigdzie zajrzeć, do niczego się 
wtrącić? - Tak, to mój grzech opuszczenia, moja wina, teraz będziemy razem 
czuwać, żeby dom był jak dom. Z nie mniejszym zdumieniem porządkując swoją 
pracownię Ewa stwierdzała, że te dwa już prawie lata, w które była przekonana, 
że nic nie robi, a jej twórczość malarska leży w gruzach, nie minęły bezpłodnie. 
Czyżby w tym wypadku nieład i zaniedbanie były pozorem, a cierpienie 
rzeczywistym i to urodzajnym owocowaniem? Stos notatek i dwa zeszyty szczelnie 
czymś zapisane okazały się warte przejrzenia i przemyślenia, szkiców czarnych i 
kolorowych było znacznie więcej, niż przypuszczała, a wykończone obrazy, 
wrzucane do wielkich tek jako niezdarne kicze, oglądała teraz podejrzewając 
niejasno, że są interesujące, nawet, owszem, tak ciekawe, jakby nie ona je 
robiła. Zanurzona w te nieoczekiwane plony żałoby i cierpienia, przypisywała je 
wpływom Stefana, jeśli nie transcendentalnym z zaświata, to wpływom jego utraty, 
która snadź musiała być czymś bezwiednie zastąpiona. "Jakaż byłam zarozumiała i 
głupia pyszniąc się, że moja twórczość nie jest rekompensatą jakiegoś braku w 
życiu, ale płodem nadmiaru życia i udanego szczęścia. Do kogo to pisałam, 
idiotka? Ach, do Katuli... Twórczość bywa rekompensatą, choć czasem bardzo 
utajoną, z bardzo skrywanych braków i utrat płynącą jak z podziemnego źródła..." 
Zaczytała się przede wszystkim w notatkach, bo to było coś w jej życiu nowego, 
trochę się wiążącego z wojennymi próbami "Dziennika". Pod koniec rocznego pobytu 
Józefa Tomyskiego w Paryżu Ewa spostrzegła, że pochłonięta nowymi 
doświadczeniami nie odpisała na dwa ostatnie jego listy. Nie chciała nadać 
zdawkowej karty ani odkładać do jego powrotu wszystkiego, co w niej nabrzmiało, 
i spędziła nad listem do Paryża znaczną część wieczoru po pracowitym dniu. 
"Józku mój drogi. Wybacz, że nie odpowiedziałam zaraz na Twoje aż dwa listy. 
Skandal, tym bardziej że mam ci więcej do powiedzenia niż kiedykolwiek, a w 
dodatku tak się szalenie ucieszyłam, że już niedługo wracasz, ty wiesz, co ze 
mną było, jak wyjeżdżałeś, ocenisz, co znaczy, że już się mogę na coś szalenie 
cieszyć. Minęła dla mnie straszliwa "noc ponad światem", nastały dnie, wyobraź 
sobie, że startuję do czegoś nowego, choć to pewno złudzenie, bo "nic nowego pod 
słońcem", jak powiedział już chyba Salomon, jestem na bakier z cytatami, różne 
się plączą po głowie, a nigdy nie wiem czyje. W każdym razie robię coś 
odmiennego, nie tylko malując, ale, eheu, pisząc, może to manowiec, cóż, kiedy 
mnie to napadło, zagarnęło jak "skrzydlaty złoczyńca" (Mickiewicz?), a Boży to 
był złoczyńca, bo mi natręctwo bazgrotania pomogło przebrnąć przez pustynię i 
noc. Noce bez przenośni, owszem, nadal istnieją, ale już nie torturują piekłem 
żałobnych snów (nigdy o nich nikomu nie wspominałam, Tobie mówię pierwszemu), 
chociaż śni mi się zawsze bardzo dużo, ale już co innego i na inaczej. Nawet Ci 
jeden taki sen opiszę, w Twoich ostatnich listach pełno już utrapionej Polski, 
może Cię to też obejdzie jako byłego i te de. Otóż śniło mi się wczoraj, że 
jedna z "działaczek" czasu wojny, dawna zresztą, jeszcze ubiegłowieczna 
ultraczerwono postępowa emancypantka (rok temu zmarła) ogłosiła w jakimś piśmie 
artykuł pod tytułem "Świeczka, która się jarzy w biały dzień". Dowodziła w nim, 
że legioniści, którzy dawali światło w ciemnej nocy niewoli, są dzisiaj w biały 
dzień wolności podobni do świeczki, którą ledwie że widać. Że wobec tego nie 
powinni zajmować żadnych stanowisk i w ogóle usunąć się w cień. Były przy tym 
artykule fotografie znanych piłsudczyków, jakieś blade i smutne, wyraźnie 
widziałam to i czytałam, choć badacze tych spraw mówią, że w snach nie widzi się 
i nie czyta się pisma ni druku. W związku z tym artykułem pisałam do Ciebie 
list, choć byłeś przy tym obecny. Pisałam w ten sposób, że środek arkusza 
papieru zakryłam torebką o złoconym "rokokowym" (tak mi się śniło, że rokokowy) 
brzegu i pisałam tylko na tym kawałku papieru, co spod torebki wystawał. Na 
niektóre słowa było tak skąpo miejsca, że można było je pisać tylko sylaba za 
sylabą. I to widziałam, ale treści słów nie pamiętam. Autorkę tego w śnie 
zrodzonego artykułu spotkałam najwyżej kilka razy w życiu, a żebym o niej śniła, 
to nie postało mi w głowie. Nienawidziła Piłsudskiego, a na starość przeszła do 
skrajnej prawicy. Jak się to wszystko trzyma kupy, skoro i piłsudczycy odchodzą 
z lewicowych pozycyj (teraz wszędzie taki żargon wojskowy, wszystko frontem do 
czegoś, albo na odcinku walki o... a jak zmiana, to już musi być zmiana warty), 
niezbyt pojmuję, ale w snach i absurdy są logiczne. A sen był tym dziwniejszy, 
że odeszłam zupełnie od zatruwania się polityką, nawet z Góreckim gadamy o 
buddyzmie itp., a nawet z Demidowem o... podróży Mickiewicza, której 
zawdzięczamy "Sonety krymskie", że ją nieświadomie odbył w towarzystwie trojga 
eleganckich carskich szpiclów i czy się o tym kiedyś dowiedział? Jakoś ze mnie 
wyparowały tamte sprawy, cośmy się dla nich tyle pasjonowali, a może wybrałam 
politykę, której w ogóle nie ma (jeszcze?) na świecie. Właśnie - wybór! W 
notatkach, z których sklejam to moje bo_ja_wiem_co, dużo było o zespalającym nas 
z istotą bytu charakterze sztuki, potem rzuciła mi się w oczy inna jej cecha - 
wyodrębnienie. Z chaosu zjawisk wyodrębniamy przedmiot naszej twórczości, a stąd 
powstaje osobny autonomiczny świat sztuki. W jego poszczególnych dziełach 
odkrywamy, wyrażamy i komunikujemy istotę może nie bytu, ale danej 
rzeczywistości, nie wiem, czy metafizyczną, czy tylko potocznie słabo 
zauważalną, ale jednak... Całkiem więc z tego nie rezygnuję. Teraz dochodzi 
wybór (środki wyrazu, metoda, technika kompozycji) i... świadomość naszej 
ograniczoności. Wybór jest poniekąd aktem woli, ale czy tylko? Jest coś, co nas 
wybiera ku temu lub owemu. Ale istnieje skala możliwości wyboru, mniejsza, 
większa... Ograniczeni jesteśmy rodzajem uzdolnień, konstytucją psychofizyczną, 
materiałem, upodobaniami, mnóstwem rzeczy. Więc autonomiczna odrębność, wybór, 
ograniczenie. Jeśli to jakoś gra, mamy prawowite dzieło sztuki. A swoją drogą, 
ile czasu mnie to upokarzało, zwłaszcza poczucie ograniczenia; że jestem skazana 
na akwarelę względnie tusz, temperę, może jeszcze pastel, a jeśli mam do tego 
upodobanie, to tylko z nieumienia inaczej. Stefan mówił, żebym się ograniczyła 
do akwareli jak Chopin do fortepianu, mnie się zdawało, że tylko geniusze mogą 
wybrać, co zapragną, ograniczyć się, w czym chcą - słowem wszechmocni. Teraz to 
widzę inaczej. Kiedy nawet wybór jest aktem złożonym, w którym bierze udział i 
wyrzeczenie (tu wybór styka się z granicami), to i z ograniczenia można, ba, 
trzeba, zrobić siłę, z braku - atut i ten atut wygrać najdoskonalej tworząc 
sztukę czy w ogóle cośkolwiek. Bo w końcu na mój sposób dochodzę do tego, że w 
pełni aprobuję - detronizację sztuki, ale jej nie degraduję. Wiele się słyszy i 
czyta o końcu czy rozkładzie sztuki. Nie wierzę w to, ale wierzę w jej zupełne 
przeobrażenie się, w jej roztopienie się w życiu. To także zresztą nienowe, 
pisał o tym już Edward Abramowski w swojej polemice z Tołstojem na temat: "Co to 
jest sztuka?" Więc tylko przypominam. Sztuka trwa tysiąclecia, wśród których 
ledwie kilka wieków jest autonomiczną sferą ludzkiej działalności. Przedtem nie 
tracąc nic ze swej specyfiki, była ściśle związana z życiem i chyba tym się 
stanie w przyszłości. Życie będzie sztuką, każdy jej przedmiot - dziełem 
artysty, gdyż będą nimi wszyscy. Ale na razie pozostajemy jeszcze w epoce 
autonomicznej, wielka to jej przygoda i nieprędko z niej wyskoczymy, cokolwiek 
działoby się na Twoich ulubionych marginesach. Ja przynajmniej nie mam żadnych 
ambicji do przyśpieszenia tego procesu. Ale dość o moim rękopiśmidle, którego, 
ach, jak chciałabym, żebyś był pierwszym czytelnikiem i krytykiem. Czekam na to, 
ale jak będziesz zwlekał z powrotem, nie wytrzymam i pokażę pani Ludmile. tytuł 
prowizoryczny: "Plon cierpienia". Zły tytuł, chociaż zawiera prawdę, bo to jest 
plon czarnych lat niedoli. Co na to powiesz? Błagam cię, nie ziewaj, to może 
najważniejszy list mego życia i jeszcze trochę Ci powiem, jeszcze muszę, o moich 
próbach malarskich. Prócz ograniczenia techniki jest jeszcze ograniczenie 
tematu. Zawsze cierpiałam, że nie ma w mojej twórczości człowieka, otóż pojawił 
się, i to paradoksalnie, bo nigdy takiego widzenia w sobie nie podejrzewałam, 
ludzie wychodzą mi groteskowo, lirycznie, tragicznie albo nawet złośliwie 
śmieszni. A propos, kto wie, czy tylko groteska, parodia, satyra, humor nie 
przetrwają jako sztuka autonomiczna, może w nagrodę za to, że zawsze były 
ciaśniej niż inne rodzaje związane z życiem i zawsze najbardziej życie... 
deformowały, a deformacja to walny sposób na dotarcie do prawdy. Wracam do moich 
ludzi. Rozpełzające się i zachodzące na siebie plamy trzeba tu było ująć pędzlem 
w delikatną kreskę albo w brutalną krechę - czasem całość, niekiedy część tylko 
sylwetki wyznaczającą. I jakim to wielkim strachem drżałam, czy na pewno wiem, 
kiedy ten kontur zgubić, kiedy przeciwnie - zagęścić jego czerń. A tym samym, 
kiedy "ludzików" z tłem zespolić, a kiedy z tła wydzielić. A czy wiesz, co to za 
ludzie? Wracam, o dziwo, często do tak dawnego, a tak Twoimi listami znów 
zbliżonego Paryża. Wyłażą mi na karton bywalcy bistra, kramarze rupieci, 
bukiniści, clochardzi. Zwłaszcza jeden ciągle mi się przypomina, jakbym go dziś 
widziała. W gorącą letnią noc układał się do snu pod murkiem nadsekwańskim, a 
gdyśmy przechodzili, łypnął ku nas okiem, pomachał ręką i zawołał: "Eh, bonne 
nuit mes enfants!" Jest i Polska, niestety, najwięcej pijacy, ale też 
andrusy_cwaniaki, których widuję szkicując nad Wisłą, Żydzi z Nalewek, chłopi na 
targu, typy z kawiarni, somnambuliczni tancerze tango etc. Barwy w tych 
kompozycjach są intensywniejsze jak w pejzażach, często ciemne, prawie ponure, 
czasem jaskrawa czerwień albo żółtość, to znów brudne modrocie - błękit pruski 
czy ultramaryna maźnięta zielenią lub rozwodnioną czernią, nierzadko głęboki 
fiolet czysty albo złamany, a łamię kolor (nawet szarość) ze skłonnością na 
ciepło. Czasem zdaje mi się, że coś wychodzi, częściej zniechęcam się, że to 
jeszcze za mało moje, trochę zatrąca Emilem Nolde, nie mówiąc, że 
Toulouse_lautrec wyraził podobne rzeczy i olejem, i szkicem akwarelowym stokroć 
lepiej, co tam lepiej, po prostu już, i genialnie. Jednak wciąż próbuję tych 
tematów i właśnie w czasie, gdy awangardziści głoszą śmierć malarstwu 
figuralnemu, a także pomimo że abstrakcja i pokrewne gatunki wcale mi się nie 
wydają aż taką dehumanizacją, jak chce Ortega y Gasset, porywający zresztą 
interpretator nowej sztuki. Mnie się widzi, że po prostu człowiek powiedział 
sobie w plastyce niemal wszystko, zaczyna teraz mówić o świecie (mikro i 
makrokosmosie) pozaludzkim, a elementy tej mowy zapowiadają może nową sztukę bez 
sztuki, czy sztukę_życia, która będzie artyzmem przyszłości. Józek, mój Ago, czy 
zaśniesz nad tym liścikiem, czy odpowiesz mi jeszcze? Wracaj, czekam Cię nie ja 
jedna. Eh, bonne nuit mes enfants. P.S. Moje "Vademecum" po malarstwie 
współczesnym zamówione przez Ersztyna jest już w druku". Listy do Paryża szły 
mniej więcej półtora najwyżej dwie doby i już na piąty dzień po wysłaniu swojego 
Ewa miała w ręku nie mniej obszerny list Józka. "Ewa! - zaczynał od wykrzyknika. 
- Toż Ty machnęłaś w ciągu niespełna trzech lat aż dwie książki, a choćby nawet 
"książczyny", niech sobie będą i małe rozmiarami, jak widać z listu ich ciężar 
gatunkowy zapowiada się duży, zwłaszcza owego "Plonu cierpienia", choć w innym 
sensie i "Vademecum" będzie na pewno wydarzeniem, brak u nas wielki tego typu 
informujących wydawnictw, może i brak ich potrzeby, ale to przyjdzie, potrzeby 
się zaspokaja lub się je z ukrycia wywołuje. Przeżywasz une aventure ~epatante, 
a wierz mi, przygody wewnętrzne to jedyne prawdziwe przygody człowieka 
myślącego; jakkolwiek awanturnicze albo na odwrót - bezwydarzeniowe byłoby nasze 
życie zewnętrzne, decyduje to, co w nim było przygodą ducha i myśli. Jakże 
mógłbym ziewać, zasypiać, czytałem jednym tchem urzeczony energią, rześkością 
Twego listu, a potem śpiewałem, skakałem i tańczyłem (sam, zapewniam Cię, że 
sam) z radości. Pytasz, co myślę o tytule? Może i zawiera on jakąś prawdę czy 
raczej zdaje Ci się zbieżny z Twoją intymną wiedzą o "rodowodzie" Twego rękopisu 
(i twórczości malarskiej, co za bestia ze mnie, żem nie od tego zaczął, 
najwięcej mnie chyba ucieszyło, że tyle znowu malujesz), ale sama nazwałaś go 
"złym", więc Ci powiem, że jest nade wszystko niefortunnie charakterystyczny dla 
polskiego modelu pisarstwa. Metaforyczność to istotna cecha wszelkiego stylu 
(samo to słowo jest przenośnią), a może w ogóle języka (choć w mowie bardziej 
potoczne jest proste porównanie). Bywa jednak, że nastaje czas przesycenia 
metaforą, a wtedy styl niemetaforyczny cieszy nas jak odkrycie. Uderzyło mnie to 
szczególnie przy czytaniu Stefana; metafory u niego tyle co na lekarstwo, 
wątpię, czy krytycy i historycy literatury zauważą, jak to decyduje o jego nie 
tylko epickości, ale i skromnym nowatorstwie, przynajmniej na polskim literackim 
podwórku. Poeci awangardowi usiłują stworzyć nowy typ metafory kojarząc w 
ostrych skrótach przedmioty i czynności bardzo od siebie dalekie, a nawet zgoła 
przeciwstawne. Ale czy wywołują zamierzone asocjacje u odbiorcy? Tylko niektórym 
udaje się dać metafory trudne i ryzykowne, ale trafne i przyy inteligentnym 
uważnym czytaniu komunikatywne. Wiele jest prób nieudanych i tylko dzięki 
swoistej mistyfikacji mogących przez jakiś czas uchodzić za objawienie. Twoja 
metafora tytułowa, poczciwie łatwa, nie ma ryzykownej odkrywczości, a ma za to 
wadę nieudanych prób w tym kierunku - jest niekomunikatywna. Bo któż z wyjątkiem 
kilkorga bliskich Ci osób skojarzy Twoje utwory pióra czy pędzla z "plonem" i 
przezwyciężeniem osobistego cierpienia? Jeśli Twoje pisanie przetrwa, to raczej 
przyszli komentatorzy będą szukać związku z twórczością. Tytułem, choćby nawet 
miał się wbrew moim przewidywaniom okazać w tym sensie sugestywny, akcentować 
tego związku nie trzeba i nawet nie przystoi. Czy jesteś dosyć Lalią, żeby nie 
gniewać się za szczerość? Lub już dość "Ewa, Ewa nad Ewami"? Jesteś! A więc 
jeszcze coś przeciw Twojemu tytułowi. Rodzaj metafory mówi dużo o tym, co 
Anglicy nazywają "pattern of culture". U nas wzór kulturalny to jest wzór 
wiejski, chłopsko_szlachecki, a większość metafor wciąż 
rolno_leśniczo_pastersko_myśliwska, w tym kręgu obrazów do upadłego się kręcimy, 
a że wzór szlachecki był mocniejszy jak chłopski, więc dochodzą jeszcze metafory 
pochodzenia rycerskiego, dziś, jak trafnie zauważyłaś, "wzbogacone" przenośniami 
branymi z bardziej nowoczesnego militaryzmu. Miasto, które gdzie indziej 
zastąpiło wiejski wzór kultury wzorem burżuazyjnym, dało też odpowiednie 
metafory lub może zmniejszyło do nich pociąg. W każdym razie u nas wciąż będzie 
"Plon", "Pokłosie", "Silva rerum" itp., tam gdzie Francuz czy Anglik dałby 
jakieś "R~esum~e" albo "Summingup". Krótko mówiąc ~a bas le "Plon niesiemy, 
plon", a wiwat Ewa, co już pewno znalazła lepszy tytuł. "Detronizacja sztuki" to 
pojęcie z epoki dadaizmu, tego więc dać nie możesz, a szkoda byłoby nieźle, ale 
i samą definicję weź w cudzysłów lub zastąp czymś własnym, a bodaj Tobą 
nasyconym, żeby Ci nie wytknęli, że buchasz od innych. Nałykałem ja się tu za 
pierwszą po wojnie bytnością abstrakcji, dadaizmu i wszelkich szturmów 
obrazoburczych; w tej "konwencji" można łykać i szturmy, bo nic nie ma 
znaczenia. Sprzyjałem, współbrzmiałem, znałem zresztą tych ludzi, świetne 
kompany, i jak euforyczny nihilizm czy anarchizm, tu nawet abstrakcjoniści mają 
humor w palecie. Ale bawiło mnie to tylko do pewnego punktu i wróciłem w końcu 
na własną drogę, a może tylko ścieżkę. Redukcja literatury do graficznej 
układanki słów, sylab albo wręcz prostego wyliczenia liter alfabetu była dobrym 
żartem na jeden raz. Dadaistyczny rozkład wszelkich wartości (pożyteczny jako 
protest przeciw bonzowatości świata) wyrasta z wojny. Część intelektualistów i 
artystów Zachodu (a także Rosji) przeżyła wojnę wyłącznie jako brudny interes i 
bezprzykładny absurd. Myśmy i tę stronę wojny zobaczyli, poznali, ale nie 
wstydzę się przyznać, że dla nas wojna miała sens, i to sens ostateczny. Szło w 
niej o życie albo niebyt. Upraszczam, oczywiście, lecz coś takiego było. Dlatego 
znać te artystyczne prądy trzeba i przeżyć, ale zbytnio nawizywać do sztuki i 
literatury, co wyszły z innej rzeczywistości, to już tu jestem ostrożny. U nas 
przyczyny rozbicia i chaosu tkwią w tym, co było przed wojną, a z wojny 
wyszliśmy z odmiennym bagażem i trzeba się rozejrzeć, co w tym kuferku lichym? 
Tu myślę o żołnierskim dzienniku Janka Tobie ofiarowanym i który dałaś mi 
przeczytać. Żadna literatura, i pozornie siedzi to chłopię w najbardziej 
uświęconych tradycjach, a nieświadomie rzecz wstrząsająca w swej 
bezpretensjonalnej prostocie, prawie mogłaby stanowić wzór. Stefan potrafiłby to 
był wykorzystać, ja nie nadaję się do wojennych tematów, a Janek - rozmawiałem z 
nim - nawet nie pamięta, że coś tam pisał; wydać tego nie wydadzą, bo brak 
apoteozy bohaterstwa, i tak to zostanie w Waszych rodzinnych "archiwach". Ja też 
tu pracuję na kilku torach, moje dziennikarskie kawałki czytasz i 
wspaniałomyślnie kwitujesz te lekturki, ale skończyłem nareszcie coś, co jest 
zapewne powieścią, choć nie położę chyba takiego oznajmienia w podtytule. 
Próbuję skomponować w dramatyczną całość różne wersje tej samej osobowości. Jak 
jest widziana przez innych i przez siebie samą, raczej przez siebie samego, gdyż 
"osobistość" jest mężczyzną, jak więc różnie jest interpretowany ów człowiek 
(zależnie od okoliczności) przez tych samych innych albo przez rozmaitych 
innych, jak niejednakowo - przez samego siebie. Jakich nieporozumień jest ofiarą 
lub sprawcą i jak wreszcie usiłując odnaleźć wśród tych sprzecznych wersji swoją 
carte d'identit~e - ginie samobójczo nie mogąc się wywikłać z matni 
uwłaczających podejrzeń i tak samo niemożliwych do zniesienia apoteoz i chwalb 
narzucających mu fałszywe albo nie chciane role i obowiązki. Trochę to zalatuje 
powieścią kryminalną, gdzie "detektyw" szuka poprzez gąszcz mylnych albo 
zawierających zniekształcony ślad prawdy wyobrażeń o sobie - własnej tożsamości. 
Nie zamierzam przy tym kontynuować rozbicia osobowości dokonanego już przez 
geniuszy psychoanalizy (Joyce, Proust), podobnie jak abstrakcja w malarstwie 
dokonywa rozbicia świata rzeczy na elementy pierwsze. Podejmuję raczej 
karkołomny problem odbudowania integralnej osobowości przez człowieka w pełni 
zdającego sobie sprawę i z rozbicia, i ze swej złożoności, i z wielorakości 
swego istnienia. Na razie problem wygląda na tragedię, choć być może jest nią 
tylko pozornie. Coś takiego połyskuje w epilogu tej, kto wie, czy nie jednej z 
ostatnich "powieści" w literaturze. Ale stop z pychą jednako zarozumiałą, gdy 
chcemy być spektakularnym epigonem albo drażniącym zwiastunem, a czy jestem 
jednym lub drugim, sam tego nie wiem. Robiłem to iście matematyczne zadanie 
kilka dobrych lat, żeby rozwiązać je (lub może pokazać jego nierozwiązalność) 
precyzyjnie i... dowcipnie; bez dowcipu to byłoby nie do przełknięcia. Mój tytuł 
- "Anioł i hiena", bo taka jest skala kłamstwa i prawdy nie w ogóle o człowieku, 
ale o danym przeze mnie skleconym przypadku. A teraz język! Nic nie przegadać, 
zostawić konieczne niedomówienia (jak u Ciebie nie domalowany dla blasku skrawek 
przestrzeni), wyczerpać wszystkie możliwości składni, wszystkie istniejące 
synonimy, unikać zbieżności końcówek i pierwszych sylab, nadać każdemu zdaniu 
dźwięczność frazy muzycznej (tu Stefan jest mi wzorem, a moja muzykomania 
kamertonem) - toż to była harówka, na szczęście wcale jej nie widać i chyba po 
to się haruje. Ale grunt, że pozbyłem się tematu, co był moją obsesją i mordęgą. 
Teraz jestem wyzwolony i lekki, ale nie pusty, już mnie nęci głupstwo w zupełnie 
innym gatunku. Naszkicowałem duże opowiadanie figlarne, fantazja w nim na wskroś 
realistyczna, świat realny mrowi się od niedorzeczności, wielkie sprawy poddane 
próbie żartu, małe i obojętne, serwowane z uroczystą powagą przymrużającą oko. 
Ale to już obrobię po powrocie. Ten Twój sen, wiesz, Ewa, czy opłaci się spać, 
żeby śnić o starych emancypantkach piszących artykuły? A swoją drogą to 
znakomity sen, ta damska torebka na politycznym problemie!... Ze mnie też 
zawołany śniarz, kiedyś Ci opowiem. Najdalej za dwa tygodnie powinienem być z 
Tobą, z Wami... To prawda, że "już pełno we mnie tej utrapionej Polski", z wielu 
osobami koresponduję, dużo wiem - dużo parszywego, ale i trochę pomyślnego, o 
czym się myśli: "to już coś!". Bieda z tą Polską - albo w niewoli, a wtedy nic 
złego o narodzie, pokrzepiaj tylko i dodawaj otuchy, albo wyzwolona, to znów nic 
nie mów, tylko się ciesz, bo wyzwolona; rąbiesz w rząd, wnet spytają cię 
rzewnie, jak mnie pytano w czasie wodzenia na pokuszenie: "Czy tylko to 
dostrzegliście w państwie z tylu grobów powstałym?" Zaczepić naród z prawej 
strony - krzyk się wzbija: "To woda na młyn obcych agentur"; zaczepisz z lewej, 
toś już "pachołkiem burżuazji", rusz do środka: "nie kalać własnego gniazda". 
Tabu, tabu, tabu... A jestem w takim usposobieniu, że pisałbym tnąc po 
wszystkich, jak w starej rosyjskiej piosence: "i on machnuł pa wsiem, pa triom!" 
Skąd aż taki apetyt na ostre krytykowanie? Może z chęci, żeby raz móc z czystym 
sumieniem to i owo pochwalić? Ale osobiście wracam z radością, zdaje mi się, że 
dojrzałem do zaznania prawdziwej wartości życia, a może tylko powziąłem 
największe w moim życiu złudzenie, że to mnie właśnie czeka. Ściskam Cię, moja 
serdeczna i wcale nie "bonne nuit" - Wielki Dzień Dobry Ewie - wołam. Józek". - 
Mnie nie idzie o metaforę, tylko że nie ma żadnego plonu cierpienia - rzekła 
pani Ludmiła, która jednak na skutek niekonsekwencji życia zapoznała się z 
rękopisem Ewy, zanim Tomyski zdążył wrócić z Paryża. - A sama pani opowiadała, 
jak spalony step nabiera żyzności - broniła Ewa już nie tytułu, ale siebie. - 
Nie wiem, czym jest śmierć dla tego, kto umiera, ale stary Emerson ma trochę 
racji, kiedy mówi, że dla pozostałych nawet śmierć najbliższych jest czymś 
wyzwalającym, czymś... czymś... - Śmierć bliskich to rozpostarcie się pustki, w 
której trwa jakiś czas żywe wspomnienie zmarłych; kiedy to się zmienia, a 
zmienia się nieuchronnie, wtedy zmarły umiera ostatecznie, śmierć zabiera go 
zewsząd, gdzie go nasza wyobraźnia i nasza tęsknota umieściły. A w pustkę 
nadchodzi nowe życie już z tamtym cierpieniem nic nie mające wspólnego. Kult 
cierpienia to pomysł Kościoła, Matki naszej... - Nie Kościół je wymyślił - 
przerwała Ewa. - Jest składnikiem życia, ja nie rozumiem, jak można zaprzeczać 
wartości czemuś, co tak tragicznie wiąże się z losem człowieka, że prawie 
wszystko zawsze jest gotowe stać się cierpieniem... nawet miłość i szczęście... 
- Mimo to ja nie widzę wartości w cierpieniu, a wartość człowieka widzę w 
zdolności do pokonywania cierpień własnych, oszczędzania ich drugim, ignorowania 
tych, które nas upokarzają albo są nie do usunięcia, jak na przykład kalectwo. 
Cierpienie nic nie wyzwala, to my się z niego wyzwalamy. Co bierzemy za plon 
cierpienia, to tylko świadectwo, że cierpienie ustało. - Ale co najmniej czegoś 
nas uczy. - Nie i nie, pani Ewo. Jakby cierpienie uczyło, to Polska byłaby 
jednym z najmędrszych krajów świata, a tak nie jest. Cierpienie tylko pogarsza i 
ogłupia. - To dlaczego nie ucieka pani od cierpiących, ale ich właśnie 
przygarnia, o nich najwięcej zabiega? O, pani Ludmiło, ile razy pani mówiła, że 
bliscy pani są tylko ludzie o jakiejś skazie, o jakiejś męce wewnętrznej? - Tak, 
owszem. Źle kontaktuję z ludźmi wiecznie zadowolonymi z siebie, z życia, ze 
świata... Są zbyt wypukli, nic do nich nie przylega... - Choć to właśnie ci, co 
nie cierpią. - Ależ czy powiedziałam, że nie lubię cierpiących? - W każdym razie 
oni za panią przepadają. Gdybyż wiedzieli, co pani myśli o cierpieniu. - 
Wiedzą... może czują... że im pomagam wygonić z nich cierpienie. - Aha... I to 
się zawsze udaje? - Nie zawsze. Zresztą nie wiem... to się tak jakoś samo 
dzieje. Najgorzej bywa, jak się taki cierpiętnik we mnie zakocha. - I znowu 
zaczyna cierpieć? - I znowu zaczyna cierpieć. - No i co pani wtedy? - To 
zależy... Ratuję się ucieczką... obracam w żart... Ludziom z poczuciem humoru 
dużo można wyperswadować. I to są raczej moje tempi passati. Ewa głośno się 
roześmiała: - Ach, pani Ludmiło, pani Ludmiło! Pani jest egzorcystka, 
czarodziejka, mistyfikatorka i wielka żartownisia, wszystko przez duże litery - 
rzekła z zachwytem i wymówką. - Aż tyle zarzutów na głowę smutnej starszej pani? 
- Aż tyle wdzięczności. Tak tylko sprzeczam się, bo z panią nawet sprzeczać się 
jest przyjemnie. Ale to ja byłam ta wiecznie zadowolona i szczęśliwa... Trochę 
gorzko, że jakby to trwało, pani źle by ze mną kontaktowała i nigdy nie dałaby 
mi pani poznać, jak z panią może być dobrze, jak uroczo... To nie takie 
niewinne, ta gorycz. - Wtedy nie byłabym pani potrzebna... - Na Boga, Ludmiło, 
proszę nie mówić, że tylko nieszczęśliwi pani potrzebują. Pani wie, że jest 
całkiem inaczej. Ewa długo po tej rozmowie dumała, na czym polega to "inaczej". 
W samej rzeczy obcowaniu z panią Ludmiłą przypisywała, że światło zaczęło 
przedzierać w złą ciemność jej życia po utracie Stefana; lecz może dlatego 
zdolna była zasmakować w tym obcowaniu, że światło skądinąd zaczęło się 
przedzierać. Tak czy owak pani Ludmiła miała nadal intensywne znaczenie. 
Stanowiła pożądane oparcie, ożywczy bodziec i nie ostateczną, ale ważną 
instancję w jej sądach, upodobaniach, wątpliwościach. Ale czym ona, Ewa, była 
dla pani Ludmiły? Polubić kogoś, pośpieszyć mu z pomocą i rozradować 
bezinteresowną przyjaźnią nazywało się u niej "pożałować kogoś", "poczuć dla 
kogoś żałość", tak, Ewa znała tylko taki sens owych nierzadko powtarzanych 
zwrotów mowy. Każdego, kto w związku z tym instynktem "pogotowia ratunkowego" 
(kursował i taki dowcip) wszedł w krąg znajomości pani Ludmiły, umiała zalecić 
innym przyrządzając niejako i podając im jego (lub jej) dotąd niedostrzegane 
zalety, każdy, nawet jeśli to był ktoś na drodze do zakładu dla obłąkanych, w 
jej asyście (czy też jej asystując) rozkwitał wartościami i powabami, jakich w 
sobie nie podejrzewał, każdy czuł się wyróżniony, ugłaskany i oceniony w stopniu 
przekraczającym najskrytsze marzenia o sukcesach życiowych, a choćby tylko 
towarzyskich. Zrazu i Ewa miała się za tak szczególnie wyróżnioną, teraz 
wiedziała, że pani Ludmiła obdziela swą szczodrą życzliwością spory tłum ludzi. 
Ewa czuła się nawet o to cokolwiek zazdrosna, jej przyjaźń spodziewała się być 
jedyną, tymczasem o żadnej wyłączności czy wyjątkowości jej z Ludmiłą stosunków 
nie było mowy, przyjaciele wyrastali jak grzyby po deszczu, nie licząc 
zgłaszających się dawnych "z innego świata", którzy "po wiekach" odnajdywali z 
entuzjazmem doktorową Nieporęcką "tak nic a nic nie zmienioną". W końcu Ewa 
miała wrażenie, że tę "siewczynię uczuć darzących" pochłania sam proces jednania 
serc, i że to jest, być może, główną jej namiętnością. A o serca same, o ludzi 
urzeczonych przez nią i na zawsze jej potem wiernych, mało dbała, niektórzy, 
zwłaszcza dawni, nawet ją nużyli, o czym niekiedy napomykała Ewie. Może goniła 
za jednym jakimś, czyżby dla niej nieosiągalnym sercem? Sporo czasu Ewa była 
pewna, że wybranym pani Ludmiły jest Józef Tomyski, lecz mówiła o nim zbyt 
swobodnie, wesoło i żartobliwie, aby nie nasuwał się wniosek, że i on był tylko 
może ważniejszym od innych, lecz jednym z wielu przyjaciół_wielbicieli. Nawet 
wyjazd zimą na dwa tygodnie do Paryża nie zdawał się świadczyć o niczym 
decydującym. Z otoczenia Ewy nie pozyskał sympatii pani Ludmiły tylko Tadeusz 
Górecki, a i on zachowywał chłodny dystans. Interesował się tylko rolą pani 
Ludmiły w owej Poradni Bibliotecznej, wszystko, co było nią samą, nazywał 
zaocznie: "takie tego owego fidrygałki kokieteryjnej starszej pani". Za to z 
doktorem Dropiewskim zawarta została od razu pełna humoru przyjaźń spotęgowana 
dwiema niedolami - złośliwą cukrzycą żony doktora i nagłym ujawnieniem się 
niedomagań serca u pani Ludmiły. - To nic groźnego - rzekł Tomyski, który 
nazajutrz po powrocie z Paryża przybiegł do Ewy i ledwie się przywitawszy mówił 
o pani Ludmile, jakby ona była i najważniejszym paryskim tematem, i zarazem 
czymś, do czego wreszcie się dorwał i nie mógł się oderwać. - Już rozmawiałem 
telefonicznie z Dropiem, powiada, że zaburzenia są czysto funkcjonalne i 
pochodzenia nerwowego. Za to z żoną doktora jest źle. - Tak, pani Ludmiła 
spędzała ostatnio dużo czasu przy jej łóżku. A pomyśl, my znamy panią Dropiewską 
sporo lat i prawie nigdyśmy jej nie widywali. - Ja chyba raz, najwyżej dwa. Dużo 
starsza od niego, co nieważne, ale podobno to był ożenek z wdzięczności czy coś 
takiego. - Coś w tym rodzaju. Nasz Grubas Dropio był jakoby za młodu ładnym 
chłopcem, biednym i lekkomyślnym. Niepokaźna, cicha nauczycielka zakochała się w 
nim i kiedy go wylali z uniwerku, pomogła mu skończyć studia w Pradze czeskiej; 
nie spodziewał się, że prędko spłaci dług, i uważał za punkt honoru ożenić się 
ze swoją dobrodziejką. To Katula opowiadała, i że są idealną parą. Dużo starsza 
od niego nie jest, ale wyjątkowo nieatrakcyjna. Zdziwiłam się, jak pani Ludmiła 
powiedziała, że ma prześliczny uśmiech, bo nigdy nie widziałam, żeby się 
uśmiechała. - Pani Ludmiła nawet z maszkary wydobyłaby śliczny uśmiech, ale jej 
towarzystwo i bardzo atrakcyjnym osobom dobrze robi. Sądząc z listów Ludmiły, 
nie było ci chyba przykre? - Co za pytanie! Z panią Ludmiłą to doprawdy żyć nie 
umierać. - Jestem tego samego zdania. - I wyjechałeś na tyle czasu? Ja bym na 
twoim miejscu nie odjeżdżała na rok od pani Ludmiły. - Mam zamiar nie odjeżdżać 
nawet na krócej od pani Ludmiły. - Ona nie to, że dobrze robi. Wprawia w 
zachwyt. I nie tylko nad sobą. - Ja też tak uważam. Tylko wiesz, niełatwo 
zasłużyć na jej względy. - Myślę, że jest przeciwnie. Ona prawie w każdym widzi 
coś godnego jej względów, a przynajmniej - uwagi. - To pozory. Ale ciebie 
pokochała dziwną miłością. - Co ty mówisz? - Ewa ucieszyła się mimo woli. - 
Powiedz w końcu trochę o sobie. - Cały czas mówię o sobie. Wiesz, przekonałem 
się, że nie jestem taki niepraktyczny, za jakiego się miałem, przeciwnie - 
gospodarny, skoro w Paryżu, słuchaj, w Paryżu! zdołałem zaoszczędzić dużo forsy 
na posag. - Na posag? - Tak. Dla mnie i dla Ludmiły. Nazwałaś mnie raz kiedyś 
panną. No więc... - Nie!? - Ewa od początku wiedziała, ku czemu idzie ta 
rozmowa, mimo to była niespokojnie zaskoczona. - No to żenisz się jednak? - 
Dlaczego "jednak"? - Bo z początku oczekiwałam tego, ale potem zdawało mi się, 
żeście się rozmyślili. - Ludmiła chciała mnie do tego namówić, ale ja nie 
rozmyśliłem się ani na mgnienie. - To kiedy ślub? - Na razie oblejemy mój 
przyjazd. Myślę, że choć tego jestem wart. Zapraszam cię w imieniu Ludmiły do 
niej dziś na małą kolację. - Oblejemy? A czy Dropio nie zabronił jej pić? - Będę 
pił za nią. Zresztą nie zabronił. I jakie tam picie! Ludmiła marzy o tym, 
żebyście były ze sobą na ty. Nie miała odwagi tego zaproponować. To nie do 
wiary, ale w istocie rzeczy ona jest bardzo nieśmiała. - Rzeczywiście, trudno 
uwierzyć, bo przecież pasją pani Ludmiły jest wyprowadzać ludzi z wszelkich 
komleksów nieśmiałości. A o której te zaręczyny? - Zaręczeni jesteśmy od dawna. 
Przyjdź na siódmą. Może przyjechać taksówką? - A co znowu! Józek, słuchaj, taka 
ze mnie gapa, nawet ci nie pogratulowałam. Winszuję z całego serca. I to wielka 
radość, że Ludmiła już zawsze będzie z nami. Ucałowali się z ostentacyjną 
wesołością. Ewa poczuła, że wpada w nowe osamotnienie. "Nawet nie nacieszę się 
Józkiem i stracę panią Ludmiłę. Zyskam cioteczną bratową, której brak wcale nie 
daje mi się we znaki. Cóż stąd, że wypijemy na ty? Dwoje to już osobny świat" - 
myślała trochę spłoszona. Wkrótce narzeczeni wyjechali do Torunia, gdzie Józef 
nocował w hotelu, a Ludmiłę gościły panie Tomyskie. Przyszła synowa i bratowa 
została przyjęta z największą kurtuazją, mieszkanie było nienagannie 
wysprzątane, posiłki ponad możność wykwintne, twarze w uśmiechach, a jednak ta 
wizyta miała mieszany smak i nie tak pomyślnie mieszany jak smak odświętnych 
potraw. Katarzyna była onieśmielona. Witać w synowej młodą dziewczynę już byłoby 
dwoistej natury przeżycie, synowa o dobrze posrebrzonych włosach (sama Katarzyna 
mimo przekroczonej sześćdziesiątki nie była siwa) i w mocno pobalzakowskim wieku 
zdawała się należeć nie całkiem jeszcze do pokolenia Katarzyny, ale już bardzo - 
nie do pokolenia Józka. Trzeba się było zdobyć na nie lada wysiłek, by mówić tej 
świetnej pani: "Ludmiło", a jednocześnie dziwnie brzmiało w ustach gościa słowo 
"Katula" w takich na przykład zdaniach: "Ależ Katula jest cudowna. Dlaczego (w 
stronę Józka) nic mi nie mówiłeś o piękności Katuli?" - tym bardziej że i sam 
komplement zdawał się naciągany. Joasi też niełatwo przychodziło zdobyć się na 
poufałą bezpośredniość, a co gorsza, pani Ludmiła wyczuwająca momentalnie każdy 
odcień stosunku do siebie była nieoczekiwanie skrępowana i nie zabłysła swoim 
zwykłym "ludmilstwem" (termin Józka), co miało ten skutek, że po ich wyjeździe 
Katarzyna orzekła: - Trzyma się, owszem, zdumiewająco młodo, żeby nie siwizna, 
można by jej dać lat trzydzieści, co i tak za dużo, bo Józek wyglda zawsze jak 
młokos. Ale z tym nadzwyczajnym urokiem to Ewa przesadziła. - Ewa nie 
przesadziła. I co za siwizna, wuj Wochelski podobno już jako student miał 
całkiem białe włosy. Mnie się narzeczona Józka bardzo podoba - stwierdzała 
trochę brawurując Joanna. Z melancholijną ulgą myślała o małżeństwie Józefa. 
Przynajmniej będzie wiedziała, czemu on nie może spędzić z nią jakichś wakacji. 
Zżyć się z nią, stać się prawdziwym bratem, powiernikiem, najczulszym 
przyjacielem. Przepadły sny o szczęśliwym rodzeństwie. - Ślub kościelny to 
bardzo utrudnia rozwód - napomknęła Ludmiła, gdy Józek zaczął krzątać się około 
zalegalizowania ich związku. - Jak to? - spytał. - Już myślisz o rozwodzie! - 
Powinnam ci zostawić jakąś furtkę... - Nie troszcz się, błagam, o moje furtki. U 
nas nie ma jeszcze rozdziału Kościoła od państwa i ksiądz jest urzędnikiem stanu 
cywilnego. Podpisz to, Lududu... Nie rozcinajmy włosa na czworo. Tu nie ma nad 
czym się zastanawiać. Mój wujeczny dziad - wspominał jeszcze Tomyski z humorem - 
był proboszczem w Radziejowie. Gdyby nie on, mój ojciec, który przyjeżdżał do 
tego wuja na urlopy, nie poznałby Katuli, a wtedy nie byłoby mnie na świecie i 
nie spotkałbym ciebie. Coś winienem pamięci tego starca, którego widziałem parę 
razy w dzieciństwie. Znałem księdza, dawnego kapelana Pierwszej Brygady, pracuje 
teraz w kurii biskupiej. Wspaniały człowiek, uosobiona poezja eklezjastyczna i 
tak dalej... Tomyski dobrze pamiętał szczupłego młodzieńca w sutannie i szarej 
maciejówce (nigdy nie chciał włożyć munduru), jak pod kulami zbierał rannych 
albo podawał wiatyk umierającym. Zmężniał znacznie i wyszykowniał, ale 
spojrzenie miał tak samo niewinne, mówił tak samo cicho, przed każdym zdaniem 
wypuszczając z ust nieco powietrza, jakby dmuchał, cokolwiek pogwizdując. - 
Słuchajcie, księże kapelanie - rzekł Tomyski rzewnie się w niego wpatrując. - 
Żenię się. Nie byłem nigdy bardziej żołnierzem niż wy, a znacznie mniej 
bohaterem. Ale mniejsza z tym. Odwołuję się do was, jak do kolegi, z którym 
byłem razem na wojnie. Jesteśmy oboje z Ludmiłą trochę takie niedowiarki, co 
szanują religię i lubią sakrament małżeństwa... Ksiądz podmuchał świszcząco i 
zaszemrał: - Nie można być częściowo katolikiem, przyjacielu... nie można... - 
Widać można. Niemal we wszystkim jesteśmy bardziej częściowo, niż myślimy... 
Nawet kiedy nam się zdaje, że tkwimy w czymś na całego. Zresztą, zostawmy 
filozofię. Dajcie mi, kapelanie, ślub tak, jak się rozgrzesza in articulo 
mortis. Wiecie jak to jest: "gdy na dziewczynę zawołają żono, już ją żywcem 
pogrzebiono". Wprawdzie moja pani jest wdową, a ze mnie oblatany gość, to nic, 
mamy zamiar pogrzebać się razem w małżeństwie. Słowem... niech się obejdzie bez 
liturgicznej pedanterii. - Rozumiem, idzie o spowiedź. Jakie to smutne, jakie 
smutne... - Przeciwnie, bardzo wesołe. Pan Bóg uśmieje się, żeśmy wykiwali 
faryzeuszy i uniknęli czczej formalności, co i tak byłoby kłamstwem. - Za cenę 
mojego kłamstwa - wytchnął ksiądz poświstując żałośnie. - Jeden raz możecie 
zgrzeszyć, kapelanie. Taka "świetlana postać..." - Nie drwijcie, poruczniku, 
jestem grzesznik jak wszyscy. Będę się za was modlił. - Doskonale. Wierzę w 
cudze modlitwy. Sam nawet modlę się czasem za innych. Ślub odbył się w kapliczce 
przy ulicy Moniuszki. Wybrał to miejsce Tomyski, komentując: - Złożyliśmy daninę 
tradycyjnym obrzędom pod patronatem autora tradycyjnej muzyki, a teraz pójdziemy 
do tradycyjnej restauracji na obiad. Zjedli go w starym Hotelu Saskim, gdzie 
niegdyś wedle rodzinnych opowiadań jadał i pijał "straszny dziadunio" Konstanty 
Domont. Prócz wymaganych oficjalnych świadków obecni byli tylko (ksiądz wymówił 
się obowiązkiem w kurii): Ewa Radgoska i krewny pierwszego już teraz męża 
Ludmiły, Wawrzyniec Nieporęcki. Syn jedynego w zdeklasowanej rodzinie ziemianina 
i ukraińskiej chłopki zmarłej w połogu, adoptowany od dziecka, w przeddzień 
rewolucji pochował ojca (nieżonatego) odziedziczywszy niewielką, jak na 
ukraińskie stosunki, majętność, którą natychmiast utracił na rzecz państwa 
robotników i chłopów. Miłośnik (jak i ojciec) teatrów amatorskich, jął się 
aktorstwa, przystał do zaimprowizowanego w Kijowie polskiego teatru, przybył do 
Warszawy z gronem wielkich niebawem aktorów i reżyserów, sam zyskał sławkę jako 
dużego formatu komik bez jowialności, jeden z ostatniego już pokolenia talentów 
scenicznych, co uczą się swej sztuki żyjąc tylko i grając. Postawny i 
przystojny, bez trudu robił z siebie na scenie brzydala, w życiu trochę kabotyn, 
trochę naiwne dziecko, bardzo towarzyski, niepospolity pijus i hulaka; czuły na 
punkcie pochodzenia dodał sobie do nazwiska herb Ostoja, wśród przyjaciół 
nazywano go "ostoja nieporęczna" w związku z alkoholiczną skłonnością do 
chwiejnej równowagi. Przy weselnym obiedzie zrazu olśniewał inteligentnym 
dowcipem, ale pod koniec tak się upił, że powtarzał tylko maniacko: - A ja się 
nigdy nie ożenię. Haj żywe rewolucja - lub na odwrót - Haj żywe rewolucja_cja. A 
ja się nie żenię. - Uspokój się, Wawro, i nie pij tak, bo cię na twój własny 
ślub nie zaproszą - Ludmiła odsunęła kieliszki i położyła mu rękę na ramieniu. 
Przycichł od razu i westchnął tylko. - A ja nie! - W dodatku ma słabą głowę - 
rzekł Tomyski do Ewy, która pierwszy raz widziała Wawra Nieporęckiego poza 
sceną. - Wypił niedużo więcej od nas. Nowo zaślubieni Tomyscy zawiadomili o 
zaszłym wydarzeniu braci Ewy, przyjaciół i znajomych druczkiem na ten cel 
zamówionym. Katarzyna i Joanna otrzymały oprócz tego krótki list od Józka z 
dopiskiem Ludmiły: "Mam nadzieję zasłużyć z czasem na waszą przyjaźń - szczerze 
oddana L. T.". "Kończy się świat, mój świat - pomyślała Katarzyna. - Pora i mnie 
wynosić się ze świata". Bez długich namysłów i poszukiwań Tomyscy wynajęli przy 
Mokotowskiej w pobliżu Polnej (a więc Ewy) pierwsze lepsze mieszkanie, tyle że 
wyposażone w łazienkę i że przed oknami rosły drzewa, co zdobiło pokoje od ulicy 
przyjemną grą światłocieni, łagodzącą ostry blask południowego słońca i 
usposabiającą do marzeń. Tu był pokój Ludmiły i jadalnia urządzona tak, że mogła 
służyć za salon i za pokój gościnny. Tomyski rezydował od podwórza, w pokoju 
bezsłonecznym, lecz jasnym, bo kamienica nie była zabudowana w czworobok, 
otwierała się północną stroną na luźne dziedzińce i ogrody, z prawej strony, 
wprost z okien niewidocznej, stało coś parterowego i wyrastała w szybkim tempie 
nowoczesna ulica Jaworzyńska. Najmniejszy pokoik przy kuchni oddano do 
dyspozycji służącej, którą wzięto z tą samą beztroską co mieszkanie, też 
pierwszą, co się zgłosiła, polecona przez dozorcę domu, Błażeja Wiśniatego. 
Nazywała się Rózia Tyżyk i na razie dała się poznać jako nieposkromiona 
śmieszka, żywa jak rtęć, bardzo chuda, czarna, o niekształtnych rysach twarzy, 
załamanym nosie, wielkich ustach, ale o pięknych brązowych oczach, ujmująca 
swobodą bycia i niesfornym wdziękiem jakby domorosłej Carmeny, trochę za mało 
schludna i oczywiście analfabetka. Tomyskiemu starczyło na skromne umeblowanie 
domu, żadnych "kompletów", najkonieczniejsze sprzęty, ale za to wykonane przez 
artystę stolarza podług rysunków znajomego Ludmiły, plastyka, dekoratora wnętrz; 
zamiast łóżek tapczany, podłogi bez dywanów, kilimy i narzuty dobrane wedle 
nowych wzorów sztuki zdobniczej, na ścianie parę zaledwie obrazów, a wśród nich 
rysunek Noakowskiego i akwarele Ewy, jej ślubny upominek. Ewa, która o tyle 
dawniej, a nadto w warunkach wojennych zakładała "domowe ognisko" domeblowując 
je potem prowincjonalnymi antykami po "dziadziu" Radgoskim, wracała zawsze od 
Tomyskich do siebie z paradoksalnym uczuciem, że wraca z mieszkania dzieci do 
siedziby rodziców. Nie mogła się wydziwić, skąd w Józku, co nigdy nie dbał, jak 
mieszka, wzięło się tyle zapału do urządzania domu i to tak nowocześnie? A 
prawdę mówiąc domyślała się skąd. Wciąż jeszcze modne antyki byłyby w stosunku 
do Ludmiły aluzją; unikając staroświeckości odcinał ją od jej 48 lat, stwarzał 
jej młodszość; a może i sam złożywszy tak wielkie daniny uświęconym tradycjom 
(ileż to razy mawiał, że nie czuje w sobie powołania na męża), łaknął nowości. 
Zarobiony w Paryżu "posag" był już na wyczerpaniu, mała powieść figlarna, 
jeszcze nie wykończona, rękopis "Anioła i hieny" leżał u drugiego już wydawcy, 
pierwszy wymówił się kryzysem gospodarczym, drugi odwlekał decyzję - Tomyski był 
wprawdzie dobrym publicystą, cóż, kiedy drukował pod coraz to innymi 
pseudonimami, pod którymi tylko przyjaciele i znawcy stylu zdolni go byli 
rozpoznać. Objął więc przyobiecaną mu dawniej posadę w Ministerstwie Żeglugi, 
gdzie powierzono mu referat wychodźczy. Bezrobocie w przemyśle i przeludnienie 
wsi słało wciąż emigrantów za morze i Tomyskiego zajęła zrazu istota 
zagadnienia. Nie miał jednak nadziei długo się przy tym utrzymać, gdyż nie był w 
stanie przestrzegać oficjalnych godzin urzędowania. Zaczął więc w jednym z 
tygodników drukować atrakcyjnie krytyczne felietony na tak zwane palące tematy, 
podpisując się już pełnym nazwiskiem. Ludmiła wniosła we wspólne gospodarstwo 
tylko swoje osobiste rzeczy, swoją niedużą pensję bibliotekarki oraz prastarą 
karabelę, pamiątkę rodu Nieporęckich. Tomyski wyplątał ją z istnych powijaków 
sznura, miękkiego jak materia "przedwojennego" papieru, i na koniec - zgrzebnego 
płótna i oglądał ją wtedy po raz pierwszy. Była to piękna sztuka z XV wieku, w 
pochwie z czarnego jaszczura, ze złoconą, misternie cyzelowaną rękojeścią, u 
nasady ostrza wyryty miała raczej niezgrabnie napis: "Pro Deo fide et rege 
1447". - Patrzcie, blisko pięć wieków - rzekł Tomyski. - Chyba wtedy nie używali 
jeszcze nazwy karabela. Raczej pałasz czy kord? - Nie wiem, nie znam się na tym. 
U Nieporęckich mówiło się zawsze, że karabela. - Co z tym zrobimy? Powiesić w 
twoim pokoju? - Może jeszcze nad moim tapczanem? Dama z kordem czy szablą? Weź 
to lepiej do siebie. - Nie, ja też nie potrzebuję takiej ozdoby na ścianie. - 
Jedynym spadkobiercą tej pamiątki byłby Wawro Nieporęcki, bo reszta rodziny 
wymarła i wyginęła. - Wyobraź sobie, jak Wawro cudnie by to przepił. I ty to 
przytaszczyłaś z "rewolucyjnej pożogi"? - A przytaszczyłam i nie wiem po co. 
Myślałam, że może sprzedam do jakiegoś muzeum czy antykwariatu w przypadku 
wielkiej biedy. Ale się jakoś obeszło. - I teraz się obejdzie. Obiekt istotnie 
muzealny i u nas nigdzie nie pasuje. Jest przecie muzeum wojska czy broni, chyba 
ofiaruj mu tę karabelę. - W końcu kiedyś ją tam oddamy. - Czemu nie zaraz? - 
Wiesz, przeżyłam już tyle "czarnych godzin"... Może przyjść jeszcze jedna... - I 
znów ją przetrwasz z karabelą... - Właśnie... Rodzaj maskotki. Może zostawmy ją 
jeszcze na wszelki wypadek. Tomyski się roześmiał: - Dobra! To pakujemy z 
powrotem? Mocno się namęczyli, zanim wąski podłużny kształt został należycie 
spowity w zgrzebne płótno, w gruby miękki jak tkanina papier, szczelnie 
osznurowany gęstym krzyżowaniem cienkiego ale mocnego postronka. Wtłoczyli mumię 
karabeli na samo dno schowka znajdującego się w ścianie przedpokoju i mającego 
dość obszerne wnętrze, aby pod stosami rękopisów Józefa pomieścić "na leżąco" 
pamiątkę rodu Nieporęckich. - Niech leży, póki co - rzekł Tomyski wyrównując 
teki ze "szpargałami" - jedyną rzeczą przewiezioną z Bagateli na Mokotowską - i 
zamykając schowek. - Niechaj leży - uśmiechnęła się Ludmiła akcentując słowo 
"niechaj" z ukraińska na drugiej zgłosce. Rozdział 17 Podrzędny, hałaśliwy 
pociąg trajkotał drąc przestrzeń raczej mało pośpiesznie, dość jednak szybko, 
aby krajobrazy lasów i jezior nasycone wilgocią wczesnej wiosny przeciągały 
kleksami, wstęgami barwnych plam, rozmijających się i zachodzących na siebie 
kształtów. Ewa czuła się jak wśród naśladownictwa własnych akwarelowych 
kompozycji. "Sabina - myślała paląc papierosa. - Czy jeszcze mam dla niej tę 
przyjaźń, którą poczułam "od pierwszego wejrzenia", kiedy Stefan zawiózł mnie, 
ledwo dorastającą, do swojej rodziny? Albo to dla niej zainteresowanie, co w 
1915, kiedy u Oldaków zobaczyłam znów Janka, Joasię, Katulę?... Już wtedy nie 
była tą Sabiną od wspólnych podziwiań świata, od wspólnego 
wszystko_jest_warte_zachwytu, od zwariowanych śmiechów... Miała jeszcze humor, 
ale już trochę zgryźliwy... Po wojnie szło u nich ku lepszemu, prawda, przez 
jakiś czas mieli nawet coś własnego... jak to się stało, że potem wszystko tak 
się zaczęło psuć... Cóż, samo istnienie Antolka plus śmierć udanej córeczki 
chyba wystarcza do utracenia równowagi. Pamiętam, jak do nich wtedy jeździliśmy, 
no, to humor Sabiny wyparował, została tylko zgryźliwość i czarne przewidywania 
graniczące z rozpaczą. Zygmunt okazał się o wiele mniej zaradny życiowo, niż się 
dawniej zdawało. Sabina o wiele mniej samowystarczalna i wielkoduszna... jakże 
na niego wtedy wygadywała... I najgorzej, że nie można było im pomóc... Sabinie 
pomóc, bo Zygmunt nie przejawiał, jak by powiedzieć... aktywności w cierpieniu, 
to Sabina czegoś jakby się domagała i jednocześnie wszystko niechętnie 
odrzucała. Stefan był taki stropiony... zawsze potrafił wydobywać ludzi z 
różnych impasów, a wtedy powstało w nim smutne podejrzenie, że utracił ten 
dar... W każdym razie powtarzał: "Zaznałem wielkiej porażki. Widać nie dosyć 
kochałem Binię". Pisywał do niej potem listy, jeden czy dwa czytałam, zdawało 
się, że kamień poruszyłby do życia i radości, a Sabina odpowiadała na nie, jakby 
ją śmiertelnie obrażał... Jedyny list jaki Stefan wysłał był pod wpływem jej 
skarg do Zygmunta, Sabina nie dość że otworzyła (jakie to do niej dawniej 
niepodobne), ale odesłała go Stefanowi, a na marginesie dopisała: "Twoje rady 
Zygmuntowi niepotrzebne, po co to czcze gadanie, prawie go nie znasz. Twój list 
zadziwiłby go i rozdrażnił, a i tak mamy dość kłopotów". I jeszcze ostatnia 
przed śmiercią Stefana wizyta Zygmunta, przyjechał do Warszawy w interesie 
ówczesnego swojego chlebodawcy, narzekał, że mu się chwilowo źle powodzi, ale 
był dobrej myśli, choć trochę przygaszony. Jak zapytaliśmy o Sabinę, to 
powiedział: "Bineczka nie ma lekkiego życia teraz, ale znosi to dzielnie, 
jeszcze dodaje mi ducha, bez niej bym zginął". I zaraz dodał: "A ona beze mnie". 
To już wtedy byliśmy tacy ostrożni z wtrącaniem się w ich sprawy, a ja myślałam, 
że może zarzuty Sabiny były tylko chorobliwą imaginacją albo że w owym czasie 
wszystko się u nich poprawiło?..." W rok czy więcej po śmierci Stefana Ewa 
dostała od Sabiny list, który był niemal wołaniem o ratunek. Zygmunt został bez 
miejsca, szuka posady, trafiają mu się różne, ale tylko na samotnego, darmo 
traci pieniądze na rozjazdy, zamieszkali tymczasem w Augustowie, a w domu bieda 
taka, że czasami brakuje na obiad. "Sama poszłabym choć do kogo za gospodynię - 
pisała - ale cały czas muszę poświęcać Antolkowi, nie stać mnie na służącą, a 
tym bardziej na opiekunkę dla niego". Ewa chciała wtedy zaraz jechać, ale gdy na 
zapowiedź przyjazdu Sabina odpowiedziała z goryczą, że nie ma teraz warunków do 
przyjmowania gości, zaczęła wysyłać honoraria Stefana, choć sama borykała się z 
trudnościami finansowymi; zaniechała podróży, a za to zrobiła użytek z dawnych 
znajomości Stefana. Zatelefonowała do Urzędu Lasów Państwowych, gdzie dyrektorem 
był ktoś z ruchu niepodległościowego. Stefan mawiał był o nim "przyzwoity i 
kulturalny człowiek!" Niepewnym z tremy głosem przedstawiła dramatyczną sytuację 
Stefanowego szwagra i zapytała, czy nie znalazłaby się dla niego jakaś praca w 
lasach państwowych; nie może zaręczyć, czy Zygmunt Oldak się nada, ma jednak 
wykształcenie fachowe i wieloletnią praktykę. Nie potrzeba było nawet się 
powoływać na odległe czasy wojenne. Cichy, bardzo niedygnitarski głos 
oświadczył, że mówiący gotów jest zrobić co się da dla siostry Stefana, że jest 
nadto wielbicielem jego książki, a zna także malarstwo Ewy, posiada nawet jeden 
z jej drzeworytów. "Drzewo - słuchała - ma też coś wspólnego ze sztuką nie tylko 
jako temat, ale i jako jeden z instrumentów grafiki. Jeżeli tylko zwolni się 
jakiś etat, zawiadomię panią i spróbujemy." Rozmowa z mało jej znajomym 
dygnitarzem była przyjemna, lecz pogrążyła Ewę w niesmak do samej siebie, nigdy 
właściwie nie brała Zygmunta Oldaka bardzo serio, nawet kiedy mu się w tych 
lasach wiodło, skąd pomysł, żeby wykorzystywać dla niego takie atuty 
"nepotyczne", a jeszcze niechcący wyszło na to, że gra sławą pośmiertną Stefana. 
Pocieszała się, że nic z tego nie będzie, ów dyrektor ma pewno wielu takich 
petentów i na szczęście zapomni. Tymczasem w kilka miesięcy potem zatelefonowano 
do niej, że jest nadleśnictwo do objęcia, i to natychmiast. Zygmunt Oldak 
przyjechał na telegraficzne wezwanie Ewy, zrobił w "Lasach" dobre wrażenie (co 
było jego specjalnością) i już po trzech tygodniach zawiadomił Ewę (jedyny list 
od niego), że są na nowym miejscu w tej samej okolicy, ale bliżej Suwałk, 
nadleśnictwo jest w złym stanie, lecz pięknie położone, mieszkanie wygodne, 
podawał adres i dziękował Ewie za poparcie. Wtedy dopiero zdjął ją wielki 
strach, że poleciła na odpowiedzialne publiczne stanowisko człowieka, co może w 
istocie był nieudolnym, choć efektownie o sobie gadającym (pamiętała to) 
pechowcem. Trochę miała wrażenie, że zapośredniczyła w nieuczciwej transakcji, 
Sabina pisywała teraz rzadko, listy były rzeczowe, w miarę przyjazne, często 
donosiła o bardzo wyczerpującej pracy Zygmunta, równie często zapraszała i Ewę, 
i panie Tomyskie... "tak bym was chciała po tylu latach zobaczyć, miejsca dla 
gości mamy teraz dosyć". Ewa wciąż swój przyjazd obiecywała i wciąż w tym coś 
przeszkadzało, lecz Katarzyna Tomyska była jednego lata przez parę tygodni u 
Oldaków. Z jej relacji mogło się zdawać, że u nich nie jest źle, a gdyby nie 
Antolek, byłoby tam wręcz rajsko; lecz dotąd nie zdradziła nigdy chęci 
pojechania tam znowu, choć owszem niekiedy wymieniała listy z Sabiną i 
dziękowała jej za zaproszenia wymawiając się stanem zdrowia i wiekiem "nie 
usposabiającym do podróży". Powiadamiana o tym Ewa tym bardziej wyrzucała sobie 
zaniedbanie Sabiny - odczuwając je nadto jako zdradę wobec pamięci Stefana - lub 
też tymi słowy nazywając, obrócony już w tak niewiele, a jednak dający znaki 
życia, splot spraw związanych z Sabiną, i kiedy dostała od niej list wyjątkowo 
serdeczny i znów bardzo zapraszający, uznała, że nie należy dłużej zwlekać. Ale 
nurtował ją niepokój, chciała się dowiedzieć, jak właściwie wygląda Oldak w tym 
nadleśnictwie Zadry, od tego zależała jej decyzja wyjazdu. Gdy wreszcie zdołała 
wytelefonować opatrznościowego dyrektora, cichy, niedygnitarski głos odezwał się 
w słuchawce: - Zygmunt Oldak? Pani pyta, czy daje sobie radę? Ależ w tej chwili 
to jest nasze najlepsze nadleśnictwo, w każdym razie jedno z najlepszych. Było 
straszliwie zapuszczone, prawdę mówiąc różni tam narozrabiali. Dwa pierwsze lata 
gospodarki pana Oldaka już przyniosły dochody, a teraz to jest obiekt na pokaz. 
To dobry, energiczny fachowiec, no i stuprocentowo uczciwy. Ukrócił wszystkie 
machlojki, takie tam protekcyjne koncesje i te de... Pani wie, nie mamy dużo 
ludzi, co się umieją obchodzić z dobrem publicznym, pan Oldak to nasz skarb. Nie 
telefonowałem pani o tym? To ze mnie kiep. Wybierałem się do pani nawet, żeby za 
Oldaka podziękować, ale taki jestem zaharowany, że zeszły lata, i pani widzi... 
proszę wybaczyć... Ewa odetchnęła i bardzo się zdziwiła. Po tym, co tak długo i 
jeszcze stosunkowo tak niedawno (przynajmniej pamięć to nagle zbliżyła jak 
wyogromnione zdjęcie szczegółu filmowego) działo się z Oldakami, najmniej 
spodziewała się takich wiadomości. Pierwsze plany pejzażu biegły prędko wstecz, 
dalsze wciąż czymś przesłaniane horyzonty pełzły naprzód razem z biegiem 
pociągu. "To złudzenie podwójnego ruchu rzeczy nieruchomych... I też tylko z 
pozoru nieruchomych... - myślała Ewa, sama drgając z lekka od szamotań się 
rozkołysanego wagonu. - Więc z Oldakami teraz dopiero jest chyba wszystko w 
porządku... I wreszcie do nich jadę... Młodość dawno minęła, już od ślubu 
Tomyskich minęło kilka lat... Jacy są teraz Oldakowie? Listy Sabiny są zawsze 
dosyć minorowe... Jak ja się wydam Sabinie? - zapaliła nowego papierosa. - I 
nauczyłam się palić... To mnie mobilizowało, kiedy siliłam się na te "Myśli na 
stronie"... taki w końcu nijaki tytuł został i okazał się dosyć intrygujący, 
ażeby książczynę kupowano... wszystko jedno i tak nie wiem, czy co warte moje 
pisanie, moje malarstwo... wiem, że obchodzę się i będę się obchodzić całe życie 
bez Stefana, a nie mogę się obejść bez papierosa. I nie wiem, po co jadę, 
jeszcze pomyślą, że chcę konsumować wdzięczność za telefon do dyrektora "Lasów", 
ale się chyba cieszę. Nadleśnictwo Zadry... nazwa w sam raz na tytuł dla listów 
Sabiny... to już blisko..." Dom Oldaków i to, wśród czego stał, były 
zaskoczeniem nie mniejszym niż dyrektorska opinia o Zygmuncie. Jedno z tych 
wyjątkowych przeżyć, kiedy rzeczywistość zdaje się czarowniejsza od wszelkich o 
niej marzeń. Lasy tu były sosnowe, ale gęsto przetykane roślinnością liściastą 
sadowiącą się nad wodami, a wód wszędzie bez liku. Między rudymi pniami sosen 
czy między plątaniną gałęzi rozwijających w oczach prawie na ciepłej pogodzie 
brunatne, kremowe, seledynowe pąkowie - coraz to połyskiwało jezioro srebrzyście 
lub szafirowo, przez każdą niemal łączkę płynęły strumienie albo rzeczki, wody 
prawdziwie bieżące, wiosennie wartkie, niewiarygodnie przejrzyste, mieniące się 
bielą i czernią na dnach piaszczystych lub torfowych, każde tchnienie powietrza 
niosło woń fiołków, których ogromne kępy kwitły obficie w rdzawej ściółce 
igliwia. Nadleśnictwo miało wygląd starego dworku skomponowanego tak bezbłędnie, 
że jego architektura zdawała się żywym organizmem patrzącym przyjaźnie w oczy. 
Zygmunt, który małą bryczuszką przywiół Ewę ze stacji, harmonizował z pejzażem: 
zdrowy i krzepko się trzymający, był ludzką częścią drzewostanu. Za to Sabina 
stała w tym tle jak osoba z innego utworu. Przedwcześnie postarzała, z 
przyjemnie tęgiej zrobiła się koścista, włosy jej zrzedły i nieporządnie 
uczesane sterczały żałosnymi kosmykami na wszystkie strony. Ewa poczuła całą 
sobą, że wygląda przy niej nieprzyzwoicie młodo, a gdy w oczach Sabiny błysnęło 
coś na kształt podziwu i drwiącej dezaprobaty, pogubiła wszystkie "pierwsze 
słowa", jakie snuły się jej po drodze, i nie padło żadne: "Świetnie wyglądasz... 
Ty także... Nic się nie zmieniłaś..." itp. Całując milczącą z przylepionym do 
twarzy uśmieszkiem Sabinę zdołała tylko wybąkać: - Ależ tu prześlicznie... - Tak 
- odpowiedziała Sabina - wiosna. Tak, mamy ładną wiosnę w tym roku. I jakby nie 
mogła się tego doczekać, z tym samym przylepionym do twarzy jak maska uśmiechem, 
zanim jeszcze podano sakramentalną herbatę, zaprowadziła Ewę do pokoju Antolka. 
- Wyobraź sobie - nadmieniła z ręką na klamce - że znalazłam tu nawet osobę do 
Antolka - i otwierając drzwi dodała: - Moje szczęście rodzinne. Nastąpiła jakby 
zmonstrualniona powtórka sceny sprzed lat. Antolek był już mężczyzną. Nie 
wyrósł, lecz nie wyglądał na karła, miał wzrost przeciętnego czternastolatka. 
Twarzy zrobiło się jakby więcej, bryła mięsa, w której tkwiły małe, 
nieokreślonej barwy oczy spoglądające pytająco i o dziwo - przychylnie. Gruby 
język co chwila obmiatał wargi. Trudno by uwierzyć, ale w tej zniekształconej 
twarzy bez zarostu (a może ktoś golił go tak starannie) było coś bezradnie 
chłopięcego, co zresztą jeszcze potęgowało grozę widoku. - Ciocia Ewa - 
oznajmiła Sabina. - Przywitaj się, syneczku. Kretyn upuścił trzymaną oburącz 
piłkę, podszedł i ku przerażeniu Ewy cmoknął ją w rękę mokrymi, pełnymi języka 
ustami. Spod okna podniosła się odłożywszy jakieś szycie schludna kobieta w 
średnim wieku, mocno zbudowana, bardzo spokojna. - Nasza kochana pani Eufemia - 
przedstawiła Sabina. - Mia_mia - powiedział Antolek dudniącym basem. - Nie 
wiedziałam, że pani taka młoda - zdziwiła się uprzejmie osoba do Antolka. - 
Gdzież tam - żachnęła się Ewa z poczuciem winy. Już stuknęła czterdziestka. - 
Czy to możliwe? - nie dowierzała pani Eufemia. - Antolek jest bardzo wzruszony - 
dodała obcierając potworowi usta chusteczką. - Zawsze się wtedy ślini. To dobre 
stworzenie, daje się nauczyć wiele rzeczy... Byle go tylko nie przestraszyć. Ale 
jak się nie boi, to wszystko rozumie, co się do niego mówi. Jak mu wyraźnie 
powiedzieć, żeby coś przyniósł, to przyniesie, odniesie, nigdy się nie pomyli. 
Mówiła jak o psie, że na to lub na owo reaguje "prawie jak człowiek". I Antolek 
patrzył ku niej do góry, jak patrzą chwalone psy. - No, Antolek, przywitaliśmy 
się, a teraz pójdziemy do lasu na spacer. Gdy wyszli - Quasimodo drepczący koło 
czarnej fałdzistej spódnicy - Sabina objaśniła: - Niestety, nie możemy go 
nigdzie puszczać samego. Ma już dwadzieścia dwa lata, nie jest bardzo silny, ale 
bywa nieobliczalny... raz o mało nie utonął w jeziorze, a raz... Tyle że ludzie 
ze wsi są tu dla niego wyrozumiali. Bo my tu siedzimy na skraju wsi, właściwie 
taki szlachecki zaścianek Skorupiany. Pani Eufemia też jest z tych tutejszych 
Skorupków, ale już mieszkali w miasteczku. Jej mąż był felczerem, zginął w 
rosyjskim wojsku, a syn zginął w Legionach... Żyje trochę jak zakonnica, nie 
wiem, czy jest właściwie dobra, ma, jak to się mówi, święte poczucie obowiązku. 
I umiejętna. Wszystko, do czego się weźmie, zrobi tak akuratnie, że aż strach, 
bo tego niczym się nie zapłaci. Ja bym ją zrobiła nadleśniczym... Sabina tak 
milczała o sprawie ich nowego stanowiska, że dopiero nazajutrz Ewa ośmieliła się 
powtórzyć jej dokładnie ostatnią rozmowę z dyrektorem "Lasów". Zygmuntowi 
opowiadała była to samo, ledwie wyjechali ze stacji. Przyjął świetną o sobie 
opinię jako rzecz oczywistą, ale widać było, że relacja Ewy ucieszyła go 
niebotycznie. Sabina patrząc w inną stronę rzekła: - Zygmunt już mi się wczoraj 
tym pochwalił. Tak, on często mówi, że dopiero teraz czuje się kimś, ma 
nareszcie pozycję w społeczeństwie... tak się wyraża. Bardzo lubi, jak 
przyjeżdżają różne kontrole, inspekcje... - Nic dziwnego. Skoro ma takie świetne 
wyniki?... - To nie to. Po prostu on się chyba urodził na urzędnika państwowego. 
Imponuje mu, że jest na etacie. Ja, co prawda, jak już byłaś taka dobra i nami 
się zajęłaś, myślałam, że wyrobisz mu miejsce w Warszawie... Marzyłam o 
Warszawie... Ewę jakby kto zdzielił w łeb. - Ja nic nie wyrabiałam. To dawne 
stosunki Stefana - rzekła powściągając irytację. - Ale nigdy nie wspomniałaś, że 
chcecie do Warszawy. - Nie wspominałam - Sabina wzruszyła ramionami. - Przecież 
wiem, że Zygmunt nie wytrzymałby bez tych lasów. Zresztą... Antolek... Z nim 
tylko można zaszyć się w głuchej puszczy. - No, i w Warszawie, w Urzędzie Lasów, 
Zygmunt byłby też urzędnikiem. - Ale w Warszawie! Za taką cenę można być nawet 
urzędnikiem. Po samej tobie widać, co z ludzi robi Warszawa. Ja miałam kilka lat 
bardzo ciężkich, najgrubsza robota fizyczna i pielęgniarstwo, bo tylko tym się 
jest przy Antolku... - To się skończyło. Teraz macie byt zapewniony, nie? - 
Naturalnie, ale taki podrzędny, niby na wszystko jest, a z każdym groszem trzeba 
się liczyć. Może już wolałam tę nędzę w Augustowie. Warto jest być bardzo 
bogatym albo zupełnie biednym. Ewa nie była w stanie napomknąć, że też miała 
kilka lat ciężkich, ani przypomnieć listu wołającego o ratunek. Wszystko, co by 
mogła powiedzieć, zdawało jej się niewspółmierne, niestosowne, bezużyteczne. - 
Czy ty sobie wyobrażasz na przykład życie seksualne takiego Antolka? - podjęła 
nieoczekiwanie Sabina. - A to jedno ma w całym korpusie normalne. To i nad tym 
trzeba się nagłowić, żeby nie doszło do jakiegoś okropieństwa... Długie napięte 
myślenie. Sabina odezwała się pierwsza: - Stefan... Mówisz "dawne stosunki 
Stefana." A jego nowa sława? To też musiało podziałać. Szkoda, że jej nie 
doczekał. - Stefan nie myślał o sławie, nie dbał nawet o życie, w ostatnim swoim 
roku ślęczał nad tą powieścią po dziesięć godzin dziennie. Zamęczył się... - Nie 
widać tego w książce - rzekła mało życzliwie Sabina. - Bardzo lekko pisana, 
jakby od ręki. Pięknie osmarował nasze rodzinne miasteczko. I nawet moją 
karykaturę tam wsadził. Ewa słuchając dębiała, z chwili na chwilę. - Twoją 
karykaturę? - zdziwiła się osowiale. - Jeśli co krytycy zarzucają jego powieści, 
to zbytnią miłość do świata i ludzi, zbyt mało zmysłu satyry. Epik, mówią, a to 
się przestaje liczyć, to już prawie nagana. Co ty o karykaturze? - Już ja tam 
siebie rozpoznałam... Ewa skakała myślą po wątkach powieści "Ludzie jak ludzie" 
i wnet była na tropie. Sabina rozpoznała siebie dzisiejszą w potraktowanej z 
humorem postaci z innego czasu i do której modelem był kto inny. Nie podjęła się 
tego wyjaśniać i poprzestała na słuchaniu. Sabina ciągnęła swoje: - Krytycy, 
mówisz, ganią? A jednak ciągle są nowe wydania, a prawda, dziękuję ci za 
pieniądze, nie myśl, że tego nie oceniłam. Ale wiesz, książki to mi nawet nie 
potrzebowałaś przysyłać. Ja to wszystko nie tylko znam, ale i opisałam. 
Stefanowi nawet nie przyszło do głowy, że ja też mogę pisać. W stolicy zawsze 
łatwiej się wysforować na pierwsze miejsce. Nie mówię o osobie, ale po tych 
zapadłych kątach to marnują się i wielkie talenty... - Stefan nie zajmie już 
nigdy żadnego miejsca. Mówisz, jakbyś nie wiedziała, że umarł. - Wiedziałam, że 
umrze, już jak przyjeżdżaliście do nas. Miał rumieńce, u mężczyzny to znaczy 
choroba serca. Czy tego nie zauważyłaś? "Miał wypieki z przejęcia się twoimi 
kłopotami" - pomyślała Ewa, ale to przemilczała. - Ja bardzo kochałam Stefka - 
stwierdziła Sabina pobieżnie i dodała z naciskiem: - Ale on nie znał życia, nic 
nie rozumiał, a ciągle nas pouczał, jak żyć - parsknęła smutnym półuśmiechem. - 
Czyżby Stefan kiedy kogoś "pouczał"? Był dobry, uczynną dobroć miał już w 
temperamencie, w naturze... - A ja nie potrzebowałam dobroci, tylko żeby 
wyskoczyć z tego życia. Stefan mówił o wartości, że można ją znaleźć we 
wszystkim. Znajdź ją w Antolku - znów parsknęła. - Co wy tam wiecie o 
człowieku... Brat mi umarł, kiedy to chorowało na szkarlatynę. Wygrzebał się 
nawet ze szkarlatyny z dyfterytem, oboje czuwaliśmy nad nim i z prawdziwą 
litością... doktór za doktorem... A niedawno, kiedy wlazł do jeziora, sama go 
pomagałam wyciągać, a wolałam, żeby był umarł, utonął... Zbrodniarka jestem, a 
robię wszystko, żeby to nieszczęście utrzymać przy życiu. Ewa obserwowała w 
milczeniu intensywną grę rysów twarzy Sabiny. Widziała ją teraz inaczej niż 
zaraz po przyjeździe. Była interesująca i jakiś blask przedzierał się przez jej 
posępność, choć nie słoneczny, podobniejszy do błyskawic w burzowej chmurze. Kto 
wie, czy nie ma w niej jakichś zapoznanych talentów. Ale jakże raniąca, 
nieelegancko przykra, egotyczna! Coś zamierzała ciernistymi słowami sprowokować, 
do czegoś drastycznego doprowadzić, czegoś łaknęła - może bliskości, czułości 
pomimo wszystko. Ewa nie chciała skwitować tej rozmowy przypisaniem Sabinie 
agresywnego braku inteligencji, ale nie czuła się też zdolna do bliskości 
poprzez tego rodzaju krótkie spięcia. Sabina długo na coś czekała i jakby w 
poczuciu daremności czekania przemówiła raptem prosząco: - Nie gniewaj się, Ewa, 
żebyś mi była obojętna, mówiłabym ci uprzejme komplementy. Po chamsku się 
zachowałam, ale ja wiem co wiem i mniejsza o to. Bardzo chciałam, żeby ci u nas 
było dobrze, i widzisz, nic dobrego mi się nie udaje. Cóż, Stefan miałby wzorek 
na "grubiańską bohaterkę". Ewa spytała: - Pozwolisz mi zapalić? - a gdy Sabina 
skwapliwie przysunęła jej popielniczkę, spytała znowu: - Czy mówiłaś kiedy 
Stefanowi, że coś piszesz? - Skądże?! Gryzmoliłam tylko dla siebie, a raczej 
dla... Krysi, żeby wiedziała o dawnym życiu, o rodzinie... A Krysia umarła tak 
ławto na głupią grypę... To dalej pisałam już taką niby powieść, żeby odpędzić 
złe myśli. Dopiero jak wyszła książka Stefana, zdumiało mnie, że można takie 
rzeczy drukować i nawet sławę zdobyć... - Nie mów o sławie, Stefan nie zaznał 
jej nigdy. - No, to ty za to... Czytałam o twoich obrazach, wystawach - 
przypomniała sobie Sabina. - Tak bym chciała coś twojego zobaczyć. - Musisz 
kiedyś przyjechać do Warszawy... A czy mnie mogłabyś pokazać twoje pisanie? 
Wprawdzie nie znam się na powieściach, ale obchodzi mnie, co robisz. - Czemu 
nie? Mogę ci dać. Tylko to nieskończone, bo potem zarzuciłam, nie było głowy ani 
czasu... Ewa położyła się z zeszytami Sabiny ustawiwszy sobie lampę naftową przy 
łóżku. Już po przeczytaniu pierwszych stron żałowała, że o to poprosiła. Przy 
następnych zaczął ją morzyć sen, tak że co prędzej zgasiła lampę. "Cóż za 
ględzenie - myślała przedsennie. - Albo nie znam się rzeczywiście, albo... Nie, 
do pisania brak Sabinie chyba wszystkiego prócz chęci. Więc jednak "fałszywy 
apetyt", jak by powiedziała Ludmiła. Czy to ulga? Pewnie, że ulga, przykre, 
jakby okazało się, że Stefan przegapił czy zlekceważył talenty siostry... Ale i 
rozczarowania... czyjaś choćby najskromniejsza rewelacja twórcza inspiruje mnie, 
pobudza moje własne możliwości... Takie coś nieudane smuci jak własna 
porażka..." Sabina wodziła potem głodnymi oczyma za Ewą, niepodobna było tych 
pytających spojrzeń zbyć czymkolwiek. - Wczoraj tak późno poszłyśmy spać, że 
ledwo zaczęłam czytać, mam jeszcze czas do pojutrza - rzekła Ewa i poszła z 
Zygmuntem do lasu. To było wielkie odprężenie. Wodził Ewę po duktach, 
rozjazdach, polanach leśnych i gęstwinach, jak Bóg oprowadzający biblijną Ewę po 
własnym dziele stworzenia, które mu się podoba razem z nim samym pośrodku. - 
Leśnik z wykształceniem niewiele miał do powiedzenia w prywatnych lasach - mówił 
- tam tylko pańskie widzimisię, jak nie ma forsy, raptem sprzedaż, cięcie 
najpiękniejszych zalesień, co mogły jeszcze latami stać a stać; a głównie to 
zwierzyna i chronienie od szkody. A teraz ja się liczę, w każdej rzeczy pytają 
mnie o zdanie, na konferencję wzywają do Warszawy. Teraz jest jakaś myśl, jest 
plan, można zastosować i technologię, i ekonomię leśną, można las racjonalnie 
pielęgnować... I korzystniej go użytkować... Ja to umiem i ja to robię. - Słowem 
jesteś w swoim żywiole? - A jak mam nie być? Weź, jakie mam tu warunki. Nie 
chwaląc się powiem, że to miejsce na mnie tylko czekało, mogę, proszę ciebie, 
pokazać, co potrafię, i to jest cenione nie przez kogoś, tam, ale przez 
centralną instytucję. A jeszcze dodaj do tego, jakie ja mam tu lasy! No, proszę, 
widziałaś kiedy takie bory? - Tak, tu pasuje to słowo, to są naprawdę bory. Ewa 
od dziecka widziała słowa w kolorach, "bór" miał barwę ciemną, lecz intensywną, 
"las" - delikatną, pastelową. A choć dotąd znała raczej nikłą burość sosnową, a 
wspaniałą barwność liściastą, w tych tu sosnach można było zobaczyć wszystko - 
chyba obfitość wód, bez których sosna tak się poczciwie obywa, dał jej tu szansę 
wyjątkowej urody? Niektóre okazy w bardziej przerzedzonych partiach lasu nie 
ustępowały grubością pnia starym lipom i dębom, a rozkład wężowych konarów miał 
imponujący. Gęstszy bór, wyrównany, strzelisty jak tysiąckrotna kolumnada, też 
pnie miał tęgie, dalekie od wątłości znanych dotąd Ewie zbyt gęsto rosnących 
sosen, a tak idealnie proste, że mimo woli pomyślała: "A Mondrian mówi, że nie 
ma w naturze linii prostych". Gama sosnowej zieleni, choć jeszcze nie puściły 
się nowe pąki, była właśnie intensywna, bogata w odcienie od jasnych, 
niebieskawych młodego sośniaka, poprzez malachitowe, szmaragdowe, w słońcu 
jarzące się niby zielony płomień - czupryn średniego lasu do łamanych granatem i 
prawie czernią majestatycznych koron starodrzewu. Tak samo urozmaicona była gra 
barw na pniach ceglastych, szkarłatnych, purpurowych, "podmalowanych" smugami 
szarości plamionej tu i ówdzie mchem o krzykliwym jak dysonans kolorze 
bilardowego sukna. I fantastyczne jałowce, olbrzymie, o sutym delikatnym 
igliwiu, o feerycznych kształtach. Ewa nawet nie podejrzewała istnienia takich w 
naszym klimacie, wychowała się w okolicy liściastej, a sosny i jałowce 
podwarszawskiego Mazowsza wyglądały przy tych tutejszych jak Antolek przy 
dorodnym człowieku. - Nigdy nie uznawałam sosen - rzekła. - Tu odkrywam ich 
piękno... Zakochałam się w Polsce iglastej. - Tak to przyjemnie słyszeć, jakby 
mi kto powiedział, że się zakochał we mnie - wzruszył się Zygmunt Oldak. - 
Jakbyś ty mi to powiedziała - poprawił się z galanterią. - Żebyś została trochę 
dłużej, zaprowadziłbym cię jeszcze na Białe Błota. Takie stawki bagienne między 
lasem a skorupiańskimi polami, wcale nie białe, bo nawet woda w nich zielonkawa. 
Tam są już dzikie kaczki, ale to nic... Tam chóry żab, mówię ci, Ewa, cymes. 
Jedno błoto kumka, drugie rechocze. Ja sam jako student śpiewałem w chórze, ale 
ten kumkający stawek to ci powiadam... organy katedralne! Sabina oprowadziła Ewę 
po wsi, po tym zaścianku Skorupiany. Znała tam wiele rodzin, a niemal o 
wszystkich coś wiedziała. Ludzie na ogół bardzo przystojni, witali ją 
przyjaźnie, mówiąc do niej: "Pani nadleśna", co brzmiało trochę jak inwokacja z 
litanii. Wieś była budowana wedle odwiecznej tradycji po obu stronach szerokiej 
drogi - środkiem piaszczystej, bokami zarośniętej murawą dość już wyszczypaną 
przez kozy i gęsi, szło się jak po angielskim strzyżonym trawniku trochę 
zanieczyszczonym. - Skąd kozy? - dziwiła się Ewa. - To przeważnie żydowskie. - 
Jak to żydowskie? - Tu od wieków gnieździ się kilkanaście rodzin żydowskich, 
potem ci pokażę. Skorupianie pozwalają im paść kozy na brzegach drogi. Rano 
dzieciaki je tu przyprowadzają, uwiążą, a potem po nie przyjdą... Ten zaścianek 
to same prawie Skorupki. Odróżniają się przydomkami... o, tu na przykład mieszka 
Hilarek_skorupka, tam naprzeciwko - Dukalik_skorupka, a tu przed nami - 
Skorupki_auguściki. Sadyby na wpół dworkowe, niektóre malownicze, z gankami 
oplecionymi powojem, inne obojętne, lecz nie rażące pretensjami do czegoś więcej 
prócz dachu i czterech ścian, mnóstwo drzew owocowych, już trochę 
rozkwitających, przy drodze wielkie topole zwykłe i srebrnolistne. - Trzeba tym 
Skorupkom przyznać - rzekła Sabina, jakby wśród mnóstwa przywar wynajdując jedną 
bodaj zaletę - że nie ma z nimi zatargów, bo prawie każdy ma swój las. Ich lasy 
graniczą z państwowymi, czasem w nie wchodzą, to były o to spory, ale Zygmunt 
się z nimi jakoś ugodził i wytyczyli rowkami te granice. Chociaż głównie, to 
żeby nie być gorsi od panów, bo tu i wielkie majątki mają lasy, a te się 
ugodziły. Ta szlachta zagrodowa... śmiać mi się chce... oni o tym nie mówią, ale 
wiem, że przywiązują wielką wagę do tego swojego szlachectwa. - I kobiety jak w 
zaścianku Mickiewicza chodzą w rękawiczkach do żniwa? - Nie. Ich tryb życia to 
jest zwyczajnie chłopski, ale pamięć nie chłopska. Zawsze byli wolni, za 
polskich królów, bo oni tak to nazywają, od setek lat należeli do pospolitego 
ruszenia... Jeden pokazywał mi żelazną skrzynkę z wymyślonym zamkiem, gdzie 
chowa dawne szlacheckie dokumenty i przywileje. Ale to pod sekretem, bo po 
rozbiorach rząd rosyjski nie uznał ich szlachectwa, oficjalnie liczą się do 
chłopów i wciąż się boją, że im ktoś te rodowe pamiątki zabierze. A właśnie 
czytałam w gazetach... podobno komuś przyszło do głowy, żeby uroczyście 
przywracać im to szlachectwo? Do nas to jeszcze nie doszło; na szczęście, bo to 
jest głupi pomysł. - Tak, bardzo niefortunny. Ktoś wpadł na koncept, żeby 
tworzyć taką elitę wiejską, trochę antykomunistyczną, trochę, żeby lepiej 
chroniła polskość wśród Ukraińców, bo to głównie w województwach wschodnich... - 
A to by tylko pogorszyło stosunki tych zaścianków z chłopami. Nie wiem, jak jest 
gdzie indziej, ale te Skorupki to traktują chłopów dosyć z wysoka. Nas lubią, 
ale też traktują trochę jak takich, co służą, i to nie u królów. Tu jest nawet 
kilka rodzin chłopskich, to je nazywają "przybysze", jak się zdarzy kradzież, 
bójka czy pożar albo nawet morderstwo, to zawsze "przybysze" winni, choć to 
nieprawda. Są tu i małżeństwa z chłopkami i z chłopami, ale na ogół od wieków 
żenią się między sobą, może dlatego, nie wiem, czy to zauważyłaś, tak tutaj mało 
dzieci, rzadko kto ma więcej dzieci niż dwoje, a są i małżeństwa bezdzietne. - 
Dla mnie te Skorupiany mają urok. Trochę to inne od chłopskiej wsi... Jakby się 
słuchało dawnej muzyki... - Tak, oni mają swoją kulturę i jakąś obyczajną 
godność, ale to zabytek i tu nie ma nic do wskrzeszania. Kiedyś i tak wszystko 
się zmieni, chłopi przestaną być chłopami, prześcigną we wszystkim tych 
zaściankowiczów, albo ich za sobą pociągną. Póki co, to jest ładne, ale niech te 
herby leżą sobie w kuferkach, po co to ruszać? Skręćmy tu w bok, przy tej drodze 
mieszkają Żydzi, ta część wsi i ten las, co go tu widać, to się nazywa Toboły. 
Tu różne miejsca mają takie swoje nazwy, mówi się, "na Tobołach" i po tym "na" 
poznaje się, że to ta sama miejscowość. "Ta Sabina powinna pisać... ta... co to 
wszystko mówi - myślała Ewa. - I tamta nawet, co wygadywała takie rzeczy 
pierwszego dnia..." - a głośno dodała: - Pierwszy raz widzę na wsi taką 
"dzielnicę" żydowską. A jak Skorupki patrzą na tych Żydów? - Może lepiej żyją z 
nimi jak z "przybyszami". Przynajmniej odkąd tu jesteśmy, nie słyszałam o żadnym 
nieporozumieniu, ani żeby kto na nich co złego powiedział. To też na dobro 
Skorupków trzeba policzyć - dodała, znów jakby w sądzie raczej krytycznym 
zaznaczała okoliczność łagodzącą. - Zresztą ci skorupiańscy Żydzi tak się 
spolszczyli i przy tej "szlachcie" tak schłopieli, że wielu trudno odróżnić od 
miejscowej ludności. Żydowskie domy na Tobołach były dosyć podobne do reszty 
wsi, choć mniej tu było zadrzewienia i brakło zabudowanych w czworokąt podwórz. 
Były za to warsztaty i sklepiki, a droga przed nimi wyglądała mniej schludnie, 
zaśmiecona słomą, śladami konnych postojów, resztkami opakowań i ogarkami 
papierosów. - Przeważnie żyją z handlu i rzemiosła - objaśniła Sabina - ale paru 
ma trochę ziemi, a dorabiają furmankami. O, ten, co tu bronuje, to Lejzor Ancko. 
Stanęły nad rowem, za którym człowiek w średnim wieku o ciemnym wąsie, ale bez 
brody, ubrany, jak bywa chłop na polu, zawracał właśnie bronę. - Dzień dobry, 
panie Ancko! To pod kartofle? Kiedy zabieracie się sadzić? - Sabina była jakoś 
manifestacyjnie rozpromieniona. - Dzień dobry, pani nadleśna. E_e, jeszcze się 
zaczeka do maja - odrzekł Ancko czystą polszczyzną. - W Warszawie - napomknęła 
Ewa, kiedy wracały - od tego paktu z Hitlerem antysemityzm zaczął podnosić 
głowę. - I to jeszcze do nas na szczęście nie doszło. - Nie dociera 
elektryczność, ale nie dochodzą i złe rzeczy - uśmiechnęła się Ewa. - To chyba 
jedyna dobra strona zapadłych kątów. - Tak, jedyna... dla nich - ucięła Sabina, 
już gniewna i zjeżona. Ewa poczuła, że weszła na grząski grunt. - Oby to tylko 
trwało... To jest nie brak elektryczności, ale antysemityzm - rzekła spłoszona. 
Tego wieczora do późna mówiło się o Żydach, a właściwie mówiła Sabina z 
podnieconym upodobaniem. - Ja lubię Żydów - oznajmiła. - Co prawda znam tylko 
takich prowincjonalnych, a tych wiejskich to tutaj dopiero lepiej poznałam, 
więcej nawet z nimi się stykam, jak z tymi Skorupkami. Żydzi są nadzwyczajni, ci 
nasi to już bardzo polscy, ale jakby Polacy zagraniczni, ile razy do nich pójdę, 
to jakby w inny świat, ja tego potrzebuję. Z nimi to można się narozmawiać, są 
dowcipni, tyle wiedzą, czasem, jak z nimi jestem, to mi się zdaje, że wyjechałam 
w podróż. Nieraz się mówi, że oni tylko interesy mają na myśli, a to nieprawda. 
Nasi chłopi, nawet i te herbowe Skorupki, są bardziej od nich interesowni. Z 
Żydami to się filozofuje. - Co, z Baranerem czy z Nuchimem filozufujesz? 
Bineczka - zwrócił się Oldak do Ewy - to albo górne cis, albo na basach gra, 
krańcowa kobieta. Za to ją kocham - dodał prędko. - Może te ich księgi - 
ciągnęła Sabina zignorowawszy wstawkę męża - te Talmudy czy tam Tory to zabobon, 
ale oni myślą tylko o księgach i cenią tylko myślenie, rozum, dowcip. Jak byłam 
pensjonarką, jeszcze wtedy nie było nawet słuchu o żadnym antysemityzmie, chyba 
w Rosji, to przyjaźniłam się z Żydówkami, były najzdolniejsze i najciekawsze w 
klasie. - Ja też - przytaknęła Ewa - tylko czy nie przesadzamy? - temperowała 
ostrożnie sądy Sabiny. - Mają przywary tak jak wszyscy, a bardziej od wszystkich 
nie lubią, żeby im coś wytykać. Ceną za prześladowania jest, że stali się tabu 
nie tylko dla innych, ale i dla siebie samych. Czytałaś kiedy na przykład, żeby 
Żydzi przeciwko sobie co pisali? Inne narody krytykują same siebie bez litości. 
- Czytać nie czytałam, ale słyszałam. Żebyś wiedziała, jak ci nasi potrafią 
szydzić z siebie i krytykować Żydów! O ile mają do kogoś zaufanie... - "Za_a_żyj 
tabaki!" - zanucił barytonem Zygmunt i poczęstował Ewę papierosem. - ... i 
jakimi są świetnymi kupcami, rzemieślnikami - nie dawała sobie przerwać Sabina. 
- Bardzo uczciwi, dbają o klienta, spod ziemi wydobędą nie wiem jakie towary, to 
wino, cośmy cię częstowali, to także od nich. Są cierpliwi na grymasy 
kupujących, zawsze uprzejmi, a co się mówi, że Żydzi są szachraje i nabieracze, 
to także przesąd. Nasza polska, polskuchna wieś daleko jest skłonniejsza do 
szwindlu, a w dodatku do kradzieży, nawet siebie wzajemnie podkradają. Żydzi nie 
znają kradzieży. - Mają odwieczną tradycję handlowania, pośredniczenia, jak coś 
tak długo trwa, to się poleruje i doskonali. Tak, ja też uważam ich za lepszych 
kupców od nas - przyznała Ewa nie próbując nawet wszczynać dyskusji na temat, 
czy Żydzi to taki jednorodny monolit. - A swoją drogą bardzo źle się stało, że 
Żydzi zawsze handlowali - Sabina zmieniła nagle kierunek. - Żeby się od razu 
wzięli do innych zawodów, to byłoby lepiej i dla nich, i dla nas. A tak, to 
zostaliśmy narodem, co nie ma historii handlu. To tak, jakby kraj, co nie ma 
żadnej rzeki. Muszę ci powiedzieć, Ewa, że ja nad tym boleję, bo ja uwielbiam 
handel! Nie wiem, jak by świat wyglądał bez handlu, ta cała cywilizacja i 
wszystko. Jak byłam dzieckiem, to zawsze bawiłam się w sklep, teraz już za 
późno, ale co ja się namarzyłam, żeby mieć sklep, choćby mały sklepik w 
Warszawie. Zygmunt patrzył wyraźnie zdziwiony, jakby pierwszy raz słyszał o tego 
rodzaju aspiracjach Sabiny. Ewa zaryzykowała: - To wszystko nie jest aż takie 
proste. Żydzi sami chętnie poprzestawali na handlu, może nie tylko dlatego, że 
to było najkorzystniejsze, ale że takie zajmujące. I przecież nie tylko Żydów 
się nie lubi, nie mówię o sobie, bo ja ich właśnie lubię, ale i oni nie 
przepadali nigdy za gojami, separowali się od nich, nie idzie o zasymilowanych, 
ale ci, co siedzą w gettach, to mają wobec nie_żydów co najmniej dwoiste 
uczucia. - To prawda. Ci nasi nawet patrzą na chłopów, na Skorupków, może i na 
nas jak na dzieci, trochę naiwne, trochę psotne, nie całkiem odpowiedzialne. 
Mają rację. Byli cywilizowani, mieli państwo i kulturę, jak nas jeszcze nie było 
albo chodziliśmy z maczugami i w niedźwiedzich skórach. Napisali Stary 
Testament, ja to, wyobraź sobie, Ewa, często czytam, Ewangelię, Objawienie i tak 
dalej, piękne, ale żadna literatura nie może więcej powiedzieć o życiu, jak 
Stary Testament. Tam jest wszystko, dobre i złe. - Racja - zgadzał się 
przezornie Zygmunt. - Ale jak w dwudziestym roku zajrzeli tutaj bolszewicy, to 
podobno się do nich czulili. - No to co? - zapytała wyniośle Sabina. - No to 
pstro - wykręcił się Zygmunt, ale Sabina nie skapitulowała. - A do kogo się mają 
czulić? Do Hitlera? Dosyć się nakochali Niemców. - Do nas niech się czulą - 
schlebiał żonie Zygmunt. - Żeby wszyscy myśleli tak jak ja, to Żydzi świata by 
za nami nie widzieli - rzekła Sabina. - Oni są wdzięczni za każdy objaw 
sympatii, za wszystko. Są tacy wdzięczni, jak nigdy nikt na świecie. Niemożliwie 
wdzięczni. Zaniosłam raz dzieciom Nuchima naszych jabłek, to mi potem cytrynę 
dodawali do każdego zakupu, ledwo się opędziłam od tych cytryn. Mówcie sobie, co 
chcecie, bez Żydów byłoby tu nudno. Ewa przestała się wdawać w rozmowę i 
słuchała tylko ubawiona, że hamuje superlatywny filosemityzm Sabiny, choć ją to 
właśnie do niej zjednywało. Same zaskoczenia! Mało się widywały, ale przy żadnym 
spotkaniu Sabina nie zdradzała specjalnego przejęcia się Żydami, a teraz tak się 
unosi, jakby wygłaszała panegiryk czy apologię. Ale ma się rozumieć, wolała tę 
Sabinę wyzywającą i epatującą świat, który jej nie słyszał, niż ową sprzed dwu 
dni. I tylko trochę się dziwiła: "A więc Żydzi stali się tym, w czym Sabina 
umieściła swoją potrzebę afirmacji świata i doskonałej sielanki. A ja widzę w 
Żydach - może się mylę - coś immanentnie tragicznego... Jakby zawsze mieli 
wielki dramat za sobą albo przed sobą..." W dzień wyjazdu Ewy Zygmunt sam 
nakrywał do obiadu, mieli "dziewczynę do wszystkiego", ale była wiecznie zajęta 
przy świniach i drobiu, wobec nader skromnego uposażenia w gotówce tak zwane 
kobiece gospodarstwo stanowiło prócz ogródka i kawałka pola główną podstawę 
względnego dobrobytu. Weszła Sabina i zapytała porywczo: - A gdzie nakrycie dla 
Antolka i pani Eufemii? Zygmunt speszył się i jakby zatryumfował. - To Antolek 
nie będzie dziś jadł u siebie? - upewnił się na wszelki wypadek. - A_a, nie! - 
Sabina zwróciła się do Ewy: - Robimy to dla gości, wiemy, że biedaczek jest 
przykry, ale on prosi, żeby jeść obiad z tobą... to znaczy... kwiczy i tupie 
nogami. Ewa już wiedziała, że to jest manifestacja przeciw niej. Odwet za każdą 
przyjemniejszą chwilę. "Niech wie ta Ewa, jak tu żyjemy na co dzień". - Binia 
przesadza z tym "kwiczy". Antolek wyraża się, jak umie, ale ma też różne swoje 
uczucia. I, naturalnie, zaraz dla nich nakrywam. Ewa zrozumie... On rzeczywiście 
wciąż powtarza: "wu_wu" - to masz być ty. I to wielka oznaka sympatii. - Zygmunt 
miał zbyt pochlebne mniemanie o sobie i wszystkim, co jego dotyczyło, aby nawet 
Antolek nie nabierał znaczenia przez to, że był jego Antolkiem. - Nie 
wiedziałam, że to przeze mnie jadał osobno. - Ewa usprawiedliwiała się z 
mieszanymi uczuciami, bo trochę wiedziała, że to przez nią, a trochę wmawiała 
sobie, że tak jadają zawsze, nawet rodzicom, jak myślała, nie jest miło siadać 
do stołu z tak zwyrodniałą istotą. Zygmunt sam wprowadził Antolka i panią 
Eufemię. Głaskał syna po głowie i mówił: - To dobre stworzenie, choć trochę 
upośledzone. - Zauważyłam - rzekła Ewa. - Nie ma w nim złośliwości. Jakby ktoś 
chciał dowodzić rzeczy, zdawałoby się oczywistej, że im niższy rozwój, tym 
dziksze instynkty, miałby chyba kłopot badając casus Antolka - i wzdrygnęła się, 
kiedy to, co miało być młodym człowiekiem, a było maszkarą, przycisnęło znów 
usta z mokrym językiem do jej ręki. Antolek jadł z pomocą pani Eufemii, trochę 
tak, jak jadają trzyletnie dzieci, którym się nie daje noża do ręki; radził 
sobie widelcem i łyżką. Zygmunt nadal posługiwał przy stole. - On to lubi - 
komentowała Sabina. - Umie podawać i nakrywać jak nikt. Nie wiem, dlaczego nie 
został kelnerem... - A czy wyszłabyś za kelnera? - uśmiechnął się dobrodusznie. 
- Pod tym warunkiem to mógłbym być czymkolwiek. - Pani mądrze powiedziała, nasz 
Antolek jest łagodny jak baranek - mówiła pani Eufemia - chyba, że go coś bardzo 
przestraszy - dodała, jakby natręctwo jakiegoś doświadczenia kazało jej to 
powtarzać. - Pani wypoczęła po Warszawie? Tu można wypocząć. Nasze strony są 
ładne, no, ja się tu wychowałam, to mi się tak zdaje... - Mało widziałam równie 
pięknych - mówiła Ewa. - Tu nawet sosny są cudowne. - Prawda, Zygmunt na pewno 
pokazywał ci chłopskie lasy, bo te są najpiękniejsze. Państwowe to monotonne, 
jak pod strychulec - mówiła Sabina. - Mnie ta przyroda tu trzyma, te jeziora, 
strumienie... Zygmunt nie widzi przyrody, dla niego las to drwale, rachunki, 
sprawozdania... - Ja nie widzę przyrody? - mówił Zygmunt. - Patrz, Ewa, jak 
Antolek dla ciebie stara się ładnie jeść... W tym stylu minął obiad, a teraz 
trzeba było oddać Sabinie jej zeszyty. Ewa zastanawiała się, co Binia jest w 
stanie znieść jako ekwiwalent Antolka ("choć czy on tylko jest przyczyną jej 
usposobienia?"). Jak zakonnik, co w trudnej chwili powołuje się na radę Boga, 
chciała się posłużyć Stefanem, ale tego nie zaryzykowała od razu. - Będę 
szczera... - zaczęła. - To już możesz dalej nie mówić. Sama wiem, że to nic nie 
jest warte. - Nie... tylko mnie się zdaje, że jakbyś pisała to co mówisz, i tak, 
jak mówisz, to byłoby lepiej. - Też dopiero! Pisze się to, czego nie można 
wypowiedzieć. - Jak uważasz. Mówiłam ci, że się nie znam i trudno mi coś radzić. 
Ale spróbuję... może nie przyjmiesz tego źle... - Czy ja przyjmuję co źle? 
Ludzie mnie podziwiają, że ja wszystko tak dobrze przyjmuję. - Tak, tak... Więc 
wiesz, wróć do tego, co pisałaś dla Krysi, po co udawać powieść, napisz po 
prostu swój pamiętnik. Stefan - wymyśliła naprędce - nieraz mawiał, że twoje 
życie jest arcyciekawe i że powinnaś pisać pamiętniki. I że pamiętniki są zawsze 
pasjonujące, a powieść to na dwoje babka wróżyła ("co ja rozpętuję, nieszczęsna" 
- zlękła się małodusznie). Zgorzkniała twarz Sabiny zaświeciła dawnym powabem, 
zwłaszcza oczy rozbłysły. ("O, Boże, oczy Stefana!") - Tak mówił? Może miał 
rację... Powiedz, co Stefan o mnie myślał? - Martwił się, że cię nie dosyć 
kocha. To jest... nie tak, jak jesteś tego warta. - Naprawdę? To moja wina, tak 
się zaszyłam w tej wsi... za małośmy się widywali. Byłam pewna, że on mnie 
lekceważy - Sabina znowu sposępniała. - Stefan był szczęściarz, tacy ludzie nie 
widzą drugiego człowieka. Tak tylko mówisz, ale ja dla niego nic nie znaczyłam. 
Ja wiem, co wiem. - A jednak mówił to wszystko - upierała się Ewa przy 
połowicznej prawdzie. Kiedy Ewa siadała na bryczuszkę, którą Zygmunt odwoził ją 
na stację, Sabina popadła w niepokój. - Czy dobrze się u mnie czułaś? - pytała. 
- U mnie wszyscy tak się dobrze czują, to już znane. Niech pani Katarzyna ci 
powie. Przyjedź do nas jeszcze, koniecznie! Ten przyjazd się nie liczy, 
zobaczysz, jak będzie dobrze. - Kiedy mnie było dobrze. I na pewno przyjadę, nie 
wiem, czy prędko, ale na pewno przyjadę - mówiła Ewa przeniknięta nagle 
nieodpartą pewnością, że chce, że musi tu jeszcze raz przyjechać. - Niczym się 
nie zrażaj, przyjedź, przyjedź - błagała z pasją Sabina. Pociąg szarpał się na 
zwrotnicach, mijał ostatnie jeziora i jeziorka, Ewa miała uczucie, że coś jakby 
straciła i coś niby zyskała, lecz nie wiedziała jeszcze co. Tomyski zjawił się u 
niej zaraz, jak tylko powiadomiła telefonem o swym powrocie. Przyszedł sam i to 
było jakąś postacią duchowej wygody. Choć on zapoznał był Ewę z Ludmiłą, długi 
czas bywali z nią każde z osobna i tak ich nadal wolała, ściślej - lubiła być z 
nimi podwójnie, czasami razem, niekiedy, zwłaszcza z Józkiem - osobno. I to był 
właśnie ten wypadek, zdawało jej się, że mnóstwo rzeczy musi zaraz Józkowi 
opowiedzieć. - Słuchaj - zawołała nieoczekiwanie dla samej siebie - zobaczyłam 
niezwykły wypadek, po prostu przykład poglądowy. Ten Zygmunt... - Pan Oldak? A 
co mu się takiego niezwykłego przydarzyło? - Właśnie że z wyjątkiem kilku 
młodych lat nic mu się nie darzyło. Bardzo miły, bardzo zakochany w sobie, choć 
i trochę cichy prostaczek, niezbyt mądry, taki tuzinkowy ludzki słabeusz. 
Dawniej słyszałam, że Sabina za niego administruje lasami, ale jak Sabina 
rozkleiła się po śmierci drugiego dziecka, to i on się rozkleił tak, że 
kompletnie zdziadzieli. I wiesz w czym odżył? W czym nawet zabłysnął? Jak się 
dostał do Lasów Państwowych. Nie dawał sobie rady na prywatnym, a jak szatan 
gospodaruje na publicznym. Zawsze myślałam, że upaństwowienie czy tam 
uspołecznienie dóbr to jest jedyna szansa dla słabych ludzi. Teraz mi się to 
sprawdziło. Zygmunt należy właśnie do takich, co muszą czuć więzy organizacji, 
słowem być "w ramach" i na dodatek słyszeć oficjalną upajającą grandilokwencję; 
nabierają od tego ambicji, a nawet indywidualności. - Aha... No to świetnie. - 
On jest przeciw komunizmowi, a nic nie wie, że to ustrój w sam raz dla niego. - 
Ależ ty się potrafisz zapalać! A dlaczego to ma być przykład poglądowy? - No, 
przecie żywy dowód, że własność osobista czy zysk naprawdę nie są wyłącznym 
bodźcem do wspaniałej rzetelnej pracy. Te Zadry to teraz najlepsze w Polsce 
nadleśnictwo, wiem to nie od Zygmunta, tylko od dyrektora "Lasów", telefonowałam 
do niego przed wyjazdem. W Rosji Sowieckiej ozłociliby takiego Oldaka... Alboby 
się na nim nie poznali... - Dajmy na to... Ale owszem, socjalizm to jest gra na 
słabego, z wszystkimi konsekwencjami takiej imprezy aż do filozoficznych 
włącznie. Ja raz byłem z wieczorem autorskim w Przemyślu i zwiedzałem w okolicy 
taki Uniwersytet Ludowy, mocno lewicujący. Asystowałem przy jakiejś zabawie 
chłopców i zrazu nie rozumiałem kierownika, jak strofował silnych i 
wypychających się naprzód: "Baw się na słabszego!" Ale potem zrozumiałem. Tylko 
czy to nie prowadzi też do bałaganiarstwa i złej roboty? Bo czy każdy homme 
m~ediocre jest właśnie taki jak Oldak? - Tu masz rację. Nie każdy. Zygmunt jest 
swojego rodzaju geniuszem przeciętności - i Ewa dodała ze śmiechem: - Ja 
myślałam, że ci powiem rewelację, a ty nic... - Przeciwnie. Świetnie to 
zobaczyłaś. Tylko nie uogólniałbym takiego pojedynczego wypadku. Wiesz, mam nie 
najlepsze wiadomości z Torunia. Mama od paru tygodni miewa temperatury, a 
lekarze nie mogą rozpoznać, na jakim tle. Joasia pisała... - Czemu zaraz nie 
powiedziałeś? Ach, to się zmartwiłam... - Jakiś uparty rozstrój gastryczny, może 
nerwica przewodu pokarmowego? Chyba nic alarmującego, bo sama Katula nic o tym 
nie wspomina w ostatnim liście. Za to donosi o ślubie profesora Góreckiego z 
jego asystentką, o czym pewno dostałaś i ty zawiadomienie, bo myśmy w tych 
dniach dostali, post factum. - Już się ożenił? Jak czas leci... Zdawało mi się, 
że dopiero co zawiadamiał o narzeczeństwie, Katula pisała mi wtedy... Czekaj, 
znajdę ci ten list, mam go tu gdzieś na wierzchu. Zaraz... o jest. Słuchaj! 
Słuchasz? Bo nie mówiłam z tobą o tym liście... Słuchasz? - Jak najbardziej. Do 
nas też Katula pisała o tym narzeczeństwie, prosiła, żebyśmy w jej zastępstwie 
byli na ślubie, ale ślub się odbył po cichu. - A do mnie inaczej... - 
przebiegłszy wzrokiem początek listu Ewa czytała: - "Nie dziwi mnie ta 
wiadomość, sama pana Tadeusza zawsze na ożenienie się namawiałam, ale zdecydował 
się dopiero, jak zmarła stara Bonisia i został pozbawiony jej opieki. Narzeczona 
ma 26 lat, więc trzydzieści lat różnicy wieku z okładem ("to i Józio aż tak 
dalece nie przesadził" - opuściła w głośnym czytaniu), ale kochane profesorzysko 
doskonale się trzyma i zawsze ozdobnie piękny, a panna sądząc z fotografii, 
którą mi przysłał, owszem, ale nic szczególnego. Pisze jeszcze, że jego 
narzeczona urodziła się w miesiąc po śmierci pierwszej żony i jak możesz się 
domyślić, dalej o reinkarnacji, to jego bzik. Daj mu Boże szczęście na stare 
lata, choć to trochę jak z królem Dawidem. A co do tej młodej osoby to wpadnie w 
worek złotych myśli i w nim utonie. Bo pan Tadeusz to silna osobowość i pod 
pantoflem nie będzie..." Chwilę milczeli, Józef się zaśmiał: - No, jak na 
Katulę, to dosyć sophisticated. - Ale jak myślisz? Czy to mogło źle wpłynąć na 
zdrowie Katuli? - To tak dawno, jak się oświadczał i mama nigdy nie brała tego 
serio. Tyle lat byli w najlepszej przyjaźni. Ale wszystko możliwe... Myślę, żeby 
pojechać do Torunia. - A jak Ludmiła teraz? Te ataki bolesne nie powtarzają się 
więcej? - Nie powtarzają się i stan zdrowia Ludmiły można uważać za znakomity. 
Doktór Dropiewski nie jest na szczęście sławą, ale dobrym lekarzem. On pierwszy 
wbrew największym profesorskim powagom orzekł, że te ataki bolesne to nie żadna 
angina pectoris, tylko skurcze splotu słonecznego, i miał rację. Ludmiła od 
dawna nie bierze nawet żadnych medykamentów. - Ludmiła sama jest splotem 
słonecznym. Dropio nie udaje maga, ale ma dużo zdrowego rozsądku i utalentowany 
diagnosta. Biedny Dropio, rzadziej go teraz widuję. Czy bardzo zmienił się po 
śmierci żony? - Już całkiem popuścił cugle swojej niewyparzonej gębie, a oprócz 
tego uprawia taki kult pamięci owej żony, że czegoś podobnego nie widziałem. Ich 
małżeńskie łóżka stoją jak dawniej przy sobie, na jej nocnym stoliku leży 
książka otwarta na stronicy, którą przed śmiercią czytała. W mieszkaniu i w 
trybie życia wszystko musi być tak jak za życia żony, Dropio co niedziela jeździ 
na Powązki, słowem - ostentacja wierności. - Daj spokój, Dropio mimo sprośnego 
języka to najniewinniejsza dusza w Marchołtowym ciele. - I 
najsentymentalniejsza. Jest przy tym w przyjaźni taki wymagający i uraźliwy, że 
to niecierpliwi nawet Ludmiłę. A co z panią Sabiną, nic jakoś o niej nie mówisz? 
- Sabina... to cały problem i bardzo przejmujący. Gorzka, trudna, przekorna... 
Mówi zawsze co innego, niż się oczekuje, choć robi, zdaje się, zawsze to, czego 
się po niej oczekuje. Mądra i niemądra. Z pretensji do wszystkich i wszystkiego 
popada w czułość i entuzjazm. Ale jak się pomyśli, że musi znosić Antolka... - 
Właśnie... Ale Zygmunt go znosi? - Nawet bardzo... Tak jak król byłby dumny ze 
swego, powiedzmy, karła. Zygmunt ma królewskie samopoczucie. Sabina świetnie 
opowiada i bardzo źle pisze. - To i ona pisze? - Co gorsza, wyobraziła sobie, że 
Stefan skradł jej karierę literacką. - To nieszkodliwy obłęd. - Te jej pisaniny 
są postne, ale w mówieniu i zachowaniu jest soczysta, nawet mówiąc trochę 
przesadnie - dynamitarna. Byłaby świetnym tematem, ale nie dla Stefana. Dla 
ciebie. To trudno tak jednym haustem opowiedzieć, a widzę, że się spieszysz. - 
Tak - Tomyski spojrzał na zegarek - mam się spotkać z Ersztynem... - Boże, gadam 
o głupstwach, a nie pytam o najważniejsze! Jest już "Anioł z hieną"? - "Anioł i 
hiena". Jest wreszcie od wczoraj w księgarniach. - I nie przyniosłeś 
egzemplarza!? - Jeszcze nie mam autorskich. Przyniosę w zębach... - Widzisz! 
Łaziłeś z tym do innych, co się wahali, a Ersztyn przyjął to bez namysłu i w 
takim tempie wydrukowali! Po co wędziłeś to tyle lat w biurku? - No, nie 
wędziłem. Też przerabiałem sporo. - Na pewno niepotrzebnie. Powienieneś był od 
razu dać to Ersztynowi, a ty się wciąż wzdragałeś. - Aż trzy osoby z rodziny u 
jednego wydawcy, to jakoś nieelegancko. - Wiesz! Co za idiotyczne skrupuły. Ale 
leć, leć. I zadzwoń prędko, to się umówimy we troje... Ewa nie zatrzymywała 
Józka, bo spieszyło jej się do książki Stefana. Czytała całą noc... Ależ tak, 
była tam Sabina, co prawda wstawiona w inne czasy, starsza pani już w początku 
stulecia, snadź od młodości miała w sobie zawiązki wszystkich dzisiejszych cech, 
Stefan był jasnowidzem... Zawirowało w niej od myśli, wstrętów, zdumień. "Jezu, 
do jakiego stopnia pisarz nie jest kimś niewinnym, chce czy nie chce, żyje na 
koszt bliźniego... Być może tylko muzyk jest niewinny, tylko pejzażysta, może 
tylko abstrakcjonista? Ale wtedy pada zarzut nieludzkości. Więc ludzki, ale 
winny, niewinny, ale nieludzki... Jak ocalić sztukę? Oddać ją tylko w służbę 
przedmiotów użytkowych, wedle "prorokowania" w moich "Myślach na stronie"? Ale 
przecież ta sabinowata nie_sabina w powieści Stefana jest przepyszną kreacją... 
Co ja histeryzuję o jakieś głupstwo... Prawdopodobnie wszyscy pisarze przez całe 
życie spotykają się z takimi pretensjami... Stefan wydobył z tej postaci 
śmieszność, ale i światło... Jednak żeruje się w końcu na innych, z najbliższych 
istot przyrządza się tę potrawę twórczą... Gdyby żył, co by z naszego życia 
wyiskał? Ach, ta kompozycja przyrody w tych Zadrach i te nasze złośliwe figle 
plastyczne... Rzucić sztukę... Nienawidzę sztuki... Zło to nie pokusa, to 
naturalny roztwór, w którym prosperujemy... Pokusą jest dobro i od tej pokusy 
uciekamy..." Tymczasem nie chciano, aby rzuciła sztukę. Po raz pierwszy 
proponowano jej wystawę solo, jej własną w Krakowie, a potem we Lwowie. 
Telefony... listy... interesanci... Rzuciła wszystko i szukała "dziennika" 
Stefana, tej książeczki, którą w czasie wojny jemu i Jankowi zrobiła. Znalazła. 
Teraz czytała to inaczej niż wtedy, kiedy szło jej tylko o krótki czas ich 
nieporozumienia. Teraz czytała chciwie, tropiąc śledczo wszystkie stroniczki 
zapisane tak drobno, że prawie nieczytelnie. Chciała wiedzieć, co by z niej, z 
ich bliskości rzucił na pożarcie twórczości? Okrutne poznanie! W tym dzienniczku 
nie było jej, Ewy, nie było wcale. Wojna, potem sprawy twórczości, ogólne, 
polityczne, obserwacje o ludziach i rzeczach... Bardzo dobrze, nie idzie o 
intymności, ale żeby choć ślad, domysł, że ona, Ewa, tak wielki obszar jego 
życia wypełniła, i że on samochcąc przecie tak swoje życie nią wypełniał. Przez 
okres dziesięciu prawie lat kilka zwięzłych napomknień o "Basi", a o niej 
zaledwie raz: "Ewa - moja dziwnie mi się przez jakiś czas wydawała", i raz: "Nie 
będę z tego powodu robił scen Ewie, bo i po co?" Za to na przestrzeni od 1917 po 
przedostatni rok życia od czasu do czasu krótkie wzmianki: "widziałem z daleka 
tego bęcwała Gorz.", "znów spotkałem tego ogiera Med. Gorz.", "Gorz. znowu w 
kawiarni". Tymi strzępami musiała mierzyć głębię jego urazy, a urazą głębię jego 
miłości. Ale na litość Boską, czego chciała? Wszystko inne było między nimi 
dwojgiem i nigdzie indziej być przecie nie mogło. Jaka zgroza zdjęłaby ją, gdyby 
wszystko, co ze sobą przeżyli, znalazła w tym dzienniku... Nie, on nas umyślnie 
pominął, żeby swobodniej spreparować w twórczości, a dzienniczek to alibi, że 
niby nic z autentycznych faktów nie wzięte z ich życia w tej nie istniejącej 
powieści, którą widziała przed oczyma, pisaną ognistymi głoskami. Tak czy owak, 
jej zupełna, choćby tylko ludzka nieobecność w dzienniku była straszna, jakby 
ona, Ewa, umarła na długo przed Stefanem. Sporo dni nosiła w sobie tę nową 
wiedzę, która, być może, nie była żadną wiedzą i rzeczą emocjonalnie obojętną, 
zaprzątającą tylko bezpłodne myśli. "Zaraziłam się fantasmagoriami od Sabiny i 
tracę tylko czas - pomyślała któregoś wieczora. - Od jutra wezmę się w karby". I 
zmęczona nie rozbierając się i nie gasząc lampy położyła się na chwilę na 
tapczanie. Tu raptownie zasnęła i od kilku lat po raz pierwszy znów przyśnił jej 
się Stefan. Dostała niby to list od Katuli, że Stefan żyje, był w Australii, 
wrócił i teraz jest w Paryżu. Pisał już do Sabinmy (bo list był niby to i od 
Sabiny), że nie chce się widzieć z Ewą. Pociągi, perony, droga do Paryża, ulice 
Paryża wśród zadrzańskiego boru, lękliwe poszukiwania, lecz nigdzie nie ma 
Stefana, już wyjechał do Ameryki, ktoś to mówi, Ewa płacze, że on się gniewa o 
tego głupiego Medzika... Zbudziło ją czyjeś wejście do pokoju. To Lodzia. - 
Proszę pani - rzekła - ludzie mówią, że pan marszałek Piłsudski umarł. Ewa przez 
chwilę wydobywała się z parysko_zadrzańskiego snu. Siadła na tapczanie. - O, 
Boże... A która to godzina, Lodziu? - Już dobrze po dziewiątej, ale dozorczyni 
przyleciała zapytać, bo u nich nie ma radia. Ewa przekręciła gałkę aparatu. Po 
małej chwili zaczął brzmieć w pokoju fragment z "Eroiki" Beethovena. Lodzia, 
która nie była zbyt muzykalna, zapytała nieśmiało: - To żałobne? - Żałobne. 
Rozdział 18 Temperatury pojawiły się u Katarzyny Tomyskiej przed trzema laty, 
potem znikły razem z innymi objawami niezdrowia i przez dwa lata stan jej był 
znośny, a umysłowo nawet bardzo sprawny. Teraz już od miesiąca gorączki nie 
opuszczały Katarzyny ani przez dzień, podnosząc się niekiedy ponad 38), nie 
spadając nigdy poniżej 37). Joanna miała kilku przyjaciół lekarzy, ojców 
uczennic (wykładała od dawna w żeńskim gimnazjum), wszystkich postawiła na nogi, 
zbierali się na konsylia, robili badania i analizy, przyczyn gorączkowania 
znaleźć nie mogli; wiązali chorobę z prawdopodobieństwem nagłego rozwoju 
sklerozy, ale brakowało kilku elementów pozwalających stosować leki 
przeciwsklerotyczne; ciśnienie było wyjątkowo niskie, rentgen klatki piersiowej 
nie wykazywał szczególnych zmian w aorcie ani w sercu, a środki przeciwzakaźne 
drażniły tylko i osłabiały organizm. Joanna wezwała sławę toruńską, doktora 
Krenca, zalecił nowy środek - transfuzję krwi, ale to wymagało przewiezienia 
chorej do szpitala, czemu Katarzyna oparła się z nieoczekiwaną irytacją. - Nie 
ruszajcie mnie z miejsca! Mnie wszystko boli, nie ważcie się ruszać mnie z 
miejsca! Błagam! - wołała prawie, lecz nie błaganie było w jej wysilonym głosie, 
były w nim rozpacz i żal, jakby chciano jej zrobić coś dodatkowo złego. Bóle 
niewiadomej natury, atakując wszystkie członki, jak i całe wnętrze, były przez 
jakiś czas tak dotkliwe, że zdecydowano się zastosować silny środek 
znieczulający, po którym Katarzyna powiedziała: - Co za szczęście... - i z 
błogim uśmiechem zasnęła. Bóle, o dziwo, nie wróciły, ale nastąpił okres 
gniewnego wstrętu do jedzenia i stan apatii, a niewysokie temperatury dalej 
wyczerpywały organizm. "Wypadek nietypowy - myślał Józef Tomyski siedząc smutny 
przy łóżku matki - a lekarze jak politycy są bezsilni, jak coś nie podpada pod 
szablon. Trzeba talentu albo geniuszu, żeby taki wypadek odgadnąć, a co dopiero 
leczyć. Geniusz zdarza się wśród lekarzy nie rzadziej niż w innych zawodach, ale 
skąd wiedzieć, w którym z nich tkwi? "Gorączki, kumy śmierci" - usiłował sobie 
przypomnieć, z jakiego to jest Mickiewicza - chyba z jakiegoś młodzieńczego, z 
jakiegoś "podług Schillera, Goethego czy Byrona"" - męczył się szukając 
kontekstu, jakby to mogło coś pomóc. Patrzył na drzemiącą twarz matki tak 
jeszcze mimo przekroczonej siedemdziesiątki gładkłą i niestarą, na jej ciemne 
włosy ledwo na skroniach posiwiałe; czekał na niepodobieństwo, na to, żeby 
otwarła oczy i rzekła coś wesołego, czuł się zupełnie, obrzydliwie bezradny. 
Usłyszawszy zgrzytanie kluczy, pomyślał: "Joasia", i przeszedł na palcach do 
drugiego pokoju. - Jaka temperatura? - zapytała Joanna. - Trzydzieści siedem i 
osiem. To znaczy... dwie godziny temu. - Byłam u doktora Jentysa. Porobił na 
nowo wszystkie analizy. Nie ma nic takiego, co by tłumaczyło te uparte gorączki. 
Doktór Krenc mówi, że niewydolność krążenia może dawać takie stany zapalne 
trudne do przechwycenia. Nazywa to autointoksykacją organizmu. - Nazywa... 
nazywa... Teraz mama jest słaba, ale jak wyzdrowieje, to musimy ją przewieźć do 
Warszawy. Trzeba zrobić wszystko, co w naszej mocy... Joanna dziwnie popatrzyła 
na brata, żałośnie i pobłażliwie. - Jak ty to sobie wyobrażasz to wyzdrowienie? 
- spytała. - Czy nie widzisz, jak mama jest przeraźliwie wycieńczona? Przecież 
od dwu tygodni prawie nic w ustach nie miała. Odmawia... - Odmawia... - 
powtórzył Józef osowiale. "Tak - myślał - Katula odmawia żyć, tak, zdaje się,- 
że odgadłem ten rodzaj choroby, to jest odmowa życia. Namówić ją jeszcze na 
życie mógłby tylko ktoś, kto by bardziej od wszystkiego na świcie pragnął jej 
wyzdrowienia, kto by chciał za wszelką cenę, za cenę własnych największych 
wartości ratować ją, zachować, zatrzymać. Może to tylko raz w życiu się udaje... 
Może ja tego dokonałem pielęgnując Ludmiłę po tym strasznym bolesnym ataku 
serca, kiedy kilku największych doktorów dawało jej ledwie parę tygodni życia, a 
minęło już przeszło trzy lata i wszystko dobrze... Tylko Dropiewski w to nie 
wierzył, tak, Dropio był moim sprzymierzeńcem, a może sprowadzić Dropia? Leczył 
kiedyś Katulę..." Joanna przymknęła drzwi do pokoju matki, zapaliła lampę - były 
już wczesne listopadowe zmierzchy - i stanęła przy nagrzanym piecu. Józef usiadł 
przy niej i pocałował ją w rękę, ale myśli jego już ześlizgiwały się na nową 
książkę, którą pisał i od której z większym trudem odbiegał ku Toruniowi niż od 
Ludmiły. Słyszał, że Joanna coś mówi o zeszytach czy szkolnych stosunkach, ale w 
jej słowa wciąż wdawały się obrazy rozdziału, który zostawił przy Mokotowskiej 
na biurku. Raptem zapragnął nad wszystko w świecie mówić o tym rozdziale z 
Joasią. Zdumiał się, jak dalece każdy jest zainteresowany tylko samym sobą i jak 
dalece każdy potrzebuje drugiego człowieka, żeby to zainteresowanie sobą mu 
przekazać. I jakie to jest błędne koło, wieczne mijanie się i wszystkich 
wzajemna nieobecność, bo żeby kogoś sobą zainteresować, trzeba nie interesować 
się sobą, lecz tym kimś właśnie. "Tę sztukę posiada Ludmiła - myślał. - Ja jej 
nie mam, a tak jej potrzebuję, teraz już nawet nie tylko w drugich, żeby ich mną 
napełniać, teraz już i w sobie... dlatego jestem z Ludmiłą..." Joanna mówiła 
zwyczajnym głosem: - Żeby nie choroba mamy, to miałbyś tu już nie wiem ile 
delegacji proszących cię o wieczór autorski, a choćby o pokazanie się. Odkąd 
wiedzą, że tu przyjeżdżasz, zawrzało w światku toruńskim. Jesteś niemożliwie 
sławny. Mówiła o nim, od razu stała się fascynująca i ważna, lecz jednocześnie 
zainteresowanie sobą i nawet pisaną książką znacznie w nim osłabło. - Sława 
towarzyszy niektórym ludzkim czynnościom. Dobra, póki dotyczy tego, co robimy, 
nieznośna, kiedy atakuje nas osobiście - rzekł szczerze. - Zresztą w Toruniu 
mogę tylko figurować jako twój brat, chyba ty jesteś tu bardziej znana ode 
mnie... A najsławniejszym człowiekiem w rodzinie był przez kilka dni Janek, 
jakieś dziesięć lat temu, co to, pamiętasz, odbywały się te wielkie zawody 
jeździeckie na śniegu w Zakopanem i Janek wziął wszystkie nagrody. Ewa, Stefan i 
ja razem wzięci nie mieliśmy i nie będziemy nigdy mieli tyle sławy, ile on jej 
zdobył wtedy razem ze swoim koniem. - Tak, pamiętam, cała prasa szalała pełna 
fotosów porucznika Wochelskiego... był jeszcze wtedy porucznikiem... Ale on też 
nie ma zmysłu do cieszenia się takimi rzeczami, w żadnym liście nawet nie 
wspomniał o tych swoich konnych tryumfach. Józek, co jest z Ewą? - Nie wiem. To 
już cztery lata minęły, jak Dropio doradził jej ten pensjonat w Beskidzie 
Zachodnim, tę Bukową pod Gorlicami... odtąd przepadła dla nas... to już nie ta 
sama, nie nasza Ewa. Ale jej cykl "Góry" jest fantastycznie dobry... - 
Donosiłam, że mamie tak się pogorszyło, i odpisała, że przyjedzie "w tych 
dniach"... To już tydzień minął, a jej nie widać. Zamilkli oboje. Józef nie 
przyznał się, że przebywając z Ludmiłą na Huculszczyźnie odwiedził był raz Ewę w 
owej Bukowej, gdzie poznał człowieka nazwiskiem Paweł Żwan, właściciela 
niedużego folwarku, ratującego beznadziejną sytuację gospodarczą pensjonatem - 
popularnym nie tyle w związku z urokami powietrza i pejzażu, ile na skutek 
nieodpartego uroku owego właśnie Pawła. Nikt z dzieci Matyldy i Katarzyny nie 
był skłonny do intymnych wynurzeń, więc i Joanna nie udzieliła własnych 
spostrzeżeń na temat Ewy. Ledwo dosłyszalny szelest i niewiele głośniejsze 
westchnienie Katarzyny z jęknięciem na wydechu przerwało ich półszeptaną 
rozmowę. Weszli na palcach do pokoju matki, Józef przekręcił kontakt małej 
lampki na stoliku opodal łóżka. Nie patrząc na nich Katarzyna mówiła z gnuśną 
niechęcią: - Oddajcie Wrombczyn, coście zrobili z Wrombczynem? Tam są przecież 
Ildzia i Rafał... Ildzia i Rafał... Ildzia i Rafał... - powtarzała coraz ciszej. 
- Sucho w ustach - szepnęła po chwili. Józef przysiadł na łóżku i podał zawsze 
stojąc w pogotowiu szklankę wody z cytryną, chora umoczyła w niej usta i 
przełknęła dwa razy. - A może herbaty, mama? - spytał. - Joasia zrobi nam 
herbaty, napijemy się, prawda? - Nie, mnie kawy nie potrzeba - odpowiedziała 
sennie i odwróciła głowę. Wycofali się z powrotem do Joanny, która mówiła 
szeptem: - O, Boże, taka nieduża gorączka i mama nie jest całkiem przytomna. - 
Nie popadajmy w panikę, mama mówi na pół przez sen. To chyba dobrze, jak śpi... 
Słyszałem, że beznadziejnie chorzy przestają spać... Rozległ się lekki dzwonek, 
jakby ktoś musnął tylko elektryczny guzicezk. - To Ewa - szarpnęła się Joanna. - 
To dzwonek Ewy... Tak, to była Ewa. Objawiła im się taka, jaką znali jeszcze 
nawet przed śmiercią Stefana, młoda mimo upływu lat, promienna i pełna 
optymizmu. Joanna zareagowała na jej wejście, jak na wdanie się w straconą 
sprawę nadprzyrodzonych sił. Wypadła od razu ze stanu oschłej rezerwy i 
rozpłakała się w ramionach Ewy, jak płakiwała kiedyś w dzieciństwie z byle 
powodu, jak nie płakała już teraz nawet wobec największych smutków swojego 
życia. Twarz Tomyskiego rozbłysła ku Ewie czułą radością, ale natychmiast zgasła 
przybierając wyraz podejrzliwej dezaprobaty. Joannę zdumiała powściągliwość, z 
jaką ją witał. Gdy Ewa oznajmiła im, że może zostać w Toruniu przez kilka dni, 
powiedział nieoczekiwanie, że skorzysta z jej zbawczej obecności, by "skoczyć do 
Warszawy", jest pociąg jeszcze tego wieczora. Przybycie Ewy otrzeźwiło cokolwiek 
chorą i wywołało coś, w czym obie z Joanną łapczywie usiłowały dopatrywać się 
polepszenia. - Dokonałaś cudu - mówiła Joanna. - Mama zaczęła nawet odrobineczkę 
jeść. To samo mniej więcej mówiła Katarzyna, gdy w czasie szkolnych zajęć Joanny 
zostawała sam na sam z Ewą. - Jak ty jesteś - mówiła - to ja czuję, że jesteś. 
Joasia tu mieszka, ale żyje w szkole, czy nie wiem gdzie.. Biedna ona, jak umrę, 
to przepadnie, bo zawsze miała ze mną choć pozór domu... Rozmowność Katarzyny 
wzmogła się do tego stopnia, że nie brakło i wypytywań o chłopców. Ludwik dawno 
się już ożenił, miał dwu sporych synów i był nauczycielem, a nawet kierownikiem 
szkoły powszechnej gdzieś na wsi za Łowiczem. - Tak wszyscyście nim pomiatali - 
mówiła Katarzyna - a przecież wyszedł na człowieka. Ildzia zawsze w niego 
wierzyła. - Janek... cóż... oficer w małym garnizonie, jakież to życie... 
Powienien był skończyć rolnictwo, ale mnie nie posłuchał... Jeden Ludwik okazał 
się normalnym człowiekiem. Ewa nie wyprowadzała Katuli z błędu co do normalności 
człowieczeństwa Ludwika; cieszyła się po prostu, że coś chorą zajmuje, cieszyła 
się bardziej, niż upoważniała sytuacja, zdawało się, że możność "dokonywania 
cudów" jest jej potrzebna do czegoś własnego, równie mało nadziei rokującego jak 
choroba Katuli. W ostatni wieczór pobytu Ewy temperatura po raz pierwszy spadła 
na 36,5, a i następnego ranka nie podniosła się wyżej. Wezwany lekarz 
zastrzyknął kamforę i rzekł do Katarzyny: - A więc przetrwaliśmy dzielnie 
najgorsze, ale rekonwalescencja będzie długa. Dobra myśl - wola życia, musi pani 
nam pomóc. W drugim pokoju pisząc receptę mówił: - Glukoza raz na dzień 
dożylnie, kamfora co cztery godziny, przyślę pielęgniarkę, posiłki często, ale 
po troszeczku, żadnych ograniczeń diety, mogą być smakołyki pobudzające apetyt, 
sok z winogron, z pomarańcz, lekkie rzeczy, kura, chudy rosół, trochę czerwonego 
wina, czarna kawa w małej ilości. Damy też digitalis w kroplach, to jest prócz 
glukozy jedyne lekarstwo nasercowe. Zapytany, czy spadek temperatury oznacza 
rzeczywiście rekonwalescencję, powiedział: - W takiej natury schorzeniach 
możliwe jest cofnięcie się nieuniknionych procesów nawet na dłuższy czas. Ale 
niedomoga serca i krążenia jest bardzo duża. W tej chwili bezpośredniego 
niebezpieczeństwa nie widzę, jednak stan jest raczej poważny. Ewa załatwiła 
aptekę, kupiła importowanych szklarnianych winogron, pomarańcze, cytryny, 
szynkę, sardynki, czerwone wino. W południe przyjechał Józef, a w dwie godziny 
potem Ewa odjechała rozdzieliwszy między pozostających słowa otuchy i nadziei. 
Przez krótko była kimś, kto bardziej od wszystkiego na świcie pragnął życia i 
zdrowia Katuli, a teraz odjeżdżała pewna, że pragnienie się ziści. Katarzyna 
była tak słaba, że zobojętniała i na obecność Ewy, a w każdym razie żegnała ją 
bez większego wrażenia. Rzekła matowo: - Napisz chłopcom... chłopcom Ildzi... 
E_e... co tam im będziesz pisać. Józefowi przypatrzyła się ze zdziwieniem. - 
Jesteś? - spytała. - Myślałam, że wyjechałeś... Joanna przygotowała posiłek - 
szklaneczkę wina z wodą, dwie miniaturowe tartinki z masłem i odrobinę kawioru 
ofiarowanego przez kogoś z przyjaciół. - Nie męczcie, ja nie mogę... nie 
przełknę... już wszystko zjadłam i wypiłam - prosiła Katarzyna półgłosem. A gdy 
błagali najczulszymi słowami, by jednak spróbowała, krzyknęła nagle jakby 
ostatkiem sił: - No, daj, daj, niech zeżrę, niech wyżłopię! - Katuleńko, 
zaszczyciłaś zbyt gargantuicznym stylem tę porcyjkę, godną najwyżej stołu 
krasnoludków - zażartował Józef pokonując grozę wywołaną komicznym zestawieniem 
grubych słów Katarzyny z ilością i jakością podawanej zakąski. - Bądź dobrym 
krasnoludkiem, Katula, skosztuj tej odrobiny. Doktór mówi, że to ważniejsze od 
lekarstw. - Dla jego końskiej gęby wszystko dobre... dajcie to koniowi... ja nie 
przełknę... nie mogę... Dławi... dławi... Je_zus Maria... - zatchnęła się. - Idź 
po doktora Krenca... Idź prędko... - rozkazała szeptem Joanna. - Ja nie wiem, co 
robić... nie wiem, co robić - powtarzała z rozpaczą. - I ja nie wiem, ale już 
idę. Przyszli doktor i pielęgniarka, zrobili, co do nich należało. Katarzyna 
otwarła oczy i coś na podobieństwo uśmiechu rozciągnęło jej rysy. Nie odezwała 
się więcej, ale wypiła kilka łyżeczek czarnej kawy, oddychała też lżej, tylko 
bardzo pomału i jakby z rzadka. - Spokojnie, drodzy państwo - mówił odchodząc 
doktor Krenc - spokojnie. Zapaść została na razie opanowana, pozwólcie matce 
spać. Jutro może da się w domu zrobić odżywczą kroplówkę, dziś wystarczy 
glukoza. Weźcie oboje po dwadzieścia pięć kropel waleriany i spokój, moi drodzy. 
Śmierć jak życie, rzecz ludzka, rzecz zwyczajna... Rozdział 18 (c.d.) Tej nocy 
Katarzyna umarła. Joanna rozwlekłym, cudzym głosem dawała Józkowi polecenia 
dotyczące wszystkiego, co było do załatwienia na mieście. W połowie ostatniego 
zdania usnęła, głowa zesunęła jej się bezwładnie na poręcz kanapy. Józef 
ostrożnie podjął jej nogi, ułożył całą na sofie i okrył pledem. Dochodząca 
służąca, nosząc częste w tych stronach imię Kunegunda, popłakując myła i 
ubierała zwłoki "starszej pani". Tomyski pomagał jej, zdrętwiał, kiedy poczuł, 
że Katarzyna jest zimna, lecz pościel pod nią zachowała ciepło żywego ciała. 
Wyszedł. Późnolistopadowy dzień był mroźny i szary jak popiół, drobny, suchy 
śnieg wiał ulicą i także zdawał się nie biały, ale szary jak popiół. Poczta... 
długo czekał na połączenie telefoniczne, dodzwonił się w końcu do Ludmiły i do 
doktora Dropiewskiego, przekazał im instrukcje w związku z pogrzebem w 
Warszawie. Źle było słychać, zdenerwowany musiał podnosić głos i po kilkakroć 
powtarzać to samo: - Tak. Tak. Joasia życzy sobie pochować mamę w Warszawie. 
Tak, jest ostatni rok w Toruniu. Tak. Od wakacji przenosi się do Warszawy. 
Przewóz? Chyba jutro. Dam jeszcze znać. Nie. Zakład Pogrzebowy wszystko załatwi. 
Tak. Nie. Tak. Nie słyszę... Teraz depesze do Ewy, do Janka i Ludwika, do 
Góreckiego chyba... Wypisywał prosty surowy tekst myląc się, drąc blankiety, 
wypełniając nowe. - Depesze zwykłe czy pilne? - spytała urzędniczka. - Wszystkie 
pilne, przepraszam, zapomniałem podkreślić. - Nie szkodzi. Nazajutrz po południu 
Józef i Joanna wracali zmarznięci z dworca towarowego, gdzie toruński Zakład 
Pogrzebowy z należną ceremonii elegancją umieścił trumnę Katarzyny w przybranym 
świerczyną wagonie przeznaczonym na 16 sztuk ludzi czy 8 sztuk bydła czy koni; w 
danym razie z sąsiedniego wagonu przez poprzeczne okienka wyglądały rżąc smętnie 
szlachetne głowy koni. W powrotnej drodze Joanna wstąpiła do doktorostwa 
Jentysów (mała pracownia analityczna), którzy już wczoraj odwiedziwszy z 
kwiatami zwłoki Katarzyny ofiarowali ulubionej nauczycielce ich córki pokój we 
własnym mieszkaniu i obiecali z pomocą Kundzi przewieźć jej rzeczy i meble, 
zanim wróci z pogrzebu w Warszawie. Joanna przekazała im spis tego, co miało być 
sprzedane względnie podarowane Kunegundzie. Czekając na ulicy Tomyski 
machinalnie wszedł do sklepiku, gdzie kupił krążek jałowcowej kiełbasy i butelkę 
wódki. Byli nie tylko zziębnięci, ale i wygłodzeni, a nie pamiętał, czy znajdzie 
się coś u Joanny. Ale kiedy wrócili, zastali wbrew temu, na co i w sobie, i w 
mieszkaniu byli przygotowani, stan rzeczy, który mimo woli przyniósł im pewną 
ulgę. Kunegunda została dłużej niż zazwyczaj, pokoje były wysprzątane, puste 
łóżko Katarzyny - schludnie zaścielone, wszystkie lampy pozapalane, a na stole u 
Joanny zastawiona istna uczta złożona z wszystkiego, czego Katula nie mogła była 
przełknąć. Zakupione przez Ewę holenderskie czarne winogrona, pomarańcze, 
wędzona cieniutko pokrajana polędwica, butelka wina prawie pełna, sardynki, 
puszka z kawiorem ledwo tknięta. - Niech sobie siędą i posilą się z Bogiem - 
zapraszała Kunegunda. - Nieboszczka starsza pani markotna byłaby, jakby to się 
miało zmarnować. Jażem już swoje zjadła i tera pójdę, bo mnie moi tam wyglądają, 
a panienka niech jedzie spokojnie, przeprowadzkę się zrobi galanto. Kiedy 
zostali sami, Tomyski wyjął z teczki wódkę i kiełbasę. - Jak ja teraz wyglądam z 
tym prostackim zakupem, kiedy Katula nam taką stypę zgotowała - rzekł w zadumie. 
- Listopad... W myśl tradycji Mickiewiczowskich "Dziadów" należałoby to wszystko 
włożyć nie do naszych żołądków, ale mamie do trumny... Cóż, kiedy trumna już się 
toczy na kołach... Dziwne doprawdy te nasze wędrowne pogrzeby... A ojciec leży 
przecież w Kaliszu... - Tak przykro, że mama umierała z takim jakimś gniewem, z 
takimi słowami, jakich nigdy żyjąc nie używała. Ja to sobie wyrzucam jak wielką 
winę. To przez moje usposobienie nazbierało się w niej tyle goryczy. Nie byłam 
dosyć dobra, wesoła... - Ach, Joanka, gdybyśmy wiedzieli, ilu rzeczy jesteśmy 
winni, to nikt nie byłby w stanie znieść życia, tak mało w każdym niewinności... 
Ale widzisz... tragedia króla Leara nie wyczerpuje się na tym, że dzieci są złe. 
Może pojawić się, kiedy dzieci są najpoczciwsze. Myśmy byli dobrymi dziećmi, ale 
zapomnieliśmy, że Katula potrzebowała królestwa, a nie tylko uczestniczenia w 
naszym życiu. Toteż jej usposobienie w ostatnich dniach życia przypominało tę 
chwilę, kiedy król Lear błądzi po skalistym wybrzeżu i woła wśród burzy: 
"Grzmijcie, pioruny, lej, dżdżu, błyskaj ogniu..." - Mam wrażenie, jakby 
odjechała, a ja się z nią nie pożegnałam. Nie znalazłam dość słów miłości... - 
Nie nabijaj sobie tym głowy, kochanie. Myśmy jej nie żegnali, do końca 
ratowaliśmy. Zresztą konający to Wielki Cudzoziemiec, obojętny już na bliskich, 
żyjących czy umarłych. Tak się to ciągle dzieje, a takie niepojęte... - O której 
mamy pociąg? - Mówiąc stylem kolejowym o zero pięć, mnóstwo czasu, ale radzę już 
pójść za radą Kunegundy alias Kingi. Ja przyznaję, że nie jestem w stanie oprzeć 
się bankietowi Katuli. Co ci nalać, mojej wody czy wina? Usłyszeli ze 
zdziwieniem, a nawet z pewnego rodzaju dreszczem, że ktoś zadzwonił. - Poczekaj 
- zatrzymała Joanna brata i sama poszła otworzyć. W drzwiach stał Janek 
Wochelski; poważny i najwidoczniej wzruszony podniósł dwa palce do swej 
ułańskiej czapki, a po mgnieniu chwycił Joannę w objęcia. - Chciałem być z tobą, 
Nunia - mruknął. - Chciałem być z tobą, jak ty kiedyś... - nagle spostrzegł 
Józefa, zawstydził się i popatrzył na niego przez ramię Joanny z tak osłupiałym 
pomieszaniem, jakby dopiero teraz uprzytomnił sobie jego istnienie i że go 
nieuchronnie tu spotka, oczywiście, przecież na depeszy był podpis: Joanna i 
Józef. Uściskali się, dobra twarz Janka zalśniła serdecznością. - No, Józek, w 
jakich to się okolicznościach spotykamy... - Siadajcie, jedzcie i pijcie - 
rzekła Joanna. - Pewno jesteś zmęczony i głodny z drogi, a my od kilku dni 
prawieśmy nic nie jedli. - Tak, nic w drodze nie miałem w ustach, a głównie ze 
zgryzoty. To już tyle lat, a zawsze miałem wyrzuty sumienia wobec cioci Kachny, 
że ją kiedyś tak zmartwiłem, tak zlekceważyłem jej starania, żebym się dostał na 
studia... I nie zdążyłem jej przeprosić... - Każde z nas kiedyś ją zmartwiło, a 
teraz ona zmartwiła nas na dobre i na zawsze, a my żłopiemy jej wino i zżeramy 
jej kawior... Taki jest porządek spraw ludzkich - powiedział melancholijnie 
Tomyski. - Tylko wiesz, Janek - zauważyła Joanna - my o dwunastej pięć jedziemy 
do Warszawy... A ty byś powinien wypocząć? - Nie powinienem. I tego przynajmniej 
nauczyli mnie w wojsku, że każdy manewr wymaga przewidzenia kilku możliwości. 
Nie byłem pewien, czy cię... czy was jeszcze zastanę. I od razu na dworcu 
kupiłem na wszelki wypadek bilet na nocny pociąg do Warszawy. Zawiadomiłem też 
Ewę, że do ciebie... że do was jadę. Józef Tomyski pił wino, milczał i 
ześlizgiwał się znowu w miazgę, z której kształtował swój nowy utwór. "Teraz 
jest moda sarkać na wszechwiedzę autora - myślał. - A ja nie robię sobie z tym 
ceregieli. Dlatego komponuję ten jakiś fragment istnienia, że o nim wszystko 
wiem. Stwórca nie musi udowadniać, że widzi Adama, który myśli, że przed nim się 
schował... ach, idiotyzm, nie czuję się kreatorem czegokolwiek, raczej błaznem, 
ale błazen też wszystko wie... w granicach nic_nie_wiedzenia; w czym wszyscy 
toniemy... Zabawna jest Joasia, z jakim tryumfem spojrzała, że Janek wykazał 
delikatność uczuć, przezorną inteligencję... tego chłopca nikt nie docenia, a on 
jest w swoich wymiarach małym arcydziełem... i wciąż chłopiec, choć już też 
blisko czterdziestki... Przyjechał dla Joasi, zapomniał, że ja istnieję, i jest 
przerażony, czy tego nie dostrzegłem... ani mu w głowie, że ja właśnie wiem, co 
jest wart..." - Zdaje mi się - rzekł spojrzawszy na przegub ręki - że już czas 
pomału zbierać nam się w drogę. Zmyli pobieżnie naczynia, zebrali drobiazgi 
podróżne, pogasili światła, zamknęli drzwi, nieprzyjemne było to wszystko - i 
milcząc wyszli w noc uroczyście rozpogodzoną, efektowniej oświetloną księżycem 
niż ulicznymi latarniami. Zaszli jeszcze do doktorostwa Jentysów, żeby oddać im 
klucze, daleko za miastem, dłogo jechali przez most nad wielką ciszą Wisły. 
Ludwik Wochelski pojawił się dopiero na cmentarzu, skąd pożegnawszy znajomych i 
przyjaciół wszyscy "rodzinnie" pojechali do Tomyskich na obiad. Ludmiła 
kierowała rozmową, tak, aby każdemu się zdawało, że jest uroczy i że ma coś 
wyjątkowego do powiedzenia, udało jej się rozruszać cokolwiek Joannę, a w końcu 
nawet się śmieli. Pierwszy wycofał się z towarzystwa Ludwik, bracia Wochelscy 
nie mieli cierpliwości przebywać długo razem, a prócz tego spieszył do domu - 
jak zwykle bywa z dziećmi - jego synkowie chorowali właśnie na odrę. Joanna też 
jeszcze tej nocy wracała do Torunia, Janek miał ją odwieźć na pociąg. Józef 
zostawił ich z Ludmiłą i wyszedł na chwilę, by podprowadzić Ewę, która dostała 
takiej migreny, że nie była w stanie czekać na odjazd Joasi. Całe to popołudnie 
zdawało jej się nędzne i drętwe, straszny jałowy dzień, trzeba jak najprędzej go 
skończyć. Nie chciało jej się szukać w torebce kluczy, zadzwoniła, Lodzia 
otwarła drzwi mówiąc: - Jest pan Ludwik. - No? - zdziwiła się opieszale. - Nie 
pojechałeś? - Mam dwa pociągi. Namyśliłem się, że pojadę ostatnim. Chciałem cię 
jeszcze zobaczyć... Janek nocuje u ciebie? - To ładnie z twojej strony. Janek? 
Tak, zostaje przez jutro. Wybacz, że wezmę proszek i trochę się położę, 
strasznie mnie głowa rozbolała. Pomógł jej ułożyć się na tapczanie, wsunął pod 
głowę kolorowe poduszki, przyniósł w szklance wody do popicia, usiadł, wyjął 
papierośnicę i natychmiast włożył ją z powrotem do kieszeni. - Dziękuję ci, tak, 
nie pal przez chwilę. Ja za dużo ostatnimi dniami paliłam, pewno też przeziębłam 
na Powązkach, zawsze wtedy dostaję tego newralgicznego bólu głowy. - Janek 
przyjdzie tu zaraz? - Nie. Przecież słyszałeś, że ma odprowadzić Joasię na 
pociąg. Przyjdzie późno. - Myślałem, że jeszcze zajdą do ciebie. Ewa wiedziała, 
że Ludwik chciał się raczej upewnić, czy Janek nie przyjdzie. Ale w takim razie 
ma jej zapewne coś szczególnego do powiedzenia. Zamknęła oczy i czekała. Przed 
niespełna dwoma tygodniami zgłosił się był do niej właściciel sklepu 
papierniczego na Nalewkach, grożąc skargą do ministerstwa, jeśli nie zostaną 
zapłacone towary dla szkoły powszechnej w Ozgowie zakupione przez pana 
kierownika Wochelskiego. Pokazywał jej rachunki z pieczątką szkoły i podpisami 
Ludwika. - Jak pan do mnie trafił? - pytała, choć to nie była pierwsza tego 
rodzaju sprawa i wierzyciele zawsze do niej trafiali. - Pan Wochelski mówił, że 
jego siostra, sławna malarka, pani Radgoska spłaci, jakby on, nie daj Boże, 
umarł albo jakby szkoła nie dostała na czas kredytów. No, ja i obrazami trochę 
handluję, to ja wiem, że, z przeproszeniem, Radgoska to jest firma. To ja już 
szedłem do ministerstwa, ale ja sobie myślę, oni tam będą się z panem Wochelskim 
zabawiać, a kiedy mnie zapłacą, to nie wiadomo, jak to urząd. I ja sobie myślę, 
po co gubić człowieka... I tak w kółko. Sprawa pachniała dochodzeniem 
dyscyplinarnym i zawieszeniem w czynnościach, może usunięciem z posady. 
Drętwiejąc na myśl, że Ludwik znów się stoczy na dno, a teraz już z całą 
rodziną, i klnąc siebie, że dla własnej wygody podtrzymuje go na stanowisku, 
które, jej zdaniem, zajmował przez czyste a dziwnie długotrwałe nieporozumienie, 
zapłaciła sto kilkadziesiąt złotych, a do Ludwika napisała ostry popędliwy list, 
niemal zrywający z nim stosunki. Postanawiała, że odpowiedzi jego nawet nie 
otworzy, lecz gdy niebawem nadeszła, przeczytała ją chciwie. Ludwik uderzał w 
ton patosu i obrażonej godności. Przywykł do tego, że jest przez ludzi 
oczerniany, ten Żyd z Nalewek niepotrzebnie narobił gwałtu, bo sam zgodził się 
czekać trzy miesiące, najbardziej ubodło go posądzenie, że te "materiały 
piśmienne" sprzedał i pieniądze zużył dla siebie, na szczęście ma zaufanie całej 
wsi, prości ludzie oceniają jego trudy podejmowane dla wyposażenia szkoły, to mu 
wystarcza, nie zazdrości nikomu sławy, z której wyżyn pomiata się zwykłym 
pracującym człowiekiem, bardzo mu przykro, że chwilowo naraził Ewę na taki 
wydatek, dług zwróci wkrótce, jako dowód załącza kwit na pożyczoną mu sumę, a na 
oczy może się zgodnie z życzeniem więcej nie pokazywać etc. Ewa nie 
przewidziała, że wkrótce po tym liście spotkają się na pogrzebie Katuli, w 
zmienionej, rozbrajającej duchowo sytuacji. Czepiała się myśli, że zaraz wyjaśni 
się czy jakoś zlikwiduje to ich tak świeże poróżnienie, bardzo źle znosiła 
konflikty i niezgody. - Nie z mojej winy przyjechałem tak późno - usłyszała. - 
Był wypadek między Głownem a Łowiczem i kilka godzin przerwy w ruchu. I nie 
gniewaj się, że przyszedłem, tak chciałem jeszcze z kimś porozmawiać o cioci 
Kachnie. A z kimże jak nie z tobą? Ewa milczała rozczarowana, bo to była jedyna 
okazja do rozplątania sprawy ze sklepikarzem z Nalewek, choć co tu było do 
rozplątywania, rzeczy się miały, jak się miały, a skoro on nie mówi, jej tym 
bardziej nic nie przejdzie przez usta. - Ciocia - podjął Ludwik nie zrażony 
brakiem reakcji - po śmierci rodziców była dla nas... no, sama wiesz... Ale dla 
mnie to już była specjalnie dobra... w czasie wojny, pamiętam, wszyscy byli 
przeciwko mnie, ciocia Kachna to było wtedy jedyne moje oparcie... Ewa milczała, 
otwarła jednak oczy i popatrzyła na brata ironicznie. - Tak - odpowiedział na to 
spojrzenie - miała mi za złe, że poszedłem do rosyjskiego wojska... I pomimo to 
była dla mnie taka dobra jak nikt. - Ciocia Kachna - odezwała się w końcu Ewa - 
najbardziej ze wszystkich na świecie kochała chyba naszą matkę. Przed śmiercią 
mówiła o niej. Także o tobie, owszem... bo jesteś synem Ildzi. A nasza mama... - 
Nie mów, Ewa - przerwał. - Mama to się już ze mną nacierpiała, byłem takim 
szczeniakiem, nie rozumiałem nic. Kiedy siedziałem w bolszewickim więzieniu za 
kontrrewolucję, chociaż ja nie robiłem żadnej kontrrewolucji, brałem tylko 
udział w organizowaniu polskich oddziałów... mniejsza z tym... Ale kiedy potem 
tak potrzebowali oficerów... że mnie zwolnili za podpisanie się na służbę w 
Czerwonej Armii ... kiedy potem uciekłem z pociągu i jako bradiaga szedłem 
piechotą przez pół Rosji... i tak się szarpałem w sobie, bo mnie bolało, żem 
nabrał bolszewików, a wiedziałem, że innego wyjścia nie było, tylko za wszelką 
cenę, choćby na klęczkach, choćby przez całą Rosję, do Polski... to jak ja wtedy 
tęskniłem do mamy... kiedy w żebraczym przebraniu, obrośnięty brodą i kłakami po 
oczy lazłem chory i głodny... to nieraz w gorączce zdawało mi się, że mama żyje, 
że padam do jej nóg i mnie z wszystkiego rozgrzesza... Boże, jak ja tęskniłem, 
żeby choć grób mamy zobaczyć... i ciocię Kachnę, bo mi się już ona w jedno z 
mamą łączyła... a tu tyle lat przeminęło i tak mało się z ciocią widywałem. 
Zawsze się bałem, że ona także źle o mnie myśli. Tu Ludwik zerwał się mówiąc: - 
Mój pociąg odejdzie, muszę już iść. Przepraszam, Ewa... za wszystko. - Czekaj... 
Tam na biurku leży kwit, który mi przysłałeś w twoim ostatnim liście. Weź go i 
podrzyj, skreślam ten dług, możesz o nim zapomnieć. - Nie, no Ewa, co ty? Za nic 
tego nie zrobię. Ja widzę, że ty mi ciągle nie wierzysz. Ja oddam ten dług, jak 
tylko dostanę pieniądze z ministerstwa. "Nie dostaniesz żadnych pieniędzy z 
ministerstwa" - pomyślała Ewa. - Jak chcesz - powiedziała znużona. - Lepiej, 
żeby w dniu pogrzebu cioci Kachny nie było już między nami tej sprawy... Jak 
wolisz... - Kiedy nie ma żadnej sprawy. Żebym ja miał trochę czasu, tobym ci 
wszystko jeszcze raz wytłumaczył. - I tak nie zrozumiem. Zanadto boli mnie 
głowa. - Och, przepraszam... Już odchodzę. O której wyjeżdża Joasia? - Nie wiem 
dobrze. Koło północy. Ucałuj Antkę i dzieci. Ewa zrezygnowała z kolacji, 
połknęła drugi proszek i wcześnie położyła się spać, ale nie spała, ból 
stopniowo zelżał i głowa od razu napełniła się tłokiem obrazów i myślenia. 
"Joasia miała dość przytomności, żeby z punktu zlikwidować mieszkanie, to 
dobrze... I ma tych oddanych sobie Jentysów... nie wejdzie do pustego domu... 
Katula zachwycała się Toruniem, ale mieszkać tam nie lubiła... szkoda, że nie 
doczekała przeniesienia Joasi do Warszawy... jakie to dziwne, jedna chwila i 
zaczyna się mówić o kimś w czasie przeszłym. I to jest śmierć... Ta dzisiejsza 
wersja "powrotu do ojczyzny" jest inna od pierwszej, opowiadanej w 
dziewiętnastym roku... wtedy wracał jakoby towarowym pociągiem repatriacyjnym... 
też różne przygody... ale nie było mowy o tęsknocie "za mamą" ani za ciocią 
Kachną... choć może... to już tak dawno. Po co on to wszystko dziś opowiadał? 
Jego istotą jest parada, musiał jakoś uparadnić swój dzień pogrzebu Katuli. 
Dlaczego mu nie powtórzyłam, co Katula o nim przed śmiercią mówiła? I dlaczego 
mimo wszystko upieram się, że w nim tkwi coś niebywałego, coś, co się w końcu 
ocknie? Jeżeli jest we mnie jeszcze naiwność, to zawsze na użytek Ludwika... 
przecież już niemal wierzę każdemu jego słowu... Pamiętam w dziewiętnastym, 
kiedy wrócił, jaka byłam olśniona jego pięknością, nigdy nie był taki ani 
przedtem, ani potem, choć jeszcze teraz Górecki... on go nie zna... zapytał na 
Powązkach, co to za piękny pan? Ale czy można być aż taką kretynką, żeby czyjąś 
urodę brać za wyraz jakiejś wewnętrznej niezwykłości? I wierzyć, że ta 
niezwykłość objawi się w jakiejś wielkiej przełomowej rozmowie? Czekać wiekami 
na tę rozmowę, od której zacznie się Wielki Los Ludwika Wochelskiego... śmiechu 
warte... A to może tu miała się rozegrać ta rozmowa i może ta wędrówka przez 
Rosję to był początek odkrywający właściwe oblicze Ludwika? Udział w 
organizowaniu polskich oddziałów... coś w tym było, skoro świadczyli za nim 
przybyli stamtąd pułkownicy, kiedy się starał o reaktywowanie go w polskim 
wojsku... Więzienie... o tym było i w pierwszej wersji, ale były i gadki, że 
siedział za burdę wcale niepolityczną, a przy okazji ujawniło się, że jacyś 
eks_oficerowie przemycali z Finlandii herbatę do Petersburga... no, w moich 
pojęciach to znowu nie taka zbrodnia, skoro w Petersburgu były wtedy głód, nędza 
i epidemie, a nie było herbaty... Ale u niego musi być parada... nie przystanie 
do polskich oddziałów, ale udział w organizowaniu... nie pospolite przestępstwo, 
ale zaraz kontrrewolucja... no nie jest poprawnym nauczycielem, jak nie był 
poprawnym oficerem, także i w polskim wojsku... przecież zaraz po traktacie 
ryskim, jak tylko armie zaczęli przestawiać na pokojową stopę, to jego w 
pierwszej transzy oficerów zdemobilizowali do rezerwy, taki się okazał 
niemożliwy. Tak, to nie Oldak, nie biedny Janek, oni tak świetnie mieszczą się w 
ramach organizacji... Ludwik jakoś wypada z ram... to nie jest I'homme 
m~ediocre... Ale dlaczego myślę, że jest kimś więcej? Może kimś dużo mniej? No, 
ustatkował się niby w końcu, a mnie jakoś nie odpowiada ten rodzaj 
ustatkowania... Kompletnie jestem ogłupiała na punkcie tego Ludwika, choć tak 
się z nim nie cierpimy, tak się kłócimy... Właściwie co ja mam z nim wspólnego? 
Nic..." Kiedy po dziejach urągających wszelkim ideałom pedagogii Ludwik zbiegiem 
cudacznych okoliczności wylądował jako nauczyciel wiejskiej szkoły powszechnej, 
a potem w tejże wsi pojął za żonę chłopkę, Ewa oceniła na oko tę swoją bratową 
wysoko i widziała ją w kategoriach Norwidowskiego wiersza "Do wieśniaczki". Że 
nieodpowiedzialny Ludwik nie cofnął się przed szaleństwem związania kogokolwiek 
ze sobą, to leżało w stylu jego życia, lecz tej Antce Ujemskiej Ewa dziwiła się 
niepomiernie. Tam na wsi małżeństwo gospodarskiej córki z nauczycielem, a 
wkrótce z kierownikiem szkoły, w dodatku eks_oficerem, w dodatku pięknym i łatwo 
jednającym sobie serca chłopcem, uważano za nieopatrzność, ale i za coś w guście 
powojennym i modnym, jako kariera chłopskiej panny. Według Ewy Antka Ujemska 
popełniła mezalians. Ale z biegiem lat mało koniec końców znajoma Ewie bratowa 
schodziła z jej pamięci, a w tej chwili, jak bywa w dniach szczególnych i 
pełnych napięcia, kiedy wszystko nabiera odmiennych znaczeń - najświetniejsze 
kobiety świata nie zdawały jej się dość dobrymi partnerkami dla wydobycia 
Ludwika z odmętu podejrzanych przygód na blask wielkich przeznaczeń. "Czysty 
nonsens - myślała. - I co mi się ubrdało z tym "Weź i podrzyj kwit"? Miał być 
niby znak pojednania na intencję Katuli, a wyszło kiczowato. Mało to mam tych 
jego pokwitowań, mało to ich już podarłam i wyrzuciłam?..." Usłyszała ostrożny 
chrobot klucza, to Janek wracał, otwierał zapasowymi kluczami, dawnymi kluczami 
Stefana. "Ta trwałość przedmiotów, gdy nie trwa nic żywego, jedynie godnego 
trwania... Skończyłam z Pawłem i nawet nie cierpię z tego powodu... a cierpię 
słysząc te klucze... To już po północy..." Nie bez pociechy wspomniała, że jutro 
Janek będzie na obiedzie. "Z nim przynajmniej nie ma problemów... tak się sobie 
pogada". Janek nocował w jadalnym, a nazajutrz zjadł po cichu śniadanie i 
wcześnie wyszedł, lecz kiedy Ewa o drugiej przyszła z miasta, już był i czekał z 
twarzą wyjątkowo jak na niego zafrasowaną. Ale witając Ewę rozpromienił się z 
właściwą mu nie podrabianą uprzejmością. - Nie zdążyłem ci tego wczoraj 
powiedzieć... tak dobrze wyglądasz Ewa i tak zawsze młodo. - Tak samo ty. Musimy 
to mieć po matce. Domontowie podobno nigdy się nie starzeli, ciocia Kachna do 
końca nie miała w sobie nic starczego. Chociaż, jak się komuś mówi, że wygląda 
młodo, to znaczy - koniec z młodością. U mnie to już z drugą czy trzecią... - 
spostrzegła, że oczy Janka były wciąż zasmucone i jakby roztargnione. - A więc - 
rzekła - już na zawsze będziemy bez cioci Kachny... ale... czy masz prócz tego 
jakieś zmartwienie? - Mały kłopot, nieważne - zbagatelizował. - A może byś 
jednak powiedział, co cię gnębi? - Powiem. Tylko widzisz, Lodzia nastawiała tu 
takich świetności na stole, że ja już od kwadransa wyskakuję ze skóry. - To 
zajmij się wódką, jest za oknem. Janek wyjął spomiędzy okien wódkę i ze 
znawstwem przypatrzył się butelce. - Cieszyńska arcyksiążęca starka - ucieszył 
się. - Znakomicie. Nalewał, nie spiesząc się, równo po brzegi dwa spore 
kieliszki, a siadłszy z nim do stołu Ewa uczuła, że po Ludwiku, w którym 
doszukiwała się superosobowości nie mogąc w nim wytropić człowieka, Janek wydał 
jej się jakoś przytulnie, chociaż zwyczajnie ludzki. - Jak Joasia wczoraj 
odjechała? - Dobrze odjechała. Bardzo dzielna i taka opanowana. Odprowadziliśmy 
ją z Józkiem, ale wiesz, był i Ludwik. - Jak to... był i Ludwik? - Spóźnił się 
na swój pociąg i przyszedł na toruński, żeby jeszcze raz pożegnać się z Joasią. 
On jest niepoprawny, ledwo pociąg ruszył, a Józef odszedł, pożyczył ode mnie, 
głupstwo, pięćdziesiąt złotych, ale uparł się, żeby mi wypisać kwit na tę sumę - 
Janek wyjął notatnik i pokazał stroniczkę zapisaną charakterem Ludwika. - Możesz 
to wydrzeć i wyrzucić. Nigdy nie zobaczysz tych pięćdziesięciu złotych. - A 
niech tam. W każdym razie ma żonę, dzieci... niech mu tam. - Czy to nie ironia 
losu, że Ludwik zaczepił się w tym samym zawodzie, co Joasia? - To jest przede 
wszystkim cud! - zaśmiał się Janek. - Tyle czasu wytrwał na jednym miejscu, to 
już chyba dwanaście lat albo więcej. Weszła Lodzia. - Myślałam, że już można 
podawać zupę - rzekła wyjaśniająco i "historyczny" uśmiech, któremu zawdzięczała 
swój obecny los, ozdobił jej pulchną rumianą twarz. Lecz poprzez uśmiech widać 
było wzburzenie czy znękanie, co nie przeszło spostrzegawczości Ewy. - A Lodzi 
co się stało? - spytała. - Co taka zasmucona? - Nic - uśmiechnęła się znowu 
Lodzia. - Łukasz przyjechał - i wyraz popłochu spotęgował się na jej twarzy. - 
No to trzeba się cieszyć. Łukasz to narzeczony Lodzi - objaśniła Ewa w stronę 
Janka. - Poproś no tu Łukasza, wypijemy za wasze zdrowie - sięgnęła do kredensu 
po dwa nowe kieliszki. - Nie, nie, po co on ma pić - wzdragała się Lodzia, ale 
dała się jednak namówić i wezwała narzeczonego. Był to wysoki kościsty mężczyzna 
nie wyglądający młodo, jakby na zawsze czymś przestraszony i przed czymś mający 
się na baczności. - No, panie Łukaszu, kiedy pan mi zabierze mój skarb domowy? - 
przepiła do niego Ewa. - Mieli my się pobrać przed Adwentem, ale Lodzia chce 
dopiero po Nowym Roku - odparł Łukasz wątłym, niepewnym głosem. - A w kawalerii 
nie służyliście? - zapytał prostodusznie Janek. - Bo tak, jakbym was skądś 
pamiętał. - Nie służyłem, panie rotmistrzu - odpowiedział prawie szeptem Łukasz 
spojrzawszy przelotnie na Janka z takim przerażeniem, że oboje z Ewą stracili 
chęć do dalszej rozmowy. Co więcej, przerażona wydała się i Lodzia. - No, chodź, 
chodź - pociągnęła Łukasza za rękaw. - Nie przeszkadzaj... - Dziwne jakieś 
narzeczeństwo - zamyśliła się Ewa, kiedy zostali sami - Lodzia odrzuciła kilku 
zalotników, dobiegła trzydziestu sześciu lat w panieństwie, a kiedy się wreszcie 
zdecydowała, to zamiast rozkwitnąć, czegoś więdnie mi w oczach. Powabny ten 
Łukasz nie jest, ale coś innego kryje się w tym narzeczeństwie, a nie wiem co. 
Napijesz się jeszcze, Janek? - Oczywiście. Te marynowane rydzyki są 
fantastyczne. I jeszcze tylko jak piję wódkę, to czuję w sobie trochę duszy, 
trochę człowieka... - Nie mów tak - zmartwiła się Ewa - przecież to nieprawda. - 
Przecież to prawda. Tylko jak piję, życie nabiera dla mnie sensu. Przynajmniej 
może życie, takie nic nie znaczące i mało warte. - Co wygadujesz? - Ewa 
przypomniała sobie przedśmiertne słowa Katuli o życiu Janka. - Może po prostu 
jesteś trochę samotny, i to monotonne życie garnizonowe... - Joasia - rzekła 
wycofując się niejako z tematu - nadaje blask nawet czemuś tak nudnemu jak 
nauczycielowanie. A Ludwik - mściła się na sobie wczorajszej - degraduje każdy 
zawód. Żeby nawet był księciem, okazałoby się to nędzną mistyfikacją. Drogą 
niezrozumiałych dla Ewy skojarzeń Janek dodał: - Wiesz, odwiedziłem tego lata 
Pawła Żwana w Bukowej. On jest już bardzo chory. - Ech - odpowiedziała 
lekceważąco Ewa. - Więcej udaje, żeby się nie dać pożreć osobom płci obojga 
łasym na jego tak zwane wdzięki. - Nie, on jest rzeczywiście chory, i to 
paskudnie chory. A raczej... skutki na tle kiedyś dawno przebytej choroby. - 
Janek się zaczerwienił. - Szkoda, baby go zmarnowały. Ale zawsze jeszcze śliczny 
jak anioł... - ...otoczony wypędzonymi z raju - zaśmiała się Ewa nieszczerze. 
Janek stacjonował ze swym pułkiem w Przemyślu i też parę razy odwiedził był Ewę 
w Bukowej, ale nie zauważyła, by kiedykolwiek interesował się Pawłem Żwanem. Ona 
sama wiedziała, że Paweł jest chory, a jednak nie dawała temu wiary, aby ktoś, 
co innym przyczyniał tylu cierpień, mógł sam cierpieć. Udaje po prostu, żeby 
skryć, że przestał ją kochać. - No, ma tę trochę gruźlicy - rzekła. - Może nawet 
kręgosłup jest zaatakowany, bo źle chodzi. Ale z tym ludzie żyją i jeszcze 
jak... - Ta kaczka jest poematyczna - powiedział Janek zadziwiając Ewę 
nieoczekiwanym bogactwem brakującej mu zawsze ekspresji. - Może to i gruźlica - 
dodał nalewając sobie drugą szklankę wina. - Ty już dość dawno nie byłaś w 
Bukowej? - Dawno - stwierdziła Ewa niedbale. - Przejdźmy do mnie. Tam Lodzia 
poda nam kawę. Lodziu, kochanie, skończyliśmy - rzekła do wchodzącej. - A 
Łukasza Lodzia dobrze uczęstowała? - Nie wiem, jak Łukasza - pospieszył Janek z 
galanterią - ale nas to Lodzia tak podkarmiła, że i w zamku u pana prezydenta 
lepiej byśmy nie zjedli. - Pan rotmistrz zawsze taki grzeczny - uśmiechnęła się 
Lodzia z trudem. W pracowni, a zarazem salonie Ewy Janek odkręcił gałkę radia. 
Dało się słyszeć tango Albeniza, Janek przyciszył aparat i usiadł na huculskim 
łyżniku tapczana w pozie tak zaniedbanej i zmiętej, że to Ewę znowu zdziwiło w 
tym tak poprawnym oficerze, którego życie zdawało się obrobione jak precyzyjna 
gładka kulka bezbłędnie dopasowana do łożyska, w którym wypadło jej się toczyć. 
- Może powiesz wreszcie, co masz za kłopot? - spytała nalewając mu kawy i 
likieru. - Ja jestem tępa, nie licz na moją domyślność. - Cóż tu się domyślać... 
Małe głupie zgryzoty... Słowem, niezupełnie powodzi mi się w służbie. Cztery 
lata prostym żołnierzem na koniu i w okopach, potem instruktorstwo, szkolenie 
rekrutów, inspekcja komisji poborowych... teraz mam objąć kierownictwo kursu w 
Podchorążówce... walą na mnie różne odpowiedzialne funkcje i patrz, moi koledzy 
z Brygady są już pułkownikami, nawet generałami... Nie zazdroszczę, jestem po 
prostu zły na siebie, że nie zrobiłem Szkoły Sztabu. Za parę lat stuknie 
czterdziestka, jak do czterdziestki nie zostanę majorem, to wyleją z wojska na 
zbity łeb. Nie wiem, co wtedy zrobię... - A to w istocie przykre... Ale dlaczego 
nic nie dawałeś o tym znać, Józek na pewno mógłby ci coś pomóc. I czemu 
właściwie nie zrobiłeś tej Szkoły Sztabu? - Brak ambicji. Chociaż tyle ambicji 
to jeszcze mam, żeby się nie piąć o cudzych siłach. Ale cóż, przez tyle lat 
byłem pomijany w awansie, bo inni się pchali właśnie za protekcjami, nie dbając 
na starszeństwo... słowem klapa. - Nie bądźże małoduszny, Janek. Wyleją, to się 
nauczysz czego innego. To będzie próba twojej przedsiębiorczości, tej wartości, 
o której tak zwątpiłeś. Może to będzie zbawcze... Nigdy nie wiadomo... - Ja bym 
się nawet zgodził na wyjście z wojska, prawdę mówiąc nie cierpię wojska... - Nie 
cierpisz wojska?! - A nie cierpię... Tylko czego ja bym się mógł nauczyć? Od 
siedemnastego roku życia uczyłem się tylko wojska... I zresztą jeszcze bardziej 
nie lubię pracować... taki to widzisz jestem nic dobrego... Ja się bawiłem, bo 
wojsko to zabawa, ryzykowna rzecz, surowe reguły gry, ale zawsze zabawa. I to 
już lepsze od jakiejś regularnej pracy... A w cywilu czymże mógłbym być? Marnym 
urzędniczyną? Ty i Józek to co innego... Żebyście nie wiem ile mieli roboty... 
sztuka i literatura to też zabawa. - Tak mówią niektórzy filozofowie - Ewa 
zadumała się, coraz bardziej zdziwiona. - Słuchaj, ale z tym majorstwem, to 
chyba jeszcze nie takie zupełnie stracone? - Nie wiem. Właśnie myślałem, że w 
Departamencie Jazdy znajdę powołanie mnie na kurs dla majorów. To zastępuje 
Szkołę Sztabu i bez tego nie mogę awansować. Ale nie znalazłem... A powinienem 
skończyć ten kurs przed czterdziestką... Chyba że będzie wojna, wtedy można i 
bez tego albo bardzo awansować, albo bardzo zginąć... I może lepiej byłoby 
zginąć zupełnie i ostatecznie... tak, żeby ani ciała, ani grobu... A tymczasem 
właśnie przeżyje się do późnej starości i jeszcze będzie się kłopotem dla 
drugich... - No, no, no - mitygowała go Ewa. - I to ma być owo trochę życia, 
które wstępuje w ciebie po wódce? Powiedz lepiej, do kogo by się zwrócić w 
sprawie tego powołania cię na kurs dla majorów. Jestem pewna, że Józek coś 
wykręci. - Jeszcze poczekam. Jak nie będzie można inaczej, to dam znać... Radio 
skończyło muzykę hiszpańską i zapowiadało nudnym głosem: "Rozpoczynamy trzecią 
audycję z cyklu..." - Ewa zamknęła aparat i zapaliła światło. Janek oświadczył, 
że ma około szóstej pociąg z Pragi na Przemyśl. Wypalili jeszcze papierosa i 
pogadawszy o wczorajszym pogrzebie przeszli do przedpokoju. Ewa tarła czegoś 
nerwowo ręce, Janek wkładał i pedantycznie zapinał swój flanelą tylko podbity 
wojskowy płaszcz. Stojąc już z czapką i rękawiczkami w ręce uśmiechnął się 
winowajczo. - Przepraszam, Ewa, że za taki bajkowy obiad uraczyłem cię, no... 
głupstwami. Ale nic. Grunt nie przejmować się i uważać na zakrętach. Ucałowali 
się wielokrotnie, Ewa milczała, bywały okoliczności, kiedy nie mogła mówić, ale 
z Jankiem zdarzyło się jej to po raz pierwszy, żeby on był taki mowny, a ona 
taka milcząca. Trzymając rękę na klamce rzekł jeszcze spod wielkiego jak okap 
daszka ułańskiej czapki: - A zakręt może być strasznie ostry... Ten Hitler już 
zanadto sobie pozwala... Zafasował bez wojny te jakieś czeskie Sudety. A my też 
z tym Zaolziem... Nie wiem, jak na to patrzysz? - Józek i Stefan byli długi czas 
na Zaolziu w czasie wielkiego odwrotu między czternastym a piętnastym rokiem. 
Zachwycali się wspaniałą polskością Jabłonkowa i Nawsia. To właśnie Zaolzie. Tam 
prości ludzie mówią językiem Kochanowskiego... Ale nie w każdym towarzystwie 
można robić takie rewindykacje. Na nas wszystkich to zrobiło fatalne wrażenie. 
Rozbiór Czech w spółce z Hitlerem... brr... I to się jakoś czymś zemści. Józek 
mówi wręcz, że nowym rozbiorem Polski... Szkoda, że nie porozmawiałeś z Józkiem, 
ja się na tym nie znam. - Rozmawiałem. Józek nie ma wątpliwości, że Hitler 
prędzej czy później rzuci się na nas... - Byłam pewna, że już można się wreszcie 
zająć poważniejszymi rzeczami, jak te wszystkie granice, agresje, zabory, 
wojny... Cóż to za nuda mordercza i w złym guście... - I jeszcze ci coś powiem - 
Janek zniżył głos i odstąpił od drzwi. - Cały nasz plan mobilizacyjny jest 
nastawiony na agresję sowiecką. A tymczasem, no... - ... "czekają nas Niemcy, 
Niemcy, Niemcy" - jak powiada Żeromski w "Róży". Czyżby proroctwo tego starego 
dramatu miało się sprawdzić? - Był plan wojny z Niemcami, jak żył Piłsudski, to 
Francja i Anglia nawet słuchać o tym podobno nie chciały... - Tak, Zachód 
wyhodował Hitlera... na swoje nieszczęście. Józek coś takiego przepowiadał zaraz 
po wojnie. Ale historia Polski mówi, że na jedno możemy zawsze liczyć... Na 
wszystkie agresje. - Tośmy się dogadali. No, cześć. - Pa, Janek. Ledwo drzwi się 
zamknęły za Jankiem, zatelefonowała Ludmiła, pytając Ewę, jak się czuje po tych 
ciężkich przejściach i co porabia dziś? - Cóż, dzień jak dzień. Janek już 
pojechał. Ma kłopoty, chciałabym przy jakiejś okazji pomówić o tym z Józkiem. - 
W każdej chwili. Przyjdź może do nas jutro na obiad. - Nie, nie przyjdę. To nie 
jest aż takie pilne. Jutro włażę w fartuch i knocę jakiś olej. Ale zadzwonię. - 
Nie każ nam długo czekać. Wiesz, Ludwik był wczoraj u nas jeszcze raz. - Jak to, 
kiedy? - Tak około dziewiątej wieczorem. Chciał jeszcze porozmawiać z Józkiem o 
pani Katarzynie. Przyznaję, że ujął mnie swoim przywiązaniem do ciotki. Ale 
spóźnił się na swój pociąg i był przy odjeździe Joasi. Biedak, na następny 
pociąg miał czekać aż do piątej rano... - Biedak - powtórzyła Ewa i nie zapytała 
już, ile pożyczył od Józka. - No tak - mruknęła odkładając słuchawkę i 
natychmiast zaczęła myśleć o Lodzi. Łukasz Cepel pojawił się był w kamienicy 
przeszło rok temu na weselu córki stróża jako brat pana młodego. Tego pana 
młodego Ewa dobrze znała, był czeladnikiem stolarskim pracującym w warsztacie w 
sąsiedniej kamienicy i nieraz robił dla Ewy blejtramy albo inne małe rzeczy 
należące do jego fachu. Pochodził z małorolnej chłopskiej rodziny spod Otwocka, 
jego siostry dostarczały Ewie od czasu do czasu różnych produktów wiejskich, 
nigdy jednak nie słyszała, żeby miał brata, była jeszcze tylko mowa o matce 
wdowie. Łukasz zakochał się na owym weselu w Lodzi tak, że po wyprawionych przez 
Ewę zaręczynach ledwo śmiał się domagać ślubu, który Lodzia wciąż z nie dość 
jasnych powodów odwlekała. Kiedy Ewa spytała raz, czemu ten Łukasz nigdy 
przedtem się nie pojawiał, Lodzia zbyła ją krótko, że wiele lat był w służbie z 
daleka od Warszawy, a od sześciu lat ciężko pracuje na gospodarstwie u matki, 
nie ma czasu na żadne jeżdżenie. Wprawdzie obecnie znajdował czas, i to często, 
ale oczywiście miłość jest silniejsza od pracowitości, Ewie wyjaśnienie Lodzi 
najzupełniej wystarczyło i nie zajmowałaby się dłużej osobą Łukasza, gdyby nie 
to, że Lodzia od pewnego czasu zdradzała niepokojący rozstrój nerwowy, parę razy 
popadała nawet w stany półomdlenia połączone z napadami drgawek i 
przypadłościami sercowymi - rzeczy, których możliwości nawet Ewa nie 
podejrzewała w tej krzepkiej, trzeźwej dziewczynie. Dzisiejsze zachowanie się 
narzeczonych dawało tym bardziej do myślenia i Ewa zapragnęła jak najprędzej 
dowiedzieć się, co z tymi dwojgiem? Nie lubiła wzywać Lodzi dzwonkiem i 
najczęściej osobiście szła do niej, o ile czegoś potrzebowała. Lecz tym razem 
pomyślała, że może trafić nie w porę na sam na sam Lodzi z Łukaszem i już 
zapuściwszy się w ciemną jadalnię, wróciła do progu i przekręciła kontakt. 
Jakież było jej zdziwienie, gdy zobaczyła, że stół po obiedzie nie został dotąd 
sprzątnięty. Zadzwoniła porywczo, ale gdy nikt się nie zjawił, ruszyła w stronę 
kuchni i w jej drzwiach zetknęła się z Lodzią, która weszła, a raczej wpadła do 
jadalni prawie zapuchnięta od płaczu. - Lodzia!? Co się znów stało? - Ach, ja 
nie sprzątnęłam ze stołu! - Lodzia chwyciła się za głowę, minęła Ewę i zostawiła 
ją w kuchni, ale nie z Łukaszem, tylko ze swoją ciotką, Jagodową, mieszkającą na 
Bródnie, żoną magazyniera kolejowego, jedyną osobą, z którą Lodzia w Warszawie 
utrzymywała bliskie stosunki. Otyła starsza jejmość z mięsistą twarzą dobrotliwą 
i bardzo w tej chwili strapioną podniosła się niespiesznie witając Ewę z 
dystynkcją właściwą ludziom, co miejsca swego na ziemi nie uważają za niskie ani 
gorsze od innych. - Dobry wieczór pani - Ewa rozchmurzyła się, bo lubiła tę 
ciotkę Jagodową, choć nie zaznawała szczególnej satysfakcji z faktu, że jej mąż 
był magazynierem kolejowym tak jak dziadek Tomyski. - To Łukasza już nie ma? - 
zapytała. - Poszedł, proszę pani - oznajmiła Jagodowa - bo ma jeszcze od stacji 
dobre kilka kilometrów do wioski, a ja sama nie wiem, czy nie lepiej, żeby był 
nigdy do nas tu ku nam nie przychodził... - Masz tobie! Dobrze, że panią widzę, 
może pani mi wytłumaczy... Ja nic a nic nie rozumiem... Co się dzieje? Dlaczego 
Lodzia taka jest nieszczęśliwa? - Niedobrze, proszę pani. I jak chciałam dla 
Lodzi zamęścia, tak sama teraz nie wiem, czy jej to radzić, czy odradzać. A 
głównie to przez ludzi, bo już tak ich na języki wzięli z przyczyny tego 
Łukasza, pani wie? Ewa zrobiła wielkie oczy. - Ja nic nie wiem... - To Lodzia 
nic pani nie powiedziała? A cośmy to z mężem do niej naprzemawiali, idź z tym do 
pani Radgoskiej... ale ona widać nie śmie i tak się tym tylko morzy, aż się 
umorzy, bo ludzie jak to ludzie, za szpicla, powiadają, za mąż idzie... - Co 
pani mówi? Że co? - Że niby on w bolszewicką wojnę miał we wojsku z bolszewikami 
porozumienie, tak że go na tym złapali i wzięli go pod sąd polowy, i miał iść na 
rozstrzał, ale że był ochotnik i małoletni, to go tylko w więzieniu dwanaście 
lat trzymali, dopiero będzie ze sześć lat, jak wyszedł i od tego czasu ludzie go 
za nic mają, że szpiclował, mówią, na bolszewicką stronę... Po tych słowach 
Lodzia weszła i omal nie upuściła tacy z serwisem. Postawiła ją na skrzyni z 
węglem i chwyciwszy się znów za głowę zaczęła mówić prędko nie swoim, krzykliwym 
głosem: - Na co ciocia to mówi, na co ciocia to mówi, taki wstyd mi robić przed 
panią!... - Lodzia... - Ewa była kompletnie zatumaniona. - Tyle lat jesteśmy 
razem i taki brak zaufania?... Zaraz... bo jeszcze nie wiem, o co idzie... 
Lodziu, czy Łukasz jest komunistą? - Czy co? - Lodzia najwidoczniej nie 
zrozumiała tego słowa. Lecz na wszelki wypadek zawołała: - Jaki on tam taki!? - 
i jak była małomówna, tak tym razem słowa pociekły z niej strumieniem razem ze 
strumieniami łez. - Ludzie plotą - szlochała - a nie tak było, jak plotą, nie 
taki on był winien i nie taki zbrodzień, żeby taki zdrajca był, toby na 
ochotnika nie poszedł, łżą, co mówią, żeby miał co na nasze wojsko bolszewikom 
donosić. On był jeszcze taki młody, ledwo miał osiemnaście lat i dał się 
zgłupić, bo byli i takie ludzie, co byli za bolszewikami, oni go namówili, żeby 
nosił jakieś tam papiery, takie namowy drukowane, jeszcze mu za to coś obiecali, 
to on był taki głupi, że dał się skusić, zawsze był biedny, to myślał, że może 
coś zarobi, a sam nie wiedział, co było w tych papierach, taki był głupi jak ten 
głupi! - krzyknęła prawie Lodzia i drżała tak, że Ewa zlękła się, że nastąpi 
jeden z tych niepokojących ataków. Ciotka Jagodowa podawała Lodzi wodę nabraną w 
kubek spod kranu. - Napij się, Lodzia, nie trząś mi się tak moja złota, 
kochana... Jak ja ciebie tu niebożę zostawię, na mnie już czas, do domu mi 
daleko, ady, Lodzia, ani usnąć nie będę mogła ze zmartwienia, żeś ty taka 
struta, nie kłopocz się tak, Lodzia, Pan Bóg wszystko na dobre ci obróci. Ewa 
poczuła, że dalsze rozważanie tej sprawy przerasta w tej chwili jej możliwości. 
Zacisnęła kran, którego Jagodowa nie dokręciła, a gdy ucichło przeszkadzające 
jej ciurkanie wody, rzekła: - Niech pani spokojnie wraca do domu, Lodzia nie 
jest sama, jest ze mną. Dobrze się stało, że wreszcie coś wiem, to nie jest aż 
takie straszne, jak wam się zdaje. Lodzia niech się też uspokoi, pozmywa, 
posprząta, ładnie położy się spać, a jutro, czy kiedy Lodzia zechce porozmawiamy 
o tej całej historii. Tu Ewa przysiadła na taborecie, zapaliła papierosa, głowę 
miała jak spustoszoną, mechanicznie zadawała sobie pytanie: "I co dalej? Co 
teraz? Co mam zrobić z tym fantem, co go trzymam w ręku?" Już po wyjściu ciotki 
Lodzia obmyła spłakaną twarz, wzięła się do roboty i rzekła: - Mnie nie trzeba, 
proszę pani, żadnego rozmawiania. Ja i tak pójdę za niego, bo jak nie pójdę, to 
on zrobi co złego. Jak nie komu, to sobie. Nie będzie on przeze mnie żył w 
złości na ludzi. Ludzie go pokrzywdzili, ale ja go nie skrzywdzę. Serca do niego 
dużo nie mam, ale mi go żal i żal. Ja go nie dam na poniewierkę, tylko musimy 
się wynieść daleko między innych ludzi, między takich, co nic o nim nie wiedzą. 
- A gdzie macie zamiar się wynieść? - A do Wrombczyna. Mnie się tam należy 
ździebko gruntu, Łukasza siostry spłacą, to się jeszcze dokupi. Tam nic nie 
wiedzą o Łukaszu i tam on będzie dobry, to z pomocą Bożą dożyjemy spokojnie 
starości, a jak będziemy mieli dzieci, to nie będą musiały się wstydzić. - I tak 
nie musiałyby się wstydzić. To mi się tylko nie bardzo podoba, że nosił te 
odezwy, żeby zarobić. Już wolałabym, żeby to robił dla idei... Lodzia spojrzała 
pytająco, znowu nie zrozumiawszy. - Mniejsza o to - podjęła Ewa. - Jeśli był 
głupi jak ten głupi, to głupcy byli i ci, co go skazali. Zgnoili mu dwanaście 
lat życia za głupstwo, bo jeśli było tak, jak Lodzia mówi, to wystarczyło 
potrzymać go tydzień w pace i odesłać do domu. Siedział przez głupie 
nieporozumienie, a jak już raz wzięli go na języki, to takie głupie 
nieporozumienie przylgnie do człowieka i może zepsuć mu całe życie. Ale nie ma 
sensu tym się przejmować i muszę powiedzieć, że nic mądrzejszego ani lepszego 
nie mogła Lodzia wymyślić, jak to, żeby się wynieść najdalej od tych Ceplów i od 
ich wsi pod Otwockiem. I moim zdaniem trzeba to zrobić prędko i ślubu nie 
odwlekać. A wesele odprawić u ciotki Jagodowej na Bródnie, taka jest moja rada. 
Lodzia uśmiechnęła się. - I com ja to nawyprawiała? - westchnęła. - Na com i 
Łukasza, i siebie tyle namordowała? Jak pani tak ładnie mówi, że to nic, zaraz 
mi się widzi, że i cały świat przyznaje Łukasza za człowieka jak drudzy. - 
Poznał się na Lodzi. - Znaczy - lepszy jak drudzy... Ewa i tej nocy długo nie 
mogła zasnąć. "Jean Valjean, bochenek chleba, przydeptany pieniążek, Lord Jim, 
idiotyczne wyskoczenie ze statku, co nie miał zatonąć, Patusan... Skądże to 
przyszło, że ta cicha Lodzia, to zaledwie pełgające życie wewnętrzne, ma do 
rozstrzygnięcia takie zawiłe sprawy?" Raptem Ludwik, Janek i Łukasz Cepel 
spletli się w trójgłowy smoczy koszmar, nad którym sunęła trumna Katarzyny 
Tomyskiej. Rozdział 19 W modnej kawiarni młoda dziennikarka z zakrojem na "coś 
więcej" rozmawiała ze znajomymi o nowej książce Józefa Tomyskiego. Zapytany o 
zdanie poeta, z twarzą podobną do niektórych portretów młodego Mickiewicza, 
powiedział: - Czy powieść w ogóle ma jeszcze jakąś przyszłość? To rodzaj 
literacki związany z dziejami burżuazji, nawet kiedy z nią walczy. Tak mi się 
zdaje... chociaż epigoni, tak jak prekursorzy, bywaają rewelacyjni. Sam jeszcze 
nie wiem dlaczego, ale Tomyski podnieca mnie duchowo. Mogę go czytać. Prozaik o 
faunicznej twarzy, lecz o gestach olimpijczyka rzekł z niesmakiem: - Powieść nie 
ma przyszłości? Zmierzch powieści to zabobon literackiej gawiedzi. Jak w innych 
środowiskach wróżby o końcu świata. Mój przyjaciel Paul Delorme pisze mi właśnie 
o francuskim przekładzie mojej powieści "Drzewo figowe". Gdzież tu więc koniec z 
powieścią? Krytyk mówił od niechcenia: - "Anioł i hiena"? Tytuł pretensjonalny, 
ale rzecz bogata w dobrze zobaczoną i ciekawie podaną materię psychologiczną czy 
już psychopatyczną. Tylko co na ten temat można jeszcze powiedzieć po Prouście i 
Joysie? "Dziwacy", owszem, niezła powieść humorystyczna o kilku dnach. Może być 
odbierana przez różne poziomy czytelników, to już dużo. Ostatnia powieść? Te 
"Komary"? Pewien wariant realizmu jakby odnowicielski, ale czy aż rewelacyjny? 
Mnie by interesowała proza bardziej bezpośrednio ingerująca w problemy dnia czy 
epoki... - Słusznie! - zgodziła się z radością dziennikarka, znana wśród 
przyjaciół jako "urocza panna Wita". - ... albo zuchwały eksperyment formalny - 
kończył krytyk. - A tu nie mam do czynienia z dostatecznie zaawansowanym 
eksperymentowaniem. - Sztuka zmierza do maksymalnej kondensacji wyrazu - rzekł 
poeta. - Czy proza powieściowa może tego dopiąć bez unicestwienia samej siebie? 
Chyba tylko jakaś genialna literatura gnomiczna mogłaby tu rywalizować z poezją. 
Patrzcie - dodał - Radgoska przyszła do kawiarni. To wydarzenie! - Aha... Tak, 
ją się mało widuje - skonstatowała panna Wita. - Słuchajcie, czy ona ma w ogóle 
jakiś talent? Poeta i krytyk zaśmieli się jednocześnie. Poeta odpowiedział: - A 
komuż go przypisać, jak nie takim jak ona? Radgoska ma wyłącznie talent. - 
Właśnie - skrzywił się krytyk. - Z talentami załatwił się już dawno Irzykowski. 
Rzygać mi się chce, jak słyszę o talentach. Stefan Radgoski miał także tylko 
talent, ale jakaś nutka filozoficzna zapowiadała, że mógł był wyjść poza te 
rzeczy. Tu Wita poczuła się na pewniejszym gruncie - tyle wydań, wciąż tak żywe 
reakcje czytelników i prasy... - Dajcie spokój, panowie - zawołała przeciągając 
kapryśnie. - Radgoski to świetny pisarz i szkoda, że umarł tak młodo. - Nie 
czytałem powieści Radgoskiego - rzekł niewinnie prozaik. - Zaraz... czy to pani 
Radgoska miała robić mój portret? - Na pewno. To znana portrecistka - krytyk 
zmrużył oko. - Jeszcze dodaj, że nie słyszałeś o Gombrowiczu ani o Witkiewiczu. 
- Jakże? Znam ich osobiście. - Oni ciebie też. I ani jednej z twoich książek... 
Dlaczego ta sympatyczna Radgoska siedzi sama? - Wygląda nieswojo na tle 
kawiarni, to nie jej żywioł. Ale trzyma się znakomicie. Podejdę do niej. - Wita 
machnęła energicznie ręką, jakby decydując się na ryzykowny krok. - Kto to jest? 
- spytał prozaik wskazując wzrokiem na odchodzącą. - Przedstawiono cię jej... 
przepraszam... ją tobie, mistrzu, kilka razy. To autorka głośnych powieści 
kryminalnych... same bestsellery - zakpił krytyk. - Ach, tak... A ja tu czekam 
właśnie na żonę - oznajmił leniwie prozaik, jakby dając do zrozumienia, że 
audiencja skończona. Poeta przesiadł się do stolika dwu innych poetów, choć i 
tam nie spodziewał się usłyszeć czegoś o sobie. Należał do awangardy, a raczej 
był awangardą, a tamtych dwu, choć niewiele od siebie starszych, uważał za 
wielkości już kompletnie przebrzmiałe. Jeden z nich kościsty i z profilem 
Dantego udawał od dawna dyplomatę w Paryżu i tylko na krótko zjeżdżał czasem do 
kraju. - Chryste Panie - mówił teraz - w tej Warszawie chodzi się jeszcze na 
spacer do Łazienek. Mnie wystarczyło jednego wiersza, żeby je zburzyć, a ludzie 
dalej chodzą na spacer do Łazienek. Czy to można wytrzymać? Jeżeli co ma jeszcze 
znaczenie, to intelekt i seks, a tu co? Seksu się wstydzą, a intelektu ani za 
grosz. Krzepa i mdły sentyment, serce w amarantowym sosie... Drugi z poetów 
mruczał gęstym basem: - A my dla pana co, młody kolego? Ze mną co? Nie 
potrzebuje pan się krępować... straciłem talent, grzęznę w rozpaczy, szmira, 
świństwo, chodzę po sobie jak po pustym kościele, z którego wyniesiono wszystko: 
witraże, ołtarze, organy, posągi, nawet ławki, słyszę echo samego siebie, nie 
mogę uciec przed własnym echem, koszmar, nie mam talentu, koniec, kropka i amen. 
Teraz męczcie się wy! Awangardowiec powtórzył zdanie z poprzedniej rozmowy: - A 
komuż przypisać talent, jak nie takim... jak nie panu? Pan ma talent... wielki 
talent... genialny talent... - dokładał widząc popłoch w oczach starszego poety, 
który przy nim wyglądał na wspaniałego młodzieńca. "Gdybym był trochę wyższy - 
myślał - powiedziałbym, a szlag by was trafił, co wy tam wiecie o poezji". - 
Pewno każdy z nas długo będzie się jeszcze męczył - rzekł głośno. - Wojna - 
dodał - podobno wisi na włosku. Panna Wita podeszła do stolika Ewy. Jej (panny 
Wity) bacznie skupioną, szczupłą twarz o dużych ustach i bardzo błękitnych 
oczach rozwidnił powabny uśmiech. - Cieszę się, że panią widzę i od razu 
przypominam się, Wita Jarecka, byłam na pani ostatnim wernisażu - mówiła 
porywczym niskim głosem; porywczy, mocny i krótki był też uścisk jej dłoni. - 
Pani tak rzadko pojawia się na mieście, że to sensacja widzieć panią w kawiarni. 
- Jakże miałabym pani nie pamiętać? - Może pani siądzie, jeżeli pani się nie 
spieszy. Umówiłam się z przyjaciółmi... Zaraz tu przyjdą oboje Snarscy i 
Tomyski... Pani zna ich, zdaje się, wszystkich. - Kiedy, niestety, spieszę się - 
głos panny Wity zabrzmiał melodyjną prośbą o przebaczenie, jednak na przekór 
słowom usiadła. - Snarscy, tak, wiem - coś z lekka nieprzyjaznego zaćmiło wyraz 
jej zmiennej twarzy. - Ale osobiście ich nie znam. Pan Tomyski to pani krewny? - 
Cioteczny brat i wychowywaliśmy się razem... - Jest w tej chwili na wszystkich 
ustach. Właśnie mówiliśmy o jego nowej powieści. Niektórzy zarzucają, że brak w 
niej aktualnych problemów. - Chyba dość w niej ludzkich problemów, a te są 
zawsze aktualne. - To prawda - przytaknęła od razu i porywczo panna Wita. - Ale 
wie pani, jak to jest, żyjemy w takich palących zagadnieniach do rozwiązania, że 
we wszystkim tego najpierw się szuka. Prawdę mówiąc ja przepadam za publicystyką 
Tomyskiego, choć jako dziennikarz to groźny dla nas konkurent. - Pani żartuje, z 
młodymi nikt starszy nie może konkurować. Wita pominęła tę oczywistą dla niej 
prawdę. - Nie lubię zwrotu "sumienie obywatelskie" - przeciągnęła znów śpiewnie 
- ale pan Tomyski z jego rzetelnością i niezależnością myślenia jest przez wielu 
tak właśnie odczuwany. Chociaż jego dialektyka nie jest mocna... starłam się z 
nim kiedyś w dyskusji po jego wybornym zresztą odczycie. I właściwie to wtedy 
jedyny raz z nim się spotkałam. I jaki starszy? Taki miły pan, wielki czar 
osobisty... - Miłe sumienie obywatelskie? Zawsze wyobrażałam je sobie w postaci 
brodatej nudy - roześmiała się Ewa. Panna Wita też rozkwitła uśmiechem. - 
Spóźnię się na konferencję w "Pacie" - rzekła i energicznym gestem podała Ewie 
papierośnicę. - Pani jakoś nie może się doczekać swoich przyjaciół? - Bo ja 
wszędzie przychodzę dużo za wcześnie. Jestem ohydnie nadpunktualna. To mnie 
skazuje na ciągłe wyczekiwanie, czego nienawidzę. A pani lubi czekać? - Nie, ale 
daję sobie z tym radę. Po prostu nie czekam. - Dzięki pani, panno Wito, i mnie 
się to dzisiaj przytrafiło. Pani mnie uchroniła przed męczarnią czekania na 
tych, co się właściwie nie spóźnili. - Kiedy, niestety, muszę już teraz iść. Czy 
wolno do pani zatelefonować? Tak bym chętnie... I widzi pani, jak to jest, nie 
spytałam o najważniejsze. Maluje pani coś nowego? Na pani rzeczy się czeka... - 
Coś tam knocę, jak zawsze. - Niech pani maluje - rozkazała Wita żegnając się 
sprężystym uściskiem dłoni. Ewa przytrzymała jej rękę. - A w jakich warunkach 
znowu się zobaczymy? - zastanowiła się pytająco. - Mówią, że idzie do wojny... - 
Idzie - potwierdziła marszcząc brew panna Wita. - Aż dziwne, jak mało myśli się 
o tym. - Na jakimś poziomie kultury i cywilizacji przestaje się chyba myśleć o 
możliwości napadu bandytów czy złodziei... - Już od roku z górą widać, że na 
każdym poziomie wszystko jest możliwe. Niemcy mają bardzo wysoką cywilizację... 
Cóż, w moich reportażach już dawno próbowałam ostrzegać przed Hitlerem... - Tak? 
- zdziwiła się Ewa mimo woli. I spytała naiwnie: - To miało być ostrzeżenie? - 
Pani wie, jak to jest - przeciągnęła Wita naburmuszona. - Cenzura... Nie wolno 
było pisać o zagrożeniu przez Hitlera, można było tylko pokazać, że to jest 
imponująca, straszliwa siła. Dopiero teraz wszyscy przejrzeli. - Za to szybko i 
radykalnie. Mowa Becka, sojusz z Anglią to przecie... - Pani Ewo... - Wita 
gwałtownie machnęła ręką - po zajęciu przez Hitlera Czech i Kłajpedy jesteśmy w 
kleszczach! "Jesteśmy w kleszczach. - Ewa nie mogła jeszcze skojarzyć tych słów 
z żadną realną treścią, słyszała tylko ich dźwięk. - Ciekawy głos ma ta 
elegancka panna... muzykalny... Jakieś takie kadencje, intonacje zdania, to mi 
coś przypomina... coś wyrafinowanego, prawie arystokratycznego... zaraz... 
nie... aha, to przecież Lodzia miewała takie intonacje... jak też jej się żyje z 
tym Ceplem we Wrombczynie... Prawda, prawda, panna Wita jest ze wsi... ona jedna 
z moich znajomych należy do pokolenia przyszłej Polski, najmłodsza i wywodzi się 
z samego jaśnie wielmożnego ludu... A ja tylko na pół czy na ćwierć... I jaki 
autentyczny warszawsko_inteligencki szyk... Ależ ja jestem tępa... nie 
zrozumiałam tego jej sugestywnego przedstawienia siły Hitlera... ładny plastyk 
ze mnie... Te intonacje jej głosu brzmią jak ślad pieśni ludowej w utworach 
Chopina". Rozejrzała się po kawiarni wymieniając ukłony i uśmiechy ze znajomymi. 
Żona pisarza o faunicznej twarzy i olimpijskich gestach wyjęła z kawiarnianego 
wazonika gałązkę bzu i muskała nią pieszczotliwie znakomite czoło swego sławnego 
męża. Ewa wstydziła się za nią i raptem niegłośny gwar kawiarni zaczął ją 
męczyć. "Co tego Józka nie widać? Ani Snarskich?..." Spojrzała w rozległe okno, 
w które plac Piłsudskiego zdawał się wprawiony jak miejski pejzaż Canaletta. 
"Plac Saski - myślała - ja bym nie zmieniała nazw historycznych, dla nikogo bym 
nie zmieniała..." Za kolumnadą łączącą skrzydła zabytkowej budowli zieleniał 
starodrzewem Ogród Saski, między środkowymi kolumnami wielki znicz na Grobie 
Nieznanego Żołnierza pełgał jak bladoróżowe serce, pałac Br~uhlowski stroszył 
się przepychem kapryśnej, pokrętnej, rozrzeźbionej, a przecie lekkiej 
konstrukcji. "Rokokowe cudo - majaczyła Ewa - chyba nie widziałam czegoś równie 
udanego w tym niespokojnym stylu... Roztańczone mury... Wierzbowa... Czysta... 
przezwali na Ossolińskich... tam też kiedyś był pałac, Szwedzi spalili do 
czysta... Hotel Europejski... trochę ciężkawy... pseudoklasyczna Komenda 
Miasta... tam też kiedyś był Stefan... czternaście lat..." Przechodnie, 
tramwaje, samochody... nagle ruchliwy plac wydał jej się nierzeczywisty, jakby 
znikł, zapadał się w oczach, już był tylko wspomnieniem... i co za ulga, 
nareszcie przyszli Snarscy, jej nowi przyjaciele poznani przed paru laty w 
Bukowej. Teraz też co dopiero stamtąd wrócili. Michał Snarski, przez dziesięć 
lat wojewoda w południowo_wschodniej części kraju, został odwołany z tego 
stanowiska i miał po wykorzystaniu "zdrowotnego" urlopu objąć jedno z 
przemysłowych województw, nie będących w żadnym związku z jego kresowymi 
zainteresowaniami. - I co? - pytała Ewa - zapakują pana do jakichś Katowic czy 
do Łodzi... - Wcale nie "jakichś"! To są wspaniałe, niebezpieczne, trudne 
województwa! Robotnicy, kartele, niemiecka dywersja... Aparatczyki - 
zaakcentował z rysyjska - ani się domyślą, jakiego wpuszczają tam szerszenia. 
Już ja nie dam nikomu przymykać oka, kłaść drażliwych spraw pod sukno ani spać 
na urzędniczych laurach. Aniu, zamówimy kawę? - Snarski nie był człowiekiem 
łatwo podlegającym depresji. - A Padałko już kwitnie przed kawiarnią - Anna 
Snarska uśmiechnęła się samymi tylko ustami, oczy jej były smutne. - Padałko już 
kwitnie - mówiła matowym, cichym głosem skandując i dobitnie rozdzielając 
wyrazy. Padałko nazywał się pierwszy, któremu poruczono tę funkcję, lecz nadał 
imię wszystkim aniołom stróżom, przystawianym do osoby Michała Snarskiego przez 
wydział bezpieczeństwa. Władze ojczyste wynagradzały wojewodzie w niełasce 
dezaprobatę jego polityki, nadając mu ważność człowieka śmiertelnie zagrożonego 
przez wewnętrznych, bliżej nie określonych wrogów. - Tak_tak_tak - zlekceważył 
uwagę żony Snarski. - Tylko że front moich wrogów rozmnożył się w takie 
nieprzeliczone mnóstwo, że pozostaje tylko kwestia, skąd ma wyjść poglądowa 
próba zamachu na moje życie. A co, Tomyski nie przyjdzie? - zwrócił się z lekko 
niecierpliwym ożywieniem do Ewy. - Miał przyjść na pewno, nie rozumiem, dlaczego 
się spóźnia. Teraz taki nerwowy czas, coś go musiało zatrzymać. - Aj, to 
niedobrze, tak z nim chciałem pomówić. A o pierwszej Ania ma być na Wawelskiej w 
Instytucie Curie_skłodowskiej. Rentgen i jakieś tam dodatkowe badania, na pewno 
zbyteczne, ale doktór się uparł... - Nie?! - to zabrzmiało jak protest. Ewa 
wiedziała, co znaczy Instytut Radowy na Wawelskiej. - Czysta formalność - 
uspokajał Snarski. - Lekarzom idzie o wyeliminowanie wszelkich podejrzeń. I 
zostaną wyeliminowane. - Wszystko zostanie wyeliminowane - roześmiała się 
Snarska zamkniętymi ustami, niewesoło i głucho. - Co za pomysły? Pani Anna taka 
wysportowana, taka mocna, taka narciarka i pływaczka miałaby być chora? Nigdy w 
to nie uwierzę! - Gdyby niewiara, tak jak wiara, mogła góry przenosić... - i 
Anna Snarska spiesznie zmieniła temat. - Ja bym panu Tomyskiemu też coś chciała 
powiedzieć. Jego książka, ta ostatnia, ma jedną wielką wadę. Że po niej długo 
żadnej innej nie można wziąć do ręki. Ewa poweselała, bo Anna Snarska była 
raczej skąpa w pochwałach. - Przed chwilą - rzekła - rozmawiałam z młodą 
dziennikarką, panną Jarecką. Ona woli publicystykę Józka od jego powieści. - 
Panna Jarecka? To też nieprzyjaciel Michała. Niedawno na jakiejś konferencji 
prasowej dowodziła podobno z wdziękiem, że bezecny Snarski osobiście pastwił się 
nad aresztowanymi komunistami. Ewa spojrzała przelotnie na Michała Snarskiego, 
który utkwił wspaniałe niebieskie oczy w niewiadomy przedmiot głębokiego 
zamyślenia. Chcąc go uobecnić rozmowie, rzekła z nieznacznym i sobie samej 
dziwnym powątpiewaniem: - No cóż, Nałkowska w jednej swojej powieści mówi 
trafnie, że życie układa się dla ludzi w schematy, spod których bardzo trudno 
wydobyć indywidualne, nieschematyczne sedno zdarzeń - zabrzmiało to prawie 
pytająco. - Nałkowska? Bardzo mądra pisarka - ocknął się Snarski - tylko siedzi 
jak w futerale w ciemnościach swojego rozumu. Żadnej luki na światło. - ... więc 
schemat wojewody, na którego terenie odbywają się aresztowania - ciągnęła Ewa 
swoje - wymaga, żeby wojewoda był osobiście za to odpowiedzialny, a gwoli 
uproszczonemu schematowi - osobiście się znęcał. - Ach, pani o tym? Jasne, że 
jestem za wszystko odpowiedzialny! Właśnie dlatego musiałem odejść, że mi z tego 
zrobili fikcję. Mnie odjęto w tych sprawach kompetencje - coś aż zapiało w 
gniewnym głosie Snarskiego. - O komunistach decydowała bezpośrednio Warszawa, i 
to tylko u mnie. Taka była personalna szykana dwójki w stosunku do mojej 
osoby... co tu dużo gadać... - Kulisy schematu - rzekła Ewa. - Tylko kto temu da 
wiarę? Mnóstwo ludzi dostrzega tylko schemat: sanacyjny dygnitarz. - Tak_tak_tak 
- zbył to pobieżnie Snarski. - Bardzo szkoda - zafrasował się - że Tomyski nie 
przyszedł. Bo widzi pani, ja jestem człowiek uparty i ja jestem myśliwy. Ja nie 
wypuszczam tak łatwo zwierzyny spod strzału. Jeśli mnie nikt nie rozumie, będę 
mówił, będę krzyczał do nikogo, aż tę nicoś w kogoś przecież zamienię. Ja sprawą 
ukraińską będę Polskę zanudzał nawet przez sen, bo dla mnie probierz polskości 
to stosunek do tego, co polskim nie jest, a jaki z tym u nas klops, to co tu 
gadać. Ja w to wlazłem... i to zaczęło, no, jakoś po ludzku wyglądać. Mogą mnie 
przerzucać, mogą mnie nawet przymknąć, a temu nie poradzą... Czy pani wie, że 
moje dziadki trafiły do mnie i do Bukowej? Cóż ja dla nich teraz? Mają nowego 
wojewodę... A oni do mnie jak w dym... - A pod każdym krzaczkiem w tejże Bukowej 
wyrastał jak skromny fiołek Padałko... Jeden ochraniał nas, a drugi śledził... 
Cudne było życie w tym "cieniu rozkwitających Padałków" - skandowała Anna 
Snarska swym cichym, dobitnym głosem. - Kaden_bandrowski powiada w "Generale 
Barczu", że szpieg jest najistotniejszym składnikiem państwowości - przypomniała 
Ewa. - Tak_tak_tak - zbył to znów Michał Snarski. - To jest osobna wersja 
tematu: państwo... Proszę zrozumieć, że Tomyski jest mi właśnie teraz koniecznie 
potrzebny. On, jeden z pisarzy, co u nas tam byli, czuł, rozeznał całą tamtejszą 
kompozycję istnienia. On ze swym darem pióra umiałby przekonywać, że wartość 
Polaka mierzy się stosunkiem do tego, co polskim nie jest - powtórzył uparcie, 
stukając palcem w stolik. - Powiedzmy, Krzemieniec, czy to zła kwatera dla 
pisarza? Słowacki, madame B~ecu i tam dalej... Powinien tam znów na jakiś czas 
pojechać. Politykiery nic tu już nie mają do gadania, będą mleć starą partyjną 
albo jałową państwowotwórczą sieczkę. To trzeba widzieć świeżymi, natchnionymi 
oczyma... Ewa uległa naraz żałosnemu wrażeniu, że Michał Snarski mówi o czymś na 
zawsze utraconym... brzmiało to niby tren. - Panie Michale - powiedziała - u nas 
chce się zawsze, żeby każdy robił co innego, niż umie. Odkąd Józek okazał się 
dobrym pisarzem, wszyscy wołają, żeby pisał co innego, byle tylko nie książki. - 
No_tak_tak - niecierpliwił się Snarski - tęgi pisarz, ja jestem skromny 
człowiek, chylę czoło, ale ja wiem jedno. Tomyski powinien od czasu do czasu tam 
zajrzeć. On tylko potrafiłby przebić bodaj słowem ten mur obojętności, ślepych 
nienawiści, tępych uprzedzeń. I dlatego bardzo żałuję, że nie przyszedł. Pani 
Ewo, czy pani może mu powiedzieć, że jednak bardzo chciałbym się z nim zobaczyć? 
Jeszcze z tydzień będziemy w Warszawie. - Naturalnie, powiem Józkowi, że pan 
chce się z nim widzieć. Ale... Pan myśli, że wojny nie będzie? - Wojna będzie, 
cóż stąd? To nas nie zwalnia z niczego. A ta_ak... - zanucił prawie. - Gdzie się 
pani wybiera na lato? - spytała Anna Snarska. - Do Bukowej chyba nie warto. Po 
śmierci Pawła Żwana... - Paweł Żwan umarł? - przerwała Ewa. - Kiedy? - Na jakiś 
miesiąc przed naszym przyjazdem do Bukowej. W szpitalu w Krakowie, myślałam, że 
pani o tym wie. Choć to był taki dziwak, że zakazał przed śmiercią nawet 
nekrologów i klepsydr. Była przy nim siostra, ta z Wiednia. Ma zamiar sprzedać 
wszystko, tak że koniec z Bukową. - Koniec z Bukową - powtórzyła Ewa bezmyślnie. 
Po wyjściu Snarskich siedziała chwilę dopijając trzecią filiżankę wystygłej 
kawy. "A więc jednak był w istocie śmiertelnie chory... I jak mnie nic ta śmierć 
nie obeszła... troszczeczkę zaskoczenia... co z tym Józkiem... nigdy jeszcze nie 
zrobił mi kawału... chyba zadzwonię". Idąc do telefonu spotkała w połowie sali 
Marię Ersztynową, żonę jednego z możnych lwowskich Ersztynów, których warszawski 
wydawca był tylko skromną odroślą. Stała rozglądając się i dymiąc trzymanym w 
ręku papierosem. - O_o_o, dzień do_obry, dzień do_obry pani - witała Ewę z 
czułością znacznie przerastającą stopień ich znajomości. - Kiedy zobaczymy znów 
pani obrazy we Lwowie? - pytała z chrypką nałogowej palaczki w głosie miękkim 
zarazem jak plusz. Tak to donośnie zabrzmiało wśród kawiarni, że zaczęto się za 
nią oglądać i długo się oglądano. - Maria Ersztynowa była porywająco piękna. - 
To zabawne - uśmiechnęła się Ewa trochę głupio. - Rzadko bywam w kawiarni, a jak 
mi się to zdarzy, zawsze spotykam nieoczekiwanie mnóstwo znajomych - uogólniła, 
lecz Ersztynowa wystarczała za mnóstwo. Ewie przypomniało się znienacka 
przygnębiające olśnienie, jakiego doznała ujrzawszy pierwszy raz Pawła Żwana, 
choć Ersztynowa w niczym nie była do niego podobna. - A ja na odwrót. Już w 
trzeciej kawiarni szukam Józefa Tomyskiego, żeby go zaprosić na wieczór autorski 
do Lwowa. Zawsze słyszę, że w południe cała Warszawa jest w kawiarni, ale waszym 
pańskim warszawskim zwyczajem nigdy was nie ma tam, gdzie jakoby jesteście. - 
Zgadła pani, ale to nie jest pański zwyczaj. Tomyski miał tu być, długo czekałam 
i nie przyszedł. - Czy mógł nie przyjść ktoś, na kogo pani czeka? Ja znów trzeci 
dzień jestem w Warszawie i nic nie załatwiłam, bo tracę czas na rozmawianie o 
Tomyskim. Macie tak ładnie po warszawsku bzika na punkcie Tomyskiego. - To 
chwilowo mówi się o nim więcej z powodu jego nowej książki. - Zupełnie 
zwariowana książka. I autor w dodatku nieuchwytny. - Zaraz go uchwycimy, idę 
właśnie telefonować. - Ale dokąd? Ja już też telefonowałam w różne miejsca. - Do 
nich zatelefonuję, do domu. - Prawda, warszawiacy zawsze albo siedzą z żonami w 
domu, albo się spieszą do żon. My we Lwowie nie jesteśmy tacy porządni, 
kompletnie zbatiaryzowani. Ja już nie pamiętam, kiedy jadłam obiad z mężem i z 
synem. Czy pani pozwoli, że poczekam na pani telefon? Może wreszcie się dowiem, 
gdzie łapać Tomyskiego. - Ale oczywiście. - Zeszłego roku spotkałam pana 
Tomyskiego ze dwa razy w towarzystwie. Cudownie nudny i sam tak czarująco się 
nudzi. No, ma do tego prawo, pisarz musi być introwertowany - Maria Ersztynowa 
zaśmiała się hucznym, prawie rubasznym śmiechem, gasząc beztrosko papierosa na 
czyjejś popielniczce. Widziana z boku była zupełnie inna, niż oglądana twarzą w 
twarz. Jej śmiejący się profil miał w sobie coś egzotycznie murzyńskiego, zęby 
spod górnej przykrótkiej wargi wystawały drapieżnie i dziko. - Jak się masz, 
Józek. Jesteś w domu? - pytała Ewa w słuchawkę i potem długo nic, wreszcie 
znowu: - Jak się zmartwiłam... Ale naprawdę nic groźnego? No, to świetnie. 
Żadnego kłopotu... Józek, nie ma w ogóle o czym gadać... Byli... No, nie 
doczekali się, on chce cię widzieć... Słuchaj, ale ja nie mogę do was przyjść? 
Dobra... To przyjdę po obiedzie... Wszystko opowiem... Pa, pa. Ersztynowa 
czekała z ponętnie zagapioną twarzą. - Obawiam się, pani Mario, że dziś nie 
będzie się pani mogła zobaczyć z Józkiem. Jego żona miała zapaść serca. Już 
dobrze, ale doktór nakazał zupełny spokój. Tomyski to mój cioteczny brat - 
objaśniła. - Ach, Boże, nie wiedziałam, ja myślałam, że tylko między Żydami są 
sami krewni. Pani Ewo, przepraszam, ale czy i pan Tomyski ma nakazany spokój? 
Ewa roześmiała się. - Może wyjdziemy razem? - zaproponowała. - Powiem Józkowi, 
żeby do pani zadzwonił. Niech pani poda swój telefon. - O, proszę, proszę... 
przepraszam państwa - pisała numer na wziętej komuś sprzed nosa bibułkowej 
serwetce oparłszy ją o ścianę. Miasto szumiało pod majowym słońcem, ale Maria 
Ersztynowa nie należała do maja. Szła jak uosobienie tropikalnego żaru, 
tajemnicza i nostalgiczna. - Ludzie gubią zakupy i potykają się zapatrzeni w 
pani urodę - zauważyła Ewa. - Ach, to nieporozumienie. Każdy myśli, że mu 
otworzę niebo albo przynajmniej, że jestem rozpustna i ordynarna, to kusi. A ja 
nie mam temperamentu, nie jestem nawet zalotna. Trochę lwowskiego humoru, a poza 
tym - same rozczarowania własne i cudze. Ja jestem jak ta żydowska pustynia, 
tylko bez ziemi obiecanej... Taksówka! - krzyknęła zatrzymując przejeżdżający 
samochód. - Ach, jaka szkoda, muszę jechać w przeciwną stronę - i już zza szyby 
przesyłała Ewie ustami pocałunki. "Podobno pijaństwa i miłości nie jest się w 
stanie zataić, a jemu tak łatwo było wszystko ukryć, że Snarska nawet się nie 
domyśla... I czemu to mi jest przykre? Ja też umiałam wszystko ukryć..." - 
myślała Ewa, idąc po południu do Tomyskich. Dzień wydał jej się złożony z samych 
niepowodzeń, a nawet nieuchwytnych upokorzeń. Już to przemykanie się brzegiem 
świadomości widma wojny było upokorzeniem. "Jakże to nie można czemuś takiemu 
zapobiec? Znów jakiś losowy maj... wszystko jest jakieś niesamowite i groźne... 
Nieudany dzień, a tu nawet u Tomyskich nie można się będzie rozkręcić..." Drzwi 
otworzyła jej Rózia z trudem powstrzymująca skłonności do hałaśliwych powitań: - 
A ja od razu wiedziałam - szczerzyła zęby - że to pani Radgoska, bo tylko pani 
tak leciuchno dzwoni, jakby komar zabrzęknął. To teraz nasza pani będzie miała 
zabawę, nasza pani lubi, jak się koło niej kręcą; zaraz robi się zdrowsza. - 
Zamiast pleść, proszę nam lepiej podać kawy. Mam nadzieję, że panna Rózia 
dzisiaj nie leci szukać, czego nie zgubiła? - Tomyski wydał się szczególnie 
uszczęśliwiony z przyjścia Ewy. - Nie. Dzisiaj czekam. Niech on mnie szuka - 
mówiła Rózia butnie. - Jeżeli można, to herbaty, od rana zapijam się kawą... - 
prosiła Ewa. - Podam jedno i drugie - i nie tłumiąc już głośnego śmiechu Rózia 
znikła. Tomyski całował obie ręce Ewy, a jego szare oczy patrzyły na nią tkliwie 
("tak patrzył Fidelio" - pomyślała). - Co jest właściwie, Józek? - Już po 
strachu, ale strach był, bo wystąpiły bóle, jak przed czterema laty, musiałem 
wezwać pogotowie. Teraz czekamy na Dropiewskiego. Z głębi mieszkania dało się 
słyszeć wołanie Ludmiły: - Chodźcie do mnie, możecie tutaj romansować. Leżała 
jak na niby. Całkiem już białe włosy lśniące srebrnie podkreślały paradoksalną 
młodość twarzy jaśniejącej życzliwą pogodą. - Czemu nas martwisz, Ludmiła? 
Wyglądasz jak samo zdrowie. "To już drugi taki atak - myślała Ewa trwożnie. - 
Podobno trzeci bywa śmiertelny". - I nie musisz tak wołać jak na puszczy, to 
męczy serce - upominał Tomyski. - Żadnego zmartwienia, Ewa. Ten młody bęcwał z 
pogotowia niepotrzebnie nastraszył Józefa - i jakby słysząc myśli Ewy - dożyję 
jeszcze ze trzydziestu takich ataków, już ja wiem, jakie mocne mam serce. 
Szkoda, Ewa, że nie namówiłaś Snarskich, żeby tu do nas przyszli, ja ich lubię, 
on jest zupełnie jak romantyczna ballada. Zaczęli piąte przez dziesiąte mówić o 
Snarskich, o zagrożeniu jej zdrowia, potem o Ersztynowej, Ewa przekazywała jej 
zlecenie. - Wiem już. Telefonowała tu przed godziną, a potem wyłączyłem telefon. 
To dosyć natrętna i obcesowa pani. Widziałem ją parę razy - skrzywił się trochę 
Tomyski. - Ładna - dodał niepewnie. Weszła Rózia z parującymi filiżankami na 
tacy. - A państwo już myśleli - śmiała się mnóstwem zębów - że ani herbaty, ani 
kawy, ani Rózi. Nie, ja dziś czekam, wiernie jak pies. Ostatni raz czekam, jak 
nie przyjdzie... Dzwonek u drzwi wejściowych nie dał jej skończyć. Biegła 
otwierać. - Nikogo nie przyjmujemy - wołał za nią Tomyski. - To Altowicz - 
poznał znajomy głos. - Psiakość, zapomniałem, był umówiony... Może go przyjmę u 
siebie?... - A broń Boże, proś tutaj, niech i Ewa go pozna. To swój człowiek, 
mogę go przyjąć w łóżku, zresztą on i tak nikogo nie widzi. Taki, wiesz Ewa, 
potwór inteligencji, ale przylgnął do Józia. Trochę dziwak... - I pierwszorzędny 
eseista - rzekła Ewa. Gustaw Altowicz wchodził w skład redakcji opozycyjnego 
tygodnika, zaś od niedawna objął po Tomyskim jego stałą rubrykę w 
socjalistycznym "Robotniku" i wtedy się ze sobą zbliżyli. Łączył ich 
niepopularny zwyczaj "przewidywania najgorszego", ale w jednym się różnili, co 
nie tłumiło ich wzajemnej do siebie ciekawości. Ludmiłę Altowicz adorował z 
dystansem i trochę ceremonialnie. Był to bardzo uprzejmy szczupły jegomość lat 
czterdziestu o bladej twarzy Pierrota i o pełnym słodyczy wejrzeniu. Chwilę 
przepraszali się, Ludmiła, że leży, on, że przyszedł nie w porę; przedstawiony 
Ewie wypowiedział parę uwag o jej malarstwie, była ujęta ich trafnością. 
"Dlaczego Ludmiła mówi, że on nikogo nie widzi? - zadała sobie pytanie. - Taki 
uważnie przyjacielski". Lecz już po kwadransie wiedziała, że Altowicza nie 
obchodzą sprawy osobiste czyjeś lub nawet własne, lecz tylko rzeczy ogólniejszej 
natury. Po jego przyjściu rozmowa zeszła od razu na zbliżanie się wojny i na 
obrachunki z pogmatwanym czasem niepodległości. - Jeśli w Polsce są ludzie - 
mówił Altowicz - co myślą, że w epoce techniki i mechanizacji, kiedy o wojnie 
będą decydowały samoloty i tanki plus chemia, mamy jakąś szansę z naszymi 
dywizjami kawalerii, a obawiam się, że co najmniej 15 milionów ludzi tak myśli - 
to biada Polsce. - A jeśliby wszyscy ludzie myśleli, że nie mamy szansy, to nie 
byłoby biada? - pierwsze mgnienie czułej sympatii przeszło u Ewy w przekorę. - 
Wtedy prowadziliśmy od początku inną politykę, raczej podobną do przezornej 
polityki czeskiej... - Co pan mówi? Ładnie Czechom wyszła na zdrowie ich 
przezorna polityka! - To się jeszcze pokaże. Na razie Czesi zorientowali się 
trzeźwo w tej żałosnej prawdzie, że ich nie stać na sławetną ofiarę krwi... - To 
już ja wolę naszą wcale nie żałosną prawdę, że stać nas na to czy nie stać, 
Polska będzie się biła z Niemcami. - Tak, my mamy zawsze tylko ciało i krew do 
złożenia na tak zwanym ołtarzu. Też swoisty mesjanizm. Biedny polski Chrystusik 
frasobliwy. Ale Chrystus miał w każdym razie ideę, a my mamy klikę rządzącą na 
zasadzie hasła "byczo jest", pacyfikację chłopów i mniejszości narodowych, 
strajki, bezrobocie i policję w roli sumienia społecznego. - Pan mówi z taką 
nienawiścią o Polsce, a ona ledwo skończyła dwadzieścia lat. I nielekkiego 
życia... - Wiesz, Gustaw, ile mnie nerwów kosztowały te dwadzieścia lat - podjął 
Tomyski - ale trzeba mieć zmysł proporcji, jak by powiedział Stefan Radgoski. 
To, co mówisz, jest prawdą, ale nie wyczerpuje naszej rzeczywistości. Mamy i 
poważne aktywa... nie potrzeba wyliczać... same rzucają się w oczy. Nasza klęska 
to niezdawanie sobie sprawy, że nam nie wolno popełniać nawet małych błędów, 
którym podobnych tysiące uchodzą innym państwom na sucho. Ba, podobnych. Od 
których tysiąckroć straszniejsze zbrodnie uchodzą innym na sucho. - Chociażby 
Stalinowi... - napomknęła Ludmiła. - ...Właśnie... te procesy zakładające z 
góry, że oskarżeni są winni... milionowe lagry, czystki... - A Rosja od tego nie 
upadła, przeciwnie, rośnie w potęgę - zauważyła Ewa. - Obozy koncentracyjne 
wymyśliła Anglia jeszcze za wojny z Boerami. A kolonie? I żadna katastrofa jej 
nie spotkała. - ...tam okrucieństwo w imię idei - ciągnął Tomyski... - a od 
strony niemieckiej zbrodnie w imię obłąkanego szaleństwa. I Hitler też od tego 
nie upada. Potężnym i zbrodnie służą, nam nawet cnoty szkodzą, a od byle błędu 
giniemy... - Tragedia polega na tym - rzekła Ludmiła - że błędu ani winy 
niepodobna uniknąć. - Może to idzie czas, że nic prócz winy nie będzie na tym 
świecie - westchnęła Ewa. - Tak - potwierdził Tomyski. - Ale na epidemię 
poczucia winy wcale się nie zanosi. Choć i to w końcu będzie... poczucie winy 
wszystkich za wszystko. Nie wiem, czy z tego pójdzie odrodzenie, czy ostateczny 
upadek ludzkiego świata? Bo samo poczucie winy niczego nie załatwia. Ostoją się 
chyba te kraje, w których świadomość błędu i umiejętność likwidowania jego 
skutków będą najwyższe. - Z tego pójdzie, wiesz co? Znieczulenie na błędy i 
zbrodnie, które zostaną uśmiesznione i jako czysty nonsens będą płodną pożywką 
dla dobrego dowcipu - jeden kącik ust Altowicza zadrgał psotnym uśmieszkiem. - 
Tym były zawsze - odparł Tomyski. - To nie jest jednoznaczne ze znieczuleniem 
ani z upadkiem, całkiem przeciwnie. - A propos upadku - Gustaw Altowicz lubił 
nawiązywać do jakiego bądź usłyszanego słowa - to różni socjologowie już dawno 
przewidywali upadek parlamentów i partii politycznych. Ale nie przewidzieli, że 
zamiast świetlanego rządu rzeczami czy niewinnego związku małych gmin będziemy 
mieli nowoczesne dyktatury, monopartyjność, mit wodzów i totalizmy różnej maści. 
A totalizm to zmuszanie wszystkich do kontentowania się złym smakiem rządzących, 
do życia ich złymi obyczajami, do uczestniczenia w ich głupstwach, do 
współodpowiedzialności za ich zbrodnie. Dodajmy, że dawne ustroje despotyczne 
lubiły, żeby się ich bano, ale nie wymagały, aby je kochano. Dzisiejsze 
dyktatury chcą mieć obie te rzeczy i tego żaden przyzwoity człowiek długo nie 
będzie mógł znosić. Przewiduję, że nadchodzi epoka emigrantów, których już od 
czasu wielkiej wojny sporo się namnożyło. - A gdzież emigrować, jak wszędzie 
mają być te dyktatury? - nie bez ironii spytała Ewa. - Naturalny antagonizm 
różnych dyktatur będzie działał na korzyść emigrujących. Nadto przez jakiś czas 
tu i ówdzie utrzyma się jeszcze trochę lżejszego, powiedziałbym, przyzwoitszego 
klimatu, w którym będzie można oddychać. - Czyżby pan miał zamiar emigrować? - 
Ewie było czegoś smutno i przykro. - Na ogół nasze niezadowolenie poprzestaje na 
pewnego rodzaju emigracji wewnętrznej. Upieramy się przy pozostaniu na miejscu z 
mnóstwa różnych powodów, a choćby z przyzwyczajenia do naszej mleczarki czy do 
sklepiku, w którym kupujemy ulubiony gatunek jabłek. Ale są wypadki, kiedy i 
takie nawyki nie powstrzymują ludzi, nawet bezpiecznych osobiście, od 
opuszczenia swego kraju. Tak na przykład pisarz francuski Saint_evremont 
emigrował z Francji nie mogąc znieść złego smaku Ludwika XIV. - Nikt nie będzie 
emigrował, jeśli wojna zagrozi Polsce, a ona jest podobno nieunikniona - mówiąc 
to Ewa myślała: "obchodzą go tylko przyzwyczajenia do rzeczy; a ludzie?" - 
Nieunikniona - powtórzył Altowicz. - Otóż właśnie dlatego il est urgent chercher 
une retraite convenable... Świat zdąża do kataklizmu, po którym nastąpi 
nieuchronnie długa noc barbarzyństwa. Nie widzę żadnego dobrego powodu, żeby 
ludzie mogący przechować odrobinę światła i człowieczeństwa dla lepszych i 
rozważniejszych czasów mieli brać udział w niepoczytalnej awanturze lub dać się 
zmasakrować przez nadciągający paroksyzm głupoty wyposażonej w zuchwały 
temperament. Ponieważ nie jestem w stanie nałożyć oszalałym śmiałkom kaftana 
bezpieczeństwa, przemyślam właśnie o miejscu, które należałoby sobie obrać na 
mieszkanie, w razie, jeśli świat stanie się brutalnym widowiskiem krwawego 
rozpasania. Doszedłem do wniosku, że pewne górskie okolice fiordów norweskich 
byłyby miejscem najbardziej do tego celu stosownym - wyraźnie rozbawiony 
uśmieszek drgający w obu kącikach ust nadawał tyradzie Altowicza myślący, 
dwuznaczny charakter. - A ludzie? Ci wszyscy nieprzyzwoici, strajkujący, 
bezrobotni, znoszący złe obyczaje władzy? Co z nimi? Mają to wszystko cierpieć? 
Pan mi się bardzo podoba i tak mnie pan rozczarował - Ewa cokolwiek się 
wstydziła, że mówi "humanitarne" banały i nie nadąża za efektownym rozumowaniem 
Altowicza. - Jestem tym bardzo zasmucony - oświadczył Altowicz patrząc na nią z 
jawnym upodobaniem. - Ja to widzę inaczej - wtrącił Tomyski. - Sytuację świata 
widzę podobnie, ale wyjście z sytuacji całkiem inaczej. Twoja znakomita 
filozofia znakomicie mija się z rzeczywistością. Bo widzisz... Dzwonek znowu 
zabrzęczał. Tomyski zerwał się: - Ależ Ludmiła ma mieć spokój! - wybiegł do 
przedpokoju, gdzie Rózia otwierała drzwi mówiąc: - Jak się komu szczęści, to się 
szczęści. Naszej pani dzisiaj gości nie wolno, to drzwiami i oknami się cisną. 
Ja czekam na jednego, to ani go na lekarstwo. Przyszedł Sergiusz Demidow, trudno 
było nie przyjąć emigranta jakby wywołanego Altowicza apologią emigranckości. 
Chwilę certował się, przepraszał i chciał wychodzić, lecz Ludmiła wstrzymała go 
stanowczo i ochoczo: - Niech pan siada, właśnie druzgoczemy politykę naszych 
władz - więc siadł i słuchał jakiś czas, a wreszcie rzekł: - A wy 
niekonsekwentny. Jeżeli uważacie, że państwo liszniaja driań, tak zaczem wy, 
Józia - zwrócił się do Tomyskiego - daże krow' proliwali, cztoby u was było 
państwo? A jeśli państwo nieobchodimo, to trzeba zgodzić się, że ono postępuje 
według metod, które mu są właściwe. - A my według metod, które nam są właściwe - 
odpowiedział grzecznie Altowicz - pozwalamy sobie nazwać funkcjonowanie naszych 
władz zawiadiactwem upitych władzą "chłopców z Chicago". - Jak mi wiadomo, panie 
Gustawie, pan znajdował się również w towarzystwie chłopców z Chicago, był pan 
przecież parę lat sekretarzem premiera. - Przez ileś tam lat - odparował 
Altowicz - Szczedrin był gubernatorem i właśnie dlatego stworzył najlepszą na 
świecie satyrę na biurokrację. Demidow udobruchał się, słysząc pochwałę 
rosyjskiego pisarza. - Nu, czort waz'mi - uśmiechnął się. - A swoją drogą ja 
polski państwowiec, a wy, comme je le dis toujours, trawożerne pięknoduchy i 
chcecie, żeby państwo było trawożerna sielanka. A wy dałżny paniat' czto eto 
niemyslimo. Ni s kakoj teczki zrenja niemyslimo. Nastało mgnienie ciszy, 
wszystkim się wydało, że mówi do nich bezwiednie przedstawiciel byłych władców 
Polski, który z dobrotliwą ironią poucza szamoczącego się z "nawą państwową" 
świeżego wyzwoleńca: - Nu, żartuję - Demidow szybko się zorientował. - Ale 
koniec końców i Beck okazał się maładiec. A państwo polskie wcale dobrze radziło 
sobie z bardzo karkołomnymi sytuacjami. Sami jeszcze kiedyś inaczej spojrzycie 
na te wasze trudne dwadzieścia lat - dokończył czystą polszczyzną i pogadawszy 
trochę, niebawem zaczął się żegnać. - To w istocie nieładnie - powiedział - 
męczyć panią Ludmiłę takimi ciężkimi tematami. - Ja, drogi panie Sergiuszu, 
należę do pokolenia wychowanego w mniej męczących nerwowo czasach i jakoś znoszę 
historię powszechną: lepiej niż młodsi. - Da, et wierno - rzekł Demidow. - 
Wproczem ja toże. Ledwo wyszedł, znów dzwonek, przyszedł profesor Górecki z 
żoną. - Bardzo przepraszam - usprawiedliwiał się - dzwoniłem, ale telefon nie 
odpowiadał ("ach, to przez Ersztynową wyłączyłem telefon" - złościł się w sobie 
Tomyski). Piękna, panie dobrodzieju, pogoda, wybraliśmy się z żoną na spacer do 
Łazienek, myślę sobie, wracając wstąpimy... rzadko mi się zdarza wolna chwila... 
w najgorszym razie nikogo nie zastaniemy. A tu szanowna pani Ludmiła na łożu 
boleści z gośćmi sobie figluje... - Prosimy do tych figlów... pan Altowicz... 
profesor Górecki... Po wymianie paru nijakich zdań Altowicz znudzony ich 
prywatnością spytał o antysemickie wybryki wśród studentów. - A czytałem, 
czytałem, obaj panowie potępiliście je w prasie - Górecki mówił z nutką drwiny. 
- Bardzo słusznie, ale ja, panie dobrodziejski, bez wielkich słów radzę sobie z 
tym bardziej po gospodarsku. - To nie żarty, profesorze... hitleryzm jest między 
innymi dlatego taki groźny, że stanowi pożywkę dla antysemityzmu. To, co się 
dzieje wśród studentów, przeraża mnie najbardziej, bo tego już nie można 
wytłumaczyć ślepą akcją ciemnych ludzi. Tu psychika motłochu, a motłochem stać 
się może w pewnych warunkach każde środwisko, zawładnęła młodą elitą 
intelektualną... - Tomyski mówił to zły, że się dał sprowokować. - Ach, pan nie 
ma pojęcia, jak ta nasza młodzież się męczy - rzekła z cicha pani Górecka, młoda 
osoba z wyrazem twarzy na przemian pokornym i zbuntowanym. - Studenci - wtrącił 
Altowicz - zamiast współzawodniczyć z Żydami, wolą kaleczyć ich żyletką albo 
spychać na osobne ławki. Studentów Żydów przeciętnych prawie nie ma, my zaś 
przez lenistwo myśli wolimy zadowalać się przeciętnością, szykanując zdolnych 
konkurentów do wiedzy. Górecki zwrócił się ku żonie: - Jak to rozumiesz, moja 
mała? - spytał wyniośle. I wyłożył swój sposób traktowania wybryków 
antyżydowskich. - Ja, panie dobrodzieju, nie wyszedłem z audytorium podzielonego 
przez osiłków studenckich na ławki żydowskie i "aryjskie". Ja powiedziałem im 
tak: "Dla mnie, moi państwo, nie jest istotne to, gdzie znajdują się wasze 
siedzenia, tylko to, co macie w głowach. Musicie wiedzieć, że jeśli ci, co 
wszczynają burdy zatrącające średniowieczem, nie będą mieli kursu, będę ich 
ścinał bez litości. Jeżeli studenci żydowskiego pochodzenia, którzy pod 
naciskiem siły okazali przysłowiową mądrość ustępując głupiemu, będą dobrze 
zdawali, to ich głowy przyniosą im satysfakcję za lekceważenie okazane ich 
posteriorom". - No i co? - spytała Ewa. - Chłopcy z mieczykami w klapach nie 
obrzucili pana zgniłymi jajami? A Żydzi nie byli urażeni? - Proszę sobie 
wyobrazić, że nie - tryumfował Górecki. - Wszyscy po prostu zbaranieli. No, 
proszę? I u mnie awantur nie ma, nawet część Polaków przesiadła się stopniowo na 
żydowskie ławki - zdawał się czekać aplauzu, ale go nie słyszał, odezwała się 
tylko Ludmiła: - Dowcipnie i z humorem - przyznała lojalnie. - Ale powinien pan 
był wyjść z audytorium. Zabrzmiał trzykrotny dzwonek. - To wreszcie Dropio - 
powiedział z ulgą Tomyski, a gdy Rózia nie dała się słyszeć, poszedł śpiesznie 
otworzyć. Doktor Dropiewski władował swoją brzuchatą tuszę do pokoju, a 
ujrzawszy zebrane towarzystwo zaczął gromić: - A to co znów takiego? Czy nie 
telefonowałem, żeby nie puszczać gości do Ludmiły? Gdzie macie rozum? Dans la 
dupe? Ładna zabawa! Bądźcie no łaskawi wynieść się stąd, moi szanowni państwo, 
bo powyrzucam na złamane kopyto! Wszyscy obecni znali doktora Dropiewskiego i 
przyjęli jego dosadne powitanie na wesoło, ale zaczęli się żegnać i niebawem 
została tylko Ewa. - Ewa niech nie odchodzi, Ewa to mocny środek nasercowy - 
ględził Dropio, a jego jowialna gęba śmiała się obscenicznie. - Czegoś schudła? 
Kochasz się nieszczęśliwie czy stołeczek masz nie w porządku? - W idealnym 
porządku, doktorze. Może by pan tak przyhamował swój wstrętny jęzor? - Dobra, 
dobra... Idźcie sobie z Józiem do drugiego pokoju, bo ja tu będę miał stosunek z 
Ludmiłą. I gdy wyszli, osłuchał wreszcie chorą. - No co? - pytała. - Angina 
pectoris i pogrzeb za mały roczek? - Patrzcie, jak ją Bozia dokładnie informuje! 
Żebym ja ci nie powiedział, gdzie masz tę swoją anginę... cztery dni dama cicho 
poleży, główne lakarstwo: życie towarzyskie zero koma zero jeden - spokój: 
quantum satis. Możecie wejść! - zawołał. - Tylko bez papierosów w zębach! Doktor 
Dropiewski nie dał się zatrzymać na kolacji, nigdy nie jadał kolacji, był 
dotknięty, że o tym nie pamiętali. - To i dobrze - powiedział Tomyski zamknąwszy 
za nim drzwi - bo Rózia jednak przepadła. "Czy oni poszaleli, żeby wszyscy 
dzisiaj przychodzić? - myślał w godzinę potem, a serce biło mu ciężko. - I co za 
niedołęga ze mnie, że nie umiałem zapobiec. Ten odmęt czczej, daremnej gadaniny, 
ta nasza bezsilna przemądrzałość... Nawet nie mogłem pomówić z Ewą... o czym to 
chciałem z nią pomówić? Miła, durna Ewa... ona myśli, że ja nie wiem o śmierci 
Pawła Żwana.." Długo w noc nie mógł zasnąć, tak się bał, że ten dzień Ludmile 
zaszkodzi. Ale kiedy wstał w końcu i podszedł do progu jej sypialni, usłyszał 
cichy, długi, soczysty oddech głębokiego snu. Uspokojony tym oddechem niby 
rękojmią bezpieczeństwa dla wszystkich i wszystkiego zasnął natychmiast jak 
rażony piorunem. Siódmego września tegoż roku w mieszkaniu Ewy Radgoskiej Michał 
Snarski z czarną opaską na rękawie (w lipcu pochował był żonę) mówił do Joanny 
Tomyskiej: - To straszne, ale mnie ta wojna uratowała. Ja jestem twardy 
człowiek, a jednak byłem już bliski załamania się, ta_ak. Milczała, cóż było do 
powiedzenia, trochę ją peszyło, że właśnie jej tak się zwierzał, znali się od 
niedawna i mało. - Huculszczyzna to daleko - rzekła po chwili. - Józek i 
Ludmiła, jeśli dotąd ich nie ma, to na pewno utknęli gdzieś w drodze albo 
zostali na miejscu. Ewa jest w Zadrach, u siostry swojego męża. Miała wrócić 
dwudziestego szóstego. Trzydziestego pierwszego sierpnia dostałam od niej 
depeszę: "Usiłuję przyjechać". Teraz to już mało prawdopodobne... - Proszę pani 
- rzekł Snarski. - Ja mam rozkaz moich władz kierować się na Łuck. Jest auto, 
chciałem ich zabrać. Tam jakoby na Bugu, względnie na Styrze i Stochodzie, ma 
stanąć linia obronna. Nie spodziewałem się, że panią tu zastanę, ale proszę się 
szybko zdecydować i ze mną jechać. Tak jak rzeczy wyglądają, tam pani będzie 
miała większą szansę spotkać się z bratem i panią Ewą. Nie wiem jeszcze, jakie 
są decyzje sztabów, czy Warszawa będzie się bronić, czy zostanie zajęta od razu. 
Tak czy owak, radziłbym wyjechać. - Warszawa będzie się bronić. I ja już 
zdecydowałam, ja nigdzie nie wyjadę. - Przepraszam, czy pani ma jakieś 
pieniądze? Czy coś do jedzenia? - Dom jest jako tako zaopatrzony. I wypłacono 
przecież sześciomiesięczne pensje. - To ja już muszę się pożegnać - schylił się 
do jej ręki. - Do widzenia... być może wkrótce... i być może w Warszawie. 
Jeszcze raz... więc pani stanowczo zostaje? - Zostaję. - Tak się spodziewałem. I 
tak jest dobrze. Do widzenia, panno Joanno. Chwilę wahał się z intensywnym 
zamyśleniem w twarzy, wreszcie rzekł: - Jakby... kiedyś... zgłosił się do pani 
ktoś od Ryszarda, to będzie ode mnie... Co tu dużo gadać, sprawy różnie się mogą 
potoczyć. Nadciągał zmierzch. Za oknem niepokalana pogoda, niebo czyste, 
złotawe, jeszcze śmigają po nim skwirząc przenikliwie jerzyki, w ogrodzie popod 
oknami zaczyna odzywać się świerszcz. Niedawno skończył się nalot niemiecki. 
Bombardują systematycznie o piątej rano i o piątej po południu, nie ma żadnej 
obrony przeciwlotniczej, zaledwie czasem puknie samotna zenitówka, nadlatują i 
bombardują bezkarnie. Za to noce są absolutnie spokojne, można spać, Niemcy nie 
potrzebują osłony ciemności. "Więc jesteśmy do tego stopnia bezbronni? - szarpie 
się w sobie Joanna. - Dobiłam wreszcie do tej Warszawy i cóż? W dom, gdzie 
wynajęłam pokój od września - taka ładna willa przy Skwerku Wielkopolskim - już 
trzasnęła bomba... Sześciomiesięczna pensja i odroczenie roku szkolnego... tak 
jakby ktoś dopłynął do brzegu, a brzeg się nagle urwał..." Na stole - maska 
przeciwgazowa, liceum, w którym miała zacząć lekcje, zaopatrzyło w to swoich 
nauczycieli, wszyscy boją się gazów, mówią: "wojna błyskawiczna, totalna i 
gazowa..." Już jest ciemno, ale noc ciepła jak latem. Joanna zostawiła okna 
wpółotwarte, szyby są na krzyż pozalepiane paskami papieru, to ma je niby 
chronić przed wypadnięciem od wstrząsów. Dwa dni sprawiły z następczynią Lodzi 
panną Marcysią nad nalepianiem tych pasków... nędzna zabawa... Radio pozostaje 
przez cały dzień otwarte, ale cały dzień milczy, tylko niekiedy monotonne: 
"Ogłaszam alarm dla miasta Warszawy. Uwaga, Uwaga... Nadciąga... Przeszedł..." 
jakieś niezrozumiałe cyfry, litery, słowa. I oceany radiowego milczenia. To 
milczenie tak rozgadanego jeszcze parę dni temu aparatu jest najtrudniejsze do 
zniesienia. Joanna położyła się wcześnie, zgasiła lampę, wpatruje się w różowe 
pasemko tabliczki fal. Nic... lekkie, ciche dudnienie aparatu i zza okien daleki 
pogłos czegoś niepojętego. Latarką elektryczną sprawdziła godzinę... już po 
jedenastej. Około północy radio zaczęło nagle mówić: - Blaskota. Blaskota. 
Bolesław wzywa do Warszawy. Długa cisza. I znowu: - Blaskota. Blaskota. Bolesław 
wzywa do Warszawy. Głos był spokojny, równy, niemal mechaniczny, wymawiał słowa 
dokładnie i powoli, ale to były słowa z innej, obcej rzeczywistości, dreszcz 
szedł od nich po skórze. Teraz nastała cisza długa jak wieczność. Joanna 
poczuła, że nie jest w stanie znieść napięcia tej ciszy. Wstała, zgasiła radio. 
Po chwili usłyszała, jak z daleka, gdzieś z innego domu, zabrzmiało nad 
podokiennym ogródkiem: - Blaskota. Blaskota. Bolesław wzywa do Warszawy. 
Rozdział 20 Ewa i Sabina poszły spacerem ku Skorupianom; kiedy już były przy 
znajomym zakręcie na Toboły, Ewa rozglądając się przystanęła: - Czekaj, Binia... 
Tu jest jakoś inaczej... Co się tutaj zmieniło? - spytała wahająco. - Nie ma kóz 
i tej masy dzieciaków, Żydzi się stąd wynieśli - objaśniła Sabina. - Letnicy, 
właściwie studenci z Warszawy, z Krakowa... trochę skorupczaków jest na 
uniwersytetach, przywozili kolegów... aż zawlekli do nas epidemię antysemicką. - 
Co ty mówisz? A taka była zgoda... - Była. Ale jak różne młokosy, najwięcej 
nietutejsze, zaczęły hulać, agitować, to pociągnęli za sobą i miejscowych. 
Starsi tego nie pochwalali, ale przeciwstawić się nie umieli czy nie śmieli, a 
młodzi jakby poszaleli, pierwszy raz widziałam coś podobnego. Mnie raz o mało 
nie pobili, jak się ujęłam za Żydami. Chociaż ich samych nie bili, tylko tak... 
straszyli, psuli towar, naftę leli do cukru, do mąki, szyby tłukli. W końcu tak 
im życie uprzykrzyli, tyle szkód narobili... - I nikt się w to nie wmieszał, nie 
zapobiegł? Jakieś władze? - Władze!... - Sabina wzruszyła ramionami. - Owszem, 
policja przyjeżdżała, pisała protokoły, niby to szukała winnych, co to tam 
pomagało... - A dokąd się ci Żydzi wynieśli? - Do Suwałk, do Sejn, do Augustowa, 
choć i tam zdarzały się hece, ale w większej gromadzie swoich czuli się jakoś 
bezpieczniejsi. Domy posprzedawali chłopom, tak że teraz jest więcej 
"przybyszów". To trwało z jakie dwa lata, potem jak przyszło, tak odeszło. 
Skorupianie sami żałują, mieli wszystko pod reką, a teraz po byle głupstwo muszą 
jeździć do miasta; co prawda jest jeden sklepik prywatny i jeden spółdzielczy, 
ale to mogli mieć i bez takich barbarzyńskich awantur. - To już, widzisz, i bez 
wojny wpływ hitleryzmu. Barbarzyński antysemityzm zawsze do nas przychodził z 
zewnątrz, to ze wschodu, to dla odmiany z zachodu. - E tam, w każdym człowieku 
siedzi pod skórą bestia, poskrobać i zaraz wylezie gad. Ja, wiesz, rozczarowałam 
się i do moich Żydów. - Bo co? - Bo nie chcą uwierzyć, żeby Hitler był aż taki 
antysemista. Oni wierzą tylko w polski antysemityzm. No, mieli świeżo taką 
cacaną próbkę, ale to wystarczyło. - Nie, no, przesadzasz, Binia. W Warszawie 
wszystko wiedzą. Niedaleko u mnie na Śniadeckich jest mała żydowska owocarnia, 
gdzie zawsze kupuję. Raz w lutym tego roku przychodzę, a moja sklepikarka cała 
we łzach. Wiesz, o co płakała? Że umarł papież Pius XI. Znała prawie na pamięć 
jego encyklikę do biskupów niemieckich przeciw hitleryzmowi. - E tam, w 
Warszawie... Ci tutaj... owszem, też przytaczali tę encyklikę... po niemiecku: 
"Mit brennender Sorge..." i tam dalej. Ale od wieków żyli legendą o wielkiej 
kulturze niemieckiej. Jakeśmy tu nastali, to o jednym, co wywędrował, jeszcze 
długo przed Hitlerem i przed nami do Niemiec, mówili jak o takim, co się dostał 
do raju. Nie są tacy mądrzy, jak mi się wydawało. - No, to prawda - przyznała 
Ewa - pamiętam jeszcze z Kalisza, jak Żydzi zawsze lubili Niemców i wszystko co 
niemieckie. Ale po Hitlerze to już koniec romansu na długo. - A ja ci mówię, że 
nawet jakby ich zaczął mordować, zawsze w końcu powiedzą, że antysemiści to 
Polacy. Tak jak my z Rosją. Żeby się kiedyś stała nie wiem jaka dobra, żeby nas 
Niemcy nie wiem jak łupili, zawsze powiemy, że ciemiężca to Rosja. Tacy są 
wszyscy ludzie. Ewie raptem przypomniała się rozmowa o zemście nawet 
najmniejszych błędów i powiedziała: - Tylko że Rosja może sobie nic z tego nie 
robić. Wiesz, ciekawa jestem - dodała ni w pięć, ni w dziewięć - czy jakby była 
wojna, to dotarłaby do Norwegii? - Skąd ci do głowy przyszła Norwegia? A nie na 
przykład Jugosławia? - Joasia już wróciła z Jugosławii, teraz jest u mnie i 
czeka, aż jej stolarz wykończy meble do pokoju, który od września wynajęła. 
Razem zaprojektowałyśmy, Joasia ma duże zdolności do rysunków. Ale wasze nowe 
meble są ładne... - A tak, zrobili tu w okolicy taką szkołę meblarską i 
trochęśmy się odnowili czy tam unowocześnili... - W ogóle u was teraz jest... 
no, Zadry wydają mi się jeszcze piękniejsze, jak wtedy za pierwszym razem, a ta 
pani Eufemia, to... to w istocie cudów dokonała. - Masz na myśli Antolka? Może 
ona, może tak już los chciał czy Pan Bóg dał, że z nim się odrobinę... mój Boże, 
trudno powiedzieć nawet "polepszyło" bo cóż to jest? Nic. Tylko odżyła na nowo 
rozpacz, że co by to było, jakby się miało syna_człowieka. W samej rzeczy zmiany 
były nieznaczne i Ewa zauważyła je, bo minęło z górą cztery lata od czasu, kiedy 
widziała Antolka. Miał wówczas 22 lata, więc teraz 26, a jednak zdawało się, jak 
gdyby cokolwiek wyrósł czy zeszczuplał. Żwawiej się też poruszał i wyuczył się 
mnóstwa nowych czynności, przestał się ślinić, rzadko wysuwał język, jego 
zdeformowana twarz zdolna była teraz wyrażać napiętą uwagę, gdy się do niego 
zwracano, naiwną radość, gdy go za coś chwalono. W mowie posługiwał się zawsze 
ledwo kilkunastu bełkotliwymi sylabami. Ale rozumiał sporo zdań i słów, a 
zwłaszcza znaków dawanych ręką lub wzrokiem. Pani Eufemia mówiła: - Byłby w 
niejednym wyręką dla mamusi przy gospodarstwie, ale cóż... pani Oldakowa nierada 
biedakowi. Jak własna matka nie może wyżyć z czymś takim, to dlaczego ja się mam 
tak mordować? - Myślałam, że pani jest przywiązana... do tego domu... - Ewie o 
mało się nie rzekło: - do Antolka - lecz w porę spostrzegła, że chce powiedzieć 
nonsens. Twarz Eufemii Skorupkowej (z domu też Skorupczanki) tylko na skutek 
przyzwyczajenia do powziętej przy pierwszym spotkaniu myśli, że taką była, 
zdawała się nadal pełna uprzejmości, opanowania i łagodnego spokoju. W gruncie 
rzeczy była to teraz twarz drgająca trudnym do ukrycia rozdrażnieniem; 
opatrznościowa Eufemia nie wytrzymywała swej cierpliwej dobroci, miała jej 
absolutnie dosyć. Na słowa Ewy odpowiedziała porywczo: - Ach, proszę pani! Ja 
bym stąd uciekła, choć gdzie oczy poniosą. Mnie już czas pomyśleć o czymś 
lepszym, jak pilnowanie idioty. Ja mam widoki. Od września mogę dostać miejsce 
zarządzającej w nowym schronisku turystycznym koło Augustowa. W sezonie z 
utrzymaniem, a zimą to jest prawie w mieście, łatwo się dorobić, a ja się żadnej 
pracy nie boję, a i mnie każda chętnie się ima. Byle tylko stąd iść i jeszcze 
pożyć swoim życiem... - Przecież to chyba od pani tylko zależy. - Toteż ja już 
wymówiłam od września i pani Oldakowa wie, że odchodzę, ale jakby o tym nie 
pamiętała. Oni już sobie beze mnie z tym swoim głupkiem poradzą, nauczyłam go 
chodzić koło siebie. Ale oni boją się zostać z nim sami... Pani Oldakowa się 
boi... Może pani zrobiłaby mi tę łaskę i wytłumaczyła pani Oldakowej, że ja tu 
nie zostanę, żeby tam nie wiem co... - Oni - rzekła Ewa wpadając w ton Eufemii - 
na pewno nie będą pani zatrzymywali siłą. I to racja... pani ma tyle jeszcze 
żywotności, energii, szkoda pani na wieczne poświęcenie się dla kretyna. Że mi 
żal z panią się rozstać, to naturalne, lubię panią i zrobiła pani z tego debila 
więcej, niżby mogli w jakimś zakładzie dla niedorozwiniętych, z tego może być 
pani dumna. - Do lubienia to ja tam nie jestem, a i pani Oldakowa nie jest znów 
taka lubiąca. Obowiązkowa to jestem i jak się czego podejmę, to się muszę 
sumiennie wywiązać. Ale wszystko do czasu... Ja już nie mogę... Pani Eufemia 
była istotnie u kresu sił nerwowych, ręce jej drżały, oczy napełniły się łzami. 
- Niech pani będzie spokojna, wszystko się na pewno dla pani dobrze ułoży. 
Zygmunt coś mi wspominał, że chce się pani z nimi rozstać. Jeśli wolą o tym nie 
myśleć, to dla pani komplement. Ale dobrze, pomówię z Sabiną. "Po co ją 
okłamuję? - myślała potem Ewa z niesmakiem. - Ta Sabina, co boi się zostać sama 
z Antolkiem... to nie takie głupie... pamiętam jedną taką rozmowę... ale nie mam 
wcale chęci ani zamiaru pomówienia z Sabiną, muszą to rozegrać sami, nie 
przyjechałam do rozstrzygania spraw dotyczących opieki nad nieszczęsnym 
Antolkiem, choć czy on w ogóle jest nieszczęsny, skoro nie rozumie swego stanu?" 
Ewa miała naturalny wstręt do wszelkiej potworności, żadne wmawianie w siebie 
miłosierdzia czy bodaj litości nic to nie pomagało, litowała się raczej nad 
Oldakiem, a jej samej przykra bywała świadomość, że Antolek to bliski krewny 
Stefana i że niekiedy musiała myśleć: "Co za szczęście, że nie mieliśmy dzieci". 
Dawniej, kiedy jeszcze chciała mieć dzieci, pocieszała się, że może z krwi 
Oldaka wynika ta pomyłka natury, choć to nie była nazbyt piękna pociecha. Rzadko 
jednak zdarzało jej się w ogóle myśleć o tym, jadąc tu prawie nie pamiętała o 
istnieniu Antolka. Przyjechała głównie dla pejzażu, co ją tak urzekł za 
pierwszym razem, dla nabrania trochę tych iglastych elementów tak imponująco tu 
reprezentowanych dla swojej kolorystyki, do nowego rodzaju kreski, trochę też 
dla Sabiny, wciąż przypominającej daną jej obietnicę. Sabina jednak wobec 
pogłosek wojennych zajęta była gromadzeniem zapasów i stosunkowo mało 
komunikatywna; lecz pejzaż i zapał malarski nie zawiodły. Sierpień był zmienny, 
przekropny, jak mówił kiedyś Todro, ale trochę deszczu nie szkodziło tym dość 
piaszczystym okolicom, sporo było dni słonecznie upalnych, a po jednym takim 
dniu wszędzie od razu schło i tylko wzmagał się przemyty wilgocią aromat boru, 
ów błogi dla oddechu zapach próchnicy, suchego igliwia, jezior i zieloności, 
zaprawiony wonią żywicy. Pachnące powietrze działało jak natchnienie i Ewa 
szkicowała z rozmachem, tym bardziej uszczęśliwiającym, że już po sobie 
nieoczekiwanym. Jeden z tych szkiców zdołała na miejscu opracować jako niedużych 
rozmiarów olej. Płaszczyzna jeziora i płaszczyzna nieba przecięte mniej więcej w 
połowie cokolwiek ukośną linią brzegu - dwie kreski, ciemna i żółtawa, zaledwie 
zjeżone dotknięciami przejrzystej czerni, zieleni w kilku odcieniach i kraplaku. 
Oglądając wielokrotnie to płótno Ewa zauważyła jaskarawiej niż kiedykolwiek, do 
jakiego stopnia obraz jest częścią egzystencji, uwarunkowaną funkcjonowaniem w 
świetle, tym żywiole malarstwa. I o tyle uzasadnioną, o ile funkcjonuje 
sprawnie, cokolwiek na niego świeci. Olej, nazwany po prostu "Zadry jeden", 
zdawały się odpowiadać tym wymaganiom. Przy każdym oświetleniu (wyjąwszy, 
oczywiście, zupełną ciemność) zmieniał barwy nie tracąc chyba nic z ich waloru 
ani z efektów kompozycji, czy gdy dawał się widzieć jako feeria różowolila 
przetknięta seledynowo_rumianym snem o wybrzeżu, czy gdy jego prawie jednobarwne 
powierzchnie natężały się do dwu odrębnych, łamanych ciepłym fioletem 
niebieskości, a ich pozorna monotonia migotała utajonymi w niej kolorami, zaś 
pasemko brzegu jarzyło się ostrą zielenią plamioną szkarłatem, czy gdy obraz 
ciemniał w dwie fiołkowe tonacje przecięte smugą czerni, w której tylko jedna 
plamka żywej purpury świeciła lub raczej brzmiała prawie jak dźwięk, czy gdy 
rozwidniał się względnie przygasał w perłową popielatość z nostalgiczną zamgloną 
smużką rdzawoburą. Miała w nim, krótko mówiąc, jakby kilka obrazów 
zaprzeczających jej dotychczasowemu przekonaniu, że malowidło tylko w jednym, 
dla niego stosownym albo po prostu - w kompletnym oświetleniu może dawać pełnię 
swojej wartości. Zrobiła więc znów małe odkrycie lub tylko poznała tajemnicę 
oleju; był zawsze jej słabą stroną, a teraz wydało jej się, że miałaby w nim coś 
swego do powiedzenia. To ją wprawiło w doskonały humor, choć zapewne tego jej 
odkrycia nikt nie zauważy i ona sama jedna będzie się nim cieszyła, a może to 
już dawno zauważono, a tylko ona nie wiedziała i w dodatku, co za bezczelność, 
pisała o malarstwie; jeśli jej książki miałyby jeszcze wznowienia, 
uwzględniałaby w nich zadrzański eksperyment może retrospektywnie od strony 
umieszczania obrazów (także w muzeach) tak, żeby miały zawsze szanse na różne 
oświetlenia, może też od strony techniki malarskiej, nadającej się do 
wydobywania tej pełni różnej wartości przy rozmaitym świetle. Tak czy owak 
przyjechała właśnie, żeby raz malować olejami, bo jakoś olejnie zobaczyła te 
Zadry cztery lata temu, do takich "olejnych" tęskniła i oto na chwilę tęsknota 
zdawała się spełniona. Ewa śniła radośnie, że ma przed sobą kilka lat żyznych i 
owocnych, była niemal szczęśliwa, i nic jej to nie szkodziło, że Zygmunt Oldak 
zapytał: - Jakie to jest miejsce? Ja bym nie poznał, że to Zadry. - Ach, mój 
drogi - odpowiedziała ze śmiechem - nie byłoby tego obrazu, jakby nie było Zadr 
- i niby ożywiając sprzęt malarski dodała: - My tu po niego przyjechali... I 
ujrze_e_li - zanuciła czegoś refrenem i melodią kolędy, ale to nie był czas 
kolęd, choć zbliżał się czas Heroda. Lecz o tym jeszcze nikt nie wiedział, na 
razie pod koniec sierpnia pogoda się wyrównała, stanęła murem, jakby pałające 
lato zamierzało trwać długo. Ewa złożyła pędzle i ostatnie dni wylegiwała się w 
słońcu pod niebem czystym bez chmurki, na posłaniu z igliwia, wśród różu 
macierzanek i fiołkowego pąsu rozkwitających wrzosów; było to zbocze 
nieznacznego wzniesienia znajdującego się w południowym zakątku ogródka, tuż w 
sąsiedztwie boru, co stał za niewysokim płotkiem - czerwona kolumnada nakryta 
kilku piętrami malachitowych kopuł. "Za trzy lata fatalna pięćdziesiątka - myśli 
Ewa sennie. - Cóż stąd? W miarę, jak nadchodzi, traci na ważności... Jestem 
ciągle jeszcze silna i zdrowa jak wrześniowy orzech... to przetrwa jeszcze 
długo... i ten smak do malarstwa... jest jak smak do miłości... Święty Oleju... 
Święty Oleju Kolorowy..." Na takich majaczeniach zaszedł ją któregoś dnia leżącą 
w kostiumie kąpielowym Zygmunt Oldak wołając już z daleka: - Ewa! Sensacja! 
Radio podało... Ewa usiadła i wczepiła ręce w różane kępki macierzanek. - Co 
znowu radio podało? - Stalin zawarł pakt nieagresji z Hitlerem! I radio mówi 
jeszcze dziwne rzeczy o zajściach na niemieckiej granicy... Że nie damy się 
sprowokować i takie różne... Po długiej chwili milczenia Ewa rzekła: - Wiesz, 
Zygmunt? Ja na śmierć zapomniałam, że może być wojna. Trzeba spieszyć z powrotem 
do Warszawy! - zerwała się i wrzuciła na siebie fartuch malarski. Ale zeszło 
jeszcze parę dni, Ewa zawstydziła się swej paniki, postanowiła wyjechać zgodnie 
z planem, 26 sierpnia, chociaż oznaki niepokoju rosły z chwili na chwilę. 
Robotnicy tartaku i gajowi zbierali się teraz u Oldaków przy radiu. Jeden z 
nich, nazwiskiem Kordas, był komunistą i do niego zwracały się urągliwe 
pretensje: - No, co twój Stalin? - Towarzysze sowieccy wiedzą, co robią - mówił 
Kordas cierpliwie, choć zatroskany. - Gdzie oni tam co wiedzą - mruknęła drwiąco 
Sabina. - Tyle wiedzą, co my. W dzień wyjazdu Ewy gruchnęła wiadomość, że 
letnicy w Skorupianach podostawali depesze wzywające do natychmiastowego 
stawienia się w swych jednostkach wojskowych. Jedni mówili, że otrzymali 
wezwania wszyscy rezerwiści, drudzy, że tylko oficerowie rezerwy, inni - że 
tylko lekarze. Kiedy nazajutrz Oldakowie odwieźli Ewę na stację, zaskoczyły ich 
rozmiary popłochu. Ogromna ciżba ludzi miotała się po peronie usiłując szturmem 
brać przepełniony już pociąg; przez okna wrzucano dzieci lub walizki, albo 
tkwiły w nich fajtając nogami zadki pasażerów, zachęcanych i wciąganych do mniej 
zablokowanych przedziałów, podsadzanych i odrzucanych przez nabite ściskiem 
ponad wszelką możliwą miarę. Hałas, rwetes, bezradna kwiląca rozpacz, 
grubiańskie rozpychanie się, poczerwieniałe spocone twarze, ręce wywijające 
wojskowymi wezwaniami, młodzież zalegająca już dachy, rozparta wrzaskliwie na 
schodkach i pomostach. Wszystko to były śmieszne, obrzydliwe, żałosne. - No, to 
chyba cię też tak wsadzimy przez okno, Ewa - proponował bez przekonania Oldak. - 
Wrzucę za tobą rzeczy. - Nie jedź, Ewa! Do czego to podobne! - wołała Sabina 
swym niskim, pogrubionym z latami głosem. - To piekło! Nie chcę patrzeć, żebyś 
tak właziła i fikała nogami! - Nie będę fikać, no lu, Zygmunt - prędko 
zdecydowała Ewa. Pobiegli ku tylnym wagonom, ale już nie dało się złapać żadnego 
okna. Te, do których nikt więcej się nie pchał, pozajmowane były przez młodych 
ludzi siedzących z wywalonymi na zewnątrz nogami, trzymających się ram i 
wspartych o mur pleców, snadź w oczekiwaniu, że zatłoczone wnętrze w końcu jakoś 
ich wessie. Ewa zrezygnowała: - Tak, to beznadziejne. Może bym sama jeszcze się 
wdarła, walizkę by się zostawiło, ale ten cały sprzęt malarski, obrazy... - 
Pociąg odchodzi, pociąg odchodzi... Proszę odsunąć się od toru! - wołali 
monotonnie kolejarze głosami schrypniętymi od nadaremnych okrzyków: - Nie pchać 
się, nie pchać! Nie wolno stać na buforach! Ludzie! Bądźcie ludźmi! - Byliby oni 
ludźmi - rzekła Ewa - żeby tu stało dziesięć zapasowych pociągów. "Niełatwo być 
człowiekiem - pomyślała - jak życie zamienia się w dżunglę... Chyba żeby w 
permanencji czytać Conrada..." Zobaczyła, jak z przeciwnej strony wtacza się na 
drugi tor pociąg towarowy pełen żołnierzy i koni. Żołnierze siedzieli w 
otwartych, szerokich jak wrota drzwiach i śpiewali. Usłyszała na rzewną nutę 
ciągniony refren: Kupię ja ci, kupię suknię zieloną_ą_ą...@ Suknię zieloną!@ 
Sabina ucieszyła się na widok wracających. - Mówiłam, że nic z tego! - huknęła 
gromko. - Za dwa_trzy dni nie będzie już turystów ani letników i wyjedziesz 
normalnie. W domu zastali przyniesione ze skorupiańskiej gminy obwieszczenie o 
mobilizacji koni, miała się odbyć na leśnej polanie u skrzyżowania dróg. 
Następnego dnia ogłoszono powszechną mobilizację, a na gminie i nadleśnictwie 
pojawiły się plakaty z portretem naczelnego wodza nad niezliczonymi szeregami 
maszerujących wojsk, napis głosił wielkimi literami: Silni, zwarci, gotowi. - 
Matko Boska - przeraziła się Sabina, jakby to piękne, zwięzłe hasło wzbudziło w 
niej najgorsze przeczucia. - Toż my siedzimy o krok od niemieckiej granicy! 
Niemcy lada dzień mogą nam spaść na kark, przecież tu nie ma nigdzie naszego 
wojska, tylko chyba Kop na samej granicy. - Binia, ty zawsze z igły robisz widły 
- bagatelizował Zygmunt. - W miastach wszędzie są garnizony i żadna wojna nie 
została wypowiedziana. Radio mówi, że nasz ambasador w Berlinie stara się 
pohamować Hitlera. - Na stacji widziałam wojsko... - wtrąciła Ewa. - Transport 
kawalerii... Ale w samej rzeczy obwieszczenia mobilizacyjne znikły, aby w 
niespełna dobę pojawić się na nowo. - Co jest? - sarkali zdezorientowani ludzie. 
Ostatniego sierpnia Ewa ponowiła próbę wyjazdu, lecz żaden pociąg nie szedł już 
w stronę Warszawy. Wszystkie tabory kolejowe skierowano teraz na wschód, żeby 
nie wpadły w ręce wroga; poczta przyjęła jednak jeszcze telegram do Joanny. 
Kiedy wracali, kilka samolotów z polskimi znakami kołowało nisko nad okolicą, a 
potem wzniosły się wyżej i dwoma trójkątami poszybowały ku Warszawie. Pierwszego 
września samoloty ukazały się znów, leciały od północnego zachodu, bardzo 
wysoko, nie można było rozpoznać, czy to niemieckie, czy polskie. - Już 
wróciły... Dźwięk mają inny od naszych - zauważyła Ewa. Nie było więcej mowy o 
jej wyjeździe ani o turystycznym schronisku, w którym pani Eufemia miała od 
września pracować. Wszyscy siedzieli przy radiu, które ogłaszało z Warszawy 
zastraszające alarmy lotnicze, a od czasu do czasu krótkie komunikaty o 
potyczkach, o przekroczeniu w takich a takich miejscowościach granicy polskiej 
przez niemieckie siły zbrojne; miejscowości te mnożyły się z godziny na godzinę, 
skakały z północy na południe, Warszawa była bombardowana, wojna była zaczęta. 
Niekiedy odzywał się w aparacie głos nieznanej audycji, jakiś Teofil z Wrocławia 
zawiadamiał sztywną polszczyzną, ale raźnym wesołym głosem, że całe terytorium 
państwa polskiego jest już w zasięgu niemieckiego lotnictwa, wzywał do 
zaprzestania bezcelowego oporu itd. Był więc opór, do licha, był gdzieś opór, to 
jedno pozwalało ściśniętym krtaniom lżej oddychać. Ale po kilku dniach kontak 
radiowy z Warszawą zaczął się przerywać, znikał, coraz trudniej było coś 
usłyszeć, a usłyszane zrozumieć. Któregoś dnia Ewa i Zygmunt, zniecierpliwieni, 
wyjechali bryczuszką aż ku wileńskiej szosie, o której były dziwne wieści. 
Jechali cicho, piaszczystą boczną drogą, słyszeli dalekie, zawsze kilkakrotne 
łoskoty, wreszcie do niczego znanego niepodobny huk, poprzedzony jakby 
szelestem, rozległ się blisko, a zaraz drugi, trzeci, czwarty, powietrze 
klekotało przed każdym jak bociany. Skądś z niska wyskoczył w niebo samolot 
dźwięcząc zacichającym basem. - To gdzieś w stronie kolei - rzekł Oldak z trudem 
opanowując skoki przestraszonego konia. - Cholera!... przepraszam cię... 
bombardują stację albo tory. Boisz się? Może zawrócimy? Ale szosa już za tym 
laskiem, najwyżej pół kilometra. Niebawem zobaczyli tę szosę i zakrzyknęli z 
cicha, gdyż nigdy czegoś podobnego nie widzieli. Była zawalona po brzegi 
olbrzymim sprzętem wojennym poruszającym się, rzecz dziwna, w obie strony. Ku 
Wilnu i ku Warszawie ciągnęły opieszale pookrywane brezentem niepojęte 
przedmioty o fantastycznych kształtach. Kręciły się między nimi czarne limuzyny, 
a poza brzegi szosy wylewały się gromady cywilów, sunące polną ścieżką, rowem, 
ścierniskiem, okopowizną. Jedni szli pieszo, inni jechali różnego typu 
furmankami. Zygmunt i Ewa zeskoczyli z bryczuszki, trzymając przy pysku 
strachającego się konia. Zygmunt spytał pierwszego mijającego ich żołnierza: - 
Panie, co to jedzie? - Co ma jechać? Guziki, cośmy ich mieli ani jednego nie 
dać! Pontony jadą, amfibie, reflektory, zenitówki... Zaopatrzenie armii wlecze 
się w tę i we wtę, a samo nie wie dokąd. Jasny piorun, pruje się, panie, 
wszystko - powiedział żółnierz ze złością i rozpaczą. Cywile byli częściowo 
uchodźcami z miejsc zajętych przez wroga, którzy mieli w tych stronach krewnych 
albo znajomych. - Panie - objaśniali jedno przez drugie - tak jest z góry na dół 
na każdej szosie. Ze dwa miliony ludzi męczy się na tych drogach. Znaczną jednak 
część cywilów stanowili ci, co wyszli z Warszawy na wezwanie pułkownika 
Umiatowskiego, żeby wszyscy mężczyźni w wieku poborowym albo rezerwiści opuścili 
stolicę. - Głupiśmy byli - mówił jeden z nich zaczepiony przez Oldaka - bo 
Warszawa szykuje obronę i tam byśmy się najlepiej przydali. A tak co? Bigos 
wyszedł i tak telepiem się, jedni na Lwów, drudzy na Kowel i Sarny, my na Grodno 
i Wilno, gdzie który ma się do kogo przyczepić. A może to prawda, że nas tam 
jeszcze uzbroją? Niektórzy pozawracali do domu, ale tak, ogółem, to nikt nierad 
się dostać pod Niemca bez jakiej lepszej draki. - A wojsko? Nigdzie się już nie 
bije? - pytał Oldak stropiony. - Trzyma się jeszcze gdzieniegdzie. Pod Kutnem 
biją się jak szatany, ale broń została w magazynach, zabrakło dla nas broni - 
podszedł ktoś drugi. - Za nagle to wszystko się stało... Ewa i Zygmunt 
przywieźli z tej wyprawy gościa do nadleśnictwa. Był to starzec, jak sam 
oznajmił, prawie osiemdziesięcioletni, podróżujący aż spod Krakowa z odwiedzin u 
przyjaciół, a zdążający do Grodna, gdzie miał córkę lekarkę, zięcia i 
dorastające już wnuki. - Jak to? I całą drogę idzie pan tak piechotą? - niemal 
krzyknęła Ewa. Nie, z Krakowa jechał jeszcze koleją, potem zabierał się autami, 
furmankami, ale teraz szedł już od wczoraj, trudno jednak było powiedzieć, a 
nawet pomyśleć, że "wlókł się udręczony wiekiem, drogą, upałem i desperacką 
sytuacją", jak wlekli się przeważnie wszyscy młodsi od niego. Był dziarski, 
wyprostowany, krok miał pewny, a twarz okolona białą brodą, spalona i rumiana, 
błękitniejącymi oczami o barwie kwiatów lnu, była taka pogodna, jakby to co 
właśnie przeżywał, cieszyło go nad wyraz. Lecz po 30 kilometrach marszu chętnie 
przyjął zaproszenie na nocleg w Zadrach, a po drodze przedstawił się bliżej. 
Nazywa się Rusiecki, jest byłym ziemianinem, lecz majątek oddał już dawno 
synowi, którego gospodarki nie lubił, więc z nim nie mieszkał, wolał służbę 
publiczną, do niedawna był radcą ministerstwa rolnictwa od spraw roślin 
pastewnych i przemysłowych, od kilku lat emeryt, mieszka z córką, jest zawołanym 
wędrownikiem, co roku, jak tylko maj, rusza na wojaż i wraca w listopadzie; gdy 
się tak długo żyje, ma się krewnych albo przyjaciół po całej Polsce, a wszędzie 
jest na co popatrzeć i czego się dowiedzieć. Lecz główną swoją pasję ujawnił w 
nadleśnictwie, zasiadłszy do posiłku, przy którym okazał się nadto smakoszem i 
znawcą win domowej roboty. - Pro_o_szę państwa - odpowiedział śpiewnie na 
ubolewania w związku z rozpoczętą i źle się zapowiadającą wojną - a ja już byłem 
w strachu, że to się rozejdzie po kościach. Bójcie się, państwo, Boga, przecież 
to jedyna okazja, żeby odzyskać resztę Śląska, Pomorze, Ziemię Lubuską, Mazury, 
Warmię. A toż tysiąc lat musielibyśmy czekać na taką okazję - mówił z 
przejęciem, jakby miał sam uczestniczyć w owym wiekowym czekaniu. - Na szczęście 
Hitler był dość głupi, żeby na nas się rzucić. Tu zaczęły się opowieści. Sędziwy 
pan Rusiecki był miłośnikiem i prawdziwym piewcą zagrabionych ongi ziem 
zachodnich: za młodu schodził je całe piechotą od Wrocławia po Szczecin, jeśli 
latem wyjeżdżał gdzie z rodziną, to tylko w tamte strony, mówił o nich ze 
znawstwem pejzażu, architektury, historii, stopnia i metod germanizacji, 
statystyki autochtonów, co zachowali polskość pomimo prześladowań; takie to 
wszystko było dla niego żywe i osobiste, jakby sam z Piastami bronił, wydzierał, 
urządzał tamtejsze "praźródła państwa polskiego". - Na razie - rzekła 
sceptycznie Sabina - oddalamy się galopem od tych ziem. Gdzie pan ich szuka? Pod 
Grodnem? Na Wileńszczyźnie? No, prawda, Mazury blisko, ale kto je będzie 
zdobywał? Tu już nie ma nawet obrony... - Pro_o_szę szanownej pani... a Kutuzow? 
Tak i my... wciągamy Hitlera, wciągamy, wszyscy narzekają, klną, drwią... a my 
tu na wschodzie pozbieramy się, sformujemy i dopiero zacznie się taniec. Na 
Kutuzowa także wszyscy sarkali, drwili z niego, a on spał, budził się i robił 
swoje, wciągał wielką armię Napoleona... Tego przynajmniej nauczyliśmy się od 
Moskali... I ja jestem spokojny, wszystkie racje rozumu są za tym, że Hitler 
będzie pobity, ma przeciw sobie cały świat. - A czy to zwycięstwo nad Napoleonem 
przyniosło co dobrego Polsce albo komu? - spytał Oldak. - Utrwaliło tylko naszą 
niewolę na sto lat. I carski despotyzm w Rosji na tyle samo plus trzy. Ja o tym 
kiedyś czytałem. - Hitler ma przeciw sobie cały świat... oprócz Rosji - 
zauważyła Ewa. - Pro_o_oszę pani, to do czasu, do czasu. Ja nie wierzę w 
szczerość ani w trwałość sojuszu hitlerowców z komunistami... Pan mówi, panie 
nadleśniczy, że nic dobrego nam nie przyniosło... No, może zwycięstwo Napoleona 
przyśpieszyłoby upadek caratu, zdemokratyzowałoby i zeuropeizowało Rosję o sto 
lat wcześniej. Ale zwycięstwo Hitlera to byłby koniec Europy. - Ja jestem z 
Polski zachodniej, z Kalisza, jako dzieci jeździliśmy z rodzicami do Wrocławia 
oglądać Zoo i Ostrów Tumski, pamiętający polskich królów... Ja rozumiem pańskie 
marzenia... Tylko... tylko... marzenia zwykle się spełniają, ale nie tak i nie 
wtedy, kiedy tego pragniemy... Nie wiem zresztą... - myślała o Zaolziu. 
Nazajutrz skoro świt Ewa i Zygmunt odwieźli gościa do wileńskiej szosy, która 
już inaczej wyglądała. Znikły wojskowe transporty, szli tylko, pojedynczo i 
małymi grupkami, umęczeni letnim wprost skwarem jacyś ostatni uchodźcy. Zygmunt 
Oldak chciał poczekać, aż się trafi jaka furmanka, lecz niepożyty starzec 
machnął ręką: - Wracajcie, państwo, zdrowo, po drodze jakiś wehikuł się 
przydarzy, a czasu na czekanie szkoda. I ruszył o lasce, ale szparko, jakby nie 
czuł na sobie plecaka, luźnego wprawdzie, ale któremu Oldakowie przydali nieco 
ciężaru zapasem suchego prowiantu. - Niech pan uważa na samoloty, podobno 
ostrzeliwują szosy! - wołał Oldak bogaty zasłyszanymi pogłoskami. - Jakby co, to 
w las i na ziemię! - Do widzenia - obejrzał się przyjaźnie wędrowiec. - Po 
wojnie wybierzemy się razem do Wrocławia! - Dziwne rzeczy baje ten niesamowity 
starzec - skomentowała Ewa. - Jak w powieści, gdzie bohater przenosi się 
swobodnie w różne tysiąclecia... W parę godzin potem Ewa i pani Eufemia 
pojechały bryczuszką do Suwałk. Wzięły ze sobą Antolka, żeby nie przeszkadzał 
rodzicom w poukrywaniu - na wypadek wkroczenia Niemców - cenniejszych rzeczy, 
zboża i zapasów żywności. Ewa miała nadzieję przez lokalne stosunki Eufemii 
sprzedać kilka własnoręcznie oprawionych szkiców akwarelowych i rzeczywiście 
udało się je "wtrynić" rejentowi i jednemu z lekarzy; na rynku sprzedała parę 
sukien, bez których mogła się obejść. Wracały w wesołym usposobieniu, jak bywa 
zwykle, gdy się cośkolwiek, choćby w pewnym sensie ujemnego, powiedzie. Niebawem 
zjechały z bocznej szosy na leśną drogę, tu była zielona cisza i pogoda 
niewysłowionej piękności, tylko Antolek nieprzyjemnie bełkotał i postękiwał. - 
Niech pani będzie łaskawa stanąć - rzekła z wahaniem Eufemia - Antolek zejdzie 
tu na chwilę do lasu. Chwila trwała, znów słychać było samoloty, nie, to nie 
samoloty, warkot fukający i terkotliwy brzmiał coraz głośniej, ale nisko przy 
ziemi. Droga skręcała tu o jakieś sto metrów przed bryczuszką na prawo i ginęła 
z oczu w leśnym gąszczu. Raptem z tego zakrętu wyleciał tuman kurzu, a w nim 
ukazały się motocykle, szły zwalniającym biegiem i zatrzymały się w pewnej 
odległości. Koń skoczył w bok, Ewa krzyknęła: - Niemcy! - ściągnęła wszystkimi 
siłami lejce, rzuciła je Eufemii, zeskoczyła z kozła i chwyciwszy jedną ręką 
tręzle przy wędzidle, drugą głaskała dygoczący, spotniały kark zwierzęcia. Paru 
wojskowych w rezedowym umundurowaniu i w takichże hełmach zlazło z siodełek 
rozglądając się ostrożnie na wszystkie strony jeden podchodził prowadząc motor i 
krzycząc: - Halt!! - choć nikt się już nie ruszał, nawet rozdygotany koń. Wtem 
nieludzki skowyt rozdarł powietrze, z lasu wybiegł Antolek i machając 
zaciśniętymi pięściami wpadł prosto na uzbrojoną postać. Eufemia zakryła twarz 
wrzeszcząc z jękiem: - Przestraszyli go! Mówiłam, że go nie można przestraszyć! 
Jednocześnie wojskowy odskoczył, podniósł dziwnego kształtu broń i ta_ta_ta_ta, 
seria wystrzałów trzasnęła w poprzek szosy. Skowyt Antolka ustał, ciało leżało 
na ziemi, wypłynęła z niego ciemna kałuża krwi. Natychmiast bryczuszka otoczona 
została swędem nadbiegających motorów i gardłowymi wrzaskami: - H"ande hoch!!- 
Koń stawał dęba, omal nie łamiąc dyszli, Ewa wisiała prawie na lejcach, aż je 
ktoś wyrwał z jej rąk; podeszła do tego, co strzelał, i zapytała cicho: - Was 
haben Sie getan? To był niedorozwinięty idiota, poszedł się wysiusiać do lasu. 
Mówiła dobrą niemczyzną, co trochę uspokoiło motocyklowych wojowników. - Is das 
die Mutter? - spytali wskazując na szlochającą Eufemię. - Nie. To jego 
wychowawczyni, opiekunka, odpowiada za niego przed rodzicami. Po coście 
strzelali do bezbronnego kretyna? On się was przestraszył. Roześmieli się grubo. 
Jeden z nich, o urodziwej inteligentnej twarzy, być może dowódca, powiedział: - 
Verzeihen Sie, Madame, nie wiedzieliśmy. Rzucił się na nas, mógł mieć broń, to 
jest wojna - i zapytał, czy w lasach nie ma polskiego wojska. - Jakby było, 
tobyście tu nie jeździli, nie zabijali bezbronnych - rzekła Ewa nie bez 
wyniosłej pogardy. - A co panie tu robią? - pytał podejrzliwie oficer. - Byłyśmy 
w mieście po sprawunki, wracamy do domu, jesteśmy z nadleśnictwa. Proszę nam 
pomóc włożyć tego nieszczęśliwego do bryczki. Może jeszcze żyje. - Jak idiota to 
lepiej dla niego, że nie żyje - odparł dowódca, lecz wydał rozkaz podniesienia 
ciała i ułożenia go na dnie bryczki. A potem odzyskując należną brutalność 
wrzasnął: - Schnell wegfahren! Schnell, schnell! Aba los! Ewa podcięła batem 
konia. Już kiedy były za zakrętem, zwolniła i usłyszała ponowny warkot motorów. 
Stanęła. - Tu jest jeziorko - rzekła - niech pani sprawdzi, czy serce jeszcze 
bije. Skoczę po wodę. Wyszarpnęła z kieszeni chusteczkę, zeszła z drogi nad 
prześwitującą między drzewami wodę, nasączyła chusteczkę, wróciła, obmyła z 
kurzu i krwi twarz leżącego z głową między kolanami Eufemii. Ale żadnego śladu 
tętna nie mogły się domacać, zresztą ciało już stygło. Tego wieczora po chwilach 
gwałtu i lamentu, gdy ułożono zwłoki na łóżku otoczonym świecami, Ewa weszła do 
swego pokoiku, gdzie przy łóżku paliła się mała lampka naftowa osłonięta 
ciemnawym kloszem. Spojrzała na płótno "Zadry jeden" i stanęła jak wryta. Dolna 
część obrazu była jasna, nieomal biała pod czarną pręgą brzegu, a górna 
ciemniała intensywnym fioletem. - Skąd w tym półmroku ta biel i ten gwałtowny 
fiolet? - zdumiała się. I nagle zapłakała nad... sprzedanymi akwarelami, nad 
okrutnym absurdem wojny kładącej kres jej nadziejom wzbudzonym przez ten 
graniczący z tajemnicą, żyjący swym nieoczekiwanie różnolitym życiem, zdolny 
ujawniać zaskakujące barwy niemal w kompletnym cieniu - skromny półabstrakcyjny 
pejzaż. Śmierć Antolka poruszyła Zadry i Skorupiany. - Patrzajcie - mówiono - 
takie to było niewydarzone, a poznał wroga. Bóg mu nie dał ludzkiego życia, to 
dał człowieczą śmierć. Toć pierwszy zginął tu za ojczyznę, takie biedule słabe 
na ciele i umyśle to są pod ręką Bożą. W dalszej okolicy, gdzie nie wiedziano 
dokładnie, kim był Antolek, powstała legenda o chłopaku, co sam jeden porwał się 
na oddział niemiecki. Grób Antolka na skorupiańskim cmentarzu wciąż był 
zasypywany wieńcami jesiennych kwiatów, a napis na tymczasowym krzyżu równał 
zmarłego z resztą ludzi głosząc: "Ś.P. Antoni Oldak, lat 26, poległ z ręki 
niemieckiej 9 IX 1939 roku". Sabina i Zygmunt przyjęli śmierć nieudanego syna z 
oznakami żałoby, ale i z kamiennym spokojem; okoliczności, w jakich zginął, 
kończyły pozorem rekompensaty ich straszną rodzicielską udrękę. Ale dla Sabiny 
było to coś więcej niż pozór i coś innego. Ewa z trwożnym współczuciem 
obserwowała wysiłek, z jakim Sabina starała się ukryć zaszłą w niej zmianę. Jej 
tęga przygarbiona postać wyprostowała się zdradzając każdym ruchem lekkość 
psychicznego odprężenia; zawsze napięte rozgoryczone rysy twarzy przy lada 
okazji błyskały dawnym dowcipem i humorem, usta odzyskały uśmiech, a oczy urok 
spojrzenia czyniący ją tak podobną do młodego Stefana. Raz tylko jeden mówiła z 
Ewą o Antonim. - Czuję się winna jego śmierci - rzekła - tyle razy pragnęłam, 
żeby nie żył. Przed tobą nie będę taić, los uwolnił mnie od ohydnej pokusy. 
Jakbym cudem wyszła spod głazu, co mnie przygniatał... Może za to przyjdzie 
kara... - Nic sobie nie masz do wyrzucenia - przerwała Ewa - robiłaś zawsze 
wszystko, co mogłaś, żeby żył. I daj spokój, lepiej pomyślmy, co z Eufemią? Chce 
odjechać. W samej rzeczy pani Eufemia twierdziła, że nie ma tu już nic do 
roboty; ona także czuła się winna śmierci Antolka, choć legenda, która 
uwzniośliła ten zgon bezwiedny, sprawiała jej pewną satysfakcję. Wyjechała 
niebawem do Augustowa, gdzie miała krewnych i nadzieję na znalezienie stosownego 
zajęcia. Oldakowie wyposażyli ją, jak się dało, a na pierwszy plan w domowym 
gospodarstwie wysunęła się teraz dziewczyna do wszystkiego, Longina Kuryłło, 
polska Litwinka ze święciańskiego powiatu, o której Sabina mówiła, że ma serce 
jak czysto zamieciona chata, Zygmunt zaś zwykł był żartować: "Z Longinką tobym 
poszedł na nie wiem jaką wojnę". Istotnie, silna była jak jej imiennik z 
Sienkiewiczowskiej "Trylogii", jak on pobożna, dziewicza i niezłomnego ducha. 
Okupanci mało się pokazywali w nadleśnictwie, zazwyczaj, aby coś zarekwirować 
albo po prostu wziąć. Raz tylko zjawili się na dłużej, by z całego nadleśnictwa 
zabrać broń. Sabina upomniała męża, by wziął pokwitowanie, konfiskatorzy 
dubeltówek wzruszyli ramionami, jeden z nich powiedział rzecz niezrozumiałą: - 
Ja, den Bolschewiken, wegen's ist besser - i dał żądany kwit. Uparte pogłoski, 
że Niemcy będą zabierać radia, skłoniły Oldaków do schowania aparatu w 
czeluściach starego domu. Jakby co, powie się, że polskie wojsko zabrało, nikt 
miejscowy nie wyda, ludzie tu byli z gatunku ogniotrwałych. Ale pewnego dnia 
rozeszła się po okolicy sensacyjna wiadomość, że Sowiety ruszyły! - Walą Polsce 
na pomoc! Już przeszły polską granicę. Wielką armią idą na Niemca! - powtarzano 
półgłosem, ale wszędzie. Oldak zabrał baterię radiową do znajomego elektryka, 
naładował ją, wydobyto radio z ukrycia nie bardzo się z tym nawet tając, bo 
wieść niosła, że Niemcy w popłochu gotują się do ucieczki. Kordas pierwszy 
przybiegł do nadleśnictwa, a za nim kilku najzaufańszych robotników tartaku. 
Longina pozamykała okiennice, puszczono cichutko aparat, kończył się właśnie 
jakiś rosyjski tekst, a po chwili dało się słyszeć po polsku: - To mówi Moskwa. 
Powtarzamy audycję z godziny tej a tej. Podajemy przemówienie towarzysza 
Mołotowa... Longina podeszła do niej mówiąc z cicha: - Tam jacyś do pani 
przyszli... Polscy żołnierze... Ewa wyszła zdziwiona do sieni. Dwaj wojskowi w 
furażerkach, w kawaleryjskich butach i żołnierskich kurtkach podnieśli ręce do 
czoła salutując dwoma palcami. Ewa spojrzała na jednego, a potem na drugiego i 
ze zdławionym krzykiem padła w objęcia Janka. Po chwili przytłumionego zgiełku 
powitań Jan Wochelski przedstawił wszystkim towarzyszącego mu młodzieńca jako 
podporucznika Stopkę. - Świeżo upieczony podporucznik - objaśnił - i mój 
najlepszy przyjaciel. - Ach, panie Janku - cieszyła się Sabina. - Ostatni raz 
widziałam pana chłopaczkiem... ileż to lat... i jak pan się nic nie zmienił. 
Longina z własnej inicjatywy szybko przygotowała stół i zaprosiła do jadalni 
"przekąsić". Oldak nalewając wódkę pytał lekko speszony: - Czy was nie przebrać 
po cywilnemu, panowie? Słyszeliście o Sowietach? Jak nie Niemcy, to Sowieci 
capną was do niewoli. - Nie capną... Niemcy mają teraz co innego na głowie. 
Sowiety, wedle naszej informacji, może tu i przyjdą, ale tymczasem w tych 
stronach jest jeszcze duży luz - mówił Janek z rodzajem brawurowego humoru. Ewa 
nigdy nie widziała go tak ożywionym i podnieconym. - Nie zajmiemy kochanym 
państwu dużo czasu - zapewniał paląc, pijąc i jedząc z apetytem. - Za godzinę 
ruszamy w drogę. Na wszelki wypadek odpruliśmy dystynkcje, ale i tak je było 
znać, więc chłopcy dali nam swoje kurtki. Papiery oficerskie mamy w podeszwach, 
a w kieszeni żołnierskie, mniej więcej "podchodzące". Na poczekaniu zrobili w 
dyonie biuro fałszywych dokumentów dla tych, co idą w Polskę. To tak zawsze - 
paplał - jak tylko zbliża się terror i przemoc, prawdziwe życie skręca na lewy 
tor... - Jak to... w Polskę? Dokądże wy tak "ruszacie w drogę"? - pytała Ewa 
wciąż nie mogąc ochłonąć z chaotycznego nadmiaru sprzecznych wrażeń. - Na 
Podlasiu bije się jeszcze generał Kleeberg. Przedrzemy się do niego. Cóż, 
biliśmy się już z Niemcami - rzekł nagle nie tonem chwalby, ale jakby wyznając 
przykrą konieczność. - Tyle tylko - dodał - że raz wreszcie biłem się nie z 
Rosją, a z Niemcami. Saldo, można powiedzieć, wyrównane. Idę na wojnę 
rotmistrzem, a w kieszeni mam skierowanie na kurs dla majorów. No, kurs ten 
odbędę już w lesie, gdzień w okolicy Kocka. Ewa, może potrzeba ci pieniędzy, 
tego mamy jak lodu, w pułku płacili arkuszami złociszów prosto z maszyny 
drukarskiej, weź, ile ci potrzeba, błagam cię, Ewa. - Zostaw, mam pieniądze, też 
ci pomysł strzelił do głowy. Powiedz lepiej, skądeście się tu wzięli? - 
Szarżowaliśmy na Prusy Wschodnie... tanki... wstyd powiedzieć, rozwaliliśmy je 
butelkami z benzyną... byle utrafić w silnik... wszystko leciało w powietrze... 
Ale w końcu tanki nas rozwaliły... siła złego i tam dalej. Straciliśmy łączność 
z jakimkolwiek dowództwem... trzeba było rozwiązać pułk... okrutne straty... 
Część oficerów poszła ku Łotwie i Estonii, tam są jeszcze nasze poselstwa... 
może ich przerzucą na Zachód... a my i kilku innych, i trochę żołnierzy idziemy 
różnymi drogami do Kleeberga. I tak znów dokoła Wojtek... "idzie żołnierz borem, 
lasem..." i tak bez końca - Janek zwiesił głowę. - Aha - poderwał ją po 
mgnieniu. - Skądeśmy się tu wzięli? Szliśmy blisko, myślę, a nuż Ewa nie zdążyła 
do Warszawy, a nuż jest jeszcze w Zadrach... państwa naturalnie także chciałem 
zobaczyć i... - Janek rozejrzał się pytająco, lecz o nic nie zapytał. 
Podporucznik Topka zerknął na przegub ręki, a Ewa na niego. Był to śliczny 
chłopak, trochę podobny do zapadłego w jej pamięci Gustawa Altowicza, co mu 
nadawało pozory znajomego. - Pan porucznik z tych stron? Ma pan rodzinę? Matkę? 
Narzeczoną? - Nie, nie mam jeszcze narzeczonej - odparł i zarumienił się. - 
Rodzice mieszkają w Lublinie. Tak, znam te strony z harcerskich obozów. Jasiu - 
spojrzał znowu na przegub ręki - na nas już czas. - No, moja panno siostro, 
trzymaj się - żegnał Janek Ewę. - A jak dobrniesz do Warszawy, to uściśnij ode 
mnie Joasię, moją kochaną Joasię... Około jedenastej w nocy Zygmunt Oldak, mimo 
protestów podporucznika i wzdragań się rotmistrza, wyszedł podprowadzić ich ku 
bocznej drodze na Łapy i Siemiatycze. - Ja mam mocną przepustkę i znam te lasy 
na wylot, pójdziemy skrótami, na przełaj - mówi rad uczestnictwu w przygodzie. 
Ewa nie spała i słyszała go, jak powracał nad ranem. Spojrzała na płótno "Zadry 
jeden". Obie płaszczyzny obrazu były nieomal trupio blade, przecinająca je 
kreska ciemniała, jak smutek bez granic. Rozdział 21 Joasia bez rąk, bez nóg, 
Joasia rozerwana na strzępy, zwłoki Joasi przywalone gruzami, grób Joasi 
niemożliwy do znalezienia - sny, majaczenia, myśli o Joasi nie dają Ewie 
spokoju, a każdy nasuwający się obraz wywołuje skurcz bólu jak od ukłucia. 
"Dziwne... Janek zdaje mi się mniej zagrożony... Czy to prawda, że się w końcu 
poddali i poszli do niewoli?... wystarczyła pogłoska... mam czegoś pewność, że 
mu się nic nie stało... Ach, nie... Los Joasi zagraża czemuś we mnie... Tak mi 
jest, jakbym nie zrobiła wszystkiego, żeby z nią razem zginąć czy przeżyć w 
Warszawie... trzeba było rzucić wszystko, iść bodaj piechotą... jak ten starzec, 
jak wszyscy... Jeśli Joasia zginęła, moje życie nie będzie już dla mnie do 
zniesienia... brudny egoizm... Janek to normalny los żołnierza, z nim być nie 
mogłam, nie muszę sobie robić żadnych wyrzutów... Nonsens, drżę i o Janka, ale 
Joasia to jakaś moja wina... Cóż stąd, że nie można będzie znieść życia, czy w 
ogóle jest jeszcze możliwe jakieś życie?..." Był to listopad, beznadziejna 
jesienna słota, obmoknięte gałęzie sosen zwisały ciężko i niepowabnie pod niebem 
pełnym deszczu i chmur. Leśniczych, gajowych i robotników tartaku wzywano niemal 
codziennie na mityngi, wszyscy wciąż wypełniali mnóstwo kwestionariuszy, w 
jednym z nich należało podać swoją kondycję życiową, Ewa zapisała się jako 
uchodźca z Warszawy, choć nie była żadnym uchodźcą, spędzała po prostu wakacje u 
powinowatych w Polsce. Suwałki zostały wcielone do Reichu, granica biegła 
nadleśnictwem oderwawszy od niego jakąś czwartą część, najbliższym miastem był 
znów Augustów, dalszy od Suwałk. Poza tym panował spokój, funkcjonowały poczta i 
koleje, więc wysyłała listy, depesze i kartki do Warszawy, lecz nigdy nie było 
ni zwrotu, ni odpowiedzi. Czas upływał między koszmarami wyobraźni a czekaniem 
na wiadomość od Joasi, od Janka, od Józka, od kogokolwiek. Oldakowie traktowali 
zaszłe wydarzenia jako dalszy bieg wojny. Pewnym urozmaiceniem było radio, 
słuchano Londynu i Paryża we czworo z Longiną, robotnicy i gajowi nie 
przychodzili już gromadnie do nadleśnictwa, Ewa naprędce tłumaczyła francuskie 
audycje, mówiły dużo przeciw Sowietom, lecz nie przynosiły żadnej pociechy w 
tym, co się zdawało najważniejsze, w kwestii wojny z Niemcami. Dowiadywali się 
tylko, że spokój na linii Maginota, że patrol wycofał się bez strat zdobywszy 
przedpole wroga, i nigdy nic więcej nie działo się na froncie zachodnich 
aliantów, aż w końcu zniecierpliwieni zamykali aparat i szli do swoich 
powszednich zajęć, w których Ewa uczestniczyła chciwie, roboty gospodarskie 
swymi natychmiastowymi wynikami nadawały sens dniom przynajmniej, rozpraszały 
męki czekania i myślenia, sprawiały nawet przyjemność. - Chodź, chodź - 
wywoływała ją Sabina z mrocznych udręczeń. - Najlepiej nie myśleć, nie czekać - 
mówił Zygmunt. - Co tu myślenie poradzi? Ja prawie kontent jestem, że mi nie 
dają na to czasu. W życiu nie pisałem tylu sprawozdań, nie czytałem tylu 
okólników, nie chodziłem na tyle zebrań. Zjeść nie mam kiedy, a co dopiero 
myśleć. - I o to właśnie idzie - mówiła Sabina sceptycznie. - Ale czy ty się 
kiedy przemęczałeś myśleniem? Pewnego dnia o zmierzchu Oldakowie nie pukając 
weszli do pokoju Ewy z kimś trzecim. Ewie zdawało się przez chwilę, że stoi 
przed nią Gustaw Altowicz, lecz w drugim okamgnieniu wiedziała od razu wszystko. 
Stał przed nią podporucznik Stopka po cywilnemu z czapką narciarską w rękach. - 
To pan? - spytała. - Janek... - szepnęła. - Janek? Podporucznik Stopka 
odpowiedział: - Tak. Odwróciła się w stronę sinego zmierzchu za oknem. Stopka 
mówił: - Nie męczył się, proszę pani. zanim podbiegłem, już nie żył. Sabina 
przysiadła na tapczanie, pociągnęła Ewę ku sobie, objęła ją: - Pan Jan 
powiedział: "trzymaj się". Jego ostatnie słowa były: "Poproś Ewy, niech nie 
opuszcza Tosi... dzieci". Musisz mieć siły, to dopiero początek. Ewa struchlała 
ostatecznie. - Początek czego? Złych wiadomości? - Nie... tego wszystkiego, co 
będzie się z nami działo... - Ależ ja jestem spokojna - obtarła zalaną łzami 
twarz. - Gdzie to było? - Pod Kockiem - Pod Kockiem? - Zginął na miejscu - 
powtórzył Stopka. - Nie męczył się. Ewa poruszyła ustami, ale nie była w stanie 
spytać, gdzie ugodziła go śmierć... w twarz... w serce... w brzuch? - Jak pan 
się tutaj dostał? Tu są Sowiety - rzekła. - Jasiek... rotmistrz... poległ 
trzydziestego września... Kapitulowaliśmy... zaraz... chyba szóstego 
października, a ja drugiego dostałem odłamkiem w nogę. Leżałem daleko we wsi... 
zafrontowy posterunek sanitarny. Kiedy weszły wojska sowieckie, ciężko ranni już 
umarli, zostałem sam z nogą jeszcze w gipsie. Sanitariat i ci, co mogli chodzić, 
zdążyli się rozproszyć... mnie chłopi wybronili. Dostaliśmy od generała rozkaz, 
żeby przejść na teren okupacji niemieckiej, walka trwa, proszę pani. - Tu pan 
nie przejdzie. Tu jest granica Reichu... - Wiem. Trzeba ku południowi, na 
Małkinię, tam jeszcze łatwo się przedostać. Ale chciałem zobaczyć się z panią. 
Jaś powiedział: "Jakbym zginął, to daj znać Ewie". Tak sobie powiedział, 
żartami, każdy z nas coś takiego komuś mówił na wszelki wypadek. Ale był wesół i 
dobrej myśli w wilię śmierci... Sabina zasłoniła okno i zapaliła światło. - Pod 
Kockiem... - rzekła. - To tam, gdzie była bitwa w tysiąc osiemset dziewiątym? 
Gdzie zginął pułkownik Berek Joselewicz? - To tam - odpowiedział Stopka. - Zdaje 
mi się - dodał niepewnie. - Ach, ta Binia - westchnął Zygmunt. - Ona zawsze, 
panie poruczniku, plecie o Żydach. Ale mnie się pierwszy raz w życiu nie 
powiodło - sarknął zapominając o mnóstwie innych niepowodzeń. - Tak was ładnie 
wtedy wyprowadziłem, a to może lepiej, żebyście byli nie trafili... Ewa omal nie 
rzekła: "Trafiliby i bez ciebie", lecz zamilczała. Zygmunta nie należało 
pozbawiać żadnej z ról, które sobie przypisywał. - Trafilibyśmy i tak - 
odpowiedział za nią Stopka. - To było jawne wojsko... Ostatni front... Oldakowie 
wyszli przyrządzić nocleg i posiłek dla gościa. Stopka wręczył Ewie portfel 
Janka i dokładny plan miejsca, gdzie został pochowany obok innych poległych. - 
To już po niemieckiej stronie tej... granicy - objaśnił. Późną godziną zostawszy 
wreszcie sama Ewa obejrzała ów portfel; nie był podziurawiony ani krwią 
poplamiony. "A więc nie w serce... czy może portfelu nie miał przy sobie? Albo w 
innej kieszeni?" Wewnątrz było parę złotowych banknotów, cienki notesik, 
fotografia Joanny i druga - podporucznika Stopki, legitymacja oficerska, stan 
służby... Odwróciła zdjęcie podporucznika i przeczytała dedykację: 
"Wielkodusznemu Jasiowi - niepocieszony Marian". Jakieś dawne, dawne 
reminiscencje zamajaczyły niewyraźnie: "Biedny Janek... biedny tatuś... także 
był Marian..." W notesiku przeczytała: "17 IX Nad wieczorem dobrnęliśmy do Zadr. 
Ewa. Robimy dobry humor, ale smutne jest wszystko, nawet powietrze. 18 IX Na 
jutro rano spodziewamy się być już u celu. Nocleg w lesie, ciepło jak latem. 
Psiakość, obtarłem sobie piętę, opatrunek, Maryś anielski sanitariusz. 19 IX 
Wspaniały świt, zimna rosa. Ziemia tu niczyja, więc nasza. Idziemy jawnie w 
słońcu. Słychać palbę. Śniadanie we wsi Radomne, pijemy świetne mle.." Na tym 
półsłowie notatki się kończyły. Zagrzebana głęboko w pościeli Ewa krztusiła się 
od płaczu i zgrzytała zębami. Nie spała już tej nocy, około piątej usłyszała 
ruch w domu; zapaliła świecę, wzięła leżącą fotografię i wyszła pożegnać 
podporucznika Stopkę. - Pan zapomniał wziąć z portfela Janka swoją fotografię, 
panie Marianie - rzekła. - Tak... - zawahał się. - Dziękuję... Właściwie była 
jego własnością... - Więc proszę przyjąć ją ode mnie jako pamiątkę po Janku. - 
Tak... dziękuję... Czy będę mógł kiedyś odwiedzić panią w Warszawie? Znam pani 
adres... - Oczywiście... Nie wiem, co prawda, czy ten adres jeszcze istnieje i 
czy będzie to "kiedyś"... Proszę pana, dlaczego pan się podpisał na tym zdjęciu 
"niepocieszony"? Przecież Janek żył wtedy... - Żył wtedy... nie wiem... ja się 
nie umiem wyrażać... Myślę, że wkrótce zobaczę pannę Tomyską. Mieszka teraz u 
pani? Miała taki zamiar... - Tak... - pewność młodego człowieka pokrzepiała i 
jednocześnie straszyła jakby kuszeniem czy wyzywaniem losu. - Jeśli pan ją... 
zobaczy, niech pan jej pomoże to znieść. Bardzo lubiła Janka. Do widzenia panu. 
Już będąc u siebie szarpnęła się nagle ku drzwiom z powrotem. "Czemu nie idę z 
nim na tę Małkinię... do Joasi... czemu nie dałam choć listu... albo coś 
powiedzieć... Za późno... ach, wszystko jedno... nic już nie wiem". Ręce 
zesunęły się z klamki, usłyszała, jak z odchodzącym rozmawiają Oldakowie, jak 
zatrzasnęły się drzwi, zaszczekał pies. W grudniu, kiedy zaczęły sypać śniegi, 
Ewa dostała telegram od Józka ze Lwowa: "Joasia żywa zdrowa całujemy cię ze 
łzami z powodu śmierci janka ludmiła dobrze mieszkania twoje nasze ocalały 
napisz lwów" - tu następował adres i podpis: "józek". Następnego dnia przyszła 
kartka z Warszawy od Joasi: "Kochana Ewo. Pisałam kilka razy, od Ciebie nie 
miałam nic. Pierwsza wiadomość o Tobie byłaby szczęściem, gdyby nie śmierć 
Janka. Był najmłodszym z nas wszystkich. Jestem wstrząśnięta i tym bardziej 
tęsknię za Tobą. Czy masz jakąś nadzieję powrotu? Pewno też do mnie pisałaś, ale 
pisz ciągle, może coś w końcu dojdzie. Józek i Ludmiła we Lwowie. O mnie bądź 
spokojna, daję sobie radę. Całuję cię, pozdrów państwa Oldaków - Joanna". Kartka 
była z ostatnich dni listopada, Marian Stopka prędko więc dotarł do Warszawy, 
ale jakim sposobem doszło już to wszystko do Lwowa? - Mniejsza z tym - rzekła 
Sabina. - Pierwsze dobre wiadomości, a może nie ostatnie. Szczęśliwy dzień, 
chwała Bogu. - Tak. Wszystko we mnie woła: Dzięki Ci, Wielki Boże! To 
zdumiewające... Są sytuacje, kiedy nawet ludziom, co zapomnieli się modlić, 
tylko takie słowa cisną się na usta, jako jedyna możliwa reakcja - rzekła Ewa. - 
Gdyby jeszcze żył Janek... - Za dużo wymagasz, moja droga - wtrącił Zygmunt. - 
Dopiero co myślałaś, że nie masz już nikogo. Wiesz, wypijmy jarzębiaku pod to, 
że żyją wszyscy Tomyscy, a pewno i pan Ludwik Wochelski... Ewa uprzytomniła 
sobie, że ani razu nie pomyślała o Ludwiku, co gorsza do jego pojawienia się w 
Zadrach prawie nie myślała o Janku; teraz na tle pocieszających nowin tym 
okrutniej bolała nieodwracalna rzeczywistość jego śmierci. Mimo szalejącej 
zadymki Ewa postanowiła osobiście zawieźć na stację listy do Józka i Joasi - 
krótkie, protokolarne suche listy idące w niepewną drogę. Zygmunt nie chciał jej 
puścić samej, a Ewa nie godziła się, żeby jej służył za posłańca. Polecieli więc 
sankami w mroźną kurzawę, a na poczcie dowiedzieli się, że złote polskie zostały 
skasowane; po prostu nie sprzedawano już znaczków za złote, urzędniczka znająca 
dobrze Oldaka dała im je na kredyt. Wracając omal nie pobłądzili śród zamieci, a 
w domu znów pili jarzębiak dla rozgrzania się i dla dodania sobie otuchy w tym 
nowym zakłopotaniu. Oldak telefonował i jeździł do rejkomów i innych dziwnymi 
skrótami ponazywanych władz, Ewa z Sabiną powędrowały do Skorupian. Okazało się, 
że sporo było rodzin, których synowie lub mężowie polegli w kampanii 
wrześniowej, zostały ich fotografie, chętnie przyjmowano propozycję zrobienia z 
tych zdjęć portretów, ale i gospodarze płacić mogli tylko w naturze. Dobre i to, 
po miasteczkach jakoś już ludzie mieli ruble, a na prowiant amatorów najłatwiej 
było znaleźć. Ewa dostała kilka zamówień i na portrety żyjących, zwłaszcza 
małych dzieci albo seniorów rodzin, wykonywała je według maniery "jak żywe", 
rezygnując z wszystkiego, czym było jej malarstwo. Na koniec przyszły ruble i do 
nadleśnictwa, robotnicy, którzy już cichaczem cięli i sprzedawali las, 
odetchnęli. Po świętach nikt więcej nie mówił o pieniądzach. Wstrząs finansowy 
okazał się głupstwem wobec najważniejszych trosk. Z Augustowa dochodziły 
pogłoski o aresztowaniach. Ewa snuła ryzykowne projekty. Jej położenie było 
trudne, portretowanie się skończyło, tak bardzo chciała nie ciążyć już Oldakom, 
być w domu, z Joasią, i tam gdzie leżał pod ziemią Janek i tylu innych, co padli 
w walce z jawnym wrogiem. Kordas był teraz ważną figurą we wszystkich komitetach 
i związkach, a nadto kierownikiem tartaku, miał swoje słuszne racje, a nigdy nie 
pojąłby jej tęsknoty i jej szaleństwa. Lecz decyzja podjęcia niebezpiecznej, a 
kosztownej zapewne wyprawy była także niełatwa. Ewa chodziła w starym kożuszku 
Sabiny i w jedynej zabranej z domu wełnianej spódnicy, musiała kupić trochę 
ciepłych rzeczy, pieniędzy zostało jej niewiele, a Oldakowie też ją z całych sił 
zniechęcali. - Nie kuś losu, dość jednego nieszczęścia - mówiła Sabina - 
umierałabym z niepokoju o ciebie. - Siedź na miejscu - doradzał Zygmunt. - Miej 
cierpliwość, może doczekamy, że w najgorszym razie przesuną tę granicę. Ja coś o 
tym słyszałem, przecież tu nie ma Białorusinów. A wtedy chcąc nie chcąc 
znajdziemy się pod okupacją niemiecką i bez ryzyka pojedziesz do Warszawy. W 
tygodniu poświątecznym ustały śnieżne zamiecie i lodowatym blaskiem zajaśniała 
potężna diamentowa zima - niebo wyczyszczone z wszelkiego śladu chmur po kresy 
horyzontu, zimne jaskrawe słońce, roziskrzone śniegi po pas, bór zgięty pod 
okiścią, mróz tnący w twarze jak brzytwa i wyciskający łzy z oczu. Wieczorem w 
sylwestra otworzyli radio, usłyszeli niesamowity chrypiący wrzask. - To Hitler! 
- wzdrygnęła się Ewa. - Kiedyś go już słyszałam... Z czegoś, co brzmiało jak 
rozjuszony ryk furiata, wyłowiła zdanie: "Nadchodzi nowy niemiecki rok w 
historii świata!!..." - przetłumaczyła je Oldakom. - Na razie Hitler panuje 
tylko nad Polską i Czechami - zauważyła Sabina. - Poczekaj no, a cóż o wojnie z 
Finlandią? Lecz Ewa zamknęła radio. - Powinnam jechać do Lwowa - rzekła. W 
styczniu Sabina oznajmiła: - Wiesz, Ewa, kto się zjawił? Młody Ancko. - Kto to 
jest młody Ancko? - Ewa podniosła roztargniony wzrok znad palety. Siedziała przy 
sztalugach, próbowała wznowić pracę nad cyklem "Zadry", dokoła rozrzucone były 
szkice robione w ubiegłym roku. - To bratanek tego Ancki... pamiętasz, 
rozmawiałyśmy z nim na Tobołach, jak byłaś w Zadrach pierwszy raz... - Aha... No 
i co? - Jedna z tych kilku rodzin żydowskich, co się zostały w Skorupianach... 
mieli ziemię. Ale ten młody przyszedł z Warszawy! - Przyszedł z Warszawy! - Ewa 
odłożyła paletę. - To student... polonistyka czy coś. Musisz go poznać, to ktoś 
z twojego świata. Jak się dowiedział, że tu jesteś... - Binia! Dlaczego mówiłaś, 
że tu jestem? Obcy człowiek... - Jaki tam obcy, ja go znam prawie od dziecka, bo 
tu przyjeżdżał na wakacje. Głowę za niego daję... Błaga, żeby ci go 
przedstawić... - Ma szczęście, że się przedostał, w Warszawie Niemcy by go 
zniszczyli, a tu przeżyje. On teraz u was jest? - Nie, nocuje u Ancków, ale 
przyjedzie jutro. I wcale się nie przedostał, żeby tu przeżyć. Niestety. Lata 
przez tę granicę w obie strony, przechodził ją już wiele razy... Ewa skrzywiła 
się: - I ty za niego ręczysz? - Ręczę. To pierwszorzędny chłopak. Zresztą... 
sama zobaczysz. - Ale Żyd i tyle razy szedł w paszczę niemiecką? I nigdy nic mu 
się nie stało? - To taki typ, co nawet z piekła wyskoczy. On teraz nie jest 
Szymon Ancko, tylko Stanisław Kadej. Bił się z Niemcami w czasie oblężenia 
Warszawy. Jego ojciec ma antykwariat na Świętokrzyskiej, ale to nieważne. 
Szymek, nie, Stach, jedzie do Lwowa. - Do Lwowa? - Ewa rzuciła fartuch malarski. 
- Wiesz, Binia, coraz częściej myślę, żeby pojechać do Lwowa... Duże miasto... 
prędzej da się coś zarobić. Jak nie obrazami, to teatr... próbowałam już 
inscenizacji... I podobno jest jakaś komisja, gdzie się można zapisać na powrót 
do Warszawy, Józek pisał o tym w ostatniej kartce. - Wiem, że ci z nami nudno... 
- Nie jest mi z wami nudno, Binia, dlaczego mówisz takie rzeczy? Po prostu muszę 
coś przedsięwziąć. Kiedy ten Gedeon jutro przyjedzie? - Po południu. - Czy można 
by mu dać list? - Na pewno można. Tylko nie mów z nim nic o tej granicy. Już 
lepiej Lwów... Młodzieniec, który nazajutrz zapukał i wszedł z Sabiną do pokoju 
Ewy, pocałował ją w rękę, odsunął się o krok i splótłszy dłonie pod brodą 
zaintonował modlitewnie: - Pani mi wybaczy... taki natrętny wielbiciel... Pani 
wybaczy?... Tyle razy podziwiałem pani obrazy... - Porozmawiajcie sobie o 
Warszawie - rzekła Sabina. - Przygotuję mały podwieczorek i zawołam was. - Ale 
co mam panu wybaczyć? Niech pan siada. - Że chciałem panią poznać... - Z powodu 
moich obrazów?! - Owszem, tak. Ale nie wiedziałem... Chciałem poznać sławną 
malarkę, a zobaczyłem... czarującą kobietę... Pani się nie gniewa... - Dobre 
sobie, ja mam czterdzieści siedem lat, a pan jest egzaltowany, mój drogi. - W 
takim razie wygląda pani na swoją własną córkę. - Po tych kilku miesiącach czuję 
się raczej własną babką. - Tak. Można z tej katastrofy osiwieć. Ale pani nie 
osiwiała - spojrzał na sztalugi, na płótno "Zadry jeden". - I pani maluje, mimo 
wszystko... - Moja szwagierka mówiła, że to ja muszę pana koniecznie poznać. Czy 
to prawda, że pan tyle razy przechodził zieloną granicę? Po co pan to robi? - 
Tak sobie. Nie mam nic do stracenia. I tak mnie w końcu zabiją. - Tu by pana nie 
zabili. - Mam w Warszawie rodziców. Zresztą... bawię się. To tak przyjemnie... 
Mały człowiek drwi sobie z potęg tego świata. - Pan czymś handluje czy co? - 
Głównie to jestem za posłańca między rozdzielonymi rodzinami. Sporo ludzi 
przeprowadziłem... większość za darmo. Chyba że kto bogaty... - Ludzi? W którą 
stronę? - W obie. W tamtą uchodźców spod najazdu, co się znaleźli w pułapce. W 
tę - też uchodźców spod Hitlera, co wolą być tutaj. Likwiduję przymusowe 
sytuacje, fantastyczna zabawa. Uważam, że każdy ma prawo iść tam, gdzie go 
ciągną poglądy albo uczucia osobiste. Powiem od razu, że mam od zawsze sympatię 
do Sowietów, ale się na nie pogniewałem. - Dużo sobie będą z tego robić. - 
Obojętne. Korzystam z mojego prawa do gniewu. - Przerzucając ludzi na tę stronę? 
- To ich sprawa. Ja tutaj nie zostanę. Ja i panią przerzucę. Ewa się roześmiała: 
- Do Warszawy? - Na razie do Warszawy, a potem do Paryża. Pani nie ma po co być 
tu ani tam. Pani malarstwo tutaj się nie nadaje. Tam pani zginie. Pani miejsce 
jest w Paryżu. Niech pani się nie śmieje. To się da zrobić. - Ależ mnie się ani 
śni być przerzucaną do Paryża. Pan podobno wybiera się do Lwowa? - Jutro jadę do 
Lwowa. - Nie wziąłby pan listu? Do mojego ciotecznego brata, Józefa Tomyskiego. 
- Matko Boska, Józef Tomyski to pani cioteczny brat? Słyszałem, że Tomyski jest 
we Lwowie. Naturalnie, wezmę sto listów, ja właśnie ciągle wożę listy. A jeszcze 
do Tomyskiego! I od pani! - No, już dosyć z tej beczki... A jak pan będzie 
wracał do Warszawy, zabierze pan list? Czy może nie przyjedzie pan już w te 
strony? - Zabiorę panią, jak będę wracał do Warszawy. - Nie. Ja się boję tej 
zielonej granicy. Nawet chciałam, a nie mogłam się na to zdobyć. - I chwała 
Bogu. Z nikim bym pani nie puścił. Ze mną włos pani z głowy nie spadnie. - Pan 
się nigdy nie boi? - Lubię się bać, to mi dodaje odwagi. Już raz wpadłem w łapy 
niemieckie, byłem i w rękach sowieckich. I widzi pani, żyję. To nieprawda, co 
powiedziałem, że mnie w końcu zabiją. Mam zamiar nie dać się zabić. - Za wszelką 
cenę? - Za żadną cenę. Nie dopuszczam do takich sytuacji... Łut szczęścia, 
szczypta humoru, znam języki... I mam, wie pani, autentyczne papiery po 
przyjacielu... ochotnik... zginął w obronie Warszawy. Też studnet, rdzenny Polak 
i syn stolarza. To ułatwia i... zobowiązuje. Nic już więcej nie powiem... - Pan 
się obraził... przepraszam. - Na panią? Nigdy w życiu i za nic. Wstyd mi się 
zrobiło, że tyle nagadałem... pani myśli... bufonada. - Chodźcie na podwieczorek 
- rzekła wchodząc Sabina. - Jest i Zygmunt. Nazajutrz przeobrażony w Kadeja 
młody Ancko zgłosił się po list, Ewa podała mu go w otwartej kopercie, którą 
pośliniwszy palec zakleił. - Niepotrzebnie - obruszyła się. - W razie czego list 
otwarty mógłby być listem do pana. - Nie będzie żadnych "w razie czego" - zrobił 
gest, jakby chciał Ewę uściskać. - Ale zaraz... pani mnie tak oczarowała, że 
zapomniałem... - Nie bredzić... Pana by i kamień oczarował. - ...że zapomniałem 
o najważniejszym. Czy pani ma jakieś akwarele "na zbyt", jak mówi mój ojciec. Ja 
bym to sprzedał we Lwowie. Mam jeszcze czas. Pani się rozejrzy w swoich 
tekach... - Myślałam o tym. Ale kto teraz będzie kupował obrazy? - Czego ludzie 
nie kupują, jak się świat wali. Pani jest pewno bez pieniędzy... - Prawie... - 
No, właśnie. Odeślę należność pocztą. - Dlaczego pocztą? - Bo będę tutaj znowu 
dopiero w lutym. Ewa wybrała kilka robionych z natury szkiców. - Jakie to dobre! 
Aż mi szkoda... No, weźmiemy za nie po pięćset rubli. - Pan oszalał? Za takie 
szkice brałam najwyżej po sto złotych. - Zobaczymy. - Pan sobie odliczy koszta i 
dziesięć procent... - Może zabiorę wszystko i zniknę. Wie pan, przemytniki to 
straszne draby. - Pan nie jest żaden przemytnik, tylko awanturnik. - Pani jest 
słodka... - Niech pan się wystrzega takich zdań. Tak mówi Szymon Ancko, ale nie 
Stachu Kadej - śmiała się pewna, że może sobie pozwolić na wszystko. - Zgadza 
się. Kocham słyszeć takie słowa... też Ancko, no nie? To nasze wkłady w polską 
gwarę - odpowiedział beztrosko. - Widzi pani, jak to ślicznie siedzi w tych 
kartonach na dnie mojej walizki? Ach, życie jest urocze... I odjechał wioząc w 
kieszonce marynarki szczelnie zapełnione drobnym pismem stroniczki, dalekie od 
lekkości ich rozmowy. Zdawszy sprawę z wypadków towarzyszących śmierci Antolka, 
z ostatniego widzenia z Jankiem itp. Ewa kończyła list: "Jeżeli uda się sprzedać 
akwarele, będę mogła pojechać do Lwowa i może razem z Wami zdobędę się na podróż 
do Joasi, cóż to za pomysł, żeby nie dać zwyczajnie wrócić ludziom do domu, te 
tłumy zawieszone w powietrzu, gdzie się w końcu podzieją, co poczną? Próbowałam 
zabrać się znowu do malarstwa, to się nie zdało na nic, prawie rada jestem 
drobnemu wydarzeniu, które mnie zwolniło - na to się przynajmniej zanosi - od 
udawania, że jeszcze umiem, chcę, że mogę... Nie! Patrzę, widzę, słyszę i 
pamiętam dla siebie, nie interesuje mnie, nie podnieca, bym zapamiętała dla 
kogoś, nie chcę, nie umiem nic już przekazać nikomu... Jestem roztrzaskana jak 
stary garnek, ale inaczej, niż to ze mną w życiu bywało. Czuję się częścią 
archeologii, skorupą głęboko pod piekłami, pod lodowcami zagrzebaną i tylko 
zajmuje mnie ten czas bez nas, który nas kiedyś odkopie i powie: "patrzajcie, 
coś w nich było, coś może wartościowego, co nie całkiem umarło". De profundis 
nie krzyczę, nie wołam, tylko milczę. Dlaczego chwytam się omamień, że Lwów, że 
Wy, że Joasia... Tu czy gdzie indziej... życie ubezwłasnowolnione... Zdawałoby 
się, że u Zygmuntów mniej to powinno dolegać. Ten wielki przywalony imponującą 
zimą, na takim uboczu świata... Cisza tak absolutna, że słyszysz tylko - właśnie 
spostrzegam, że już to słyszę - krążenie własnej krwi albo stukanie dzięcioła... 
ach, swoją drogą lepiej teraz rozumiem Sabinę. Nie, chyba nie pojadę do Lwowa, 
żal mi było ją zostawić. Napisz obszernie, co z Tobą, z Wami? Czekam na dobrą 
wiadomość, na pożywne słowo, jak wygłodniały wilk na niewinną owcę. A Ludmiła? 
Jej promienność unicestwiająca cierpienia... jak sobie przypomnę jej kiedyś dla 
mnie dobroć, to cieplej się robi w zamrożonym sercu. Czy się jeszcze zobaczymy, 
nabędziemy ze sobą? Czy to na coś pomoże? Skąd wziąć nadzieję? Całuję Was 
najczulej - Ewa". - Jak ci się ten "Stachu" spodobał? - zagadnęła potem Sabina. 
- To między innymi właśnie z nim tak mi się wspaniale rozmawiało. Jeszcze jak 
był sztubakiem, wnosił cały świat myśli, przygód w te nasze leśne kąty. Tak bym 
chciała, żeby tu został. Byłoby weselej. - Miły chłopiec - odpowiedziała Ewa. - 
Ja też podziwiam u Żydów czy tam Polaków żydowskiego pochodzenia tę 
bezpośredniość, łatwość kontaktu, rozmowy, ekspresji. Coś w tym z duszy 
pośrednika w najlepszym tego słowa znaczeniu. Albo mediatora, żeby lepiej 
brzmiało. Nawet animatora... Luty mijał, zima twardniała, Stachu Kadej nie dawał 
znaku życia, przyszły tylko dwie kartki od Ludmiły zapowiadające dłuższy list i 
wyrażające ogólnikową nadzieję, że "wkrótce może się zobaczymy". Sabina popadła 
w rozterkę. - On jest ryzykant i lekkoduch, zanadto ufa swojemu szczęściu, 
zresztą czy to dzisiaj można być kogoś albo czegoś pewnym? Boję się, że przeze 
mnie zbyt wiele mu zawierzyłaś. Ewa wzruszyła ramionami. - To trudno... I nic 
znów takiego nie zawierzyłam. List całkiem osobisty bez nadawcy ani adresu... A 
te kilka akwarel? W Warszawie mogło było spalić się wszystko. I wracali do 
miejscowych trudności. W mieszkaniu było zimno, kończyły się wszelkie zapasy 
węgla, torf i drzewo nie dawały rady przy takich srogich mrozach. Rozdział 21 
(c.d.) Taki był stan rzeczy, kiedy zjawił się wreszcie Stachu Kadej. Przywiózł 
dla Ewy list i pieniądze, a dla Oldaków paczkę gruzińskiej herbaty, która ich 
ucieszyła. Przepraszał, że nie wysłał należności za akwarele pocztą, ale 
chciał... Ewa przerwała mu w pół słowa: - Pieniądze przychodzą zawsze w porę i 
zawsze można się bez nich obejść. Czy odliczył pan sobie procent i koszty? - 
Cudna pani jest. Mogę powiedzieć tak albo nie i jak pani sprawdzi? - Pan umie 
mówić tylko żartami? - A więc serio. Przeziębiłem się - odchrząknął. - Tym razem 
wypadło mi kilka godzin siedzieć w głębokim śniegu. O mało nie zamarzłem... - 
Jak to "tym razem"? Pan znowu był w Warszawie? - Nie, to na południu koło Dukli. 
Nieprzewidziana historia, trzeba było na gwałt przerzucić trzy osoby. W tamtą 
stronę poszło wybornie, przejechaliśmy sankami jak na kuligu. Odczekałem w 
pobliżu, a w tę stronę już było gorzej... granica bardzo sztywnieje. Ale znam 
jeszcze jedno miejsce... - Skończ, Szy... Stachu, z wariactwami - rzekła Sabina. 
Nie podobają mi się te twoje bezsensowne wyprawy. - Mnie też już nie. To będzie 
ostatni skok. - Po co szukać dodatkowego guza? Dosyć jest wszędzie 
niebezpieczeństw. Kadej zamyślił się i nagle spytał: - A może byśmy tak wszyscy 
ruszyli do Warszawy? - W imię Ojca i Syna - żachnął się Zygmunt. - Uchodzić z 
domu? To już ostatnia rzecz! A cóż mnie może grozić? Nie poleciałem truchtem do 
ich władz, nie podałem się za komunistę ani za Białorusina i nikt mi złego słowa 
nie powiedział. Las nie wymaga polityki, a obsłużyć go trzeba i ja to robię, a 
widać dobrze robię, kiedy mnie bolszewicy nie wywalili. Te lasy były od dawna 
państwowe i przetrzymają niejedną jeszcze władzę. - Zygmunt lubi służbę 
państwową, ale nie rzuciłby powierzonego sobie obiektu w żadnych okolicznościach 
- rzekła trochę ironicznie Sabina, lecz i ona przyznała, że w czasach tak 
niepojętego zamętu nie należy ruszać się z domu. - Ja to jednak pojadę do Lwowa 
- oznajmiła Ewa. - Mam teraz pieniądze na drogę... Spróbuję. - Ty byś też 
pojechał do Lwowa, Szym... Stachu... nie bój się, przywyknę. Skończyłbyś studia, 
póki jest polski uniwersytet. A jak nie, to zostań z nami, Zygmunt cię zatrudni 
w biurze albo Kordas w tartaku. - Mam straszny katar - kichnął w chusteczkę. - 
Przepraszam... W Warszawie też organizują tajny uniwersytet. - Masz tobie, jemu 
pachnie tajny! Leć na złamanie karku... A właściwie to nie wiadomo, co dziś komu 
doradzać - w głosie Sabiny zabrzmiała nutka zdenerwowania. - Pan jest w istocie 
zaziębiony, musi pan wypocząć - Ewie spieszno było bardzo do listu Józka. - 
Wpadnie pan jeszcze przed tym skokiem do piekła? - Jak miałbym nie wpaść? 
Wygrzeję się parę dni, przyjdę niebawem... Józef Tomyski pisał obszernie, i dość 
chaotycznie: "A więc ponosimy już straty, aż w końcu ktoś nas utraci. Wiesz 
pewno, że zginął także doktór Dropiewski, kochany Dropio poległ na tak zwanym 
posterunku, zabity razem z rannymi, bomba lotnicza rymnęła w szpital. ("Dlaczego 
Joasia zataiła to przede mną?") Bomba rozwaliła także dom, gdzie Joasia wynajęła 
była pokój, co za szczęście, że się tam nie wprowadziła od września. ("Boże, 
jakbym była zdążyła wrócić, toby się tam wprowadziła, bo lubi mieszkać 
samodzielnie".) W Warszawie jest już elektryczność, gaz i wodociągi czynne 
wszędzie, a ruin co niemiara, jedni mówią - sporo, ale nie tak znów dużo, mówią 
drudzy. ("Ile tam wiadomości przecieka do tego Lwowa".) Piszesz, że nie możesz 
malować. Nic się nie martw. Ja też nie mogę pisać. Tacyt milczał przez lat 
piętnaście, aby przemówić na wieki. Nie chcę nas porównywać z Tacytem, nie 
przemówimy na wieki. Więc skromniej. Izokrates pytany na uczcie, dlaczego nie 
przemawia, odpowiedział: "To, co umiem, nie jest teraz potrzebne, a tego, co 
teraz jest potrzebne, nie umiem". Nie idzie mi o to, czy mam rację. Mamy prawo 
do naszego milczenia de profundis. Ale dość. Trochę "kroniki rodzinnej". Około 
ósmego września pomylonymi, przepełnionymi pociągami dobrnęliśmy do Łucka. Tam 
widzieliśmy exodus naszych sfer wyższych, limuzyny, lampasy, damy, pieski, 
futra, klejnoty. Widok odstręczający i wciągający jak malsztrom. Znaleźliśmy się 
w jednym z tych aut - byli w nim tylko Michał - świeży wdowiec - i szofer, 
jechaliśmy ku południowi w największej konsternacji naszego życia, ogłupiali do 
cna. Ujechaliśmy - a wszystko to ledwo, ledwo poruszało się w tłoku - jakieś 
kilkanaście km i stop... Niemieckie samoloty leciały za "sferami" na pewniaka - 
piąta kolumna działała wszędzie i bezbłędnie. Więc hop w przydrożny las. 
Kiedyśmy wyszli, blokowała szosę przed nami Straż Pożarna, świeże wozy 
najnowszej konstrukcji, sprzęt, złote hełmy w pokrowcach - opera. Pytam: 
"Panowie skąd?" - "Z Warszawy". Piorunujące wrażenie! Ta Straż umykająca w siną 
dal, gdy tam pali się oblężona Warszawa! Zawróciliśmy bez namysłu. W Łucku 
położyłem Ludmiłę do łóżka, serce się rozhulało, Michał prysnął z wozem w jakieś 
puszcze "bić się z Niemcami", uszczęśliwiony szofer - na piechty do Warszawy - 
zostawił tam żonę i dzieci. W dwa dni potem weszli bolszewicy. W październiku 
próbowaliśmy dostać się do Warszawy, "granica" na Uściług była nawet urzędowo 
przez jakieś dwa tygodnie otwarta ("Ach, Boże, granica była więc gdzieś, kiedyś 
otwarta".) spóźniliśmy się, daremne oczekiwania we Włodzimierzu, różne przygody, 
w listopadzie zdecydowaliśmy się na Lwów. Tu dokonał się los pamiątki rodzinnej 
Nieporęckich, owej karabeli czy szabli z XV wieku. Jak jechaliśmy na wakacje, 
Ludmiła uparła się, żeby ją zabrać jako talizman, maskotkę czy że słusznie 
spodziewała się "czarnej godziny". Była w sam raz na długość mojej walizki 
(karabela, nie Ludmiła), ale co tu z nią w końcu robić? Nauczyliśmy się już 
sprzedawać rzeczy, sprzedałem maszynę do pisania, na której wystukałem był 
wszystkie moje bazgroły, sprzedaliśmy większość zabranych z Warszawy ubrań i 
walizkę, zostaliśmy z moją jedną chudą i luźną, a karabeli nie umieliśmy 
sprzedać, a może godzina nie wydawała nam się jeszcze dość czarna. W lutym 
podjęliśmy ostateczną naradę, a był przy tym Wawrunio Nieporęcki, którego 
zastaliśmy we Lwowie. Postanowiliśmy oddać do Muzeum jako depozyt. Para idiotów, 
tu nawet zabrakło nam przytomności umysłu. Krótko mówiąc Wawro wykradł ją pod 
naszą nieobecność i nawet nie sprzedał na wódkę. Grywał w tutejszym teatrze, 
miał więc pieniądze, upijał się na gieroja i zagrał w knajpie scenę nie z tej 
ziemi krzycząc: "Haj żywe rewolucja", wywijając muzealną karabelą i wzywając po 
rosyjsku "sawietskich druziej" do natychmiastowej wojny z bestią hitleryzmu. 
Awantura, milicja, gwałt. Wszystko to nazajutrz nam opowiedziano, w knajpie było 
tak zawsze mnóstwo znajomych. Jak zdołano w zamęcie wyciągnąć ululanego już na 
martwo Wawra i wywieźć go po nocy do przyjaciół na Zniesienie, kto zajął się 
wyjaśnieniem i zbagatelizowaniem incydentu, mniejsza o to. Wawro - sławna gęba 
aktorska - został rozpoznany od razu, cały Lwów huczał od tysiąca wersji tej 
sceny, usłyszawszy jedną z nich biedny Wawro popadł w nieludzki strach "przed 
Sybirem", właśnie sprawdzano gremialnie adresy uchodźców. Nasz młody przyjaciel 
akurat ruszał w przygodę ("To Ancko, w sam raz heca dla niego".) z dwiema 
oficerskimi żonami (po byłych policjantach, prokuratorach, sądownikach przyszła 
kolej na rodziny oficerów), Wawro zdecydował się w jednej chwili. Co zyska? W 
Warszawie narozrabia tak samo i wpadnie z trzaskiem... choć pijacy mają swoje 
pijane szczęście. Gdzie się podziała Ludmiły karabela, nigdy nie będziemy 
wiedzieli. Tak że wolni jesteśmy już nie tylko od rzeczy, ale i od pamiątek. 
Dużo zawdzięczamy tu ludziom, nawet nieznajomym, lecz zwłaszcza wiele pani Marii 
Ersztynowej. Tu jest mnóstwo Ersztynów, są Ersztynowie lekarze, dentyści, 
adwokaci, restauratorzy, przemysłowcy i kupcy, słowem istna "Forsyte's Saga" w 
przyśpieszonej likwidacji (z wyjątkiem lekarzy). Nasz Ersztyn, mąż pani Marii, 
jest dyrektorem własnej, ale już upaństwowionej fabryki i na tym stanowisku 
pozostawiony, na dodatek - uczonym, na dobitkę - mistykiem i dziwakiem. 
Zaprzyjaźniliśmy się z nimi tak, że się niemal codziennie widujemy, pani Maria 
jest inna i sympatyczniejsza, niż mi się wydawała w Warszawie. No i co ja 
wyprawiam, ten list nie chce się skończyć, z jego rozmiarów domyślam się, jak 
bardzo łakniemy Twej obecności. Jak przyjedziesz, dopiero się nagadamy aż do 
nieprzytomności, coś razem postanowimy, a nade wszystko będziemy usiłowali 
zrozumieć. Niewdzięczne zadanie, bo rozumiejący nigdy nie będzie zrozumiany. 
Pytasz, skąd wziąć nadziei? Droga moja, nie wiem, czy już jesteśmy na dnie. 
Zbieraj siły i wszystkie wewnętrzne resursy konieczne do zejścia na to ostatnie 
dno, z którego, jeśli nie my osobiście, to Polska wyjdzie kiedyś na swoją nową 
szansę, choć jeszcze nie wiem jaką. Nie rozpaczam, jak widzisz, nie rozpaczaj, 
kochana, i Ty - Twój J." Ludmiła dopisała tylko: "Wymowne okazało się to nasze 
milczenie de profundis. Jeśli masz przyjechać, nie zwlekaj, miła moja, bo i bez 
przygód z karabelą dnie szybkich postanowień mogą nadejść niedługo - całuję L." 
Zima wciąż była tęga, choć na dachach marcowe słońce topiło już śniegi, 
spływające strugami, które mróźna noc zamieniała w długie lodowe sople. W nie 
dogrzanym domu Ewa była ciągle zmarznięta, pojechała więc do Augustowa, może da 
się kupić narciarskie buty i spodnie, przewidywała, że to nie będzie łatwe, 
miała przenocować u pani Eufemii, Zygmunt nazajutrz po południu wyjedzie po nią 
na stację. Wracała już przyodziana w używane, ale bardzo jeszcze dobre buty i 
spodnie, czuła się w tym stroju ciepło, rześko i młodo. Wyskakując z wagonu 
dostrzegła sanki zadrzańskie, a na nich nie Zygmunta, lecz zakutaną postać 
kobiecą. "Ach, to Longina, pewno znów mityng albo jakaś kontrola". - Dzień 
dobry! - zakrzyknęła wesoło. - Dzień dobry. Niech pani prędko siada - Longina 
ruszyła lejcą, sanki zataczając się pomknęły śliską, mocno już przetartą drogą 
lśniącą jak biały metal. - Bieda, proszę pani. Zabrali państwa Oldaków. - 
Je_ezus Maria! Kiedy? - Wczora. Dwia godziny dali, żeby zapakować sia. - Może 
jeszcze są w Augustowie... - A jakża by. Powiedzieli, żeby spieszyć sia, że 
pociąg na noc odchodzi. "W sowietskij sojuz pojedietie - powiedzieli. - U nas 
charaszo żyt', sławno, nie bojties". Grzeczne byli... Resztę drogi jechały 
milcząc. Dopiero zatrzymawszy się przed opustoszałym nadleśnictwem, Longina 
rzekła: - Był rano ten młody od Ancków, przyjdzie na wieczór. I Kordas 
przylatywał dzisia, że reklamacja poda. Dużo pomoża, jak umarłemu kadzidło. Ewa 
chodziła po mieszkaniu, dwie osoby ubyły, a jakby świat się wyludnił. Longina 
wróciła ze stajni, zaproponowała: - Ja pani jajecznicy zrobia, taki posilić się 
trzeba. Pani nadleśniczyna list zostawiła, widzi? - wyjęła z zanadrza złożony 
świstek papieru. "Ewo najdroższa. Czułam, że to wisi nad nami od dawna, prawie 
ulga, że spadło. Wyjedź jak najprędzej do Lwowa. O nas się nie martw. 
Przetrzymamy, wrócimy. Będziemy pisać do Lwowa, do Warszawy. Twoi oddani - 
Sabina, Zygmunt". "Zygmunt" było też podpisane ręką Sabiny. - Nie jednych 
naszych zabrali - rzekła jeszcze Longina. - Leśników też, gajowych, a jeszcze 
nie wiem jakich. Ja dla naszej pani obrazek poświęcany dała, Najświętsza Panna 
Ostrobramska. Ewa zjadła w kuchni jajecznicę z kawałkiem chleba i łapczywie 
wypiła szklankę herbaty. - Panno Longinko - rzekła - ja chyba wyjadę jutro do 
Lwowa. - Ja też myślała, że muszą wyjechać. - A panna Longinka? - Mnie nikt nie 
ruszy, toż pani wie, władza ludowa. Mnie nic nie zrobią. Tu jacyś nastaną na 
miejsce pana Oldaka, też może będą potrzebować człowieka. Oni dziwili się, że 
taka duża kwartira i tylko jedna familia mieszka, "słowno pamieszcziki", tak 
powiedzieli. - Usłyszawszy szczekanie psa, Longina rzekła: - To ten młody. Ewa 
wyciągnęła obie ręce do wchodzącego jak do zbawcy. Gdy się do nich schylił, 
pocałowała go w ciemną czuprynę. - Mój drogi, co pan zamierza? - Miałem jutro 
iść do Warszawy... Sam. Raptem wszystko przekręciło się w niej na opak, naglące 
pragnienie znalezienia się zaraz, natychmiast w domu owładnęło nią jak ssący 
wnętrzności głód. - Pójdę z panem. - A Lwów? Państwo Tomyscy?... - Mają mrowie 
przyjaciół, różne możliwości, poradzą sobie. Pójdę z panem. Na samą myśl, że 
zacznie się znów czekanie, choćby w najmilszym towarzystwie... czekanie i 
lękanie się... dreszcz mnie przechodzi. - Można wziąć paszport sowiecki i nie 
czekać. - Co pan gada? Dlaczego miałabym brać paszport sowiecki? Nigdy tu w 
ogóle nie mieszkałam. - Państwo polskie dla nikogo tu nie istnieje. Pani jest 
cudzoziemcem znikąd. Tak jak i ja zrsztą. - Toteż nie chcę nim być. Chcę być w 
domu. - Pod Niemcami, pani Ewo, będzie strasznie... Ewa wstrząsnęła się, 
zupełnie wypadło z jej świadomości, że w Warszawie są Niemcy. Chwilę milczała z 
zamkniętymi oczyyma. - Tak - rzekła - wiem. Pójdę z panem. Przypatrzył jej się: 
- Pani wie, że pani jest już stosownie ubrana? Tak właśnie jest najlepiej w tę 
drogę... - Nie wiem... - Dobra. Jutro przyjdę o siódmej rano. Pojedziemy na 
Białystok i Bielsk. Ewa odszukała Longinę o poprosiła i jakiś papier i sznury do 
zapakowania sprzętu malarskiego, który musiała zostawić. Także większość 
rysunków, kartonów. Na dnie walizki umieściła tylko kilka akwarel i płótno 
"Zadry jeden", było leciutkie w swych cienkich listewkach z drewna. Jeszcze 
list. "Najdrożsi moi. Zyg i Binia wyjechali do Związku Radzieckiego. Ja jutro 
wybieram się do Joasi, stamtąd napiszę, ale nie wiem, kiedy to do was dojdzie. 
Wasz list otrzymałam, dziękuję, myślę, że i Wy wkrótce przyjedziecie do Joasi. 
Bądźcie zdrowi i o mnie spokojni. Uważajcie na siebie i, oby, do widzenia - 
Wasza Ewa". Głos Longiny: - Rzeczy naszych państwa i te pani przyrządy, te 
malowanki powiozę do pani Eufemii, nic nie zginie. Dam znać, jak oni podadzą 
adres, zrobia dla nich paczka. Niech Bóg prowadzi, będę sia modlić dla pani. 
Niech napisze, jak wyraźnie, to i pisane przeczytam... Dworzec w Białymstoku. 
Wielka wysoka hala nieprawdopodobnie zatłoczona ludźmi i tobołkami. Ludzie są 
niespokojni, zdenerwowani, ruchliwi, drepczą, potykają się, chrzęści szept 
rozmów, to wygląda jak średniowieczne obrazy piekła, jak obłąkani Boscha czy 
Goi; tylko paru żołnierzy sowieckich śpi głęboko, spokojnie; inni żołnierze w 
bezgłośnych walonkach, w ziemistych szynelach, futrzanych czapach przechodzą 
cisi, milczący, trącając łagodnie śpiących kolegów, budzą ich, ale czemu? Idą 
dalej, wychodzą, "Jacy oni są potulni w porównaniu z naszymi ludźmi... Przeraża 
mnie ta potulność..." Kadej nadchodzi z biletami. - To wszystko jeszcze uchodźcy 
tak wędrują - powiada zatoczywszy wzrokiem po hali. - Czyśćcowe dusze - mówi 
Ewa. W pociągu także ścisk, ciemno i zimno. Ktoś wzdycha: - Życie, życie... - 
Świt, miasteczko, wyboje w brudnym zlodowaciałym śniegu. Furmanka, raczej mały 
wózek jednokonny, aż dziw, że jedzie na nim z sześcioro ludzi. Na szosie nie ma 
śniegu, ale niebo jest po raz pierwszy zachmurzone i z nieba zaczyna padać 
śnieg. Ewa siedzi na tyle wózka, widzi przed sobą twarze obu kobiet napięte i 
przestraszone, mężczyzna między nimi patrzy mętnie spode łba, nieprzyjemna 
facjata, grube obwisłe wargi. Ewa czuje się zawstydzona, upokorzona, nie cierpi 
w tej chwili Kadeja, siebie, wszystkich, wózek turkocze, śnieg pada coraz 
gęstszy, pomału okrywa jadących grubym, białym całunem, na szczęście mróz jest 
słaby. Jadą tak wiele godzin, wreszcie znowu miasteczko. - Ciechanowiec - mówi 
Kadej. Ciepłe duszne wnętrze, pełne głośnych ludzi. Krzyczą, piją wódkę, Stachu 
Kadej rozmawia z nimi innym tonem, innym głosem, klną, on też klnie. Stawia 
przed nią szklankę herbaty, wyjmuje z kieszeni małą butelkę: - Mam trochę 
czerwonego wina, doleję, pani przemarzła. - Ewa z nieoczekiwaną przyjemnością 
wypija herbatę z winem, je machinalnie podaną jej kiełbasę z kapustą. Znów 
sanki, ciche bez dzwonka, jadą długo i prędko, wysiadają. Kadej płaci woźnicę. 
Idą polem, skręcają w mały las, wychodzą z lasu. Kruczej czarności noc, majaczą 
śniegi. Szept: "Proszę teraz nieść swoją walizkę, bo muszę tu panią wziąć pod 
rękę". Śnieg już dawno nie pada, lecz wszędzie pełno śniegu, schodzą w dół, 
jakby ze wzgórza, Ewa czuje na twarzy zimną mokrą kurzawę. Kadej do bólu ściska 
jej ramię, czepiają się ich krzaki, miękko uderzają gałęzie świerków czy sosen, 
z gałęzi sypie się śnieg. Nagle robi się równo pod nogą, idą w głębokim śniegu, 
ale po czymś niezwykle gładkim, potem drapią się trochę w górę, ale niewiele, 
czołgają się wśród krzaków, Ewa ciągnie walizkę po śniegu. Szept: "Biegiem do 
tych zarośli". Biegną, oboje trochę dyszą, dopadają głębokiej czarności - las. 
Nie, to nie las, drzewa niebawem się kończą, znów pole czy droga. Rozlewa się 
dalekie puknięcie wystrzału. Idą wolniej, przystają pod gruszą czy wierzbą, 
szarzeje świt. Kadej zdjął czapkę i chustką wytarł sobie czoło zlane potem. - 
Przeszliśmy Bug - powiedział głośno. - Już jesteśmy w tej przeklętej Generalnej 
Guberni. Znów szli, z daleka widać zabudowania, potem jakieś przedmieście, 
herbaciarnia, wypili resztę czerwonego wina. Czekali długo na zbożową kawę, na 
bułki. - Tu - rzekł Kadej - można zmienić resztę rubli na te okupacyjne złote. 
Tu potrzebują czasem rubli - poszedł do gospodarzy lokalu, których zdawał się 
znać. Kiedy wrócił, Ewa powiedziała: - Panie Stachu, tu pod Kockiem jest 
pochowany mój brat, czy to daleko? Ja bym chciała... - Wiem, ale jakie "tu pod 
Kockiem". To jest zupełnie gdzie indziej. W tamtych lasach leżą jeszcze śniegi 
na dwa metry. Tam pojedzie pani latem. - A gdzie my jesteśmy? - W Małkini. Znowu 
szli miastem, roztopami, po błocie i brudnym śniegu. Gdzieś melancholijnie 
gwizdała lokomotywa. Ewę skręcał rozpaczliwy tęskniący strach o Józka i 
Ludmiłę... Nigdy więc już nie zazna spokoju? Czy Kadej nie zapomniał wrzucić w 
Białymstoku listu do Lwowa? Na dworcu po wykupieniu biletów Kadej rzekł: - Mamy 
szczęście, jest zaraz pociąg do Warszawy. Znaleźli miejsca siedzące i zanim 
pociąg ruszył, oboje twardo zasnęli. Rozdział 22 Tomyski zamknął drzwi za 
brodatym, zmienionym nie do poznania Michałem Snarskim, przeszedł do siebie i 
wyciągnął się na tapczanie. Był w tej chwili bardzo podobny do swego ojca - 
lekkie mazurskie rysy twarzy, duże wypukłe czoło, włosy nad nim ciemnoblond, 
wijące się faliście, usta zdające się uśmiechać, nawet kiedy się nie uśmiechał, 
liryczne szare oczy krótkowidza mrużące się pod ciemną rzęsą po zdjęciu 
okularów, które odrzucił na stolik przy tapczanie. Sierpniowy upał, na ścianie 
wtórne odbicie popołudniowego słońca z jakichś szyb nie zabudowanego od strony 
zachodu podwórza, w głowie myśli tłoczące się bezładnie. O Maurycym Ersztynie, 
owdowiałym w czasie oblężenia i kryjącym się w kącie podmiejskiej okolicy; o 
jego wydawnictwie przepisanym fikcyjnie na śląskiego księgarza_uchodźcę, który 
wpadł w oko szantażystom i musiał przerwać swoje kontakty z Ersztynem; o tym, na 
jak długo starczą resztki honorariów za przedwojenne wydania i z czego się 
będzie żyło, gdy zostanie tylko deputat żywnościowy ze "Społem"; o tym, ilu 
artystów i pisarzy wspierała bezinteresownie ta prozaiczna hurtownia 
spółdzielcza, funcjonująca za przyzwoleniem tolerujących instytucje gospodarcze 
okupantów, a więc bez chwały, a tak dzielnie i chlubnie w gruncie rzeczy; o tym, 
jak istniałaby Ewa, gdyby "Społem" nie kupowało jej obrazów zdobiąc nimi swoją 
stołówkę i gabinety swych zarządów; o tym, że Ludmiła niepotrzebnie się męczy 
porządkując w taki upał domową biblioteczkę; że Joasia powinna była przyjąć 
zaproszenie do pensjonatu "Społem" w Bukowinie, ale jest na to za dumna, 
rozumiał to, jednak innych możliwości wyjazdu dla niej nie było... "Wkrótce 
zacznie znów biegać po setkach pięter dziennie. Każda klasa, nieomal każda 
lekcja w innym mieszkaniu... - myślał sennie. - Jutro muszę jechać do 
Ersztyna... to heca, że ja mu teraz wożę pieniądze z księgarni..." W podwórzu 
rozległo się brzęknięcie gitary czy mandoliny, chór kilku młodych głosów 
zaintonował uliczną balladę: Posłuchajcie, ludzie, strasznej opowieści,@ co ja 
wam zaśpiewam, w głowie się nie mieści,@ co ja wam zaśpiewam, to jest smutne 
bardzo,@ niechaj wasze serca biedakiem nie gardzą.@ Dnia pierwszego września 
roku pamiętnego@ wróg napadł na Polskę z nieba wysokiego...@ "Powinienem to 
zanotować, żeby nie przepadło. Nie potrzebuję brać okularów ani wyglądać przez 
okno, żeby wiedzieć, że to chłopcy bez rąk, bez nóg... inwalidzi tego właśnie 
września, na który nie zdążyłem..." Po chwili wstał i zawinąwszy w kawałek 
papieru wszystkie drobne wysypane z portmonetki wyrzucił to, nie patrząc, przez 
okno. Znów się położył. Najwięcej się zawziął na naszą Warszawę,@ Warszawo 
kochana, tyś jest miasto krwawe...@ "Ileż wydarzeń, zanim w czerwcu zeszłego 
roku przytaszczyliśmy się wreszcie do Warszawy... " Lecą bomby z nieba, brak 
jest ludziom chleba,@ nie tylko od bomby - umrzeć z głodu trzeba...@ "Zajęcie 
Danii... bez strzału... Norwegia... przynajmniej się bili... Belgia... 
Holandia..." Płonie miasto całe od wieczora do dnia,@ nie ma kropli wody do 
gaszenia ognia...@ "Marsz na Paryż... haniebna postawa Francji... Dzwony, w 
które Niemcy kazali wtedy bić wszystkim kościołom... To w Przemyślu słyszeliśmy 
te zniewolone dzwony... upokarzające oficjalne przejście "granicy"... Ukraińcy, 
czescy, niemieccy koloniści, Polacy i w grupie Polaków... Żydzi. Nie żadne sfery 
posiadające... aktor, piosenkarz kabaretowy, muzyk... słowem - szaleńcy. Maria 
miała rację, kiedy mówiła: "Żydzi są obłąkani"... Maria! Potem zajęcie Paryża... 
Dunkierka... Pogrom Anglików.... The situation is somewhat confuse..." I tak nas 
niszczyli całe trzy tygodnie.@ Jeszcze kiedyś Pan Bóg pośmci taką zbrodnię.@ 
Teraz jest Warszawa sławna na świat cały,@ bo się żande miasta tak bronić nie 
śmiały...@ "Co za iluzja!... Chociaż tak... Po błyskawicznym upadku tylu stolic 
i państw otchłań naszego upadku zmniejszyła się o cal... Myśmy się bili 
najdłużej. Warszawa natchnieniem świata... czy jego uwierającym nagniotkiem? 
Niewygodne to natchnienie... wstydliwe. Jaki przyzwoity naród dałby sobie tak 
pociachać stolicę?... Ciekawym, kto ułożył słowa tej ballady? Taka plebejska 
pieśń i patrzcie, nic nie mówi o krzywdach społecznych, tylko o klęsce miasta... 
narodu". Pac... pac... pac - uderzają o asfalt podwórza monety zawinięte w 
papierek. Powolne kroki zbierającego pieniądze. "Ten przynajmniej ma obie nogi, 
a pewno brak mu ręki. Za to jest wolny. Śpiewa przeciwko Niemcom, pokonali go, 
ale nie ujarzmili. Ja także jestem wolny. Nigdy nie miałem takiej swobody 
pisania wszystkiego, co myślę, jak w tej Michała gazetce "Walka trwa"... I cóż 
stąd? Klęski się szerzą i żadnej moja niebezpieczna wolność nie zlikwiduje. Ten 
mur... posępna hańba miasta... hańba czasu... ghetto! Jest coś ohydnego w słowie 
"mur". Mur - widzialny czy nie widzialny - to strach, nienawiść, pogarda, to 
sromotne "w pysk" dla nas wszystkich. Zamurowani... A tragedia Żydów, co nie 
poszli za mury, odcięli się od żydostwa swoją niewątpliwą polskością. "Nigdy nie 
miałem ze światem żydowskim nic wspólnego" - powiedział Maurycy Ersztyn, ale 
jego przerażone oczy mówiły: "Eli, Eli, Lamah Sabathani". A może nie mówiły... I 
oto mamy już wojnę niemiecko_sowiecką... jakoś lżej... ustąpiła sytuacja nie do 
zniesienia... coś z tego wróci... jestem pewien, że wróci... ale... czy jakieś 
katharsis nie byłoby możliwe?... Pokusa naiwności?... Maria także nie poszła do 
ghetta, podobno wzięła się do handlu jabłkami czy spirytusem... Maria..." I 
raptem Lwów. Już nikt nie śpiewa ballady, pośród letniego skwaru mroźne 
tchnienie zeszłorocznego marca. Idą oboje z Ludmiłą do tramwaju na Teatyńskiej 
drogą pod Wysokim Zamkiem do willi Benedykta Ersztyna. Hebanowoczarne kasztany w 
połyskującej bieli nieustępliwych śniegów, na słonecznym zboczu mały oddziałek 
sowieckich żołnierzy stoi luźno, snadź skończywszy jakieś ćwiczenie; jednakże 
różowe od mrozu, kurnose twarze spokojne i posłuszne. Młody jak on zupełnie do 
nich podobny komandir mówi wątłym tenorkiem: "Nu, towariszczi, wy charaszo 
ispołnili zadaczu i ja wami dawolen. Możetie zakurit". Wszyscy oprócz jednego, 
który widać nie palił, wyjęli papierosy, zręcznie przysłoniwszy ognik dłonią 
zapalili i rozsiedli się w różnych pozach na śniegu, dowódca wykonał te same 
gesty o parę kroków przed nimi. Ten obraz jak reklamowy plakat nakładał się 
Tomyskiemu przez chwilę na zawieszone sztychami ściany biedermeierowskiego 
pokoju Ersztynów służącego im za salon i jadalnię, a teraz też za przygodną 
sypialnię wojennych tułaczy. Popołudniowi goście witali owacyjnie nade wszystko 
Ludmiłę, a z należną atencją, której nienawidził, Tomyskiego. Jego rodzaj 
próżności wymagał po kobiecemu, żeby go lubiano lub nim się interesowano dla 
niego samego, nie z powodu, ale pomimo książek, jakie napisał. Tym razem gośćmi 
nie byli lwowscy artyści, dziennikarze, poeci ani warszawscy uchodźcy tej samej 
sfery, choć cokolwiek innego pokroju. Tym razem była to bliższa i dalsza rodzina 
domu, nobliwe siostry Benedykta, smutny, bardzo semicki szwagier, jakiś Kocio, 
przymilny kuzyn o polskim już nazwisku, sędziwa ciotka Marii, ruina wielkiej 
piękności, wszystko dystyngowana burżuazja pozbawiona już dóbr nieruchomych, ale 
jeszcze zasobna w kosztowne mieszkania, oprawna w brylanty i podścielona 
ciężkimi walutami. Benedykt Ersztyn, wysoki, cienki, popielaty w stroju, kolorze 
włosów i nawet w perłowym odcieniu twarzy - niebieskie oczy, mgliste omdlewające 
spojrzenie - wyraźnie nudził się w tym towarzystwie i roztargniony kładł na 
uboczu pasjansa. Pani Maria paliła papierosa za papierosem i od czasu 
postękiwała zabawnie, jakby ją bolał powstrzymywany śmiech tlący się w oczach 
ciemnych i połyskliwych jak daktyle. Obejmowała ramię szesnastoletniego syna i 
wąskimi palcami kręciła jego czerowne ucho, Benedykt, wśród przyjaciół nazywano 
go Ned, patrzył na to z ukosa i przez zęby powtarzał daremnie: - Maryśka, zostaw 
Ignasia. Sędziwa ciotka zwróciła się do Tomyskiego: - Między nami, proszę pana, 
to jest hołota, co się zadaje z bolszewikami, gotuje nam tylko nowe 
nieszczęście. Bo jak Polska wróci do władzy, to się będzie mściła na Żydach, i 
to na wszystkich, nie uważając, jak się kto zachowywał. Za co, drogi panie, za 
co? - To Lolek - starsza siostra Neda wskazała na przymilnego kuzyna. - Opowiada 
głupstwa i straszy ciocię Idę. - Ta ja widział i słyszał na własne uszy - kuzyn 
kierował to do Tomyskich. - Młoda warszawska Żydówka mówiła: "Nie lubię ja tej 
Warszawy, dobrze się stało, że ją Niemcy trochę poharatali, że Hitler tak 
dosolił Polakom". To nie była prosta dziewczyna, co najmniej panna ze sklepu. 
Mówiła świetną polszczyzną, to rzadkie u warszawskich Żydów, na pewno nie znała 
już jidysz. I zainteresował mnie paradoks, że mogła tylko po polsku cieszyć się 
z polskiej klęski. - Albo po niemiecku - wtrąciła z morderczą słodyczą pani 
Maria. - Wszyscy polscy Żydzi znają ausgezeichnet niemiecki. Ale to się nie 
liczy, jak Lolek cytuje kobiety - objaśniła Tomyskich. - On jest nieuleczalnie 
mizogeniczny... - A jakich rzeczy można się było nasłuchać i od Polaków - 
zauważyła młodsza siostra Neda. - Nie pochwalę tej twojej żydowskiej panny, ale 
koniec końców można zrozumieć takie niepoczytalne mściwe odruchy... Żydzi tyle 
się w Polsce nacierpieli, choćby na uniwersytetach. Może to była studentka... - 
Co Żydzi cierpieli w Polsce? - głos Marii niski, gęsty jak miodowa patoka 
wezbrał znienacka pasją. - Tysiące chłopów polskich nie mogło się dopchać do 
uniwersytetów. Żydzi zalegali je tłumem i co znów za takie nieszczęście, że 
gromada łobuziaków trochę ich tam czasem poturbowała. To nie jest żadne 
nieszczęście, żaden Żyd z tego powodu nie opuścił ani jednego egzaminu! - Nie 
nudźcie państwa Tomyskich żydowskimi sprawami - prosił z zażenowaniem smutny 
szwagier. - Dosyć złego spadło na wszystkich za wszystko. - Ale za co, moi 
kochani, za co? - lamentowała sędziwa ciotka Ida. - Przed piewrszą wojną świat 
był inny. Był dobry. - Pani Maria broni tu racji sokratycznej - dłoń Ludmiły 
pieszczotliwie dotknęła ramienia Marii, która jakby wiedziona nieodwołalnym 
nakazem przestała momentalnie kręcić ucho Ignasia i zdjęła rękę z jego bark. - 
Że ten, co krzywdzi, jest nieszczęśliwszy od krzywdzonego... Tak? - Idzie o to - 
Józef Tomyski mówił patrząc w stół i kreśląc na nim ósemki jedna za drugą - czy 
istnieją okoliczności, w których dana grupa społeczna jest w stanie, jeśli nie w 
obowiązku, puścić w niepamięć swoje doraźne krzywdy i cierpienia. Może takie 
okoliczności nastały? Nie myślę specjalnie o Żydach, nie tylko Żydzi mają w 
Polsce na swoim koncie krzywdy... - A jednak w końcu i pan jest antysemistą - 
rozżaliła się młodsza siostra Ersztyna. - Józef Tomyski złożył niezbite dowody, 
że antysemistą nie jest - obruszył się Benedykt łagodnie, ale stanowczo. - Wstyd 
nie pamiętać. - Ale miałby rację, gdyby nim był - huknęła Maria. - Żydzi jako 
grupa okazali w tej wojnie, że ich nic nie obchodzi katastrofa Polski. Żydów 
obchodzi katastrofa ich losu! - Ależ bredzi ta Maria! - zgorszyła się starsza 
siostra Ersztyna. - Żydzi ginęli w tej wojnie za Polskę i w wojsku, i w 
oblężonej Warszawie. - Ginęli za siebie w walce ze swoim śmiertelnym wrogiem. 
Chciałabym widzieć, co by to było, jakby Niemcy weszli z hasłami filosemickimi. 
Trzeba raz powiedzieć prawdę o sobie - prowokowała Maria. - Niechże ją więc pani 
powie o sobie, moja droga. Kiedy pani w osiemnastym roku wstępowała do 
wojskowych oddziałów kobiecych, to nie żydowską sprawę miała pani na myśli? Albo 
w dwudziestym, kiedy panią kulka nawet drasnęła. - Ludmiła przypominała jedno z 
barwniejszych opowiadań Marii. - Ale gdzie są ci Żydzi, którzy by mi to 
pochwalili? Chwała Bogu nie znałam jeszcze wtedy Ersztynów, dopiero byłoby 
darcie szat! Ale i tak cała rodzina miała mi za złe. Ciocia Ida pamięta... - 
Moje dziecko, byłaś wtedy taka młoda i ładna. Bolszewicy mogli cię... no, tu 
jest Ignaś, już nie powiem, co cię mogło czekać. Ta wariatka była przecież w 
niewoli u bolszewików - rzekła z ubolewaniem sędziwa ciotka. - Właśnie! Rodzona 
matka, świeć jej, Panie, wierzyć nie chciała, że wróciłam nietknięta, że się po 
prostu wycofali, a jeńców musieli zostawić. Ale co tam o głupstwach. Żyd, co 
walczy albo ginie za Polskę, jest bohaterem tylko dla Polaków. Dla Żydów... 
nno... owszem, to się liczy w razie potrzeby. Ale żydowskie dzieci nie chowają 
się w kulcie Berków Joselewiczów ani nawet Jankielów. To polskie dzieci chowają 
się w tym kulcie. I Żydzi uważają za święty polski obowiązek, żeby polskie 
dzieci chowały się w tym kulcie... - It's fine - cieszył się przymilny kuzyn. - 
Jesteś bezczelna dziewczyna - sędziwa ciotka aż zastukała laseczką. - Tja, sie 
wos immer so frech - rzekła nagle z wiedeńska. - Żydzi są bardzo rozmaici. I 
Polacy są bardzo rozmaici, nie trzeba tak przesadzać, pani Mario - Ludmiła 
uśmiechnęła się w stronę zirytowanej ciotki. - Żyd ginący za Polskę dla nas też 
nie zawsze jest bohaterem, często - kamieniem obrazy. Istnieje gatunek Polaków, 
bardzo liczny, dla którego jedynym sprawdzianem polskości jest niewinność 
Żydów... - Jak to, więc i ta wojna, w której Żydzi są bezpośrednio razem z 
Polakami zaatakowani, zagrożeni, miałaby nas nie pogodzić na zawsze? - spytał 
znękanym głosem szwagier. - I ta wojna nie pogodzi tych Żydów, co się cieszą, że 
Hitler dosolił Polakom, z tymi Polakami, co się cieszą, że Hitler zrobi porządek 
z Żydami. A ten gatunek nadaje charakter i barwę obu stronom - sprecyzował 
ryzykownie Tomyski. - Jak pan nie widzi wyjścia, tylko takie baznadziejne 
perspektywy, to co mamy powiedzieć my, zwyczajni ludzie? - Widzę zwyczajnie, jak 
i wy, moi państwo, że współżycie grup ludzkich, a nawet pojedynczych ludzi ze 
sobą, to rzecz powikłana i raczej straszna. Nie mówię o beznadziejnych 
perspektywach. Moja żona ma rację, ludzie są bardzo rozmaici, a wyjścia można 
próbować zawsze. Choćby, no... dając na wszelki sposób i przy każdej okazji 
szansę odmianie czy postawie ludzkiej mającej w sobie najwięcej cech prawowitego 
człowieczeństwa. - Prawowitego człowieczeństwa? - zdziwił się pytająco smutny 
szwagier. - Skromnie mówiąc idzie chyba o przyzwoite postępowanie w ramach swej 
grupy i o zachowanie przyzwoitości wobec innych grup - czy kiedy normalny układ 
stosunków się rozprzęga. Jeśliby hodować i rozwijać tę szczyptę ludzkiej 
przyzwoitości... stosownie do sytuacji... Nie ma argumentu na możliwość, ale nie 
ma go i na niemożliwość wytworzenia grup społecznych prawdziwie wartościowych i 
nawet spólnoty takich grup tożsamych śród największej takiej czy innej 
odrębności, świadomych swej racji bytu, a uznających cudzą, zdolnych przenikać 
się wzajemnie, a pozostawać sobą... Gra się zaczęła, na razie od próby 
nieludzkości... Będą wielkie kompromitacje... - I pan mimo to wierzy w 
zlikwidowanie antysemityzmu na świecie? - Dajcie spokój panu Józefowi! - 
Zawołała Maria. - On nie ma wcale wiedzieć, jak rozstrzygać sprawę żydowską. On 
ma pisać wspaniałe książki; naród mu za to płaci. I to nie są rzeczy do takiego 
zawiłego filozofowania, panie Józefie. Te rzeczy ordynarnie i najtrudniej 
rozwiąże mały człowiek ulicy. Na przykład mój żydowski fryzjer z ulicy Fredry. 
Wczoraj spotykam go i pytam: "Dlaczego pan ma taką spiczastą przerażoną twarz?" 
A on na to: "Dlaczego ja, proszę pani doktorowej, nie mam mieć przerażonej 
twarzy?" Na to ja mówię: "No, przecież pan żyje, pracuje, nic takiego się panu 
nie stało, najwyżej upaństwowią pana" - głos Marii nabrzmiewał śmiechem - a on 
mi na to powiada: "Ze mną dużo się stało, pani doktorowo - cha, cha - 
nieposkromiony śmiech rwał zdania na kawałki. - Ja co dzień budzę się - cha, cha 
- taki smutny i myślę sobie, kiedy się wrócą, cha, cha... te słodkie czasy, co 
ja nie mógł wyjść na ulicę Akademicką, żeby nie dostać po karku od polskiego 
studenta." Sentyment w pana duchu, panie Józefie! Mały fryzjer puszczał w 
niepamięć swoje krzywdy wobec wspólnego kataklizmu... a cha, cha, cha! - Maryśka 
jak zawsze nic nie rozumie - wtrącił Benedykt nie podnosząc oczu od pasjansa. - 
To nie sentyment mówił przez tego fryzjera, tylko doskonałe wyczucie, że 
hałaśliwy polski antysemityzm był w gruncie rzeczy nieszkodliwy, a teraz dopiero 
sprawa jest niebezpieczna. - Nic nie jest groźne dla interesów żydowskich - 
zawyrokowała Maria. - Będą je robić tym lepsze, im większy zamęt na świecie i aż 
do u... cacanej śmierci. Za każdym Don Kichotem wszczynającym awantury idzie 
zawsze Sancho Pansa, który je wykorzystuje. - Pani Maria powiedziała niechcący 
bardzo ważną i mądrą rzecz - ożywił się Tomyski. - Oczywiście! - Maria zaniosła 
się od śmiechu. - Jedna z najinteligentniejszych kobiet w Polsce może tylko 
niechcący powiedzieć coś mądrego. - I nagle samymi ustami przesłała Tomyskiemu 
pocałunek. - A pani nawet nie wie, o co idzie. Nie o interesy. O Don Kichota i 
wszczynanie awantur... - zastrzegł się Tomyski. Doktor Alicja Świacka, 
ginekolog, należąca do świata socjalistycznej młodości Stefana Radgoskiego, 
spotkała się z Józefem Tomyskim w towarzystwie, gdzie bywała też Ewa, i 
zaprosiła ich oboje na kolację, w której brała udział i córka Świackiej, Wanda 
Orchowska, młoda osoba wyglądająca na pensjonarkę, ładnie opalona i mało 
komunikatywna. Z wstępnej rozmowy, prowadzonej głównie przez matkę, goście 
dowiedzieli się, że Wanda była żoną porucznika w armii emigracyjnej, że wróciła 
dopiero co z dwumiesięcznego pobytu na wsi u starszej siostry, której mąż 
zarządzał majątkiem Banku Rolnego, i gdzie spędzała lato z dwuletnim synkiem 
Maciusiem, już ułożonym do snu. To było jakiś tydzień temu, to było też 
nazajutrz po pierwszym i jedynym liście od Marii Ersztynowej. Opowiadała przez 
okazję na jego przez tęż okazję wysłany list, ludzie podziemia przedostawali się 
już do zajętego przez Niemców Lwowa, choć oficjalnie komunikacja pasażerska nie 
była jeszcze otwarta. "Pan się obawia - pisała - że jestem tu zbyt znana? Nie. 
Joe, darling, proszę nie namawiać mnie na przeniesienie się do Warszawy. Mnie i 
Warszawa nie ocali. Pan zna piosenkę o Lwowie? "Jeżeli kochać się - tylko we 
Lwowie. Dodaję do tego zwrotkę: "Jeżeli umrzeć mam - tylko we Lwowie". Moje 
życie w ręku Boga, moją patronką jest Najświętsza Maria Panna, proszę nie 
zapominać, że jestem katoliczką w trzecim pokoleniu i głęboko wierzącą. Modlę 
się za Pana, za Was, ale ja nie muszę ocaleć - co za pomysły, nie trzeba pisać 
takich rzeczy. To pan musi ocaleć i zdobywać sławę światową. Moje miejsce jest w 
moim mieście. Teraz może moglibyśmy się, póki żyję, zobaczyć, ale proszę 
wierzyć, że widzieć mnie, dla pana, nie warto". Ani słowa o jego dawniej 
wysyłanej korespondencji, choć skądinąd wiedzieli, że dochodziła; list był 
krótki, raniący, ale sprawił, że wszystko dookoła stało się pełne Marii, pełne 
jej rąk, jej ust, jej głosu. Alicja Świacka patrzyła spod strzechy włosów barwy 
oksydowanego srebra modrymi oczyma w ciemniejsze prążki zbiegające się 
koncentrycznie ku złotawemu brzeżkowi otaczającemu źrenice. - Wojna i okupacja - 
mówiła tasują krąg znajomych jak talię kart. Zbliżają nowych, oddalają dawnych 
albo ich zabijają, wydobywają najdawniejszych. Przecież ja pana pamiętam jeszcze 
z czasów legionów, choć widziałam pana wtedy zaledwie parę razy. Nie wiedziałam, 
że z tego zamyślonego chłopczyka będzie taki znakomity pisarz, taka sława... - 
Niech pani z nim nie zaczyna z tej beczki - rzekła Ewa. - Od razu osowieje. - 
Cóż, kiedy tak lubię pana książki. Mam je zawsze przy łóżku, bo na czytanie mogę 
pozwolić sobie tylko nocą. Mam je razem z powieścią pana Stefana i z jego 
pośmiertnym tomem publicystyki. - To bardzo dobra publicystyka - zauważył 
Tomyski. - Jak pan nie lubi, żeby o pana książkach, to wie pan, przeczytałam 
ostatnio po wielu latach na nowo "Don Kichota". Cóż to za rozkoszna lektura! 
Trudno by wytrzymać bez naszej prasy podziemnej, ale to dobrze robi poczytać 
coś, co nie ma nic wspólnego z naszymi okropnymi czasami. Tomyski spojrzał na 
Świacką zdziwiony i raptem stał się wymowny. - Don Kichot nie ma nic wspólnego z 
naszymi czasami? Bardzo dużo! Mnie się zdaje, że historia Don Kichota właśnie na 
naszych oczach niesamowicie się wznawia. Wszyscy dyktatorzy, wodzowie i zdobywcy 
świata są w gruncie rzeczy rozmaitego kalibru wcieleniami Don Kichota. 
Przywykliśmy lubić rycerza o smutnej twarzy jako bezinteresownego i szlachetnego 
szaleńca przynoszącego szkodę tylko sobie samemu. Zapominamy, że ten sympatyczny 
półgłówek opętany był misją naprawiania świata przemocą i że jego wszystkie 
pojęcia były spaczone urojeniami, które u dzisiejszych dyktatorów przeobraziły 
się w potężne zakłamania rozporządzające egzekutywą zdolną je narzucić światu 
jako prawdę. Fantastyczny hidalgo nie ma na swój użytek współczesnej techniki, 
współczesnej propagandy. Zjawił się jako samotne dziwadło śród ludzi nie 
przygotowanych na przyjęcie jego szaleństwa. Zrazu przestraszał, potem zostawał 
wyszydzony i wysadzony z siodła przez prosty zdrowy rozsądek. A i w tym stanie 
rzeczy iluż Bogu ducha winnych ludzi pokaleczył, ile rzeczywistych krzywd 
przeoczył, ile przebiegłego łotrostwa podżegał i usposobił do żerowania na jego 
pomylonym heroizmie. Współczesny dyktator to Don Kichot, któremu za pomocą 
propagandy udało się niezmierne ilości ludzi przeobrazić w stado opętane wiarą w 
jego posłannictwo. Dzisiejszy Don Kichot wyrusza naprawiać świat, a w istocie 
rzeczy podbijać go, poprzedzony przez radio, kino, prasę, wywiad i piątą 
kolumnę, a uzbrojony w broń pancerną, lotniczą i gazową. - O, Boże, a ja tak 
lubię Don Kichota. No, cóż... pan się zna lepiej na tym, co wyrażają postacie 
literackie - zasmuciła się Alicja Świacka. - Gdzie on się tam zna, on zawsze 
mówi takie rzeczy. I nie masz, Józek, racji - zaprzeczyła Ewa Tomyskiemu. - A 
co, jeśli ten twój Don Kichot wyposażony w takie potężne środki okazałby się 
człowiekiem, o jakim śnił Mickiewicz - połączeniem siły i woli Dżyngis_chana z 
anielstwem świętego Franciszka z Asyżu? - Zaczynam lubić mój brak racji. 
Mickiewiczowski człowiek? Nonsens! Co za pomysły - rzekł Tomyski, umilkł i 
znieobecniał. Posłyszał w swoich słowach intonację głosu Marii, owładnęło nim 
szczęście wirtuoza, co zagrał kongenialnie frazę niedościgłego mistrza. W 
tyradzie o Don Kichocie powtarzał mniej więcej to, co był mówił półtora roku 
temu, aby prześcignąć prowokacyjność Marii. Tylko zamiast słów Ewy i Alicji 
powinny były się rozlec słowa Benedykta, który powiedział wtedy: "Robi pan zbyt 
wiele honoru dyktatorom wyprowadzając ich od sympatycznego wariata z Manczy". On 
zaś odpowiedział: "Robię im go mniej niż ci, co ich awansują na bogów albo 
szatanów". Ktoś z dynastii zaczął mówić o Maurycym Ersztynie_warszawskim, że 
księgarni albo drukarni bynajmniej mu nie skonfiskowano, prowadzi je dalej, są 
szykany, ale przynajmniej można żyć, gdy tu po konfiskacie wszystkiego co 
pozostaje! Nędza! I że ten lub ów z dalszej rodziny czy przyjaciół już przeszedł 
na tamtą stronę. To wówczas Maria rzekła: "Nie Żydzi są zupełnie obłąkani". 
Potem wszyscy zaczęli się żegnać, ale Tomyskich zatrzymano. Maria wołała: "Mowy 
nie ma, żebyście szli. Zaraz siądziemy do naszej codziennej kaszy hreczanej ze 
skwarkami, teraz dopiero zaczyna się przyjemność!" Tomyskiemu wówczas nagle 
posługiwanie się jakimikolwiek słowami dokuczyło jak bredzenie wariata lub 
oszustwo bankruta. Przeszedł do drugiego pokoju i zapalił lampkę przytwierdzoną 
do radiowego stolika. Ileż razy słuchali tu wieczorem we czworo albo 
popołudniami we troje z Marią Londynu czy Paryża... "Ici radio_diffusion 
Paris... Voil~a ce que nous dit madame Genevi~eve Tabouis..." Wyłączył aparat, 
ze zgiełku rozmaitych krajów i miast wyłowił niespodzianie koncert skrzypcowy 
Beethovena. Chwilę słuchał larghetta; lecz nie doznawał żadnego z dawnych 
wzruszeń, dziwił się tylko, że to gdzieś grają, być może w sali pełnej 
zasłuchanych ludzi, jakby nic nie stało się na świecie. Nawet nie spostrzegł, 
kiedy przestał zupełnie słuchać i siedział tylko zagapiony ze zgasłym papierosem 
w ręce. Po mgnieniu weszła do tego pokoju Maria. Nie było już w niej nic z 
głośnego zacietrzewienia. Stała w progu łagodna i jakby zdjęta lękiem, a 
zobaczywszy, że Tomyskiemu zgasł papieros, podeszła i podała mu swego 
machorkowca, żeby przypalił. Machinalnie próbował zapalić i nawet wyjął w tym 
celu machorkowca z rąk Marii. Nagle zorientował się, że wciąż niegrzecznie 
siedzi, wstał, chciał powiedzieć: "przepraszam" i "dziękuję", ale nie zdołał 
wydobyć z siebie nawet szeptu. Brązowe oczy Marii patrzyły na niego z intensywną 
słodyczą i z jakimś rodzajem osłupienia. Poczuł, że blednie i że ogarnia go 
zawrót głowy. Minutę stali tak naprzeciw siebie olśnieni, oniemiali, niezdolni 
się poruszać. Maria ocknęła się pierwsza. - Znów panu zgasł papieros - 
powiedziała tak cicho, jakby w pobliżu ktoś spał. - Te papierosy tak się źle 
teraz palą - dodała jeszcze ciszej, a Tomyskiemu to zabrzmiało niby 
najpiękniejszy głos świata. Rozdrażniła go muzyka radia, usiłował je zamknąć, 
ale ręka mu drżała, nie mógł trafić do właściwej gałki. Mnóstwo tonów, pisków i 
różnojęzycznych zdań zaczęło się tłoczyć z aparatu jak wrzawa z wieży Babel. - 
Co ty robisz, Maryśka?! - zawołał z jadalni Benedykt. Widzi pani, to jest 
właśnie jej sposób - zwrócił się do Ludmiły. - Tego przecież nie można wytrzymać 
- zniecierpliwł się. Maria pośpieszyła Tomyskiemu na pomoc. Usunęła tumult 
niesfronych dźwięków i złapała słodkawą włoską cantilenę. - A gdzież zgubiłaś 
Beethovena? - gniewał się z drugiego pokoju Bendykt. - Zaraz go znajdę - 
odpowiedziała potulnie. I rzeczywiście zaraz go znalazła w pełnym toku 
rozhulanego ronda. Położyła lekko rękę na nie wiadomo czemu ściśniętej pięści 
Tomyskiego. I zabrakło mu tchu. Ta wąska ręka o długich palcach, którą tyle razy 
obojętnie całował na dzień dobry czy na pożegnanie, wydała mu się nie kształtem 
cielesnym, ale doskonałą prawdą duchową znienacka mu objawioną. - Niech pan już 
idzie - szepnęła Maria, ruchem głowy wskazując mu drzwi. - Ja poczekam, aż 
skończą to rondo. Tomyski stanął nad pasjansem Ersztyna. - Cóż? - spytał - nie 
wychodzi? - Owszem, tym razem zdaje się wyjdzie. Śmierć Hitlerowi - zaszemrał 
Ned rzucając karty na przewidziane miejsca. - Przegra, to mało. Runie ten 
koszmarny błazen z takim trzaskiem... Ludmiła przypatrując się uprzejmie 
pasjansowi z policzkiem wspartym na splecionych dłoniach poprosiła Józefa: - Już 
nie zapalaj papierosa. Nie pal tak dużo przed nocą. Drgnął, jakby te poufne 
troskliwe słowa były krzykiem ogłaszającym zbrodnię. - Proszę się kłaniać żonie 
- mówiła doktor Alicja wyprowadzając gości do przedpokoju. - Pan pozwoli, że 
zadzwonię i spytam, kiedy będzie ją można odwiedzić? Marzę o tym, widzi pan, 
miewam jeszcze takie marzenia. - Ludmiła będzie zachwycona - upewnił Tomyski, a 
kiedy wyszli, rzekł do Ewy: - Ona rzeczywiście chwyta za serce, ta doktor 
Świacka. No, i ma na ścianie twoje akwarele, jak na lekarskie gusty to dużo. - 
Ty jesteś, Józek... A że czyta twoje książki, to nie dosyć? Kiedyś, za rewolucji 
tysiąc dziewięćset piątego roku, ich dom był schronieniem dla wszystkich 
nielegalników. Mieszkali wtedy w Częstochowie. - Tak, przypominam sobie. Jej mąż 
coś tam wykładał w prywatnej szkole. - Potem został profesorem w warszawskim 
uniwersytecie. Umarł przed wojną. - O ile pamiętam, w przeciwieństwie do żony 
był milczący i nieprzystępny. Ta córka widać w niego się wdała. Trudno z niej 
bodaj słówko wydobyć. - Co chcesz? Jej mąż jest lotnikiem w Raf_ie. Byli 
zaledwie rok po ślubie, dziecko urodziło się na parę miesięcy przed wojną... Na 
parę miesięcy przed wojną Tomyski odmówił widzenia się z Marią w sprawie 
odczytu. A teraz Maria powraca jak uparta gorączka. Nadciągają lwowskie poranki, 
w które wychodził pod byle jakim pozorem i nagle, prawie bez wiedzy, jak to się 
stało, znajdował się na drugim końcu miasta w mieszkaniu Ersztynów. O tej 
wczesnej porze Maria była zawsze sama, syn w szkole, mąż w fabryce. Niekiedy 
zastawał ją siedzącą w zamyślonej postawie, z ciemnym wzrokiem ponuro wpatrzonym 
w jaskrawy błękit za oknem, z rozchylonymi ustami, z wspartym o górne zęby dużym 
palcem ręki, w której trzymała dymiącego jej w skroń papierosa. Było wówczas w 
jej twarzy coś z tragicznej płaczki nad brzegami Jordanu. Trwożył się, pytał: - 
Co się stało? Co ci jest? Nad czym cierpisz? - Miasto cierpi - odpowiadała. - Ja 
czuję moje miasto. - Mylisz role - syknął odurzony niecierpliwym łaknieniem. - 
To moja rzecz cierpieć i myśleć o tych rzeczach, a ty... - A ja?... - spytała w 
sposób, który go niemal rozbestwił. - A ty... że jestem z tobą i że nie istnieje 
nic więcej... Zaledwie dotknął jej ramienia, poczuł, że zesztywniała. - Proszę?! 
- rzekła impertynencko i odeszła w drugi koniec pokoju. Ale siadłszy na krześle 
przy serwantce połyskującej szkłem i starą porcelaną, od razu łagodnie 
zesmutniała. - Jesteś ze mną, jak się jest ze skazańcem. Ja tak widzę to 
wszystko - wskazała ręką na pokój - zniszczonym, rozgrabionym. - Umrę, zanim 
wojna się skończy. I biedny Ignaś, i Ned, któremu nawet na myśl nie przyjdzie, 
że mógłby zginąć. - Nie umrzesz... Jesteś samą esencją życia. - To pozory. 
Wiesz, jak to jest u Mickiewicza? "Na świecie jeszcze, lecz już nie dla świata! 
co to za człowiek? - Umarły". Odejdą bolszewicy, ale tu przyjdzie Hitler. Od 
pierwszego dnia wojny wiem, że przyjdzie. Nie zwiodą mnie żadne pakty. 
Przyjmował te czarne myśli jako wybieg i zdradę. Ktoś bezgranicznie pożądany 
może zniweczyć nas, ale nie może zostać zniweczony. "Chyba - myślał - że my sami 
unicestwimy osobę tak przewrotną". Odchodził pełen nie znanej mu dotąd rozpaczy 
odtrącenia, palił w piecach drzewem bukowym, którego rzekomo tak długo szukał, i 
rozważał z Ludmiłą sposoby przedostania się do Warszawy. To było w nim zawsze 
aktualne, nie tknięte przez chaos - i wiedział, że tego dopnie. W inne poranki 
Maria witała go tak roziskrzonym spojrzeniem, jawnie kuszącym uśmiechem i gestem 
takiej tęsknoty, że gdy ją chwytał w zgłodniałe objęcia, niebiańską ekstazą była 
nawet łatwa wytrawność, z jaką dawała się ponosić najbrutalniejszym ekscesom 
namiętności. - Straciłem świat - powiedział, gdy ochłonęli - zyskałem ciebie. 
Bolesny wyraz uniesienia cofał się już z jej twarzy. - Nie martw się - rzekła ze 
śmiechem - do pół roku zapomnisz i będziesz miał pełno tego twojego świata. - 
Nie mam już nawet siebie... Roześmiała się kpiąco: - To widać. Wyglądasz w tej 
chwili zupełnie jak święty Janek Donatella, zagapiony z nieprzytomnymi oczyma i 
otwartymi ustami. Polacy są tacy prostolinijni! My z naszym żydowskim 
pogmatwaniem duchowym i uczuciowym... - Nie widzę znów tak wielkiego ani tak 
żydowskiego pogmatwania - rozgniewał się - w banalnym fakcie uwiedzenia cudzego 
i zdradzenia własnego męża. - Ja nie zdradziłam Neda - oznajmiła bez urazy. - 
Ned odwrócił się ode mnie już dawno. Prawie siedem lat temu. To się stało w 
ciągu jednego dnia i z mojej winy. Zrobiłam raz ohydną, wulgarną scenę, 
najniezasłużeńszą scenę zazdrości o to, że zachwycał się muzyką jednej tu młodej 
pianistki. Kiedy wpadnę w prawdziwą złość, robię się taka okropna. Jak te 
zniekształcone twarze grzechów głównych u Giotta. Żebyś mnie taką zobaczył, też 
byś tego nie wytrwał. Nedowi zrobiły się takie oczy - pokazała, jak wielkie. - 
Powiedział, że mam zły charakter, i od tego czasu nie popatrzył się w moją 
stronę. Na próżno błagałam, na próżno zmieniałam się tak, że do rany mnie 
przyłóż. Ersztynowskie serca są twarde jak ich brylanty rodzinne. Cierpiałam jak 
wariatka dwa lata. Potem zakochałam się w kimś, oświadczyłam się... Ja i Nedowi 
sama się oświadczyłam, on był za wytworny, żeby zauważyć, jak szaleje za nim 
taka rubaszna dziewczyna. Raczył przyjąć, ale już w czasie narzeczeństwa 
zarzucał mi, że mam nieskromne spojrzenie i śmieję się jak rozpustnica. Tę drugą 
propozycję też przyjęto, wkrótce mnie porzucono, znów cierpiałam jak zwierzę, 
ale przynajmniej wyzbyłam się tej męki o Neda, zobojętniałam. A teraz... trudno 
uwierzyć, że cztery lata żyłam bez miłości. Myślałam, że już nic we mnie nigdy 
nie drgnie. A tak drgnęło, jak ty się pojawiłeś. Żal było zabić, zatłumić to 
drgnięcie życia... - Tylko drgnięcie... A ja to wziąłem za pożar... - Jak byłeś 
dzieckiem, to pewno miałeś jasne włosy. Jesteś taki cudownie polski, że można by 
cię na znaczkach pocztowych drukować. Żebym choć miała z tobą prawdziwe polskie 
dziecko. Ale i ono miałoby w sobie moją żydowską krew. Nic mnie już nie wyzwoli 
z mojego przemądrzałego żydostwa, od którego ty sam odwrócisz się, kiedy się 
najmniej będziesz tego spodziewał. - Ty wymyśliłaś naszą miłość i ty tylko 
możesz ją skończyć... dla siebie. - Tak, ja i tobie sama się oświadczyłam. Ale 
zdawało mi się, że raz wreszcie ktoś... Mnie właściwie nikt nigdy nie kochał. - 
Na razie wiem już o dwu. I nawet chciałabym w to wierzyć. - You are so stupid - 
szepnęła. - Pewno, że kompletnie zgłupiałem. To podobno bywa, jak się szaleje po 
raz ostatni w życiu. Przed pogodą definitywnej rezygnacji. - Co za obłąkane 
pomysły! Na to jesteś artystą i masz to "niedomknięte serce" z wiersza 
Rilkego... Będziesz jeszcze mnóstwo razy szalał dla tych, co jak ja stracą dla 
ciebie głowę. To tylko my, nietwórczy, pozbawieni wyobraźni, możemy żyć latami 
bez miłości, ale ty?... mowy nie ma. Będziesz miał dziewięćdziesiąt lat i 
jeszcze będziesz myślał i czuł jak Michał Anioł... zaraz, jak to on pisał? 
"Wiedzcie o tym, że bardziej niż ktokolwiek na świcie zdolny jestem do kochania 
ludzi..." - "i jeśli spotkam kogoś - dokończył Tomyski - w kim dostrzegę jakąś 
wartość, zdolności, gest wyróżniający go spomiędzy innych, muszę się w nim 
zakochać na zabój i cały staję się jego pastwą". Przypomniał sobie, jak niegdyś 
z Ludmiłą wabili się cytatami podejrzliwie dociekając natury tego manewru. I 
nagle wszystko stało się bluźnierstwem i fałszem; w cokolwiek przeobraziła się 
jego miłość do Ludmiły, wszystko stare zdawało się z nią nowym i poprzestawać na 
Ludmile nie było żadną rezygnacją. Zapalił papierosa i dodał: - Ale Michał Anioł 
pisał ten akt strzelisty do chłopca czy o chłopcu. A ja... raz tylko uległem 
takim sentymentom. Śpiewak to był... na krótko wśpiewał się we mnie. - No, 
widzisz - uśmiechnęła się z wysiłkiem, cokolwiek zaskoczona. - Auch noch das, 
jak by powiedziała ciotka Ida - patrzyła na niego z dwuznacznym 
zainteresowaniem, lecz jej brwi zbiegły się w surowy dąs. - Co za pomysły - 
powtórzyła. - Nie, ja tego nie uznaję, chociaż to takie... modne - i jakby 
przecząc tej bezaprobacie przesłała mu z daleka samymi ustami pocałunek. Wracał 
przez Lwów jeszcze wciąż pokryty grubymi zwałami brudnego śniegu, pod którym 
znikły i jedzenie, i chodniki. Przerzedzone gromady uchodźców, odzianych w 
jesienne palta, skostniałych z zimna snują się po zlodowaciałych wyślizganych 
zaspach bezradnie, skrzętnie albo wyczekująco. Z różnych stron miasta słychać 
ryki głośników, z najbliższego huczy rześka marszowa pieśń: Jesli zawtra wajna, 
jesli zawtra w pachod,@ bud' siewodnia k pachodu gatow...@ Ale Tomyski tego 
wszystkiego nie widzi, nie słyszy, bo na cokolwiek spojrzy, widzi Marię, 
cokolwiek draśnie mu słuch, jest akompaniamentem do Marii. "Wszystko jest złe w 
tym romansie - myślało mu się samopas. - Jakim sposobem brzmi to we mnie jak 
hejnał z kościelnej wieży, leci we mnie jak ptak podniebny, śpiewa we mnie jak 
chór anielski..." Aż przyszedł czas, że Maria zaczęła się boczyć i płoszyć na 
jego widok, odmawiała sekretnych spotkań albo darzyła go sobą z furią, która 
wywoływała na jego usta skargę: "Szaleje w tobie, we mnie stado diabłów..." I 
ostatnia rozmowa o zmierzchu w parku Stryjskim w końcu maja, spóźniona zieleń 
tchnąca jeszcze wonną świeżością, gwałtowne trele i kląskania słowików. Tomyski 
zażądał tego spotkania, ale Maria wszczęła rozmowę. - Wiesz, myślałam dzisiaj 
całą noc o was obojgu... - Całą noc? Jak to? W nocy się śpi... - Albo się nie 
śpi. Myślałam, że jeżeli ułoży wam się jakaś "granica", to idźcie. Będę o was 
truchlała, ale idźcie... Był tak zdumiony, że długą chwilę milczał. - Właśnie to 
ci miałem powiedzieć - odezwał się na koniec. - Dlatego prosiłem cię o 
spotkanie. Ułożyła nam się całkiem legalna granica. Znasz Madziunię Wendlową? Ma 
dla nas jakieś nie wykorzystane przepustki na przejście. Są in blanco i już 
opieczętowane. Wyruszamy za tydzień pociągiem na Przemyśl, a stamtąd na Kraków 
do Warszawy. Mimo słabego już światła widział, że poczerwieniała i zbladła. - To 
się zdemaskowałam - rzekła z rozbrajającą szczerością. - Nie uwierzysz teraz, że 
tak strasznie cierpię z powodu pani Ludmiły. Nigdy tego nie doświadczałam 
dawniej. Ale pani Ludmiła jest ostatnim człowiekiem, jakiemu mogłabym czy 
chciała zrobić coś złego. To że weszłam jej w drogę, było cały czas moim piekłem 
i moją wielką winą. "Nikt nie jest w stanie wejść Ludmile w drogę - pomyślał. - 
To Ludmiła tobie weszła w drogę, w twoją moralną drogę..." - Konieczność powrotu 
do Warszawy - powiedział chłodno - jest we mnie silniejsza od wszystkiego. Ale 
nie łudź się, że to będzie moje rozstanie z tobą. Albo twoje ze mną. Nawet jeśli 
się nigdy więcej nie zobaczymy. - Nie gniewaj się - mruknęła. - Ja ciebie 
kocham, Józef... - Cieszę się, że przynajmniej na pożegnanie słyszę słowa, które 
nigdy między nami nie padły - odpowiedział uprzejmie. Tak to było, a teraz leży 
na tapczanie u siebie w Warszawie, zmęczony wyczerpującą pracą nad zredagowaniem 
numeru gazetki "Walka trwa", i widzi w sobie, i słyszy w sobie te wszystkie 
Marii "sposoby". "Na to on... na to zrobiły mu się takie przerażone oczy... A na 
to ja..." Głos Marii się nasila od zawartej w nim skłonności do śmiechu, 
nabrzmiewa śmiechem jak burzą, aż wreszcie każde słowo przekładane jest 
śmiechem, jak śpiewny recitativ rwany gwałtownymi akordami. Tu zasnął i ujrzał 
ogromny pochód ciągnący wąską ulicą Lwowską w stronę Poznańskiej. Nagle niby dla 
uczczenia tego pochodu zaczęto z okien, z najwyższych pięter, wyrzucać zamiast 
kwiatów - niemowlęta. Dzieci roztrzaskiwały się o bruk, tryskała krew, jeden 
malutki, może półtoraroczny, chłopczyk upadł tuż obok niego i powiedział 
dorosłym grubym głosem: "Ale ja rozpłatałem sobie głowę". Słychać było krzyk, 
ale to wielki krzyk: "Ratunku! Narody giną! Nie ma już czasu! Nie ma czasu!" 
Otworzył oczy. Stała nad nimi Ludmiła. - Krzyczałeś we śnie - rzekła. - Co ci 
się stało, Tom? - zdrabniała tylko jego nazwisko. - Miałem koszmarny sen... 
Chwilę patrzył na jej kształtne nozdrza, na jakiś nieuchwytny szczegół ich 
łączności z górną wargą, nadający tej pięknej twarzy cień podobieństwa do 
lwiczki, na lśniącobiałą falę włosów odrzuconych w bok z czoła i włożył nawet 
okulary, aby lepiej to widzieć. Miał przez chwilę potężną chęć wyznać Ludmile 
wszystko. Wiedział, że będzie to zakończenie sprawy z Marią nieodwołalne i na 
zawsze. Pragnął tego, jedynie Ludmiła mogła mu przynieść ulgę i wyzwolenie od 
Marii. Zdławił w sobie tę bezlitosną chęć i zaczął mówić o tej Marii, którą 
znali oboje. - Wiesz, napisałem, jak mi radziłaś, do Ersztynów, żeby oboje albo 
przynajmniej żeby ona przyjechała do Warszawy. We Lwowie taka jest znana, taka 
rzucająca się w oczy... Ale odmówiła. Napisała: "moje miejsce jest w moim 
mieście". A on... wierzy w swoich niemieckich przyjaciół, kolegów z uniwersytetu 
w Getyndze. - Spodziewałam się tego, nie mieliśmy zresztą do zaofiarowania im 
żadnej gwarancji bezpieczeństwa. Pani Maria wszędzie rzucałaby się w oczy. A 
oprócz tego... trzeba ludziom zostawiać wolność decyzji, nawet jeśli chcą 
decyzji szalonych albo tragicznych. - Telefonowała doktór Świacka - rzekła 
jeszcze Ludmiła. - Zaprosiłam ją na obiad w niedzielę. W sobotę mam dostać 
trochę szmuglowanej cielęciny. - Świacka? To dobrze. To będzie przyjemna 
odprężająca znajomość. Rozdział 23 W piękny letni poranek Pewnego popołudnia w 
maju, był to już rok 1942, Alicja Świacka położyła się na chwilę w swym 
gabinecie, żeby odpocząć. Kazała się zbudzić przed piątą - zwykłą godziną 
przyjęć lekarskich. W mieszkaniu położonym przy zbiegu Filtrowej ze Skwerem 
Wielkopolskim panowała cisza; gwar miasta podkreślał ją jak wtór. Alicja zasnęła 
natychmiast i przyśniło jej się, że z obojgiem Tomyskich idzie zimą przez most 
Poniatowskiego. Jest niby to po bitwie czy bombardowaniu, trzeba omijać wyrwy w 
moście, słychać pod nim bełkot wody. Na moście ślisko i śnieg, a przy tym 
ciemno. Mimo to Alicja doskonale widzi, że Wisła płynie spieniona i szumiąca, 
potężna, jak nigdy nie bywa zimą. Za to miasto nad nią prawie jak nieobecne - 
żadnych świateł i tylko wątły zarys murów. Idą spiesząc się w nieprzyjemny 
paniczny sposób, ni to uchodząc śmiertelnemu niebezpieczeństwu, ni to zdążając 
ku czemuś straszliwemu. Wisła na przemian zgrzebna i biała od pian - huczy coraz 
głośniej niby morze wściekłe od burzy. Przekrzykując ten huk Alicja woła do 
Tomyskiego: "Nie rozumiem, dlaczego Warszawa nie zrobi tej rzece zagłady od 
zagłady!?" A będąc zmęczona chce się przy tych słowach oprzeć o poręcz mostu i 
nagle widzi, że poręcz jest wyrwana, ona zaś, już_już opiera się o przepaść. 
Usiłuje raz jeszcze krzyknąć: "Dlaczego Warszawa nie zrobi tej rzece zagłady od 
zagłady!", ale przerażenie wstrząsnęło nią tak silnie, że się zbudziła. Przez 
mgnienie powtarzała w myśli te słowa ze snu dziwiąc się, że można śnić zdanie, 
mające tak uszkodzony sens, niby także trafione pociskiem. Raptem zlękła się, że 
nikt jej nie zbudził, a to już chyba godzina przyjęć. Spojrzała na przegub ręki 
lewej - nie, było dopiero wpół do piątej. - Za krótko spałam - zmartwiła się. - 
Szkoda. Wstała jednak, a naciągając i wiążąc z tyłu biały fartuch lekarski 
przypomniała sobie, że w pokoju gościnnym znajduje się jej koleżanka, doktor 
Zofia Lindauerowa, która zjawiła się przedwczoraj ledwo uszedłszy spod ręki 
szantażysty. Że w pokoju córki, Wandy, mieści się punkt rozdzielczy kilku gazet 
prasy podziemnej, a w dawnym pokoju jej męża leży dwudziestoletni Anglik, 
zbiegły z obozu jeńców i chory na tyfus plamisty. Pomyślała, że Anglik przebywa 
u nich i tak za długo, a teraz nie było najmniejszej możliwości usunięcia go z 
domu, przeciwnie, w związku z chorobą wypadło wtajemniczyć w jego tu obecność 
drugiego lekarza, gdyż będąc ginekologiem Alicja nie mogła wziąć na siebie 
odpowiedzialności za tyfus plamisty. Właściwie należałoby uprzedzić Zosię o 
Angliku i niebezpieczeństwach pokoju Wandy, ale i to nie było możliwe, napięcie 
okoliczności wymagało spokoju wszystkich domowników. Osoba tak przestraszona jak 
Zofia musi mieć poczucie, że znajdzie się w miejscu bardzo pewnym i nie wdanym w 
żadne ryzykowne szaleństwo. Ale czy długo da się przed nią zataić groźne sekrety 
domu? I przy jej zrozumiałym stanie nerwów utrzymać równowagę umysłów tak 
doskonale osiągniętą, że nikt (jak Alicja sądziła) nie podejrzewał, aby w tym 
domu zajmowano się czymkolwiek innym niż medycyną, wychowaniem trzyletniego 
Maćka i czekaniem na koniec wojny? O tym aspekcie mieszkania Świackiej myślał w 
tejże godzinie Józef Tomyski zmierzając ku niemu Polną z zamiarem skrócenia 
sobie drogi pójściem przez działki ogrodnicze na Polu Mokotowskim. Przygotowywał 
artykuł do gazetki Michała (pseudo Ryszard), rzecz wymagała jeszcze kilku godzin 
pracy, a właśnie tego dnia ostrzeżono Tomyskich, że na z dawna jakoby 
obserwowany dom przy Mokotowskiej szykuje się "nalot" gestapo. Nie przypuszczał, 
aby to dotyczyło ich mieszkania, w kamienicy było sporo mieszkań zaangażowanych 
w konspirację i tak samo przestrzeżonych. Uznał jednak za rozsądne poszukać 
pewniejszego miejsca na spokojne dokończenie roboty, mającej być gotową na 
jutro. Miał też na uwadze Ludmiłę, która świetnie znosiła jawne 
niebezpieczeństwo, lecz załamywała się wobec niejasnych zagrożeń. Ona sama 
zresztą doradziła mu Świacką, od zeszłorocznego sierpnia stosunki z nią były 
bardzo przyjazne, choć widywali się rzadko, doktor Alicja cierpiała na 
chroniczny brak czasu. - Nie ma czasu na życie towarzyskie - rzekła Ludmiła - 
ale może jej nie przeszkodzi, że posiedzisz trochę nad maszyną w jakimś kącie. 
Duże mieszkanie... myślę, że przyjmie cię z otwartymi rękoma. Gestapo na pewno 
nie przyjdzie - dodała. - Już tyle było tych ostrzeżeń... Ale wolę, żebyś nie 
pisał w domu. Po drodze przemknęło mu, czyby nie pójść do prostu do Ewy, ale 
nie, z nią rozgadaliby się tylko i nic by nie napisał. Minąwszy dom, gdzie 
mieszkała, wstąpił do sklepiku po papierosy. Było w nim pełno ludzi przybyłych 
po zapóźniony chleb kartkowy, ku zdziwieniu Tomyskiego w tym ścisku panowała 
zupełna cisza - rzecz niebywała między ludźmi, co się tłoczą do chleba. 
Przepchnąwszy się ku ladzie zobaczył siedzącego przy niej na stołeczku człowieka 
z krótko strzyżoną gołą głową i nieprzeniknionym wyrazem płaskiej twarzy, a 
odzianego w szary pikowany kaftan. Człowiek ów jadł skibę chleba z masłem i 
pogryzał kawałkiem kiełbasy, Tomyski poznał w nim natychmiast jeńca sowieckiego. 
Błyskawicznie stanęła mu w pamięci szerzona z ust do ust od kilku dni wiadomość 
o jeńcach sowieckich gdzieś z obozu pod Siedlcami, którzy udręczeni głodem i 
nieludzkim traktowaniem rzucili się w kilkunastu szeregach w naelektryzowane 
druty kolczaste i za cenę śmierci pierwszego szeregu wydostali się nocą na 
trudną wolność. Czy wiadomość była prawdziwa, któż mógł zaręczyć? Tomyski chciał 
jej wierzyć, gdyż zacierała zgrozę, jaką budzili jeńcy sowieccy, co przeszli na 
służbę niemiecką. A oto ów człowiek siedział tu i potwierdzał niejako tę 
wiadomość. Ludzie oglądali się na niego w milczeniu, a załatwiwszy swoje 
przeciskali się lękliwie ku wyjściu. Właścicielka sklepu z roztargnieniem 
przyjmowała pieniądze, wydawała resztę i chleb, obcinała kupony kartek jak we 
śnie, z opuszczonymi oczyma. Jej pomocnica, tłusta ładna blondyna, stała obok 
zupełnie bez ruchu, jakby niezdolna z wrażenia wykonywać żadnej czynności. Za 
oknem raz po raz widać było sunące nad butelkami octu i paczkami kawy zbożowej 
rezedowe mundury i czerstwe twarze niemieckich oficerów. Tomyski czekał dość 
długo, aż się rozluźniło, a wreszcie kupił papierosy nie śmiąc powiedzieć, że 
prosił o inne. Podał kilka jedzącemu, a ten, mając obie ręce zajęte, położył 
chleb na kolanie i w milczeniu, przyjąwszy papierosy, wpuścił je do kieszonki 
pikowanego kaftana. Wychodząc z pustego prawie sklepu Tomyski usłyszał, jak 
sklepikarka powiedziała umęczonym głosem: - Rany Boskie, zjadajże, człowieku, i 
ruszaj z Bogiem. A ty pewno nie wierzysz w Boga? To idź z diabłem, bo i mnie, i 
ciebie rozwalą. Masz tu czapkę po moim starym, zawdziej na ten golony łeb. Też 
położenie człowieka! - usłyszał jeszcze, a reszty nie usłyszał, tylko głos na 
coś dalej pomstujący. Skręcił w działki owładnięty mnóstwem sprzecznych 
postanowień, chęci, gniewów i smutków. "Dajmy na to - usiłował zebrać myśli - że 
wszystko musiało się tak potoczyć. Ale mogli to byli rozegrać bez kilku 
fatalnych błędów..." Tu Maria drasnęła jego pamięć. Jej słowa, gdy jesienią 
zeszłego roku pojechał był do Lwowa rzekomo dla zabrania pozostawionych tam 
rękopisów ("diabli mi tam na nich zależało, śmietnik słów"), a w istocie z 
nadzieją, że uratuje Marię; nie dla siebie już, dla niej samej. Mieszkali w dwu 
pokoikach śródmieścia. Ned był jeszcze potrzebny jako ekspert naukowy. "Nie może 
przepaść ten niepowtarzalny kształt piękna" - powiedział bezosobiście Tomyski. 
Od razu mówiąc te słowa wiedział, że podjął się rzeczy w najwyższym stopniu źle 
przyjętej, nie chcianej, sprawa była świadomie, wyzywająco przegrana. Maria 
odpowiedziała huraganowym śmiechem na ów "kształt piękna". - Ten wasz pański, 
warszawski język - zachłystywała się histerycznie. - Mowa jak z poematu hrabiego 
Krasińskiego! "Nie może przepaść", a już mnie tymi umarłymi słowami pogrzebałeś. 
Przebacz mi, Joe, że wtargnęłam w twój śliczny polski los, i zapomnij, że 
byłam... W czasie jednego z postnych męczących spotkań rzekła to, co mu się 
teraz przypomniało: - Al_le szkopy dom przedpogrzebowy z mojego Lwowa zrobiły! 
Ja się właściwie urodziłam na komunistkę. Byłam nią nawet przez jakiś czas albo 
prawie... Nie wiedziałeś o tym? W tysiąc dziewięćset trzydziestym szóstym 
wierzyłam, że na tej drodze można świat stworzyć na nowo... Ja się mam martwić, 
że Niemcy mnie zabiją? Jawni zbrodniarze i kaci, po to przyszli, żeby zabijać. A 
teraz Maria siedzi w okrwawionym więzieniu na Łąckiego, mąż i syn ukryci na 
głębokiej prowincji, jakimiś im tylko wiadomymi drogami za rodzinne pieniądze 
usiłują Marię wykupić... Marię!... Ocknął się tknięty nagle majowym czarem 
działek, na które ludzie gęsto się wyroili grzebiąc w płowej glebie cętkowanej 
zielenią młodych warzyw, coś jeszcze siejąc, dosadzając. Śmierć nie groziła na 
razie za to schylanie się nad zagonkami, wiosna tutaj tylko zdawała się być 
wiosną i niczym więcej ni mniej. Niósł ze sobą najlżejszą z maszyn do pisania 
zamienioną w zwykły osznurowany pakunek - rzecz nader pospolita w tych czasach 
noszenia i dźwigania. Było już blisko wpół do piątej, niebo jaśniało pogodą, 
słońce nabierało przedwieczornych rumieńców. Młode gruszki, cebulki, szczypiorki 
zaczynały lśnić jak zielone światełka, słychać było wzmożony pisk jerzyków, 
które zniżały lot. Pisk jerzyków słychać było i nad Filtrową, i nad Skwerkiem, 
lecz Alicja Świacka nie zauważała go. Jak większość ludzi Warszawy nie znała 
nawet z nazwy tych czarnych błyskawic krzyżujących się tysiącem zygzaków po 
niebie miasta. Przyczesywała siwiejące włosy spiętrzone wysoko nad zatroskanym 
czołem i ujmującą twarzą o cokolwiek zadartym nosie i oczach niebieskich w takie 
ciemniejsze prążki, jakie widuje się na płatkach irysów. Następnie oddała się 
pedantycznemu myciu rąk pieniąc je bez końca mydłem pod wartką strugą wody 
puszczonej z kranu w białą misę. Gdy je wreszcie zaczęła wycierać, drzwi 
gabinetu otwarły się i zajrzała służąca o dużej nieruchomej twarzy i posępnym 
spojrzeniu, któremu nieznaczny zez dodawał jeszcze wyrazu jakby wyniosłości czy 
wzgardy. - No, szłam właśnie budzić - oznajmiła niezbyt uprzejmie. - Dziękuję, 
moje dziecko - uśmiechnęła się Alicja, choć do nikogo słowa "moje dziecko" mniej 
się nie nadawały, jak do kariatydy stojącej w drzwiach, ani przez nikogo uśmiech 
nie mógł być obojętniej przyjęty. Gdy ta znacznych rozmiarów osoba miała już 
zamknąć za sobą drzwi, Alicja zatrzymała ją. - Heleno, czy pani Wanda z 
Maciusiem jeszcze nie wrócili? - Są na Skwerku. Toć ich widać przez okno - 
zabrzmiała znudzona odpowiedź. - A co chory? Śpi? - A kto jego wie? Może umarł - 
z tymi słowy Helena wyszła z pokoju. Alicja westchnęła. Helena była jej nie 
najmniejszą zgryzotą. Przyjęta jakiś rok temu, nienagannie funkcjonująca i zrazu 
życzliwa, choć raczej nie wesoła, w miarę jak zaczynała się orientować w 
sprawach domu, a zwłaszcza od pojawienia się Anglika, posępniała z dnia na 
dzień, stała się opryskliwa i przykra. Alicja nie bez trudu wytrzymywała 
obecność tej chmury nieprzychylności w domu, ale bała się Helenie wymówić w 
takich czasach. Drżała nawet, żeby jej samej nie zachciało się odejść. Póki 
jest, czuje się chyba o tyle związana z nieprawomyślnością tego, co się tu 
działo, że nawet gdyby zdolna była posunąć się do denuncjacji, musiałaby się 
dobrze nad tym zastanowić. Przed paru tygodniami Alicja spostrzegła, że Helena 
zdaje sobie sprawę z jej obaw. Odmówiła przyjęcia nawet podwyżki zasług, 
poparłszy odmowę wzgardliwym zezem chmurnych oczu i mówiąc: - Pani doktór ma tam 
i tak tych wydatków co ino. Niech się pani doktór nie boi - dodała. - Ja do 
gestapo nie pójdę. Alicja zrazu nie wiedziała, czy tłumaczyć sobie te słowa na 
dobre, czy na złe. Będąc jednak zbyt udręczona (wypadło to właśnie na początek 
choroby Anglika), aby nie łaknąć jakiegoś uspokojenia, wytłumaczyła je sobie na 
dobre. Ale kiedy po przybyciu Zofii Lindauerowej Helena przyjrzawszy się jej 
oświadczyła: - Ta pani bardzo mi się podoba - Alicja znów struchlała. "A może 
ona o mnie, o nas się boi?" - wpadła na myśl będąc nawykłą do zjednywania sobie 
ludzkich serc raczej niż do ich odstręczania. I wyszła z gabinetu, aby przed 
pacjentkami zajrzeć do Anglika, który leżał w odległym końcu obszernego 
mieszkania. Kiedy stała pochylona nad purpurową z gorączki, śpiącą twarzą o 
długich rzęsach i złocistym loku nad czołem, rozległ się dzwonek, a kiedy 
sprawdzała choremu tętno, weszła Helena i oznajmiła głośno: - Przyszedł ten pan, 
jak mu tam... zapomniałam, jak się nazywa. Doktor Świacka ucieszyła się 
Tomyskiemu więcej, niż się spodziewał i wyciągnąwszy ku niemu obie ręce aż 
odmłodniała z uciechy. "Taka serdeczna, to dobry znak" - pomyślał niezdolny w 
tej chwili do uczuć bezinteresownych. I jak tylko znaleźli się sami, wyłuszczył 
swoją sprawę, ale przez dyskrecję nie powiedział wyraźnie, o co idzie. Pisze po 
prostu jedną ze swoich rzeczy, a wobec ostrzeżenia, chociaż ono się okaże 
zapewne fałszywym alarmem, nie chciałby, żeby to przypadkiem wpadło w 
niepowołane ręce, więc ośmiela się prosić o "roboczą" gościnę, potrzebuje tylko 
kilku godzin, żeby to skończyć, nie uprzedził telefonicznie ze zrozumiałych 
względów, maszynę ma ze sobą, bardzo przeprasza itp. Kiedy to mówił, przez twarz 
Świackiej przemknęło coś niby cień wahania. Ten leciutki zaniepokojony wyraz jej 
twarzy i zwłoka w odpowiedzi, o mgnienie dłuższa, niż oczekiwał, wywarły na 
Tomyskim nieprzyjemne wrażenie. Już miał cofnąć swą prośbę, lecz zaledwie zdążył 
o tym napomknąć, w pani Alicji nie było już śladu przelotnego spłoszenia. Ani w 
twarzy, ani w słowach, którymi zaprosiła go do zacisznej biblioteki, niegdyś 
pracowni jej męża. - To jest najcichszy pokój - mówiła przygotowując na biurku 
miejsce pod maszynę. - Myślę, że będzie się tu panu dobrze pisało. A jak będzie 
dobrze, to niech pan przychodzi. Zawsze, ile razy pan zechce. Oczywiście, nie z 
powodu takich alarmów, których oby więcej nie było... ale w domu pewno pana 
bardzo ludzie nachodzą, pisarz potrzebuje czasem uciec nawet od wielbicieli... 
Przerwała i zamilkła z uchylonymi ustami, z wyrazem napiętej uwagi, jakby 
wsłuchana w słowa, co przebrzmiały, lekkomyślnie gościnne... Tomyskiemu wydało 
się, że pani Alicja chce coś jeszcze powiedzieć. Czekał nie ułatwiając jej 
rozmowy, życzliwy, ale nieobecny. Po chwili usłyszał, jak mówiła, że ludzkość 
nie może przecie dążyć do zniszczenia samej siebie. - Żaden gatunek w przyrodzie 
nie dąży do własnej zagłady, mówię to jako przyrodniczka - dowodziła 
zdziwionemu. - Stąd cała moja nadzieja, że świat się opamięta i nie dopuści do 
zagłady ludzkości. - Oczywiście - zgodził się osowiale. Nie miał czasu. Patrzył 
w podłogę, żeby Alicja nie dostrzegła, że się niecierpliwi. O mało nie 
zażartował: "Jak osoba przysparzająca szczęśliwych porodów może mówić o 
zagładzie ludzkości?" - ale kiedy podniósł głowę, ujrzał, jak irysowe oczy 
doktor Alicji wzbierają łzami. - Niech pan się nie gorszy - roześmiała się 
wycierając chustką nos i oczy, z których płynęły już strugi łez. - To tylko 
nerwy. Miałam dziś przykry sen o zagładzie. Ale ja nie wierzę w zagładę 
ludzkości. A gdyby nawet... My lekarze jesteśmy tak oswojeni ze śmiercią. Strach 
i przerażenie są tysiąc razy gorsze od śmierci. - Prawie tymi samymi słowami 
powiedział to już Baltazar Gracjan. I pewno wielu innych przed nim i po nim. Nie 
trzeba płakać, pani Alicjo - zamruczał niezręczny i onieśmielony. - Gracjan? - 
spytała. - Gracjan. Pisarz hiszpański z XVII wieku. Właśnie go czytam i wie 
pani... - Pan specjalnie interesuje się literaturą hiszpańską? Raz kiedyś mówił 
pan tak oryginalnie o Don Kichocie... Na tym nieudana rozmowa się urwała, gdyż 
prawie jednocześnie zabrzmiały jeden po drugim dwa dzwonki. - Muszę już iść. Od 
razu zresztą powinnam była iść - zatroskała się. - Niech pan się nie gorszy - 
powtórzyła. - Przez panem nie wstyd nawet zapłakać. Tomyski nie gorszył się. Był 
wzruszony. Zostawszy sam toczył przez chwilę z nieobecną jeden z tych 
natchnionych, porywających dialogów, które udawały mu się najczęściej w 
wyobraźni po czasie. Wnet jednak uporał się z pokusą urojonej rozmowy, założył 
czysty arkusz na wałek maszyny, arkusze już zapisane położył z boku, sprawdził 
na ostatnim cyfrę i prędko przystąpił do roboty, choć nie była podobna do tego, 
co miałby ochotę pisać. Ale dawała ten osobliwy rodzaj zadowolenia, jaki 
przynosi wykonywanie rzeczy nagląco potrzebnych, a odwodzących od właściwego 
trudu życia. "Dla ludzi, których jedyny obowiązek społeczny polega na wyrażaniu 
siebie, taka służba wynika z pilnych nakazów chwili, wbrew odwrotnym pozorom, 
jest jak "wagary" szkolne - przyjemnym uchyleniem się od świętej powinności". 
Coś takiego pomyślało się Tomyskiemu, gdy przerwał, żeby zapalić papierosa. 
Jednocześnie usłyszał wesołe okrzyki dziecka, mały wnuczek Świackiej wrócił, 
widać, z mamusią ze spaceru. Dziwne, jak wszystko po drodze wiązało się z 
tematem, który poruszał: i spotkanie w sklepiku, i nagłe przypomnienie słów 
Marii, nawet rozmowa ze Świacką o zagładzie ludzkości, nawet głos dziecka z 
nieznanym ojcem w samolocie nad Anglią. Pisał rzecz o perspektywach sojuszu, 
zaczętego zgrzytaniem dysonansów, chorego z urodzenia, wznowionego nagle wśród 
zaskakujących paradoksów historii. Dziecko przycichło. Raz po raz w różny sposób 
rozlegał się dzwonek - pacjentek tu nigdy nie brakło. Ale na ogół było cicho, a 
nade wszystko - neutralnie. Józef pracował w istocie lepiej niż u siebie w domu, 
gdzie najlżejszy szelest uderzał o jego wrażliwość, uwagę, zaciekawienie. Przed 
ósmą skończył i wziął się do poprawiania tekstu. Niestety, artykuł był zły, 
wszystkie słowa padały obok, nic nie trafiało w żadne sedno. Ogarnęła go czarna 
zgryzota, czy już nigdy nie sprosta przeinaczeniom, jakich dokonała historia i 
które tak, zdawało się, zawsze przewidywał? Opatrzył się dopiero, kiedy mały 
zegar na półce wydzwonił wpół do dziewiątej. Z pośpiechem zbierał papiery i 
obwiązywał maszynę. Trudno: w najgorszym razie Michał nie wydrukuje tej rzeczy. 
W przedpokoju przywitał Wandę Orchowską; smukła, szczupła, wciąż jakby nie 
całkiem dorosła, uprzejma i milcząca. "Ładna - przyznawał w myśli - ale 
niesympatyczna". Pani Alicja tymczasem za coś mu dziękowała; jej młode oczy 
miały tyle blasku, że nagle zobaczył ją całą w ich prążkowanej niebieskości. - 
Nawet pan się nie domyśla - mówiła, otwierając mu drzwi - ile mi dała rozmowa z 
panem. Jak mnie podniosła na duchu. Muszę was częściej widywać. I pana, i panią 
Ludmiłę. - Marzę o tym - zapewnił. Był tak oszołomiony, że sam zapomniał 
podziękować za oddaną sobie przysługę; aż chciał wrócić ze schodów, ale w czas 
przyszła mu na pamięć godzina policyjna. "Przyjdę z tym osobno - zdecydował. - I 
musimy zaprosić panią Alicję do nas". Dlaczego wydała mu się taka niebieska? 
Wysiadłszy przy Polnej z tramwaju skoczył na chwilę do Ewy i zostawił u niej 
rękopis. Obiecał zabrać go jutro, nie było czasu na rozmowy. Strach o Ludmiłę, 
którego nie czuł wcale wychodząc z domu, gnał go na Mokotowską jak biczem. Ale w 
domu był spokój, "nalot" gestapo, jak dotąd, nie nastąpił. Alicja i Wanda 
pożegnawszy się z Tomyskim pośpieszyły co żywo do jadalni, aby dopić herbatę 
(prawdziwą z lizbońskiej paczki - jedyny znak życia dawany przez porucznika 
Orchowskiego) w towarzystwie doktora Emila Barycza. Postawny, silnej budowy i 
pogodnej twarzy, jasnowłosy doktor Barycz przywodził raczej na myśl łan zboża 
pod letnim niebem niż mdlącą salę szpitalną. Tylko w burych oczach szarzało 
trochę miejskiego znużenia. Był teraz lekko zdenerwowany skombinowanym dożylnym 
zastrzykiem danym tylko co Anglikowi - rodzaj zabiegów, do których, jak 
większość internistów, nie miał specjalnej zręczności. Nie krył nadto, że stan 
chorego jest nadal poważny, zaledwie śmiał stwierdzić, że ciśnienie, zdaje się, 
przestało spadać, jednak ukazanie się nowych odleżyn świadczy o wciąż trwającej 
niewydolności krążenia. Alicja zakomunikowała mu swoje obserwacje w związku z 
tętnem, które się poprawiało, lepsze rokowania dawał też nieznaczny spadek 
temperatury. Wiek pacjenta przemawia również za wyzdrowieniem, ale czy w czasie 
rekonwalescencji nie wystąpią zakrzepy? Wypadek był o tyle ciężki, że trzeba 
było się z nim liczyć. Po wymianie swych obaw i nadziei siedzieli chwilę 
markotni i nieskłonni do naradzania się nad rzeczą, która ich nurtowała: "Co 
zrobić z ciałem, jeżeli chory umrze?" Nie wiadomo zresztą, co nurtowało Wandę, 
której młodociana twarz wyrażała szczególną zaciętość i jakby obcość temu, co 
zajmowało dwoje lekarzy. Jej małe pulchne usta, wzięte po matce - jedyne znamię 
jakiejś lubej dojrzałości w tej pensjonarskiej urodzie - to zaciskały się, to 
uchylały niby walcząc z chęcią powiedzenia czegoś nieoczekiwanego, lecz nie 
mówiły nic. Niebawem doktor Barycz westchnął: - No, to na mnie już czas. - I 
choć jak większość lekarzy miał nocną przepustkę, zaczął się zbierać do wyjścia. 
Powiedział jeszcze: - Strzelanina była gdzieś na mieście, kiedy tu szedłem... 
Wiadomość wywołała dwoiste uczucie - przerażenia nad losem ofiar, co padną od 
niemieckiej zemsty - radość, że opór daje o sobie znać. Ale radość była bardziej 
bezpośrednia, nawet Wanda ożyła i, jak zwykle bywa, w ostatniej chwili wywiązała 
się intensywna przyciszona rozmowa. Doktor wyszedł obdarzony świeżym komunikatem 
radiowym. Zaryglowawszy drzwi obie panie przeszły do dziecka, które pod okiem 
Heleny siedziało na nocniku i myląc się śpiewało: - Jeście Polśka nie zginena, 
póki my giniemy!... - Dlaczego Maciek jeszcze nie śpi? - oburzyła się Wanda. 
Powinien dawno już spać! - Czy ja wiem, czemu nie śpi? Nie śpi. Nie da się 
kłaść. - I Helena ze słowami: - To ja już idę - wyniosła, rzekłbyś, z pokoju 
swoją twarz ciężką i nieruchomą. Alicja rzekła rozbierając Maciusia: - W takiej 
trywialnej chwili to dziecko wyśpiewało całą paradoksalnie tragiczną prawdę. Bo 
tylko póki giniemy... - Mama robi się strasznie melodramatyczna - skarciła ją 
Wanda. - Melodramat czy nie... dosyć chyba mamy powodów, żeby rozumieć, jaka 
jest sytuacja. Wanda spojrzała przenikliwie czarnymi oczyma ojca. Spytała 
porywczo: - Jak to "rozumieć", mama? Ja rozumiem jedno - Allan nie może umrzeć. 
On nie może umrzeć! - powtórzyła z naciskiem. Alicja przypatrzyła się córce 
zdziwiona, gdyż nie Anglika miała w swych słowach na myśli. Dziecko już ułożone 
wołało z łóżeczka: - Mamusiu, pocałuj mnie! Pocałuj mnie! Mnie, mnie pocałuj! 
Wanda schyliła się nad synem: - Już cię mamusia pocałowała, już ci powiedziała 
dobranoc. Masz spać. Dawno masz spać. Wyszły obie na palcach. Alicja, widząc, że 
Wanda skręca ku pokojowi chorego, przystanęła spiskowo i pomknęła do wnuka 
szlochając żałośnie. Rzucili się sobie w objęcia. - Babciu - kwiliło dziecko. - 
Pamiętasz, jak my się ź tobą całowali na śkwelku? Jak my się ź tobą całowali 
się? Kiedy dziecko usnęło, Świacka poszła do Zofii Lindauerowej, która paliła 
papierosa i kładła pasjansa - okupacyjne zabijanie martwego czasu. Językiem 
lekarek zaczęły mówić o ciekawych wypadkach klinicznych, ale rozmowa się nie 
kleiła. Zofia była wychudzona wskutek przeżytych wstrząsów. Nie miała w sobie 
nic ze Wschodu ani Południa, lecz była w jakiś północny sposób niebezpiecznie 
semicka. Wysokonoga, obfita w biuście, z dużą głową, wydatnym profilem i 
wielkimi wysadzonymi oczyma, przejrzystymi jak woda odbijająca blady błękit, 
włosy jej - przedtem, nim nagle posiwiała - były jasne. Nieładna, lecz jeszcze 
bardzo interesująca, należała do tych świetnych kwiatów żydowskiego 
mieszczaństwa, którym zdarza się, że za młodu wyjeżdżają za granicę i wychodzą 
za cudzoziemców, admiratorów "du charme slave", podziwiane za polską miękkość 
kobiecą i polskie wesołe usposobienie. Zofii też omal się coś podobnego nie 
zdarzyło, poprzestała jednak na szwajcarskim narzeczonym z czasów studenckich i 
wróciwszy panną do Polski, wyszła tu za mąż: z mężem tym rozeszła się i o losach 
jego nie wiedziała, jedyny zaś jej syn był w oddziałach polskich gdzieś na 
Bliskim Wschodzie czy może już w Afryce. - Ty dziś jesteś jakaś nieswoja - 
rzekła teraz przerywając milczenie nagle między nimi zapadłe. - Czemu? Ja mam 
tobie dodawać odwagi? Popatrz na moje położenie. Czysty koszmar. A byle trochę 
spokoju w takim domu jak twój, zaraz odzyskuję energię, że na ściany bym szła. 
Czy można chcieć, więcej? Co jeszcze może być dodane do tej śmierci, co mamy w 
sercu, że ty przedwczoraj byłaś taka wesoła, a dzisiaj tak coś nie? Wiesz? 
Jeżeli mnie wykończą, to jeszcze ginąc będę szczęśliwa, że przeżyłam tę chwilę 
wejścia do twojego domu. Boże! Jak ty mi się ucieszyłaś! Słuchaj, Alicja! 
Spotkanie z najczulszym kochankiem nie dałoby mi tej wiary w życie, co twój 
uśmiech, jak weszłam. A już serce w lód mi się obracało. Kochana, oceń to. Żydzi 
w moim położeniu są gorzcy jak piołun. Tylko jeśli się za nich umrze, zdolni są 
przyznać, że się nie było antysemistą... No, uśmiechnij się znowu... Czy ty się 
boisz? Alicja uśmiechnęła się. - Moja droga - rzekła ociągając się niepewnie - 
wszystkie nasze domy... Nie, nie tak łatwo to powiedzieć. Widzisz, to ich 
specjalność - Niemców, mówię - urządzać takie moralne położenie bez wyjścia. Bo 
każdy nasz dom, także i mój... - Woli ginąć za Polskę niż za Żydów, to naturalne 
- przerwała Zofia zaczerwieniwszy się aż po korzenie włosów. - Ach, Zosiu... 
Wszystko jest inaczej. Obawiam się, żebyś ty nie ucierpiała za mnie. Mam 
wrażenie, że cię oszukałam. Chcę cię ostrzec, żebyś w razie czego nie miała 
żalu. Bo ty się nie domyślasz nawet, że w tym domu... - Co takiego? - przerwała 
znowu Zofia. - Ja się nie domyślam? Cudne, głupie stworzenie, za kogo ty mnie 
masz? Ja się wszystkiego domyślam. Już ja mam teraz oko i ucho, no! Biedactwo, 
pewnoś myślała: ona jak drudzy, tylko o swoim ocaleniu. Mylisz się. Twój dramat 
jest i moim. Wiem, że gdzie przychodzimy, narażamy nie tylko ludzi, ale i 
sprawy. Święte sprawy. No co? Także moralne położenie bez wyjścia. - Bez łatwego 
wyjścia - poprawiła ją i siebie Alicja. - Ale już wszystko dobrze. Idzie tylko o 
to, żebyś wiedziała, żebyś nie była zaskoczona. - Co mnie może zaskoczyć? Czy ja 
nie chodzę jak po własnym pogrzebie? Ja zresztą wszystko przewidziałam. Ta mała, 
co mnie tutaj odprowadziła... też takie ofiarne polskie cudo, nikt tego nigdy 
nie uczci... Otóż ta mała zawiadomiła już chyba ludzi, co dawno dawali mi znać, 
że na czarną godzinę mają dla mnie stuprocentowo pewne schronienie. Chwilowo nie 
mogłam do nich iść, bo tam dom zapakowany Żydami. Ale oni się zgłoszą. - 
Kochanie - roześmiała się doktor Świacka - gdyby mi było pilno ciebie się 
pozbyć, natychmiast mogłabym ci dać świetne mieszkanie - pomyślała o Tomyskich. 
- Boję się, że właśnie przez egoizm chciałam się tobą nacieszyć. I to mnie tylko 
gryzło... W tej chwili - było już wpół do jedenastej - ktoś zadzwonił do drzwi 
frontowych ostro i długo jak na pożar. Alicja zerwała się: - Jezus Maria! 
Dziecko mi obudzą! Wszystko się w domu zaruszało, ale nim Alicja i Wanda zdążyły 
dobiec do przedpokoju, Helena już widać otworzyła. W kuchni słychać było 
zdyszany męski głos, który naglił: - Prędzej! Wody! Kiedy wpadły do kuchni, 
Helena zdzierała marynarkę z chłopaka zgiętego wpół i opartego drugą rozdzianą 
już ręką o stół. Był pochlapany krwią, głowę miał tak zwieszoną, że długie włosy 
znad czoła leciały mu pozlepianymi pasmami na deskę stołu. Helena krzyknęła: - 
Niech panie sobie odeńdą! To moja rzecz! Alicją owładnął zawodowy spokój, twarz 
jej przybrała stanowczy, męski wyraz. - Jak to? - zdziwiła się. - Przecież to 
ranny. Idź, Wanda, zaraz po Zofię, będzie mi potrzebna - zwróciła się do córki. 
- Chwała Bogu - dodała raźno - myślałam, że to gestapo. Wzięła się do mycia 
rannego wydając krótkie, pewne siebie zlecenia Helenie, która nagle zaczęła 
potulnie słuchać i służyć. Rany nie były groźne, tylko duży upływ krwi. - Czy to 
z tej strzelaniny, co była nad wieczorem infromowała się Alicja. - Z tej. 
Radiostacja nam wpadła. Pociapaliśmy szkopów, ale nie wiem, co z kolegami. 
Siedziałem w ruinie do nocy i przez to krew tak uszła. Mnie jest nieprzyjemnie, 
że tak dzwoniłem, ale mnie zamroczyło i pomyliłem schody. Miałem od kuchni 
zapukać... Obmywszy mu twarz Alicja poznała brata Heleny, który tu czasem u niej 
bywał. Był do niej bardzo podobny, tylko co w niej zdawało się ciężkie i 
niepowabne, w nim było młodzieńczo piękne. Nie miał więcej nad osiemnaście lat. 
- A to Helena wiedziała, że on należy do organizacji? - Com nie miała wiedzieć? 
- odparła wyniośle. - Broń u mnie, cholera, trzymał. - Jak ty się przy pani 
doktór wyrażasz? - zgromił ją ranny. - Proszę pani doktór, byle się trochę 
przespać. Przed świtem pójdę. Broni nie mam, proszę zmacać. Zakopałem w ruinie. 
Jej powiem - wskazał wzrokiem na siostrę. - Ona i z piekła wyniesie, i do piekła 
odniesie - pochwalił. Rany na twarzy były zadraśnięciami od przebiegu dwu kul. 
Zalepione plastrem opatrunkowym mogły wyglądać na skutki pijackiej bijatyki. 
Głębsza była w ramieniu, szarpana, lecz kość pozostała nie tknięta. Zofia 
wygotowała strzykawkę i zrobiła zastrzyk z glukozy powtarzając od czasu do czasu 
z rodzajem czułego zachwytu: - Czysty obłęd! - Wanda sprzątała skrwawione 
strzępy gazy, Alicja dała chłopcu pół szklanki wina i bułkę z szynką. Położony w 
gabinecie przyjęć natychmiat zasnął. Dziecko się nie zbudziło. Alicja nie 
zdążyła dowiedzieć się, jak brat Heleny przyszedł. Czy widział go dozorca? - to 
ją dręczyło, chociaż dozorca był pewny. Ale nie, ranny pełzł chyba działkami, 
mógł wejść od tyłu przez rozgrodzony teren zrujnowanej w czasie oblężenia 
sąsiedniej willi. Rozważały to chwilę z Zofią, która tarła ręce i trochę drżała 
nerwowo. - Idź, kładź się - rozkazała jej Alicja, jakby spotężniała przez 
władczy urok człowieka pełniącego sprawnie służbę w swoim zawodzie. - Heleno, 
proszę się zaraz położyć - zwróciła się służącej, która siedziała z twarzą 
ukrytą w dłoniach nad śpiącym bratem. Ta niepodlegała jednak urokom i 
odsłoniwszy twarz zawiadomiła szorstko: - Tu przesiedzę. Sam się nie obudzi. 
Wyprowadzę go. - No, to jak chcesz - zmiękła Świacka niby zdejmując rynsztunek. 
- Jakby mu co było, proszę mnie zbudzić. Zajrzała do Zofii, która leżała już w 
łóżku, ale jeszcze przy świetle i paląc papierosa. Na widok Alicji powtórzyła 
swoje: - Czysty obłęd. Jak sam spirytus! - wzmocniła jeszcze. - O, moja droga! - 
wykrzyknęła Świacka uszczęśliwona. - Kamień spadł mi z serca. Ja się tak bałam 
tej Heleny! Wysłuchawszy skróconej relacji o Helenie Zofia sporostowała z 
czarującym uśmiechem: - Istoto nie z tej ziemi. Ty się bałaś tylko, że dziecko 
się obudzi. Alicja nie podjęła już poprzedniej rozmowy przerwanej owym dzwonkiem 
ponocnym. Uznała, że Zofia została dostatecznie, choć w sposób dosyć 
nieoczekiwany obznajomiona z niebezpieczeństwami domu. Wśliznęła się po cichutku 
do pokoju wnuka, który sypiał z matką, ale dziś na Wandę przypadała noc czuwania 
nad Anglikiem. Przed dniem zbudziło Świacką skrzypnięcie drzwi, to Helena 
wyprowadzała brata. Przez myśl Alicji przebiegło, że powinna by chłopca na 
jakieś dwa dni zatrzymać. Ale nim zdążyła się zerwać w tym celu, zasnęła znowu. 
Tego samego dnia w południe Anglik odzyskał przytomność. Kiedy zaś po tygodniu 
był o tyle mniej słaby, że można było z nim rozmawiać, Alicja opowiedziała mu 
swoją złą angielszczyzną, że miał tyfus plamisty i jaki był przebieg choroby. 
Potem nastała cisza, tylko pulchne usta Wandy zaciskały się na przemian i 
uchylały w jej nadąsanej twarzy. Allan patrzył długo to na usta, to na irysowe 
oczy Alicji. Drżącą ręką usiłował odsunąć spadły mu na brew złocisty lok z takim 
wysiłkiem, jakby to był lok z głazu. Z jeszcze większym wysiłkiem powiedział: - 
W Anglii nie ma człowieka, który by dla kogokolwiek na świecie zrobił to, co 
wyście zrobiły dla mnie. A gdy milczały, powtórzył to raz jeszcze wyraźnie i 
powoli. Alicja uśmiechnęła się winowajczo. - W Anglii... O, w Anglii to by nie 
było potrzebne. Tam nie jest możliwe takie położenie człowieka. Wyraziła to po 
angielsku tak nieporadnie, że aż Wanda wzruszyła ramionami, Allan zaś nie 
całkiem zrozumiał. Gestapo nie pojawiło się w ogóle na Mokotowskiej, ale 
projektowane zaproszenie doktor Świackiej czy pójście do niej odwlekało się i 
dopiero w drugiej połowie maja Tomyski niespodzianie spotkał Alicję u dentystki. 
- Medice cura te ipsum? - witał ją, mimo woli rozbawiony tym spotkaniem lekarza 
w roli pacjenta. Zresztą w ogóle ucieszyli się sobie niewspółmiernie do 
łączącego ich stopnia bliskości. Świacka zdawała się lekko podniecona i miała 
szczególnie pąsowe usta. Aż się zdziwił i mimo woli przypatrywał się temu. Od 
razu to spostrzegła i objaśniła rzeczowo: - Pan pewno myśli, że mam umalowane 
usta. Nie, to z serca. Kilka niespanych nocy z tachicardią i przerywaniem się 
tętna daje takie przekrwienie błony śluzowej na wargach. Trochę się ostatnio 
przemęczyłam i będę musiała choć na krótko wyjechać. Pewno pojedziemy wszyscy 
troje do Basi. Do mojej starszej córki na Podlasie. Byli sami w obszernym 
salonie służącym za poczekalnię. Nim Tomyski zdążył coś odpowiedzieć, Alicja 
przesiadła się na fotel stojący tuż koło niego. Schyliła mu się prawie do ucha i 
szpnęła powoli. - U nas był Anglik... Z rodzajem wyzwalającego uniesienia, jakby 
zwolniona ze ślubu i niezdolna już nieść sama ciężaru tajemnicy opowiedziała mu 
historię tyfusu plamistego. Odetchnął, kiedy usłyszał, że nie ma już u Świackiej 
tego Anglika. - Musiał się przenieść gdzie indziej, chociaż nie jest jeszcze 
zupełnie zdrowy. Dom pod ścisłą inwigilacją, dostaliśmy naglące ostrzeżenie od 
naszego wywiadu. Trzeba było mieszkanie szybko całkiem oczyścić. Bo, proszę 
pana, Anglik to jeszcze nie wszystko... - Ale pani mi nie powinna tego mówić - 
przerwał Józef. - Dlaczego pani mi to mówi? - A komuż mam ja mówić? Któż ma o 
wszystkim wiedzieć, jeśli nie pan? - jakby ganiąc go zdziwiła się Alicja. I 
nagle przypomniała sobie: - Wie pan, co on powiedział, kiedy był już przytomny? 
Że w Anglii nie ma ani jednego człowieka, który by zrobił dla kogokolwiek bądź 
to, co myśmy zrobiły dla niego. Wpatrzyła się w Józefa pytająco. - Są takie 
sytuacje historyczne, w których jest miejsce tylko na etykę ryzykowną i 
bohaterską. I takie, gdzie wytarcza zwykła unormowana moralność społeczna - 
odpowiedział. - Kto wie - dodał z wahaniem - czy wyższa cywilizacja nie 
likwiduje potrzeby bohaterstwa. Przynajmniej takiego jak nasze. - Może ta ich 
cywilizacja likwiduje potrzebę, a nawet możliwość takiego bohaterstwa. Ale 
świetność tej cywilizacji bardzo zwiększyła naszą zdolność do bohaterstwa. 
Chcemy jakoś dorównać tak wielkiemu sojusznikowi, a nawet go przewyższyć. Czymże 
go przewyższymy jak nie szaleństwem ofiary? Jak nie jakimś bezinteresownym 
dobrodziestwem? - To dobrodziejstwo - podchwycił - którym pani się wywyższyła 
ponad możliwości wszystkich Anglików wobec jakiegokolwiek człowieka, zwiększy 
tylko dystans między nimi a nami. Bo szaleństwo bohaterskiej ofiary wybacza się 
tylko między równymi. Równymi w poczuciu obu stron - podkreślił. Gdy mówił 
półszeptem słowa "obu stron", w sąsiednim gabinecie dentystki wszczął się ruch. 
Ciszę zabiegów przerwał odgłos rozmowy i szczękanie rzucanych do dezynfektora 
narzędzi. Wypuściwszy pacjenta innymi drzwiami na przedpokój, nieduża, wesołej 
twarzy brunetka w białym fartuchu stanęła w progu salonu. Zapraszając gestem 
Alicję, a przyjaznym skinieniem witając Tomyskiego powiedziała: - Proszę panią 
doktór. Zostawszy sam Tomyski zapalił papierosa i czekał w zamyśleniu. Wstydził 
się swego nieprzyjemnego wrażenia, kiedy pani Alicja tak się przelotnie 
spłoszyła po jego przyjściu z maszyną i robotą. Zdawało mu się, że był dzielny 
pisząc swój nielegalny kawałek, a pomnażał tylko wówczas niebezpieczeństwa 
znoszone przez dzielność tej kobiety. Rozumiał teraz, że bała się o niego. 
"Błazen"- pomyślał o sobie bez cienia życzliwości. Był po usłyszanych 
zwierzeniach o tyle zaniepokojony, że w parę dni później zaszedł do kliniki, 
której Alicja była udziałowczynią i ordynatorem. Dyżurny lekarz powiedział mu, 
że doktor Świacka już przedwczoraj wyjechała na wieś. "Widać musiało jej się 
palić pod nogami" - zesmętniał. W ciągu blisko miesiąca nie miał głowy zajmować 
się losem Świackiej, zaprzątnięty mnóstwem rzeczy drobnych lub ważnych, które 
się jednak działy w tę noc bez dziejów. Niekiedy cieszył się w myśli, że wyszła 
obronną ręką z ciężkich okoliczności. Dopiero pod koniec czerwca stanął znów oko 
w oko ze sprawą Świackiej. Któregoś popołudnia zapowiedział się telefonicznie 
reżyser Jerzy Kochański. Przyszedł z opóźnieniem, prawie o zmierzchu. Był 
młodszy od Tomyskiego, nieduży, zwięzły w sobie, pociągłej twarzy o ciemnych 
palących oczach i wąskich ironicznych ustach, robił wrażenie człowieka, co żyje 
z pasją. Tomyski znał go jeszcze sprzed wojny, lubił z nim czasem rozmawiać, a 
niedawno miał w jego mieszkaniu wykład na tajnym kursie Instytutu Sztuki 
Teatralnej. Przywitali się z przyjemnością, a po wstępnych: - Co słychać etc. - 
Kochański zapytał: - Pan zna Świacką? - Tak - potwierdził Józef i zawrzał z 
niepokoju. - Nie wiedziałem, że pan ją zna. - Znam ją dawno. Rok temu nasz kurs 
podziemny odbywał się w domu Świackiej - rzekł Kochański i dodał po chwili: - 
Otóż, proszę pana, trzeba ratować tę kobietę. Te kobiety - poprawił się. Tomyski 
zdrętwiał: - A bo co? - Otóż, proszę posłuchać. I reżyser opowiedział o Angliku 
wymieniając nadto inne niebezpieczeństwa domu Świackiej, których Józef Tomyski 
nie znał. Zrobiło mu się przykro, że ktoś prócz niego, i nawet więcej niż on, 
wie o tym wszystkim, a zwłaszcza że mówi bez ogródek o takich tajemnicach. Po 
prostu męczył się słuchając. - No, dobrze - odezwał się na koniec. - Nie 
rozumiem. Przecież to wszystko, co pan opowiada, należy do przeszłości. Kilka 
tygodni temu spotkałem doktor Świacką i mówiła mi, że dom jest czysty. Czy 
wróciła już ze wsi? - Otóż nic nie należy do przeszłości. Obie wróciły już ze 
wsi. A że nic złego przez ten czas na Filtrowej nie zaszło, popadły w taką 
ufność do swego szczęścia, że wszystko zaczęło się na nowo. - Jak to? I Anglik? 
- Otóż i Anglik. Dostał w czasie rekonwalescencji skrzepu w nodze, tam gdzie go 
wzięli, nie mógł leżeć, zresztą pan wie, co to jest dla lekarza - jego chory. 
Jednym słowem - wrócił. Wróciła także doktór Lindauerowa. Świetne mieszkanie, 
które jej ktoś tam naraił, całą tamtą ulicę mają włączyć do dzielnicy "nur f~ur 
Deutsche". Mniejsza o szczegóły. Dość że mieszkanie Świackiej nadal jest pilnie 
obserwowane. One nie dają temu wiary, taki jest nasz człowiek. Otóż pan jeden 
może przemówić Świackiej do rozumu. Pan jest autorytetem dla niej. Anglik już 
chodzi, może wiać dalej. - No, dobrze. Przemówię jej do rozumu. Ale nie wiem, 
czy córka mnie posłucha. - Jeśli nie posłucha, to zgubi matkę. Świacka jest 
wartością równie cenną jak skład broni czy coś takiego. Trzeba to zrobić prędko. 
Chociażby jutro. - Zrobię to jutro. Zabiorę po prostu "bagaż" Świackiej do nas. 
- Pana też lepiej by nie narażać. Po co Niemcom ułatwiać zadanie. Wyniszczyć 
intelektualistów to ich marzenie numer pierwszy. Zresztą zgoda - Kochański 
przeciął wątpliwości. - To będzie krótko trwało. Za kilka dni wojsko zaopiekuje 
się Anglikiem, a ja znajdę coś dla Lindauerowej. - W razie czego przyjmie ją na 
pewno Ewa Radgoska. No, to zrobione. - Po mgnieniu Tomyski rzekł jeszcze: - Ci 
Anglicy... Myślę, że mogliby znosić los jeńców jak tylu naszych... Anglicy są 
pieszczochami obozów. Nic im tam nie brak. Cały świat staje o to na głowie... - 
Nic, prócz wolności - przerwał Kochański. - Otóż są mniej od nas przyzwyczajeni 
do znoszenia braku wolności. Tomyskiemu przypomniała się sklepikarka z Polnej. - 
No, i ta pewność, że im nikt nie powie: "Idź, bo mnie i ciebie rozwalą". To 
przeświadczenie, że do czego by służył taki Polak, co by nie umiał lekko 
umierać. Jerzy Kochański nie podjął tematu. Zbliżała się godzina policyjna, 
mieszkał zaś dosyć daleko. Podziękował i umówili się, że wpadnie jutro po 
południu, by się dowiedzieć, jak poszło z przewiezieniem "bagażu". Natychmiast 
po wyjściu Kochańskiego Tomyski wtajemniczył we wszystko Ludmiłę, która jak 
zwykle nie okazała zdziwienia, że się o czymś dowiaduje ostatnia. Dyskrecja była 
istotną cechą natury Tomyskiego i odstępował od niej tylko pod naporem 
nieuniknionej konieczności. Nie przejęła się też Lindauerową, gdyż tego rodzaju 
zagrożeni gościli już kilka razy w ich domu. Opowieść o Angliku skwitowała 
dowcipem: - Nasz zwariowany Wawro Nieporęcki był raz w Anglii, a kiedy wrócił, 
powiedział: "Prawdziwy angielski befsztyk i prawdziwego angielskiego gentlemana 
można znaleźć tylko w Polsce". Śmiałam się z niego, a może i miał rację. Ot, 
Świacka! A dziecko? - spytała jeszcze. - Ten wnuczek pani Alicji? - Na szczęście 
został na wsi u ciotki z tą Heleną, która, jak się okazało, też tkwiła w 
konspiracji - przypomniał sobie Tomyski fragment rozmowy z Kochańskim. Zasnął 
już dobrze po północy, ale nazajutrz wstał wcześnie i pobiegł najpierw do 
kliniki na Poznańskiej, gdyż tam spodziewał się rano zastać panią Alicję. Był 
prześliczny letni poranek, jeden z tych, w które słońce i niebo zdają się być 
sprzymierzeńcami człowieka. Toteż stropił się, kiedy w klinice powiedziano mu, 
że pani doktor przyjdzie później, bo miała w nocy ciężki wypadek porodu z 
cesarskim cięciem. Nie zwlekając pojechał tramwajem na Filtrową. Wyskoczył przy 
końcu Skwerku i przeczekawszy, aż tramwaj odjedzie, chciał przejść na drugą 
stronę, ale po pierwszym kroku cofnął się na chodnik i stanął jak wryty. Bo w 
tejże chwili frontowe drzwi kamienicy otwarły się i w orszaku rezedowych 
mundurów ukazały się w nich kolejno trzy osoby. Pierwsza szła doktor Alicja 
Świacka, za nią jej córka, Wanda Orchowska. Trzecią była nie znana Tomyskiemu 
starsza pani o wspaniale semickim profilu i wypukłych zdumionych oczach. 
Jednocześnie rozpoznał, że u brzegu chodnika stoją dwa okryte auta, jakimi 
jeździ gestapo. Świacka i jej córka szły z odkrytymi głowami, patrząc prosto 
przed siebie, i nie widziały go. Były spokojne, a pani Alicja nawet się 
uśmiechała. W czasie gdy kobiety siadały do pierwszego samochodu, z drzwi 
kamienicy wyszło znów paru zbrojnych Niemców, pomiędzy którymi znajdował się 
młodzieniec z głową o lśniących lokach. Znalazłszy się w aucie, młody ten 
człowiek nie usiadł, tylko stojąc wyciągnął ręce w stronę pierwszego wozu i coś 
błagalnie wykrzyknął, lecz słów nie można było rozróżnić. Niemcy bez protestu 
pozwolili mu stać tak i wołać, a gdy auto ruszyło, jeden z gestapowców 
podtrzymał Anglika, który się zachwiał. Grzecznie pomogli mu usiąść. Wszystko to 
trwało może minutę czasu. Auta odjeżdżały. Wtedy dopiero Tomyski spostrzegł i 
usłyszał, że koło niego przystanęły dwie kobiety wiejskie z bańkami po mleku. 
Patrzyły na ogromny profil Zofii Lindauerowej, a jedna z nich rzekła do drugiej: 
- To Żydówka. Jak to je tu znaleźli. A ten cywilny, ten młody, co im tak po 
niemiecku wygrażał, to je, musi, wydał. - Co im dziś, to nam jutro - powiedziała 
druga. - Goła ziemia zostanie z tej Polski. - A co nam jutro, to szkopom 
trzeciego dnia - orzekła pierwsza. Rozdział 24 Miało się ku świtaniu W jeden z 
pierwszych dni marca około dziesiątej wieczorem Józef Tomyski wyszedł do bramy, 
aby czekać na samochód Centrali Spółdzielczej, którym lustrator Sercenko miał po 
niego zajechać. Czekającemu towarzyszył dozorca, Błażej Wiśniaty, jego sumiasty 
wąs i ozdobne rysy twarzy majaczyły niewyraźnie w sinym światełku osłoniętej 
modnym papierem żarówki. - Cóż, panie Błażeju - zagadywał Tomyski. - 
Czterdziesty trzeci rok, a jakoś nie widać końca... Papieroska? - Czemu nie? 
Obaj pośpiesznie obmacali swoje kieszenie i jednocześnie podali sobie ognia. 
Wiśniaty zaciągnął się, odczekał mgnienie i udzielił odpowiedzi. - Koniec, ma 
się rozumieć, bywa każdej rzeczy. Ale kto zrobi ten początek? I sam po chwili 
wyszczególnił: - Cywilizacja. Kultura. Nauka, panie. Inteligencja, panie. A 
wyszło? Z przeproszeniem pana - wielki smród. Czasy! - Czasy! - zgodził się 
Tomyski i wyjrzał przez maleńkie okrągłe okienko umieszczone w drzwiach bramy. 
Na ulicy było ciemno, hałaśliwie od wiatru i pusto. - Ale huragan! I co pan 
powie, panie Błażeju? Rano był mróz, a teraz ciepło jak w kwietniu. - Idzie do 
wiosny... Ale nie każdy jej doczeka... "W górach jest dziś na pewno halny - 
myślał Tomyski. - Ludmiła nie lubi wiatru ani gór. Wątpię, żebym zastał jeszcze 
śnieg w Bukowinie. Wiśniaty chce, żebym z nim pofilozofował, a ja nie mam 
ochoty. Dziwne, tyle się człowiek nawłóczył, a nie byłem nigdy w tej 
Bukowinie..." Wyjrzał znów i spostrzegł, że mrok ulicy zaczyna polśniewać 
nasilającym się niebieskawym światłem. - Jedzie - oznajmił, a w tejże chwili 
czarny kształt samochodu wypłynął bezszelestnie w obręb okienka; zabłękitnione 
latarnie auta przygasły. - Niech pan teraz otwiera. Do widzenia, proszę zaglądać 
do mojej żony, zostaje sama. - Się wie... Pan może jechać spokojny. Szczęśliwej 
drogi. Tomyski zderzył się niemal z ogromną postacią Sercenki. Chwilę łopotali 
połami płaszczy na wichurze. Sercenko stęknął: - Jezus Maria, a walizka? - Mam 
ją w ręku. - To jedziemy? - Jedziemy. Dobry wieczór panu - Tomyski witał się z 
szoferem, który nie od razu spostrzegł wyciągniętą ku sobie dłoń. Jechali na 
Dworzec Wschodni. Miasto było puste, jakby wymiótł. Nie tylko ulice, ale i 
ciemne zupełnie domy zdawały się wyludnione. Sinawe mżenie lamp samochodu 
wyciągało z mroku architekturę stolicy, podobną niemym dekoracjom do tragedii 
przed podniesieniem kurtyny. - Przed strasznym podniesieniem kurtyny - 
powiedział nagle Tomyski do swoich myśli. - Co, proszę? - nie zrozumiał 
Sercenko. - Ludzkość zapędzona do jamy - wyjaśnił, jak mu się zdawało, Tomyski. 
- Jezus Maria, chyba się nie spóźnimy? - odrzekł na to Sercenko. Na Pradze, już 
w pobliżu dworca, Tomyski zobaczył pierwszą ludzką istotę - leżącego na chodniku 
mężczyznę. Mimo że i szofer, i Sercenko zdawali się patrzeć prosto przed siebie, 
wszyscy trzej odezwali się jednocześnie: - Trup! I wszyscy trzej gwałtownie się 
poruszyli. Na spalonym dworcu, w niechlujnie utrzymanej poczekalni był tłok. Źle 
ubrani i objuczeni tobołami podróżni stali, mrowili się albo siedzieli na swych 
jukach i na zabłoconej podłodze. Żadnych ławek nie było. Poczekalnia dla 
tubylców. Ku zdziwieniu Tomyskiego Sercenko wykładał z auta i bagażnika wielkie 
pakunki, wiózł bowiem, jak się okazało, talerze i szklanki dla Kursu 
Spółdzielczego w Bukowinie. Zdobyli wprawdzie tragarza, lecz Tomyski wiedział, 
jak się teraz podróżuje. Patrzył nie bez powątpiewania to na ciężki a kruchy 
bagaż, to na tragaża, którym był, jak na złość, mizerny i zawiędły człowiek. 
Długo stali w duchocie ciżby jak w beczce z kwaszoną kapustą, a nudę oczekiwania 
urozmaicało gnuśne wycie syreny, która się rozległa, gdy wysiadali z wozu i 
odtąd wyła bez przerwy. - Alarm czy co? - zagadnął w końcu Tomyski. - Co, 
proszę? Alarm? Nie wiem - schylił się ku Tomyskiemu ogromny Sercenko, 
najwyraźniej myślący o czym innym. Ale chcąc być uprzejmy zwrócił się do kogoś z 
podróżnych: - Czy to alarm lotniczy, proszę pana? Ów nic nie odpowiedział. 
Natomiast milczący tragarz po dłuższej chwili namysłu odezwał się zmęczonym 
głosem: - Kto ich tam wie. Może alarm, a może nie alarm. Oni tak ciągle. My już 
do tego zwyczajni. W samej rzeczy publiczność nie zwracała na syrenę żadnej 
uwagi. Tomyski zapalił papierosa i też przestał ją słyszeć. Przypomniał sobie o 
niej dopiero, gdy nagle umilkła. Niebawem w poczekalni wszczął się ruch 
zwiastujący możliwość wyjścia na peron. Sercenko i Tomyski wygnietli się przez 
ciasne tłumne wyjście jak przez gardło maszynki do mielenia mięsa. I zaraz 
uderzył na nich z hukiem wiatr szarpiąc rozwiane płaszcze i grożąc zerwaniem 
czapek. Borykający się z naporem huraganu i tłumu wątły tragarz dowiózł bagaż 
Sercenki pod pociąg i oświadczył, że już tych pak nie wstawi, bo nie ma siły; 
dziś właśnie pierwszy raz wyszedł z domu po długiej ciężkiej chorobie. Ale że 
Sercenko był mocny, a Józef Tomyski zwinny, dali jakoś wszystkiemu radę, 
umieścili nie tylko bagaż, lecz także i samych siebie w przedziale szczelnie 
upchanym, nie tak wszelako przeludnionym, jak się zapowiadało sądząc po ciżbie 
szturmującej wagony "dla Polaków". Tomyski nadto roztasowywał niezmordowanie 
bagaże współpasażerów powtarzając z optymistycznym liryzmem: - Zaraz, zaraz. 
Wszystkim będzie wygodnie, na wszystko znajdzie się miejsce, tylko spokojnie... 
Bagaże zresztą były lekkie, wędrowano głównie po szmugiel. Kiedy w przedziale 
trochę się uspokoiło, Sercenko natychmiast zasnął wtuliwszy głowę w poły 
zawieszonego nad nim płaszcza. Tomyski wcisnął się w swoje ćwierć miejsca i 
czekał. Stali bowiem na dworcu jeszcze około godziny. Potem w drodze stali znów 
pół godziny nie wiadomo gdzie pośród bezludnej wietrznej nocy. Ale nazajutrz 
trafili jeszcze w Krakowie na opóźniony pociąg zakopiański. Pociąg był prawie 
pusty, gdyż do kraju fikcyjnego "Goralenvolku" dojazd Polakom z nizin był 
wzbroniony. Dla Kursów Spółdzielczych, traktowanych jako dozwolone 
"przeszkolenie zawodowe", władze okupacyjne robiły wyjątek ze względu na 
posiadany przez Centralę i dotąd nie odebrany Dom Wypoczynkowy w Bukowinie. A 
raczej z powodu, że Treuh~ander Centrali był typem niby z kiepskiej powieści. 
Łapownik, pijak i żarłok, żadnej innej cechy nie dało się w nim wykryć. Brał 
wszystko począwszy od płyty gramofonowej albo termosu. Tego roku dyrektor 
szkolenia Wojciech Fabisz uzyskał przepustki oraz pozwolenie na odbycie Kursu za 
pięć butelek francuskiego wina skradzionego przez sabotażystów z rabunkowego 
transportu Trzeciej Rzeszy.Mówił o tym: "leczymy go z hitlerowskiej lojalności 
szczepionką z ich własnej zarazy". Wagon, którym Tomyski i Sercenko jechali, był 
rozkołatany i zimny, Tomyski drzemał po nie przespanej, Sercenko - po przespanej 
nocy. Tomyski zresztą budził się co chwila i zerkał ku oknu, rozciekawiony, czy 
ciepło i przedwiosenna odwilż nie dotarły jeszcze do gór. Zachwycał się 
czarownym jak sen szcześliwego człowieka krajobrazem Zebrzydowskiej Kalwarii, 
podziwiał rosochatą wspaniałość nagiego starodrzewu liściastych lasów i błękit 
wzgórz, podkreślonych arabeską gałązek i konarów. Odnajdywał w sobie dawną 
wiejskość swych dziecinnych "przygód z naturą" (koncert ptaków) i karcił siebie 
za brak powagi. Powinien był właściwie myśleć o czekających go dwu "wieczorach 
autorskich", z którymi miał wystąpić na świetlicach Kursu, a nie czuł się do 
nich wystarczająco przygotowany. Myślał jednak beztrosko, że oto zasłane suchym 
listowiem zbocza przeświecają gdzieniegdzie plamami śniegu. W Warszawie nie 
lubił brudnego śniegu i chciał już wiosny, ale w górach "postanowił sobie" 
koniecznie zobaczyć zimę. - Tu już widać cokolwiek śniegu - oznajmił koło Makowa 
drzemiącemu towarzyszowi podróży. - W Bukowinie śnieg będzie, że Jezus Maria - 
zapewnił budząc się Sercenko, stały bywalec tych okolic. Zobaczyli śnieg nawet 
już wcześniej. Niebawem wzgórza zapstrzyły się srokato, a wnet i całkiem 
pobielały. Rumiane blaski popołudnia ustąpiły niebu zasępionemu, a koło Nowego 
Targu padał już obfity, ukośnie wiatrem gnany śnieg. Do Poronina przybyli 
spowici w niewątpliwą śniegową zamieć. Był jędrny przymrozek, cięło w twarz 
drobnymi igiełeczkami. Przy wyjściu z poczekalni Sercenko zetknął się od razu ze 
znajomym, wysłanym po nich gazdą. - A to śnieg - zauważył po przywitaniu. - 
Burki są? - J~akoz by nie~e były - odparł gazda z akcentem na "nie". - Someście 
ino dwaj? Nikogo okrom was nie ma? - Someśmy ino dwaj. Nikogo okrom nas nie ma - 
odpowiedział tymi samymi słowy całkiem wreszcie rozbudzony Sercenko. - Za to 
bagaż nielichy. - Aleście spali w drodze, aż wam zazdrościłem - śmiał się 
Tomyski, kiedy upchawszy i przytroczywszy bagaż ruszyli okutani burkami. - Ja 
ciągle jeżdżę i tak się jakoś przyzwyczaiłem spać w pociągu. Ale proszę, ma pan 
śnieg. Co za śnieg, Jezus Maria! Droga szła wciąż pod górę, gazda od czasu do 
czasu zeskakiwał i szedł po boku sań. Za każdym razem rozpoczynał wtedy gawędę. 
- Wieciez, co z wojną? - pytał. - J~akoz tam we Warszawie? T~akoz ni~edobrze, 
jako i tu? - J~akoz ma być? Tak samo z~amęcyć chcą, jako i was - odparł Sercenko 
taką samą mową i tak samo akcentując wyrazy. Ino ze ciepło na d~olinak - dodał. 
- N~a wechrak mróz, a we W~arsawie halny - zaśmiał się. - I u nas wiał. Wcora 
t~akoz była odwilga - oznajmił góral. - Wcora j~achali my ku stacji n~a wozak. 
Po niejakim czasie gazda przestał schodzić z kozła, sanie pomknęły szybciej po 
równiejszym, a nawet lekko spadzistym gruncie. Wiatr ustał. W ciszy spotęgowanej 
szeptem zamieci słychać było drugi, uporczywy i niedaleki dzwoneczek. Nie 
odwracając się góral zapytał: - Jadą te Niemce za nami? - To Niemcy? - zdziwili 
się razem obaj podróżni. Jednocześnie drugie sanki podjechały tak blisko, że 
Tomyski usłyszał tuż koło kaptura burki głośny oddech konia; po chwili uczuł na 
ramieniu miękkie dotknięcie końskiej żuchwy, zmęczone zwierzę jadło śnieg z jego 
burki. Zapadło milczenie cokolwiek wyczekujące i napięte. Raz po raz mijali 
olbrzymie świerki, skrzydlate gałęzie zgięte były ku ziemi pod kożuchami śniegu. 
Nic więcej o tym nie mówiąc, obaj podróżni bacznie słuchali dzwoneczka wciąż za 
nimi jadących sanek. Nagle dzwoneczek zaczął się jakby oddalać, a wreszcie dał 
się słyszeć z innej niż dotąd strony. - Skręcili - mruknął obejrzawszy się z 
trudem Sercenko. Nie oglądając się nawet góral powiedział z kozła: - Z~awyrtli 
ku J~urgowu. Zelżało, zaczęto natychmiast rozmawiać. - Wie pan - rzekł Tomyski - 
lubię tę właściwość mowy góralskiej. Ten ich odmienny akcent. Wspólny chyba z 
Czechami, ze Słowakami, ale to idzie z prawieków, kiedy te języki mało się 
jeszcze różniły. - Co proszę? - zaniepokoił się Sercenko. - Że co? Mają inny 
akcent. Nie zauważyłem. - Jak to? Przecież pan sam tak mówi, jak pan z gazdą 
rozmawia. - Tak? Nie... Co, proszę? - dziwił się Sercenko. - Powiadam, że pan 
świetnie mówi gwarą podhalańską, panie Józefie - wytłumaczył Tomyski Sercence, 
który także miał na imię Józef. - No, może... Jak się tu bywa co roku przez tyle 
lat... - usprawiedliwiał się zbity z tropu Sercenko - to mimo woli... Sanki 
ciągnęły teraz mocno pod górę, gazda ponownie z nich zeszedł, a usłyszawszy 
gawędę podróżnych orzekł: - Mowa nasa jest nien~aucna, ba piekna. Juz my som 
bliziućko - dodał. - Tamto światło hań w~ysoko między smr~ekami to je nase. 
Wkrótce potem Sercenko i Tomyski wchodzili do Domu Centrali. Oszołomieni 
śnieżycą stali bezwładnie w gwarnej sieni oświetlonej kilku jaskrawymi 
karbidówkami (i tutaj okupanci skąpili prądu) otoczeni znajomymi i nieznajomymi 
twarzami, pośród których śmiało się do nich pulchne jowialne oblicze dyrektora 
Fabisza, łyskające podwójnymi szkłami okularów. - Jak się macie, panowie 
Józefowie! Ależ z was dopiero dwa słupy śniegu! Rozdziewajcie się i chodźcie na 
kolację. Prędko! Prędko! - wołał nagląco Fabisz. - Znacie mój system! Ani minuty 
spóźnienia. Czekamy was od godziny. - Ba, kiedy te pociągi... W Makowie staliśmy 
ze trzy kwadranse - wyjaśniali zrzucając burki przy pomocy czyichś wyciągających 
się rąk. - Sercenko! - przypomniał sobie Fabisz. - A szklanki są? Talerze są? - 
O ile się nie potłukły, to są. - Jakie szklanki? - wykrzyknął znad schodów 
zirytowany głos kobiecy. - Szklanki przyszły już wczoraj z Krakowa! Po schodach 
zbiegła wiotka postać o bladej gniewnej twarzy, nad którą pałały tęgim zwojem 
rude, też jakby zagniewane włosy. Rozdrażniony głos krzyczał dalej: - Do chrzanu 
z takim bałaganem! Jedli będziecie te szklanki czy co? Jak się zezłoszczę... - 
Oho, nasza cicha woda już brzegi rwie - Fabisz poprawił okulary i zwrócił się do 
Tomyskiego. - Pozwólcie, panie Józefie... Panno Zuziu... - Chciał ich sobie 
przedstawić i objaśnić Tomyskiego: - To panna Zuzia Wodecka, nasza intendentka i 
karmicielka... Ale panna Wodecka minęła ich i zaperzona szła dalej, wołając, by 
nie wnoszono bagażu Sercenki na górę, gdyż ona nie będzie dzisiaj żadnych więcej 
szklanek inwentaryzowała. W głębi domu zadzwonił przenikliwie telefon. Znów 
zatętniło po schodach. Inny niewieści głos wołał ze wszystkich sił: - Kielce 
meldują, że wysłały talerze i szklanki! Gdzie dyrektor? Kielce przy telefonie! - 
Kielce? Dobrze! Niech pani trzyma Kielce, ja mam do nich interes - i Fabisz 
poniósł żwawo swą korpulentną postać na górę. Dziecięco niewinne oczy Sercenki 
zaczęły się powiększać niemal do rozmiaru przywiezionych szklanek i talerzyków, 
jak u kota w bajce Andersena. - Opera, jak Boga kocham. Czy ten Fabisz nie 
zamówił czasem szklanek we wszystkich odziałach Centrali? O, Jezus Maria! Ktoś 
nawoływał: - Kolacja w pokoju pana Sercenki! Chodźcie, panowie, chodźcie! Ledwie 
umywszy się trochę zdołali przełknąć jajecznicę z kartoflami, przyszedł od 
telefonu Fabisz. - Co? Jeszczeście herbaty nie wypili? Tempo! Tempo! - naglił. - 
Świetlica już się zaczęła! Panie Tomyski, wiem, że pan zmęczony, ale musi pan 
iść na naszą pierwszą świetlicę. To coś dla powieściopisarza. - Nie jestem ani 
trochę zmęczony. Walmy na tę świetlicę. - Tylko przepraszam jego znakomitość, 
ale bez papierosa. U nas pali się tylko na przerwach papierosianych. Pan mnie 
zna. System. Dyscyplina. Tempo. - Taki z pana szatan? Dobrze, już gaszę, 
chodźmy. - A gdzie Sercenko? - Zgubiła się kruszynka... Tyle szkieł nosić, 
dyrektorze, i Sercenki nie dostrzec? - wielbłądzia twarz ogromnego Sercenki 
wyrażała dobroduszne zgorszenie. "Świetlica" widać jeszcze nie całkiem się 
zaczęła, bo przy wejściu tłoczyło się sporo młodzieży i starszych osób. Tomyski 
zatrzymał się, by przeczekać zator na schodach, i wtedy usłyszał za sobą 
przyciszoną rozmowę. - W Warszawie? Obie wzięte? - Wszystkie trzy. Matka, 
siostra i narzeczona. Wczoraj w nocy. - Alek wie? - Skądże? Stasiek z tym 
dzisiaj przyjechał. Ani wiemy, jak Alkowi powiedzieć. - Bidak, pajacuje przed 
chórem i nic nie wie. - Panie Józefie, za mną, za mną - Fabisz przywoływał 
Tomyskiego zagarniającym gestem ręki. Drzwi się otwarły. Młody chór zahuczał 
właśnie męskimi, zadźwięczał żeńskimi głosami: Hej, idem w las, piórko mi się, 
piórko mi się, piórko mi się migoce!@ Hej, idem w las, ziemia dudni, ziemia 
dudni, ziemia dudni, kiej kroce!@ Improwizowanym chórem dyrygował młody chłopiec 
niewysokiego wzrostu, o bardzo jasnych, w tył zaczesanych włosach. Dyrygował 
całym sobą, jak skoczny, ruchliwy pajacyk pełen wdzięku. Chwilami ukazywał się 
jego roześmiany profil o lekko zadartym nosie. - (Aha - pomyślał Tomyski. - To 
ten Alek, co jeszcze nic nie wie". W dwie godziny potem giętki ten chłopak, z 
jednaką gracją prowadzący i śpiewy, i zbiorowe recytacje, poprosił Tomyskiego w 
gromadzie innych amatorów tego hobby o autograf. - Przepraszam - powiedział - że 
nie mamy przy sobie żadnej pana książki - wyciągnął z wewnętrznej kieszonki 
notes - ale niech pan raczy choć tutaj napisać mi coś takiego... No... tak 
szumnie, żeby zapamiętać na całe życie. Tomyski stropił się i poczerwieniał, 
gdyż nie miał talentu do wpisywania "złotych myśli". Wszelakiego rodzaju 
dedykacje zdawały mu się nadto formą niewinnego, ale bardzo staroświeckiego 
snobizmu. Pomęczywszy się chwilę chciał napisać: "Najweselszemu dyrygentowi 
ślicznych pieśni" - ale odczuł to raptem jak coś bardzo niestosownego; on 
wiedział, że matka, siostra i narzeczona skocznego Alka zostały aresztowane. 
Spytał o imię i nazwisko. Młody ułatwił mu zadanie: - Alojzy Hencel - 
powiedział. - Ale nie trzeba nazwiska. Niech pan się choć podpisze. Później 
wlepię kartkę do książki. W parę dni potem Tomyski ujrzał Alojzego Hencla, jak w 
czasie jednego z wykładów Kursu szedł śpiesznie z walizeczką w ręce ku drzwiom 
wyjściowym Domu. - Alek, dokąd pan? - zawołał ku niemu, ale drzwi za Henclem już 
się zamknęły. Józef Sercenko wyjaśnił później Tomyskiemu: - To Ślązak spod 
Cieszyna. Jego ojciec umarł w Oświęcimiu, bo nie chciał podpisać folkslisty. 
Alek z matką i siostrą zdołał się przekraść tu do nas. Jest na fałszywych 
papierach Aleksandra Kota, stąd Alek. I proszę sobie wyobrazić, już w pierwszym 
dniu Kursów przyszła wiadomość, że jego narzeczona, z którą miał brać ślub na 
Wielkanoc, została aresztowana w Warszawie. Także matka i siostra; mieszkały 
razem. - Wiem, przypadkiem słyszałem, jak tu o tym szeptano. - No, i widzi pan, 
Jezus Maria. Chcieliśmy to przed nim zataić bodaj do końca Kursu, to taki fajny 
chłopak. Ale ktoś ich mocno zasypał, bo już tu gestapo zaczęło macać. Musieliśmy 
zatrzeć wszelkie ślady bytności Aleksandra Kota na Kursie. A ten biedak nie ma 
innej drogi, tylko wiać do lasu. Siedzi po uszy w Ak, Jezus Maria. Ale uparł się 
do Warszawy, żeby nawiązać kontakt z aresztowanymi. Są jeszcze na Pawiaku, 
organizacja mu to załatwi. - Wyobrażam sobie, co musi cierpieć... że to przez 
niego. - W pierwszej chwili rozpaczy chciał się sam zgłosić do gestapo.. Ale to 
nic nie da. Za mieszkanie nawet z obcym akowcem grozi Oświęcim, a co dopiero 
syn. I żołnierzowi tego robić nie wolno. Pójdzie do leśnych oddziałów. Jezus 
Maria. Te kobiety może się jakoś wykaraskają. Po powrocie z Kursu będziemy sobie 
nad tym łamać głowy... Wojciech Fabisz dodał jeszcze do tego komentarz: - 
Kursistom powiedziało się, że musi wiać, bo jest poszukiwany przez gestapo. Na 
szczęście poza tym, który przywiózł wiadomość, nikt nie znał przedtem Alka, mamy 
tu młodzież z różnych stron Polski. Ale my znamy każdego z nich. Jeśli można być 
kogoś pewnym na świecie, to tej młodzieży. Tomyski dzielił pokój z gościem Domu 
zaproszonym do Bukowiny dla wypoczynku zdrowotnego. Był to znany działacz 
spółdzielczości rolniczej, chłop nazwiskiem Pawelec, właściwie już po miejsku i 
bardzo dobrze ubrany starszy pan o dość prymitywnie skleconych rysach twarzy, 
ale o ładnych mądrych oczach, dosyć neurasteniczny i frasobliwie zajęty sobą. - 
Mój kaszel mi się nie podoba - mówił ściągając eleganckie skarpety. - Ale myślę, 
że przez dwa, trzy tygodnie to mi się tu poprawi. Chyba, że mam suchoty? - i 
wyciągnął pytająco żylastą szyję w stronę towarzysza noclegu. - Na pewno nie - 
zawyrokował beztrosko Tomyski. - A nawet jeśli, to w pana wieku gruźlica nie 
jest groźna. - Doprawdy nie jest groźna? Mam sześćdziesiąt trzy lata. I męczy 
mnie też astma. Jak pan myśli? Długo można żyć z taką astmą? - Ale choćby i do 
stu lat, o ile wojna pozwoli - zapewnił go Tomyski. - Mój ojciec żył lat 
dziewięćdziesiąt i sześć. I proszę ja pana, nie brakowało mu w tym wieku ani 
jednego zęba. - No, widzi pan... - Tak, ale ja już teraz nie mam połowy zębów. i 
Dawniej ludzie dłużej żyli. - Śmiej się pan z tego - rzekł Tomyski. - Jak się 
zna historię, to się wie, że nasi praojcowie umierali przeważnie w średnim 
wieku. Tłusto jedli, tęgo pili, więc szlag ich trafiał, bo nie wiedzieli, co to 
przemiana materii... - Mój ojciec urodził się i wychował za pańszczyzny, to się 
tam nie przejadał i nie przepijał - oświadczył z wzgardliwą satysfakcją Pawelec. 
- No, to po takim ojcu jest pan dziedzicznie zdrowy. - Gdzie tam, panie. Krótki 
oddech. Duszność. Droga mi widać zaszkodziła. Bo widzi pan, ja panu powiem... 
Ale Tomyski widział i słyszał tylko zgrabnego chłopca dyrygującego śpiewnym 
chórem bez wiedzy o tym, że porażony jest nieszczęściem. I z tym obrazem zasnął, 
zmęczony zresztą całodzienną włóczęgą po górach. Lecz pośród nocy zbudził się z 
dziwnym uczuciem podnieconego niepokoju, podobnego temu, czego doświadczał 
kiedyś za młodu, kiedy zasypiał na chwilę w ziemiance przed oczekiwanym szturmem 
nieprzyjaciela. Miał ponadto wrażenie, że dzwoni mu w uszach. Po chwili 
zorientował się, że to daleko za oknem dzwonią sanki. I to niejedne. Dzwoneczek 
się nasilał, oddalał, przycichał, i nowy dzwoneczek wywijał się srebrzystym 
tonem z nocnej ciszy. "Kto tak jedzie i jedzie? Czyżby górale, coś tak wozili po 
nocy? Czy tu nie ma godziny policyjnej?" - dziwił się trzeźwiejąc wyczekująco. 
Czuł, że te ciche dzwoneczki nie wróżą nic dobrego, i zdawało mu się, że 
sielanka rozśpiewanego Kursu pryska od nich jak bańka wymdlana. Zasnął znowu, a 
kiedy rano zeszli z Pawelcem na śniadanie, cały Dom kipiał, bo już wiedziano, że 
nocą była we wsi łapanka. Niemcy wywlekli ludzi wprost z łóżek na ściągnięte z 
paru wiosek sanie. Pod lufą karabinów użyto do tej akcji samych górali, 
mianowicie wiejskich strażników. Tomyski zaklął w myśli "Psiakrew, polski kulig 
dzisiejszy". Nie czuł grozy ani buntowniczego gniewu, tylko graniczący z 
wrażeniem hańby wstyd. I za poniewierających i za poniewieranych. Nie tylko 
zadawanie, ale i znoszenie pewnych rodzajów cierpienia poniża człowieka. 
"Opracowuje się - myślał - programy przyszłego uszczęśliwienia ludzkości, tak 
jakby się projektowało zacne niewinne małżeństwo dla kobiety unurzanej we 
wszystkich kloakach burdelu". - Kursiści zirytowali się tą łapanką. Będą źle 
słuchali wykładów - martwił się Fabisz. Był bez okularów, co nadawało jego 
astygmatycznym oczom wyraz nieprzytomny i zalękniony. - Mam wolną godzinę - 
dodał - nie moglibyśmy się przejść? - Kiedy indziej, dyrektorze. Muszę 
popracować nad tymi moimi odczytami, czy jak to nazwać. Żałuję, że pan mi 
wyznaczył ostatnie wieczory Kursu. Już bym wolał mieć to za sobą. - To 
intelektualnie jeszcze dosyć surowy element. Niech się otrzaskają z 
zagadnieniami myślenia, słuchania... Ja moich ludzi znam. Wszystko musi być w 
porę. System! - odpowiedział dyrektor Fabisz. Odczekawszy, aż kwękający Pawelec 
zbierze się z pledami na lecznicze werandowanie, Tomyski rozłożył rękopisy i 
zagapił się na przepych porannych blasków nad granatowym pasmem szczytów, 
których część widać było przez okno między rozwarciem bliższych lesitych 
pagórków. "To coś dla Ewy - pomyślał. - Ona by wiedziała, co zrobić z tym 
przeraźliwym krzykiem barw". I wydało mu się, że dziko piękny pejzaż gór marnuje 
się bezowocnie, skoro Ewa nie może go przetworzyć w kompozycję malarską. Raptem 
spostrzegł, że czepia się myślą wszystkiego, co może go oderwać od zamierzonej 
roboty. Ale co właściwie zamierzał? Zebrać luźne uwagi całego życia o sztuce 
pisarskiej, o magii słowa, tak zazwyczaj fałszywie rozumianej, nieodpowiednio 
przyjmowanej? I mówić o tym do młodzieży, co poluje na autografy, jak się zbiera 
znaczki pocztowe? Chciał spłacić cząsteczkę długu, jakim była udzielana mu pomoc 
spółdzielców, ale nie spłaci, skoro przyjął wspaniałe honorarium w postaci 
kilkunastodniowego wytchnienia wśród czystości przyrody od warszawskich 
koszmarów? Ale i tu przecie zaglądają koszmary... Jak powiązać specyficzną 
istotę sztuki z życiem i danym czasem, z którymi jest przecie powiązana, lecz 
jak bardzo inaczej, niż chcą to wiedzieć nie tylko jej mecenasi wszelakiej 
maści, ale także jej konsumenci? Fabisz prosił poczciwie, żeby uwzględnić jakoś 
spółdzielczość, która tak przecież dba o kulturę i estetykę, o duchowe a więc i 
artystyczne "oblicze ruchu". Tomyski miał to, owszem, na myśli, ale wiedział, że 
to będzie dla niego najtrudniejsze, był "podopiecznym", nie ideologiem 
spółdzielczości. Gdy porał się z tą stroną swych "wieczorów autorskich", 
usłyszał hałaśliwy dzwonek ręczny, zwiastujący przerwę obiadową. Wyszedł na 
ganek. Kursiści rozsypali się już po śnieżnych zboczach i polankach 
wykorzystując Fabiszowe "pół godziny ruchu" przed posiłkiem na huczną zabawę w 
śnieżki. Z przeciwległego zbocza zjeżdżała czwórka najmłodszych gości Domu, 
latorośle pracowników Centrali, zabrane z okazji Kursu dla zażycia górskiego 
słońca. Tych Józef Tomyski znał już dobrze i gdy zziajani odpasywali narty, 
podszedł się z nimi przywitać. Jędrek Fabisz, śliczny Karuś Latoski, syn jednej 
z kancelistek Centrali, której mąż był w oflagu, Ryś Jarzębiński, jedynak 
szatniarza Centrali znanego Tomyskiemu z wyprawy po comiesięczny deputat 
żywnościowy - mieli mniej więcej po szesnaście, siedemnaście lat, córka 
Sercenki, Basia, wysłana tu już naprzód z panną Wodecką - nie więcej nad 
czternaście. Rezolutna i śmiała chwyciła Tomyskiego za rękaw kożuszka wołając 
natarczywie: - Proszę pana, pan jest sławny. Niech pan przemówi Karusiowi do 
rozumu. Pan wie, co on robi? Nic, tylko pali papierosy. Ma pełen plecak 
papierosów. A jego mamusia tak prosiła, żeby nie palił. Bo on ma słabe płuca. 
Ten Karuś! Karuś patrzył ocienionymi długą rzęsą zielonymi oczyma na Tomyskiego 
z trochę bezczelnym wyrazem, jakby myślał: "Zobaczymy teraz, co warci są ci 
pisarze". Tomyski stanął na wysokości sprawy. - Co robić, panno Basiu. Żołnierze 
na ogół palą - powiedział. Chłopcy zaśmiali się z tryumfem, Basia ugniotła grudę 
śniegu i rzuciła ją w Tomyskiego, a potem drugą w Karusia. - Nie daruję - 
krzyknął Tomyski zbierając garściami śnieg. - Uwagaaa! - Na odsiecz! - wrzasnęła 
Basia. Niepostrzeżenie wszyscy włączyli się w bitwę śnieżną pełną krzyku i 
śmiechu. Tomyski oprzytomniał dopiero, kiedy jego śnieżka rozprysła się na nosie 
jednej z wykładowczyń Kursu, którą znał jako panią Leonildę. Skoczył 
przepraszać. - Kursiści są zachwyceni - rzekła ocierając sobie twarz. - 
Zachwyceni, że pan się z nimi tak bawi. - To dobrze - odpowiedział - będą 
łaskawiej słuchali ględzenia, którym ich mam uraczyć. Pod koniec Kursu, wczesną 
godziną poobiednią Fabisz, Sercenko i pani Leonilda wyszli z Tomyskim na dawno 
proponowany spacer. Wykład miał świeżo przybyły Anatol Tański, przedstawiciel 
małej, ale czupurnej spółdzielni, należącej do Centrali Społem, ale nastawionej 
opozycyjnie wobec jej zasad, a szczególnie - jej władz. Tański uchodził za 
komunistę, okazywano mu wynikające z przestrzegania tolerancji dość jednak 
oficjalne względy; miał wygłosić dwa wykłady o stosunku spółdzielczości do 
związków zawodowych. - A będzie mówił o marksizmie i o Rosji Sowieckiej - 
skomentowała to pani Leonilda. - Niech mówi. To także trzeba umieć - stwierdził 
lojalnie Fabisz. - Nie my, ale pokolenie kursistów będzie decydować o 
przyszłości naszego ruchu. I od razu zaczęli między sobą o repetycjach 
przedegzaminacyjnych Kursu, z których Fabisz nie był bardzo zadowolony. - Bo pan 
za dużo wymaga, dyrektorze - zaprzeczała pani Leonilda. - Właściwie wszyscy 
odpowiadają bardzo dobrze. - No, tak, Dunikówna jest bardzo dobra. - A Dejborek? 
Czego panowie od niego chcecie? I on ma lepszy podkład społeczny jak Dunikówna. 
Znać życiowe przygotowanie. - A Olejny? - wtrącił Sercenko. - Ten nie tylko gębę 
ma otwartą, ale i głowę. - A Przybyszówna, jak to się potknęła na rachunkowości. 
A taka zdolna dziewczyna. - Kiedy bo pan, dyrektorze, zadaje takie zaskakujące 
pytania... - Ja? Co znowu? Od zapędzania w kozi róg to będzie Tański. Ja tylko 
tyle, że mam system i że nie podpowiadam uczniom, jak zacny ojciec Sercenko. - 
Co, proszę? Jezus Maria! Niektórzy się peszą, a takim warto podpowiadać - mówili 
jedno przez drugie, a Tomyski przypomniał sobie, że jutro ma mieć swój pierwszy 
wieczór autorski. - Ja nie wiem, dyrektorze - napomknął - czy nawet po 
"otrzaskaniu się z zasadami" to, co powiem, nie będzie dla nich za trudne. - Cóż 
takiego? Niech się zaprawiają i do trudnego myślenia. - Och, panie - 
dopowiedziała Leonilda - my ich faszerujemy wiedzą fachową. Nuda to my. Pan im 
da na pewno coś nowego, świeżego. Szli szczytem płaskowzgórza mając z jednej 
strony krajobraz Podhala, wzgórza ginące w sinej dali, a z drugiej piętrzące się 
w całej okazałości kościste pasmo Wysokich Tatr, kamienne, sztywno sfałdowane, 
podbite granatem borów, a w nagich szczytach żłobione modrym cieniem szczelin i 
jaśniejące bielą śniegów na wypukłościach. - Imponujący widok, prawda? - 
upominał się o podziw Sercenko. - Tak - odpowiedział dosyć zdawkowo Tomyski. - 
Po tej strasznej Warszawie człowiek się rzeczywiście odpręża na tych dziewiczych 
pustkowiach. - Ma pan rację, kompletne pustkowie - rzekł Fabisz, który usłyszał 
tylko ostatnie słowo. Rozejrzał się po śniegach, wśród których tkwiły tu i 
owdzie samotne brunatne domy o zabitych deskami albo zamkniętych okiennicami 
oknach. - Niech pan patrzy - wskzywał. - Puste. Puste. Puste. Sami nie ugryzą i 
drugiemu nie dadzą. Tu powinny tysiące dzieci i młodzieży hasać po śniegu. Setki 
turystów z całej Europy. Niemcy kradną nam nawet powietrze. - Jaki pan 
niecierpliwy, Jezus Maria - ofuknął go łagodnie Sercenko. - Za rok, za dwa 
najdalej będziemy wolni, zbudujemy tu Sanatorium Centrali, że świat nie widział 
takiego. - Zresztą i ta chwilowa pustka ma swoją wartość - rzekła poczciwie 
Leonilda (Tomyski już wiedział, że się nazywa Kosikowa). - W tej ciszy lepiej 
się czuje piękno widoków. Na przykład lasy świerkowe... Nasza jedyna zimowa 
zieleń... - Może to kwestia wspomnień dzieciństwa, wychowałem się między 
liściastymi drzewami. I o ileż piękniejsza wydaje mi się ich mężna zimowa nagość 
- rzekł przekornie Tomyski. - Ile rozmaitości w tym, że się tak odmieniają na 
każdą porę roku. Spójrzcie tylko - wskazał na przydrożne jesiony. - Jaka to 
prześliczna dziergana koronkowa robota. Popatrzcie na barwę tych gałęzi. Mówi 
się - czarne. A to wcale nie czarne. To gra całą gamą najcieplejszych kolorów 
kremowych, różowych, brunatnych, popielatych... Pan tego nie zauważył, 
dyrektorze? - Przyznam się, że nigdy mi nie przyszło do głowy, aby drzewa bez 
liści mogły być piękne - z udaną skruchą rzekł dyrektor, lecz pani Leonilda 
uprzejmie podtrzymała Tomyskiego: - Jeżeli pisarz tak mówi, to musi w tym coś 
być - zaopiniowała ulegle. - Owszem, owszem, będę się odtąd przypatrywać drzewom 
bez liści. Fabisz spojrzał na zegarek i zaczął naglić: - Pani Leonildo, na nas 
już czas. Prędko! prędko! Ani minuty spóźnienia! Znacie mój system. Tomyski 
zażartował w myśli: "Góry nie tylko dlatego się marnują, że nie maluje ich Ewa, 
że ich nie lubi Ludmiła..." Wałęsał się długo po zboczach grzęznąc w zaspach, 
gubiąc i odnajdując wydeptane w nich ścieżki. W końcu pobłąkał się między 
wyżynami zabarwionymi już fioletem nocy w dolinach a różem zachodu na 
wyniosłościach. Rozglądał się niepewnie, ale nigdzie nie widać było Domu 
Centrali, cisza górskiego mrozu potęgowała wrażenie manowca i osamotnienia. 
Nagle wydało mu się, że ta cisza podzwania słowem, od którego się wzdrygnął. 
Było to słowo "Maria", słyszał je zrazu w blednących śniegach i pociemniałych 
borach, a potem we własnych ustach i wnet całe jego wnętrze zabrzmiało 
nieprzyjemną rozmową. "Cóż chcesz, odkryłam w sobie wreszcie moją duszę 
żydowską, duszę pośrednika" - szydziła Maria, gdy odwiedził Lwów blisko półtora 
roku temu w listopadzie i gdy wyrzucał jej, że się tak ostentacyjnie wystawia na 
niebezpieczeństwo ryzykując handel alkoholem czy owocami. "Wśród tylu możliwości 
śmierci ginąć przez czczą fanfaronadę to zbrodnicza głupota - mówił bez ogródek. 
- Tu we Lwowie nie mogę dla ciebie zrobić nic, w Warszawie podejmuję się tak cię 
ukryć, że cię oko ludzkie nie zobaczy, aż póki Niemcy nie pójdą sobie precz!" - 
"Obłąkane pomysły! Na tyle jestem zarażona polskością, że nie zniosłabym życia w 
takim schowku. Z wrzaskiem rozniosłabym tę skrytkę..." - "Nie mogę uratować 
wszystkich ginących, ani Żydów, ani Polaków - upierał się. - Może nie uratuje 
siebie, ale chcę spróbować uratować ciebie. Wiesz doskonale, że na nic 
osobistego nie liczę. Wszystko wygasło, spopielało i zamarzało". - "To się tak 
mówi. Uratuj starą, brzydką, nieznajomą Żydówkę... Też bezinteresowna 
zasługa..." - "Nie będę specjalnie takiej szukał i nie o zasługę idzie. Ale 
wypraw do Warszawy męża i syna. Postaramy się znaleźć azyl dla was trojga". - 
"Nonsens. Ignaś pójdzie do partyzantki, a Ned? Wciąż jest ekspertem naukowym w 
swojej fabryce, wierzy w niemiecki kult nauki, uważa się za wyjątek nie 
podlegający prześladowaniom ani śmierci. Brzydzi się mną i odetchnie, jak zginę, 
a sam będzie tylko zdziwiony, kiedy go spotka to samo. Na litość Boską, zostaw 
mnie! - krzyknęła raptem. - Nawet nie wiesz, jaką ty burzę chcesz rozpętać... 
Taki pisarz! I taki brak wyobraźni!" - wybuchnęła znienacka głośnym histerycznym 
szlochaniem. Zdumiał się, jak brzydko wyglądała w płaczu, zgorszył się, że to 
dostrzega. Zdjęły go litość i trwoga. Zostawił ją. Warszawskie miesiące 
wypełnione czym innym... wiadomość o aresztowaniu Marii z synem Ignacym... 
głuche wieści o ich zwolnieniu za pieniądze i klejnoty rodzinne i niebawem o ich 
ponownym arestowaniu... Alicja Świacka z córką Wandą i Zofią Lindauerową 
wywiezione do Oświęcimia, tam wszystkie trzy umarły. Plączą się w pamięci słowa 
mleczarek, co patrzyły na ich wsiadanie do samochodu gestapo: "To Żydówki. Co im 
dzisiaj, to nam jutro. Goła ziemia tu zostanie z tej Polski. A co nam jutro, to 
szkopom trzeciego dnia"... - To jedyne epitafium, które uczciło śmierć trzech 
kobiet wyprowadzonych z domu w piękny letni poranek - stwierdzał Tomyski jałowo. 
Początek masowej likwidacji Żydów... nieliczne udane ocalenia poszczególnych 
osobistości... trochę dzieci... Treblinka... koszmar komór gazowych i tłumnych 
rozstrzeliwań... Żydzi u wszystkich znajomych... Zdekonspirowany przez 
szantażystów Maurycy Ersztyn_wydawca i ktoś z lwowskich Erszytnów u Tomyskich... 
znalezienie dla nich pewnego, bezpiecznego schronienia... tych więc tylko 
Ersztynów udało się Tomyskiemu z pomocą przyjaciół ocalić, ale nie Marię... List 
od wspólnych znajomych ze Lwowa: "8 grudnia Maria odjechała w nieznane". Inną 
drogą - szczegóły: z więzienia na Łąckiego wywieziona zatłoczoną Żydami 
ciężarówką w znanym całemu Lwowie kierunku masowych mordów nad rowami kopanymi 
rękoma skazańców. Mętne wiadomości o synu, wywiezionym jakoby nazajutrz, ale w 
innym kierunku. Benedykt Ersztyn zaopatrzony w "aryjskie" papiery (zresztą 
najwrażliwiej rozróżniające oko nie wzięłoby go za Żyda) wyjechał dokądś, 
podobno do Krakowa, zagrożony śmiertelnie od całkiem nieoczekiwanej strony, bo 
rakiem wątroby... Przyszła z tym wszystkim do Tomyskich Madziunia Wendlowa z 
twarzą zalaną łzami, co wzbudziło w Józefie rodzaj podejrzliwej tkliwości nie 
pozwalającej mu przez chwilę zrozumieć tego, co się stało. "Byłem pewien - 
powiedział wtedy - że pani zaledwie zna Ersztynów". - "Jak to? Byłam z Marią na 
ty - wyjąkała. - Nie, nie byłam - zaprzeczyła natychmiast. - Ale tak o niej 
myślę teraz, kiedy umarła. Jakby ginący stawali mi się rodziną". Tak, 
problematyczna Madziunia miała w sobie coś, co by można nazwać geniuszem 
współczucia i przyjaźni. Mniejsza o to. Ale... "teraz, kiedy umarła" Oczywiście, 
Maria nie żyje. Ktoś znany Tomyskiemu widział jej "odjazd w nieznane" (może jej 
kochanek, skoro wystawał pod więzieniem), widział, jak się przeżegnała i ze 
złożonymi rękoma zdawała się pogrążona w modlitwie z twarzą "kamienną i 
tragiczną". Tu nie mogło być wątpliwości. A jednak Tomyskiemu wszystko zaczęło 
się zdawać nierealne i bez znaczenia, z całą natomiast pewnością realna była 
Maria w stopniu po prostu niewiarygodnym, z siłą, z jaką nie istniała nawet za 
życia. Dawna obsesja naśladowania jej głosu, śmiechu, stylu rozgościła się w nim 
jak inkub niesamowity. Odzywał się jej intonacją i jej zwrotami mowy. To się 
działo niechcący, bez wspominania zmarłej, ale gdy tylko poczuł w swym ruchu i 
posłyszał w swym głosie Marię, stawał się jak pijany z dziwnej pogrobowej 
radości, że ona żyje w nim. Czasami zdawało mu się, że on sam jest złudzeniem, 
żyje naprawdę tylko Maria pod jego postacią. Doszło do czegoś więcej. 
Rozprzestrzeniła się nie tylko w jego wnętrzu (choć nie w jego czasie obecnym 
należącym do wszystkiego prócz niej), lecz i w jego całej przeszłości aż do 
dzieciństwa. Nie było jej wtedy jeszcze na świecie, a gdy musnął pamięcią tamte 
czasy i miejsca, widział ją chodzącą po wszystkich ścieżkach wrombczyńskiego 
ogrodu, małą ognistą dziewczynkę ze zbyt długimi nogami, z odrobinę za wysokimi 
ramionami, przez co wyglądała jak ptak stroszący się do lotu. Nie z Ewą, z Marią 
chodził do starego kowala, Popiołka_vulcanusa, słuchał koncertów ptaków, 
podziwiał, dwuznacznie zazdrosny, Todra w niebieskim szaliku. Albo pierwsza 
wojna światowa, ów nawał wstrząsających faktów, zamykała mu się teraz w jednej 
sprawie. Był to czas, kiedy Maria między 12_#16 rokiem życia przebywała z 
rodzicami w Wiedniu i chodziła tam do szkół. Kiedyś mu o tym wspominała i jak 
żałował, że nie wypytał był ją wtedy o szczegóły; jakim brakiem w jego biografii 
zdawało mu się, że tak oto nigdy nie miał wiedzieć, co się z nim właściwie 
działo przez te pamiętne lata, skoro nie żyła już na świecie, w żadnym "dziś", w 
żadnym "jutro"... Tylko... czy rzeczywiście nie żyła? Nie było jej ciała, jej 
pogrzebu, jej grobu, właściwie przepadła bez wieści. Z jej ryzykancką brawurą, 
czy nie mogła uciec z transportu? Lub w inny sposób zostać cudownie ocalona? 
Wskutek nowej obsesji widział ją teraz, już nie w sobie, ale gdzieś za granicą, 
żyjącą w świetnej kondycji cynicznego pohańbienia, lub na odwrót - po 
fantastycznych przygodach w tryumfującej roli świadka zbrodni głoszącego nie 
wierzącemu światu okrutną prawdę. To znów oglądał ją wynędzniałą, w łachmanach, 
kryjącą się po lasach i wertepach, by wreszcie dobrnąć do jego progu. Słyszał ją 
dzwoniącą, widział siebie otwierającym jej drzwi, dostawał zawrotu głowy od 
niemożności wyobrażenia sobie, co miało i mogło dalej nastąpić Jak możliwe było 
to rozwianie się w tak absolutnej niewiedzy, czym był i czy w ogóle był w 
istocie jej koniec? Nie wierzył w jej śmierć i nie mógł, nie chciał nawet 
wierzyć w jej życie. Ta myśl była odmętem przerażenia, że znów jej grozić 
będzie, co już grozić przestało, była chropawą jak strup zarazy grudą cierpień i 
namiętności, którą znów by musieli przeżyć... "Nawet nie wiesz, jaką tu burzę 
chcesz rozpętać..." - ach, te słowa pamiętał z lubością i odrazą. Raptem 
atramentowo już czarna szczelina górskiego masywu przekręciła mu się poziomo, 
ujrzał w niej odrażający zbiorowy grób, skrwawioną Marię, padającą do tego dołu 
i zasypywaną twardymi bryłami, zanim jeszcze skonała. Pojął od razu 
nieodwołalność jej śmierci, przeszył go ból ostry jak iskra elektrycznego prądu, 
błękitniejący pezjaż górski stał się nagle połamaną kataklizmem ruiną ziemi, z 
której uszło życie, skoro uszło z niej życie Marii. Ale kiedy ujrzał w 
nieoczekiwanej stronie świecący wszystkimi oknami Dom Centrali i przyśpieszył 
kroku, żeby znaleźć się jak najprędzej między ludźmi, wszystko i w nim dobiegło 
swego końca. Góry przybrały na powrót swoje odwieczne, mroczniejące pod 
pierwszymi gwiazdami kształty, a zamęt noszący imię "Maria" był już tylko żałobą 
po jednej z mnóstwa bestialsko pomordowanych. W sieni Domu oddano mu pocztę, 
spłoszył się niecierpliwie, że nie było codziennego listu od Ludmiły, zdziwił 
się, że dostał widokówkę od... Madziuni Wendlowej. Jej reakcja na śmierć Marii 
cokolwiek ich zbliżyła, ale przecież nie zawiadamiał jej nawet o wyjeździe do 
Bukowiny. Nieważne... Pierwszy wieczór Tomyskiego nie przyniósł mu powodzenia, 
był nawet chyba fiaskiem. Oklaskiwano go, ale nie wywołał żadnej dyskusji, a 
więc pewno - żadnego zainteresowania. Zyskał tylko to, że kursiści, oswojeni z 
nim od czasu wspólnych wypraw na narty i zabaw w śnieżki, liczniej niż przedtem 
prosili go o autografy. Niektórzy chcieli też wiedzieć, jakie jest jego zdanie o 
tych lub owych książkach, z których żadna nie była jego książką. Drugi wieczór 
wypadł w przededniu zamknięcia Kursu. Młodzież była rozgorączkowana i zmęczona 
całodziennymi egzaminami. W dodatku kiedy schodzili do jadalni służącej zarazem 
za salę wykładową i świetlicę, pani Leonilda rzekła do Tomyskiego półgłosem: - 
Fabisz tak się źle czuje, że o mało dzisiaj nie zemdlał. Serce. On zanadto 
szafuje swoją energią. "Masz tobie - zmarkotniał Tomyski - to nie są najlepsze 
warunki, ale trudno..." - zgasił papierosa widząc schodzącego Fabisza i był 
pewien, że dyrektor zaraz do niego podejdzie ze słowami: "Tempo! Tempo! 
Zaczynamy, panie Józefie" itp. Tymczasem Fabisz minął go mówiąc do kogoś w 
przejściu: - Jest Lamot. Jednocześnie Tomyski uprzytomnił sobie, że już od 
chwili słyszy poprzez gwar wnętrza dzwonek sanek. Drzwi się otwarły, cały 
personel Kursu witał krępego mężczyznę okutanego w futro. - Lamot przyjechał! 
Jest pan Lamot! Bogdan Lamot przyjechał! - podawano sobie z ust do ust i w 
wielkiej sieni przyciszyło się wyczekująco. Lamot był znanym recytatorem, 
piosenkarzem i dowcipnisiem, specjalistą od urządzania i prowadzenia popularnych 
widowisk w dobrym guście. A także - "podopiecznym" Społem. Od czasu wojny żaden 
Kurs, żadna świąteczna uroczystość czy odprawa lustratorów spółdzielczych nie 
odbywały się bez jego ryzykownych występów, co umożliwiało mu przetrwanie 
okupacji, zwłaszcza że potrafił uzyskiwać honoraria najwyższe. Tomyski przepadał 
za jego rodzajem sztuki, ucieszył się też spontanicznie z jego przybycia. Nie 
dziwił się, że postanowiono tak atrakcyjną "gwiazdą" zakończyć artystyczne 
wieczory Kursu. - Józef Tomyski - Bogdan Lamot - przedstawił ich sobie Fabisz. - 
Jakżebym nie znał... - odpowiedzieli jednocześnie z wylaniem, ale w oczach 
obydwu lśnił niepokój. Lamot miał szeroką wygoloną twarz o błazeńskich ustach od 
ucha do ucha, bystrych czarnych oczach, rozległym czole i ciemnych, do góry 
zaczesanych włosach, spadających mu obficie aż na kołnierz. Wedle zwyczaju 
pytano go, jaką miał drogę. - Znakomitą - odpowiedział soczystym barytonem - 
skoro spadając z piątego piętra nie zabiłem się ani trochę. Bo tym jest dzisiaj 
dla Polaka dojechać do polskich gór. Wszyscy zaśmiewali się kontenci, że 
ulubiony "Bodek" zgodnie z oczekiwaniem już ich poczęstował próbką dowcipu. 
Tomyski uzmysłowił sobie, że dostał groźnego konkurenta. "Po co ten Fabisz dał 
mnie na jeden wieczór z Lamotem? - zafrasował się. - Ludzie będą tylko czekać, 
żebym czym prędzej skończył, a jeśli on wystąpi pierwszy, to ja z natury rzeczy 
będę nie do zniesienia, popsuję nastrój". Świetlica opróżniła się, bo Lamot 
musiał zjeść kolację, ale w końcu Tomyski zasiadł przy prezydialnym stole mając 
z jednej strony Fabisza z jego złym stanem serca, z drugiej - Anatola Tańskiego, 
który nie cierpiał Fabisza, Tomyskiemu zaś okazywał cokolwiek ironiczny 
szacunek, a przy pierwszym powitaniu obdarzył go wątpliwym komplementem, 
oznajmiając grzecznie: "Moja żona zachwyca się pańskimi książkami". Za Tańskim 
siedział Bogdan Lamot uderzający leciutko palcami obu rąk po stole. Jego 
wyrazista ruchliwa twarz usiłowała przybrać wyraz anielskiej cierpliwości, z 
jaką pewny swego sukcesu artysta przeczekuje poprzedzające jego występ, a zgoła 
dla niego nierzeczywiste cudze popisy. Pogrążona w półświetle karbidówek sala 
przedstawiała zagadkową mozaikę głów, niewyraźnych twarzy i spojrzeń 
gdzieniegdzie połyskliwych. Tomyski zaczął od charakteryzującego wiek XX 
przyśpieszenia się życia i od rozmaitości czasu, innego dla każdego rodzaju 
działalności człowieka. Powstawanie utworów literatury i sztuki rządzi się 
własnym czasem, którego tempo nie może być dowolnie zmieniane i który do czasu 
obowiązującego czy właściwego dla innych...e_e_e... odmiennych... e_e_e... 
funkcji życia może się stosować tylko w pewnych szczególnych okolicznościach... 
- czytał pomału, a chwilami przestawał rozumieć to, co czytał. Za to coraz 
głośniej słyszał toczące się w nim jakby osobną strugą myśli: "Fabiszowi zaraz 
może się zrobić niedobrze... Sprawdza swoje tętno... Co znaczy ta cisza sali? 
Posnęli czy zasłuchani? Lepiej byłoby mówić, jak czytać... Lamot się nudzi... ja 
się męczę... Co robić? Tański świdruje mnie oczyma... nieprzyjaźnie... Myli się 
rozumiejąc, że mówię przeciw niemu... To mi przeszkadza..." Skręcił na 
konieczność autonomii literatury i sztuki, jako jedyną rękojmię zapewniającą obu 
swoistą możność oddziaływania na życie... - Możność zrealizowania powiązań 
twórczości artystycznej z życiem społecznym, niewątpliwych, ale polegających nie 
na tym czego się zazwyczaj wymaga od literatury, plastyki, nawet muzyki... 
Płomień jednej z karbidówek wytrysnął nagle w bok niby sztylet albo syczący 
jadowicie żmijowy język. Pękate wnętrze karbidówki rozbrzmiało kruczeniem i 
bulgotaniem, sala się zaruszała, tu i owdzie parsknęły śmiechy, ktoś zawołał: 
"Przykręcić wodę!", a karbidówka dalej warczała i błyskała, jak żywy stwór 
płatający humorystyczne figle w nieodpowiedniej chwili. Ogromny Sercenko wstał i 
przykręcił wodę, karbidówka uspokoiła się, ale zaczęła przygasać. Sercenko znowu 
wstał i przez chwilę regulował niesforną wodę. Nastała cisza, płomień stał się 
znów nieruchomy, podobny do wielkiej oślepiejącej konwalii. Tomyski zacinając 
się czytał: - ...ale wchodząc w orbitę tych powiązań sztuka i literatura muszą 
pozostać sobą, aby mogły dać ludziom to, co jest ich istotą, a czego zbyt rzadko 
po nich się oczekuje... Ktoś zbiegł głośno po schodach i do sali zajrzała 
rudowłosa panna Wodecka. - Telefon do pana dyrektora! - krzyknęła gniewnie, 
tonem zupełnej pewności, że przerywa głupstwa dla rzeczy bezspornie ważnej. Sala 
tłumnie westchnęła, poprawiła się na ławach i krzesłach, zagadała i zakaszlała. 
Fabisz zrobił ruch, jakby chciał wstać, ale tylko nałożył swą drugą parę 
okularów i spojrzawszy przelotnie, a razem jakby niecierpliwie na Tomyskiego, 
powiedział w stronę drzwi: - Przyjąć telefonogram i nie przeszkadzać. Tu powiódł 
okiem po sali, a jego pulchna, dziś trochę osunięta twarz zdawała się mówić z 
tryumfem: "O jak ja załatwiam sprawy. System. Skuteczność. Tempo". Panna Wodecka 
zatętniła z powrotem po schodach, Tomyski męczył się dalej. Zerknął na położony 
przy rękopisie zegarek i przestraszył się. Do przeznaczonego mu czasu brakowało 
już tylko dziesięć minut. Przerzucił kilka stron mówiąc na pamięć: - Bo trzeba 
zawsze pamiętać tę prostą prawdę, obowiązującą zarówno jednostki, jak 
instytucje, jak narody... Prawdę, która mówi: można i należy stawać się sobą 
doskonalszym, sobą sprawniej przystosowanym do płodnych przemian życia. Lecz 
stokroć lepiej zginąć i nie być, niżeli przestać być sobą i udawać to, czym się 
nie jest... Gdy dopowiadał tych słów, sala całkiem niespodziewanie zawrzała 
oklaskami. Stropił się, że wzięli jego słowa za upragniony koniec odczytu, ale 
intensywne zamilknięcie i znieruchomienie audytorium upewniło go, że właśnie 
zaczęli słuchać. Przeszedł na karkołomne dla jakiejkolwiek twórczości duchowej 
warunki, w jakich toczy się od wieków historia Polski. - Niech nas nie łudzi - 
czytał - potęga i rozkwit szesnastego wieku; już w piętnastym pojawiły się 
pierwsze projekty rozbioru Polski zażegnane zwycięstwem grunwaldzkim, które 
gdyby nawet zostało lepiej wykorzystane, nie zabezpieczyłoby nas przed 
późniejszymi katastrofami. W siedemnastym wieku przepaścią ziało z każdej strony 
i już wtedy nieznany poeta pisał "ku pokrzepieniu serc": Trzymają się samymi 
wsparci upadkami.@ Szczególnym od państw innych zwyczajem i darem,@ czy 
szczęsny, czy nieszczęsny los igraszki stroi,@ niewzruszeni jesteśmy. Pod takim 
ciężarem@ walić się świat powinien. Polska przecie stoi...@ Ledwo przebrzmiały 
te słowa, rozległ się huragan oklasków i trwał przez długą chwilę. - ...Ale nie 
wystarcza stać - Tomyski usiłował dojść do swoich końcowych wniosków. - To za 
mało na dowód konieczności naszego istnienia, naszej niezbędności dla świata. I 
to nie może być wiecznym alibi dla słabości naszej literatury czy sztuki... Nikt 
go nie słuchał, oklaski się wzmagały, Tomyski zamilkł i oglądał się niepewnie na 
siedzących przy stole. Mieli niewyraźne miny, Lamot palcami o palce z lekka jak 
gdyby klaskał. Nagle stało się coś jeszcze bardziej nieprzewidzianego. Cała sala 
wstała i dosłownie zagrzmiała pieśnią: Oto dziś dzień krwi i chwa_ały,@ oby 
dniem zwycięstwa był!...@ Teraz wstali i panowie zza stołu, a Tomyski zrozumiał. 
Słuchacze przyjęli do wiadomości z jego rozprawy tylko zdanie, że "lepiej 
zginąć, niżeli przestać być sobą (czyli Polską)" i zacytowaną sforę, której nie 
dano mu już zinterpretować. Podbiegano, ściskano mu ręce, dziękowano za 
"wspaniały wieczór", pani Leonilda go ucałowała, Sercenko powtarzał: "Winszuję 
sukcesu, brawo, brawo" - choć Tomyski podejrzewał, że poza incydentem z 
karbidówką i końcowymi owacjami niewiele więcej doszło do jego zacnej 
świadomości. Fabisz, wyraźnie zaniepokojony i chcący kończyć już wieczór, 
podnosił rękę i wołał: - Papierosianej przerwy nie będzie! Bogdan Lamot ma głos! 
Lamot jednak podskoczył ku niemu i coś szepnął. Snadź nie chciał zaczynać 
bezpośrednio po takim uniesieniu patriotycznym, bo Fabisz wołał z kolei: - 
Papierosiana przerwa będzie! Ogłaszam przerwę dziesięciominutową! Zrobił się 
rumor, ktoś otworzył okno, wionęło mroźną świeżością, do Tomyskiego podszedł 
Anatol Tański z wyrazem pytającego zainteresowania w oczach. - Szkoda, że panu 
nie dali skończyć - powiedział. - Ostatnie słowa, które ja tylko chyba 
słyszałem, zapowiadały coś ciekawego... - Nie były obliczone w każdym razie na 
taki efekt - obaj podali sobie ognia. - Ludzie biorą z pisarza to, co chcą, nie 
dbając na intencje ani konteksty. Trochę to deprymujące. - Albo biorą to, czego 
pisarz chce bezwiednie - rzekł z naciskiem Anatol Tański. - Wy wszyscy, nawet ci 
z was najlepsi, i nawet jak o tym nie mówicie, macie zawsze na myśli trochę 
tylko poprawniejsze wydanie Polski przedwojennej. Panie, to taki "odrodzenizm 
utopijny". I to źródełko wyschnie, jak wysechł socjalizm utopijny. Tu przyjdzie 
zupełnie nowe, ludowe państwo i wszystkie stare będzie wykorzenione. - 
Przyjdzie... - Tomyski wpatrzył się w Tańskiego zmrużonymi oczyma krótkowidza. - 
Pan snadź lepiej wie ode mnie, co ja myślę... - Wysoko cenię pana publicystykę, 
zawsze służył pan sprawom postępu i demokracji. Ale bestialstwo niemieckiego 
najazdu sprawiło, że najpostępowsi ludzie popadli w skręt prawicowy... - 
Winszuję oryginalności... że nie użył pan zwrotu "odchylenie prawicowe". Ale 
dlaczego nie zaproponował pan dyskusji? Chętnie byśmy posłuchali. - Bo i ja znam 
"własny czas" każdej rzeczy - uśmiechnął się Tański zagadkowo. - Lamot będzie 
miał trudne zadanie - dodał - po takiej manifestacji... Bogdan Lamot zdobył 
jednak wszystkich od razu, a kiedy po kilku aluzyjnych "bajkach" zarecytował 
ustęp z "Pana Tadeusza": "O roku ów! kto ciebie widział w naszym kraju!..." - 
został na rękach młodzieży wyniesiony z sali. Nazajutrz, kiedy Tomyski wybierał 
się na ostatni spacer w góry, ktoś do niego zapukał. - Przepraszam pana... Czy 
można? Dwa słowa... Nazywam się Dejborek... Tomyski spojrzał w krągłą ogorzałą 
już od marcowego słońca twarz i rzetelne, żółtawe oczy bardzo młodego człowieka. 
- A, to pan jest ten Dejborek, co ma taki dobry podkład społeczny. Słyszałem o 
panu wielkie pochwały. Niech pan wejdzie... - Nie chciałbym przeszkadzać... Tak, 
to ja... I pan o mnie słyszał? - chłopak zaczerwienił się mocno. - Ja tylko 
chciałem pana prosić... poufnie... Bo my tu dzisiaj robimy po południu małe 
zebranie kolegów... Tych, co pracują w ruchu ludowym i robotniczym. I zapraszamy 
pana... jako gościa. Byłby to dla nas wielki zaszczyt... Czy pan zechciałby 
przyjść? O trzeciej, pokój numer pierwszy, na dole, naprzeciw jadalni... Tomyski 
poczęstował młodego papierosem, ale Dejborek nie palił. Sam więc zapalił, 
wpatrywał się przez chwilę w płonącą zapałkę, zgasił ją i zaniechał cisnących mu 
się na usta pytań. - Dobrze - powiedział. - Przyjdę. I bardzo dziękuję. - My 
dziękujemy. Wie pan... właśnie dostałem telegram. Urodził mi się syn... Taki 
byłem niespokojny... Bałem się... że zawalę egzaminy. Ale dałem radę... "Ba - 
pomyślał Tomyski - to rzeczywiście różnostronne przygotowanie życiowe..." - 
Winszuję... wygląda pan na siedemnaście lat. - Mam już dwadzieścia trzy, a dwa 
lata jestem żonaty. Tomyski wyszedł. Na północnych stokach było jeszcze 
mroźnawo, ale ze szczytów kurzyło się białym dymkiem parującego śniegu, z 
południowych zboczy płynęły strumienie roztopów, na gałęziach jesionów 
pogwizdywały szpaki. Schodząc rozmiękającą ścieżką na polankę, zobaczył trzy 
leżące, do pasa obnażone postacie i drgnął, gdyż wydało mu się, że widzi trzech 
zabitych w kałuży krwi. Ale to tylko w oczach zrobiło mu się czerwono wskutek 
patrzenia w słońce. Leżącymi byli Ryś Jarzębiński, Andrzej Fabisz i Karuś 
Latoski - zażywali ostatniej słonecznej kąpieli w śniegu. Z lasu wypłynęła na 
nartach Basia Sercenko. - Świetnie, że pan tu jest! - krzyknęła zatrzymując się 
ostro. - Niech pan patrzy, co te chłopaczyska wyrabiają. Karuś na pewno się 
zaziębi! Pan im przemówi do rozumu, dobrze! Wszyscy się pozaziębiają. - Nie. Oni 
się już nigdy nie zaziębią... - spostrzegł, że mówi od rzeczy, i dodał: - 
Przecież podłożyli sobie koce. Hej, chłopcy! - zawołał. - Wstawajcie! Basia wam 
każe wstać. Po skróconej uroczystości zakończenia Kursu i rozdania świadectw 
czwórka "dzieci", pani Leonilda, Fabisz, Lamot i paru kursistów odjechali 
spiesząc z różnych powodów. Z pewnym zdziwieniem Tomyski stwierdził, że na 
pierwszym wózku (odwilż nasilała się z godziny na godzinę) obok Fabisza zasiadł 
Anatol Tański. Czegoś łączył jego osobę z owym popołudniowym zebraniem, widać 
się mylił. Pozostałe towarzystwo miało jechać nazajutrz rannym pociągiem, 
Sercenko z panną Wodecką likwidowali organizację Kursu, Tomyski najchętniej 
byłby już wyjechał, ale nie chciał się wycofać z obietnicy danej Dejborkowi, a 
może w istocie komuś tam na nim zależy?... W pokoju numer pierwszy zastał około 
dziesięciu młodych ludzi, z kobiet była tylko - nowe zdziwienie Tomyskiego - 
panna Zuzanna Wodecka. Wszyscy siedzieli na łóżkach, stanowiących jedyyne 
umeblowanie pokoju. Tomyski zdziwił się po raz trzeci, ujrzawszy na jednym z 
nich Pawelca, który już od wielu dni mieszkał poza Domem Centrali w wynajętej 
dla niego izbie góralskiej. Był ożywiony i najwidoczniej zapomniał o swej astmie 
- w pokoju było potężnie zadymione. Nikt nie zwrócił większej uwagi na wejście 
Tomyskiego, tylko Dejborek uśmiechnął się i wskazał mu wolne miejsce. Zebranie 
już się zaczęło. Przemawiał duży, grubokościsty chłopak nie pozbawiony uroku 
mimo zatkanego nosa (nie zamykał ust nawet milknąc na chwilę) i obustronnego 
zeza. Tomyski też go już znał, to był ów Olejny, o którym ktoś z wykładowców 
powiedział, że ma nie tylko gębę otwartą, ale i głowę. Z jego mowy można się 
było też dowiedzieć, że jest synem fornala, powtórzył bowiem kilka razy: "Ja, 
syn fornala...", co w uszach Tomyskiego brzmiało jak wstęp do "Króla_ducha" 
Słowackiego, zaczynający się od słów: "Ja, Her Armeńczyk..." Olejny głosił 
konieczność "walki na śmierć i życie z okupantem" i mówił o przyszłym ustroju 
Polski, "która teraz albo nigdy przeobrazi się w państwo ludowe na drodze 
rewolucji społecznej". Rozdział 24 (c.d.) Następny mówca dość rozlegle 
wypowiadał pogląd, że "nic z tego wszystkiego nie będzie, o ile nie będzie 
zgody". "Dlaczego - pytał - nie widzę przedstawicieli obozu narodowego? Ja 
chciałbym i z nimi porozmawiać, a widzę tu tylko ludowców i socjalistów, może 
nawet komunistów... A gdzie są na przykład wierzący katolicy? Jak się teraz nie 
pogodzimy, to nie pogodzimy się nigdy, a bez tego żadnej walki na śmierć i życie 
nie wygramy". Na to panna Zuzia Wodecka podniosła rękę i rzekła: - Przepraszam, 
w sprawie formalnej. Ja jestem wierząca katoliczka. I ja wiem, że jak ja podam 
obiad, to się wszyscy przy nim pogodzicie. Zaczęto się śmiać, ktoś zawołał: - 
Skąd wiecie, że tu nie ma katolików? Katolicy są wszędzie. Ktoś inny upomniał: - 
Nie róbcie bałaganu. Olejny, czy wy przewodniczycie, czy nie? Kolega Dejborek 
prosi o głos. Szczęśliwy ojciec świeżo narodzonego syna przemówił w imieniu 
"robotniczej młodzieży Kursu". Posługiwał się hasłami popularnej lektury 
marksistowskiej, głosząc je niby własne dawne odkrycie ("przekonałem się", 
"zobaczyłem, że..."), czym też pewno dla niego i były. W końcu zwrócił się do 
Tomyskiego z prośbą, "żeby zechciał powiedzieć parę swych cennych uwag o 
poruszanych tu problemach". Tomyski stracił kompletnie orientację, według 
jakiego "klucza" zwołano to zebranie. Miałby zaledwie ochotę wypomnieć obecnym 
wczorajszą niewczesną owację, która mu przeszkodziła zakończyć odczyt, może by 
streścił teraz to nie dopowiedziane zakończenie? Chociaż ci tutaj zdawali się 
nastrojeni na zgoła inne tony niż wczorajsi śpiewacy "Warszawianki". Ale nie, 
pamiętał doskonale tę chwilę - wszyscy klaskali i śpiewali. Śmieszne coś jeszcze 
komentować. - Ja tu słyszę, przede wszystkim - odezwał się po namyśle - o 
państwie, o władzy, o dyktaturze proletariatu, potędze mas ludowych i tak 
dalej... Dobrze... to ważne rzeczy... Tylko tak ogólnikowo... a to jest czas, 
kiedy możemy jeszcze nazywać rzeczy po imieniu i mówić konkretnie o tym, co nas 
czeka i jak się w tych różnych możliwych okolicznościach zachować. Mniejsza o 
to... Więc ja też ogólnikowo powiem, że umiejętność myślenia jest w nas, 
Polakach, bardzo mała. Kiedyś, w początku naszej drugiej niepodległości, 
mawialiśmy, że naszą siłą jest improwizacja. Ale to nie zawsze wystarcza i te 
możliwości się kurczą. Dziś, a tym bardziej po wojnie, o sile państwa i o losach 
narodów będą decydowały dobre i sprawne mózgi. Władza nad ludźmi... no bez tego 
nie można się jeszcze obejść. Ale władza to niebezpieczna rzecz. Bez tej właśnie 
doskonałej umiejętności myślenia to górę bierze instynkt silniejszy od praw i 
konstytucji. A przerost instynktu władzy jest źródłem wojen i agresji, wszelkiej 
zewnętrznej albo wewnętrznej przemocy bez względu na ustrój. Tak samo jak 
instynkt posiadania, choć pewna jego postać czy doza jest mobilizującym siły 
twórcze bodźcem, ale jego przerost jest również źródłem zła... Tego, powiedzmy, 
wyzysku człowieka przez człowieka. Może więc należałoby oba te instynkty 
miarkować i przyhamowywać w człowieku na rzecz innych instynktów, jak chce 
filozof Bertrand Russell, a też i wasza spółdzielczość... instynktów bardziej 
zgodnych z umiejętnością myślenia... To zresztą inna sprawa i za dużo by 
mówić... - urwał. Chwilę trwało kłopotliwe milczenie, a Pawelec przypomniał: - 
Ja prosiłem o głos. - Obywatel Pawelec ma głos - oznajmił bez entuzjazmu kosooki 
Olejny. Pawelec chrząknął i niby umyślnie "chłopski", innym jak zwykle głosem i 
stylem zaczął mówić: - Ja ta wam powiem tak. Ja jestem ten spółdzielca, może 
stary, może jeden z najstarszych. I mnie za naszych różnych rządów ciągali do 
polityki i na ministra, i na posła, i na senatora. Ale ja się trzymał, nie 
chciałem iść do polityki, bom wiedział, że ja tam nic nie zrobię, tylko te nerwy 
stracę, bo nic ta wtedy nie było, jak się należy. I takiem latami w tej 
spółdzielczości rolnej pracował, i to było dla mnie więcej odpowiednie, bo to 
była robota, nie gadanie, i anim na politykę nie popatrzył, a drugim też 
mówiłem: "Od polityki wara, z daleka się trzymać, naszą chłopską robotę 
gospodarską, życiową robić". Ale teraz inaczej. Teraz mówię każdemu: "Wszycy do 
polityki". Bo teraz przyszedł na nas chłopów czas i taki czas już drugi raz nie 
przyjdzie. Przez te dwadzieścia lat wolności już my się nauczyli, jak się 
państwo robi, już my nie takie ciemne i nieobyte, jak byli po pierwszej wojnie, 
teraz my już wiemy, jak władzę w swoje ręce brać. I co pan Tomyski mówi, że 
władza zło przynosi, to choć go znamy, że jest rzetelny Polak i dobry człowiek i 
może wielki człowiek, ale mu śmiele powiem, że nie ma racji. Bo władza to jest 
ludzka rzecz i my już przypilnujemy, żeby była dobra. Dlatego my do rządu weszli 
i tu, i w Londynie, bo i tam nasi ludzie siedzą, i tu muszą nasi ludzie ten 
aparat rządowy przyszykować. I my się nie oglądajmy, że to nie podołamy, że to 
władza rzecz trudna, że to nam tego brak i owego. My się nie bójmy, tylko władzę 
w nasze chłopskie garście bierzmy, bo władza daje rozum, władza daje 
zastanowienie, władza daje powagę, a myślenie o tym, jaka ma być - nic nie daje. 
My to prosto bierzemy, po chłopsku. My tak. Tomyski usłyszał, jak ktoś mruknął 
za nim: "Cholera", a ktoś drugi przyklasnął: "Brawo, chłopi", a potem wszyscy 
namiętnie i chaotycznie jęli zabierać głos. Że "(Londyn" nie ma nic do gadania, 
bo tam nie liczą się z rozwiązaniem sprawy społecznej", że "zasłużony obywatel 
Pawelec ma rację nawołując wszystkich do polityki, ale władza to nie cel, tylko 
środek do przeprowadzenia radykalnego programu społecznego, a bez takiego 
programu władza nie daje rozumu, ale rozum odbiera", "że tylko masy robotnicze 
mają program, a reforma rolna będzie przeprowadzana bez odszkodowania i przemysł 
będzie upaństwowiony, bo jak to słusznie powiedział znakomity pisarz, towarzysz 
Tomyski, klasy posiadające to największy wróg człowieka". Zrobiło się już 
ciemno, zapalono świece, panna Zuzia oświadczyła, że idzie podać kolację, Olejny 
wśród ogólnego rozgadania zamknął zebranie. Tomyski już niczego nie prostował, 
nie wyjaśniał - przekręcanie zasłyszanych czy przeczytanych myśli, złe 
rozumienie intencyj leży snadź w porządku albo w rosnącym nieporządku rzeczy 
ludzkich. "To też rodzaj twórczości... może chaotyczny, ale z chaosu powstają 
światy, coś chyba powstanie z tej męki... czyżby tylko nonsens jakiś 
potworny?..." - majaczył kładąc się wcześnie spać, zmęczony i z przykrą myślą, 
że trzeba będzie wstać jutro przed piątą rano. Z półsnu wyrwał go hałas w izbie 
nad jego pokojem. Gra na harmonii, gromadne tupanie i szuranie tańczących nóg, 
nieskładne śpiewy, głośne okrzyki: "Daj no jeszcze kielicha! Zdrowie! Zdrowie!" 
- i z uporem powtarzana zwrotka piosenki: My, młodzi, my młodzi, nam bimber nie 
zaszkodzi!@ "Aha - domyślił się - odprawiają Zapusty. Prawda, w tym roku 
Wielkanoc dwudziestego piątego kwietnia. Stare przysłowie mówi: "Jak Wielkanoc 
na świętego Marka, to z ludzi zostanie tylko garstka..." Zdobyli jednak alkohol. 
Biedny Fabisz, tak się pyszni, że spółdzielcy nie piją..." Około pierwszej 
wrzawa zaczęła przycichać, bieganina po schodach, zduszone szepty i śmiechy, 
jakieś monity Sercenki, a na koniec wszystko umilkło i pogrążyło się w sen. 
Tomyski był pewien, że wszyscy po tej hulaszczej nocy zaśpią, lecz już o 
czwartej zbudził go hałas wstających, a kiedy o wpół do piątej zeszedł do 
jadalni, reszta Kursu, świeża, wesoła i niewinna śpiewała jak co dzień swoją 
poranną pieśń: Oto wstaje wolna gromada@ budowniczych tworzących swój świat...@ 
I już wnet zajadano kromki chleba z marmoladą albo jajecznicę, panna Wodecka 
uwijała się między jedzącymi, pokrzykując, wzywając do porządku, wymyślając tym, 
co zagarniali cudze porcje. - Panny, chłopaki, siadać! - wrzeszczano przy 
rozwartych już drzwiach. - Wózki podjeżdżają! Kto siada z Jadzią Dunikówną? 
Przybyszówna, ja z tobą, ty jesteś taaaka kobieta! O rany, gdzie mój plecak? 
Siadać, siadać! Tomyski wychodząc ostatni minął Zuzię Wodecką, zostawała jeszcze 
do popołudnia z Sercenką dla zdania inwentarza Kursu. Siedziała na krześle w 
pozie śmiertelnego zmęczenia, ze zwieszoną rudą głową i zwisającymi bezwładnie 
rękoma. Tomyski zawrócił i pocałował ją w rękę. - Do widzenia pani - powiedział 
miękko i pieszczotliwie. - I dzięki za świetną kuchnię. Popatrzyła zdziwiona ze 
łzami w oczach. - Jak ja się nieludzko namordowałam - szepnęła - to tylko Bóg 
jeden wie. A to wszystko ha_ha, hu_hu... Co oni wiedzą, jak się człowiek 
męczy... - Ja to widziałem, jak pani ciężko pracowała - odpowiedział. Sprzed 
sieni wołano, by się spieszył, wózki ruszały jeden po drugim grzmiąc po całkiem 
już rozkrytej ze śniegów drodze. Tomyski wskoczył na ostatni. Usiadł na samym 
jego krańcu i patrzył w mrok. Od wschodu już niebo bladło, a na tej bezbarwnej 
bladości leżały poziomo długie czarne chmurki, ostre jak drzazgi. Miało się ku 
świtaniu, ale noc była jeszcze duża. Rozdział 25 A teraz wypijmy Ludwik 
Wochelski wiedział, że sołtys Alfred Kunke może im się dać we znaki, opowiadał 
jednak o jego dokuczliwościach dosyć beztrosko. Siedząc przy łóżku chorej Ewy 
mówił po prostu coś niecoś o swoim życiu. - Trochę to nieprzyjemnie ciągle się z 
tym sołtysem użerać - przyznawał. . - Ale nic znów takiego. Jeśli mnie 
dotychczas nie wywalił z dzierżawy... - Zaraz... To ta sama dzierżawa? - Ta 
sama. Wziąłem ją przed samą wojną, jak mnie podłe intrygi wygryzły z 
nauczycielstwa. Cztery hektary z lichymi budynkami w samym środku starej 
niemieckiej kolonii. Dawniej udawali Polaków, a teraz to wszystko volksdeutsche 
i hitlerowcy. Oprócz tego mojego... Stare Niemczysko, mieszka w Żyrardowie, ma 
tam sklep, a to gospodarstwo trzyma ot tak, od zbytku. Nie lubi hitlerowców, 
może dlatego mnie to puścił w dzierżawę. Po chwili drętwego milczenia dodał: - 
Kontrakt mam jeszcze na dwa lata, do tego czasu nie będzie tu już Niemców. I w 
ogóle ten Kunke nie może mi nic zrobić. To tchórz. - Tak myślisz... - na pół 
spytała, na pół stwierdziła Ewa powątpiewając o wszystkim, co mówił. Była trochę 
wstrząśnięta, gdyż Ludwik ją przestraszył zadzwoniwszy późnym październikowym 
wieczorem w dobry kwadrans po godzinie policyjnej. A oprócz tego nie widziała go 
już od paru lat; wracał jakoby spod Grójca, gdzie mu rajono jakąś inną 
dzierżawę. - To jednak robisz coś, żeby ujść spod tego sołtysa? Słusznie... - 
No, wiesz, jak by ci tu powiedzieć... Człowiek nie chce sobie mieć nic do 
wyrzucenia. I to, że Antka się denerwuje. Ciągle drży o mnie, to o dzieci. 
Władzio ma już blisko szesnaście lat... - Jak się nie bałeś lecieć tak późno? 
Mogli cię jak nic sprzątnąć. Ewa zagabnęła o to z obawą i niejasną nadzieją 
usłyszenia jednej z tych wspaniałych bredni, której mogłaby wzgardliwie nie dać 
wiary. - Od kolejki szedł jeszcze tramwaj - usłyszała. - Konduktor do mnie: 
"Masz pan blisko od przystanku? To wal pan". I wsiadłem. Przyjechałem do Placu 
Zbawiciela, a stamtąd kłusem na Polną. - Kłusem! To był akurat świetny cel dla 
niemieckiego patrolu. - Ja tam zawsze jestem dobrej myśli - uśmiechnął się nie 
bez próżności. - I zawsze mi się poszczęści. Było pusto. Zresztą... mnie nie 
wolno się bać. Żebym ja raz dał się przestraszyć, to Kunke w jednej chwili by 
się na nas rzucił. On nie śmie nas tknąć tylko dlatego, że ja się niczego nie 
boję. To zabrzmiało sensownie i po męsku, Ewa miała chęć Ludwika za te słowa 
pochwalić, lecz przypomniała sobie, że w dawniejszym życiu bywał tyleż odważny, 
co paskudnie tchórzliwy, i zmilczała. Siedział teraz tu ciężko i nawet 
poczciwie, jak spracowany, pogodzony ze swoim losem chłop o jeszcze, owszem, 
interesującej, ale przedwcześnie postarzałej zbrużdżonej zużyciem czy zmęczeniem 
twarzyy. Gdzież się podziała jego świetna uroda porucznika ułanów? Gdzie te 
pyszne wzniesienie głowy, nad którą zawsze zdawał się chwiać pióropusz jakiejś - 
urojonej co prawda - chwały? Ludwik przerwał milczenie chrząknąwszy z 
zakłopotaniem: - Czy tego... Czy nie masz papierosa, Ewa? W drodze mi wyszły... 
- Proszę cię. Za tobą na biurku w czeczotkowym pudełku. Znalazłeś? - Tak. 
Dziękuję. Ale ty jesteś chora. Może dym ci zaszkodzi? - Nie zaszkodzi. Zapałki 
leżą przy karbidówce. Ludwik zaciągnął się i spytał z ujmującą słodyczą w swym 
niskim głosie: - Czy to coś poważnego? Czy masz dobrą opiekę? - Nic, grypa. 
Zanosiło się na komplikacje, ale już mija. Mam świetną opiekę. Józkowie i Joasia 
prawie nie wychodzili ode mnie. - A ta panienka, co mi drzwi otwierała? - 
Bronka? To krewna Zygmunta Oldaka. Przed kilku miesiącami nie wiedziałam jeszcze 
o jej istnieniu. Przypadkiem zeszłyśmy się z tą małą za pośrednictwem takiej 
jednej Longiny z nadleśnictwa Zadry. - Oldakowie? Pamiętam ich z pierwszej wojny 
światowej. A co z nimi? - Zygmunt umarł w więzieniu, bodaj że w Orle. Sabina 
jest w Kazachstanie, pracuje w fabryce butów. To znaczy była do czerwca 1941, 
posyłało jej się wtedy paczki, pisała parę listów. Potem kontakt się przerwał. 
Ta Bronka jest kompletną sierotą po Zygmunta stryjecznym bracie. Chodzi na 
popołudniowy kurs buchalterii, a w wolnych godzinach zajmuje się domem. Niby to 
ja jej pomagam, a właściwie ona robi mi łaskę. Dzięki niej mogę znowu malować i 
pisać. Bardzo miła i ładnie śpiewa. Kiedy po śmierci obojga rodziców dobrnęła do 
Zadr, gdzie była pewna, że ma jeszcze jedynych krewnych ojca... Ale to długa 
historia. Jej ojciec... Ludwik nie był ciekaw historii panny Bronki. - Pisać? - 
przerwał. - Prawda, że ty pisywałaś coś o tej sztuce. Ale przecież teraz nie 
mogłabyś i tak nic wydać? A na przykład obrazy... czy teraz można coś takiego 
sprzedawać? - zainteresował się ze szczególną żywością. Ewa nie zdążyła 
odpowiedzieć, gdyż do pokoju weszła Bronka, niewysokie, dwudziestoletnie 
dziewczę, obdarzone pulchną gracją nieco staroświeckiej urody w typie "bardzo 
kobieca". Miękkim głosem oznajmiła Ludwikowi, że pościeliła mu już na tapczanie 
w jadalnym i że prosi go na herbatę. Odmiennym tonem zwróciła się do Ewy, do 
której ze względu na Sabinę Oldakową mówiła: ciociu. - Czy ciocia nie ma znowu 
gorączki? Proszę zmierzyć - strząsnęła i podała termometr. - Zabieram pana 
Wochelskiego, ciocia nie powinna się męczyć. Orzechowe spojrzenie Bronki 
spoglądało na Ewę z przekorną wyniosłością "młodego pokolenia", które chce, by 
je uważano za niezadowolone z przypadłego mu losu. Za to Ludwika przyjęła Bronka 
czule i z wdziękiem. Pamiętała wybornie, że w jednej z rozmów "o rodzinie" Ewa 
nazwała go nieodpowiedzialnym człowiekiem, który nigdy nie powinien się był 
żenić. Tak właśnie mawiano o Bronki ojcu. To wystarczyło, aby Ludwik znalazł 
łaskę w jej oczach. Zrobiła mu prawdziwej herbaty będącej wówczas kosztowną 
rzadkością, podała cieniutko krajany wędzony boczek do chleba i zapaliła aż dwie 
świece. - Elektryczność o tej porze mamy tylko co drugi dzień - rzekła. Ludwik 
mało zręcznie nawiązywał rozmowę, a gdy się rwała, wyjął nagle i pokazał pannie 
fotografie swych synów. Bronka westchnęła przypatrując się. - Muszą pana 
uwielbiać - powiedziała. - Owszem, lubimy się - potwierdził Ludwik. - A skąd 
pani zgadła? - Nie wiem. Pewno dlatego, że my uwielbialiśmy ojca. Grał na 
skrzypcach i uczył nas śpiewać. Pieśni na cześć mamy, które sam układał. Razem z 
ojcem szaleliśmy za mamusią. - To zupełnie jak u nas - ucieszył się Ludwik. - Ja 
też gram na skrzypcach. I też razem z chłopcami szalejemy za mamusią. Spojrzeli 
na siebie roześmiani. Ludwik zaczął nagle opowiadać swoje przygody z pierwszej 
wojny światowej. To był jego wielki repertuar. Po herbacie, gdy Bronka wstała, 
by sprzątnąć, Ludwik zaczął jej pomagać, należał bowiem do mężczyzn, którzy 
pomagają sprzątać ze stołu. Potem zajrzał jeszcze do Ewy. - Przykro mi, że 
zrobiłem paniom tyle kłopotu. Rano wymknę się tak, żeby nikogo nie zbudzić. Mam 
pociąg tuż przed siódmą. Panna Bronka ma rację, pewno się bardzo zmęczyłaś? - 
Nic nie szkodzi, mój drogi. Tylko mało nadaję się dzisiaj do rozmowy. 
Rzeczywiście temperatura znowu trochę skoczyła. Ludwik spojrzał na lśniące w 
jadowitym świetle karbidówki włosy Ewy. - A wyglądasz zawsze tak młodo, 
naprawdę... Nic nie siwiejesz... Zaczął milczeć stojąc wciąż blisko drzwi, Ewa 
czuła, że on czegoś jeszcze chce, na coś czeka. Jakoż po chwili odezwał się z 
udaną lekkością.: - Wiesz, taki ze mnie głupiec, nie wziąłem dosyć pieniędzy i 
zabrakło mi na bilet kolejowy. Czy mogłabyś mi pożyczyć? Odeślę pocztą... - Ile? 
Wymienił nieznaczną sumę. - Podaj mi torebkę. Tam w rogu kanapy. Nie w tym. Na 
prawo. Po otrzymaniu pieniędzy chciał pocałować Ewę na pożegnanie. Uchyliła się. 
- Lepiej z daleka, Ludwik. To jest jednak grypa. Jedziesz do dzieci. Dobranoc 
ci, śpij dobrze. - Bądź jak najprędzej zdrowa. I nie martw się. Słowo daję, jak 
ty się dobrze trzymasz. Popatrz na mnie, już siwieję... dziad ze mnie. To do 
widzenia. Wpadnę znów kiedyś. Przywiozę ci naszego mleka. Mamy wyborne... 
Wyprostował się i pożegnał Ewę jakby wspomnieniem dawnych kawaleryjskich czasów, 
stuknąwszy z lekka obcasami. Ewa przykręciła karbidówkę i leżąc przy niebieskiej 
konwalijce gasnącego płomyka doznawła przez chwilę uczucia osobliwej ulgi. To 
ustąpiło niespokojne zdziwienie, że Ludwik o nic jej nie prosi. Na miejsce 
zdziwienia wpływała rączo dawna fala zrozpaczonego gniewu. Ta pożyczka "na 
bilet" zdawała jej się gorsza od sołtysa Alfreda Knuke. Tamto było prawidłowym 
niebezpieczeństwem zagrażającym dziś każdemu przyzwoitemu człowiekowi. To 
zagrażało Ludwikowi od wewnątrz niego samego. Jak to znała! Zaczynało się zawsze 
od "pożyczenia paru groszy", a potem otwierała się ciemna otchłań życiowego i 
moralnego nieładu. Jaka rozewrze się teraz? Nie bez powodu zjawił się raptem po 
blisko trzech latach nieobecności kompletnej. Więc się jednak nie zmienił, nawet 
choćby w pracowitego chłopa na ośmiu morgach ziemi. Czyżby... czyżby się 
spodziewała, że warunki okupacyjne zrobią z niego bohatera niesamowitych 
przygód? Gorsi od niego stawali się takimi... Raptem zaczęła sobie wyobrażać 
krzywdy, które może zadać sołtys Kunke tej sympatycznej Antce, tym chłopcom, 
temu Ludwikowi... Nic z niego nie wyszło, ale zawsze ojciec rodziny. Aż 
straszno, że oni tam tak siedzą między tymi Niemcami. Tylko... co mają robić? Co 
wymyślić? Są położenia, w których człowiek odrzuca najświetniejszą myśl, 
najtrafniejsze przewidywanie jak nieprzydatny łachman. Wystarczy na to zbyt 
silnie zaciśnięta "więź społeczna" - cóż dopiero taki system tortur człowieka i 
łówów na człowieka. Zasypiając śród chaotycznych pół myśli, pół obrazów, Ewa 
usłyszała w sąsiednim pokoju ostrożne krzątanie się Bronki. Po chwili nieduża 
pulchna postać w barchanowej pidżamie wsunęła się do pracowni Ewy, postawiła 
przy łóżku świecę i zapałki, wyniosła do przedpokoju pełgającą karbidówkę. "Won 
ze sołtysem Kunke - majaczyła Ewa. - Jak ta dziewczyna cudownie na mnie działa. 
Żeby jeszcze to koło historii przestało się tak straszliwie kręcić... tak 
roztrzaskiwać myśli... tak drwić z "myślącej chwiejnej trzciny". Jeśli wieczna 
choroba żołądka nie przeszkodziła Pascalowi genialnie myśleć, to w czym Kunke ma 
przeszkodzić Ludwikowi... okupacja narodowi?... W tym chyba, czego w nich nie 
ma... "Skazuję was na wielkość, bez niej zewsząd zguba..." Kto to napisał? 
Wierzyński?..." Kiedy nazajutrz Joanna przyszła na Polną, Ewa oświadczyła, że 
już w ciągu najbliższych dni zamierza wstać i zabrać się do roboty. Dziś 
pierwszy raz nie ma wcale temperatury. - Muszę wykorzystać te możliwości, jakie 
mi daje obecność Bronki w domu. Postanowiłam stworzyć sobie rodzaj autonomii 
wewnętrzenej, uniezależnić się od koszmarów i tęgo pracować. Nie wolno wymawiać 
się od twórczości nawet okupacją. Nawet walką podziemną. W niczym nie można 
szukać alibi dla naszego polskiego nieróbstwa. W odpowiedzi Joanna położyła 
przed nią kilka tajnych gazetek. Ewa zgromiła ją łagodnie: - Po co ty się 
zajmujesz jeszcze i kolportażem, to tego nigdy nie zrozumiem. Twoja rola w 
tajnym szkolnictwie wystarczy. I jest ważniejsza. Jak w Ludwiku do pasji 
doprowadzało Ewę jego niczym nie usprawiedliwione dobre samopoczucie, gdy 
właściwie pownien był (jej zdaniem) rozpaczać o sobie, tak w Joasi bolał ją 
rodzaj nieprzyjaznego lekceważenia samej siebie. - Zamiast nosić bibułę - rzekła 
- powinnaś, skoro masz już do tego upodobanie, przygotować jakiś wielki program 
nauczania czy nawet wychowania narodowego na przyszłość. Przecież to będzie 
wprost ocean problemów. Masz tyle doświadczenia, pisz na ten temat. Nie jesteś 
na pewno mniej zdolna do pióra niż Józek, nie mówiąc o mnie, a przecież też coś 
tam bazgrzę. Pismo i sztuka to jedyni świadkowie czasów. Ty nie doceniasz twoich 
szans, nie chcesz wydobyć z siebie tego, co byś mogła. - Widać nie było we mnie 
aż tyle do wydobycia - odpowiadała Joanna na tego rodzaju animatorskie podniety. 
I cierpliwie odrabiała swoje niezliczone piętra biegając po tajnych kompletach 
gimnazjum i liceum. Tak samo niezmordowanie roznosiła gazetki, wciąż jeszcze 
smukła i lotna, o szczupłej śniadej twarzy, której lekceważona i zaniedbywana 
piękność zwiędła cokolwiek, zachowawszy jednak mnóstwo młodości w pochmurnych, 
świeżych jak świat po deszczu, szarych oczach. Tym razem nie mówiły wiele na 
ogólne tematy, bo Joasia nie miała czasu, a Ewie śpieszno było zawiadomić ją o 
bytności Ludwika. - Chciałam wypytać o tych chłopców i w końcu tak wyszło, że 
się nic nie dowiedziałam. Jeszcze byłam wczoraj dosyć zdechła. - Mogę ci 
cośkolwiek o nich powiedzieć. Młodszy chodzi do powszechniaka w Żyrardowie. 
Ludwik przyjeżdżał radzić się do mnie, czy zapisać Władzia do tajnegu liceum; 
gdzieś tam na wsi chłopi je z wysiedlonymi nauczycielami założyli. I zapisał. To 
sąsiednia wieś. - Dziwne. Ludwik nic mi o tym nie mówił. Ani ty. - 
Przyzwyczaiłam się do niemówienia. Ale Ludwik był wtedy bardzo o ich naukę 
troskliwy. Mam wrażenie, że jest czułym i dbałym ojcem. Joasia zawahała się i 
dorzuciła po chwili: - Ci, których nie obchodzi, jakie życie, ich własne czy w 
ogóle, być powinno, są właśnie tacy dobrzy i czuli. To tylko my męczymy siebie i 
drugich wymaganiem innego świata, innego postępowania... - Tak, to prawda. W 
dodatku nie wiem, po co ja się troszczę o to, jacy ludzie być powinni - 
wzruszyła Ewa ramionami. - Dla malarza każdy świat, każdy człowiek, jakikolwiek 
by był, godny jest plastycznego wyrazu. A jacy są ci chłopcy? - Czy ja wiem? 
Prawie ich nie znam. Zdaje się, że rozgarnięci. Ewę zabolało, że ten troskliwy o 
dzieci Ludwik tak się bez niej teraz obywał. Rzekła jednak lojalnie: - To 
szczęście, że Ludwik się tak zmienił na korzyść. - Ja nie wiem, czy on się 
zmienił na korzyść. Józek mógłby coś o tym powiedzieć. - Jak to Józek? Czy 
Ludwik bywał ostatnio u Tomyskich? Okazało się, że bywał. Nocował u nich 
niedawno parę razy. Czy brał od nich pieniądze? Raczej nie. Z tego zdawał sobie 
przecie sprawę, że nikt z nich nie ma teraz pieniędzy. Ale "pożyczał" czy brał 
przez roztargnienie jakieś rzeczy. Między innymi jakiś angielski pled, jakieś 
ubranie Józka. I chyba nie był bez pieniędzy. Joasia widziała go raz na ulicy 
pijanego. - Wszystko tak się działo poza mną? - rozgoryczała się Ewa. - Dlaczego 
ja nic nie wiedziałam? - To nie było takie ważne w dzisiejszych okolicznościach. 
Zawsze się Ludwikiem przejmowałaś, po co cię było martwić? Tak długo chorowałaś 
na tę grypę... Ważne było, żeby ciebie oszczędzać. - To już okropne, bo to 
znaczy starość. Jak zaczynają nas oszczędzać i "nie chcą nas narażać", to już 
źle - śmiała się Ewa. - Nie leć na komplementy - odpowiedziała jej śmiechem 
Joanna. - Będziesz do stu lat młoda. - Jeżeli historia powszechna pozwoli nam 
dożyć bodaj do sześćdziesiątki - rzekła Ewa wierząc jednak niezbicie, że 
pozwoli. W ciągu kilku następnych dni, choć siły jeszcze trochę nie dopisywały, 
brała się gwałtownie do roboty szkicując bez ustanku dla wypróbowania ręki, oka, 
pamięci, zaniedbanych od kilku tygodni. Robiła też notatki do nowej pracy, 
której tytuł miał brzmieć: "O hierarchii dzieł sztuki", a może: "O różnych 
odbiorcach sztuki". Cieszyła się nowo zdobytym poczuciem swobody, którą 
próbowała ustanowić sobie śród mnóstwa postaci ucisku i ograniczeń. - Na ten 
właśnie cel wynalazłam w czasie grypy magiczne słówko "autonomia wewnętrzna" - 
oznajmiła Józkowi Tomyskiemu, który ją w tym czasie odwiedził. - Czekaj, 
spróbuję twego portretu. Drzazgą maczaną w tuszu. Nie spodziewaj się tylko, że 
cię zrobię en beau. - Oczekuję po tobie znacznie więcej - rzekł ociągając się 
Tomyski. - Nie w sensie portretu, raczej w sensie życia... Oczekuję, że zawsze 
wszystkiemu sprostasz... - Ach, Józek! Co tak uroczyście? Nie jest możliwe, 
żebyśmy raz po raz nie zawiedli jakiegoś oczekiwania. Ustalić hierarchię 
ważności tych oczekiwań i tych sprostań jest jeszcze trudniej, niż ustalić 
hierarchię dzieł sztuki. - Co za średniowiecze... Taka hierarchia nie istnieje. 
- O ile rozpatrywać sztukę od strony twórcy. Wtedy o wartości rozstrzyga w 
istocie osiągnięte albo nie osiągnięte zamierzenie artystyczne. Wtedy dobrze 
zrobione gruszki czy kompozycja abstrakcyjna będą więcej warte od złego posągu 
bohatera. Hierarchia wartości zjawia się, gdy rozpatrujemy sztukę od strony 
odbiorcy. Ale to nie upraszcza sprawy, bo w każdym z nas jest kilku odbiorców... 
Masz głowę nadającą się do rozmaitego traktowania i dla różnego poziomu 
odbiorców. Nie kręć się tak... - Daj spokój, Ewa. Nie przyszedłem pozować... 
Tomyski był wyraźnie spłoszony. Zatarł nerwowo ręce, wstał i zajrzał do 
szkicownika Ewy. - To mój portret? - Nie! Katedra Świętego Marka - sarknęła Ewa. 
- Co ty jesteś jakiś taki dziwny? Ni to śpiący, ni to zmartwiony? Masz 
zmartwienie? - Może nawet nie ja mam zmartwienie... Może raczej boję się 
czyjegoś zmartwienia. Głupstwo - roześmiał się - histeryzuję jak wszyscy. 
Wpadłem na chwilę, żeby się dowiedzieć o zdrowie. Musisz być mocna i zdrowa - 
dodał z naciskiem. - I chciałem ci przypomnieć, że w następny piątek u ciebie 
redagujemy numer "Walki". - Pamiętam "Walka trwa"... głupi tytuł, którego nie 
można odmieniać - odparła szkicując zawzięcie. Zaprzątnięta rysunkiem i 
wzbierającą w niej myślą nie zwróciła większej uwagi na zachowanie się 
Tomyskiego. Dopiero kiedy wyszedł, przypomniała sobie, że miała go zapytać, 
dlaczego przemilczali bywanie u nich Ludwika. Porzuciwszy zaczęty rysunek 
notowała w pośpiechu: "Nie należy pomiatać odbiorcami sztuki łatwiejszej czy 
pośledniejszej. Na pewnym poziomie daje bodźce te same, co jej dzieła genialne. 
Zresztą w każdym z nas jest kilku odbiorców sztuki. W pewnych okolicznościach 
"Buty" Van Gogha mogą budzić we mnie wzruszenie równie płodne i wartościowe, jak 
to, które w innych momentach wznieci tylko "San Giovanino" Donatella czy rzeźba 
Michała Anioła albo "Chłopi" Laermansa i "Górnicy" Meuniera. Jeśli potrzebuję 
sycić się barwą i kształtem, to abstrakcja będzie dla mnie w tym czasie 
najważniejszym rodzajem sztuki..." Po wizycie Tomyskiego Ewa krótko tylko 
pracowała bez przeszkód, gdyż zaczęła się męczyć i niepokoić sprawą 
bezpieczeństwa Bronki. Miękkokształtne, pieściwe dziewczę oświadczyło stanowczym 
tonem, że co drugi dzień zamierza wychodzić na półtorej godziny o jedenastej 
rano. Niechże tylko ciocia będzie o wszystko spokojna; obiad poda się mimo to na 
właściwą porę. - Nie o to idzie, Broniu. Możesz wychodzić, kiedy zechcesz. 
Pamiętaj tylko, że nie masz karty pracy i że łapanki szaleją o różnych porach 
dnia. - I że Niemcy są w Warszawie - obraziła się Bronka. - Już ja uważam, 
ciociu - załagodziła cierpki żart roześmiawszy się srebrnie. Kiedy niebawem o 
nieoczekiwanej południowej porze zjawiła się Joanna, Ewa już niemal od progu 
opowiadała jej o Bronce. - Jestem pewna, że biega na jakiś "punkt". I nie mogę 
tego w niej ganić. Od dwu chłopaków, co tu do niej przychodzą, aż wieje "lasem". 
Teraz właśnie jej nie ma, a ja, wariatka, truchleję o nią, zamiast malować albo 
pisać. Już kiedy się spóźnia z tych kursów, umieram z przerażenia; Bronka bierze 
to w dodatku za chęć jej tyranizowania, ograniczania jej swobody... - Ewa - 
przyszła wreszcie do głosu Joasia - gdzież twoja autonomia wewnętrzna? - To 
prawda. Ja ją głoszę, a ty ją stosujesz - zadrwiła z humorem Ewa. - I jak 
stosujesz! Nigdy dawniej nie miałaś tyle spokoju... Ewa nagle przerwała i 
przypatrzyła się Joasi. Nie tylko jej zamyślone szare oczy i szczupła przywiędła 
twarz, ale cała jej lotna postać tchnęły niedobrym zmęczeniem i zupełnym brakiem 
spokoju. - Ty jesteś jakaś odmieniona - rozpoznała teraz Ewa. - I nigdy nie 
przychodziłaś o tej porze! Coś się stało! Co się stało, na Boga? - Nie 
przestraszaj się - Joanna mówiła z trudem, jakby jej zaschło w gardle. - Stało 
się, ale nic takiego nie do zniesienia. Józek ci nie mówił, jak tu był? 
Widzisz... Ludwik... - Ten sołtys coś im zrobił! - krzyknęła Ewa. - Ten Kunke! - 
Jaki sołtys? - dziwiła się Joanna zaskoczona. - Nie, żaden słotys. Ewa, ja 
wracam... wracam z pogrzebu Ludwika. Ewa osłupiała na długą chwilę. - Jak to? - 
wyjąkała wreszcie. - Zaraz... To przecież ja byłam chora... Nie, to niemożliwe. 
Dwa tygodnie temu Ludwik tu był. - Każdy na dwa tygodnie przed śmiercią gdzieś 
był. - Był zdrowy... Czy go za... zzabili? - Nie, nikt go nie zabił. Orał pole 
ze skaleczonym palcem i nabawił się tężca. Z dalszych objaśnień wynikało, że 
Ludwik chodził przez kilka dni z bólem i obrzękiem gardła myśląc, że to grypa. 
Dopiero kiedy upadł sztywny i nieprzytomny, Antka odwiozła go do szpitala w 
Żyrardowie. Zrobiono wszystkie potrzebne zastrzyki i zabiegi, ale już było za 
późno. A więc tym razem taka otchłań rozwarła się pod błahą prośbą o pożyczkę na 
bilet. Ewa miała idiotyczne wrażenie, że Ludwik zrobił jej straszny kawał. 
Umarł, zanim zdołała się z nim nareszcie raz dogadać. Uchyliła się od 
gigantycznej rozmowy, z której miał wyjść Wielkim Przemienionym... W co? 
Właściwie czy wiedziała? I czy sama nie uchylała się jakoś zawsze od prób takiej 
przełomowej rozmowy czekając na nią - bo jednak widzi, że czekała - tyle lat? 
Przepadło na zawsze, nie ma już braci, los żadnego z nich nie został wypełniony, 
tak jej się przynajmniej zdawało. - Jak mi żal - odzyskała na koniec głos - że 
Ludwik umarł tak niczym. - W naszych pojęciach - sprostowała z niewesołą 
trzeźwością Joasia. - On na pewno nie uważał, że jest niczym. - Tak myślisz? A 
jednak ciągle szukał jakiejś instancji. Bodaj we mnie. Pamiętam jego długie 
męczące listy sprzed lat. Wiecznie się przede mną z czegoś tłumaczył. Później 
przestał, ale kiedyś... Słuchaj, czy jeździłaś tam, jak... jeszcze żył? - Tak. 
Dwa razy. O ile był przytomny, to pytał o ciebie, czy wyzdrowiałaś. Ewa gniewnie 
załamała ręce i zmierzwiła sobie lśniące włosy. - Widzisz! Czemu, do licha, nie 
daliście mi znać? - Ludwik sam prosił, żeby ci nie mówić; żeś chora i że się 
zmartwisz. Kazał zawiadomić Józków, a oni dali znać mnie. Józek miał cię 
uprzedzić o chorobie Ludwika. Nie był u ciebie? - Był. Zachowywał się dziwnie, 
ale nic nie powiedział. - Widać nie śmiał. On jest przeczulony na twoim punkcie. 
No, i nie lubi trudnych sytuacji osobistych - skomentowała z przekąsem Joanna. - 
Jak mnie to naprawdę obraża. Zaczynam rozumieć Bronkę. Ewa chodziła po pokoju 
myśląc głośno. - Powinnam była wciąż czuwać nad Ludwikiem. Ale czy wolno 
zaniechać swego losu dla wątpliwych wysiłków nad prostowaniem cudzego? Ach, żeby 
się był przynajmniej nie ożenił. Nie unieszczęśliwiał i nie zostawił teraz tak 
na zmarnowanie tych dzieci, tej kobiety... - Dlaczego na zmarnowanie? Antka jest 
bardzo dzielna. - Jutro do nich pojadę - zdecydowała Ewa. - Jak chcesz. Może 
poczekaj na lepszą pogodę, żebyś się znowu nie zaziębiła. No, i trzymaj się, Ewa 
- pożegnała ją Joasia z chmurnym współczuciem. - "Żem chora i że się zmartwię" - 
powtórzyła Ewa po jej odejściu. - Więc mimo że zawsze byłam dla niego zła, 
wiedział... że go lubię. Nie, on sobie nawet nie wyobrażał, że można by go nie 
lubić, mieć mu coś za złe. Ani że można się nie zmartwić znów tak strasznie jego 
zniknięciem... Pogoda nie kazała na siebie czekać. Pod wieczór chmury zrzedły, w 
nocy zaświeciły gwiazdy, a nazajutrz było zimno, lecz pięknie i słonecznie. Po 
przyjeździe do Żyrardowa Ewa ruszyła przemieściem ku polnej dróżce mającej 
zaprowadzić ją - wedle wskazówek Joasi - do Henrykowa. Idąc niepokoiła się, jak 
wytłumaczy tej mało znanej Antce, dlaczego przez tyle czasu nie podtrzymywała 
rodzinno_towarzyskich stosunków z jej domem. Jak tu wyjaśnić w takiej żałobnej 
chwili, że postępowanie Ludwika uniemożliwiało rodzinną z nim zażyłość. I czy 
tylko postępowanie? Czy nie było tu po prostu różnicy charakterów, upodobań, 
stylu życia, tak wielkiej, że to po prostu zwalniało z wszelkich "więzów 
rodzinnych"? W zamyśleniu pobłądziła i dopiero jakiś jedyny spotkany po drodze 
przechodzień na zapytanie o Henryków odpowiedział: - Toć Henryków. Tu jest 
Henryków. Spytany o dom Wochelskich wskazał na rząd potężnych olch, z których 
był właśnie wyszedł: - Tu mieszkają, za tymi drzewami. Ja od nich idę. Ewa 
przeskoczyła rów czy strumyczek i weszła między olchy. Nieoczekiwanie znalazła 
się jakby na polance zdziczałego starego parku. Dęby, wiązy, akacje, kasztany, 
jarzębiny resztką jagód czerwone - rosły tu w przyjemnych, jakby kiedyś przez 
kogoś obmyślonych grupach, podesłane grubo i barwnie własnym listowiem. W głębi 
polanki pod nagimi gałęźmi wiekowej lipy wysoka, mchem obrośnięta strzecha i 
niskie drewniane ściany chaty. Pod prostym kątem do chaty - stodółka i obórka, 
pośrodku zarośniętego wyszczypaną do aksamitnej gładkości murawą dziedzińca - 
gołębnik. Siedziba wyglądała na stuletnią, a nawet zgoła - na prawieczną. Tylko 
studnia koło miejsca na nie istniejącą furtkę w szczątkach objeżynionego płotu, 
choć z żurawiem, była cokolwiek nowocześniejsza, zrobiona z kręgów betonowych. 
Ale ta staroświeckość i to ubóstwo tchnęły schludnością i ładem, jakich Ewa nie 
spodziewała się zobaczyć koło domu Ludwika. Natomiast niestosowna wspaniałość 
wielkich drzew zaprawiała cały obraz niby szczyptą szaleństwa, co już było 
bardziej zgodne z dziwnym losem zmarłego. Gdy Ewa podchodziła ku szczątkom płotu 
jeszcze uświetnionego ciemną purpurą jeżynowych liści, niskie drzwi chałupy 
otworzyły się. Z wnętrza wypadł chłopiec nieduży, ale smukły jak flet, i pędem 
pobiegł ku gołębnikowi. Klasnął w dłonie, gwizdnął, podskoczył z wzniesioną w 
górę ręką, jakby garstką chciał chwycić modrego nieba. Zanim Ewa rozpoznała, że 
chwycił jakiś drut, odskoczyła klapa w daszku gołębnika; w mgnienie potem 
chłopiec pieścił w dłoniach białego gołębia, gdy inne polatywały koło niego i 
dźwięcznie trzepiąc skrzydłami siadały mu na ramionach. - A to dopiero! Wszystko 
jak strofa Słowackiego - zadziwiła się Ewa. - Władziu! - zawołała domyślając 
się, że widzi starszego syna Ludwika. - Poznajesz mnie? Pamiętała go z czasu, 
gdy miał osiem lat. Chłopiec zbliżał się ku niej krokiem powiewnie tanecznym. 
Gołębie rozpierzchły się i zebrały w stadko nad jego głową. - Poznaję. Ciocia 
Ewa - powiedział głosem, w którym "ciocia" zabrzmiało dziecinnym dyszkantem, a 
"Ewa" - młodym barytonem. Ewa patrzyła zachwycona. Szyja chłopca wychylała się z 
rozpiętej szarej koszuli jak cząstka nieskazitelnej kolumny spojrzenie dużych, 
różnymi kolorami cętkowanych oczu było połyskujące i łagodne; szerokie, za duże 
usta miały w bolesno_kpiącym uśmiechu podobieństwo do "l'Indiff~erent" Antoniego 
Watteau. - To tak lubisz gołębie? - zagadnęła, sama się uśmiechając. - Gołębie? 
Lubię, ciociu - odparł grzecznie i pocałował ją w rękę. - To chodźmy do mamusi - 
poprosiła czując, że Władzio nie wie, co ma dalej powiedzieć. Weszli do izby, 
gdzie Antka, jej matka i młodszy syn siedzieli przy stole nakrytym białą 
serwetą. Wszyscy wstali na widok Ewy i powitali ją serdecznie, a bez zdziwienia, 
jak przystało na uroczyste i smutne okoliczności, w które spodziewać się gości 
należy do zwyczaju. Izba była czysta, niska i ciemna, jej mieszkańcy byli 
szczupli zdrową chudością ciężko pracujących. Antka postarzała się na twarzy, 
ale uścisk jej ręki pozostał energiczny, ruchy zgrabnej kibici były porywiste i 
lekkie. W uśmiechu szerokich jak u Władzia ust, w spojrzeniu jasnopiwnych oczu 
błyskały na przemian to śmiałość, to jakby naiwne zawstydzenie. Sędziwa babcia, 
choć policzki zapadły jej nad bezzębną szczęką, wyglądała niby stara księżna, z 
jakiegoś piastowskiego poematu. Staś, krągłej twarzy i lnianowłosy, miał nad 
ciemnymi oczami grube czarne brwi zasępiające jego dziecinne czoło. Wywiązała 
się krótka, w miarę lamentująca rozmowa o Ludwiku chorym i umierającym. Potem o 
gospodarstwie. Kiedy Ewa zdziwiła się, że Niemiec miał takie biedne zabudowania, 
Antka wyjaśniła, że nabył to po polskiej rodzinie wymarłej kiedyś na tyfus. 
Jeszcze dawniejszymi czasy miał tu być podobno dwór, z którego nie pozostało 
śladu. Ludwik też tego nie chciał brać w dzierżawę, że takie złe budynki, ale 
ona nie dała mu się namyślać. Jej się tu strasznie podobało, że takie drzewa. 
Okropnie lubi wysokie, stare drzewa. - Roboty to tu jest pełne ręce, że ni 
odetchnąć, ni odpocząć - opowiadała. Sposób mówienia miała po wiejsku głośny, 
ale w tej donośności było jakby ciepło trzaskającego ognia. - Wokoło Niemcy - 
mówiła. - Ani od nich pomocy, ani rady, ani żadnego z nimi sąsiedztwa. Jeżeli 
czego, to złości, psoty jakiej albo nieszczęścia można się od nich spodziewać. 
Ale najgorzej, że konia się na takim gospodarstwie nie utrzyma. A nająć, choć i 
od swojego, bo tu na końcu Henrykowa jest jeszcze dwu polskich gospodarzy, co 
mają konie... Ale jak wynajmą, to na taki odrobek, że się nie opłaci. Tego roku, 
tośmy już powiedzieli - obejdzie się! I samiśmy wszystko żyto znieśli i zwieźli 
taczkami do stodoły. Ja z Ludwisiem i z Władziem. - Sami taczkami do stodoły! - 
rzekła Ewa z podziwem, ale i rodzajem zgorszonej dezaprobaty. - Ech, to 
głupstwo! Z Ludwisiem żadna robota nie była ciężka. Z nim to się nic nie 
przykrzyło. I dopiero gdy zaczęto mówić o Ludwiku żywym, uczucia rozgorzały. 
Wezbrawszy potrzebę zwierzeń Antka opowiedziała, że właśnie przed godziną 
zamówiła portret Ludwika u wędrownego fotografa. - Aha, tom go spotkała i 
pokazał mi do was drogę. - Ja sobie właśnie myślałam - opowiadała Antka - co tu 
robić, żeby mieć portret Ludwisia. Żeby on był, żeby na nas tu ciągle patrzył. 
Aż ten fotograf sam przyszedł i powiada, że może bym dała jakąś małą fotografię 
męża, to z niej zrobi portret. Miałam tylko taką z kenkarty, ale powiedział, że 
dobra. Tylko że tyle czekać! Za tydzień dopiero przyniesie. To będzie dużo 
kosztowało - trzysta złotych! Ale dałabym... nie wiem... no, dałabym i ze trzy 
razy tyle, żeby tylko ładnie zrobił i żeby jak najprędzej. Już teraz wiem, na co 
czekam. I te dnie to będę liczyć jak żadne. - Choćby się i człowiek wyprzedał, 
to na portret Ludwisia nie szkoda - wtrąciła babcia. - Tylko cóż? Zejdzie on do 
nas, kochaneczek, z tego portretu? Nie zejdzie! Ja nie wiem, jak pani... Jako 
siostrze to przykro brata utracić, ale to nie to, co my. Z nas to jakby życie z 
Ludwisiem razem do tego grobu zeszło. Wielką nam pustkę zrobił, wielką krzywdę 
ten nasz Ludwiś, że nam umarł. - I łzy puściły się starej chłopce gradem po 
twarzy. Ewa patrzyła ze zdumieniem na tę dziwną teściową. - To pani tak Ludwika 
kochała? - A któż by go, proszę pani, nie kochał? - zdziwiła się z kolei babcia. 
- Toć żaden miód słodszy i lepszy być człowiekowi nie może, jak był nasz Ludwiś. 
- Mama dobrze mówi - potwierdziła Antka ścierając ze śmiechem własne łzy. - 
Wszystko tak było, jak mówi. Ach, życie z Ludwisiem to było życie! Władziu! 
Stasiu! powiedzcie cioci, jak to było z tatusiem! - Z tatusiem było wesoło. Jak 
my mieli zmartwienie, to tatuś weźmie skrzypce i zagra, a my... - głos się 
Władkowi załamał piskliwym szlochem. Staś widząc matkę płaczącą też zaczął ronić 
łzy. - A chłopcy zaraz do tańca - podjęła matka. - I tak, choćby największy był 
smutek, to my się weselimy. Nagle Antka zaczęła gromić chłopców: - Nie płaczcie! 
Jak wy się nie wstydzicie? Takie chłopy! Co by tatuś powiedział! Nie pamiętacie, 
jak to wam śpiewał? A zwróciwszy się do Ewy objaśniła wstydliwie i namiętnie: - 
Jak oni byli mali, a który z nich zapłakał, to Ludwiś zaraz mu śpiewał: Przestań 
płakać, przestań szlochać!@ ja cię zawsze będę kochać!@ Staś podniósł na matkę 
mokrą od płaczu twarz, Władek zatańczył z gracją i wszyscy troje prześpiewali 
raz jeszcze: "Przestań płakać, przestań szlochać" - a i głos babci przyłączył 
się do chóru. - Babcia! Babcia jak ładnie śpiewa! - krzyknęła Ewa czując, że 
znienacka wzruszenie dławi jej krtań. Antka poczerwieniawszy mocno klasnęła 
dłonią o dłoń. - Chłopcy! - huknęła - co my tu śmiejem się i płaczem! Ciocię 
trzeba przyjąć. Tatuś tam gniewa się, że my ciocię zabawiamy, a niczym nie 
przyjmujemy. Wyręczcie raz babusię! Skoczcie z żarciem do świń, obrządźcie 
krowy! A my tu naszykujemy do stołu. Ewa nie wymawiała się, bo była głodna. A 
gdzie teraz można zjeść coś uczciwego, jak nie na wsi? Pomogła nakrajać chleba i 
kiełbasy, razem z Antką i babcią poszła do drugiej stancji, gdzie mieli dosyć 
mroczną, ale czysto utrzymaną kuchnię, i towarzyszyła smażeniu kiełbasy. - A 
chłopcy nie mają o tej godzinie szkoły? - zainteresowała się mimochodem. - 
Dzisiaj mieli już iść, ale żal im było tak mnie samą zostawić bez tatusia. - 
Pewno teraz będą ci musieli pomagać? - Władziu to zawsze pomagał. On to taki 
jest, że na wszystko ma czas i wszystkiemu poradzi. I w szkole, i w domu 
wszystko zrobił, a w gospodarstwie to już była prawdziwa wyręka tatusia. I 
zawsze wesół. Nieraz jak zacznie tańczyć, tak sam ze sobą, to my z Ludwisiem 
napatrzyć się nie mogliśmy. Czysty teatr! A Staś to inny. On nie lubi się tknąć 
żadnej roboty. "To nie dla mnie" - powiada. Ale żeby do książki, do nauki, to 
też nie bardzo. On sobie coś wyobraża. Niezadowolony... - Nic na żadnego nie 
mów, Antochna - przerwała babcia. Dobre są dzieci oba. Tylko już takiego, jak 
był Ludwiś - zapewniła Ewę - to nie było i nie będzie człowieka na tej ziemi. 
Chłopcy nadbiegali ze dworu. Antka postawiła na stole niepełną ćwiartkę wódki 
zaprawionej sokiem. Nalała trzy kieliszki. - Chłopcy nie piją - oznajmiła. - 
Ludwiś zawsze pilnował, żeby im wódki nie dawać. Chociaż sam lubił wypić, o, 
lubił... - Ba! - rzekła tylko Ewa. I zastanawiała się przez mgnienie, czy te 
dwie kobiety i z tego nie zdają sobie sprawy, że Ludwik był alkoholikiem? Lub 
też i o tym przez elegancję miłości zamilczają? Antka trąciła się z nią 
kieliszkiem. - No, to jak mówił zawsze Ludwiś: a teraz wypijmy za pomyślność 
naszych interesów - roześmiała się rzewnie. - Ludwik tak mówił? - Tak mówił. Jak 
mu, biedakowi, co źle poszło, to uśmiechnie się i tylko: "Ja to załatwię, a 
teraz, Antka, wypijmy za pomyślność naszych interesów". Kiedy niebawem, 
wstąpiwszy po drodze na cmentarz, młodzi Wochelscy z matką odprowadzili Ewę do 
pociągu, a potem wracali we troje, Antka rzekła do synów: - Ludwiś tak nie 
chciał żyć z tą rodziną. Mówił, że niewarci, że go zawsze krzywdzili. A ona mi 
się podoba, ta ciocia Ewa. Nie wygląda na taką złą. Nie wyglądająca na taką złą 
Ewa jechała w zatłoczonym pociągu dla tubylców odurzona świeżo nabytą wiedzą o 
nie znanym sobie Ludwiku mitologicznym i martwiła się, że pod wpływem 
nieoczekiwanych wrażeń zapomniała o najważniejszym. Nie zapytała wcale o tego 
niemieckiego sołtysa. Lecz sołtys Alfred Kunke nie zapomniał o rodzinie 
Wochelskich. Siedział z żoną w swej dużej murowanej chałupie i także pił wódkę. 
Izba była czysta, wysoka i jasna, a oboje małżonkowie - tłuści. Tylko mąż 
krwisty, czerstwy, a żona blada i nalana. Kunke pił z radości, że umarł Ludwik 
Wochelski, ten polski bandyta. Ale pił i z wściekłości, że to nie on go zgubił. 
A przecież był już taki czas, kiedy miał go w rękach. Wtedy gdy się nagle 
dowiedział, że Wochelski jest oficerem rezerwy. Patrzcie go! Polski oficer 
siedzi tu między nami i nie idzie się zameldować władzom Trzeciej Rzeszy! 
Zapowietrzony polski inteligent, przybłęda bez ziemi, rzekłbyś, naigrawa się z 
niego, z Alfreda Kunke, nie dość że Niemca, nie dość że sołtysa, lecz jeszcze 
nadto - bogatego bauera! Alfred Kunke pośpieszył był wtedy ku mizernej chacie 
Wochelskich i z dziką radością władował w niskie drzwi swoją grubą postać 
wołając: - No, panie Wochelski! Chodź pan ze mną na żandarmerię. Pan jest polski 
oficer, nie wiesz pan, gdzie jest miejsce dla polskich oficerów? A oto teraz 
siedzi, pije wódkę i sinieje wspominając, jak Wochelski podnosi się od stołu, 
przy którym jedli obiad, i powiada: - Panie sołtys. Ja wiem, gdzie jest pana 
miejsce. Mam pana w dupie. I jak on, Alfred Kunke, skacze do niego z pięściami i 
ze słowami: - Pan już dawno powinien nie żyć! I zdechniesz! Zginiesz! Ja ci to 
mówię! Ale coż to się wtedy stało, że nagle potęga Reichu i f~uhrera, o którą 
czuł się wsparty, zaczęła się rozwiewać w blady cień, gdy Wochelski wziął go z 
bliska za te wygrażające pięści i tym swoim polskim aksamitnym głosem: - Ja 
zginę - powiada - ale zostanie taki, co będzie za mnie żył. Pana głowa póty na 
karku siedzie, póki ja żyję. Sołtys dotąd nie wie, jak się ta rozmowa skończyła, 
bo prawie nie śmie pamiętać, że został wyniesiony czy wykopnięty z tej zuchwałej 
chałupy. Ale wie, że od tej chwili żył w ciągłym strachu. Między kolonistami 
szeptano po cichu, że w lasach okolicznych są polskie bandy uzbrojone. Kunke 
nigdy temu nie wierzył, ale po tej przygodzie nabrał pewności, że bandy są i że 
Wochelski do nich należy. A w każdym razie znajduje się pod ich straszliwą 
opieką, której czająca się gdzieś w pobliżu mściwość zdawała się rzeczywistsza 
niż daleka protekcja f~uhrera. Myśląc o tym sołtys nawet żarem wódki nie może 
pokonać mrozu, co mu idzie po kościach. Bo nuż ten, co miał "żyć za 
Wochelskiego", szykuje zemstę? Nuż na sołtysa polskie bandyty złożą tę śmierć 
tak przecie naturalną? Lecz wódka pomału robiła swoje, Alfred Kunke uczuł 
wreszcie przypływ odwagi. Nie ma żadnej bandy, jest za to rodzina Wochelskiego. 
Ta krewka baba i te bezczelne szczeniaki. Sołtys ujrzał nagle zwierzynę w sam 
raz na jego strzał. Zwrócił się do żony łatającej bieliznę: - Greta! Zrobimy 
teraz koniec Wochelszczakom i jego babie! Sołtysowa na równi z mężem 
nienawidziła Polaków, ale w jeszcze większym stopniu kochała swoich synów. Od 
razu jak się wojna zaczęła, a Kunke ujawnił się jako Niemiec, wiedziała, że 
rzecz pójdzie o synów. Tego sobie bynajmniej nie życzyła. Tymczasem stało się 
właśnie to, czego tak bardzo nie chciała. Jej pierworodny został zmobilizowany i 
zginął pod Moskwą. To napełniło ją zniechęceniem do męża i zabobonnym strachem 
przed Rosją. Gdy zaś pewnego dnia spostrzegła, że sołtys boi się Wochelskiego - 
straciła wiarę w Hitlera. Toteż słuchając teraz, jak mąż zapowiada zgubę 
"Wochelszczaków", roześmiała się obelżywie. - Ty masz ich zgubić? Jak się bałeś 
Wochelskiego, tak się boisz jego baby i jego dzieciaków. Kto się boi, to się boi 
każdego. Ty jesteś tchórz. - Głupiaś! - Tyś głupi z całym twoim f~uhrerem, przez 
którego syna straciłam. Po coś się wdał w tę wojnę z bolszewikami? Tylko razem z 
bolszewikami dalibyście radę tej zakichanej Polsce. I co tobie się we łbie troi? 
Bolszewicy już naszych pędzą. Ty o sobie myśl, o naszej skórze. Z Wochelskimi 
bolszewicy lepiej sobie dadzą radę jak ty. Oficerskie szczeniaki! Pańskie 
dziady! Inteligenty śmierdzące! Myślisz, że takim przepuszczą? Już oni dla nich 
znajdą miejsce. - Du bist eine Kommunistin! - wrzasnął sołtys. - Na ciebie 
trzeba donieść do gestapo! - Sam na siebie donieś, że się bałeś polskiego 
bandyty. Sołtys dopił szklankę wódki, narzucił kożuch i wypadł trzasnąwszy 
drzwiami. Poszedł na posterunek żandarmerii, ale zamiast żony, zadenuncjował 
Wochelską, że nie odstawiła trzech metrów kartofli na kontygent. Nazajutrz rano 
sołtys przywlókł się do chaty pod rozłożystą lipą i oznajmił: - Pani pójdzie ze 
mną do gminy, pani Wochelska. Pani nie odstawiła trzy kroce ziemniaków. - To 
nieprawda. Pan wie, że mąż wszystko na porę odstawił. - Może i prawda. Ja nie 
wiem. Ja mam pismo. Pani musi ze mną iść. - Gdzie to pismo? Niech pan pokaże. Ja 
z panem nigdzie nie pójdę. - Ja nie potrzebuję tego pisma pokazywać, a pani nie 
potrzebuje się bać. Jak pani się wytłumaczy w gminie, to pani na południe wróci. 
F~uhrer nie skrzywdzi niewinnego. Antka dumała chwilę szastając się nerwowo po 
izbie. Wreszcie rzekła do oniemiałej z przestrachu babci: - Mama, ja pójdę. 
Jakbym nie wracała, niech Władek leci dowiedzieć się do gminy. - Co ma latać? 
Niech on więcej w domu siedzi, niech gospodarstwa pilnuje. Pani ma leniwych 
synów - strofował sołtys. - Gdzie oni są? Tak rano i już ich nie ma w domu. Pani 
ich uczyć się posyła. Dla Polaków nie ma nauki. Oni mają robić. Na takich, co 
nie chcą robić, to jest lagier. Tam nauczą. - Niech pan nie będzie taki śmiały, 
panie sołtys. Bo na takiego śmiałego, to się znajdzie jeszcze śmielszy. Antka 
poszła i nie wróciła, wrócili tylko chłopcy ze szkoły. Czekali do późna w noc. 
nazajutrz zostali w domu. Wybrali się we dwu do sołtysa, lecz matki tam nie 
było, a sołtys udawał głupiego. - Jak to, mutti nie wróciła? Ho, ho, wesoła 
wasza mama! Na noc do domu nie powraca. Widać ją ktoś zaprosił. Staś rozbeczał 
się na to krzycząc: - Nasza mama nie jest wesoła! - Cicho, głupi - warknął na 
niego Władek. A wyciągnąwszy brata na dwór i kuksańcem zepchnąwszy z drogi 
młodszego sołtysiaka, z którym zetknęli się w sieni, strofował gniewnie: - Jak 
ci nie wstyd ryczeć przy tym starym gnoju? Od tego volksdeutsch, żeby świństwa 
gadać. Co ci się zachciewa? Żeby nas chwalił? Staś zamilkł, ale przez całą 
powrotną drogę płaczliwie pociągał nosem. Za to Władek nie uważając na brata 
myślał ze wszystkich swoich sił. I jak bywa, że człowiek więcej czasem wie, niż 
mu się zdaje, przypomniał sobie nagle rozmowę, której w swoim czasie tak nie 
zauważył, jakby jej wcale nie słyszał. A teraz usłyszał ją jak żywą. Było to po 
jakimś niedobrym dniu, w którym rodzice czegoś bardzo się denerwowali. On, 
Władek, zasypiał, a ojciec mówił do matki: "Nic się nie martw, Antka. Tylko 
pamiętaj, że jakby się ze mną co zrobiło, idź do majora Brota. On jest 
Kreislandwirt w Grodzisku. Świnia jak oni wszyscy, ale zasługuje się na dwie 
strony. Powiadam ci, jakby co, to do majora Brota". To sobie przypomniawszy 
Władek zaczął działać. Scałował płynące z oczu babusi łzy, zwymyślał Stasia za 
mazgajstwo, zapewnił, że mamusia wróci, i wyruszył. Nie do Grodziska jednak, 
lecz do Leśnej Podkowy do jakiegoś mało mu znajomego pana Gorajskiego, do 
którego ojciec posyłał go był parę razy z listami. Ojciec za każdym razem wtedy 
mawiał: "Może przywieziesz mi list, a może pieniądze. Bo właśnie proszę tego 
pana, żeby mi pożyczył na gospodarstwo. Więc uważaj , żebyś nie zgubił. I... nie 
mów nic mamusi" - dodawał jeszcze ojciec. Władek nie miał czegoś smaku do tych 
podróży, ale ponieważ Antka uczyła synów, że tatuś wie zawsze, co robi - tedy 
jeździł. I za każdym razem dostawał od tego pana nie list, ale pieniądze dla 
ojca. Czepił się tedy nadziei, że ktoś, kto nigdy nie odmówił był ojcu paruset 
złotych, pomoże im teraz w nieszczęściu. Jakoż nie omylił się. Pan Gorajski, 
człowiek wygnany z okolic wcielonych do Rzeszy, dzierżawił na skraju Leśnej 
Podkowy kilka morgów gruntu, miał do czynienia z interesami rolniczymi i znał 
majora Brota. "Nie musisz do niego chodzić, sam to załatwię - powiedział. - 
Wracaj do domu i przyjedź za trzy dni". Odchodząc Władek usłyszał jeszcze, jak 
ów dobroczyńca rzekł do siedzącej z nim w pokoju starszej kobiety, pewnie swojej 
Gorajskiej: "Nie mogę dopuścić, żeby Radgoska miała kłopoty z bratem nawet po 
jego śmierci". Te słowa sprawiły pewne zamieszanie w myślach i uczuciach Władka, 
lecz nie miał czasu nad nimi się zastanawiać. Kreislandwirt, major Brot, przez 
długie lata zawodowy oficer polskiej armii, we wrześniu 1939 okazał się nagle 
reichsdetschem. Jednak wbrew obyczajom zdrajców nie zaciekał się w 
prześladowaniu ludności polskiej, a od chwili gdy Niemcy zaczęli się cofać w 
Rosji, wyraźnie zabezpieczał się na wypadek, jeśliby nagła zmiana postawiła go w 
położenie bez wyjścia. Tak, że dawał nawet, owszem, tu i owdzie do poznania, że 
gotów jest czasem wydobyć Polaka z matni, oczywiście - dodawał - w granicach 
jego możliwości. Sprawa Antki Wochelskiej okazała się leżącą w granicach jego 
możliwości, a nawet jego interesów; gdyż w przeciwieństwie do sołtysowej sądził, 
że jeśli przyjadą tu bolszewicy, to lepiej będzie mieć dobrą kreskę u takiej 
Antki niż dbać (jak dotąd czynił) o jakichś panów Gorajskich. Chłopcy i babka 
zostali więc najpierw powiadomieni, gdzie się znajduje Antka. Siedziała przy 
żandarmerii w tak zwanych "komórkach". Były to istotnie komórki na węgiel, w 
których przetrzymywano ludzi z tysiąca powodów albo i bez powodów; najczęściej 
wszelako chłopów za niedostarczenie kontyngentów. Przez tydzień chłopcy nosili 
matce jedzenie do tych "komórek", ale jej samej nie widzieli. Pewnego dnia 
dowiedzieli się, że matki tam już nie ma. Że jest w Bieguszowie, w obozie dla 
"sabotażystów nowego ładu niemieckiego". Wrócili zrozpaczeni do domu i tym razem 
obaj się popłakali nad niezrozumiałymi słowami tego wyroku. Ale nie było czasu 
płakać. Przestali chodzić do szkoły, nie ruszali się teraz od chałupy, musieli 
robić. Tylko Władek od czasu do czasu poigrał z gołębiami, pogonił je do 
dźwięczącego lotu, sam prawie z nimi ulatywał w powietrze. Po kilku dniach matka 
niespodzianie wróciła. Tak się ucieszyli, że odżałowali na jej przyjęcie młodą 
kurę do garnka. I najadłszy się, a nagadawszy podziękowali Bogu, wcześnie się 
pokładli i pozasypiali tego wieczora uśmiechnięci, szczęśliwi. Ale już nazajutrz 
sołtys przytaszczył się znowu do ich domu. Był stropiony, że Wochelska znalazła 
poparcie nie w bandzie leśnej, ale w niemieckim Kreislandwircie. - No, pani 
Wochelska - mówił słodko - tym razem się pani upiekło. Ale ja tu mam eine kleine 
Bitte do pani. Wieś musi dać mięso na kontyngent. Niedużo wypada na 
gospodarstwo, po parę kilo. Ale z żywego po parę kilo nie wykroję. Pani wie, jak 
zawsze. Jeden musi dać krowę, drudzy go spłacą. Wypadło na panią. Pani jutro 
przyprowadzi krowę na spęd. - Dlaczego ja? Niech dadzą wasi, co mają po trzy, po 
cztery krowy. - Losowali. Padło na panią Wochelską. Pani wtedy nie było, pani 
się wtedy tłumaczyła z tych kartofli. - Ja wiem. Ja Polka, to nawet moja krowa 
musi za Polskę umierać. - Po co pani gada takie rzeczy? Żebym nie był dobry, to 
za takie słowa pani by nazad poszła do lagru. Zostaw to pani mężowi 
nieboszczykowi takie słowa. On był od tego inteligent, żeby takie głupie słowa 
mówić. Pani wie, że tu nie o Polskę idzie, tylko o mięso i o plan. Plan musi być 
w gospodarstwie. Wy tego nie rozumiecie. - Ja to rozumiem. Dla was mięso, a dla 
nas plan. - Pani się nie mądrzyj, pani wdowa. Pani masz oprócz krowy jałoszkę, 
co już wnet będzie krową. Piękna jałowica. I pieniądze pani dostanie. Antka 
pokazała mu figę. - Tyle będę widziała waszych pieniędzy. Ale nie było rady. 
Nazajutrz popędziła z Władysiem krowę do gminy. Gdy od tych trosk i ciężkiej 
pracy głowa jej mało nie pękła, zjawił się pewnego dnia rzeźnik z Grodziska. 
Znali go, bo mu się i żywca cichaczem sprzedawało, i mięso czasem u niego brali. 
Grzecznie, uprzejmie powiedział: - Przykro mi, że w takim czasie przychodzę do 
pani po należność. Ale i tak czekałem, aż ta żałoba zelżeje. Terminu_m nie 
pilnował. - Co za należność? Jaki termin? - Nieboszczyk mąż pani pieniądze ode 
mnie pożyczał i rewers mi dał, jako że na jałowicy swojej ubezpiecza. Jeśli pani 
gotówką rozporządza, owszem. A jak nie, to trudno. Choćbym nie chciał, jałowicę 
wziąć muszę. I rzeźnik pokazał rewers, na którym Ludwik własnoręcznym podpisem 
przez rejenta poświadczonym oznajmił, że tyle a tyle tysięcy do tego a tego 
terminu spłaci albo w razie niemożności jałówkę swoją za ten dług odda. Antce 
pociemniało w oczach, a choć była obrotna i mowna, długo nie mogła słowa ze 
siebie wydobyć. - Czy się niebo na moją głowę wali, czy mi się ziemia pod nogami 
rozstępuje - rzecze nareszcie. I pyta: - Skądże to poszło? Na co mąż tyle 
pieniędzy od pana brał? - No, pan Wochelski nie był dzieckiem. Czy miał mi 
mówić, na co potrzebuje pieniędzy? Czasy są takie, że każdy potrzebuje 
pieniędzy. Antce wydało się, że Ludwik zza grobu stowarzyszył się ze zdrajcą 
sołtysem na jej zgubę. Lecz po chwili przyszło natchnienie. To chyba na tę 
organizację Ludwiś pieniędzy potrzebował, do której widać jednak należał. Ile 
razy pytała, nigdy nie chciał jasno powiedzieć: tak czy nie. Ale tajna 
organizacja na to jest, żeby nie mówić. A po innych polskich wsiach przecie na 
to dawali. Może i kartofle, na które kwitu nie znalazła w papierach Ludwika, 
poszły na ową organizację? Tymczasem rzeźnik, niby w zamysłach jakichś, powiada 
jeszcze: - Szkoda pani męża. Przystojny był mężczyzna. Choć i niemłody już taki, 
a jeszcze kobiety za nim jak za miodem. Dobry był też dla nich. Topniste serce 
miał nieboszczyk. Zjeść i wypić także lubił w dobrej kompanii. Oj, miły był z 
niego człowiek, wesoły jak ten skowronek! Antka uśmiecha się z wysoka. - Co tam 
pan wie. Bierz pan jałówkę, oddawaj rewers i podpisz mi się pan, że wszystko 
wypłacone. Po zabraniu jałówki sprzedali resztę paszy, nie była już potrzebna. 
Zabrakło krowy i jałoszki, ale zostały świnie, były jeszcze kury i jajka. 
wygrzebali z ukrycia trochę zboża; sprzedało się. Przyciągali pasa, żeby zebrać 
na krowę. Żyli. Chłopcy chodzili znowu do szkół, choć niechętnie; Stasio - bo 
nie lubił się uczyć, Władek - bo chciało mu się już być w domu za ojca, ale 
matka obstawała przy szkole; Ludwik jeszcze w chorobie przykazywał: "Antka, 
chłopcy muszą się uczyć, pamiętaj, Antka!" Ciemne tygodnie mijały w małych 
robotach i dużych troskach zimy. W połowie grudnia, późnym wieczorem, przyszedł 
gromadzki posyłka, Niemiec z rodziny sołtysowej. przyniósł wezwanie dla Władka 
na roboty do Rzeszy. Ma się stawić nazajutrz o ósmej rano w Żyrardowie, w kinie 
"Słońce". Wochelscy patrzyli na siebie nic nie mówiąc, a kiedy stójka poszedł, 
wzięli się z powrotem do przerwanej kolacji. Ale Antka nie mogła dojeść 
kartoflanki. Mieniła się na twarzy gmerając w talerzu, aż wreszcie wykrzyknęła: 
- Co za człowiek! Jak nie człowiek! Ja nie wytrzymam! Ja do niego polecę! - Nie 
gadajcie do mnie, bom zła! - rzekła jeszcze, gdy ją chcieli wstrzymać. I poprzez 
ciemność nocy poniosła się swym długim, rączym krokiem ku domostwu sołtysa. 
Wdarła się do gorącej, oświetlonej wspaniałą karbidówką izby. Sołtys był sam, 
siedział przy stole i coś pisał. Podeszła śmiało i spytała: - Dlaczego to mój 
syn ma iść na roboty? Kunke stropił się, patrzył spode łba, zapomniał nawet 
skrzyczeć Wochelską, że tak wpadła bez powitania. Położył pióro i rozparł się w 
trzcinowym fotelu. - A cóż to pani syn, co? Z cukru? Może rozpuści się? - To pan 
zapisał mojego syna do Prus? - To ja. Bo mi się tak podoba. A co pani myślała? - 
Myślałam, że i pan się tego doczeka, że pan syna utraci. - Ja już straciłem 
syna. - Ma pan jeszcze drugiego. Nie czekała, co sołtys na to powie, odwróciła 
się porywczo i wyszła. - Po com ja chodziła, to sama nie wiem - rzekła potem w 
domu. - Zdenerwowałam się. Prawdę mówiąc już dawno czuła, że nie uniknie tej 
biedy i że nic na nią nie poradzi. Mimo to zgryzła się strasznie, ale najgorzej 
rozezłościło ją, że sołtys tak późno zawiadomił. I jeszcze zapomniała mu o to 
nawymyślać, choć z tym właśnie do niego przybiegła. Naumyślnie stary piekielnik 
tak zrobił! Żeby ani postarać się o swego chłopca nie mogła, ni go na drogę we 
wszystko zaopatrzyć. Bo co mu zdążą przez tę noc naszykować? Siedziały jednak z 
babcią całą tę noc piorąc, susząc, łatając przyodziewek Władysia, gotując jaja 
na twardo, piekąc kurę i chleb. Chłopcy zrazu im pomagali, ale wnet sen ich 
zmorzył. Rankiem o zorzy i o mrozie Władek wyruszył do kina "Słońce". Po drodze 
szarpnął za drut, krzyknął: "Dyź_dyź_dyź!" - przywabił ku sobie gołębie, które 
białym dźwięcznym lotem frunęły mu nad głową. Poszedł sam, wyczesany, wymyty, w 
tatusinym szalu i z tatusiną starą walizką w ręce. Jasne, różnymi kolorami 
cętkowane oczy ciekawie i wesoło patrzyły w tę pierwszą w życiu czekającą go 
podróż. Antka uporządkowała z babką dom, zdrzemnęła się cokolwiek i nie czekając 
nawet południa poszła rączo ku miastu. W kinie "Słońce" dowiedziała się, że 
wszystkich wezwanych zawieźli już do Warszawy i że mają ich tam parę dni trzymać 
w jakiejś szkole przy Skaryszewskiej ulicy. Więc zaczęła co dzień jeździć do 
Warszawy na Pragę i pod tę szkołę. Wystawała godzinami, żeby coś podać do 
jedzenia albo zobaczyć Władzia przez okno. Marzła i mokła na przemian. 
Doświadczała i oglądała, jak się ludzie męczą. Czwartego dnia serce w niej 
upadło. Dała posłuch tym, co gadali koło niej, że raz lub dwa powiodło się kogoś 
z tego wyciągnąć. I zjawiła się u Ewy Radgoskiej. Ewa tego dnia "dawała 
mieszkanie" na redakcję gazetki "Walka trwa". Tomyski został potem na obiedzie, 
który przyrządziły obie z Bronką, Ewa zapowiedziała, że olśni Józka... owsianką. 
Była to chluba jej wojennej sztuki kucharskiej. Ugotowała z najlepszych, jakie 
można było dostać, płatków owsianych na tęgim smaku z kartkowego mięsa i jarzyn, 
zaprawiona suto majerankiem i suszonym koperkiem, a dosmaczona cienko 
pokrajanymi kartoflami warzonymi w łupinach na parze, słowem wysublimowana 
owsianka przeszła wielokrotnie samą siebie. Bronka zużyła kartkowe mięso na 
pierogi, a trzeba przyznać, że stanęła na wysokości niewdzięcznego zadania. 
Świetnie zmielony farsz, którego smak zaostrzony został czosnkiem, smażoną 
cebulą i odrobiną pieprzu, przezierał przez ciasto cieniutkie "jak sewrska 
porcelana". Przejęta obiadem Bronka nie poszła nawet na swoją tajemniczą 
jedenastą godzinę, a gdy Ewa, choć rada z tego, zagadnęła ją: - Ale jeśli to 
takie ważne, to może jednak idź - odpowiedziała pogodnie: - Raz się obejdą beze 
mnie. Józef Tomyski natomiast nie stanął na wysokości zadania. Wprawdzie zjadł 
wszystko przykładnie, ale powiedział tylko: - Z czosnkiem, z pieprzem i z 
majerankiem to można by zjeść ojca i matkę nie zauważywszy zbrodni. - Ty 
bluźnierco! - roześmiała się Ewa. - Nie idzie o majeranek. Inteligencja jest tą 
przyprawą, która z najpospolitszych rzeczy robi cuda. - No, dobrze, a co byś 
powiedziała o tej przyprawie? - Tomyski wyciągnął z teczki butelkę alaszu. - Do 
kawy? Bo chyba dasz choć kawy po tym owsie? - Nie_e, Józek, jesteś aniołem - 
ucieszyła się Ewa. - Po tym owsie! - oburzyła się jednocześnie. - A surrealizm 
tej owsianki to pies? A pierogi to nie była kreacja? Bronka, nie daj mu kawy za 
karę. Tomyski skłonił się z figlarnym błaganiem w stronę Bronki, a kiedy wyszła, 
rzekł objąwszy wpół Ewę: - Tak, twój obiad był rzeczywiście wzruszającą kreacją, 
a my jesteśmy dwojgiem starych naiwnych. Twoi koledzy, a też moi nie zadają 
sobie trudu żeby sublimować owsianki albo żurki. Handlują dolarami, a jak nie 
oni, to ich żony. Niedawno byłem na imieninowym przyjęciu u jednej, raczej u 
jednego, z naszych wschodzących gwiazd literackich. Nie uwierzyłabyś, jakie tam 
serwowano dania, jakie alkohole. Albo u mojej znajomej, która handluje dywanami 
i francuskimi koniakami. To są powiązania handlowe idące poprzez Niemcy aż do 
Paryża... Ewa udała, że ją to wprawiło w osłupienie. - Cóż, mój drogi - starała 
się nadać swym słowom beztroski ton aprobaty - każdy nabiera Niemców na swój 
sposób. Może my po prostu nie mamy do takich rzeczy talentu. - Na pewno nie mamy 
- zaśmiał się. - Może my w ogóle nie mamy talentu do życia. - Wolę się 
pocieszać, że to życie nie ma dla nas talentu... Weszła Bronka z kawą. Tomyski 
nalewał kieliszki alaszem. - Prawdę mówiąc, nie lubię tego świństwa - 
podżartowywał - ale teraz pije się wszystko. Po kawie zagadnął przymilnie 
Bronkę: - A pani miała nam coś zaśpiewać? - Miałaś - przyświadczyła Ewa. - 
Obiecałaś przy obiedzie. Zaśpiewaj piosenkę "La Paloma". Bo wiesz, Józek, jak 
Bronka śpiewa, to my to nazywamy "nastała_szczęśliwa_chwila_życia". Takie małe 
zastępcze szczęście złych czasów. Róbmy dalej naiwnych. Bronka nie dała się 
prosić, a jej miękki głos nabierał tak w śmiechu, jak i w śpiewie srebrnego 
dźwięku. Ten wia_atr, co tak szumi i tak żałośnie gra...@ Wtedy właśnie 
zadzwoniła Antka Wochelska i Ewa skinąwszy Broni, żeby śpiewała dalej, pobiegła 
drzwi otworzyć. - Dzień dobry. Władka mi wzięli na roboty - rzekła Wochelska 
porywczo i bez wstępów. - Dzień dobry, Antka. Jak to? Gdzie? Do Niemiec? 
Wywieźli? - Ewa nie mogła się połapać. - Jeszcze nie wywieźli. Jeszcze jest na 
Skaryszewskiej. Tam ich trzymają. - Zaraz. Pozwól tu, Antka. Musimy pogadać. 
Zażenowana dochodzącym z pracowni śpiewem wprowadziła Wochelską do jadalni. 
Antka opowiadała o wszystkim żywo, ale z przestankami, jakby wsłuchując się z 
niedowierzaniem w swoje słowa. Ewa biegała po pokoju zacierając marznące ręce. - 
Nie_e, kobieto! Dlaczegoś ty nie dała od razu znać? Dlaczego posłałaś go do tego 
kina "Słońce"? Trzeba było natychmiast przywieźć go tu. Wyrobiłoby mu się jakąś 
kartę pracy. Zeszedłby z oczu temu sołtysowi... Antka słuchała patrząc uważnie 
na Ewę. Namyślała się chwilę nad odpowiedzią. - Nie - pokręciła przecząco głową 
- ja go musiałam posłać do tego kina "Słońce". I Władyś nie mógłby tak zrobić. 
Nawet by nie chciał. On wie, że sołtys nie dałby nam już wtedy żyć. - Sołtys by 
nie wiedział. - Jakże miałby nie wiedzieć? Żeby nie było listy, ale jest lista. 
Jak się który nie stawi, to zaraz dają znać do gminy. JUż by my wtedy mieli 
wszyscy za swoje. A jeszcze Władzio chodził do tajnego gimnazjum. Ten sołtys 
tylko dzień i noc myśli, a śledzi, jakby nas wygnać i zniszczyć. I na dowód 
Antka opowiedziała wszystkie swoje przygody. Aby wzmocnić obraz przeciwności, 
których nie miała prawa jeszcze mnożyć, dodała rzecz o jałówce, wziętej za długi 
Ludwika. W Ewie wskrzesły natychmiast wszystkie stare siostrzane rozpacze. - 
Jeszcze po śmierci ściąga cię swoimi długami! - wykrzyknęła. - Ach, Antka! Mój 
brat był początkiem wszystkich twoich nieszczęść. Jak ty mogłaś wychodzić za 
niego za mąż? Przecież ja wiem, że on i ojcowiznę ci stracił... A ty jeszcze 
portret mu robisz! - Stracił - przyznała Antka. - Ja wiem. Ja wszystko wiem. Ale 
ja go kochałam. I on mnie kochał. Mnie się nawet nie śniło, żeby kto tak 
potrafił kochać. Taki był dobry. I zawsze był wesoły, a nigdy się nie złościł. 
Mało która wychodzi za takiego, co się nigdy nie złości. Ja nie żałuję. I 
portretu nie żałuję. Taki na nim jak żywy. - Niech ci będzie - machnęła ręką 
Ewa. - Słuchaj, Antka, jest Józek Tomyski. Chodźmy, naradzimy się. Władzia 
trzeba ratować. - A gdzie Bronka? - zdziwiła się wchodząc z Antką do swego 
pokoju. Tomyski oderwał się od książki wyjętej z półek. - Panna Bronka poszła 
już na swoje kursy buchalterii - objaśnił. - To pani Wochelska przyszła? - 
spostrzegł się. - Będzie pani bogata, bo w pierwszej chwili nie poznałem. - Na 
razie bardzo jest biedna, bo jej syna wzięli na roboty do Niemiec. Wywiązało się 
ponowne opowiadanie o niedolach Antki. Tomyski słuchał w milczeniu. Ewa poszła 
do kuchni naładować karbidówkę, bo zmierzch prędko nadciągał. Kiedy wróciła ze 
światłem, Antka pokrzykiwała gromko: - Co tam za gwałt, co za piekło na tej 
Skaryszewskiej, to nie wiem! Rodziców taki tłum, te chłopcy wyglądają oknami, te 
matki do nich krzyczą, oni znów z okien do nas. I taki z tego hałas, że nikt nic 
nie rozumie! Ludzie na Niemców prą, żeby dali wyjść któremu tam chłopakowi, a 
Niemcy nic, jakby nie do nich. Aż jak się któryś rozeźli, jak się zamierzy tym, 
jak nazywają, rozpylaczem, to wszyscy w pisk, rozbiegają się. Strach, co się tam 
ludzie namordują, namarzną. A chłopaki z tych wszystkich okien te szyje 
wyciągają i rękami machają. To jakbym widziała, jak na targ w kojcach gęsi wiozą 
albo kaczki. To one też tak przez te pręty wyglądają, a gęgają i kwaczą, i 
szyjami tak robią. A ten mój między nimi taki dzieciak... Głos jej się zerwał. 
Przysłoniła czoło ręką niby od karbidówki, a Ewa i Józek patrzyli ze wstydliwym 
poważaniem, jak łzy jej kapią z oczu na politurę stołu. Ewa nie mogła tego 
wytrzymać. - Trzeba coś robić - zawołała. - Trzeba coś robić! Nie można takiego 
małego dawać na poniewierkę. Ja słyszałam o wypadkach zwolnienia ze 
Skaryszewskiej. Nie wiem, jak to się robi, ale słyszałam, że można dać okup. 
Antka mieniła się na twarzy, jakby walcząc z napastującymi ją pokusami i 
skrupułami. - Można - stwierdziła z namysłem - ja też z tym przyszłam. Jeden 
granatowy z jednym żandarmem puszczają podobno za pieniądze. Płaci się w takiej 
herbaciarni, co tam jest niedaleko. Ale to teraz duże pieniądze kosztuje. 
Podobno że osiem tysięcy. - Nie_e, to dopiero teraz to mówisz? - wpadła na nią 
Ewa. - Jeżeli jest jakakolwiek możliwość, trzeba próbować. Zaraz... tylko skąd 
ja wezmę tyle pieniędzy? To trzeba prędko, a tu już wieczór idzie. To trzeba 
zebrać w kamienicy - zmarszczyła czoło - ile ty masz? - zwróciła się do 
Tomyskiego. Miał przy sobie trzysta złotych. Ewie dopiero co wpłacono tysiąc za 
małą akwarelę. - Resztę trzeba zebrać w kamienicy - powtórzyła gorączkując się. 
- Tylko czy zbiorę? Właściwie najwięcej przyjaciół mam w suterenach. - Możesz 
być pewna, że ci najprędzej dadzą - ręczył Tomyski. - Mój Boże, nie trzeba dla 
mnie tak się kłopotać - prosiła Antka bardziej zmieszana niż ucieszona. I 
jeszcze na niepewne. Tam i tak bywa, że wezmą pieniądze, a nic nie zrobią. - Tak 
myślisz? Nie_e, trzeba próbować - upierała się Ewa. - I nie można z tym czekać. 
Jak jutro pójdziesz na Skaryszewską, musisz mieć pieniądze ze sobą - zarzuciła 
na ramiona futro, szukała kluczy. - Pójdę z tobą - oświadczył Tomyski. - Proszę 
wybaczyć, pani Antko... - Nie, co za pomysł, nie możesz zostawić Antki. Zresztą 
ty nic tu nie wskórasz. Nie znają cię. Tylko przeszkodzisz. - No, dobrze, ale 
jesteś rozgrzana, piłaś alasz, zaziębisz się. - Nie_e, wyście wszyscy 
powariowali. Dajcie mi święty spokój! Siedźcie i spokojnie czekajcie. Wybiegła. 
Wochelska załamała ręce: - Ja, proszę pana, i chciałabym go wykupić, i nie mam 
pojęcia, czy to dobrze - zwróciła się z chętną ufnością do Tomyskiego. - Nie o 
pieniądze idzie, ale ja wiem, gdzie nasza zguba. Choć Władek i papier dostał z 
pieczątką, że zwolniony, sołtys nam nie przepuści. - Rozumiem - rzekł Tomyski - 
ale nie można chłopca Niemcom tak lekko w paszczę dawać. Antka potrząsnęła 
stanowczo głową: - Niemcy - zaczęła mówić - tu są najgorsi, u nas. Tam w 
Prusach, ci nasi, co jadą na roboty, nie mają tak źle. Niejeden ze wsiów koło 
Henrykowa był i powrócił, i nie skarżyli się tak bardzo. Że Władek na Niemców 
będzie robił? Toć do czasu. A póki, co, nie takie narody jak my na nich muszą 
robić, a przecież nie z dobrej woli. I zawsze roboty w Rzeszy to nie Oświęcim, 
nie kulka w łeb. Syn wróci. My tam prawie tylko jedni Polakami jesteśmy na tym 
Henrykowie. To jak nas mają nie brać. Czy my volksdeutsche? Czy, proszę pana, 
nie tak jest, jak ja mówię? - Hm... Trochę tak jest, jak pani mówi - przyznał z 
cicha Tomyski. Słuchał, patrzył i myślał: "Są różne porządki rzeczy. W tym 
Antczynym - wywiezienie syna do Rzeszy jest mniejszym złem, które trzeba 
ścierpieć dla uniknięcia gorszego. Gorszym złem są możliwości tkwiące w 
sołtysie, którego ta dzielna kobieta musi przechytrzyć, przetrzymać. "Wstępnym 
bojem" go nie zwycięży..." Dał się słyszeć dzwonek. Tomyski wyszedł otworzyć. 
Zobaczył młodego człowieka, który zawahał się, zmieszał i spytał: - 
Przepraszam... Czy zastałem Brońcię? - Nie - odpowiedział grzecznie Tomyski. - 
Nie ma też chwilowo pani Radgoskiej. Czy mam jej coś dla panny Brońci powtórzyć? 
- Nie... Nic. To jest... chciałem zapytać, dlaczego Brońcia nie była dzisiaj o 
jedenastej na lekcji śpiewu. - Śpiewu? Nie wiem. - Ale... nic jej się nie stało? 
- Pannie Brońci? Nie, nic. Poszła na swoje kursy. - To dziękuję panu... 
przepraszam. Ledwo ów młodzik odszedł, w zamku zazgrzytał klucz, wracała Ewa. - 
A więc zdobyłam pieniądze - rzuciła na stół plik brudnych zmiętych bnknotów. - I 
miałeś, Józek, rację. Ci z suteren byli najbardziej ofiarni. I nawet nie okazali 
się bez pieniędzy. Wszyscy czymś tam handlują. Popożyczałam na dwa dni, od 
niektórych nawet na tydzień. Antka patrzyła z ukosa na rozrzucone pieniądze. - 
Rany Boskie! Jak ja z majątkiem takim pojadę Toć już noc! - Gdzie masz jechać? 
Zanocujesz u mnie. Rano pójdziemy razem na Skaryszewską. - Nie, nie. Bardzo 
dziękuję, ale nie mogę. Mama i Stasiu całą noc by się o mnie bali. Jeszcze zdążę 
na ostatni pociąg. Tylko... kiedy ja oddam takie pieniądze? - Co ty za matka, że 
się o takie rzeczy troskasz! - rozgniewała się Ewa. - I niech cię głowa nie boli 
o te pieniądze. To moja rzecz. - Ja jestem taka matka, że ja bym siebie dała za 
Władzia na roboty, żebym wiedziała, że tak mądrzej - bez urazy, ale stanowczo 
wytłumaczyła Antka - ale ja mam sama matkę i jeszcze drugie dziecko. I 
gospodarstwo. Ja muszę myśleć, co będzie potem. I co będzie ze wszystkimi. - No, 
i brawo, Antka - spotulniała raptem Ewa. - Tylko jak nie chcesz zostać, to się 
śpiesz, bo już późno. Pożegnali się. Ale późno było już i dla Tomyskiego. - 
Słuchaj, Ewa - mówił zbierając się do wyjścia. - Jak się nie uda z tym wykupem, 
to wiesz, nie przeszkadzaj roztropnemu męstwu tej kobiety. Pamiętasz Duhamela 
"Posięście świata"? "Żagiel zdając się być posłuszny wiatrom, pokonywa je" - 
zacytował. - Antka musi nie dać się sołtysowi, musi go... Są różne sposoby walki 
z przeciwnościami. Różne zwycięstwa. Prawda - przypomniał sobie. - Był tu jakiś 
młody człowiek do panny Bronki. Pytał, dlaczego nie była dzisiaj o jedenastej na 
lekcji śpiewu. - Śpiewu? Na lekcji śpiewu? Zostawszy sama, Ewa poszła do kuchni, 
żeby zmyć kieliszki i filiżanki. - Może ona w istocie chodzi na lekcje śpiewu - 
zastanawiała się wycierając naczynia. - I po co ja trzy razy na tydzień 
umierałam ze strachu o jej działalność podziemną? A może to jakiś szyfr? Te 
"lekcje śpiewu"? To myśląc spostrzegła, że już jest siódma, a tej małej ani 
widać. Minęła jeszcze godzina niepokoju, zanim Bronka przyszła. Ewa rzuciła się 
do niej z radością i z wymówkami: - Na litość Boską, dziewczyno, jak możesz w 
takich czasach tak późno wracać! - Ciociu, przecież to takie skrępowanie! Ja już 
nie mogę tego znieść! - Tak cię gniewa, że się ktoś o ciebie niepokoi? Nie 
rozumiesz, co to jest drżeć o kogoś? - Nie rozumiem. - To nie rozumiesz i tego, 
że drażałam o ciebie co drugi dzień, jak chodziłaś na tę jedenastą godzinę? A ty 
podobno chodzisz na lekcje śpiewu? Bronka nie zdziwiła się. Widać już wiedziała 
o - zrozumialszym dla niej - niepokoju swego młodego znajomego. - No tak, to 
jedyna przyjemność, na którą sobie pozwalam, te lekcje śpiewu - zniecierpliwiła 
się. - A ciocia i o to mnie męczy. - Ależ nie... To bardzo ładna przyjemność. 
Tylko czemu tak się z tym kryłaś? Wyobrażałam sobie, że to jakaś niebezpieczna 
działalność konspiracyjna... Rzecz byłaby zresztą całkiem naturalna, ale się 
bałam... - Ciocia sobie zawsze o wszystkim i o wszystkich za dużo wyobraża - 
osądziła Bronka impertynencko. I pożałowawszy tych słów złagodziła ich 
szorstkość: - Ach, ciociu! My mamy tylko jedną młodość. Co my winni, że wypadła 
na takie czasy? Chcemy się cieszyć, chcemy żyć. Nie wszyscy muszą zginąć 
bohatersko. Ale i tak pewno zginiemy. - Tak, są różne autonomie wewnętrzne - 
rzekła Ewa niezrozumiale dla Bronki. A kładąc się spać pomyślała: "Wszystko jest 
zawsze inaczej". Antka przyszła nazajutrz po południu. Przywitały się milcząc. 
Wochelska położyła na stole paczkę pieniędzy. - Wszystko na nic - powiedziała. - 
Już ich wywieźli. Ewie wydało się, że powiedziała to z ulgą. "Tak - przytaknęła 
w myśli Józkowi - Antka nie zna hierarchii dzieł sztuki, ale zna bezbłędnie 
heriarchię spraw życiowych". - Siądź, Antka - poprosiła głośno. - Cóż robić, 
widać tak być musiało. - Widać musiało - potwierdziła spokojnie Antka. - Władyś 
jest mądry - dodała - on nie zginie. Władyś jest mądry - potwórzyła głośniej. 
Ewę zastanowiło, że nie powiedziała: "dzielny" ani "odważny", lecz właśnie - 
"mądry". - A i to - rzekła jeszcze Antka - że tyle pieniędzy nie dostanie się w 
ręce szkopów i jakiegoś tam kombinatora. Mnie było żal tych pieniędzy, a mój 
chłopiec i tak nie zginie. - Czy widziałaś go, Antka? - Ja go widziałam! - 
krzyknęła tryumfalnie. - I mam od niego list. Bo było tak. Ja coś do niego, a on 
do mnie i jak tam zawsze, nic się nie możemy w tym hałasie dogadać. Jeszcze ci, 
co niżej, to się jakoś dokrzyczą. Ale on aż na czwartym piętrze. Ja mu chcę 
jakoś dać znać, że się o niego staram, bom się już umówiła z jedną, co za tym 
chodzi, i miała ze mną iść do tej herbaciarni. Aż tu ona do mnie leci i mówi, że 
dzisiaj nic się nie zrobi, bo jest nowy żandarm. A tam z góry słyszę, jak Władek 
woła: "Mamusiu! Mamusiu!" Tom dobrze go usłyszała, bo tam żaden tak nie wołał, 
tylko: "Mama! mama!" Patrzę na niego, a on taki mały, a te duże chłopaki go tak 
przygniotły, że go ledwie widać. Ale ręką macha i krzyczy: "Mamusiu! Łap, łap, 
trzymaj!" Patrzę, co leci, a on mi rękawiczki zwinięte rzucił. Zasmuciłam się, 
bo to babcia wełniane mu zrobiła, ale coś mnie tknęło, idę tak trochę w bok, 
odwijam te rękawiczki, a tam w nich list. O, proszę. Taki on zmyślny. Władek! - 
List od Władzia - rzekła Ewa do wchodzącej Bronki. - W rękawiczkach mamusi 
rzucił. I przeczytała głośno: - "Kochana Mamusiu! Za godzinę już nas poprowadzą 
na kolej. Mamy jechać do Brandenburg. Nie martwcie się. Ja na pewno wrócę. Jeść 
nam dają. Tu wszyscy płaczą i mdleją, ale ja nie. Jeden chłopiec zebrał od 
wszystkich proszki od bólu głowy. Ja miałem dwa, to mu też dałem, a on mi dał za 
to dwa jajka. Pojadł proszki i dostał bicia serca, ale doktor i tak nie chciał 
go zwolnić. Jeszcze go poszturchali. Ja nie taki głupi. Tu najgorzej, jak się 
kto boi. A kto się nie boi, to mu nic nie robią. Mamusiu! Bądź o mnie spokojna! 
Ja sobie dam radę. Całuję cię, kochana Mamusiu, ucałuj Babcię i Stasia i oddaj 
mu rękawiczki, bo on zmarzlak. Wasz Władek". - Tak - zamyśliła się Ewa - szkoda, 
że ten wasz sołtys tego listu nie przeczyta. Dopiero by zgrzytał zębami. - Albo 
on wart, żeby taki złoty list czytał? Ewa zobaczyła, że Antka nie zgrzyta, lecz 
szczęka zębami, a twarz jej zżyma się od płaczu. - Bronka! Zróbmy jej coś 
ciepłego! Patrz, jak ta biedna Antka zmarzła! Nie płacz, Antka! Powiedz jeszcze, 
widziałaś, jak go wyprowadzali? - Właśnie, że widziałam - opanowała się Antka - 
czekałam ze dwie godziny. A potem szłam koło nich, ale nie ulicą, tylko z daleka 
chodnikiem. Inne matki też szły. Widziałam go. Trochę był blady, ale ładnie tak 
szedł. Śmiało, jakby w tańcu. Podejść do nich to Niemcy nie dawali. Zaraz: Weg! 
weg! Więc go tylko krzyżykiem pożegnałam i pacierz za niego zmówiłam. I Antka 
znowu zaczęła drżeć nerwowo. - Gdzież ta Bronka? Miała dać coś ciepłego. Bronka! 
Ewa pobiegła do kredensu i przyniosła resztę Józkowego alaszu. - Napij się, 
Antka. To cię rozgrzeje, rozweseli. I jak to Ludwik mówił? "A teraz wypijmy za 
pomyślność... no, kochana... za pomyślność naszych interesów..." O tej samej 
godzinie zaryglowane bydlęce wagony ruszyły z dworca towarowego, a w zimnym, 
dusznym i ciemnym tłoku ich wnętrza Władek jadł jajko na twardo i wpychał drugie 
osłabionemu koledze. - Masz, oddaję ci to drugie - mówił. - Zjedz, to ci lepiej 
pomoże od tych głupich proszków na głowę. I nie maż się. Mnie tatuś umarł. 
Mamusię zostawiłem. Gołębie moje zostawiłem! A nie płaczę. (Rozdział 26) Skórka 
od słoniny Przez cały czas okupacji, odkąd po oblężeniu Warszawy zacna, lecz 
przeżywająca właśnie lata krytyczne Marcyna dostała pomieszania zmysłów, Tomyscy 
obywali się bez służącej. Tomyski okazał się bardzo dobrą "dziewczyną do 
wszystkiego" i nauczył się nawet gotować, chociaż ten dział pracy domowej 
należał głównie do Ludmiły. Lecz pod koniec roku 1943 stan serca Ludmiły 
wybitnie się pogorszył, a siły jej tak zwątlały, że nie zaprotestowała, kiedy 
Józef oznajmił, że będą się musieli obejrzeć za pomocnicą domową. Nie było 
zresztą potrzeba długo się za tym oglądać. Kandydatek nie brakowało, ale 
zgłaszały się przeważnie "inteligentki", osoby wykolejone wskutek okoliczności 
wojennych, a nie dość przedsiębiorcze, aby na bardziej ryzykownych drogach 
szukać zabezpieczenia bytu. Józef i Ludmiła nie bardzo mieli ochotę na 
"inteligentkę", bo wiedzieli, że trzeba niepospolitej inteligencji, aby się nie 
czuć w żadnych warunkach "zdeklasowanym". Ale że Tomyski zbierał się w styczniu 
wyjechać na Podlasie (niemal już pod zbliżający się front), konieczność decyzji 
stała się naglącą, gdyż nie chciał żony za nic w świecie zostawić w tym stanie 
zdrowia samej. Tedy chcąc nie chcąc zgodzili się właśnie na inteligentkę "z 
gimnazjalnym wykształceniem", pannę Cechnę Żarską, którą im ktoś z godnych 
zaufania znajomych polecił, jako "młodą osobę o złotym sercu, zaradną, 
pracowitą, uczciwą i miłą w pożyciu". - Nie namyślajmy się, Tomyniu, i bierzmy 
ją z zamkniętymi oczyma - rzekła pani Ludmiła, widząc, że Józef się waha. - 
Musimy kogoś wziąć, żebyś miał czas na pisanie. - Żebym ja?... Tu o ciebie 
idzie, Ludeńko. Póki jesteśmy sami, nie mogę na tobie wymóc, żebyś leżała. 
Ciągle tupczesz koło tej kuchni. Dziewczyna o złotym sercu zjawiła się zaraz 
nazajutrz po liście, który ją polecał. Nie można powiedzieć, aby wywarła 
zachwycające wrażenie. Kolor ciężkiej gąbczastej twarzy był ziemisty, a wyraz 
posępny czy zalękniony. Oczy srebrnawej barwy były przygaszone i zdawały się 
cokolwiek nieprzytomne. Ładne, ale sinawe usta drżały lekko. Na wielkiej głowie 
miała beret, a na beret założyła jeszcze chusteczkę, zawiązaną pod brodę.. 
Reszta postaci okutana była niezgrabnie w gruby wyszarzany kaftan. Nie stawiała 
żadnych warunków, nie bardzo nawet uważała na to, co jej proponowali; grzecznie, 
ale monosylabami odpowiadała na pytania. Dopiero kiedy przyszło do kwestii, 
kiedy się może sprowadzić, odparła z nagłą i wyraźnie radosną determinacją: - 
Jutro. Jutro o jedenastej rano będę ze wszystkim na miejscu. Tomyscy byli 
zaskoczeni zmianą, jaka w niej zaszła po zapadnięciu decyzji. Oczy zalśniły 
istną eksplozją blasku, nalana szara twarz wspłonęła świetnym rumieńcem. Ruchy 
stały się zwinne i zręczne, a kiedy ruszyła posuwiście za Ludmiłą obejrzeć 
kuchnię, pod rozpiętym teraz watowym kaftanem i kusą burą spódniczką, ujawniła 
się kibić zgrabna i szczupła. Dały się też widzieć, jakby zatajone dotąd, 
prześliczne nogi, których kształtu i długości nie mogły niweczyć okropne 
pończoszyska i rozdeptane chodaki. Znikła również pierwotna niemrawość mowy, 
język się pannie Cechnie rozwiązał, okazała się wręcz gadatliwa. - Pensja, 
warunki, proszę kochanych państwa, to drobiazg - oświadczyła. - Dla mnie to, jak 
babcię kocham, bagatelka. Główna rzecz to, czy ja się państwu podobam. Bo może 
ja się i nie podobam. Ale proszę się tym nie zrażać. Ja bardzo zyskuję na 
bliższym poznaniu. Bo mnie państwo się od razu spodobali. Jeszcze jak! Słowo 
honoru! Jak już mam być służącą, to chcę być w dużym domu. - Nie, my nie 
prowadzimy dużego domu - objaśnił Tomyski. - Są wprawdzie te cztery pokoje, ale 
życie, jak to teraz, więcej niż ciche i skromne. - Ja nie o pokojach. Ja o 
ludziach. Między nami mówiąc, wiem, do kogo przychodzę. - Nie ma tu nawet pokoju 
dla słu... dla pani - usprawiedliwiała się Ludmiła. - Ale pani może sypiać w 
gościnnym, o ile nikt nie nocuje, albo wnieść sobie łóżko do jadalni. - Bardziej 
u siebie będę się czuła w kuchni, a lubię mieć swój kąt. Państwo zobaczycie, jak 
się tam przyjemnie urządzę. Co za ludzie, słowo honoru, mieszkają teraz w 
kuchniach! Nie chcę się naprzód chwalić, ale państwo zobaczycie, jak nam będzie 
razem wesoło. Ze mnie, jak babcię kocham, dobra dziewucha. I wesoła. Prędka 
jestem jak iskra. Świętej pamięci tatuś zawsze na mnie mówił: "ty żywe srebro". 
Ja wiem, pani jest chora, dla chorego wesoły człowiek to lekarstwo, prawda 
proszę pana? - zwróciła się do Tomyskiego i nie czekając odpowiedzi, mówiła 
dalej, trochę za nerwowo, lecz nieoczekiwanie przyjemnym, żarliwym głosem. - Ja 
jestem urodzona sanitariuszka, umiem chodzić koło chorych. Nie będę państwu w 
niczym przeszkadzać i od razu naturalnie uprzedzam, że jadać będę w kuchni. Ja 
znam życie, ja wiem, że to krępuje mieć zawsze kogoś obcego przy stole. A 
chociaż ja jestem swój człowiek... wolę się nie narzucać. - Ależ nic podobnego - 
zatroskała się pani Ludmiła. - Będziemy jadać razem. - O, nie, co to, to nie. 
Zresztą, owszem, jak się tak złoży, przy jakiejś okazji. Ale proszę to zostawić 
już mnie. W kuchni będzie moje królestwo. Słowo honoru, ja już widzę, jak mi tu 
będzie dobrze, a państwu ze mną! - wykrzyknęła przymykając oczy, jakby ją samą 
raził ich ekstatyczny teraz blask. Zaraz po wyjściu Cechny Żarskiej Tomyski 
usłyszał, że Ludmiła kładzie się na tapczanie, a po skrzypnięciu korka i 
brzęknięciu szklaneczki poznał, że nalewa sobie lekarstwo. Pobiegł do niej 
natychmiast. - Co? Zdaje się, że już cię ta "pomoc domowa" zmęczyła? - 
zaniepokoił się i nawet przyklęknął koło tapczana, obejmując żonine stopy, 
okryte powłóczystą domową suknią barwy modrego zmierzchu. - Gdzież tam, 
Tomysiu... Nie nastawiaj tak ucha na każdy mój ruch. Przeciwnie, wprawiła mnie w 
doskonały humor. Ale muszę przyznać, że jest zaskakująca. W pierwszej chwili 
zdawała się prawie niemową... - Właśnie. A potem rozgadała się, że aż hej. Ale 
wygląda, jakby życie dobrze się po niej przejechało. I wiesz, mam wrażenie, że 
jej bardzo zależy na zostaniu u nas, więc będzie się starała. Strasznie licho 
ubrana, ciekawym, czy taka biedna, czy tylko zaniedbana? Jednak wydaje mi się 
sympatyczna, a zwłaszcza - taka chętna. I to, że wreszcie ktoś jest. Że wreszcie 
będziemy mieli dużo, dużo wolnego czasu. Nie cieszysz się, "perło cichego 
oceanu"? - Bardzo - szepnęła Ludmiła nie całkiem pewnie, ale ze swym 
zniewalającym uśmiechem, od którego jej subtelna twarz owita puklami śnieżnej 
siwizny stawała się paradoksalnie młoda, niemal panieńska. - Źle się czujesz? - 
nastawał Józef. - Świetnie się czuję. Idź, kochanie, pracuj! Nie leń się! Nie 
trać czasu! Panna Cechna Żarska zjawiła się nazajutrz, poprzedzona przez 
olbrzymi tobół z pościelą i "rzeczami". Rzeczy tych "inteligentka z gimnazjalnym 
wykształceniem" posiadała tak mało i tak były znoszone, że pani Ludmiła wnet 
cichaczem przejrzała swą graderobę z myślą, jak tę Cechnę zapomóc, nie czyniąc 
jej przykrości. Trzeba przyznać, że ten pierwszy dzień dał Tomyskiemu o nowej 
domownicy najlepsze wyobrażenie. Z błyskawiczną szybkością urządziła się w 
kuchni, zorientowała się we wszystkich "tajnikach" domu, wyskoczyła na ulicę, 
rozpatrzyła się w zasobach okolicznych sklepików, przyniosła śmietany i 
zaimprowizowała kolację, usmażywszy niezwykle pulchnych racuchów z bitą do nich 
śmietaną. Danie, które Tomyskim nigdy by nie przyszło do głowy, ale bardzo im 
smakowało. Cechna znalazła nawet w kredensie miniaturowy, biały fartuszek, od 
lat nie używany, i przyozdobiwszy nim bury sweterek i szarą spódniczkę stała nad 
Tomyskimi w malowniczej pozie subtelności teatralnej, rozkoszując się widokiem 
ich apetytu i bawiąc ich rozmową. - Państwo mają tu bardzo blisko Straż Pożarną 
- rzekła między innymi. - Tylko skręcić z Mokotowskiej na Polną i zaraz na rogu 
Polnej i placu Unii ten wielki gmach, ten smok! Jakby, nie daj Boże, ognia, 
pożaru jakiego, to słowo honoru, jeden skok, drobiazg, bagatelka dla nich i już 
są. - A tak, tak - rzekł nieuważnie Tomyski. - Jak jest alarm lotniczy, to ich 
syrenę najgłośniej słychać. Takie ohydne, zgniłe wycie, że aż ciarki przechodzą. 
Gorsze od bomb. Panna Cechna zdała się niemile zdziwiona. - O, proszę pana - 
zawołała z uczuciem. - Taka Straż Pożarna, to nie żarty, nie bagatelka! Ja się, 
słowo honoru, dziwię, że strażaków nie opisują, pomników im nie stawiają, tak, 
pomników. Szary bohater, między nami mówiąc. Państwo myślicie, że to trzeba 
małej odwagi, żeby iść po tej drabinie, po tej drabinie - tu zaczęła się niby 
wspinać rękoma - żeby tak iść w te płomienie? Pani Ludmiła przypatrzyła jej się 
z leciutkim niepokojem, lecz zmilczała. Po kolacji Cechna zajęła się z własnej 
inicjatywy tapczanem pani Ludmiły, pościeliła jej na nim do snu. Tomyskich 
trochę to spłoszyło, gdyż najosobistsze posługi spełniali zawsze, nawet w 
dawniejszych czasach sami. - A może zagrzać dla pani butelkę? - zaproponowała 
jeszcze Cechna Żarska. - Widziałam, że jest w łazience gumowa. Na dworze mróz, a 
za ciepło państwo w mieszkaniu to nie macie. Jutro, jak babcię kocham, to tak 
nagrzeję, nabuzuję, napalę, że będzie ciepło jak w uchu. Bo ja już byłam i w 
piwnicy. Dozorca mi pokazał, gdzie państwo macie piwnicę. Pani Ludmiła, wyraźnie 
zażenowana, chciała odmówić butelki, ale Józef spojrzał na nią karcąco i 
poprosił: - Owszem, proszę zagrzać. Przez czas, kiedy Cechna grzała w kuchni 
wodę, pani Ludmiła rozebrała się, a Józef, ustawiając jej przy łóżku ciepłe 
pantofle, mówił trochę nieśmiało i jakby z perswazją w głosie: - Energiczna, 
zaradna i troskliwa. Będziesz z niej miała pociechę. Z całym spokojem zostawię 
cię na parę dni pod jej opieką. Wróciwszy z butelką, panna Cechna nie myślała 
jednakże jeszcze odejść. Z wypiekami na szarej twarzy, z eksplozją blasku w 
okrągłych oczyskach, zaczęła opowiadać o sobie. Słuchali zrazu przez grzeczność, 
ale potem ich to zajęło. Historia człowieka, czy może być coś bardziej 
pasjonującego? Nie prosili jej, aby siadła, w nadziei, że na stojąco rozmowa 
będzie krótsza. Ale kiedy podgarnąwszy pod smukłe nogi sukna zaczęła na nich 
jeździć, żeby - jak oświadczyła - nie tracić czasu, Tomyski podał jej krzesło. 
Przysiadła, mówiąc: - Ja wiem, że tacy ludzie, jak państwo, lubią wieczorem 
porozmawiać. A ja w tej puszczy, w tych lasach tak odwykłam od ludzi, że jak 
trafię na kogo życzliwego, to mogłabym opowiadać i opowiadać. - W puszczy? - 
zainteresowała się mimo woli pani Ludmiła. - A tak. Ja jestem z puszczy. 
Kurpianka! A Kurpie, to państwo wiecie - najwięksi patrioci. Jeszcze za Szwedów 
etecera. I tam do naszych borów_lasów, to choć Reich tam szkopy zrobiły, żaden 
Niemiec się nie śmie zapuścić. Państwo myślą, że tam nie ma partyzantki? Jest, 
słowo honoru, partyzantka! O, Kurpie, to są Kurpie. Ale rodzice mi się nie 
uchowali. Na darmo tyle się dla nich nabiegałam. Pomarli. Przy tych słowach łzy 
ściekały z błyszczących jak elektryczne lampki oczu Cechny. - A gdzie się pani 
tak nabiegała? - pytał Tomyski, odczekawszy chwilę jej rozrzewnienia. - Gdzie? A 
po granicach, po naszych, po zielonych. Cała Polska po tych granicach wędruje, 
pielgrzymuje. "I twej przemocy urąga" - zadeklamowała nagle, zerwawszy się z 
krzesła. Widać lubiła mówić na stojąco. Przybrała malowniczą pozę, nogi lekko 
skrzyżowane, jedna cokolwiek wystawiona do przodu, ręka zgiętym odwrotem dłoni 
wsparta na biodrze, drugą Cechna żwawo jęła gestykulować. Na szarą, gąbczastą 
twarz znów wystąpiły purpurowe rumieńce, a oczy jeszcze gwałtowniej zalśniły. 
"Czy ona nie gorączkuje? Nie jest chora?" - pomyślała przelotnie pani Ludmiła i 
wydało jej się, że ona sama więcej ma zdrowia i mocy od tej, mającej wyręczyć ją 
w robocie Cechny, która tymczasem dalej perorowała: - Dwanaście razy, jak babcię 
kocham, przechodziłam zieloną granicę. Od nas na sowiecką stronę, a stamtąd znów 
do Generalnej Guberni; a z Guberni znowu do Reichu, czyli na Kurpie, i stamtąd 
do rodziców aż do Sierpca. Po co chodziłam? Jużci nie po co innego, tylko żeby 
pomóc rodzicom, bo już ojciec był emerytem, a oboje chorzy. Jak się Niemcy 
rzucili na Rosję, to się to urwało, ale póki co, to nawet państwo się nie 
domyślacie, z czym chodziłam. I do Białegostoku, do Grodna, do Wilna, ba, we 
Lwowie nawet byłam. Proszki "Kogutki" od bólu głowy nosiłam. Państwo wiecie, 
jakie to sławne proszki. Nawet za granicą i to je znali. Raz mi ktoś pokazywał 
takiego "Kogutka" z zagranicznym napisem, greckim czy jakimś. W Warszawie było 
tych proszków zatrzęsienie. A tam nasi dawali za nie po dwa ruble. Był nawet 
czas, że po cztery. Bo tam ich brakowało, a tylu było nieszczęśliwych. Tych 
naszych biednych uchodźców, co ni w tę, ani we wtę, jak to się mówi; często ich 
głowa bolała i miała o co boleć. A tu - proszek - i jakby ręką odjął. Dużo 
miewałam tych proszków. Aż się do nich przyzwyczaiłam. Nieraz, jak się 
zdenerwuję to i trzy naraz połknę. Ale rodziców zapomogłam. Tu panna Cechna 
przymknęła oczy, co - jak już Tomyscy zauważyli - znaczyło u niej najwyższy 
przybór elokwencji. "Kiedy ja będę pisał" - przemknęło w myśli Tomyskiego, lecz 
nie przestawał słuchać. - Najgorzej - ciągnęła panna Cechna z zamkniętymi oczyma 
i rozpostartymi rękoma, niby w transie - najgorzej a najgorzej to było wracać. 
Bo w tamtą stronę, w sowiecką, to przynajmniej Sowieci nic nie mówili. A w tę, 
to i jedni, i drudzy - bij_zabij! Ledwo człowiek się przedarł, a czasem i po 
szyję trzeba było iść w tym naszym Bugu kochanym, ledwie, powiadam, człowiek 
chwilę wytchnął w tej Generalnej Guberni - nawet wódkę, między nami mówiąc, 
nauczyłam się wtedy pić - to już trzeba było iść dalej w drogę. I znów jedna 
granica, znów druga - i na Mazowsze do Sierpca, bo rodzice byli w Sierpcu. Takie 
miasteczko, klasztor, rzeczka, wzgóreczki. Nieraz nocą to sobie stanę w jakim 
lesie i aż mi dech zapierało z żałości, jak sobie pomyślałam, w co się ta nasza 
Polska obróciła: tu Sowiety, tu Generalna Gubernia, tu Reich, a gdzie ta Polska? 
Taka ta Polska wszystkim zła, taka zła, a tak się wszyscy do niej cisną... Panna 
Cechna przerwała, ponieważ znowu zebrało jej się na płacz. Ale przełknęła łzy i 
nagle zaczęła z innej beczki: - Państwo sobie myślicie - spekulantka. Tanio 
kupowała, a drogo sprzedawała. A co miała robić ta przemytniczka zatracona? Iść 
na dobre do Sowietów? Myślicie, że mnie nie chcieli? Chcieli. Nieraz nie wiem, 
co począć, rozum się mąci, serce się rozdziera. Aż coś tak we mnie krzyknie i 
już wiem! Bo byli i między naszymi tacy, co mnie mówili: Polska przepadła, 
przegrała, Polska zawiniła, nigdy już nie powstanie. To miałam tę nieszczęśliwą, 
tę grzeszną Polskę opuścić? Już przed wojną mówili różni ludzie: Polska źle się 
rządzi. No, to i zapłaciła za te złe rządy. Miałam ją odejść, taką 
nieszczęśliwą, sponiewieraną? Słowo honoru, nie mogłam. Jak już ma zginąć, 
niechże z nią zginę. Ale ona nie zginie! A następnie - rodzice!!! Panna Cechna 
uderzyła się nagle w pierś. - Że ja jestem taka Polka, taka patriotka - 
wybuchnęła - to mojego ojca zasługa. Mój ojciec to był człowiek! I patriota, 
słowo honoru! Nie ma takich wielu na świecie. Jak pragnę żyć, ksiądz Kordecki 
tylko by mógł się z nim równać! I tak w ogóle, państwo patrzą na mnie i myślą, 
ot, łachudra, obdarta jak nieboskie stworzenie, goła jak mysz kościelna. A my 
wcale nie jesteśmy tacy znów pierwsi lepsi! I jakby zwierzając lubą a wstydliwą 
tajemnicę, dodała niemal szeptem: - Państwo może słyszeli? Żary - taki majątek, 
już ku Mazowszu, na końcu puszczy. To my jesteśmy Żarscy z tych Żar. To nie 
drobiazg, nie bagatelka! Mająteczek jak cacko, buzi dać, jak babcię kocham! - 
Niemcy zabrali? - zagadywał Tomyski, wcale nie zachwycony tym rodowodem Cechny. 
- Nie, już jużeśmy dawno stracili. Jeszcze dziadunio. Państwo wiedzą, powstanie, 
Sybir etecera... - A ojciec pani?... Cechna podbiła, rzekłbyś, ten zalążek 
pytania odpowiedzią, co wytrysła nieomal z pasją: - Urzędnikiem był skromnym, 
skromniunim. Ale czy najmniejszy urzędniczyna nie może być wielkim człowiekiem? 
Ojciec był wielkim człowiekiem. I jak teraz, tak mi się zdarzało, że i na wozie, 
i pod wozem, i o nieczyste sprawy człowiek się nieraz otarł, tom sobie w każdej 
sytuacji mówiła: "Trzymaj się, Cecylio Żarska, pamiętaj, żeś córka wielkiego 
człowieka". Nie że ze szlachty, ale że człowiek był, człowiek! To nie bagatela! 
- No, dobrze, ale u Sowietów chyba się pani nie chwaliła tymi Żarskimi z Żar? - 
zainteresował się Tomyski. - Chwalić się nie chwaliłam, ale nic nie kręciłam, 
nie skrywałam - oświadczyła Cechna. - Ja tam, co prawda, długo nigdy nie 
popasałam, ale że oni dzień i noc tylko piszą, a piszą, to się trafiło, że i 
mnie opisywali, a jakże. U nich ciągle trzeba na te ankiety odpowiadać. To żal 
mi było patrzeć, jak się tam drudzy wyłgiwali. Każdemu w mgnieniu oka tatuś 
proletariusz się rodził, a jak pytali, czy do jakiej partii kto należał, to już 
każdy - do socjalistycznej. A ja nie tak! "Do jakiej partii?" - pytają. A ja: 
"Nie - powiadam - towarzysze, ja należę do patrii) Bo wiem, że patria to 
ojczyzna. "Ja - powiadam - Polka jestem i do tego szlachcianka, chociaż w nędzy 
proletariackiej się znajduję". I nigdy mi nic nie zrobili. Strzelać do mnie co 
prawda, strzelali, jak do Bugu skakałam. Ale o to, jak babcię kocham, nie mam 
pretensji. Granica to granica. Przemytnik wieje, żołnierz strzela. Każdy robi 
swoje. W porządku. - Nasza pani już śpi - zawiadomił Tomyski, spojrzawszy 
przelotnie na żonę. Panna Cechna chwyciła się za głowę: - Jezus, Maria! Tośmy 
się zagadali! Blisko dwunasta! Karbidówka już gaśnie. Żeby pan nie zapomniał 
wynieść do przedpokoju, bo to niezdrowo, gaz! Nie, nie, ja świecy nie 
potrzebuję. Mam elektryczną latarkę, o, proszę, zawsze ją noszę w kieszeni. 
Koleżanka pracuje w fabryce żarówek. Robotnica z małą maturą, o, dzisiaj to nie 
rzadkość. A między nami mówiąc, sabotaż, akcja żółwia! Szkopy durnie, a moja 
Danusia wszystkich znajomych zaopatruje w latarki... Wracając po tygodniu ze 
swej leśnej wyprawy, Tomyski bał się, czy niepokój o niego nie zaszkodzi pani 
Ludmile na serce. Ale ona nigdy nie bywała o niego niespokojna z takich właśnie 
powodów. Kochała go niewygasłą żywą miłością, wskutek czego zdawał jej się 
zagrożonym tylko jednym niebezpieczeństwem - inną podobnego rodzaju czyjąś 
miłością. Być starą, piękną, chorą na serce i zakochaną, to cztery rzeczy 
niełatwe do dźwigania. Delikatność uczuć, duma i elegancja wewnętrzna nie 
pozwalały Ludmile w żadnych okolicznościach powoływać się wobec Tomyskiego na 
to, że on - młodszy o lat kilkanaście - był tym, który się w niej zakochał i 
który walczył z rozpaczą o jej miłość, oporną wskutek świadomości nierównych 
szans. Ta świadomość okazała się tylko przeczuleniem. Wyrwana z pogodnej wdowiej 
rezygnacji swoich czterdziestu pięciu lat odmłodzona przez szczęście, pani 
Ludmiła wzbudzała cześciej rzewne zachwyty niż jej mąż i on raczej bywał o nią 
zapalczywie acz bezpodstawnie zazdrosny. Dopiero wojna, wywróciwszy wszystko na 
nice, zmieniła i ten stan rzeczy. Z ostrą przenikliwością instynktu pani Ludmiła 
rozpoznawała jedną po drugiej kobiety, których zainteresowanie uczuciowe krążyło 
intensywnie koło Józefa, jakby odgrodzony od tych spraw długie lata trwającym 
skupieniem twórczym, wyłonił się nagle z jego gruzów - znów dostępny, 
rzeczywisty, pociągający. Pani Ludmiła cierpiała w związku z tym o wiele 
bardziej, niż była to w stanie wyrazić na skutek i wrodzonego, i wpojonego w nią 
od dziecka wstrętu do scen gwałtownych. Ale gdy przed paru miesiącami ich 
"wojenna" znajoma, pani Staszka Norkowska, zaczęła wpatrywać się w nią ze 
smutnym zachwytem i obdarzać ją kwiatami, Ludmiła napisała do Józefa długi list, 
w którym przeczytał spłoszony: "Tęsknota do radosnej przygody może się zmienić 
tylko w urazę do tego, kto ją tłumi. A ja nie chcę Twej urazy, chcę Twej 
przyjaznej wdzięczności, chcę Twej pewności, że nigdy w niczym, nawet mimo woli 
nie stanę Ci na drodze - to uczyni Ci mnie bardziej bliską, a tego tylko pragnę. 
Jest niewymownie trudno znieść odejście uczuciowe najbliżeszego człowieka. Lecz 
są sytuacje, w których wznosimy się do zgody na odejście; w których zgoda na 
porzucenie jest może jedyną i ostatnią szansą odzyskania porzucającego, jego 
powrotu..." - Ależ to czyste nieporozumienie - powiedział z rozpaczą. - Nie ma 
mowy o żadnym odejściu. O żadnej radosnej przygodzie. Co za koszmar, że dręczysz 
twoje biedne serce takimi przywidzeniami. Umówmy się raz na zawsze, kochana, że 
jesteś ty i że poprzestaniemy na Ludmile. Dobrze? - nalegał z taką tkliwą 
szczerością, że przekreśliła w myśli raniące słowo "poprzestaniemy" i uległa 
złudzeniu, którego bardzo potrzebowała. Jednak sprawa nie była taka prosta i 
choć Tomyski nie kłamał, bagatelizując pieszczotliwie lęki pani Ludmiły, to 
wracając po tygodniu z podróży, bał się o żonę z innych niż zwykle powodów. A 
idąc pieszo z dworca ku domowi, myślał z troską o jej wielkoduszności. Byłoby 
coś zdrożnego w pozwoleniu sobie na romans ze Staszką, poza wiedzą Ludmiły, 
którą kochał i która teraz w istocie nie miała w tej dziedzinie równych z nim 
szans. Lecz byłoby coś trywialnego w kochaniu Staszki za wielkodusznym 
pozwoleniem Ludmiły. Ta wielkoduszność odbierała mu chęć i smak do miłości, 
której prawie się już był poddał, chociaż się jeszcze bronił. Bronił się między 
innymi dlatego, że miał w sobie dotąd czarną noc po śmierci Marii Ersztynowej. 
Ale także dlatego, że chciał wreszcie pozostać wiernym Ludmile. W innych jego 
romantycznych przeżyciach potrzeba wierności była poniekąd uśpiona, wskutek 
prostego i wygodnego faktu, że Ludmiła nie zdawała się ich domyślać. Lecz oto 
teraz załamał się i szedł dręczony okrutnym przypuszczeniem, że właściwie zawsze 
wszystko wiedziała, zawsze cierpiała. Jej pozornie zlekceważony list miał w 
sobie wypisany ognistymi zgłoskami, nie jak łagodną i być może nawet 
podniecającą zgodę na jego przelotne odstępstwa, lecz jak surowy nakaz, 
wzywający go na drogę obowiązków. I pragnął usłuchać tego nakazu, gdyż chciał 
pozostać uczciwym, a uczciwość w miłości przedstawia nam się także między innymi 
jako wierność bez granic, nawet gdy już nie moża być mowy o powrocie uniesień 
rozkoszy. Z rozterki, w której był pogrążony, wyrwał go całkiem określony 
niepokój o zdrowi i życie Ludmiły. Lekarz parę razy napomykłał o możliwości 
zawału serca, o konieczności największego spokoju. "A skąd go wziąć w czasie 
wojny?" - myślał Józef, biegnąc pędem po schodach i zapomniawszy nagle, że nie 
tylko wojna zakłóca spokój chorych serc. Już przy drzwiach, wyjmując klucz z 
kieszeni, usłyszał w mieszkaniu jakieś posuwiste, hałaśliwe miotanie się, które 
go przestraszyło. Kiedy wszedł, ujrzał od razu niezwykłe, nawet jak na ich 
wymagania, lśnienie podłogi. Wszystkie drzwi pokojów były pootwierane, panna 
Cechna w kusej burej spódniczce jak opętana ślizgała się na suknach. - Jest pan 
Tomyski! - nadbiegła ku niemu w lansadach. - Pan przyjechał! - huknęła w stronę 
pokoju pani Ludmiły. A do Tomyskiego: - Paniusia nasza cudna, zdrowa, jak młody 
bóg! A pan pewno zmęczony, zmarznięty, wyszturchany. O, ja wiem, jak się teraz 
podróżuje w tych wagonach, dla nas, Polaków. Raz, to przepraszam pana, ale bez 
spódnicy wydarłam się z tego tłoku! Herbaty pewno zrobić! Owszem! Właśnie mamy 
prawdziwą. Przyszła paczka. Aż z Brazylii nieznany wielbiciel panu Tomyskiemu 
nadesłał! - No, dobrze, chętnie napiłbym się herbaty - doszedł wreszcie do głosu 
Tomyski. - Herbata - godne picie. A jeszcze prawdziwa... Dawajcież mi tej 
prawdziwej! - Już się robi! Lecę! - I Cechna wionęła na suknach w stronę kuchni 
wpół zgięta, z rozstawionymi rękoma; Józef mimo woli pomyślał, że wygląda w tych 
susach jak młoda wiedźma, lecąca na Łysą Górę. Nagle zawróciła: - Gościa mamy - 
rzekła spiskowo. - Będzie nocował. Ukrywa się! - Co za gościa mamy? - pytał 
Tomyski witając żonę, trochę strwożony, że nie wstała z tapczana i nie wyszła mu 
na powitanie. Wyglądała na bardzo zmęczoną, choć uśmiechała się i mówiła, że 
leży tak sobie. - Tadzio Drzewski - odpowiedziała na pytanie o gościa. - Ale 
wyszedł do miasta, niepotrzebnie, jak myślę. Ma wrócić przed nocą. Po chwili 
milczenia dodała: - Wulkan energii. - Kto? Tadzio? - Nie, Cechna. Ale to nic. 
Ludzie żyją i na wulkanie. I trzeba przyznać, że mieszkanie wysprzątała 
nadzwyczajnie. Robota pali jej się w ręku. - No to świetnie? Nikt nie 
przychodził? - I zaraz pożałował, że zadał to pytanie. Zwłaszcza kiedy usłyszał 
w odpowiedzi: - Owszem. Była wczoraj pani Staszka Norkowska. Przyniosła mi 
kwiaty. Postawiłam w twoim pokoju. - Masz tobie. Dlaczego w moim? - zmartwił się 
zaskoczony. - Ja nie pytałem o panią Norkowską - dodał jeszcze bardziej 
niezręcznie. I zmienił przedmiot rozmowy. - Jak z tej Cechny taki wulkan 
energii, to doskonale. Będziemy mieli rzeczywiście moc czasu i nic mnie już nie 
ocali od pisania! Tak, będzie miał teraz czas, tym bardziej że odstał trochę od 
pracy w konspiracji. Raziła go ta beztroska oficerów, którzy nie chceli zdać 
sobie sprawy z tego, że sytuacja wikła się w niebezpieczny sposób. "Pan jest 
pisarzem - uśmiechali się, gdy im to uprzytomniał. - Pan się na tym nie zna. Gdy 
tylko przyjdzie odpowiedni moment, niebo zaroi się od alianckich samolotów, 
ziemia - od desantów. Opanujemy sytuację". Nie nadmieniając, że był za młodu na 
wojnie, że pisarzem jest od niedawna i że zna się w każdym razie cokolwiek na 
prawidłowym myśleniu, odpowiadał ze źle widzianą trzeźwością: "Nikt z tych, na 
kogo czekacie, nie przyjdzie nam z pomocą. A w żadnym razie Zachód nie będzie 
się zabijał o nasze granice. Zapominacie, że po pierwszej wojnie światowej my z 
Zachodem właśnie musieliśmy się użerać nie tylko o nasze zachodnie, ale i o 
nasze wschodnie granice". Po kilku takich rozmowach oficerowie orzekli, że 
"Tomyski nie wytrzymał i puszcza farbę", co mu wnet powtórzono. A teraz 
przypomniał to sobie, myśląc o chłopcach w lesie, tak ślepo wierzących, że 
Polska, dla której giną cierpliwie, jest ciągle "natchnieniem świata" i że gdy 
tylko Warszawa powstanie, to "niebo zaroi się od alianckich samolotów, a ziemia 
- od desantów". Cechna wniosła herbatę i zaproszona, przysiadła, by słuchać 
wrażeń z podróży. Przemilczawszy swą bytność w jednym z oddziałów leśnych, 
Tomyski opowiadał tylko to, co widział w majątku. - Tam dopiero moja pani 
zobaczyłaby, co to jest żyć na wulkanie - uśmiechnął się znacząco do żony. - Tam 
nie ma nocy bez leśnych gości, nie ma dnia bez jakiejś małej pukaniny. Tam są 
wszyscy w tych lasach. I akowcy, i Gwardia Ludowa, i Rosjanie. Jest nawet 
oddział Żydów zbiegłych z Treblinki... - Słowo honoru! - wykrzyknęła Cechna z 
rozgorzałymi oczyma. - Czemuż ja się nie urodziłam chłopcem! Dawno już byłabym z 
nimi. A proszę pana - spytała nagle. - Jak tam granatowi się spisują? Granatowi? 
- Jak kto? Aha... Granatowi? Tam nie ma granatowej policji. A nie, owszem, jest 
jakiś posterunek w sąsiedniej osadzie. Ale oni tam sami żyją podobno w 
śmiertelnym strachu. - E, proszę pana - obruszyła się Cechna. - A może i 
sprzyjają? Są między nimi ludzie. - Nie wiem - rzekł Tomyski powstrzymując 
ziewanie; a kiedy Cechna, sprzątnąwszy po herbacie, wyszła, spytał panią 
Ludmiłę, czy nie jest zmęczona i czy nie chciałaby się już położyć całkiem do 
łóżka. - To znaczy, że ty chciałbyś już iść do siebie - uśmiechnęła się słabo. - 
Chciałbym - przyznał. - Marzę o położeniu się spać, ale muszę jeszcze poczekać 
na Tadzia. Ty nie czekaj, najdroższa. My z Cechną go przyjmiemy. Przeszedł od 
niechcenia do swojego pokoju. Chyba można już bez podejrzeń o nadmierny pośpiech 
spojrzeć na te kwiaty od Staszki. Rozpoznał, że zmęczyło go czekanie na tę 
chwilę. Patrzył więc na trzy prześliczne róże, ale zdały mu się żenujące wobec 
obrazów zimowego lasu, pełnego zmarzniętych wojowników, które miał pod powieką. 
Zanim zdążył się połapać w sprzecznych uczuciach, które nim owładnęły, rozległo 
się pukanie Tadzia Drzewskiego. Tomyski usłyszał jednocześnie, że panna Cechna 
biegnie otwierać drzwi i że pani Ludmiła go przywołuje. - Połóż Tadeusza prędko 
spać i nie mów z nim o polityce - rzekła prawie rozkazująco, gdy stanął u jej 
pościeli. - Dlaczego? - zdziwił się. - Nie jesteś mocny w dyskusji, a potem 
gryziesz się, że mówiłeś nie to, co chciałeś. - To prawda. No, dobrze. Nie będę 
- zgodził się Józef potulnie. Tadeusz Drzewski był to młody człowiek, poeta, 
którego prawdziwe nazwisko brzmiało Baum. Ale miał świetną autentyczną kenkartę, 
uzyskaną za staraniem Joasi Tomyskiej w najbardziej przez "naszych" ludzi 
obsadzonym biurze kenkart na placu Trzech Krzyży. Drzewski w czasach studenckich 
przyszedł był kiedyś do Tomyskich ze swymi pierwszymi wierszami. Mimo różnicy 
wieku wywiązała się z tej wizyty dosyć płodna intelektualna przyjaźń, która nie 
ochłodła, gdy Tadzio z praktykującego katolika, przeobraził się w komunistę. I 
nie bez wpływu Tomyskiego - jak sam twierdził, dziwiąc się, że jego starszy 
przyjaciel nie wyciąga tej samej konsekwencji z doświadczeń życia i myśli. 
Tomyski zauważył był, że Tadzio, nazywający go kiedyś swoim mistrzem na drodze 
do świeckiego i socjalistycznego myślenia, sam zaczął przebierać wobec niego 
rolę jeśli nie pisarza, to przynajmniej nauczyciela nowej wiedzy. Pewno trzeba 
będzie z nim odbyć wielką męczącą rozmowę; może nawet pragnie się tej rozmowy 
bez względu na jej wynik. W zmaganiu się przeciwieństw myślowych bywa niekiedy 
namiętność podobniejsza do nieszczęścliwej miłości niż do nienawiści. Toteż 
Józef szedł na spotkanie Tadzia z sercem bijącym ("To głupie, nie domknięte 
serce" - powiedziałaby Maria Ersztynowa, gdyby żyła) niemal jak przed ujrzeniem 
kochanki. Przywitali się serdecznie, tym bardziej że się dawno nie widzieli. - 
No, co porabiasz, Tadziu? Gdzie się podziewasz? Rozwijasz działalność? Drzewski 
nie odpowiedział bezpośrednio. Zacierał bardzo delikatne i bardzo czerwone ręce. 
Przyszedł bez rękawiczek, a niósł dwie tęgo wypchane teczki, które ustawił na 
podłodze przy ścianie. - To tylko mój bagaż - objaśnił - bo właśnie się 
przeprowadzam. Tomyski podszedł do wieszaka i wyjął z kieszeni swego futra 
wełanine rękawiczki: - Weź, mój drogi. Mam drugie. - Dziękuję ci. Przydadzą się. 
Ano, mróz. Drzewski rozdział się z grubej, przepasanej rzemieniem kurty i zdjął 
czapkę narciarkę, do której włożył zwinięty rzemień i rękawiczki Tomyskiego. Był 
wychudzony, z profilu wyglądał jak długa kreska, u której szczytu sterczał 
wielki nos, też czerwony z przemarznięcia. Tomyski z trudem poznawał w tej 
udręczonej postaci dawnego dość powabnego młodzieńca. Tylko czarne oczy 
Drzewskiego lśniły dawnym blaskiem czujnej inteligencji, a w uśmiechu przetrwało 
coś z dziecięcej prawie świeżości. Weszli do jadalni, Tomyski zajrzał do kuchni. 
- Panno Cechno, co pani ma dla gościa? - Już smażę boczek, jajka i kartofle. Jak 
tylko ten pan przyszedł... - dobiegł ich ochoczy głos przy wtórze skwierczenia 
tłuszczu. - Tadek, może napijesz się wódki? - Daj, bo zmarzłem. Tak się złożyło, 
że musiałem być wiele godzin na zimnie. Słuchaj, czy nie zrobiłem wam kłopotu? 
Nie wiedziałem, że macie kogoś obcego w domu. Czy to pewny człowiek ta panna? - 
Dlaczego? Dlatego, że nam podaje do stołu? - zażartował Tomyski, nalewając 
uważnie wódkę. - Zawsze prawie mamy kogoś w domu tymi czasy. Jeżeli miałeś 
wątpliwości, nie trzeba było tu wracać. - Też coś! Nie obrażaj się, Józef. - 
Nigdy się nie obrażam. Zresztą, przyznam ci się, że beczki soli z tą panną 
Cechną nie zjadłem. Ale sądząc z ludzi, którzy nam ją polecili, jest pewna. - 
Mniejsza o to - mruknął pochmurnie Drzewski. - Przyszedłem, bo mamy chwilowo tak 
zwany nóż na gardle. Ale jutro już będę urządzony. Wypili raz i drugi pod 
śledzia, którego parę dzwonek Tomyski wydłubał z dna słoika. Drzewski posilał 
się z wyraźną przyjemnością, ale nie zdradzał natchnienia do rozmowy. Tomyski 
pierwszy ni stąd, ni zowąd zaczął się zwierzać ze swoich wątpliwości; z tego 
czekania na Anglię, z tej wiary w Zachód, który właściwie był zawsze przeciw 
Polsce, a w dodatku teraz... - Nie wiem, co masz na myśli mówiąc "Zachód" - 
przerwał oględnie Drzewski. - Nie sądzisz, oczywiście, że "Zachód" oznacza w 
jakimkolwiek sensie coś jednolitego... Wyjąwszy pojęcie czysto geograficzne. 
Zachód robotniczy jest z nami, tylko nie ma możności... - No dobrze, dobrze, 
ale... Czy jesteś tego tak pewien? - roześmiał się gorzko Tomyski. - Zresztą - 
wrócił do swojej myśli - wy też wierzycie tylko w Rosję, czekacie tylko na 
Rosję. Naród, który sam wszystko uzależnił od innych, dojrzewa do nowego zaboru 
i upadku. - My nie czekamy na Rosję - pokręcił głowę Drzewski. - My walczymy o 
socjalizm. Gdyby na miejscu Rosji było jakiekolwiek inne państwo, które 
zrealizowało socjalizm, tak samo szukalibyśmy w nim sojusznika. - Mój Tadziu! 
Takiego zdania, jakieś teraz powiedział nie będziesz mógł powiedzieć ani tym 
bardziej napisać, no, powiedzmy za rok. Drzewski podrapał się frasobliwie w źle 
ogoloną szczękę. - Może to nie jest ważne - zamyślił się - czy ja będę mógł 
takie zdanie powiedzieć. Naród - dodał - naród... Zapłacimy wielką, może 
dotkliwą cenę za społeczne przeobrażenie Polski. Ale żadna cena nie jest na to 
za wielka. - Nawet cena wypaczenia, zniszczenia osobowości narodu? - Czy wedle 
ciebie przeobrażenie osobowości musi ją zniszczyć? A jeśli ją wzbogaci? - 
Przeobrażenie na cudzą modłę? Przez czyste naśladownictwo? - Nie. Przez 
wydobycie z pomocą cudzej modły maksimum własnych twórczych wartości. To będzie 
próba tych wartości. Musimy sprostać tej próbie. - Nie wątpisz chyba, że będę 
szczęśliwy, jeśli tego dożyję. - Jeśli się do tego przyczynisz... Twoją 
twórczością - poprawił Drzewski. - Którą uwielbiam - dodał zdawkowo i grzecznie. 
Tomyski nie podjął tego tematu. Zamikli, nieznacznie przygnębieni. Rozmowa się 
nie udała. Tomyski zapalił. - Papierosa? - zaproponował. - Prawda, nie palisz. 
Więc jedzże. Ten boczek chyba dobry, nie? A jakże z twoją poezją? - podjął za 
chwilę. - Piszesz jeszcze wiersze? - Nie. Ale je czytam. Wstydzę się, że tak 
mało znałem dotąd polską poezję. Są w niej skarby. Józef, słuchaj, masz tu 
gdzieś blisko "Marię" Malczewskiego? Do pokoju wbiegła Cechna, by zabrać 
opróżnione talerze. Tomyski poprosił ją o herbatę, a gdy wyszła, zaczął szukać 
na półkach z książkami, obiegających dokoła ściany pokoju. - Masz tu tę "Marię" 
- podał niebawem nikły tomik. - To popularne wydanie; mam gdzieś i to wielkie z 
rysunkami Andriollego. Jeszcze z domu rodziców. Uczyłem się na tym czytać. 
Drzewski przewracał nerwowo kartki swoimi odmrożonymi rękoma. - Posłuchaj. To z 
opisu konnicy, jadącej przez kwitnący step: A kryjąc się w bodiaków rozkwitłym 
ogromie,@ już rycerze bez koni w czerwonym poziomie -@ już popiersia wędrują na 
skrwawionym spodzie -@ już kołpaki - proporce - już znikli jak w wodzie.@ - Co 
za szatańsko plastyczny skrót obrazu - wykrzyknął. - A my szukaliśmy kunsztu u 
Francuzów. Czy ty widzisz ten obraz, Józef? I to wszystko leży w kurzu nie 
czytane, zapomniane. Pomyśl, że może bliski jest czas, kiedy to będzie naprawdę 
rozpowszechniane we wszystkich rękach... Warto żyć! - Cóż biedny Malczewski ma 
wspólnego z walką proletariatu? Obawiam się, Tadziu, że nie jesteś jeszcze dość 
prawowierny... Czy "lewowierny". Ale to szczególne. Ja też niedawno czytałem 
"Marię". Maria... to imię... ma dla mnie osobne... tragiczne znaczenie... Ale 
nie o tym. Ciekawe, wiesz, jak poeci podają sobie motywy... - Malczewski 
pokazuje pychę i zbrodniczość magnata - przerwał Drzewski - a tym samym... - No 
dobrze, dobrze, ale zobacz na ten dwuwiersz, jak Wacław stoi nocą przed domem 
zabitej Marii. To się zaczyna od słów: "Spojrzał na księżyc"... Drzewski znalazł 
i przeczytał: Spojrzał na księżyc w pełni, co jego postawę@ w czarnych 
olbrzymich kształtach obalał na trawę...@ - To, to, właśnie. Mickiewicz wziął od 
Malczewskiego werset "nawet odwaga załamuje ręce". A wyobraź sobie, że niedawno 
czytając "Króla_ducha" Słowackiego znalazłem w nim ten właśnie, trochę zmieniony 
werset z "Marii". W drugiej "Pieśni", w trzeciej strofie, jest tam zdanie: "Cień 
obalony księżycem na trawę". - Czy to nie idzie czasem aż od Horacego? - 
usiłował sobie przypomnieć Drzewski. Obejrzeli się usłyszawszy szelest. W 
uchylonych drzwiach stała pani Ludmiła owinięta w szary welwetowy szlafrok, z 
którego jej delikatna twarz z kojącym uśmiechem i niebieskim spojrzeniem 
wychylała się niby zjawisko wywołane słowami wielkiej poezji. - O, panowie - 
rzekła swym cichym, jakby strzegącym się wysiłku głosem. - Może skończycie już 
te "nocne rodaków rozmowy" i położycie się spać. Nie jesteś gościnny, Józek. Pan 
Drzewski przyszedł bardzo zmęczony, a wiesz, że nie zawsze może się dobrze 
wyspać. Drzewski schylił się dosyć nieporadnie do jej ręki, myśląc, lekko 
zdziwiony, ile ta kobieta może mieć lat, że mimo siwizny, zaiste brylantowej, 
tak osobliwie młodo wygląda, jakby czas cofnął się i ominął ją, spłoszony jej 
nieskazitelną urodą. Kiedy rozstawszy się z gościem, Tomyscy przeszli do siebie, 
pani Ludmiła spytała jeszcze: - Mam nadzieję, Tomyniu, że przez cały czas 
mówiliście o Horacym? - O czym? Nie, nie mówiliśmy o Horacym - zdziwił się z 
roztargnieniem Tomyski. - No, dobrze - zaniepokoił się. - I nie daliśmy ci 
zasnąć? Nazajutrz, już po wyjściu Drzewskiego, panna Cechna zainteresowała się: 
- Ten pan to Żyd? Widać po nim. Ale ja nic nie mówię. Owszem, owszem, sama Żydów 
ratowałam. Tylko, czy to pewny człowiek? Pan z nim tak długo rozmawiał? - On 
mnie właśnie tak samo zapytał o pannę Cechnę - roześmiał się Tomyski. - A niech 
go dunder świśnie - rozgniewała się. - Cholera, słowo honoru. Ja miałabym być 
niepewna! Pani Ludmiła zawyrokowała potem żartobliwie: - Tak, to prawdziwa 
inteligentka. Poznaję po tym, że się nie krępuje mówić przy nas dosadnym 
językiem. Prości ludzie w odmiennym środowisku starają się być zawsze bardzo 
wytworni. Oprócz dosadnego języka panna Cechna niebawem ujawniła to, czego się 
od chwili jej poznania obawiali. Dziewczyna o złotym sercu, zwana "wulkanem 
energii" przez panią Ludmiłę, a "żywym srebrem" przez nieboszczyka ojca, była 
istotnie chora. Podlegała mianowicie spazmatycznym atakom bólów nerkowych czy 
wątrobianych. W związku z tym Tomyski chodził dla niej kilka razy po lekarza 
Ubezpieczalni, który jednak nie zostawał nigdy dłużej niż pięć minut. Robił 
zastrzyk przeciwbólowy, nie badając przepisywał miksturę o zawiłym składzie i 
zastrzyki uśmierzające, które w razie potrzeby Tomyski podjął się sam robić, 
gdyż nabrał w tego rodzaju zabiegach wprawy przy żonie. Aliści w czasie któregoś 
ataku owych wściekłych a tajemniczych bólów Cechna oświadczyła, że pójdzie na 
zastrzyk do... Straży Pożarnej. Że mają tam świetne ambulatorium i że nigdzie 
nie zrobią jej zastrzyku tak dobrze, jak właśnie tam, kiedy wyrazili 
powątpiewanie, trysnęła istną lawiną słów: - Że co? Że mieliby mnie nie przyjąć? 
Że mają ambulatorium dla siebie, nie dla ludzi z ulicy? Ależ ja ich znam 
wszystkich jak własną kieszeń! Major Stopka dla mnie by tego nie zrobił? Państwo 
nie wiecie, kto jest major Stopka! Jak babcię kocham, chciałabym, żebyście go 
państwo poznali! Między nami mówiąc - człowiek! I Polak!! O, w patriotyzmie to 
tylko tatuś nieboszczyk mógłby się z nim porównać. Zastrzyki? Dla nich to 
bagatelka. A nawet... nawet... przychodzi mi do głowy... Tam jest i doktor. 
Pokażę się temu ich doktorowi. On mnie fajnie zbada, nie tak jak ten 
ubezpieczalniak! Ja czuję, że mnie potrzeba serii porządnych zastrzyków na 
uspokojenie nerwów, na wzmocnienie i w ogóle. Może mi zapisze. Niech państwo 
spokojnie poczekają, obiad się zrobi na porę. Przecież to blisko. Skok_skok i 
już będę z powrotem! I rzeczywiście wykonywała dwa wielkie susy, obrazując 
szybkość, z jaką się koło tego uwinie. Sykając z bólu wybiegła, zanim zdołali 
rzec jeszcze bodaj słowo w tej sprawie. Wróciła po dwu godzinach, tak że pani 
Ludmiła, zapewniawszy Józefa, że czuje się wybornie, sama zaczęła przyrządzać 
spóźniony obiad. Cechna tego nawet nie zauważyła. Była rozogniona, Tomyski, 
pomagający rozpalić pod blachą, miał znowu wrażenie, że wleciała do kuchni jakoś 
z góry, w charakterze młodej wiedźmy, co spływa na miotle z Łysej Góry. 
Rozdziawszy się z kaftana i chusteczki, zapaliła nagle papierosa. Tomyscy już 
przedtem czuli nieraz dym w kuchni, znajdowali tu i tam niedopałki. Nie mieli 
nic przeciw temu, by zapaliła, skoro to jej do szczęścia potrzebne; dziwiło ich, 
że się z tym kryje; skoro jednak się kryła, nie śmieli zdradzać się, że to 
zauważyli. Ale tym razem Cechna zaciągnęła się jawnie i z lubością, wygłaszając 
jednocześnie mowę na cześć majora Stopki. - Państwo musicie go poznać. 
Zaprosiłam go na pojutrze. Co to za raj z takimi ludźmi, jak major Stopka... co 
ja gadam... chciałam powiedzieć - jak wy, moi kochani, moi najprawdziwsi 
"państwo". Drudzy na pewno kręciliby nosem na to, że ja kogoś przyjmuję. Pani 
się dziwi, że ja o nim dotąd nic nie mówiłam? O majorze! Był, widzi pani, na 
urlopie. A między nami mówiąc - zniżyła głos i dmuchając w cierpliwą twarz pani 
Ludmiły dymem, szepnęła: - na niebezpiecznej robocie. O, cudna moja paniuniu, 
pani naprawdę nie ma nic przeciw temu, żeby przyszedł? - Nie, nic nie mamy 
przeciw temu. Ale niech się pani uspokoi i zabierzmy się do obiadu. - Och, 
zabierzmy się, zabierzmy! - wspłonęła panna Cechna. - Państwo teraz dopiero 
zobaczycie, co ja potrafię, jak ja się do wszystkiego zabiorę! Czuję, że te 
zastrzyki mnie tak postawią na nogi, jakbym się drugi raz narodziła. Bo, prawda, 
zapomniałam powiedzieć, że zastałam w ambulatorium doktora, zbadał mnie i 
przepisał zastrzyki wzmacniające. Tylko gdzie ja je znajdę. O dobre lekarstwa, 
państwo wiecie, teraz niełatwo! Zastrzyki kupił jej Tomyski, straciwszy dwa dni 
na obejście wielu znajomych, nim wskazano mu wreszcie kogoś, kto mu je sprzedał, 
nawet "jak dla znakomitego pisarza" - po dosyć przystępnej cenie. Cechna biegała 
teraz co dzień do ambulatorium Straży na zastrzyk, natomiast major Stopka nie 
przyszedł ani pojutrze, ani w żaden z zapowiedzianych terminów, mimo że Cechna 
smażyła dla niego dwa razy racuchy, a raz nawet pączki, wytłumaczywszy Tomyskim, 
że im także należy się trochę czegoś dobrego w kanawale. Przecierpiała z 
gościnnym humorem, że w braku majora Stopki zaproszone zostały na te zapustne 
smakołyki Ewa Radgoska i Joasia Tomyska. Trzeba przyznać, że Cechna w ogóle 
urozmaiciła nadzwyczajnie kuchnię Tomyskich, a gdy jej przyszła do głowy jakaś 
fantazja gastronomiczna, nie pytając, wydawała na nią swoje własne pieniądze, o 
ile tylko miała grosz przy duszy. Była bardzo rozrzutna, lecz nie śmieli jej nic 
o tym mówić. Wkładała bowiem w każdy wydatek tyle entuzjastycznej chęci 
dogodzenia im, że z uśmiechem heroicznej grzeczności spożywali jej 
"niespodzianki" kulinarne, choć najczęściej nie były one w ich guście. Tomyscy 
żyli z zasiłków udzielanych Józefowi przez jego dawnych i ewentualnie przyszłych 
wydawców. Nadto, podobnie jak i Ewa Radgoska, Tomyski miał małą pensję z 
Centrali Spółdzielczej wraz z przywiązaną do niej formalną, acz w praktyce 
fikcyjną "kartą pracy", z Centrali też otrzymywał deputat żywnościowy. 
Wystarczało im to na skromne utrzymanie i nawet na pomoc dla Joasi. Ale teraz 
podejrzewali, że natchnienia kulinarne Cechny wpędzą ich w poważne kłopoty. Nie 
przejmowali się tym co prawda, bo choć lubili żyć w dostatku, ale z tą samą 
doskonałą beztroską znosili biedę. Bawiła ich raczej okoliczność, że to właśnie 
Cechna może im tej biedy przysporzyć. - Zakrawa na to, że ją samą trzeba będzie 
z długów ratować - zaśmiał się pewnego dnia Tomyski, gdy wyznała, że zapożyczyła 
się już na dwie miesięczne pensje, żeby "pomóc komuś z naszych, kto musiał 
wiać". A i w takich rzeczach major Stopka odgrywał zbawczą rolę. - O, major 
Stopka nikomu nie dałby zginąć. Ilu on już ludzi wyrwał szkopom z pazurów - 
opowiadała o tym zgorączkowana. - I jak on umie Niemcom oczy zamydlić! Wierzą mu 
jak swojemu, a on siedzi po uszy w konspiracji. Mam jeszcze jednego takiego, ale 
sza! Lepiej, żeby najmniej ludzi o nim wiedziało; między nami mówiąc wszyscy za 
dużo gadamy i przez to ludzie wpadają. Ale tamten... jak babcię kocham, aż mnie 
język swędzi, żeby państwu powiedzieć, ilu on uratował. Aniby się państwo nie 
spodziewali, że taki człowiek, na takim stanowisku... Ale sza, Cecylio, sza, 
wariatko! Major Stopka, między nami mówiąc, jest mi bliższy. Państwo go zobaczą, 
jutro na pewno przyjdzie. O, ten, toby w ogień skoczył dla ratowania człowieka. 
- Nic dziwnego, strażak - zauważyła pani Tomyska. Cechna klasnęła w dłonie ze 
śmiechem: - Zgadza się! Ale ja tak mówię, au figur~e. Mając na myśli w ogóle 
niebezpieczeństwo. Przy tej sposobności Tomyscy dowiedzieli się, że panna Cechna 
"umie" po francusku. Mityczny major Stopka nie zjawił się i nazajutrz. Cechna 
znowu biegała do Straży na zastrzyki, obiad się spóźniał, a ona wróciwszy 
obwieszczała z rodzajem bohaterskiego tryumfu: - Dziś też go nie zastałam. W 
takiej ten człowiek jest pracy! Dlatego nie przyszedł. A może biedak boi się 
żony? On bez niej krokiem się nie ruszy. Istne dziecko. A mówiąc między nami, 
kobieta bez wartości. Ale ja i takiej nigdy bym w drogę nie weszła. Człowiek 
żonaty - rzecz dla mnie święta. Ojciec i pod tym względem surowo mnie wychował. 
Już wiem! Zaproszę go tu z żoną! Państwo musicie go poznać. To nie jest zwykły 
człowiek. On i książki pana Tomyskiego czytał. O, Cechna by się z byle kim nie 
zadawała! - Słuchaj - rzekł potem Tomyski do żony. - Co za dziwny zbieg 
okoliczności, że dopiero ta "inteligentka z gimnazjalnym wykształceniem" 
zrealizowała w naszym domu przysłowiową "kucharkę ze strażakiem". Bo przecież 
major Stopka nigdy im się nie ukazał, mieli wrażenie, że z nim po prostu 
mieszka. Przenikał widać nawet sny panny Cechny; gdy budzili ją w czasie nocnych 
alarmów, które wobec zbliżania się frontu nabierały teraz groźniejszych 
perspektyw, zrywała się z okrzykiem: - Alarm? Jaki alarm? Pożarny? - Osobliwy 
rodzaj obłędu - zastanawiał się Tomyski. - I co ją tak urzekło z tą Strażą 
Pożarną? - Jak to co? Przecież jasne jak dzień, że kocha się w tym Stopce - 
rozwidniła pani Ludmiła jego męską tępotę. W jakiś miesiąc od przybycia panny 
Cechny przekonali się, że z tych czy owych pobudek traktuje ona jednak bardzo 
serio patriotyczne obowiązki Straży Pożarnej. Pewnego dnia Tomyski wracał do 
domu po dramatycznym widzeniu się z panią Norkowską, zdjęty okrutną trwogą, że 
ta bezcenna Stacha gotowa jeszcze przez niego życia się pozbawić. Nigdy nic 
takiego mu nie rzekła, lecz wiedział, że myśl jej krąży wokół tego niegodziwego 
zamiaru. Był wstrząśnięty pasją i siłą jej uczuć, których gniewna dzikość 
utrudniała mu jeszcze bardziej niż wszystko inne sprostanie tej przygodzie. 
Miłość Staszki była po męsku zuchwała i zarazem dziecięco naiwna, prostoduszna; 
tak jak po męsku zuchwała i dziecięco prostoduszna była groźna odwaga, z jaką 
sama Staszka narażała się w robocie podziemnej. Tomyski szedł zrozpaczony o nią 
także i z tego powodu; szedł nadto zawstydzony sobą. Stacha przerastała go 
wszystkim: młodością, przepychem swej namiętności, błyskotliwością intelektu. 
Nie ułatwiało to sprawy, raczej udaremniało wszelką możliwość szczęścia. Ta 
niewczesna miłość rozpętywała się nad nim jak burza późnego lata, zachwycająca i 
złowieszcza. Przeczuwał ogrom nie znanych sobie dotąd cierpień, i to nie tylko 
własnych. Gdyż oboje ze Staszką wiedzieli, że w jakiekolwiek zabrnęliby 
szaleństwo, ani ona od męża za nic na świecie nie odejdzie, ani on - od Ludmiły. 
Dwoje, to już małe społeczeństwo, które trzeba jakoś dorzecznie urządzić. A cóż 
dopiero czworo. I w tak niedorzecznym skłóceniu wciąż jeszcze niesfornych serc! 
Był w niezwykłym podnieceniu i pomieszaniu uczuć, które mógł opanować, ale nie 
mógł sprawić, by nie istaniały. Chciał ochłonąć, zanim wejdzie w swe progi, 
wstąpił więc do dozorcy domu, z którym lubił pogadać. Ku swojemu zdumieniu 
zastał w stróżówce pannę Cechnę nad stołem zastawionym wódką i smażoną kiełbasą, 
przy którym siedzieli również: dozorca Błażej Wiśniaty, jego żona i jego jedyny 
syn, osiemnastoletni Heniek. Dozorca, nadzwyczajnej urody siwiejący mężczyzna, 
był sceptykiem, wątpiącym zarówno o ludziach, jak o Bogu. Udawał wzgardę dla 
swego stanowiska, które mu właściwie odpowiadało przez nieokreśloność 
obowiązków, spychanych bez skrupułu na żonę i najemnego, często zmieniającego 
się "chłopca", z reguły srogo wyzyskiwanego. Uśmiech rzadko gościł na subtelnych 
wargach pięknego dozorcy o spokojnym i łagodnie zgryźliwym usposobieniu. Lecz 
miał go zawsze w pogotowiu dla pana Tomyskiego, który "nie gardził rozmową z 
prostym człowiekiem". Tomyski rzeczywiście chętnie rozmawiał z Wiśniatym na 
tematy filozoficzne. Znał tych ludzi lat przeszło dziesięć i lubił ich, 
wyrozumiały dla ich przywar, a pełen podziwu dla ich zalet. Żona Wiśniatego, 
markotna i mizerna kobieta, była jego drugą żoną, a niegdyś w młodości jego 
pierwszą narzeczoną. Nie mogła mu darować, że ją rzucił, gdy miał dwadzieścia 
lat, że ożenił się z inną, a do niej wrócił dopiero jako wdowiec i "stary 
pijak". Bo Wiśniaty lubił popić, jednak nawet po pijanemu zachowywał się z pełną 
powagi godnością i wyższością, lekceważącą pobłażliwie małoduszne pretensje 
niezdolnej go pojąć kobiety. Heniek był pasierbem Wiśniatowej, ale kochała go 
jak syna i właśnie teraz jego losem byli oboje zatroskani. Heniek skończył w 
pierwszych latach okupacji gimnazjum mechaniczne i nie mając na razie innych 
widoków pracował jako robotnik_spawacz w podmiejskiej fabryce metalurgicznej, 
którą Niemcy przerobili na wytwórnię czołgów. Z rozmowy, w jaką wdał się 
Tomyski, wynikało, że pod grozą zbliżającego się frontu Niemcy mają wywieźć całą 
fabrykę razem z robotnikami do Reichu. Ten i ów z bardziej przedsiębiorczych 
młodzików "urwał się" z fabryki, gubił za sobą ślady i wsiąkał w inne dziedziny 
życia; wielu zwiało do partyzantki. Inni czekali spokojnie, co los przyniesie, 
wierząc, że Niemcy nie zdążą wywieźć fabryki ani robotników. Cichy, trochę 
niemrawy Heniek należałby zapewne do tych ostatnich, ale oto panna Cechna 
postanowiła "wziąć w ręce" jego losy. Właśnie przy wódce, nad którą zastał ich 
Tomyski, przekonywała skłopotanych rodziców, że jedyny ratunek jest we 
wstąpieniu Heńka do Straży Pożarnej. Tomyski zapomniał nagle o wszystkim, co go 
trapiło, i zasiadł do przekąski, do której Wiśniatowa zaprosiła go, pojękując 
wzgardliwie: - Niech pan Tomyski siądzie. Niech pan zobaczy, jak teraz ludzie 
jedzą. Dawniej by człowiek na takie żarcie nie spojrzał. Tomyski był odmiennego 
zdania, lecz nie rzekł nic na temat paradoksu, że Wiśniatowie dopiero teraz w 
czasie złowrogiej okupacji jadają tak jak on, a nawet lepiej od niego. Wiedział, 
że Wiśniaty jeździ co tydzień na szmugiel i okazuje w przemycaniu wieprzowiny 
sporą dozę przedsiębiorczości i odwagi. Trącając się z dozorcą kieliszkiem, 
słuchał ekstatycznych majaczeń panny Cechny. - Jak to cudownie, że pan przyszedł 
- wołała uszczęśliwiona. - Niechże pan zaświadczy; oni mi jeszcze nie wierzą, że 
tylko Straż Pożarna może ocalić Heńka. Ilu to chłopaków, czy wywóz, czy łapankę 
mieli na karku, buch do Straży i przepadł jak kamień w wodę. Wytrzeszczając 
okrągłe oczy i tchnąc żarem wypieków na szarej smutnej twarzy, szeptała 
Tomyskiemu: - Między nami mówiąc, proszę pana, lokalu dla tajnej podchorążówki 
udzielają. Niech pan Wiśniatych przekona! Głową ręczę, że major Stopka Heńka 
przyjmie. On do takich rzeczy jedyny. Wszystko to było naturalnie przesadą, lecz 
niezupełnie mijało się z prawdą. Istotnie wielu młodych przytaiło się w Straży 
Pożarnej. Tomyski niedawno właśnie o jednym z takich się dowiedział, co 
sprawiło, że poparł zamiary Cechny i rozwiał ostatecznie wątpliwości Wiśniatych. 
- A to wszystko major Stopka - szalała nazajutrz Cechna, tańcząc wedle zwyczaju 
na suknach po lśniącej niby lustro podłodze. - O, on by nie na takie rzeczy dla 
mnie poszedł, a cóż dopiero dla ojczyzny. To dla niego, słowo honoru, drobiazg, 
bagatelka, chleb z masłem i nic więcej. Bo to u nich nie ma takich zastrzyków, 
od których dostaje się gorączki? I w samej rzeczy Cechna zaaplikowała Heńkowi 
własnoręcznie - okazało się przy tym, że umie to zrobić - zastrzyk, po którym 
cichy młodzieniec dostał 40 stopni gorączki; istotnie zdobyła dla niego 
świadectwo lekarskie, na mocy którego dostał z fabryki urlop leczniczy jako 
rzekomy gruźlik; istotnie po paru tygodniach szamotania się i biegania, w czasie 
którego Tomyscy wzięli się na powrót potulnie do gospodarstwa, Heniek został 
przyjęty do Straży Pożarnej. W gwałcie tych spraw trudno się było zorientować, 
czy Cechna znalazła po prostu nowy karm dla swego urzeczenia Strażą Pożarną, czy 
składa świadectwo, że ratowanie bliźnich z opresji stanowi rzeczywistą pasję jej 
życia. W związku ze staraniami podjętymi dla jego umieszczenia w Straży Heniek 
musiał się często widywać z panną Cechną, a i po przyjęciu go do zbawczej 
instytucji nie zaniechał zwyczaju odwiedzania jej wieczorami. - Może 
rozczarowana do mitycznego majora Stopki liczy na romans z młodzikiem? - 
zastanawiał się Tomyski. Lecz pewnego wieczora, gdy szedł do kuchni z jakimś 
poleceniem żony, już mając nacisnąć klamkę drzwi kuchennych, zatrzymał się, 
usłyszawszy głos Cechny, dźwięczący ekstazą i brzmiący dziwnie rytmicznie. 
Nastawił ucha i rozpoznał słowa: Kto z nas tych lat nie pomni, gdy, młode 
pacholę,@ ze strzelbą na ramieniu, świszcząc szedł przez pole...@ Nie ulegało 
wątpliwości. Cechna czytała Heńkowi "Pana Tadusza" Innym razem w podobnych 
okolicznościach pani Ludmiła dowiedziała się, że ci dwoje odbywali ze sobą 
lekcje... francuskiego. - Pani uczy Heńka po francusku? - zdziwił się Tomyski. - 
Na co to? Czy on chce wiać stąd do Francji? Panna Cechna nie sądziła, że aż 
takich trzeba by powodów dla nauczenia się po francusku. - Umiem trochę - 
odparła - więc go uczę. On jest okropnie chciwy na naukę. Wszystkiego by się 
uczył. Najwięcej to chciałby się uczyć angielskiego i astronomii. Ale ja tego 
nie umiem, więc uczę go po francusku. Uczyłam się po francusku w gimnazjum i 
miałam przyjaciółkę z tych górników, co to ich wygnali z Francji, to z nią 
nabyłam trochę wprawy. - Proszę sprawdzić - dodała - czy nie zapomniałam? I 
przymknąwszy rozbłysłe oczy zaczęła deklamować: Ma~itre corbeau sur un arbre 
perch~e@ tenait en son bec un fromage...@ Tomyski dał dla Heńka samouczek 
angielskiego i podręcznik astronomii, ale wizyty chłopca stały się po pewnym 
czasie rzadsze. Wciągał się do zajęć strażackich, a gdy miał wolne, znikał nie 
wiadomo gdzie, o czym Cechna mówiła mrużąc oko: - No, no... Więc i Heniek 
konspiruje! A ja go miałam za fajtłapę! - a na co dozorczyni narzekała. - Diabli 
nadali tę Żarską z tą całą Strażą - mówiła któregoś dnia pani Ludmile. - Z 
chłopaka był robotnik, jak się patrzy, a teraz wałkoni się tylko, bo co z niego 
za strażak? Dawniej, jak się narobił, to mu się już nie chciało z domu iść. A 
teraz wdał się z jakimiś, co go na wódkę ciągają. Miałam jednego pijaka, to 
teraz przez tę Cechnę będę miała dwóch. Panna Cechna nie chodziła już teraz na 
zastrzyki do Straży, ale miomo to coraz więcej czasu spędzała poza domem. 
Twierdziła, że musi ratować to jakąś przyjaciółkę_kurpiankę, to chłopaka od 
wywozu na wiosenne roboty do Niemiec. I że ma do tego szczęśliwą rękę, a oprócz 
ręki - tego drugiego człowieka, przez którego niejedną już osobę udało jej się 
ocalić. - Ależ mi się nie wiem co robi - mówiła ze znaczącymi uśmiechami i 
mrugnięciami - żeby państwu powiedzieć, kto to taki, bo to, słowo honoru, 
sensacja. Ale państwo by nie uwierzyli. Jeszcze poczekam, aż go tak wypróbuję, 
że będę mogła z czystym sumieniem powiedzieć: - oto człowiek! Jednak nie 
wytrzymała i zaraz po tych słowach wtajemniczyła Tomyskich w to, kim jest ów 
drugi mąż opatrznościowy. Wedle jej chaotycznych opowiadań był nim komisarz czy 
nadkomisarz, jednym słowem jakiś dygnitarz granatowej policji, którego nazywała 
pułkownikiem. - Pułkownik Mecherzyński, ho, ho! - dawała do zrozumienia - to 
jest morowiec! Granatowi parszywcy, ja wiem, jeszcze jak! Ale są wyjątki. O, 
między nami mówiąc, są wyjątki. Tomyski był zakłopotany. Straż Pożarna, dobrze. 
Bzik chyba nie szkodliwy. Ale konfidencje z dygnitarzem granatowej policji? - 
Pewno, że i między nimi trafiały się wyjątki - mówił do pani Ludmiły. - Ale tych 
wszystkich Niemcy powykańczali. Skąd więc ta zwariowana Cechna znalazła między 
nimi jeszcze takiego gronostaja? Na pewno wplątała się w jakieś paskudztwo. 
Podzielił się z Cechną tymi wątpliwościami. - Owszem - przyznała. - Zdrajcy, 
dranie, bardzo proszę. Ale niech mi państwo wierzą, pułkownik Mecherzyński to 
czyste złoto. Sam powiedział mi: "Tylko dlatego, panno Cechno, nie rzucam tej 
zapowietrzonej służby i nie idę do lasu, że na tym stanowisku mogę tylu ludzi 
uratować". Niekiedy jednak sama popadała w watpliwości co do patriotycznej 
nieskazitelności pułkownika Mecherzyńskiego. Raz wróciwszy z parogodzinej 
eskapady orzekła: - Mecherzyński świnia, pije z Niemcami. Ale co ma robić? Musi 
maskować się, żeby go nie mieli w podejrzeniu. On i tak tyle ryzykuje. O tym, że 
Cechna istotnie "staje na głowie", by ratować ludzi od wywozu, Tomyscy 
przekonali się, gdy pewnego dnia Józef przyniósł od Ewy Radgoskiej wiadomość o 
tym, że jej bratanek, Władyś Wochelski, jest na Skaryszewskiej, skąd ma być 
wywieziony do Niemiec. Cechna tak się tym przejęła, że nie spała całą noc i już 
o świcie przybiegła do Tomyskich, budząc ich wiadomością, że leci ratować tego 
Władysia. - Między nami mówiąc, najpierw do pułkownika Mecherzyńskiego do 
mieszkania, zanim wyjdzie na urząd. Skaryszewska to jego specjalność. Ja już 
czworo przez niego stamtąd wydobyłam. Nie mogli się oczywiście sprzeciwiać tym 
zacnym chęciom. Objaśnili ją tylko, jak i gdzie może poznać Wochelską, która ma 
już i pieniądze na wykupienie syna. Ewa zebrała je właśnie poprzedniego wieczora 
w kamienicy. Cechna zawinęła swój pałający łeb w czarną jedwabną chusteczkę i 
znikła na całe przedpołudnie. Przed wyjściem odgrażała się: - No, panie 
pułkowniku Mecherzyński! Albo jesteś tym, za co miał cię mój ojciec, albo 
dostanie pan w pysk i koniec romansu. Wróciła po południu, zziajana mimo zimna, 
podniecona bardziej niż zwykle i z owiniętym bibułką kwiatem w doniczce. - No, 
nie mówiłam? - tryumfowała. - Wszystko zrobił! Nawet się prosić nie dał. Zaraz 
mi kazał jechać do tej herbaciarni na Skaryszewską, co ja już wiem, a "resztę - 
powiada - już ja sam załatwię. Żeby tylko chłopaka żandarm jeszcze parę dni 
przetrzymał"... Aha... prawda... Widziałam tego małego. I mamusię jego 
widziałam. Stanęłam pod tą szkołą i krzyczę: - "Władysław Wochelski jest?" A ona 
zaraz do mnie... Ale jej nie powiedziałam, że ja od państwa, bo w takich 
miejscach lepiej, żeby nikt nie wiedział, kto ja... Tylko, że niby ja się tym 
zajmuję. - Jak to - porwał się Tomyski. - Więc Władyś?... - Nie, niech się 
państwo nie cieszą - zamroczyła się Cechna. - Już było za późno! Okazało się, że 
w owych właśnie godzinach Władysia wywozili, a nadto żandarma, który miał 
"chłopaka przetrzymać" do interwencji pułkownika Mecherzyńskiego, nie było, 
zastępował go inny. Tak że wszystko się wściekło. Tu panna Cechna rozpłakała się 
spazmatycznie. Uspokajali ją, zapytując, co to za kwiat w tej bibułce 
przyniosła. - To dla pułkownika Mecherzyńskiego - uśmiechnęła się, ocierając 
łzy. - Trybowany hiacynt - odwinęła bibułkę - proszę, jaki śliczny, fiołkowy. 
Trzeba mu czasem jakąś uprzejmość okazać. Co państwo chcecie? To nielekko być 
granatowym, jak się jest patriotą. Tomyski zaproponował Cechnie zwrot kosztów i 
za ów kwiat, i może w ogóle miała jakieś wydatki? Zrazu nie chciała o niczym 
słyszeć, ale w końcu skruszała i przyznała się, że nie ma grosza przy duszy. I 
że znów zadłużyła się u Wiśniatych. - Miałam trochę wydatków, bo i tam na 
Skaryszewskiej temu granatowemu cholerze, co miał z żandarmem szkopskim gadać, 
musiałam wódkę postawić i jeszcze z nim wypić. Państwo nie widzą, że jestem 
pijana? Raptem zaczęła kląć w żywy kamień wszystkich granatowych. - Może i ten 
Mecherzyński taki jak drudzy, a tylko mnie zwodzi? Diabli go wiedzą, czy mi się 
nie zeszkopił - zwątpiła z iście czarną rozpaczą. Tymczasem front nadciągał, jak 
nieuchronne przybliżanie się losu, co miał być zbawczy i srogi. W marcu i 
kwietniu nocne alarmy zwiastowały już zawsze prawdziwe naloty, i to niedalekie. 
Bomby padały na Targówek, Pelcowiznę i Pragę, na Grochów, Radość i Otwock. 
Tomyscy i teraz rzadko schodzili do piwnicy, czasem jednak na życzenie pani 
Ludmiły schodzili; pragnęła pokazać Józefowi, że w razie czego potrafi sprostać 
wysiłkom fizycznym. Ale nie naloty były rzeczą najbardziej męczącą, tylko 
Cechna. Nie trzeba już jej było budzić, gdyż zaczęła cierpieć na bezsenność. Tak 
że ona teraz przybiegała do nich pierwsza na odgłos wycia syreny, a czasem 
budziła ich na jakikolwiek odgłos, który jej się wydawał podejrzany. - Czy 
państwo śpicie? Auta pędzą tak strasznie! Chyba będzie alarm, bo Niemcy zawsze 
pierwsi wiedzą i wieją przed bombami. Wstawajmy! W takich też jedynie urojonych 
postrachach gotowała się do alarmu lotniczego. Natomiast usłyszawszy istotnie 
syrenę swej ulubionej Straży, zawsze długo nie dawała wiary, że to nie alarm 
pożarny. - Gdzie, co? Niech pani nie szaleje - gromił ją familiarnie Tomyski. - 
Nie słyszy pani bomb? Dawszy się przekonać, że to nie tylko alarm lotniczy, ale 
wręcz nalot, zaczynała działać. Nie mogła i dwu minut usiedzieć na miejscu; jak 
tabun koni przebiegała całe mieszkanie tam i na powrót, otwierała okna i 
wyglądała w noc, wyskakiwała do sieni, dudniła po ciemnych schodach i wracała ze 
zdyszanym opowiadaniem: - Zajrzałam do Wiśniatych. Dodałam jej ducha, bo tak się 
głupia boi... Byłam na podwórzu, ale nic nie widać... Ja znów na chwilę skoczę. 
Brak mi tutaj powietrza, duszę się... - Jakże ta dziewczyna się męczy - ubolewał 
Tomyski, a wreszcie za którymś razem stracił cierpliwość: - Do diabła wcielonego 
- zaklął - pani jest kompletną wariatką. I jak pani mogła, do licha, te 
wszystkie granice przechodzić? Przecież pani by anioła sprowokowała, że 
strzeliłby za panią. Mówiąc to, podawał jej z irytacją papierośnicę. zapaliwszy, 
uspokajała się znacznie. - Tak, to prawda - przyznawała ze skruchą. - Między 
nami mówiąc, ja jestem wariatka. Ale wie pan, dlaczego? Ja już nie mogę 
wytrzymać, żeby się nie bić z Niemcami. Co pan chce? Kurpie! Duch puszczy! Coś 
mnie ponosi. Tęsknię za leśnym niebezpieczeństwem - wyraziła się malowniczo. - 
Ja wiem, zaniedbałam się, nic już na czas ani jak się należy nie robię. Wyście, 
moi państwo, święci, że mnie jeszcze trzymacie. A ja jestem uczciwa i bez blagi 
mówię, że się nie poprawię. Widzę, że domowe życie w czasie wojny to nie dla 
mnie. Krótko mówiąc, żebym państwa tak nie polubiła, tobym się dawno urwała. 
Oho, bomba huknęła. Słyszeliście, państwo? Tomyski dosyć poważnie zamyślił się 
nad tymi słowami Cechny, ale niebawem zeszło mu to z pamięci, gdyż musiał się 
uporać ze sprawą wyjazdu Staszki Norkowskiej. Oznajmiła mu, że bierze urlop z 
Biblioteki Miejskiej i wyjeżdża na kilka tygodni do krewnych pod Kraków. List z 
tym zawiadomieniem wręczył mu dozorca, gdy wracali z panią Ludmiłą od Ewy. 
Tomyski nie zdziwiłby się, gdyby Stacha wysłała ten list wprost na ręce Ludmiły, 
gdyby wręczyła go pierwszemu lepszemu przechodniowi albo wrzuciła go do skrzynki 
bez adresu, z jego tylko nazwiskiem, jak czynią dzieci, wysyłając pocztą listy 
do Świętego Mikołaja. Był zafrasowany zarówno niespodzianą wieścią, jak tym, że 
Ludmiła nie zapytała go ani na podwórzu, ani potem w domu, co to za list 
wręczono mu przez okienko stróżówki. Gdyby była mężczyzną, myślałby, że w 
istocie nie spostrzegła tego albo nie przypisała temu znaczenia; często 
zostawiano dla nich to albo owo u Wiśniatych. Ale była kobietą, która też 
napisała była pewien list, uprzytamniający mu jego własną męską 
niespostrzegawczość. I której tak bardzo nie chciał zadawać bólu, chociaż 
zdawała się na cierpienie bardziej odporna od Staszki. Był wstrząśnięty 
zrozpaczoną wymową słów skreślonych na kartce, którą mu podał Wiśniaty. Z męką w 
sercu doczekał wyznaczonej godziny i oto jeszcze tego samego popołudnia stali 
oboje ze Staszką na mostku w parku Ujazdowskim, wpatrzeni w spokojną pod bławym 
kwietniowym niebem wodę stawu, trzymając się za rękę, nieomal bliscy płaczu, ona 
w naprężonym błagalnym wyczekiwaniu, on - niestety - okrutnie znękany, tym że 
nie mógł wypłoszyć z siebie trwogi o Ludmiłę, która widziała list i jego wyjście 
bez słowa, i milczała. Zastał ją po powrocie do domu samą i zajętą sprzątaniem w 
kuchni. - Cechny znów nie ma? - wykrzyknął. - Co tu począć? Masz teraz więcej 
roboty niż przedtem, bo musisz jeszcze po niej sprzątać. Poczekałabyś chociaż na 
mnie. - O, nic nie szkodzi - uśmiechnęła się cierpliwie. - To tylko życie. Nie 
można gniewać się na nie, że stało się w taki błahy sposób niewygodne. Mnie żal 
tej nieszczęśliwej. Ona przeżywa jakiś dramat, o którym nie wiemy. Nie zapytany, 
dokąd tak nagle wyszedł, Tomyski pożałował, że nie został dłużej ze Stasią. 
Machinalnie zaczął pomagać żonie w myciu naczyń, ale kiedy minęła godzina, w 
którą tamta, nieszczęśliwie, jak mniemała ona - niefortunnie - jak myślał on - 
zakochana kobieta wsiadła zapewne do pociągu, poczuł się tak osamotniony, jakby 
sam odjeżdżał na bezludne wygnanie. Lecz nie było czasu ani możności pogrążać 
się w zawiłość własnych spraw. Miasto nabrzmiewało tragedią, wojna zaczynała się 
już przetaczać po ziemiach rdzennie polskich, zaostrzyły się wewnętrzne 
konflikty podziemia, zaś w ostatnich dniach kwietnia doszło i w domu Tomyskich 
do małej katastrofy. Pewnego ranka Cechna wróciła z targu w stanie zupełnego 
rozprzężenia. Porzuciwszy koszyk z prowiantem w kuchni na podłodze, wbiegła do 
pokoju, w którym Tomyski pisał coś na maszynie: - Gdzie nasza pani? - krzyczała. 
- U siebie? To niech pan idzie! Musicie oboje to usłyszeć. Sensacja! A stanąwszy 
w nogach tapczana, na którym leżąc pani Ludmiła starała się uśmierzyć i zataić 
fatalną arytmię serca, obwieściła: - Doczekał się! Rozwalili! Pomyśleć! A ja go 
miałam, słowo honoru, za Polaka! Za patriotę! - Co się stało? Niech się pani 
uspokoi. Proszę się napić waleriany - mitygowała ją pani Ludmiła łagodnie, ale 
nakazująco. - Kogo rozwalili? - spytał Tomyski, który teraz dopiero, ociągając 
się, nadszedł. - Ludeńko, ty się źle czujesz? Nie denerwuj się. - Kochanie, to 
nie ja jestem zdenerwowana. Daj jej kropli walerianowych. - Kogo rozwalili? - 
powtórzył Józef, nalewając krople do kieliszka. Panna Cechna wychyliła lekarstwo 
jednym haustem. Usłyszeli, że zęby jej zadzwoniły po szkle. - Niech pani nie 
zgryzie kieliszka - poprosiła uprzejmie pani Ludmiła. Cechna obrzuciła ich 
zdziczałym spojrzeniem. - Kogo? Pułkownika Mecherzyńskiego! - oznajmiła ze 
zgrozą. - Zdrajcą się okazał, cholera! Naszych ludzi wydawał. A ja nic nie 
wiedziałam! taki wstyd, taka hańba! Nasi chłopcy go rozwalili. Wyrok. - No, 
widzi pani. A nam przecież od razu dziwno było, żeby porządny człowiek był na 
takim stanowisku w policji. Ale czegóż pani tak rozpacza? - usiłował ją 
opamiętać Tomyski. - Czy to był brat, czy swat? Małe rozczarowanie. Pani jest 
karygodnie lekkomyślna. Bo i czegóż dobrego można się było spodziewać po 
granatowym policjancie w służbie niemieckiej? Szara twarz Cechny przybrała 
nieoczekiwanie wyraz śmiertelnej obrazy. - O, proszę pana! Tak lekko nie można 
ludzi sądzić. Wszędzie się może zdarzyć człowiek! Poczciwy człowiek! Dobry 
patriota! Bez skazy! Byli tacy, o byli. I teraz taka hańba spada na ich świętą 
pamięć przez jednego bydlaka. Tomyski wzruszył ramionami: - W dziwnych miejscach 
poszukuje pani dobrych patriotów. Przyznam się, że nic nie rozumiem. Nie podoba 
mi się to wszystko. - Mnie też! - wykrzyknęła na poły tylko słuchając. - Musiał 
być świnia, kiedy z wyrokiem do niego przyszli... - Ale przecież - podjęła za 
chwilę gorączkowo - kilkoro ludzi przez niego uratowałam. I jeszcze hiacynt mu 
nosiłam, knurowi plugawemu. Widać dla pozoru tak mnie durzył. Albo czuł pismo 
nosem i że przyjdzie odmiana. Panna Cechna nie uspokoiła się już więcej. Paliła 
dziesiątki papierosów, płakała, złorzeczyła; Tomyskim z trudnością udawało się 
ją namówić, aby zjadła cośkolwiek z tego, co sami, oczywiście, przyrządzali. Ale 
cierpiała w sposób tak rozdzierający, że litość brała na nią patrzeć. Po paru 
dniach rozpoznali w jej nieruchomej skupionej twarzy jakąś zrozpaczoną 
determinację. Nie omylili się. Przyszła do nich spokojna, lecz cała naprężona, 
jak struna przed pęknięciem. Tomyski wyciągnął papierośnicę, by rozładować 
nastrój. Pokręciła głową. - Basta! - rzekła. Wypaliłam od wczoraj blisko sto 
papierosów. - I po cóż tak się gubić? - zgorszyła się łagodnie pani Ludmiła. - 
Żadne zastrzyki nie pomogą, jak pani tak się będzie truła. - Święta racja - 
zgodziła się Cechna - posępnie. - Toteż inaczej chcę zginąć. Tu nagle 
podziękowała im za miejsce, i to od razu. Nie można powiedzieć, by nie 
odetchnęli, że wyręczyła ich w tym, czego sami nie śmieli jej zaproponować. 
Milcząc, ze spuszczonymi oczyma słuchali, jak mówiła w podnieceniu, ale jakby 
przyćmionym sennością., - Żal mi się rozstawać z państwem. Tak się tu czułam 
prawie jak w domu rodziców. Ale i państwo dłużej byście ze mną nie wytrzymali, i 
ja już nigdzie nie mogę wytrzymać. Do lasu mnie ciągnie i do lasu. Nie byłabym 
córką mojego ojca, żebym nie zmyła tej hańby. Nie byłabym Kurpianką! - Jaką znów 
hańbę chce pani zmywać? - zdziwił się niecierpliwie Józef. - O, panie - Cechna 
jakby się dopiero teraz ocknęła. - Taki jeden Mecherzyński to wszystkich nas 
hańbą okrywa. Państwo myślicie, żem narwana i że przesadzam. A we mnie już nie 
ma przez tego Mecherzyńskiego jednego miejsca, gdzie by mnie coś nie piekło, nie 
bolało. Tylko jeszcze las. Walka, trudy, śmierć. Idę do partyzantki. - Na miłość 
boską, dziecko - perswadowała pani Ludmiła. - Co z pani za żołnierz? Przecież 
pani jest chora. A jak pani dostanie w lesie ataku? - To zdechnę - odparła 
brutalnie. - A zresztą, nie dostanę. Ja w lesie, słowo honoru, ozdrowieję. 
Jeszcze się przydam, oho. Ja Kurpianka. Ja z puszczy! - Jak to, i tak zaraz od 
nas prosto do lasu? - nie dowierzał Tomyski. - Mam w Sulejówku przyjaciółkę. 
Między nami mówiąc - łączniczkę. U niej zostawię rzeczy, wyekwipuję się trochę i 
w las. I rzeczywiście już następnego dnia raniutko zebrała wszystkie rzeczy i 
pożegnała Tomyskich, którzy z trudem wmusili w nią dwie paczki z kawą i herbatą, 
a prócz pensji - mały zasiłek na wyekwipowanie się do tego lasu. Już gdy Józef 
zamykał za nią drzwi, Cechna odwróciła się jeszcze i poprosiła: - Jakby major 
Stopka albo kto drugi ze Straży o mnie pytał, to proszę powiedzieć, że poszłam 
do lasu. Bo za ostatnim razem nie zastałam w Straży majora Stopki. Czekałam ze 
dwie godziny, ale wyjechał na inspekcję. Będzie rozpaczał, że się nie 
pożegnałam, ale trudno. Zaraz po wyjściu Cechny Toymscy, zbyt zmęczeni, aby 
komentować zaszły wypadek, ruszyli do porządkowania kuchni, która przedstawiała 
istne pobojowisko przedmiotów. Wymietli wszystkie brudy i niedopałki papierosów, 
poszorowali garnki "Vimem", a noże, widelce i łyżki "Sidolem", doprowadzili do 
świetności niklowany brzeg blachy kuchennej, oczyścili maszynkę gazową, której 
palniki płonęły wszystkimi barwami zaciekłych w nie kipiątków różnego rodzaju. 
Nie byli tymi czasy nazbyt weseli na duchu. Gmatwały się okrutnie zarówno sprawy 
publiczne, jak osobiste, przyprawiając nieraz każde z nich dwojga o tajoną 
zadumę i zgryzotę. Ale w troskach tego rodzaju nie zawsze potrzeba wołać na 
pomoc naród, ludzkość, ideę czy też Boga. Czasem wystarcza przyprowadzić do ładu 
i lśniącej czystości powszednie rzeczy dokoła siebie, aby dźwignąć się z 
rozterki, pokonać rozpacz i zwątpienie. Tego właśnie tym razem doświadczyli, 
setnie bawiąc się "kosmetyką", przywracając utracone piękno sponiewieranym 
przedmiotom. Na zakończenie dzieła Tomyski rozebrał się i w szortach tylko, 
boso, wziął się do mycia podłogi w kuchni. Dzień był piękny, wiośniany i 
słoneczny, a okno szeroko rozwarte. Podłoga schła mu pod ręką, jaśniejąc 
kremowym drewnem. Gdy kończył, pani Ludmiła, umywszy się, nadeszła i stanęła w 
progu kuchni, wsparta dłońmi na drzwiach. - Myślę - roześmiała się - że 
nieprędko zechce nam się pomocnicy domowej. - Prędzej - parsknął Józef z humorem 
- ja się zgodzę na służącą. No nie? Czy nie dobrego masz ze mnie parobka? 
Powiedz? Klęcząc, odrzucił ścierkę i otarłszy ręce o szorty objął nagimi 
ramionami wysokie, tak piękne jeszcze nogi Ludmiły. Jej twarz z dołu oglądana 
wydała mu się zmieniona i postarzała, coś w niej się obsunęło, jakby życia ubyło 
w tkankach pod gładką dotąd skórą. Zdjęty niewymowną tkliwością, która jego 
zamglonym oczom nadała wyraz ekstazy miłosnej, powiedział: - Nie wiadomo, co nas 
czeka, Miłuniu. Żeby wytrwać, trzeba nam sił. Czy wiesz o tym, że cię kocham? 
Tak jestem tobą przejęty... w jakiś nowy sposób... Tak pełen ciebie jak nigdy. 
Jestem z tobą. Czy o tym wiesz? Podniosła go za czuprynę, jak niegdyś, 
niegdyś... A gdy wstał, zdawało się przez mgnienie, że złoży głowę na jego 
nagiej piersi. Lecz pochyliła tylko rękoma jego głowę ku sobie i pocałowała go w 
czoło, milcząc. Ach, jeśli to nawet było zwycięstwo, gdybyż wiedział, jak mało 
miała już sił, by z niego korzystać. Ale uśmiechnęła się, młodniejąc pod 
wrażeniem tej chwili, podobnej do szczęścia. - Jesteś anielsko dobry - szepnęła. 
- Wiesz, pójdę z tobą na hale - zaproponowała nieoczekianie, ścisnąwszy go za 
rękę. - Nie. Położysz się i odpoczniesz - rozkazał - a ja wezmę kobiałkę, 
skok_skok i już jestem z powrotem, jak mówiła Cecylia Żarska. Wyszedłszy z domu 
żałował trochę, że nie poszli razem. Dzień był urzekająco powabny; od 
rozwijających się klonów ulicznych, od Pola Mokotowskiego, od balkonów z młodymi 
sadzonkami pachniało i świeciło rozbłyskaną w słońcu zielenią. W ruchliwym tłoku 
podrujnowanej przez bomby hali na Koszykowej kapela oberwańców grała i śpiewała 
tango, w którym powtarzał się refren: "Ty będziesz jeszcze szczęśliwa, patrz, 
jaki piękny jest świat". Chłopi, przemytnicy na własnych drogach do własnej 
stolicy, zajadali i popijali w straganach_gospodach, a mrużąc oko zapewniali 
ufnie każdego przechodnia, że "już ich tutaj niedługo". Tęgie, rumiane i 
modrookie przekupki zapraszały pieściwie: "Co paniusia uważa? Dać, kochana? Ile, 
kochana?" To znów krzyczały ordynarnie: "Widzieliście wy, ludzie, inteligentkę 
marynowaną! Ogląda i ogląda! Tyłek sobie własny oglądaj, kiedyś taka na 
oglądanie łasa!" I znowu: "Zważyć, kochana? Zaraz, kochasiu". "Ile, kochana? Co 
podać, panie ładny? Do rzodkiewek! Do świeżych! Takie róże!" Tomyski nakupił 
wszystkiego, co go nęciło świeżością, zielenią i barwami. Wracając, kupił 
jeszcze na Mokotowskiej słoniny, jaj, szynki i śmietany. Zrobili sobie obiad. 
Józef przygotowywał "surowiec", pani Ludmiła smażyła, gotowała i "dosmaczała". 
Jajecznica z szynką, kartofle w łupinach, sałata z "oceanem śmietany", kompot z 
rabarbaru na deser, a na przekąskę chleb i rzodkiewki, do których Józef, 
zawróciwszy błagalnie mglistym okiem ku żonie, napił się wódki. Bardzo kontenci, 
mieli wrażenie, że "od wieków" nie jedli równie dobrze i ładnie podanego i tak 
bardzo w ich guście przyrządzonego obiadu. Po zmyciu naczyń Józef ułożył panią 
Ludmiłę na tapczanie i zapaliwszy papierosa, powiedział: - Co za błoga cisza, co 
za spokój. Mam wrażenie, jakby wojna już się skończyła. Czuję się po prostu 
szczęśliwy. A ty? - Nie przestawałam nią być. Mimo wszystko - uśmiechnęła się 
grzecznie pani Ludmiła... - A to tylko panna Cechna odeszła - nawiązała do 
poprzednich słów Józefa. - Ale słuchaj, co będzie z tą Cechną? Jak myślisz. Czy 
ona rzeczywiście pójdzie do partyzantki? - Nie wiem. Biedny mały meteor, 
odpryśnięty od jakiejś konstelacji... Szuka śmierci, nie mogąc znaleźć życia. 
Ale wybrała możliwość godnej śmierci. Jeśli w istocie pójdzie do tego lasu. - 
Mówiłaś... jakiś dramat - podjął za chwilę. - A ja myślę, że, jak najczęściej, 
to pozorna tylko tragedia zabłąkanego człowieka... Ileż takich pozornych 
tragedyj przybiera pozór najstraszliwszych nieszczęść albo do nich wiedzie. A 
bez potrzeby - zadumał się głęboko, i nie tylko nad Cechną. Machinalnie zaczął 
chodzić po pokoju. Pani Ludmiła obróciwszy ku niemu swe łaskawe niebieskie 
spojrzenie przypomniała zapobiegliwie: - Tę słoninę, wiesz, trzeba przetopić. A 
ze skórki zrobimy galaretę. Trochę odpocznę i wezmę się do tej galarety 
wieczorem. - Nie weźmiesz się do żadnej galarety. Ja sam ją świetnie przyrządzę. 
Właśnie z myślą o tym kupiłem czosnek i dwie porcje włoszczyzny. Tylko jeszcze 
trochę popiszę. Tej biednej Cechny tak było wszędzie pełno, że ledwo mogłem co 
przy niej sklecić. Nareszcie teraz mam trochę czasu i spokoju do pracy. Tak się 
zaciekł w robocie, że nie zauważył, kiedy pani Ludmiła wstała i poszła 
przyrządzić kolację. Było, na szczęście, wczoraj postawione zsiadłe mleko. 
Kartofle z obiadu, przysmażone ze skwarkami i "zaostrzone" zielonym 
szczypiorkiem stanowiły pospołu z mlekiem wystarczający posiłek. - Jutro kupię 
ci kurę - obiecał Józef. - A teraz już naprawdę idź do siebie. Ja zrobię 
galaretę z tej skórki, a położę się spać tak po cichu, że cię nie zbudzę. W 
przerwach od "kłapania" na maszynie słyszał, jak pani Ludmiła krząta się jeszcze 
i rozbiera, jak szuka sobie książki na półce, przewraca kartki; jak potem dmucha 
świecę, mości się chwilę w pościeli, jak wreszcie w jej pokoju zapada zupełna 
cisza. Wtedy poszedł przyrządzić galaretę. Zobaczył, że skórka od słoniny jest 
już ślicznie przez Ludmiłę spreparowana, włoszczyzna także już była wypłukana, 
obrana i gotowa do użycia. Rozkroił skórkę na kilka kawałków, włożył ją do 
dużego, aluminiowego garnka, nalał do pełna wody i posolił, zaprawiwszy 
zawartość listkiem bobkowym i kilku ziarnkami pieprzu. Pamiętał, że skórka musi 
się gotować około dwóch godzin, zanim będzie ją można drobno pokrajać i 
rozgotować i równie drobno poszatkowaną włoszczyzną. Zostawił garnek na małym 
gazie, a wróciwszy do biurka, zdjął z ręki zegarek i położył go sobie "na 
oczach". Odstawił maszynę, żeby nie budzić żony, i zaczął piórem pisać brulion 
zaczętego rozdziału powieści. Utonąwszy w dobywaniu z mgławicowego chaosu - 
widzialnej konstrukcji utworu, zapomniał niebawem o całym świecie. Zaczernione i 
pokreślone kartki papieru bezładnie zesuwały się spod pióra na biurko, gnąc się 
i garbiąc na rozrzuconych po nim książkach, notesach, świstkach. Jedna z nich 
zakryła sobą zegarek. Przerwał pracę dopiero, kiedy utknął na scenie, z którą 
czuł, że już się dziś nie upora. Otarł wieczne pióro mocno już zaplamionym 
kawałkiem jedwabiu z sukni Ludmiły, docisnął jego zakrętkę, zdjął okulary, 
przetarł pięściami oczy, zapalił papierosa i trzymając go w jednej ręce, 
przeciągnął się obiema szeroko, gestem człowieka szczęśliwie spracowanego. Nagle 
położył rękę na wewnętrznej kieszeni marynarki. Przeszyła go na wskroś jak 
ukłucie iskry elektrycznej świadomość, że ma tam list od Staszki. Uległ pokusie, 
wyjął go i pogrążył się w ponownym odczytywaniu drobnych, jak rzadko u kobiety, 
biegnących nieco na ukos literek. Ta szalona pisała, jakby nie pamiętając, że 
jest cenzura korespondencji, że są Niemcy, że wojna... Dopaliwszy papierosa, 
zrzucił odzienie, naciągnął pidżamę i z dogasającą karbidówką w ręce zbierał się 
iść do łazienki. Gdy znalazł się w przedpokoju, usłyszał, że po schodach biegają 
ludzie i że w podwórzu wre nieopisany hałas. Jakieś kobiece piski, tubalne głosy 
mężczyzn. - Co to takiego? - nadsłuchiwał zdziwiony. - Alarm? Czyżbym nie 
dosłyszał alarmu? A może coś się stało w kamienicy? Jakaś bójka czy co? Gestapo? 
Dla Boga, obudzą mi Ludmiłę. Zostawiwszy karbidówkę w przedpokoju, poszedł do 
jadalni, mającej balkon od podwórza, by popatrzeć, co się tam dzieje. W ciemnym 
jadalnym pokoju zdumiał się, widząc, że okno jest jakby od zewnątrz oświetlone. 
Przypadł do niego, zobaczył ruchliwy blask na przeciwległej ścianie domu i 
mnóstwo kłębiącego się dymu. Rozdział 26 (c.d.) W czasie krótszym, niż trwa 
mrugnięcie oka, chwycił się za głowę i z myślą, co się w nim rozległa jak 
wrzask: "Skórka od słoniny!" - skoczył do kuchni. Nad gazową maszynką stał 
wielki płomień, wylatujący niby z purpurowej kuli, wyginający się ku otwartemu 
oknu i buchający kłębami dymu na podwórzu. Odruchowo przekręcił kontakt i nie 
zdążył się zdziwić, że kuchnię zalało światło. Nigdy potem nie mógł pojąć, jakim 
sposobem płonący garnek znalazł się w zlewie pod wściekłym strumieniem 
puszczonej gwałtownie wody. Usłyszał niesamowity syk, odskoczył daleko i 
przestał widzieć cokolwiek w tumanie białej gorącej mgły. Serce mu biło z 
hukiem; usiłował poprzez mgłę zobaczyć swoje ręce; nie były oparzone. Stojąc w 
tumanie pary, oślepiony i poniekąd ogłupiały, słyszał nie milknącą na podwórzu 
wrzawę, a śród niej, dochodzące jakby z ulicy, najpierw niewyraźne, a potem 
coraz bliższe bicie w dzwonek. Przez chwilę miał wrażenie, że to w uszach mu tak 
dzwoni, ale dzwonek ten raptem umilkł. Tomyski rozróżniał teraz głosy, a w miarę 
jak obłok pary rzedniał, dały się też widzieć światła na różnych piętrach 
przeciwległej ściany domu. Głosy kobiece krzyczały: - Kamienica się pali! Pali 
się! Jak można tak ludzi denerwować! Przecie to wojna! Ludzie, na Boga, gaście 
światła! Proszę pani! Proszę pani! Czy to bomby? Ja słyszę bomby! Czy to nalot! 
Bomba w nas uderzyła!! Głosy męskie duduniły: - Stróż! Stróż! Do kroćset 
diabłów, co to za porządki! Gdzie dozorca?! Dozorca! "A to narobiłem bigosu" - 
myślał Tomyski, zdumiony, że tak na śmierć mógł zapomnieć o pozostawionym na 
gazie garnku z gotującą się skórką od słoniny. Mgła po chwili zrzedła o tyle, że 
zobaczył palącą się spokojnie maszynkę gazową; poszedł i zgasił ją. Następnie 
zamknął kran. W podwórzu ciągle jeszcze darły się głosy kobiece: - U kogo to się 
pali?! Czy oni tam pomarli? Co za ludzie! Wyłamać drzwi!- Stróż! Dozorca! Stróż! 
- wtórował rzeczowo głos męski, a żeńskie wyły już prawie: - Gestapo na nas 
ściągną! Samoloty lecą! Samoloty! Ja słyszę! Dom się pali! Gooore! Tomyski miał 
przez chwilę wrażenie, że to rozwścieczone Menady nadciągają z piskiem i wyciem, 
by go, jak Orfeusza, rozszarpać. Cechna Żarska stanęła mu nagle w oczach. Wydało 
mu się, że to właśnie ona miota się tam w głębi podwórza i podżega te wrzaski. 
Raptem śród zamieszania rozległ się trzeźwy głos dzwonka u drzwi frontowych. 
Tomyski zdziwił się najbardziej, że nie pukanie, tylko dzwonek. Dzwonek był na 
prądzie. A, prawda! I w kuchni światło. Skąd prąd, światło? Krzyknął głośno: - 
Ludmiła! - i skoczył do przedpokoju. Pani Ludmiła stała już ze świecą na progu 
swojej sypialni, otulona w bujne zwoje szlafroka. - Nie bój się! - zawołał. - To 
nie gestapo! Chwycił za kontakt i światło zabłysło w przedpokoju. - Światło? - 
rzekła pani Ludmiła z pytającym rozradowaniem. Nie wyglądała na osobę przelękłą, 
lecz raczej na wyrwaną niedorzecznie z wielkiej o czymś zadumy. Dzwonek znów 
zadrgał długo i natarczywie. Kiedy wreszcie Tomyski uporał się z drzwiami i 
otworzył je, ujrzeli trzech dorosłych mężczyzn w złocistych kaskach. - Gdzie 
pożar?! - krzyknął najbliżej stojący, a jednocześnie wszyscy trzej władowali się 
do przedpokoju. - Nie ma żadnego pożaru. Skąd panowie się tu wzięli? Ludeńko, 
idź, połóż się, to nic, głupstwo - odpowiadał Tomyski jednocześnie strażakom i 
własnemu przerażeniu o chore serce żony. - Jak to skąd? Wezwanie do pożaru. 
Gdzie pożar? - nastawali strażacy. - Nie ma żadnego pożaru - powtórzył Tomyski. 
- Woda się w garnku wygotowała i zapaliła się skórka od słoniny. - Proszę nie 
żartować. Co się pali? Tomyskiemu omal nie wymknęło się ordynarnie: - W d... się 
pali. Powściągnął się rozśmieszony i zirytowany. - Nawet mi się nie śni żartować 
- zapewnił. - Proszę, niech panowie idą za mną do kuchni i sprawdzą. Nic się już 
teraz nie pali. Tupiąc i rozglądając się, uzbrojeni w toporki za iście 
zbójnickimi sznurowania pasami, połyskujący złocistością hełmów mężowie 
wkroczyli za Tomyskim do kuchni. Józef teraz dopiero podszedł do zlewu i sam po 
raz pierwszy obejrzał czarny przepalony garnek ze zwęglonymi szczątkami skórki 
na dnie. Z nie dokręconego kurka sączyła się jeszcze woda. Przykręcił kurek i 
pokazał strażakom garnek. Przypatrzyli się w milczeniu i długą chwilę oglądali z 
podejrzyliwym niedowierzaniem kuchnię. - Musimy spisać protokół - oświadczył 
wreszcie jeden z nich nie bez jawnego rozgoryczenia. Siadł przy stole i długo 
coś gryzmolił. Pani Ludmiła wsunęła się tymczasem do kuchni. - Jakim sposobem, 
Józiu? - pytała z cicha. - Zostawiłeś na ogniu i zapomniałeś? - Zostawiełem i 
zapomniałem. Nie będziemy mieli tej galarety - uśmiechnął się winowajczo. - Nie 
wiem - dodał patrząc znów na swe ręce. - Nie poparzyłem się wcale, wrzucając 
garnek do zlewu. A przecież ja go wrzuciłem i odkręciłem wodę... Strażacy dali 
protokół do podpisania, coś mrukliwie ze sobą pogadali i odeszli. Ledwo jednak 
Tomyscy zdążyli zamienić ze sobą parę słów, znów zabrzmiał dzwonek. - Co za 
diabeł! - zdenerwował się Józef. Przyszedł dozorca, Błażej Wiśniaty. - A, to 
pan? Kto wezwał straż, do licha? - wpadł na niego Tomyski. - Ja wezwałem. 
Zatelefonowałem od pana Czyńskiego z dołu - oświadczył Wiśniaty z godnością. - A 
któż, proszę pana, ma pilnować domu? A na czyjej głowie jest wszystko? Pan 
jeszcze krzyczy. A co ja miałem robić, jak cała kamienica: Dozorca i dozorca! 
Stróż i stróż! Pan nie wie? Wszystkiemu winien stróż. To że wojna, to też 
powiedzą, że ja winien. Usłyszałem krzyki, wychodzę na podwórze i widzę, że to u 
państwa się pali. Wołam i krzyczę, bo widzę, że okno otwarte. Myślę nic, tylko 
Żarska papierosiskiem podpaliła i sama się już spaliła chyba, że nic nie 
odpowiada... - Panny Żarskiej nie ma już u nas - poinformowała pani Ludmiła. - 
Nie ma? - dozorca speszył się. - No, to nie ma - odzyskał zaraz równowagę. - To 
trzeba wymeldować. Więc wołam, a nikt się nie odzywa. To sobie mówię, zanim 
dolecę na drugie piętro, kamienica mi się spali. Do kogo miałem dać znać, jak 
nie do Straży? Heniek był w domu, bo nie miał dzisiaj służby, i też powiada: 
"Niech tata dzwoni do Straży" - no, i tata zadzwonił. A przepraszam pana 
Tomyskiego, co się to stało? Bo ja jeszcze i od Straży dostałem za swoje, że - 
powiadają - do byle czego ich wołam. Tomyski opowiedział mu w paru słowach 
wypadek, poczęstował go papierosem, a widząc, że jeszcze nie odchodzi, dał mu 50 
złotych. Wiśniaty przypatrzył się banknotowi z rodzajem obrzydzenia na swej 
rycersko pięknej twarzy. - A czy pan myśli - powiedział - że dużo jest 
lokatorów, co rozumieją, że ich może ten dozorca uratował od wielkiego 
nieszczęścia? - Zaraz - przerwał Tomyski. - A skąd się wzięło światło? - Straż 
kazała zapalić. ja przecież mam klucz od pionu. I to jeszcze na mojej głowie! 
Ale ja życiem odpowiadam za światło. Niech państwo już gaszą, ja schodzę i 
wyłączam. I niech państwo uważają. Szczęście, że ten cały kram Niemców na nas 
nie ściągnął. Pan wie, ilu tu takich nocuje, co nie chcieliby się z nimi 
spotkać. Stróż taki i stróż owaki. A stróż musi nad wszystkim czuwać. Odszedł 
majestatycznie, w poczuciu spełnionej misji. Tomyscy popatrzyli na siebie i 
wybuchnęli śmiechem. - Nie! Słuchaj, pomyśl! Ta Straż, której nie było, kiedy we 
wrześniu paliła się Warszawa, i która przylatuje do palącej się skórki słoniny! 
Co za ponura humoreska! Czy bardzo się przelękłaś? Dam ci coraminy. Panią 
Ludmiłę co innego uderzyło w tej zwariowanej przygodzie. - Że też biedną Cechnę 
ominął pierwszy prawdziwy "alarm pożarny" - roześmiała się. - Wreszcie 
zobaczyłaby u nas tych swoich ulubionych strażaków. Może tam był i ten jej major 
Stopka? - Nie, nie było tam żadnego majora. Ale i mnie ona przyszła na pamięć. 
Kiedy słyszałem te wrzaski na podwórzu. To było wszystko w jej obłąkanym stylu. 
Rozmawiali chwilę o Cechnie. Gdzie się też ona obraca? I co z nią będzie? - Ja 
jednak muszę się o nią wywiedzieć - zatroskał się Tomyski. - Tak nagle spadło na 
nas to jej odejście. Nie powinno się tracić z oczu nieszczęśliwego człowieka. 
Trzeba ją znaleźć. Trzeba jej pomóc.Muszę o nią wypytać Wiśniatych. Nie wiem, 
czy mówiłem ci, że on ją znał? Znał ją już dawniej. - Nie, nie mówiłeś. To byłby 
dziwny zbieg okoliczności - westchnęła pani Ludmiła. Udawała, że bardzo chce 
spać, aby ukryć niezmierne osłabienie. Prawie nie czuła tętna. Lecz Józef 
spostrzegł jej omdlałość i uprosił ją, aby wzięła coraminy. Długo nie spał, 
wstrzymując oddech, aby słyszeć, jak ona śpi, jak oddycha. Spała lepiej niż on. 
Nazajutrz rano wpadła do nich Joasia i Józef miał rzadką przyjemność 
rozśmieszania siostry opowiadaniem o palącej się skórce i szumnym przybyciu 
Straży. - Dawno się tak nie śmiałam - rzekła Joanna. - I może już ostatni raz 
tak się śmiejemy. - Oświadczyła, że idzie do partyzantki - kończył Józef 
opowiadanie o Cechnie. - I ostatecznie, wiesz, co ją do tego skłoniło? Rozpacz i 
wstyd, że jakiś granatowy komisarz policji, którego uważała za patriotę, okazał 
się szubrawcem i chłopcy go sprzątnęli. - Z iluż to różnych rzeczy składa się to 
samo zjawisko. Z jak rozmaitych pobudek ludzie idą do lasu... - westchnęła w 
zadumie Joanna. Tego samego dnia odwiedził ich na chwilę Tadzio Drzewski. 
Przyszedł się pożegnać. - Może nigdy więcej nie zobaczymy się, mój stary - 
powiedział tajemniczo. Tomyski nie pytał, dokąd Drzewski zamierza się udać i 
czemu tak dramatycznie się żegna. Miał akurat czerwone wino w domu, więc wypili 
po szklance czerwonego. Przy winie doszło do gawędy o Cechnie i o śmiesznej 
nocnej przygodzie ze skórką od słoniny. - Patrz no, Józef - zastanowił się 
Drzewski na wiadomość o zniknięciu Cechny. - Patrz no tylko, jacy ludzie idą do 
tej waszej partyzantki. Ale historia ze słoniną - dodał z innego tonu - jest 
pyszną humoreską. Wiesz - zapalił się, łącząc jednak słoninę z Cechną - ja bym 
na twoim miejscu zaczął pisać humoreski na temat waszej roboty podziemnej. 
Tomyski popatrzył na niego uważnie i powiedział z namysłem: - Zwróć się z tym do 
innych, bracie. Dla mnie to wszystko jeszcze nadto krwawi, żeby drwić. To nie 
jest balsam gojący rany ciała i... duszy. - Nie miałem na myśli drwin - stropił 
się lekko Drzewski. - Myślałem o stylu Cervantesa. - Owszem, to by mnie nęciło - 
przyznał pojednawczo Tomyski. - Ale gdzie mnie tam do takich pisarzy... 
Następnego dnia Tomyski, biorąc u Wiśniatego druczek wymeldunkowy dla Cechny, 
zagabnął go: - Wyście ją podobno dawno znali. Więc może pan mi powie... - 
Dozorca - przerwał Wiśniaty, nadając możliwie najbardziej rycerski wyraz 
urodziwej twarzy - dozorca to, proszę pana, taki człowiek, co niby nikt, nikt, a 
wszystko musi wiedzieć, wszystkich znać. Na kim stoi bezpieczeństwo całego domu? 
Na dozorcy. Na kogo nikt nie zwraca uwagi? Na dozorcę. Dopiero jak co, to: 
Wiśniaty wie, Wiśniaty zrobi, a może Wiśniaty?... Ja nie do pana to mówię. Pan 
co innego. Pan uznaje, że z dozorcą można czasem w ważnych sprawach 
inteligentnie porozmawiać. - Naturalnie - zgodził się, nagląc, Tomyski. - No 
więc, jakże się pan zapatruje na tę Cechnę? Tak nagle znikła. Może się komu 
zwierzyła? Może Heńkowi? Mówiła, że idzie do lasu. Ale w jakich lasach ją 
szukać? Nie chcielibyśmy jej tak całkiem stracić z oczu. - Kobieta, panie! - 
dozorca rozłożył ręce. - Cóż, ja jej państwu nie znajdę. Przecie się nawet z 
nami nie pożegnała. Do lasu, to do lasu. - I dodał jak Joanna: - Przez różne 
rzeczy ludzie idą do lasu. Nerwowa była, ma się rozumieć. Można powiedzieć - 
chory człowiek. Ale kto dzisiaj nie jest nerwowy? Nie jest chory? - No, dobrze, 
ale ona była wyjątkowo nerwowa. Dlaczego? Dlaczego ona tak zbiedniała, 
zmarniała? Czy jej rodzice rzeczywiście byli ze szlachty? Z ziemian? Mieli 
majątek? Błażej Wiśniaty chwilę patrzył na Tomyskiego jakby ze smutną kpiną. - 
Tak oni byli ze szlachty - powiedział wreszcie - jak ja jestem królem 
angielskim. Jej ojciec był, proszę pana, za młodu strażakiem, a potem służył w 
policji. - Jak to w policji? W granatowej policji? - spłoszył się Tomyski. - A w 
jakiej miał służyć? W polskiej policji służył. Jeszcze jej też wtedy nie 
nazywali "granatowa". Miał w policji przyjaciela, Stopka się nazywał, ojciec 
tego majora Stopki, co Heńka do Straży przyjmował. To ten Stopka namówił 
Żarskiego do policji, że lepsze utrzymanie. I to prawda, że nie ostatnio się 
mieli. Zaczął od posterunkowego, ale w Sierpcu to i komendy się dosłużył. A ten 
zdrajca Mecherzyński, co go sprzątnęli, to Żarski długo pod nim służył, bo on 
też był ze Sierpca. Żyli w dobrej kompanii, kto tam wiedział, że Mecherzyński 
tak się ześwini. Znałem ich wszystkich, bo ja z tych samych stron. Żonę Żarski 
miał trochę marudną, nerwową, to mu ta Cechna była jak oczko w głowie, chociaż 
też była nerwowa, jak to po matce. Ale dbał o nią, do szkół posyłał. Niezły był 
z niego człowiek, choć i policjant. Ale zawsze - policjant. Nie lubili takich i 
przódzi. Glina ma się rozumieć. Ta_ak... Wiśniaty musi wszystko wiedzieć. - No, 
dobrze - powiedział Tomyski. - Ale dlaczego ona taką tragedię z tego wszystkiego 
robiła? Czemu tak się z tym kryła? Tak się gryzła? Przecież by się jej jakoś 
wytłumaczyło. Przecież teraz takie czasy idą, że pochodzenie żadnego nie będzie 
miało znaczenia. Ważne będzie, czym się jest samemu, a nie czym tam był 
ojciec... - Kto wie, proszę pana - rzekł dozorca ni to grożąc czymś Tomyskiemu, 
ni to samego siebie przestrzegając. - Kto wie, co będzie ważne? Czasy - dodał 
nie bez wyniosłej tajemniczości - idą, ma się rozumieć, trudne. (Rozdział 27) 
Święta we mgle 22 XII 43. zapisaliśmy się na wspólną Wilię w naszym Związku, 
który coś takiego urządza. Pomysł raczej niedobry, ale czy teraz są dobre 
pomysły? Stacha mówi, że mnóstwo, i że Polacy nigdy nie mieli tyle genialnych 
pomysłów, co właśnie teraz. Jej paradoksalne sądy na temat skutków grozy 
okupacyjnej są czymś fascynującym. Tylko że Boże Narodzenie to nade wszystko 
święta rodzinne i dziecinne, nagłe popadnięcie w dawne ekstazy dzieciństwa. To 
trwa długo, ale ze mnie i to się już wykruszyło. Barszcz z uszkami, ryby, wino, 
pierniki, makowiec etc. - to smaczne rzeczy, które się dzisiaj liczą. Ale równie 
chętnie jadłbym to w każdym innym czasie. A nastrój Bożego Narodzenia? Może 
odnalazłbym go gdzieś na głuchej wsi, gdzie liturgia tych świąt jest żywa i w 
pełni obserwowana. Pasterka w wiejskim kościele, kolędy źle śpiewane, ale 
traktowane uczciwie jak świadectwo prawdy, wynurzające się spod tego jeszcze 
starsze pogańskie obrzędy... To takie pradawne, że już nie przestarzałe; działa 
jak widok na gwiazdy. Nie spodziewam się tego znaleźć w naszej stołówce, 
prowadzonej przez uroczą skądinąd panią Zenobię. Jakaś Malczewskiego "Wigilia 
zesłańców"? To by dopiero było nie do zniesienia. Właściwie o tym zapisaniu się 
zdecydowała Ewa. Nie chce przeciążać świątecznymi robotami swojej 
opatrznościowej Bronki. My z Ludmiłą nie mamy nikogo w ogóle "do tych robót". 
Jestem wprawdzie dobrą dziewczyną do wszystkiego, ale wiem, że L. nie 
poprzestałaby na moich usługach. Jest po ataku serca, mieliśmy więc nic nie 
urządzać, chociaż to jest nie do zastosowania w życiu. Jak cały kraj świętuje 
przez trzy dni, a potem jeszcze odpoczywa po świętowaniu, to jadło, bodajby 
najskromniejsze, trzeba przygotować na kilka dni. Więc niech już będzie choć 
Wilia poza domem. Bronka idzie z nami sama, bez brata, Kazik odmówił przyjazdu, 
a Bronki boimy się puścić w najkrótszą nawet podróż; w tłoku tramwaju skradli 
jej wczoraj torebkę z wszystkimi dokumentami. Kazika umieściłem u pani S. - 
ferma ogrodnicza hodująca melony i pomidory na ziarno. Kiedy z nim tam jesienią 
pojechałem, trafiłem na swoistą uroczystość. Próbowanie melonów na słodycz. 
Przepych pokrajanych melonów w dziesięciu co najmniej odmianach. Odurzający 
cocktail zapachu, brzęczenia os, żółcizn we wszystkich możliwościach: banan, 
cytryna, pomarańcza, morela, ciało. Praktykantki, pracownicy, zaproszeni goście, 
kiperzy najwybredniejszego smaku. Próbują z każdego półmiska, delektują się, 
trzymając kęs długo na podniebieniu - ambrozja - idzie o odór najsłodszych 
odmian dla skrzyżowania ku tym większej słodyczy. I my smakowaliśmy, nie 
wierzyłem własnym oczom, że to się dzieje w Polsce, w czwartym roku wojny i tak 
dalej. Taka jest kompozycja istnienia. Kazik brał swego czasu udział w odbijaniu 
więźniów na Długiej. Twierdzi, że z jego serii padła idąca ulicą kobieta, Polka. 
Takie rzeczy zdarzają się, jak jest wojna, i bywają przecierpiane. Tego zresztą 
nie można dowieść, bo inni także strzelali. Ale nikt już nie wydrze tego 
przeświadczenia z jego mózgu. Szok był głęboki, choć nie od razu dawał się we 
znaki jak teraz. Myślałem, że w tym raju melonów Kazik odzyska równowagę ducha. 
Nie odzyskał i jest z nim coraz gorzej. na razie ma urlop z oddziału, ale wiem, 
że już tam nie wróci. Nie tylko z powodu owej kobiety, ale z powodu zabijania w 
ogóle. Konflikt bardzo na czasie i bardzo nie na czasie. Napisał Bronce, że nie 
jest godzien żadnych świątecznych radości, że chce być sam. Nie bardzo mu się to 
uda, bo na tej fermie będą świętować jak wszędzie i zadbają, żeby młody bohater 
miał święta jak się należy. A on się nie czuje bohaterem, lecz zbrodniarzem i 
pokutnikiem. Niestety, nie będzie z nami Joasi. Ona znów chce spędzić Wilię ze 
swoimi Jentysami. Ma ich podnieść na duchu po stracie syna, który poległ w 
lesie. Za to w pierwsze święto będziemy wszyscy u Ewy na zającu, choince i 
kolędach. To mnie cieszy, bo u Ewy jest zawsze zajmująco i prawdziwie. 
Przypuszczam, że kiedy owdowiała, powinniśmy się byli pobrać. Jednak wolę ją 
jako cioteczną siostrę, która budzi zawsze żywe zainteresowanie, niż jako żonę, 
która w końcu stałaby się z powrotem siostrą, już nie budzącą zainteresowania. 
Zresztą spotkałem Ludmiłę, jak się spotyka przeznaczenie. Będą z nami Norkowscy. 
Ewa i Bronka jako rodzina, a oni ~a titre d'amiti~e. To duża komplikacja. 
Stacha, jak mnie widzi, traci całą swoją wspaniałość towarzyską. Staje się zbyt 
somnambuliczna, abym wciąż o coś nie drżał. Wszystko czym mnie zachwyca, jest w 
niej dla innych. Prawdę mówiąc, nie wiem, czy się zgodziła na tę wspólną Wilię 
dla mnie czy dla Ewy; mnie właściwie - mimo wszystko - nie lubi; nie jestem dla 
niej ciekawy intelektualnie. Norkowski, który się nigdy na nic nie godzi, 
zgodził się chyba dla Ewy. Przyjaźni się z nią w ten swój kłopotliwy sposób, 
chociaż... Ale nie komentujmy faktów. Nie wiem, dlaczego właśnie teraz 
postanowiłem pisać dziennik - jeśli już, to należało robić od samego początku 
katastrofy i wojny. Ale wiem, że chcę notować tylko nagie fakty. Banalne i 
prywatne. Żadnych filozoficznych, historiozoficznych czy sentymentalnych 
komentarzy. Z myślą jest jak z czasem Einsteinowskim. Żadna pomyślana nie jest 
już tą, co chciała się pojawić. Żadna zapisana nie jest już pomyślaną. Gdy 
mówię, że Bronce skradziono dokumenty albo że zapisaliśmy się na wspólną Wilię, 
stwierdzam fakty mniej więcej odpowiadające rzeczywistości. Ale nawet takie 
skromne postanowienie, jak sucha konstatacja faktów, nie daje się utrzymać, o 
ile jest się nałogowcem komentarzy, choć wszystkie komentarze do wszystkiego 
zostały już od wieków napisane. Każdy pijak sądzi, że on jeden pije 
rewelacyjnie, inaczej jak wszyscy i z innym skutkiem. Basta na dzisiaj. 23 XII 
43. Wczesnym popołudniem przyszedł R. i redagowaliśmy noworoczny numer tej 
naszej "niezależnej" (czy istnieje coś niezależnego?) gazetki, którą przeważnie 
we dwu zapełniamy i o której ludzie mówią: "Od razu widać, że to piszą nie żadni 
literaci, ale ludzie z sercem, rozumem i bez blagi". Kończyłem na maszynie mój 
artykuł, Ryszard w pokoju Ludmiły naradzał się z nią co do pewnej 
kontrowersyjnej sprawy, jaką mamy poruszyć. R. przypisuje Ludce geniusz dobrych 
rozróżnień i lubi zasięgać jej rady. Na stole rozrzucone korektowe odbitki tego, 
co się już zdążyło złożyć. Pamiętam to, bo wszedłem na chwilę posłuchać ich 
rozmowy. R. mówi zawsze na zakończenie: "Oto usłyszałem nareszcie mądre zdanie" 
- po czym wiemy, że postąpi według własnego. Twierdzi, że rada Ludmiły, nawet 
nie posłuchana, prowadzi go "na trop właściwego manewru". Wróciłem do maszyny i 
usłyszałem ostry, długi dzwonek u drzwi frontowych. Zobaczyłem 
jaskrawoniebieskie tęczówki dozorcy Wiśniatego, tak intensywne było ich 
spojrzenie w otoce przekrwionych białek. A może zobaczyłem wszystko naraz, tylko 
te oczy zostały mi w pamięci, ponieważ one jednak chciały mi coś powiedzieć. 
Weszło trzech czy czterech cywilów i granatowy policjant. Jednocześnie taka sama 
mniej więcej liczba drabów zaczęła tupać butami od strony kuchennego wejścia i 
jadalni. Bardzo młodzi ludzie o dobrze odżywionych wulgarnych facjatach. 
Usłyszałem swoje pytanie w stronę dozorcy: "Co to ma znaczyć?" (w milczeniu 
wytrzeszczył tylko jeszcze bardziej swoje niebieskie oczyska), i w stronę 
granatowego: "Czy w domu popełniono jakąś kradzież albo morderstwo, że policja 
nachodzi mieszkania?" Jeden z cywilów odpowiedział: "Jesteśmy służbowo, proszę 
nie pytać". Jak pomylony krzyknąłem w stronę pokoju Ludmiły: "To nic! To tylko 
granatowa policja!" Wiedziałem już, o co idzie, pomyślałem, że gdyby byli 
przyszli w maju, nie byłoby to nic, lecz śmierć. Wszystko rozegrało się 
szybciej, niż trwa ten opis. Draby rozbiegły się po mieszkaniu, błyskawicznie 
otwierając wszystkie drzwi (nawet szafy), weszli do klozetu i łazienki, zajrzeli 
nawet na pawlacz w sionce przy kuchni. Miotali się w milczeniu, ale to niewiele, 
co mówili, było po polsku. Na nas prawie nie zwracali uwagi, gapiliśmy się jak 
na scenę z obłąkanego filmu, ale w końcu nas wylegitymowali. Drab, który wziął 
do ręki fałszywą kennkartę Ryszarda, zaledewie na nią spojrzał. "Pan nie 
potrzebuje się legitymować. Wystarczy spojrzeć na twarz". Legitymujący Ludmiłę 
mruknął: "Bardzo panią przepraszam". Znikli równie gwałtownie, jak wpadli. Nie 
mam pojęcia, jak weszli ci do kuchni. Jak otworzyli albo kto im otworzył? Tamte 
drzwi co prawda można otworzyć byle wytrychem, chronione są tylko przez łańcuch. 
Przed przyjściem R. wynosiłem śmieci i zapomniałem założyć łańcuch. Bardzo 
krótko rozmawialiśmy o tym najściu, bo trzeba było przed godziną policyjną 
skończyć z numerem. Dla Ryszarda zresztą była to błahostka, niewarta omawiania, 
więc mu nawet nie wyjaśniłem tego, co my z Ludmiłą rozszyfrowaliśmy od razu i 
bezbłędnie. Najście tych szubrawców miało ścisły związek z pewnym wydarzeniem 
sprzed jakichś dziesięciu dni, skąd wynikł donos, że przechowujemy Żydów. Zgadza 
się z prawdą, ale nie z czasem. To wymagałoby dłuższego opowiadania. I w co 
zamieniłby się mój dziennik? W co się już zmienia! Miały być nie tylko same 
nagie, ale same prywatne fakty. Potem (jeśli przeżyję) po nitce tych prywatnych 
obiecywałem sobie przypomnieć i zapisać wszystkie inne, z natury rzeczy teraz 
niemożliwe do zapisania. Tymczasem to się właśnie okazało niemożliwe. Historia 
sączy się wszystkimi porami, pocimy się nią jak krwawą pianą i obrzydliwą ropą. 
Wstrętne, że to robią Polacy, choć jakąś częścią siebie nie przypisuję tej 
okoliczności specjalnego znaczenia. Żaden naród nie ma immunitetu od łajdactwa. 
Karaluchy szurają po kuchniach najzacniejszych domów. Ale istnienie karaluchów 
świadczy, że dom nie był dość dobrze utrzymany. Chciałem być beztroski, a teraz 
muszę się głowić, gdzie chować te notatki albo czy ich nie przerwać. I czy nie 
jest jednak szaleństwem brać jutro Bronkę na miasto, przecież skradli jej 
wszystkie dokumenty. Łudziliśmy się, że w święta niebezpieczeństwa zelżeją. 
Szkopy i volksdeutsche także świętują. Do niemieckiej części naszej dzielnicy 
(Jaworzyńska) zwożą już od kilku dni najpiękniejsze jodły naszych lasów. 
Zapytałem Ludmiłę, czy będzie jutro miała siły na tę Wilię po dzisiejszej 
przygodzie. "Cóż to była za przygoda? Otarliśmy się o łajno". Tak nigdy nie 
używa podobnych słów, że mimo woli roześmiałem się. Z Ludmiłą jest wesoło nawet 
w piekle. 24 XII 43. Od rana mgła gęstniejąca z godziny na godzinę. O trzeciej 
zmrok. Już w nieprzejrzystej ciemności szliśmy do Zbawiciela na Pasterkę (z 
uwagi na godzinę policyjną nie ma Pasterek o północy). Podobno przez całe święta 
nie będą wygaszać światła, ale i tak miasto jest ciemne, niekiedy we mgle 
zamajaczy żółtawo szpara brzegiem czarnej przeciwlotniczej rolety. W tym stanie 
rzeczy wejście do rzęsiście oświetlonego kościoła zapaliło mnie jak choinkę. 
Kościół nabiły ludźmi. Dobry chór, urzekły mnie znów kolędy. Aż dziwne, że to 
nie weszło do światowego repertuaru muzyki religijnej. Stosunkowo najmniej 
reaguję na ulubione przez wszystkich "Lulajże, Jezuniu". Użycie tego motywu 
przez Chopina w scherzu h_mol wydaje mi się zawsze potknięciem jego bezbłędnego 
smaku na rzecz niemowlęcej łzawości. Chyba nie mam w ogóle gustu do kołysanek. 
Za to "Anioł pasterzom mówił" - to porywa mnie, że sam staję się pieśnią. Kiedyś 
słyszałem to w Filharmonii śpiewane przez mały chór szwajcarski utworzony przez 
Henryka Opieńskiego. "Ange dit aux pastoureaux" - nawet słowa wytrzymały tę 
próbę. "Boże coś Polskę" brzmi po kolędach jak mdła dziadowska nuta. Ale w 
danych okolicznościach to chwyta za krtań. Zwłaszcza że cały kościół nie śpiewa, 
ale krzyczy tę pieśń z jakąś rozpaczliwą determinacją. Od półtora wieku Polska 
jest ciągle wpędzana do kościoła. Tam tylko może być sobą jako społeczność. W 
dwudziestoletniej przerwie nie zrobiono nic dla takiej choćby laicyzacji życia, 
jaka jest w innych katolickich krajach. To nie wychodzi na dobre i Kościołowi. 
Ginie za ojczyznę, owszem, ale poza tym gnuśnieje w zbyt łatwych zadaniach i 
traci coś z uniwersalności, która jest jego istotą i jego siłą. To myślę teraz, 
ale tam w kościele czułem się u siebie, choć uczestniczyłem w tej liturgii 
raczej artystycznie niż religijnie. Pewno gdybym był najbardziej praktykującym 
katolikiem, ten proces zaszedłby tak samo i byłby nieodwracalny. Katolicyzm ma 
zbyt słabe (jak dotąd) powiązania z krytycznym myśleniem, a zbyt silne ze 
sztuką. W obu - słowo staje się ciałem. Pasterka była także pomysłem Ewy ze 
względu na Bronkę - chciała być na intencję Kazika. Wyszliśmy spiesząc, mgła 
usposabiała do milczącego skupienia. Z Norkowskimi mieliśmy się spotkać w 
Związku, ale spotkaliśmy ich nieoczekiwanie przy tramwaju; nadciągał świecąc 
nikle przez zadrapania pobłękitnionych szyb. Wsiadaliśmy szybko, nie było czasu 
na powitania. Intensywna obecność Stachy, wcześniejsza, niż byłem na to 
przygotowany. Jest ode mnie daleko w burym tłoku, a czuję ją, jakbym dotknął 
prądu o wysokim napięciu. Poznaję w jakiś nagły i przerażający sposób, że nigdy 
i nigdzie nie będę już u siebie; że zostanę wtrącony w coś o wiele wspanialszego 
niż ja sam i całe moje życie, ale w coś tak mi obcego, jakbym miał być 
przerzucony z mojego rodzinnego klimatu w tropikalną dżunglę albo w zimny 
przepych Arktyki. I wiem, że będę przerzucony, Ludmiła patrzyła na mnie swoim 
jasnym spojrzeniem, najbardziej ludzkim, jakie kiedykolwiek zdarzyło mi się 
widzieć u kobiety. Tramwaj skręcał już do zajezdni, wysiedliśmy na rogu Nowego 
Światu i znów kawałek piechotą w nieprzejrzystej ciemności. Schody były czysto 
wymyte, ale w nikłym świetle rudych żarówek ziały ubogą nudą. Coś rozmawialiśmy, 
nawet dowcipkowali. Ja do Ludmiły: "Nie mów na schodach. Nie mów idąc po 
schodach". W sobie żałowałem, że nie jesteśmy z Joasią, ale nie dlatego, że nie 
idzie tu z nami. Już wiedziałem, że będzie koszmar, jak to przewidywałem, a 
właściwie nie wiem, czy przewidywałem. W gruncie rzeczy jestem wciąż jeszcze 
przekonany, że jak dawniej wszystko, w czym biorę udział, musi być udane i 
szczęśliwe. Tymczasem nie było w ogóle żadnego w niczym udziału. Nie tylko 
kapłan na widok kapłana nie może powstrzymać się od śmiechu. Także literat na 
widok literata. A jednocześnie każdy czuje się tym najważniejszym, więc 
zachowywano się tak, jakby wszyscy byli nieważni albo w ogóle nie przyszli. 
Każdy albo prawie każdy ma swoją pisarską (lub nie tylko pisarską) kartę w ruchu 
podziemnym i dławi go, że nie może tu jej ujawnić. Nie wyłączam siebie z tych 
ocen. Byli nie tylko pisarze. Trochę żon, trochę muzyków i malarzy, kolegów Ewy. 
Ale nikt nie był pisarzem, malarzem, muzykiem ani wigiliantem. Wszyscy 
konsumowali wpłaconą składkę zdając sobie sprawę, że zaszło nieporozumienie. Był 
duży stół i kilka mniejszych, wszystkie zestawione z czteroosobowych stolików, 
przy których obiaduje się tu na co dzień. Siedliśmy przy niedużym bocznym; 
byliśmy więc jakby we własnym kółku, ale i to niewiele nam pomogło. Kolega 
Gustaw (nic wspólnego ani z Mickiewiczem, ani z Fredrą) próbował wznieść toast, 
na szczęście poprzestał na paru słowach; przerwał mu Kochański powtórzywszy dwa 
razy: "Hej tam w karczmie za stołem". Przy Wilii nie wznosi się toastów, toastem 
jest opłatek; i były opłatki, ale nikt nie wiedział, jak załatwić to gromadne 
łamanie się opłatkiem. Piliśmy wódkę, której nie pija się przy Wilii. Norkowski 
nie miał zwykłej swady i tylko przez chwilę prawił na cześć małżonki peany, 
które brzmiały jak zamaskowane obelgi. Ewa usiłowała bezskutecznie podtrzymywać 
rozmowę. Bronka nie dała się rozruszać; Ludmiła, która ma to do siebie (to nie 
jest nawet kwestia jej nie gasnącej pomimo lat urody), że jej obecność przydaje 
wartości ludziom i rzeczom, nie zdołała zalśnić bodaj na mgnienie. Stacha 
milczała jak chmura naładowana piorunami. Choinka oplątana elektrycznymi 
lampkami wyglądała jak baletnica na pogrzebie. Promieniała tylko pani Zenobia, 
rada, że udało jej się dać coś lepszego konsumentom pomysłowej biedy jej 
obiadów. Wszyscy mówiliśmy jej komplementy i wyrazy podziwu, to przy tym 
wzruszająco ładna jeszcze kobieta. Były, oczywiście, i pisarki, których w 
lekturze zatrzęsienie, jakby to była dentystyka. Pani Wanda - wysoka ranga już 
dawno ustalona - siedziała przy sąsiednim stoliku. Także mimo wieku świetnie się 
trzyma, ogromna i ozdobna, wytrwale piękna, jak średniowieczna katedra. Była w 
towarzystwie dwu młodych pisarzy, których na moje szczęście znałem, nawet z 
książek. To wielka ulga, mogłem im powiedzieć jakieś superlatywy na temat ich 
twórczości. Przełknęli to jak banał, którym są przekarmiani. Pani Wanda jedyna 
migotała ku nam kolorowymi uśmiechami właśnie jak witrażami katedra. Z 
przekomarzań przy jej stoliku (młodzi ostentacyjnie się łasili) wynikało, że 
powiedziała do mnie czarująco: "Widzi pan, jestem w szponach zazdrośnika". Zanim 
zdążyłem pomyśleć, którego z dwu ma na myśli, zapytała Stachę (zna Norkowskich o 
wiele dawniej niż ja): "Czy pani mąż jest zazdrosny?". Staszka bardzo rzadko 
kiedy odpowiada na pytania. Odpowiedziała Ludmiła i to natychmiast. Jednym tylko 
słowem: "Otello". Rozległo się to we mnie jak trzykrotne posępne zadudnienie 
basowej nuty kończącej Chopinowskiego poloneza. W ten sposób Ludmiła oznajmiła 
mi, że wie wszystko. Nie tylko, co się dzieje ze Staszką i ze mną, ale co jest z 
nimi obojgiem, z Norkowskimi. Tylko moja osłupiająca głupota mężczyzny mogła 
przypuszczać, że jest inaczej. Teraz muszę z tym coś zrobić. Z wiedzą Ludmiły o 
mnie, z moją nową wiedzą (przez Ludmiłę mi zakomunikowaną) o Staszce, żonie 
Filipa. Wynieśliśmy się z tej Wilii jedni z pierwszych. Mgła jeszcze zgęstniała. 
Szliśmy piechotą. Nasze kroki rozlegały się nieprzyjemnie w pustce i ciszy. 
Wynurzaliśmy się z Brackiej na plac Trzech Krzyży, kiedy Stacha chwyciła mnie za 
ramię i popchnęła w bok. "Skręcić na prawo! Prędko!" - szepnęła czy krzyknęła. 
Jednocześnie zobaczyłem wypływające ze mgły hełmy. Patrol esesmanów. Mgła 
pochłonęła nas momentalnie, opamiętaliśmy się dopiero na Wspólnej, gdzieś koło 
Marszałkowskiej. Poczułem pierwszą w tym dniu iskrę głupiego humoru. "A pan 
mówi, panie Filipie, że pańska żona ma spóźnione reakcje". Norkowski od razu był 
gotów do zwady. "Pan chce przez to powiedzieć, że nie znam własnej żony?" Nie 
miałem chęci odpowiadać. Odezwała się Ewa: "Nawet nasze własne reakcje bywają 
niespodzianką. Orientowanie się w przestrzeni to specjalność Staszki. Uratowała 
Bronkę". "Chwyciwszy mnie za ramię" - pomyślałem. "Nawet w tak niewidocznej 
przestrzeni" - powiedziałem. Skręciwszy na Poznańską poczuliśmy się, nie wiadomo 
dlaczego, bezpieczni i zaczęliśmy rozmawiać. "Więc to się jednak nie udało" - 
stwierdziła mężnie Ewa. "Gremialny niewypał" - uzupełnił Norkowski. Ze 
zdenerwowania stałem się mowny: "Nie wiem, czy się nie udało. Może to myśmy się 
nie udali. Popsuliśmy zabawę. Jestem chaosem tylu osobowości, że nie wiem, która 
co robi. Jedna z nich została w tym źle opalonym lokalu i przyczynia się do 
tego, że reszta wieczoru przejdzie wszelkie oczekiwania. Tylko twórczość 
sprowadza ten chaos do wspólnego mianownika" - dodałem idiotycznie. "Co za 
megalomania" - usłyszałem senny głos Staszki. W pobliżu Noakowskiego 
pożegnaliśmy Norkowskich, którzy tam zamieszkali. Staszka chciała się z nim 
umówić na pojutrze. Przerwał jej brutalnie: "Chodź!" Już teraz wiedziałem, co to 
znaczy. Wszystko we mnie ziewało, jak po wielkim zmęczeniu, ale i nie bez ulgi. 
Nastałą pustkę wypełniła od razu Ludmiła. Przywrócony został właściwy porządek 
rzeczy. Ewa mówi: "Jeszcze jest trochę czasu. Wstąpcie do mnie. Należy nam się 
chwila przyjemności za ten niewypał". Przyjemność czekała nas już u dozorcy 
domu. Był posłaniec z melonowej fermy, przyniósł list. Kazik umarł dziś rano na 
wylew krwi do mózgu. Tak orzekł lekarz, którego wezwano, gdy stracił przytomność 
wczoraj wieczorem. Zmuszeni byliśmy zostawić Ewę samą ze szlochającą Bronką. 
Godzina policyjna. 27 XII 43. Nie jedliśmy w pierwsze święto tego zająca u Ewy. 
Wziąwszy między siebie Bronkę pojechaliśmy z Ewą i Joanną na melonową fermę. 
Ludmiła była tego dnia sama, musiała odleżeć wigilijne zmęczenie. To nieduża 
podróż - kolejką Wkd do Włoch, a potem parę kilometrów pieszo. Było zimno, ale 
nie było mgły. Widoczność o wiele za dobra jak na Bronkę bez dokumentów. 
Zostawiliśmy Bronkę u trumny brata, a dziś przywieźliśmy ją z pogrzebu. 
Dziewczyna ma jeszcze siostrę, która przepadła gdzieś na Wschodzie. Nawet nie 
wiemy, czy żyje. Trudno wyrazić, do jakiego stopnia jesteśmy wstrząśnięci. 
Pierwszy raz natknąłem się na tego rodzaju wypadek śmierci u młodzieńca. Kazik 
miał dwadzieścia lat, śliczny jak marzenie, melony, ładne dziewczęta, wszystkie 
w nim zakochane. Zawsze zdumiewa mnie, ile w tej wojnie ludzie mogą wytrzymać. 
Teraz tak samo dziwię się, że tak nic nie mógł wytrzymać. Czy zgryzota duszy 
może wywołać u dwudziestolatka sklerozę naczyń? Lecz może wrodzona choroba 
naczyń potęgowała zgryzotę? Medycyna przypuszcza możliwość nowotworu, ale Bronka 
nie dała zrobić sekcji. 28 XII 43. Złodziej Bronczynej torebki odesłał jej przez 
pocztę dokumenty. Już kilka razy słyszałem o czymś takim. Okupacyjna etyka 
złodziejska. Wiedzą, że dziś brak dokumentów to śmierć albo Oświęcim. Nie 
odesłał, oczywiście, torebki, pieniędzy ani domowych kluczy - Ewa będzie musiała 
przerobić zamki. Ale to była jedyna dobra rzecz, jaka spotkała nas w okresie 
tych świąt Bożego Narodzenia. Bo ten kawałek pasterki, na któryśmy trafili, to 
już było właściwie Bronki żałobne nabożeństwo po Kaziku. (Rozdział 28) Głupia 
historia W grudniu 1943 roku Joanna Tomyska, skręcając w zamyśleniu z Polnej na 
Mokotowską, zobaczyła nowy plakat, zawiadamiający o egzekucji publicznej. 
Zatrzymała się pośród kilkorga milczących przechodniów i razem z nimi czytała 
nazwiska rozstrzelanych: - Gajda Feliks. Przybysz Józef. Horak Paweł. Dobieski 
Stefan... Przy piątym nazwisku drgnęła. Brzmiało: Pawęta Henryk. Data urodzenia 
wskazywała, że miał 47 lat. Był najstarszym spośród straconych, liczących 
przeważnie lat 17 do 25. Ktoś zapytał: - Gdzie ich rozwalili? Ktoś drugi 
powiedział: - Tych, co wczoraj, to na placu Teatralnym. A przedwczorajszych to 
nie wiem. Jakaś kobieta powiadomiła krótko: - Na Lesznie. Joanna oderwała się od 
gromadki, która topniała ustępując miejsca nowym czytelnikom plakatu. Było 
popołudnie. Spieszyła na czwartą dzisiaj lekcję tajnych kompletów gimnazjum, do 
trzeciego już lokalu, na któreś tam piętro. Pogoda była bezśnieżna, ciepła i 
sucha. Niskie zimowe słońce zaglądało w uliczce spomiędzy domów, strojąc miasto 
w blaski różnobarwne i świetne, jakich nie daje nigdy biały żar lata. We wnęce 
rozwalonej bramy mizerna kobieta odziana w szare strzępy śpiewała wątłym głosem: 
Jezu, usłysz, jak Cię błaga lud,@ Jezu, Jezu, uczyń z nami cud...@ Tuż nad nią 
na kawałku zburzonej ściany wisiała drewniana tabliczka z napisem: "Uwaga! 
Kąpanie i strzyżenie psów. Żurawia 24". Uliczny megafon mówił nosowym nudnym 
basem o podpalaczach świata i o nowym ładzie, który miłujące pokój narody pod 
przewodnictwem Niemiec zaprowadzą na świecie. Głos ten zagłuszała mała kapela 
okaleczałych na różny sposób młodzieńców, którzy śpiewali: Zwycięży Orzeł 
Biały,@ zwycięży polski lud... polski lud...@ Tramwaj, obwieszony ludźmi, 
błysnąwszy w słońcu purpurowo, skręcał ze spiżowym zgrzytem w liliową mgiełkę 
Marszałkowskiej. "Riksze" mijały przechodniów tak blisko i bezszelestnie, że 
słychać było ciężki oddech pchającego je rowerzysty. Niemieckie ciężarówki 
pędziły z nieprzepisową szybkością, wprawiając w drżenie bruk ulicy. Joanna szła 
z głową pełną wierszy Słowackiego, gdyż miała przed sobą lekcję literatury. 
"Wielcyśmy byli - przypomniała sobie - i śmieszniśmy byli, bośmy się Duchem 
Bożym tak popili, że nam pogórza, ojczyste grobowce..." Lecz w słowa wiersza 
wplątywały się co chwila dwa wyrazy: Pawęta Henryk. Dopiero wieczorem schodzona 
i strudzona Joanna wróciła na Wspólną, gdzie odnajmowała pokój u dawnych swoich 
znajomych, doktorostwa Jentysów. Idąc po schodach kamienicy posłyszała uchem 
nawykłym teraz do czujności, jak ucho zwierza w kniei, że coś we wszystkich 
mieszkaniach zanadto szumi woda. "Albo gdzieś jest rewizja - pomyślała - albo 
dom dostał ostrzeżenie. Ludzie w ubikacjach spuszczają "do Wisły" nielegalne 
druki". I serce jej biło nierówno, a ręka drżała trochę, gdy po ciemku szukała 
kluczem zamku. Doktorostwo przed kilku miesiącami stracili jedynego syna w 
ulicznej akcji bojowej. Ich córka Marcia szkoliła się na sanitariuszkę armii 
podziemnej. Może coś w związku z tym? Ale Joanna zlękła się nade wszystko, czy 
nie jej sprawy napędziły Jentysom kłopotu. Kiedy weszła, ciemny zazwyczaj 
przedpokój był oświetlony - lekarzom wolno było używać elektryczności bez 
ograniczeń. Doktorowa, zgięta ku ziemi, szukała czegoś w dolnej szufladzie 
wielkiej szafy. Na wejście Joanny wyprostowała się i obróciła ku niej twarz 
dziwnie świecącą. Była dosłownie zalana łzami. Już jednak nie płakała i 
znękanym, ale spokojnym głosem oznajmiła: - Przed chwilą wyprowadzili kogoś z 
poprzecznej oficyny. Niech się pani nie gniewa, panno Joasiu. Musiałam 
zniszczyć, co u pani znalazłam. A właściwie, to Marcia... Sama bym nie śmiała... 
Prosiłam, żeby zobaczyła, czy czego nie ma. Było parę gazetek pod narzutą na 
tapczanie. - Jeśli już poszli... - zdziwiła się chmurnie Joanna. - Nie wiem, czy 
poszli. Nic nie wiem. Idzie o to, czy pani nie ma czegoś więcej? - Nie mam nic 
więcej. Pani wie, że transport odszedł dziś rano. Państwo zresztą nie 
odpowiadają za to, co jest w moim pokoju - raczej zgromiła, niż uspokoiła ją 
Joanna. "Nie znoszę paniki" - chciała dodać, ale raptem zabrzmiały w niej niby 
ostrzeżenie słowa: "Henryk Pawęta". Zmieniła ton. - Dlaczego pani płacze? - 
spytała nieoczekiwanie miękko. - Czy Marcia i doktor są w domu? Doktor jest w 
domu?! Pani Czesławo! - W domu. Wszyscy są w domu. Nic się... - doktorowa 
machnęła ręką, odwróciła się dławiąc łkanie, i znikła w drzwiach gabinetu, które 
dość gwałtownie za sobą zamknęła. Marcia Jentysówna wśliznęła się za Joanną do 
jej pokoju. Bardzo jasna szesnastoletnia blondynka, miała białą, cichą twarz 
ojca, w tej chwili żałośnie winowajczą. - Panno Joanno! Moja najukochańsza! 
Strasznie przepraszam... Wzięłam to na siebie... Zrobiłam to dla mamusi. - 
Marciu, Marciu, spokojnie. Na to ci przecie mówię, gdzie co zostawiam, żebyś 
mogła w razie potrzeby zniszczyć. Nieważne. Tylko - co się stało mamie? Dlaczego 
płacze? - Ach, proszę pani, to takie przykre. Kiedy gestapo zajechało przed 
naszą bramę, mamusia tak się przeraziła, że spaliła fotografię Wojtka. Tę taką 
śliczną, śmiejącą się, co była na biurku ojca. Teraz nie może sobie tego 
darować. Mamusia jest bardzo źle z nerwami. - To rzeczywiście przykre - 
zmartwiła się Joanna. - I nie macie drugiej? - Nie mamy. Z ostatnich lat nie 
mamy. Po śmierci Wojtka, pani pamięta, wszystko się tak niszczyło. Joanna 
położyła rękę na ramieniu Marci. Była w dobrych i czułych stosunkach z tą swoją 
uczennicą, którą znała od dziecka, tak samo jak i jej poległego brata. - Rodzice 
bardzo się zmienili od śmierci Wojtka - westchnęła. - I więcej się teraz 
niepokoją o ciebie. Myślę, że powinnam się od was wyprowadzić. Dla waszego dobra 
- dodała, widząc przestrach w oczach dziewczynki. - A ja tylko wtedy jestem 
pewna, że nam się nic nie stanie, jak wiem, że pani mieszka z nami - szepnęła 
Marcia, przypadając po dziewczęcemu do kolan Joanny. - Nie musisz być tego 
pewna. Można żyć bez tej pewności - uśmiechnęła się Joanna. Po nieśmiałym 
wycofaniu się Marci Joanna włączyła imbryk elektryczny i otworzyła pudełko 
sardynek otrzymane od Ewy Radgoskiej, która dostawała paczki ze Szwecji. 
Wprawdzie chleb kartkowy i ziołowa herbata nie były zbyt stosowne do tych 
srebrzących się delikatesów, ale wyborny smak sardynek uszlachetniał resztę. 
Joanna strasznie lubiła sardynki, jednak tym razem jedząc była czegoś struta i 
rozżalona, że tyle zawdzięcza w tych czasach dwu "sławom" swej rodziny - bratu 
Józefowi Tomyskiemu i Ewie. Łączyły ich nie tylko związki krwi. Kochała ich. To 
byli przyjaciele. Ale czemuż nie oni zajadają jej sardynki? Jej duma w jakiś 
sposób nad tym cierpiała. Nie zawsze. Ale ten dzień był jakiś niedobry. Zmywając 
naczynia po kolacji trwającej niewiele minut, Joanna starała się nie myśleć o 
czerwonym plakacie, lecz o Jentysach. - Ludzie całkiem bez blasku - orzekła 
kiedyś Ewa Radgoska, ujrzawszy ich parę razy przelotnie, gdy odwiedzała 
cioteczną siostrę. Joannie zrobiło się wtedy przykro, gdyż nikt nie lubi, żeby 
go pomawiano o nieinteresujące znajomości. - Nie wszyscy mogą żyć w takim 
blasku, jak ty i Józio - rzekła wtedy, a od tego czasu przywarła serdecznie do 
Jentysów. - Ja też jestem bez blasku - dodała. I nie rozbroił jej namiętny 
okrzyk Ewy: - Ty? No, wiesz! A czymże brałabyś tak ludzi, żebyś nie lśniła 
jak... jak choinka. Za cóż by cię młodzież tak lubiła? To "czymże?" zmroziło 
drażliwość Joanny. Pamiętała to jeszcze i teraz i to jej pomagało szukać 
usprawiedliwienia dla Jentysów. Bez blasku - zapewne. Doktor miał nawet ładną 
twarz, ale nikt nie zauważał tego z powodu niezwykłej cichości tego człowieka. 
Doprawdy, mógł prowadzić tylko pracownię analiz lekarskich, które nie wymagały 
mówienia. Doktorowa była jego laborantką - milczącą i uważną. Można się było w 
niej dopatrzyć podobieństwa do wyblakłej Madonny flamandzkiego średniowiecza. 
Lecz oto nawet malarka taka bystra jak Ewa nie potrafiła tego spostrzec. Tak 
niepozorni są państwo Jentysowie. A jednak byli przyzwoitymi ludźmi i nie 
uchylali się do niedawna od obowiązków, narzuconych przez tragiczne 
okoliczności. Dzieciom nie stawiali żadnych przeszkód w ich pracy podziemnej, a 
doktor opatrzył niejednego z rannych bojowców, chociaż to nie należało do jego 
specjalności. Dał się nawet w tym celu wozić w lasy daleko poza Warszawę. Ale 
oto przez śmierć syna doznali wstrząsu, który rozluźnił w nich jakąś dyscyplinę 
wewnętrzną i spotęgował ich niepokój o córkę, co w dziwaczny sposób skrupiło się 
na Joannie. Zachowywali się tak, jakby to, że w jej pokoju znajdował się punkt 
rozdzielczy prasy podziemnej, zagrażało nie Joannie, ale Marci. I o ile, dopóki 
żył syn Wojtuś, godzili się z milczącą pogodą na wszystko, czym się Joanna 
zajmowała, teraz męczyła ich nawet myśl o "tajnych" zeszytach szkolnych, 
zalegających jej biurko. Dawniej oględni i delikatni, teraz posuwali się do 
cierpkich uwag i narzekań. Stali się nawet na ten użytek wymowni. Ci najbardziej 
milczący ludzie, jakich Joanna kiedykolwiek w życiu spotkała! Joanna współczuła 
ich nieszczęściu, ale nie miała pobłażliwości dla pewnych form cierpienia, które 
zdawały jej się mało eleganckie. Nie była wyrozumiałą, choć zdawała się taką na 
skutek powściągliwego usposobienia i cierpliwości nabytej w zawodzie 
nauczycielskim. Toteż lodowaciała z dnia na dzień wobec doktorostwa, dzisiejszy 
zaś wypadek o mało nie doprowadził jej do gwałtownego wybuchu. I kto wie, czy 
nie doszłoby do nagłego rozstania z tym domem, gdyby słowa: "Henryk Pawęta" - 
nie rozległy się w niej raptem i nie spętały gniewnego rozdrażnienia. Zasiadając 
do poprawiania zeszytów, Joanna myślała już tylko z łagodnym zatroskaniem, że 
musi jednak coś zrobić, żeby te naprężone stosunki jakoś zelżały. Od niechcenia 
pomyślało jej się przy tym - na kształt pociechy: "Zwłaszcza że dla Jentysów nie 
ma żadnego znaczenia to, że jestem siostrą Józia i krewną Ewy. Mnie samą lubią". 
Zeszytów miała na ten wieczór blisko czterdzieści. Ale poczucie, że jest 
wreszcie u siebie, łagodziło przykrość czekającego ją wysiłku. Urządzenie tego 
pokoju było wszystkim, na co przez dwadzieścia z górą lat pracy zdobyła się w 
sensie "domu". Sprzęty wykonane w masywnym jesionie, miały kształt prosty i 
spokojny; brak ostrych kantów (których nerwowo nie znosiła) zmiękczał pewną 
surowość tej prostoty. Ustępstwem na rzecz miękkości i wygody była też sutość 
tkanin, okrywających tapczan i ścianę nad nim. Pokój należał do tych 
śródmiejskich wnętrz, których zaciszność zdaje się spotęgowana przez liczne 
sąsiedztwo i wrzawę ulicy i gdzie za dnia odbicie słońca w szybach 
przeciwległych kamienic wydobywa swym wtórnym blaskiem kolory z ciemnych kątów, 
a w nocy latarnia uliczna wyzłaca mroczne ściany. Lecz teraz już o dziewiątej 
miasto zacichło i nie świeciło, a i okno Joanny zasłonięte było szczelnie 
przeciwlotniczą roletą, dającą takie złudzenie bezpieczeństwa, jakie miałby ktoś 
pragnący wachlarzem zasłonić się przed Sądem Ostatecznym. O dwunastej Joanna 
wyrównała stos poprawionych zeszytów i siedziała jeszcze nad nimi chwilę w 
zadumie, a krótkie ciemne, wijące się na końcach włosy, wielkie podkrążone oczy 
i pociągłe rysy twarzy czyniły ją podobną wizerunkom odwiecznych książąt, 
wyrytym na starych pieczęciach. Wreszcie walcząc z napastliwymi słowami: "Henryk 
Pawęta" - rozebrała się i położyła. Była tak znużona, że natychmiast usnęła, 
lecz niebawem zbudziło ją gnuśne, zgniłe wycie syreny alarmowej. Wyciągnęła 
rękę, namacała latarkę elektryczną, ale nie zapaliła światła i nie wstała. Za 
ścianą wszczął się rozruch. Zapukano gwałtownie do jej drzwi. - Panno Joanno! 
Alarm! - Ja słyszę. - My schodzimy. Czy pani się ubiera? Czekamy na panią! - 
Nie, nie trzeba. Dziękuję. Schodźcie. - Pani Czesławo, schodźcie! - powtórzyła, 
czując, że jeszcze czekają. - Ja zostanę. Nie będzie nalotu. O tej godzinie to 
zrzuty. Słuchała, jak po wszystkich schodach kamienicy to prędzej, to wolniej 
schodzą ludzie, nawołują się, przynaglają. Falujący niemrawo jęk syren trwał tym 
razem wyjątkowo złowróżbnie i długo. Tak długo, że po chwili uciszenia się domu 
jeszcze ktoś, namyśliwszy się, zbiegł do schronu. W końcu jednak wszystko 
umilkło. Nad miastem zaległa wielka cisza trwogi. "A więc Henryka rozstrzelali - 
pomyślała Joanna. - Henryka rozstrzelali". Czuwała jeszcze chwilę w niemiłym 
naprężeniu, aż nagle odbiła się od tej upokarzającej sytuacji niby wiosłem od 
zdradliwego brzegu i lekka, uskrzydlona pomknęła w krainę wspomnień. Wspomnienia 
były i lube, i rozdzierająco bolesne. Zaczyna się od tego, że Joanna czuje w 
garści grudkę śniegu, którą chciałaby wtłoczyć komuś w usta. Potem zaczyna 
słyszeć dzwonek. Dzwonek dzwoni u sanek, sanki biegną po lśniącej drodze, 
wyżłobionej między zaspami śniegu. Straszne było zwłaszcza wspomnienie chwili 
ostatniej, gdy nagle schyliła się, podniosła garść śniegu i w nieprzytomnym 
szaleństwie miała chęć wtłoczyć Henrykowi tę grudkę śniegu w usta. Uśmiechnęła 
się, ale z widocznym w oczach przestrachem. - Tak... tak wygląda - odgadł 
przerażony - jakbyś mnie wolała widzieć martwym niż inaczej myślącym. - Nie chcę 
cię widzieć martwym - powiedziała. - Nie chcę cię widzieć w ogóle. Odwróciła się 
i wyprzedzając go podążyła zmarznięta i nieszczęśliwa ku miastu. Henryk Pawęta 
wlókł się za nią, osłupiały. - Najukochańsza - powiedział jeszcze. - Obszedłbym 
kulę ziemską, żeby ci przynieść szklankę wody. Czysty nonsens tych słów miłości 
przejął ją wtedy takim żalem, że o mało nie upadła Henrykowi do nóg. Ale 
zmilczała i tylko przyspieszyła kroku. Nie wiedział, nie rozumiał, jaka w niej 
zaszła wtedy zmiana. Nie od niego już uciekała. Przed sobą rada by była uciec, 
dokąd oczy poniosą. Uciekała, by go wybawić od siebie. I oto jeszcze w tej 
chwili, gdy leży tak pod martwą ciszą lotniczego alarmu, wzbiera w niej, kłębi 
się ówczesny akt poznania samej siebie. Wszystko to minęło. Nie zobaczyła już 
nigdy więcej Henryka Pawęty. Słyszała o nim, że się ożenił, że został docentem, 
a potem profesorem uniwersytetu, autorem jakichś cenionych dzieł przyrodniczych. 
Ba, już w Ostrowi wróżono mu sławę naukową. Czytywała o nim nadto w gazetach 
jako o pośle do sejmu z ramienia skrajnego odłamu stronnictwa, zwanego 
narodowym. To przyniosło jej - pamięta - ulgę tak wielką, że graniczącą z 
zapomnieniem. Nie miała więc powodu żałować swej okrutnej decyzji. Sama 
sprzyjała socjalizmowi - życie z człowiekiem "powszechnie znanym" i jeszcze tak 
beznadziejnie obcym ideowo byłoby wiecznym rozbratem, byłoby piekłem. A potem... 
Ileż życia przetoczyło się w ciągu tych dwudziestu paru lat! Iluż ludzi się w 
niej kochało! Ale przestraszyła się raz na zawsze pewnej cechy swego 
usposobienia, nad którą panowanie zdawało się nie być w jej mocy. A ponieważ ta 
cecha przebudziła się w niej w związku z miłością, więc niełatwo dawała przystęp 
do siebie tego rodzaju uczuciom i przygodom. Odkrywszy w sobie możliwość pysznej 
żądzy zawładnięcia duchem drugiego człowieka (bo to najbardziej wstrząsnęło nią 
wśród różnorodnych cierpień leśnego rozstania), tak namiętnej, że silniejszej od 
największego zachwytu jej młodości, nie chciała więc kusić losu. Nie chciała 
kusić go i w innych swoich możliwościach. Od tego to chyba czasu rozwijała się w 
niej ta nieufność do siebie i ta nieprzychylność dla samej siebie, które jej tak 
wyrzucała Ewa Radgoska. Rozpoznawszy w sobie niszczącą siłę instynktów 
despotycznych i władczych, Joanna nie zastanawiała się już nad tym, że może 
zagrały wtedy zbawczo i trafnie. Uchylała się natomiast od wszelkiej władzy, 
wszelkiego "dojścia do wpływów" nawet w zakresie swojej pracy. Pewnie, że 
krzepiła ją możliwość sukcesów. Ale jeśli naprawdę czego chciała, to żeby jej 
talent wychowawczy nie narzucał się, był niewidoczny, a zniewalający jak styl w 
dobrej powieści. Tak to powiedział kiedyś o niej Tomyski. Nawet w znajdowaniu 
wyrazu na istotę jej życia Józef i Ewa Radgoska, oni, co tak nic o niej nie 
wiedzieli, byli zręczniejsi niż ona. Józef, acz nieświadom jej miłosnego 
dramatu, odgadł ją wcale jednak dobrze. Kiedy odrzuciła kilka propozycyj 
kierowniczego stanowiska w szkolnictwie, powiedział do niej: - Żyjesz jak 
człowiek, co został braciszkiem zakonnym, żeby nie zostać wielkim inkwizytorem. 
- A wiesz - raczyła wtedy przyznać ze smutnym uśmiechem - że to prawda. Poza 
tym, co rzekła Ewie wówczas w Ostrowi i potem w drodze na sankach, było to 
najpoufniejsze wyznanie jej życia. Tak więc to było i trudno chyba więcej się 
ukorzyć. A oto teraz doznawała nowego, nieoczekiwanego do siebie rozczarowania. 
Bo jakże była przez te dwadzieścia parę lat pyszna i samolubna, nie pomyślawszy 
nigdy o cierpieniu Henryka. Zupełnie jakby on nie był zdolnym cierpieć 
człowiekiem. Co prawda nie ufała, by ktoś mógł bardzo cierpieć przez nią. Czemu 
teraz nagle widzi go w męczarniach cierpienia i tęsknoty? Co więcej, widzi go 
jakby przez siebie skazanym. Czuje się winna jego śmierci, teraz, kiedy ta 
śmierć naprawdę nastąpiła. I w tej chwili dopiero całą sobą słyszy te jego 
straszne słowa: "Tak jakbyś wolała widzieć mnie martwym". I łzy płyną jej z 
oczu, i wije się z żałością, w której wszczepia się nagle chrapliwy, ohydny ryk 
syren. Przez chwilę Joanna miała wrażenie, że to w niej samej wszczyna się ten 
głos z czeluści piekła rodem. Ale wnet przyszła do przytomności, uspokoiła się i 
zapaliła stojącą przy tapczanie lampę, wypłaszając widma przeszłości. 
Nieprzerwane, ciągłe wycie syren trwało jeszcze. Joanna usłyszała, jak na 
podwórzu ktoś zawołał: - Odwołanie! Alarm odwołany! - Odwołanie! Odwołanie! - 
dały się słyszeć tu i ówdzie głosy kobiece. I znów ludzie szli po schodach, 
drzwi trzaskały, aż wszystko zapadło w sen pełen ulgi. Minęło kilka 
zapracowanych tygodni, minęły święta, w które Joanna wyjeżdżała na kilka dni w 
Siedleckie. Lecz nie tygodnie, a lata zdawały się ją oddzielać od tego dnia, gdy 
przeczytała była na plakacie egzekucyjnym słowa: "Henryk Pawęta". I od 
rozdzierającej serce nocy wspomnień. Sprawa z Henrykiem była tylko jednym z 
miliona cierpień, dotykających miliony ludzi. To cierpienie przypomniało się po 
prostu w szczególnie bolesnych okolicznościach, nic więcej. Wprawdzie dla 
każdego człowieka jego cierpienie jest jedynym i niepodobnym do innych. Ale cóż 
stąd? Przecierpiało się, idzie się dalej. Utrata wielkiej szansy też nie jest 
czymś osobliwym. Wielu ludzi przestraszyło się jakiejś wielkiej szansy swojego 
życia. A iluż ludziom nie zdarzył się nigdy żaden niezwykły traf losu, żyją bez 
żadnej na nie szansy. Ona ją miała i utraciła, właściwie mówiąc - odepchnęła. To 
nie szarzyzna braku jakich bądź możliwości; to wielka i patetyczna przygoda 
życia. Zresztą Joanna nie miała czasu. A w każdą wolną chwilę wpływało zaraz 
tyle spraw zaprzątających czas, myśli i uczucia. Choćby ta sprawa z Jentysami. 
Ileż blasku było przecież w tych ludziach "bez blasku", skoro mogli tak bardzo 
jeszcze poszarzeć, zmierzchnąć. Doktor przestał prawie zupełnie mówić i zdarzało 
się coraz częściej, że odsyłał analizy do pracowni kolegi. Doktorowa, niby 
tknięta obłędem, szukała ciągle jakiejś fotografii Wojtusia. Bieda zaglądała do 
względnie zasobnego ich domu. - Z rodzicami jest coraz gorzej - skarżyła się 
Marcia Joannie. - Ja już nie wiem, co robić. - Poczekaj - uspokajała ją Joanna. 
- Coś obmyślimy. I spostrzegła, że sama zaczyna szukać, czy nie znajdzie u 
siebie jakiejś fotografii poległego chłopaka. Coś jej majaczyło, że dał jej 
kiedyś to samo właśnie zdjęcie, które spłoszona matka zniszczyła. Doktorostwo 
przestali tymi czasy czepiać się niebezpieczeństw pokoju Joanny. To wystarczyło, 
aby sama jęła się trapić skrupułami, że ich naraża. Nie myślała już o rozstaniu 
się z nimi. Nikt lepiej niż ona nie wiedział, jak trudno jest naprawić zerwanie, 
jak ono uboży i osamotnia życie. Myślała już tylko o tym, jak na to wszystko 
poradzić. Ale i o tej trosce nie pamiętała pewnego styczniowego dnia, w który 
wydało jej się, że nie ma żadnych trosk. Uprzytomniła sobie za to, że już dawno 
nie była u Ewy Radgoskiej ani u brata. Zatęskniła. Pójdzie do Ewy. Na pewno 
zresztą zastanie tam i Józka, bo to był dzień jakichś jego tam spotkań 
redakcyjnych. Zawsze potem zostawał na kawie. Będzie o czym pogadać. Zaczął się 
czterdziesty czwarty rok, ta cyfra jakaś taka Mickiewiczowska, tajemnicza. 
Zresztą i bez niej wszystko mówiło o zbliżaniu się wielkich rozstrzygnięć. 
Dobrych? Złych? Tak czy owak, przyniosą zmianę koszmarnej obolałej pozycji. 
Czuła się tego dnia zdolna do wytrzymania wielu rzeczy, młoda i ochocza, prawie 
jak niegdyś, w pierwszym roku Ostrowi Mazowieckiej. Po drodze stanęła przed 
kwiaciarnią. Fiołki alpejskie, jakieś przepyszne cieplarniane goździki. 
Pomyśleć, że to zawsze istnieje, mimo wszystko. Z siłą nieposkromionej 
namiętności zapragnęła Ewie kupić goździków. Drogie! Kilka tych ślicznych 
kwiatów - i zostanie jej w torebce pięć złotych całego majątku. Ale w tym 
bezradosnym życiu cóż więcej warte od śmiechu radości, zwłaszcza sprawionej 
komuś. - Sprzedam sardynki - zadecydowała bez namysłu, gdyż właśnie dostała od 
Ewy nowe dziesięć pudełek. Joanna była lekkomyślna w sprawach pieniężnych. Ileż 
to razy chodziła bez grosza lub goniona przez długi. Taka beztroska staje się 
zawsze w końcu troską innych. W związku z Joasią Ewa i Józef mogliby o tym coś 
powiedzieć. Ale nie mówili nic, nawet pomiędzy sobą. Kłopoty finansowe Joasi 
były czymś zupełnie innym w ich oczach niż długi albo wybryki niedawno zmarłego 
brata Ewy, Ludwika Wochelskiego. Gdyż i sama Joasia była kimś innym; kimś 
cennym, komu wolno było nie myśleć gospodarnie o jutrze. Ale i tego nigdy jej 
nie powiedzieli, gdyż miała się za osobę bardzo niezależną finansowo i była 
drażliwa na tym punkcie. Lecz dziś Joanna była tylko uszczęśliwiona małym 
szaleństwem, które popełniła. Dzwoniąc do Ewy usłyszała, że w mieszkaniu jest 
jakoś głośno. Wyraźnie doleciał ją głos Ewy, idącej bez pośpiechu w stronę 
przedpokoju: - Jak okienko nie opatrzone - wołała do kogoś za siebie - to nawet 
w najlżejszą zimę kartofle muszą zmarżnąć! Ach, Joachna! - krzyknęła otwarłszy 
drzwi. - Jest Naścia, wiesz? Z czym ty? Z kwiatami? Bój się Boga, Joasiu, co ty 
masz za pomysły! - Komu kartofle zmarzły? - pytała Josia z raźnym, ślicznym 
uśmiechem. - No, Józkom. Ale czekaj! Naścia przyjechała. Naścia Golikowa się 
pojawiła! Józek z nią przyszedł. Była u nich. Ewa ciągnęła Joasię do 
przedpokoju, przytrzymując drugą ręką goździki, wciąż jeszcze nie odwinięte z 
bibułki. - Naścia? Żyje? Nie widziałam jej ze sześć lat - Joanna była 
zaskoczona. I stropiła się, bo ledwo poznała Naścię. Młoda zwinna dziewuszka, 
potem, tuż jeszcze przed wojną, zamaszysta kobietka, przeobraziła się w siwą 
starszą panią w okularach. Ale czyste, wesołe spojrzenie zza okularów było 
dawne, młode, Naścine. Joanna ujrzała w nim całą zniknioną dawność, dom 
rodzinny, Kujawy - kraj dzieciństwa rzewny i śpiewny. Odjęło jej mowę ze 
wzruszenia, gdy się ściskała z tą siwą Naścią Golikową. - Mieliśmy właśnie stąd 
iść do ciebie, Joaśka - mówił Tomyski obejmując je obie. - Świetnie, że 
przyszłaś, bo bylibyśmy się z tobą zminęli. Pani Anastazja chciała obejść całą 
rodzinę. Pani Anastazja! Męska elegancja kazała mu tak ją nazywać. Ewa i Joanna 
pozostały przy "Naści". "Niech Naścia" - mówiły, jak się mówi: "niech mamusia". 
Była kiedyś służącą w domu Tomyskich, potem bywała gospodynią w "dużych" domach 
u różnych dygnitarzy, nigdy niesyta nowych ludzi i nowych obyczajów. Z jednym 
takim domem jakiegoś dyplomaty jeździła nawet do Francji. Ale nie mogła tam 
wytrzymać, usychała z tęsknoty za Polską i powróciła sama, by z kolei wynajmować 
się jako specjalistka od urządzania wystawnych przyjęć i bankietów. Małżeństwo 
nie wpływało na tryb jej życia, gdyż wyszła za krawca pijaka, który nie tylko 
nie zarabiał (sama by mu nie dała, bo potrafił powierzony materiał sprzedać na 
wódkę), ale ją niszczył, rzeczy jej wyprzedawał. Mimo to Naścia i dla niego była 
dobra, lecz kłamałaby mówiąc, że nie odetchnęła, kiedy umarł. Wkrótce po tej 
śmierci poszła na służbę publiczną, została starszą woźną w Biurze Naukowej 
Organizacji Pracy. Szczyciła się poważaniem jakichś uczonych profesorów, ale 
przez wszystkie czasy pozostała wierna pierwszemu przywiązaniu swych młodych lat 
- Wochelskim i Tomyskim. Do nich wracała zewsząd choć na chwilę, im znosiła cały 
duchowy plon swych doświadczeń i przeżyć, jak wraca się do domu, by opowiedzieć 
o swych przygodach w obcym świecie. Dopiero wojna sprawiła, że stracili ją z 
oczu. - Ach, szkoda, że nie słyszałaś - żałowała Ewa - jak Naścia opowiadała, co 
przeszła w czasie wojny... - Co to? - zwróciła się Joanna do brata. - Kartofle 
wam zmarzły? Jak dobrze - dodała filuternie - że ja nie mam kartofli. Tomyski 
zawstydzony gładził się po czuprynie. - Trochę podmarzły przez moje gapiostwo. 
Nie dopilnowałem okienka od piwnicy. Jemy słodkie. Ludmiła mówi, że smakują jak 
kasztany i ma wrażenie, że wyjechaliśmy na południe. Przepada za kasztanami. - 
Ja się postaram przywieźć trochę dobrych kartofli - ofiarowała się Naścia. I do 
Joanny: - Ale pana Ludwika jaka szkoda. Nic nie wiedziałam, że nie żyje. Jaki 
był, taki był, świeć mu, Panie, ale nawet jak dziurami, z przeproszeniem 
państwa, świecił, pan z niego był całą gębą. Serce do ludzi miał i ludzie go 
lubili, choć i nie było za co. A przypatrzywszy się zmęczonej, zwiotczałej 
twarzy Joanny dodała: - Panna Joańcia to mi zbiedniała. Jak starsza pani nie 
żyje, to nie ma widać kto za panienką chodzić. Z pani Ewy, z pana Józia niech 
pani przykład bierze. Starsi, a jak się trzymają. Aż miło patrzeć - strofowała 
nielitościwie. - Ale, Naściu, nieprawda! Joasia cudnie wygląda, tylko jest 
strasznie przemęczona. - Ewa dopiero teraz rozwinęła kwiaty Joanny. - Józiu, 
patrz, co ta wariatka przyniosła. Takie piękne goździki! To będzie na uczczenie 
przybycia Naści. Bronka! A prawda, Bronka jest na swoich kursach buchalterii. 
Czekajcie, muszę je włożyć do wody. Ewa ruszyła z kwiatami w stronę kuchni. - To 
już twoja specjalność, Joaśka, takie gesty - zaopiniował z uśmiechem Tomyski. - 
Gesty? Nienawidzę gestów - zwarzonym głosem odmruknęła Joasia. - Uraziłem cię? A 
nie chciałem - zląkł się Tomyski. - Co za "uraziłem"! - wykrzyknęła Ewa, 
powracająca z goździkami giętko rozrzuconymi w szklanym wysokim wazonie. - Nie 
uważaj na niego, Joasia! On jest durny, że nie może nikogo urazić. Słuchaj, 
wiesz, co Naścia przywiozła? Trufle! - Trufle? Czy u nas są trufle? - zdziwiła 
się obojętnie Joanna. - A właśnie, że są! Są proszę panny Joanci - ogłosiła 
Naścia z tym osobliwym akcentem i wyrazem tryumfu, który Joanna tak dobrze 
znała. Naścia o wszystkim zawsze oznajmiała z tryumfem, jakby w ogóle świat i 
życie były przez nią zrobionym i obwieszczonym odkryciem. - Popatrz! - krzyczała 
Ewa, wysypując na stół z woreczka suszone trufle. Były pokrajane w talarki, 
których brzegi wysychając ładnie się powyginały, jakby je kto nakrochmaliwszy 
ururkował. Talarki były czarne z białawą obwódką skórki. - Patrz, Joaśka - śmiał 
się Tomyski, bawiąc się tymi krążkami. - Wyglądają jak stroik, pamiętasz, który 
nasza babacia kładła na szyję. Coś takiego z żabotem. Takie właśnie talarki z 
czarnego tiulu z białą koroneczką po brzegach. - Państwo pewno wiedzą, jaka to 
smaczna przyprawa - zachwalała Naścia. - Ja to jadłam we Francji. Teraz, jak się 
tak biednie je, to się przyda taka dobra przyprawa. - Wiecie, że ładnie pachną. 
- Bardzo ładnie. I Naścia je tak ślicznie pokrajała. Aż szkoda będzie psuć te 
krążki. - Ale na co im przyszło. Będą dosmaczać, powiedzmy, pęczak ze słoniną. 
Wszystko się deklasuje - gadali piąte przez dziesiąte. - Szkoda, że teraz nie 
mam czasu - zmartwiła się Naścia, roziskrzonym okiem podziwiając dzieło radości, 
które sprawiła. - Ale kiedyś naumyślnie przyjadę, żeby panią Ewcię nauczyć, jak 
to się przyrządza. - Dlaczego Naścia nie ma czasu? Jeszcze dziś na kolację byśmy 
przyrządzili. A potem Naścia by u mnie przenocowała. - Nie, gdzie ja bym tam 
mogła nocować. Za godzinę mam pociąg na Miłosnę. A ta pani, gdzie teraz 
jestem... - Zaczekajcie - przerwała Ewa. - Ja mam przecież książkę kucharską. 
Jeszcze po matce Stefana. Zaraz, zaraz... tylko gdzie ja podziałam tę moją 
Ćwierciakiewiczową. Pobiegła szukać. Józef Tomyski zwrócił się do Joanny: - Co 
taka jesteś osowiała? Przyszłaś w dobrym humorze i już zgasłaś. - Myślę, że 
także będę musiała już iść. Wyjdę z Naścią. - Nie wyjdziesz z Naścią - oparł się 
temu Józef. - Wiecznie się zrywasz do odlotu, jak przestraszona jaskółka. 
Odpocznij z nami. Już i tak pewno się nachodziłaś dzisiaj po lekcjach. - Nie, 
nie było dzisiaj lekcyj. Miałam sesję. Ale trwała sześć godzin i była dosyć 
męcząca. - Panna Joancia to tak już całe życie tylko się męczy i męczy - 
wtrąciła Naścia. - Nieboszczka starsza pani zawsze mówiła, że pani się 
zapracuje. I że przez to panna Joancia za mąż nie wyszła, chociaż była bardzo a 
bardzo ładna. - Co to za męcząca sesja? Nad czymżeście radzili? - Bieżące sprawy 
szkolne. I wałkowaliśmy przyszły program wychowania na po wojnie. - Obawiam się, 
że niewiele będziecie mieli o tym do powiedzenia. - Bo co? - Sowiety 
przekroczyły granicę Polski. Nie zapomniałaś chyba o tym... - No to co? Józef 
nie zdążył odpowiedzieć. Ewa wróciła impetycznie z grubym tomem książki 
kucharskiej. - Znalazłam, ale z trudem. Bronka wyrzuciła biedną 
Ćwierciakiewiczową z szuflady kredensu. Bo też mało mamy z niej teraz pociechy. 
Nie parała się przepisami na żurek, owsiankę, zupę fasolową i galaretę ze skórki 
od słoniny. A to teraz, wie, Naścia, nasze najwystawniejsze dania. - Daj, pokaż, 
ja znajdę - zapalił się Tomyski. - Nie, czekajcie, słuchajcie. Zaraz! Najpierw 
ogólnie o sosach... Podniósłszy do góry palec, Ewa przeczytała z namaszczeniem: 
- "Mylnym jest mniemanie, jakoby sosy mogły w dobrej kuchni zajmować miejsce 
poślednie." - To jest, proszę pani Ewci, racja. Dobry sos... - Żeby to wszystkie 
mylne mniemania dały się tak przekonywająco jednym zdaniem prostować! - śmiał 
się Tomyski. - Jedź dalej! - Zaraz... "Soso pieczarkowy".. pieczarkowy... Nie 
widzę trufli... Może nie w sosach. Owszem! Jest! Jest! "Sos truflowy". Ale! Ale! 
I tu jest wstęp filozoficzny. "Nie każdy - czytała Ewa - zna sos truflowy, a tym 
mniej robić go umie..." - Słusznie! Ale pani Anastazja umie! - Józek, nie 
przeszkadzaj! "Na cztery osoby wziąć łyżkę masła, zagotować, wsypać łyżkę 
palonej rumianej mąki, rozprowadzić tęgim bulionem..." - Tęgim bulionem! "Ach 
gdzie, ach gdzie, ach gdzieście się podziały, młodości mojej sny..." - zaśpiewał 
Tomyski. - Pani Naściu, czy pani pamięta jeszcze, jak wyglądał "tęgi bulion"? 
Taki, co to go się krajało... - A właśnie, że pamiętam... - Dajcież przeczytać, 
uspokójcież się. Przecież to jest chwila wtajemniczenia! "...tęgim bulionem i 
wlać łyżkę smaku z konserwowanych albo suszonych trufli, lub jeśli są świeże..." 
- Nie ma! - "... to ugotować trzy sztuki w winie czerwonym..." - Miewamy tylko 
alasz! - Milcz, zbóju! "...w winie czerwonym, a następnie wlać to wino w sos. 
Dla złagodzenia ostrego smaku ugotować jedną prawdziwą francuską śliwkę czarną 
na miękko, rozetrzeć ją łyżką wraz ze skórką na maść, dolewając sosu, wymieszać 
razem i przefasować przez sito. Owa śliwka podnosi wybornie smak sosu". - Amen! 
Co za cudna literatura. I cóż, pani Anastazjo?... - Dajcie spokój z tą uroczystą 
Anastazją! Od księdza przy chrzcie nikt jej tak nie nazywał! - Już daję spokój. 
Cóż pani na to, pani Naściu? Ewa i Józef pękali po prostu ze śmiechem, Joanna 
wyszła z ogarniającego ją stanu zamglenia i też śmiała się rozbawiona. Golikowa 
patrzyła na nich i uśmiechała się niepewnie. - To jest dobry przepis - rzekła 
wreszcie z powagą. - Ale już jak ja byłam we Francji, to się tak nie pieścili z 
tymi truflami. We Francji dobrze jedzą, leciutko tak, a smacznie. Tylko że już 
od tamtej wojny to już ludzie tak o każdą szczegółę nie dbają przy gotowaniu, 
jak dawnymi czasy. - No, dbają o inne rzeczy. O to, żeby wszyscy mieli co jeść - 
zauważyła Joanna. - Żeby wszyscy, ale byle jak. Ale żeby każdy miał co zjeść 
dobrze, a ładnie, to tego nie poradzą. I mało komu już o to idzie, żeby tak 
jadł. Chapią i spokój - osądziła Naścia. - Ale to rzeczywiście ciekawe, skąd 
pani Naścia te trufle wynalazła? - zastanowił się Józef. - Gdzie one u nas 
rosną? - Jak to, nie pamiętasz? - przypomniała mu Ewa. - W lasach pod Otwockiem 
było ich pełno. Tylko nie wiedzieliśmy, że to prawdziwe trufle, bo w atlasie z 
grzybami były trochę inne. I one nie każdego roku się pokazują. - Ja państwu coś 
powiem - Naścia mierzyła ich życzliwym, ale krytycznym spojrzeniem. - Tam, gdzie 
ja teraz jestem, to one się zawsze pokazują. Jak ciepła zima, to do grudnia 
można je zbierać. I one są prawdziwe, chociaż nie takie czarne po wierzchu jak 
francuskie. Bo mąż tej pani, co ja u niej teraz jestem, to on się na tym znał, a 
on okropnie lubił te trufle. I tak dbał, żeby się zawsze rodziły. Nawet próbował 
je mieć na inspekcie w ogrodzie. On się już na tym znał. Był profesorem i 
wiedział, co potrzeba, żeby się te grzyby truflowe pokazywały. Ten mąż tej pani 
Pawęciny. - Tej pani jak? - spytała Joanna. Zrobiło jej się słabo. - Pawęciny. 
Pawęta się nazywał, Henryk. Ten jej mąż. Jego szkopy rozwaliły niedawno. W 
grudniu przede święty. Był na czerwonym ogłoszeniu. Był, był. Ale ja go nie 
znałam, bo on już rok, jak siedział na Pawiaku, a ja się dopiero potem z nimi 
zeszłam. I córkę im też Niemcy, jeszcze dwa lata temu, wywieźli do tego, jak 
nazywają, Oświęcimia, i tam umarła. Mieszkanie im też w Warszawie szkopy 
zabrali, to już ona, ta wdowa, została się w takim domku, co go mieli w 
Miłosnej. I ja do niej nastałam. Bo mi jej było żal. Tomyski popatrzył na 
Joannę, która miała dziwny, jakby zamierający wyraz twarzy. - Co tobie jest, 
Joaśka? Ewa! Joasia tak strasznie zbladła. - Joasia! - Ewa przeraziła się widząc 
nieruchomą i zesztywniałą twarz Joanny. Oboje z Józefem, zajęci przez chwilę 
rozmową w innej przygodnej sprawie, nie uważali na opowiadanie Naści. - Nic, nic 
- z trudem uśmiechnęła się Joanna. - Naścia tu opowiada o profesorze, co lubił 
trufle. O rozstrzelanym. Głupie przeczulenie. Przypomniało mi się, że teraz... 
Że tym rozstrzeliwanym kładą grudki śniegu... Co ja za głupstwa mówię... Że im 
zaklejają usta gipsem. Nie trufle, Naściu, tylko gips kładą im do gęby. - Ja o 
tym słyszałam - rzekła ze zgrozą Naścia. - Alem nie wierzyła. Na co to tak? - 
Naścia nie wie? Takie czasy teraz przyszły, że ten, co zwyciężył i panuje, to mu 
nie dosyć, że gnębi. On jeszcze chce tego pokonanego zbezcześcić, odebrać mu 
ostatnią pociechę, że przed śmiercią może krzyknąć, za co umiera. - Joanna 
mówiła to już bezbarwnym pedagogicznym tonem. - Naścia przecież czytała na tych 
czerwonych plakatach, jak piszą: "na usługach Moskwy i Londynu". Że niby płatne 
sługi zabijają, a nie bohaterów. I nagle spytała rzeczowo: - Jak my będziemy 
kiedyś o tym uczyć młodzież? O tych hańbach naszego wieku? Na lekcjach historii? 
Przecież sama wiedza o tym jest zgorszeniem. - Nie będziecie uczyć, bo nikt w to 
nie uwierzy - zawyrokowała Ewa, lubiąca stawiać po sto kropek nad "i". - Dzieci 
może uwierzą, ale im potem nikt nie uwierzy, to będzie wiedza bezpożyteczna. A 
jeśli kto uwierzy, to będzie miał więcej wstrętu do tych, co takie zbrodnie na 
sobie musieli wycierpieć, niż do tych, co je popełniali. Moje dzieci! 
Zobaczycie, jak świat cudownie nas przemilczy. - Tak - potwierdziła Naścia 
zgorszona. - Świat jest już taki niepamiętny i niewierny. - Przemilczą tak, jak 
cudownie nas już sprzedali - dopełnił Józef słowa Radgoskiej, zapalając 
papierosa. - Sprzedali? Ja słyszałam, że nas Anglicy sprzedali Rosji. Czy tam 
Amerykanie - zainteresowała się Naścia nie bez przestrachu. Ewa wzruszyła 
ramionami i zabłaznowała niecierpliwie: - Brednia! No więc sprzedali! Cóż stąd? 
Nie sprzedaje się rzeczy bez wartości. A znacie przypowieść o Józefie od braci 
sprzedanym? W Biblii! Naścia zna? Zna. I zaraz do Tomyskiego: - Tołstoj powiada, 
że przypowieść o Józefie biblijnym to największe dzieło literatury świata. Co 
milczysz? - ofuknęła go. - To przynajmniej powienieneś zrozumieć. No więc 
pokażże teraz, Józefie, co potrafi Józef sprzedany. - A wiesz, zajechałaś mnie. 
Zabiłaś ćwieka w głowę. Jak ty zawsze... - Pani Ewacia zawsze taka sama - 
przytaknęła z ulgą Naścia. - Na wszystko tak odpowie, że niby źle, a w tym złym 
czujesz, jak się coś dobre mieści. - Jednym słowem: "Nie masz złego bez 
dobrego", jak mówi stary Fredro - z dobroduszną ironią zamknęła rzecz Joasia, 
którą lekcje literatury faszerowały niejako cytatami. Ale teraz Naścia Golikowa 
spieszyła już z odejściem. Potoczyście jak w obrzędowej oracji przekazywała 
jeszcze pozdrowienia. Już z ręką na klamce przypomniała sobie nagle, że Miłosna 
leży na jednym ze szlaków szmuglerskich dostawiających Warszawie mięsa. I 
oznajmiła, że - o ile im brak mięsa - chętnie im zawsze dostarczy boczku, 
schabu, wędliny. Ewa na to ze zdziwieniem i śmiechem: - Na rany Boskie, to 
Naścia jeszcze i mięso wozi? Kobieto! - Wożę, proszę pani. Tak. Wożę - 
potwierdziła Naścia z tryumfującą godnością. - Bez tego nie wyżyłybyśmy ani ja, 
ani pani profesorowa. Pani Pawęcina... - Pewnie, że nam brak mięsa. Zwłaszcza 
boczek. Bo wie Naścia, boczek jest świetny na paczki do obozów. A nam to tak 
wiele nie potrzeba. Nie wiem, czy się Naści opłaci. Józek, ty na ile mięsa 
reflektujesz? Ostatecznie umówili się, że "zobaczą". Jak taka pewna okazja, 
trzeba brać, co się zdarzy. Śmieli się: - Czy to przed wojną kto kiedy kupował 
więcej niż kilo mięsa na raz? - A tu - okazja, ryzyko, narażają życie! I 
wysilisz się raptem na trzy kilo. - A ty, Joasia, nic? - zapytała Ewa, kiedy 
drzwi się za Golikową zamknęły. - Coś z wędliny, nie? Ale to dobrze; wezmę 
zawsze i dla ciebie, jak mi Naścia przywiezie. Słuchaj - dodała - coś ty mówiła 
Naści, czy ona czytała, co piszą na plakatach? Przecież ona nie umie czytać. - 
Jak to? I myśmy tego nie zauważyli? Nie nauczyliśmy jej? - zgłupiał po prostu 
Józef. - Jak mieliśmy zauważyć? Czego mieliśmy ją uczyć? - hultajsko zaśmiała 
się Ewa. - Była zawsze mądrzejsza i lepsza od nas wszystkich. Ale co my! Jej 
pryncypałowie z Biura Naukowej Organizacji Pracy w tym się nie połapali. Ona 
manewruje tym brakiem, jak bywa, że ktoś przez całe życie nie daje nikomu 
spostrzec, że mu brak na przykład palca u ręki. - Co ty się tak zdziwiłaś, Ewa, 
że ona jeszcze i mięso wozi? - zaciekawiła się Joasia. - A co ona jeszcze wozi? 
- No, wiesz, Joasia! Bibułę wozi oczywiście, a cóż by innego woziła? - 
Analfabetka?! Bibułę? - Jeszcze jak! I z pewnością nigdy nie pomyli, co gdzie 
się komu należy. Jak tu o tym opowiadała i wymieniała tytuły gazetek, nikt by 
się nie domyślił, że ledwo się umie podpisać. - No dobrze, Ewa, ale ty coś 
nabujałaś o tym analfabetyzmie - zreflektował się Józef. - Ona umie czytać. 
Doskonale pamiętam, jak sam jej pożyczałem "Nędzników". I jak mi odnosiła tom po 
tomie i zachwycała się. - A to właśnie jej tajemnica. Jej sposób. Józef Tomyski 
zbaraniał, zapadł się, zmierzchł, gdyż Ewa powiedziała to i tonem, i jakby 
głosem od dwu lat w ziemi gnijącej Marii Ersztynowej. Ona właśnie tak 
rozstrzygała rzeczy niezrozumiałe. Ewa spostrzegła jego zmieszanie, ale to 
uprzytomniło jej tylko, że Joasi dzisiejsza bytność u niej czegoś jakby się nie 
udała. Słowa Naści: "A z czego byśmy wyżyły ja i pani profesorowa. Pani 
Pawęcina" - zbudziły czujność Radgoskiej. Znała nazwisko Pawęty. - Jak się 
nazywał ten rozstrzelany profesor, co Naścia jest u jego żony? Joasia? - 
zagabnęła ostrożnie. - Henryk Pawęta. O ile dosłyszałam... - poinformowała 
Joanna lodowato. - Pawęta? Słyszałem o nim. Ten znany endek - wtrącił się Józef 
z brutalnością niewtajemniczonego. - No, cóż, dobrze przynajmniej, że, choć 
faszysta, walczył z najazdem faszystowskim. Joanna przypatrzyła się bratu z 
jadowitą ciekawością. Oto więc jak wygląda ta sama śmierć w różnych oczach. I 
każdy z tych wyglądów jest na jakiś sposób prawdziwy. Ewa gwałtownie zmieniła 
temat: - Joasia, kiedy ty mi nareszcie zaczniesz pozować do portretu? Pasjonuje 
mnie twoja głowa. - Przecież wiesz, że ja nigdy nie mama czasu - w proszącym 
głosie Joanny było coś gniewnie płaczliwego. - Ale dlaczego my siedzimy po 
ciemku? - zagadała Ewa rozdrażnienie Joanny. Przekręciła kontakt. - Ach, prawda, 
mamy dzisiaj elektryczność dopiero od dziewiątej do jedenastej. Chodź, Józek, 
pomożesz mi zrobić karbidówkę. Nie gniewaj się, Joasiu, ale nikt tak dobrze nie 
myje karbidówek jak Józio. - Wiem, przecież zawsze razem robicię tę karbidówkę. 
Idźcie już... - Ale nie ucieknij nam tymczasem; ty to potrafisz - zażartowała 
Ewa. Joanna usłyszała ją jeszcze, mówiącą półgłosem w przedpokoju: - Nie 
wszczynaj więcej rozmowy o tym Pawęcie... "Po co ja tu siedzę? Nudzi mi się" - 
pomyślała Joanna leniwie. Zostawszy sama w zapadającym zmroku usłyszała znów 
natrętne dzwonienie sanek. I tak na przemian: sanki, śnieg, to znów jej pokoik w 
Ostrowi, Ewa nad nią, ona w gorączce. I ówczesne rozmowy z Ewą. Nie powiedziała 
nazwiska ani żadnych bliższych szczegółów, Ewa nie pytała (teraz dopiero Joanna 
rozpoznaje, że ktoś inny musiał jej to nazwisko powiedzieć!). I słyszy się 
myślącą: "Okazałam za silny charakter". I czuje łzy, jak wtedy ciekły z oczu i 
marzły. A Ewa na koniec mówi: - Ale wiesz, Joasia. Zaimponowałaś mi. Ja tak we 
wszystkim to jestem pełna różnych namysłów i przemądrych wątpliwości. Ale w 
miłość to idę bez namysłu, na oślep. I biorę ją dosłownie. Czuję się przy tobie 
strasznie prostacka. Dopiero teraz Joanna przytakuje z całego serca tym słowom. 
Józef i Ewa wydają jej się banalni ze swoim "szczęściem w miłości". W rodzinie 
się o tym nigdy nie mówiło - stary konwenans "dobrych" rodzin - udawać, że w 
domu nie ma obłąkanych ani romansujących. Ale przecie wiadomo było, że 
przynajmniej do niedawna coraz to z kimś innym wodzili się po świecie. Może 
dopiero teraz już się ustatkowali. Tacy wielcy, ale przecie na taką rzecz jak 
ona pewnie się żadne z nich nie zdobyło. Tego przynajmniej nie było w ich życiu 
tak pełnym wszystkiego. Czuła, że tym ich przerasta. Oto jedyna gorzka radość 
jej nieszczęścia. Józef i Ewa wrócili ze światem, zagadani o tym, co było na 
ustach wszystkich. Że Sowiety przekroczyły granicę Polski. Klęska Niemców nie 
ulega już najmniejszej wątpliwości. Tylko te nieszczęsne granice Polski, które 
się tak zmieniają, jakbyśmy byli amebą. Ewa brała to z satanicznym humorem. - 
Moi złoci - zaopiniowała - ja wiem nawet nie powiem jak Mickiewicz: "O ile 
powiększycie i polepszycie duszę Waszą, o tyle... powiększycie granice Wasze". 
Ja wam, wiecie, co rąbnę? Że jednego możecie być pewni. O jedną jedyną granicę 
Polski nikt nigdy nie będzie się z nami spierał. O zieloną. O tę, którą chadzają 
przemytnicy i nieszczęśliwi. - Ponure, ale dowcipne. Tylko że nieprawdziwe. Tej 
granicy nawet własne rządy żadnego kraju nie uznają. Joanna przypomniała sobie 
ostatni tajny "Biuletyn", który miała przy sobie, i wydobyła go z torebki. - 
Wiecie o rozpoczętej akcji "Burzy"? I o rozkazie współdziałania z Armią 
Czerwoną? - Pewnie, że wiemy. Ale jak on brzmi? - Tomyski nie ukrywał 
zdenerwowania. - W Londynie został popełniony niewybaczalny błąd. Wydano rozkaz 
jawnej walki, ale nie wydano żadnego wielkiego aktu politycznego o urządzeniu 
Polski, o wielkich reformach społecznych. W tym świetle owo półgębkiem... - 
Tomyski wziął z rąk Joanny gazetę i uporawszy się z okularami czytał pod 
karbidówką: - "Logika odwiecznych zasad prowadzenia wojny stwarza warunki, w 
których Polska nie może odmówić Rosji prawa toczenia walki i na naszych 
terenach. Przeciwnie, walkę tę wesprzemy..." To pisali mężowie stanu? O 
sytuacji, którą od roku mieli czas i obowiązek przemyśleć? Nie możemy odmówić? 
Kto używa takich pustych frazesów na okoliczność, kiedy nie istnieje nawet 
możliwość zapytania nas, czy "nie odmawiamy"? A w najpomyślniejszym nawet 
układzie stosunków z Sowietami, jak by, proszę ja kogo, wyglądało takie do nas 
pytanie: "Czy raczycie zgodzić się na wypędzenie Niemców?" - albo jak? I to nie 
nas wesprą - z przyjemnością czy bez - ale my mamy "wesprzeć" cztery czy tam ile 
milionów Rosjan? Przecież to są impertynencje, których już nie Sowiety, ale nikt 
by nie mógł ścierpieć od nikogo. Zawstydzająca gafa polityczna. I żeby choć 
jeszcze jakiś wielki manifest o reformach ustroju... - pieklił się, zrywając 
okulary i szukając papierosów. - Masz tutaj papierosa - podała mu Ewa swojego. - 
Wygłosiłeś mowę, szkoda, że nie przed mikrofonem dla Londynu. Ale nie we 
wszystkim masz rację. Żaden wielki akt polityczny z reformami nic by nie 
zmienił. Ten, kto idzie z poczuciem, że niesie wielką rewolucję światu, jest 
śmiertelnie obrażony, jeśli ktoś inny zaczyna działać na jego podobieństwo z 
własnej inicjatywy. To już pachnie herezją. - Tak - wmieszała się Joanna, znów 
ożywając i nawet rumieniąc się z przejęcia. - Ale to jest zupełnie inna sprawa. 
Idzie o naszą moralną wygraną albo przegraną. Polska może wyjść z wojny jako 
państwo podrzędne, ale nie może być narodem podrzędnych moralnie ludzi. Józio ma 
rację. W tych rozkazach jest i jakaś histeryczna dezorientacja, i zaskoczenie, 
niegodne mężów stanu, i rezygnacja z wielkich postulatów społecznych, i chaos... 
- ...którego ofiarą mogą paść miliony ludzi - podjął Tomyski. - Wiara walczy i 
ginie, to w porządku. Ale tu nie wolno pozwalać sobie na żadne "a nuż!" Jeśli 
tak chaotycznie zaimprowizują powstanie w Warszawie - a dosyć rzucić iskrę, 
miasto jest jak beczka z prochem gotowym do wybuchu - to zginie Warszawa, 
zginiemy wszyscy. Joanna zwróciła się nagle przeciw bratu. - Do czego chciałbyś 
się tak ocalić? - spytała nieżyczliwie. - Do myślenia - odparł bez wahania. - 
Najrzadszy to doprawdy powód, dla którego Polak chciałby się ocalić. - Mój 
kochany, można ocalić od programu, a swoją wielką myśl po prostu przespać. Jest 
nawet o tym jeden wiersz Staffa. Niedawno go czytałam z dziewczynkami z liceum - 
zadrwiła z cicha Joanna. - Owszem. To samo jest i u Duhamela w "La possession du 
monde" - zgodził się Tomyski, bynajmniej nie urażony. - Prawdopodobnie zresztą 
nie ocaleję, jeśli cię to może pocieszyć. I nie będę się o to starał. Możesz być 
pewna. Pytasz: "chciałbyś", więc mówię: "chciałbym" - a to co innego. Oczy 
Joanny rozszerzyły się przerażeniem. - Co za głupstwa! Wy musicie ocalić. I ty, 
i Ewa. Świat bez twórców... bez wielkich - zaakcentowała z wysiłkiem - twórców 
byłby taki trywialny. Wy jesteście najważniejsi. - Ale co pleciesz, Joasia. My 
nie jesteśmy wcale ważni. Ważność mierzy się przydatnością w takich oto 
godzinach straszliwej próby. A cóż my dzisiaj? To ty jesteś ważna. Ty należysz 
do tych, co dźwigają los Polski. W Joannie wezbrała znowu dzika żałość. Nie na 
każdy sposób lubimy być chwaleni. A oprócz tego - czemuż ci dwoje nie 
spostrzegli nawet, jak są ważni (bo nie z tych słów to poznała, zawsze dawali 
tego dowody), gdy ona tak dotkliwie czuła swoją nieważność. - Joasia znowu 
markotnieje - spostrzegła Radgoska. - Ty masz jakieś zmartwienie, dziewczyno, 
ale naturalnie nic nie powiesz. - Dlaczego? Powiem, bo nawet z tym przyszłam. I 
zdawkowo, aby zbyć, opowiedziała coś niecoś o nieznośnym duchowym stanie 
doktorstwa Jentysów po śmierci syna. - Cóż, śmierć jedynego syna to nie byle co 
- przyznał Tomyski. - Ale szkoda mi, że jeszcze i ten cień pada na twoje życie. 
- Nie miałam tego na myśli - rzekła Joanna porywczo i roześmiała się. Nie, jakoś 
nie może się dziś z tymi dwojgiem, tak jej miłymi, dogadać. Wstała. - No, 
zasiedziałam się jak jeszcze chyba nigdy. Aha, jeszcze jedna rzecz, z którą 
przyszłam i byłabym na śmierć zapomniała. Ewa, czy mogłabyś mi jeszcze raz 
pożyczyć na kilka dni drugi tom literautury Br~ucknera? - Br~ucknera i ja ci 
mogę pożyczyć - ofiarował się Józef. - Wstąp do nas, ja też wychodzę. - Nie, 
kiedy indziej. Wezmę od Ewy. - Joanna wyszukała sobie na półkach potrzebny tom i 
przerzucała kartki, sprawdzając doraźnie, czy są ustępy, które jej były 
potrzebne. Raptem wykrzyknęła: - Boże, co ja znalazłam! Niesłychane! W książce 
pożyczonej i odniesionej Ewie jeszcze w poprzednim roku szkolnym Joanna znalazła 
tę samą fotografię Wojtka Jentysa, którą doktorowa w przystępie paniki spaliła. 
- Co to jest? Co za fotografia? Jaki przyjemny chłopak! Pokrótce objaśniła 
zdziwionym o sensie tego, co znalazła. I teraz nie dała się już zatrzymać. - 
Muszę iść, kochani. To taka drobna rzecz, ale to może zupełnie zmienić życie 
tych ludzi. A mnie się ciągle zdawało, że Wojtuś dał mi kiedyś tę fotografię. 
Ale tak dużo młodych daje mi fotografie... - Chwileczka - przytrzymała ją Ewa. 
Dam ci trochę tych trufli. - Ale, zostaw, Ewa. Co ja bym z nimi robiła? Wiesz 
przecie, że nie prowadzę kuchni. - Ewa, ty tak znowu nie szafuj tymi truflami - 
mitygował ją Tomyski. - Bo widzisz... Nie chciałem tego mówić przy Naści. Ale ja 
pamiętam jeden szczególnie grzybny rok, kiedy się i tych trufli tak dużo ukazało 
po sklepach. I pamiętam, że jakiś grzybolog, czy jak to nazwać, ogłosił wtedy 
artykuł, że jednak te nasze trufle zawierają jakieś trujące pierwiastki. Te 
całkiem pewne, te francuskie, są bardziej czekoladowe i skórkę też mają ciemną. 
A te w białej skórce są podobno szkodliwe, trzeba się z nimi ostrożnie i 
umiejętnie obchodzić. - Nie_e, co ty mówisz? Naścia by przyniosła niedobre 
trufle? Zresztą słyszałeś, że je tam jedli. I że ten profesor, ten Pawę... - Ewa 
urwała spłoszona. Lecz Joanna zaniepokoiła się tylko słowami brata. - Jednak 
może nie rób, Ewa, tego sosu. Będę się o was bała. Nagle zawahała się, 
zamyśliła. Pochmurne oczy rozbłysły. - Albo wiesz, daj mi troszkę tych trufli. 
Powiem doktorowi, żeby... żeby zrobił ich analizę. Ma przecież to laboratorium. 
Głupia historia, ale wiecie, przyszło mi na myśl... Może go to zajmie? Może go 
to obudzi z melancholii. Daj mi, daj mi tych trufli... Otrzymawszy torebkę 
czarnych krążków rzekła jeszcze na pożegnanie: - Tylko pamiętajcie, nie jedzcie, 
póki wam nie dam znać. I ty, Józiu... Wyszła z bratem, wzięli się pod rękę, ale 
szli milcząc; ona pochłonięta nadzieją pocieszenia, które niosła, on myślą 
pewną, której bał się zapomnieć, nim dojdzie do stołu i kartki papieru. 
Wiedział, że myśl ta wypłynie w innej postaci, ale jej obecna postać wydawała mu 
się dziwnie trafną. Tylko więc samym brzegiem świadomości wyrzucał sobie, że 
milczy. Pożegnali się przy bramie ich domu na Mokotowskiej. Całując Joasię w 
rękę, Józef powiedział bez sensu: - Nie gniewaj się. To, co jest nieodzownym 
warunkiem pracy - skupienie, chciałem powiedzieć, wygląda często na egoizm albo 
nieuprzejmość. Pomknęła w ciemność, zaledwie to usłyszawszy. Jakaż to radość, 
czysta i mocna niby spirytus, jest w znalezieniu pomocy, rady na coś, a jeszcze 
lepiej - dla kogoś! Jaki człowiek czuje się wtedy potężny, tryumfujący, gdy 
niesie w sobie, z sobą, taki środek pomocy, ratunku, ocalenia. Joanna omal nie 
śpiewała, omal nie tańczyła po drodze. Wszystkie żale mordercze wspomnienia i 
małoduszne urazy spłynęły jakoś z tym strumieniem radości. "Taka jestem 
szczęśliwa. Ach - myślała ze skruchą - żebym wiedziała, że znajdę tę fotografię, 
taka bym była wesoła cały czas u Ewuni. I czemu ja z nimi jestem zawsze jakaś 
nieswoja..." Marcia Jentysówna otworzyła jej na oścież, jak tylko usłyszała 
chrobotanie klucza w zamku. Była rozpromieniona. W mieszkaniu jakoś jasno, 
inaczej niż zazwyczaj. Z daleka słychać było głos doktorowej, raźniejszy, jakby 
zdrowszy. Joanna od razu poczuła, że zaszło coś pomyślnego. Ale nie zdążyła 
zapytać - co, Marcia, rzuciła jej się na szyję: - Wie pani? To moja tajemnica! 
Nawet pani nic nie mówiłam, żeby była większa radość. Ja znalazłam kliszę tej 
fotografii Wojtka. Tak długo chodziłam, kręciłam, jeździłam, aż znalazłam w 
Leśnej Podkowie tego kolegę, co to robił. Bo to była amatorska. I miał kliszę. I 
już jest odbitka. Powiększona. Większa od tamtej. Już stoi na biurku tatusia! - 
Tak? Widzisz, jakie życie jest dziwne. Bo i ja dzisiaj przypadkiem znalazłem tę 
fotografię Wojtka. Masz, niech to będzie dla ciebie - uśmiechnęła się "sportowo" 
Joanna. - Nie? Naprawdę? To zupełnie jakby jakiś cud. Mamusiu! - Marcia pobiegła 
w głąb mieszkania. - Wyobraź sobie, że panna Joanna też znalazła fotografię 
Wojtusia. A ty tak rozpaczałaś i rozpaczałaś. To będzie dla mnie - pokrzykiwała. 
- Tej już nikomu nie oddam. Bo nuż strzeli ci znów do głowy... To już ja tej 
choć upilnuję... - Śmiej się, śmiej z głupiej biednej matki - usłyszała Joanna, 
wchodząc do swojego pokoju. Marcia przybiegła tam za nią, nie mogąc się nigdzie 
pomieścić z radością, której naturę Joanna tak świetnie w tej chwili rozumiała. 
"Ale moja radość była doskonalsza - przemknęło jej przez głowę - bo nawet nie 
zakłócona tą żałobą..." - Roześmiała się mimo woli. - Pani się ze mnie śmieje! A 
co pani przyniosła w tej torebce? Co tu tak szeleści? - pytała Marcia, wścibska 
ze szczęścia. - Aha, byłabym zapomniała. To mała prośba do ojca. - Prośba w 
torebce? - Chodźmy do ojca. Zaraz mu to pokażemy i powiemy. Doktorowa w 
gabinecie uściskała Joannę. - Ach, moja droga. Wiem, że to nic. To tylko jego 
cień. Ale to mnie jakoś wraca do życia. Doktor, łagodny i niemrawy, gładził 
palcem przystrzyżonego wąsa, uśmiechał się, mrugał szafirowymi oczyma i 
powtarzał: - Do życia... tak... hm... do życia. - Panie doktorze, a ja mam 
jeszcze małą i trochę dziwną prośbę do pana. - Rozkaz... Jeszcze wczoraj... Jak 
bez duszy... Nic mnie nie obchodziło... Zwłaszcza stan żony... Dręczył... Ale 
dziś, pani wie... Wszystko... - pobąkiwał niemowny doktor Jentys, któremu Joanna 
wyrzucała, że nie umie złożyć zdania i nie używa wszystkich części mowy. 
Pokazała mu trufle, opowiedziała o nich i prosiła o zbadanie składu tych 
grzybów. - Pan rozumie? To nieważne, że oboje są moi bliscy. Ale Józef 
Tomyski... Nie mamy wielu takich pisarzy. I Radgoska, taka dobra malarka... W 
gardle jej tak zaschło, że zobaczywszy na tacce syfon, nalała sobie wody i 
wypiła. Nigdy nie rozmawiała z nikim o Ewie i Józefie jako o sławach, z lęku, że 
to wygląda, jakby się nimi popisywała czy podpierała. - Świetny pisarz... 
Świetny pisarz... Żona czytała... Znakomita malarka... - pomrukiwał doktor. 
Oglądając czarne z białą obwódką krążki, jeszcze coś po cichu bełkotał. O ile 
Joanna zrozumiała, mówił: - Mniej szlachetne... Mniej szlachetne... Ale 
szkodliwe... Nie... Znam je... Znam je... - Zawsze lepiej przebadać - brnęła z 
rozpaczą Joanna. - Byłaby głupia historia, żeby tacy ludzie ocaleli od Niemców, 
a mieli się potruć grzybami. Chyba, że pan doktor uważa to za całkiem zbędne. - 
Ale co znowu... Dla pani mogę zawsze... Oczywiście... byłaby głupia historia... 
Głupia historia... - przytakiwał doktor. Gdy zbierał rozsypane krążki z powrotem 
do torebki, Joanna miała ochotę cichaczem zgarnąć ich trochę sobie na pamiątkę. 
Lecz zaniechała tego. Powiedziała grzecznie, z uśmiechem, nie chcącym zejść jej 
z twarzy: - Jeżeli będą dobre, to zapraszam się do państwa na sos truflowy. 
(Rozdział 29) Dokonało się I W ostatnią niedzielę lipca 1944 roku Ewa Radgoska 
wracała po południu ze swojej działki na Polu Mokotowskim, skąd przyniosła kosz 
niedojrzałych zielonych pomidorów. Był to jeden z nielicznych pogodnych dni tego 
miesiąca. Wysokie niebo nad Polem kłębiło się od ruchliwych obłoków, spomiędzy 
których od czasu do czasu płomienne słońce wypływało na czyste jeziora błękitu. 
Kędzierzawa zieleń działek warzywnych rozjaśniała się wtedy, a cienie chmur 
obrzeżonych lśniącą pienistą bielą umykały przed blaskiem. Ewa spoglądała w 
niebo i nasłuchiwała dochodzących tu głośniej niż wrzawa miasta odgłosów 
bliskiego frontu. Na działkach, jak zwyczajnie w niedzielę, pracowało sporo 
ludzi i wszyscy tak samo podnosili się niekiedy znad zagonków i nasłuchiwali. - 
Pani zrywa takie niedojrzałe pomidory? - spytała Ewę mizerna kobieta 
podbierająca kartofle na sąsiedniej działce. - Mój to lubi, żeby doszły na 
krzaku. Mówi, że słodsze. - Nie wiadomo, co będzie - rzekła Ewa. - Pani nie 
słyszy? Może to już ostatni raz jesteśmy na działkach. Pomidory świetnie 
dojrzewają zerwane. Odstawiła koszyk z zielonymi pomidorami i zabrała się do 
cięcia kwiatów. Ścieżka działki obramowana była rabatami, na których kwitły w 
ogromnych ilościach cynie, klarkie, lewkonie i godecje. Mizerna sąsiadka otarła 
pot z czoła wierzchem dłoni. Miała twarz opaloną i bardzo ładną, ale 
przedwcześnie zniszczoną. Brakowało jej przednich zębów, widać od niedawna, bo 
uśmiechając się dotykała nerwowo językiem bladych pustych dziąseł. - Pani bardzo 
kocha się w kwiatach - zauważyła. - Na żadnej działce nie mają tyle kwiatów, co 
u pani. Ładny urodzaj mamy tego roku na działkach - dodała. - Pani myśli, że się 
nie zbierze? A może Pan Bóg da, że się zbierze. Te armaty już od kiedy słychać. 
- A ja pani radzę, niech pani zerwie pomidory i podbierze jak najwięcej 
kartofli. Mąż pani dzisiaj nie przyjdzie? Dzieci nie przyjdą? - Przyjdą. Tylko 
ich widać. Mąż też tak mówił jak pani, że nie wiadomo co będzie. Ma przyjść z 
taczką... Na schodach przed swoimi drzwiami Ewa zastała Joasię Tomyską. - Ach, 
Boże! Dawno czekasz! Byłam na działce. - Już chwilę. Dozorca powiedział mi, że 
jesteś na działce. Chciałam iść na spotkanie, ale bałam się zminąć z tobą. 
Pomyślałam, że poczekam z piętnaście minut. - Wyglądasz, jakby się coś stało. 
Powiedz, co wiesz, co się dzieje, co będzie? Ale czekaj, nie tu... Ewa 
zazgrzytała kluczem w zamku, weszły nie przestając rozmawiać. - Miałam list od 
Aliny. Zaprasza mnie na parę tygodni - mówiła Joasia. - Chce, żebym wracając 
zabrała stamtąd Michasia. Tam noce są takie niespokojne, że mały prawie nie 
sypia. Może pojadę. - Jak myślisz, czy to może jeszcze potrwać długo? To 
napięcie - pytała Ewa. - Żeby zabrać Michasia? Teraz to byłoby szaleństwo 
przywozić go tutaj. - Ale czy myślisz, że uda ci się jeszcze wyjechać? Coś 
takiego wisi w powietrzu... - To może jeszcze potrwać długo - westchnęła Joasia. 
- Chyba zdążę i pojechać, i wrócić. - Nie, co ty mówisz?! - Ewę to zasmuciło. - 
Przecież Anglicy i Amerykanie idą w tempie burzowym, jak to się teraz mówi. A 
Sowiety są już nieomal pod Warszawą. Aż się dziwię, że nie ma ich jeszcze u 
Aliny. Idą jakoś od południo_wschodu... - Prawdę mówiąc, mogą być u Aliny lada 
dzień. Ale to są wszystko nasze przypuszczenia. A my tak nic nie wiemy... - 
rzekła w zadumie Joasia. - Nasi oficerowie mówią, że upadek Niemiec to kwestia 
dni. I ten zamach na Hitlera... Przecież Niemcy po prostu wieją. - Zamach się 
nie udał i oni się już opamiętali. Nam się ciągle jeszcze zdaje, że wieją, ale 
oni już nie wieją. To nie przejdzie tak bezboleśnie. Nasi oficerowie! - żachnęła 
się Joasia. - Więcej wierzę mleczarkom i chłopom, co przyjeżdżają z żywnością. 
Do nas przyjeżdża jeden aż spod Góry Kalwarii. Powiada, że tam od czasu do czasu 
zapędzają się patrole sowieckie i wnet znikają. O żadnej wielkiej armii ani 
słychu. Moja kochana, po takiej ofensywie! Stanęli i przegrupowują się czy tam 
coś. Nie muszą się przecież liczyć z tym, że my jesteśmy już u kresu 
cierpliwości. Mają swój plan... - Dobrze, a cóż te armaty i te bomby lotnicze, 
które ciągle słychać? - Nie wiem... A my tymczasem... Warszawa kipi. Na dzisiaj 
było naznaczone powstanie. W ostatniej chwili odwołali. Czy raczej odłożyli. - 
Niee? Czyś tego pewna? Może to plotka. - Sama w tym byłam. Ja jestem w dalekiej 
rezerwie Wojskowego Przysposobienia Kobiet, ale na tę krytyczną chwilę i ja 
dostałam wezwanie. Miałam się stawić na Starówce. W redakcji jednego z pism. Do 
kolporterki. - Szkoda cię na to... Wedle mnie wszystko to tchnie jakimś obłędem 
i koszmarem - westchnęła Ewa. - Ale ja jestem kompletną idiotką w rzeczach 
polityki. No i co, to wezwanie? - Więc idąc na Starówkę widziałam, jak wszyscy 
szli. Trzeba było doprawdy widzieć Warszawę dzisiaj o szóstej rano. Całe kolumny 
maszerowały jawnie ulicami. Niepodobna, żeby Niemcy tego nie widzieli, nie 
zdawali sobie sprawy. Nie ma już teraz mowy o zaskoczeniu... Ewa machinalnie 
przeszła do jadalni, żeby ułożyć zielone pomidory na kredensie. Rzekła do idącej 
za nią Joasi: - Zebrałam pomidory, bo nie wiem, czy będę jeszcze kiedy na mojej 
działce. Zabierz ze sobą trochę. Świetnie dojrzewają zerwane. Masz w co zabrać? 
- Nie, nie mam. I dziękuję. Jentysowie też mają pomidory. A te kwiaty, to także 
z działki? - Tak, z działki. Wiesz, Józef jest przeciw powstaniu. To znaczy, 
teraz, zaraz... Powiada, że nie padło hasło od żadnego z aliantów i że 
przedwczesny wybuch może być tragiczny, niepotrzebnie tragiczny, jak on mówi. 
Zdaje się, że rząd londyński jest zupełnie zdezorientowany i daje sprzeczne 
rozkazy. Ale czy podobna, żeby dowództwo Armii Krajowej do tego stopnia się 
myliło? - To jest możliwe, że się do tego stopnia myli. Wszyscy są 
zdezorientowani, a całe podziemie okrutnie rozproszkowane. Ale nikt nie ma 
pojęcia, do jakiego stopnia ludność Warszawy kipi. I młodzież. Nikt i nic nie 
zdoła powstrzymać od powstania. Za długo trwało to napięcie. I niepodobna, żeby 
Niemcy o tym wszystkim nie wiedzieli. Jeżeli powstanie nie wybuchnie, zagarną 
całą młodzież i broń, i wszystko. Może już lepiej zginąć w walce, niż dać się 
tak brać jak barany... - Ale, Joasiu... Ze śmierci nikt już nie wstanie, a z 
wywozów się wraca... Czy one takie straszne, zwłaszcza teraz, kiedy jednak 
Niemcy są chyba na pewno w przededniu klęski? Może to trywialne, co mówię, ale 
chciałbym, żebyśmy mieli trochę tej trywialności Czechów, którzy wolą, żeby 
naród za wszelką cenę przetrwał, niż aby za wszelką cenę ginął. - Ja nie wiem... 
Każdy naród ma swój styl życia i umierania... - Joasiu, rząd londyński jest 
bardzo antysowiecki. Józek mówi, że oni chcą wywołać powstanie, żeby owładnąć 
Warszawą i chwycić władzę, zanim tu przyjdą Sowiety i ten jakiś lubelski rząd. - 
No, cóż - powiedziała z namysłem Joasia. - Ja tam nie wiem... nie znam rachub 
ani intryg politycznych rządu londyńskiego... - Jakie to dziwne - westchnęła 
Ewa. - Przecież nikt nie jest ani taki głupi, ani taki podły, żeby nie chciał 
zgody i pokoju z każdym narodem. Nawet z dawnymi wrogami. Zwłaszcza teraz, kiedy 
ma się do pokonania wspólnego wroga. - No, cóż chcesz. To nie my tylko jesteśmy 
winni. Ja bym bardzo chciała tej naszej przyjaźni z Rosją. Strasznie się 
rozczarowałam do naszych zachodnich aliantów. Ale to nie przyjdzie tak łatwo. To 
trzeba będzie dużo, dużo przecierpieć. - To przecierpimy - rzekła Ewa. - Może 
warto. Słuchaj - zaniepokoiła się nagle. - Słuchaj, czy ty masz jakieś zapasy? 
Coś do jedzenia na wszelki wypadek? - Zapasy? Nie, nie mam żadnych zapasów. Po 
co zapasy? Jak trzeba, ludzie sobie zawsze jakoś radzą. Ale daj mi trochę tych 
kwiatów z działki, są takie świeże. - Weź wszystko. Ja też nie robię żadnych 
zapasów, ale mam jeszcze trochę sardynek z paczek sztokholmskich. Dam ci połowę. 
Sześć sztuk. - To za dużo, wezmę dwie. Zmieszczą się w torebce. - Zrób mi tę 
łaskę i weź jeszcze paczkę płatków owsianych. To jest pełnowartościowe 
pożywienie. - No, dobrze. Jestem trochę przeziębiona, to te ciągłe zmiany 
temperatury, lipiec jest w tym roku taki brzydki. Myślę, że się będę musiała na 
parę dni położyć, to mi się te płatki i te sardynki przydadzą. - Widzisz, jesteś 
zaziębiona i nic nie mówisz. Najbardziej chciałabym, żebyś się do mnie 
przeniosła na ten krytyczny czas. Ale nie śmiem cię nawet prosić. Bardzo się 
martwię, że w dodatku jesteś chora. - To głupstwo, katar. Prawda, że od kiedy 
Bronka cię opuściła, jesteś zupełnie sama. Ona się już na dobre wyprowadziła? - 
Na dobre. Jak tylko skończyła ten swój kurs księgowości. Nie byłam jej już 
więcej potrzebna. Ale to nie to, że jestem sama. Ja lubię być sama. Tylko że się 
o ciebie niepokoję. - Nic mi nie będzie. I mieszkam przecież u lekarza. - Ładnie 
dzisiaj wyglądasz. Dobrze ci w tej sukience. To ta przerobiona? Ładnie i młodo 
wyglądasz. - Bo pewno mam trochę temperatury. No, już lecę. Strasznie się 
zasiedziałam. Chcę jeszcze wstąpić do Józków. - Lepiej nie wstępuj nigdzie. Weź 
motopiryny i połóż się do łóżka. Dać ci motopiryny? Napij się na noc kwiatu 
lipowego. I trzymaj się, na miłość Boską! - Tak, dobrze. To do widzenia. - 
Wpadnę do ciebie jutro. Nie mam wrażenia, że będziesz mogła wyjechać do Aliny. 
Słuchaj, słyszysz? Nawet tu dochodzą odgłosy armat. Joasia nie zastała brata w 
domu. Pani Ludmiła dała jej kilka proszków kamfory; powiedziała, że to przy 
zaziębieniu lepsze od środków poniżających temperaturę. Działa tonicznie i 
podtrzymuje serce. Gdzie Józef, nie wiedziała. Poszedł się powłóczyć po mieście. 
Dnie są jakieś takie, że nie można usiedzieć w domu. Miasto dziwnie wygląda. 
Wcale nie widać Niemców. Może naprawdę wycofają się z Warszawy bez wystrzału? - 
To niemożliwe - rzekła Joasia - bo nasi lada dzień zaczną strzelać. - Ale czy 
jest możliwe, żeby to samo miasto, i to stolica, w ciągu jednej wojny było dwa 
razy niszczone? - Nie wiem... Było już dwa razy zniszczone. Przecież jak Niemcy 
palili getto żydowskie, to palili Warszawę. II Józef Tomyski spotkał w mieście 
dwu kolegów pisarzy, Ilinicza i Gadomskiego. Znał ich dawno, ale dosyć 
pobieżnie. Nikt nie zdawał mu się równie mało dostępny zwykłym osobistym 
stosunkom, co ludzie jego rzemiosła. Czuł się zresztą zawsze trochę intruzem w 
literaturze pięknej ze swą jedyną powieścią i jednym tomem opowiadań. Ilinicz i 
Gadomski byli to dobrzy pisarze. Ogromny i zwalisty Ilinicz miał za sobą liczne 
tomy nowel, w przeciwieństwie do jego wyglądu, delikatnych, raczej kameralnych, 
pisanych mistrzowską prozą bardzo malarską, bardzo muzyczną. Gadomski, dziecko 
proletariackiego Powiśla, był tęgim poetą, czynnym i teraz. Jego podziemne 
wiersze czytane były z odbitek na powielaczu przez wszystkich, co wtedy w Polsce 
czytali. Jego buntownicze piosenki śpiewane były przez leśnych partyzantów. 
Tomyski dopiero niedawno dowiedział się, kto jest autorem i jemu dobrze znanych 
tekstów. Z nieśmiałym zainteresowaniem patrzył na krępą, drobną postać 
Gadomskiego, na jego krótki mazurski owal twarzy, zawadiacko poddarty nos i 
niebieskie oczy warszawskiego urwisa. Tomyski dzielił z Joasią nieprzyjazny 
stosunek do samego siebie i przy powitaniu ze spotkanymi czuł się prawie 
skrępowany, że przez pewien czas zaćmiewał sławą swojej "plebejskiej epopei" 
tych dwu autorów. Tomyski był naiwny i nie wiedział, że tamtym nigdy ani przez 
myśl nie przeszło, aby ktoś mógł ich zaćmić inaczej niż przez głupie 
nieporozumienie. Ale teraz to wszystko nie było ważne. Ilinicz zaproponował 
pójście na kawę. Mówili sobie z Gadomskim po imieniu i Tomyskiemu zrobiło się 
przykro, że nie jest z nimi na ty. Wstąpili do kawiarni na Nowym Świecie, gdzie 
mały trójkąt podwórza z ustawionymi w drewnianych kubłach oleandrami udawał 
"południowy ogródek". Zamówili trzy duże czarne i zapalili. Kawiarnia była 
zupełnie pusta i mogli mówić swobodnie, a najwięcej mówił czupurny Gadomski. 
Jego drobna postać miała dziwną właściwość. W miarę jak mówił, zdawała się 
rosnąć i pęcznieć. Już po chwili Tomyski miał przed sobą jakby dużego i 
barczystego mężczyznę. - Wszystko rozegra się, musi rozegrać się w przeciągu 
kilku dni - dowodził Gadomski niedbałym i pewnym siebie tonem. - Na tyle czasu 
obliczona jest amunicja i żywność. Niemcy są w panice, musimy szybko działać. 
Zresztą walki uliczne... - Wszystko rozegra się w przeciągu kilku dni? - 
przerwał Tomyski. - To znaczy, że za tyle czasu Sowiety wkroczą do Warszawy? Bo 
przecież w kilka dni sami nie pokonamy Niemców. Nawet mimo że są w panice. Nie 
wiem zresztą, czy są w panice. Ale wydaje mi się, że bitwa sowiecka o Warszawę 
nie jest nawet rozpoczęta. - My wojskowi - uśmiechnął się lekceważąco Gadomski, 
który był oficerem Armii Krajowej - wiemy coś niecoś. Bitwa o Warszawę jest 
rozpoczęta. Wszystko zabierze nie więcej niż cztery dni. Wszystko jest 
uzgodnione - dodał osłaniając się kłębem dymu. Ilinicz wtrącił, że władze 
Delegatury postanowiły ujawnić się na wypadek wkroczenia wojsk sowieckich do 
Warszawy. Właśnie dzisiaj dowiedział się o tym postanowieniu. Ale co należy pod 
tym rozumieć? Wszystko jest jakieś niepokojąco mętne. - I śmieszne - wzruszył 
ramionami Tomyski. - Tu idą potężne nieprzeliczone armie i one będą decydowały o 
wszystkim. Ważne jest, żeby nie zginąć moralnie w tym potopie. Ważne jest - nie 
czy władze podziemne ujawnią się albo nie ujawnią, ale co będą miały do 
powiedzenia. A one same tego dobrze nie wiedzą. Potrzebna jest żelazna decyzja 
przeprowadzenia gruntownych reform społecznych. Inaczej przefajdamy znowu wielką 
szansę historii, a reformy zrobią za nas ludzie Czerwonej Armii. Ilinicz 
spojrzał na Tomyskiego z sympatią. - Tak, tak - przytaknął. - Tu idą wielkie 
armie i one będą o wszystkim decydowały. - Tak, tak - powtórzył Gadomski. - Tu 
idą wielkie armie i one będą o wszystkim decydowały. Do cholery, Tomyski ma 
rację. Psiakrew - dodał - jak londyńczykowie będą dalej tak zaiwaniać ni to, ni 
sio, wstępuję do Dywizji Kościuszkowskiej Berlinga i spokój. Trzeba dotrzymać 
kroku historii. Tomyski spojrzał na ich twarze. Błąkał się po nich wyraz jak 
gdyby wielkiej ulgi. Oczy im błyszczały, tajemniczy półuśmiech rozweselał rysy. 
- Miałem na myśli, że tragizm chwili wymaga od nas... od nas... jakichś 
niezwykłych posunięć, żeby ostać się mimo wszystko jako podmiot historii... - 
zaczął mówić, ale spostrzegł, że oni go nie słuchają i myślą o czym innym. Nagle 
zrozumiał. Siedzieli przed nim dwaj silni mężczyźni, których ambicje miały już 
dosyć tych lat braku własnego znaczenia i krycia się ze swym twórczym 
powołaniem. Pragnęli sławy, zaszczytów, odgrywania na koniec znów jawnej roli na 
świecie i nie chcieli komplikować sobie sytuacji wewnętrznej. Mieli zapewne 
rację. Niebawem pożegnał ich. - Do zobaczyska. - Oby na tym świecie... - No, 
no... "Bartoszu, Bartoszu, nie traćwa nadziei!" - zanucił jowialnie Gadomski. - 
Nie można tracić tego, czego się nie ma - uśmiechnął się Tomyski ze smutkiem. - 
Jestem pesymistą, jeśli idzie o losy powstania. Tak, jak ono się zapowiada. 
"Taak. Ci zabłysną w nowym porządku rzeczy - myślał w powrotnej drodze. - Mają 
wiele do zdobycia. W przedwojennej Polsce nie uzyskali wystarczającego ich 
ambicjom znaczenia". Sam nie miał żadnych ambicji. Nie obchodziła go prawie 
własna kariera. Pod tym względem nie był prawie mężczyzną. Bolało go, jak ciężka 
rana, że Polska staje się już tylko przedmiotem decyzji innych. "Wolę już chyba 
rosyjskie - myślał. - Leżą w każdym razie na linii wiecznie zaprzepaszczonych 
prób zrewolucjonizowania, decydującego zdemokratyzowania Polski. Tylko za jedną 
cenę!?" "Ha! - myślał dalej ratując się przed zwątpieniem. - Widać ten 
nieszczęsny naród musi przejść jeszcze i przez taką próbę. Może wyjdzie z niej 
oczyszczony. Może Polska, inna całkiem, trudna do poznania przez epigonów 
dawnego czasu, wykaże i w tych okolicznościach swoją niezbędność dla świata. 
Zabłyśnie nowym blaskiem". W domu opowiedział żonie o spotkaniu i rozmowie z 
kolegami. - Mniejsza o nich i o psychologię pisarzy - machnął ręką. - Ale zdaje 
się, że wybuch powstania to kwestia dni, jeżeli nie godzin. Co gorsza, gdyby 
nasze władze podziemne miały nawet tę szczyptę rozumu, której nie mają, i 
zechciały powstanie odwołać, to już nie zda się na nic. Ja moje miasto czuję! Na 
wszystkich twarzach czytam słowo: Powstanie. - To dlaczego mówisz "co gorsza"? - 
spytała pani Ludmiła. - Skoro na wszystkich twarzach... - Bo się boję, że 
zatracamy instynkt życia. Rozpajamy się do nieprzytomności pasją umierania. A 
jest naokoło zbyt wiele sępów, i obcych, i rodzimego chowu, które będą na tym 
żerować. Piec na naszych trupach i pogorzelach nasze pieczenie. - A jakby to od 
ciebie zależało, jakbyś był w mocy, to czy powstrzymałbyś Warszawę od powstania? 
Ja myślę, że to byłoby także przeciw nam wykorzystane. - Masz rację. Byłoby. 
Komuniści już i tak pomawiają nas o konszachty z Niemcami. Cóż dopiero, gdybyśmy 
w ostatniej chwili nie chwycili za broń. Sytuacja jest piekielnie trudna. Czybym 
zapobiegł powstaniu, jakby to było w mojej mocy? Hm... nie. Ale nie dlatego, że 
to byłoby przez kogoś źle albo dobrze widziane. Tylko że przyrodzonym stanem 
człowieka w niewoli jest bić się o wolność. Ale wszyscy... - No, więc nie ma co 
rozpaczać. - Ja nie rozpaczam. Nie, daleko mi jeszcze do tego. - Spojrzał na 
głęboko podkrążone, nieco wpadnięte oczy żony i spytał: - Słuchaj, czy ty masz 
wszystkie swoje lekarstwa? Widziałem, że na rogu Lwowskiej otwarta jest dziś 
apteka. Może skoczę i dokupię, jeśli ci czego potrzeba. Może będą mieli glukozę 
w szkle z ryską. - Ja wczoraj pytałam. Glukozy nie mają w tej aptece. Ale na 
taki czas, wiesz, każdy musi być trochę pogotowiem ratunkowym także i dla 
innych. Nie zawadziłoby kupić gazy hygroskopijnej, bandaży, jodyny... wodę 
utlenioną mamy... ale może trochę jakich środków antybakteriowych. Cibazolu, 
antistreptiny... - A czy my mamy w domu coś do jedzenia? Na wypadek, jakby przez 
jakiś czas nie można było nic kupić. - Mamy - odparła z przekonaniem. - Jest 
parę kilo mąki, a herbata i cukier starczą nam na jaki tydzień. III Idąc do 
apteki Tomyski spojrzał w uchylone drzwi stróżówki i zobaczył, że Wiśniatowie 
mają gości. "Jak w każdą niedzielę - pomyślał. - To mądre. Zachowują spokój". - 
Dzień dobry! - zawołał mimochodem, a widząc, że coś jedzą, dodał: - Smacznego! 
Stróżówka była małą izdebką wbudowaną pod frontowe schody kamienicy, tak że jej 
sufit zniżał się od okna ku ciemnemu przeciwległemu kątowi. W tym ciemnym niskim 
kącie znajdowało się żelazne łóżko zarzucone burym podartym kocem, spod którego 
widać było róg małej twardej poduszki w siną kratkę. W pobliżu okna był zlew i 
piec kuchenny, a przy samym oknie stolik, ławeczka i trzy stołki. dawniej owa 
"kanurka", służyła dozorcom domu za całe mieszkanie. Po pierwszej wojnie 
światowej rzeczy zmieniły się o tyle, że Wiśniatowie mieli prócz niej osobny 
pokój, wydzielony z parterowego mieszkania w bramie naprzeciwko stróżówki. Ale 
gości przyjmowali zawsze w stróżówce pod schodami, co pozwalało Wiśniatowej 
narzekać, a lubiła narzekać gromkim głosem przechodzącym z gniewnej chrypki w 
piskliwy krzyk. - No, niech kto powie! Taka nora! Jeść, gotować, prać, i jeszcze 
chłopak! Jak ja się tu mam z czym pomieścić! Kanurka! Żyć się nie chce! A 
jeszcze psy i koty, skaranie boskie! - miewała zwyczaj wołać. Gośćmi w to 
warszawskie niedzielne popołudnie byli ci sami, co najczęściej w niedzielę 
przychodzili: Piotr Ziental, Szczepan Karbowski i Paulina Mruk. Ziental, młody, 
smagły i przystojny chłopak, robotnik z fabryki "Parowóz", przychodził po 
przyjaźni z Karbowskim. Karbowski, elektromonter z wyuczonego zawodu, a ślusarz 
i mechanik "do wszystkiego" z talentu i praktyki, mieszkał w kamienicy i dobrze 
żył ze wszystkimi. Paulina Mruk przychodziła do Wiśniatowej, którą znała od 
młodych lat i przyjaźniła się z nią w rzadkich okresach, kiedy nie były na 
siebie obrażone. Paulina Mruk, z zawodu służąca, była analfabetką. Pochodziła ze 
wsi, z rodziny komorniczej, służyła w Warszawie od szesnastego roku życia, to 
jest przeszło czterdzieści lat, w tym ostatnie dwadzieścia w jednym domu. Śladem 
tak długiego przebywania w stolicy był przepyszny garnitur sztucznych zębów 
błyskający nadnaturalną pięknością w starej, ale jeszcze rumianej twarzy, gdy 
Paulina się śmiała. Oprócz gości był oczywiście i Heniek Wiśniaty, strażak z 
woli zniknionej panny Cechny. Siedział na ławeczce przy ojcu z boku stołu. 
Goście zasiedli stołki. Wiśniatowa, duża, koścista i zawsze zirytowana, kręciła 
się między kuchnią a oknem podając na stół krajany salceson, kiełbasę, kromki 
chleba, talerze i widelce. Potem rzuciła na gorącą patelnię pokrajaną słoninę, 
która wydawszy jakby skwierczący wrzask cierpienia szybko zaczęła się kurczyć w 
apetyczne rumiane skwarki. Goście nałożyli sobie gorących skwarków na chleb i 
obejrzeli się ku drzwiom. Edzio, czternastoletni pomocnik dozorcy, wpadł przez 
nie i zdyszany postawił na stole pół litra bimbru. Odsunął się potem w kąt pod 
niski pułap, wsparł się łokciem o żelazną poręcz nędznego łóżka, na którym 
sypiał, i łakomym wzrokiem patrzył, jak jedli, albo zwracał niebieskie oczy ku 
oknu i spoglądał na obłoki nad podwórzem, a jego dziecinna jeszcze twarz 
przybierała wtedy wyraz frasobliwej zadumy. Edzio Kubiak pochodził z tej samej 
wsi, co Wiśniaty. Gdy jeden "pomocnik" okazał się niezdatny czy nicpoń albo 
zapragnął innego życia i sam rzucał służbę, Wiśniaty jechał do swej rodzinnej 
wsi i wyławiał stamtąd nowego chłopca spośród synów co najbiedniejszych 
gospodarzy. Edzio Kubiak był tu już blisko rok i znajdował się akurat w okresie 
myślenia o innym życiu. Wiśniaty ciosem rozwartej dłoni wytrącił z szyjki korek 
i ponalewał kieliszki. Wszyscy patrzyli na to i rozmowa na chwilę przycichła, a 
wtedy wdała się w nią Wiśniatowa. - I co będzie? - pytała kłótliwie. - Wy, 
chłopy, to tylko jedno wiecie. Albo pić, albo bić. Na kogo się porywacie? Szkopy 
jeszcze ikrę mają! Schlastają was, a dla nas co? Płacz i zgrzytanie zębów. 
Skaranie boskie! A psik, Burka, tyś tu jeszcze potrzebna! - zrzuciła ze stołu 
kotkę. - Jedzcie chleb. Nie żaden wiatrowiec kartkowy. Sama upiekłam - zwróciła 
się do gości. Paulina Mruk poparła przyjaciółkę. - Nie dosyć szkopy ludzi bez te 
lata wytłukły, chceta, żeby jeszcze nas tłukły? Komu to się zachciało tego 
powstania, komu, ja bym tylko chciała wiedzieć? Małośta mieli oblężenia? Ledwo 
się człowiek odgryzł i znów ma wszystko iść na popiół, na poniewierkę? Za drogi 
kurz! O la Boga, o la Boga. - Kto kogo będzie tłukł, to jeszcze nie wiadomo. A 
ty, Polcia lepiej byś słuchała, co mądrzy ludzie mówią. Co ty wiesz? Jest rząd, 
jest wojsko, na co wyjdzie rozkaz, to i będzie - pouczył Wiśniaty, ale jego 
solidna piękna twarz miała wyraz niepewny i zakłopotany. - Co tam rozkaz! Ja to 
nie tak rozumiem, panie dozorca! - zawołał Ziental, gniewny i niecierpliwy. - 
Idzie o to, że naród nie wytrzyma. Nie na tośmy się tyle lat szykowali, żeby 
teraz dudy w miech. Ja jestem w armii, niby owej krajowej, a takich jak ja jest 
we fabryce dość. A jeszcze są ci z Gwardii, Armia Ludowa oni się teraz nazwali. 
Oni tam podług swojej nauki koty z nami drą, ale do powstania i oni pójdą, a ja 
od nich samych wiem. Bo ja - dodał - przeciwko nim nie jestem. Jeszcze nie 
wiadomo, kto się okaże lepszy i mądrzejszy, jak przyjdzie do rządów. Ale 
najpierw powstanie musi być. Powstanie jest rzecz potrzebna. Jak teraz nie 
ruszymy, to my woły, a nie chłopy z jajem... - Uważaj, Piotruś, na gębę - 
przerwał mu łagodnie Karbowski. - delikatniejszy bądź przy kobietach. Błażej 
Wiśniaty spojrzał na swoją żonę, na Paulinę i zaśmiał się bez objaśnień. A 
Ziental powtórzył: - Ja tylko mówię, że powstanie jest rzecz potrzebna. Nie może 
tak być - żeby się naszej krwi kapka nie polała, żebyśmy tak tylko patrzyli, jak 
się drudzy o tę Warszawę biją. - Jak o to idzie, to naszej krwi dużo się już 
polało - zauważył Karbowski z cichym uśmiechem na krągłej dobrodusznej twarzy. - 
No, ja tam nie będę mierzył, czy dosyć, czy nie dosyć. Ale czy jest nad nami 
jaka spokojna mądra głowa, co to wszystko mierzy i liczy, to prawdę mówiąc, nie 
wiem. A to, panowie, o naród idzie. Niemców rozłożą, jasne jak dzień, mamy, 
psiakrew, sojuszników z jednej strony, z drugiej strony. Potęgi! Ale czy to 
przyszła taka godzina, że my mamy doskoczyć, nie powiem. Szkopy mają jeszcze 
dosyć siły, żeby tu żywa noga z naszej Warszawy nie wyszła, żeby tu kamień na 
kamieniu nie został. I zdążą z tym, zanim Sowiety się ruszą. Machnęli szturmem 
taki kawał świata. Muszą wytchnąć. A żeby długo z takiem powstaniem w mieście 
wytrwać... Ciemny nie jestem, to i owo się wie... Broni mamy za mało. - Co ty, 
Stefek! - machnął ręką Ziental. - Albośmy jej już z tobą nie robili? Będziemy 
robić broń. - Rwać się do tego powstania, to się nie rwę - rzekł Wiśniaty 
rozlewając nową kolejkę. - Ale słyszałem, że Niemcy Warszawę zrównają z ziemią. 
Młodych wywiozą, starych wyrżną, a miasto spalą. Takie rzeczy się wie. - Idź ty! 
- zgromiła go żona. - Wybrał się ludzi straszyć. Skaranie boskie. I tak już 
człowiek nie wie, gdzie się podziać z tego zdenerwowania. Żyć się nie chce. - A 
co to zdenerwowanie pomoże? Kobieta! - mruknął wzgardliwie Wiśniaty. - Taką 
fabrykę jak nasza można w mgnieniu oka na fabrykę broni przerobić - dowodził 
Ziental. - Ale co... My fabryczni pierwsza rzecz fabrykęśmy powinni zdobyć i 
opanować. A ja mam przydział na Woli. Wiadomo, Wola, robociarskie miasto, swoją 
tradycję ma... Ale co będzie z fabryką? - O to, to. Sam widzisz. Piotruś. Nie ma 
tej spokojnej głowy, co myśli - powtórzył swoje Karbowski. - To ci los - odezwał 
się melancholijnie bladooki Heniek i popił wódki. - Jak pan jesteś w wojsku, to 
pan musisz rozkazów słuchać, panie Pioter - twierdził Wiśniaty. - Ja byłem w 
wojsku, to ja wiem. Jakby się każdy chciał mądrzyć, co ważniejsze, to moja 
Lodzia zaraz by taki rozkaz wydała... - Już - twoja Lodzia... Co się mnie 
czepiasz? A psik! - Wiśniatowa zamachnęła się ścierką na kotkę. - Kręć mi się 
pod nogami, jeszcze cię zdepnę! Odkroiła kawał kiełbasy, podała z kromką chleba 
Edziowi i krzyknęła: - Na, masz! Czego to sterczysz? Idź na podwórze! Kury trza 
spędzić, królom jeść podrzucić. A spojrzawszy na biesiadników dodała: - Przy 
chłopaku tam takie rzeczy bajdurzyć. - Zostaw go. On jest porządny chłopak. 
Wiem, co mówię - ujął się Wiśniaty. Edzio obejrzał wszystkich zdziwionym 
nieżyczliwym spojrzeniem i wyszedł. - Może ja jestem głupia - wtrąciła Paulina 
Mruk. - I ja tam nic nie wiem. Ale jeden mężczyzna mówił, że te, co tak prą do 
powstania, to jakieś mają być niedobre. I że to sowieciarze, i te jakieś tam Ak 
to są więcej za biednym narodem. - Dobrze powiedziałaś, Polcia, że nic nie 
wiesz, bo nic nie wiesz. Nic tym swoim niepiśmiennym mózgiem nie rozumiesz - 
zgromił ją Wiśniaty. - Sowieciarze i Ak to jak ogień i woda. - Tak_ak? - 
zdziwiła się Paulina i czoło jej drobno się pomarszczyło z obrazy i z wysiłku, 
żeby zrozumieć. - Te dziegciarze? - krzyczała tymczasem Wiśniatowa. - Co mi z 
tego, za kim oni są, kiedy oni sami nie mają łachów przyzwoitych nawet. Ja ich 
widziałam w dwudziestym roku. Tałatajstwo, skaranie boskie. Żyć się nie chce. - 
Uczył Marcin Marcina - zgorszył się z powściągliwą ironią Wiśniaty. - Obieście 
jak tabaka w rogu. Oni już dawno nie te, co byli w dwudziestym roku. Jak 
Apokalipty idą. Jak smoki ogniste prą na Hitlera. Z hukiem. A kto tałatajstwo to 
się jeszcze pokaże. - Jak się naród będzie oglądał, co się po kim pokaże, to się 
nic dla niego nie pokaże - zniecierpliwił się Zientel. - Po nas się ma pokazać! 
- Ja bym - dodał marząco - z naszymi chłopakami "Parowóz" w mig na warsztaty 
broni przerobił. Takie, o - ścisnął pięść, wyprężył zgiętą w łokciu rękę. - To 
ci dopiero los - powtórzył markotnie Heniek. - Rzecz byłaby nielicha - zgadzał 
się z Piotrem Karbowskim. - Ale na mój rozum, a ja mam głowę spokojną, nie 
denerwuję się... Więc na mój rozum, trzeba wiedzieć, co się po kim pokaże. I 
dobrze trzeba się temu przypatrywać. Bo władza to jest władza. Sprawa ponętna 
jak kobieta. Namiętność do niej bywa. Kto ją chce mieć, to ci będzie, dobry czy 
zły, cuda obiecywał, byleś pomagał. I naród musi rozeznać, co rzetelne, co 
lipne. A nawali teraz do Polski Bóg wie nie jakich zbawicieli i swoich i 
cudzych. - Prawda - przyznała Paulina. - Co ja się napatrzyłam przez moje życie 
tego mrowia, tych rozmaitych wojsk, co się do nas pchały. Ja nie wiem, czy ta 
Polska taka dobra, że tak wszyscy do niej? Czy taka zła? - To ci los - westchnął 
Heniek. - Ady cicho bądź z twoim losem! - krzyknęła na niego Wiśniatowa. - To ci 
los i to ci los. Język ci od wódki skołowaciał czy co? Wezmę wam tę butelkę i do 
śmiecia wyleję, bo już mi się żyć nie chce. - Hola! - prztrzymał butelkę 
Wiśniaty. - Daj no spokój, mama. Pilnuj lepiej swoich kotów i psów. Kobieta! - 
powtórzył z żartobliwą kpiną. - Co mama chce - odezwał się płaczliwie Heniek. - 
Ja też jestem zapisany do powstania, może mnie zabiją, a mama mi kieliszka wódki 
żałuje. Co mama sobie myśli? Wiara boi się. To straszne siły i piekielne bronie 
rozmaite. A my co? Tylko karabiny i granaty ręczne... Życia mi żal. - Ty jesteś 
zapisany do powstania? - wrzasnęła Wiśniatowa. - Ja ci dam powstanie! Żolka, 
uskrom się! Stary, wyrzuć ją, moją kiełbasę mi zeżarła. - Co ją mam wyrzucać? 
Czy to moja suka? A syn mój. Głosu na niego nie podnoś! - Mimo protestu Wiśniaty 
wypuścił Żolkę za drzwi. Tu "głos podniósł" na Heńka zaperzony Piotr Ziental. - 
Coś ty powiedział? Jak jesteś w robocie, to pójdziesz i ani dudu. Coś ty? 
Jeszcze bój się nie zaczął, a ty już gadasz jak zagówniany dezerter? Twój tata 
ma rację. Kto żołnierz, to dla niego rozkaz rzecz święta. A kto Polak, to i bez 
rozkazu wie, gdzie jego miejsce. Może i za łby się weźmiemy o to, jak ma w 
Polsce być, ale póki co, pierwsza rzecz okupanta wygnać. - No, Pioter - łagodził 
dobrotliwie Karbowski. - Nie trzeba się pieklić. Jak powstanie, to powstanie. 
Grunt nie denerwować się i spokojna głowa. - Pieklę się, bo ja dziś o szóstej 
rano maszerowałem na punkt, a ten szczeniak powiada "wiara boi się". Nie mów za 
drugich. Powstanie - dodał innym tonem - na dzisiaj było naznaczone. Odłożyli. 
Nie wiem, czy ten Bór, cholera, stchórzył, czy inna była przyczyna. Może ze 
sztabem sowieckim co radzą. Tam są też polskie wojska. Ale nie dziś, to jutro 
barykady tu będą z Borem czy tam bez Bora. Barykady to robociarska rzecz. A ja 
bym w naszej fabryce takie warsztaty na broń wyszykował... faj_ne! - Ziental 
ścisnął znów muskularną pięść i przypatrzył się jej. - Siłę w sobie czuję - 
zamruczał - robociarską, proletariacką siłę... Ale Wiśniaty obraził się za syna. 
- Siła siłą, a głowę pan ma widać na bimber słabą - powiedział gładząc swe 
uroczyste wąsy. - I Heniek nie taki znowu zły. Ani głupi. Potęga przeciwko nam 
jest wielka. - Nie kłóćta się, ludzie - rzekła dyplomatycznie Paulina. - Tu 
śmierć może za progiem, a wy sobie do łbów skaczeta. - Co ty, stary, gościowi 
będziesz bimber wymawiał? Sam nie pij - rozgniewała się jednocześnie Wiśniatowa. 
- Nie pij, nie pij - Ziental przeciągnął sobie ręką po twarzy. - Pani dozorcowa 
już za bardzo... Że tam człowiekowi parę kieliszków do gardła wskoczy, to 
wielkie co. Nie żadna przecie ochlaja. - Ja nie do pana mówię. Parę kieliszków! 
Pan myśli, że stary na was czekał? On już od rana pod to powstanie pije. Każda 
okazja mu dobra. Nie mam już zdrowia na te niedziele z tym piciem! "Muszę - 
powiada - okupacji bym nie wytrzymał". A jak ja wytrzymuję? A drudzy? - Lodzia 
nie kompromituj się przy gościach. Za swoje piję. Paulina zanosiła się od 
śmiechu błyskając garniturem sztucznych zębów. Całe życie upośledzona, lubiła 
patrzeć na wstyd bliźniego. - Lodzia, nie rób teatru. Nawet Polcia się z ciebie 
śmieje - strofował dalej Wiśniaty. - Pani Błażejowej zaraz się humor poprawi, 
jak sama z nami wypije - uśmiechał się dobrodusznie Karbowski. - No, panowie, 
bez nerwów, spokojna głowa. Panie Błażej, dajcie żonie kielicha... - Pan myśli, 
że nie wypiję? Wypiję. Ja nie lubię się kłócić. - Mama pije - zaśmiał się 
Heniek. - To ci los! - Nie ma tu żadnej kłótni - rzekł Wiśniaty gładząc obu 
rękoma sutego wąsa. - Sam pan Pioter przyświadczy. Człowiek ma gębę, to, ma się 
rozumieć, gada. Poważne czasy. Jest o czym. - Nie ma żadnej kłótni - potwierdził 
machinalnie Ziental. - I niewieleśmy ugadali - dodał, a jakieś ciężkie myśli 
sfałdowały mu czoło. Sięgnął po czapkę. - Na mnie już czas. A gdzie się masz 
stawić? - zwrócił się nagle do Heńka. - Nam nic nie powiedzieli. Mamy być w 
Straży czy coś. W Pożarnej. - No, to na zdrowie. - Na zdrowie. Popiliśmy 
niewąsko. No, to żebyśmy się jeszcze żywi zobaczyli. I żeby ta nasza Polska... 
Chrząknęli, zawstydzili się, połknęli wielkie słowa. Wypili resztę wódki i 
zaczęli się żegnać. - Idź no, stary, na działkę! Królom zieleniny trza 
przynieść. Heniek zniknął pierwszy, nie wiadomo gdzie. Karbowski ruszył w głąb 
podwórza. Wiśniaty wyszedł z Zientalem, a zostawszy sam stał chwilę przed bramą 
i patrzył na chodnik z lewej strony. To już prawie pięć lat patrzył na to 
miejsce, czy się nie zapada. Zdarzało się, że nocami trzeba było zdejmować 
chodnik i podsypywać ziemi. Zawsze się udało, ale co to kosztowało strachu, 
wysiłku, nerwów. Więcej niż potajemna hodowla świń, którą Wiśniaty prowadził w 
niedocieczonych zakamarkach kamienicy. Zaraz po oblężeniu, w trzydziestym 
dziewiątym, wojsko zakopało tu nocą broń. Cztery skrzynie. On jeden wie. Teraz 
może, tylko patrzeć, będzie ją trzeba wykopać. A niech strzelają, niech się 
biją, byle skończyło się to ciągłe myślenie o tym kawałku chodnika. Poszedł z 
wolna ku działkom. W stróżówce Paulina Mruk wzięła się z zawodową sprawnością do 
zmywania, gniewna zaś Wiśniatowa krzyczała dalej, aż jej się czarne oczy 
żarzyły: - A gdzie znowu tego Edka licho poniosło? Edek! No, Ede_ek! - wychyliła 
się oknem. - Słyszał to kto na świecie? Na organkach sobie wygrywa, darmozjad 
jeden! Edek! Leć za starym na działkę! Kotuchna moja, Burusia, jak to jej się 
ślepia błyszczą od tych skórek z kiełbasy! Żolka! - otworzyła drzwi, przez które 
drżąc na cienkich nóżkach wleciała sędziwa ratlerka Żolka. - Na tu, na, bierz i 
ty, żryj! Nie chcesz? Patrzcie ją, obraziła się, hrabina, że ją na dwór wygnali. 
Żolka, psia wiaro, chodź tu do pani, masz! Jakie to mądre stworzenie! Aby tylko 
tyle człowiek ma, że z tymi bydlakami pogada. - Ja nic nie mówię, ale jak twój 
stary ma nie pić, kiedy ty za psem i kotem świata nie widzisz? - zganiała 
ostrożnie Paulina. - Chłopa na dwór wygnałaś, to nic, a nad psem to: Żolka, 
oj_oj_oj. Czyś to ty jaka pani, że ci psy milsze od ludzi? - Jakich znowu ludzi? 
Kogo ja gdzie wygnałam? Od rana do nocy tylko rób, ani nawet w niedzielę się nie 
ubiorę, nie odpocznę, a tobie jeszcze wadzi, że się z psem pobawię. To całe moje 
kino. Z ludźmi to się człowiek tylko namęczy. - A ja już nie mogę patrzeć na to 
twoje psiarstwo. Och, och, Żolusia, och, och, Burusia! - rozezłościła się 
Paulina. - Co masz z tem za odpoczynek? Matka, co ma pięcioro dzieci, tyle po 
nich nie wyniesie, co ty gówna po tych psach i kotach musisz wysprzątać. - 
Możesz się nie patrzeć, jak ci się nie podoba. To po zostałaś, żeby mi 
dogadywać? Po jakiego diabła wzięłaś się do tych brudów? Ja sama pozmywam. Ja 
zawsze sama muszę za wszystkich robić. W Paulinę, jakby kto ogniem rzucił. 
Porywczo wytarła ręce w szmatę i rozkrzyczała się z pasją: - Ady idę już, idę, 
już moja noga więcej u ciebie nie postanie! Jak pójdę, to tak pójdę, że mnie już 
nikt na oczy nie zobaczy. Ciągle się tylko, człowieku, bój, ciągle się bój, że 
komu nie dogodzisz! Boże, czy dla mnie już nigdy nic dobrego w życiu nie będzie? 
O, żeby już raz się ze mną koniec zrobił, niech będzie to powstanie, niech mnie 
co zabije, niech mnie samochód przejedzie! O la Boga, o la Boga! - Pola, 
zwariowałaś? Gdzie lecisz? Poczekaj! Nie odchodź, co cię ugryzło? Pola! Nie bądź 
taka nerwowa! Skaranie boskie, żyć się nie chce! Paulina Mruk wyszła już za 
bramę, pochłonął ją gorący, wietrzny i chmurny zmierzch. Wiśniatowa wróciła do 
stróżówki i wzięła się do porzuconego zmywania. Kotka ocierała się o jej nogi. 
Żolka przysiadała i przebierała w powietrzu przednimi łapkami, czegoś się 
domagając. - Żeby choć ten Heniek posiedział. Wiecznie sama i sama - powiedziała 
markotnie Wiśniatowa. - Będzie powstanie - rzekła po chwili do swoich zwierząt. 
- Będzie powstanie. Przez to wszyscy tacy zdenerwowani. Żolka... Burusia... wy 
nic nie wiecie... A tu bój będzie okropny... I co z biednym narodem?... IV W 
poniedziałek Ewa Radgoska i Józef Tomyski dostali przez gońca wezwanie, żeby 
przyjechać do Hurtowni Spółdzielczej po deputat. Dyrektor Deresz zawiadamiał ich 
bilecikiem, że "wobec wyjątkowych okoliczności" wszyscy pracownicy i 
"podopieczni" Hurtowni otrzymają trzymiesięczną pensję i specjalny deputat 
żywnościowy. Tomyski przez tegoż gońca dał znać Ewie, że po nią wstąpi. Ale 
kiedy potem otworzyła mu drzwi, zmienił zdanie i zaproponował: - Daj mi tylko 
upoważnienie, a ja ci wszystko przywiozę. Lepiej dzisiaj być w domu. Może ktoś 
przyjść... - dodał niepewnie. Ewa na to, że i tak będzie musiała wyjść do Joasi. 
Mówili chwilę o Joasi i żartowali trochę, że takie z nich były "lilie polne", co 
nie myślą o jutrze, i oto jowialna opatrzność w postaci Deresza zaopatruje ich w 
żywność. Było tego dużo, jak stwierdził Tomyski, przybywszy do Hurtowni. Po pięć 
kilo kasz, mąki, cukru, makaronu i tłuszczu. Pracownicy odbierali deputaty już 
od soboty. Dla ludzi z zewnątrz wszystko było przygotowane, zapakowane, i 
złożone w sali przylegającej do gabinetu Deresza. Więcej niż deputat, ucieszyła 
Tomyskiego sprawność organizacji. Lubił dobrą robotę. Deresz przywitał go 
cokolwiek podniecony, ale spokojny i jak zawsze wesoły. - Co to, nie macie, już 
treuh~anderów, że tak możecie wszystkim dysponować? - spytał Tomyski. - Ja 
myślę! Zwiali już od trzech dni. A my od razu - tempo! Deputaty to drobiazg. 
Sama Hurtownia jest przygotowana do wyżywienia dwustu ludzi co najmniej przez 
dwa tygodnie. A jeśli nie odetną nas od składów na Czerniakowie i na Woli, damy 
nie byle jaką radę aprowizaji w całej dzielnicy. Tomyski nie chciał przeciążać 
rikszy, musiał więc obrócić dwa razy. Kiedy jechali do Ewy, rikszarz, młody 
jasnowłosy chłopak bez czapki, opalony i wesołego spojrzenia, obejrzał się i 
powiedział: - Polna? Mój pluton ma tam posterunek. Tam jutro będą barykady koło 
tej szkoły, co się nazywa Rontalera. Jutro zacznie się dansing. - Dlaczego pan 
mi to mówi? - spytał Tomyski. - Skąd pan wie, kto ja jestem? Niemcy są jeszcze w 
mieście. - Ej_j_j, panie - zaśmiał się chłopak. - Przez te lata nauczyłem ja się 
człowieka tak, że zawsze wiem, kogo wiozę. Jeszczem się ani razu nie omylił. Pod 
wpływem rozmowy z Dereszem i słów rikszarza Tomyski przestał się nagle męczyć. 
Odzyskał spokój, więcej, nabrał pewności, że wszystko toczy się tak, jak 
powinno. Ludzie z trzeźwą praktyczną głową przygotowują zaopatrzenie w żywność. 
Prości ludzie chcą walczyć z najeźdźcą. Tamci wielcy politycy i wodzowie, 
kombinatorzy od władzy, wydali mu się szczególnie nędznym gatunkiem ludzkim. 
Zatruwają tylko źródła życia. Wiśniatowa ma rację - przypomniał sobie jej zwykłe 
wykrzykiwania. - Denerwują tylko ludzi. Stwarzają tylko położenie bez wyjścia. 
Ewa nie zdążyła jeszcze rozpakować przywiezionego deputatu (Józef zapytał tylko: 
"Nie wychodziłaś? Pani Stasi czasem nie było?" i zaraz się ulotnił, bo riksza 
czekała na drugi kurs), kiedy brzęknął leciutki dzwonek. Przyszedł major Alojzy 
Stawiski, ten sam, który kilka dni temu stoczył u Ewy z Józefem Tomyskim spór o 
powstanie. Jeżeli można nazwać sporem gorączkową mowę Tomyskiego, przerywaną 
krótkimi, upartym tonem i bezbarwnym głosem wypowiadanymi półsłówkami. Ewa nie 
znała nikogo bardziej małomównego niż major Stawiski. Teraz też po przywitaniu 
się milczał długo, zanim przemówił. - Chciałem przeprosić, że rozporządziłem się 
pani mieszkaniem bez porozumienia. Musiałem, niech mi pani wierzy... Czas taki 
jest gorący, że wszystkie mieszkania, które mamy w ewidencji, są na dzisiaj 
zajęte. Więc mam tu mieć odprawę absolwentów podchorążówki; wchodzą w skład 
podlegającej mi jednostki wojskowej. Przepraszam, bo to takie retoryczne 
pytanie, ale - czy nic nie stoi na przeszkodzie? Zamiast odpowiedzi zapytała: - 
Czy rzeczywiście jutro zaczynacie? Z ulgą, jakiej doznajemy wobec kładących kres 
wahaniom prostych decyzji, usłyszała: - Zaczynamy. - I wierzy pan, że powstanie 
się uda? Stawiski nic na to nie odpowiedział. Długą chwilę siedzieli naprzeciw 
siebie milcząc, ale ze Stawiskim najczęściej się milczało, więc nie było w tym 
nic osobliwego. Tak sobie tłumaczyła, wpatrzona w nieruchomą twarz oficera, 
szukając w jej wyrazie, niby deski ratunku przed zwątpieniem, owego słowa 
"wierzę", którego nie wypowiedział. Ewa znała Stawiskiego dawno - jeszcze z 
czasów pierwszej wojny światowej - ale znała go mało, choć były powody, dla 
których uważała go za przyjaciela. Zjawiał się zawsze w chwilach kłopotliwych, w 
ciężkich dniach próby i zmartwienia. Milcząc pomagał się uporać z 
przeciwnościami życia. Nie znał wzruszeń i uciech przyjaźni, znał tylko i 
wypełniał jej obowiązki. Możliwe, że to właśnie sprawiało mu przyjemność. Był 
kawalerem i nikt ze znajomych nie słyszał nigdy o żadnym jego romansie. Nazywano 
go zawsze majorem, choć z czynnej służby w wojsku odszedł już dawno, wtedy kiedy 
jego dawni towarzysze broni objęli władzę w Polsce. Nie wybaczył im 
zaprzepaszczenia sprawy reform społecznych. W cywilu został urzędnikiem 
Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej, znajdując w nim, jak twierdził, resztkę 
pogrzebanych ideałów młodości. Ewa, odstawszy po śmierci męża od dawnych 
znajomości, mało go w tych latach widywała. Zmobilizowany w 39 i ranny 
dwukrotnie w czasie kampanii wrześniowej, pozostał w kraju. W charakterze 
"czynnika wojskowego" pojawiał się niekiedy u Ewy dla rozmów z Tomyskim i paru 
innymi z "niezależnych", grupujących się około pisma "Polska Przyszłość", z 
którymi się teraz właśnie poróżnił. Ewa zgadzała się raczej z Józkiem i jego 
przyjaciółmi, gdy twierdzili, że wybuch powstania w tej chwili i w danych 
okolicznościach jest nieopatrznym szaleństwem i stanie się pretekstem do 
szpetnych rozgrywek politycznych. Ale wolałaby zgadzać się ze Stawiskim. I 
wyrzucała sobie, że mimo to uważa go za człowieka ograniczonego umysłu i że się 
w jego towarzystwie nudzi. Wiedziała, że ten małomówny oficer jest człowiekiem 
czystych rąk, uczciwych pobudek i zupełnej bezinteresowności osobistej, ale 
nawet jego zewnętrzny wygląd nie mógł niczym zapalić wyobraźni. Szczupły, 
bezbarwny, wyglądał bardzo młodo, ale to też nie miało znaczenia i uderzało 
jedynie tych, co wiedzieli, że ma około pięćdziesiątki. Jednak tym razem 
zastanowiło Ewę spojrzenie jego szarożółtawych oczu. Było mocne, surowe i 
przejmująco smutne. "Żyć z tym człowiekiem - pomyślała - byłoby nudno, ale z 
takim właśnie idzie się śmiało na wojnę". - Czy pan chce, żebym wyszła z domu? - 
zapytała, przerywając wreszcie milczenie. - Ale, co znowu? To my wychodzimy z 
podziemia. Proszę tylko wybaczyć, że nie zdążyłem wcześniej się porozumieć - 
szarą twarz majora ozdobiło coś na kształt przymilnego uśmiechu. - Gniewać bym 
się miała! Majorze, co pan wygaduje! Wie pan, zrobię herbaty. Ci podchorążowie 
nie są chyba takimi pomnikami, żeby po tej odprawie nie mogli się napić herbaty? 
- Jak pani uważa... Przygotowując herbatę Ewa liczyła dzwonki, ale wnet jej się 
pomyliło. Zdaje się, że będzie coś koło dziesięciu osób. Z tacą pełną szklanek 
herbaty weszła po cichu do swej sypialni. Przez na pół otwarte drzwi drugiego 
pokoju zobaczyła majora, jak stał wyprostowany i coś mówił niegłośno, ale 
dobitnie. Podchorążowie stali czy siedzieli w głębi pokoju tak cicho, że nie 
widząc ich miała wrażenie, jakby nikogo tam nie było. Zapatrzyła się w majora z 
otwartymi ustami. Nigdy go jeszcze takim nie widziała. Na twarzy miał wypieki, 
między płowymi brwiami pionową zmarszczkę, oczy mu świeciły czymś w rodzaju 
groźnej ekstazy. Nie był już "całkiem bez blasku", jak zwykła była mawiać o 
podobnych mu ludziach. Usłyszała słowa: - Jak za czasów szwedzkiego potopu, jak 
za czasów powstania Kościuszki stoimy, niestety, nie wobec jednego, ale wobec 
dwu odwiecznych wrogów Polski, z których jeden, także i wtedy, występował w roli 
sprzymierzeńca... Przeraziła się. Czując, że jej drżą ręce, postawiła tacę na 
toalecie. Przez chwilę nie rozumiała dalszych słów. Przysiadła na tapczanie, a 
pokonawszy lekki zawrót głowy, usłyszała: - ... niemniej, Rosja Sowiecka walczy 
z naszym także śmiertelnym wrogiem, z naszym dzisiejszym okupantem. Zachodni 
alianci wyrzekli się oswobodzenia Europy środkowej. My sami bez pomocy 
sojuszników nie jesteśmy w stanie okupanta pokonać. W tych warunkach musimy z 
zimną męską trzeźwością uznać walkę Rosji Sowieckiej z hitleryzmem za walkę 
sprzymierzeńczą. Jesteśmy obowiązani Rosję Sowiecką w miarę naszych sił w walce 
tej wspomóc i gdy Armia Czerwona tu wkroczy, stanąć u jej boku. Powinność tę 
wykonamy i nie my będziemy tymi, co pierwsi ten sojusz złamią. Ale musimy też 
zdawać sobie sprawę, że zaczynając otwartą rozprawę z Niemcami hitlerowskimi, 
walczymy jednocześnie o Polskę rzeczywiście wolną i niepodległą. Tylko taka 
Polska może się stać godnym współtwórcą międzynarodowej federacji europejskiej, 
a być może - światowej. Przyjmujemy sojusz rosyjski, ale nigdy, żywi, nie 
pogodzimy się z tym, aby Rosja Sowiecka miała nad nami zapanować i dyktować nam 
sposoby, jakimi nasza ojczyzna ma się wewnętrznie urządzać. Rosja idzie ku nam z 
hasłami wyzwolenia narodowego i niełatwo będzie nam rozpoznać prawdziwy 
charakter tego jej wyzwolenia. Rosja idzie ku nam w glorii oswobodzicielki mas 
pracujących z wszelkiej krzywdy społecznej. Musicie mieć przebiegłość węża, siłę 
i męstwo lwa, czystość gołębia, żeby sprostać tak trudnej godzinie historii. 
Jesteście bardzo młodzi, może nie wszystko, z tego, co mówię, rozumiecie, bo nie 
znacie jeszcze nikczemności intryg politycznych. Zapamiętajcie dwie rzeczy. Po 
pierwsze: jesteśmy za sprawiedliwością społeczną i za wielkimi reformami 
społecznymi, których zaniechano w okresie niepodległości. Skorzystamy chętnie z 
doświadczeń sowieckich, ale ustrój nasz chcemy budować według logiki naszych 
dziejów i bez nacisku obcych czynników. Po drugie: w walce o tę niezależność 
będziemy osamotnieni. Zachód, różni panowie Churchille i Roosevelty już nas 
ofiarowali Rosji. Nie spodziewajcie się, że Zachód stanie za nami. Zachód stanie 
za Rosją, bo Zachodowi nie chce się walczyć i umierać, tam chcą, żeby za nich 
walczyła i umierała niewątpliwie bohaterska armia Sowietów. Czy chcę was zarazić 
pesymizmem? Nie, chłopcy! Tylko męstwem i cierpliwością. Będziemy walczyć, 
wierząc, że póki walczymy, istnieje w nas Polska niepodległa. Trud naszej myśli, 
ofiara naszego życia nie pójdą na marne... Ewa nie słuchała dalej. Wstała, 
zamknęła drzwi, siadła znowu i częstym u niej ruchem gniewnej rozpaczy 
zmierzwiła sobie bujne włosy, a potem zakryła rękoma twarz. - Oszalał... - 
szepnęła. Niebawem obiło jej się o uszy twarde: "Baczność!", szurgot nóg i 
jakieś rozkazy wojskowe, monotonne przerzucanie się warknięciami słów, 
brzmiącymi już niby salwy. Była tak wstrząśnięta, że zaledwie zdawała sobie 
sprawę, w jaki sposób po skończonej odprawie znalazła się między swoimi gośćmi, 
częstując ich przestygłą już herbatą. Przywitali się z nią dwaj znajomi: Ryś 
Jarzębiński i Jędrek Fabisz. Wiedząc, że przyjaźnią się z Karusiem Latoskim, 
zapytała, czy on i jego rodzina wrócili już z letniska. - Nie, nie wrócili - 
odpowiedział Ryś. - Ale mają dziś wrócić. Dostałem kartkę od Karusia. - To Karuś 
nie był w podchorążówce? - Skądże, on ma dopiero szesnaście lat. Ale on był już 
w lesie... - A wy jesteście starsi? - Naturalnie - wyjaśnił Jędrek Fabisz. - Ja 
zacząłem dziewiętnasty, a Rysiek ma siedemnaście. - To co innego - uśmiechnęła 
się. Chłopcy byli niezręczni, onieśmieleni, ale w jakiś sposób dość pewni 
siebie. Zostawszy sama ze Stawiskim Ewa rzekła: - Słyszałam niechcący trochę z 
tego, co pan mówił. Byłam oszołomiona, że pan potrafi tak długo mówić. I z takim 
żarem. Znam pana jako mruka. Tylko... Jezus, Maria... takie trudne rzeczy... 
takim dzieciom... - To nie są dzieci. To są żołnierze armii powstańczej. - Tak, 
ale... panie majorze... Czy możliwe jest walczyć przeciwko wszystkim 
jednocześnie? Przy dzisiejszej technice wojny? Czy... czy... Doprawdy, głowa od 
tego pęka... - Nie mówiłem, co jest możliwe - odparł Stawiski trochę 
schrypniętym głosem. - Prócz tego, co jest możliwe, jest jeszcze to, co jest 
konieczne. Po wyjściu majora Ewa siedziała jakiś czas w przygnębiającym 
poczuciu, że nie lubi historii powszechnej. Rzekła półgłosem: - Czy rzeczywiście 
konieczne jest to, co niemożliwe? - a kiedy domawiała tych słów, ktoś zadzwonił. 
"Może Stasia Norkowska" - pomyślała Ewa w drodze do przedpokoju. Szukając w 
mieszkaniu Ewy możności patrzenia na Tomyskiego, Norkowska odkryła niechcący 
samą Ewę. Zaprzyjaźniły się z pasją właściwą uczuciom powstałym w niezwykłych i 
wszystkiemu zagrażających okolicznościach. Ewa chętnie by teraz ujrzała Stasię. 
Ta zamaszysta osoba umiała pysznym dowcipem rozładować najbardziej napięte 
sytuacje, a jej sformułowania były celne jak śmiercionośny sztylet albo 
uzdrawiający skalpel operacyjny. Ale w otwartych drzwiach stał zupełnie ktoś 
inny. Stała Naścia Golikowa. - Naścia! - Ewa zapomniała o Stasi i ucieszyła się 
bardziej, niż gdyby zobaczyła kochanka. - Skąd się Naścia wzięła! O, moja droga, 
spadasz jak z nieba, taka już byłam sama w domu, teraz dopiero widzę, jaka ja 
byłam sama! Ale, na Boga! W takiej chwili! Kto wie, czy Naścia będzie mogła 
wrócić do domu! Tu lada chwila... lada chwila... - No! - zaśmiała się raźno 
Anastazja. - A ja i nie mam po co wracać. Chyba że mnie pani nie potrzebuje albo 
mi nierada. A może pani ma już kogo? Ewa przypomina sobie nagle, że po 
wyprowadzeniu się Bronki z domu pisała była o tym do Naści, zapytując, czy nie 
zna kogoś, kto by potrzebował pomocy, a w zamian zajął się gospodarstwem. 
Anastazja nic na to nie odpowiedziała. Może w istocie nie umie pisać? - przyszło 
wówczas do głowy Ewie, a potem rzecz została zapomniana, tym bardziej, że i 
projekt sprowadzenia Michasia wciąż się odwlekał, więc takie tam i gospodarstwo. 
Aż oto Naścia zjawia się we własnej osobie i, jak widać, ofiarowuje samą siebie. 
- Taka jestem rada, że nie wiem... - woła Ewa i ściska Naścię, i czuje, że w tej 
chwili jest ona dla niej kimś najrodzeńszym, najbliższym. - I nie, nie mam 
nikogo. Ale co się stało, że Naścia nie ma po co wracać? To już Naścia nie jest 
u tej pani z Miłosnej? - Nie ma już tej pani profesorowej, tej pani Pawęciny. 
Zmarło jej się, niebodze! - Naścia otarła prędko łzę, ale na skutek drobnych 
zmarszczek biegnących ukosem od górnej wargi ku fałdom policzków jej usta mają 
taki wyraz, jakby się z całych sił powstrzymywały od śmiechu. - Ze zmartwienia 
po panu i po córce skończyła życie. - A to dopiero! Ileż to rodzin tak się 
wyniszczyło. Boże jedyny! Tyle miłości, starań, zachodów i ani śladu z gniazda 
ludzkiego nie zostaje. - ... staje - powtórzyła Naścia, gdyż miała zwyczaj 
powtarzać ostatnie sylaby przebrzmiałych tylko co zdań swoich i cudzych. - Ja 
miałam do pani pisać, jak pani ten list przysłała, tylko że długo nie 
wiedziałam, na co się obróci. Pani profesorowa chorowała i chorowała, aż się 
pokazał rak. Rak często bywa ze zmartwienia albo z przelękliska. A potem to już 
poszło piorunem. Taki jakiś rak, co się wdał we wszystkie wnętrzności. Okropnie 
się męczyła, proszę pani. Tak. I później to już dzień i noc musiałam przy niej 
siedzieć. Aż dopiero jak już była na skonaniu, to przyjechała jedna jakaś tam 
krewna. Babsko takie jak piec i ledwo nieboszczkę pochowali, no, mówię pani, 
ledwiuteńko ją pochowali, zaraz cały ten dom i wszystko zacharapczyła... czyła. 
Ewie na słowo Pawęcina przypomniała się Joasia z pękiem góździków - zamajaczył 
przelotnie styczniowy wieczór sprzed pół roku i inny zimowy wieczór... droga 
sankami... "czy nie zmarzłaś, Joasiu?" Naścia mówiła tymczasem: - Więc sobie 
pomyślałam, że przyjadę do pani, pomogę w domu, a potem, jakby mnie pani nie 
potrzebowała, to się za czym rozejrzę. - Ale, Naściu złota, kto tu się gdzie za 
czym będzie rozglądał? To Naści rzeczy? Zostawmy to na razie tutaj... Co do 
mnie, Naścia mnie zna, że mówię szczerze... byłabym najszczęśliwsza, jakbyśmy 
były razem, ale czy ja mogę Naścię namawiać? Kto wie, czy nie lepiej, żeby 
Naścia, póki czas, wyjechała gdzie na wieś do rodziny. Tu będzie ciężko... I Ewa 
opowiedziała Golikowej o szykującym się powstaniu o dzisiejszej odprawie 
podchorążych; podzieliła się z nią nawet swoimi zgryzotami politycznymi. Lecz 
Anastazja na to wszystko zacisnęła tylko nieco usta, przez co twarz jej nabrała 
jeszcze bardziej wyrazu powstrzymującej się gwałtownie od śmiechu, i rzekła: - 
Ja wiem. Wiem. A po chwili dodała: - Ja już o tym słyszałam. No to co? Damy 
sobie radę. Nie mówiły więcej o tym. Ewa zawiadomiła Naścię o deputacie i że 
chciałaby część tego zanieść do Joasi. Naścia z uznaniem rozpatrywała 
przywiezione produkty. - Teraz - rzekła - widzę, że pani jest mądra. - Dopiero 
teraz? - Ewa roześmiała się. - Gdzie tam ja. To Hurtownia Spółdzielcza tak o nas 
pamiętała. Ja dbałam tylko o to, żeby mieć trochę kawy na czarną. I mam. Mam 
jeszcze sardynki i pomidory. Nad wieczorem wróciły od Joasi, która leżała w 
łóżku z małą temperaturą, ale była wesoła i doktor Jentys upewnił Ewę, że nic 
poważnego się nie zapowiada. Kupiły po drodze jaj, zrobiły kolację. Ewa chciała 
pozmywać, utrzymując, że Naścia jest przynajmniej tego dnia gościem. Lecz Naścia 
przypasując ścierkę rzekła tonem nie znoszącym sprzeciwu: - A to znów co nowego? 
Jak już jestem, to dom na mojej głowie. Niech pani lepiej idzie spać, bo pani 
się już dzisiaj dosyć naprzejmowała. Ja się w pół godziny z wszystkim uwinę i 
też się wcześnie położę. Trzeba się wyspać. Tak. Ewa wzięła proszek od bólu 
głowy, ale długo jeszcze majaczyli przed jej oczyma chłopcy pijący duszkiem 
wystygłą herbatę, świecące oczy majora i poszczególne słowa z jego mowy, 
skaczące w postaci różnokolorowych napisów po jakichś szarych murach, z których 
ściekała krew. V Kiedy Ewa i Golikowa szły do Joasi, Tadeusz Drzewski znajdował 
się na informacyjnym zebraniu aktywistów partii komunistycznej. Zebranie było 
nieliczne i mieściło się wygodnie w małym pokoju ślusarza Dymka. Siedziano na 
różnego rodzaju krzesłach i stołkach, a towarzysz wygłaszający wstępne 
przemówienie siedział również naprzeciw słuchaczy, przy niedużym stole 
pomalowanym brązową farbą, mocno już powycieraną. Był to bardzo chudy człowiek, 
na którym ubranie wisiało w luźnych fałdach, a w takich samych luźnych długich 
fałdach wisiała skóra na jego wąskiej twarzy. Głowę miał łysą, oczy czarne, 
twarde i błyszczące jak nowe guziki, usta nieoczekiwanie mięsiste, miękkie i 
duże. Było w tej twarzy coś z patetycznego aktora, coś z upartego myśliciela. - 
Klika wysługująca się kapitalistom i obszarnikom - mówił człowiek zza stołu - 
która już tyle razy zaprzepaściła los tego kraju, klika dotąd tylko markująca 
walkę z hitleryzmem, wszczyna oto w stolicy przedwczesne powstanie. Wszczyna je 
kierowana nienawiścią do Związku Radzieckiego, zbrodniczą ambicją, by zagarnąć 
władzę na rzecz klas pasożytniczyych i wyzyskujących masy pracujące narodu, 
zanim bohaterska Czerwona Armia zdąży zmieść ją z powierzchni ziemi. Niestety, 
nie możemy się w tej chwili skutecznie przeciwstawić temu niepoczytalnemu 
przedsięwzięciu, które z góry skazane jest na klęskę z tych samych powodów, z 
jakich klęską i pogromem stał się pamiętny wrzesień mimo dzielności mas 
żołnierskich. Za pomocą frazesów hurra_patriotyzmu klika ta zdołała opanować 
znaczną część rwącej się do walki o wolność młodzieży nieletniej, a nawet część 
mas pracujących. Towarzysze, za kilkanaście godzin sławetny Bór rozpęta nad 
stolicą Polski bój, który będzie kosztował życie dziesiątki tysięcy ludzi, 
wylewających krew ofiarnie a nadaremnie. W tej sytuacji oddziały Armii Ludowej 
znajdujące się w Warszawie, a nie uchylające się nigdy od starcia z 
faszystowskim okupantem, spełnią swoje zadania bojowe zgodnie z wskazaniami 
swego Sztabu, działającego w ścisłej łączności z dowództwem wyzwolicielskiej 
Armii Radzieckiej i Pierwszej Dywizji imienia Kościuszki, która stanowi kadrę 
ludowego wojska polskiego. Nam zaś, ludziom partii, pozostaje czujność, 
cierpliwość, oddziaływanie wszystkimi dostępnymi sposobami, a zwłaszcza poprzez 
czynniki zgrupowane wokół Krajowej Rady Narodowej, na społeczeństwo, w którym 
nieuchronna klęska rachub kliki londyńskiej posieje niewątpliwie zbawczy 
ferment. Pozostaje nam trudne i szczytne zadanie torowania drogi rewolucji 
socjalnej, której brak skazywał na porażki wszystkie dawniejsze walki o 
niepodległość. Nie będziemy w tych wysiłkach osamotnieni. Dąży ku nam jedyna 
nasza legalna władza, Komitet Wyzwolenia Narodowego. Dąży ku nam wielki 
sojusznik wszystkich ujarzmionych, potężna niezwyciężona Czerwona Armia. Zaczęły 
się długie debaty taktyczne, ideologiczne. Ale było jeszcze jasno, kiedy 
Drzewski wyszedł z zebrania. Był spokojny, a nawet pierwszy raz od pięciu lat - 
wesoły. Właściwie cieszył się z powstania. Otwarta walka, po tyle czasu 
trwającym życiu szczutego zwierzęcia, to przyjemne, ktokolwiek ją wszczyna. Ale 
w głębi musującej radości tkwiła drzazga. "Józef Tomyski. Jedyny człowiek w 
naszej dziesiejszej literaturze, któremu coś zawdzięczam. Rzadkie mistrzostwo 
pisarskie - myślał chaotycznie Tadzio Drzewski. - Tu w tym kraju nikt się 
właściwie na nim nie poznał. I skąd on to bierze? Nie ma nawet studiów 
polonistycznych. Po prostu olbrzymia wiedza zbierana krok po kroku przez całe 
życie i jakoś mimo woli. On sam nie wie, kim jest. I nie jest z nami. Hm... 
oddziaływanie... oddziaływanie... - przypomniał sobie słowa z mowy na zebraniu. 
- Ten Tomyski... Żadnych sądów ogólnych, co by uderzały czymś bodaj oryginalnym. 
A takie nieomylne czucie praktycznych zagadnień pisarskich... A gdybym się 
jeszcze raz pokusił... Pojadę". Skręcił z obranej drogi i wszedł do tramwaju, w 
dalszym ciągu lekki, swobodny i bezpieczny, tak bezpieczny, jakby odległa 
jeszcze Czerwona Armia z daleka paraliżowała wszystko, co mogło mu zagrażać. 
Wysiadł na placu Zbawiciela i poszedł ku Mokotowskiej. Tomyskiego nie było w 
mieszkaniu. Zeszedł na dół z zepsutą karbidówką do Karbowskiego. Drzewski został 
o tym powiadomiony przez panią Ludmiłę, która mu otworzyła drzwi. Przywitała go 
bardzo łaskawie i serdecznie, ale Drzewski, chociaż słabo zauważał ludzi, o ile 
ktoś nie interesował go politycznie lub erotycznie, zaskoczony był zmianą, jaka 
zaszła w pani Tomyskiej od czasu, gdy się ostatni raz widzieli. Nie była to już 
twarz kobiety starej, lecz jeszcze pięknej, jeszcze tchnącej tajemniczym przez 
swoje trwanie powabem. Była to wycieńczona, przezroczysta twarz osoby, jakby nie 
całkiem z tego świata. Tylko głos się nie zmienił, wibrował jeszcze życiem. - 
Ten Karbowski jest elektromonterem, ale to taki zdolny człowiek, że umie 
wszystko zrobić - mówiła. - Mąż się widać u niego zasiedział, bo lubi z nim 
pogadać. Gdy domawiała tych słów, nadszedł Tomyski. Był trochę zdziwiony 
serdecznością, z jaką jego żona cieszyła się Drzewskiemu. Wiedział, że w rzadko, 
jak na nią, dobitny sposób nie podzielała jego poglądów. Niebawem zostali sami, 
pani Ludmiła zazwyczaj zostawiała go samego z ludźmi, których uważała za jego 
raczej niż wspólnych znajomych i przyjaciół. Drzewski zapytał: - Jak zdrowie 
twojej pani? Czy była chora? - Nie, dlaczego? Jest może trochę mizerna, w tych 
czasach to chyba nic dziwnego. - Tak, zdawało mi się, że trochę mizerna, ale 
dawno już was nie widziałem. I ty wyglądasz nietęgo. - No, tak... Zaczęli mówić 
o sytuacji. Drzewski pytał Tomyskiego, co myśli o tym wszystkim. Ale nie czekał 
na odpowiedź. Zaczął niecierpliwie wykładać o niewybaczalnych błędach 
politycznych, które znowu chcemy powtórzyć, o tym, że Polska niczego się z 
historii nie nauczyła i wszystko zapomniała. Niebawem zjechał na Rosję i 
komunizm. - To jest prawda epoki. Więcej, prawda nowej ery ludzkości. Nadchodzi 
era komunizmu, tak jak była era chrześcijańska. Gdyby chrystianizm, powiedzmy, 
katolicyzm, bo tylko katolicyzm można serio traktować jako system, gdyby 
katolicyzm miał w sobie jeszcze cień życia, to w czasie najazdu hitlerowskiego 
papież nie naznaczyłby niemieckich biskupów na terenach okupowanych przez 
Hitlera. To papieżem byłby nie Włoch, tylko przedstawiciel któregoś z 
najechanych narodów. A jeśli nie katolicyzm, to co? Liberalizm był wspaniały, 
ale wygrał już wszystkie swoje karty. Czy ty tego wszystkiego nie widzisz? Nie 
jesteś ani nacjonalistą, ani burżuazyjnym liberałem. Cała twoja twórczość, czy 
chcesz, czy nie chcesz, służy w sposób naturalny nam. Czemu nie idziesz z nami? 
To będzie droga gigantycznych osiągnięć za cenę gigantycznych wyrzeczeń. Za cenę 
wielkich, być może, błędów, zbrodniczych, jeśli chcesz, potknięć. Rzecz w tym, 
że czy potykamy się idąc we właściwym kierunku, czy idąc na ślepy mur... Któż 
powienien tak jak ty wiedzieć, że, do licha, trzebaż być człowiekiem swojej 
epoki. Tomyski słuchał uważnie, kilka razy przytakiwał skinieniem głowy, a kiedy 
Drzewski się wygadał, przymknął oczy i odpowiedział cokolwiek sennie: - Tak. 
Moja twórczość jest w naturalny sposób socjalistyczna. Tak jak i moja, no... 
moralność osobista. Ale to właśnie nie jest tolerowane przez żaden ortodoksyjny 
system. Może jestem rozdarty wewnętrznie. Rozdarcie wewnętrzne to też cecha 
epoki. I jej wina. Przypomina się skądś taki cytat: "należy być człowiekiem 
swojej epoki, ale nie jej faworytem". - Świetny cytat - przyznał Drzewski. - 
Otóż nie pretenduję do roli faworyta epoki. Porozmawiali jeszcze o tym i owym i 
rozstali się. Pani Ludmiła już do nich więcej nie wyszła i Tomyskiego nurtował 
mętny o nią niepokój przez cały czas rozmowy. Kiedy do niej wszedł, siedziała na 
tapczanie zamyślona i jakby nasłuchująca. Tomyski przeraził się znękanym i 
nieswoim wyrazem jej twarzy. - Czy tobie coś jest? - zapytał w nieśmiałej 
nadziei, że usłyszy zwykłe: "Doskonale się czuję". Ale ona odpowiedziała: - 
Zdaje się, że od jakiegoś czasu coś ze mną nie bardzo dobrze... Ale to pewno 
głupstwo. Jakieś nieznaczne bóle w pasie i okrutnie boli mnie głowa. Teraz już 
przeszło... - Ty bardzo schudłaś - powiedział zdumiony, że dotąd tego nie 
spostrzegł. "To jak się ciągle kogoś widzi, nie zauważa się zmian" - pomyślał. A 
głośno rzekł: - Słuchaj, kochana, to na pewno nic wielkiego, ale w takim czasie 
nie można zwlekać ani odkładać. Musi cię ktoś zbadać. Potem może być trudno o 
lekarza. Barycz mieszka tak blisko, że zdążę do niego skoczyć. On ma nocną 
przepustkę, to przyjdzie jeszcze dzisiaj. Zresztą nikt sobie już nic nie robi z 
godziny policyjnej. Pani Ludmiła nie zaprotestowała, co go jeszcze bardziej 
strwożyło. - Tylko, Ludeńko, dlaczegoś ty mnie nic nie powiedziała, że się źle 
czujesz? - Ciągle się łudziłam, że to przejdzie. A dzisiaj... dzisiaj zlękłam 
się, żeby ci nie narobić kłopotu... teraz... Może w istocie niech Barycz powie, 
co robić, żeby prędko wyzdrowieć. Barycz przyszedł w godzinę potem, a po długiej 
konsultacji, przerywanej rozmowami o zbliżających się wielkich 
rozstrzygnięciach, kazał dać mocz do analizy. - Jutro wcześnie rano kogoś po to 
przyślę. Mam blisko małe laboratorium, gdzie mi analizę na poczekaniu zrobią. 
Znalazłszy się w pokoju Tomyskiego, doktor Barycz przez chwilę opowiadał coś z 
humorem i śmiał się głośno. Usiadł przy biurku i przysuwając sobie papier dla 
napisania recepty, rzekł: - Jutro po analizie będę mógł powiedzieć coś pewnego. 
I półgłosem, jak gdyby oznajmiał to kartce papieru, dodał: - Muszę pana 
uprzedzić, że stan jest poważny. - Serce? - spytał Tomyski, któremu nagle 
zaschło w gardle. - Nie. Podejrzewam pewną komplikację z nerkami. Ciśnienie 
dwieście sześćdziesiąt. VI We wtorek, 1 sierpnia, około czwartej Ewa słuchała. 
Odgłos palby karabinowej był zrazu daleki, ale wnet zaczął się przybliżać. 
Bezładna strzelanina rozlegała się w różnych miejscach dalszych i bardzo 
bliskich, przekładana wybuchami granatów ręcznych. - Mocno walą - rzekła Naścia, 
a Ewa dopiero przy tych słowach spostrzegła jej wejście do pokoju. Zdjęła 
płócienny fartuch i przeszła do łazienki wymyć pędzle. Była trochę zdziwiona, że 
łazienka funkcjonuje normalnie. Gaz zapalił się z lekkim huknięciem, pociekła 
gorąca woda. Wymywszy pędzle i spłukawszy wannę, Ewa wróciła do pracowni mówiąc: 
- Kto wie, kiedy i czy będę jeszcze w ogóle malowała. Nie dokończyła tych słów, 
kiedy rozległ się dzwonek. Obie z Naścią pobiegły otwierać zdziwione i ucieszone 
tą rzeczą tak zwyczajną. Ktoś dzwoni, a więc chyba nic takiego jeszcze się nie 
dzieje. W progu stał Michaś Wochelski. Ewa chwyciła go w objęcia. - Michaś! Na 
Boga! Skąd się tu wziąłeś? W takiej chwili? Jakim sposobem? Co się stało? Naściu 
- wołała do Golikowej, która nie znała dzieci Janka Wochelskiego. - To jest 
Michaś, syn Janka. Mój Boże, a ja właśnie mylałam, co za szczęście, że nie 
jesteś teraz w Warszawie. Michaś, jedenastoletni chłopiec raczej drobnego 
wzrostu, zesunął z ramion plecak ze swym dobytkiem. - O, raju, ciociu, nie 
denerwuj się, nie martw - powiedział dziecinnym jeszcze dyszkantem, ale tonem 
rozważnego mężczyzny. - Zaraz wszystko opowiem. Zabrali mnie jedni znajomi. 
Jechali na gwałt do Warszawy. Ciężarówką. I tego... - Przywitaj się z Naścią. Z 
panią Anastazją. Ty jej nie znasz, ale ona była nianią twojego tatusia. 
Chłopczyk uśmiechnął się, zdjął czapkę i podał rękę Naści. - Jaki to zuch! Nie 
bał się iść w takie strzały - pochwaliła Golikowa życzliwie wpatrując się w 
Michasia. - Nie było strzałów. Strzały się zaczęły, jak już byłem blisko domu - 
poinformował grzecznie Michaś. - Idź do łazienki, umyj się z drogi. Naściu, 
trzeba mu dać co zjeść. Jest żurek. Jest jeszcze trochę kiełbasy. Przeszły do 
kuchni. Ewa była niepocieszona. Zapomniała o powstaniu. Tak by było przyjemnie 
pochwalić się przed Naścią synem Janka. Był zawsze taki piękny, wesoły, 
rezolutny, pełen wdzięku. A teraz patrzy jak sensat, utył, wyraz twarzy ma 
osowiały. - I jest jakiś kompletnie zahukany. A Naścia nie ma pojęcia, jakie to 
było śliczne dziecko. Jakie żywe, rozkoszne. - E, proszę pani. Bardzo jest ładny 
i teraz. I mądry. I widać, że mądry. Kto by się takimi rzeczami martwił. Ja się 
tylko dziwię, że pani Alina wysłała go tu do Warszawy na to piekło. Kiedy po 
niejakim czasie Michaś zajadał żur z kiełbasą, Ewa powiedziała do niego słowami 
Naści: - Ja się tylko dziwię, że ciocia wysłała cię do Warszawy. Przecież tu 
będzie piekło. Tu jest powstanie. - Tak. Mnie już w tramwaju powiedzieli, że to 
powstanie. A ja bardzo chętnie pojechałem - chłopcu oczy zabłysły i twarzyczka 
się ożywiła. - Tam były częste okazje ciężarówką Banku Rolnego, więc jak się 
tylko nadarzyła okazja, pojechałem z jednym państwem, co tam byli na letnisku i 
już mówiłem, że chcieli koniecznie do Warszawy, bo tu mają mieszkanie i 
wszystko. Mnie było bardzo dobrze, tego... Ale tego... miałem taką ochotę już 
odjechać. Ewa pokręciła głową: - Niedobrze się stało, ale już nie ma o czym 
gadać. Razem ocalejemy albo zginiemy. Nie mów ciągle "tego". - Dlaczego - 
zginiemy? Ja wcale nie zginę. Pobijemy Niemców i zwyciężymy. - Dla mnie, mój 
kochany, to tylko radość, że cię mam przy sobie. Żebym jeszcze wiedziała, co z 
ciocią Joasią. Pogadali o Joasi, ale wnet rozmowa się urwała. Salwy karabinowe, 
pojedyncze strzały i wybuchy granatów ręcznych rozległy się bardzo blisko. 
Słuchali w milczeniu, a potem wyszli wszyscy troje na podwórze. Opodal bramy 
spotkali dozorcę, który powiedział: - Biją się niedaleko. Od frontu nie ma już w 
naszej kamienicy ani jednej szyby. Zaczął padać deszcz, który w nocy przeszedł w 
rzęsistą ulewę. Tak tedy potoczyły się dnie i noce powstania. VII Kamienica, w 
której mieszkała Radgoska, przechodziła szybko i sprawnie na nowy tryb życia i 
zajęć. W piwnicach poprzebijano szerokie otwory, łącząc w ten sposób wszystkie 
przytykające do siebie domy niby podziemną ulicę. We wszystkich piwnicznych 
korytarzach założono druty i lampki elektryczne. Wyznaczono dyżury nocne i 
dzienne, cywilnym komendantem domu został cichy, skromny człowieczek bardzo 
małego wzrostu, kulawy na jedną nogę, urzędniczyna pocztowy nazwiskiem Żurecki. 
Jego niepozorny kształt cielesny mieścił snadź silnego ducha, bo nikomu w głowie 
nie postało, aby nie wypełnić jakiegokolwiek z jego poleceń, z którymi 
najczęściej sam obchodził wszystkich mieszkańców kamienicy. Nikt zresztą nie 
uchylał się od żadnej roboty, pracowano w radosnym podnieceniu. Sytuacja w 
mieście zdawała się być opanowana. Już w drugim dniu powstania z drzwi 
piwnicznych wyszły na podwórze domu kolporterki gazet. Maleńkie podziemne 
"gazetki", drukowane na cieniutkim papierze, przybrały rozmiary i postać 
właściwą normalnej prasie. Zawierały płomienne artykuły, zarządzenia władz i 
dowództwa; komunikaty z miejskich "placów boju" donosiły w nich co dzień o 
wypieraniu Niemców z coraz innych gmachów i ulic; to dodawało otuchy. Dzielnica 
miała też swoją własną radość. Trzeciego sierpnia powstańcy zdobyli niemiecki 
"Kreisamt" mieszczący się w gmachu dawnej kliniki przy ulicy 6 Sierpnia. Ewa 
wróciła właśnie wtedy do siebie od roboty przy rozbiórce parkanów oddzielających 
tu i ówdzie przejścia pomiędzy posesjami. Deszcz przestał właśnie padać. Za 
oknem, którego szyby już częściowo wypadły, była popielatoliliowa mgiełka, 
nadciągał zmierzch. Nagle w ogólnym bełkocie kanonady, dochodzącej z całego 
miasta, zacichł jakby jeden potężny akord. To ucichła strzelanina z ulicy 6 
Sierpnia. Jednocześnie dała się słyszeć od tej strony wrzawa zupełnie odmiennego 
rodzaju. Niby wielki zbiorowy krzyk, przeistaczający się z chwili na chwilę w 
potężny chóralny śpiew. Nie wierząc własnym oczom, Ewa zobaczyła, jak nad 
ogrodem i dachami niskich staroświeckich kamieniczek, stojących przed jej oknem, 
ukazał się biało_czerwony sztandar. - Chodźcie prędko! "Rotę", "Rotę" śpiewają! 
Sztandar! Polski sztandar! - krzyczała Ewa do Michasia i Naści, którzy myli się 
po robocie. Przybiegli obcierając się po drodze ręcznikami i patrzyli jak 
urzeczeni. - To nasi coś zdobyli! - zawołał Michaś. Słychać było wyraźnie 
melodię refrenu: Twierdzą nam będzie każdy próg,@ tak nam dopomóż Bóg, tak nam 
dopomóż Bóg!@ Rozpłakali się wszyscy troje. - "Rota", sztandar, śpiew - 
powtarzała bezładnie Ewa. - To chyba koniec powstania. Zwycięstwo! Chodźmy, 
chodźmy! Zbiegli na podwórze. Wszyscy myśleli, że to koniec powstania. Cała 
kamienica była już na podwórzu, wielu ludzi płakało, inni głośno z wesołym 
krzykiem udzielali sobie informacji: - "Kreisamt" zdobyty! - Co zdobyte? - Tam, 
gdzie ten szpital był. - Co gadacie! Cała ulica Szóstego Sierpnia nasza! - A 
Politechnika? - I w Politechnice nasi! Raptem jakiś wątły głos zaczął się 
przedzierać przez hałas krzyków. - W tej chwili wszyscy do budowy barykad! 
Wszyscy do budowy barykad! Głos ten nie był donośny, ale miał w sobie coś 
takiego, że naprzód w jego pobliżu, a potem coraz dalej zacichały okrzyki. - 
Cicho tam, cicho! Komendant mówi! Pan Żurecki... Teraz było słychać spokojnie 
rozkazujący głos Żureckiego: - Wszyscy do budowy barykad! - Dwie barykady staną 
od strony zaułka przy Szkole Rontalera. Tam potrzeba więcej ludzi. Pójdą 
piwnicami. Reszta przed bramę na Polną. Kilofy i szpadle, i łopaty stoją pod 
ścianą poprzecznej oficyny. Ludzie ruszyli ku ścianie poprzecznej oficyny. O 
gęste poszycie dzikiego wina oparte były narzędzia. Wszyscy znów zagadali. - A 
coś ty myślała, że to koniec? Nie słyszysz, jak pukają? - Nieprawda! Miasto 
jeszcze nie nasze. Jak my jedno szkopom odbili, to zaraz "hura"! Trzeba się 
okopać, obarykadować. - Mamusiu, masz łopatę. - Na co mi, dziecko, łopata. Będę 
cegły nosiła. - Kilofy to mężczyźni. Płyty wyważać, bruk... - Panie Nowiński - 
zawołał mały komendant wątłym tenorkiem. - Bramę pan otwieraj! - Toć ledwo cośmy 
ją zabarykadowali. - Panie Nowiński, bramę otwierać! - powtórzył spokojnie 
Żurecki i kilku ludzi z dozorcą ruszyły w głąb bramy. - Michaś, gdzie jesteś? - 
obejrzała się Ewa. Było już prawie ciemno. Chłopiec nadbiegł za chwilę. - Gdzie 
latasz? - Widziałem powstańców. mają biało_czerwone opaski. I pistolety. Mają 
granatowe berety i granatowe takie tego... kombinezony. Chodziłem piwnicami na 
tamtą stronę, pod szkołę. Ja tam pójdę do tamtych barykad. - Nie, zostaniesz z 
nami. Tu też będą robić barykadę. Na ulicy. A gdzie Naścia? Naścia pomagała 
odwalać worki z piaskiem, którymi zastawiona była od wewnątrz brama. Niebawem 
otwarto ją na oścież. Za bramą rozciągał się krajobraz tak bardzo znajomy i 
swojski, a w tej chwili niesamowicie uroczysty. Nad Polem leżała mgiełka 
parującej trzydniówki, resztki chmur dziwnie różowych rozpierzchały się po 
niebie, a na wschodzie tuż nad Polem stał olbrzymi czerwony księżyc. Dokoła 
panowała straszna czegoś cisza, grzechot i gruchot strzałów słychać było tylko z 
bardzo daleka. Tłum ludzi, także nagle ucichły, zakotłował się w milczeniu na 
jezdni. Od czasu do czasu słychać było tylko półgłosem wydawane rozkazy. Księżyc 
wznosił się chyżo, mgiełka opadła, zieleń na działkach zalśniła, widać było 
nieomal jej barwę. Zalśniło też coś na wysokiej postaci, którą Ewa ujrzała nagle 
koło siebie. To guziki munduru. Stał nad nią oficer w rogatywce. To on i jeszcze 
jakiś cywil dawali rozporządzenia, jak budować. Mężczyźni wyważali oskardami 
płyty chodnika, kobiety kopały brzeg pola i łopatami podrzucały ziemię na 
jezdnię. Niebawem ktoś przyprowadził z podwórza dwie taczki z kołami okręconymi 
gałganem. Robota potoczyła się szybciej. Dzieci i kto słabszy nosili cegły 
zgromadzone na podwórzu z otworów między piwnicami. Słychać było tylko to szczęk 
narzędzia, to skrzyp taczki, to stuknięcie upadłej cegły i coraz śpieszniejsze 
oddechy. Ewa trzymając jedną z takich cegieł w ręku myślała: "Jakie to dziwne. 
Trzymam zwyczajną cegłę. I tak się robi historia!" O dziesiątej barykada była 
gotowa. Michaś, Ewa i Naścia wrócili na górę i zapalali wszystkie światła. 
Elektrownia działa, wnosili stąd, że jest w polskich rękach, i rozkoszowali się 
światłem. Zwłaszcza Ewa, która nie znosiła ciemności. - Myjemy się - nawoływała. 
- Jest woda, jest światło. Póki jest światło, wszystko można wytrzymać. 
Rozmawiali z ożywieniem. - Ale ten pan Żurecki, ten komendant. Taki maluśki, 
trzech groszy za niego by nie dał, a każdy go słucha, jakby jakiego pułkownika - 
zachwycała się Naścia. - Bo historia Polski przez niego rozkazuje - uśmiechnęła 
się Ewa. - Chociaż nie rozumiem, po co barykada na ulicy, która ma tylko z 
jednej strony domy, a z drugiej pole. - I ja też nie wiem. Widać tak trzeba - 
oświadczyła Naścia. - Idę wstawić kartofle. Michaś powiedział: - Słyszałem, jak 
ten oficer mówił do kogoś, tak po cichu, ale ja stałem blisko i tego... i mówił, 
że czołgi boją się podchodzić do miejsc, gdzie są barykady. Ja też myślałem 
sobie, że tu od Pola mogą je obejść. Ale jednak tego... podobno boją się - 
powtórzył - jak widzą barykady. - Nie mów ciągle "tego", proszę cię, Michaś. - 
Gazu nie ma! - krzyknęła Naścia z kuchni. - Oho! No tak... to dopiero się teraz 
na dobre zaczyna - westchnęła Ewa. Poszli oboje z Michasiem do kuchni rozniecić 
ogień. Spali tej nocy wszyscy troje ja kamienie i nie słyszeli, że około północy 
huk walki znacznie się wzmógł i przybliżył. Mijał tydzień i drugi, nie 
przynosząc spodziewanego rozstrzygnięcia. Walka trwała ze zmiennym szczęściem i 
z nasilającą się zażartością. Ewa dyżurowała, prała bieliznę dla żołnierzy z 
barykad za domem (ta na ulicy nie była czynna), karmiła pospołu z Naścią 
zabłąkanych w kamienicy ludzi z innych dzielnic, wykonywała wszystko, co 
nakazywały okoliczności, ale posępniała wewnętrznie i upadała na duchu. Chyłkiem 
przez rozgrodzone podwórka poszła raz do Ludmiły, ale Józefa nie zastała. 
Dowiedziała się tylko, że żyje i działa gdzieś w prasie. Często nocował w domu, 
było jej przykro, że nigdy jakoś nie zaszedł. W mieszkaniu nie było już ani 
jednej szyby i wszystko pokrywało się pyłem, który Naścia pracowicie ścierała 
mówiąc: - Najgorzej to się opuścić. Trzeba dbać o wszystko, proszę pani, jak 
zawsze, to pomaga na zmartwienie. Michaś zgłosił się do noszenia poczty. Ewa nie 
mogła się sprzeciwić. Nosili pocztę nawet chłopcy dziewięcioletni. Ale widywała 
go teraz mało i oczywiście niepokoiła się o niego. Zeszczuplał, włosy mu 
odrastały, był znowu ładny i ożywiony, był też jakiś taki spokojny, pogodny, 
rozważny, aż obie się temu dziwiły. - Bądź ostrożny - mówiła co dzień Ewa, 
wyprawiając go rano, i nie śmiała dodać: "Czy nie spotkałeś gdzie cioci Joasi? 
Czy nie dochodzisz czasami tymi piwnicami i tunelami do Nowogrodzkiej?" 
Wiedziała, że gdyby jej się to wyrwało, chłopak by zaraz tam dotarł. Trochę się 
dziwiła, że sam jakoś nic nie mówi o tym, nie projektuje pójścia w stronę Joasi, 
skoro już w ogóle chodzi po mieście. Zabroniłaby mu srogo i skończyłby się 
niepokój. Był posłuszny. Wedle wiadomości z gazet, na Nowogrodzkiej toczyły się 
wściekłe walki, ale nie można było wywnioskować, czy jest obecnie w naszych 
rękach, czy w niemieckich. Wszystko to sprawiło, że Ewa przestała spać. 
Niezliczone starcia po różnych stronach miasta nie ustawały, lecz raczej 
wzmagały się pośród nocy. Ostatnimi czasy dawały się już słyszeć i pociski 
artyleryjskie. Te mogły należeć tylko do Niemców, nasi nie mieli dział. Chodziła 
tedy nocami po swojej pracowni nasłuchując, a potem stawała przy oknie. Miała 
przed sobą szeroko otwarte niebo; miasto zasłonięte było stąd niskim 
jednopiętrowym domkiem, dawnym dworkiem podmiejskim, dziś wbudowanym pomiędzy 
nagie boczne mury kamienic z Polnej i 6 Sierpnia. Domek był obrośnięty dzikim 
winem, a od okien pracowni Ewy odgradzał go nieduży bujny ogród. Kiedyś ogród ów 
docierał do samej Polnej, wiejską będącej wówczas drogą. Obecnie znaczną część 
dawnego ogrodu zajęła wielka dwupodwórzowa kamienica, w której mieszka Ewa 
Radgoska, stojąca właśnie w pidżamie przy otwartym oknie i patrząca się w groźną 
sierpniową noc. Górą niebo jest ciemne, ale nad dachem dworku widać łunę, z 
prawa i z lewa także widać łuny, bliższe, bo wyżej sięgają i są czerwieńsze. 
Jakieś błyski niby gwiazdy spadające przelatują granatowym powietrzem. Ciemność 
stuka, puka i grzmi ciężko bezładnym zgiełkiem pocisków. Ale jak wrący dzienny 
ruch pojazdów ulicznych ma swój rytm, znaczony krótkimi przerwami, tak i w 
nocnej strzelaninie następowały niekiedy króciutkie chwile ciszy. Wówczas Ewa 
słyszała rozlegające się w ogródku pod oknem cykanie świerszcza. Po jednej z 
takich niespanych nocy zjawił się Józef Tomyski. W takich okolicznościach 
najmniejsza radość urasta do rozmiarów szczęścia. Ewa krzyknęła i długo ściskali 
się, przerywając pocałunki bezładnymi pytaniami i chaotycznie udzielając sobie 
wiadomości. Naścia posadziła ich wreszcie przy stole z wazą dymiącej fasolanki. 
Tomyski ucieszył się Michasiowi, którego lubił. Ale nic nie wiedział o Joasi. - 
Tylko tyle, że Nowogrodzka... - gdy domawiał tych słów, uczuł, że Michaś 
szczypie go mocno w udo, a jednocześnie chrząka głośno. Tomyski spojrzał na 
chłopca zdziwiony, chrząknął także i dokończył: - ...że Nowogrodzka stoi cała, 
wbrew temu, co mówili... Ewa porozumiewała się właśnie z Naścią, czy zrobić 
trochę herbaty, i usłyszała tylko ostatnie zdanie. Tomyski przeszedł dziwnie 
szybko na inny, wesoły ton. - Słuchaj no, urocza Ewo, nie masz czasem kieliszka 
wódki? Nie gorsz się, mały - zwrócił się do Michasia. - W takich, wiesz, 
sytuacjach dorośli muszą czasem wypić. - Muszą, ale nie wypiją - roześmiała się 
Ewa. - Skądże bym miała mieć? Nawet papierosów mam już tylko dwadzieścia w domu. 
- A_a, tym to ci służę, o, proszę. Ale tylko "Junaki". Michaś poszedł do kuchni 
zmywać z Naścią. Zostawszy sami, Ewa i Józef zaczęli mówić o powstaniu. Tomyski 
nie ukrywał, że sytuacja się pogorsza. Niemcy i własowcy wymordowali sporo ludzi 
na Filtrowej, na Woli. Cała okolica koło Filtrowej się pali. Tylko garść 
chłopców stamtąd przeszła kanałami do Śródmieścia. - Tu - mówił - koło was jest 
jeszcze najlepiej, Politechnika jeszcze się broni, ale ostatkiem sił; może lada 
dzień paść, a mamy w tych stronach małe rezerwy. Główne siły walczą teraz na 
Starówce, na Powiślu i Mokotowie. Nastroje w wojsku są bardzo dobre, ludność 
także... Ja cały dzień wędruję po mieście, to widzę dużo... Zresztą czytasz mnie 
chyba? Prowadzę w "Robotniku" dział reportażu, właśnie o tak zwanych nastrojach 
i w ogóle o postawie ludności... - Nie!... Ty piszesz w "Robotniku"? No, 
widzisz, w takim piekle życie się jakoś toczy, ludzie piszą, drukują, może nawet 
robicie korektę? - Pewnie, że robimy korektę. Ja zacząłem od artykułów, ale nie 
nadawały się... Za dużo w nich było prawdy... - Jak to, za dużo prawdy? - 
Widzisz, polityka to jest gra, teatr, aktorstwo, nawet kiedy w jej wyniku giną 
miliony ludzi... A ja nie jestem człowiekiem gry. Mówię prosto z mostu albo 
milczę... Zresztą, dosyć o tym... - Słuchaj, jeżeli sytuacja jest tak niedobra, 
to powiedz, jakże to może trwać? Co z tego będzie? Przecież to miało wszystko 
trwać kilka dni... Sam mówiłeś, że tak przewidywało dowództwo... - I mówiłem, że 
przewidywało głupio. Dla rozgrywek politycznych potrącili lawinę, nad którą już 
oczywiście nie panują. Pytasz, jak to może tak trwać? Gdyby ludność Warszawy nie 
przyjęła powstania jako czegoś własnego, zrozumiałego i koniecznego, gdyby nie 
poparła wojska swoją postawą, powstanie tego miasta nie trwałoby ani kilku 
godzin. Niemcy mogli je byli zdławić w ciągu bardzo krótkiego czasu, pomimo 
bezprzykładnego bohaterstwa naszych żołnierzy, żeby się nie bali wkraczać w głąb 
miasta przenikniętego takim świętym gniewem, taką nienawiścią i taką wolą walki. 
- Ależ... tacy opuszczeni przez wszystkich.... w godzinie takiej próby... 
Przecież poza tą nocą wczoraj czy przedwczoraj nie ma właściwie zrzutów... 
Jesteśmy sami... sami... - To wzmaga jeszcze zawziętość... Cóż... bitwa trwa... 
- Tomyski podniósł zwieszoną smutnie głowę. - Okropne rzeczy mówisz... - Ach, 
Ewo, mam ci jeszcze coś smutnego do powiedzenia. Prywatnie smutnego... Między 
innymi dlatego nie przychodziłem. Ewa natychmiast ujrzała siebie szukającą zwłok 
czy grobu Joasi. - Joasia? - szepnęła. - Nie - uśmiechnął się rozdzierająco. - 
Ludmiła. Któregoś dnia wydało mi się, że ona bardzo chudnie. A że to się 
szykowało do powstania, wezwałem na wszelki wypadek Barycza. Przychodził potem 
jeszcze raz. Postawił bardzo tra... no może nie tak, ale bardzo przykrą 
diagnozę. Ciężka sprawa...nie, nie z sercem, z nerkami. Nie chcę jeszcze mówić, 
bo po prostu nie mogę uwierzyć, że się nie omylił. Na razie nie ma jeszcze 
żadnych objawów, o których ostrzegał, Ludka czuje się nieźle i jest jeszcze 
pogodniejsza niż zawsze. Świetnie znosi wszystko, nawet moje ciągłe "narażanie 
się"... Ale... ale... no, możesz sobie wyobrazić... wprawdzie człowiek trochę 
stępiał w tym ogniu na sprawy osobiste, ale nie jest mi, powiedzmy słodko. Nie 
mówimy o tym więcej. VIII Joanna Tomyska leżała powalona przez grypę, która się 
okazała nie taka lekka, jak się z początku zdawało. Dokuczał przy tym nieznośny, 
odejmujący niemal przytomność, ból głowy. Doktor Jentys był przeciwnikiem 
omnadiny poniżającej gorączkę, gdyż stwierdził przy sposobności niepokojąco zły 
stan serca. Dawał więc coraminę, kazał leżeć i przewidywał, że po trzech dniach 
gorączka spadnie. Ale Joanna była uparta. Otrzymawszy w poniedziałek dyspozycję 
co do stawienia się w dniu wybuchu powstania na Starym Mieście, późnym już 
wieczorem wymogła na doktorze ów zastrzyk omnadiny. We wtorek rano w istocie nie 
było już gorączki. Joanna przeleżała jeszcze do południa i dźwignęła się z łóżka 
z mocnym postanowieniem wyruszenia na punkt. Ale wdziewając suknię zatoczyła 
się, czarne płatki zawirowały jej przed oczyma i osunęła się w zamroczeniu na 
łóżko. Przyszedłszy do siebie leżała jakiś czas pogrążona w upokarzającym 
poczuciu kompletnej niemocy cielesnej. Kiedy doktor Jentys do niej zajrzał, 
powiedziała nieswoim, słabym głosem: - Niech pan mi da jakiś zastrzyk 
wzmacniający. Niedługo muszę już iść. - Nie... nie, zostać... zostać... - 
pomrukiwał trudno wysławiający się doktor. - Zamiast pomocy - kłopot... Trzeba 
leżeć. - Doktorze - uśmiechnęła się. - Czy pan myśli, że za parę godzin 
ktokolwiek będzie mógł leżeć w łóżku? Doktor wysłuchał serce, zrobił zastrzyk z 
kamfory i pożegnał się z domem. Oboje z Marcią wyruszali do szpitala 
wyznaczonego im przez Służbę Sanitarną. Joasia wzięła jeszcze proszek od bólu 
głowy, około czwartej poczuła się mocniejsza, zmierzyła temperaturę, było równe 
37. Zerwała się, by jednak iść, lecz nim zapakowała w tekę najpotrzebniejsze 
rzeczy, huknęły strzały. Salwa jedna, druga, trzecia: niebawem zatrzeszczał 
karabin maszynowy, gruchnęły ręczne granaty. Doktorowa bardzo blada i z 
przygnębionym wyrazem twarzy zbierała rzeczy w walizkę, zacząwszy od włożenia na 
dno drogocennej fotografii poległego syna. - Radzę pani zrobić to samo. 
Strzelają strasznie blisko, może trzeba będzie znieść trochę rzeczy do piwnicy. 
- Joanna w milczeniu zapakowała trochę bielizny i odzież w małą walizeczkę, ale 
nie zeszła już za doktorową do piwnicy. Uwięzła w tłoku na klatce schodowej 
(gdzie stłoczyła się większość mieszkańców domu), bo dom trząsł się już od 
kanonady, szyby leciały z żałosnym brzękiem, a odłamki wpadały do mieszkań. 
Ludzie byli wystraszeni, ale jeszcze spokojni. Uciszano dzieci i udzielano sobie 
wiadomości. Niemcy otworzyli na tę cześć Nowogrodzkiej ogień z granatników od 
strony alei 3 Maja, z Banku Gospodarstwa Krajowego i z Muzeum Narodowego. Kilka 
pocisków zapalających uderzyło w kamienicę. Tumany kurzu, dym, krzyki ludzkie: 
"Pali się! Pali się! Gore!" Nad wieczorem górne piętra domu, gdzie mieszkała 
Joasia, stały w płomieniach. Naprędce zmobilizowana Milicja Robotnicza 
przystąpiła do gaszenia. Zdołano jakoś opanować panikę mieszkańców, ale nie było 
sikawek. Poszły w ruch wszystkie krany, wiadra, kotły, dzbanki, szum wody 
mieszał się z łoskotem ognia, z hukiem, naszczekiwaniem, terkotaniem kul i 
pocisków. Około północy milicja zarządziła ewakuację domu. Joasia i doktorowa 
przeniosły się tylko naprzeciwko do znajomych doktorostwa. Stamtąd, nazajutrz 
rano, kiedy palba trochę przycichła, Joanna patrzyła, jak rozpoczęto wyrzucanie 
mebli i łatwo palnych rzeczy z ich dotychczasowego domu. Zobaczyła między 
innymi, jak z jej okna poleciało na bruk uliczny jej biurko roztrzaskując się na 
kawałki. Potem szafa, tapczan, półki, książki, cały, z takim staraniem ciułany 
dorobek jej pracowitego życia. Oto w drugim dniu powstania nie miała już nic 
oprócz podręcznej walizeczki. Za to gwałtowny wstrząs wyleczył ją z grypy. Czuła 
w sobie rosnący przepływ energii, ale cóż, niepodobna już było wyruszyać na 
Starówkę. Aleje były nieprzerwaną rzeką ołowiu lecącego z cekaemów i erkaemów. 
Nadto denerwowała ją doktorowa, która się zupełnie rozkleiła i załamała. - 
Porwaliśmy się jak z motyką na słońce - narzekała co chwila. - To zbrodnia i 
szaleństwo. Słyszy pani to żałosne puk_puk? To nasi. A ta ulewa kul to Niemcy. 
Wszyscy zginiemy, a Niemcy z miasta kamienia na kamieniu nie zostawią. To 
zbrodnia. To szaleństwo. Joanna pożegnała się z doktorową. Po raz drugi nie 
spodobała jej się taka forma cierpienia. Przeniosła się na Wspólną do znajomej z 
Biura Kenkart, starej peowiaczki, Łaszkówny, zaprawionej w znoszeniu trudów 
bojowych. Obie zgłosiły się do pierwszego posterunku wojskowego. Joanna 
postanowiła, że skoro nie było jej danym dotrzeć na wyznaczony punkt, będzie 
robiła wszystko, co jej każą. Potrzeba było ludzi do noszenia węgla i chleba dla 
kuchen wojskowych. Joanna nosiła, dźwigając na plecach niemałe worki. Czuła się 
już zupełnie zdrowa i silna. W pierwsze dni bała się. Nie wyobrażała sobie, że 
jakiekolwiek funkcjonowanie okaże się możliwe w tych piekielnych warunkach. Ale 
okazało się, że życie przystosowuje się do każdych warunków. Teraz już więcej 
cieszyła się, niż bała. Bardzo niebezpieczna była tylko Żurawia z silnym 
ostrzałem od Nowogrodzkiej z obsadzonego przez Niemców gmachu Poczty. Przez tę 
ulicę trzeba było przebiegać zgiętym, wyczekawszy mgnienie ciszy, albo nawet 
przeczołgiwać się, ciągnąc za sobą worek. Poza tym nie było tu walk 
bezpośrednich, a na Kruczej życie toczyło się prawie normalnie i nawet sklepy 
były otwarte. Joanna niekiedy rozprostowując bolące plecy przypominała sobie 
minione lata okupacji. Jakże były potworne, a jednak teraz wydawały się tak 
ciche i bezpieczne. Jak człowiek przyzwyczaja się do każdej rzeczy, która trwa. 
Jak trudno oderwać się nawet od złej przeszłości - myślała. Ale oto już pierwsze 
tygodnie powstania stawały się przeszłością, już i ono trwało, stawało się 
przyzwyczajeniem, nabierało własnych wspomnień. Pewność zwycięstwa mimo wszystko 
napełniała Joannę spokojem, równym niemal wspaniałej pogodzie, która po paru 
dniach słoty zajaśniała upalnie i słonecznie nad szalejącą stolicą. W takim 
stanie ducha doczekała się czarodziejskiej nocy z 12 na 13 sierpnia. Oto 
nadciągała zapowiadana codziennie pomoc aliancka. Jaskrawe żyrandole oświetliły 
miasto, a z ziemi wzbiły się ku nim tysiące czerwonych rac, wskazujących 
stanowiska powstańców. - Oto nareszcie zrzuty broni! Jeśli przybywać będą tak co 
noc, a na pewno będą, damy radę - cieszyła się Joasia. Zawrzała bitwa 
powietrzna. Pierwszy raz słyszącemu zdawała się dziwna, pociski broni pokładowej 
brzmiały miękko, jakby rozlegały się w wacie. Bitwa była coraz to 
gwałtowniejsza, niemieckie lotnictwo zażarcie przeszkadzało. Wkrótce niebo 
zgasło i ucichło, zrzuty nie powtórzyły się w żadną z następnych nocy, ale 
powstanie trwało. A gdy oczy na próżno wypatrywały po niebie alianckich 
samolotów, uszy, tych nawet, co najżarliwiej pragnęli uprzedzić Sowiety w 
oswobodzeniu stolicy, zaczęły nasłuchiwać armat z niedalekiego frontu. Czasami 
było je słychać. Wówczas zwątlałe ręce z nowym zapałem chwytały za broń i 
odpierały z furią szturmy dziesięciokrotnie przeważających sił. Na wszystkich 
okolicznych podwórkach były już groby, księża odprawiali krótkie modlitwy, tłum 
zbierał się przy każdym pogrzebie i płakał, jakby chowając najbliższych. Jeśli 
poległym był żołnierz, pluton honorowy dawał salwę żałobną: niebawem jednak 
zabroniono salw pogrzebowych, należało oszczędzać każdą kulę. Pewnego dnia po 
południu Joasia zobaczyła na upalnym błękitnym niebie samoloty. Poszło po 
ludziach: "Zrzuty! Zrzuty!" Zaczęto ściskać się i całować z radością. Samoloty 
zwinnie i z gracją pląsały nad miastem, ale stęsknione oczy na próżno 
wypatrywały białych grzybków spadochronowych. Natomiast śród nieustającej 
szarpaniny różnego rodzaju strzałów zaczęły się rozlegać stłumione odległością, 
ale jakże dobrze wszystkim znajome klekoty, niby flegmiste rzężenie gardła 
zbierającego się plunąć. Ciężki, echowy huk, jeden, drugi. - To Sztukasy, to 
Niemcy bombardują miasto - rzekł blednąc porucznik, stojący przy barykadzie, do 
której Joanna i Łaszkówna przytoczyły właśnie cudem zdobyty sądek piwa na 
ochłodę: - Niech pani tak nie stoi wyprostowana - dodał miękko i pociągnął 
Joannę za ramię, by przycupnęła. - Tu do nas czasem strzelają. I dodał jeszcze: 
- No, cóż, niech pani się tak nie przeraża. I tak dziwne, że dotąd nie 
bombardowali z powietrza. To musiało przyjść. Ten młody, najwyżej 22_letni 
porucznik był bardzo dobry dla Joasi. Zawsze dla niej wytrząsnął skądś to 
chleba, to kawałek czekolady, wyprosił dla niej nawet granatowy kombinezon, żeby 
nie zdarła sukienki nosząc węgiel i żywność. Patrzył na nią z czułym podziwem i 
mówił: - Ładnie pani w tym kombinezonie. Morowy z pani chłopiec. Mój Boże - 
dodawał z westchnieniem: - Żebym był starszy, tobym się pani oświadczył. Ale 
jestem za młody dla pani, jeszcze by mnie pani odwaliła - mówił z naiwną 
szczerością. - Pewno, że bym odwaliła - odpowiadała Joasia, ale jej chmurne oczy 
rozwidniały się przyjaznym uśmiechem. Nie brała poważnie okolicznościowej 
tkliwości młodzika, lecz było jej przyjemnie, że coś rzewnie osobistego istnieje 
i dla niej w tej tak nieosobistej nawałnicy. Ale tym razem straszny fakt, że oto 
Niemcy bezkarnie zaczynają bombardować miasto z powietrza, nie pozwolił jej 
nawet spostrzec troski porucznika Panasia o jej bezpieczeństwo. Spojrzała na 
niego rozdzierającym wzrokiem i spytała: - Gdzie oni, jak pan myśli, rzucają te 
bomby? Jeden z żołnierzy, któremu, pytając, nalewała do manierki piwo, przetarł 
spoconą i brudną twarz wierzchem dłoni, popatrzył na znikające już bombowce i 
powiedział: - To będzie na Starówkę. Tam jest największy bój, no i tam 
powiadają, siedzi Bór i jego sztab, i cały ten rząd, ta Delegatura. Tak 
słyszałem. W mieście pełno szpiegów - zaraz wszystko wypatrzą i doniosą. Może i 
radio mają. Stopniowo wiadomości o Starówce zaczęły przeciekać do Śródmieścia, 
nie tylko poprzez prasę. Pod Alejami Jerozolimskimi, które nadal były rzeką 
ognia, zbudowano dwa tunele. Przejście na północną stronę miasta zostało 
opanowane. Przybywały stamtąd głównie dzieci, kilkunatolenie łączniczki i 
jeszcze młodsi łącznicy. Kto miał ponad 15 lat, ten nie parał się już 
łącznictwem, był bezpośrednio w boju. Łącznicy mówili, że na Starówce jest 
piekło, ale i wojsko się trzyma, i duch ludności wyborny. Tego dnia, kiedy 
Niemcy po raz pierwszy rzucili bomby na Stare Miasto, w podwórku domu, gdzie 
Joanna znalazła schronienie, pojawił się ołtarzyk. Ktoś przyniósł wizerunek 
Matki Boskiej Częstochowskiej, inni obstawili go doniczkami kwiatów. Niebawem 
wszędzie w bramach i podwórzach zaczęły się pojawiać ołtarzyki to z ukrzyżowanym 
Chrystusem, to z posążkami Matki Boskiej. Gdy zmierzch zapadał, w huku pocisków 
gromadzili się przy nich ludzie śpiewając "Serdeczna Matko", "Pod Twoją obronę" 
albo "Boże, coś Polskę". A tymczasem Warszawa paliła się już po wszystkich 
stronach. W nocy rozciągało się nad nią rude krwawe niebo, a we dnie pogodny 
błękit nieba zawleczony był śniadym tumanem, w którym słońce wisiało jak ruda 
kula bez promieni. Pod koniec sierpnia siły Joanny zwątlały, przedźwigała się, 
była stale głodna i nie mogła już nosić węgla i chleba. Zgłosiła się do 
kolportażu prasy. To była lekka praca i nie wymagała ciągłego podchodzenia do 
frontowych placówek. Joasi zdawało się, że jest na wypoczynku i musi teraz dbać 
o to, żeby siły jej prędko powróciły. Wracając z funkcji odwiedzała niekiedy 
znajomych, nie gardząc proponowanym tu i ówdzie wypoczynkiem na kanapie w jakimś 
zacisznym pokoiku. Z początku z nieprzyjemną dumą odmawiała przyjęcia posiłków - 
wszyscy jej znajomi żyli już tylko resztkami zapasów - ale głód ją pokonał i 
nadeszły dnie, w które dzwoniąc albo stukając do czyichś drzwi (a były to 
najczęściej mieszkania jej uczennic) - myślała wstydliwie: "Może dadzą coś do 
zjedzenia?" Często też majaczyła tymi czasy o Józku i o Ewie. Tak samo, jak ci 
dwoje o niej, myślała o nich jak o umarłych. Co dnia tyle ludzi ginęło w jej 
pobliżu, czy podobna, żeby Ewa i Józkowie ocaleli? Dziwiła się samej sobie, że 
jeszcze żyje, czuła się zupełnie sama na świecie, ale to jej nawet nie martwiło. 
Cóż po życiu, skoro całe miasto umiera? Jednak nie śmiała przedrzeć się na Polną 
i Mokotowską, wolała nie wiedzieć na pewno, co się stało z tak jej bliskimi do 
niedawna ludźmi. Naokoło wszyscy mówili, że Polna stoi w płomieniach i że tam 
wszyscy zginęli. W jednym z ostatnich dni sierpnia idąc jakimś oświetlonym 
nędzną lampką kuchenną (elektryczności już nie było) korytarzem piwnicznym, 
zobaczyła przed sobą małego chłopca z torbą przez ramię. W słabym świetle 
podziemia ruchy tego chłopczyka zdały jej się bardzo znajome, przyspieszyła 
kroku i nagle serce jej zatrzepotało się w piersiach. - Michaś! - krzyknęła. - 
Michaś, czy to ty? Chłopiec odwrócił głowę, tak, to był Michaś Wochelski. - 
Ciocia Joasia! - zawołał i potrącani przez niecierpliwiących się przechodniów 
rzucili się sobie w objęcia. - Skąd się wziąłeś przecież byłeś na wsi, tak się 
cieszyłam, że nie jesteś teraz w Warszawie - zdumiewała się Joasia. - Co tu 
robisz, kochany? Patrzcie go, pocztę nosi - spojrzała na jego torbę z wyszytą na 
niej lilią harcerską i napisem "Poczta". - To dlatego, ciociu, że nie chcieli 
mnie przyjąć do wojska - usprawiedliwiał się Michaś. - Próbowałem rzucać butelki 
pod czołgi, ale też jeszcze nie umiem... I tego... - Czekaj, wyjdźmy tu na 
podwórze! To dla mnie taka męka chodzić tymi piwnicami. Nie mogę znosić 
przebywania w lochu, zaraz mnie głowa boli. Chodź, tu jest takie ciasne 
podwórze. Można rozmawiać.. - Głowa cię boli, ciocia? Chcesz proszka? - i Michaś 
zaczął grzebać po kieszeniach. - Kupiłem cztery proszki dla cioci Ewy. Na 
tego... na Kruczej. Tam jeszcze można kupić różne rzeczy. - No, proszę, jakiś ty 
spryciarz... Ale zaraz... To jesteś u cioci Ewy? Ach, Michaś, zdjąłeś mi kamień 
z serca! Tu mówili, że Polna już nie istnieje, że cała spalona. Że wszyscy tam 
zginęli. - Ale nieprawda, ciociu! Tam tylko z "tygrysów" ciągle walą we fronty 
domów. Czasem jakiś pocisk z armaty wpadnie w podwórze i trochę ludzi od tych 
pocisków zginęło, ale my żyjemy i wiesz, jemy młode kartofle. Urosły ze starych 
w piwnicy. Na tych białych kłakach urosły i tego... i jemy je. - A co z wujkiem 
Józiem, z Ludmiłą? Wyszli na podwórko i przysiedli na jakimś murku w jego rogu. 
- Wujek Józio niedawno u nas był - opowiadał malec. - U niech też wszystko 
dobrze. Ale raz tylko był. A ciocia Ewa chodzi teraz co dzień do Biblioteki na 
Koszykowej, pomaga przenosić książki do piwnic. Nawet nocowaliśmy tam z ciocią 
blisko przez tydzień. Joasia poweselała jak wiosna. No, proszę, więc w tym 
piekle można jeszcze mieć takie radosne wiadomości o bliskich. - A ja już nie 
śmiałam o nich myśleć jak o żywych - rzekła ze łzami w oczach. - No, dobrze, ale 
opowiedz mi o sobie, skąd ty się tutaj wziąłeś? Więc Michaś opowiedział o sobie. 
- Ale zaraz ciociu, muszę już iść. Bo jak rozniosę pocztę, to mam jeszcze pomóc 
cioci Ewie i Naści... - Naści? Jakiej Naści? Naści Golikowej może? - A prawda. 
Nie wiesz jeszcze, że ta pani Naścia jest u cioci Ewy. I MIchaś z kolei 
opowiedział o Naści. Joasia nie posiadała się ze zdumienia. Mój ty Boże, więc i 
takie rzeczy są możliwe. Odzyskuje nie tylko brata i Ewę, ale jeszcze taki cenny 
szczątek dawności jak Naścia. I to w czasie, kiedy się wszystko tylko traci! - 
Ciocia - mówi Michaś na pożegnanie. - Jak ja się cieszę, że cię spotkałem. A 
ciocia Ewa to się dopiero ucieszy! Bo tego... ciągle mówiła: "Co z Joasią! Co z 
Joasią!" A ja, wiesz, byłem koło twojego domu na Nowogrodzkiej. I widziałem, że 
jest spalony i że ciebie tam nie ma. Nic cioci Ewie nie powiedziałem, ale sam 
się strasznie martwiłem, bo też myślałem, że z tobą się tego... no, że coś złego 
się z tobą zrobiło. I ciągle się męczyłem, jak to cioci powiedzieć, że twój dom 
spalony, i że z tobą coś się stało. Wujek Józio też o tym domu wie, bo jak u nas 
był, to się o mało nie wygadał. Ale go uszczypnąłem i tego... i zrozumiał. Nie, 
naprawdę, wiesz, ciocia, okropnie jestem szczęśliwy, że powiem cioci Ewie: Aha, 
widziałem Joasię! - Złotko kochane. Ależ ja sama zaraz pójdę na Polną. Już 
rozniosłam dzisiejsze ranne gazety... - Sama? No, jak chcesz. Ale może - może 
lepiej umówmy się i ja cię zaprowadzę, jak oddam pocztę. Bo jeszcze sama nie 
trafisz. Ciocia! Teraz się tak inaczej chodzi... - Nie bój się, trafię. Zaraz 
pójdę. - To ci powiem, jak iść. Kruczą aż do Piusa możesz iść śmiało ulicami. - 
Wiem, wiem. - Czekaj! Na Piusa jest barykada, trzeba się schylić, bo tam 
ostrzał. Na Mokotowskiej wejdziesz pod czterdziesty pierwszy, a może trzydziesty 
dziewiąty, zresztą tam ci pokażą... Aha, zaraz, ciocia! Na Piusa, jak już 
miniesz barykadę, obejrzyj się koniecznie! Tam stoi spalony czołg. My, wiesz, 
dużo palimy czołgów. Na ogół... Koniecznie się obejrzyj. Fajny czołg. - Ja już 
widziałam ten czołg. A jak dalej chodzicie? - No wiec z tego domu na 
Mokotowskiej wyjdziesz przez dziurę na Bibliotekę. Zapytaj, czy tam nie ma 
czasem cioci Ewy. A jak nie ma, to znów przez dziurę do piwnicy i korytarzem, i 
podwórzami do Marszałkowskiej. Marszałkowską trzeba prędko przelecieć i nie 
zapomnij się schylić, bo tam ostrzał z placu Zbawiciela. Przez Śniadeckich 
przejdziesz zwyczajnie i wejdziesz pod piąty, tam takie długie podwórze nie 
zabudowane. Tam dużo ludzi chodzi, to ci dalej powiedzą. Od Szóstego Sierpnia 
dojdziesz do nas albo przez fabrykę żarówek albo... Zresztą tam ci już każdy 
powie. Pa, ciotuchna. O, raju, to się ciocia Ewa ucieszy. No, i ja tego... sama 
wiesz, jak się ucieszyłem. Na ogół... Szkoda, że nie mam czasu. Już się 
rozstali, ale Michaś jeszcze wrócił pędem. - Ciocia! A uważaj na "krowy". Jak 
zacznie ryczeć, to chowaj się gdzieś między mury. Można zdążyć... na ogół. IX 
Kiedy Ewa po raz pierwszy usłyszała "krowę", nawet nie przyszło jej na myśl, że 
to groźna wyrzutnia min kruszących i zapalających. Stała właśnie przy oknie 
dziwiąc się, że słyszy dziwny, przeciągły zgrzyt, jaki czasem wydają na skręcie 
tramwaje. "Czyżby gdzieś jeszcze kursował tramwaj? - zdziwiła się. - Nonsens! 
Przecież wszystkie ulice zabarykadowane". W samej rzeczy tramwaje, co nie 
zdążyły przed wybuchem powstania do zajezdni, same leżały w poprzek ulic jako 
barykady nafaszerowane cegłą i kamieniami. Ledwo myśli o tym dobiegły końca, 
sześć jeden po drugim następujących wybuchów zagłuszyło na chwilę zwykłą 
karabinową palbę. Z kuchni wypadła Golikowa. - Pani słyszy? Co to tak wali? Tego 
jeszcze nie było. - Nic innego - rzekła spokojnie Ewa - tylko nasi chłopcy 
podpalili czołg i teraz amunicja wylatuje w powietrze. A słyszała Naścia te 
zgrzyty? Właśnie się zastanawiam, co to takiego? Jakby tramwaj skręcał. Albo 
jakby kto ciężkie szafy przesuwał... O, znowu zgrzyta... Pełno teraz takich 
jakichś dziwnych odgłosów. Nieraz w nocy to mi się zdaje, że dzwony... Seria 
ciężkich i gradem lecących wybuchów znowu wstrząsnęła powietrzem. - O, znów nasi 
czołg musieli wysadzić i amunicja tak leci w powietrze. To już dziś drugi, 
gdzieś blisko.... Jeszcze jakiś czas Ewa brała ten huraganowy łoskot za 
wylatującą w powietrze amunicję spalonych czołgów niemieckich i nie łączyła go z 
dziwnymi zgrzytami, które jej się zdawały jednym z tajemniczych i 
niewytłumaczalnych odgłosów szalejącego piekła na ziemi. Dopiero Tomyski, który 
zaszedł znowu któregoś dnia, objaśnił ją, że to miotacze min, wyrzucanych 
sprężanym za pomocą elektryczności powietrzem. - Tyle o tym wiem od wojskowych. 
I że to są moździerze bliskonośne. Coś w rodzaju średniowiecznych kolubryn. Biją 
na odległość pół kilometra najwyżej. Ale to kruszy tylko ściany zewnętrzne. Nie 
przenosi. Te zgrzyty to właśnie sprężanie powietrza do wyrzutu min. Jak się je 
usłyszy, wystarczy schować się w najwewnętrzniejszej części domu. No, a potem 
lecieć i patrzeć, czy się nie pali. Ewa nie śmiała pytać o Ludmiłę, ale Tomyski 
zrozumiał jej wymowne spojrzenie. - No, cóż - powiedział z trudem. - Barycz jest 
na szczęście w szpitalu na Jaworzyńskiej, więc przychodzi. - Śmieszna rzecz - 
dodał po chwili. - Każdy z nas może zniknąć ze świata o wiele prędzej niż 
śmiertelnie chory. Ale jak się usłyszy taki medyczny termin z dodatkiem: 
najwyżej - to co innego. Ewa także milczała. Oczy jej zaszły łzami, więc je 
spuściła. Zdołała w końcu szepnąć: - Lekarze tak się mylą. - No, tak... - 
Tomyski przeszedł na inny temat. Oznajmił, że już nie pisze reportaży prasowych 
o nastrojach walczącej stolicy. Zrezygnowano z jego pracy, gdy przytoczył 
kursujące po piwnicach trefne zdanie dotyczące tajemniczego wodza powstania 
noszącego kryptonim "Monter" i jego szefa sztabu. Brzmiało ono: "Monter Warszawę 
rozmontował, a Bór ją porośnie". Rękopis oczywiście poszedł do kosza. - Przez 
tydzień obsługiwałem karabin maszynowy przy barykadzie na Świętokrzyskiej. 
Oddział zniosło. Po wycofaniu się stamtąd wróciłem do domu. Teraz jestem 
zastępcą komendanta bloku, elektromontera Karbowskiego. Piękny człowiek. I 
staram się czuwać nad Ludmiłą. Nie mogę przecież pozwolić, żeby... taka 
opuszczona. Zabrakło czasownika w tym zdaniu, ale Ewa usłyszała go w sobie. Nie 
rozmawiali już więcej. Tomyski wstał, pocałował Ewę w obie ręce, a ona 
przytuliła jego głowę i pocałowała go w zakurzone włosy. Kiedy zamknął za sobą 
drzwi, usłyszała zgrzytanie, ale nie ruszyła się na zrozumiały już teraz łoskot 
min. Siedziała na tapczanie z zupełną pustką w głowie. Śród pustki błąkała się 
przez chwilę myśl nie obleczona w żadne uczucie: "Gdzie my jesteśmy?" Wiadomość 
o nowym rodzaju grożącej miastu broni rozeszła się już między ludźmi. W jednych 
dzielnicach nazywano to "szafy", w innych "krowy". Na dźwięk złowrogiego 
zgrzytania okrzyki: "krowa! krowa!" gnały ludzi na oślep do piwnic, łazienek, 
wygódek i sionek. Wkrótce jednak po stopniu donośności zgrzytów zaczęto 
rozpoznawać, czy "krowa" może albo nie może dolecieć i tam, gdzie nie dosięgała, 
stwierdzano tylko ze zmęczeniem: - Znowu "krowa". Dzień, w którym listonosz 
powstańczy, Michaś Wochelski, spotkał Joasię, był już dziesiątym od czasu, kiedy 
Ewa chodziła do Biblioteki pomagać w przenoszeniu książek z górnych pięter 
magazynu do piwnic. Wynikło to z przyjścia Norkowskich. Norkowscy stracili 
wszystko prócz walizy i nocnej pościeli. Przydźwigali to do Biblioteki i tam już 
pozostali. Dom na Krakowskim Przedmieściu, w którym mieszkali, spłonął. Z trudem 
przedostali się na drugą stronę miasta. Ewa ucieszyła się na ich widok i razem 
zatrwożyła. Każdy ze znajomych okazujący się żywym zapalał w niej nową iskierkę 
nadziei, że i Joasia tak się któregoś dnia pojawi. A zarazem trwożył, bo jakże - 
"wszyscy" mogą przyjść, przedostać się do niej, a Joasia nie może? To znaczy, że 
już jej nie ma albo jest ranna. Wyraziła tę obawę. Stacha Norkowska ją 
skrzyczała: - Jak myśmy przyszli, to się ciesz, że myśmy przyszli, a nie 
rozpaczaj, że ktoś nie przyszedł. Ja ci zresztą ręczę, że Joasia też przyjdzie! 
Co za przebrzydłe niesportowe usposobienie! - Moja żona ma taki bezczelny sposób 
wysławiania się. Pani jej nie zna, ale ja ją znam. To jest jej styl. Kto jej nie 
zna, to myśli, że ona jest brutalna. A ona jest jak tlen życia. Przynajmniej dla 
mnie - mówił nerwowo i wyzywająco Norkowski. - Ależ ja dobrze znam Stasię. Ja 
bardzo lubię ten jej styl. Ona jest wspaniała - roześmiała się Ewa. Norkowski 
był wyraźnie obrażony. - Pani nie chce powiedzieć, że pani zna moją żonę lepiej 
ode mnie - zaperzył się opryskliwie. - Nie, kochany idioto, ona nie chce 
powiedzieć, że mnie zna lepiej od ciebie - uspokoiła męża Stacha. - Nie gdacz, 
nie gdacz - dodała - bo nie ma czasu. I wyłuszczyli sprawę, z którą przyszli. 
Poprzedniego dnia padła Politechnika. Jest obawa, że Niemcy rozpoczną teraz 
szturm na Polną. W Bibliotece znajduje się sporo uchodźców, ale jest jeszcze 
miejsce i jest dużo roboty. Radzili, żeby Ewa przeniosła się tam na jakiś czas. 
Ewa na to, że ma Michasia i Naścię i zresztą pełno także obowiązków tu w domu. 
Norkowscy chcieli zabrać ich wszystkich troje, ale wezwana na naradę Golikowa 
oświadczyła, że ona się z Polnej nie ruszy. - A gdzieżbym ja, proszę pani, 
zostawiła tak mieszkanie na łasce boskiej. Tu już różni się od wczoraj wynoszą 
dalej w miasto. Każdemu się zdaje, że tam lepiej, gdzie go nie ma. - Naścia ma 
rację - rzekła Ewa, ale była w rozterce. Nęciła ją ta wyprawa do Biblioteki. 
Chciała się przemóc i doświadczyć sama, jak to się teraz miastem chodzi. Raz się 
odważywszy, dobrnie może do Nowogrodzkiej, dowie się wreszcie, co z Joasią. - Ja 
myślałam i o pani Ludmile - mruknęła Stacha zafrasowana. - Tam jest spokojniej, 
a ją trzeba oszczędzać. - Ludmiła... - Ewa zaczerwieniła się i nie dokończyła. 
Stanęło na tym, że Stacha "poleci" do Tomyskich i dowie się, jak oni zapatrują 
się na ten projekt. - Zostań tu, ja zaraz wrócę - rozkazała mężowi. - Jak 
przejść na Mokotowską? - zwróciła się do Ewy. Radgoska objaśniła ją zażenowana. 
- Niech pan siądzie - zaprosiła Norkowskiego, ścierając z krzesła grubą warstę 
kurzu. - Mieliśmy dużo skórek od chleba i trochę rodzynek. Naścia zrobiła kwasu. 
To wyśmienite na ten upał. Naściu, proszę nam dać tego pysznego kwasu. Norkowski 
nie usiadł. Zaczął chodzić po pokoju, a miał dziwny sposób chodzenia. Nogi 
zdawały się wyprzedzać górną część ciała odchyloną do tyłu. - Czy pani może mi 
powiedzieć, co moja żona widzi w tej pani Tomyskiej? Ona nie może żyć bez pani i 
bez tej Ludmiły - mówił głosem jakby skrzypiącym z gniewu. - Tu świat się 
wali... Pani jej nie zna, to jest kompletna wariatka. Ewa patrzyła na 
biegającego stroskanym i zdziwionym wzrokiem. - Czy pan myśli, że tylko wariaci 
mogą "coś widzieć" we mnie albo w Ludce? - spytała machinalnie. - Tak bym 
chciała, żeby pan się napił tego kwasu. Jest wyborny. Wychylił podaną sobie 
szklankę niemal duszkiem. Twarz mu złagodniała, uśmiechnęła się, wyprzyjemniała. 
- A rzeczywiście świetny - pochwalił. - Niechże pani mi nie żałuje tego kwasu. 
Niechże mi go pani da jeszcze. Staszka - mruknął pijąc. - Pani myśli, że ona 
jest silna, samodzielna? To nieprawda. Zginęłaby beze mnie. Już się o tym wiele 
razy przekonałem - krzyknął prawie. - Ona popada w jakieś takie zachwyty nad 
ludźmi, ale to nie ma znaczenia. Ona żyje bez poczucia rzeczywistości. Ewa 
przypomniała sobie, że z Norkowskim trzeba się zawsze godzić, inaczej wpada w 
furię. - Tak, tak - przytaknęła. - Ale czy pan nie myśli, że ona sama jest 
bardziej rzeczywista niż wszystko, co ją otacza? - Pani to zauważyła? - 
roześmiał się, a śmiech miał już z natury jakiś drwiący i skrzekliwy. Zatarł 
ręce. - "Bardziej rzeczywista". To paradoks, nie wiedziałem, że i pani umie 
mówić paradoksami. Ale nie uważam, żeby paradoksem można było załatwić świat. 
Dobre wyrażenie "załatwić świat". O, ona lubi mówić paradoksami. To już jej 
szkoła, że i pani... Wie pani, napiłbym się jeszcze tego kwasu. A pani? No, cóż, 
taka pani Ludmiła... Jest w niej coś, co intryguje. Taka uroda w tym wieku... 
Ewa słuchała, patrzyła, nalewała kwas, prawie przestała uważać na rzężenie 
miasta plującego ołowiem, żelazem i stalą. Filip Norkowski był wicedyrektorem 
Archiwum Akt Dawnych i specjalistą od historii Starej Warszawy. Nieduży, 
zgrabny, miał twarz barwy nie dobielonego płótna, wąskie usta, oczy czarne, małe 
jak dwa gorzkie ziarenka mocno upalonej kawy. I spojrzenie patrzące niby gorąca 
czarna kawa. Wyraz twarzy był nieprzyjemny, ale z całej tej małej postaci biła 
jakaś napierająca, niecierpliwa siła. Ewa rozumiała prawie wszystko, chociaż 
niewiele potrafiła słowem wyrazić. "To on, ten uczony historyk i archiwista, 
jest zupełnie ślepy na konkretną rzeczywistość - myślała. - Ale jak to bywa ze 
ślepymi, miał jakieś "drugie widzenie", jakiś "szósty zmysł" alarmujący, gdy coś 
zaczynało się koło niego dziać. Czuł teraz, że traci miłość żony, i był zupełnie 
stropiony widząc ją zaprzątniętą czymś czy kimś, kogo nie był nawet w stanie 
zidentyfikować. Wiedział, że kiedy idzie do Tomyskich, to wyfruwa z domu jak 
ptak i uśmiecha się do niego, do męża, na pożegnanie, ale już do tej 
Mokotowskiej na powitanie. Ten Tomyski nie wydawał mu się poważnym 
przeciwnikiem, jak w ogóle żaden mężczyzna nie wydawał mu się konkurentem do 
jego inteligencji, gryzącego dowcipu i niewyczerpanych, przez żadne poza żoną 
przeżycia miłosne, sił uczuciowych. Nie, Tomyski się dla niego nie liczył. Żadna 
wiedza, pisarz "realista", co to myśli, że jak napisze: "Włożył palto i wyszedł 
z domu", to stworzył dzieło sztuki. Musiało być coś dziwacznego i niepojętego, 
co tak zajęło jego żonę, że zrobiła się nie do poznania. Musiała się zakochać 
jakąś dziwną miłością w tej starej pani Ludmile. Jego żona! Ta Stacha, która już 
jako fenomenalnie zdolna studentka jego właśnie wybrała sobie jako przedmiot 
zgoła niepowszedniej adoracji? Norkowski był człowiekiem surowej cnoty, choć 
nieposkromiony w języku. Do poznania swej żony nie znał kobiet, a że ona mu się 
sama kiedyś oświadczyła, wyobraził sobie na podstawie tego faktu, że wszystkie 
kobiety świata stoją do jego dyspozycji, czyhają na niego, ascetę wiedzy, z tym 
samym zuchwalstwem egzaltowanej namiętności, z jakim wyróżniała go niepospolita, 
o, bo była niepospolita, Stasia. Wszystkie te myśli widać w nim było niejako 
przez skórę, która zdawała się drgać, jak skóra zwierzęcia, opędzającego się od 
much. A może to łoskot strzałów dawał taki dziwny efekt, jakby na łysiejącej 
głowie, twarzy i rękach drgała mu sama tylko skóra. Mówił znowu pozornie bez 
związku: - Cóż pani chce? Mężczyzna zdolny jest do zazdrości nawet wobec 
kamienia, który jego znudzona partnerka wyróżniła jako szczególnie piękny. A ona 
może być znudzona. Każdy ma prawo do znudzenia. Błąd, widzi pani, polega nie na 
tym, że podejrzewamy drugich o złe zamiary wobec siebie. Błąd polega na tym, że 
uważamy drugich za niemrawych poczciwców niezdolnych do przeżyć na własną rękę. 
A samych siebie za demonów, którym wszystko wolno, tylko są za szlachetni, żeby 
z tego korzystać. - I, jakby dziwiąc się własnym słowom, dodał: - Niesłychane! - 
O czym pan mówi? Co za drugich? - spytała Ewa tak jakoś przed siebie, bez 
nastawania na odpowiedź. Ona też się w myśli dziwiła. Dziwiła się, że Norkowski 
jej się z tym wszystkim zwierza. Przecież i ją pytał impertynencko: "Co Stasia w 
pani widzi?" - Ale i to Ewa poniekąd rozumiała. Podejrzewał widać ostatnimi 
czasy wszystkie stosunki Stasi, ale tym jakimś szóstym zmysłem błądził jednak 
najbliżej miejsca "katastrofy" uczuciowej. Ewa nie wiedziała jeszcze jednej 
tylko rzeczy. Że podobała się Norkowskiemu. Takie rzeczy zauważała ostatnia i 
nigdy nie wierzyła w ich możliwość. Podobała mu się, a więc był pewien, że i on 
jej się podoba. Takie podejrzenie musiało wreszcie błysnąć w myślach Ewy, gdy 
zobaczyła, że zgrzebna cera Norkowskiego zabarwia się rumieńcem. Wyraz jego 
twarzy znów złagodniał, oczy stały się mniej kłujące, figlarne. - Ładnie pani z 
tym współczującym zamyśleniem. A wie pani, dobrze mi pić tak z panią ten kwas. 
Szkoda, że pani nie ma wina. Ach, jak raz piliśmy z panią grzane czerwone wino z 
wrzątkiem i z cukrem! Ech, pani Ewo, gdyby pani ze mną kiedyś zamieszkała, 
zobaczyłaby pani, jaki ze mnie cudowny partner... Staszka nie lubi domu. - Panie 
dyrektorze... - zaczęła Ewa, ale w tej chwili wwiercił im się obojgu w uszy 
zgrzyt "krowy". Żadne z nich nie ruszyło się z miejsca. Wysłuchali 
sześciokrotnej eksplozji, a Norkowski od razu zmienił temat. - Nic nie będzie 
Polsce oszczędzone - chrypiał, jakby się z kimś kłócąc. Nieprzyjemny głos miał 
ten przykrego usposobienia uczony. Ale jednocześnie coś perswadowało, że warto 
się przedrzeć przez ten głos do jakiejś niewątpliwej wartości małego 
zapalczywego pana. - Nic nie będzie Polsce oszczędzone. To pójdzie, ach, droga 
pani, na ostre. Wszystkie postawy i poglądy obnażą się do ostatecznych granic, 
pokażą swoje atuty, chi_chi - zaśmiał się, a kiedy się śmiał, dolna część 
wygolonej twarzy fałdowała mu się na półokrągło. - Wszyscy wycierpią 
nieuniknione konsekwencje swych postaw. Żadne półśrodki, ćwierćzgody nie są już 
do pomyślenia. Wchodzimy w okres tragedii, nie wiem jeszcze tylko, co będzie 
pierwiastkiem oczyszczenia. Jak pani myśli? Ja wierzę w to katharsis. 
Bolszewicy... hm.... Co do mnie mam już dosyć pogardy anglosasów dla nas... Ten 
sojusz pogardzanych z pogardzającymi dżentelmenami w dickensowską kratkę... - W 
jaką znów dickensowską kratkę? - Ewa roześmiała się mimo woli. Norkowski nie 
odpowiedział, tylko z podnieconym zdumieniem powtórzył swoje: - Niesłychane! - 
Co ta Stasia tak długo nie wraca? - zlękła się nagle Ewa. Przed chwilą przecież 
runęły gdzieś niedaleko "krowy". Norkowski zaperzył się, obrażony. - Nie będzie 
pani przecież krępowała swobody mojej żony? Miała zawsze pełną swobodę przebywać 
tam, gdzie chce, tak długo, jak jej się podoba. - Ale przecież nie zawsze 
chodziła w takim gradzie pocisków. Jaki pan jest dziwny - zniecierpliwiła się. 
Norkowski nie zdążył się obrazić, bo w tejże chwili wróciła Stacha. Twarz miała 
posępną i zmartwiałą. Była czegoś wściekła czy zrozpaczona. Ewa chwyciła ją za 
ramię. - Stachuniu, co się stało? Odpowiedziała zagadkowo: - Odmawiam udziału w 
głupstwie. Mogłabym wziąć udział nawet w zbawczej zbrodni, ale tu? Wisieć 
powinien dowódca, który wypowiada walkę nie mając żadnych szans. Chociaż jednej 
na sto. A tu nie było żadnej! Ewa stropiła się. Od Stachy spodziewała się raczej 
aprobaty powstania. Norkowski mówił tymczasem gorączkowo: - Moja żona ma dużo 
egzaltacji, ale to jest ładne, ja to lubię. Pani jej nie zna tak jak ja. Ona ma 
prawo ze mną się nie zgadzać. Ja to uznaję. Cóż, szansa... Zależy, na co chce 
się mieć szansę. Bezinteresowne bohaterstwo... Stacha zaczęła krzyczeć: - Dosyć! 
Nie chcę nic słyszeć o bezinteresownym bohaterstwie. A zwróciwszy się nagle do 
Ewy, spytała: - Co jest właściwie z panią Ludmiłą? - Jak to, nie widziałaś się z 
Józkiem? Nic ci nie mówił? Norkowski nie dopuścił do odpowiedzi. Zachrypiał 
podrażniony: - Teraz może pani ocenić mój los, pani Ewo! Mam żonę potwora. 
Kocham potwora. To, że ja mogę zginąć w każdej chwili nie ma żadnego znaczenia, 
bo ją w tej chwili obchodzi tylko zdrowie pani Ludmiły! - Najdroższy idiotuniu, 
przestań trzaskać zębami! - rzekła mrużąc oczy Stacha i ścisnęła palcami nos i 
usta męża. - Nie widzę powodu, dla którego mielibyśmy przeżyć tę klęskę. I ty, i 
pani Ludmiła - i wszyscy. A zwracając się do Ewy dodała: - Owszem, pan Józef 
powiedział mi coś, od czego łatwo zwariować. - O zdrowiu swej niezrównanej żony 
- zadrwił mściwie Norkowski. Nie, to było zupełnie co innego. W istocie rzeczy 
Stacha i Józef powiedzieli sobie tylko dwa zdania. Na jej słowa: "Nie zapomnij, 
że ja żyć bez ciebie nie mogę" - odpowiedział: "Nie zapomnę". Odczuła to jako 
klęskę śród klęski. Zobaczyć się żywymi w takich okolicznościach, móc sobie 
powiedzieć wszystko i usłyszeć takie roztargnione dwa słowa! Ewa chciała 
rozładować napięcie uczuć i opowiedzieć im o Michasiu. Jak przybył i że nosi 
pocztę. Zaczęła nawet: - Wiecie, jest Michaś... - ale palba z różnych rodzajów 
broni nasiliła się, Norkowscy spieszyli z odejściem. Filip zauważył oznajmienie 
Radgoskiej, powiedział nawet: - Aha, to ten pani bratanek. Pamiętam, poznałem go 
tu. Ma wąską klatkę piersiową i za mało rośnie. Ja też za mało rosłem, ale 
dzisiaj są na to jakieś sposoby, zastrzyki, witaminy wzrostu... Rozstali się, z 
tym że Ewa namyśli się, co zrobić, i ewentualnie przyjdzie do Biblioteki z 
Józefem. Powiedziała, że cieszy się na to. Będzie to jej pierwsza wyprawa "na 
miasto" w czasie powstania. X Zeszło parę dni, śród których wyjaśniło się, że 
Niemcy z niewiadomych powodów nie gotują szturmu na Polną ani na Mokotowską. Jak 
bywa w takich okolicznościach, stopniowo przyzwyczajono się do życia z 
perspektywą spodziewanego niebezpieczeństwa. Mimo wszystko ludziom nie chciało 
się ruszać z miejsca aż do "ostatniej chwili". Jednego z owych niepewnych, ale i 
ze zgodą na niepewność, spokojnie przyjmowanych dni, Ewa korzystając z ponownej 
wizyty Staszki zgodziła się pójść z nią do Biblioteki. Wyszły na ogródek sprzed 
okien Ewy, wydostały się ogródkiem i podwórkami na ulicę 6 Sierpnia, 
przekroczyły ją trochę sztywno, gdyż bywała pod ostrzałem ze Szpitala 
Wojskowego, potem znów brama, podwórze, zejście do piwnicy, legitymowanie 
(śledzono ruchy volksdeutschów i szpiegów), rozległe długie podwórko odgrodzone 
płotem od Śniadeckich. Ze Śniadeckich na Marszałkowską, schylając się i biegiem 
w pojedynkę, aby uniknąć ostrzału z placu Zbawiciela. Znów bramy, piwnice, 
legitymowanie, wreszcie przez jakąś salę, po przystawionych do dziury w murze 
schodkach, przeszły na jeden z dziedzińców Biblioteki. - Mój Boże! - wykrzyknęła 
Ewa. - Wszystkie szyby całe, kwiaty w oknach, co za raj! Nie myślałam, że są 
jeszcze takie miejsca w Warszawie. To myśmy uważali, że u nas jest jeszcze 
bardzo małe zniszczenie, a przecież u mnie już nie ma jednej szyby! W samej 
rzeczy dziedziniec Biblioteki był czyściutki, obrośnięty wesoło różnymi 
gatunkami pnączy. W oknach lśniących i odbijających błękit nieba pełno było 
doniczek ze starannie pielęgnowanymi roślinami. Zaciszność tego miejsca dawała 
wypoczynek nerwom i budziła otuchę. Kiedy weszły w wielką bramę, pod której 
tunelem przechodziło się na drugi dziedziniec, przywitał ich dyrektor Biblioteki 
średniego wieku człowiek o okrągłej, nic nie mówiącej twarzy, zadartym nosie i z 
biało_czerwoną opaską na ramieniu. Był cywilnym komendantem gmachu i zdawał się 
bardzo energiczny. - Podobno jest ukraińskiego pochodzenia - poinformowała z 
cicha Norkowska. - Nazywa się Oleniuk. Ale mówią, że przyzwoity człowiek i 
całkiem spolonizowany. Żonaty z Polką, córką powstańca sześćdziesiątego 
trzeciego roku. Panna Halina Pokrzewska, stara pracownica Biblioteki w Dziale 
Sztuki, osoba pięćdziesięcioletnia, lecz po panieńsku wątła i szczupła, która z 
frasobliwym wyrazem zwiędłej sympatycznej twarzyczki o bardzo niebieskich oczach 
wprowadziła Ewę na miejsce przewidywanej pracy, miała pewne zastrzeżenia co do 
"przyzwoitości" dyrektora Oleniuka. - Dużo dałoby się o nim powiedzieć, ale żal 
mi żony. Na razie dyrektor zachowuje się rzeczywiście poprawnie, zobaczymy. Ewa 
zasmakowała w pracy, jaką jej wyznaczono w Bibliotece. Do tego stopnia, że 
zaczęła w niej nawet nocować. Trochę dlatego, że ożywczo działało towarzystwo 
Stasi, a nawet jej zadzierzystego męża. Trochę ze wstrętu przed chodzeniem po 
mieście. A trochę dlatego, że kontenta była z zadań, które wydawały jej się 
ważne z punktu widzenia ratunku wartości kulturalnych. Ważne, ale czy celowe i 
skuteczne? Taka wątpliwość wkradała się często do jej skołatanego umysłu, gdy w 
nie tkniętej jeszcze Bibliotece, niby w arce pośród potopu, nasłuchiwała rwetesu 
hałasującej dokoła walki. Noclegi w Bibliotece były niewygodne, gmach był 
przeludniony, dla Ewy znaleziono tylko gołe żelazne łóżko w kącie wielkiego 
pokoju, w którym koczowało już sześć osób, a między nimi Norkowscy. Twardą 
siatkę z romboidalnie wiązanych prętów okryto cienką starą kołdrą. Stacha dała 
Ewie jeden z dwu koców, jakie ze sobą przynieśli z Krakowskiego. Ale noce były 
upalne i Ewa podkładała sobie koc na pręty łóżka, a spała nie rozbierając się w 
letniej cieniutkiej sukni. Te złe noclegi odpwiadały jej bardziej niż 
wylegiwanie się we własnej pościeli i Ewa lepiej spała tu niż na Polnej. Mimo 
to, że sypiał z nią Michaś, z którym rozstawała się tylko na czas, gdy nosił 
pocztę. I nawet mimo, że gmach dygotał od łoskotów różnego rodzaju broni. Bo 
dzień, w którym Ewa po raz pierwszy przyszła do Biblioteki, był ostatnim dniem 
jakiego takiego zacisza w tym zakątku. Teraz odgłosy walki były tu ostrzejsze 
niż na Polnej, a jednej nocy wszystkich, ukołysanych niezmordowaną kanonadą, 
uchodźców, zbudził dźwięk odmienny, cienki i przenikliwy. To pod wpływem jakiejś 
cięższej i bliższej detonacji zaczęły wypadać w Bibliotece pierwsze szyby. Ewa 
lubiła nocne dyżury ze Stachą Norkowską. Dyżurowało się w wewnętrznej bramie 
stanowiącej przejście między dwoma dziedzińcami Biblioteki, nowym i starym. Noce 
były gorące, księżycowe. Mury obu dziedzińców bielały oślepiająco, dzikie wino i 
kapryfolium pięło się po nich jaskrawą teatralną zielenią. Ostre kąty blasku i 
cienia, granatowe i rozgwieżdżone niebo błękitniejące łagodnie od strony 
księżyca, upał nocy, wszystko to nadawało miejscu podobieństwo do jakiegoś 
włoskiego czy hiszpańskiego pejzażu. Rozjuszenie zgiełkliwej, bluzgającej 
salwami nocy jakby zwiększało ciszę tego zakątka. Do obowiązku dyżurujących 
należało legitymowanie przechodniów. Lecz o ile dniem snuły się przez bramę 
biblioteczną niemal tłumy, nocą przeszedł najwyżej czasami patrol, żołnierz 
pojedynczy albo ktoś z tajemniczego Korpusu Bezpieczeństwa. Przed takim 
osobnikiem brał czegoś Ewę strach jak przed wrogiem. Stacha nie lubiła siedzieć 
na miejscu w bramie, więc przechadzały się z Ewą po obu dziedzińcach. Na jednym 
z nich, tym, który niespełna tydzień temu tak uderzył Ewę swoim sielankowym 
wyglądem, znajdowała się już teraz mogiła. Grób jednego z woźnych Biblioteki, 
który chciał poprawić umocnienie zewnętrznej bramy wiodącej na Koszykową. 
Wyszedł na chwilę z tej bramy i padł od skrytobójczej kuli "gołębiarza". Potem 
szukano tych gołębiarzy na strychach wszystkich sąsiednich domów. Znaleziono 
starą otyłą Niemkę, która miała w ręku rewolwer, a naokoło tłustych bioder pas z 
amunicją i granatami. Wojsko wykończyło ją na miejscu. Ale takich jak ona było 
wielu. W miarę jak walki trwały, sieć niemieckich "gołębiarzy" gęstniała i 
ludzie coraz częściej padali od tajemniczych strzałów, a uganianie się za 
"gołębiarzami" pochłaniało wiele sił, trudu i nerwów. Chodząc ze Stasią po 
księżycowych dziedzińcach Ewa nieraz myślała, że w każdej chwili w tym 
zdradzieckim świetle nocy mogą być ustrzelone. Ale wstydziła się o tym 
powiedzieć. Stacha nie bała się niczego i po prostu nie zauważała grożących 
zewsząd niebezpieczeństw. Przebywając z nią łatwo było się przekonać, że nie z 
tchórzostwa "odmówiła udziału w głupstwie". Gniewało ją, gdy Ewa zdawała się 
roztargnioną i nie dość intensywnie brała udział w rozmowie o wszystkim, o 
życiu, jego sensie, o sztuce, o książkach i o ludziach. - Tak jak pan Józef, 
jesteś zawsze czymś innym zaprzątnięta - wyrzucała jej. - Nie czujesz, że 
jeszcze żyjemy? I tak umrzemy. Po co zawczasu chodzisz jak umarła? O czym 
myślisz? Ta noc jest piękna. Jest jeszcze piękna. Ciesz się! - Stachuniu, ta 
piękna noc jest jak noc przy umierającym. Cieszę się, że jesteś przy mnie. W 
tobie jest... Ale widzisz... Tu Stacha zrobiła jej niespodziankę. Przerwała 
mówiąc: - Jesteś po prostu głupia. Czy ty nie rozumiesz, że tylko póki trwa ta 
walka, Polska jest niepodległa? Wszystko, co było przedtem i co będzie potem, to 
niewola. - Masz dziwne sformułowania. Mówiłaś zupełnie co innego. Wśród takich 
rozmów nagle wzdrygały się obie i milkły. W chwilach osłabnięcia gromów, gdy 
miasto, jak ciężko chory, z cicha tylko chrypiało i kaszlało, dawały się nagle 
słyszeć nostalgiczne gwizdki pociągów, a potem zaraz oddalony, zwyczajny odgłos 
ich biegu. Pociągi to nie nasi, To Niemcy. Na Boga, tak więc pewna jest ich 
sytuacja, że mimo powstania, które powinno było wstrząsnąć światem, oni 
spokojnie puszczają sobie pociągi? Ewę to smętne, łagodne gwizdanie wytrącało z 
równowagi. - To brzmi - mówiła - jak szatańska driwna z konających. Czasami 
biały zimny blask rozjaśniał całe niebo i trwał chwilę migocąc złowrogo na 
murach. Ewa i Stacha zastanawiały się, co to za blask taki cichy i przerażający. 
Pewnej nocy objaśnił to Ewie Michaś, który z nią dyżurował. - To rakiety - 
powiedział. - To żeby tego... żeby oświetlić pole ataku. - Nie mów ciągle 
"tego". Nasze rakiety czy niemieckie? - I nasze, i niemieckie. Zależy, kto 
atakuje. Nie słyszysz, że tego... że jak tak błyśnie, to zaraz mocniej 
strzelają? - Słyszę. Nie denerwuj mnie, Michaś, i nie mów ciągle "tego". - 
Dobrze, ciociu. Najgorzej, wiesz, to że nie mamy Piatów. Ze zrzutów spadło 
bardzo mało. Może kilka. - Co znów za Piatów? - Niee, no ciocia, nie wiesz 
naprawdę, co to Piaty? To takie działka przeciwpancerne. Angielskie. Żeby było 
dużo Piatów, tobyśmy porozbijali wszystkie Tygrysy. Może nie wiesz, co to 
Tygrysy? - Jakże, wiem, czołgi. - A Goliaty. Wiesz, co to Goliaty? - Wiem. 
Wszyscy mówią o tych Goliatach. To jakieś potwory, co wypuszczają takie małe 
mechaniczne czołgi bez ludzi. Ale tu w naszej okolicy ich nie ma. - Tak, 
najgorzej jest na Starówce. Jeden chłopiec mi mówił, że tam krew cieknie 
ulicami. Że tam się już ledwie trzymają. Oho, "krowa". Leniwy ponury zgrzyt 
podniósł ich oboje na nogi. Ewa odruchowo rzuciła się w głąb sieni, ale Michaś 
przytrzymał ją za rękę. - Nie bój się, to nie na nas - powiedział trochę drżącym 
głosem. - To niedaleko niesie, jak ma blisko łupnąć, to zgrzyta o wiele 
głośniej. - Nie bój się, to nie na nas - rzekła z goryczą Ewa. - Czyli ciesz 
się, że na innych. Straszne uczucia rodzi wojna. - E_e, zaraz "ciesz się"... Ja 
nie to... - I Michaś zamilkł. Gdy przebrzmiała salwa moździerzowa, Ewie 
pomyślało się: "Nie na nas, a czy nie na ciebie, Joasiu?" Zaczął ją prześladować 
obraz poszukiwania śród ruin grobu Joasi. I znów rozbite strzępy myśli. "Czy 
Stacha będzie mogła mi zastąpić przyjaźń Joasi? Stacha jest bardzo interesująca, 
ale ja nigdy nie będę mogła zapomnieć Joasi. O czym ja myślę. Czemu zajmuję się 
sobą? Może ja właśnie zginę pierwsza. Dlaczego Stacha mówi takie sprzeczne ze 
sobą rzeczy". Dnie w Bibliotece były pracowite, wypełnione mnóstwem zajęć, 
których potrzebę stworzyły okoliczności. Wszyscy po kolei brali udział w 
przyrządzaniu posiłków, w zmywaniu, sprzątaniu, w noszeniu książek z głównego 
gmachu do niedawno zbudowanych żelbetowych magazynów. Biblioteka miała trochę 
zapasów żywności, które były już na wyczerpaniu. Pewnego dnia Ewa przemogła 
wstręt do chodzenia po mieście i postanowiła przynieść z domu trochę jedzenia 
dla bibliotecznych lokatorów. Miała jeszcze dużo fasoli, makaronu i kaszy. 
Stacha Norkowska natychmiast zaproponowała, że z nią pójdzie. - Pomogę ci nieść, 
a jeśli masz tu dalej nocować, to trzeba dla ciebie i Michasia przynieść trochę 
pościeli. Sama nie dasz rady. - Niech pani na nią uważa, to wariatka - 
powiedział zgryźliwie Norkowski. - Pamiętaj - dodał - że masz spóźnione reakcje. 
Nie wyprostuj się na Marszałkowskiej, zamiast się schylić. Owszem, idźcie, moje 
panie - zwrócił się do Ewy. - Ja mojej żony - dodał - nigdy nie krępuję. Jest 
pełnoprawnym człowiekiem i odpowiada sama za siebie. - Idiotuniu - odpowiedziała 
Stacha - nikt o tym nie wątpi. Ruszyły w znaną już sobie drogę, przykrzejszą 
teraz, bo od kilku dni zabrakło światła elektrycznego i przez piwniczne 
korytarze szło się przeważnie w ciemnościach, gdzieniegdzie tylko rozjaśnionych 
wątłą świeczką albo kuchenną lampką. Na Polnej zastały wszystko po staremu, 
tylko czołgi coraz wścieklej dawały się we znaki frontowym ścianom domu. Naścia 
powitała Ewę z burzliwą radością. - Od Michasia zawsze wiedziałam, że państwo 
wszyscy żyją i zdrowi w tej Bibliotece. Ale stęskniłam się. Już bym rada była, 
żeby pani Ewa została w domu. I Naścia zza okularów zmierzyła bystrym, 
strofującym okiem Stachę Norkowską. - To Michaś tu przychodził? - zdziwiła się i 
nawet przelękła Ewa. - Nic mi, gałgan, nie mówił. - Co miał mówić? Jakby co się 
stało, toby musiał powiedzieć. Ale tak to po co się pani miała denerwować, że za 
dużo lata po mieście. Był tu, był ze trzy razy. To jest bardzo uważający 
chłopiec delikatnego serca. W sam raz jak jego tatuś. Stacha siedziała milcząc i 
paliła papierosa. Nudziło ją, że Ewa miała swoje nie związane z nią sprawy, 
jakieś Naście, bratanków. Zwłaszcza że wszystko to w danym wypadku należało 
poniekąd i do życia Józefa Tomyskiego. Ale znosiła lojalnie ten bagaż życiowy 
ludzi przez siebie wyróżnionych i nawet gotowa była go dźwigać w razie potrzeby. 
- Czy tutaj też nie ma światła? - spytała Ewa. - Już nie ma, proszę pani. Ale są 
karbidówki i znalazłam jeszcze sporo karbidu w puszce po marmoladzie. Aż miło, 
jakie u pani gospodarstwo we wszystko zaopatrzone. Zupełnie jak u paninej 
mamusi. Zupełnie - nie... A pani dyrektorowa - zwróciła się grzecznie do 
Norkowskiej - też pewno ma takie zaopatrzone gospodarstwo? - W ogóle nie cierpię 
gospodarstwa - zaczęła zwięźle Stacha, ale Naścia nie zraziła się. Skoro ta pani 
jest przyjaciółką dawnej panienki Ewusi, to widać też ma rację w tym, co mówi. - 
No tak - rzekła serdecznie. - Są rozmaite gusty i każdy musi lubić co innego. - 
Pani Norkowska straciła całe swoje "gospodarstwo" - oznajmiła Ewa. - Mieszkanie 
państwa Norkowskich się spaliło. - Ach, mój Boże, ach Boże! - spłoszyła się 
Naścia; aż ręką podparła policzek ze współczucia i jej oczy zaszkliły się łzami, 
ale jej usta miały dalej taki wyraz, jakby się z całej siły powstrzymywały od 
śmiechu. Opanowała wzruszenie i zawiadomiła Ewę: - Gorzej, proszę pani, że i 
wody na piętrach już nie ma. Co dzień stoję w ogonku do kranu na podwórzu. Tam 
jeszcze ciecze. Stacha zerwała się poruszona. - Wody zaczyna brakować? To źle! 
Mogę nie jeść, nie pić, chętnie zostanę zabita. Ale żeby się nie móc umyć, to 
tego nie lubię! No, i wychodki! Jak je utrzymać w czystości bez wody? Czystość 
była namiętnością Stachy Norkowskiej. Mimo nie sprzyjające jej zachowaniu 
warunki Stacha wyglądała codziennie, jakby wyszła z doskonałej kąpieli. Żadne 
alarmy nie przeszkadzały jej w myciu się i czyszczeniu odzieży. Szczotka do 
rzeczy była jednym z niewielu przedmiotów, których nie zapomniała ze sobą 
zabrać. Ewa również starała się zachować "fason" elegancji do końca, lecz ją 
najbardziej przerażał brak światła. Nie znosiła ciemności. Zastanawiały się więc 
przez chwilę nad sprawą światła. Przerwy w prądzie były już od jakiegoś czasu 
częste, ale wciąż łudzono się, że to jakieś przejściowe uszkodzenia w elektrowni 
bohatersko bronionej przez swoich robotników. Teraz trzeba się pogodzić z 
wiadomością nie całkiem jasno udzieloną przez prasę powstańczą. Elektrownia 
padła. Ale woda? Filtry Miejskie były od pierwszych dni powstania w ręku 
Niemców. Ale nie przerywali dopływu wody, żeby jej nie brakło okrążonym przez 
powstańców niemieckim punktom oporu. Widać z tego zrezygnowali, a może brak wody 
wynika po prostu stąd, że tak wiele wodociągowych przewodów zostało uszkodzonych 
i przerwanych. Ewa nie była zdecydowana, czy ma brać pościel. Wobec grożącej 
głodem sytuacji w Bibliotece sądziła, że nie może tam już dalej przebywać. Ale 
na wszelki wypadek wzięła jednak ze sobą poduszkę i koc. Wzięły nadto po pięć 
kilo fasoli, kaszy i makaronu. Wyszły z Polnej przed czwartą po południu. Przez 
ulicę 6 Sierpnia chodziło się teraz świeżo wykopanym tunelem. Tunel był 
niewygodny, jakoś źle wymierzony czy też natrafił na uszkodzenie przewodu 
wodociągowego. Część jego była zalana wodą, przez którą przerzucono wątłe deski 
często się załamujące lub z których ludzie się ześlizgiwali. U wylotu tunelu 
była zawsze kolejka. Wychodziło się z przykrego tunelu z uczuciem ulgi, lecz 
ulga wnet przemieniała się w zgrozę podnoszącą włosy na głowie. Opustoszałe, 
poświstujące kulami miasto wyglądało straszliwie. Rzucając okiem w dal ulic, 
wzdłuż których trzeba było iść ostrożnie pod samymi ścianami kamienic albo które 
chyłkiem schyliwszy się, trzeba było przebiegać, Ewa miała wrażenie, że widzi 
bliskie, kochane oblicze, które zamiast się uśmiechać, wyszczerza zęby i toczy 
pianę, pogrążone w obłędzie. Włosy jeżyły się na głowie nie ze strachu, ale z 
przerażenia, że to miasto nigdy już nie odzyska przytomności i nigdy już nas nie 
pozna ani my już nigdy nie rozpoznamy w nim jego dawnych przytomnych i 
ukochanych rysów. Wyszedłszy na ulicę Śniadeckich, Ewa i Stacha zobaczyły dziwny 
orszak. Środkiem jezdni - rzecz niebywała, bo jezdniami się nie chodziło - 
kroczyła gromada ludzi, kobiet i mężczyzn w zawstydzająco pogiętych, 
podrygujących postawach. Ludzie ci głośno jęczeli i krzyczeli. Mieli wszyscy 
ręce z tyłu związane. Po mgnieniu zaskoczenia Ewa i Stacha, przytulone do siebie 
z wrażenia, dostrzegły, że ci ludzie otoczeni są przez kilkunastu młodzieńców, 
mających w ręku rzemienne bykowce i ćwiczących tymi bykowcami prowadzoną 
gromadę, gdzie popadło i bez litości. - To volksdeutsche albo jacyś Niemcy. 
Patrz, napiętnowani - szepnęła Ewa, a wargi jej tak drżały, że mówiąc te słowa 
przygryzła je sobie do krwi. Pędzeni ludzie mieli na plecach kredą wyrysowane 
olbrzymie swastyki. Była między nimi stara siwa kobieta zanosząca się od 
przeraźliwego płaczu. - To straszne - mruknęła Ewa. - Przecież w tym tłumie są 
na pewno ludzie niewinni albo bardzo mało winni. Niemcy wytwarzali takie 
położenia moralne bez wyjścia... Trudno uwierzyć, żeby ta jęcząca staruszka była 
winna... Któż wymierzy im prawdziwą, rzetelną sprawiedliwość? Znęcanie się nad 
pokonanymi - to chyba jedyna rzecz, jakiej naprawdę nienawidzę. - Cóż chcesz? - 
odpowiedziała Stacha. - C'est le charme de chaque r~egime. Po chwili dodała: - 
Korpus Bezpieczeństwa działa. To jakaś tajemnicza organizacja. Nie wiadomo, w 
czyim jest ręku. Milcząc dobrnęły do Biblioteki. Upał był tak wielki, że owe 
niespełna 20 kilogramów, które niosły, dało im się porządnie we znaki. Nazajutrz 
Ewa przyszła już sama po raz drugi na Polną, by zabrać jeszcze trochę jedzenia 
dla Biblioteki. Długo namyślały się, ile z czego ująć, bo już i w domu było 
wszystkiego niewiele. Czekając, aż Naścia napełni jej plecak i przyrządzi 
naprędce obiadowy posiłek, Ewa obeszła mieszkanie, przyglądając się warstwom 
kurzu pokrywającym wszystko. Na zapylonej podłodze odznaczały się ślady jej nóg. 
W swojej pracowni spojrzała na okno zajmujące całą prawie ścianę i najeżone 
odłamkami wypadłych szyb. Za oknem niebo było bezchmurne, ale mętnorude od 
zasnuwających je dymów pożarnych. Wodząc palcem po okrągłym, niegdyś lśniącym 
politurą, teraz szarym od kurzu stole, napisała w tym kurzu palcem: "Warszawa - 
natchnienie świata" Odwróciła sztalugi z jednym ze swych ostatnich obrazów. 
Przejrzysty majowy krajobraz, a śród niego na przydrożnym kamieniu straszliwie 
spracowany, upadający ze zmęczenia człowiek. Pierwszy jej obraz z człowiekiem 
i... z dysonansem. Nie dał się. Krajobraz był na pewno świetny, ale człowiek 
szwankował. Nie widziała życia w kategoriach dysonansu. Trzeba to będzie 
poprawić. Teraz już wie doświadczeniem życia, czym są dysonanse historii. Ale 
czy zdąży to wyrazić? Czy w ogóle ważne będzie, co zdoła, ona właśnie, wyrazić? 
Czy w ogóle będzie jeszcze kiedyś malować? Nagle posłyszała dzwonek. Dzwonek 
miała uniezależniony od sieci elektrycznej. Ów cudowny elektromonter Józia, 
Karbowski, przełączył go "na baterię". Dotąd działała i często dzwonił ktoś z 
kamienicy z aktualnymi żądaniami czy pytaniami. Myślała, że to właśnie coś w tym 
rodzaju, i bez szczególnego zainteresowania poszła otworzyć. I wydało jej się, 
że śni. Na progu stała Joasia. Ewa zniemówiła z wrażenia i nagle rozpłakała się. 
- Ewa, dlaczego płaczesz? No przecież widzimy się. Widzimy się! - 
Najśmieszniejsze, że drugi raz w tym strasznym czasie płaczę z radości - 
wyjąkała Ewa obejmując z uniesieniem Joasię. - Ach, kochana, jesteś! Jesteś! 
Potoczyły się namiętnie chaotyczne opowiadania. Joasia nigdy chyba nie była taka 
mowna. Jej chmurne szare oczy były rozpromienione, jak nigdy, i nawet opowieść o 
spaleniu się domu, w którym mieszkała, lśniła dowcipem i humorem. Ale w końcu 
Ewa zamyśliła się i westchnęła. - Tak się cieszysz, wyglądasz na szczęśliwą. A 
przecież, Joasia, słuchaj, to katastrofa. To jest szaleństwo i klęska. Przecież 
już widać, że nikt nie przyjdzie nam z pomocą. Zatraciliśmy zmysł polityczny i 
nadrabiamy żądzą umierania za wszelką cenę. - Nam przychodzą z pomocą. Zrzuty są 
częste. Tylko że to wszystko za mało... - Właśnie. Co to za dowództwo, które nie 
przewidziało, że skuteczna pomoc będzie niemożliwa. Generałowie, pułkownicy, 
oficerowie sztabu, a wiedzą mniej, niż myśmy wiedzieli. - Tak, to prawda. Ale na 
razie Niemcy nie orientują się, że my już nie mamy prawie broni. Na razie 
oceniają nasze siły bardzo wysoko i boją się nas. To już tak dużo. I nareszcie 
nie jesteśmy wybijaną zwierzyną. Sami bijemy i zadajemy ciosy. - Ale zaraz, 
Joasiu, chodźmy jeszcze do Naści. Ona też się o ciebie martwiła. I zjesz z nami. 
Jemy raz na tydzień fasolankę z kluskami. Zaczęły się więc w kuchni nowe krzyki 
radości. Naścia nie słyszała dzwonka, zeszła była właśnie po wodę na podwórze. 
Zazwyczaj grymaśna i mało rzeczy lubiąca Joasia z zachwytem jadła fasolankę. - 
Oprócz żołnierskiej zupy, i to nie co dzień, od początku powstania nie jadłam 
żadnego gorącego posiłku. A od kilku dni jem tylko trochę czarnego chleba - 
wyznała. - Z żywnością zaczyna być jeszcze gorzej niż z bronią. Podobno na 
Starówce jest bardzo dużo jedzenia, ale tam jest za to piekło, o jakim tu nie 
mamy pojęcia. Ewa zaczęła błagać Joasię, żeby już u niej została. Odmówiła 
stanowczo i nawet zasępiła się, jakby to się jej wydało już zbytnią ingerencją w 
jej sprawy. Skierowała rozmowę na inny temat. Zastanowiło ją, że w opowiadaniu 
Ewy oprócz Michasia wciąż przewijało się nazwisko Norkowskich. - Tak się z nimi 
zaprzyjaźniłaś? - zapytała z odcieniem żalu. - Owszem, bardzo zbliżyłam się ze 
Stasią. Mimo różnicy wieku. O tyle młodsza. Ale to jest przepyszna osobowość. 
Coś bardzo dynamicznego. I żal mi jej. Ona kocha się w Józku, nie wiem, czy to 
zauważyłaś. - Nie - rzekła oschle Joasia. - Nie miałam sposobności. Mało znam 
państwa Norkowskich. Ale dlaczego ci żal? - i nie czekając na odpowiedź, zaczęła 
wypytywać o stan zdrowia Ludmiły. Przejęła się owym wyrokiem lekarza. I w 
dodatku nie serce, tylko nerki? No, cóż, o każdym z nas można powiedzieć, że 
lada chwila zginie od jakiegoś odłamka. A natura swoje. Ludzie rodzą się, 
chorują, umierają na raka, biorą śluby pod ulewą żelaza i stali, w łunie 
pożarów... Joasia postanowiła zajść jeszcze do brata, skoro już jest w tych 
stronach. Pożegnały się. Ewa była mimo wszystko lepszej myśli i już nie tak bała 
się o Joasię. Chciała z Naścią dać jej trochę suszonych klusek i fasoli, ale 
tego też odmówiła, twierdząc, że nie ma gdzie gotować. Obiecała, że jak będzie 
głodna, to przyjdzie "na obiad". XI Wchodząc w godzinę potem w znajome sobie 
drzwi Biblioteki te same, w których progu siedząc nieraz dyżurowała, Ewa ku 
swojemu zdziwieniu została wylegitymowana przez młodzieńca o niskim czole i 
ponurym wejrzeniu. W gmachu byli przedstawiciele Państwowego Korpusu 
Bezpieczeństwa. W pierwszym pokoju na lewo odbywała się gwałtowna i hałaśliwa 
scena. Stanąwszy w progu Ewa zobaczyła ze zgrozą, że paru młodych ludzi o 
niewinnych oczach i zdziczałych wyrazach twarzy okłada batogami dyrektora 
Oleniuka. Usłyszała krzyk: - Milcz, k... twoja mać! Nie masz nic do gadania. 
Marsz z nami i ani pary z gęby! - Obok stała pobladła Stacha Norkowska, a jej 
mąż miotał się dokoła młodocianych żandarmów czy policjantów. - Panowie! - 
krzyczał. - Jesteście Polakami! Jesteśmy wszyscy Polakami! Tak nie wolno 
postępować. Jeśli dyrektor Biblioteki jest o coś podejrzany, to musi być sąd! A 
wy nie macie prawa bić ani poterać człowieka. Panowie! Musimy się czymś różnić 
od gestapowców! - Co pan tu zawracasz gitarę - ryknął jeden z szarpiących się z 
Oleniukiem. - Kto pan jesteś? Odwalaj się pan, bo się i do twojej skóry 
dobierzemy! Najmłodszy z upojonych władzą stróżów bezpieczeństwa zamierzył się 
batogiem na Norkowskiego i nagle syknął; Stacha chwyciła go z tyłu za rękę i z 
żelazną siłą skręciła mu ją w dół. - Won stąd! - wrzasnęła, a oczy zwęziły jej 
się do niesamowicie błyszczących szparek. Ewa uczuła, że ją ktoś popchnął. To 
wątła panna Pokrzewska wyskoczyła skądś z boku i stanęła pomiędzy Norkowskim a 
rozwścieczoną młodzieżą. - Hola! - rzekła spokojnie. - Cóż to za obyczaje! Ten 
pan - wskazała Norkowskiego - to dyrektor Archiwum Akt Dawnych i znany w całym 
kraju uczony. Człowiek godny najwyższego szacunku i zaufania. On ma rację. Nie 
wolno wam bić nikogo. Możecie aresztować, ale poniewierać nie macie prawa. Jej 
bardzo niebieskie oczy w zwiędłej różowej twarzyczce patrzyły władczo i mrożąco. 
W pokoju nastała raptem cisza. Młody człowiek o nieco dojrzalszym wyglądzie 
powiedział do swoich podwładnych: - Zabrać aresztowanego i nie robić awantur! 
Bardzo przepraszam - zwrócił się do Norkowskiej - ale to nie jest czas do 
cackania się. Ten człowiek - wskazał na Oleniuka - jest aresztowany pod 
zarzutem, że jako Ukrainiec służył Niemcom. A jeśli ten pan uczony - z kolei 
obrócił się do Pokrzewskiej - taki jest godny zaufania, to po co się ujmuje za 
zdrajcą? Norkowski niełatwo ustępował: - Ujmuje się - krzyknął zaperzony - za 
godnością panów. Nie jesteście sędziami. Polakowi nie wolno znęcać się nad 
aresztowanym. Nie naśladujcie Niemców. Dosyć tego było za sanacji. Ukrainiec! 
Jaki znów Ukrainiec! Dyrektor Oleniuk jest komendantem cywilnym gmachu z 
ramienia władz powstańczych. Ja mogę zaraz to poświadczyć i wszyscy obecni to 
potwierdzą, że zachowywał się bez zarzutu. Zostajemy bez komendanta! Oleniuk 
stał pobladły i powtarzał: - Jestem Polakiem. Wszyscy wiedzą, że jestem 
Polakiem. Młodzi ludzie przymilkli niepewni i stropieni. Ich dowódca powiedział 
do Norkowskiego: - W takim razie pan obejmie komendę gmachu. Chłopcy, zdjąć 
aresztowanemu opaskę. Pan profesor będzie łaskaw nałożyć to na ramię. - 
Niesłychane! - krzyknął Norkowski. - Nie jestem pracownikiem Biblioteki. 
Uważałbym, że ktoś z miejscowych... Panowie oczywiście... - My oczywiście nie 
mamy czasu na gadanie - przerwał niecierpliwie młody stróż bezpieczeństwa. - 
Chłopcy, idziemy! A ten pan uczony - powtórzył - obejmie komendę cywilną gmachu. 
Odeszli. - Niech pan nie oponuje, dyrektorze - podeszła do Norkowskiego wątła 
panna Pokrzewska. - Z pracowników są na miejscu tylko kobiety i dwu woźnych, z 
których jeden jest chory, a drugi kompletny niedołęga. Trzeci, jak pan wie, 
zginął. Voil~a. - Niesłychane! Ale owszem. Ja się nie uchylam od żadnych 
obowiązków. Tylko pozwolę sobie zauważyć, że pani tu jest miejscowa i jestem 
przekonany, że byłaby pani doskonałym komendantem. Dlaczegóż by nie? Kobiety... 
Ja owszem, jestem za równouprawnieniem kobiet... - Dobrze, dobrze - uśmiechnęła 
się Pokrzewska swymi bardzo niebieskimi oczyma. - Będę panu pomagać. Ale chodźmy 
najpierw do żony Oleniuka. Pani Ewo, zejdzie pani z nami? To w podziemiu. Co 
pani jest? Czy pani czuje się niedobrze? - Nie, tylko w ciągu dwu dni już drugi 
raz stykam się z naszymi władzami w taki przykry sposób. I tym razem to jest 
chyba jakieś nieporozumienie. - Może to nie takie znów nieporozumienie - 
powiedziała zagadkowo Pokrzewska. - Oleniuk nie jest aniołem. To człowiek, co 
się zabezpieczał na dwie strony. W każdym razie mam powody przypuszczać, że 
używał ukraińskiej kenkarty. - Niessłychane! - zdumiewał się Norkowski. Zeszli w 
podziemia, ciągnące się pod obu gmachami Biblioteki i mieszczące część jej 
zbiorów. W wąskich przesmykach między półkami pełnymi książek i szpargałów stały 
tu i ówdzie łóżka. Mniej wytrwali nerwowo lub chorzy ludzie spali, a nawet 
spędzali tu większość czasu niemal od początku powstania. Po drodze Halina 
Pokrzewska opowiadała o żonie Oleniuka. - On jest z pochodzenia Ukraińcem, ale 
ona - rdzenna Polka. Pobożna i patriotka. Pochodzi z Kujaw, z ziemiańskiej 
rodziny, córka powstańca, wnuczka powstańca, prawnuczka legionisty Dąbrowskiego, 
siostra poległego legionisty Piłsudskiego, nie wiem, ilu tam liczy w rodzinie 
powstańców i legionistów, ale mnóstwo.. A poza tym - ofiara tego grubianina, bo 
to jest grubianin ten Oleniuk. Nie wiem, czym ją tak zjednał, że go kocha i 
nawet idealizuje. No i właściwie to dogorywa na gruźlicę. - I musiała dodać to 
swoje trochę pretensjonalne: - Voil~a Pani Oleniukowa leżała daleko w głębi 
podziemia oparta o wysoko ustawione poduszki. Twarz miała ukrytą w dłoniach. 
Płakała. Już jej ktoś doniósł o aresztowaniu męża. Kiedy przywitali ją mówiąc 
jedno przez drugie: - Odwagi, droga pani. Proszę się uspokoić, płacz nic nie 
pomoże. To się wyjaśni. Mąż wkrótce wróci... - itp., odkryła wychudzoną twarz 
zalaną łzami i przypatrzyła się gościom pięknymi czarnymi oczyma. - Ja wiem. On 
niewinny. On na pewno niewinny - rzekła tym ostrożnym płytkim głosem, jakim 
mówią gruźlicy o zaatakowanym już gardle. - Ktoś musiał mieć złość do niego. 
Przecież on chyba niewinny? - dodała z rozdzierającym powątpiewaniem. - Państwo 
tacy dobrzy - dziękowała, gdy ją znów pocieszali. - Ja wiem, że go uratujecie, 
zaświadczycie.... Ewa i Norkowscy mimo woli spojrzeli na Pokrzewską, która 
milczała. - Jak tutaj słabo słychać strzały - zauważyła ni stąd, ni zowąd Ewa. 
Pożegnali się obiecując chorej, że będą ją informowali o dalszym przebiegu 
sprawy. Kiedy wychodzili po schodkach z podziemia, gmachem targnął potężny 
wstrząs. Dał się słyszeć ogłuszający trzask pomieszany ze szklanym brzękiem 
lecących szyb. Wszystko zasnuło się dymem czy kurzem. Ewa, Norkowscy i 
Pokrzewska runęli jedno na drugie i zwalili się ze schodków. Po gmachu rozległy 
się krzyki: "Krowa! Granat! Pocisk!" Uderzyło w Bibliotekę! Ratunku! Wszyscy do 
piwnic! Gdzie to? Pozbierali się z upadku. Trochę się potłukli, ale nic się 
nikomu nie stało. Byli dopiero na pierwszych paru stopniach. Norkowski od razu 
wszedł w swoją nieoczekiwaną rolę komendanta. Wyskoczył do wielkiej bramy_sieni 
z wrzaskiem: - Gdzie do piwnic! Kto do piwnic! Wszyscy na górę! Na górę! Działał 
ze złością, gwałtownie, ale skutecznie. Wezwał do spokoju, skrzyknął mężczyzn, 
widziano go wszędzie, jak biegał w swój dziwny sposób, rzekłbyś - nogi 
wyprzedzają go, a pierś i głowa odchylają się w tył, jakby ściągał lejce 
ponoszących go koni. Zdawał się dwoić i troić. Już po kilku minutach odnalazł 
miejsce katastrofy. Spory granat uderzył we front Biblioteki wysoko nad salą 
czytelnianą; rozniósł w pył jej szklany dach, zdemolował całe jej urządzenie 
oraz część, znajdującego się na najwyższym piętrze pod dachem, niedużego 
magazynu działu sztuk pięknych. Panna Pokrzewska, której warsztat pracy został 
właśnie w ten sposób uszkodzony, towarzyszyła Norkowskiemu wszędzie, nie to że z 
"nieustraszonością", ale całkiem zwyczajnie. Na jej zwiędłej różowej twarzyczce 
o bardzo niebieskich oczach nie widać było nawet śladu przeżytej emocji. 
Wygramoliwszy się spod schodków odgarnęła puszyste siwiejące włosy, powiedziała 
swoje zabawne "Voil~a", i zaraz poszła za Norkowskim. Stacha pośpieszyła za 
nimi, Ewa ociągała się zdjęta strachem. Przecież armaty nigdy nie strzelają tak 
pojedynczo. Ale dlaczego Bibliotekę obrali sobie za cel, czyżby już jakiś szpieg 
doniósł, że wczoraj wojsko zainstalowało tu stację radiową? Z przymkniętymi 
oczyma i zapartym tchem czekała nieuchronnego, jak mniemała, następnego pocisku. 
Jakoż rozległ się, mury zadrgały, brzęknął jakiś ostatek niewypadłej dziwnym 
trafem szyby, ale nie, ten pocisk uderzył już chyba w co innego. Gdy rozległ się 
następny wystrzał armatni, Ewa zaczęła biec schodami w górę. Niepokój o tych 
troje, co tam poszli, stał się silniejszy od strachu. Znalazła ich, jak 
obchodzili strychy. Na szczęście nie było pożaru. Sprawdzili, czy w bakach jest 
woda. Była. Gdy schodzili po żelaznych krętych schodkach dzielących strychy od 
działu sztuki, znaleźli tam kilka potężnych odłamków pocisku. Na ziemi leżały 
poszarpane książki. Jedna półka była zdemolowana. Panna Pokrzewska sprawdziła, 
czy "Skarbczyk" rzadkich druków ocalał. Ocalał. - Trzeba będzie znieść zaraz 
cały dział sztuki do podziemi - rzekła. Norkowski niemal sfrunął z trzech 
pięter, Ewa miała wrażenie, że zjechał po poręczy jak sztubak, bo już po 
mgnieniu słychać było jego krzykliwe rozkazy, tupanie wielu stóp, łańcuch ludzi 
do znoszenia książek utworzył się w pięć minut. Norkowski był już z powrotem na 
górze. We troje ze Stachą i Pokrzewską wyjmowali książki i stosami podawali je 
Ewie, która stała pierwsza w łańcuchu. Pracowali w milczeniu, słychać było 
zdyszane sapanie oddechów. A jednocześnie wsłuchiwali się w narastające tempo i 
zaciekłość jakiegoś bardzo niedalekiego boju. Niekiedy spoglądali na siebie, 
oczy ich pytały: - Kto atakuje i co? - Wszyscy czworo wiedzieli, że ulewa 
pocisków to zawsze Niemcy, zasypujący huraganowym ogniem jakąś naszą placówkę, 
zanim ruszą do szturmu. Lecz tym razem nie była to właśnie ulewa, tylko 
przerywane ujadanie, w którym rozpoznawano, tak dobrze pamiętne z okupacyjnych 
akcji ulicznych, granaty ręczne. W ten zgiełk zajadły, nieregularny, 
przypominający jakby ustokrotniony hałas wściekłego dobijania się do drzwi, 
wdawały się od czasu do czasu basowe dźwięki owych armat, z których jedna 
trafiła pociskiem w Bibliotekę. - Ale inne przenoszą - rzekła panna Pokrzewska 
takim tonem, jakby nic nie było jej lepiej znane od biegu kul armatnich. - To 
nie do nas strzelają. Wsłuchiwali się znowu przez mgnienie w ów niedaleki 
zażarty szturm, aż ktoś z łańcucha ze schodów zaczął krzyczeć: - No, dalej dawać 
te książki! Mamy tu stać, aż nas trzaśnie?! - Bliskie i coraz gwałtowniejsze 
detonacje zagłuszyły ten głos zniecierpliwienia. - To nie Niemcy, to my 
atakujemy jakiś bliski obiekt. Może na Szucha. - zauważyła Ewa. Bała się, głos 
jej drżał. Bała się o Michasia. Jeszcze nie wrócił do Biblioteki. Jeżeli gdzieś 
blisko jest jakaś akcja, to mały przepadł. Jak się przedrze? Stacha zauważyła 
bladość Ewy i drżenie jej rąk. - Nas tu jest za dużo na górze - powiedziała. - 
Troje wystarczy, a tym na dole potrzeba kogoś, co by wiedział, gdzie układać. 
Niech Ewa tam idzie. Idź, Ewa! To nie na twoje nerwy. - Ale proszę bardzo, 
przecież ja się nie sprzeciwiam - krzyknął opryskliwie Norkowski. - Ja tu nie 
prosiłem pani Radgoskiej. - Fi donc, panie dyrektorze, cóż to za ton! - 
zgorszyła się panna Pokrzewska. - Pani Stanisława ma rację. Naukowa organizacja 
pracy przede wszystkim. Niech pani idzie, pani Ewo, na dół do podziemia. Dała 
dokładne wskazówki, gdzie układać książki działu sztuki. Ewa rzekła: - Nie, ja 
tu wrócę. Ale jestem bardzo niespokojna o mojego bratanka. Muszę zobaczyć, czy 
nie przyszedł. Już dawno powinien być. Na dole nie było Michasia. Ewa zeszła 
więc do podziemia i ze ściśniętym sercem układała książki. Nagle wszystko się w 
niej uciszyło, rozweseliło. Przenikliwy głosik, gdzieś u wejścia do podziemia 
magazynu, pytał o nią. Za chwilę miała już Michasia w objęciach. - Ach, Michaś, 
tak się o ciebie bałam! Nie masz pojęcia, co tu było! Pocisk! O mało nas 
wszystkich nie pozabijało? Chłopak już się o tym po drodze dowiedział. - O raju! 
- zasmucił się. - Jak tylko coś takiego ważnego, to właśnie kiedy mnie nie ma. - 
Co ty pleciesz, chwała Bogu, że cię nie było. Ach, Michaś, wolałabym, żebyś był 
teraz na Polnej, tu się robi gorąco. Tam teraz bezpieczniej. - Ciocia, kiedy nie 
mówisz rozsądnie - strofował ją łagodnie Michaś. - Przecież jak chodzę z pocztą, 
to wszędzie może mnie trafić kula... Powiedz lepiej, czy nie masz czego do 
zjedzenia? - Ach, biedaku! Czekaj, idź do naszego pokoju, otwarliśmy dziś 
ostatnie pudełko sardynek. Zostawiłam dla ciebie. A niedługo będzie kolacja. 
Fasolanka z kluskami z naszych zapasów, z Polnej. Michaś, którędy ty szedłeś? 
Gdzieś blisko słychać taki okropny szturm czy coś? - A_a! Właśnie! Zapomniałem 
ci powiedzieć. Atakujemy Pastę, wiesz, tę Centralę Telefoniczną, tu blisko, na 
Piusa. Tam jeszcze siedzą Niemcy. Ale mają już mało amunicji i sygnalizują 
ciągle o odsiecz, i właśnie te pociski, co idą nad Bibliotekę, to Niemcy robią 
dywersję, chcą rozproszyć naszych. Głupio robią. Na ogół. Bo przecież jak trafią 
w Pastę, to tylko swoich nabiją. - To nasi atakują Pastę na Pięknej - puściła 
Ewa wzdłuż łańcucha. - To nasi zdobywają Pastę - szło coraz wyżej schodami aż do 
Norkowskich. - Pastę nasi atakują! XII Gdy się ściemniło, armaty ustały całkiem, 
jakby w istocie Niemcy uznali ich kanonadę za bezcelową. Natomiast ataki na 
Centralę Telefoniczną przybierały na sile, tak że noc zapowiadała się bezsennie. 
To, że wiadomo było już, gdzie i o co się toczy krwawy bój, trzymało mieszkańców 
Biblioteki w napięciu u jednych trwożnym, u drugich spokojnym. Ale nerwy i 
spokojnych i trwożnych miały być wystawione dosyć długo na próbę; walka o Pastę 
trwała całą noc i cały następny dzień. Od czasu do czasu przychodziły stamtąd 
wiadomości, zjawiali się w Bibliotece nowi uchodźcy z domów bliskich zdobywanemu 
obiektowi. Jedni mówili, że powstańcy wykurzyli Niemców już na najwyższe piętro 
posługując się tymi samymi własnej roboty miotaczami ognia, jakimi zdobyto przed 
niedawnymi dniami Centralę Telefoniczną na Zielnej. Inni - że część Niemców z 
dolnych pięter poddała się, że widziano ich w piwnicy takiego to a takiego domu. 
Ktoś ze słuchających oburzył się: - W piwnicy ich trzymają! Ja bym ich posadził 
na piąte, szóste piętro! Niechby się chociaż strachu najedli! Znoszenie książek 
z działu było już ukończone, ale Norkowski zarządził teraz zniesienie całego 
księgozbioru z górnych przęseł żelbetowego magazynu w jego podziemia. To była 
duża robota na parę dni, stanęli do niej wszyscy nieomal przygodni mieszkańcy 
Biblioteki. Krąg bezpośrednich, ostrych walk zbliżał się do Śródmieścia, 
samoloty krążyły nad Biblioteką tak często, że należało wszystko zrobić, co 
nakazywał rozsądek, by zabezpieczyć książki od pożaru, mogącego wszcząć się 
tylko z góry. Norkowscy i Pokrzewska, zawsze na najwyższych piętrach, pociągali 
innych zupełnym lekceważeniem bezpieczeństwa. Ewa zauważyła, że Stacha od niej 
zaczęła jakby stronić. Nie lubiła ludzi, którzy się martwią i niepokoją. Chętnie 
za to przebywała z mężem i znikły nawet ich wieczne przekomarzania. Stanowili 
dobrą parę kamratów na takie dnie wielkiej próby, które zazwyczaj w 
nieoczekiwany sposób tasują ludzkie stosunki. Norkowski, obojętny wobec kul, był 
do brutalności nerwowy wobec ludzi. Nie hamował pogardy i gniewu przy 
najmniejszym objawie czyjegoś niepokoju, trwogi lub pesymizmu. - Do jasnej 
cholery! - złościł się. - Won mi z tym defetyzmem! Ruszać się, psiakrew! - 
Niedołężnemu, kulawemu woźnemu Pyzdroniowi, który nie dość szybko wykonał jakieś 
jego polecenie, zrobił taką scenę, że nieborak zaczął krzyczeć histerczynie: - 
Pan mi tu nie ma nic do rozkazywania! - na co krewki "komendant" rzucił się do 
niego z pięściami. Panna Pokrzewska wzięła Norkowskiego za ramiona (była wyższa 
od niego) i rzekła delikatnie: - Dyrektorze, co za maniery! - a zwracając się do 
Pyzdronia poprosiła: - Panie Walenty, niech pan mi zrobi tę łaskę i popodlewa 
kwiaty w skrzynkach i w moim pokoju. Zupełnie zasychają. - Kwiaty podlewać? Tu 
pożar zaraz może być, wody już nie ma, a pani każe kwiaty podlewać? - rozległy 
się głośne sarkania. Ktoś powiedział: - Wariatka! Kwiaty jej w głowie! Ale panna 
Pokrzewska powtórzyła niewzruszenie: - Mój drogi panie Walenty! Wodę proszę 
wziąć z wodomierza. Tam nie braknie. A ja mam dyżur na strychu. Pani Ewo - 
uśmiechnęła się do Radgoskiej. - Chodźmy na strych, zobaczymy jak zdobywają 
Pastę. Stacha miękko ujęła rękę Ewy. - Chodź, popatrz, jak się robi historia - 
rzekła z egzaltacją. Radość z tego, że pójdą razem ze Stachą, przemogła wstręt 
Ewy do oglądania historii. Poszły. I co za przyjemność - bez Norkowskiego. Ewę 
męczył Norkowski zwłaszcza, gdy byli razem ze Stachą; w myślach i w rozmowach 
sam na sam potrafiła go należycie ocenić i nawet go lubiła. Długo szły po 
schodach drgających od wybuchów. Strych jak strych. Jasny, duże krągłe okienka, 
na niektórych trzymał się jeszcze tu i ówdzie odłamek zakurzonej szyby. Stanęły 
przed jednym z tych okienek. Na strychu było duszno, za okienkiem widać było 
dzień pogodny i upalny, a jednak nieprzejrzysty z powodu kurzu i dymu, 
szczególnie tu gęstego, wobec bliskości terenu walki. Chwilami bury tuman 
rzedniał i wtedy głęboko w dole widać było długi, szeroki majdan dwu 
przytykających do siebie, nie zabudowanych i rozgrodzonych podwórz. Na tym 
płowym obszarze dawały się rozróżnić gruzy, cegły, stosy desek, zwoje grubego 
zardzewiałego drutu, a zamykał go na całą prawie szerokość wielki budynek, z 
którego wszystkich otworów się dymiło, a z niektórych dobywały się długie 
jadowite płomienie. Dokoła płonącego gmachu błyskało się tak silnie, że nawet 
przy świetle dziennym te błyski raziły w oczy. Po pustych rozgrodzonych 
podwórzach snuli się ludzie, maleńcy z wysokości strychu jak lilipuci Guliwera. 
Jedni szli wolno, inni biegli; gęstwa drobnych postaci roiła się wokół dymiącej 
budowli. Błąkający się, zmącony lękiem wzrok Ewy trafił na jakiś płot, pod 
którym stanął jeden ze snujących się po placu mężczyzn i załatwiał się. W tej 
samej chwili Ewie wydało się, że ktoś z daleka, z daleka świszcze. Zdziwiła się, 
że w takim huku i łoskocie słychać to słabe pogwizdywanie. Kto to, co to? Kto to 
tak poświstuje, jakby ze smutną drwiną? Może to Michaś wrócił i szuka ich na 
strychu? On zawsze lubi gwizdać idąc po schodach, a ona zawsze na niego o to się 
gniewa. Tylko skądże by, w takiej chwili? Nagle uprzytomniła sobie, że takie 
gwizdanie słyszała już kiedyś, tylko znacznie głośniej, wyraźniej, tuż przy 
swoim uchu. Prawda, wtedy w maju na działce, kiedy była ta nieudana akcja na 
magazyny wojskowe przy Polnej. Ale wtedy wcale się nie bała, pamięta, jak 
spokojnie położyła się na ziemi, a gdy na chwilę ucichło, zerwała się, żeby 
jeszcze podlać rzodkiewki. Czemu teraz nogi się pod nią ugięły, gdy rozpoznała 
ten żałobny dźwięk. Czy to na nas lecą te kule? Nie, to daleko - myślała w 
popłochu, słysząc jednocześnie, że Stacha do niej coś mówi. - Patrz, Ewa - 
mówiła. - Widzisz tę żółtą chorągiew na paście? To niemieckie Sos - Widzę, widzę 
- powiedziała zaschniętymi ustami Ewa, chociaż nic nie widziała. A ledwo 
przebrzmiały te jej słowa, usłyszała przytomnie i jaskrawo gwizd zupełnie inny 
niż poprzednio. Tak, to był dopiero bliski żałosny śpiew kuli, taki sam jak 
wtedy na działce. Kulka karabinowa wpadła przez krągłe okno i śpiewając 
przemknęła widać tuż koło skroni panny Pokrzewskiej, bo jej puszyste siwiejące 
włosy rozwiały się nagle jak od wiatru, a ona sama, nie ruszywszy się z miejsca, 
odchyliła tylko nieznacznie głowę i powiedziała figlarnie: - S'il vous pla~it. - 
Po mgnieniu dodała: - Niemcy strzelają już widać z najwyższych pięter Pasty. I 
tak na oślep, jak to się mówi, kulą w płot. - Pani oszalała! - krzyknęła na nią 
Staszka. - Chyba nie zamierza pani bawić się w ten płot dla tej kuli? Przecież 
pani była o włos od śmierci! - Racja, tu nie jest zbyt bezpiecznie - zgodziła 
się panna Pokrzewska. - Chociaż kto wie, gdzie jest ten włos dzielący nas 
wszystkich od śmierci? Ale chodźmy stąd! Zeszły. Norkowska objęła Ewę wpół i 
zmusiła ją niejako do spaceru tam i z powrotem po jednym z dziedzińców 
Biblioteki. Była tego dnia mowna, co jej się w ogóle rzadko zdarzało, a 
ostatnimi dniami prawie nigdy. - Słuchaj - rzekła. - Powiem ci coś, co... no, 
bardzo chciałabym się mylić. Ale wiesz, dla mnie jest coś przeraźliwie 
zawstydzającego w tej bezprzykładnej odwadze, w tym bohaterstwie naszych 
chłopców. To coś takiego, jak kiedy ubogi krewny mówi wobec bogatego krewnego: 
"Zastaw się, a postaw się". Stare, polskie, szlacheckie i niesłuszne. Zwłaszcza 
kiedy przyjmują to już w takiej większości dzieci ludu, warszawskiego ludu... 
Obawiam się, że nasi chłopcy, że te dziewczęta, że te dzieci za wszelką cenę 
chcą pokazać Anglii, jak oni potrafią ginąć. A ja znam Anglię. W Anglii brzydzą 
się tymi, co giną nie w porę, szafują śmiercią. To shoking. W Anglii dowódca, 
który ma więcej niż kilka procent strat w oddziale, idzie pod sąd wojenny. Tam 
ceni się życie, nie śmierć. Anglicy, owszem, lubią, kiedy za nich giną inne 
narody. Ale w porę i celowo. W tej chwili ta bezprzykładna zagłada naszej 
młodzieży nie jest Anglii potrzebna. Nie mogą jej wykorzystać nawet jako atutu w 
propagandzie, bo powstanie wybuchło bez uzgodnienia z Rosją. A im, Anglikom, 
rozumiesz, potrzeba teraz, żeby Rosjanie ginęli, to im się zdaje bardziej dla 
nich celowe... Nie spostrzegają jeszcze, że się mylą... Obawiam się, że to 
wszystko tak jest... - Przeraża mnie twoja straszliwa trzeźwość - wzdrygnęła się 
Ewa. - Mnie też - odrzekła krótko Stacha. XIII Tej nocy Ewa dyżurowała między 
trzecią i piątą nad ranem przy drzwiach wychodzących na wewnętrzną bramę między 
dwoma dziedzińcami Biblioteki. Dyżurowała z panią Kosińską, osobą uważaną w 
zespole przygodnych mieszkańców Biblioteki za komunistkę. Była bibliotekarką w 
jednej z wielu instytucyj państwowych. Powstanie zaskoczyło ją w pobliżu 
Biblioteki Miejskiej, gdzie podobnie jak wielu innym, a nadto i z racji 
koleżeństwa zawodowego dano jej chętnie schronienie. Była to osoba jeszcze nie 
stara, o przyjemnym wyrazie pięknych fiołkowych oczu. Byłaby bardzo ładna, gdyby 
nie przedwczesna chorobliwa, otyłość, która postarzała miłe, ale rozlane rysy 
jej twarzy. Odznaczała się leniwymi ruchami oraz najbardziej niezmąconym 
spokojem ducha, wyróżniającym ją spośród wszystkich przygodnych mieszkańców 
Biblioteki, nie wyłączając nawet panny Pokrzewskiej, która przecież markociła 
się niekiedy o podlewanie kwiatów, lub o to, co dać jeść ulubionemu pieskowi, a 
w każdym razie o to, czy jej starczy wyżywienia dla przypadkowych 
"podopiecznych". Pani Kosińska nie przejmowała się nikim i niczym. I teraz mimo 
huku i zgiełku bliskiej walki, której wiadomy cel przyprawiał wszystkich o silne 
bicie serca, siedziała zwiesiwszy łagodnie swą wielką głowę i nuciła srebrzystym 
głosem Frimla piosenkę z "Króla włóczęgów": My niebieskie ptaszki,@ włóczęgi, 
złodziejaszki...@ Ewa lubiła i piosenkę, i panią Kosińską. Jej spokój udzielał 
się w przyjemny, kojący sposób. Ale tym razem beztroskie nucenie przy 
akompaniamencie złowrogich detonacyj rozdrażniło ją. - Tak pani sobie śpiewa - 
rzekła - a my tu giniemy. I to mając tak potężnych sojuszników. Anglicy nie 
pomogą nam, żeby nie drażnić Rosji - powtórzyła słowa Staszki. Kosińska 
przerwała nuconą zwrotkę. - No, jak to? - zdziwiła się. - Przecież były zrzuty. 
- Były zrzuty! Były zrzuty! - zawrzała Ewa. - Ileż tego było? Tak dla pokazu. - 
Pani zobaczy, wszystko się dobrze skończy. Powstanie było tragiczną pomyłką ze 
strony tych, co w nim giną, było zbrodnią ze strony tych, co do niego pchnęli. 
Za takie pomyłki trzeba płacić. Ale pani zobaczy, że to się dla Polski wszystko 
świetnie skończy... W tej chwili z mroku na dziedzińcu - noc była ciemna - 
wyszedł i zbliżył się do nich kulawy woźny Pyzdroń. Poświecił ledwo już się 
żarzącą elektryczną latarką i schylił się ku pani Kosińskiej. - Tam proszą, żeby 
pani przyszła do tego, co jest chory na serce. Jakiegoś ataku dostał i chcą, 
żeby pani zrobiła zastrzyk. Ja za panią posiedzę. Kosińska sama siebie wiecznie 
leczyła zastrzykami i była wprawną w tego rodzaju zabiegach. Natychmiast wstała 
i poszła. - Proszę, niech pan siada - posunęła się Ewa i poczęstowała Pyzdronia 
papierosem. Zapalił, podziękował, ale nie usiadł. - Walą i walą - powiedział - 
aż już człowiekowi mało bębenki nie popękają. - Jak pan myśli? Czy nasi zdobędą 
tę Pastę? - Może zdobędą, może nie zdobędą. Kto ich tam wie. Ośmiu tych 
zdobywców jużeśmy od wczoraj na naszym podwórzu pochowali. Pani widziała. Siadł 
po drugiej stronie bramy na ławeczce pod ścianą. Zapadło milczenie. Ewa słuchała 
wzmagających się ujadań, ryków i trzasków szturmu, które rozsadzały jej czaszkę. 
Niekiedy zdawało jej się, że zasypia śród jakiejś niezrozumiałej wrzawy. Parę 
razy w istocie się zdrzemnęła, a za którymś razem, gdy otworzyła oczy, 
zobaczyła, że się rozwidnia. Przez chwilę miała wrażenie, że ogłuchła, bo dokoła 
niej było dziwnie cicho. Ale poruszyła się i usłyszała szelest własnego 
poruszenia. Więc nie ogłuchła. Oprzytomniała całkiem i zdumiała się. Naokoło 
panowała naprawdę zupełna cisza i tylko z daleka w innych częściach miasta 
słychać było zwykłą strzelaninę. Od strony dziedzińca z mogiłami, skąd było 
wyjście na miasto, ktoś szedł. Kroki były powolne i rozlegały się echowo w 
przedrannej ciszy murów. Po mgnieniu młody chłopak w niemieckiej pomazanej 
ochronnymi barwami opończy i w hełmie przepasanym wąską biało_czerwoną 
wstążeczką wszedł do bramy, spojrzał na woźnego i odezwał się: - Wujek! Pyzdroń 
wstał. - Maniuś? Rany Boskie! To tu w tym boju byłeś? Nie poharatali cię? Ady 
siadaj. - Co mieli poharatać. Wujek, dajcie co w gardło. Wyschło mi jak 
podeszew. I coś dla kiszek. ze dwadzieścia godzin nie jadłem. - Zaraz, Maniuś, 
zaraz przyniosę ci kawy. Choć zimnej. Albo chodź ze mną, ciotka się ucieszy. 
Maniuś! Patrzcie go, usnął. Pyzdroń pokuśtykał żywo w głąb dziedzińca. Chłopak w 
istocie ledwo siadł, zasnął nie zdjąwszy nawet hełmu. Po niejakiej chwili 
gwałtowne kiwnięcie ocuciło go. Przetarł oczy, poszperał po kieszeniach i 
mruknął: - Psia para, nie ma co zakurzyć. Ewa z pośpiechem podała mu pudełko z 
resztą swych papierosów. Powstaniec mimo rozespania wstał grzecznie i wyjąwszy 
jednego papierosa pozwolił go sobie zapalić. - Wszystkie dla pana - uśmiechnęła 
się Ewa, gdy jej chciał oddać pudełko. Zauważyła, że ręce mu drżały jak u 
starca. - Pan może z Pasty - zapytała nieśmiało. - Z Pasty - odparł. - Czy... 
Czy was odparli? Nie słychać strzałów. - Co ma być słychać? Zdobyliśmy Pastę. - 
Nie?! Jak to! I pan nic nie mówi? Zdobyliście Pastę? I wujkowi pan nic nie 
powiedział? Kiedyście zdobyli? - Nie powiedziałem? Chyba powiedziałem - zdziwił 
się. - Przecie wiadomo, strzałów nie słychać, znaczy się, zdobyta. O wpół do 
piątej rano. Tego dnia szesnaście nowych mogił powstańczych przybyło w 
dziedzińcu Biblioteki. XIV Poranne słońce różowiło już mury Biblioteki, niebo 
było czysto błękitne, dymy jakoś opadły. Ewa wyszła na dziedziniec odprowadzić 
Michasia do dziury w murze, wiodącej na Mokotowską. - Czekaj. Nie pocałowałeś 
mnie jeszcze na do widzenia - powiedziała, gdy przekładał już nogę przez wyłom. 
- Pocałuję cię z przyjemnością nawet dwa razy, ale chcę się o coś spytać i żebyś 
powiedziała mi prawdę. - Zawsze mówię ci prawdę. - Jasne. Ale tym razem ze 
strachu o mnie, żeby ci się nie powiedziało inaczej. Słuchaj, czy jak ja chodzę 
z pocztą, to ja przynoszę pożytek? - Przynosisz więcej niż pożytek. Pociechę. - 
Dobra. Ale tego... Czy jak ja dorosnę, to będę mógł powiedzieć na przykład moim 
dzieciom, że ja brałem udział w powstaniu? Bo inni chłopcy w moim wieku są 
łącznikami, a nawet... tego... - Nie mów ciągle "tego". I patrz, jak ci inni 
wyglądają. Jesteś wyjątkowo drobny i dziecinny na swoje lata. I skąd ci takie 
myśli przychodzą. - Z powstania. Pa, ciociu, teraz nie mam czasu. Ale wieczorem 
coś ci powiem. Myślę o ważnych rzeczach. Na ogół. Zdobyliśmy Pastę - dodał. - 
Jeszcze nie wszystko stracone. Pożegnali się. Wracając ku wewnętrznej bramie Ewa 
myślała, że noszenie księgozbioru do podziemi magazynów jest już na ukończeniu, 
że trzeba ostatecznie wrócić do domu. Nagle usłyszała, jak w nieustający zgiełk 
walczącego miasta wdarło się dudnienie odmiennego rodzaju, drgające i ciągłe jak 
buczenie basowych dud w gigantycznych organach. Ewa stanęła jak wryta. Wszyscy 
znali ten dźwięk i rozróżniali go spomiędzy tylu innych. To front ożył. To 
huraganowy ogień artyleryjski. Słuchała z zapartym tchem. Nie, nie cichnie. 
Trwa. Tylko czy to Niemcy gotują się do szturmu, czy Sowiety? Czy może 
obustronna to kanonada? Na ławeczce w bramie wewnętrznej siedziało kilkoro 
ludzi. Z naprężonym wyrazem twarzy wsłuchiwali się w basowe dudnienie frontu za 
Wisłą. Z drzwi Biblioteki, po schodkach, na których się zwykle dyżurowało, 
zeszła pomału na zbrzękniętych wskutek choroby serca nogach pani Kosińska. W 
twarzy miała wyraz cichego łagodnego tryumfu. Spojrzała na Ewę swymi młodymi 
fiołkowymi oczyma i uśmiechnęła się: - Słyszy pani? - spytała. - Związek 
Radziecki nie zawiedzie, trzeba być tylko cierpliwym. - A my zdobyliśmy dzisiaj 
Pastę, pani wie? - uśmiechnęła się Ewa. Kosińska nie zwróciła na to uwagi. - 
Pani zobaczy - powiedziała serdecznie - kto się okaże prawdziwym sojusznikiem. 
Związek Radziecki nie zawiedzie. Słyszy pani ten ogień? To lew, lew się 
odzywa... - szepnęła z upojeniem, jakby słuchając muzyki niebiańskich sfer. Ewa 
rozpoznała już teraz nieomylnie, skąd płynie spokój Kosińskiej. Dla niej nie 
było ważne, co się dzieje tu, gdzie nie było jeszcze rosyjskich zwiastunów nowej 
epoki. Giną szaleńcy, którzy zgubili klucz od sensu historii, którzy, jedni bez 
wiedzy, drudzy z wiedzą, co czynią, chcieli przeszkodzić nadejściu nowych 
czasów. Dla tych czasów nie jest ważne, że tacy ludzie zginą. I tak zmiażdżyłyby 
ich koła nadciągającej rewolucji, którą zwiastowało to rozkoszne dudnienie 
frontu, gotującego się snadź do nowej wspaniałej ofensywy. Nikt oczywiście nie 
wiedział, że to dudnienie frontu było rozpaczliwą próbą kontrofensywy 
niemieckiej. Jedną z ostatnich, ale na razie skuteczną i odwlekającą żarliwe 
nadzieje pani Kosińskiej. Nad wieczorem Ewa miała już wszystkie rzeczy spakowane 
do przeniesienia ich na Polną. Część zabierze się dzisiaj, po resztę wrócą 
jutro. Czekała tylko na Michasia. Nadszedł jeszcze przed zapadnięciem zmroku. 
Posiliwszy się kaszą jęczmienną, od razu przystąpił do zwierzeń, które 
zapowiedział był rano. Ewa zaczęła pierwsza: - Obiecałeś mi rano... - Tak, 
pamiętam... Tylko posłuchaj, ciocia, nie bądź dzieckiem i staraj się 
zrozumieć... Poczty jest coraz mniej. Na ogół. Mnie do wojska nie przyjmą, bo 
jestem jeszcze bardzo młody. Ale jakbym przyniósł broń, toby na nic nie patrzyli 
i by mnie przyjęli. No, widzisz, już łamiesz ręce, a to jeszcze nie wszystko, 
e_e, ciocia... - Nic, nic, opowiadaj. - Ale słowo, że tego... że nie będziesz 
robić kawałów. Ja, wiesz, dawno myślę, jak zdobyć broń. Raz miałem okazję. Jak 
jeszcze przechodziłem na tamtą stronę Alej, no, nie przerażaj się, już teraz tam 
nie chodzę. Ale raz na placu Grzybowskim to już nawet nie jest plac, tylko takie 
gruzy. Więc czołgałem się w tych gruzach do zabitego Niemca, leżał w pełnym 
uzbrojeniu. To było tego... nieprzyjemne, bo był ostrzał, trzeba się było 
czołgać całkiem na płask, czekać, aż ucichnie, i znowu pełzałem. Aż tu patrzę, a 
na przeciwko czołga się do tego Niemca dwóch innych chłopców. Oni byli więksi i 
byli bliżej. Widzieli mnie, a ja ich, i takeśmy się ścigali na leżąco. Ten 
największy najpierw się doczołgał i zabrał broń. Tak się zmartwiłem, że aż 
strach... No, więc zgłosiłem się na łącznika. Łącznik ma prędzej okazję zdobyć 
broń. Mam nadzieję, że patrzysz na to rozsądnie... Ewa nic nie odpowiedziała. 
Nie wiedziała, co odpowiedzieć. Gładziła w milczeniu głowę Michasia, kiedy nagle 
do pokoju weszła panna Pokrzewska, a że już się zmierzchało, poświeciła sobie 
zapałką. Dostrzegłszy Ewę podeszła i oznajmiła jej szeptem, że oficer 
obsługujący stację nadawczą zaintstalowaną w podziemiu opowie za chwilę o 
prawdziwym obliczu sytuacji na wszystkich frontach. Spotkanie zaraz w jej 
pokoju. Ewa zwróciła się do Michasia: - Zostań i połóż się spać. Chciałam, 
żebyśmy dzisiaj wrócili na Polną, ale odłożymy to do jutra. Dobrze? A o tym 
wiesz... porozmawiamy jeszcze. - Bardzo przepraszam, ale ja słyszałem, co ta 
pani szeptała. Idź, a jak będziesz mogła, to mi opowiedz, co tam usłyszysz. 
Położę się spać, ale obudź mnie, jak będzie co ciekawego. Ja jutro zaczynam 
służbę o szóstej rano. Nie wiem, czy będę mógł ci pomóc przenieść rzeczy, ale 
postaram się. Ewa nie wierzyła jeszcze w możliwość owej służby Michasia. Liczyła 
na trzeźwość poranka, na coś nieprzewidzianego, co uchroni chłopca od wydania 
się na pewną prawie śmierć. Może naradzi się ze Staszką. Panna Pokrzewska, 
zmuszona wynieść się z narażonego na ostrzał parterowego mieszkania od ulicy, 
zajmowała małą izdebkę na półpiętrze, do której wchodziło się po stromych 
krętych schodkach. W izdebce było ciemno - nie wiadomo, czemu nie zapalono nawet 
świeczki. Było też bardzo gorąco, ciasno od natłoczonych sprzętów, duszno od 
schnących z posuchy roślin i ludno. Tylko gęste owego wieczora świetlne pociski 
i rakiety, gaszące błyskotliwą tkaninę gwiazd za oknem, rozjaśniały niekiedy 
pokój, a wtedy wybłyskiwała z mroku twarz oficera, świecąca od potu, jak 
nafosforyzowana. Mówił matowym, bezbarwnym, a jednak pewnym siebie głosem. - Są 
przejściowe trudności, ponosimy duże straty, ale możemy jasno patrzeć w 
przyszłość. Zwycięstwo jest bliższe, niż przypuszczamy. Alianci - wszyscy 
zrozumieli, że ma na myśli tylko zachodnich - prą naprzód we wznowionym tempie 
szturmowym. Rosja, wyczerpana do ostateczności swą gigantyczną ofensywą, długo 
nie będzie w stanie ruszyć z miejsca. Ta okoliczność z pozoru przykra, bo 
uniemożliwiająca szybkie rozstrzygnięcie walki w Warszawie, jest w gruncie 
rzeczy pomyślna. Dzięki tej okoliczności inicjatywa strategiczna jest znowu w 
całej pełni w rękach zachodnich aliantów. W ostatecznym rachunku to jest dla 
Polski zbawcze, jak to każdy rozumie. Sytuacja na froncie - tu wymienił miejsca 
starć i posuwania się armii - jest taka, że zajęcie Berlina to może kwestia 
godzin. Powtarzam - dodał z naciskiem - zajęcie Berlina przez zachodnich 
aliantów jest kwestią godzin. - Tere fere kuku, strzela baba z łuku - usłyszała 
Ewa koło siebie głos Norkowskiej. Staszka powiedziała to niemal półgłosem i tak 
samo impertynencko dodała: - Chodź, moja droga, tu nie ma czym oddychać, a 
zresztą zdaje mi się, że zaczynam się nudzić. Nie czekając końca ostatnich 
wiadomości i korzystając z tego, że siedziały blisko drzwi, wymknęły się na 
dziedziniec. W porównaniu z duchotą pokoiku było tu trochę nocnej rzeźwości. 
Miasto dokoła młóciło, ujadało, trzeszczało różnymi kalibrami pocisków, ale w 
dziedzińcu była pustka i cisza, a nad dziedzińcem było niebo z gwiazdami. Łuny 
nie sięgały zenitu. Nie było ich stąd widać. - Zapytałabym tego pana - rzekła 
Staszka z nie ukrywaną pasją - jakie ma "ostatnie wiadomości" o Starówce? Bo nie 
zajęcie Berlina przez aliantów, ale zajęcie Starówki przez Niemców jest pono 
kwestią godzin. - Z tego nawet, co mówił, widać, że jak tylko wkroczyli do 
Niemiec, tempo ofensywy zwolniało. Po co tak mydlić oczy? Stacha, wiesz, Michaś 
mi stanął dęba. Idzie na łącznika. Nie wiem, czy mam pozwolić. Staszaka 
wzruszyła ramionami. - Moja kochana, śmiesznie stawiasz sprawę. Wszystkie takie 
zagadnienia przestały istnieć. Jeżeli nie pozwolisz, pójdzie bez pozwolenia. XV 
Nazajutrz rano Ewa ze Staszką przeniosła część swoich rzeczy na Polną. Michaś 
wyszedł o szóstej rano i zapowiedział, że nie wie, czy wróci na noc, że będzie 
wpadał, kiedy będzie mógł, żeby na niego nie czekać. Ewa jednak czekała i 
odwlekając powrót na Polną układała jeszcze cenne depozyty w skrytce podziemia 
Biblioteki. Czekając myślała o człowieku, który ją kochał i od którego przez 
cały czas okupacji otrzymywała mniej więcej dwa listy na rok z opisem 
przedziwnych krajobrazów borealnych, z wiecznie tym samym pytaniem, czy 
otrzymała sto innych wysłanych listów i czemu nie pisze... Pisała co miesiąc. 
Otrzymał z tego, zdaje się, dwa listy. Nie kochała go, tak jej się przynajmniej 
zdawało, gdy przed samą wojną odroczyła decyzję małżeństwa. Lecz bywają tak 
różne formy bliskości. W ciągu ostatnich lat owe rzadkie długie listy, północna 
puszcza, którą rąbał w nieprzebytych śniegach, w odblaskach zorzy polarnej lub w 
krótkich letnich spiekach - stały się jedną z ojczyzn jej serca. Z ojczyzn 
utraconych i opłakanych. Bo czyż z tych wygnań się wraca? Iluż miała w swym 
rodzie i w znajomych rodzinach takich zesłańców, co użyźnili te dalekie krainy 
swymi kośćmi. A oto teraz przez dziwny paradoks tragicznych okoliczności 
możliwym się staje, że tylko ten człowiek przeżyje, wróci, ocaleje. On i ta 
biedna Tosia Jankowa. Mogą zginąć Joasia, Józek, Michaś, Staszka, może umrzeć 
Ludmiła i tylko on jeden jej pozostanie. A pewno nawet nie jej - tylko temu 
krajowi bohaterskich trupów. Może wróciwszy nie znajdzie nawet jej kości. - On - 
i ta biedna Tosia Jankowa. List od niej do Michasia przyszedł przed samym 
powstaniem. Z rozmyślań wyrwała ją Staszka. Nadeszła do podziemia mówiąc: - 
Chodź no, posłuchaj. Są dziwne wiadomości o dyrektorze Biblioteki. - O tym 
aresztowanym? - Nie! O tym ukoronowanym. - No, nie wyzwierzaj się, Staszka. 
Gdzie mam iść? Chodźmy! Po drodze Staszka opowiadała: - A więc tydzień temu - 
zapomniałam ci powiedzieć - przyszedł od niego do żony długi list. Sanitariuszka 
przyniosła ze szpitala. Wyobraź sobie, kazali mu z dwoma volksdeutschami budować 
barykadę pod ostrzałem. Na takich niebezpiecznych miejscach budują właśnie 
więźniowie. Na mój gust to nieprzyzwoitość. Nawet psa parszywego bym nie posłała 
za siebie na miejsce, gdzie się ginie. Ale teraz panuje inna moralność. Grupowa. 
Dość, że zdarzył się dziwny wypadek. Dostali serię z karabinu maszynowego. Tak 
jak stali rzędem. Sześciu volksdeutschów padło na miejscu. A temu Oleniukowi 
przeszło przez szyję nie naruszywszy żadnej tam krtani czy arterii, czy czegoś. 
Znam różne zalety ludzkich szyj - roześmiała się swawolnie - ale nie mam 
pojęcia, co w nich siedzi. Krótko mówiąc leczyli go, a dziś przyszedł drugi 
list, że sąd go uniewinnił. Cudownie ocalony nie może być przestępcą. Albo też 
coś innego zmieniło opinię sądu na jego korzyść. Wzywano świadków, o, jest 
właśnie panna Pokrzewska, to ci opowie, ona też była wzywana. - I świadczyła 
pani za Oleniukiem? Przecież to pani właśnie miała przeciw niemu zastrzeżenia - 
zdziwiła się Radgoska. - Odpowiadałam na pytania. Pytano mnie, czy działał przez 
czas okupacji na szkodę Biblioteki. Nie działał. - A cóż z tą ukraińską 
kenkartą? - Oleniuk sam wszczął tę sprawę. Przyznał się, że przyjął ukraińską 
kenkartę, bo mu zagrożono, że zostanie usunięty, a na jego miejsce przyjdzie 
dyrektor Niemiec. I że wtedy wywiozą Bibliotekę. Powiedział, że miał na tę 
kenkartę pozwolenie władz podziemnych. Ten, który mu je wydał, zginął przed 
kilku dniami, a do innych nie można było dotrzeć, bo są na Starówce. - Vous me 
faites rire - parsknęła sceptycznie Stacha. - Z reguły ci co dali pozwolenie na 
uprzywilejowaną kenkartę czy na kumanie się z Niemcami, polegli albo nie można 
do nich dotrzeć. - Nie, tym razem to stwierdzone. Może zresztą umyślnie podał 
takiego, co zginął. Ale sąd zdawał mi się szczególnie skłonny do uniewinnienia 
Oleniuka. - Przecież aresztowały go władze bezpieczeństwa? - nie rozumiała Ewa. 
- Idiotuniu - Stacha bez ceremonii zrobiła palcami lewka z ust i nosa 
Radgoskiej. - Zawsze będziesz mierzyła wszystko twoim "wdziękiem prostoty"? Ewa 
dała jej klapsa po ręku. - Nie strugaj wariata, Staszka. Sama napadłaś na tych, 
co po niego przyszli. - Bo zachowywali się nieprzyzwoicie. Voil~a le pauvre 
Philipe qui arrive - rzekła Staszka zoczywszy męża. Norkowski szedł jakiś 
rozwierzgany. - Niesłychane - mówił. - Ona prosi was wszystkich. Ta Oleniukowa. 
Rodzaj olśnienia. Ja to uznaję. Kobieta umierająca. Fantastyczna historia. Pani 
Oleniukowa leżała jak zawsze na wznak, była w gorsecie ortopedycznym. W 
trzęsących się rękach trzymała list męża. Z jej pięknych czarnych oczu dosłownie 
lały się łzy. Na czole świeciły krople potu. Ujrzawszy nadchodzących gości, 
złożyła list na kołdrze, zaniosła się wielkim płaczem i rozwarła ramiona, jakby 
chcąc ich wszystkich uściskać. Ewa bez wahania pochyliła się nad nią i dała się 
objąć jej drgającym od szlochu ramionom. - Ach, pani! Co za szczęście - łkała 
chora. - On już nasz! On teraz już na zawsze nasz! Zwolniony! Uniewinniony! 
Nareszcie, na zawsze polski, nasz! Uspokoiwszy ją nieco, Ewa cofnęła się ku 
Staszce, poczuwszy na sobie jej spojrzenie. Gdy Oleniukowa czytała list 
Norkowskiemu, Staszka szeptała Ewie: - Ta kobieta nie wylała ani jednej łzy na 
wiadomość o jego ciężkiej ranie. Była wtedy znękana i struta, ale milczała, 
wzdychała tylko, że to się przecież wyjaśni. Teraz jest w ekstazie. Oleniukowa 
przegiąwszy się nieco sama wydobyła spod łóżka butelkę czerwonego wina, wskazała 
półkę, na której były szklanki, poprosiła Norkowskiego, żeby ponalewał. - To 
mnie podtrzymuje, lekarz kazał, ale od tego dnia nie wzięłam do ust ani kropli. 
A teraz musicie, państwo, ze mną wypić na to szczęście. Wypili po trochu; żadne 
jeszcze wino nie wydało im się równie smutne i cierpkie. Pani Oleniukowa dostała 
wypieków i zaczęła mówić jak najęta. - O, moi kochani państwo, wyście go 
bronili, wyście za nim świadczyli (w milczeniu popatrzyli na siebie pytająco), 
ja wiem - bredziła. - Ten list... Ma jeszcze szyję obandażowaną i pisze, że 
jeszcze nie może głośno mówić. Ale to wszystko nic... Wróci za trzy dni. 
Zwolniony. Uniewinniony! Wy nic nie wiecie... Leoś był taki dziwny całe życie. 
Trudno pojąć, że się tak w nim zakochałam. On się bardzo zmienił. Teraz nie tak 
wygląda. Jak był młody, był taki ładny. Ale co za męki z nim przechodziłam! On 
nigdy nie wiedział, kim on jest. To Ukraina, to Polska, to Ukraina z Polską, to 
znów z Rosją, to znów z Niemcami... Tego najgorzej się bałam. Ach, nacierpiałam 
się. Ale teraz tą raną, tą męczarnią on się już do nas wkupił na zawsze. O, jaka 
ja szczęśliwa! O tym jedynym jeszcze szczęściu marzyłam przed śmiercią. Bo ja 
niedługo umrę... Ale umrę szczęśliwa! To nasze powstanie przyniosło mi to 
szczęście! I zupełnie innym głosem, tonem człowieka, który nagle zaczął się 
normalnie wszystkim interesować, zapytała: - Co w mieście, moi państwo, co na 
świecie? Czy alianci weszli już do Berlina? Czy mamy nadzieję prędko wyprzeć 
Niemców z Warszawy? W tym podziemiu tak się nic nie wie. Panno Halino - zwróciła 
się do Pokrzewskiej - błagam, wynieście mnie na słońce. Na dziedziniec. - Ją 
rzeczywiście pewno niedługo wyniosą na dziedziniec. Ten z mogiłkami - wykrzywił 
się Norkowski, gdy wynurzyli się z piwnicy. - Uważałyście, moje panie, jak od 
niej czuć acetonem. Lekarze mają to za objaw poprzedzający agonię. - Nie kłap 
zębami, Filuniu. Akurat masz pojęcie, jak pachnie aceton. - Moja żona - objaśnił 
Norkowski - ma taki trywialny sposób wyrażania się. A kiedyś, ach, jakie to było 
urocze stworzenie, co za delikatność uczuć. Aceton - dodał kąśliwie - przypomina 
mi naszą sypialnię. Jak sobie robisz manicure i zmywasz paznokcie, to pachniesz 
acetonem. - Jeżeli ona umrze, Oleniukowi będzie lżej ewakuować się do Niemców. 
Wiecie, że von dem Bach rozrzucił z samolotów ulotki wzywające ludność do 
ewakuacji. Obiecując łaskę i miłosierdzie... Voil~a - powiadomiła ich 
Pokrzewska. - Niessłychane! - wrzasnął Norkowski. - Jak to do Niemców? Oleniuk? 
- nie rozumiała Ewa. - Przecież właśnie okazało się, że nie służył Niemcom. - 
Okazało się, skarbie - pouczyła ją Stacha - że nasze władze zmieniają politykę. 
Nie zauważyłaś, że zmienia się sytuacja polityczna? Ja widziałam te ulotki - 
dodała, gdy siedli w bramie na ławeczce. - Dzieci biegały z nimi po sąsiednim 
podwórzu i krzyczały: "Lipa! Lipa! Lipa!" Ewa rzekła: - Michaś ma dziś nie 
wrócić na noc. Ale jeśliby przypadkiem wrócił, to nie wiem, czy przyjdzie tu, 
czy na Polną. Raczej poczekam na niego jeszcze dziś tutaj. - Moja droga, czy na 
Polnej, czy tu, jednakowo będziesz umierała z niepokoju. - Dobra jesteś, a czy 
ty byś nie umierała z niepokoju, żeby ci ktoś nie wrócił na noc? W takim czasie? 
- Nawet gdyby mi ktoś przez tydzień nie wrócił - odparła szorstko, wzruszywszy 
ramionami. XVI Michaś wrócił na noc i nawet oznajmił, że co dzień będzie mógł 
wracać. Ale nazajutrz skoro świt zwaliła się na Bibliotekę wieść o upadku 
Starówki. Przybyła w postaci niedobitków zdruzgotanej dzielnicy, ludzi_widm, na 
wpół żywych i niemal obłąkanych. Przebyli drogę kanałami, byli mokrzy, obłoceni 
i umazani zawartością ścieków. Przyjmowały ich różne dzielnice Śródmieścia, 
niewielu tylko zjawiło się w dziedzińcach Biblioteki, ale i z tymi było dosyć 
roboty. Trzeba było ich przeodziać i nakarmić. Niektórzy powlekali się dalej, 
szukając krewnych i znajomych w pobliżu. Innych wypadło zatrzymać na miejscu. 
Ewa oddała wszystkie rzeczy, które jej jeszcze w Bibliotece pozostały i miały 
dziś być odniesione na Polną. Oddała nawet koc i poduszkę, pozostała jej tylko 
do niesienia torebka i węzełek z bielizną Michasia. Pośród uchodźców nie było 
dzieci - wymarły i wyginęły na Starówce albo w kanałach. Ludzie ze Starówki nie 
mieli nawet siły opowiadać. Powtarzali tylko: "Piekło! Piekło!" Niektórzy klęli 
straszliwie władze powstańcze cywilne i wojskowe. "Zostawili nas na pastwę 
Niemców! - chrypieli. - Siłą trzeba się było drzeć do kanałów! Wojsko potajemnie 
wyszło!" Jeden tylko z tych ludzi, robotnik z Woli, zachowywał niejaką trzeźwość 
umysłu. Siedząc na ławeczce w bramie, obejmował i pocieszał znękaną, spłakaną 
żonę: - Na Woli nie było piekło? Było piekło? A wyszłaś cało. Do Starówki tośmy 
żywi nie doszli? Doszliśmy. Nacierpieliśmy się. No, jak dożyjemy, będziesz miała 
co opowiadać. Dzieciśmy jeszcze nie mieli. Nie straciłaś. Mnieś nie straciła. 
Ani ja ciebie. A tu patrz, Zosia. Tu kaszka z mlekiem naprzeciw tego, co było na 
Starówce. Uspokój się, maluśka. Drugim gorzej się poszykowało. Nóżki, rączki 
swoich dzieci zbierali, mężów, żony w kawałkach musieli grzebać i jeszcze 
patrzyli, jak od bombów szkopskich te kawałki ze świętej ziemi w powietrze 
wylatały. Widząc, że Ewa stoi i słucha go jak urzeczona, zwrócił się do niej, 
zdobywszy się nawet na uśmiech: - Pani słyszy, jak ludzie przeklinają. To z 
rozpaczy. Mieli z czego wyrozumienie utracić. Tam było, proszę pani, tak, jak na 
ziemi nie bywa i nie powinno bywać. Głowy nie było, pomyślenia żadnego. Jeden 
pułkownik rację miał, że chciał od razu do Puszczy Kampinoskiej się przedzierać, 
żeby wojsko ocalić, i alowcy, że się chcieli za Wisłę przebijać. Nie padłoby 
tyle narodu i te pamiątki narodowe, co ich tam pełno, toby się nie poniszczyły. 
Były tam takie rzeczy, że wstyd powiedzieć, bo takeśmy robili, jakbyśmy się 
uwzięli, żeby po nas i śladu nie zostało. A toć wiadomo, że ze zwierzem okropnym 
sprawa. Luftwaffy zjeżdżały nad same dachy i szlag trafiał od samego patrzenia, 
jak się te mordercy z aparatu wygibali i ze śmiechu pękali patrzący na te swoje 
ofiary poszarpane. Co tam nasze sztaby i te wysokie osoby rozmaite, to nie wiem, 
ale ja za sprawiedliwością jestem i co sam widziałem, to widziałem. Oficerowie, 
co przy oddziałach swoich byli, morowcy się pokazali, ani słowa o nich 
powiedzieć. W ranach, w bandażach, z połamanymi gnatami, a do szpitala nie szli, 
chyba który omdlały był na śmierć. O kijach, a drudzy to i na noszach nieść się 
kazali i dowództwa z rąk nie puszczali, na leżąco, na czworakach, kulejący, 
zawsze na przedzie dowodzili, chłopakom ducha dawali. To jest też prawda. 
Nadeszło kilku wojskowych z jedynego oddziału, co z olbrzymimi stratami przedarł 
się górą bez wchodzenia w kanały. Byli we względnie lepszym stanie, tylko 
nieludzko zmęczeni. Jeden z nich pozostał w bramie, wdał się w rozmowę z Ewą i 
Staszką. Przedstawił im się jako kapral Smutny. Był pijany, a jego dobra twarz o 
zacnie patrzących przejrzystych oczach wbrew nazwisku czy pseudonimowi 
promieniała rozanielonym uśmiechem. Słuchał chwilę z uchylonymi ustami 
perorującego robotnika, wreszcie rzekł: - Ten obywatel powiada, że pomyślenia 
nie było? Pomyślenie się pokazało na końcu, ale niedobre pomyślenie. Była na 
Starówce kampania, nazywali ją Syndykalistów. Biły się te chłopaki jak lwy, 
gdzie najgorzej, to tych Syndykalistów posyłali. Sprawiali się w każdym boju 
tak, jak to mówią, mucha nie siądzie. Więcej połowy ich padło, a ta reszta na 
nogach ustać już nie mogła, jednej nocy, jednego dnia żaden z placu nie zeszedł, 
jednego momentu wytchnienia dla nich nie było. Aż jak ci wyszedł rozkaz: wojsko 
kanałami do Śródmieścia - tak zaraz wyszedł drugi: Syndykaliści mają nie 
wychodzić, mają odwrót osłaniać. To już była taka niesprawiedliwość, że 
patrzcie, tych najlepszych żołnierzów do tego przywiedli, że bunt podnieśli: 
"Wygubić nas chcecie - tak wołali - żeby nikt żywy nie został, kto chce 
sprawiedliwości dla ludu". Bo alowców tykać to się bali, że Sowiety blisko, będą 
się mścić. Ale kogo tylko podejrzewali, że może do nich przystać albo ich 
wspomóc, to ich gotowi byli na śmierć pewną wystawić. Takie się okazało 
pomyślenie. Na końcu to już komunistów więcej się bali, jak tych piekielnych 
ogniów niemieckich śmiercią rażących. Więcej jak śmierci. Ktoś na ławeczce 
odezwał się: - Nie tak o komunistów idzie, jak o Rosję. Choć i sojusznik, a 
rękami komunistów po staremu Polskę na Rosję chce przerobić. Nikt nie podjął tej 
kwestii. Kapral Smutny rozwinął węzełek. Miał w nim chleb i masło. Poczęstował 
robotnika z Woli, Ewę i Staszkę. Przyjęły poczęstunek, bo od paru tygodni chleba 
w ustach nie miały. - Żarcia - mówił kapral - to mieliśmy tam dosyć. Nawet wino 
było i kawa. Ale na śmierć od kuli i bomby żywność nie pomoże. Mam i wódkę. Może 
panie się ze mną napiją. Napiły się. Kapral opowiadał jeszcze o zniszczeniu 
kościoła Sakramentanek, Katedry, Archiwum Akt Dawnych, Domu Baryczków. - To 
niejeden, co wprzód mało co wiedział, to się teraz dowiedział, jakie tam skarby 
były, że to cała historia Warszawy i narodu tam w tych murach siedziała. Czy to 
jest rozum, w takim miejscu taką twierdzę robić, na zagładę to wszystko wydawać? 
Ewa pierwszy raz pomyślała o swoich obrazach, o dziełach sztuki. Przez tyle lat 
okupacji tyle czasu było, żeby też ktoś się zatroszczył, że to wszystko trzeba 
zebrać, gdzieś poukrywać, ocalić. O przedmiotach kultury, o jej twórcach nikt 
nie myślał. "No, i my sami nie myśleliśmy - przekonywała siebie. - Pewno, że są 
rzeczy ważniejsze, ale tu, jedyne, co się osiągnęło, to właśnie tylko 
bezprzykładne zniszczenie ludności i kultury. Bohaterska walka za wszelką cenę? 
Staszka ma rację. Świat nawet tego nie zauważy, a jeśli zauważy, to ze 
wstrętem." Kapral Smutny, odpocząwszy chwilę, zebrał się i powiedział, że idzie 
na Powiśle. Ewa spytała: - Pan ma nadzieję, że Powiśle się utrzyma? - 
Bezwarunkowo, że się utrzyma - odpowiedział. I nagle wyznał z otwartością 
podpitego: - Prawdę mówiąc, to może się tam człowiek na drugą stronę Wisły 
przeprawi. Powiadają, że tam gdzieś koło Siekierek Polacy ze sowieckiej strony 
na naszą przeszli. Ci berlingowcy czy jak im tam. To może pomogą się przeprawić. 
Ten sam jegomość, który mówił o strachu przed Rosją, pokiwał głową: - Gadaj pan 
zdrów. Zapadło milczenie. Nikt nie wiedział, kto jest ów człowiek, co tak mówi. 
Kapral Smutny spojrzał na robotnika z Woli, uśmiechnął się i rzekł: - Usnęła 
wasza kobieta. A ja - dodał - tak czy owak na Powiśle pójdę. - Usnęło biedactwo. 
Niech śpi. Pewno i z tydzień nie spała, przy szpitalu posługiwała - uśmiechnął 
się robotnik z Woli - to się tam najadła ludzkiej męczarni. Ja byłem przy 
naprawie broni, to też każdej chwili czekała, że mnie w strzępkach przyniosą. 
Ale się dobrze trzymała, z fasonem, dopiero ją zmogło, jak się stamtąd 
wydostalim na to tutejsze ciche miejsce. To tak bywa z człowiekiem. Niesiono 
teraz przez dziedziniec nielicznych rannych, których udało się przetransportować 
kanałami. Już ich rozmieszczano po szpitalach, dla kilkorga zbrakło miejsca, 
przenoszono ich tędy do szpitala na Mokotowskiej. Jedne z tych noszy postawiono 
ciężko na dziedzińcu Biblioteki. Sanitariusz powiedział: - Dochodzi. Nie ma co 
nieść. Tu ją chyba pogrzebiecie - zwrócił się do stojącej najbliżej Ewy. - 
Łączniczka. Cały brzuch rozwaliło. Ewa pochyliła się nad noszami i mało nie 
krzyknęła. Umierającą była Bronka Oldak. Jej pulchna twarz była szara i 
osunięta, głowa jakoś sztywno wyprężona, bladobłękitne pieściwe niegdyś oczy z 
natężeniem i surowo wpatrywały się w błękit nieba. - Brońcia! Kochanie! Co ci 
jest, co ci trzeba? Bronka! Bronka! Oczy dziewczyny poruszyły się, a napotkawszy 
zamiast nieba twarz Ewy, przypatrzyły jej się ze strasznym wysiłkiem i na 
mgnienie odzyskały przytomny wyraz. Usta poruszyły się także. - Ignac... 
Ignac... pochowany koło... koło... - wyszeptała. Nie wiadomo było, czy poznała 
Ewę, czy w ogóle chciała przekazać wiadomość o czyjejś śmierci i grobie. - Ignaś 
zginął? O Boże! Gdzie pochowany? Gdzie, Broneczko? - Ewa przytuliła niemal ucho 
do ust konającej, ale Bronka nic już nie powiedziała. Jej ręce wydobyły się spod 
mokrego koca i zaczęły wykonywać jakieś dziwne ruchy, jakby zgarniając 
powietrze, głowa i szyja wyprężyły się jeszcze bardziej, zdawało się przez 
mgnienie, że chora przeciąga się ze wszystkich sił. Nie reagowała już na 
błagalne pytania Ewy. Oczy miała szeroko otwarte i wprost wbite w niebo, uparcie 
groźnie i surowo. Tak zastygła i Ewa zrozumiała, że to koniec. Płacząc, 
instynktownym ruchem ostatniej posługi, zamknęła jej delikatnym dotknięciem 
palców szeroko rozwarte powieki. Bronka była trzecią z osób pochowanych tego 
dnia na dziedzińcu Biblioteki. Dwie inne padły od strzału przekraczając 
Marszałkowską. Zaraz po pogrzebie Ewa pożegnała pannę Pokrzewską, panią 
Kosińską, woźnego Pyzdronia i poszła szukać patyków na krzyż i deseczki na napis 
nagrobny. Krzyż postawił Pyzdroń, Ewa ścierając co chwila łzy z oczu poszła 
malować tablicę. Na tym zastała ją Staszka. Ewa opowiedziała jej o niezwykłym 
ostatnim spotkaniu z Bronką i o jej pogrzebie. Staszka skrzywiła się jakoś po 
błazeńsku, ni to smucąc się, ni to złoszcząc. - Niee - rzekła - ty jesteś!... Na 
chwilę nie można cię samej zostawić, żebyś zaraz nie miała pogrzebu... - 
Przypomina mi się, jak Bronka powiedziała mi kiedyś: "I tak wszyscy pewnie 
zginiemy". Słuchaj, Staszka zaraz wychodzę do domu. Chcesz mnie odprowadzić? 
Staszka od razu, bez namysłu odpowiedziała prawie z krzykiem: - Nie! Idę 
posłuchać radia. Tu niedaleko - dodała - mają dobry aparat. Mam zamiar sama 
skomentować sobie komunikaty wojenne. - Cóż tu słuchać komunikatów? Czy one nam 
powiedzą, kiedy kres tej ponurej katastrofy? Wiadomo i bez komunikatów, że my 
czekamy na śmierć, a miasto - na ostateczną zagładę. Straszne to wszystko. - 
Dlaczego straszne? Po prostu nie umrzemy na raka czy sklerozę nerek - roześmiała 
się Staszka posępnie. - Moja kochana - dodała - daj sobie spokój z tym twoim 
światem, w którym wszystko powinno być śliczne i udane, i mądre. Świat ma pasję 
do życia w obłędzie i szaleństwie. Nie zawsze w tak makabrycznym. Czasem w 
bachicznym. Ale w rzadkich tylko interwałach żyje przytomnie. Przypomina sobie 
wtedy złoty wiek ludzkości, którym były niektóre momenty cywilizacji greckiej. 
Kochano wtedy piękne życie i piękną śmierć. Wiedziano, jak i za co warto 
umierać. Ewa słuchała w milczeniu. Na znalezionej deseczce malowała tuszem napis 
mogilny dla Bronki. Nie rozstawała się nigdy z pędzelkiem, miniaturowym 
pudełeczkiem akwarel i mieszczącym się w torebce szkicownikiem. W Bibliotece 
znalazł się tusz. Potem trzeba to będzie pociągnąć olejną farbą. Na razie jest 
pogoda i sucho. Deszcze nie zmyją. - Była ranna w brzuch... - mówiła. - Odkryłam 
koc, to było potworne. Dziwne, że w tych czasach powszechnego umierania pierwszy 
raz zobaczyłam, jak człowiek umiera. W ogóle, pierwszy raz w życiu... Stefan 
umarł beze mnie. Matka też i Ludwik tak samo (przemilaczała śmierć Pawła Żwana). 
Nie wiem - dodała zatrzymując pędzelek, czy napisać "poległa", czy "zmarła z 
ran". Nie wiem, przy jakim oddziale była łączniczką. Staszka chodziła po pokoju 
z wypiekami na twarzy. - To się później ustali - rzekła. - Będą przecie 
ekshumacje. Kiedyś. Napisz "poległa", to krócej. Tak, moja niemądruniu, świat 
jest szalony. Kto chce próbować w nim żyć, musi żyć w kategoriach szaleństwa. 
Inaczej będzie śmieszny, nieludzki, no i oczywiście sto razy nieszczęśliwszy, 
niżby był biorąc udział w szaleństwie. Ale jak wiemy już od Szekspira, w 
szaleństwie jest metoda. Nasz błąd nie jest w przyjęciu "szalonej" postawy, cały 
świat jest obłąkany. Nasz błąd polega na tym, że nie rozumieliśmy metody 
szaleństwa świata. Bijemy w inny tam_tam. Nie do taktu. Dlatego nasze 
bohaterstwo śmieszy, krępuje i nudzi. Nie wierzę żadnym górnym frazesom. Drwią z 
nas zarówno w Anglii, jak w Ameryce, jak z tamtej strony Wisły. - Mówisz 
paradoksami - zauważyła Ewa spokojnie. - Może. To mi pomaga ścierpieć ten 
koszmar. Chcę go ścierpieć nie tylko z godnością. Z humorem. Boże!... Czy nie 
rozumiesz, Ewa, że ze wszystkich stron czyhają na naszą klęskę? A więc będą ją 
mieli. Kiedyś nią się udławią. To nie jest zdrowo mieć śmierć setek tysięcy i 
zagładę wielkiego miasta na sumieniu. Nikomu nie jest zdrowo. Spojrzała na 
przegub ręki. - Czwarta - rzekła - muszę już iść. - Staszka, wy powinniście w 
ogóle przenieść się do nas. Widzisz, jak tu przybywa uchodźców. Ledwo na krótko 
starczy dla nich jedzenia. A w sensie zabezpieczenia książek wszystko już jest 
skończone. Nie macie tu już nic do roboty. - Mamy. Kopiemy studnię. Pasjami 
lubię kopać - parsknęła ironicznie. - Z wodomierza ledwo już woda się sączy. 
Wiesz, co dla mnie znaczy brak wody. Zresztą Filip się stąd nie ruszy, póki nie 
wróci Oleniuk. Jest przecie komendantem bloku. Miałby prawo odejść, bo jest 
chory. Lekarz, co tu przychodził rano, badał go i powiada, że to colitis. Nic 
się nie znam na organach wewnętrznych, ale ma gorączkę i ledwo się trzyma na 
nogach. - Dawaj mu tanalbinę - Ewa wyjęła z kieszeni tubkę szarych pastylek. - 
Mam jeszcze dużo w domu. Powiedz mu ode mnie do widzenia i że zapraszam was do 
siebie. Rozstały się. Ewa już rano zapowiedziała Michasiowi, żeby dziś przyszedł 
nocować na Polną, ale na wszelki wypadek poprosiła jeszcze każdą ze znajomych go 
osób, żeby go tam skierowali, o ile by przypadkiem zjawił się w Bibliotece. 
Kiedy w jakiś czas potem wyszła, na jednym z podwórz, przez które szło się do 
rogu Marszałkowskiej i Śniadeckich, zobaczyła ku swemu zdumieniu Staszkę i Józka 
Tomyskiego. Stali w mrowiącym się, potrącającym ich tłumie przechodniów i 
patrzyli na siebie z bliska. Czy rozmawiali? Usta ich się nie poruszały. Nie 
widzieli Ewy. Nie widzieli nikogo. Dotarła szczęśliwa na Polną, po drodze 
zauważyła ze zdziwieniem i nie bez strachu, że więcej niż zwykle samolotów krąży 
złowrogo nad jej dzielnicą. Kamienica wyglądała ponuro i brudno, na wewnętrznych 
ścianach podwórza pojawiły się wyrwy czerwieniejące rozbitą cegłą jak świeże 
rany. W podwórzu leżał wszędzie pokruszony tynk i ułamki cegieł. Mały komendant 
Żurecki spotkał Ewę z uśmiechem, jak jej się zdało, troszeczkę ironicznym. - 
Wróciła pani - powiedział. - To dobrze. Jest nowa robota. Z granatników 
strzelają cholery i zapalającymi pociskami. Trzeba zabezpieczyć piwnice. Pełno w 
nich węgla, pościeli, gratów. Ewa spostrzegła sama, że jest nowa robota. Na 
drugim podwórzu, z którego było wejście do jej mieszkania, ludzie krzątali się z 
łopatami koło skwerku zajmującego środek powdórza. Czerpano stamtąd ziemię i 
zasypywano nią okienka od piwnic. Wyrastały przed nimi stożkowate posępne 
kopczyki. - Za chwilę zejdę - powiedziała. W domu Naścia przywitała ją 
promieniejąca. - O, już teraz to chyba na dobre pani wraca. Mamy radość w domu. 
Jest panna Joasia. - Ach, Naściu, cudo moje, co za szczęśliwa wiadomość! Joasia 
już też ukazała się w przedpokoju, spokojna, czyściutka, pogodna jak nigdy. 
Uściskały się i przekrzykując huk jakiejś nagłej kanonady, zaczęły sobie 
nawzajem opowiadać - Ewa o śmierci Bronki, o nowej służbie Michasia i o tym, że 
wciąż nie wie, czy dobrze zrobiła nie sprzeciwiając się temu; Joasia o tym, co 
ją wypłoszyło z dotychczasowego mieszkania. Do pokoju Łaszkówny wpadł wielki 
odłamek pocisku artylerii kolejowej. To są pociski największego kalibru. - I 
wyobraź sobie - mówiła Joasia z odmładzającą ją dziecinną prawie dumą - obie 
byłyśmy w tym pokoju i ocalałyśmy. Ale nie miałyśmy już odwagi tam zostać. Całą 
tę okolicę szpikują teraz takimi pociskami. Dziura w ścianie prawie na całą 
wysokość pokoju. Nadwerężony sufit. Chciałyśmy dotknąć tego pocisku, ale był 
gorący jak garnek stojący na ogniu. - No to zostaniesz już teraz nareszcie ze 
mną? - Nie, ale bardzo blisko. Zostanę u Józków. Ze względu na stan Ludmiły. 
Józek często w nocy musi wychodzić na wiele godzin do pożarów. A ja mam noce 
wolne. - Z Ludmiłą bardzo źle? - zaniepokoiła się Ewa. - Bardzo. Wypiły ziołową 
herbatę, do której Naścia podała im rodzaj ciastek czy podpłomyków z kartoflanej 
mąki. Był jeszcze w domu oprócz płatków cukier i kartoflana mąka. Potem zeszły, 
Joasia przez jakiś godzinę pomagała Ewie zasypywać okienka od piwnic. - Joasia, 
idź już. Robi się ciemno - ponagliła na koniec Ewa i raptem zadygotała. - Już 
prawie noc, a Michaś dotąd nie wrócił - wybąkała. - Do ósmej ma jeszcze czas. 
Nie bój się, chyba wróci - rzekła niepewnie Joasia żegnając Ewę. Michaś nie 
wrócił na noc. Ewa nie spała. Chodziła po swoim pokoju, patrzyła w mały krąg 
czarnego gwiaździstego nieba odrębionego łunami; widziała jakiś wielki nalot, 
świetliste żyrandloe, rakiety, słyszała zgłuszone matowe odgłosy bitwy 
powietrznej. Potem ściemniało, przycichło. Ewie wydało się znów, jak już parę 
razy kiedyś, że słyszy daleką muzykę, niby pogłos wielkich żałobnie bijących 
dzwonów. Potem tuż przy oknie usłyszała niewinne cykanie świerszcza. Naścia 
także nie spała. Od czasu do czasu przychodziła do Ewy i namawiała ją na chwilę 
wypoczynku. - Niech pani ma litość nad sobą. Prawda, że to mały chłopczyna, ale 
jak ma służbę, to może go raz nie puścili. Toć wojna. A pani musi trochę się 
przespać, żeby mieć siły. Przez rozum niech pani uśnie. - Naściu, Naściu. 
Jeszcze nikt nie usnął przez rozum. Spałoby się, kochana, żeby nie ten rozum 
okropny. Michaś nie wrócił także na drugą noc ani na trzecią. Ewa z Józefem i 
Joasią nawędrowali się szukając go po szpitalach, po śladach oddziału, przy 
którym pełnił funkcję łącznika. Ale wszystkie ślady gubiły się w chaosie 
roztrzaskanego miasta. Przestali szukać. Ewa automatycznie spełniała wszystkie 
przypadające na nią funkcje w mieszkaniu i kamienicy, ale przestała całkiem jeść 
i spać. Ścierpnięta wewnętrznie czekała. XVII W kilka dni potem padło Powiśle, a 
niebawem Żoliborz. Dobrych wiadomości nie spodziewano się już znikąd, ale w tym 
braku nadziei było jeszcze oczekiwanie na zbawcze skutki wciąż trwającej akcji 
obronnej Mokotowa. Na razie Józef Tomyski przyniósł niedobrą stamtąd wiadomość. 
Zginął dyrektor Deresz. - Nasz żywiciel! - powiedział Tomyski. - Iluż on ludziom 
umożliwił przetrwanie okupacji. Instytucja instytucją, ale mało która z 
funkcjonujących miała na pamięci tak zwanych ludzi twórczych i wartości kultury. 
A żadna nie miała dla nich tak hojnej ręki. Deresz i zginął w swojej roli 
żywiciela. Po upadku Czerniakowa i Powiśla dozorował osobiście z prezesem 
Centrali przenoszenia żywności z tamtejszych składów Centrali na Mokotowów. 
Zginął od bomby. Tam są już naloty. A cóż, Michaś nie wrócił? Ewa pokręciła 
przecząco głową. - No, dobrze - mruknął Tomyski. I jakby chcąc zagłuszyć jej 
smutek nową dawką złych wieści, dodał: - Zginęła pani Zosia Latoska. Też na 
Mokotowie. Wydawała obiady w kuchni wojskowej. Pocisk urwał jej głowę. Ewa mimo 
woli pomyślała o kapelusiku, co tak dobrze miał robić na samopoczucie tej małej 
ładnej głowy. - Joasia wie? Ona była blisko z Latoską. - Wie. Joasia mi właśnie 
o tym powiedziała. - A Karuś? - spytała Ewa. Miękkie zazwyczaj, mgliste 
spojrzenie Tomyskiego stało się nagle twarde i zimne jak lśnienie dwu zielonych 
kamyków. - Jeśli koniecznie chcesz wiedzieć - oznajmił - to Karuś zginął od razu 
pierwszego dnia przy ataku na Fort Mokotowski. Ewie przypomniało się 
zeszłoroczne lato, lipiec, ogródek pani Zosi Latoskiej, Karuś, jak wpadł 
wołając: "Mussoliniego diabli wzięli!" Jak rwał potem z drzewa morele i, 
przykucnąwszy na swych sprężystych nogach niby w góralskim tańcu, częstował ją z 
dłoni morelami, figlarnie uśmiechnięty błyskiem wąskich turkusowych oczu. Nie, 
żadnemu z nich obojga nie postało wówczas - mimo wszystko - w głowie, że jeszcze 
tylko rok i parę dni będzie nosił po świecie swą wdzięczną postać. Nie 
podzieliła się z Józefem ani tymi wspomnieniami, ani wrażeniem, jakie wywarła na 
nią wiadomość o tych trzech śmierciach. Dosyć miała już rozmów obracających się 
wciąż dokoła zagłady, klęski, śmierci. Rzekła tylko: - Karuś był trochę 
krnąbrny, ale zachwycający chłopiec. Szkoda go. Nie tak łatwo było ominąć smutne 
tematy. Spojrzawszy na starannie wygoloną, ale wychudłą i postarzałą twarz 
Józefa, zapytała: - Powiedz mi jednak w końcu, co się stało Ludmile? Jaka jest 
ta diagnoza? Odpowiedział rzeczowo: - Nagły wybuch sklerozy nerek. Mówi się - 
lekkie podrażnienie nerek, a ona się cieszy, że to nie serce i że przy tym 
głodzie prędko się wyleczy. Zamilkli. Od tego dnia Ewa codziennie przychodziła 
do Ludmiły. Chora nie leżała, była pogodna i dobrze znosiła wszystkie przykrości 
obecnego trybu życia. Skarżyła się tylko na bóle głowy i zaburzenia wzroku. - To 
od tego huku i kurzu, ale z sercem czuje się lepiej, a to najważniejsze. Nie, 
chyba nie zrobię kłopotu z umieraniem. Zresztą - dodawała z niebiańskim 
uśmiechem - pocieszam się, że teraz śmierć to nie kłopot. Żadnych formalności 
ani kosztów, cmentarz na miejscu... - i śmiała się nawet ze swego dowcipu. Nowym 
w niej było to, że stała się rozmowna, jeszcze zaś nowszym, że jakby przestała 
się interesować sprawą toczącej się walki; nie zwracając uwagi na bliższe lub 
osobliwsze detonacje, opowiadała chętnie jak nigdy o dawnych, jeszcze 
panieńskich, a nawet dziecinnych czasach swojego życia. To było jej pierwsze, 
mimowolne przyznanie się do starości. I było w tym coś więcej. W rodzinie 
Tomyskich i Wochelskich w sposób naturalny nie wracano nigdy do wspomnień 
przeszłości. Mieli szczęśliwe dzieciństwo, ale raz uznawszy powab swojego 
środowiska i pochodzenia za szczęście nieprawe, od dawna już ani myślą, ni mową 
nie wracali do czasów przeszłości. Pani Ludmiła miała więcej niż inni powodów, 
żeby nie wspominać swej długiej przeszłości. Teraz te hamulce przestały nagle 
działać, opowiadała o czasach, których nie mógł pamiętać jej mąż, z lubością i 
nawet jakby z przekorą. Tomyski słuchał przestraszony, ze spuszczonymi oczyma. 
Nie dlatego, że czasy te były dawniejsze niż jego dzieciństwo, ale że to takie 
było niepodobne do znanej mu Ludmiły. Stosunki z mieszkaniem Tomyskich na 
Mokotowskiej w ogóle się teraz bardzo zacieśniły ze względu na chorobę Ludmiły, 
na obecność Joasi, a nade wszystko ze względu na wodę, po którą się chodziło na 
ich podwórze. Studzien było w najbliższej okolicy kilka, wszystkie naprędce i 
źle pourządzane; niektóre ciągle się zamulały, inne były na tak odkrytych 
miejscach, że stanie przy nich w kolejce wytrącało ludzi z równowagi. Samoloty 
krążyły gęsto, Niemcy bombardowali z powietrza już nie tylko Mokotów, lecz i 
Śródmieście. Róg Marszałkowskiej, Śniadeckich i Koszykowej, ten znajomy róg tyle 
razy przebiegany przez Ewę, Joasię, Michasia, Staszkę Norkowską, miał już 
porujnowane bombami kamienice, głębokie leje i wysokie usypiska na jezdniach. W 
kącie podwórka na Mokotowskiej była najlepsza studnia, ba, co tu gadać, nawet 
nie studnia, lecz prawidłowa kryta żelazna pompa. Zawdzięczano ją 
elektromonterowi Karbowskiemu. Ludność, zdana na samą siebie, okazała wyborną 
rozpoznawczość w sensie wyboru właściwych ludzi na właściwe miejsca. Komendanci 
bloków i domów byli przeważnie na wysokości zadania, a Karbowski przewyższał 
innych zdolnościami organizacyjnymi, pomysłowością, zaradnością i gotowością 
służenia ludziom. Elektromonter Karbowski był w gruncie rzeczy niepospolicie 
uzdolnionym "człowiekiem do wszystkiego". Równie doskonale funkcjonował jako 
hydraulik, tapicer, zegarmistrz, radiotechnik. Wzywano go też w każdej 
okoliczności, wymagającej kogoś lubiącego być ludziom ku pomocy. Był szczególnie 
dumny i dziecinnie wprost zadowolony z siebie, gdy żądano od niego rzeczy 
przekraczających, zdawałoby się, zakres wszelkich jego umiejętności, jak na 
przykład zrobienie skrzynek do kwiatów albo naprawienie zaciekającego dachu. Ze 
wszystkiego wywiązywał się jak majster, lubił nieograniczoność swoich 
możliwości, lubił, gdy go chwalono, ale sam się nie chwalił, chyba rzeczami, 
których pochwały najmniej się spodziewano. Czasu wojny i okupacji chełpił się na 
przykład swoim mieszkaniem. Karbowscy mieszkali w suterenie o dwu oknach od 
ulicy, ozdobionych firankami i mnóstwem kwiatów, ale zawsze była to tylko jedna 
jedyna izba i w dwu trzecich podziemna. Gnieździli się w niej we czworo, gdyż - 
sami bezdzietni - wzięli już w 42 roku na wychowanie dwoje siostrzeńców 
Karbowskiej, sierot, których ojciec umarł w Oświęcimiu, a matka na gruźlicę. Nie 
licząc ludzi, w tejże izbie mieściła się rupieciarnia i warsztat. Karbowski 
dobrze zarabiał i przed samą wojną mieli się przenieść do lepszego mieszkania, 
ale teraz dumny był ze swojej sutereny. Kiedy Mokotowskiej zagrażały, nie 
zrealizowane na szczęście wysiedlenia, mawiał przy każdej okazji: "A mnie nie 
ruszą, bo żaden szkop nie zamieszkałby w takim pałacu". W miesiącach powstania 
ten przedmiot chełpliwości nabierał jeszcze ceny. - Nie mówiłem - powtarzał 
Karbowski - że ja mieszkam w pałacu? Bo cóż to jest pałac? To miejsce, z którego 
nikt potężnego pana nie wypędzi, chyba siłą. A gdzie ta siła, co by mnie stąd 
wygnała? Ci z pięciopokojowych mieszkań z posadzkami uciekli ze swoich salonów 
tu ku mnie w nasze podziemia. Gości mam huk, jakbym był jakim księciem. Mnie tu 
i pociski nie dosięgną, chyba że jaka półtonówka w gruzach nas pogrzebie. Ale tu 
ani półcetnarówki szkopy nie będą rzucać, boby swoich gagatków napsuli, co w 
cukierni Lardellego siedzą i świnie tam w piekarniach pod ziemią hodują, przez 
które nam chłopaków natłukli, jak nocą, biedne głodomory chcieli te świnie 
szturmem brać. Karbowski w czasie powstania czuł się w swoim żywiole. Lubił być 
potrzebny, a nigdy nie czuł się tak potrzebnym jak teraz. Jako komendat bloku 
domów aż do rogu Mokotowskiej i Polnej, sam nie tylko kierował akcją gaszenia 
wciąż wszczynających się tu i owdzie pożarów, ale brał w niej czynny udział. 
Niezwykle skuteczny w każdej rzeczy, do której się zabrał, niby zawodowy saper 
obmyślił system zabezpieczenia przed pociskami wszystkich podlegających mu 
frontowych okien i potrafił bardzo szybko zaprawić ludzi do wykonywania jego 
pomysłów. Przed własnymi oknami porobił rodzaj zasieków, chroniących przed 
odłamkami, a przepuszczających górą nieco światła. Tę robotę wykonał sam z 
pomocą żony i nie bez napięcia nerwowego, gdyż plac Zbawiciela przechodził w tym 
czasie z rąk do rąk i ostrzał stamtąd był częsty. W mieszkaniu zrobiło się 
ciemnawo, ale Karbowski światła miał w swoim "pałacu" więcej niż ktokolwiek w 
kamienicy, bo prócz zapasu karbidu i dobrych, własnego wyrobu karbidówek 
zmajstrował sobie małe dynamo - żarówek miał zawsze pod dostatkiem. Tymi 
własnymi środkami oświetlał też korytarze piwniczne kamienicy. To wszystko 
sprawiało, że do jego zatłoczonej, ale i teraz jeszcze niebrudnej izdebki ludzie 
chętnie przychodzili, żeby pogadać, poskarżyć się, nabrać otuchy. Samo jasne jej 
oświetlenie dobrze działało na znękanych. Żona Karbowskiego, Felicja, bardzo 
piękna, wysoka, o białym czole, ciemnych, łagodnych oczach i przychylnym 
uśmiechu karmiła kilkoro zabłąkanych uchodźców, a że byli oboje przezorni i 
zapobiegliwi, nie brakło poczęstunku i dla przygodnych gości. Mimo że oboje ich 
wychowankowie, piętnastoletni Romek i o rok starsza Jadzia Domeczkowie byli w 
akcji na Starówce i po jej upadku Karbowscy nie mieli o nich żadnej wieści, 
zachowywali dobry humor, pogodę i wiarę, że "dzieci" się odnajdą. Popularność 
Karbowskiego wzmogła się bardzo w związku z wodą. Będąc sławnym graciarzem 
ściągał on po oblężeniu Warszawy z ruin, co mogło się "w razie czego" przydać. 
Okazało się, że miał w rupieciarni całkiem akuratną pompę, którą też, 
przeprowadziwszy prawidłowe kopanie głębokiej studni i ocembrowawszy ją deskami, 
już w pierwszych tygodniach powstania ustawił, a wyznaczywszy i wypisawszy z 
pomocą Tomyskiego na wielkiej tablicy godziny brania wody dla kamienic bloku i 
dla dalszych domów do jego pompy ściągających, zaprowadził wzorowy porządek, tak 
że mimo tłoku, nie było tu nigdy przykrych zajść wynikających ze zdenerwowania 
lub z brutalności ludzi. Gdyby Karbowskiemu wpojono jakąś wielką ideę, może 
byłby zdolny w jej imię kierować za pomocą swych umiejętności całymi dziedzinami 
życia niemałej zbiorowości. Ale najprawdopodobniej nie dałoby mu się jej wpoić. 
Nie miał talentu do żadnych idei generalnych, był po prostu z natury ludzki, 
chętny i z przyjemnością wywiązywał się sprawnie z praktycznych zadań 
okolicznościowych. Niestety ci, co posiadają jako światło kierownicze wielką 
ideę, najczęściej nie tylko nie mają uzdolnień do skutecznego rozwiązywania 
praktycznych zadań życia, lecz i nie umieją się posłużyć takimi mistrzami 
praktyki, jak zgoła pozbawiony cech bohaterskich Stefan Karbowski. Niski, krępy, 
ze skłonnością do przedwczesnej chorobliwej tuszy, miał okrągłą chłopięcą twarz 
o burych poczciwych oczach i ładnych rysach, których delikatność już się 
zatracała wskutek tuszy. Oddech miał krótki, z łatwo występującą zadyszką, 
cierpiał na początki astmy wywołanej zarówno nieszanowaniem się przy pracy, jak 
zbytnim zamiłowaniem do konsumowania dóbr tego świata, zwłaszcza dymnych i 
płynnych. Dużo palił i dużo pił. Poczucie prawdy i sprawiedliwości miał silne, 
ale ograniczone naiwnością pojęć o świecie. Chciwości na pieniądze nie miał 
żadnej, usługi jego były tanie, ale właśnie dlatego był "rozrywany" i 
przepracowywał się. Brał drogo tylko od ludzi, którzy go czymś obrazili, 
oburzyli albo o których wiedział, że to "dranie". Potrafił zresztą i odmówić 
swych umiejętności komuś, kto mu się nie podobał. Tomyski wyspecjalizował się w 
gaszeniu pożarów; nieustannie łaził po strychach sprawdzając, czy dyżury 
przeciwpożarowe są wykonywane; swoim zastępcą w tych funkcjach zrobił "strażaka" 
Heńka. Chłopak nadział, nie wiadomo po co, imponujący pas strażacki, ale tak bał 
się pocisków, zwłaszcza świetlnych, że schodził ze strychu zielonawy na twarzy. 
Na ogół pożary gaszono szybko, w zaczątku, stosując głównie piasek, wyrąbywanie 
tlących się belek, a wodę - z największą oszczędnością, raczej dla utrzymania 
wilgoci w miejscach zagrożonych. Ale była jedna uparta kamienica, w której 
pożary wszczynały się codziennie po kilka razy. Był to już sławny z tego powodu 
dom na rogu Mokotowskiej i Polnej, oznaczony numerem: Polna 32, bardziej 
zażarcie ostrzeliwany niż wszystkie inne domy Polnej, zarówno z Pola 
Mokotowskiego, jak z cukierni Lardellego. Alarm: "Polna 32 znów się pali" - 
rozlegał się tak często we dnie i w nocy, że Tomyski rozłożył w końcu kolejność 
gaszenia na wszystkie okoliczne domy, aby każdy miewał choć dobę wytchnienia. 
Sam sypiał już zawsze ubrany, aby w każdej chwili być gotowym do czuwania nad 
akcją, którą czasem trzeba było forsować; we wszystkich domach ludzie byli już 
śmiertelnie wyczerpani i słabi z niedożywienia. A złośliwy demon ognia sprawiał, 
że w nieszczęsnej kamienicy zażegały się nie tylko nowe pożary w nowych 
miejscach, ale i te, które zdawały się radykalnie ugaszone, zaczynały się tlić 
na nowo, ledwo ich gasiciele zdążyli otrzeć pot z czoła. Stropy, podłogi, 
futryny tego domu nabrały w oczach ludzi dziwnych właściwości jakby złośliwego 
zatajenia miejsc tlących się i rozżarzania ich, jak tylko ludzie się rozeszli. 
Tomyski obliczył, że w ciągu dwu tygodni gasili "Polną 32" trzydzieści siedem 
razy. W końcu wszyscy prawie mieszkańcy opuścili złowrogą kamienicę, ale to nie 
zwalniało od gaszenia - nie wolno było dopuścić do rozszerzenia się ognia. 
Joanna, coraz bardziej wycieńczona, spędzała noce bezsennie zgnębiona, że nie 
może chodzić do gaszenia pożarów, a trzymana jak na uwięzi przez obietnicę daną 
Józefowi, że będzie czuwać nad Ludmiłą. Ludmiła też nie sypiała po nocach, ale 
nie zdradzała szczególnego niepokoju o męża i nawet jakby nie zdawała sobie 
sprawy z niebezpieczeństwa gaszenia tych pożarów pod ostrzałem. - Ach - mówiła - 
Józef (nigdy wobec Joasi czy Ewy nie nazywała go poufnymi zdrobnieniami) lubi 
tak czasem przepadać. Jest młody, niech się bawi. Joanna drętwiała słuchając 
tych dziwnych słów, ale niekiedy śród zgiełku diabelskich nocy dawało się z 
Ludmiłą bardzo dorzecznie porozmawiać. Wypytywała Joannę o jej różne sprawy 
okupacyjne, o komplety, o młodzież, o jej pracę podziemną, o tych Syndykalistów, 
z którymi Joanna była związana, i których prasę teraz roznosiła. Joanna ożywiała 
się, chodziła po pokoju, mówiła, nawet śmiała się, a jej cień błąkał się po 
ścianach w chwiejnym świetle karbidówki. To znów pani Ludmiła opowiadała, jak 
najczęściej teraz, o swoim dawnym życiu, a nawet o swoim pierwszym zmarłym mężu, 
o czym Joanna nigdy dawniej ani słowa nie słyszała, tak że ta niedyskretna 
wylewność u nieprześcignionej w eleganckiej dyskrecji Ludmiły niezmiernie ją 
dziwiła i płoszyła. Raz nawet pani Ludmiła powiedziała: - Mój pierwszy mąż był 
największą miłością mojego życia. Ale tego nie trzeba mówić Józefowi. Nie 
zniósłby tego. Czasem pani Ludmiła jakby z niechęcią i przez siłę wracała do 
rzeczywistości, wypytywała, gdzie się to pali. I z normalnym, właściwym sobie 
wyczuciem sytuacji mówiła: - Ty pewno męczysz się, Joasiu, że nie jesteś tam, 
przy gaszeniu ognia. Ty zawsze lubisz być na posterunku i tam gdzie 
najniebezpieczniej. Idź, idź, pomóż im, ja się dziś czuję wyjątkowo dobrze. 
Joasia nie wytrzymywała wtedy, wychodziła i choć przez godzinę nosiła 
przynajmniej piasek albo wodę. Czasami wracała z bratem, ale najczęściej Józef 
zastawał ją już drzemiącą na fotelu przy Ludmile albo też obie panie na 
rozmowie. Rozganiał je wtedy i wszyscy troje zapadali na krótko w kamienny sen. 
Przedpołudniami Joanna zazwyczaj wychodziła na swój punkt rozdziału prasy. Około 
czwartej wracała, a po drodze zawsze wstępowała do Ewy i razem opłakiwały 
niewiadomą dolę Michasia. Obie ciągle robiły próby zdobycia o nim jakiejś 
wiadomości, ale to były tylko "marzenia ściętej głowy", jak się wyrażała Ewa. 
Ktoś, kto nie wrócił do domu, ginął jak kamień w wodzie. Wszystko się zresztę 
rozsprzęgło, miasto było poszatkowane. Niemcy zdobywali coraz nowe obiekty, po 
upadku Powiśla mówiono, że wdarli się już na Warecką, Świętokrzyską i Mazowiecką 
i że szturmują Królewską. Pewnego dnia Joanna wróciła wcześniej niż zwykle i 
znów rozmawiały o Michasiu. - Słyszałam - powiedziała Ewa - że tej Królewskiej 
broni podobno setka harcerzy i harcerek. Smarkateria - czternaście do osiemnastu 
lat. Podobno mają tylko granaty i pistolety maszynowe. I podobno żadna pomoc nie 
może do nich dotrzeć. Ty coś o tym słyszałaś? - Czy słyszałam? Całe miasto o tym 
mówi. I było zresztą w prasie. - Mnie się ciągle wydaje - twarz Ewy jakby 
ścierpła - że może Michaś tam jest. Albo tam... tam... - No, to naturalne, że 
jak takie dzieci, to zaraz myślisz o Michasiu. Ale przecież sama mówisz, że od 
czternastu lat, a on nie ma jeszcze czternastu. Zresztą nigdy nie jest tak, jak 
przypuszczamy, a więc na pewno go tam nie ma. Nie, skądże. - Myślisz? - Ewa 
chwytała się każdego cienia złudzeń. Coś zelżało w ścierpniętych rysach jej 
twarzy. - Idziesz do Józków? Pójdę z tobą. Mam właśnie iść po wodę. Przy pompie 
Karbowskiego dozorował właśnie brania wody Tomyski i sam ją pompował. Na widok 
Ewy uśmiechnął się, napełnił jej wiadra, oddał pompowanie komuś innemu i 
zagabnął, co słychać. Ewa znów zaczęła o Michasiu. Aby ją odwieść od złych 
myśli, Tomyski namówił ją na chwilę do Karbowskich. Joasia poszła roznieść 
resztę prasy po kamienicy. Ewa znała Karbowskiego od wielu lat, robił wszystkie 
małe remonty w jej mieszkaniu. A Karbowski znał dobrze Michasia z pierwszych lat 
okupacji. - To taki sprytny, poważny chłopiec - powiedział dowiedziawszy się o 
jego zaginięciu - że on już tam nigdzie bez potrzeby nie wlezie. Wszyscy 
jesteśmy pod Boską ręką, bez woli Bożej włos mu z głowy i pod kulami nie 
spadnie. - Patrz, Ewa - dodał jeszcze Tomyski - państwo Karbowscy mieli dzieci 
na Starówce. Dotąd nie mają wiadomości, czy wyszły stamtąd żywe, a nie tracą 
ducha. Karbowski był zdania, że od zmartwienia krew się ścina i że dobrze byłoby 
napić się wiśniówki, bo i to miała w domu piękna pani Felicja. Napili się. Ewa 
dziwiła się, że wódka napełnia ją czymś w rodzaju dobrego humoru i optymizmu 
lepiej niż słowa perswazji i pociechy. Tomyski wdał się w rozmowę z Karbowskim, 
który majstrował właśnie przy osadzaniu osęków do rozrywania palących się wiązań 
poddasznych. Karbowska otarła nieznacznie łzę i rzekła cicho: - Ja nic nie 
mówię, ale mnie też tak samo jak panią serce boli o te dzieci. Ja panią 
rozumiem. Gdy domawiała tych słów ogłuszający, a jednocześnie sprężysty huk 
wstrząsnął powietrzem, a izba zasnuła się żółtym kurzem czy dymem. Jeszcze przez 
mgnienie słychać było brzęk ostatnich lecących na asfalt podwórza szyb, a potem 
krzyki. Zerwali się wszyscy czworo i wyskoczyli z domu. Po podwórzu biegali jak 
opętani ludzie, uciekając na wszystkie strony, to znów kupiąc się gdzieś koło 
stróżówki. Ktoś histerycznie, wyjąco płakał. Ktoś jęczał krzykliwie: - Ja 
umieram... umieram! Tomyski natknął się na Wiśniatową. Rękę miała we krwi, oczy 
zdziczałe. - Heniek zabity! - krzyknęła. - Heniek zabity! Mnie poraniło, starego 
poraniło. Dobrze nam tak! Zachciało nam się! Mamy! Ewa i Tomyski rzucili się ku 
poprzecznej odulicznej ścianie podwórza, pod którą ktoś leżał, a inni się nad 
nim schylali. To leżał Heniek Wiśniaty. Jego ojciec, ze strużką krwi spływającej 
z czoła na nos, rozrywał na nim ubranie krzycząc jednocześnie: - Wody! Ludzie! 
Wody! Ewa skoczyła do pompy, tylko w co miała nabrać wody? Chwyciła jakiś leżący 
pod murem garnek - brakowało mu dna. Ale Karbowski pomopował już wodę do miski, 
którą podstawiła mu żona. Przybyli pędem ku rannemu. Błażej Wiśniaty chwycił w 
garść wody i chlusnął mu w twarz. Z obnażonej piersi Heńka lała się krew, głowa 
chłopca przekręciła się łagodnie na bok, jakby chciał smacznie zasnąć przytulony 
do kamieni. Karbowska przybiegła ze zwojem ligniny i bandaży. Z Heńka spływały 
strugi wody pomieszanej z krwią. Twarz chłopca skrzywiła się nieznacznie i 
znieruchomiała. Wiśniaty powstał. - Syna mi zabili - powiedział sennym głosem. 
Ewa chwyciła z rąk Karbowskiej kawałek jakiejś bieli opatrunkowej i ocierała tym 
skrwawione czoło dozorcy. - To nic - powiedział. - Mnie tylko drasło. Ale Heniek 
zabity. Wiśniatowa miała też tylko powierzchowne draśnięcie ręki kawałkiem 
rynny, która się rozprysła. Ktoś podsunął jodynę i wodę utlenioną: Ewa i 
Karbowska opatrzyły i owinęły jakkolwiek te powierzchowne rany. Po chwili 
wszystko ucichło, ludzie się rozeszli, tylko po schodach słychać było nerwową 
bieganinę. Był to pierwszy pocisk z granatnika w tym podwórzu. Na mieszkańców 
padł strach, czy to nie zaczyna się artyleryjskie ostrzeliwanie ulicy, wielu 
siedzących jeszcze wciąż po mieszkaniach i pokojach od podwórza zaczęło się na 
gwałt przenosić do piwnic. Ewa obejrzała się i przestraszyła. Nie widziała 
Józefa, nie wiedziała, co się stało z Joasią. Jak przez sen słyszała zawodzące 
opowiadanie Wiśniatowej, że tak jakoś mało tego dnia było strzałów, więc wyszli 
z Heńkiem posiedzieć na ławeczce przy bramie, aż tu jak hukło! Idąc wzrokiem za 
wyciągniętą ręką Wiśniatowej zobaczyła w przeciwległej ścianie domu różową 
wyrwę. To tam uderzył ten pocisk, którego wszystkie niemal odłamki wpakowały się 
w pierś Heńka. Widziała jeszcze, jak Wiśniatowie z płaczem przenosili skrwawione 
ciało Heńka do stróżówki i jak Wiśniaty wyszedł z piłą na podwórze, by ze stosu 
desek, ściągniętych tu po rozgrodzonych parkanach, sporządzić trumnę, ale nie 
mogła wydać głosu. Gdzie są Joasia i Józef? Z sercem w gardle skoczyła do 
mieszkania Tomyskich. Zastała ich tam oboje. Siedzieli przy Ludmile. - Jest Ewa 
- Tomyski wstał i podał wchodzącej krzesło. - Nie widzę jej - uśmiechnęła się 
pani Ludmiła. - Jak to wcześnie teraz noc zapada. Tak ciemno, że wcale was nie 
widzę. Spojrzeli po sobie, a potem w okno. Istotnie zaczynało się zmierzchać, 
ale daleko było jeszcze do zupełnej ciemności. Za pozbawionym szyb oknem słychać 
było wyraźnie stukanie młotka i zgrzyt piły. Kończono trumnę dla Heńka. - Jestem 
tu - rzekła Ewa podchodząc do chorej i biorąc ją za rękę. - Zaraz Józek zapali 
karbidówkę. Bardzo się zlękłaś tego pocisku, Ludko? - Nie zdążyłam się zlęknąć, 
tylko się zdziwiłam, że właśnie zaraz po tym huku zapadła noc. A potem zaraz 
przyleciał poczciwy Józef i Joasia. Podobno biedny Heniek Wiśniaty zginął. Taki 
młody. Głupio. Ewa uprzytomniła sobie nagle, że noc nadciąga jednak nie tylko na 
oczy pani Ludmiły. I że gdzieś w podwórzu porzuciła swoje wiadra z wodą. - Ja 
niestety muszę już iść - rzekła. - Wodę trzeba zanieść do domu. - Idź, idź - 
przynagliła ją Ludmiła. - Mam przeczucie, że twój Michaś dzisiaj powróci. - 
Odprowadzę cię - porwał się Tomyski. - Joasiu, ty już zostaniesz? - Naturalnie. 
Kiedy schodzili z Ewą ze schodów, Tomyski westchnął: - Jak przypadek dziewnie 
rozporządza losem człowieka. Ten Heniek... Ze strachu, żeby go Niemcy nie 
wywieźli, dał się tej zwariowanej Cechnie przerobić na strażaka. Teraz tak się 
bał zginąć, że się nie stawił na posterunek. I widzisz, zginął w progu własnego 
mieszkania... W podwórzu natknęli się na Karbowskiego. - A ja tu czekam z 
wiadrami - powiedział. - Bo to pani Radgoska wodę u nas zostawiła. - Ach, to u 
państwa... Nie mogłam sobie przypomnieć, gdzie zostawiłam tę wodę. - Pomogę pani 
nieść. Teraz cicho, nie potrzeba mnie tutaj. Panie Tomyski, jak się miewa pani? 
Zanim Tomyski odpowiedział, ujrzeli, że naprzeciwko od strony zadrzewionego 
placu, gdzie grzebano poległych, zbliża się ku nim jakaś nieduża postać, 
chwiejnym, niepewnym krokiem. Karbowski poświęcił latarką, a postać też się 
zaczęła świecić. Była to młodziutka postać chłopięca, mokra i jakby czymś 
oblepiona. Gdy się zbliżyli, postać krzyknęła przenikliwym, na pół męskim a na 
pół chłopięcym głosem: - Wujcio! Karbowskki postawił wiadra i chwycił tę postać 
w objęcia. - Romek! Romek! - powtarzał całując ubrudzonego chłopaka. - Żyjesz! 
Przyszedłeś! To się ciotka ucieszy! A... a gdzie Jadźka! Jadźka?! - To Romek 
Domeczko - zawołała Ewa. - Wrócił! - No, widzisz, Ewa - uśmiechnął się Józef - 
czekali i doczekali się. - Jadźka żyje - odpowiadał sapiąc chłopak. - Ranna w 
ramię. Ale o własnych siłach przeszła. Tylko bardzo zesłabła, poszliśmy na 
posterunek sanitarny, opatrzyli ją i wzięli do szpitala, tu na Lwowskiej. - 
Chwała Bogu! Romek, toć ty się słaniasz na nogach! I gdzieście tyle czasu byli; 
przecie Starówka padła już drugiego? - Bośmy poszli kanałami na Powiśle, a jak 
Powiśle padło, to dopiero kanałami tutaj. Oficerowie poginęli. Z oddziału 
zostało parę ludzi, nie mieliśmy już czym strzelać... Ale tu fajno - powiedział 
Romek, rozglądając się z lubością dokoła. - Tu wcale nie ma żadnej wojny. Ech, 
wujek, żeby wujek wiedział co my tam przeszli. Ja się sam w rękę szyczypię, żeby 
uwierzyć, że ja żyję. - Romciu, przywitaj się z panią Radgoską. A nie widziałeś 
tam gdzie Michasia Wochelskiego? Znasz go. Gdzieś nam przepadł już z tydzień 
temu. - Michaś? Michaś od pani Radgoskiej? Znam go, ale nie widziałem. Jego 
przecie nie było w Warszawie. - Był, był. I gdzieś nam się zawieruszył. Ale 
widzi pani - zwrócił się do Ewy - jak to bywa. Zginęli, zginęli, a wrócili. To 
powiadasz, Romek, że Jadźka jest w szpitalu na Lwowskiej? To najlepszy szpital. 
Tam jeszcze wszystko mają, bo tam i przedtem była lecznica. Ja tam chodziłem, bo 
tam leży mój znajomy. Wiesz kto, Romek? Piotr Ziental, ten z "Parowozu". Zaraz 
jutro tam polecę. Słuchaj, Romek, zapychaj do domu, u nas wszystko dobrze, tylko 
Heńka Wiśniatego dziś zabiło. Ja zaraz wracam, tylko pani Radgoskiej wodę pomogę 
zanieść. Tomyski chwycił wiadra. - Niech pan da spokój, to już ja. Moja siostra 
jest u żony... - Nie potrzeba - rozległ się nagle głos Naści. - Przyszłam aż 
tutaj, bo się nie mogłam doczekać. Matko Boska - myślę sobie - co ta pani Ewa z 
tą wodą nie przychodzi. A tu jeszcze ludzie gadają, że uderzyło w Mokotowską... 
ką. Niech pan wraca z tym chłopcem - zwróciła się do Karbowskiego. - To pewno 
synek? A pan Tomyski może do nas zajdzie. Mamy niespodziankę. - Ewie serce 
zadrgało. - Państwo Norkowscy do nas się przenieśli. Tomyski zakręcił się na 
pięcie i nie żegnając się wrócił do domu. .nv XVIII Mimo całego znękania Ewa 
powitała Norkowskich z ożywieniem bardzo podobnym do radości. Starała się nawet 
rozweselić Staszkę, posępną tego wieczora niby chmura gradowa, mimo że przyszła 
z prawdziwym skarbem, zdobyła dziesięciodekową paczkę herbaty. - No, no masz 
przecież herbatę. Czego jesteś zła? A ja mam suchary z białej bułki. Zbierałam 
je cały ostatni rok. To jedyny owoc mojej własnej przezorności. Zasiądziemy do 
uczty, która nawet panu Filipowi nie zaszkodzi. - O wiele za mało jestem zła. 
Powinnam wyć jak wilk. Ale wiesz, komu zawdzięczam herbatę? Pannie Joasi. 
Wyobraź sobie, że są jeszcze kretynki, które zamierzają nie tylko przetrwać 
powstanie, ale i gotują się do noszenia jedwabnych sukien. Miałam właśnie takie 
pięć metrów jedwabiu. Joasia bez trudu wymieniła mi go na dziesięć deka herbaty. 
- Trzeba szczęśliwego zbiegu okoliczności, że są wariatki gotowe oddać pół 
garderoby za trochę herbaty - roześmiała się Ewa. - No, i udało ci się wydobyć 
pana Filipa z Biblioteki. Powinnaś być kontenta - dodała. - Czy myślisz, że mi 
to łatwo przyszło? Filip jest zupełnie obłąkany - parsknęła Staszka. - Oleniuk 
już wrócił, ale ma szyję obwiązaną i nie może głośno mówić. Kochany Filunio na 
nic nie chciał się uznać za zwolnionego z tej opaski komendanta. Dopiero 
Pokrzewska potrafiła mu wytłumaczyć, że ona będzie głosem Oleniuka. Ta kobieta 
jest jedyną istotą, która mojego obłąkanego Filunia tymi czasy nie irytuje. 
Oleniuk zresztą od razu zdał na nią wszystko i do niczego się nie wtrąca. Ten 
szwab dziwnie wygląda. Mam wrażenie, jakby myślał nad tym, co zrobić z 
umierającą żoną i dokąd samemu zwiać. Przyszedł Norkowski po dokładnym umyciu 
się w łazience. Staszka beztrosko zużyła dla niego pół wiadra z przyniesionego 
przez Ewę zapasu. Norkowski był straszliwie wymizerowany, pogłębiła mu się 
zmarszczka między oczyma, od nosa ku ustom wytworzyły się dwie głębokie fałdy. 
To postarzało go i potęgowało gniewny wyraz jego twarzy. Ale starał się 
nadrabiać humorem, był uprzejmy i nawet uśmiechał się, co wyglądało na ironiczny 
grymas. - No, moje panie - mówił nerwowo - macie tu jeszcze, jak widać, sporo 
wody, już dawno tak dobrze się nie umyłem. Zdaje się, że tu odetchniemy na jakiś 
czas. Zapewniam, że umiemy to ocenić, droga pani Ewo. Mówię za siebie. Moja żona 
nie zna uczucia wdzięczności. - Wodę - powiedziała Ewa - bierzemy ze studni na 
Mokotowskiej, z tego domu, gdzie mieszka Józek Tomyski. Tam jest ten uniwersalny 
Karbowski, który zmajstrował świetną pompę. Stajemy w ogonku na przemian z 
Naścią. Ona rano, a ja wieczorem. Teraz, jak wy jesteście, będziemy mieli więcej 
wody. Pan jest na razie chory, ale Staszka może nosić. - Wypraszam sobie, aby 
mnie uważać za chorego - z punktu obraził się Norkowski. A Staszka spojrzała na 
Ewę spod oka i rzekła: - Po wodę mogę chodzić choćby przez całą dobę. Nie 
wyobrażam sobie życia bez wody. Mogę iść choćby zaraz. - Nie, do jutra nam 
starczy. Po herbacie rozlokujemy się. Uważam pana za piekielnie zdrowego, ale 
chcę żeby pan się prędko położył. - Ce que la femme veut - zaśmiał się udając 
żartownisia Norkowski. Ewa chciała położyć gości w jadalnym, gdzie dotąd sama 
sypiała, bo tam było zaciszniej i mniej huczała strzelanina. Ale Staszka uparła 
się przy pracowni i sypialnym Ewy. - Tam więcej powietrza - mówiła - a mnie 
zawsze za mało powietrza. Strzały nam nic nie szkodzą. Śpimy i tak jak susły. A 
ty jesteś z natury bezsenna. I zabrała się do - daremnego zresztą - oczyszczania 
pokojów Ewy z kurzu. Urządziła posłanie, położyła męża, który momentalnie 
zasnął, pozapuszczała dawno nie ruszane story przeciwlotnicze, zapaliła 
karbidówkę i wzięła do poduszki jakąś francuską książkę. - Tak! Tak! - 
wykrzyknęła, gdy Ewa przyszła jej powiedzieć dobranoc - próbujemy żyć mimo 
koszmarów. Tak! Ale po wyjściu Ewy odrzuciła książkę, przygryzła drobnymi zębami 
dolną wargę, jak człowiek powstrzymujący się od płaczu, i długo leżała na wznak, 
z szeroko otwartymi oczyma, z których na skronie zaczęły spływać łzy. Nazajutrz 
Norkowski pomimo złego stanu swej grubej kiszki, opchawszy się tanalbiną i 
kroplami Inoziemcowa, których dostarczył mu jakiś niedawno spotkany uczeń i 
wielbiciel (ten szorstki człowiek miał wielbicieli) - oświadczył, że się wybiera 
"do miasta". Na zapytanie Radgoskiej, po co i dokądże tak już go coś gna, 
odpowiedział grubiańsko: - Niesłychane! Z jakiego tytułu pani się dopytuje, 
dokąd ja idę. Nie uważam, aby danie komuś w takich czasach tak zwanego 
schronienia upoważniało do kontroli... - Nie kłap zębami, Filuniu - przerwała 
Stacha zbierając się pochmurnie do towarzyszenia mężowi. - Postanowiliśmy 
odszukać tu w pobliżu znajomych. Kolega Filipa, o którego nie mieliśmy dotąd 
czasu się dowiedzieć - dodała pojednawczo. Ewa zaniemówiła. Kiedy wszli, 
pomyślała: "Jeżeli Józek ją kocha, to będzie bardzo nieszczęśliwy. Mimo 
wszystkie ekstrawagancje uczuciowe Staszki, ci dwoje są tak zgrani i solidarni, 
jak rzadko które małżeństwo". Norkowscy nie wrócili przez cały dzień. Nie byli 
domownikami w jej guście. Dzień, mimo nieobecności tych, co mieli go urozmaicić 
i ożywić, był dla Ewy bardzo urozmaicony. Rano wynikła sprawa o mleko dla dzieci 
Gawrońskich. Wszystkie zapasy Ewy były już na wyczerpaniu, gdyż dzieliła się z 
nimi nie tylko z Biblioteką, ale i z niektórymi mieszkańcami kamienicy a 
zwłaszcza z rodziną kolejarza Gawrońskiego, którego żona gruźliczka, kaszlała 
całymi nocami, tak jakby chciała współzawodniczyć z salwami kaszlącymi po 
mieście. Gawrońscy mieszkali w dwupokojowym lokalu na parterze, na wprost 
jadalnego Ewy. A choć w podwórzu były jeszcze częściowo szyby, chcąc tę resztę 
zabezpieczyć przed wypadaniem od wstrząsów - nie ma takiej sytuacji, w której 
człowiek nie łudziłby się, że trzeba jeszcze coś chronić i ocalać - trzymano 
wszystkie okna otwarte. Tak że nocami kaszel Gawrońskiej rozdzierał Ewie uszy i 
serce, a niekiedy słyszany skroś powierzchowny sen, zdawał jej się jakimś nowym 
rodzajem chrypliwych pocisków otrzymanych z niespodziewanego zrzutu, który ona 
tylko widziała i o którym zawiadomiła Komendę Główną, a teraz nasi chłopcy 
wypierają tymi kaszlącymi pociskami Niemców z miasta. Z dwojga dzieci 
Gawrońskich, młodsze niemowlę ustawicznie płakało, pozbawione zupełnie mleka, 
którego i kamiącej matce, rzecz prosta, zabrakło. Już od paru dni Ewa i Naścia 
Golikowa dowiadywały się po wszystkich okolicznych domach, czy kto nie ma 
czasami mleka w puszkach. Tego właśnie ranka znalazł się ktoś, kto miał litrową 
puszkę mleka, ale zażądał za nią dwu męskich garniturów. Naścia pomknęła w te 
pędy do Tomyskiego, który natychmiast wyjął z szafy i dał jej nie patrząc jakieś 
dwa garnitury. Ale kiedy stanęła z nimi przed mlecznym lichwiarzem, diabli ją 
wzięli i zwymyślała go od ostatnich: - Portek ci się zachciało! Ubrania będzie 
magazynował, cholera! A sam nie wiesz, czy nogi z dupą całe wyniesiesz, żebyś 
miał na co te nogawice wciągać! Wymyślała jednak przezornie, w jednej ręce 
trzymając żądane garnitury, a drugą ściskając zbawczą puszkę z mlekiem. 
Właściciel puszki aż posiniał na tłustej, obsuniętej trochę twarzy, w której 
nos, oczy i usta ledwo były zaznaczone, niby wyrzezane kozikiem w zwiędłym 
kartoflu. Nie pozostał dłużny Golikowej. - Ja się wam powstania zachciało, to 
cierpcie i zdychajcie! - krzyczał wątłym piskliwym głosem. - Ja też mam dzieci! 
Ja dzieciom od ust odejmuję, a ta wiedźma jeszcze mi ubliża! Ja też muszę coś 
mieć na zamianę! Łaskę jej robię, a toto jeszcze wrzeszczy, aż się upluło z tej 
złości. Chamy zbuntowane! Oni myślą, że jak bolszewicy przyjdą, to ich będą 
miodem smarować. Dadzą wam po pyskach za to całe powstanie! Oni buntowników nie 
lubią! U nich ruki po szwam, a nie latać jak te głupie po ulicach z fuzyjkami na 
samoloty! - Pana pierwszego spiorą i powieszą! I nie bolszewiki, ale władza! 
Polska władza! Boś pan paskarz i drań! Posiadacz mleka rzucił się ku Naści z 
pięściami. - Milcz, babo, bo jak cię szurnę za drzwi! Kary na was nie ma! 
Zbuntowane chamy - powtórzył. - Oddawaj, pani, mleko i zabieraj sobie swoje 
łachy, bo wyjdę z nerw! Lecz Naścia chwyciła mocno wydzieraną jej puszkę i 
rzuciwszy rozwścieczonemu przyniesione ubranie na łeb, uciekła, co siły w 
nogach. Potem gryzła się bardzo: - Głupia byłam, żem się zdenerwowała, bo mnie 
ich służąca mówiła, że on ma dużo tego mleka. A dzieci to mają duże. Trzeba było 
z nim słodziuchno i choćby nie wiem co oddać, a to mleko z tego wilczego gniazda 
wybrać. Bo po prawdzie, co tam łachy, wcale mi ich nie żal, pewno i tak 
przepadną. A mnie krew zalała o gałgaństwo, że taki łobuz bez sumienia z 
ludzkiego nieszczęścia jeszcze zarobki chce ciągnąć. I stawia się w takim czasie 
jak ta wesz na grzebieniu! Pierwszy raz w życiu - dodała - tak się zeźliłam. 
Wiadomość o awanturze rozeszła się po ludziach i już po godzinie Naścia wpadła w 
dobry humor, bo znalazło się więcej mleka. Była w kamienicy niejaka panna 
Maniewiczówna. Ewa poznała ją ostatnimi laty w schronie i wiedziała o niej 
tylko, że to "biedna nauczycielka". Ale w czasie powstania ujawniło się, że to 
coś dużo więcej. Wysoka, chuda, z krótko ostrzyżoną siwą czupryną, z twarzą 
nieładną, ale pełną iście polskiej dobrodusznej zacności i współczującej powagi, 
panna Maniewiczówna snuła się po kamienicy zajęta tylko tym, by obsługiwać 
ludzi, czym tylko mogła. Był w całym jej wzięciu się ten rodzaj niedbania o 
siebie i czujności na to, co ktoś mógł od niej potrzebować, ten rodzaj 
miłosiernego uduchowienia gotowego służyć bliźniemu swemu, jakiego nie widuje 
się na świeckich twarzach innej niż polska narodowości. Potrafiła wydostać 
żywność od zasobniejszych dla tych, którym jej brakło, sama oddała wszystko, co 
miała, i żywiła się nie wiadomo jak i czym. Głodna i uśmiechnięta pocieszała 
tych, co potrzebowali złudzeń, "ostatnimi wiadomościami" o już, już mającej 
nadejść ze wszystkich stron pomocy, dobrym humorem podnosiła na duchu tych, co 
się załamywali, bawiła nieoczekiwanie fantastycznymi opowiadaniami pragnących 
zapomnieć o koszmarze, milczała przyjaźnie z milczącymi, mówiła z żądnymi 
rozmowy. Zajmowała trzy pokoiki na czwartym piętrze bocznej oficyny pierwszego 
podwórza. Jeden zachowała teraz dla siebie, drugi oddała rodzinie żydowskiego 
pochodzenia, która wyszła z okupacyjnego ukrycia i nie miała się gdzie podziać. 
Wiele rodzin, zwłaszcza inteligencji żydowskiego pochodzenia, wyszło z 
dotychczasowych schronień uległych pożarowi albo zbombardowaniu. Zmieszali się z 
ludnością w piwnicach, podwórzach i mieszkaniach, wypełniając skwapliwie i z 
radością wszystkie funkcje wymagane przez okoliczności. Dla nich niezależnie od 
wyniku walki były to czarowne chwile, w których groza śmierci w gruzach była 
czymś nieskończenie łatwiejszym do przyjęcia niż straszliwość ich 
dotychczasowego położenia. I na ogół nie spotykali się nigdzie z najmniejszym 
bodaj odruchem niechęci czy wrogości. Gdy tylko ustąpił nacisk zarażającej 
zbrodniczości rasizmu hitlerowskiego, psychiczne ozdrowienie szybko następowało 
przechodząc nieraz w czynne współczucie i ofiarną życzliwość dla najbardziej 
prześladownych ofiar nocy dziejowej. Ale były wyjątki silniej tknięte zarazą 
strachu i nienawiści. Rodzina przyjęta przez pannę Maniewiczównę trafiła była 
właśnie na takie środowisko. Cudem uszedłszy spod bomb, od których zginęli jej 
dotychczasowi opiekunowie, znalazła się w kamienicy, gdzie ich szykanowano z 
samego bodaj strachu, co będzie, jak wpadną Niemcy, a Niemcy szturmowali tę 
właśnie dzielnicę. Państwo Cytrynowie z dorastającą córką uciekli wtedy na 
Polną, a Maniewiczówna zagarnęła ich do siebie wprost z podwórza, zauważywszy od 
razu te niesamowicie przerażone i blade twarze ludzi od dawna nie wychodzących 
na powietrze. Pobyt u niej stał się dla nich nieziemsko szczęśliwą przygodą, ale 
nieufności całkiem się nie pobyli i nadal nie chcieli wychodzić za próg, mimo że 
pociski przenoszące zaczynały już i tutaj szczerbić wewnętrzne ściany podwórza i 
rozsiewać po mieszkaniach odłamki. Trzeci pokoik należał do sublokatorki, żony 
porucznika przebywającego na emigracji. Owa to właśnie sublokatorka stała się 
bezwiedną dostarczycielką mleka w puszkach dla dzieci Gawrońskiego. Utrzymywała 
się przez czas okupacji z nielegalnego wyrobu papierosów oraz sprzedaży 
zawartości paczek przysyłanych przez męża. Powstanie zakoczyło ją gdzieś na 
mieście. Dotąd nie wróciła do domu, jej pokój pozostawał zamknięty na klucz, 
który wychodząc zabrała ze sobą. Panna Maniewiczówna przeżywała istne tortury 
moralne. Wiedziała, że w tym pokoju są nie tylko zapasy papierosów, ale i 
bezcenne smakołyki z owych paczek, tak bardzo mogące się przydać coraz 
głodniejszej kamienicy. Dziesięć razy już przemyśliwała nad tym, żeby wezwać 
Karbowskiego i pokój wytrychem otworzyć, ale nie mogła się na ten krok 
zdecydować. Miałażby, korzystając z nieobecności, a może jakiejś złej przygody 
sublokatorki, włamywać się do jej mieszkania i dokonywać grabieży? Wiadomość o 
przygodzie Naści z mlekiem dla dzieci Gawrońskich położyła koniec jej skrupułom. 
A właściwie położył go pan Cytryn, któremu się zwierzyła, prosząc o radę. Był 
prawnikiem, a od czasu, kiedy skazany został na wegetację szczutego zwierza w 
ukryciu, zamierał między innymi z okrutnego poczucia zupełnej swojej 
bezużyteczności. Po raz pierwszy od czterech lat ktoś prosił go o radę. 
Wyprostował się, twarz mu ożyła, przyćmione spojrzenie zabłysło inteligencją. 
Pomyślał chwilę i powiedział: - Niech pani da mi klucz od swojego pokoju albo 
daj, Mela - zwrócił się do żony - klucz od naszego. Mieszkania, proszę pani, 
mają przeważnie wewnętrzne zamki jednakowe. Obrócił podany sobie klucz w zamku i 
aż krzyknęli wszyscy czworo: drzwi się otwarły. Weszli i nie bez trudu znaleźli 
tam bynajmniej nie poukrywane, kilkadziesiąt puszek z sardynkami, z mlekiem 
skondensowanym, z kawą i rodzynkami. Było kilo tytoniu, gilzy i tysiąc 
zrobionych już papierosów w pudełkach po sto sztuk. Przebierając w tych skarbach 
panna Maniewiczówna wciąż jeszcze miała wrażenie, że popełnia kradzież. - 
Dziecko, pani, jesteś - uśmiechnął się tryumfujący adwokat Cytryn. - Jeżeli ta 
osoba żyje, to kiedyś będzie jej można straty zwrócić, a to nonsens, żeby 
marnowało się coś, co może pomóc ludziom do przeżycia. Wszak nie dla siebie 
bierzemy. Weź, pani zaraz te puszki z mlekiem i niech to idzie do tej pani 
Radgoskiej. - Jaka to akwarelistka! My jej obrazy znamy, jeden jej pejzaż miałem 
u siebie w gabinecie - dodał z westchnieniem. Panna Maniewiczówna popadła teraz 
w odmienny rodzaj skrupułów. - To czego ja głupia tak długo się namyślałam? 
Można było już dawno ludziom z tego dopomóc. - Dobrze, że się pani namyślała - 
znalazł i na to wytłumaczenie Cytryn. - Ludzie jeszcze to i owo mieli. Przyjąć 
dar każdy by przyjął, choć i nie było jeszcze takiej konieczności. A teraz jest 
konieczność. Teraz jest sama pora na te rzeczy. I tak już koło południa 
promieniejąca uszczęśliwionym uśmiechem panna Maniewiczówna wręczyła Ewie cztery 
puszki z mlekiem, a Naścia jak na skrzydłach pobiegła z tym do Gawrońskich. Pod 
wpływem tego zdarzenia państwo Cytryn przełamali w sobie upadek ducha. Adwokat 
Cytryn usłyszawszy na podwórzu alarm przeciwpożarowy zszedł i wziął udział w 
gaszeniu "Polnej 32", pani Cytryn zasiadła do robienia papierosów z zastanego w 
pokoiku sublokatorki tytoniu, a ich córka na propozycję Maniewiczówny dała się 
wpisać na listę dyżurów przy przejściach międzypiwnicznych i zaraz poszła na 
pierwszy dyżur w zastępstwie kogoś chorego. Papierosy postanowiono oddać wojsku, 
ale panna Maniewiczówna, rozzuchwalona swoją decyzją "włamania", zatrzymała 500 
sztuk dla kamienicy i od razu zaniosła 20 Ewie Radgoskiej. - Ukradłam! - wołała, 
wściekle dumna ze swego przestępstwa. - Ale to trudno! My też ludzie! Pani ma 
zmartwienie, a w zmartwieniu to tak idea pomaga, wiara i modlitwa pomagają, ale 
i papieros zawsze to mała pociecha. Będę pani przynosiła codziennie dziesięć. 
Dosyć? Ewa szczerze ucieszyła się z papierosów; nie paliła już przeszło tydzień. 
To dużo móc zapalić papierosa. W nieszczęściu pragnienia ludzkie stają się 
skromne. Po obiedzie, czyli po coraz postniejszej i cieńszej fasolance, zabrały 
się z Naścią do mycia naczyń. Myły je w odrobinie wody na glinianej misce. 
Resztę brudu trzeba było dotrzeć ścierkami, których nie brakło. Ewa kochała się 
w ścierkach i posiadała ich na gospodarstwie więcej niż garderoby; mogły się 
brudzić. Potem przykry zabieg. Wylanie zachowywanego co dzień na ten cel wiadra 
pomyj do zanieczyszczonej wygódki. Brudy popłukiwało się jeszcze garncem wody 
czystej, żeby muszli nadać wygląd o tyle o ile przyzwoity. Ale nieczystości 
gromadziły się w spuście, brak ciśnienia pozwalał tylko bardzo cząstkowo spychać 
je dalej. Jeśli zostało trochę więcej czystej wody, doczyszczano muszlę 
specjalną szczotką. Przykre te czynności wykonywały na przemian z Naścią. Dziś 
kolej wypadła na Golikową. Ewa zawiesiwszy garnek po fasolance na jednym z 
haczyków majolikowej ścianki nad kuchnią, niosła właśnie talerze i łyżki do 
jadalni, kiedy nagle huknęło i błysnęło. Z kuchni rozległ się krótki okrzyk. 
Naścia skoczyła przez jadalnię i ujrzała Ewę stojącą w progu kuchni z zakrytą 
rękoma twarzą. - Nic! Nic! - wołała Ewa. Nic mi się nie stało! Nie wiem tylko... 
co to, że talerze upuściłam. Naścia machinalnie zbierała skorupy z rozbitych 
talerzy. - Jak to nic! - wykrzyknęła - kiedy pani ma krew na rękach. Matko 
Boska! Pani cała obsypana jest szkłem! Panią raniło! - Skąd znowu? - Nic nie 
czułam - i Ewa ze zdumieniem popatrzyła na zakrwawione ręce. Uczuła, że coś ją 
łechce po nosie. - Ady pani ma czoło zranione! Krew ciecze. - To chyba jakieś 
głupie draśnięcie. Nic nie boli. Obsypało mnie szkłem. Pomału zorientowały się w 
sytuacji. Nad drzwiami kuchennymi była szyba, oświetlająca małą sionkę z 
pawlaczem dzielącym kuchnię od jadalni. Szyba ta rozprysła się od podmuchu 
detonacji. Szkło trzeszczało im pod nogami. Ewa była w istocie tylko leciutko 
draśnięta. Cieniutki jak igiełka odłamek szkła tkwiący u końca krwawiącej ryski 
dał się z łatwością usunąć przy obmywaniu ranki. Przemyta wodą utlenioną i 
zajodynowana zaschła niebawem pod małym tamponem z waty. - Gdzie też to tak 
wyrżnęło? - dociekały wyszedłszy na balkon jadalni. - Ale wyrwało muru! - 
krzyknęła Naścia. - Niech pani patrzy, koło kuchni na drugim piętrze! Akurat 
naprzeciw naszej kuchni! Polecę się dowiedzieć, czy nie było jakiego wypadku z 
ludźmi. Zaledwie Naścia wyszła, ktoś zastukał. Przyszła Joasia, by jak co dzień 
zostawić parę gazet, które znów zaczynały się kurczyć do rozmiarów prasy 
codziennej. Ewa opowiedziała jej o pocisku. - Co za szczęście, że nie przyszłaś 
o parę minut wcześniej. Mogło cię trafić - rzekła. - Zdaje się - dodała - że 
jednak w końcu będziemy musieli iść za przykładem innych i zamieszkać w piwnicy. 
Siedzenie na piętrach staje się coraz niebezpieczniejsze. Mogłabyś już nie nosić 
tej prasy - ofuknęła Joasię. - I bez niej już wszyscy wiedzą, co się święci. Nic 
nie ma w tych gazetach, najwyżej kłamstwa dla pokrzepienia serc. Szkoda cię na 
ten kolportaż! Joanna zdawała się przykro dotknięta tym pomniejszaniem roli, 
którą pełniła. - A jednak ludzie czekają, a jednak to jeszcze dla nich jedyna 
chwila odprężenia zaciekawiać się, co prasa przynosi. Zresztą coś trzeba robić. 
Chciałam być łączniczką, choć się do tego nie wprawiałam. Ale przyznaję, że nie 
mam odwagi do przechodzenia kanałów, a teraz bez tego ani rusz. Cierpię na 
klaustrofobię, jak to nazwała pani Norkowska. - Norkowscy przenieśli się do nas, 
ale od rana już ich nie ma, nie powiedzieli nawet, kiedy wrócą. - Teraz nikt nie 
wie, kiedy wróci. Ale to się cieszę, że oni są u ciebie. Pani Staszka jest taka 
pełna życia. Taka... zamaszysta. A o Michasiu nic? - Nic. Nie mów o tym... Nic 
nowego. Myśl sobie o mnie, co chcesz, Joasia, ale ja cię proszę, nie biegaj tak 
po mieście. To już do niczego nie prowadzi. W domach jest aż nadto roboty. To 
jest też rodzaj obrony. Jedyny, jaki pozostał. Przed głodem, chorobami, pożarem. 
- Mam na to dosyć czasu po służbie. Nie gadaj takich rzeczy, Ewa. Tak tylko 
zresztą mówisz, żeby sobie nie wyrzucać w razie czego, że się o mnie nie bałaś. 
Wiesz doskonale, że można zginąć w mieszkaniu, sama dziś o mało nie zginęłaś. - 
Tak, ale przynajmniej wiedziałabym, co się z tobą dzieje! Od czasu... zaginięcia 
Michasia umieram, jak mi ktoś znika z oczu. Rozmowę przerwała Naścia wmuszając w 
Joasię zjedzenie trochę fasolanki. Zawsze coś dla niej zostawiała z obiadu. 
Zmierzchało się już, kiedy wyszły obie z Joanną. Ewa jak co dzień odprowadzała 
ją z wiadrami, którymi przynosiła wieczorną porcję wody. Wracała bardzo jakoś 
znużona tym dniem i wchodząc na schody przystawała z wiadrami co kilka stopni. 
Naścia, która na nią zazwyczaj wyglądała, a często i wychodziła jej naprzeciw, 
wzięła od niej wiadra na ostatnim przęśle drugiego piętra. Ewa od razu rzuciła 
się w jadalnym na tapczan. - A niech sobie nie wracają - rzekła myśląc o 
Norkowskich. - Mam już dosyć tego męczenia się, czekania. Chcę spać. Ledwo to 
powiedziała, ktoś zaczął ni to pukać, ni to skrobać do drzwi wejściowych jakoś 
niedołężnie, a natarczywie. - Kto tam znów? Pies czy kot? Niech no Naścia 
zobaczy - mruknęła Ewa. A gdy drzwi wejściowe się otwarły, Ewa skoczyła z 
tapczanu, ujrzawszy wtaczającą się do przedpokoju dziwnie pochyłą, małą postać. 
- Michaś! - wrzasnęła odzyskując zwątlałe siły i chwytając w objęcia walącego 
się z nóg chłopczyka. - Michaś! Michaś! Jezus Maria! Temu dziecku coś jest! On 
jest chory! On jest gorący jak ogień! XIX - To nic. To nic... - mamrotał Michaś. 
Resztką siły zaczął się wyrywać z objęć Ewy. - Zaraz... Zaraz... Ja muszę... 
muszę... - Rzucił się do znajomych sobie drzwi wygódki i raptem osunął się przy 
nich na ziemię i zaczął płakać: - przepraszam ciociu... nie zdążyłem... tak mi 
przykro... - bąkał. Od razu zrozumiały i oprzytomniały. Michaś miał dyzynterię. 
- Co ci ma być przykro! - zawołała podnosząc go Naścia. - No, wielkie rzeczy, 
jesteś chory. - Uspokój się, syneczku, zaraz cię rozbierzemy i położymy - rzekła 
tuląc go do siebie Ewa. - Możesz się utrzymać na nogach? Chodź do łazienki. 
Naściu, proszę mi dać jego bieliznę i ubranie, tam u mnie w szafie. Nie, co ja 
mówię, ubrania nie trzeba. Nocną koszulę. Albo pidżamę. - Pewno, że nocną 
koszulę. Już daję i lecę zagrzać wody, żeby go umyć. Zaraz pościelę w stołowym 
drugi tapczan. - Jego by trzeba wykąpać - jęknęła Ewa. Chołopak był rozpalony, 
brudny, zwalany krwią i kałem, niepodobny do siebie. - Najpierw pościel! - 
krzyknęła Ewa. - A potem trzeba nanosić wody. To trudno, musimy go wykąpać. - 
Żadnego leczenia w tym brudzie! Michaś, wciągaj rękawy - nakazywała wkładając mu 
przez głowę nocną koszulę. Chłopak trochę oprzytomniał. - Nie gniewaj się, 
ciociu... Ja... ja się dobrze trzymałem... daję słowo. Dopiero tu pod drzwiami 
tak mnie zaczęło boleć i... i straciłem siły. To zaraz przejdzie... Tak mi 
wstyd. - Głupi jesteś z twoim wstydem. Masz, weź to, połknij tę pastylkę! - 
Drżącymi rękoma podawała mu wodę i ostatnią pastylkę tanalbiny. - Skąd ja wezmę 
tanalbiny? - myślała w popłochu. - Czym będę go leczyć? Zaraz ci będzie lepiej - 
zapewniła go głośno. - Jasne - uśmiechnął się po raz pierwszy. - Ach, jak mi tu 
dobrze u ciebie. Ja ci zaraz wszystko opowiem... - Opowiesz, opowiesz... Naściu! 
- krzyknęła Ewa. - Trzeba zrobić herbaty. Tej, co pani Norkowska przyniosła. Ale 
Naścia już pobiegła z dwoma wiadrami po wodę. Zaalarmowała Tomyskiego i Joasię. 
Wrócili we troje, niosąc razem pięć wiader wody. Mało, ale i tak o wiele ponad 
przypadającą na nich normę. Studnię trzeba było oszczędzać. Tomyski i Joasia 
ofiarowali swój zapas z radosnym uniesieniem, jakie daje poczucie, że nawet w 
takich warunkach można komuś dopomóc. Pod kuchnią szalał już ogień, paliwa na 
szczęście nie brakowało. W niespełna trzy kwadranse wsadzono Michasia do wanny, 
wyszorowano go, wytarto, ubrano w jego ostatnią, czystą na szczęście, pidżamę i 
położono do łóżka, gdzie natychmiast zasnął. Harcerskie ubranie, w którym 
przyszedł, wyrzucono na balkon, bieliznę, w której znaleźli wszy, Naścia 
postanowiła wygotować w wodzie z kąpieli, innego wyjścia, niestety, nie było. - 
Szczęście jeszcze, że nie tyfus plamisty - powiedział Tomyski pomagając wstawić 
kocioł z bielizną na blachę kuchni. Joasia trzymała ramię Michasia, gdyż pod 
pachę włożono mu termometr. Miał 39 stopni gorączki. Joasia i Józef mimo 
wszystko musieli już odejść. Ludmile bardzo się pogorszyło, nie można jej było 
ani na chwilę samej zostawić, a Tomyskiemu wypadł dziś nocny dyżur. We dnie 
zastępowała go przy chorej pani Felicja Karbowska. - Idźcie, idźcie - nagliła 
ich Ewa. - My z Naścią damy wszystkiemu radę. Zresztą zaraz przyjdą Norkowscy. 
Chyba że i oni przepadli. Zaraz po wyjściu Tomyskich przybiegła panna 
Maniewiczówna. Przyniosła lekarstwa, które dziś właśnie zdobyła, dotarłszy do 
jedynej, funkcjonującej jeszcze na Marszałkowskiej w pobliżu placu Zbawiciela, 
apteki. Całą tubkę tanalbiny, salol i dermatol w proszku, który jej dał pan 
Cytryn. Naścia już rozniosła wiadomość o powrocie i chorobie Miachasia po 
kamienicy. Ewa ujrzawszy lekarstwa aż roześmiała się z radości: - Nie, tym to go 
już chyba wyleczę. - Zaraz, to nie wszystko. Mam jeszcze kilka proszków kamfory. 
Niech mu pani daje po pół. Dla podtrzymania serca - powiedziała Maniewiczówna. 
Ewa słyszała, że Michaś się rusza, i skoczyła do niego. Szedł skłaniając się do 
wygódki. - To nic, ciociu, to nic... - mówił słabym, ale przytomnym głosem. - 
Już mi lepiej, tylko muszę wciąż chodzić do wygódki... Korzystając z tego, że 
nie śpi, Ewa dała mu trochę dermatolu i pół proszka kamfory. Przygotowywała 
następną porcję lekarstw, kiedy przyszli Norkowscy. - Michaś wrócił - 
powiadomiła ich zaraz w progu. - Chory na dyzenterię. - Nie!? Michaś wrócił? No 
widzisz! No, więc wszystko najlepiej na tym najlepszym ze światów. - Gdzie 
najlepiej! Ma dyzenterię. Jest ciężko chory! - I Ewa nagle załamała się. - Tak 
go cudownie odzyskałam i miałabym go teraz stracić - załkała na ramieniu 
Staszki. - No wiesz, ty jesteś!... - zgorszyła się Staszka. - Wychoruje się i 
będzie zdrów. A zresztą - myśl sobie, że go stracisz. To jedyna szansa dla tego 
chłopaka, żebyś za nim szalała. Kochasz tylko tych, kogo boisz się stracić. 
Michaś zaczął coś wołać z jadalni. Wpadły obie do niego. - Ciociu - mówił 
chłopiec. - Kto to przyszedł? Aha, to pani Stanisława. Dzień dobry pani, Ciociu, 
nie przejmuj się. Zapomniałaś, że jestem szczepiony na dyzenterię. I to co rok 
mnie szczepili. Ja nie umrę. Chciałem ci to powiedzieć... i tego... To mówiąc 
znowu zasnął. Norkowski był nieoczekiwanie przejęty i powrotem, i chorobą 
Michasia. - Dyzenteria to nie żarty. Nie wiadomo, co ten mały przechodził przez 
ten czas, co go nie było. Wygląda na bardzo wyniszczonego. Może ja skoczę do 
szpitala na Jaworzyńską po lekarza? - Nie - rzekła Ewa. - Oni tam upadają od 
roboty. Nikt z nich nie przyjdzie. Nawet Barycz do Ludmiły już nie przychodzi. 
Przypatrzyli się chłopcu, stanąwszy nad nim wszyscy czworo, nie wyłączając 
Naści. Spał głęboko, nie rzucał się, oddech miał przyśpieszony, ale równy. 
Naścia pierwsza orzekła: - Nic mu nie będzie. - I nagle wyznała wielką 
tajemnicę: - Proszę pani, ja mam pół kilo ryżu. Przyniosłam ze sobą. To jeszcze 
po pani Pawęcinie. Chowałam na czarną godzinę. Dwie łyżki wystarczą na kleik. 
Zrobię mu kleiku. On może i zagłodzony. Jak się kąpał, widziałam, że wychudło 
toto jak szczapa. Choć i w takiej chorobie, a posilić się trzeba. - Ach, Naściu, 
ty moje kochane oko opatrzności! - rozrzewniła się całując ją Ewa. Staszka 
zajrzała do wygódki i kręcąc nosem rzekła: - Jeszcze nie jest tak późno. Idę po 
wodę. - Zwariowałaś, słyszysz, znowu walą w naszą stronę. Ja już nie chcę się 
niepokoić. Zostań! - No, moja kochana, nie masz chyba zamiaru całego domu 
przyprawić o dyzenterię - rzekła Staszka. - Klozet musi być spłukany i wymyty. - 
Pani wchodzi nie w swoją rolę - zgromił Ewę ze swej strony Norkowski. - Moja 
żona nie jest sama. Ma prawo nie dbać o to, owszem, ale ostatecznie ja jej nie 
opuszczę, dokądkolwiek by poszła. - Ach, nie wątpię, nie wątpię - mruknęła Ewa. 
Poszli oboje, a gdy wrócili z wodą, Ewa oznajmiła im z radością, że Michaś znów 
się zbudził, że gorączka się nie powiększa, a nawet spadła o parę kresek. Że 
dostał znów tanalbiny i salolu i chętnie zjadł trochę kleiku ryżowego, i popił 
to herbatą. - Zdaje mi się, Stacha, że tym razem pozbawię cię twojej ukochanej 
herbaty. - To ci się nie uda, właśnie zabrałam od kolegi Filipa nowe pięć deka. 
Pod tym względem bezczelność Stasi jest bez granic - zaśmiała się szelmowsko 
Norkowska. - A i ja mam coś dla was. Wiem, że lubisz czasem zapalić, Staszka. 
Panie profesorze, dostałam papierosy. Nie idea, nie wiara, ale zawsze mała 
pociecha - powtórzyła słowa Maniewiczówny. - Fajeczka? - ucieszył się Norkowski. 
A Stacha wykrzyknęła: - Daj, daj! Uwielbiam małe pociechy. - A teraz powiedzcie, 
moi drodzy, co się z tym chłopcem działo? W głowę zachodzę, co się z nim przez 
ten czas działo. Nazajutrz o świcie czoło Michasia okryło się potem, gorączka 
spadła. Wziął lekarstwo, napił się herbaty, znów zasnął, a koło południa, 
zbudziwszy się na dobre, opowiedział, co się z nim działo. - Nie gniewaj się, 
ciocia, że ja ci taki kawał zrobiłem. To naprawdę nienaumyślnie. - Wyzdrowiej 
tylko, to najważniejsze. - Jasne. Ale na ogół muszę ci wszystko tego... 
opowiedzieć. - Nie wiem, czy nie jesteś jeszcze za słaby. Ale domyślasz się, że 
umieram z ciekawości. Nie potrzebuję też mówić, że cały czas umierałam z 
rozpaczy i niepokoju. - No nie, ciocia, doprawdy... Strasznie mi przykro, ale 
mam nadzieję, że nikomu więcej nie napędziłem żadnego niepokoju. Bo widzisz, 
przy mnie zabiło łączniczkę - twarz mu się skrzywiła - właśnie miałem wracać na 
noc do domu, no i tego... dała mi meldunek do dowództwa harcerzy, tych, co 
bronili Królewskiej... Ewa klasnęła w dłonie: - A nie mówiłam! Naściu, Naściu! 
Niech Naścia przyjdzie posłucha, co on tu opowiada. Czy nie mówiłam, że on jest 
na pewno na tej Królewskiej? - Co ty, ciocia! Miałem odmówić? Ona przy mnie 
umierała. Sama byś nie odmówiła. Odmówiłabyś? - Nie odmówiłabym. No i co dalej, 
mówże! - No i potem nie mogłem już wrócić, bo Niemcy strasznie na nas naparli. 
Tam byli sami harcerze i harcerki. Nosiłem amunicję z dziewczynkami. Ale nie 
wstydziłem się, że z dziewczynkami, bo z nich mówię cioci, fajne były chłopaki. 
Ach, jak tam było strasznie. Tak nas okropnie zabijali. Potem nawet strzelałem. 
Po jednym zabitym był pistolet maszynowy. Nauczyli mnie. Przy tych słowach 
Michaś znów zasnął. Kiedy się zbudził, nakarmiony kleikiem ryżowym, herbatą z 
sucharkiem i lekarstwami, które Ewa kombinowała wedle własnego pomysłu, 
opowiadał dalej. Tym razem prócz Ewy i Naści słuchała go także Joasia. Ewa w 
czasie snu chłopca opowiedziała jej początek jego przygód. - No, i co, syneczku, 
co dalej kochaniuniu? - nagliła go. - No i wiecie, ciotuchny, zostało nas tylko 
siedemnaścioro. I ja także strzelałem. Albo podawałem taśmę, bo mieliśmy też 
karabin maszynowy. Taki ręczny. Ale przyznam się, że, na ogół, robiłem to bez 
przyjemności... - Ja myślę - mruknęła Ewa. - Chociaż ja wszystko robię z 
przyjemnością. Nawet choruję z przyjemnością - uśmiechał się, zapomniawszy już o 
stanie, w jakim przyszedł. - No, ale powiedz, Michaś, jak ty się stamtąd 
wydostałeś? - Niecierpliwiła się Ewa, podczas gdy Joanna patrzyła na chłopca 
swymi szarymi poważnymi oczyma w jakiejś surowej smutnej zadumie. - Ach, to było 
bardzo nieprzyjemne. Przeszliśmy kanałami. Mnie to czasem woda i takie brudy 
sięgały prawie po pachy, bo byłem najmniejszy. Ale utrzymałem się. Raz 
pomyślałem sobie, żeby tak mamusia wiedziała, że ja tak idę kanałami... Ale 
wiecie, wy się martwicie, że nie ma wody. A jeden chłopiec, co nas prowadził, 
taki dorosły, miał już blisko osiemnaście lat, to powiedział: chwała Bogu, że 
kanalizacja nie działa i nie ma wody, bo jakby było tyle wody co zawsze, tobyśmy 
nie mogli iść kanałami. No, i ten chłopiec zaprowadził mnie do swojej babci, bo 
już nie miał rodziców, bo ich zabiło na Starówce. A ja już nie mogłem iść, bo 
dostałem dyzenterii, pewno od tych brudnych kanałów, no i tego... i u tej babci 
leżałem parę dni, aż tego... aż bomba uderzyła w ten dom i tę babcię zabiło, a 
mnie nie. Żołnierze mnie znieśli po drabinie, bo urwało schody od tego domu, no 
i sanitariuszka mnie odprowadziła, ale miała ze sobą troje rannych i chorych, 
więc mnie odprowadziła tylko do bramy, a po schodach już sam i już dalej 
wiesz... - Tu Michaś, wyczerpany, znowu zasnął. Nazajutrz Joasia przyniosła 
wiadomość o zajęciu Pragi przez Armię Czerwoną. Kamienica ożywiła się, 
odetchnęła. To więc znaczyło tak wyraźne wczoraj dudnienie artylerii. Pragę może 
i zajęto bez wystrzału, ale gdzieś widać obok nastąpiło przełamanie frontu, 
zmuszające Niemców do cofnięcia się z prawego przedpola Wisły na obszarze 
Warszawy. Ludzie nie kierowali się już teraz żadną orientacją ani animozją 
polityczną. Pragnęli wyzwolenia z dręczącej sytuacji, nie mogli już wytrzymać 
tego czekania na wynik beznadziejnej walki. Nikt już nie wypatrywał samolotów 
angielskich, nasłuchiwano rosyjskich, które od tego dnia zaczęły istotnie krążyć 
nad Warszawą. Odróżniano je doskonale od niemieckich. Były dwojakiego rodzaju. 
Jedne wyły śpiewnie i żałośnie, mówiono, że to bombowce, i martwiono się, że nie 
zrzucają bomb na niemiecką kwaterę tego nikczemnego von dem Bacha, znajdującą 
się gdzieś koło Sadyby na Czerniakowie. Inne trzeszczały jak wóz drabiniasty, 
nazywano je "terkotkami", sprzeczano się, czy to myśliwce, czy obserwatorzy. 
Ewa, Józef i Joasia wymienili na temat wzięcia Pragi parę niewesołych zdań nad 
pościelą Michasia, którego stan polepszał się, na przekór wszelkim 
okolicznościom. - Nie jestem taką pesymistką - powiedziała Joasia. - Wejdą, jak 
będą mogli. Nie rządzą się sentymentami ani miłością bliźniego, tylko rachubą. I 
dla nas byłoby sto razy lepiej, żebyśmy się rządzili tylko zimną rachubą. Mam za 
złe naszej prasie, że na przemian to zapowiada wyzwolenie ze strony Sowietów, to 
znów je lży. To są tylko uczuciowe odruchy, a nie żadna polityka. Ostatecznie 
nie należy obrzucać obelgami tych, od których jednocześnie czeka się wyzwolenia. 
- Patrzcie - uśmiechnął się Tomyski - jaki się znalazł polityk. Ale masz rację, 
Joasiu. Szkoda, że ani twoich Syndykalistów, ani żadnego z nas nikt nie zapyta o 
zdanie. Pozostaniemy na marginesie wszystkich rodzajów polityki, ponieważ nie 
mamy potrzebnego w epokach przełomowych ducha fanatyzmu. Nie jesteśmy w stanie 
aprobować jego błędów i okrucieństw nawet za cenę jego zalet. - Przychodzi czas, 
kiedy rzeczy na marginesie okazują się bardzo ważne - rzekła Joasia. - Znam to 
choćby z dziejów literatury. - Józek, co z Ludmiłą? - zmieniła temat rozmowy 
Ewa. - Z Ludmiłą - Józef uśmiechnął się głupawo. - Tym razem twój niepokój o 
drugich będzie może po raz pierwszy w stu procentach uzasadniony. Rozeszli się. 
Ewa zakrzątnęła się z Naścią koło lekarstw i posiłku Michasia. Chłopiec wodził 
za jej krzątaniem się rozognionymi, ale już nie od gorączki, oczyma. - Słuchaj, 
ciotuchna - powiedział, gdy mu podawała kleik. - Powiedz mi, co to są komuniści 
i w ogóle socjaliści. - Michasieńku, ja ci już o tym opowiadałam kilka lat temu, 
jak byłeś u mnie w czasie okupacji. - Tak, ja pamiętam. Pamiętam, że mówiłaś, 
ale byłem widać wtedy za mały i niewiele zrozumiałem. - Ale zapamiętałeś chyba, 
co ci mówiłam, że to są ludzie, którzy chcą sprawiedliwości, chcą dobra dla 
całej ludzkości. - Trochę coś takiego pamiętam. Ale dobrze, ciocia, więc w takim 
razie ci, co nie są komunistami, chcą niesprawiedliwości i chcą, żeby ludzie 
byli nieszczęśliwi? A powstańcy? Przecież, przecież... nie rozumiem... - Moje 
dziecko najdroższe, to nie jest takie proste ani łatwe do zrozumienia. 
Oczywiście, że nikt z tych, co teraz walczą z okupantem o wolność Polski, nie 
chce ani niesprawiedliwości, ani czegoś złego dla ludzi. Ale może wybraliśmy złą 
drogę, może popełniliśmy błąd, wiesz, Chybciku, ze szkoły, jak uczeń, co chce 
najlepiej i myśli, że dobrze rozwiązał zadanie, i namęczył się nad tym szczerze, 
a źle wyszło, bo zrobił błąd... Ach, mój kochany, ja ci się boję po prostu tego 
tłumaczyć, żeby cię też w jaki błąd nie wprowadzić. Ty myślisz, że ja sama 
dobrze to wszystko rozumiem? Wcale nie. To jest polityka. Polityka jest bardzo 
ważna. W takich gorących czasach to może nawet najważniejsza ze wszystkiego. Ale 
ja nie lubię polityki. Według tego, co wiem z historii, to najczęściej garść 
ludzi żądnych władzy i potęgi wypycha na śmierć, skazuje na nędzę, cierpienia i 
tułaczkę miliony ludzi uwiedzionych różnymi wielkimi politycznymi słowami. Może 
kiedyś polityka będzie znaczyła co innego... - Ciocia, jeszcze przedtem, jak 
nosiłem pocztę, słyszałem, że na Starówce zginął od bomby cały sztab Armii 
Ludowej. A ja myślałem, że jest jeden tylko sztab, i nigdy przedtem nie 
słyszałem o jakiejś Armii Ludowej. - Mało kto o nich słyszał. To są komuniści. 
Jest ich bardzo mało, więc dlatego mało się o nich wiedziało. Michaś był 
dociekliwy. - Dobrze, ciocia, ale jak oni chcą tak dobrze i tego... i nie 
zrobili błędu, to dlaczego ich jest tak mało? - Jak by ci tu powiedzieć? Może 
tak będzie, że to, co dzisiaj myśli niewielu, kiedyś będzie myślał cały świat. 
Może ich poglądy są za trudne. Zresztą, widzisz, oni są za Rosją. A Polacy 
doznali tyle krzywd od Rosji, że nie mogą tego zapomnieć. Nie mogą uwierzyć, że 
się zmieniła. Ale ja ci nie chcę narzucać moich starych smutnych myśli. Będziesz 
żył, będziesz sobie szukał, gdzie prawda. Chłopiec nie nastawał już więcej. Ewa 
poszła do swojej pracowni i stanęła przy oknie ze znużonym poczuciem jakiejś ni 
to winy, ni to niemożności sprostania wypadkom, a nawet myślom o nich. Czas był 
przedzachodni, prześliczny, równie piękny jak w tragicznym wrześniu 39 roku. Na 
niebie mniej było jakoś dymów i łun. Strzelanina rozlegała się mętnie, jakby 
znużona i przez siłę. Nagle śród względnej ciszy Ewa usłyszała gdzieś wysoko, a 
zarazem jak gdyby tuż nad sobą złowrogie basowe wycie. Odgłos dotychczas jej nie 
znany, a dziwnie przerażający. Znieruchomiała i raptem zobaczyła, jak w dalekiej 
prespektywie niewidzialnego stąd miasta, ponad dachy stojących przed jej oknem 
jednopiętrowych domów wzniósł się w powietrze istny wulkan płomieni, dymu i 
rozlatujących się na wszystkie strony szczątków czegoś w drzazgi potężnym ciosem 
rozbitego. I dopiero teraz, jak piorun po błyskawicy, rozległ się ciężki, 
ogromny huk detonacji. Wypadła z kuchni Naścia, wyskoczył z łóżka Michaś. - Co 
się stało? - zawołali oboje. - Nie wiem - rzekła Ewa. - Tego jeszcze nie było. W 
tejże chwili zastukała i weszła panna Maniewiczówna. Ewa otwierając jej drzwi 
słyszała na podwórzu głośne trwożne rozmowy. Maniewiczówna była blada. - 
Przyszłam powiedzieć - uśmiechnęła się swą twarzą pełną zacności i zewnętrznego 
światła - żebyście się państwo nie bali. Jak słychać takie wycie, to nic, to 
przenosi nad nami. U mnie właśnie jest porucznik z naszego odcinka. Obserwuje 
Pole Mokotowskie. Powiada, że to strzela najcięższa artyleria kolejowa. Burzy 
nawet sześciopiętrowe domy. Ona bije już od tygodnia, ale nigdy jeszcze tak nad 
nami nie przelatywała. Teraz wali w Hożą czy gdzieś w tamtej okolicy, bo tam 
teraz są nasze władze, a oni przez szpiegów zaraz wiedzą... Ale to jeszcze nie 
na nas... Po chwili przyszedł dozorca Nowiński, a potem praczka z sutereny, 
Skoczylasowa. Ludzie garnęli się do siebie na chybił trafił, strwożeni tym nowym 
rodzajem niebezpieczeństwa. Dozorca komentował: - Mówią, że taka ogromniasta 
armata może wystrzelić tylko osiem razy, a zaś musi dobre parę godzin się 
chłodzić. To armacisko nie jest tak łatwo narychtować. Gdy to mówił, usłyszeli 
znowu ponure wycie i rzuciwszy się wszyscy do okien patrzyli znowu na wybuch 
dymu, ognia, lecących w powietrze murów, żelaza, może strzępów ludzkich? - A ci 
Norkowscy, ta Joasia wiecznie chodzą gdzieś - westchnęła Ewa. Tego samego dnia 
jeszcze przed wieczorem padły w podwórzu kamienicy dwa małe pociski 
artyleryjskie. Pierwszy z nich zabił troje ludzi spośród znajdujących się 
właśnie na podwórzu, w tym jedno dziecko. Drugi obsypał małymi odpryskami 
tapczan, na którym leżał Michaś i przy którym siedziała rozmawiając z nim Ewa. 
Wkrótce potem wrócili Norkowscy i po naradzie domowników postanowiono się jednak 
przenieść do piwnicy na resztę ciężkich dni zagłady. XX Nikt z tych, co w 
dzielnicach, gdzie jeszcze się rozmawiało, po swojemu komentowali wypadki, nie 
wiedział, że w tym samym czasie, kiedy po długim milczeniu frontu z ulgą i 
nadzieją usłyszano znowu jego dalekie dudnienie, na jednej z przecznic 
Marszałkowskiej w parterowym mieszkaniu, do którego wypłoszony z piwnic Pko 
schronił się sztab Komendy Głównej powstania, w najzaciszniejszym pokoiku 
znajdował się generał w cywilnym ubraniu, człowiek niepozornej postaci, 
pozbawionej wyrazu, gładko wygolonej, ale z jednej strony opuchniętej twarzy, i 
zaspanego spojrzenia. Skomunikowawszy się za pomocą radia przez Londyn z 
walczącym do upadku Mokotowem i wydawszy rozkaz dalszej walki za wszelką cenę, 
miał tu wypocząć. Nie kładł się jednak na przyrządzone mu posłanie, tylko 
chodził z kąta w kąt sykając i chwytając się co chwila za opuchniętą twarz. 
Dręczony zapaleniem okostnej, krzywił się z bólu i chodził coraz prędzej. A 
potem nagle stanął, chwycił się za serce, wstrzymał na chwilę oddech, martwe, o 
zaczerwienionych z bezsenności powiekach oczy wytrzeszczyły się i zabłysły 
odbiciem światła za oknem, w które spojrzał. - Czyżby? Czyżby? - wyjąkał 
spierzchniętymi wargami. I nie dowierzając uszom, generał, wódz naczelny klęski, 
położył się jak długi na podłodze, przywarł do niej chciwym uchem, ponownie 
wstrzymał oddech. Deski podłogi niosły wyraźnie pogłos huraganowego ognia. Z 
zaczerwienionych od bezsenności oczu generała potoczyły się łzy. - Nie - szepnął 
- to nie pomyłka. To front. Nareszcie, nareszcie, nareszcie. To wyzwolenie, 
koniec męki. Człowiekiem, który ze łzami w oczach wyglądał ratunku od 
nienawistnej sobie Czerwonej Armii, człowiekiem, co nie miał więcej pojęcia, jak 
pokierować wypadkami, niż Michaś Wochelski albo dozorca Wiśniaty, a nie rozumiał 
z nich ani części tego, co rozumieli Józef Tomyski, Ewa Radgoska czy Joasia 
Tomyska, był wódz naczelny Armii Krajowej generał Bór_komorowski. Mały człowiek, 
któremu powierzono los narodu i stolicy i o którym jeszcze w tym czasie mawiano 
tu i ówdzie: - No przecież ostatecznie Bór ma jakiś plan, wie, co robi. Jeśli 
nie kapituluje, to znaczy, jest jakaś nadzieja na pomoc. Leżący na podłodze i 
nasłuchujący armat rosyjskich generał nie miał żadnego planu i nie wiedział, co 
robi. Więcej konsekwencji okazał porucznik Skonecki, który stojąc wiernie i bez 
strachu przy resztkach swoich żołnierzy na jednej z barykad Mokotowa, otrzymał 
właśnie wiadomość o zajęciu Pragi i miał ją zakomunikować swoim chłopcom. Nie 
był w stanie tego uczynić, bo w głowie miał tylko jedną myśl. Odszedł z tą myślą 
za strzęp muru, wyjął rewolwer i skierował lufę w usta. Zanim pociągnął za 
cyngiel, wybuchła kanonada, gdzieś blisko niego rozległ się okrzyk i jęk. 
Skonecki schował rewolwer, skoczył ku barykadzie i zakrzyknął: - Sanitariuszki! 
Dwie niedorosłe dziewczynki wysunęły się nie wiadomo skąd z noszami. Porucznik 
schylił się nad rannym. - Rysiu! - zawołał. - Rysiu! Ryś Jarzębiński, syn 
szatniarza z centrali Spółdzielczej, ostatni podchorąży oddziału, leżał blady, 
krew ciekła spod niego, uśmiechnął się z zażenowaniem i mówił: - To nic... Co za 
głupia rana... Stałem akurat odwrócony tyłem do barykady... Sanitariuszki 
zaczęły go opatrywać. Jedną z nich była Marcia Jentysówna. Powiedziała do 
porucznika: - Rana w krzyż. Straszna. - To nic - powtarzał bielejącymi ustami 
ranny. - Ja się wygrzebię. Walka trwa! Odniosły go do najbliższego punktu 
sanitarnego. Kiedy wracały, Marcia Jentysówna upadła. Ręczny granat rozprysł się 
przed nią. Dostała odłamkiem w żebra i ogłuszyło ją; po chwili wstała, 
podtrzymywana przez koleżankę, poszła z nią z powrotem na ten sam punkt 
sanitarny, gdzie odniosły Rysia Jarzębińskiego. Rana Marci była powierzchowna, 
nie było nawet mowy o odsyłaniu jej do szpitala. Zostawiono ją na punkcie do 
zmiany opatrunku i skontrolowania, czy nie wda się zgorzel gazowa. A Ryś 
Jarzębiński już umarł. Położono go na razie na ziemi koło drugiego podchorążego, 
który padł na sąsiednim odcinku. Był nim Jędrek Fabisz. Ale obaj przyjaciele nie 
wiedzieli, że tak leżą koło siebie umarli, jak niegdyś leżeli na śniegu opalając 
się w górskim słońcu Bukowiny. Brakowało tylko Karusia Latoskiego, dawno 
pogrzebanego na Forcie Mokotowskim. Skonecki dowodził obydwu odcinkami. 
Wyznaczył kaprali na miejsce Rysia i Jędrka. Niemcy rozpoczynali przygotowanie 
do natarcia. Skonecki przyjmował meldunki, wydawał rozkazy i przegrupowywał oba 
odcinki usuwając chłopców na boki spod ulewy ostrzału. - Chłopcy, walka trwa - 
powtórzył wreszcie za Rysiem. I jakby przełamując w sobie kręgosłup duchowy, 
dodał: - Praga jest wolna od Niemców. Pomoc się zbliża. Oszczędzać amunicję. 
Będziemy kontratakować. I chłopcy poszli do kontraktu. Na Mokotowie było około 
4000 żołnierzy. Z tych może ośmiuset miało broń. XXI Nikt w domu Ewy nie był 
zadowolony ze zgodnie powziętej decyzji przeniesienia się do piwnicy. - Nie 
powiem, żeby mnie entuzjazmowało to zagrzebanie się żywcem - mówiła Ewa 
markotniejąc i popadając w zrzędną niecierpliwość. Chmurzył się także Michaś, 
mimo że nie lubił robić ambarasu i że "wszystko robił z przyjemnością". 
Niegłośno, żeby to nie wyglądało na manifestacyjny sprzeciw, pomrukiwał: - Ktoś 
powinien zostać w mieszkaniu. Na przykład w razie pożaru. I mnie to nawet nie 
wypada kryć się w piwnicy. Na ogół tego... jako żołnierz... Naścia jednak 
usłyszała jego wzdychające pomrukiwania i zgromiła go: - Michaś, cicho bądź! 
Chociażeś ty bohater, ale jesteś smarkacz. Dużo tu masz do powiedzenia. Ledwo 
się od śmierci wyprosiłeś, to leż cicho. Żołnierz zafajdany. Teraz jesteś pod 
komendą cioci i koniec... niec! Michaś poczerwieniał i obraził się. Ale okazało 
się, że stanowisko Naści niewiele odbiega od poglądu Michasia. Prości a dzielni 
ludzie, których koleje życia związały podrzędnym stanowiskiem z ludźmi dobrymi, 
chętnie znajdują rekompensatę poczucia swoich nie dość wspaniale wykorzystanych 
uzdolnień w odgrywaniu roli małej opatrzności swoich państwa. Nie doznając od 
nich krzywdy i wcieleni niejako do rodziny, nie mają dość powodów do szukania 
zadośćuczynień w nienawiści i rozważaniu przywar ludzi bardziej przez los 
uprzywilejowanych, z przyjemnością uważają ich przynajmniej za słabe delikatne 
istoty, którymi trzeba się opiekować. A jakaż tu opatrzność i opieka siedzieć 
razem z nimi w piwnicy? Poszła do Ewy i rzekła: - Mały ma rację. On jeszcze 
chory, musi zejść z państwem. Ale ja to zostanę w mieszkaniu. Przecież i 
ugotować trzeba, i zmyć, i tak w ogóle... le. Norkowski zirytował się 
usłyszawszy takie stawianie sprawy. - Niesłychane! - zaskrzypiał. - To jest 
właśnie ten duch anarchiczny. Pani Anastazja ma prawo myśleć, co jej się podoba. 
Ale nie wolno wprowadzać zamieszania. Ostatecznie - wykrzyknął nieoczekiwanie - 
ja mogę zostać. Moja żona i tak nie będzie sobie zdawała sprawy, czy jestem przy 
niej, czy nie jestem. Zawsze była częściowo niepoczytalna. Sprawę ucięła 
Staszka. Oczy jej się iskrzyły czymś w rodzaju gniewnej radości. - Nie kłapać, 
nie kłapać! - wykrzyknęła do wszystkich ogółem. - Nie utrudniać! Nie być domem 
wariatów! Zabierać się do przenosin! Nie doprowadzać Stasiuni do wściekłości! 
Stasia jedna nie robiła żadnych min, nie histeryzowała, czy przystoi lub nie 
chronić się przed pociskami do piwnicy. Twierdziła, że się świetnie bawi. - Co 
za grzebanie się żywcem? - ofuknęła Ewę. - Po prostu próbujemy żyć. Zachować 
przytomność między opętanymi śmiercią. - Ale możemy każdej chwili być pogrzebani 
żywcem - upierała się Ewa. - Nic mnie bardziej nie przeraża, jak powolne konanie 
pod gruzami w piwnicy. Niemcy już bombardują Mokotów. Na górze to przynajmniej 
od razu porozrywa na strzępy. Wiem, że nie ma innego wyjścia, tylko walczyć i 
trwać. Ale to wyjście nie znaczy też nic innego jak zagładę. - Ty jesteś!... To 
znaczy tylko, że nie umrzemy na raka, rozumiesz? Chciałabyś umrzeć na raka? Albo 
na sklerozę nerek? Boże, jakaś ty niesportowa! No, miłuniu, no, głupuniu, 
rozpogódź się, jak ty będziesz potem malowała z tym wspomnieniem takiego upadku 
ducha? Taka wspaniała, mądra starsza pani i takie dziecko! Nie umiesz tego 
ocenić, że jeszcze żyjemy? Że nie jesteś sama? Że nikt nam jeszcze nie zginął? 
Ewa była głęboko zawstydzona, nie że słyszy takie rzeczy od Staszki, ale że to, 
za co Staszka na nią krzyczała, nie było wcale najistotniejszym wyrazem stanu 
jej ducha. Ewa jak wielu artystów ulegała w silnym stopniu magicznemu myśleniu. 
Miała skłonność do przedstawiania rzeczy gorzej, niż wyglądały w jej odczuciu. 
Zamawiała w ten sposób los, wyprowadzała go w pole, jeśli można się tak wyrazić, 
"los", lubi być przekorny: "Aha, tak myślisz, a ja wszystko inaczej ci urządzę". 
Ale w gruncie rzeczy w głębi jej duchowego życia trwało niczym nie zachwiane 
przeświadczenie o sensie wszystkiego, co się dzieje. Nawet poprzez klęski, 
załamania się, koszmary tego strasznego błędu, jakim było w jej przekonaniu 
powstanie - duchowym niejako powonieniem wietrzyła jakieś "nasze będzie za 
grobem zwycięstwo". Tak, chociażby "za grobem", chociażby już nie dla nich, ale 
dla Michasia, dla tych małych, co przecie z klęski ocaleją. Ze Staszką było 
przeciwnie. Wnętrze jej wypełniała w istocie rzeczy czarna rozpacz, zarówno 
osobista, jak obywatelska. Miała pogardę dla głupoty i zbrodniczości człowieka. 
Ludzkość zdawała jej się Wielkim Obłąkanym, który jedynie w zdarzające się raz 
na wieleset lat lucida intervalla zdolny jest na krótko urządzić życie 
dorzecznie, przyjemnie i godnie. Ale rzadko tylko wybuchała z niej ta prawdziwa 
istota jej pesymizmu. Na zewnątrz umiała świetnie "trzymać fason", znajdować 
dobre strony w najgorszej sytuacji i zachowywać się tak, jak tego po niej 
oczekiwano. Mimo tych różnic filozoficznych miała z Ewą wiele wspólnego, obie 
były dobrymi dziećmi, chcącymi dla wszystkich jak najlepiej. Staszka była 
zresztą jeszcze inna w najosobliwszych przeżyciach. Ale o tym wiedzieli coś 
niecoś tylko jej mąż i Józef Tomyski. Tak czy owak przenosiny do piwnicy zostały 
dokonane. Zajęli się tym głównie Norkowscy, Ewa udawała, że ją to niewiele 
obchodzi, Naścia robiła obiad, Michaś leżał zasępiony. Znieśli, co mogli, z 
pościeli Ewy, wybrali zaciszny kącik w załomie piwnicznego korytarza, 
przytaszczyli nawet wielki kilim dla zawieszenia zimnej ceglanej ściany. Zrobili 
dwa legowiska, jedno dla siebie, drugie dla Ewy i Naści i wrócili na górę, aby 
sprowadzić Michasia. Jako chory miał sypiać na polowym łóżku. Naprędce zjedli 
obiad - Michaś i Norkowski, który miał jeszcze "coś tam w kiszkach", płatki 
owsiane, Staszka, Ewa i Naścia fasolankę. Potem Michaś, choć bardzo słaby na 
nogach, ubrał się, wzięli jego pościel i łóżko polowe, a kiedy zeszli z tym 
wszystkim do piwnicy, zastali ku swemu zdumieniu i oburzeniu swój "zaułek" 
ogołocony ze wszystkich rzeczy, zdjęto nawet kilim ze ściany i odrzucono to 
wszystko na stronę. W "zaułku" już ktoś inny mościł sobie legowisko. Siwowłosa 
dama ze śladami piękności w czarnookiej i czarnobrewej twarzy, ale widać słaba 
na nogi, bo postukująca laską, i wysoki, młodszy od niej szpakowaty mężczyzna o 
zamyślonej fizjonomii dyplomaty dozorowali rozstawiania prawdziwych łóżek, czym 
zajęci byli dozorca Nowiński i szczupła służąca w okularach. Ewa spłoszyła się, 
Staszka zaniemówiła i wrogo sposępniała, a w Norkowskiego jak gdyby piorun 
strzelił. Swym czupurnym, w tył podanym biegiem podleciał do intruzów i wdał się 
z nimi w kłótnię. Jazgotał "niesłychanie" i "nie do wiary", wymyślał im, że są 
aspołeczni, że jak można wyrzucać cudze rzeczy nie porozumiawszy się, krzyczał, 
gdzie jest ów tyle sławiony komendant domu, że takie przejawy brutalnego egoizmu 
są tolerowane i tym podobnie. Szpakowaty jegomość o zagadkowej twarzy dyplomaty 
milczał i miażdżył tylko małego profesorka zimnym spojrzeniem niebotycznej 
wyższości. Ale siwowłosa eks_piękność zniecierpliwiła się. Stukając laską w 
klepisko piwnicznego korytarza powiedziała mięciutkim, ale nie wolnym od gniewu 
głosem: - Proszę pana... Przecież pan nie jest nawet lokatorem tej kamienicy. O 
ile mi wiadomo... Więc cóż się tak pan rozbija? Pan tu coś mówi o aspołeczności. 
Przecież chyba najelementarniejsza sprawiedliwość społeczna wymaga, żeby 
lokatorowie tego domu mieli bezpieczne schronienie. Dobrze jeszcze, że nie było 
akurat Naści. Dałaby ognia. Ewa odwoływała i odciągała profesora wprost 
chwytając go za połę marynarki. I mimo że sarkał: - Niechże pani da spokój! - 
zdołała mu powiedzieć: - Panie profesorze, niech pan raczej da spokój. Nie warto 
się kłócić z tymi ludźmi. To dygnitarz z Rgo. To taki, co będzie dygnitarzem 
przy każdym rządzie, w każdym porządku rzeczy. Myśmy już znalazły ze Staszką 
inne i bardzo przyjemne miejsce. W samej rzeczy Staszka machnąwszy ręką na 
bezowocny i gorszący zatarg przenosiła już pościel do innego kąta piwnicy. 
Upatrzone przez nią miejsce było poprzecznym korytarzem piwnicznym na tyłach 
domu od strony ogródka pod oknami Ewy. Jedyną jego przykrą stroną był wiejący 
nie wiadomo skąd przeciąg. Ale i temu Staszka postarała się zaradzić. Przejście 
do załomu korytarza, wychodzącego na "dziurę" do piwnic sąsiedniego domu, 
zawiesiła kocem, który na dzień miało się odwijać na kształ pseudoklasycznej 
kotary, a na noc zapuszczać. Norkowski przyrządził karbidówkę, zapalił ją, wbił 
gwóźdź i zawiesił światło nad okrywającym zimną ścianę kilimem. Zrobiło się 
jasno i nieomal wesoło. Naścia upiekła na znalezionej w kredensie sodzie 
placuszki z kartoflanej mąki, której pięć kilo, wydobyte z jakiejś małej 
składnicy sklepu spółdzielczego na Mokotowskiej, dostarczył im jeszcze dwa 
tygodnie temu Tomyski. Stasia zrobiła do tego prawdziwej herbaty i mieli 
przewyborną kolację. Jadł ją nawet Michaś, Ewa twierdziła, że mąka kartoflana 
jest bardzo lekko strawna. Kiedy kończyli, straszliwy huk wstrząsnął murami 
piwnic, a żółty tuman zasnuł podziemny korytarz, karbidówka przygasła. Norkowski 
skoczył wybadać, co się stało. Pocisk artyleryjski uderzył w boczny mur oficyny 
kamienicy z 6 Sierpnia, przytykający pod kątem prostym do ich obecnego domu. 
Przez chwilę uspokajali przestraszonych sąsiadów - wielu mieszkańców kamienicy 
podobnie jak dom Ewy przenosiło się tymi dniami do piwnic - rozjaśnili 
karbidówkę i zaczęli się układać do snu, w jakiś sposób zadowoleni z pocisku. 
Nie wyrządził nikomu szkody, bo ugodzony mur był już tylko ruiną po bombie 
sowieckiej z maja roku 1943, a dla nich stanowił wystarczające i bezpośrednie 
usprawiedliwienie przeprowadzki do piwnic. Monotonne życie w podziemiu 
wypełnione było jednak mnóstwem zatrudnień i dawało tylko fikcję bezpieczeństwa. 
Bo przecież ciągle się z tej piwnicy wychodziło to na dyżur, to po wodę, to z 
odwiedzinami do Tomyskich, to ugotować posiłki, które Ewa na przemian ze Staszką 
i Naścią musiały jednak przyrządzać na górze. Monotonię tę urozmaiciła w przykry 
sposób i zaraz w pierwszych dniach scena z Norkowskim. Tym razem wywołała ją 
całkiem niechcący i ku swojemu zdumieniu Ewa. W owym dniu od wieczora aż do 
północy mury piwnic drżały od huku bomb i artylerii. Ludzie usiłowali domyślić 
się i zgadnąć, co to takiego może być. Powstawały nie znużone niczym nadzieje. - 
To Rosjanie przeszli Wisłę i atakują - mówili jedni. - Nie, przecież wyraźnie 
słychać bomby. To nalot aliancki. Nareszcie, nareszcie biją w pozycje 
niemieckie! Nikt nie spał. Uszy, wyczulone już jak uszy zwierząt w kniei, 
rozpoznawały, że jakaś bitwa, jakiś atak czy szturm odbywają się gdzieś 
niedaleko w południowo_wschodniej stronie miasta. - Rosjanie zaszli szkopów od 
Czerniakowa - zacierał ktoś ręce. - Oni tam już dawno mieli przeprawę. Tamtędy 
już berlingowcy do nas chodzili. Ewa tylko powtarzała uparcie: - To Niemcy 
atakują Mokotów. To ginie Mokotów. To koniec Mokotowa. Norkowski nie wytrzymał 
długo tych uwag Ewy. - Niesłychane! - syknął zrywając się z legowiska. - Niechże 
pani zamilknie! Co za nieprzyzwoity defetyzm. Nie myślałem, że osoba z taką niby 
kulturą może być tak bezwstydnie histeryczna! Dosyć mam tego, nie lubię być w 
złym towarzystwie! I rozwścieczony profesor zerwał się z posłania, oświadczył, 
że nie ma zamiaru zatruwać się rozsiewaną przez Ewę atmosferą klęski, i poszedł 
spać na górę. Ewa była zrozpaczona nieoczekiwanym wynikiem swoich trzeźwych 
uwag. W dodatku inni piwniczanie także na nią mruczeli. - Po co gadać takie 
głupstwa, kiedy przecież słychać wyraźnie, że to Niemców biją. - Co ja mam 
robić, Staszka? - pytała Ewa spłoszona. - Chyba pójdę na górę przeprosić twego 
męża. Nie może się przecież wystawiać na pewną śmierć ze złości na mnie. - Daj 
spokój, Ewa - uspokajała ją zmęczonym głosem Staszka, której serce szalało. - 
Śpij i nie przeszkadzaj nam spać. Z Filipem nic nie poradzisz. On już tak musi. 
Zresztą to komedia. Chce być na górze, bo musi często chodzić do wygódki. Ma 
jeszcze coś w tych jakichś głupich kiszkach. Na samą myśl o kiszkach życie mnie 
nudzi. Po małej chwili dodała szeptem: - Filip jest wykończony. Nie wytrzymał 
wojny. Ja o milę poczuję, czy człowiek jest jeszcze żywy, czy już jak śnięta 
ryba. - Nie mów tego. Człowiek z taką energią - odszepnęła Ewa. - Ta energia 
polega już tylko na męczeniu się życiem. Stacha pomilczała chwilę i rzekła 
jeszcze: - Wiesz? Całe życie łagodziłam jego wieczne zatargi z ludźmi, aż mnie 
to już śmiertelnie zmęczyło. A jednak nikt nie wie, ile najlepszej woli, ile 
straszliwej wprost bezinteresowności i uczciwości, nie, więcej - ile cnoty i 
męstwa jest w tym człowieku. Ani... ani... jak mi go żal... Zacichło. Również i 
odgłosy zaciekłej walki zacichły. Gdy Staszce wydało się, że wszyscy śpią, 
wstała po cichu i wymknęła się z piwnicy. Gdy wdrapała się po ciemku do 
mieszkania Ewy i zastukała, Filip otworzył jej z szyderczym: - A_a... przyszłaś? 
Przypomniałaś sobie, że prócz tej histerycznej przyjaciółki masz jeszcze męża. - 
Cicho, Filuniu, cicho, miłuniu - szepnęła i z wzniosłym wstrętem dała mu się 
chwycić w zniecierpliwione objęcia. Nazajutrz rano Joasia Tomyska przyszła, jak 
miała zwyczaj, odkąd Ewa i jej domownicy zamieszkali w piwnicy, przez korytarz, 
którego cząstkę stanowiła siedziba Radgoskiej, Naści, Michasia i Norkowskich. 
Ewa powitała ją entuzjastycznym uściskiem, jak witało się każdego, kto robił 
jeszcze bliskim tę łaskę wielką, że żył. Zaczęła ponownie prosić Joasię, aby 
zaniechała tego biegania po mieście z prasą przez nikogo już nie czytaną. - Nie 
mówię już o tym, że ja umieram z niepokoju, przecież walą już teraz nawet 
bombami w Śródmieście. Ale to jest już tylko szukanie śmierci... - Nie ja jedna 
chodzę po mieście - przerwała Joasia chmurząc się i zbierając do odejścia. 
Przytrzymali ją jeszcze Michaś i Staszka Norkowska. - Ciociu, nie chodź już 
nigdzie - prosił Michaś - albo zabieraj mnie z sobą. Wstrzymaj się jakie dwa 
dni, aż tego... aż nie nabiorę więcej sił. Staszka dodała trochę szorstko: - 
Niechże pani nie naraża brata i Ewy na to umieranie z niepokoju. Przecież oni 
się męczą. - Nie tylko oni są ważni. Inni także są ważni - powiedziała Joasia 
cokolwiek nieprzyjaźnie. W drugiej połowie września zaczęły się już późne, 
chłodnawe ranki. Bywało czasem pochmurno, przepadywały deszcze. Smutno, cicho, 
żałośnie szły co dzień około szóstej rano Ewa i Naścia albo Staszka i Naścia, 
aby przyrządzać śniadanie. Była jeszcze kawa zbożowa, cukier i owe podpłomyki z 
kartoflanej mąki na sodzie. Zazwyczaj uprzedzał je Norkowski, który nie chcąc, 
jak mówił, robić bałaganu, przystał na powrót do noclegów w piwnicy. Ale wstawał 
najpierwszy i szedł rozpalać ogień pod kuchnią. Ewa chętnie sama by to robiła. 
Umiała i lubiła rozpalać ogień. Była to już jedyna z powszednich przyjemności 
dnia, jaka została. Paliło się tak jak zawsze, nic nie brakowało do tej 
czynności. Ludzie przewidywali ciężką wojenną zimę i wszyscy jakoś już latem 
zaopatrzyli się w węgiel i drzewo. Dorwawszy się czasem do palenia (Norkowscy 
wychodzili niekiedy o świcie po wodę, której zawsze im było za mało) Ewa 
patrzyła z lubością na lotne płomyki szybujące wzdłuż paleniska ku wyciągowi i 
myślała, jak to dziwnie te same rzeczy bywają na świecie źródłem pożytku i 
radości albo klęską i zagadką. I jak ludzie często się mylą i to, z czego można 
by snuć szczęście, obracają w narzędzie krzywdy i rozpaczy. Ale nie upierała się 
przy paleniu, aby nie wchodzić w drogę profesorowi. Dobrze, że poprzestawał 
tylko na nieodzywaniu się do niej. Czekała cierpliwie, że go czymś w końcu 
rozbroi. Norkowscy nawet w tych warunkach nie brali w usta kawy zbożowej. Stasia 
co dzień przyrządzała dla nich herbatę, chociaż i ona musiała już oszczędnie 
szafować szczuplejącym zapasem. Już tę samą zawartość czajniczka parzyła po dwa 
razy, a czasem wygotowywała jeszcze na trzecią porcję. Proponowała oczywiście tę 
herbatę wszystkim, ale Ewie i Naści nie zależało na herbacie, a Michasia trzeba 
było odżywiać. Ewa twierdziła, że kawa zbożowa zawiera "w każdym razie" jakieś 
odżywcze składniki. Patrzyły na to przygotowywanie herbaty, jak na jakiś obrzęd 
konieczny dla zachowania zdrowia i życia dwojga przyjaciół. I odnosiły się z 
szacunkiem do tej herbacianej liturgii, a kiedy Michaś wpadał czasem pytając, 
czy jest już śniadanie, Naścia mówiła nabożnie: - Cicho. Poczekaj! Pani 
profesorowa robi jeszcze herbatę. Michaś był już zupełnie zdrowy i żarliwie 
starał się posługiwać wszystkim i w każdej rzeczy. Nosił wodę i węgiel, rąbał 
drewka na podpałkę, czyścił wychodek, stawał w łańcuchu do noszenia piasku i 
wody, kiedy gdzieś blisko wszczynał się pożar. Z podwórza do Tomyskich 
przyprowadzał ze sobą często Edzia od Wiśniatych. Z tym Edkiem, pomocnikiem 
dozorcy, zaprzyjaźnił się bardzo i dzielił się z nim swą marną stawką domową. 
Czasami, gdy nie było żadnego zajęcia, Ewa przechodząc piwnicznym korytarzem 
widziała tych dwóch chłopców, jak we wnęce piwnicznej siedzieli na pace od węgla 
i z ożywieniem rozmawiali. Byłaby rada posłuchać, ale nie chciała ich płoszyć. 
Wbrew przewidywaniom Ewy Mokotów nie upadł jeszcze po owej nocy wielkiego 
bombardowania, ale wiedziała, że "śmierć powstańcza" tej dzielnicy wtedy się 
zaczęła. Rzadko przeciekające stamtąd wieści mówiły o stopniowym zacieśnianiu 
się tego obwodu walki i o systematycznie prącym naprzód koncentrycznym ataku 
niemieckim. Niemcy po prostu mieli czas, wiedzieli, że im nikt nie przeszkodzi, 
front znowu zacichł. Toteż działali systematycznie i planowo. Czasami jakiś 
drobny zrzut ze strony anglosaskiej albo sowieckiej lub też wieść o czymś takim 
ożywiła na chwilę znękanych ludzi z okolic Polnej, chociaż wszyscy wiedzieli, że 
to nie może już mieć poważniejszego znaczenia. - To na wszelki wypadek 
zapewnianie sobie alibi - drwiła Staszka. Jak na urągowisko zrzuty przynosiły 
coraz częściej - ze strony zachodniej - czekoladę, ze wschodniej - kaszę 
jaglaną, której worki, źle przysposobione do spadania, pękały rozsypując 
zawartość po ruinach, dachach i brukach. Pewnego dnia wszyscy wylegli w 
podwórza, na piętra, a nawet z pogardą wszelkiego niebezpieczeństwa - na dachy, 
aby oglądać wielki dzienny przelot zrzutowy. Szedł od zachodu, basowy huk 
motorów słychać było silniej, niż kanonadę w mieście, słychać go było nawet w 
piwnicach. Ale samolotów nie było widać, leciały bardzo wysoko. - Ile ich musi 
być, że nic nie widać, a tak słychać - krzyczeli ludzie. - To smoki jakieś, to 
smoki! To latające fortece! Czasami w słońcu błysnęło srebrzystym kształtem, a 
za mgnienie ludzie ujrzeli, jak rzeczywiście niebo zaroiło się od spadochronów. 
Ogromny krzyk zachwytu i radości wzbił się ku górze z udręczonego miasta. 
Wszystko prawie spadło na miejsca zajęte przez Niemców, trudno już było trafić w 
pozycje powstańcze, a zwłaszcza z takiej wysokości! Po paru godzinach przyszły 
wieści o tych spadochronach, co trafiły na pozycje obrońców; dostały im się: 
czekolada, proszki cytrynowe, trochę środków opatrunkowych i... guma do żucia. 
Żołnierze płakali z bezsilnej wściekłości. Na Polnej i Mokotowskiej życie, 
przystosowane już do nieludzkich warunków niby jakiejś w zwolnionym tempie 
stającej się katastrofy, wlokło się z dnia na dzień w wielkim spokoju i 
beznadziei. Ale ta beznadzieja była zawsze jeszcze walką z okupantem i to 
poczucie nadawało cierpliwemu jej znoszeniu cechy męstwa i godności, 
przynajmniej tam, gdzie nie było bezpośrednich szturmów i nalotów z powietrza, 
których groza rozluźniała hamulce dyscypliny wewnętrznej. Ale ostatnia dekada 
września była już tylko bierną obroną ludności przed pożarem, chorobami, głodem, 
upadkiem ducha. XXII Józef Tomyski w tym czasie, spełniając wszystkie polecenia 
Karbowskiego, brał dwanaście razy udział w gaszeniu pożaru narożnego domu od 
Polnej, który, zbombardowany już od góry przez artylerię, ciągle nadto wybuchał, 
zagrażając sąsiedztwom pożarem. Nie było prawie dnia, żeby alarm: "Polna 32" (a 
to znaczyło róg Mokotowskiej) się pali, nie mobilizował wszystkich mieszkańców 
kamienicy do noszenia wody, wyrąbywania podłóg, wyrzucania z opustoszałych 
mieszkań wszystkich drewnianych sprzętów, zasypywania piaskiem tlejących miejsc. 
W połowie września, wróciwszy z daremnego ratowania wciąż tlącej się owej 
narożnej kamienicy, obszedł z polecenia Karbowskiego piwnice, aby ruszyć 
ukrywających się tam ludzi do zastąpienia walących się już z nóg przygodnych 
"strażaków". Udało się zebrać sześcioro ludzi, którzy poszli gasić pożar, a 
wracając ku wyjściu natknął się na Wiśniatową. Dozorczyni po stracie ulubionego 
pasierba Heńka i wyleczeniu się z powierzchownej ranki, była najbardziej 
rozłożoną wewnętrznie osobą w kamienicy. Krzyczała, złorzeczyła, płakała. 
Denerwowało ją, że ludzie czegoś chodzą, na coś chcą poradzić, gdy nie było już 
na nic żadnej rady. - Czego pan chodzi i guza szuka? - wołała do Tomyskiego. - 
Wszystko już i tak diabli wzięli. Gdzie ten mój stary pijok, to głupie 
chłopisko? Po co siedzi na podwórzu? Żeby go jak Heńka zabiło? Siedzieliby 
wszyscy spokojnie w piwnicy i czekali zmiłowania Bożego. Ale czy to Pan Bóg 
będzie miał zmiłowanie nad wariatami, co się porwali na takie potęgi? Niech pan 
poczeka! - krzyknęła nagle do Tomyskiego. - Ja zrobiłam kwasu, jak pan ma mąkę, 
to upiekę wam chleba na kwasie. Przecie pani Tomyska chora, może kawałek chleba 
by jej pomógł! Ja tak upiekę, że nie będzie kwaśny. Dobry będzie. - Mam mąkę - 
powiedział Tomyski - owszem, niech pani upiecze chleba. I pani to pomoże, zajmie 
się pani czymś pożytecznym... - Co mnie ma co pomagać! - wrzasnęła. - Takim jak 
ja to tylko wszystko szkodzi. Ale ja mam do państwa jeszcze jeden jęteres. Tu 
jest moja przyjaciółka, Paulina Mruk. Ja za nią ręczę, to uczciwy człowiek. Ten 
dom, gdzie służyła na Wilczej, zbombardowło, w drobny mak poszedł. Jej pani w 
tym przeklętym Ak gdziesi głowę nadstawia. Pani Tomyska chora, to pan pewnie 
potrzebuje pomocy. Niech państwo ją wezmą, póki co, a potem się pokaże, czy 
zostanie, czy pójdzie precz, albo głowę z nami wszystkimi położy. Tomyski 
odpowiedział: - No dobrze. Zbiedzona, szpetna, sześćdziesięcioletnia Paulina 
Mruk zjawiła się u nich, zanim zdążył się porozumieć z Ludmiłą. - Niech pani 
poczeka - zmieszał się. - Muszę uprzedzić żonę, że pani przyszła. - Ja nie żadna 
pani. Służąca jestem i Polcia się do mnie mówi - rzekła przybyła, ruszając w 
prawo i w lewo ustami ozdobionymi sztucznym uzębieniem. - Tak już nawykłam - 
dodała pokornie, ale szorstko. Pani Ludmiła ucieszyła się na ile niezmierne 
osłabienie pozwalało jej okazać jakiekolwiek uczucie. - To dobrze, to bardzo 
dobrze. Nie będziesz musiał ciągle przy mnie sterczeć. Widzisz, jak w takim 
nawet piekle los potrafi sprzyjać. Poszedł powiedzieć Paulinie, że może się 
zaraz urządzić, gdzie zechce, w jadalnym albo gościnnym. Nie ma w mieszkaniu 
specjalnego pokoju dla służącej. - Nie ma czego? - Paulina nie zrozumiała. - A 
po co mnie pokój? Ja nawykłam do kuchni - rzekła. - Niech państwo będą spokojni. 
Wszystko, co potrza, zrobię, ugotuję. Wiśniatowa mówiła, że państwo mają jeszcze 
coś niecoś do jedzenia. - Marnie, ale wystarczy dla nas na jakiś czas. Ale co do 
kuchni to nie ma tam pościeli, tylko siennik, proszę więc wziąć sobie z tapczanu 
w jadalnym koc i poduszkę. Resztę gościnnej pościeli używa moja siostra, panna 
Tomyska. - Mnie nie brakło pościeli - rzekła Paulina głosem roztrzęsionym od 
nagłego wzruszenia. - Pierzynę miałam, że drugiej takiej może nie ma na świecie. 
I łóżko. Dobre, żelazne, ale lakierowane. Z siatką. Jak sobie wspomnę, żem nic 
nie uratowała z tego pożaru, żem tak głowę straciła, to mnie mgli. Łóżko to tam 
nie zostało, widziałam, jak je jacyś wynosili, pewno złodzieje. Nawet za nimi 
poleciałam, ale tak te kule pękały nade łbem, żem zawróciła. I teraz nie wiem, 
gdzie to moje łóżko, gdzie się to biedactwo obraca. Człowiek od maleńkości robił 
i robił, żeby się czegoś dochrapać, i zniszczyło mnie to powstanie. Trudno! Nie 
mnie jedną. Tyla narodu, tyla dobra zmarnować! Mieli to rozum, proszę pana, ci, 
co nas do tego przywiedli? Tomyski był zakłopotany. Chciał powiedzieć, że są 
rzeczy ważniejsze od pierzyny i łóżka, lecz uprzytomniwszy sobie, że oni jeszcze 
to wszystko mają, rzekł tylko: - Będziemy się wspomagać. Pewno pani Polcia 
głodna, proszę sobie ugotować kaszy albo klusek. Nic innego nie mamy. - Mnie nic 
innego nie trzeba. Tłustego nie mogę jeść, kapusty nie mogę, grochu nie mogę. 
Mnie nawet służy to chude jadło, wątrobę mam od niego lepszą. Milczeli chwilę. 
Tomyski nie miał pojęcia, jak się "umawiać" z przyjmowaną w tak szatańskich 
okolicznościach służącą. - Będziemy sobie pomagali - powtórzył bezbarwnie. - Czy 
pani... czy Polcia chora na wątrobę? Paulina pokręciła w tę i w tę stronę 
szczękami i rzekła ostrożnym nieśmiałym głosem: - Kto mówił, że ja chora? Ja 
zdrowa jestem i silna, choć na takie chuchro wyglądam. Robić jeszcze mogę... - 
Cóż teraz za robota - uśmiechnął się Tomyski - po prostu pomoże mi pani obsłużyć 
chorą żonę, bo ja mam i w kamienicy różne obowiązki, Polcia wie, jak to teraz 
jest... - Robić jeszcze mogę - powtórzyła Paulina, zanim Tomyski skończył. - 
Alem już przecie niemłoda, na sześćdziesiąt mi idzie i wody to już za wszystkich 
nosić nie mogę... - Jak to za wszystkich? - Tomyski nie zrozumiał. - Bo tam, 
proszę pana, gdzie byłam, to zaczem żeśmy się spalili, to nikt się nie ruszył po 
wodę, tylko ja musiałam na czwarte piętro dygować. I spod ostrzału. Nie żeby 
moja pani mnie posyłała, ona toby i sama ze mną chodziła; ale ona tylko ze dwa 
razy może do siebie wpadła jak po ogień, a cały czas lata z tymi powstańcami, 
chociaż już rozum swój dawno ma i widzi, że ich na darmo tylko ta śmierć kosi. 
Ale tam do mieszkania naszło się krewnych i znajomych, co pouciekali ze 
spalonych domów; jedna to nawet ze psami dwoma przyszła, okropnie myć się 
lubiła, akurat czas sobie znalazła, czyściocha taka! A sama się nie ruszy, ja 
tylko po tę wodę jak kto głupi chodziłam. A jak, proszę pana, gdzie koło nas 
huknęło albo te auroplany zaczeny latać, to z pieskami tylko fyr, fyr do 
piwnicy! I z pięć razy na dzień hopkała. Tylko po wodę jej się nie chciało. To 
chociaż jestem dobra, zeźliłam się, w końcu powiedziałam: "Chcecie się myć, 
noście sobie wodę sami..." Tomyski wcisnął do lufki trzecią część papierosa i 
zapalił starannie przekrojoną na dwie części zapałką - zapałek też już zaczynało 
brakować. - Wody pani nie potrzebuje nosić. Chyba tyle, co pani sama potrzebuje. 
Ale ja i dla pani przyniosę. Ja i moja siostra przynosimy wody, ile trzeba. 
Ruchliwe usta Pauliny przestały się bawić sztuczną szczęką. Jej zabiedzona, 
szara od niedomycia twarz przybrała wyraz czujnego zdziwienia. To, co mówił 
Tomyski, wydało jej się tak niepodobne do rzeczy, które nawykła była słychiwać, 
że aż ten pan zdał jej się trochę głupi. - Wodę miałby znów pan dla mnie nosić! 
- zgorszyła się. On tymczasem gładził siwiejącą czuprynę i myślał, co to znaczy, 
że Joasia dziś jeszcze nie wróciła z miasta. Powiedział z roztargnieniem: - 
Tylko moja żona nie może nosić wody, bo jest chora. Nieskładne żabie liczko 
Pauliny o wypukłym czole i przylizanych nad nim tłustych włosach koloru starej 
rogoży stężało nagle w jakiś nieżyczliwie bolesny wyraz. - Mój Boże - 
powiedziała - jak ja byłam mała, jakam to ja była chora, a jak ja musiałam 
robić. Nieraz to aż płaczę, tak mnie w dołku ściska, a tu nic, tylko płachtę na 
łeb bierz i deszcz nie deszcz, ty, dzieucho, leć na miedzę i pilnuj tego 
krowiego ogona i tych paru gęsi. Umęczyłam się, upłakałam wtedy za całe moje 
życie. Wierzchem dłoni otarła łzę i pociągnęła głośno nosem. Tomyski 
przypatrywał się jej z rosnącym zainteresowaniem. - To co pani jest, że pani tak 
od dziecka chorowała? - Co mi ma być? - krzyknęła prawie. - Nic mi nie jest. 
Zdrowia mam jeszcze, robić mogę, niech się państwo nie boją - zlękła się nagle 
sama. - Za małości tom chorowała, ale jak miałam dwadzieścia lat, to mi tu już w 
Warszawie zrobili operację i już potem byłam zdrowa. Paulina Mruk była 
najoczywiściej przestraszona, że pod wpływem ciężkich przeżyć zapomniała się i 
rozgadała nieopatrznie. Jeszcze jej nie wezmą, a gdzie ona się nieboga podzieje? 
Wiśniatym przecie miejsca zawalać darmo nie będzie. - Państwo będą ze mnie 
zadowoleni, ja się będę starała, ja swoje obowiązki znam, wszystko na porę 
zrobię. - Jaka tu pora, jaka robota, jakie obowiązki? - łagodnie westchnął 
Tomyski. - Chodźmy lepiej do pani. Skuliła się jakoś i podreptała za nim drobnym 
kroczkiem, a znalazłszy się przy tapczanie Ludmiły, zgięła się i z pokornym 
ugrzecznieniem pocałowała ją w rękę. Przy zmizerowanej, ale zawsze jeszcze 
pięknej Ludmile, wyglądała jak żeński Kaliban w towarzystwie Prospera. - Moja 
miła - rzekła cichym, jedwabnym swym głosem pani Ludmiła. - Cieszę się, że 
możemy pani dać dach nad głową. I że będzie nas więcej razem. - Ja nie pani, ja 
Polcia - powtórzyła swoje Paulina Mruk. - Jeżeli doczekamy, a moja pani nie 
wróci, to służyć będę dobrze. Ja służąca. Mój Boże, jak to ciężko chorować w 
taki czas... Czarne pod starganą lśniącą siwizną brwi pani Ludmiły wzniosły się 
lekko. Spojrzeli na siebie z Józefem i oboje uśmiechnęli się z bezradną 
pobłażliwością. - Kochany - wionęła chora słabym głosem - pokaż Polci, gdzie 
jest wszystko, i niech sobie i nam zrobi owsianki na kolację. Albo gryczanej 
kaszy, jest jeszcze, zdaje się, gryczana kasza. Przytakując ochoczo: - Tak jest. 
Dobra, dobra. Zaraz wszystko będzie. - Polcia zabrała się do rozpalania ognia 
pod kuchnią. "Dziwne - myślał Tomyski. - I chętna, niby dobra i pełna jakiejś 
zapiekłej złości. I pokorna, i razem krnąbna". Kiedy trochę później niż zwykle 
wróciła Joasia, Tomyski się spłoszył, gdyż wiadomość o pojawieniu się Pauliny, 
co jej oznajmił z radością, przyjęła jakoś dziwnie, markotnie, a nawet prawie z 
trwogą. - Czego się mroczysz, Joasiu? - pytał Józef. - Nie podoba ci się ta 
Polcia? Joasia długo wykręcała się od odpowiedzi, zganiając swoje zdenerwowanie 
na straszność oglądanych w mieście rzeczy. Na koniec jednak nie wytrzymała i 
wyjąkała z istną rozpaczą: - Od kiedy tylko przyszłam do was, tak się wciąż 
martwię, że wam jestem ciężarem. I tak masz tyle smutku z chorą Ludmiłą, tyle 
kłopotu, a teraz jeszcze bierzecie kogoś do wyżywienia, którego już tak mało. 
Ale, Józiu nie gniewaj się, ja się wyprowadzę. Dowiedziałam się, że na Siennej, 
czy gdzieś, są jakieś składy, z których trzeba wydawać żywność. Ja się tam 
zgłoszę. Nie będę przynajmniej darmo jadła. Tomyski osłupiał. - Joaśka, co też 
ty wygadujesz? Oszalałaś? Obrażasz mnie, kochana... Jedzenie? Ależ starczy go i 
zresztą, nie... to wstyd, żebyś tak ze mną rozmawiała. Siostrzyczko, nie, ja nie 
wierzę własnym uszom. Nigdy w żadnej sytuacji nie są możliwe między nami takie 
rozmowy. I gdzież ty będziesz jakąś żywność wydawać. Kochana, nie wiesz, jak 
wyglądasz, cień tylko z ciebie został. - Cały czas, odkąd jestem, nie mogę się 
opędzić wrażeniu, że ci przeszkadzam - poskarżyła się dziecinnie Joasia. - 
Zawsze mi się zdaje, że wszędzie jestem tylko intruzem, co przeszkadza - głos 
jej się załamał, była bliska płaczu. Tomyski załamał ręce z humorem i kiwając 
głową śmiał się, ale w gruncie rzeczy był przerażony. Wiedział zawsze, że Joanna 
jest pełna zadrażnień wewnętrznych, taka już jakaś uraźliwa natura, w dodatku 
wściekle opanowana, przez co tym bardziej zaskakująca, gdy nagle ujawniło się 
obolałe sedno jej usposobienia z pozoru tak pogodnego i spokojnego. Ale nie 
przypuszczał, że w takiej chwili i tak małostkowo może się to ujawnić. - Ot 
znalazła się wariatka - usiłował obrócić to w żart. - Bój się Boga, 
dziewczyno... Nie, to nie przystoi, żebyśmy tak ze sobą rozmawiali... - 
powtórzył. Chwycił ją nagle w objęcia, przycisnął do serca, ucałował w szare 
oczy, w zasmucone usta, głaskał ją po czarnych, wijących się, z lekka 
przetkanych srebrną nitką włosach. Zrazu sztywniała cokolwiek w tym uścisku, 
któremu towarzyszyło wzmaganie się łoskotu jakiejś pobliskiej palby. Lecz nagle 
poddała się, objęła go za szyję. - Tak dawno już nie rozmawialiśmy ze sobą - 
wyjąkała - a kiedyś, kiedyś... - Oboje krótko cicho załkali. - Ot, ku czemu nas 
wiodło nasze szczęśliwe dzieciństwo - szepnął Józef. - Powiedz, Józek... Czym 
się to piekło skończy? I powiedz mi, powiedz, czy to była omyłka? - To nie była 
omyłka - rzekł twardo. - Jeśliby ktoś, widząc tonącą matkę, rzucił się na jej 
ratunek bez żadnych nawet szans, że ją uratuje, a ze wszelkim 
prawdopodobieństwem, że sam zginie, nie popełniłby błędu. - Pobici zawsze 
płacą... - szepnęła Joasia. I otrząsnąwszy się, nagle rzekła: - Przegraliśmy, a 
jednak nie żałuję, że tu jesteśmy. Były chwile tak wspaniałego uniesienia... I 
to tak przyjemnie przeżyć, przecierpieć to wszystko. A potem, jak się skończy, 
to taki błogi spokój, taka pociecha, że się w tym było, że się nie uciekło, że 
się razem z wszystkimi umierało. Pamiętam to uczucie po oblężeniu w trzydziestym 
dziewiątym. Tomyski zmilczał i pomalutku wciskał znów do lufki okrawek 
papierosa. - Tylko żeby wiedzieć, że to jest dno, że już nie spadniemy niżej. 
Zapalając ostrożnie przepołowioną zapałkę odpowiedział: - To może nie być 
jeszcze dno. Przeszli do Ludmiły. Patrzyła na nich uśmiechniętym, ale dalekim 
spojrzeniem. Zapytana o zdrowie, oznajmiła, że czuje się dużo lepiej. Objawy 
choroby mijały, to słabe owsiane pożywienie widać sercu służyło, gdyż nigdy nie 
dawało jej się tak mało we znaki, jak teraz właśnie. - Jeszcze pożyję - 
zadziwała się z lekka. - Choć właściwie nie wiem, czy nie najszczęśliwsi są ci, 
co umarli albo zginęli jeszcze... w pierwszej wojnie światowej. - Kanonada 
wzmaga się pod wieczór - stropił się nieco Tomyski. - I przybliża się. Mam 
wrażenie, że to przygotowanie do ataku od Pola na Mokotowską. Czy nie przenieść 
cię, Ludeńko, do gościnnego od podwórza? - Nie, ja nie słyszę. Wspominam takie 
różne piękne rzeczy z życia. Od tego cichną strzały. Dla pani Ludmiły prawdziwe 
życie i jakieś szanse na szczęśliwe losy ludzkości skończyły się z chwilą 
wybuchu pierwszej wojny światowej. Zdawała sobie sprawę ze wszystkich dysonansów 
tamtego czasu, ale mówiła: - Wiek dziewiętnasty, który skończył się w roku 
tysiąc dziewięćset czternastym, mimo wszystko nastręczał duże nadzieje, że 
wszystko, co zwietrzałe, przeżyte, wykruszy się pomału i stopniowo bez 
naruszenia esencji życia. Był to wiek bardzo wszchstronnie twórczy, rozsądny, 
kochający życie, tolerancyjny i mający ufność człowieka. Stwarzał coraz mniejsze 
szanse dla rządów, a coraz większe dla społeczeństw. Ale ludzie byli 
niecierpliwi. Niecierpliwość! Nie wiem, czemu to nie jest jeden z grzechów 
głównych. Bo nim jest. Niecierpliwość i pycha to bliźniaczki. Od pierwszej wojny 
światowej zaczął się wiek pychy, budowanie wieży Babel i pomieszanie języków. 
Wszystkie słowa pozmieniały znaczenie. Wiek przewrotności - szepnęła. - Nie mam 
z nim wiele wspólnego. Lituję się nad szaleństwem ludzi... Tomyski i Joanna 
milczeli. Nie chcieli wszczynać dyskusji z ciężko chorą. Józef powiedział: - 
Ludubudu, perło cichego oceanu, jak wyzdrowiejesz, no i jeśli ocalejemy, musisz 
pisać pamiętniki. Już ja cię dopilnuję. - Ty siebie dopilnuj, leniuchu - 
przekomarzała się. - Czuję, że chcesz skorzystać z okazji i rzucić pracę 
pisarską. - Może będę musiał - roześmiał się Tomyski. - Już przed wojną męczyło 
mnie nieznośne natrętne interesowanie się ministrów tym, co i jak mają pisać, 
grać, malować artyści. A nie mam talentu do podobania się ministrom. Żadnym. 
Tak, tak... - zaczął w zadumie chodzić po pokoju. - Władza... władza... Zawsze 
marzyłem o rozładowaniu instynktu władzy... Równie zgubnego, jak instynkt 
posiadania... A on nie tylko nie zostanie rozładowany, ale będzie sobie 
znajdował coraz nowe i coraz bardziej nieoczekiwane uzasadnienia... Ależ walą... 
To, psiakość, Niemcy... A nasi... Słyszycie, panie? Te pojedyncze wystrzały? Jak 
gwiazdki śniegu śród śmiercionośnej lawiny. Ach, ach!... XXIII Nazajutrz rano 
Joanna, zjadłszy w kuchni odsmażanych wczorajszych klusek, wysłuchała 
opowiadania Pauliny o pożarze na Wilczej, i o pierzynie i niewiadomym losie 
łóżka i wyszła po cichu, nie pożegnawszy się z bratem. W mieszkaniu było cicho, 
myślała, że jeszcze śpią, bo dopiero nad ranem przycichła gwałtowna strzelanina, 
więc pewno wtedy dopiero usnęli. O piątej po południu jeszcze jej nie było z 
powrotem. Nadciągał wczesny już wrześniowy zmierzch. Tomyski skończył 
przypadający na niego dyżur przy wyjściu z piwnic domu, ale korzystając z 
obecności Pauliny w mieszkaniu, zastąpił kogoś, na kogo przypadło obejście 
poddaszy. Stamtąd wrócił jeszcze raz do piwnic; nie mógł sobie znaleźć miejsca z 
niepokoju o Joannę. Przysiadł się do dyżurującego na otwartym powietrzu przy 
przejściu na podwórza od trony Polnej Piotra Zientala i wdał się z nim w 
rozmowę. W istocie rzeczy czekał, bo tym tylko przejściem mogła przybyć Joanna. 
Ziental, po upadku Woli, bronił Politechniki, potem walczył na Poczcie 
Dworcowej, gdzie został ranny. Leczony w najlepszym w tych stronach szpitalu na 
Lwowskiej, urządzonym w dawnej klinice położniczej, gdzie niegdyś pracowała, 
zmarła w Oświęcimiu, doktor Świacka, wyzdrowiał, rzecz nader rzadko 
przytrafiająca się rannym powstańcom. Przedtem porywczy i dosyć mowny, po tym, 
co przeżył i widział, Ziental stał się milczący, a poruszał się z powolną 
ostrożnością, jakby bał się naruszyć coś w ledwo wyleczonych organach swego 
wnętrza. Kula przeszła mu przez obojczyk i drasnęła płuco. Wrócił przed kilku 
dniami, jeszcze pluł krwią, a że jej dużo utracił, jego twarz o pociągłych 
rysach, brunatnych oczach ze śniadym pod nimi cieniem, piękna tą subtelną 
inteligentną urodą, tak właściwą większości polskich robotników, była bardzo 
blada. Mimo że nie przyszedł jeszcze do sił, wypełniał niestrudzenie wszystko, 
co na niego z obowiązków "załogi" domu przypadało. Dyżurował w najbardziej 
wystawionych miejscach, na poddaszach albo na podwórzu, chodził do gaszenia 
palącej się kamienicy na rogu Polnej, poprawiał umocnienia bramy i okien frontu, 
gdy nieuprzejmy pocisk je popsuł, wreszcie pomagał pompować wodę kobietom z tą 
galanterią, którą warszawski robociarz może współzawodniczyć tylko z 
hiszpańskim. Poza tym myślał i często, zagadnięty, odzywał się nie na temat 
zawarty w pytaniu. Tomyski poczęstował go trzecią cząstką palonego dziś 
papierosa i pomyślał przelotnie, jak dziś wytrzyma bez papierosów, będąc tak 
bardzo niespokojny o nieprzyjście Joanny. Ma jeszcze tylko pięć sztuk. Może, do 
licha, wypalić je od razu, jak nie będzie, to trudno, będzie się trzeba obejść, 
a póki są, to jakoś rozładowują tu głupie ssanie serca. Lecz Ziental odmówił. - 
Płuco mam przestrzelone, dusi mnie, jak palę - rzekł z westchnieniem. - A lubiło 
się palić. Tomyski schował cząstkę papierosa do górnej kieszonki w marynarce. - 
Zdaje mi się - powiedział - że nie dogasiliśmy jeszcze tego domu na rogu Polnej. 
Ognia nigdzie nie widać, a dym się ciągle włóczy... Ziental odpowiedział na to: 
- Tak nas judzili do tego powstania... Wszyscy. A teraz powiadają: nie w porę. 
Nie ze samą Warszawą może to się źle skończyć, ale z całym światem. A bodaj czy 
się kiedy ta wojna skończy. Nie ma zgody i jedności między sojusznikami, jak ja 
ze wszystkiego widzę. Za dużo łgarstwa i chytrości we wszystkim, a tylko ta 
nasza krew prawdziwie z ran się leje. - Tak... - mruknął Tomyski. Miał ochotę 
powiedzieć Zientalowi coś bardzo mądrego i dobrego, ale nic mu nie przyszło do 
zmęczonej głowy i dodał tylko: - Musimy się trzymać mimo wszystko. Jeżeliśmy coś 
warci, nie damy się zjeść w kaszy nikomu a nikomu. Pomyślał mówiąc to, że 
Staszka jedna umiałaby w takiej okoliczności palnąć coś tak świeżego, 
dowcipnego, a jednocześnie tak mądrego i pomocnego. Ziental snuł dalej swoje. - 
Sanacja była zła - wiadomo. Londyn też nie lepszy. Ta nasza góra teraz i ten 
cały Bór, co mieli tam na myśli, kiedy dali rozkaz do powstania, to ja nie wiem, 
ale to wiem, że naród wystąpiłby i bez nich i że ich tak jakby nie było. Nasz 
wódz to nasza Warszawa ulubiona. Człowiek - mówią - stworzenie myślące. Ale 
trudno dziś myśleć człekowi myślącemu. Pan jest uczony, szkołowany - zwrócił się 
nagle bezpośrednio do Tomyskiego. - Co pan o tym wszystkim myśli? - To samo, co 
pan - odparł Tomyski. - Są czasy niedobre dla myślenia. Myślę - dodał z wahaniem 
- że dużo jeszcze rzeczy będziemy brali za prawdę i wielu padnie ofiarą tego 
błąkania się. Ale gdy wypłynie na jaw prawda niewątpliwa - rozpoznamy ją. 
Obejrzeli się, ktoś nadchodził. To stary Ziental, szewc, przyszedł syna zmienić 
na dyżurce. Tomyski poszedł machinalnie ogródkiem pomiędzy grobami ku Polnej. 
"Może Joasia wstąpiła do Ewy i zasiedziała się. Może tam zanocuje? Przy jej 
kapryśnym usposobieniu możliwe, że coś takiego strzeliło jej do głowy. Nie 
widziałem jej dziś przed wyjściem. Ale chyba powiedziałaby coś tej Paulinie albo 
napisałaby parę słów na kartce, gdyby miała zamiar nie wrócić. Może pójść do Ewy 
dowiedzieć się? Nie, jeśli Joasi tam nie ma, po cóż odbierać biednej Ewie sen? 
Ale zobaczyłby Staszkę. Po co?" - zżymnął się. Zawrócił, stanął machinalnie przy 
jednej z mogił, ale dochodziła już siódma, było prawie ciemno, nie mógł dojrzeć 
napisu na krzyżu. "Zdaje się, że to grób Heńka Wiśniatego" - pomyślał i nagle 
obejrzał się. Od strony przełazu, odgradzającego tak mu bliską posesję na 
Polnej, ktoś szedł. Poznał od razu Staszkę, a ona jego. Niosła wiaderko. 
Postawiła je i przypadła do niego, objęła go, właściwym sobie miażdżącym, zawsze 
go zaskakującym swą niekobiecą siłą uściskiem. - Udusisz mnie - szepnął usiłując 
rozpleść jej ręce. - Nie uduszę, nie uduszę - krzyknęła niejako szeptem pełnym 
zrozpaczonej złości. - Nie kochasz mnie, dlaczego mnie nie kochasz? Uczuł, że 
pytanie to jest trudniejsze niż te, co nurtowały Zientala, gdyż sam nie 
wiedział, co się z nim dzieje. Kiedy po powrocie Staszki ze wsi w czerwcu 
gwałtowna radość powitania zerwała wszystkie hamulce i zostali kochankami, 
miłość ta była zaprawiona nie tylko goryczą ukradkowości. Tomyski nie był 
zakochany, ale porwał go przepych ciała Staszki i żywiołowość jej uczuć. Nigdy 
jeszcze nie został porwany z taką siłą i nie zaznał równie straszliwego 
rozczarowania. Choć daleko za sobą zostawił młodość, był zawsze jeszcze w 
miłości prędki jak ptak. Ale mając nerwy niezwykle wyostrzone, rozpoznał, że 
pyszne ciało Staszki jest oporne, trudne i tępe i że on, który nie kochał, 
zaznawał z nią szatańskich wprost rozkoszy, gdy ona, niwecząc słodycz błogiego 
ukojenia, zalewała się łzami z niezaspokojonej tęsknoty, miażdżąc go bez 
wytchnienia nieprzytomnymi uściskami oszalałego dziecka_siłacza, bo silna była 
bardzo i jakoś nie po ludzku, a razem nieświadoma zupełnie swej siły rwącej 
delikatną nić wzruszenia. Słowa, którymi oplotła była jego wyobraźnię z 
mistrzostwem, jakiego nie spotkał nigdy u żadnej kobiety, bezwstyd zupełnej 
swobody, z jaką od pierwszej chwili ich zespolenia chodziła przy nim nago, 
zdawały się zapowiadać wytrawną miłośnicę o niewyczerpanych możliwościach brania 
i dawania rozkoszy. Obietnica, której żaden mężczyzna nie potrafił się oprzeć, a 
cóż dopiero, gdy huragan dziejów zdawał się wyważać wszystko z zawias, pchając 
świat do szaleństwa. Nieskromna - jak mu się z początku zdawało - agresywność i 
zachłanność jej pożądań, sposób, w jaki mówiła o mężu, sprawiły, że Tomyski - 
dość zresztą chętnie - wziął jej uczucia za potężny kaprys zmysłów tryskającej 
zdrowiem i pasją kobiety, która piekielnie znudzona mężem, pragnie przeżyć raz 
jeszcze, zapewne nie pierwszy - mocną przygodę erotyczną. Wszystko to było 
pomyłką. Staszka okazała się w swojej pozornej potrzebie bezwstydu i rozpasania 
niewinna jak dziecko; była w obcowaniu fizycznym nieporadna i gwałtowna także 
jak dziecko, niedoświadczona i niewyszukana, jak oszołomiona dziewczyna. Staszka 
była zakochana do rozpaczy; odkąd byli ze sobą, przestała omotywać go istnymi 
poematami słów miłosnych, milczała, klękała u jego nóg i patrzyła w niego z 
błagalnym zachwytem swymi złotosiwymi, lśniącymi oczyma albo wtulona w jego 
zakłopotane ramiona łkała nieutulonym płaczem, powtarzając żałośnie: - Nie 
kochasz mnie? Czemu mnie nie kochasz? - Na domiar powikłań Staszka kochała męża, 
był to jedyny wielki romans jej życia - dopiero w czasie ich zbliżenia Tomyski 
zdołał się i w tym zorientować. Przedtem sądził, że on tylko nie byłby w stanie 
opuścić Ludmiły, to mu dawało siłę opierać się Staszce, gdy czuł, że ona chce go 
zagarnąć całego i na zawsze. Spostrzegłszy, że ona kocha męża, a może go nawet z 
nim "zdradza", osłabł. Jest to banalną cechą ludzką, że w takich okolicznościach 
nawet brak dostatecznej miłości nabiera gwałtownie jej cech. Tomyski nie był 
wyższy ponad to. Gdy Staszka znękana tym, że wszystko, cokolwiek jej okazywał, 
nie było dla niej dosyć miłością, zaczęła od niego stronić, Tomyski, jak 
napadnięty, co nie dostrzegł wyczerpania napastnika, biorąc je, na odwrót, za 
zbójecki podstęp, gotowy zadać śmiercionośny cios, nagle został przez nią 
zdobyty. I musiał ponosić wszelkie skutki ujarzmienia od buntu do rozkochania 
się w swym jarzmie, a nawet do słodkiego poczucia, że "zdobywca" leży właściwie 
u jego stóp, jak pokorny niewolnik. Pokonała go zresztą nie tylko zazdrość o 
męża, pokonała go czułość i żałość nad jej cierpieniem, strach o jej życie, gdyż 
nieraz groziła samobójstwem, wreszcie niewątpliwy urok jej dziwacznej 
osobowości, pod jakim się znajdował. Urok nie był z natury miłosnych. Staszka 
zachwycała go humorem, dowcipem, swoistą niefrasobliwością, śmiałością myślenia, 
niespodzianością swego beztrosko zuchwałego zachowania się w każdej sytuacji. 
Wszystko można było jej zarzucić, nigdy, że mogła wzniecać dokoła siebie nudę - 
każde życie zaczynało się iskrzyć, gdy tylko ona się zjawiła. Gdybyż była taką w 
miłosnym sam na sam - nie mógłby znaleźć lepszego towarzystwa i kolegi, bardziej 
zajmującego przyjaciela nawet śród wyjątkowych mężczyzn. Gdyby jej namiętność 
była, jak podejrzewał, chęcią na tęgą zabawę zmysłów, może złączone z urokiem 
jej duchowej osobowości dałoby tą ową świetną przyjaźń zaprawioną, jak gdyby na 
luby dodatek, szczerą i wzbogacającą uciechą zmysłów. Ale to była miłość 
zachłanna i absolutna, zalewająca się łzami, zuchwała i nieśmiała, a wymagająca 
kochanka na miarę Tristana. Tomyski nie czuł się w możności temu sprostać, a 
cierpiał tym bardziej, iż wiedział, że są w nim jeszcze możliwości na taką 
miłość, i był naprawdę niepocieszony, że Staszka na wszelki sposób takiej 
miłości godna, nie obudziła jej w nim. Już był wolał sto razy sam się w niej 
nieszczęśliwie kochać. Miłość niewzajemna snuje sama z siebie niewyczerpane 
pociechy, nigdy nie zrażające się nadzieje i nimi pobudza się do życia nieraz 
lepiej niż szczęściem osiągniętym. Nie, nie miłość niewzajemna jest największym 
nieszczęściem. Zgoda na miłość czyjąś, gdy sami nie zaznaliśmy w stosunku do tej 
osoby olśnienia, zwanego zakochaniem, to jest dopiero wielkie nieszczęście. 
Biada tym, co odurzeni czarem czyjejś miłości wypijają podawany im przez 
rozkochane dłonie kielich szaleństwa, a otrzeźwiawszy spostrzegą, że nigdy nie 
stanie im odwagi i okrucieństwa, by powiedzieć: - Nie chciałem pić. - W takie 
chwile wydawał się sobie o wiele bardziej nieszczęśliwy niż Staszka. Ale w inne 
chwile, wzruszony do głębi istoty jej uczuciami, czuł się z nią szczęśliwy i 
myślał, że gdyby byli oboje wolni i sami ze sobą, może nie byłoby od nich 
radośniejszej, szczęśliwszej, choć trochę już zapóźnionej w ogrójcach miłości 
pary. Ale nie było bezpiecznie żywić takie myśli; przyjemne myśli o tym 
szczęściu nie były tak niewinne, gdy napotykały w swej ciemnej drodze tych 
dwoje, co byli z nimi związani i też zapewne nieszczęśliwi. Staszka myślała to 
samo, bo nieraz o tym mówili. Być może popełniali błąd częsty w takich 
wypadkach, sądząc z niezachwianą pewnością, że tamci dwoje nie mogliby bez nich 
żyć. Ale mieli tę i szlachetną, i razem zarozumiałą pewność. Tak tedy jak owa 
fala w wierszach Słowackiego "niewierni, a tak wierni", męczyli się na wszelki 
sposób. A jednak... Tomyski nie wiedział, jak to się stanie, ale czuł, że będzie 
z tą Staszką związany na całe życie. Nie darmo tak się bronił tej miłości, 
wiedząc, że to jest burza, która już nie ucichnie. Tymczasem rozpętała się 
bezpośrednio nad nimi stokroć potężniejsza burza dziejowa i rozdzieliła ich na 
długie, to stęsknione, to zrezygnowane tygodnie. Stali teraz śród rzężącej 
dalekimi salwami pustki zadrzewionego dziedzińczyka i Tomyski pytał: - Czy Joasi 
u was nie ma? Nie było? To jest u Ewy? - Mów o mnie, o nas! - warknęła. - 
Zawsze, jak jesteś ze mną, mówisz o innych. - Bo widzisz... Joasia nie wróciła 
dzisiaj do domu... - No, więc zaraz wróci. Coś ją zatrzymało. Przecież to 
powstanie. - Jak to wróci? Już prawie siódma. - Nie - pokręcił głową - wraca 
zawsze około czwartej... Staszka nagle ostygła. Wywinęła się z roztargnionych 
objęć Józefa. Ręce jej zwisły, pochyliła się. - Joasia była dziś rano, wstąpiła 
idąc do miasta - oznamiła potulnie. - Była nawet dosyć długo jak na nią. Była 
weselsza niż zwykle. Wyobraź sobie, ten mały, ten wasz Michaś znalazł organki, 
zagrał, o ona tańczyła. Jej się coś stało - podjęła nagle innym tonem z ponurą 
pewnością. - Ja z nią nie byłam blisko, chociaż mi się podobała. Lubię trudnych 
ludzi... - Widzisz - przerwał rad, że nareszcie ma jej coś osobistego do 
powiedzenia. - A mówisz, że ja mam trudne usposobienie i że to straszne. - Ty? - 
zgromiła go. - Ciebie w ogóle nie ma. Otóż kiedy ją zobaczyłam nagle, jak 
zatańczyła, doznałam tego, co lud nazywa, że mnie tknęło. Serce mi się ścisnęło 
z okrojonej nad nią żałości, tkliwości. Pomyślałam coś w rodzaju: ostatni raz 
tańczy... Tomyski wzdrygnął się i uścisnął ją za rękę. - Najdroższa, wracaj, już 
ciemno. Tam się o ciebie niepokoi... twój mąż - zaakcentował z przekąsem. - To 
znaczy, że ty się niepokoisz o Ludmiłę i chcesz już, żebym sobie poszła. - Nie 
bredź! Boję się o ciebie - słyszysz, jak kulki tu zaczynają gwizdać. Zaczyna się 
ostrzał w naszą stronę. Naprawdę boję się o ciebie. - Nie chcę, żebyś się o mnie 
bał! Możesz się bać o Joasię, o Ewę. Gdybyś mnie kochał, nie niepokoiłbyś się o 
mnie. Straszny jesteś. Kamień, chmura, nie człowiek. I ja to kocham! Przyszłam 
zresztą po wodę. Pomóż mi przynajmniej nabrać. Tomyski nie odpierał zarzutów. 
Cofnęli się w przykrym milczeniu na jego podwórze, napompował jej wiadro wody, 
odprowadził ją aż do podwórza kamienicy na Polnej. - Nie mów Ewie o Joasi - 
poprosił. Całując ją, poczuł, że znowu płacze. Wracał chyłkiem pod coraz gęściej 
śpiewającymi kulkami. Na schodach stała wyczekująco Paulina. - A ja się już tak 
boję, tak boję, co pan nie wraca - rzekła pociągając nosem. Tomyskiego 
rozrzewniło to spotkanie. - Kochana Polcia - powiedział. - To my już jak swoi, 
że się Polcia o mnie bała. Czy... moja siostra wróciła? - zapytał, choć 
wiedział, że to głupie pytanie. - Nie, nie wróciło biedactwo - rzekła. Tomyski 
wchodził do mieszkania struchlały, czy niepokój oczekiwania nie zaszkodzi 
Ludmile. Lecz ona rzekła tylko: - Myślałam, że byłeś na dyżurze. Joasia nie 
wróciła? - Nie, nie wróciła. Ach, Ludko, czy ją jeszcze zobaczymy? - Był taki 
ostrzał w Śródmieściu. Może cofnęła się i zanocowała u kogoś ze znajomych. Nie 
chciałbyś przecie, żeby biegła pod kule. Tomyski nie wiadomo dlaczego położył 
się na swym tapczanie w ubraniu, a przypomniawszy sobie "ocalony" kawałek 
papierosa, ucieszył się, wyjął go z kieszonki i wcisnąwszy w sczerniałą lufkę, 
zapalił. Nie leżał długo. Przyszli Karbowski i Wiśniaty, że dom na Polnej 38 
zaczął się palić. Proszą o pomoc w ratowaniu. - To blisko Ewy - spłoszył się. 
Zawiadomiwszy Ludmiłę, że wychodzi, wziął wiadro i ruszył ku pożarowi. Po drodze 
pytał Karbowskiego o zdrowie Jadzi. Oboje z żoną na zmianę chodzili do niej co 
dzień do szpitala. Leżała szczęściem też w tym najlepszym na Lwowskiej. - 
Poprawia się - odpowiedział raźnym jak zawsze głosem. - Siedem odłamków dziecko 
dostało, ale żaden nie naruszył kości ani nic w środku. To dobry szpital. Tam i 
rentgena mają. I wszystko. Roman! - zawołał w swoje schodki. Romek wybiegał 
natychmiast, a powiadomiony, o co chodzi, wrócił po wiadro i kilof. Napompowali 
wody, przy której stało już kilkoro ludzi. Sporą gromadką pośpieszyli w 
ostrzeliwany narożnik. Pożar był na poddaszu słaby, ale Niemcy ujrzawszy go, 
widać, z pola, skierowali ostrzał na ratujących ludzi. - Niech pan się tak nie 
wystawia - ostrzegł Tomyski Wiśniatego, stojącego na wprost wybitego w dachu 
otworu. - Co mnie tam - odpowiedział. - Ja syna straciłem. Pożar był ledwo w 
zaczątku i ugasili go w niespełna dwie godziny. XXIV A Jonna Tomyska wbrew 
przypuszczeniom pani Ludmiły biegła właśnie pod kule. Miało to miejsce na parę 
godzin przedtem, kiedy Józef zaczął się o nią niepokić, gdyż właśnie tego dnia 
uporała się prędko z malejącym, wskutek zacieśniania się pola wolności, 
kolportażem i wcześniej wracała do domu. I po raz pierwszy wracała z tkliwym 
upragnieniem, z niecierpliwą tęsknotą. Klęska była tak oczywista, beznadziejność 
położenia tak zupełna, że zmęczone serce szukało mimo woli schronienia w tych - 
jeszcze stojących - czterech ścianach braterskiego mieszkania, które, choć 
brudne, zakurzone, bez szyb i prawie już bez żywności, zdawało jej się teraz 
przytulne i ukochane, jak czekające objęcia matki. Przypomniała sobie czule 
ostatnią rozmowę z bratem, wyrzucała sobie, że była zawsze cokolwiek oschła w 
stosunkach z nim i z Ewą, tymi jedynymi już przecie naprawdę bliskimi jej sercu 
ludźmi. Obiecywała sobie, że wyjdzie jeszcze tylko jutro i zrezygnuje z dalszego 
noszenia pism, zostanie na Polnej lub Mokotowskiej z tymi, co tak ją o to 
prosili. Na Hożej wynurzyła się z labiryntu piwnic i ulicą ks. Skorupki 
pośpieszyła ku bliskiemu jej wylotowi podkopu pod Marszałkowską. Szła zwyczajnie 
chodnikiem, nie zachowując żadnych ostrożności, gdyż dotąd nie bywało tu jeszcze 
regularnego ostrzału. Ale nie przeszła i dziesięciu kroków, kiedy górą zaczęły 
pękać pociski, a jeden z nich ugodził w ścianę domu, załamującego uliczkę pod 
kątem prostym. Tynk, cegły i odłamki poleciały dookoła, nie dosięgając jeszcze 
miejsca, w którym się na mgnienie zatrzymała. Nowe detonacje, co się rozległy 
jakby ze wszystkich stron, poderwały ją z miejsca. Zaczęła biec. Z lewej strony 
drasnął jej wzrok widok bramy, zabarykadowanej, ale mającej wąskie przejście, w 
które właśnie wpadł inny przechodzień, nadciągający z przeciwka. Lecz ten widok 
jakoś nie dotarł do jej świadomości i nie wywołał zbawczej myśli o schronieniu 
się do tej bramy, skąd przecie łatwo było dostać się do piwnic. Biegła coraz 
prędzej, gnana oszałamiającą pewnością, że jednak przeleci, i radością, że 
wyjdzie cało z tego gradu pocisków. Oto już załom uliczki, oto już widać jej 
wylot na Marszałkowską, oto już blisko dom, z którego piwnic wyjście do tunelu. 
Nagle i wylot Marszałkowskiej, i ów dom znikły z jej oczu. Doznała wrażenia, że 
ktoś podstawił jej nogę czy też kopnął ją w kostkę. Nad sobą zobaczyła niebo. 
Zabolało ją w głowie i pomyślała zdziwiona: "Co ja? upadłam i uderzyłam się w 
głowę? Ale nie bardzo... trochę nabiłam guza". Zerwała się, oparła na łokciu 
chcąc powstać i została tak chwilę, owładnięta niepojętym lenistwem. Zaskoczona 
spojrzała na kałużę krwi. "Pośliznęłam się na kałuży krwi - pomyślała - ktoś tu 
był ranny?" Chciała odsunąć nogę z tej krwi, ale noga jakby przyrosła do bruku. 
"Ach, to ja jestem ranna w nogę" - przeraziła się i czując, że słabnie, osunęła 
się znów całkiem na bruk ulicy. I znów widziała niebo i pękające na jego 
łagodnym błękicie pociski, i dziwiła się, że żaden z nich jej nie dobija. W 
okrutnej trwodze zaczęła krzyczeć i krzyczała miarowo raz po raz, aż ochrypła: - 
Jestem ranna! Ratunku! Ratunku! Jestem ranna! Ale czy wśród łoskotu wystrzałów 
nikt nie słyszał, czy ludzie bali się wyjść, Joanna krzyczała na próżno. Kałuża 
krwi dokoła jej nogi powiększała się, wsiąkała między szpary płyt chodnika, 
krzepła. Ostrzał ucichł. Po półgodzinie, śród nastałej w tym miejscu ciszy, z 
drzwi trzeciego od leżącej Joanny domu, wyszli sanitariusze z opaskami 
Czerwonego Krzyża. Joanna padła w pobliżu posterunku sanitarnego. Nie było tam 
widać nieustraszonych dziewczynek_sanitariuszek, które i pod najsroższym 
ostrzałem wyjrzałyby, czy na ulicy nie ma rannych. Dwaj mężczyźni, którzy się 
ukazali, ujrzeli jednak wreszcie Joannę, usłyszeli jej wołanie i podbiegli ku 
niej kłusem: - Nosze - krzyknął jeden, a drugi zawrócił, wołając po rosyjsku: - 
Nosiłki! Ten, który pierwszy podbiegł, otworzył torbę i przystąpił do 
prowizorycznego opatrunku, by zatamować krew. Był to młody człowiek o 
zatroskanej, a w tej chwili jakby i winowajczej małej twarzyczce. Miał dosyć 
ładne, podłużne i szare jak u Joanny oczy, patrzące uczciwie i ze smutkiem. Nad 
oczami czoło fałdowało się w zmarszczki, wyrażające spłoszone zawstydzenie. - Co 
za bydlęta z nas - mruknął - żeśmy nie wyszli pod ostrzał. I tonem 
usprawiedliwienia dodoał: - Mieliśmy dzisiaj ślub medyka z posterunku. Joanna 
patrzyła na niego błagalnym wzrokiem, błyszczącym od łez. - Mam nogę? - 
zapytała. - Jest noga, jest - odpowiedziała skwapliwie zastroskana twarzyczka. - 
I zdaje się, że kość nie strzaskana. Tylko dużo krwi uszło. Joanna załkała 
krótko z uszczęśliwienia. Łaskotały ją łzy spływające po skroniach. Znaleźli ją, 
opatrzyli, zabiorą i wyleczą! Co za radość! Zaznać takiej przygody, być ranną w 
nogę i nic - bo kość nie strzaskana! W tejże chwili nadbiegli dwaj z noszami. 
Joanna była teraz zupełnie przytomna i spokojnie, z pewnego rodzaju wesołością 
obserwowała swoich spóźnionych ratowników. Podnieśli ją i ułożyli na noszach. 
Jeden z niosących miał rezedową kurtkę niemiecką, drugi jakąś buropiaskowego 
koloru bluzę, zmarszczoną pod ściągającym ją paskiem. Rezedowy był starszy, 
płowobluzy - młody, kurnosy, o okrągłej, prostackiej, ale poczciwej twarzy. Brwi 
i włosy koloru bluzy. Wnosili ją ostrożnie przez przesmyk zabarykadowanej bramy 
do mieszkania na parterze, gdzie zainstalowany był posterunek sanitarny. Kurnosy 
w płowej bluzie oglądał się co chwila na niesioną Joannę, uśmiechał się do niej 
i mówił: - Nie bojties', nie bojties'. Drugi, w rezedowej kurtce, powtarzał: - 
Nur langsam, langsam, um Gottes Willen... powoli, powoli - dodawał po polsku. 
Joanna czuła się dziwnie, przyjemnie rozbawiona. Zwróciła się do towarzyszącego 
noszom: - Kto to mnie niesie? - Ten jeden to jeniec niemiecki, ten drugi, jeniec 
sowiecki odbity u Niemców. Przystał do nas na sanitariusza... - objaśniła 
zatroskana twarzyczka o szarych oczach i pofałdowanym czole. W pokoiku, do 
którego wniesiono Joannę, znajdowało się kilka osób, które zrazu troiły się w 
jej oczach, ale potem zaczęła je rozróżniać. Oto zbliżył się do niej młodzieniec 
niskiego wzrostu w białym fartuchu, na którym zwisały przerzucone przez szyję 
słuchawki, ornament wyróżniający lekarza, a przynajmniej medyka, od zwykłych 
sanitariuszy. Młodzieniec był brunetem z czarnymi baczkami, z karymi oczyma i 
starannie przez naturę wyrzeźbionymi pięknymi rysami twarzy. Przystąpił do 
Joanny w towarzystwie młodej, też niedużego wzrostu kobiety o niezdrowo bladej, 
nalanej twarzy, wielkich błękitnych oczach i rudokasztanowatych bujnych włosach. 
Miała też przerzucone przez szyję i wiszące na bieli fartucha słuchawki 
auskultacyjne. Ci dwoje młodych zdjęli tymczasowy opatrunek i z pomocą 
zatroskanej twarzyczki, podającej im gazę, pęsetki, jakieś butelki, zaczęli z 
widoczną wprawą ranę dezynfekować, badać i na nowo bandażować. Joanna przez ten 
czas zauważyła drugą parę znajdującą się w pokoju. Siedzieli na małej kanapce, 
niemal przytuleni do siebie, on miał palone buty, noga założona na nogę, 
jasnoblond czupryna i zuchwałe kształtne rysy; był, o dziwo, starannie ogolony. 
Ona, w białym fartuchu z kieszeniami, w których trzymała ręce, widomie 
podniecona, śmiała się cicho, włosy miała białozłociste, krótkie i obfite, usta 
w banalnie ładnej twarzy, o dziwo, były starannie umalowane. Młody człowiek w 
palonych butach pokazywał pannie z rękoma w kieszeniach fartucha długi film 
świeżo widać wywołanych fotografii, ale ona patrzyła raczej w jego oczy; mówili 
coś do siebie gorączkowym półszeptem. W drugim pokoju młode głosy śpiewały: Sto 
lat, sto lat, niech żyją, żyją nam...@ Joanna w błogim poczuciu, że rana jest 
już oczyszczona i zabandażowana, zwróciła na czarnego medyka z karymi oczyma 
wdzięczne spojrzenie i spytała: - Ten pan co mnie opatrzył na ulicy, mówił, że 
mieliście ślub... To pewno ci państwo na kanapce brali ślub. Tak ładnie śpiewają 
im "Sto lat". Mały medyk z czarnymi baczkami i karymi oczyma odpowiedział bez 
wesołości, spojrzawszy przelotnie na swoją twarzyczkę o nalanej chorobliwie 
twarzy, rudokasztanowatych włosach i wielkich błękitnych oczach: - Nie, to my 
braliśmy ślub w kapliczce na Wilczej. Tamci to są nasi świadkowie. Nie 
przewidzieliśmy - dodał smutno, czerwieniąc się mocno - że będzie dziś ostrzał w 
tych stronach. Młody człowiek w palonych butach, usłyszawszy rozmowę, wstał i 
podszedł do Joanny: - Ja jestem, widzi pani, reporterem, robię wielki 
dokumentalny film powstania. Znaleźliśmy, widzi pani, piwnicę z winem i 
wypiliśmy trochę pod ślub Zygmunta. Ale że też pani pod takim ostrzałem była na 
ulicy! Upiekło się pani. Mogło rozwalić jak nic. Rana, zdaje się, lekka? - 
zwrócił się beztrosko do medyka z karymi oczyma. - Może pani chce zobaczyć film? 
- spytał grzecznie Joannę. Pokręciła głową, strasznie chciało jej się spać. 
Drzemiąc usłyszała, jak mały czarny medyk mówił do sanitariuszy: - Natychmiast, 
prędko, do szpitala na Mokotowskiej. Powołać się na mnie. Tam jest dobry 
chirurg, mój profesor. I mają najlepszą narkozę. - Narkozę? Po co narkoza? - 
zdziwiła się Joanna, przez siłę budząc się z przyjemnej drzemki. Medyk z karymi 
oczyma nie odpowiedział. - Po co narkoza? - nastawła Joanna. - Przecież kość nie 
strzaskana... - Zobaczymy - odpowiedział szorstko nowożeniec z baczkami. Jego 
świeżo zaślubiona żona uśmiechnęła się i pogładziła Joannę po ręku: - Wszystko 
będzie dobrze, proszę się nie denerwować. Joanna nie denerwowała się. Czuła, że 
ją niosą piwnicami, podwórzami, ulicą, była szczęśliwa, że oto tylu ludzi 
pragnie ją leczyć, pielęgnować, że nie potrzeba ni brata, ni żadnej rodziny, 
żeby czuć się pod czułą niezawodną opieką. Pomyśleć, nawet ten Niemiec jeniec, 
nawet ten bolszewik w służbie sanitarnej powstania - jacy to dobrzy, bliscy... 
Zasnęła, nie wiedząc, że rozbiera ją gorączka zgorzeli gazowej, i ocknęła się 
dopiero w nie znanym sobie miejscu, które było zapewne owym szpitalem na 
Mokotowskiej. Leżała na łóżku nie sama, obok niej jęczała druga ranna, pewno 
ciężko, biedaczka; Joanna poczuła się uprzywilejowana; oto ona dostała tylko 
lekką ranę nogi, nawet kość nie jest strzaskana. A ta druga, którą położono do 
jej łóżka (pewno brak miejsc), zdaje się ranna śmiertelnie. Joanna widzi przed 
sobą twarz młodej dziewczyny, zniekształconą przez cierpienie. Trzeba tej 
biedaczce dodać ducha. - Ach, droga moja - mówi - wszystko będzie dobrze. Nie 
trzeba jęczeć, płakać. To wszystko dla Polski. Powstanie zwycięży, musi 
zwyciężyć. Cóż znaczą nasze rany! Niech pani będzie dobrej myśli. Wrogowie, ilu 
by ich nie było, chcą nas złamać! Więc najważniejsze zwycięstwo, nie dać się 
załamać! Joanna nie wie, czy mówi to wszystko, czy jej się to śni. Słyszy 
jeszcze, że ktoś mówi: - Czterdzieści stopni i dwie kreski. - "Co za 
temperatura" - myśli i jest przekonana, że to jej towarzyszka łoża ma taką 
gorączkę. Słyszy jeszcze, że ktoś mówi: - Trzeba natychmiast odjąć nogę powyżej 
kostki. - I dziwi się. "Ach, więc ta sąsiadka także ma ranną nogę?" Nagle 
odzyskuje przytomność. Chirurg o stanowczej, władczej twarzy pochyla się nad 
nią. - Proszę pani - mówi wyraźnie - pani ma wszystkie kości stopy strzaskane; 
rozpoczęła się zgorzel gazowa. Pani ma ponad czterdzieści stopni gorączki. 
Trzeba odjąć stopę powyżej kostki. Słyszy, że ktoś podpowiada: - Panie 
profesorze, po co pytać? Przecież tu idzie o uratowanie życia. Ranna przy tej 
temperaturze nie może powziąć żadnej decyzji. Trzeba natychmiast amputować! 
Joanna wtedy zrozumiała. Całą siłą przywołała się do przytomności: - Amputować? 
Nigdy w życiu! wolę umrzeć! - wykrzyknęła. I zaraz błagalnie, prawie płaczliwie: 
- Zróbcie, co możecie, żeby nie trzeba było amputować. Ja czuję, że wyzdrowieję! 
Dano jej jakieś lekarstwo, jakiś zastrzyk. Zapadła w sen gorączkowy, śród 
którego widziała się bez nogi, chodzącą o kulach: "Kalectwo? nie, nie, raczej 
śmierć!" Nie wiedziała, ile czasu upłynęło od chwili, gdy zapadła w na przemian 
straszliwe i lube majaczenia gorączki. Słyszała śród nich jakieś krzyki, jęki, 
niepojęte wybuchy i łoskoty. Ale pewnego dnia zbudziła się ze świadomością tego, 
co się stało. Zdziwiła się przyjemnie, że leży już gdzie indziej, nie w 
towarzystwie owej rannej, którą pocieszała. Było jej wygodnie, pościel miała 
jakąś czystą, przyjemną. Pochylał się nad nią jegomość cały w bieli, z głębokim 
rowkiem w wygolonym podbródku, ze stanowczym wyrazem oczu, ze zmarszczką 
pomiędzy nimi. Skąd ona go zna, ach, prawda, to ten chirurg, co mówił, że trzeba 
jej odjąć stopę powyżej kostki. Ale oprócz chirurga czuła nad sobą jakieś 
światło - wielkie światło. Zawróciła oczyma ku górze, a tak, nad nią było okno, 
a w oknie tyle cudnego błękitnego nieba. Chirurg mówił: - Proszę pani, zakażenie 
objęło już nogę powyżej kolana. Nie mamy środków przeciwdziałania. Jeśli pani 
chce żyć, trzeba amputować nogę. Joanna spojrzała ponownie na cudne błękitne 
niebo. Tak strasznie żal jej się zrobiło życia. Jeśli wszystko przepadło, to 
niebo w każdym razie nie przepadło. Miałażby nigdy już nie zobaczyć tego cudnego 
błękitu? Niewyraźnie przemknęły przez jej stęsknionymi oczyma postacie brata, 
Ludmiły, Ewy, małego Michasia... - Chcę żyć - szepnęła. - A więc robimy 
amputację? - spytał chirurg. - Naturalnie, panie doktorze - powiedziała, jak jej 
się zdawało, z pełnym serdeczności uśmiechem. - Niech się pani nic nie boi, nic 
nie martwi - zawołał ochoczo chirurg. - Dostaniemy świetne amerykańskie protezy. 
Będzie pani chodzić jak tanecznica. "Jak im zależy na moim życiu i zdrowiu - 
myślała z wdzięcznością Joanna. - Oto wystarczy być rannym, aby znaleźć nową 
rodzinę, która mnie nie opuści!" Usłyszała jeszcze słowa: - Siostro proszę dać 
morfinę rannej Tomyskiej i natychmiast przenieść ją na salę operacyjną. - 
Uczuła, że ją niosą. Znów, widać, byli to jeńcy niemieccy, bo usłyszała słowa: 
"Vorsicht, Vorsicht". Zobaczyła nad sobą niebo, dokoła dużo powietrza, jacyś 
ludzie krążą w tę i w tę stronę, niesiono ją przez podwórze. Sala operacyjna 
była w piwnicy. Powtarzała z uśmiechem słowa: "Vorsicht, Vorsicht" - i cieszyła 
się, że oto śród powszechnej wrogości wszyscy, Niemcy, Rosjanie i Polacy, 
jednoczą się w tkliwym wysiłku, by uratować jej życie. Jakież to piękne, jakież 
pomagające, jakież nareszcie ludzkie!... Po chwili leżała na prowizorycznym 
stole operacyjnym. Dano jej zastrzyk, po którym wszystko stało się jedną różową, 
wesołą szczęśliwością... XXV I na Mokotowskiej, i na Polnej mijały tymczasem 
dnie pełne straszliwego niepokoju o Joannę. Tomyski ze zdziwionym oszołomieniem 
uprzytamniał sobie, że oto żyje umierająca od dwu lat Ludmiła, zwycięsko 
pokonując nawet złowrogą chorobę, a zapewne nie żyje już, padła gdzieś w 
niewiadomym miejscu klęski biedna Joanna. Życie Ewy, odkąd dowiedziała się o 
niepowróceniu Joasi, skoncentrowało się w dręczącym oczekiwaniu. Już przecież 
nic innego nie było do czekania, tylko czy żyje, czy nie żyje ktoś z bliskich. 
Codzienne wiadomości o poległych zwiększały ponure przewidywania. Oto córka 
dyrektora Deresza potwierdziła wiadomość, że zginął jej ojciec, zginęła pani 
Zosia Latoska, poległ jej syn Karuś, zginął Ryś Jarzębiński. Jakim sposobem 
mogła ocaleć Joanna? W jednym z ostatnich dni września około piątej po południu 
Ewa schodzi na dyżur w ciepłym palcie narzuconym na letnią suknię. Pogoda 
jeszcze trwa, niezłomna w swej czystości, jak ludność Warszawy w swym 
cierpieniu. Ale wieczory są już bardzo zimne, a z korytarzy piwnicznych pociąga 
nieznacznie i podstępnie lodowatym tchnieniem. Tego dnia natarczywy ostrzał 
artyleryjski bije we fronty Polnej. Ewa dyżuruje tym razem od strony własnego 
kuchennego wyjścia na podwórze. Wiernie towarzyszy jej Michaś. Ewa boi się, 
oboje z chłopcem nasłuchują zgrzytu nakręcanej "krowy", która wnet wypluwa swoją 
złowieszczą serię. Siedzą przytuleni do siebie na ławeczce przy zejściu do 
piwnicy. Od poziomu drzwi na podwórzu oddziela ich parę schodków. Trzeba jednak 
po nich wejść, sprawdzić, czy się nie pali. Michaś wybiega pierwszy. Oblatuje 
podwórze: - Nie, to nie nasz dom - mówi. Siedzą znowu, na podwórzu cisza, 
ostrzał tak silny, że wszyscy się pochowali. Z dołu z podwórza - człap_człap - 
idzie stara praczka Smolikowa, którą Ewa pamięta młodą. Mąż jej niedawno umarł, 
syn zginął w czasie oblężenia Warszawy w 1939; zięć był w stalagu, córka i 
wnuczek mieszkali na Woli. Co się z nimi stało? Smolikowa czekała cierpliwie, że 
może jednak się zjawią, i każdy, kto dyżuruje na tych schodach, widzi ją zawsze 
wychodzącą ze swojej izby w suterenie i wyglądającą na córkę. Stara Smolikowa 
jest jeszcze dosyć piękna, choć się roztyła i "oklapła". Mimo sześćdziesiątki 
przypomina trochę sławny portret Mony Lizy Leonarda. Uśmiecha się podobnie. 
Półuśmiech dobroduszny a tajemniczy zdaje się nie schodzić nigdy z jej 
pulchnego, spokojnie zamyślonego oblicza. I ręce trzyma też tak samo złożone pod 
piersiami, ta sędziwa Gioconda warszawskich suteren. Trudno wyczytać z jej 
twarzy niepokój, który ją nurtuje. Lecz Ewa przeżywa w tej chwili to samo i wie 
doskonale, co się dzieje we wnętrzu Smolikowej. - Niech pani sądzie z nami, 
będziemy razem czekały, bo widzi pani, ja też czekam. Na Joannę. Wyszła przed 
kilku dniami i dotąd nie pokazała się ani u nas, ani u brata. A pani wciąż na 
córkę? Uśmiech Smolikowej nasila się, promienieje. - Ja wciąż na córkę - mówi z 
cichutkim zawstydzonym chichotem. - Panna Joanna zanadto biegała po mieście. 
Bardzo jest niebojąca. Jak pamiętam, to i w oblężenie, kiedy było już tak, że 
mało kto śmiał głowę z piwnicy wytknąć, to ona jeszcze sobie po coś wychodziła. 
Samo dobre było w tej panience, ale trochę nadto ufała miłosierdziu Bożemu, a to 
też grzech. Smolikowa znała całą rodzinę Ewy; u Tomyskich "pierała" w domu, 
Joanna oddawała jej bieliznę do domu. Ewę uderzyło przykro, że Smolikowa mówi o 
Joasi "była". Nawiązując do katechizmowej refleksji starej praczki rzekła: - W 
Piśmie Świętym jest: "Szukajcie, a znajdziecie". Ale gdzie i jak szukać tego, co 
przepadł w tym piekle? Kto nie wrócił do domu, to już jak kamień w wodę. 
Zamilkły nagle, ponieważ rozległ się huk sprężysty i dziwnie bliski. Michaś, 
który zadrzemał z głową wspartą na ramieniu Ewy, zerwał się i wyskoczył na 
podwórze. Po chwili wrócił. - Nie, nie pali się. Byłoby widać, bo już się 
ściemnia. Jednocześnie ktoś inny ukazał się w drzwiach od podwórza. To panna 
Maniewiczówna, niezmordowanie przebywająca w swym frontowym mieszkaniu, przyszła 
i podała Ewie na dłoni pięć papierosów. - Byłam u was w piwnicy. Państwo 
Norkowscy powiedzieli mi, że pani tu dyżuruje. Przyniosłam papierosiki. Mam już 
mało, przyszli żołnierze, nie mogłam nie dać, zachowałam jeszcze dwadzieścia dla 
pani. Ewa ucieszyła się. Włożyła papierosy do kieszeni swej letniej sukni w 
niebieskie paski, jeden z nich przepołowiła i zaczęła szukać po kieszeniach 
zapałek, których nie miała. Nagle usłyszała cichutki trzask i w wątłym światełku 
zapałki ujrzała przylepioną do ściany, prawie płaską postać. To Ćwiek, szewc z 
Mokotowa, zabłąkaniec, którego karmiła przy swym stole przez tydzień. Nie 
słyszała, skąd i kiedy się zjawił. Był bezszelestny. To już ostatni z 
zabłąkanych w tym domu. Inni jakoś porozpraszali się, powychodzili do krewnych, 
znajomych, dwoje, ku oburzeniu kamienicy, wyszło dobrowolnie z miasta na 
wezwanie von dem Bacha. Ewa nie widziała w życiu bardziej milczącego człowieka 
niż ów Ćwiek. Znała tylko jego nazwisko i dziwne imię, które brzmiało 
Bonawentura. Prawie nie odpowiadał na pytania. Zjadał posiłek, mówił "dziękuję" 
i znikał w głębiach kamienicy. Czasami oświadczał: "Ja tylko czekam, kiedy się 
będę mógł dostać na Mokotów do żony i do dzieci". Po upadku Mokotowa przestał 
wypowiadać i to zdanie. Dochodziły słuchy, że ludność Mokotowa została wypędzona 
na straszliwy Zieleniak na drodze do Okęcia, gdzie, jak szeptano, Ukraińcy w 
służbie niemieckiej gwałcili nawet staruszki, torturowali ludność głodem i 
biciem. Od tego czasu nie można było wydobyć z Ćwieka ani słowa. Milczał. A oto 
teraz podawał Ewie ogień. Zapaliła, spytała: - Może i pan pali? - Palę - 
odpowiedział z głuchą rozpaczą w tonie głosu. Ewa podała mu papierosa. - Niech 
pani da odpalić - mruknął. - Szkoda zapałek. Podała mu swój ogarek. Długo 
zapalał. Zaciągnął się i nagle powiedział: - A te Angliki i te Amerykany to się 
boją dostać kataru, bo to już jesień, chłodno, to się boją dostać kataru. A te 
drugie myślą, że u nas tylko pany. Dla nich to nawet taki jak ja to jeszcze 
"pan". Nie chcą pomagać panom. I jakby zdobywszy się na największy wysiłek mowny 
swego życia, zamilkł tak, że żadne z pytań Ewy nie wydobyło już z niego ani 
słowa. Ewa zwróciła się do panny Maniewiczówny, która zaczęła jakąś rozmowę z 
Michasiem. - Słyszy pani, jak walą? Czemu pani przyszła? Jak pani teraz wróci do 
siebie? Niech pani już tu zostanie, front kamienicy jest dzisiaj bardzo 
narażony. - Ach, proszę pani, ja jestem przyzwyczajona. Przecież ja brałam 
zawsze z ojcem udział w polowaniach na tygrysy. Myśli pani, że to nie strach? - 
Na tygrysy? Co pani wygaduje? - No tak, przecież myśmy mieli majątek na granicy 
Persji, tam były tygrysy. W Azji też są tygrysy. - W Persji? Pani mieszkała w 
Persji? - Nie, to było jeszcze w Rosji, ale na granicy Persji - odpowiedziała. - 
Mój ojciec był inżynierem w Rosji. Dorobił się - za carskich czasów łatwo się 
było dorobić - i kupił majątek w Bucharze na granicy Persji. Tam było pięknie, 
takie owoce, brzoskwinie, winogrona, ale ja tego nie cierpiałam. Ten ciągły 
strach, te tygrysy, i w ogóle, ja byłam socjalistką, wie pani. Bardzo byłam 
rada, kiedy po rewolucji straciliśmy to wszystko. Ojciec to z konieczności, ale 
ja to jak na skrzydłach leciałam do tej Polski, której nie znałam, a kochałam ją 
jak ziemię obiecaną. Jechaliśmy do tej Polski dwa miesiące, ale mnie się to 
wydawało jedną chwilką, tak sobie cudnie marzyłam o Polsce, ja, co się urodziłam 
pomiędzy tymi tygrysami i winogronami. Nawet miałam tygrysiątka, które chowałam. 
Miałam oswojonego tygrysa. Potem się trochę zawiodłam, bo nie wszystko okazało 
się takie jak marzyłam. Ale teraz to nie żałuję, teraz widzę, że Polska to 
wielka rzecz. Ja już wiem, żeśmy przegrali powstanie. Ale tą przegraną świat 
będzie się kiedyś karmił jak zwycięstwem. Dla mnie to są najczęśliwsze chwile 
życia. Niech się cały świat śmieje z naszej klęski. Ja widzę, jak umierając, 
rodzimy nową Polskę. Tę, o której marzyłam. Ewa słuchała tych słów jak 
majaczenia snu: - I jak to? - spytała zaciekawiona. - Urodzona i wychowana w 
azjatyckiej Rosji została pani tu nauczycielką? - Zostałam! - obwieściła 
tryumfalnie panna Maniewiczówna. - Ja już i tam nie chciałam żyć z majątku ojca. 
Skończyłam kursy pedagogiczne, uczyłam matematyki. Matematyka jest wszędzie 
jednakowa. Przyjęli mnie. Najpierw do szkół powszechnych, a potem - uczyłam się, 
skończyłam nowe kursy przygotowawcze, uczyłam już w gimnazjach. I doczekałam w 
końcu tego wspaniałego powstania! - Odprowadzę panią - rzekła Ewa, widząc, że 
panna Maniewiczówna zbiera się do odejścia. Obejrzała się. Ćwiek znikł, jak miał 
w zwyczaju znikać. Smolikowa, słuchająca w zdziwionym milczeniu zwierzeń 
nauczycielki, powstała ciężko z ławeczki. - Może pani pozwoli do mnie - zwróciła 
się do Ewy. - Mam trochę nafty i dobrą lampę kuchenną. Można ładnie posiedzieć. 
Mam dwie lokatorki, ale to nie szkodzące kobiety. Pani je zna. - Muszę poczekać, 
aż mnie zwolnią z dyżuru - rzekła Ewa. - Odprowadzić kogoś przez podwórze to 
mogę, to należy do czuwania na dyżurze. Chodź, Michaś! Ale potem przyjdę do pani 
- dodała uśmiechając się na nieustający uśmiech Smolikowej. Ale panna 
Maniewiczówna oświadczyła: - Ja jeszcze nie idę do siebie. Mam tu kogoś, dla 
kogo niosę lekarstwo, krople Inoziemcowa. Ostatnia porcja. Pożegnały się, panna 
Maniewiczówna podreptała w górę do mieszkania na pierwszym piętrze. Ewa wyszła z 
Michasiem na podwórze. Z przerażeniem zobaczyła śród zupełnego już prawie mroku 
różowy poblask nad dachem kamienicy od frontu. Podbiegli bliżej. Zobaczyli nad 
dachem nikły, ale wyraźny płomień. Rozróżnili kłęby dymu wydobywające się z 
poddasza. - Pali się! - krzyknęła Ewa. - Nasz dom się pali. Gore! Gore! - 
wołała. Nie wiadomo skąd wyskoczył i znalazł się tuż koło niej mały, ułomny, ale 
pełen męskiego wigoru komendant domu Żurecki. - Pożar! - krzyknął. - Alarmować 
piwnice! Ewa i Michaś wbiegli do piwnicy i przepychali się ku legowisku 
sporządzonemu przez Staszkę. Siedziała ze spochmurniałą, postarzałą twarzą nad 
łóżkiem polowym, na którym spał z wpółrozchylonymi ustami jej chory ciągle mąż. 
- Pali się kamienica od frontu - wytchnęła Ewa ledwo żywa. Cały dom stanął od 
razu do apelu. Norkowski, mimo choroby, zerwał się z posłania. Oboje ze Staszką 
znaleźli się od razu na froncie domu. Niebawem byli już na czwartym piętrze, 
skąd przedostali się na poddasze objęte płomieniami. Żurecki na podwórzu 
dyrygował gaszeniem pożaru. Momentalnie zorganizował łańcuch ludzi, którzy mieli 
nosić wodę z baków Opl umieszczonych na poddaszach. Innej wody nie było. Można 
jeszcze było przynieść wody z Mokotowskiej, ze studni Karbowskiego. Część 
mieszkańców ustawiła się w kolejce do podwórza na Mokotowskiej, ale nagły i 
zabójczy ogień ostrzału wnet spędził wszystkich, nie było więcej nadziei na wodę 
z Mokotowskiej. Ewa chciała wytrzymać, ale w końcu pobiegła za innymi. Nie 
wiadomo, jak znalazła się w piwnicy, usiadła na materacu dysząc ciężko z 
przerażonego zmęczenia. Nie wiedzieli, gdzie się podział Michaś. Nagle przez ich 
korytarz przebiegła kobieta z oszalałymi oczyma. Ewa poznała ją. Była to jedna z 
lokatorek Smolikowej, "dochodząca" posługaczka Klimkowa. Przed powstaniem 
przychodziła czasem do Ewy na "duże sprzątanie". Była służbistką ponad wymagania 
Ewy i nawet zbytnio przypochlebną, prawie uniżoną, co Ewę zawsze gniewało. Teraz 
jednak biegła potykając się o posłania rozciągniętych na nich ludzi, przeważnie 
starych i chorych, krzycząc w jakimś niesamowitym rozjuszeniu: - Do jasnej 
cholery, co ta zasrana inteligencja w piwnicach się wyleguje, a wody nie idzie 
nosić! Biedny naród ma tylko nosić, pod kule się wystawiać?! Ewę zdziwiła 
oczywista niesprawiedliwość tego rozgniewanego wezwania. "Inteligencja" domu 
była właśnie na frontowym poddaszu, przy pożarze. Tam pracowali Norkowscy, 
nadbiegł także Tomyski z Mokotowskiej, profesor z jej kamienicy z obandażowaną 
twarzą, jacyś dwaj inżynierowie z sąsiedniego domu dowodzili akcją ratowniczą, 
na którą Niemcy skierowali z Pola Mokotowskiego specjalny ostrzał, gdyż 
korzystając z dobrze oświetlonego przez płomienie pola widzenia lubili 
ostrzeliwać gaszących pożar. Natomiast "biedny naród", o wiele mniej wytrzymały 
nerwowo, tłoczył się w "łańcuchu" na schodach, w oficynach, których poddasza 
jedynie jeszcze miały wodę, ale gdzie też było się najmniej narażonym. Ewa 
widziała to wszystko, gdyż była na frontowym poddaszu, ale nie wytrzymała, 
zrobiło jej się słabo. Teraz jednak, odetchnąwszy trochę i skrzepiwszy się tęgą 
porcją waleriany, rozjątrzona rubaszynm wezwaniem Klimkowej, wyruszyła na 
podwórze. Mały komendant Żurecki wyrósł przed nią nagle, jakby spod bruku. Nie 
poznając kto to, krzyknął: - Co pani się tu pęta! Tam na schodach brak ludzi, za 
wolno podają wiadra! My tu sobie z tymi małymi zuchami damy sami radę! W świetle 
rozbłyskujących pocisków i wychylających się ze szczelin dachu płomieni 
zobaczyła ze zgrozą, że jedynymi, którzy przenosili wiadra przez groźne 
podwórze, byli dwaj mali chłopcy: jej Michaś i o rok starszy Tadzio, syn 
maglarki zamieszkałej w parterowym budynku, który zamykał podwórze od strony 
zadrzewionego cmentarzyka i kiedyś był lodownią, a teraz garażem i siedzibą 
magla. Ze schodów oficyny podawał malcom wiadra komendant Żurecki. Zatchnęło ją 
od widoku tych dwu małych dzielnych i niestrudzonych mężczyzn, ale nie miała 
serca odwołać Michasia. Skoczyła na wskazane jej schody. Na schodach panowało 
nieopisane zdenerwowanie. Wszyscy cisnęli się na ich najniższą kondygnację, aby 
w razie czego mieć blisko do piwnicy. Łańcuch podających sobie wodę był tu 
najgęstszy, natomiast na górze brakowało ludzi. Ci sami, co wołali, że 
inteligencja się chowa, krzyczeli teraz na Ewę: - I po co pani tu przyszła? Tu 
już i tak ciasno, że nogi nie ma gdzie postawić! - Inni popychali ją wręcz, 
nagląc: - Na górę, na górę! Tam ludzie złażą z wiadrem po pół piętra! Niebawem 
znalazła się w połowie trzeciego piętra. W samej rzeczy nie było tam prawie 
nikogo i musiała z każdym podanym wiadrem schodzić kilka stopni, mijając przęsło 
z oknem, przy którym nikt nie chciał stać. - Tyle my wytrwali, i tera, jak już 
może koniec wszystkiego, to mamy ginąć? Przy oknie stać najgorzej! Za każdym 
razem, mijając złowrogie okno, Ewa wyciągała wzrok w ciemne podwórze i myślała: 
"Jezus Maria, Michaś!" To znów słyszała w sobie bolesny okrzyk: "Joasiu! 
Joasiu!" - jakby nawoływała zaginioną w tętniącym od burzy lesie. Za oknem nad 
dachami podwórza niebo poświstywało żałośnie i pobłyskiwało świecącymi kulkami; 
raz po raz seria z broni czołgowej biła w mury frontu, to znów sprężysty huk i 
potem trzask rozległ się, granatnik pękał gdzieś ponad domem. Wnet łoskot 
ogłuszający wytrysł jakby ze środka podwórza. Ludzie na schodach popadli w 
panikę, zatupali biegnąc na oślep ku piwnicy, jakieś upuszczone wiadro toczyło 
się z przeraźliwym brzękiem ze schodów. Ktoś krzyczał: - Stać, stać, do licha! 
Spokój, spokój, do zasr...ej cholery! - Z góry rozległ się okrzyk: - Nie ma już 
wody! Ostatnie wiadro! Trzymać tam! Ewa stała przy oknie, serce zatrzymało jej 
się w piersi, nie mogła złapać tchu. Z dołu słychać było krzyki i jęki. "Michaś 
zabity" - przemknęło jej przez głowę. Poczuła, że coś jej ścieka łaskocząc po 
lewej ręce: "Stopniałam ze strachu?" - pomyślała. Obtarła mokre ramię dłonią i 
spojrzała. W mętnej poświacie nocy dłoń była czarna. - Krew? Obejrzała się. Z 
góry ktoś ku niej schodził, to panna Maniewiczówna niosła ostatnie wiadro wody. 
- Zdaje mi się, że jestem ranna - rzekła do niej Ewa. - Może tylko draśnięta. W 
ramię. - Ach, mój Boże, jeszcze i to - zmartwiła się eks_właścicielka oswojonego 
tygrysa. - Pewno odłamek. I na podwórzu są, zdaje się, ofiary. Czy pani może 
iść? Proszę mnie wziąć pod rękę. Ostrożnie, żeby nie wylać tej ostatniej wody. 
Szli powoli, Ewa milczała, bała się odezwać, aby nie stracić panowania nad sobą 
i nie zacząć krzyczeć jakichś słów bez sensu. Albo nie zacząć wyć, bo chciało 
jej się i wyć. Ludzie zaczynali się powoli wynurzać z piwnic, zalegać korytarzyk 
przy wyjściu na podwórze, nawoływać się: - Dalej! wracać do łańcucha! Z podwórza 
krzyczą o wodę. To ten Żurecki tak się drze? Co pan krzyczysz, panie komendant? 
Nie ma wody! Nie ma już wody u nas na poddaszu! Jedzie ostatnie wiadro! W te 
okrzyki wpadł wściekły, słabym tenorkiem wrzeszczący głos Żureckiego: - Gdzie? 
Gdzie? Dokąd? Dokąd? To dlatego, że nie ma wody, mamy nie gasić? Gdzie ten 
Ćwiek! On był przy wodzie! Miał powiedziane, jak się skończy woda, dawać piasek! 
- Piasek! Dawać piasek! - podawano sobie z ust do ust. Ktoś wołał: - Nie dawać 
piasku! A jak się u nas zajmie, to czym będziemy gasić! Żurecki przepchał się 
między ludźmi i sam biegł na górę. Spotkał Ewę podtrzymywaną przez pannę 
Maniewiczównę, od której już ktoś odebrał owo ostatnie wiadro wody. Żurecki 
potknął się o idące: - Kto tu? Nie schodzić! Piasek nosić! - To pani Radgoska. 
Ranna. Jest tam gdzie jaki opatrunek? Żurecki oświetlił ją latarką elektryczną o 
dogasającej baterii. Przystanął. - To pani Radgoska? Ranna? Proszę pani, tam 
pani siostrzeniec złamał rękę. A może zwichnął. - Bratanek - sprostowała Ewa 
owładnięta nagle spokojem pełnym ulgi. - Nikt nie ranny? Nie zginął? - Nie. 
Niech pani prędko schodzi, tam mają małego zaprowadzić na Jaworzyńską do 
szpitala, żeby mu naciągnęli rękę. Znalazłszy się na podwórzu, Ewa zobaczyła 
wyostrzonym nagle wzrokiem, że już tylko sam Tadzio maglarki kursuje od ich 
wejścia do drzwi wiodących na poddasze frontu. Niósł właśnie owo ostatnie wiadro 
wody. Pod przeciwległą ścianą zobaczyła dwie postacie, grubą dużą i małą wiotką. 
To byli Michaś i Smolikowa. - Ciociu - powiedział chłopiec, poznawszy Ewę. - Nie 
gniewaj się. Taka głupia historia, jak uderzyło, tego... zaczęliśmy z Tadkiem 
uciekać i ja tak nieszczęśliwie upadłem, że coś mi się zrobiło w rękę. Strasznie 
boli, ale nie ma żadnej rany. Tylko skrzywiła się. Przewróciłem się o ten stos 
cegieł. - Pokaż - szepnęła Ewa. Wzięła prawą rękę chłopca i zobaczyła, że kość z 
dłoni jest dziwnie zgięta, niemal pod kątem prostym. Zrobiło jej się czarno 
przed oczyma. - Nie możesz wyprostować? - szepnęła czując, że głos zaledwie 
dobywa się z jej krtani, a wszystko znika jej sprzed oczu, jakby ciemność stała 
się absolutna. - Niech pani ją podtrzyma - usłyszała głos Maniewiczówny. 
Chwyciły ją tęgie, krzepkie objęcia Smolikowej. - Nic, nic - odrzekła 
przytomniejąc. - Trzeba zatamować krew i chodźmy prędko z małym do szpitala. - 
Ja mam czystą chustkę - zawołał Michaś. Smolikowa przewiązała mocno rankę Ewy, z 
której krew już przestawała się sączyć. - Ja ich zaprowadzę - rzekła. - Kto tu 
jest? Ewa? - dał się nagle słyszeć miły znajomy głos. To Józef Tomyski. - Ach, 
Józiu - szepnęła Ewa. - Pomóż nam iść do szpitala. Skąd się wziąłeś? - 
Przyszedłem dowiedzieć się, co z tobą. Niech pani prowadzi małego. Szpital jest 
aż na Jaworzyńskiej pod drugim. Tu jest wyjście na Jaworzyńską tyłami? - Jest, 
jest. Z poprzecznej oficyny przez kaplicę bursy - poinformowała Smolikowa. - To 
jak już jest pan Tomyski, to ja zostanę. Bo córka... - A co z pożarem? Józiu? 
Niemcy tam do was tak strzelają... - No, cóż, gasi się, gasi - odpowiedział z 
roztargnieniem. - Uważaj, Ewa, nie potknij się, tu nierówno. Michaś, trzymaj się 
mnie za rękę, baranku. - Ale, wujku, przecież ja tego... przecież ja nie jestem 
ranny. Szli po ciemku wąskim przesmykiem uliczki Jaworzyńskiej, nad którą 
leciały całymi rojami świetlne kulki ekrazytowe. Niektóre błąkały się nawet 
pośród samej uliczki, gwiżdżąc żałośnie nad głowami idących. Nie mieli pojęcia, 
skąd one aż tu się błąkają. - Widać gdzieś od szkoły Wawelberga na Mokotowskiej, 
widać gdzieś blisko są Niemcy. Albo "gołębiarze" - objaśniał zdziwioną Ewę 
Tomyski. - A nie wiem, gdzie się podziała nasza Naścia? - zainteresowała się 
nagle Ewa. - Była z nami przy ogniu, ale w końcu zatkało ją. Serce nie 
wytrzymało. Posłałem ją na Mokotowską, żeby zmobilizowała Karbowskiego do 
pomocy. Potrzeba więcej bosaków. A przy sposobności miała wstąpić do Ludmiły, 
zawiadomić ją, co z nami. Dostanie tam kropli walerianowych - objaśnił dalej 
bezbarwnie Tomyski. I nagle nie wytrzymawszy zapytał: - Ewka, nie masz czasem 
papierosa? - Ależ mam - ucieszyła się, wyciągając gorączkowo z kieszeni zapas 
ofiarowany przez Maniewiczównę. - Ale nie mam zapałek. - Ja mam. - Tomyski 
zapalił. - Już jesteśmy - powiedział z ulgą. Szpital był na Jaworzyńskiej pod 
drugim, już prawie u wylotu na Mokotowską. Gdy wchodzili, blask rakiety 
oświetlił tę część uliczki, a zaraz potem seria z automatu zaterkotała gdzieś 
blisko. Weszli do ciemnawego korytarza, oświetlonego lampką naftową. Powietrze 
tu było mdłe i duszne i jakby nie od woni lekarstw, lecz innej, okropnej - 
gnijących ran. W głębi mieszkań zamienionych na sale szpitalne słychać było 
jęki, rozmowy, majaczenia. Szpital musiał być zapchany, bo i na korytarzu leżeli 
pod ścianami na podłodze ranni pod burymi kocami. Tomyski objaśnił siostrę 
drzemiącą na korytarzu, z czym przyszli, zapytał, czy jest jaki chirurg. 
Sanitariuszka w białym fartuchu ziewając powiedziała, że dyżuruje chirurg 
Błaszczyk. Zaprowadziła ich do niedużego pokoju, dosyć schludnie przyrządzonego 
na coś w rodzaju ambulatorium. W pokoju było dwu ludzi odzianych w białe 
fartuchy. Jeden spał zwinięty na wątłej kanapce, drugi chodził po pokoju, paląc 
papierosa. Ewa mimo pewnego zamroczenia poznała w nim laryngologa Jaśniaka, u 
którego leczyła się przed paru laty na gardło. - To pan tu, panie doktorze? Ja 
się u pana leczyłam... - Witam panią... Tak, przypominam sobie, pani Radgoska... 
No, cóż, rzadko zdarza się rana nosa czy gardła, ale teraz wszyscy jesteśmy 
chirurgami, udzielającymi przynajmniej pierwszej pomocy. Pani jest ranna? - 
spytał widząc odwinięty krótki rękaw letniej sukienki Ewy i przewiązane chustką 
ramię. - A jakże pani gardziołko? - Ranna cokolwiek. Chyba tylko draśnięta. Ale 
mój mały bratanek złamał rękę. Przy gaszeniu pożaru - dodała. - Powierzchowną 
ranę mogę sam opatrzyć, ale złamanie - to już muszę zbudzić doktora Błaszczyka. 
Kolego - zawołał w stronę śpiącego na kanapie - Kolego! Z kanapy zerwał się 
młodszy od chodzącego po pokoju człowiek z potarganymi włosami i lekko 
zapuchniętymi oczyma. - Co jest? - zapytał rozespanym głosem. - Najpierw małego 
- rzekła Ewa. - Nie, przepraszam cię, Ewa - wtrącił Tomyski i jakby chcąc 
rozbudzić chirurga rzekł podniesionym głosem: - Pan doktor najpierw opatrzy 
ranę, a potem naciągnie złamaną rękę tego małego powstańca. Idzie o to, żeby w 
ranę nie wdało się zakażenie. - Dobra, dobra - uspokoił go chirurg poczciwym 
zmęczonym głosem. - Zdrzemnąłem się, bo dwadzieścia sześć godzin nie spałem. Ale 
zaraz służę. Siostro! - krzyknął w stronę korytarza. - Pozwólcie, kolego, rana 
jest zdaje się lekka, opatrzę, a wy zajmijcie się malcem - zaproponował 
laryngolog. I zaraz odwiązał ramię Ewy. Przez czas, gdy przemywał i bandażował 
jej w istocie mało szkodliwe draśnięcie, chirurg Błaszczyk zabrał się do 
Michasia. - O, do diabła - powiedział. - Nie mamy rentgena. Gdzież cię tak 
urządziło, kolego? - spytał, przypatrując się skrzywionej ręce. - To jak nosiłem 
wodę do pożaru przez podwórze i wystrzelili z granatnika. Niemcy wystrzelili... 
- Pewnie, że nie kto inny - uśmiechnął się chirurg. - Ale nie widzę rany. - Nie, 
bo tego... W nasze podwórze trafiło i my z Tadziem tego... zlękliśmy się... 
Bośmy nosili wodę przez podwórze... Wpadłem na cegły i coś mi się zrobiło w 
rękę... - No, dobra, dobra - powtórzył młody zaspany chirurg. - Muszę ci 
naciągnąć rękę bez rentgena i włożyć w łupki. To będzie bolało więcej niż ten 
strach. Trzymaj się, chłopie! Siostro! Przygotować łupki! Michaś zniósł bez 
piśnięcia straszliwe wyciąganie złamanej ręki. Miał zamknięte oczy i tylko Ewa, 
bandażowana właśnie, widziała, jak ręka prostuje się pod naciąganiem, a czoło 
chirurga pokrywa się potem z wysiłku. Kiedy siostra przystąpiła z ligniną i 
drewnianymi deszczułkami, Michaś nagle zemdlał. Tomyski podbiegł i chwycił go w 
ramiona. Na zemdlonym dokonano wstawienia ręki w łupki, potem ocucono go, 
wszystko było skończone. Pożegnali się, podziękowali; w ten sam uciążliwy sposób 
wrócili we troje na Polną. Ułożyli Michasia na polowym łóżku, dotąd rezerwowanym 
dla chorego Norkowskiego. Zasnął natychmiast. Ewa wzięła proszek od bólu głowy 
(przemyślnie dostarczony jeszcze przez Joasię) i też usnęła. Tomyski wrócił do 
pożaru. Był rozdrażniony, bo Naścia nie wracała z Mokotowskiej. Przysłała 
stamtąd pomoc, ale sama widać została. Czy ona, czy Ludmiła źle była z siłami? O 
trzeciej nad ranem ugasili ostatecznie pożar. Norkowscy wrócili, przy wejściu do 
piwnicy pożegnali się z Tomyskim. Machinalnie pocałował w rękę Staszkę, która 
szepnęła całkiem bez związku z wypadkami, w jakich brała tak bohaterski udział: 
- Nie mogę żyć bez ciebie. - Tomyski wracał do domu rozdygotany, ale i dziwnie 
pokrzepiony tymi, tak nieodpowiednimi do sytuacji, słowami. Norkowscy położyli 
się razem po małżeńsku na wąskim materacu obok materacyka Ewy, za którym stało 
polowe łóżko z Michasiem. Ponieważ materac ich był wąski, objęli się mocno, by 
się nie stoczyć na klepisko brudne i zimne, szepnęli do siebie wzajemnie: - 
Kochany. - Kochana - i zasnęli momentalnie kamiennym snem. XXVI Dość późno, bo 
już około ósmej rano, ktoś ze śpiących ciężkim snem w piwnicy zbudził Ewę. - Do 
pani przyszli. Przyszła młodziutka dziewczyna o pulchnej białej twarzy i ładnych 
sennych rysach oraz włosach barwy świeżego masła. Ewie wydało się, że ją zna. 
Jakoż była to uczennica Joanny, Marcia Jenstynówna, którą Ewa widywała w jej 
mieszkaniu na Nowogrodzkiej. - Pani Radgoska? Tak. Nic, nic złego, proszę pani. 
Przyniosłam list od panny Joanny. Jest ranna. - List od Joasi?! Żyje?! O, Boże, 
co za łaska losu! Jest ranna?! Ciężko? Ewa, zapomniawszy się witać, czytała 
kartkę papieru, która dygotała w jej ręce. - Czytaj głośno, ciocia! - zawołał 
Michaś, wpatrując się w nią przepysznym szafirem swych wielkich oczu. - "Kochani 
moi, Ewo i Józiu, i Michasiu, i Naściu. Zostałam ranna na ulicy Skorupki. Ale 
już wszystko dobrze. Byłam w niebezpieczeństwie życia, lecz mnie uratowano. Mam 
odjętą nogę, ale to nic, za to gorączka spadła i mówią, że będę zdrowa. Teraz 
martwię się tylko o was, bo zaczynają zdobywać Śródmieście. Błagam o wiadomość, 
czy żyjecie i jesteście zdrowi. Jeżeli tak, przyślijcie mi jakąś poduszkę, bo tu 
nie ma. Doktor też kazał trochę wina i kawy, żeby podtrzymać serce..." Ewa 
uległa takiemu zamroczeniu świadomości, że nie przyszło jej wcale do głowy, iż 
mogłyby istnieć jakieś lepsze środki podtrzymania serca niż wino i kawa i że 
takie środki mogli mieć Tomyscy ze względu na serce Ludmiły. Co więcej, nawet 
kiedy już się skomunikowała z Tomyskim, nie przyszło jej na myśl zapytać o to, a 
on też nic innego nie miał na myśli, tylko żeby jak najprędzej pójść na ową 
Mokotowską do owego szpitala. Wybrali się niebawem. Ewa poprosiła Żureckiego, 
żeby na ten czas wyznaczył Michasiowi dyżur, gdyż chciał iść z nimi. - Nie 
możesz iść z ręką w łupkach. Jest ostrzał wszędzie w naszej okolicy. Trzeba 
będzie się schylać, biec, przekradać. - Ty też jesteś ranna. Jakże cię puszczę 
samą? - Mnie już przyschło i nie idę sama, tylko z wujkiem Józefem. - Ja się nie 
upieram, bo cię nie chcę martwić, ale pamiętaj, że tylko dlatego nie idę. Ja 
widziałem, jak prosiłaś komendanta, żeby mnie dał na dyżur. A wcale 
niepotrzebnie. I bez tego zostałbym, kiedy prosisz. Nie jestem dzieckiem. Ucałuj 
ode mnie ciocię Joasię. Jednak Ewa i Tomyski nie doszli tym razem do szpitala. 
Ostrzał między Piękną, Koszykową i Śniadeckich był tak silny, że warty nie 
puszczały już na podwórze po wyjściu z tunelu na 6 Sierpnia. W tunelu zrobił się 
z tego powodu zator i zdenerwowany tłok, w którym boleśnie urażono ramię Ewy. 
Wrócili markotni, Tomyski poszedł do siebie, by wziąć swoją przepustkę 
dziennikarską i jeszcze sam próbować przejścia. Lecz i na Mokotowskiej, i na 
Polnej zastali wszystkich zgorączkowanych nowymi wiadomościami. Podobno toczą 
się pertraktacje o kapitulację Armii Krajowej. Ma być zawieszenie broni. Ludzie 
komentowali to różnie i z ulgą, i z rozpaczą. Przestaną strzelać, czy podobna 
wyobrazić sobie takie szczęście. A jednocześnie - kapitulacja, druga kapitulacja 
Warszawy, i to wobec Niemców, którzy sami stoją w przededniu kapitulacji? Co za 
hańba, jakie nieszczęście i ból. Tyle bohaterstwa, męki, ofiar, wszystko na 
darmo? Nazajutrz 1 października w samej rzeczy o świcie strzelanina ucichła i 
wiadomość o zawieszeniu broni powtarzana już była przez wszystkie usta. Józef 
Tomyski wyszedł, aby się spotkać z Ewą, pani Ludmiła tego dnia po raz pierwszy 
wstała i razem z Pauliną Mruk zaczęły sprzątać mieszkanie. Józef spotkał na 
schodach Kuźnickiego, którego znał, gdyż ten człowiek był jakąś figurą w 
Centrali Spółdzielczej. Mały, o suchych, nudnych rysach twarzy, basowym głosie i 
popsutych ogromnych zębach miał w intelektualnym świecie Warszawy opinię "szarej 
eminencji", która nigdy nie zajmowała wybitnego stanowiska (był bibliotekarzem 
jednego z ministerstw), ale do której wszyscy się przychodzili radzić. Był w 
jakiś sposób zaangażowany w politykę Delegatury rządu londyńskiego, ale 
jednocześnie mówiono o nim, że prowadzi pertraktacje z komunistami. Czy z 
czyjegoś "ramienia", czy na własną rękę, tego już nie wiedziano. Kiedyś w 
młodości należał podobno do najskrajniejszej lewicy socjalistycznej i drwił z 
"socjal_patriotów". Po pierwszej wojnie światowej w bibliotekach różnych 
instytucji państwowych i w spółdzielczości znalazł grunt "neutralny", który 
pozwalał mu zażywać powagi myśliciela politycznego i społecznego, a może tylko 
przeczekać nie lubiane okoliczności. Jerzy Kochański, który go znał, mówił o 
nim, że ten człowiek całe życie zdradza wszystko i wszystkich, lecz Kochański 
był ostry w sądach. Teraz jednak nadszedł widać moment, dla którego Kuźnicki 
uprawiał tyloletnią wzniosłą swą dyplomację, bo gdy przywitawszy się z Tomyskim 
wymienili parę zdań na temat mającej nastąpić kapitulacji (Kuźnicki dawał z 
lekka do zrozumienia, że dochodzi do tego nie bez jego światłej rady), nagle 
obaj umilkli i jęli nasłuchiwać. Śród ciszy, do której nie nawykli od dwu 
miesięcy, dało się słyszeć wyraźne, dalekie, z zewnątrz miasta dochodzące 
dudnienie. To front znów po długim jakby nieistnieniu - ożył. Czarne, popsute 
zęby Kuźnickiego obnażyły się w radosnym uśmiechu. - Słyszy pan, kociu kochany? 
Józef nie chciał się wdawać w rozmowę. Odszedł ze wstrętem od tego człowieka. 
Widział już jak "kociu kochany", bo tak nazywano go od ulubionego zwrotu, 
zajmuje wysokie dygnitarskie stanowisko w nowych okolicznościach. To go nie 
insteresowało. Kuźniccy otrzymywali w czasie okupacji niezmierną ilość paczek z 
zagranicy. I tam było mnóstwo ludzi tęskniących do mądrych rad tego skromnie 
pysznego człowieka. Żona "kocia kochanego", wysoka i wiecznie lamentująca 
"gidia", handlowała tymi paczkami płaczliwie przez telefon sąsiadów, którzy 
roznosili po kamienicy jej komiczne łzawe rozmowy telefoniczne o rodzynkach i 
migdałach z Lizbony. Zeszedłszy na podwórze, Tomyski usłyszał w jego kącie jakąś 
okropną pyskówkę. Zobaczył ropuszą twarz "pani" Strachockiej, którą nazywał "la 
poissarde", gdyż miała w halach kram z rybami. "Pani" ta wynajmowała pokój z 
osobnym wejściem, należący do mieszkania Kuźnickich. Ona też handlowała przez 
telefon, swój własny. Handlowała z Niemcami. Po cichu mówiono, że oprócz tego 
zajmuje się haniebnym procederem szantażowania Żydów, wydawania ich w ręce 
gestapo i bogacenia się tym rakarskim rzemiosłem. W kamienicy nieraz odgrażano 
się, że jak tylko przyjdzie czas, pomsta ją czeka, gdyż każdy mieszkaniec domu 
wskaże ją jako zbrodniarkę. Ale po wybuchu powstania tak namiętnie zajęła się 
opieką "nad naszymi żołnierzykami", zbierając dla nich koce, piorąc ich bieliznę 
itp., że każdy myślał: "Może to nieprawda, co o niej mówili?" Tomyski znał ją 
tylko z plotek i z trywialnego wyglądu. Raz dozorca Wiśniaty ostrzegł go, że 
"Strachocka wypytywała, co to za Żydzi do tego Tomyskiego przychodzą?" Było to 
po jednej z wizyt Drzewskiego. Teraz owa to "pani" Strachocka podnosiła gwałt, 
że okradziono jej piwnicę. Skakała do oczu właścicielce domu, tłustej i 
nieruchawej niewieście, która przeszła przed wojną śpiączkę i od tego czasu była 
po trosze sztywna, po trosze ogłupiała. "Kraty wyrwali, biżuterię mi wzięli, 
puszki z konserwami zabrali te złodzieje!" - wrzeszczała. Właścicielka toczyła 
martwym okiem i powtarzała bezradnie: - Kraty są u mnie mocne, kraty są mocne! 
Dozorca Wiśniaty patrzył na miotającą się Strachocką ze srogim wyrazem na swej 
pięknej twarzy. - Uspokój się, pani - mówił - bo nas wszystkich obrażasz. Kto 
cię, moja pani, okradł? - Jak to kto? Akowcy, psubraty, złodzieje, kanciarze! - 
wrzeszczała. - Tam od placu z tymi drzewami zawsze stoją ich warty! Tam jest 
moje okienko! "Oto reperkusje zbiliżającej się kapitulacji" - pomyślał Tomyski. 
W pół godziny potem wyruszyli z Ewą i Michasiem do szpitala. Nie myśleli idąc o 
Joannie, gdyż myśl o niej była nie do zniesienia. Joasia, ta lotna, zgrabna 
Joasia, ona, co tyle pięter przemierzyła na swoich ślicznych tanecznych nogach - 
teraz bez nogi! Wiadomość o jej kalectwie była niemal bardziej druzgocąca, niż 
byłaby wiadomość o śmierci. Oprócz tego byli spiorunowani widokiem, jaki ujrzeli 
wynurzywszy się na róg Śniadeckich, Marszałkowskiej i Koszykowej. Wielkie 
cztero_ i pięciopiętrowe kamienice znikły, zamieniły się w kupy gruzów. Nie było 
jezdni tylko leje i wzgórki wyrzuconej ziemi, gruzu, cegieł, przez które ludzie 
już zdążyli wydeptać ścieżki. Bo od chwili zaprzestania działań wojennych cała 
ludność ruszyła się z piwnic i mieszkań, każdy miał kogoś do znalezienia lub coś 
do odszukania. Tłumy waliły w tę stronę, dziwne, milczące, spokojne. - Tu 
musiały padać pociski z działa kolejowego, a nawet bomby lotnicze - mruknął 
Tomyski. Oboje z Ewą byli zdziwieni, że żyją, że domy ich ocalały. - Cóż stąd - 
sarknęła Ewa, gdy Józef zrobił tę uwagę. - Idzie się jak po własnym pogrzebie. 
Nigdy się już z tego nie dźwigniemy. - Dźwigniemy się - powiedział Tomyski bez 
przekonania. Gdy przechodzili placykiem utworzonym przez zbieg Kruczej, Pięknej 
i Mokotowskiej, Michaś szarpnął Ewę za rękę. - Patrz, ciocia! Ten czołg jeszcze 
stoi. To myśmy go zdobyli. Na Mokotowskiej długo nie mogli się dopytać o Joasię. 
Nareszcie siostra zakonna (było to w lokalu bursy sióstr zmartwychwstanek) 
wskazała im pokój w podwórzu na dole. Nie od razu poznali Joasię. Na wąskim, ale 
czysto zasłanym łóżku, z przesłaną przez Ewę poduszką, leżała osoba niezwykle 
mizerna, z niepomiernie wielkimi szarymi oczyma, patrzącymi jak z głębi 
przepaści. - Ciociu - szpnął Michaś i nagle zalał się łzami. Nie tylko Ewa, lecz 
i Tomyski uczuł, że brak mu jest uczuć stosownych do tej sytuacji. Mieli 
naprawdę przytępioną świadomość i przytępione reakcje uczuciowe. Joasia 
uśmiechała się najpromienniejszym ze swych uśmiechów. - Przyszliście!? Żyjecie?! 
O, kochani, wyjdźcie z tego piekła. Ratujcie się choć wy! Ewa ocknęła się 
pierwsza, uklękła i, obejmując Joannę przez kocyk, zapytała: - O, Joasiu, czemu 
nie posłuchałaś, czemu tak ciągle wychodziłaś? - Ja musiałam - zjeżyła się 
Joanna. I nagle też bliska płaczu: - Mnie się zdawało, że przelecę, był taki 
straszny ostrzał, ale ja się tak do was spieszyłam. I nagle zaczęła opowiadać. Z 
ożywieniem. O wszystkim. O niemieckim jeńcu i młodym rosyjskim żołnierzu, jak ją 
nieśli, jak byli dobrzy. O operacji, o tym, jaką cudowną mają tu narkozę. - Ach, 
kochana - wpadła w jej słowa Radgoska. - Mówią, że kapitulacja ma być dziś, 
jutro podpisana. Akowcy mają iść do niewoli, jako strona walcząca. Szpitale mają 
być ewakuowane samochodami przez Czerwony Krzyż, jak tylko rozbiorą barykady, 
żeby droga była wolna. Józio się dowiadywał. Twój szpital będzie ewakuowany do 
Piastowa. - Ja może jeszcze umrę - szepnęła Joanna. - Nie, nie umrzesz, skąd by! 
Wyzdrowiejesz, dostaniesz śliczną protezę... - Kiedy? - łapczywie spytała 
Joanna. - No, nie zaraz, na razie będziesz chodzić o kulach. Ale potem, 
zobaczysz! Będziemy cię kochali, pieścili, będziesz żyła jak nigdy. Noga to 
głupstwo! A, a która to noga? - Lewa - szepnęła Joanna. - Ach, Ewo, 
najstraszniejsze to było po operacji. Bo nie było żadnych środków 
znieczulających. Przez całą dobę wyłam z bólu jak zwierzę! - Nie myśl o tym, 
zapomnij, przecież teraz już nie boli, już nie masz gorączki. Patrz, przyniosłam 
ci kawę. Prawdziwą. Już przyrządzona do picia. Cała butelka. Napij się trochę. 
Ja jeszcze pójdę poszukać ci wina. Joanna rozanielona spojrzała na brata, 
wyciągnęła do niego rękę: - Józiu - szepnęła pieściwie. - Joasiu - szepnął i nic 
więcej nie mógł powiedzieć, ścisnął ją za rękę. - Masz przewiązane ramię. Ewo. 
Czy cię też raniło? A Michaś? Michaś ma rękę... - Nic, nic, mnie drasnęło, a on 
ma rękę tylko złamaną, zrośnie się prędko! Bo widzisz, nasza kamienica się 
paliła i ratowaliśmy, i to stąd... - Ach, Boże, tak się będę o was niepokoić. - 
Nie, nic się nie niepokój. My wyjdziemy po kapitulacji. Będziemy w Leśnej 
Podkowie u Myszyńskich, wiesz? Stamtąd będziemy cię szukać w owym Piastowie i 
jak tylko będzie można, weźmiemy cię tam, gdzie będziemy. Na razie sami jesteśmy 
bez domu, bez dachu... Wygnańcy. Całowali ją wszyscy troje, potem parę słów z 
jej sąsiadem, lekko rannym, potem nie wiedzieli sami, jak wyszli. Mieli w owej 
chwili naprawdę przytępioną świadomość. Ewa pobiegła do Biblioteki Publicznej, 
tam od pani Oleniukowej dostała butelkę czerwonego wina, z tym jeszcze raz 
wróciła do Joanny. Chora dała się napoić winem i jeszcze przed odejściem Ewy 
usnęła. Ewa wróciła do Biblioteki, gdzie czekał na nią Tomyski. - Co z 
Norkowskimi? - zaryzykował pytanie. - Poszli zobaczyć, czy co nie zostało z ich 
mieszkania. Tak byłam głupia, że zapomniałam się z nimi umówić. Ale chyba wrócą 
i razem wyjdziemy z miasta. Tylko kiedy? Żeby nie za wcześnie. A wiesz - ten 
Oleniuk już wyjechał z Niemcami. To był łajdak. Omyliliśmy się. XXVII Tomyski 
nie słuchał, myślał: "Co ja mam robić? Muszę wyprowadzić Ludmiłę. Muszę zostać z 
Joasią. Muszę znaleźć Stasię". Wmawiał w siebie, że jednak nie może zostać przy 
Joasi, nie może narażać Ludmiły na pozostawanie dłużej w mieście, w którym nie 
wiadomo, co się będzie działo, tyle sprzecznych krążyło pogłosek. Władze 
powstańcze wezwały ludność do ewakuacji, powiadamiając, że to jest jeden z 
warunków kapitulacji. Ale Niemcy się sami gubili w sprzecznościach. Raz chcieli 
mieć całą ludność ewakuowaną, to znów zawracali wychodzące z miasta tłumy , 
jakoby chcieli zostawić zdrową część ludności do rozbierania barykad i usuwania 
gruzów. Jedni oburzali się na to, jako na ostateczne już upokorzenie, drudzy 
gotowi byli pozostać nawet na takich warunkach, byle nie opuszczać jak najdłużej 
Warszawy. Byle dzielić do końca jej los. Tomyski był straszliwie skłócony 
wewnętrznie, raz przyznawał słuszność jednym, to znów drugim. Wiedział 
doskonale, że jeśli zapyta Ludmiłę, czy pozostanie z nim przy Joasi, by 
towarzyszyć ewakuacji szpitala, ona odpowie mu bez wahania: - Naturalnie, 
zostanę. - I nie pytał, by nie usłyszeć tej odpowiedzi. Bo w gruncie rzeczy 
pragnął jak najprędzej wyjść z tego piekła, jak sobie mówił, zacząć wreszcie 
myśleć przytomnie, by zobaczyć i naradzić się z Czarnomskim, o którym wiedział, 
że przebywa poza Warszawą, kryje się w domu przyjaciół w Milanówku. Ale w 
istocie rzeczy pragnął wyjścia, żeby być ze Stasią w jakichś okolicznościach 
choćby najbardziej trudnych, lecz umożliwiających im wyjaśnienie się ich 
sytuacji uczuciowej. W ten sposób, śród wędrówek w poszukiwaniu znajomych, 
minęły jeszcze dwa dni, w ciągu których niespodziewanie zobaczył się z nim 
Tadzio Drzewski. Przyszedł wieczorem i prosił, czy nie może zostać na noc. Na 
podwórzu, w czasie gdy Tomyski dyżurował, mieli ze sobą rozmowę. W nocy 
strzelanina trwała nadal, jakby nie było kapitulacji. Trzeciego października Ewa 
oznajmiła, że nie może dłużej czekać, musi wyjść, żeby ratować rękę Michasia, 
która jest nadal skrzywiona mimo naciągania owego Błaszczyka. Norkowskich nie 
było, może już wyszli? Poszli więc we dwoje do szpitala pożegnać się z Joasią, 
ciągle jeszcze nie ewakuowaną. Jak grom uderzyła ich wiadomość, że Joanna 
Tomyska tejże nocy umarła. Umarła na serce, które nie wytrzymało, mimo win i kaw 
przynoszonych przez Ewę i Tomyskiego. Pochowana na cmentarzyku w ogródku 
naprzeciwko szpitala. - Ach - szepnęła płacząc Ewa. - Nie przyszło mi do głowy, 
żeby może zrobić transfuzję krwi. Dać naszą. - Daj spokój, nie mieli aparatów do 
transfuzji - westchnął Tomyski. Jak odrętwieli poszli na ten cmentarzyk. 
Znaleźli mogiłę ze zwłokami Joasi. Na drewnianym krzyżu wypisane było 
atramentowym ołówkiem nazwisko jakiegoś kaprala Armii Krajowej, a pod nim imię i 
nazwisko Joanny. Stali nad tą mogiłą, a potem spojrzeli na sąsiednią bardzo 
dziwną. Na drewnianym słupku deszczułka z napisem: "Tu spoczywa Aleksij 
Aleksiejewicz Ignatiew, czołgista Armii Czerwonej, który poległ w obronie 
Warszawy 20 września 1944 roku". Nad deszczułką pięcioramienna gwiazda 
drewniana, pomalowana na czerwono. Nad gwiazdą na wszelki wypadek umieszczono 
sześcioramienny krzyż prawosławny. Wracali z uczuciem tępego niewyraźnego 
zasmucenia. Kto wie, czy nie należy zazdrościć losowi Joanny. Nie ma już żadnych 
ciężkich zagadnień do rozwiązywania. Teraz nic już ich nie zatrzymywało w 
Warszawie. Wyszli tego samego dnia. Norkowskich nie było, poszli swoją, widać, 
drogą. Michaś, z ręką na temblaku i w łupkach, Ewa z przewiązanym ramieniem, 
pani Ludmiła, ze względu na siwe włosy i zaanonsowana przy przejściu jako chora, 
dostali wóz, do którego trzeba było dojść do pomnika Sapera. Naścia, Paulina 
Mruk i Tomyski szli piechotą za tym wózkiem. Kolonia Staszica, ulica Filtrowa, 
Wawelska, wszystko spalone, martwe, bez żywego ducha. Czy się to kiedyś 
dźwignie, odbuduje - myśleli. To cmentarz! Gdy przechodzili przez ostatnią 
polską placówkę - zbliżył się do nich akowiec i zapytał, czy nie mają znaczków 
poczty powstańczej. Nie wiedzieli, że były takie znaczki. Michaś nosił listy bez 
znaczków. Dziwni są ludzie! Na dworcu Warszawy Zachodniej załadowano ich do 
wagonów towarowych, odkrytych węglarek. Padał drobny deszcz. Właśnie teraz, gdy 
tłumy ludzi głodnych, zbiedzonych wędrowało w nieznane. Ach, gdybyż ów deszcz 
padał w czasie powstania, gdy Warszawa płonęła jak stos ofiarny. Gdybyż ta mgła 
spowijała Warszawę, gdy sztukasy niemieckie latały nad nią przy tak cudownej 
widoczności! Bomby nie byłyby tak celne, loty wrogów - tak piekielnie udane! W 
Pruszkowie byli tylko dobę, nocowali w hali Warsztatów Kolejowych na cementowej 
podłodze ze swymi rzeczami pod głową. Czerwony Krzyż i Rada Główna Opiekuńcza 
zaopatrzyli ich w chleb i cebulę, na co rzucili się jak na królewskie przysmaki. 
Było i mleko, którego Michaś wypił trzy kubki. Wyciągnęła ich ze szpitala 
znajoma lekarka, pełniąca tu funkcję pielęgniarki, oraz malarz, który znał Ewę. 
Spoili lekarza obozowego Niemca i wydębili od niego przepustki dla wszystkich 
jako chorych. Lekarka, siostra Myszyńskiego z Leśnej Podkowy, z wypiekami na 
twarzy, przeprowadziła całe towarzystwo przez wartę, wołając po niemiecku: - To 
moi chorzy, sześć osób! - Gdy z biciem serca stanęli przed bramą Warsztatów 
Kolejowych, wydało im się i cudem, i koszmarem, że ocaleli. Jeszcze jakiś czas 
czekali, aż nadejdą podwody, przeznaczone do rozwożenia tych, którym pozwolono 
udać się, dokąd chcą. Stojąc tak, zobaczyli, jak przed nimi przeciąga pierwszy 
oddział akowców, idących do niewoli. Szli młodzi chłopcy, którzy zrzuciwszy 
zdobyczne hełmy i plamiste niemieckie peleryny, przywdzieli znowu powstańcze 
berety, opaski na ramieniu, kombinezony. Szły do niewoli kobiety oficerki i 
żołnierki oraz sanitariuszki, niektóre prowadziły małe dzieci za rękę. Pierwszy 
to w historii wypadek, że kobiety szły do niewoli jako jeńcy wojskowi. Stali tak 
długo, przypatrując się w milczeniu pełnym zgrozy. Razem z nimi patrzył na 
przemarsz jeńców powstańczych pilnujący wyjścia z obozu stary Niemiec, 
rezerwista. Nagle Ewa pierwsza zobaczyła, że ten Niemiec płacze. Łzy ściekały mu 
błyszczącą strugą po źle ogolonych policzkach. Obejrzał się na stłoczonych przy 
wyjściu ludzi, spojrzał raz jeszcze na ten tłum jeńców, młodociany i bohaterski; 
powiedział, nie wiadomo do kogo: - Ja, nach allem dem, wird es wohl hundert 
Jahre kein Krieg geben. Niemand wird es wagen! Hundert Jahre wird kein Krieg 
mehr werden - powtórzył i otarł łzy. - Ach, ten żołnierz niemiecki, ten sowiecki 
Ignatiew, nasza Joanna, oto ci, co noszą w sobie ziarno przyszłości zbratanych 
wreszcie narodów - szepnął Tomyski. Kiedy jechali potem wózkiem przez cudownie 
złotą drogę wysadzaną brzozami, zawsze tak samo - Tomyski, Naścia i Paulina 
pieszo - zbliżył się do nich ktoś i odwołał Tomyskiego na stronę. Był to major 
Stawiski. - Panie Józefie - powiedział cicho. - Pan jest własnością narodową. 
Pomyślano o panu. Jest możliwość przewiezienia pana samolotem do Anglii. Musi 
pan tylko zdecydować się w ciągu pięciu minut. Wyruszyć ze mną w góry. Ja już tu 
od wczoraj na pana czatuję, jak zresztą na paru innych znakomitych ludzi naszej 
kultury. Tomyski nie zdziwił się, gdyż w tej sytuacji najdziwniejsze rzeczy były 
prawdopodobne. - Mam żonę chorą na serce, której nie opuszczę - odpowiedział. - 
Ona nie mogłaby podjąć tak ryzykownej podróży. - Przewidzieliśmy to, jest 
miejsce i dla pańskiej żony. - Ona nie wytrzymałaby tej podróży - powtórzył 
Tomyski. - A zresztą - dodał - nawet gdyby wytrzymała i zdecydowała się, ja w 
każdym wypadku zostanę. Dla pewności dogonili wózek. Nie krępując się, Tomyski 
zapytał: - Ludmiło, czy podjęłabyś teraz podróż samolotem do Anglii? - Nie - 
odpowiedziała bez wahania. - Przecież wszędzie jest to samo. Ale ty, kochanie, 
jedź. Ja znam majora Stawiskiego; to, co on mówi, jest murowane. Ocal siebie i 
swoją pracę. - Nie - odpowiedział Tomyski. - Ja zostanę. Zwrócił się do Ewy, z 
którą Stawiski witał się nie bez romantycznego rozrzewnienia, patrząc w jej 
twarz, jej tak zazwyczaj wesołe oczy, jej połyskujące, posiwiałe w czasie 
powstania włosy. - Pani Ewo, jeżeli Tomyski nie skorzysta, niech pani się 
przynajmniej ratuje. - Nie, proszę pana - rzekła Ewa. - A cóż by powiedzieli ci 
wszyscy umarli, żeśmy ich opuścili? Ktoś musi wykonać testament ich wierności. 
Tomyski powiedział: - Zna pan powiastkę grecką o Anteuszu? Otóż my jesteśmy ci 
Anteusze. Nie możemy ani istnieć, ani tworzyć inaczej, tylko przez dotknięcie 
gleby rodzinnej. Glebae adscripti - rozumie pan? - Rozumiem - odparł Stawiski. - 
I jako wojskowy salutuję was z najwyższym szacunkiem. Mimo że się mylicie. Gdyż 
nikt z was nie ostoi się w tym systemie. - A pan, panie majorze? Co pan zrobi? 
Niechże pan chociaż skorzysta ze sposobności! - Nie, jak także zostaję. Byłem 
tylko wykonawcą rozkazów ewakuacyjnych. - Zostaje pan, żeby co? - Żeby walczyć z 
Rosją - odpowiedział Stawiski. Zasalutował i odszedł. - Ach, ciociu - powiedział 
wówczas Michaś. - Ja bym poleciał do tej Anglii. - Sam nie wiesz, co mówisz - 
zgromiła go Ewa. - Jeszcze będziesz komunistą, niestety? - Dlaczego "niestety" 
ciociu? Nie zdążyła odpowiedzieć. Przyjechali na stację w Komorowie. Nareszcie 
mogli zużytkować posiadane pieniądze. Sprzedawano pomidory, kiełbasę, bułki. 
Rzucili się na to wszystko i jedli jak dzikusy. Naokoło przepych jesiennych 
barw. - Ach, mój Boże, tak blisko tej straszliwej Warszawy takie zwyczajne 
normalne życie.! Ruszyli kolejką ku Leśnej Podkowie. - Chcę być tam, gdzie 
będzie najciężej - rzekł Tomyski. - A może właśnie to będzie najpiękniej - nie 
najgorzej.